PR£SENTED TO THE
&
^
&*
\
i^y-^'x ■-...>
w- :
. 8M Stupors
fetjeptöer üetf,
£^;
welker
He Swrcft tu, <ttt$ wonf$c tttti»
ppologtfctK @cj>*iftm
entfjaft,
tienett i>tc latetntfdje 23iWt)erftott
Sofjann &tmt 28alc&,
Der §effc$öt Schrift SWfor unb 93rof- 35uBf. Orb, <mf ter Untüerft'faf ^tia, wie autf) ,$ec&ftir|W.
Säd?f. itttt) Q3rani?enb, Dnoljb. $trdjen* unb €onft|?orta(rat^
Stuft* «tö mlqtt Soijamt Suftimi* ©efomer.
1744-
6 \
v \\
te s3^
3 -L I
yi
^
<N
SSonebe.
Snnljaff*
Sn blefem £§eif fmbet m<m b« SSorreben,
bte kt&eruS verfertiget ju ben t>on ffcm tng
©eutfcbeüberfejte biblifcfye 33üd)er 0.I-VII.
gu ben Auslegungen, bie tterfdjiebene über
Me £. <8d)uft gemacht <§. VIII.
gu »ergebenen von anbern aufgefe^en SSÜ--
d;em §♦ IX. X.
^SQBefcfyen bte SSötvebeit unb >$uetgttuttg&>
©c^fiften über bte (Sammlungen unb (Sbitio«
nen feiner SSüdjer beifüget fmb §. XL
Auf biefe ober fofgen einige §tj}orif#e unb
pfcttofogtfcbe (Bebriffen »on iut|ero $.XIL
Unb bie Iafetntfd)e 23ibel*£3erficn, bie man
beleget §. XIII-XXIX.
§• I.
'n tiefem uiet^nben Sßeü
bei* [amtlichen (Sdjrifften
gutfjeri tdft man ju erjt t>ie
2$ombeti an, roefc&eoon
utiterfcfeietJemr 2tct fmb unb bafjer in §t>
n>i(Te Clafien gebracht roorben* £>ie
erfle begreift bieienigen , bie ber felige
£utljet:u$ über bie ton ifjm inS beutle
überfe&te bi&lifef;e 23ucfjer ^fertiget l)at/
aß
i. 23ombe auf baS alte £ejla>
ment/ welche mit bem erjTen %fy\l teü
öerbeutfdjfett alten SeffamentS '/ (o $>k
fünff 23ütf;er SRojB in (?$' fafle , t>a$
erjle maf 1523. in fok unb 8» $u Söitten*
bevg fjerau£gefomntent
11. 23ericW fco» bem tarnen
©Otte^/ jüjSrty unb beutfd&er ©oft*
metfd&una fo &er 23ombe rä&er bte
ffittff S5ud)et SOTöfte , welcher eigene*
lidj &u bec gleicjj Dotier gebauten 23or*
rebe ü6er t>a$ alte Xeffamenf gefj&retunb
beffen(Scf)fuS ausgemacht (jat, mteauS
ber angefügten €bitton $u ecfejjetUjt;
a 2 na$*
Porrebe*
ti^gefjenb* aber *>on berfelbigenabgerif*
fett imi> roeagefoffen korben , meldje«
f$on bep ben ältejfen ^erau^afcen Der
fcoüftanbisen beutfdjen 23ibel = 23erfion
£utfjert t>on 1534. an gefd)eljett tjt. (£ben
barum fjat 3o^ ©ottfwD 3etMer
.tiefe« <&tM befonber« bem |>attif#en
2f)eil a) einverleibet
111. 23ombe über iai SBud&Jg>iob
mit bemtmertfertSrucf 2inno*524-
beftnWi<feeit Sltt^ang/ womit e$ eben
tue £>emanbni«, n>te mit ter fcoc&er.&e*
ritfHtnbw SBorrebe, Ijat* JhitfjeruS gab
1524. t>en tnitten £&etl be£ alten Xe(ra=
ment& beutfdj tjerau« , weldjer an« bem
jgjiob , 9>falter tmb Den brep 23ttcfjew
<5alomon$ befhmbe, unt> t^at eine föor*
rebe über t>en #iob fjinju; Die aber w#
gejjenb« bep ben beutfäen %>\UU (£bttio=
tten nidjt t)0Ü(fdnbig abgebrüht roorben;
fonbern el ijt ba&enige, fo }ulejt. tarin»
nennet, weggeblieben, b)
iv. SJowebe auf ben ^falter, bie
Sutfjeru« $u ber 1531« an« &cbt gejtelten
beutfcf;en ^fairer * SJerfton Derferttgek
(Sie mu« t>on Derjenigen untergeben
»erben, meiere er 1524, ju feiner erjlen
Ueberfejung berührten gemacht (jat* c)
v* 23orreöe tibw ben 1545* ebb-
ten ^faltet?/ tt>e(cf;e , na<$t>em pe ^ut^e*
ru$ aufgefegt fjatte, hierauf ni#t nur
wii ^icronpmo fJBefletm d) unb3oa*
#im 9J?oerlino; e> fonbern and) Don
öerfdjiebenen anbern f ) rcieber &um£>rucf
beforbert; frnft aber fa|t bep atttn&i*
tionen ber beutfdjen Bibeln unb infon*
berieft Des ^falterS roeggelafien n>or<
ben*
vi. 23ötrebe über öie 95ad&ec
©alomonte/ beren beutfdje Ueberfe*
&ung nebjt bem #iob unb 93farter£urtje*
tu«, als ben britten Xljeil De$ alten £e--
ftaments, 1524. mit einanber (jerauSgab,
woraus man benn fcfrtieffen fan; ju n>el-
cljer
a) p. 159.
b) Xtasienige, »a€ »eggefaffen »erben, fangt jtdj t>on ben SfBorten: £>ie ?iebe aber bt>«
fco 25ucf;ö ift fo reifig unb prächtig, an unb ge§f bis j$um <5d)Iu6. Sftan ftrtbet foU
djeö befonbers in bem $aüi<\d?cn CCbeil ber ©djrifften *u$eri p. 167. 2öas ba&on jfo-
frann IDiecmann angemeref et §at , ijt in feinen beutfefren @4>rtfften nad)$ulefetu
c) £)er feh'ge iutßeruS §at eine pepfaefce beutfdje Ueberfe^ung bev ^fa(men öerfertiget unb
be^ben befonbere S5orreben fürgefe^t. )Dte erfle flelte er 1524. ans iiebt, bte nebfr iß«
rer 35orrebe im pierbten CtbetC btefec (Bammfung p.i. anzutreffen i|t; bte anbete aber
folgte 1531. beren ^Borrebe eben bietende ijr, »elcber icb toor^erer»e|net^abe»
d) <£r§atfte feinen geif}reicf?en unb erbauli4?en 24uelepungcn ctlidbec Pfa(men, fo
fid^ tn feinen hmtfdjm Öcbrifftcn part. I. p. 269. bejtnbef, furgefe^et.
e) in bem antern dbeil ber Prebigtcn unb Ziuelegung über bk Pfalmm, fo ju (5r«
fürt 1580, foL ^erauggefommen.
f) ©old)es i$ nid)t nur in einigen beutfe^en S5i6eU^bitionen gef^e^en, a(6 in bereinigen,
bk (Zalov heraus gegeben , tom. II. p. 218» unb in ber (Btabtiförn 1702. in fo(. mit
IDiecmanns ^Borrebe; fenbern auc^ inbem ^4llifc^en dbeil ber ©^rifften iutfyü
p. 466«
X>orveDe,
tf;er 3*ü angebogene SBorreDe Derfertiget
unD anS ütcf)t gefleöet roorDen. g)
vii. 23orreDe übe* Die (Sprttd&e
©alomoni^/ welche £utfjeruS &u einer
gett mit Der gfeid> oorfjergeljenDen aufgefe--
jet unD ju etft (jerauSgegebefynemlid)!^.
viii. 23orreDe übec Den ^>refctger
©alomonte/ Die efcenfatö &um Safjr
1524, gefjbret , in welchem t>ie Deutfcße
Ue&erfejtmg De£ gjrebigei ^ mit Den an=
Dem 23ü$ern (gafomoniS fo nx>(}( ; oB
audj mit Dem #io& unt) $}falterDa$erj?e
mal an Dag £icf;t getreten tjt , tpte i$ fcfjon
fcorfjer erinnert (jabe. h)
ix. 23otrebc <wf Die <ptopf)etett/
roeldje üerfertiget roorDen , Da Die Deut*
fdje Ueberfe&ung Der fdmtlicfjen 3>ropfje'
ten unter Dem Xitul : Die ^rop^eten
alle Deutfdj &u Söittenberg 1532. in fof.
anSftcljttrat, al$ DerMerDteSfjeilDeSak
ten£e|*ament$,nadjDem Dörfer foldjeSer*
(ton j?ucfraeife jum SSorfd&ein gekommen
marunDfutljerugbaJDDiefen, DalD ienen
$>ropfjeten Deutfcfj (jerauSgege&en (jatte*
x. 93orrebe ü&er Den ^ropfjeten
Seremiam / Der nebjf anDern <prop(je=
ten im 3afjr 1531. unD 1532, uberfe^et
morDem SSorljer fofte Die QSorteDe
über Den Sefatam jf efjen ; jte i(l aber £iec
um Deswegen roeggeblieben, weil jte Der
Biegung Diefetf $n>p(jeten Dorgefe&et
unD fefan Dörfer i) abgeDrucf t n>orDen*
3n&tt>ifcf;en merefe id) (jier an , Dag Die
Deutfdje ileberfe^ung De^ropfjeten3efaid
nebft Der SQorreDe Das erffe mal $u$öittett*
berg 1528. in 4. ang 2id)t gekommen i(t,
xi. 23orreDe u&et Den ^»rop^e^
ten Qtfttitl, nebft Der Unterrid)tung,
mie DaS ©ebduDe QtfdfcW in Den k#tn
9 Kapiteln öon Dem 40. an 6i^ju€nDe
De$ g>rept)eten ju Der|fefjen fep, welche
a 3 23or*
g) (So meinet jwar i?err $D. tüaycc in hiftoria verfionis germanica; bibliorum Lutheri
cap. I. §. 16. p. 15* bie beutfcfye Ueberfejung Der Q3tid)er ©alomonfs wäre, wie esfebiß*
ne, erff 1527. jum 53orfd)ein gekommen unD (einreibet: prouerbia, ecclefiajftes et can-
ticum videntur lucem adfpexiffe ann. 1527. bog aber biefeS e§e, unt) $war fdjon 1524.
gefd)e£en fe^, 6emeifen bte toorr)anbene Sbiftonen , bie in t>on Der $avbte autograph.
Luther, tnni. III. p. 103. 125. tn (Dlearii Vtttfidjnie Der autograph. Luth. p. 20. UnD
in ber Gammlung Don alten unD neuen ttxologifdbcn <3adben 1727. p. 185» ange«
fü^rt finb, roeldjeß aud) fd)on ber Jperr 2Sraf?t in emendandis et corrigendis in hiftor.
verf. gennanic. bibl. Luth. Mayeri p. 8. erinnert §af.
h) X)ieienigen, bie folc^e er|!e Verausgabe etwas weiter §inausfe$en wotten, burffen ftcO
Dieffeic^t auf einen 53nef berufen, ben iut^eruS an Sflicofaum^auömann 1526. (jefdjrte-
ben unb barinnen fol^enbe ® orte einfließen laffen : ecclefiaftes Salomonis multum uii-
hi facit negotii, velut nolens legi; cogatur tarnen legi, adeo iaeuit isliber, tom.lh
cpißol. Luther, p. 319. Mein tok bte beutfd)e Ueberfejung beö ^rebigerß bereits 1524,
aebrueft worben unb btefes au^ ben ttor&era/badjten (Ebitionen fldrlic^erifSet; a(fomüf=
fen bte aus iut|eri ^Srief angebogene ^ßorte entweber tton einer Ueberfe^ung unb. 53er»
befterung ber erwe^nten 35er fion; ober t)on einer TiuStegung bes ^eU^ev^u^, foec
tn einem (JoKegto angefleüet, &er jfcmben werben. IDie be^ben 5Borrepen über bk ©pro*
d)e unb über ben 5)rebiger ©alomonis befi'nben ftcf) aud) befonbers fn bem 3aUif4>ci»
dt?eil p. 168. 169. i) in bem fec^pen CRkiI biejw Sammlung p. 5.
X>orreDe,
t>ern (jeraug , unb par unter Dem Situl:
i>te 2Bet$t)ett ©afomonte anbteSty*
rannen, \)eröeutf*t öurcfe ©♦ SJia^
titt2utf)er, &u Wittenberg 1529. 104»
3n Den erjlen <£Dttionen ijf Die SöorreDe
DollfMnDiger , aU man fte ie§o in unfern
Deutfd)en 23-ibeln antrift , inDem tjier nid)t
nur Der Anfang ; fonDern aud; in Der
SÖfttte folgenDeS : fo matt Die 3^t/
@efd)t$te unD ©cbrifift ^üonte
anfielet unb btc^ 25u$ Dagegen
fo tu^enjet e^ fo flartf , nnJ)
SBorreDe aucf) &u Den 3a^ren 1531* unD
1532» &u rechnen fepnnnrD,
xii - xxiii. 23orreben u&et &ie
Keinen ^rop&eten / t>on Denen Ijier
weiter nic§t$ &u fagen i(l, al$ Dag fte mit
t>er Deutfd;en lleberfepng Dieter tyxopfo
ten aufgefegt unb Durd) Den £>ru<f &e*
fannt gemacht roorben, tt>elcfje3 bep Den
meinen in Den gleich öorljer etme&nten
Sauren 15315 unD 1532, gefd)el>en ijh
lieber Den S)antel trift man Ijier beeme*
gen Die SSorreDe nid)t an, weil fie fd)on
obenk) nebj? Der Biegung Diefeeg}ros| reimet jtd) fo gar efcen Rammen,
ptjeten mitgetljeilet n>orDen* ©iegeijkt &aß öie ^eiligen 23äter ntd)t of^ne
&um 3atjr ■ 1530* af^roel($emljerau$iUrfadje fcen ^Üonem für Wefrt
95ud&$ äRctficr galten, a&gefc&mtteit
tporDen. 1 )
xxxii. 23orrebe auf öa$ neue 2e*
flament na* &ec @>ictont)on2lr»nö
1522, unb 1527* €5ie fam Dag erjfe
mal mit Dem neuen Sejtament 1522, fjer* s
au£ unD Da felbige 6ep Der Auflage Don
1527. in ttm$ gednDert roorDen, fofjat
man bepbe 2lbbvü(f e gegen eütanber ge*
galten unD Den tlnterfdjeto mit angemer*
cf et. ©ocf)' gelten nidjt nur Diefe bepbe ;
fonDern and) anbere SHbbrücfe üon einem*
Der ab unD lautet Der erjle, Der 1522, ge*
fcfieljen ifl , in manchen @tü<f en anDerS;
a\$ in Den folgenden Editionen* m)
xxxm. gin ©tutf Der 33orrebe
fam: Der ^lp|?|^W»fim ^vwjw/
$u Wittenberg in 4» unD e6 befanDe fiel)
nidbt nur Die 3ufd)rifft an #ergog 3ofjann
grieDricfjen $u@a$fen; fonDern au^ Die
SSorreDeDabep.
xxiv - xxxi. bomben überbte
apocn)pl)tfd)ett Sucher / aB über Da£
%5ud) 3uDit(j, auf Die $ßti$f)w <§alo>
monif, über Das 85nd) £obta, 3efu^
(girad), Söarud) , DaS erjte unD anDere
Söutf) Der S^aecabaer unD über Die (Stu<
efe <£jlfjer unD ©aniel, .roelc&eiScfirijf*
ten £utfjerug meijlenö um$ 3atjr 1530»
in£ Deutfd)e hbetfeftt unD affo and) bk
SSorreDen Da^u gemaebt fyat. ©a^^uc^
Der SBei^eit fam etma^e^e; al^Diean=
k) im fc'dbften CTl?eil p. 1430,
1) tiefer Sßorrebc |gct?en<fef Der.^err üon ©ccf cnborf in hiftor. Lutheranifm. Iibr.ll,
§• 54- P* 149*
m) (£s ifl biefeö t>on Dem $errn Geäfft in Dem 3tt)^facf;cn 3ipc^unbcrt»taf)rtgcn ju=
bei *(B&ad)tme p.88^ «nb in Der ©ammUmg von alten vtnb neum tfrcologifdbm
Backen 1732. p. 519. ba man t>on iut|ed erjien beutfe^en neuen ^.efiament eine Slac^-
ric^f erteilet §ac, angemerefef morben.
Vovvebe.
ftuf &aS neue Seflötttent : . wekfeeä Dabep $u merfen, t>ag man fte nid)t &um
fcie testen un& efcelfkn 93öd&er i>eö
neuen Sefiamentö flnb/ fo nad) Der
gleich oorfcer gebauten fSorreöe über t>ie
Deutfd;e Ueberfe^ung Des neuen Xejta*
mentS geftanDen , n>ie aus Deren etilen
<£Dition, t>ie 1522, anhiebt getreten, £u
erfeljen ijf ; man (jateSabemacbgeljenDg
tn Den folgenben (EDttionen t>ec Deutfcben
Sötbel überhaupt fo rooljl; aB infcnDer--
^ett DeS neuen XejlamentS ttxggelaften,
3ofj. 2lunfaber lieö eSDaljerbefonDerS
tnt>engiölebtfd&eit2^)etfenn) a5t>vu=
tfen unD reebnete e^um3afjn524. unD
Da Diefeg and) in Den 2lltenfrtra,tfd)en o)
unD geipsigifefeen p) gefebeljen , fo ijr
man gletdtfafö (jier Dabep geblieben; tr>ie=
tDoljl fofe^e^ eigentlich feinen (BrunDjjat*
£)enn ob rooljl Da£ feine SKicfctigfeit fyat,
Dag DaS neue £e|?ament nad) £ut(jeri
Deutftyer Ueberfe&ung ju Wittenberg
1524» in 8» (jerauSgefommen ; fo mar
Docfc DiefeS nur ein 3?ad)Drucf Don Der <£Di<
4ion 2322. unD Dag ernennte <£5thtf er-
fcf)tene fjier ntefet &um erjfenmaf*
xxxiv. SBarnrntg an bat nwt
Seftament 1545. geDrucft/ Die man
aus Dem $aK!f$en Zf)til q) genom*
men unD fte (jier Der SSorreDe &um mmn
Seftament bepfugen mollen; e$ ijl aber
erjfen mal 1545» an DaS neue XejtQmenfc
gebruef t §au £)enn Dag DiefeS fd)on
ücr&er gefebeljen fep, fan man au$ Der
£Dition etfennen, belebe ju Wittenberg
unter Dem Xitul: öagneueteftament
©. SStart, £ut$cri 1539. 8- ljerau3ge=
fommen , als bep roeldjer auf Dem an*
Dem 23Iat Diefe Warnung ; oDer (Srm=
nerung ebenfaB anzutreffen i|i r)
xxxv. 23ortebe auf Der Slpofkl
©efdjicfete f meiere ftd) in Der erfren Jper*
ausgäbe Des Deutfd)en neuen SejfamentS
niebt befunDen; fonbern erjr 1534, Da&u
gefommen, n>ie Der #r, 3of)* S)?e UfrioS
Ärafft s) fd;reibet;
xxxvi - liv. 25orrebe ju ben
apojioltfdjen SSriefen / atö auf Die
£pi|M an Die 3$>mer, auf Die erfre an
Die (Eortntljier , nebjt einem <&tfxtf Der
alten föcrreDe auf Diefe (£pt(M : auf Die
anDere an Die (Eorintljier : auf Die Briefe
an &ie©afater,.(ü:p(jefer/ ^(jiltpper, €0»
(offer, Sljeffalomcfjer, an Den Simotljeunt,
£ttum unD ^fjifemonem : inglei$en auf
Die €pi(Mn $3etri , SofjanniS , an Die
Gtbräer, ^acobi unD 3uD<5, mekfje aße
einzeln unD befonDer^ anjuf ulj.ren , ni^t
vMfyQ ift. £ufberue fyat fte «lle mit Der
Deuten Ueberf^ung De^ neuen Sejla*
mentl
n) in Dem et ßm Ufail n. 184*
o) (Tt>. II. p, 4gjt
p) m>. XII. p. 55.
q) p. 466.
j) 9)tan fe^e b« Sammlung von alttn unb newn tfreoiogifdben Qafym 1723,
p« 192. nad),
5) m Dem 3«>^fa^en stpeykunDflrfiakrigen jfabd--<0cbadbtniö p. 90.
Vovvebe.
mentö Da$ erjte mal 1522, an$ £i$t ge*
(Met unt) nadjgetjenDS in Denfelbigenim=
mer ma$ geänDert , roeld)e$ man fefjen
fan, wenn man Den erjten ^l^brucf ge=
gen Die fotöent>c unD än>arDoni534*ljdlt,
Unter anDern lautet Der Anfang Der 23or=
reDe ju Der erjten (£pijM an t>ie <£orin"
tljier unD Der 25efcDlu£ Der 23orreDen &u
Der andern Riffel ^etri unD auf t>ie
' <£pijtan 3acofr unD 3uDa in t>er ange*
jogenen (SDition Don 1522» etwas anDerS,,
als in t>en anDern Auflagen* t)
lv. 33otxebe auf bie Offenbar
rtmg @t Scannte ; roeld&eö aber
nid)t t>tetentgc tjl , t>te fiel) 5er> Der erjfen
<£Dition De$ Deutfdjen neuen XeffamentS
1522, befindet; fonDem Die £utl)eruS 1534.
verfertiget unD Dafür Die erffere gängig
Selafien (jat SBarum DiefeS gefcfjeljen
fcp, tt>ill id) in Dem folgenDen an&eigen
unD Die erjtere SJorreDe felbj* no$ mit-
teilen.
§. IL
SBie Dasjenige , fo tcfj ie|o im£utf)b
ri biblifd)en SSorreDen angemercf et Ijabe,
Dornem(id) Die Qüt betrifft, menn fie an
DaS liefet gesellet roorDen ; alfo möitf)
noefj einige anDere UmjlanDe Derfelbigen
berufen. 3cfj rechne Dafjin, Dag man
fie in Die lateinifdje <Sprad;e uberfe&et
fjat ^ep Reiten £ut(jerii(iDtefe$ mit
Der allgemeinen 2Sorrebe übet: baö alte
Seftamcttt öefc^e^en ; roenn unD Don
mem aber Diefe lateinifd)e33erfton verfer-
tiget roorDen , fan man fo gnau md)t
tDtjjen. 3nDen2Btttenbecgifd)en u)
unD 3^tttfcben x) latemifcöen S^ei*
fett Der @$rifften £utl)ert iflt fte &um
3aljr 1524» gerechnet. @ie jlefjt t>ot
Der lateinifdjen Söibel-Ueberfe&ung, Dte
£utljero bepgeleget nnrb , unD Diefe ijf
1529* tjerauggefommen, 3^em Der
berüfjmte #err ©. £eumamt y) te&f
ernennte Söibef --Söerfton Dem Wlippo
9JJe(ancbt^o«t treibt , fo meinet er,
Diefer fjabe aud) Die Sorrebe über DaS
alte Seffament überfe&et, woöon in Dem
folgenDen me&rerS förf ommen fofl . <£m
gletdjeS tjatman mit Der QSorrcöeüber
ben ^faltet fo rooljl ; als ober ba$
neue Xeftament get|an. Sene (jat
3uftuö 3ona$ ins lateinifcfce überfe*
^et; z) Don Diefer aber IdjIfK&nidjtS&u*
DerldfjigeS fagen, mer Der Ueberfe&er Der*
felbigen fep. 2ftartmuS Sftplutf a)
füljrt fie alt eine S8orrebe jum alten £es
, jlament an unD legt Deren lateinifc&e
S3er-
t) <5ö jci^t biefeß Der Qm 2*rafft in Dem «ng^ogenen (Drjt mit meiern unb fu^rt aus
Der (S&ition 1522. Dtetent^en (BteKen fotcfyer ^SorreDen an, in Denen fie t>on Den anbern
Verausgaben abroetdjen, um belegen aber ^abetd; nicfyf oor nof§ig gehalten, felbige
anjumerefen unD mttjut|et(en,
11) tom. III. p. 1. x) tom. III. p. 64*
y) in Den a&is hiflorico-eccleliall, tom.V. p. 536«
z) fowi. III«
a) in t?er cluronologia fedptoruin Melanchthonis, unter Dem 3a§U 1528*
t>orrede,
SSerfton Dem ^elandtfftom 6ep, n?e[*
cfeeö (eifere ofjne (jinlangltdjen ©runbge;
föitfyt. liefet tt>ent^er (jat te§t geDad>
ter 3ußu$ 3ona^ 6en £efyeiten£ut{je=
rt Die 33er re&e überbieüpifief an&te
fHömct tnS rateintfe^e ge5rac^ff unD fok
d;e S8erfu>n unter Dem Xituf : prafkio
methodica totius feripturse in epifto-
lam ad romanos , e vernacula M. L. in
latinum verfa per Iuftum lonam , &u
fXöttten&erg 1523. fyvau$$t$tbm , \\>o^
auf fte 1524. $u (^tragburg roteber §&
Druckt UnD Den annotatkmibus Philippi
Melanchthonis in epiftolam Paulli ad
romanos vnam et ad Corinthios dua's,
diligentiffime recognitis in 8» Depcjefu:
getroorDen. b) SSonDtejen iqt 6erü^c*
ten mer tn$ fateinifcf>e ü&erfe^ten SSorre*
Den £utl>ert §at Der#err£ecrmatttton
foct £arfct Drep sufammen Drucf en Iaf=
fen unD mieberang£tf)töefMet, aföDie
aflgememe.SSori'e&e ü&er Dag afte £ejfo
ment , über Den ^faiter unb u&er Die <lpU
fM an Die SHömer , meines mit fofgenbec
2(uffdjrifit gefdjefjen ijf : fuccin&us in
feripturam commentarius, nempeillu*
ftres b. Lutheri prsdationes latinae ia.
libros veteris teftamenti , pfilmos et
epifblam ad romanos ex bibliotheea
Rudolphina, 1690. unb 1708. in 8- c)
Buffer Der SBorreDe über Dal alte Sejla*
ment u&er(jaupt> jmb auc^ Die fcepDei?
anbern über Da£neue ^ejrament unD u&e?
Die Spiffei an Die !>H6mer 6ep Der lateini*
fdjen $8i5efca3erfton, Dat>on&jt(jerugDe£
j SSeifaflfer fepn foü, n>ieroo(jI etma$ an«
Der!, aß f$e fonfla&cjeDrucft roorDen, an-
jutw ffen , baoon id) unten , wenn ify poti
I Diefer UeDerfe*3un$ Der 28i6e( befonDerl
fjanDein werDe, mefjrerS fagenmid d)
I §. m
b) 5Ran fer}e nad) t>sn Der färbte autograph. Luther, tom. I, p.201. unD r^w. III. p. 114.
unD 3of?. t17elcl?tor Srafft in Dem prodromo hiftorias verfionis germanica^ biblia-
rum p. 30.
c) 3nbem Der §crr tx>n @c<f cnborf tiefer Verausgabe Der föfemifdjen QSorrebe u6ec bfe
(gptjM an bie5vömer gebenefef, fo meinet er, fie wäre bis ba§er rc>fe t>erfo§ren ejemefen,
£)enn nac^Dem er folejer ^BorreDe gebort, fo fe^eC er §in$u: quod verfio prafationis
huius latina extaret, ignorafife me, profefTus fum in editione prima. Sed quum ferenifiß-
mi et pientiffimi prineipis Rudolfi Augufti Duc. Brunfuig. et Luneb. aufpieiis ex the«
fauris bibliothecas Gtielferbytana? editac hoc anno fint Lutheri quaedam in libros biblicos
praefationes latinie et ad me mlQk , didici, a D. luflo lona anno 1523. latinäm verfio«
nem prsfationis illius adornatam , et Wittenberg« typis vulgatam ', tum anno 1524,
Argentorati reciüam fuilTe. Interim inter deperdita haberi potuit verfio Jona?, donec
iam beneficio tanti prineipis denuo in lucem protracla eft , in hiftoria Lutheran. Uhr. I,
$. 127» p« 208. $0od) \<\t er Die ©ac^e na^e^enbö beffer etngefe^en. 5Denn in ikm
indice III. feiner hiftoria; Lutheran. §at er unter Dem 3a§r 1523. num. 5. gemef&et, Daf
tiefe Ueberfefung im fünfften tPittcnb<?rc?ifdben dbeit Der lafefnffc^en ©djrffften iu«
t^eri p. 96. anjutreffm fc^ Qt$ fan jugfeid) jfcbrtaua in centifoi. Luther, p. tfß nac^«
gefe^en roerben»
d) $)er ^err ^Rraffc ^at in Dem prodromo hiftor. verfionis germanica; bibliorump. 25, fqq.
Die a&$emeine lateinifd)e 5Sorrebe über Do^ neue $efiament cimc^ mitäet§ei(et»
Äwt^cd Qcjbnfftcn 14. ^c$F. b
10
X>orrebe,
§'• HL
j 9?ad) £utfjert £obt (int) aöe beffen bi=
&lifd)e 23orreten inö lateinifcbe uberfe^et
worden , unt &»ar in tenbiblüs germa-
nica -latinis, »eld)e auf 23efefj( t>eö
(Efjnrfür ften ton (Saufen ^luguflt &u £ötts
tenberg 1565. unt hierauf »ieter 1574.
tn 4 getrucf t morgen, S)enn ta tiefe
SMbelfo eingeritf)tet ijf , t>a§ auf einer
ieDett- Seite ter Jateinifcfie unt beutfdje
Seyt nad> £trtf^Ueberfe$ung neben ems
anber anzutreffen i|l unt tarinnen ade
SSorreten £utfjert benbe&alten »orten, fo
fjat man tiefe ins fateinifdxgebradjtunt
fte ebenfafö teutfd) unt) fatetnifcf) abtru=
tfenlaffem £5a$ fS3ercf ijl £»ar ten
Sjjeologen &u Wittenberg inggefamt auf-
getragen »orten; tte meijle Arbeit aber
$at-tafe9$aua<£be£Ü0.e) get&anunb
aud> unter feinem tarnen tie Suf^fft
an^lejranter, #er§ogen &u (Saufen unt
ber (Stifte Berleburg unt Naumburg
erme^ten^&mini^ratoren^mXage^at1
tyai 1565. ausfertiget, 2(u£ terfelbt=
gen et^eüet p tag @eorg SJiaiou tiel
23üd)er teS neuen XeffamentS beforget
unt tieienige (atetnifc^e föerfion tajuge«
nommen , »eldje $u Wittenberg 1529.
getrucf t »orten: f) £>ag man^>außo
SteÜtOf ta^ fHegijfer über tie gan|e
Söibel £u verfertigen , aufgetragen; er
aber tamit nidjt fertig werten f6nnen,
unt tag ^auttu^ (Sberuö taäalte&e*
jlament übernommen : tie SBuIgatam ter*
beffert unt foemjuridjtengefucbt, tag fte,
fo tief mbg(td>, mit ter teutfcfjen Ueber*
fe|ttng ßutfjeri überemjlimmen m6ge.
£)arau$ mag man »ofjl nid)t oljne ©runt
fd;uefien,tag £utfjeri23orreben,tie &um aU
tcn Sejfamtent gelten, tegtgetad)terQ£bfc
ritö unt tie antern, »efcbenemltd)über
tie Söüdjer neuen Xejlaments gemacht
»orten , ffllüiot ins lateinifdje überfe*
&et SMe 28erf?onen (tut fjier aöe öoit
neuen verfertiget »orten unt man ßat
tteienigen, tie fd)on torljer ta gemefenf
alß tie Ueberfe&ungter aügemeinenlöor*
rete über ta£ alte $ef?ament: über ten
gpfafter : über ta$ neue Xejfoment unt
über tie <£j#el an tie Stömer,. nidjt ge*
bxaud)tf
e) SDfefer öfrerue war ju SBtttenberg ^rofeffor fcer J5»ebraifd>ert @pracf)e : hierauf §>of!or
unt ter er jte ©eneral = ©upermfenbenö.. (£r ftarb 1569» <£ine £Rac^rtd>f fcon berafelbu
gen fmber matt in 3ot?» 25temarct vit. et rebus geftis praeipuorum theolog. inlTTeldb*
Zfbami vit. theolog. p. 204. ilut* Ö?tt. tu Vin bibMothequ. des auteurs feparez de la
eommunioB de Y eglife romain. torn* I» yart„ 2. p. 448» tn ten unfdbwlttgcu n«db»
richten 1702. p* 952, unt fonften»
f) ^ß §ei§t §ier: IDicfe Tixbeit tfl unter unealfo aueget^etret^ ta§ ter e^rtourbtge
$crc.& (Beorg ttTator nebfl anberrt feiner pfelfalttgen Arbeit, folre beyte CEe^tc
«Wer 23ucf?er bee neuen deftamente auf $c3t genteitere tPeife^urtdbten unb corrt»
giren, unt bte Ia$cihffcf>e Perfton nehmen A tpetdbe alfjte 3u IPittenberg t>or 36.
3abren, cüq Tlnm (E^riflt 1529* ift corrtgirr unt im IDrucf auegangen, meldbee
tenn t>on ibni mir Sleie unb seitlich gefc^e^en ifl# $8etmutty;d) i|t ^r'er taöientgc
latetntf^e neue $e(rament verneinet A fo pcfy bei? ber iaCemtfd^en S3tbef « ^erfien bepnbef/
btc iutfym ^e^geieger mirb»
"^DorveFeT
ir
braucht , rote man t>kfe$ Ieicf)tfeljenfan, jgeticisilluftratam, 1727. unb 1730, in 8*
roenn man eine gegen Die andere fjalt* j <Sold)e Storrebe fyat er in öerotfle 2lb*
SMe SSorreben felbfr fmb ^ier m$t fo ge* fc&nitte abgetfjeilet unt) in Den - -amtier«
brucft, wie fte £ut&em$ &uerfUbgefajfet
unt> herausgegeben ^atte; fonbern roie
fte öou tfjm in t»en folgenden Safjren ge--
anbert unb Ijte unb baanberS eingerichtet
roorben, g)
§. IV.
(Einige t>on btefen biblifdjen SSorreben
(jat man iljrer $8orfrefIid)feit roegen be^
fonberö roieber gebrucf t unt) mit 2fnmers
<f ungen erläutert- @o fjat t>er Jperr £).
^)ßUtt 2(nt0n fpicilegium hiftorico-
ecclefiafticum ex praefatione Martin.
Lutheri in libros veter. teftamenti , al£
eine ©tfputatton &u ipallei709, heraus-
gegeben unb Darinnen \t\t benennte 23or-
rebe über DaS alte £ef!ament ntdjt nur
lateinifd^mitgetijeilet; fonbern aud) ge=
lehrte unt) nüflid;e ^otenbepgefuget,h)
(£in gleiches tjat £err ©♦ 9tambac& mit
Der SSorrebe über Die @pijM an tue fe-
rner ge$an r unt> feiner introdudioni
hiftorico-theologics in epiftolam Paulli
ad romanos bepgefüget : Martini Lu-
theri auream praefationem , variis ob-
feruationibus exegeticis atque apolo-
d ungen ftf) ange[egen fenn raffen , m&
erlefene^aralleU- ©teilen, fonberlidj m$
£utl)eri unb ÜMandjtfjoniS @c^rtfftetrf
an&ufuljren : t>m magren unb richtigen
Sinn futfjeriju geigen unb roo eSnbr&tg
geroefen, fca&enige, fo er gefcfjrieben, &u
öertfjeibigen, £)te Sßorrebe über \im tyfaU
ter $at £r. £>♦ 3oß. £>enrid) SJiic&ae*
ft* 1726. unb jpr» 59?. Sodann ©cor*
ge Suget 1730» i) roieber bruefen
l äffen*
§. v.
(Erroegt man t>kfe Gt&Kfc&e 33örreben
nadj ifjrem Snnljalt unb na* iljrer inner*
lieben SBefc&ajfen&ett, fo faffen fte »tele
fd)6ne unb fjerrlidx @ad;en in ftdj. @tc
geigen . rote man Die bibitfe^en 35üdjer §i\U
famltcf) unb gottgefällig $u lefen fjabe:
fte geben 2lnroeifung, roie man bic$ unb
ieneS in benfelben muffe üerffeljen , unb
ba$ alleö ifl fo vorgetragen, ba§ £utfjert
©eifi überall fjerfürleudjtet* £)emnac|j
fdxeibtber $r. $etrmamt t>on itt
paxbt k) mit Sfecjjf bon benfefbigen:
in praefationibus maxime, quasinieri-
f> 1 pturat
g) ^5on bfefer 55tbel fint) jtob* iTJetcfnot ^Rraffr in emendand. in hiftor. verfion. ger-
manica biblior. Lutheri p. 35. jtob» 2ilb. ^«br$ctü6 in centifol. Luther, p. 163. unb
jfacob U £ong in bibiioth. facr. part. I. p. 666» itac^ ber 35oemerifc^en Qr&ifioti na4>«
§ufe^en.
h) 5)icfe £>ifputation t|! 5U §affe 1712, mtc&et gebrueft würben*
i) (St §at ^erou^egeben : & äfft unb Sern bee b^iu'gen PfaUcc^üdbs, beflelpcnbcrf!^
liä) in £utt?ert gülbenen TPorrebe unb lebrretdben ©umtnarien : t>ore «nbere in
©etnecceri trofltci4?cn 2^ern»(Bebett?enuber t>en Pfalfer, ncbfl einem Porbertc^t,
tfcie vot bunbert ^abren beym erflen jfwbel.^ef^ bec ^ugfpurgifdben (Tonfcßion
bec Pfaltec ?ur ^ubel.^r^ube angetfenbett»orben, 1730. in 12.
k) in ber ^Sotrebe $u bem t>or|et erroe^ntm fuccindo in feripturain commentario.
32
Hocrebe,
pturat libros feeit , quidquid in le&io-
ne obferuatu dignum eile, operofe alias
demoiitauerat , neruofe et breuiter
complexus eft , vt praeloquia Lutheri
elegantis et concinnae methodi et lucu-
lenti commentarii loco in totam fcri-
pturam fummo iure haberi poffint.
nonifdje ©grifft geachtet werben, inbem
3acobu$ ^autto unb anbern bibufdjen
^cribenten in bem 2(rticM bon ber SKecf;fc
fertigung tbieberfprec|)e unbbie£eljre&on
€(jriff o nid>t treibe* £>enn ob er rootjl
(E^njfum etliche mdl nenne ; fo leljre er
bod)nid)tSt>on feinem Reiben: bon feinet
it>cd) ift md)t juldugnen, bagin einigen j 2(ufer)lel)ung ; oon feinem ©eijf ; moabee
?8crreben unb $n>ar ubtv fcie (Jpifkl|€i)rijlu$ nid>t geßrebiget werbe, t>a feo
„ unt> über fcie ©ffinbßfjrung fofd)e;fd)reibter, fte fep ein 2lug£ug ber anbern €*
50|cpuungen borgettagen morben, t>ie jpttlel spetrt ; 3uoa^ rebe t>on t>en SCpojleInf
man nic()t billigen unb gut (jeiffen t an ♦ als tin Sunger, ber langflfjernadj gelebt:
* jpenn er tragt barinnen 23ebencfen, bieler fitere (Sprühe unb ©efd)ic&tean, t>k
ie&t angefufjtte biblifdje ©cfmfften öor [in ber @cf>rifft nirgend anzutreffen : er
gbttltcfee unb canonifdje Söudjer £ufjal'<!ljabe ft'd) ber grtedjifdjen <6prad)enidjt
ten. >? £>en Sörief an bte Hebräer foH
ber (jeilige ©eijt um belegen ni$t ein*
gegeben Ijaben , weil eS nid)t nur cap. i.
d. 3» Riefle : fei'efe Sefyre i fl bttrcfe fcte/
fo ti felbfi wn öem $Q:rtn gehöret
j^aben, aufunifommen unbblie«
fcen ; fonbern 0M) cap. 6, d, 4, unb
tap, io.b,26,u.f,gefagtmurbe, bteSlb*
gefallenen tonnten iutm&glid) &ur £5i#
erneuert werben, unb cap; 12, t>. i7,bom
dfau jlunbe, er fjabe feinen dtmm jur
33uffe gefunben f wiewoljl er fte mit £f)rä=
nen gefudjt* 3n^ifd)en nennet gutfa
su&biefen ^rief eine auSbünbig föhnz
€piffel, t>k \>m bem^rie(?ertt)um€^ri|li
grunblid) <tn$ ber^cfcdfft rebe,unb glaubt,
t$ jjabe fte ein gelehrter SDJann aufgefe^
je.t, t)er ein jünger ber 5!pofM gemefen
unb biel bon i^nen gelernet (jabe/^ben
(b urteilet er and) bon ber €pijM ^a
WbVunb meinem fte fönne bor feine ca^
bebienet, unb fe$etljin&u: Datum Ob id)
fje n?o§l preife, fo tfi$ bo4 eine tm*
ndt[>fge @piflel unter Die !>aupt--S5fr
(ber gu rechnen / Die i)^®la«l>en^
®run& legen foHen*
§.. vi.
SBa^ jjiernecftft^ie 0^tt\Hf)tun$
30&anniö betrifft, fottlbeieng6ttlid>eö
^nfeljen in ber S3orrebe^ tt)eld)e ftct)bei>
ber erjlen J^erau^gabe be^ beutfdjen neuen
Se|?amentii522. beftnbet; ebenfalö ge-
laugnet unb niet>ergefd)lagen morben, tbie
fold)e^ ein iegltc^er gar beutlid) fe|en fan,
roenn er erme&nte SSorrebe felbfl burcfclc»
fen roiü. fl^an fyat fte nadjgeijenbg meg«
gelaffen unb auc^ in biefem ^t)cil nid;t
mitabgebrucft; mit fte aber bajuni>t^
tjl, bü§ manbarau^erfennenmu^, »a^
itttt)eru^ im Anfang con ber Offenbar
ruug gehalten §töt$ fo fuge x$ felbige
5Jer
Vowebe*
»3
fyetbti). 0ie lautet alfo; in biefem
23ud> ber Offenbarung 3o^nnt^
la$ icb audb tebermann feinet ©in*
ne$ walten: tvünieman&en an mei-
nen ©üncfel; ober tlrtfjeii wrbun*
Den Ijaben: i<& fage/ iva^ id> füfele«
SJJir mangelt an biefem 95udJ nicbt
einerlei/ Dag idj$ weberapojlolifcb;
nocb propI>etifc& ^arte, §ltif$ erft
unbaßermeifl/ ba§bie2(poflelnid)t
mic ©eflebten umgeben ; fonbern
mit Haren unb bürren2ßorten weif*
fagen/ wie tyttmt, 9>außug, QfytU
fluö im @h>angelio and) tfyun : benn
e$ aud) bem apoflolifc&en 2lmt ge<
feueret/ Häritcb tmb o^ne SJilb;
ober ©eftdjtfconSbnflo unb feinem
ihm }u rebem §lud) fo ifl fein 9>ro:
p&ettm alten Xeflament/ gefcbroeig
im neuem, ber fo gar burcb unb burd)
mit ©efidjten unb95ilbernbanbelt:
ba$ id)ß fad gleichet; mir adjte bem
kerbten S3ucb <£sra$ unb aller*
bing$ nic&t fpüren fan; ba$ e$ fcon
.. bem beiiigcn@ei#geflellet fei). £)ar=
ju büneft mid); ba$ algut>tel feijn/
baß er fcart fol<ö fein eigen 25ucb/
me^r benn feine anbere heilige 33ü>
cber tt)nnf ia Diel meljr angelegen
tfl/ befielet unb brauet/ wer etwa$
iawntfyut, fcon bem werbe ©Ott
aueb t&un k. wieberum fetten feiig
fet)it/ bfe \>a galten, n?a^ brinnen
fteJjet; fo bod) niemanbt miß, m$
eSifl, gefe&weig,bag erhalten folt,
unb eben fo \>iel ifl, att bdtten wirl
t\iti)t; auc& w&l Diel ebler SSuc&er
w>r Rauben flnb/ bieju galten flnb*
S* baben au* tnete ber 23äter bie$
85ud) fcor Seiten toerworffen, unb 06
wof)l @anct£ieroni)mugmttbofjett
28orten fahret tmb fpnät/ e$ fei)
über attee gob tmb fo tnel ©e^eim*
nte brinnen; al$2Borter, foerbodj
be$ niebr^ bereifen fan unb wol)l an
meijr Orten feinet Sobeng s^ ntiibe
ijh Srnblicbbalteba^ottiebermann,
maö iC)m fein ©eifl giebt Wim
©eift fan ftd) in ba$ Sucbnicbtfcbi*
efett/ unb ifl mir bie Urfacb gnug7
ba$ i<b fein niebt ^oc& aebte , ba$
Sfyritiuä barinnen weber geleitet ;
noef) erfannt wirb, weldjeg bod) ju
t^un/ fcor allen ©ingen, ein Sipo*
fiel fcöulbi^ ifl/ wie er fagt sict, h
ibr folt meine S^gen fei)n : barum
bleib i<b bei) ben SSucbern, bte mir
S^riflum bell unb rein bargebem
SMefe äBorrebe.jeigt mojjl oeutlicf) gnug
an, ma^ im Slnfana £ui§^! Meinung
öon t>er Oflfen6ajjrunö So^anni^ sewe«
fen , unt> n>ie er ^et>encfen getragen,
fel&tge unter t)ieg5tt(i$enS3uc|er ju re^*
neu»
% va
£6en t>aö, n>ä$ te§o angefu^rettDörben,
^at ixn geinbai üut^eti ^«faö gegeben,
allei^ant) &5fkrun<$en toterer i^n au^^u*
floflen unb ihn einer fo bo^ftigen ^er*
meffenöeit p 6ef4)u[^iöen, t>a$ erftdjun*
terjlanDen.'^abe, %htt\\d)t SSnc^er ^u Der*
njerffen unt> ^u untertruef en. D?un fan
t)ö^ienige , n?ag er in ben angebogenen
SJorreoen Don Oen Spijlelu an bie #e*
^ 3 braer,
«4
X>oiTeöe,
brder, Sacobt unb SubdunbbonberOf*
fcn6a^ru«ö 3o&«mri$ gefd)rieben , feinet
tpege^ gebiüiget unb gut geljeijfen roer*
Sem SÖielmeljr Ijat man felbigeg als un*
gegrunbet unb irrig an^ufeljem €6 md^
re &u münden, ba£ t>er feiige 3)*annauf
dergleichen Sttepnungen nid&t gefallen rod^
re; nodjj fold)ebffentlid) begannt gemacht
fjdtte* ©c4 t)a e$ einmal gefdjeljen , fo
glauben mir au<#, man Ijanble mieberbie
£iebe unb t>erle|e bte SMlligfeit, wenn
man ir)n besaßen fd;mdljen unb nid)t
entfdjulbigcn motte, ©enn einmal Ijat
man triefe* unter feine 6cf)ö>adj&eiten §u
jer)ien unb &u bebenden, bag er tin 3ttenf$
gemefen unb t>ie ©nabe (ÖDtttö ber) tr}m
ff uffenroetö gerourcf et utö er alfo in Der
<£rfdnntniS ber £Batjrr)eit äunejjmenunb
madtfen rnujTen. 9?ad)bem er hierauf
ferner bie (Sad)e beffer eingefeljen, fjat
er feine bori$e ^epnung, t)abep er geir^
ret, gednbert unb fafjren lafifen. Unter
atibern Ijat er nadjgeljenbg öon t>er <£pv
jtel an bte Hebräer gelinber; aB öorr)er
geurtöeilet unbgefagt: berSDlamt, fo
bie Spiflel an Die £ebrder öcf*tte=
fcen f)at, er fet)r wer er motte, ent>
weber <pauilu$ ; oöer, wie i* e$ Daj
furfyrtte, 5lpotto, jeud)tbtefen£ejrt
fein f unflltcü an. 1) £3on bem 23rief
3acobi fjat erebenfal^ba er alles gnauev
überleget, bejfere 0eban<fengefajfet; m)
bie erfle Söorrebe aber über bie Offenbar
rung JSoljanniS, bte tdj in bem oorljerge*
t)enben mttgetljeilet jjabe , unterbrucfet
unb eine anbere bafür verfertiget* £>a$
&eigtiaan, t>a$ £utt)eru$ bte £öar)rl)eit
geliebet unb babep efjrlidj unb aufrichtig
gemefem 3« warum foll er um beSroe*
gen fo bieleS leiben , rnie er rourcflicfj
fyatwMtm muffen, weil er eine Zeitlang
Hc 0bftlidjfeit einiger 5i5Itfc^en Söudjer
in S^etffel otogen? & t(* ia berglei«
d;en fdjon and) in ber alten d)rijllidje»
$ir<$e gefdjeljen, unb man Ijat t>a eben Hu
ienigen (Sdjrifften vor gbttlidj &u galten,
25ebentfen getragen, an toeldje ftdj £u*
tljeruS geholfen, idj mer)nebiebrep23rie*
fe, an bit Jpebrder, 3aco5i unb 3ubd, unö
bte Offenbarung 3or)ann&
§. VIII.
Sie anbere klaffe faffet bieienige
SSorreben in ftdj, töe ber feiige frttfjerüS
über einige von anbern oevfertigte 5luös
legungen biblifc^er ^öuc^er gemadjt*
Solche finb
L 23or*
1) in öcr 2iuelcgung tue erftcn 25ud) tHofie dap. 48. v. 20, roelcbc ©feile m t>em an*
t)crn CEbcit btef« Sammlung p. 2776, anzutreffen ift.
m)|^ §Qben iuf ^erum , ba§ er fcerf (einer lid? »on ber Qcptjtel SacoSi geurt^eileü, ntc^f nur
t>erfcbiet?ene t>on unfern t§eologen cncfc&ulbtgery als 3ob«nn <Hcr5«cb in exegef. arti-
cuL defcript. facr. $.279. p. 101. jfob* Hlufauö in bibl. Lutheri ab Erbennanno vin-
dicat. p. hü: "Salti). TiaitblUö in vindic. verfion. Luth. p. 642. jfob- $mt. XXlaiiXQ
in examin. hiftor. critic. nopi tcftament. Simonii p. 205. fonbem aucfy t>on £)en 9vefor*
mirten Ünbreas 2itt?ctU6 in iefuit. vapulant. cap. IX. §. 6. toni.lll. oper. p. 524. t)abet)
aucb 23aytc tn t>em biftotiföin unb critifdbm VQfct<t*'8vdj, unö in?ar im brtmn
d^eil Pvi227« |u lefen ij?»
IDovnbe.
ij
i. QSorteöe über SXUrbani Steg«
n) Scflärimg Derer ^ropdecepim*
gen alten SeftamentS Don @f>rifto.
£)ie ^djrifft, &n roelc&er £ut&ew$ btefe
SBorrebe wrferttget , iß ba£ fefjr fdjbne,
grünbftdje unt> erbmilicjje 2öud), roeldjeS
SKegiuö unter bem Xitul:. ©ialoguS;
ober ©efprdc^ tion &erJjerriK&fräff
eigen ^reöigt/ welche fcer £et)lant>
auö 3>?ofe unb t)en <?>ropt)eten ben
jwepen nadö @mau$reifenben3ün:
gern in 6* Öffnung ber ^eiligen
©grifft gehalten/ mbeutfd>er6pra<
$e !>erauggege&en. 2)?adj bcjfen Xobt
&at foldje* 3ol). $reberuö fcitetntfc^ ang
£tdf)t gejMlet unt> ßut^eruö fjat t>te er^
toe^nte SSorrebe ebenfalS in fateintfc^ei*
^pradje ba&u aufeefejet, roefdjeS mit
fofgenber §(uffcf)rtjft : prophetise veteris
teftamenti. de Chrifto colle&ae et expli-
catae per D. Vrbanum Regium, cum
prafat. D. Martin. Luther, cet. 1542» in
fof. öefd)er>en ijj, o) @old)e UcBcrfejuna
tjt nad)gefjenb$ be$ SHegii fotetmfc&en
@d)rifften eumedeibet unb p) £ut§eri
f8orret>e ntdjt nur bafelbß beibehalten;
fonbetn and) fonjl roieber gebrucr5 t q) unb
&um ©ebrauef) ber geipäigtfcben %$tu
len t>ev @d)ri(ften £ntljeri t>on #iu9ft*
3o&. 3ae. ©retff in$ t>eutfd;e &&etfc&et
werben, r) ^
11. Sßorrebe ober ©. 2ßence$ai
Smcfeng s) Annotationen über Die
fiinff«wfKr9OTofte; ober Weberei*
genthdje Situ! Dtefer ®d)rifft ^eiffet :•
baS erfte'J^eübeS alten ScflamentS
Annotation in Die fünf 58u*er 5010=
fe, bur#®.!Beneeg(aum£mcfwn
Solbiß, mit einer fcfe&nen 23orrebe
©♦ Sflartini £utf>ern es tfi tief*
®Arifffc
n) So mar ftegtua anfangs ber pdbjtifcfren £Kelia>n betygeffcan unb le&refe ju Jngeljlabt
fcie £>id)f* unt> SXebe=$unft ; mte er aber feto e»angelifd)e 2Ba|r§ett erfannt §atfe, brei^
fete er felbtge auö unb mürbe ©enerak^uperintenbenfJ ju Lüneburg; jlatb aber ^u geffe
1541. <£ineiRad)ri$t &on fernem ieben ftnbef man nicfyt nur twr beffen lafetmfdjen Qßer*
fen , bte fem @o£n ^rneftue Wegtue aufgefe^ fonbern aud) in 'Job. (Bcorg 25er*
tvatne et>angclifc(?en Üuneburg p,49« fq* unb Job. ^fabrtcü hiftor. bibliotk part, IL
p. i6. roonod> mehrere ©cribenten angefiißret fmb, bk bon n)m ge|antiek. 3n Der
gebadeten ^Sorrebe bejeu^et iuf^erus Hebe unb ^ocfyacbtuna; gegen i§m Untw anbern
fagt er öon l'§m: in vera inuocatione dei etfide Chrifti adfidue vixit etfideliter feruiuit
ecelefiae. et euangeüum caftitate et pietate morum ornauif,
©) 5>er tölftge licufbtefetr er jlen Auflage ijlin t?on ber 5 arbteantograph. .Luther, f»». ÜL
p. 309. angeführt.
p) 5>te opera Vrbani Regii lafine edita, mte ber ^i'fuf faufef , fmb ftt jmeif Reifen JU
Nürnberg 1562. m fof. fyvatätyt ommem ^n bem crflerr unb jnwr p- 164* triff man
btefe Ueberfejung; mit iuf§eri 5&orrebe an.
ql @ie beftnbet fiä) in bem fupplemento ■epiflolaruro Lutherf ,. fo mit ^erm ^>. 23abbei
^Sorrebe jum Sßorfcfjem gefommen p. 3gr.
r) @of#e &eutfcl?e Ueberfejung fle^f im XIL £et>3t^ CE^eiF p. ?4» n>eJd;e$ eben bieienige
ift, bie man aud? $ier abgebruef t %at+
») %$on biefem Wenceelao dintfm §abe ity fd)on in ber Veuttw 3i»t^ 3«?olftert ^T(?cil
P* ig; etm tkim ülatyvifyt ge&efcen*
«Ek.
16
TQovvtbe.
@d)vift $u Strasburg 1535» un& 1543.
in 4. jümS8orf($eitT9cfommen.» t)
in. Stotrebe ukr Sufti SHenit u)
gtf Idrung beS erften23ud?ö ©amtst*
(ig f roeldje Auslegung in lateinifdjer
Spradje mit biefer 2faffdjrtjft : in Sa-
muelis librum priorem enarratio, Iufto
Menio autore , cum pracfat. D. Mart.
Lutheri &u Wittenberg 1532* in 8- ang
$c(jt getreten i(L futtert (atemtfc^e
gjowebe Ijat man herauf feinen (SpijMn
einberiefet x), unb Da man |te in t>ie 2etp-
jigifc&e Sammlung feiner Sdjrifften
bringen wollen, tjlfteoon #rn,$ft.3o^
3«co6©wiffM0eu^eti5erfejetn»r*
Den. y)
iv. SJorrebe tifeer ©. $omeram
2luelegutt3 M ganzen ^)falter^ Die
unter folgenben Xiful: Io. Pomerani
Bugenhagii in librum pfälmorum inter-
pretatio , Wittebergac publice ledla,
&u Wittenberg 1524. $er<M$gefommen
unb nad)geljenbg nod) meljr malen ge<
brucft, z) aud;in$beutfdjeü&erfe$etroors
ben. a) fut^eri SSorreDe jM)t lateimfc&
unter feinen (Epi (Mn b) unbbeutfd)fn Den
Sammlungen feiner Sdjrtfften. c)
v. Xet*
t) £)iefe bc^t>c (gbtttonen fmbe td) m t?on bcr ^«rbtö autographis Luth. unb $mar bie erffe
row. III. p.251. unb bte anfore r^». IL p« 248. angefuhret. £)ie SSerrebe, tk iutfyvuß
&u biefer ©djrijp gemalt/ fte§t in ben t*Pittenbcrgifc(>cn d^cilcri XII. p. 372. jfenj=
f4?cn VIII. p. m8« 2tltenburg. VIII. p.303. unb lU!p3tgtf4*n XII. p. 76.
u) s2Ber jfuflue VRsniue gemefen, tfl bereits in ber Porrebc -$um «eftfen (If?cti p. 17. an»
geiget.
-x) 3öte aus bem fupplement. epiftol. Lutheri p. 31g. ju erfe§en.
y) im XII. ä.cip3tgif4>cn (E&etl p.78".
z) $8on biefer Auslegung, unb alfo audjj *>on iutfyvl Sßorrebe, werben in £errn jfofc, 2llbv.
Sabricii memor. Hamburg, vol. IL p. 849- unb in £>errn jct?. dfrnfh Üangenc ilc
bcnebefd;rctb. ID. 25ugen^agcns p, 82. fcerfdxtebene (Sbitionen angefüljref, als eine 23a*
felifd)e 1524. fcerfd>tebene ®ittenbergifd)e 1526. 1535. 1544. in 4. unb in fol. 1524. auffer
tiefen ab*r fmb nod> etliche tn von bee färbte autograph. Luther, tom, I. ;p. 181,* 200. unb
321. angemerkt«
a) ©olebe Auslegung überflute Wart, 23uccruß mit ©ene§m$affung beS auctoris ms bmu
fd)c; ba er aber ben 3rrt|um, als wenn ^^rijli 4eib unb Sblut im Tlbenbmal m'd)t gegen-
wärtig waren , eingemtfd)et §atfe , war 23ugcnl;agm hamit nityt aufrieben unb gab beS*
Wegen confeflionem de pfalterio fuo germanice translato, quodanno 1526. Baiileas prodiit,
in lucem §erauS. Suceruö fuc^te fttf) bagegen in einer fatisfaeflione ad Fomeramnn
de verllone pfalterii ^u verantworten , bte.ftt^ be^beffen prsefatione in quartam tomuiu
poftillas Lutheranae 1527. in 8* bejinbef.
b) tom. II. epiftol. Luther, bk jfol> Zlurifaber |erauS gegeben §at, p. 241. §kv nennet
iUt^ruS ben ©♦ ^ugenliagcn ; ober Pommern, epifcopum ecelefiaa Vittebergenfis, unb
bezeuget bor befjen Auslegung beS J>falterS fe&r gro)Je ^ocbad;tung , tnbem er unter an»
Sern fcfyreibtS audeo dicere, a nemine efTe pfalterium Dauid explicatum efleque hunc^o-
meranum primum in orbe, qui pfalterii interpres dici, mereatur. 9^ac^ ^Ut^ri SSorrebC
folgt eine anbere, bte i17clan$tfron gemacht %aU
c) (gs ifl biefe S3orrebe beutfd) anzutreffen in ber ^ietcbifdben (Bammlung I. p. 185, in ber
24itenburg. II. p. 519. unb llctpaigifd^n XII. p. 79. X)er ^err von QecFenborf ge*
t»encfet bevfelbigen in hiüoria Lutheranifin. libr. I. §* 183» p» 315,
I . M
Dorrefce.
«7-
v. 23orrebe über ©♦ ?lmbrofu
Sftoibani d) Auslegung be$ 29.
9>falm$ e), fo mit Wefcr aufgrifft:
ber xxix. ^fafm ©aribS uort Der
©ewait ber @timme©£>ttegmben
Süfften an bte tyofyen SKegenten,
famt etlichen fdjrecfiicben Ungetrit:
tern, foftcfc im necbft vergangenen
Sa&re in ber (getieften begeben ^ats
ten, aufgefegt unb befcbriebenburd)
©. 2lmbrofIum äftoibanum, <Pfarr;
feerr JU 95re$(au &u Wittenberg 1536,
in 4, an$ £id)t gejMet roorben* £)ie
SSorrebe friert befindet ftcfj m ben Zfjti-
Jen feiner <Sd)rifftem f)
vi. SSorrebe auf SJl- <S«fo. ga<
berä g) Srflärung be$ 5T. <pfalmg,
welche mit biefem Xftuh ber 9>fö(m
miferere beutfd) abgelegt ju Söitten*
berg 1531, m 4. an$ beigetreten tjl h)
vii. SJorrebe auf©» Urbam «Re.
git Sluälegun^ über ben 52. $fafm.
& Um tiefe ©c&rifft m$lt§ü mitfoU
gen&em Xttul : triebet bte gottlofett
35!utbürftigen ©aufiten unb ©oe«
giten biefer (ejtenfäljrttcben Seiten,
ber lii. $faim aufgeregt butcb ©.
Urbanum SRegium , mit £utfjert $8ot*
rebe &u Wittenberg 1541.111 heraus, i)
vm. 23orrebe ober 3olj. ®ren*
tu k) 2ftt&egungbe$^rebtget$©a«
(cm- roeldje £ utfjeruö cwSob.^ecerütm
}u ^genau geratet/ unt) darinnen beffen
SSorfjaben, Die angeführte Sfa&egungbeS
33rentü ju bruef en, fejjr gebiOtget. ©fc
fam mit biefem SM: ber fJrebiger
@a<
d) H7oibanue §at ju Breslau reformiref : ifl bafelbft ber> ber Äircfje ©f. (Efifabefiji 93ret>t*
ger geroefen unb 1554. geborten,
c) (Sic $etft jroar §ier in biefem S^eil p. 179« eine 2(ucfcgung bee 26, PfaTme; ee fjl bfe*
fes aber ein X)cucffe§fer unb mus Riffen : bee 29. Pfauns.
f) tn ber tPittenbergifdben XII. p. 363. jtenifdbcn VI. p. 375. Ittttnb. VI. p. 909. un&
£ei>«gifdbenXII. p.8o. 93on bem^nnfcalt biefer SSorrebe fu^rt ber jjerr t?on ©ecferi*
fcorf^in hiftoria Lutheranifmi Uhr. III. $.49. p. 135. einunb ba$ attbre am
g) (£r i|t ein ^rebiger ju ©djwerin gewefen. \
h) l3iefe 93orrebe iutfceri j!e$t in ben tPittenbergifc&en Reifen IX. p. 556.' in ben Jmi*
fd;en VI. p. 356. 2iltenb. V. p. 585. unb Üeip3t'gifä>*n XII. p. 3i»
i) 5Kan finbet auef) biefe 35orrebe iut|eri in ben gleid? Dotier angejogenen ^^eifen feiner
@(^tifrten'/--ä!ö in ben tPtttenbergiföen XII. p. 370» Jcnifc^cn VII. p. 445. Ttitm*
i>ufgifrf)cn VII. p. 4^2. unb £eip5ig. XII. p.8r.
k) Johann 23rcntiu0 tarn burc^ iefung bec (3tt)rifffen iuf^eri jur ^rfennfnif ber e^ange«
Uferen QBa$r§eft* Sr rourbe ^rebiger ju fyaUz in @cbn>a6ert, unb mie er fcon bar weg«
fame, ^räpoftfu* ber ^irc^e ju ©fuffgarb unb befam bie 2(ufftc^t über W Xubingifcne
^tcabemie , roorauf er 1570. gefforben. X)er §err 3o^?. 3aft t?on Einern ^af ßeben unb
Gfcfmfrten jfob. 23rcntii 1733. in 8« herausgegeben. ÖZan jtnbec von u)m auc^ SRfld)»
riebt in bu Pin biblioth. des auteurs feparez de la eominun. de f eglife romain^ ?ö»?. I.
/>£r/-. 2. p. 451. 3o(>. Sßbricit hiftor. biblioth. part II. p, 22. unb in ber fortgefoten
Sammlung von arten unb neuen tfceol. 0a^en 1730. p. 720. roo noc^ mehrere b^
nennet ftnb, i)k von i^m ge^anbelt ^aben.
£ut&criGc£riffteni4.ab. c
I«
Pottebe/
(Salomo / mit tjod^egruträeter aus
t)ei*. gottiicfeer ©dmfft Shiälegtmg
iurdj £). 3ok 25ren§ett/ &u #agetmu
1528» in 8. Beraub 1)
ix. 23ombeüber 3ot% 95rettttt
' welche (£rfldrung in tateinifcfecr Sprache
mit ber SÜtffdjrt jf t : in prophetam Arnos
Io. Brentii expofitiaju ©tttenberg 1530.
in 8. jum Sßorfcfjein gekommen : mfttt
gebruift m) ttnt> in Die &eutfcf)e. ©pradfe
uberfefcet roorben. £>ie SSorrebe £utjjert
frift man in einigen «Sammlungen feiner
©djrijften an. n)
x. 23orrebe auf 5D. Slmfcrojtt
SKotfrani -Staälegung über to* &crr*
Iföc SJlanbat unfetS 4>GErrn unl>
fKQlante* SSfue^ifJi/ rceldjeeben
bietemge tfo$eg«ng .(*■ , bte bem nennt*
ten Sf)eil ,9) Dtefer ©ammlung ber
Schifften Jut&eri einverleibet motten ;
£ut(jeri Sorrebe aber fjat man biS&ieljer
oerfparet.t p)
xi. Q3ombe; auf $$t(tppt $?e«
.ancbt&omg erfle Stu&egung über
&ie Qrpiftcl tyauüi an bieSfömer 1522.
aulwelc(jererljeüet, to$£ut(jmi$ tiefe
Auslegung of>ne 9Stffen SWelancfet&omS-
jtiro £3rucf bej;6rbert, £3 jjeifiit barm*
nett,n)enn er bamtt ber ©adje Steige*
fyan, fo fjabe 9Man$.l)on fl$ .triefe* feföfi
bepjwnejfeii, tpeil enfjnfooftmaB um bie
JperauSgabe gebeten. , (£$ fambtefe^iv
f lärUng' ne$jt ber Biegung ber (£pi|M
cm bie Corintjjier &u erll lateinifcf) nebjl ber
SSorrebe 2utf)txi unter folgenbem Xitul:
anno-
1) <Sfo ijl nacbge$enb$ ins fafcfnifc^e gebracht morben. ~£)ie 33orrebe kf §m, bk ftd? babe$
0eftnbet, tff in ben äitelcbifeben Ct^cilen I. p. 414. in ben Eilten burgifcben III. p. 769.
unb £eip$igifdben XIL p. 82. beuffcb roieber gebrncft roorben* £)er S$m fcQtt Öecf en»
bocf fu^rf in hiftor. Lutheran. libr. II. $. 33, p. 89- ein unb ba$ anbete barauö an.
»i).3tt *^n. ber 5^fbte autograph. Luther. f(n& bre^(Sbitionen biefer 2(u6(eguna, angemer»
cfetmovben, afatom. II. p. 162. t)ie ©ittenbercu'fcbe 1530. Deren id> febon get?ad)t- ^abc:
*om. III* p. 234. ber .^agenauifeben 1533. 8. unb tarn. I. p. 453. betienigen , bie 1544. \w
©ebwabife^ JgjaK berausgefommen ij|4
»)**i(ö in ber J£tefebifd;en IL p. 17. 2Jltenburgifcfeen V. p.275. unb £eip3igifeben XIL
pC 8?. 2öte |od) $ut§eruö Sörentium unb feine ^ebrifften geholfen, fan mön aus tiefer
SSorrebe beutiieb fe^en. ^Er fa^t in berfelbigen: id> halte von teimnf ncmücfr beö
^örentit, ©c^rtfften fonf\ auefr fo t?iel, bafl bafuc metne23udber gan5 «fl^g^iRitv
efen, menn tdf> fte gegen deinen unb bein^e gkt'dben ^iid^cc ^ßlfe. ]Hnb bcü#e«e
&tc btennnen nidjt, iä> crbic|?rc auäj nidjte; nod> rebe ttwae febimpflieljee, fo
werbe- <cf> mir meinen Urtbeilen «u4? n$4;t betrogen. IDenn ic(? lobe nt'dbt t)^n
l^rcnttum; fonbern bm (Beift ber in bir t?ie( fr*un$Itdbcr> ttcblidbcr unb frieMt-
4>er ifl, benn ntein (Heif}, «udb mir allerlei ^unf^en ber tpobircbcntjeit gc^rer*
. 0o fTeufl ayd) b«ber beine 2^ebepiei reiner, beider unb beutlicber, benn «nberer
£cute : barum ce bem £efer auefj mebr geliebet unt> 3U 6er<3en gebet.
,0) p.2576. . '■< . .
p) (Sie bejtnbef ftcb audj fn ben beuffeben IJeifen ber .@cbrtfften.. iuf^erf, afö ftt ben W&
tenbergifeben XII. p.203. jfemfdben IIX. .p. 415» •JKftlebßien IL p. 377, Zjrrenburgi*
fdben VII* p. tuo. unb £ej{3tgifc£m XIL p. 84»
- — _ I , , . 1 ___< — i^____ .
Vottebe. 19 „
annotationes Philipp* Mel. in epiftolas
Paulli ad Romanos et Corinthios 1522.
in 4. (jerauS q) unb mürbe nad)ge(jenbS
tn^ t)eutfcf>e u6erfe$et ; r) roietpofjlidjnidjt
fagen fan , öon roem t>iefe$ sefcijefjen s),
23ep t>ertentgcrt (Ebttton , t>ic ict> 6ep ber
jg>ant> (jabe unDDeven 2iuffd)rifft jjier.m
ben 5InmercFungen angefujjret roorben, ift
fold^e^ ntdjt anzeiget , unb man ftnbet
«tief) nid)tö von bem Ott unb oon bem
3a$r beg ©ruefg, t) £)ie 33orrebe£u;
tljen triff man fateimfef) unter feinen £5ne=
fen an» u) 3n betttfd)er @prad;e fam
jt'e allein ^tierflmMcStöfebtfc&ex) uni>
nadjarfjenbg in bie 2Utenbutaif*e y)
unb getpjigtfcfce 0 @amnrtuna, feiner
©frifffln.
xii, 3)otrebe auf Wtippt S)te
(Midjtfconte 9lu&ea,ung t>et (Epifkt
an MtSolofftt. ®$ if* biefe SluSfe
cjung jtterfl fateintfej) &um $8orfd)em a>
fommen, mitbtefem Sinti: Paulli ad
c 2 Co-
q) (£$ ijr biefe Auslegung ber (£pi|M au bte SKomer nacfygefcenbs ttod) me^rmal gebrueft
roorben, mie unter anbern auö t?on ber färbte autograph. Luther, tom. I. p. 137. unb
201. ju erfe^en. %d) §abt eine (Srbitlon, roelcfye unter folgenber^uffcbrift: Melanchtho-
nis commentarius in epiftolam Paulli ad Romanos, poft fat bene longam .fuppreffio-
nem, boni publici gratia, iamprimiim in lucemedkus: idemintomis Philippicis, hadte-
nus vifis, non reperitur , j^u ^ranef fürt an ber Ooer 1612. in 8. anö iid)t getreten ijr.
3>od) mufj man biefe (Erklärung ber Q:pijW an bk SXomer fcon ben herben anbern unter*
fcfyeiben, bk 9[Refand)t$on nad>ge§enb6 verfertiget , unb bie man tom. III. unb IV. feinet
opemm antnft] ba hingegen iik etffe, ju welcher fcutßeruö tie 2$orrebe gemacht, weg»
gelaffen roorben.
r) £)ie beutfdje Ueberfejung, beren id) mid) ie£o bebiene , §at tiefe 7(uffd?rtfft : annotatio-
nes .Philippen XDdand^tone. Pcfjcicimung unb f ur^u'dbc 2ln3ctgung bee recf>=
ten unb eigentlichen Perflanbe ber l£pifiel, bie 0t. Vaulluo 3« ben Römern ge*
ftyrieben l^at, t?erbeutfcf>r.
s) in von ber 5«tbte autograph. Luther, tom. I. p. 244. fommt $roar vor Ziuelegung bec
£pifldn ©r. Paulli, eine an bie ?vomerunb 3000 an bie dormtfret' , Pbilippi tTfa*
landbttj. gebeutfefrt burdb Jobanmm ?4gricolam ^ielebicnfem k. Wittenberg 1527*
8- es febeint aber biefe Ueberfe^ung t>on,berienigen/ beren ify vorder gebaut |abe; unter*
fcfyeben ju feijn. 3d) §afo \k felbfl nidjt gefe^en, unb fan alfo nid)t anzeigen > xok fit
befcfyaffen. 3n beg §errn (Dlcartt Per3Ct'4>'nte ber autograph. Luther, p. 13. finbe icfy
unter bem3a§r 1522. annot. Phil. Mel. in ep. ad Rom. üpnilutbcroDcrbeutfdX/nebftei«
ner 'Porccbc in 4. melctjeö fonber S^eiffel eben baöienige ©eref ifr, fcon bem id) biöjec
gerebet; bafj aber iut^eruö felbjr t>k beutfcfje Ueberfe jung fölte gemäht §aben , iflnid)t
glaub(id). So jinbet fieb menigi?enö roeber auf bem ^itul ; noc^l in ber Q3orrebe ba»on etma$.
0 &ag tftroo$L eben bie Qrbitfon, welche in von ber färbte autograph. Luther, tom. I.
P- 139. angefu^ret roorben, unb jwar ebehfafö auf fbl^e Hxt, ba% babet) nidjt ange^eiget
ifr, mo unb wenn fte jerauögefommen ijr. £>ie ä5orrebe iut^eri ifr ben 29.3»^ lS22* Üa*
tivt unb ba$er §at man ba$ ?©ercf felbfl ju biefem 3a§r geregnet»
u) tom. II. epiftolar. p. 87.
x) im erflen flUil p. iog,
y) (Ib. II. p. 205.
z) Sk XII. p. 85.
SO _______
ColofTenfes epiftola, cum commenta-
riis Philippi Melanchthonis , 1529, in
8. a) unb nacftgefjenbS nebff £utfjeri
SSorret^e in^ t>eutf^eü5erfejet n>ort>en- b)
xiil 23otrebe ober eines unge-
nannten Sommentarium über Die
Offenbarung @. 3ofKUMt& Swfe
<£rf (drang tff lateinif$ a^^efaffet unb
unter bemXitUl: commentariusinapo-
ealypfin, ante centum annos, editus,
|tt Wittenberg 1528. b 8. an£ £idjt ge^
treten» £utl)eri SSorrebe iff nacfjgeljenb^
tiicf)t nur unter feine Briefe gefegt; c)
fonbern and) von iptu 2ft. Sob» 3<K.
©reif ini beutfrfje gebracht unt> ben
Seipjwfcöett Sljeilen einmietet mor*
Sern d)
§• IX-
gut btitten Claffe r)at man freiem*
gen SBorreben gerechnet, meiere &ttljerul
auffer ben borl)erger;enben , ebenfatö über
t>erfd)iebene von anbern verfertigte 33u*
<$er unb <Sd)rifften gemacht , unb ftenad)
fcer OrbnungberI3ar)regefe&et* ^fymil
felbige 6ier bergeffalt nacheinander er yify
IPorrebe.
— — ■ — — — — ^-^-^M-MMa.^»
len, bag ic^ auc^/ roieborrjin gefc&eljen,
Die S8ü$er felbff, $u benen jte £utf)eru$
verfertiget, nadjifjren erfreu 2iu3gaben
unl> Xituln anführe unb ba6ep ein unb
Da£ andere anmerefe» @olcf)fc S3ucJ>ev
jmt> nun folgende:
h @tn beutfdb X&etfogia , ba§ tft/
ein ebles SStkblem wm rechten Q3ec=
fianb/ tt>a$ 2lbam unb SbrtfiuSfet)
unb tme Slbam tn un$ flerben unb
SbrijluS anfersen foU, mitbec
33orrebe ©. 2». Sut^erö/ Stuguft ju
Wittenberg , rcefdjesfSucijlem&umer'
ffen mal 1516. gebriuf t e) unbnadjge*
IjenbS ju £eipjig 1518» 1519. &u @trä$s
bürg 1519. $u SÖtttenberg 1520, unb fon=
, ffen noeb mejjrmalen mteber aufgeleget, f )
auef) von 3obann 5trnbten mit einer
fdjbnen SSorrebe 1621. von neuen an$
&cf)t geffeflet unb über bte$ 3o^önn
Säulen ©d)riffte.n g) einverleibet roor*
ben. 3nber25orrebeh) fagt£utljeru$?
e$ fet> ifjm nac&berSSibelunbben^djriff*
ten Stfuguftmi fein Söudj borgefommen,
barau£ er roetjr erlernet r)abe unb erlernet
Um
a) ^iefeKugle_ungtjlt>on bedenken «nterfd^teben, bieftcb in tfielandbtbome 0per.f0w.IV.
p. 324. befmber.
h) (£$ rotrb folebe Ue6etfejun_ bem 3uflo 3ona bet^gelc_f. £>fe ^Borre&e Ifl bcuffrf)tnbcm
L Hiökbiföm df?cil p. 481. im IV. 2fftcnburg. p. -702, w«t5 -XII. £cip3ig* p. 86. an*
antreffen,
c) in bem Supplement, epütolar. Luth. p, 313» I
a),ttf).XlLp.87.
e) tiefer erjfen Sbiflon (ff in (DleArtt.^r^tdbme bc* autograph. Luth.p.i« _eb«d)f.
f) Wlan fe^e von foldjen uetfebiebenen Auflagen von bec 6«fbt in autogräph. Lüth.ro»i.I
p. 72. 221» tomAli. p. 62. fö^^IILp. 33.40, nacb»
g) ^ieu ffe^t btefeö 3üd)Iein tmn, IL p. 653. nod) &et ^bitlon, t)ie mit ^errn^. @p<?mr#
^50^6^1703. herauggefommmiff, unb ,^n)ör mit be^ben ^5erreben£utbcri«nb^lrnbte.
h) &$ §at Mefe ^ööit^e btefy? niebt in öflen teilen ber Scbrtfftcn iutjerigeffan&en; fon»
bern nur in ben ?^i8lcbifcf?en L p. r, in ben ?Jitcnburgif<|?cn I« p. 12, wnb (m ?ln!?4ns
bee Heip3isif^cn XXII. p, 74. ' , :
fjabenroolle, »a$ .©0$S#- £$m(Iu«,
Wlenfö unb alle £)mge waren ; ateeben
biefe bmtföt £(jeofogie, i)
il 2ßa$ ber alte unb nette Sflenfcfc
fei), mit £utljeri S3orrebef fo 1516.1^
auSgefommen unb $u£eip$igi5i8. in 4.
tpteöev gebrucf t »orben. k)
III. Auguftini Über de fpiritu et lit-
tera, cum praefation. et prcmonitione
le&oris, $ßitttt\b. 1518. unb 1545» 8*
£utljeri latetnifejje SSorrebe, bie fiel) unter
beffen bon3oi)anttWitrifabtogefamm:
leten Briefen befindet; 1) fjatber#r,3ft.
©tetff in$ beutle uberfe^et unb ber
Cetp^iTdjen Sammlung m) einber,
Uibtt.
iv. ^afitonal @(jrifH tttib »ntfc
ßf)ttjti/ »elc&c* au$ ficwiflen Silbern
l^orreöe. 21
... 1 ml» ■ ' I 11» n im 1 m ■■ .
befielet, auf benen <£f)ri|fuS unbber2fa--
tic&rijl, ober ber^abjr, nadj bem Unter«
fdjieb iljreg &ben$ unb $i**SKetc&ä bor*
gefMet tperben. ©er altere (Eranadj
f)<xt foldje gemaglet unb £ut§erud §at (te
1521» trt" Jg)ol| fdjneiben unb mit bepge*
fugten m$ ber ©grifft unb bem canont*
fc&en Stecht genommenen ©prägen bru*
tfen laffen n). 5Dtan trift folcße* mit
ben giguren unb ©prucf;en £utljeri &u*'
gleid) in ben GEigletHfcfcett o) unb 211*
tenbtttgtfdjen; p> oljne ben Silbern
aber, nur mit ben ©prüfen, wteljier,
in ben 2eipswfc&ett feilen q) an. Sie
9ta$rebe auf t>\$ SBödjlem tjl im£äßfe>
fdjenSljeilr) lieber gebrucf ttüotben.
V. Io. Wefleli s) et aliorum ad
ipfum epiftok. Sie SJorrebe, bit £u*
c 3 t(je*
■ ■ » ■ ' ' ■
i) j8on tiefer fccutfdben (Tbcoloejic unt) ber t>on luffcero baju toetferfigten 93orrebe §abm
mit meiern gefcanöeff : ffiattbiao Stoäue in catalogo teftium veritatis p. 789. tili«
cfrael XXearibct in prxfat. ad erotemat. gracae linguas p. 312. 3«C. (Tbom'afiue Sche-
diafm. hiftor. de definition. philofoph. p. 73. unb in originib. hiftorias philofoph. et ec-
clef. p. 13g. (Bottfrteb ?4rnoIb in hiftoria et defeription. theol. myfticje p, 334* unb
jfob. 5rßn<"- 23ubbeuö ifagog. ad theol. vniu. libr. II. c^. 4. §. 8- p. 686.
k) f. (Dlcarit X>cr3cid>ni'6 ber autogr. Luth, p. 1. <£ö beftnbet fid) biefe Sßorrebe aud? fct
ber £telebif$cn ©ammlung I. p. i. ZJtenburgifcfcm I. p. 13. unt) £eip3tgifdb«n XXIL
P- 74.
1) tom. I. p. 55.
m) (£$ ijl folcfyeö im 2Jn&ßng bes XXII. ^T^ciTe p. 75. gefeb^en..
n) 93on btefem Q3wb §anbel£ ber berühmte $err $$ice» $p™f^nf- (Typnan in ©of^ö ^
anfcern CTbcil nuQli^cr tltf unbm juc öSlÄtfttrung b^c erpen Jicformaticn^«®^
fdbtc(;fc p. 257.
o) im erften dbcil. p. 44.
p) db. I. p. 579.
q) im llnbang bee XXII. W)tHe p. 76.
r) -p- is^. Auf gleicbe Hxt ifl eine fran|6ftfd)e &$x\$t tfa§m$jttt, mef(Je unfer bem It'fuh
Antithefe des faitfls de iefu chrifl et dn pape, mife en vers franeois, enfemble les tradi-
tions et decrets du pape oppofez anx commandemens de dieu, 1578s in 8. ö§ne ^ßnen*
nun^ Des Orts ^erauggefommen. &te gi^uren barirnien fommen Jum $§eil mit Unk'
m$en uberefn, welche ft<b in bem Vafihnal bejtn&n.
s) 3^1;. lPege(ue war ju ©ronin^en 1419, geboren .: »erjlunbe bie Jebvaifc^e, grie^ifebe
unb
-■« ' II ■■ I . '■ '■"■in ■ ■ J im« ....■' i i -.i.i I .■■■>.
22 t>orreöe*
tljerug öemadjjt, iß §n>ar m ben @amm=
fanden feiner 0c$rifften t) fo angefeljen
roorben, aß wenn fte auf atte S3uc(jer
SBegelt siengenr unD fjeijfet: 23orrefce
©octor fDtattmSutfjeriaufbteSBä-
(6er SBefelt *on (Brftmngen; fte ge--
^6rt aber eigentlich nur $u ber (Sammlung
feiner Briefe ; u) folcjlicf) aud) ntcfet &u
&efifen farragine rerum theologicarum,
tüte einige &orge$ben fyaven. x) £)ie
f8orrct>e i# t>on üutfjero latemtfcf) aufge--
fe&ety) unb nacpge&enbSinS beutfcfje ge^
bracfjt morben.
VI. Hieronymi Sauanarolse z), a pa-
pa exufti, meditatio pia et erudita fuper
pfalmos: miferere mei: in te Domine
fperaui , n>elcfje ©grifft mit £ut(jeri
äSorrcbc §u £Bittenbercj 1523, in 4/a)
&erau$gefommen unt> eine 23etrad)tung
über ben 51. unt) 31, ^3fa(m in jtcfj fajfet,
©ieienige, fo auf Den sutyfalm genutet,
ijl unter andern Lutheri enarrationi pfäl-
morum LI. et CXXX. Die man &u «Strag*
bürg 1538» in 8. gebrückt, bepgefuget;
au$ in t)k beutfdje (Spradje gebracht
tüor*
unb latcjnifcbe ©pracbei le&rfe $u (Eoln, $öt>en, $arfö, #eibelberg: erfannte in mondän
(Btiicfen bfe et>angelifcbe 3Ba|r|eit unb jeugte roieber.bas 93abfft§um, worauf er 1489*
in feinem SSaterlanb geworben ijt. 9Han fmbet t>on öeffett ieben unb @cbrifften in £enr.
2i(tingü hiftor. eecleüaftic. Palatin, bie ftd) in ben monimentis pietat. et litter: part I.
befittbef, p. 132. ^enr. £ubolf 25entbem0 botldnbifcben 2Mtd)= unb Sdbulen . @taat
part. II. p. 175. Pe« £ublt>. t>on Qccfcnborfö hiftor. Lufheran. libr.l. §» 133» p. 226»
Job* 5«bricü hiftor. biblioth. /wz-, IV. p. 184. unb fonflen ?ftad)vid)t.
t) in Der ö*ielcbifcfcm I. p. 109. 2tltenburg. II. p.206. unb im llnfyang bee fIdp3tgtTcibefi
XXII.Cnxir0p.79.
ii) 5)tefe (Sammlung nebft kf^eri 58orrebe recenftret Job. ^briciue in hiftor. bihlioth.
part. IV. p. 184. S^lant^Ue von bec £arbt m autograph.Luth. tom. II. p. io7.£inju.
x) Unter anbern meinet fofdjeg Der £err t?on ©etfenborf in bem ang^ogenen (Drt unb
fdjretbet : in huius Wefleli librum ; fiue farraginem Lutherus prsefationem edidit. Die
(Scbrijft felbjT, welche ben ^itul §ati farrago rerum theologicarum, tft (*,u Wittenberg
1522. in 4. ßerauegefommen unb. bie Sßorrebe §at Job. 2irnolbue 25ergeUanue baju
Verfertiget. @ie ijt in ben unfcbulbigen Hadbricbten 1707. p. 213. erje^let morben.
y) <8ie jfr&t (ateinifcb ?o^. II. epiflolar. Luther, p. 89. tk Job. Ziurifabcr herausgegeben,
Unb meil fte bafelbjl ben ^itul ^af : praefatio D. M. Lutheri in farraginem rerum theolo-
gicar. Wefleli Groningenfis, aiino MDXXII. fo ijt eö mo§I ba§er gefommen, baß man
gemeinet, fie wäre n)uccf lieb ber farragini fürgefejet werben.
z) (£r mar ein Dominicaner ; fa|e aber i>a$ ^Serberben ber pdbjlifcben ^irebe unb i)k SÖtiö-
bräuebe bes ^omifebfn ijofs ein unb jeugte »on ber $Ba&rfceit mit vielem €ifer, baj? er
aueb Darüber inö ©efdngniö geworfen: gemartert unb'enblid) JU $foren| 1498* »erbrannt
»urbe. Job. 5r«na#ye Picuc tHiranbulanue ^af beffen ieben befebrieben, welcbes
Jacob <&vetif erläutert, unb beö Qavanavola epiflolis ipiritualibus et adfeeticis, tyav*
1674. bei?gefuget. 9ftan (efe bahty Job. 5r«nc. 22ubbeum in parergis hiftorico- theo-
log, p, 277. unb 321. unb Jacob (Düetif unb Jacob Jfcf?arb feriptor. ordin. pradica-
tor, tom. I. p. 884» fqq» ^ier wirb jwar W Setradjtung beö ©a^anarold über biebeij»
ben 95fa(men angeficu)ref ; aber roeberiutße« S3orrebe; no^ einer (Sbition, bieinS)eutfc^*
lanb fcerauggef ommen, gebaut.
a) <£$ er^eKetbiefeö aus von ber %atbt0 autograph. Luther» tom. III, p. 89»
X)orreöe.
23
roorben , unb &roar ebenfalg mit futtert
SSorrebe. ©oldje UeDerfef un$ fyabt tc&
5«?ar nid)tgefer)en; tcfc ftnbe fteaberaffo
anaeföfjret : eine anbäcbtige unb Fünft
reiche ^Betrachtung ; ober 2(u$(e=
gung£ierom)mt@at>anaro!ä/ t?om
fpabft wrbranbtf über ben u.
^falrn: ©Ort erbarm btdb mein ,
^öittenber^ 1524. in 8. b) 3n$n>ifcben
f>at #err 3tt. ©reiff t>te 23orrebefttr(je*
rt audj in$ beutfdje uberfejet c) unb la*
teinifd) ift fte ber©ammfun3 feiner Brie-
fen einverleibet roorben. d)
VIT. Defenfio Io. Apelli ad epifco-
pum Herbip olenfem pro fuo coniugio,
5Öittenber<j 1523. in 4, £)ie S3orrebe
r)at fcttberuö an 3^)fltin Srotum e)
gericbtet , unb ob man fte roobl feinen
Briefen etnf>erlet5et ;' f ) fo bat fte bocb
bt^rnod; in feiner ©ammlung feiner
©djritftett öeffanben. 3*$o erfdjeinet
fte &u erff inbeutfdxrSpracbe, in toeld)e
fte #err 3otj. grtcf f ein geteerter <£ans
bibat be^rebtQt: 2imt$aHjier, uberfe&et
VIII. In regulam minoritarum et con-
tra vniuerfas perditionis iedlas Franciici
Lamberti Auenionenfis commentarii
vere euangelici , denuo per ipfiim re-
cogniti et completati, Söittenb. 1523»
audj ©tragb.1525. in 8. 3n beutfcber
©pradje ifr bkfc ©grifft mit folgenbent
Xitttj $um SSorfdjein gefommen : eine
eüangeltfcbe Sefcbreibung über Der
33arfüflTer Siegel r baber offenbar
mirb/ nicbt allein tt?a$ t>on ifycen;
fonbern au$ fcon anbererSJlbndjen
Siegeln unb ©agungen ju haften
fet?/ barinnen and) btelerfet) ©ecten
bec 23erberbun9 beflimmt teerten/
burd) ben $ottgelebrten graneifcum
Samprecbt au0©aflia, 1524. in 4.
23ep benben, fon?or)It>er lateimfdjen; atö
bentf($en <£bition, beftnbet ftdj £utljerf
SSorrebe. £)te lateintfcbe 23orrebe triff
man auebunter feinen Briefen g) an;
t^\c beutfdje aber tjl auf penerlep 2lrt t>or--
banben: einmal rote fte ftd; bep ber te&t
angeführten €bition beftnbet unb bier in
btefem %§i\\ abgebrueftift; bernacb rote
fte pon bem #m.*ÜL3<$-3ac. ©reif
überfe$et unb ber 2eipjigif<ben ©amm*
lun^h) einverleibet roorben, toetl man
oermutpeb in ben ©ebanefenseffanben.
b) in ben fe^f gebauten autographis Luther, tom. III, p. 115.
c) @otd)c lleberfejuncj ttift man tmZJnfrang bcöXXIL£rip5Jgif4?en(Ibe$te $w&ä)vifftm
iut^ert p. 81. an. ©te ifj aud^ §ter beibehalten rooeben,
£) tom. IL epifiolar. p. 125.
e) 35er jjerr (Dleariuö flu 2Trnf?öbf §at epiftolam anonymi ad Ioannem Crotuni Rubea-
iiuitt, verum hunece inuentorem et autörem epirtolarum obfcuroiTim vironim maoi-
feftantem 1720. in 8» bmefen (äffen unb pi 23. Tfnmercf unöe» be^efnget, au$ welc^m er*
Reifer, ba$ l\\tfytu$ auf btefen gtofum wl gegalten §af/
f ) tom. IL epiflolar. pj 141. '
g) tom. IL epiffolar. Luther, p. 128.
fe) tm2lnt?ang bee XXII. CE^cirö p. 8^
p-4
IDorveDe.
Dag fie noc^ nic^t in Deutfcf)er Sprache
gcorucf t wäre»
ix. 30k 2Baltl)er$ etltcö c^rtflltcb
Scebec/ So6gefangunb^)ra(m/tt>e^
cfieS man Dor DaS erjie £utljerifclje @e=
fangDütf) (jdlt , fo^u?R3itten5ei;a 1524, in
4» fjerauSgefommen unD mit Der 2luf*
grifft: ®ittenbergifd)beutfd)dmfi:
lid& ©efangbuc&lem, ebenfaB p $ßte
tenbera 1551. in 4. mieDer geiMucft tx>or-
Den. £)te SßorreDe/ l>ie &uf>eru$ Da^u
gemacht, r)at man nicht nur Dep Genan-
tem ©efan^uc^lein behalten, tue man
DamaBljerauggegeben, n>te tc^ anDer&
n>oi) fcfjonangemercft fjabe ; fonbernfte
fceftnDetftcr) aucr)m t>m<£iütbifäm,k)
SHtettburfltfc&en , l) unD £tmw
fc&en m) S&etlen.
x. ©♦ Sftartin Sut^erS ©ebtca>
tionS * @4rJfft Der ©dmflften Soft*
4>uffm$ an Otto SBrnnfeB f 1524«
n)obep idj erinnern muS, Daß ein^roepfa:
$er§er}lerr)terDorgegangeniff. £)enn
einmal ijt e£ feine ©eDication&^cfcriff t ;
fonDernein Sanffagung^ ©cbreiben an
Otto Sörunfeß f Der £ut§ero etroag Don
3o(j. puffen ^geeignet fjatt* $ fjernacj)
aber gelj&ret Diefeö ©djreiben eigentlich
ntc|>t unter tue SBorreDen, Sie ©acDe
felbjl öerljalt (?$ Damit affo : Otto
23tJMtfeW gab 1524» einige (gcfjrifiten
oon 3ofj, puffen l)erau$ unt> fa$te eine
SSorrebe, oDer Suetgnüng&^djrtfft an
futurum Dor , worauf tiefer an iljn
fcf)rtebe unD ftd) Dafür beDancf te. (Sol-
chen 23rief £ut&eri liefen 3<>f>« Sturtfa^
bttn) unö DerJpr.t)on@ecfenborfo)
lateimfdj abbrwfen ; 3*$. ©ottfrieb
3ctbler aber überfa&te i£n in$ Deutle
unö brachte Denfetöigen unter DemXitul:
ein 23rief ©. SJlartm Suttyti an
Otto 23runfeB, bertljm etliche S5fc
djet 3o^ann puffen bebtciret, in Den
£ätttj#en $i)eil Der 0cr)riff ten 2iv
t^eri p). 2lu3 Diefer f am er in Die geip-
Jtgtfcbe, q) unD Da man üjm fjier Die
aufgrifft gegeben: ©. SSlartm Su*
tßerö ©ebtcatton * ©grifft betr
@c6rifftett-3o5. ftufien* an Otto
33runfefö/ fo i|f foldje mDiefem gegen*
roärttgen Sljeil m$ SSerfeljen 6ep6et)altew
morDen*
xi. ©ie ÜBetfiagunge %of)änn
Si$tenbera;er$ beutfd) , augericöt
mit $fctf burd) ©tepftamtm fHobtr
SStttenb. 1527* in 4* & war geDacf)*
ter
i) m Der PorrcDc jum ^bnbw $freif 5- 44» P» 83*
k) im crflc» <Eb«f p. ißö».
1) ai?» IL p> 751«
m) im Zinfrang D*ö XXII. CT^etfe p. gs,
n) tom, II, epiftol, Luther, p. 364.
V) in Dem indice III, feiner hiftorix Lutheranifm, imb J»<ir ttttfer Dem ^§r 1524. Sftmt
jinbet Diefen S3rief iufßeri ncfefl Der gueipwngs» ©ebrifft Des SSrunfeTö aud) in Den mo-
nimentis Ioann. HuiH et Hierpnymi Pragenfis tm< L p, 420» fqn, naej t?ev (S^ition^ Die
1715» §erai$3efommen.
p)p. 474.
q) in Dem 2Jro>mig DetJ XXII. (Rwte p. 82^
X>orre6e*
2f
Ux £id)tenbergec tin 2(|?ronomu$ unb
(jatte unter andern »eiffagen motten, tw£
bem geijfiicjjen ©tanb grofie fftoti) unb
ber ^ircfce f ctnegertnge föerdnöerun^^e-
borfMje, (Seine ^rop^ecepungen rour*
t>en ftfyt Mannt unb Giengen in latetm*
fcjjer unt) Deutfc^er ©pradje unter ben
beuten ijerum, SDie 9>api(len meinten,
roaS (jier Dom Suftanb ber ^ird)eborljer
gefaxt, fep t>urd^> t»en neufidjen Gatter*
^rieg erfüllet roorben, unb eben baf>er, t>a
man in bem gebadjtenxjafjr £>ie(e $Beiffa*
Sungen mieber brucfte, hielte &ttljeru$
ttor bienlidj, eineSSorrebe furjufegcn unt)
barinnen $u fceigen, rote bte gan^e @ad)e
eigentlich an&ufeijen fep. r) (Solche
3ehif<&en/i-t) 9CIienlmröif$en, u)
unt> 2etp^ifcben x) £(jei(en anzutreffen,
xii. (Stlicber gottfoftti unö ttue&er.*
c&rifltTcben ge^e \>on Der papiffr
Wen SJfeffe, fobet^arfüffecäuS^
fwt ®; gonntö Jvfht^etfjan, 23er*
legtmg Surd) gufr. Senium am
(Sonntag SKemmifcere geptebrget/
2bm.i52& @ott>irbber£itulbiefe$
&uc6$ in ben StefetMfcfyen X^etlett y)
angefügt; feiger aber fjaSe tcf) fol$e$
ntdjt gefefjem (£r Ijat nocfj eines mieber
ben gebadjten SD. klingen verfertiget unb
£utfjeruS (jat eöenfalS eme^orrebe ba$u
gemalt , weiche #er ntcf;t beji'nblicfj iff,
mii fte fcfjon in bem borfjergefjenben Xfjeif
S&rrebe iff in ben 2öitten&erß ifd?en. s) < abgebrucf t roorben, z)
XIIL
r) £)er S)evv von ©ecfenborf gtebf in hiflor. Lutheranifm. Uhr. II, §, 33. p. 89- batton
. Sftacbrtdjr.
s) Cfc IX. P. 537.
t) im brtttcn (Efeci* p. 438.
u) CEf>. HI. p. 777,
x) tm Tinfjang bcö XXII. dfretfo p. 83.
y) m bem crflcn ö^eit p. 417. alroo *uf§ert Vorrebe ju biefer ©cfcrifff anzutreffen tfl, bte
aud) ber 2Utenburgtfci)en ©ammlung III. p. 892. unb bem 24n|?ang beeXXII. iletpai*
giften (DMte p. g'6, etnoerletbet roorben.
z) (£s tjt bas tm X. £Ebeil p. 1778* gefeiten; roaö td) aber m ber Porrebe $u bemfetötgen
§. 49. p/89. bafcöri angemercfet/ tft nfd)t in aüen ©f tiefen rtd>ffg unb orbenfltd) vorge-
tragen, ©enn einmal ifMu? §ert 93orrebe , bte bafelbj! unter bem^tfuf: treue VQat*
nung unb Penna^nung an alle fromme dbriflcn 3U Erfurt, vov falfc^e £e|?re fidb
por^ufebert unb redbtfc(>affene £ef?rer lieb unb wettb 3U galten, gebrueft tff, nid)t^u
t)7enü 55üd)lein : etlicher gottlofen unb tvtebercf?rifltfc|?en £el?re t?on ber paptftt*
fc(?en U7cffc, rote td) aefebdeben |abe; fonbern \)ielmebr $u btefegi17enü ©grifft roieber
5). Ägen B4>u^»?ieb unb grunbltc^c ^rBarung ettidber ^aupr=ZirttfeI cbrtfl«
Hdjer £e(?re, gemacht roorben, fo td) aueb au^ bem anbern i£iölebtr^en dfretlm ber
S^orc mit angemerefet fjabe. §iernecbjt §obt td) mojl ben %it\x\ von U7enü ©grifft roe.
gen ber pabflffcben 9HefTe in bem angebogenen Ott ntcbf gnau angefü|ret/ roelcbeö aus bem»
ientgen %itu\, ben td) vorder ^ter erje^let §abs, *u öerbefTern fet?n wirb, ^ö tjt bemnac^
not§tg, bag man bte bereit ^öud)Iein ?0^enit roieber ©. klingen unb bte beuben Söorre*
ben iut^eri baju t»on emanber unterfdbeibe/ wenn man eine Verwirrung oermeiben n?itt«
Äußert 6cf?riffren 14- ^ejr. b
26
Dorreöe,
xiil SruWc Qlaufmt ©eftcfete/
tseldjeS gut&eruS 1528, tüieber Drucken
foffen unD eine 23orrebe an ^auüum^pe^
ratum neb(t einet Deutung beö @eftd)tS
^gefüget. ©ie(& foü 9?icolau$A)om
gelfen; oDer fcomSteüt/ ein ^inficb=
Jer in Der @d>tt}ei£, t>eir über &n>an||ig
%af)t o&ne aöe ©peife gelebet unD 1480*
geworben, gehabt Ijaben, fötalerem
#aupt einer menfd)lid)en ©ejtaJtf milil
nem erfd)red liefen Sfogeftcfit unt) einer
Drenfacfyen Ärone nebjl fedjS <SdjraerD;
tern, t>ie aus feinem 5(ng?ftcfjt gegangen,
gefefjen fjabe, £utljeru£ meinet, folcW
©eft'djt 5etfe«te , tt>te Dag g>ab|ltljum
t>or aller fSBelt folte offenbar unt) er«
f annt wer Den / n>aS Daffelbtge Dor eine
®atf)t fei> S)enn an Dem Slngeftdjt
f enne man aM. a) ®ö i(! Diefe grifft
auefe in Den anDern (Sammlungen Der $bh*
cfjer ßutfjed b) befmDlicij,
xiv. $8ü$fem fcon ber falfd&en
33ettfer=23überei?/ toefefjeS Dörfer ei-,
iter im SDrutf auggefjen faffen r Der ftd)
expertum in truffis genennet f)atte. 5(16
man fold)e£ 1528. mieDer Drucf te, fa&te £u -
tljeruS eine SßorreDe für unD \ty% Darin*
nen unter anDern Den 3Sorf$lag , Da§ eine
ieDe @tabt unD ©orf feine eigne Sjrme
öerforgen; feine frembe unD au^lanDt*
fc&e aber annehmen unD Dulten folte, fte
maren Denn mit Briefen unD geugniffen
öerfefjen, SMe 5foffc&rifft Diefer €Dition
ijh. fcon ber falfd&en Bettler = 95«be^
m)/ mit einet 23otrebe Martin 2u*
tl)er$ unD ein SRotwelfd) ^ocaDula-
rtuö/ Darauf man Die QSorter/ fo
in Diefem 23üd)!ein gebraucht , Der«
flehen f an , Söittenb, 1528. in 4, 9te
colaug (Selneccer (jat Dtefe3 SBudjleiri
nebjt Sut^ert SßorreDe &u £eip&tg 1580,
Don neuem herausgegeben unD feine ^pre»
Digten Don Dem£a&aro unD Don Dem reichen
Wlann bepgefuget c)
xv. Wti ^riejlet^ße M »Ar=
Digcn ^etrn 2itttiüatm ©teffan
Mn&t%tt)t / an Sta&num, 58t*
fifcbff 5« Samin / 88ittenb. 1528. in 4,
£ut(jeri SorreDe $u Diefer ©c&rifft ßefjt
in Den SJfttenkrgifc&en, d) 3eni=
a) 5Bqö §fe unb Da *>on biefem ifticofao unb beffen ©efid)t aufgezeichnet Sorben, oud) mag
*uff>eruö bason abrieben, tnft man in Der <8d)rtfft, n?eld?e unter bem ^ff ul : theolo-
gia et philofophia myilica 1678. in 4. J&erausgefemmen, bei)fammen an. 3>nn p. 39*
jef^f ftcb e(n ISüfyUin von trüber Hicolao von (BrofTcnfletn, in weitem »on beffen
Ubm, ©efcbjdKe, k^re u.f.n?. ge^anbeft mtrb. ^n Deö ^rn. (BottfncD ?JrnoIb6 £c«
ben Der (Blaubtgcn finbet man p. 13. aud> eine ^adjricbt t>on f^m unb finb bafelbj! ju»
gfefe^ bs'e anbern anzeiget morben, bte t>on tym g^^anbeft §a6en.
1>) in bwVQittcnbetgtfdjm IX. p. 268. ^enifc^en IV. p.36o« ^(tcnburgif4?cn IV. p.4ir.
unb £etp3tg. ?4nt>«ng XXII. p. 86.
c) ^5ie ^SotTebelut^ri beftnbetftcb tmIX. tDtttcnb. CCbcil p. 540. im IV. Jmiföm p. 422.
. im IV. ZUtcnb. p. 452. unb im 2(nl?ang De© XXII. ilcip5tg. p. 89* 2)er^)etr pon öe*
cf enborf §anbelt t>on berfelben in hiftor. Lutheranifm. libr. II, §. 43. p* 126.
d) im IX. SIf?cil p. 541»
VovveOe.
f$ett, e) Stftenburgtf^en f) unb
geipjigtfc&cn g) Reifem
xvi. 2fo fcie ^ocögebo^rne gu^
tfin grau ©ttnjila , ^erfcogta ju
©a$fCtt / ceconomia chrifliana , p&$
tft/ wn cbrifTHd&er ^an^altim®,
SujliSWcnii/ welc&e ©cfjrifft, nac§<
Dem fie unter Dem iejt angeführten Sitnl
ju Söittenfcerg 1529. in 4. anS £icf)t ge=
treten, etliche mal roteDer geDrmft tt>or=
Den / als 1530. 1533 . 1535» aud) in 9?ie-
Derfacf)jtTd)er Sprache 1529. h) £Me
SBorreDe £ut&eri, tue er an3olj, iWetfd),
Hauptmann &u£8itten6erg, gerichtet, ijf
nicfjtnur allezeit mit get>rucf t ; fonDern
audj nadjadjenfcS Den (Sammlungen i)
feiner ©c&rifften einverleibet roorDen* <£r
reDet Darinnen unter andern Dom €lje--
jf anD unD Deflfen !ftotljtt)enDtgfeit unD tfjut
fjierned)jl Ijeilfame Erinnerungen wegen
Der.3tinDer=3ucf)t.
27
xvil gafpae $ubtmi %ti t>om
göttf tsttD %m Der (Bäte ©Ottes,
SBtttetiberg 1529. unD 1538» in 8> m§
in 9?ieDerfdd)ftfcf5€r eprarfje , eßenfafö
mit fiftgtä ^orjeDe^agbeb.^. 8. *)
xviii. S§omd33ettatQrül) für*
§etUntetnd)t? benfierbenöengMeÄ
fc&en &an% tthfiiid) unh fdi0$fw
ju^alten an ifyum legten <£nfce# £Bit*
tenfc, 1529. 8* m)
xix. @mfur$«;2lt!$ji!8<Hi$&e!t
pdWHic&en Sfcfgtftt ber ©eccet unb
©ecretaim, uneben ^IrttcFefo/ bte
ofWöefeljriicbSOtteSSott unb bem
(Jpangclio gemd^ fwi) ; ober jum
toenißflen nid)t ttnebetftrebeti/ £öifc
tenb, 1530. in 4.tt)el(^e6cf;rifftne5)lgus
tljert 35orreDe 1556. in4.tüiet>ergeDru(ft
unD auefj in Die ^ieDerfdcf;fifd;e0prad)e
üfcerfe$et morDen. n)
D 2 XX,
e) &{?. IV. p. 422»
f ) XL\). IV. p. 455.
g) imZlnI?«ng Dce XXII. trotte p. 90. £)er §err von ©efönborf füfjrf In Dem an$t*
sogenen (Drt ein unb Dag anbere aus biefer^ßorrebe an.
h) £)iefe fcerfd)iebene Qrbiftonen ftnb in von Der ^arbtö autograph. Luther, tom. I. p, 273.
tom. -II. p. 155. 195. unb ?ow. III. p. 174. 231. angefi%ef*
i) alö Der tt?ttrenb. IX. p. 285. Der jkmfc^en IV. p. 504. unD VIII. p. 210. wo fkavß
SBetfefjen peijmal abgebrueft roorben: ingfeieben Der ZJltcnb* IV. p. 557* unb ber lict'p-
3igt'fcfecn XXII. imZJnfrang p. 92. 3n ©ecrVnborfs hift. Lutheran. wirb biefer Ö3or#
rebe libr.W. §. 54, p. 149. gebaut,
k) 9Kan fe|e port Der färbte autograph. Luther, tom. II. p. 217. unb föw.m. p.342.na(f>.
1) (£$ tjr biefer Vcnatoriue 5)rebtger ju Nürnberg gewefen unb 1551. geworben, ^r fo#
unter anbern auc^) eine fd)6ne (Spi^l üon ber ^Ked;fferttgung §mterlaffen faben.
m) lu.t§m hefte SSorreben fo mo5( ju beß toor&er gebauten ^uberini; <jfe Pcn«rorü Xta»
etat ftnb bem I. £ie(ebifdben 4j?cil p. 482. bem IV.2Jftvnb. p.703. unb Dem 21nfyan$
Dee XXII. £dp3tgifc^. p. 94. eint>erfetbef.
n) (Soldje Uebevfe^ung, fcie ju SSKagbeburg 1531. m 8. ßevauögef ommen , if! in von Dec
^«r&tö autograph. Luth, fö»2. I. p. 282. unb in bem catalog, biblioth. Mayerian. p-fdg*
öngefü&ref. 2)te ^ßorrebe iutfyti ffej^c in ben Deutfc^en (Bammlungen feiner ^djdjffen,
olß in ber tDittenb. IX. p. 546» 3<?nifcf?m V. p, 259. 2jtenk V, p. 393. unb &eip3Jg«
XXIL im ^In^ang p. 95«
28
Dornte*
XX. Libellus de ritu et moribus
Turcarum, ante LXX. annos, editus,-
SBittenD. 1530* in 8* &itft <Sd)rifft
ttmrDe in Dem geDad)tcn 3^6^nt!t£ut^e^
rt 58orreDe lateinifd) teteDergebrucft unD
Don Dem 3ufte 3ona ins Deutfdje g*
fcradjt o)
xxi. ©er2Biebertäufer£ef)runb
©efjeimnte aus QetL ©grifft mte*
berieft , 3Bitten5» 1530. in 4* ©er
SSerfaffer i(l 3**$u6 SBemufc p)
xxii. Sü-tf« greinen q)$ceM#
tett/ Die er ju ©refften gefjaften, unD
jroar Die erjle t>om@acrament&e$£et&e$
tmD 23lute^ CijriftiuDerSefj.vi, 55, Den
8. 3un. 1527, Die anöere Don Der d)rijHi=
djen Äird)e Den 29. 3um befaßten 3af>
reg uDer TlMb. XVI. ^epDe finD &u
Söitten&erg l53l- in 4* (>erauSgefommen.
©ie eine fü(jitDen£ito( : ein ©ermon
fcen bem^ocfetüürb!gen@acrament
fceöSeibeäunbSltitrse&nfli, burd)
Stlerium Srognet fcen @efbi&/ auf
Sern @ct)le$ ju ©resfeen in -Steiften
geprebiget 5 Die anbere i ein ©ernten
t>en ber feeif, ebriftt $irct)en Dur*
SUepium grefmer wn Selbig , auf
Dem ©c&fetf ju ©reiben inäftetfien
geprebtgt* £ut(jeru$ (jat &u einer iegli*
d)en eineDefonbere&orreDeöerfertiget. r)
xxiii. 2Bie in @i)e*@ad)en unb
in ben gälten/ fe ft# ber&alben ju»
tragen^nad) g&ttucben billigen SHeci)'
ten c&rijMicfrgu&an&clnfe;). 3e^ann
95rentiu3/ SSirtenDerg^i, in 4. roel«
d;er Sractat mieber aufgelegt unD audj
ins lateimfcDe üDerfe&t reorDen/ alle&eit mit
ßutl>eriS8orreDe. s)
XXIV.. Homiliac XXII. fubincurfio-
nem Turcarum in Germaniam ad popu-
lum didbe , au&ore lo. Brentio , %Q\U
teti5. 1532. in 8» in teelcfjem Safjrfi'e and)
&u >fturnDerg in DeutfcDer @praci)e unter
folgendem Xttttl : gtt)et) und 3tt>an$g
ty&ii&tm Den turef if^en ^neg tmb
anbete sufallenbe Unfälle betreff
fetibtv famt einem SBeticbt/ \m man
f?$ barmn ju galten , bur* 3eJ)*
33ren*
o) ©iefe ^Sorrete fie^e ebenfate in Den iejf benannten db^tlcn ber <Sd?rifffen ludert.
p) $>!e ©djrlfft felbfl Des tfl7enii tjt im II. UQittmb* df?etl p. 275. tmb bi'c SSorrebe, Die
iuf#erus baju gemacht, in Den CT(?ciIcn, Der id) gleich. &or$er gebadtf fyabe, ju ftnben,
q) £)iefer (Troßnerue mar ein (EanonicuS ju 2(lfenbura, unb ^of^re&iger beö bem £er*
|$og ©eora, ; mußte aber aug Bresben roetdjen. 35ie an^efu|rte ^rebigfen tat er Dem
iejf erme^nfen ^erfoa, DeDtciref unD in &en gufdjrifffen mit »feler ^ret;mut^feirt)or bie
wanöefifcbe 5Ba§r^ei( gerebef unD unter anbern tk 956mifd)e ^irc^e üor antldjrifKfcD
duö^geben, mteroo^er fie md)f fo, a\$ ft'e gebruef f ftnb, Raffen; fonbern felbigc nac&'
Qe§enb£ »ermejrf unb öerbefferc |af» i>er £err von Öccf enborf berührt in indice t
hiftor. Lutheranifm. ^erfd)iebeneö Don i(jm unb beffen gobaebfen ^rebigtem
r) S)Tan finbef folebe ^ßorreben in ben XPjttcnbergifdben, ^fcntfdbcn/ 2tttcnburgifc(?en unD
Hc!p3tcu'fcC>en ©ammfungen, unb jroar in Den Dörfer ang^ogenen feilen.
s) S)?an fe|e bat?on von Der 5^fDte autograph. Luth. tom. I. p. 290. ?ö^. IL p. 166. un&
205. unb tx>n Einern in Dem £ebcn 3rentti p. 120. nacD» $>ie Q3orrebe ^uf§eri jte§t
in eben Den duften feiner ©c^rifffen, Die icfr gleich uor§er angefü§re( §obt.
Vovicbe.
*9
ttit ©.SJlartin 2utfyer$/fcurd&@e&.
Socciunt \>erfcetitf$t in 8. $um sBor*
fdjem gefommen unb bafelbfl 1538. eben-
falä in 8> lieber geDrucft morbem t)
£>ie SÖorreDe Sut^eri 5eftnt>et ficf) nur in
Den Siöletifdbett/ u) SQtenbttrgi*
fdjen x) unDgetpjiöifcben y) Sfaikn.
XXV. Athanafii libri contra idolola-
triam gentium et de fide fan&xtrinita-
tis, 3Bitten&. 1532» in 8« n>efd)eS eine
Sammlung *>on einigen ©cfjrifften Deö
$ttfjanaftt iff. SMeienigen , Die Darinnen
anzutreffen; ffnb fofgenbe : Über contra
gentiles: fymbolumfidei, tt>el$eSDem
Ittljanafto pflegt bengelegt &u roerDen ;
Über primus de vnita deitate trihitatis
ad Theophilum : de propriis perfonis
et vnito nomine deitatis ad Theophil.
libr. 2. ingleidjen : deaflumtione homi-
nis contra Marcellinum : de fingulis no-
minibus : de vnita et lempiterna fub-
ftantia trinitatis: de beatitudine filii
Dei : de profeffione regulae catholicae
cum increpatione haereticse : de Ariana
et catholica confeffione : de fide fua :
de vnitate fidei : de fide vnitatis et trini-
tatis, patris et filii et fpiritus fancü : ad
Epi&etum, epifcopum Corinthianum :
ad epifcopos Africse unD difputatio inter
Athanafium et Arium. z) (<£$ fjat Diefe
(Sammlung 3ol)ann 25ugettf)agen &u
Wittenberg 1532. in 8. (jerauSgegeben unb
eine Sorrebe Da&u gemacht; Dotier aber
gefjt Diejenige, Die £ut(jeru$ verfertiget fjaf«
Solcfee (jat #err (£iia& §ncf ins Deutle
überje&et unD Der @etf enborftfcfeen $U
fiorie beö Sut^ert^umö a) einberief*
bet : iebocl) fo , Da£ er Den Anfang unö
@d>luS meggelaffen, roeldjeS aucb in Der
ficip jtgtfc&en Sammlung Der 0$rifften
Surtjerib) gefd)e^eni|^ #iertriftmatt
fte mifjrer&oflfidnDigfeitan.
xxvi. 23on Dem falfdben 95htt
unb 8lb<tott in Xfjitm ja @$merttt/
fcurc6 3)?, SgiMwmgabrum/ $8iu
ren^ 1533« i^ 4* c) wtäje ©grifft 2\x:
tjjeruS jum £)rucf bef&rDert unD eine fSor*
D 3 rebe
t) ^e^beQ^bitioncnbiefer^rebigten, Die fötclnifd?c unb beutfdje, fmbinben xqt gebauten von
Der färbte autograph. Luther* tom. Lp* 290» unb tom.lll. p. 221. unb 283.an$efu§ref*
u) im anbem dbeiJ p. 302.
xj in tom fünften (Tlbdi p. 1014*
y) im llnhang Des XXII. XLUiU p« 105.
z) 3$ £afa um besmegen ben $nn§alt biefer (Sammlung Jier ersten wollen , mit man fte
nid)t liberal anfrift. $)er £err ^«briciue fu§rt in biblioth. grsec. //£r. V. r^. I. p.29^
Die opufeuk Athanafii, fo (afeittifcb §erau£gef ommen, fTeigig an ; fcon biefen ober geben*
tfec er niete &od) ifr mandjeg barinnen enthalten, mltye* bem Ht ^cnafio falfc^lic^ unb
o^ine ©rwnb be^gefeat rootben,
a) 3. III. §. 24. p. 1281«
b) im 24nbang Dcö XXII. XLU'üe p. 105.
c) (£^? bas iiebt bcö (Jöangelii ^n ©d)merin aufgienge, ^a«c man ben ieufen »efe gemadjf,
ba% im 1§um bafelbfi ein Stopfen Q3fut, ber auö Dem Uib €^ri|li am ^reu| gefloffen,
antreffen/ nnb benfelben a\$ ein öros §ei(i0t§wm af(e gre^tage gejeiäet; e$ war aber
ni(^(0
*0 Vovvebe.
rebe ffirgefe&et, bte in t>en Steilen feiner
©cfirifftend) §ufmt>cntjK
xxvii. QSieDer totf 2a(ler= tinö
Sögen • 25ü#lem Stgricold Wagt/
genannt ©eorg 2Bt§el / Stntmort
SSatt&afar 0leii>a/ e) ®ittenfci533.
in 4, f ) ©corg 2Bice!iu$ (jatte
&eljn 3<# (an$ £u gmljeri ßejjre&efönnt
uni> and) &u Sftemecf ntc^t n>cit i>on 9Btt*
fenbenj geprebtget; er trat a&er &n Den
$tapi jien über: grtef bie£ut(jerif$e^u:cf)e
t>et £e(jre unt> beg £e5en$(jal&eranfSljefs
titebtö anberS, atö ein (Btficf ginober in einen 3agpfe gefaffef, fo ©raf £enrtdj Don
(Bäjmerin, als er $nno 1222. aus bem gelobten Sanbe jurücf fam, tton einem päbjtifdjen
Legaten bereit bekommen uni> mit jtd} gebracht. QBteber tiefen betrug unb &te baburef)
veranlagte $bgottere» i$ ttaß angeführte 25ud) beö 9H, g abri aufgefegt unb gebrueft mor-
gen , beffen IDarib (tbvtraue gebenefef unb in chronic. Saxoniae p. 379« bte @ad;e alfo
wußtet t Suerini canonicis in cathedrali templo , pontificiam religionem mordicus ad-
huc retinentibus , purior enangelii doclrina, primum in facello Georgii ante oppidum,
deinde in templo Francifcanorum arci vicino , fub Henrici prineipis Megapol. patro-
cinio, fonare coepit, ac inter primos euangelii praecones Aegidius Faber mit, cuius de
idolo fidtitii fanguinis Chrim" , Suerini aljquöt feculis culti , lihello Lutherus praefatiuricu-»
lam addidit. Donauerat guttam illam fanguinis ; feu potius cinnabaris grumum, iafpidi
inclufum , collegio in templo Suerinenfi, Henricus comes Suerinenfis, Guncelini filius,
magni thefauri loco aeeeptam a legato P. P. Pelagio cardinale Albanenfe , quum inter
ceteros viros militares Henricus , ad recuperationem vrbis Hierofolymae profedus, egre-
gium virtutis et fortitudinis fpeeimen edidiflet, quod fingulari praemio ornandum eile,
legatus cenfuerat. Is fanguinis grumus , fingulig diebus veneris, certa hora monftratue,
aperire fe, et in tres partes diduci, ac rurliis coire lpe<ftantibus videbatur. Quare magno
hominum coneurfu annos amplius trecentos eultus eft, donec Henrico .duce Megapoli-
tano feniore mortuo , Ioannes Albertus, fratris filius, folus ducatum Megapolitanum gu-
bernans, ditionum fiiarum ecclefias omnes., ab idolis et eultihus pontifieiis repurgans,
hunc quoque fanguinem , exemplo Ezechia» aeneum ferpentem defttuentis , remoueri
iuffit ac comburi.
d) 2Us im XII. tPittcnberg. p. 356. im VI. jtemftyen p. 117. im VI. 2iltcnbntg* p.n9.
unb im Z(nl;ang cee XXII. Iletpjig. p. 106.
•)23«ltbafar Ticfoa ; ober wie i&n anbere fdjreiben, Tiaiba, ijl $farr§err |u .^irfdjfefb
gewefen.
f ) ©er $m fBliae £rtcf meinet in ber beuffefen Ueberfe;mng ber Gecfenborftfdben 5iffo*
de bco flut^crt^utne p. 1802. eis werbe bkfe (Betrifft mit Unrecht jum 3a§r 1533. ge=
rennet, inbem fte erft 1539. fcerausgefommen fei;; es ift aber lieber? n>o£i ein 33erfe§en
vorgegangen, wie eß in bergleicben @ad;en leicht gefd)ef)en fan. £)enn bafj foldje ©djrift
würcriid), wie id) angemerefet, 1533. ans lifyt getreten feo, er§eÖet au$ t?on ber $atbte
autograph. Luther. tom.l. p. 296. 5Baß aber ben anbern ^raetat beö 25a(tl?af. ?iaib«
betriff, ber mit folgenber Tdiffd^rifft : (Toncorbta unbX>ergIetd;ung ber PapifleivtPte*
bertauffer, Rotten, tPiceliancr unb ilutf?eranec in unS mit ber X). c«ft?cltfd)en B»P»
d)m, an bU 3toey 2lbt 3U Su^a unb-^erefelb, ;\u Erfurt 1539. in 4. ^um %lorfd)ein ge*
iommen, fo fre^t jroar iut§ers Porrebe auf ben ÜPigcl t>or; ?eg ifl aber ba$ eben bk
5öorrebe, meiere bei) ber Dörfer angeführten ©grifft bes Tiaibb von 1533. anzutreffen ijl;
nur ba§ man bei? biefem tt>ieber§o§lten ©ruef ein unb baö anbere roeggelaffen §att wie fo(#
d)e6 in biefem gegenwärtigen Qtyil p. 303. fc^onangemerefet worbem
Vovube.
3*
iigffe an : fdnieb rcieber feibtge unb gab
fid) ben 9?afjmen Sigttcold $&<igt* g)
£)ie SSorrebe £utfjeri, Die erfjieraufgefe;
$et, ftefjt ebenfate in Den beutfd;en(Samm;
hingen feiner 23üd)er, h)
xxviii. 3ie*enf*afft fceg Olafr
fcenS/ ber ©teuft unfc Seremomen
Der SSräber in SSofymen unb Sttd^
ren, roefcbe Don etlichen qXcFarten
tmö \>on etlichen 2Batöenfee genen*
net werben f Wittenberg 1533. in 4.
£5aS ift eine t>er @Iauben&23efantnnJen
Der föbfjmifdjen Vorüber, tiefte 1532» in
ifjrer ©pradje auffaßten unt) bem SDfarg«
grafen &u Brandenburg Seorgen uber=
reichten* @ie würbe roieber ifjren SBik
len tn$ beutfdje u^erfeäetunb&u3urdjge*
brucft, womit t>te trüber foübel&ufrie*
ben waren, t>ag fte burd; einen ^ibgeorb*
neten t)ie (£remplarien , fo Diel fte beren
befommen fonnten , faufften unb ber>
&t\tt Rafften» hierauf lieflen fte eine
bejfere beutfdje Ueberfeptg biefeg 23e*
t amitmflfeS verfertigen unb $u Wittenberg
1533* Drucken , weldjeg eben t>ie <£bttion
ijt, btetd; Dörfer angefüljretijabe. i) £w
tfjeruS machte eine Sßorrebebap, biewel
mercfwürbigeS in ftd) faflfef* k) <§ki$
nid&t nur in Den Ifyetlen feiner ©djriff*
ten; 1) fonbewaud)fonft m) wieberge*
brucf t worben,
xxix. @afprtr2lMettf ; oi)ei:Slqui-
id
g) ©einen orbenf lieben 9ftat)men (Beorg §at er mit bem rafetntfcfjen t>on gleicberSSebeufung
24gricofa tterroeebfeft; jugtetd) aber fid) Pb«gum genennef, Don feinem SBaterlanb Pacf?
in Reffen. (£r ^ac fcerfebiebene ©djrifften roieber unfere $ird)e herausgegeben, roie man
unter anbern aus t>on ber färbte autographis Lutheri fe$en fan. Unter benfelbigen be=
pnbetfiebt coaceruatio locorum .vtriusque teftamenti de abfoluta neceffitate bonorum
a fide operum , unb Dfefe tjl rermutblid) bieienige , n>ef^>er 25altb«far Tiaiba b&$ ange*
führte SSucb enfgegen^efejet §at. 3>nn ba fte 1534. roteber gebrueft morben, fo gebeneft
tt)icdiue in btv^u biefer Sbition verfertigten SSorrebe bes Tiaibä, a\$ eines feiner ©eg*
ner. 3n ber bibliotheca Gefnero-Frifian. ijr fte p. 16. alfo 6emercfet roorben: Agricolae
Phagi defenfio bonorum operum, Lipfias 1532. roelebeS vooty bk erfte .^erauggabe i|tr
S5en bem tPiccIto ift nacfyulefen , waö Öcdfenb'orf in hinor. Lutheran. libr. III. §. 24.
p. 65. 3ob. 5<?brictU6 in hiftor. biblioth. yart. II. p.231. unb^O^, ^cnnc|> 2jcfadi0ert,
de Lutheri diffclpulis Chamjcis p. u.fqq. angemercfet|aben.
h) 9Reml!d; in bentemgen ZbäUn, beren tcb ö(eicb tjor^er (£rtt>e§nuno, gef§an §aht,
i) ^Diefe (Sbition if! in ©d)(eömt0'i6o5. nad)geörucft roorben.
k) $)en Jnn|oft biefer ^Borrebe Reffen (Tbri'ftj'ßn ?4ugufl Salig im Straten ?JtbdI t»ec
t?oOf}anbtgen ^tfloric ber 24ugfpurgjf4?en (tonfe^ton p. 539. fqq. «nb (Bccrg (Ton*
rab Sieger in ber ^iOortc ber alten unb neuen 36bmifc(>cnSruber^rr. XXII. p. 163.
^or, babei? aud)0ecfenborf in hiftor. Lutheranifm. libr. III. #. 23,p,62. ju(efen i|r»
1) ©te fre^f im VL ^enifc^en (Ebeil p.n9. fm VI.^(tenb. p. 121. unb im ZJnfcang.fcee
XXII. iletp3t 9Jfcf?en p. 108.
m) ©0 bot ber $m 35. 3fo^, (Fbriftopb Boeder fe/bfge ben brej? re3ten unt) rorncbm»
flen (5lauben6 = 23efanntmfR:n bec^obmifefeen grober, bieer 1741. in 8. wicber l)er=
ausgegeben ^at, p. 513. beifüget, aueb in bem biffOrif<i;en Per berieft p. 31. fqq. »ön
ben mancfyerlep Auflagen biefes ©laubenS . 2fefannmi|Te$ eine gute dlttynty gegeben»
9Kan
32
Vovvtbe.
ld ©ermon wm 2lttmofen geben,
SBittenberg 1533. in 4» n) fut&eni* fjat
eine fc^bne SSorrebe fücgefe^et unD Darin--
neu fonberlidj nMefcer Die geinbe t>e$ So*
angelii, fo roo$Uffentlid;e unb äujTerlt*
cjje , aB audj &eimlic(je unb innerliche,
geeifert o) <Ste fkfjt in Den 2Bittens
betgtfdjen/p) 3*nifc&eii,q) Sitten*
tmrgtfc&w r) vm 2eipjtfltf#en s)
feilen.
XXX. Theologien propoiitiones
Vitebergse dilputate, 1534. in 8* n>el=
dje ©grifft t>en ^fyüippum Seeland)*
tlonem &um »etfafler jjat, bejTen&roar
aufbem£itulnid)t $®<i$ij$; fein9£aj)s
me aber tjl nad) Der föorret>e £ut&eri über
ber @d>rifft felbjt &u lefen. £>ie Bombe
$at #*• SR. So^^acof) ® itfiff ins ,&ewfc
föe überfe&et unb fie Den Seipätgifcfcett
Steilen t) einverleibet
XXXI. Quatenus expediat, editam
recens Erasmi de farcienda ecclefise con-
cordia rationem fequi, tantifper dum
adparatur fynodus, iudiciura Antonii
Coruini, Wittenberg 1534» in 8* 2ltö
(£ra$mu$ feine Auslegung beSLXXXiv.
^falntö IjerauSgab; , 4erbfnete er t>abep
feine ©ebanefen, rpie eine Bereinigung
ber $ab jfifdjen unb ßut^erifd;en Religion
öefd?er>en fbnne, inbem bamale beraum*
bergifdje ffteligionS * griebe aufgerichtet
mar unb U$ (Eoncilium vor Der Sfjur&u
fepn, febiene* u) £)aStemge; votö er bier
de eccleik concordia gefdjrteben, fam
&u (Strasburg in beutfe^er ©prad>e Ijer*
<M$f x) batvieber mcf;t nurSBolfgang
SKan fan jug(eCdf) ben ^errnronQecfenborf in fcholüsi . jiue fiipplement. adindicem I.
hiftor. Lutheranifm. ». 58- unb ^errtt £>♦ £ofdbere «uefuJ)rttc|?e hütoriam motuum
pÄrr. III. p. 102. nad)fet)em
n) in beg ^errn ^abricti centifol. Luther, tfl p. 194« unb 196. Di'efeö £3erfet>n »orgegangen,
baf? man auö (fcafp. Zitiere Sfcrmon t?om ZWmofengcben unb&afpar Ziqoila 25ucf?»
lein t>om ZUJrnofengeben ^roei) befonbere ©ebrifften gemadK ; ba esboeb nur eineifi
o) Sßon biefem ©ermon beS2iquiIaunbbert>on$uthero ba^u toerferttßfen 5$crrebegtebt.£err
<It>rifl. Öc^legel in bem 23erid;t t?on bem £eben unb (lobt (Eafp. 7lc\vi\h p. 229.
öugfut)rlid)e 3Rad)ttdjf. Q& tji jener auö) in ber fcrtgefejten ©ammlung pon alten
unb neuen ttxologtfcfKn ©acf?en 1722, p, 1062. recenfiret nwbem
p) im XII. a&eil. p. 358»
q) inbemftebenben^citp.395»
r) at?.VI. p.122.
s) im Zintjang bee XXII. Qbeite p. 109.
t) bem k$ gebauten Z4n^ang p. in. ©fc Original ober fafetnifcf?e ^Sorrebe iufjcrt frift
man in bell operib. latin. Viteberg. tom. I. p. 419. an«
u) ^ol^e Ttuüegung befmbet ftd) im funfften Clipcil feiner SBercfrn fomo^l nacb befS3afe-
lifdjen ; als auä) nad) ber neuem Sbition, bie t?on 1703. an ]u leiben l)erauggefommen ijr,
wobei) §u lefen, roag ber §ew t>on ©ec^enborf in hiftor. Lutheranifra. libr. III. ^. 20.
, p. 49. angemertf et §aU
x) ^6 foll btefe beutfd}e Ueberfe^ung tX'olfgang ^abriciue CTaptto »erfertiger unb i)eraue«
gegeDen ^aoen, rcie^r,©. ^.ofdbcc in ber auefut>rttdf;enhiftoria motuum jpart. h p.2iit
m«lbet. 3cb f an b#>on nict;tg jagen, weil i(^ fie felbjl nid?t gefeljen i)ab^
t><MTet>e.
33
SJIufcuhJg, Damaliger ^rebiger $u2lug:Uum £)ru<f 6ef6rt>erte mit) eine fOorret>€
fpurg , ftdj fa^fe ; fonDern es gab audj
2int. @OtiKnu$, anfänglich ein £ef&
fc&er ; nacftgeljenDS aber ein 23raimfcf)ttxi=
gifd)er Sljeofogug , Den angefügten £ra=
etat ()erau& y) £utljerug fdjrieb t>a§u
eine SSorreDe, nxlcl)e öor anbew Derbie=
nctcjelefen |u meiert. Sftan fielet Dar-
aus t>te tiefe (Einficfjt btefeg großen 2DJan=
nei, n>tein anDern<Sadjen; alfoaucfj,
infonDerljert in t>ie Bereinigung t>er üveli=
gionen, Die Don emanDer abroeidjen* z)
xxxii. 23efäntttni$2a$ari@pettg=
furfajte. ©ofc&e* tfjat aucij 3}icolau$
©elncccer 1582* ttnb tgat ebenfaB eine
Sorre&e fjin$u. £ut(jert Borrebe fi'nDet
man inDen^ittettbergife&ett, a) 3^
ntfd&enf b) 2titenbucgif^en# c) u«&
geipjtijifcbett d) Steifen.
xxxiii. Urbam&cgü2Btefcetf*
png ber Slunffrrifcfjen neuen 93a*
knttnianer unö ©ematiffen 35e*
f änntniS , welche ©djrifft 'er an Die
gfjrijfen ya OSnabröcf gerietet wib $u
Wittenberg 1535. in 4. IjerauSgegebenfjak
kt, £8ittenb. 1535. »t 4» £)ie Söte* £)ie SöorreDe, Die £utljeru$ Da&uDerfer
Driggeftnnten fjatteu Diefen Spengler, mU ttget , i(l in Den Dörfer angeführten £fjei~
c^er ©pnDicuSDer @taDt Nürnberg ge* len feiner ©c&rijften e) anzutreffen. €e
tt>efe« , befcfmlDiget , als wenn er Der*
fcf)ieDenen gefährlichen 3rrtfjuraern bepge^
tljan fep. £>afjer al£ er fein Sejfament
machte, fügte erfeinölauben^föefannt-
rühmet Darinnen SKegü Sractat am &er jt*
<$ert, Da£fetng>api(rim@tanDtfq), et-
n>a$bej]er$$u machen,
xxxiv. stuf bte neue Settimg
niSbep, unDftrtljero gefiel Daffelbige fo^onSOTünfier/Wittenb. 153^104. 3«
vwfy , Dag er e$ in Dem angejogenen Sa^rJ De* SSorreDe tpieDerlegt £utljeru$ Die 3rr*
tljtt-
y) liefet Sracfat ijl rar« 3d) £nbe batton 3tt)er)<£bitione£ angemereft, afö bfe erjle, Die 5«
üöitfenberg 1534. jum S3orfd^em gefommenunb t>or£er t>on mfr angeführt Worten, unbei*
ne anbere, Die man jw £anau nebft einigen anbern @c^rtfffen 1544. tn 8- gebrüht §af.
(So ftnb fcon benfelbtgen Der catalogus bibüoth. Mayerian. p. 772. unb von Der £arbt
in autograph. Luther?. IL p. 256, nadj$ufe(jen.
z) £)er ^err (tiiae ^ridf §at Dtefe SSorreDe Deuffcb überfejet in Der GecfenDorftfdbcn $i*
(iorte De© fi.ut^ertbu»iö 23. III. §. 42. p. 1387« aus welcher fie in Dem Untätig üa
XXII. £<ip3ig. CTbeile p. 112. unb wi) (>ier wieber abgebrueft »orbm^
a) m Dem XIL 5betl P-359»
b) tm VI. \It>etI p. 32$.
e) üb. VI. p. 468.
d) im 2JnI?ang Dee XXII. (Tbette; p. 114. ttwbe»^ noeb |u gebenefen^ Daf in §rn. Urbani
(Bottlieb ^aueDorfT© ^ebene^efdbreibung £«3«ri 0peng^re p. 485« «nb 503. fqq#
fo mo^t Das ©Iaubenö--25efdnntm'$ ; al6 au5) Die be^en ^orreDenktheri unb ©ehiec*
ceri anzutreffen fmD.
c) in Dem IL TOttenb. fLW p. 340. n>o be6 ?icgü traefat mifbe^gefugettj!: im VI. Ja»
nifdben p. 337. im VI. Jiltenb. p.477. unb im Unbang Dee XXIL &ti?m* p. 114.
Huttyn @d?viftm 14. Gbefc e
34
XorreDe.
tfjümer Der $nabaptigen t>on Dermenfd)=
liefen Statur Cljrigi , Don l>cr Sauge,
S>5rtßfeit unD €tjeganD* f )
xxxv. gine tttöfjrfjaftiße 4>jfl*
rte gefefee^en ju ©ta jjfuct am ?lbenb
fcer ©erlitt (Jörijii im 1534- 3<$r,
SBtttenb, 1535» in 4. £)tefe ©efd)icf)te
fcetrift etn ©efpeng, n>eld;eg Dem Pfarrer
ju ©tagfurt erfebtenen UnD g$ gegeüet,
aU tsenn es 6ep $m freieren molte, 5£>te
SSorreDe Suf^eti ig an 3?icolaum Don
2lm3Dorfen gerietet, g)
xxxvi. »ntomi-Gowrim 2tu«e-
gtmg ber @t>angelienf fo auf Den
(Sonntagen itnD twnefjmgen §e>
flen Dure&S gan§e 3<$p tn öer £tr*
djen -gtlefett werten/ Don melier
©cbrtflt unt) Der Don fttfljero Da$u oer=
fertigten SSorreDeiclj 6alo ein meljrerö an*
fuhren n>iü, «)enniel)Diefe$(EorMni$fa&
legung Der fonntaglic&en €pigeln geDem
cfenroerDe,
XXXVII. Confeffio fidei baronum
ac nobilium regniBohemiae, $Bittenb.
1538« in 4. £)ie 33orreDe f Die frrt fjeru$
Do&u Derferttget, ig eine merefnmrDige
©grifft , welche man g$ rcof>l befannt
machen unD nad) iljrem3nnljalt|jinlangs
lief) unD richtig einfeljen mu$ f um ftd)
ni$t nur Derfelben &um3eugni$ DerSBajjr*
(jeit in Der 3Tird)en #igorie &u beDienen;
fonDern aud) Denjenigen $u begegnen, Die
felbige mißbrauchen* £>ie ©elegenfjeit*
welche fttffrerp &ur Verfertigung foldjer
Vorrebe gegeben rourDe , mar Diefe* £)ie
S5bljmtfd)en unD SÜlaljrtfdjen SörüDer
übergaben Den 14» fRoDembr, 1535* &em
^6riig gerbtnanD &u3öten eine£onfeßion,
Die DoÖganDiger; Denn Die Dor&ergegam
gene,n>ar. 3n bem folgenDen^a^r 1536»
Rieften ge £)eputirte mit Diefem ©lau»
ben$*23efänntni$ unD einem treiben,
Da$ Den Sonntag nad) aUer#eiligen Datirt
tt>ar, an £ütfjerum, um fein Urteil über
befagte €onfegion einloten, Sie ge*
gel iljm unD Da man fte ju Wittenberg W<
temifdj Drucf te , fa&teer Die erroefjnte 23or*
"rebe für unD erbfnete Darinnen feine ®e*
Dancfen Don Derjenigen. $la$> Dem er*,
gen latetnifc&en £)ru<f ig ge mefjrmalen in
Diefer Spraye mit £ut(jeri SSorreDe auf-
gelegt Sorben, £Me erge @Dition fam,
tDieiefifc^on angefüljret (jabe, ju S&tten*
berg 1538» in 4, jum Sorfdjein* h) #ier*
auf
f) 5Diefe ^SorreDe f?e^t cbenfate in ben ie$ onkogenen tieften*' 3nbem II. Wittenb.
p* 332 ifl Dfe neue Seitung fcor$e&rucft* Sftan fe§e ben ^rn. t?on ©ccfenDorf in hiflor.
Lutheranifra. /$r. -III. §. 4r. p. 113, tmt) t?on Der 5^r^t in autograph. Luther, tom. I*
p. 316. unb 320. nad).
g) @ie beftnDet ftcf) nebjl Der ^tfiorfe fefbff im tPittenb. d^etl p. 360, im VI. Jentfdbcn
p* 350. tm VI 24ltenb. p. 500. unD im Tlnbßng Deo XXII. fi.eip3ig. p. 117. 3n ^fBt
gfgmrodrttgen tfi p. 333. bfefe ©fbrifft 5um 3a§r 1532, gerechnet moeben; e$ ifr Das aber
ein £>ru<f fehlet unb mtig 1535. ^efffen*
h) in beg ^errn S). Hofcfccrc auefül)Ylid>en hi/lor. motinun p^r/-. III. p. 21g. fleft ^mar,
fte fer^ 1535. $u ©iffenberg ^erauggef emmen ; eö ig aber baö wo^I ein 93erfe§en. 3^)
ftnbe feine altere (dreien al$ t>on 1538, wnb ^biefe giebf <iuc^ nebg attbern ?|nDre«e ?ie«
gen
X>orre6e.
auf folgte Die andere 1542, i) unD t>te
dritte 1558* weldje Der befannte <petttt$
9>auttu$ Xtt&titö f t>ec ' Don t)em
|>abjlt{jum aöcjetreten , beforget : eine
SSorreDe t>a§u gemadjt unD t>tefer Dieienp
(je, fo £utl)eru£ aufgefegt , bepgefuget.
9?a$ Otefer Sergerifdjen Verausgabe ifr
bit$ @laubenS--^efanntntö fatemifd) in
Da3 corpus et iyntagma confeffionum
fidei k) gebraut; Die Sotteben aber DeS
SSergerii unt) friert, nebjt $Mancf;tljo--
ni$ , 23ucert unb SÜJufcult rü(jmlicf;en
Seugnijfen Don Den 23ruDern (jintennacf?
gefe&et roorDen , Dergleichen fateinifdje 2(6*
Drucke fo rooljl Der (Eonfegton ; atö aucf;
Der SBorreDe ftttljert nod) mefjreregefdje-'
Ijen fmb. 1 ) £)ag fte aucfj in Die Deutle j
'genfcollctttä m) unD melDet, U fjabefte
Der (Eljurfftrjf Don 0acf;fen, ^ofjann grie*
brid),gelefenunb Dies ©laubeu&£3ef mint-
nuHfirentltcf) mit Dielen 9Borten gelobet
$öie weit Diefe^ gegtünbet, lajl man Da?
fjm gesellet fepn» €3 rota ft$ anberSnpo
Dat)on nichts jinben. Sfnjtoiföen ifl 'fö
otel gemB , Dag £utfjeri £8orrebetn3 beut*
fcf>e gebracht morDen. SMe ©elegenjett
fjie^u tjl ptefe gemefen. ©ie 23bljmtfdje
Vorüber ttberfaljenDie(£onfegion, meldje
fte 1535» bem^bnig^erbtnanb überreizt
Ratten: faflen fte etroaS roeitldufttger üb
unD übergaben jTe 1564. Dem tapfer 3fla.-
j-imilian Dem anbern. @eftf)e<£onfe{ltöT!
ift unter anDern aud) in Die Deutle ^pra*
d)e ttberfe&et unD unter folgenbenXitulge^
@pracf;euberfe$et morben, f$reibet9tojbrucff : confeffio,&aeMTfySeFmtntm$
e_2 fteS
genDOlfriuß ; ober tPcngerfciuö , n>eld)eö einerlei ijl, in Slauon. reformat. /#r.I. r^jp.II.
p. 57. t>or bie erfite aus. SDiefem ffeßt nid)t entgegen , baj? in ron Der 5<*rbxe auto-
graph. Luther, rem. II. p. 192. unter bem3a§r 1535. eine Ausgabe btefer (Eonfejjfon mit fof*
genben ^ttul : confeflio fidei ac religionis baronum ac nobilium regni Bohemiae, fere-
niflimo ac inuicliffimo romanorum Bohemiac etc. regi Viennas Aumias fub anno domini
1535. oblata cum pnefat. D. Martini Lutheri, Witteb. angefüfjref. ©enn ba auf Dem
ie$t gemelbeten Xitul felbff fein 3>a$r angemerefef roorben, wenn fte §erau$gefommen, fo
jtefcet man roofcl, ba% man fte nur um beöroegen unter bie ©griffen &on 1535. geregnet,
weil man fte in biefem 3a§r überreizet §at unb fieb eingrübet, alö wäre fte in eben bem«
felbigen auä) gebvueft morben.
i) X)iejec (gbition foroo^l; afe ber öor^ergegangenen fjt W 1532. ang iitfyt getretene <£ott*
fe§ion bec^o^mifeben trüber als eine lipoloftie beigefügt woeben.
k) SKan pnbet fte ^ier^r?. I. p. 217. nacb ber (Sbition, tk iö^^erau^gefömmentf!.
1) 3n beS^altW« £vb« Waldenfibus, unbjwar im anbcrhdfrcil, beftnbet ftcf> bieö ®fau«
ben$s55efdttntniö in lafeinifeber S^racbe; lutheri SSorrebe aber ijt ntd)f babet). 'Sieft
hingegen trift man befonberö/ o§ne ber&nfegion, infupplemento epiflolar. Lutheri, fo
JJecr 3). 23uDDeu6 herausgegeben |af, p. 320. unb be^ Den t>om ^erm *&. 2^o^>cm
ebirten pornebm^en (Blaubme -■ 23ef arinrnif?en ber 25o^mif4?en trüber p. 517. an»
m) Sr beriebf et biefeö alfo : eodem anno fratres Bohemi et Moraui , adfiduis improboruim
maledidis laceffiti, confeffionem fidei fuae legendam cognofeendamque Ferdinand© re-
gi Viennx 14. nouembr. obtulerunt. Quam vt in germanicam lingnam translatam le-
git Jo. Fridericus eledor Saxoniae, qui tunc temporis ad regem venera^ muitis palaa»
verbis Uudauit, in Slauonia reformat^ Übt. I. cfp_, II. p. 57.
36
Vcttcbe.
finb anDere Dtefer mefjr gefolget« p) SaS*
ienige, roaS £uttjeruS in Der SSorreDe felbf?,
fonDerltd) an Den 236fjmifd)en SBriiDern
lobet, iji, Dag fieft4;umDie^eil.@c^rifft
befummelten unD wel fkigiger Darinnen
lafen , als iemalS im 9}abfft(jum gefc^e*
fjem ©ie Ratten fiel) &mar auf gute $mv
ffe unD SBtfTetifcßöfften mdjt geleget ;
nunmel>ro aber traten feuteauf , Die ftcf>
beffer Darinnen umgefeljem SDJan fjabe
&Dtt &u Dancfen, Dag Da man Dorfjer
Diefe £eute alS^e|er angefefjen; manjte
nunmejjro 5eflerfenne: Die^eiDemanD
Des SlrgrooljnS abgebrochen unD fte mit
un$ nafjer Dereiniget roorDen* ^ame in
iljrer Confegion cttoa einiger Unterfc&eiD
für, Der Die ©ebraucf;eunD€eremonien,
äDer Den eljlofen «StanD beträfe , fo folten
mir bebenden, Dag niemals in allen 3?i*s
cfien alle ©ebrducfje unD 6emofjnljeitett
emanber gleich unD emerlepgemefen; noefj
fepn fbnnten. 2$r 3ujknDlajteeSnicf)t
&u, Dag Der ^anDber>i^nenfofrep^mie
bep uns, fet;n folre, gule^t erinnert er
noef), es fep auS iljrer (Eonfegion Deutlid)
&u erfe^en, n?ie gros Unrecht ifjnen ge^
fdjefjen, Dag fte Don Den ^opiflen bisher
öerDammt unD Derfofcgt worDen. £)od)
fo groffe #otf;acf)tung£utljeruS gegen Diefe
%ru>
ft) frt Dem ?4nb<*ng Dcö XXIL (IJbctfe p.121. ,
e>) IMefe $8orret>e ffi §fer uut> tn Der ilemwfthm Sammlung jum 3a§r 1535. gemattet
werben; e?'genfh?& ober a,€§orf fte jum 3a#r 1538* weil id) t>or§er angemerefet tyahe, Dag
feie erf?e lateinifcfre Ausgabe Dtefer (iEonfcgion mitfcutßert $3crrcDe eben m Dem %a§t 1538.
^erausa/fommen fe».
I>) hjf ^ :ti $&.urebe frift man auebbeutfebbetvber fur^gefaflen ^ifTortc Der 23#?mif#ett
25rnDer, bfe ju (Bcbwabacb 1739. gebrückt unD herausgegeben werben, unb tn (Beorg
&Cftitdb TiiiQete ^ifloric Der alten unD neuen 256fcmtf4?en 25riiD«r /wr. XXII. p. 170,
an ;• mm ifr aber §wt De* alGen Meberfepia, ^folget unD §at nwr bisweilen emen anbetn
$e$ cferijXid&ett ©tauben! Sern
ölfetfcutdjl, mit) örogmacfetigflen
§Homifd)en &u Ungarn unt> 23dkm
#♦ $omg gerDinanfco / \>on Den
4>errn unö Stttterfdjafft itt Stott
25ef)em, weiche ber reinen gemein
$en $nflltd)en ©erneuten/ fo man
itt -9S^emi feben Stuftet Smigfcit
nennet/ su^etöanunfcwroanfcflBfy
ju 2Bien in Defkt reicö auf ben 14.
iRowmbr« im 1535* 3^öt überant*
tuortet unb ^erDnitfcfet tm 3^
1564. ©iefe 58eFdnntntS tfl auft
tapfer SÖlaicimsliano ^em an&em
«n& $6mg ©lö^munö in^o^(en;c
öbergeben^ in SBittenb, 1573. 8. ®ep-
tiefer Ueberfepmg bepnDet fiel) au<$ Die er=
weinte SSorreDe gut&eri in Deutfd)er
©pracfje, (Sie fat bisher in feiner an*
Dem «Sammlung feiner ©c^rtfften , als in
fcer geipjtgtfc^en n) ge(lanben- ^ier
|tnDet man fte nad) einer neuen Deutfd)en
SJerfion , Die Der £r. Ü». 3olj- ^atoh
©reiff Derfertiget, Dermut^Itcb in Der
Uftepnung, als menn Dergleichen lieber
fe|ung noef) nicf)t Dor^nDen fer). ü)?an
fjat fk in Diefem gegenwärtigen SSanD&ep?
galten, meil fie in einigen @tucfen bef
^r ; als Die altt, abgefa jfet \% o) ^)o$
t>orre(>e.
37
grübet be&eugte; fofyat er bod) rc>eber
auSbrncHicf) gefaxt; nodj £tmf ernten qc=
geben f ba$ fte in äfien (Stufen mit feiner
unt> unferer ihrcfje £eljre o&Öig überein U*
men. q)
$ X.
Sfoflev beniest angefahrten (Sdjnfften
fm& noef) andere, &öbenenüerfe!i9e£utfje:
ru$ ebenfatö fßorreben verfertiget fjar, ate
XXXVIII. Vitx roraanorumpontifi-
cum, quos papas vocamus, dtligenteret
fideliter colledae per dod. Barns, $Qit*
tenb, 1536. in 4. r) ©fe lateimfc&e 5to£
ret»e , fo £ttf&erug r)teju gemacht, ffartw
^>err Den @e<f en&otf s) «>teber ab&rus
<f en faflen, unb nadjbem fie ber Jpr. (£(ta'$
grtcf t) in^ beutfdje gebracht , ijt foldje
Ueberfeguna Der £eipji<jif$eit u) urt»
e 3
nun*
q) Sßonbiefer (Eonfejjion unb befonberö üonhif&eri SSorrebe finbnacb$ufefen: £err SVjfofc.
(Bottlob (Cavp30t? in ber Pertbeibigung feiner über £<?d, XX, 26. frerauegegebenen
Prebt'gt p.26. unb 87. unb £err SD. jfofc. • (E&rtft. Boeder in bem fcifiorifdbcn Porbe»
ct4>t ju ben r>on ü)m Wirten 6rep le3ten unb t>ornef;mften (BlaubenesSeranntnifien
fcec 25o£mifd;en grübet p. 42. fqq. biefen aber fonnen (Ebrift. 2Jug.0augin berpeU»
ganbigen ^tfiorte ber 2lugfpurgif4?en (Tonfegton part. II. p. 536. (Beorg (Tonrafc
Ategec in ber ^tfloric ber alten unb neuen 23ofrmtfdbcn trüber part. XXII. p» 169»
unb ber catalogus biblioth. Reimmann. part. I. 393. beifüget werben.
r) £*r mar 9>rofeffor ber ©otteögelaßrßeif unb beS Königs t>on Qrngelanb, £einrtcb$
beö VIII. Kaplan. $8on fernem £errn mnrbe er nad) £)eutfcblanb gefeiert unb er
pßtebtete iutfyti £e£re betj. SDaö ^parlement toerbammte i$n ate einen $e|er unb er mu=
fre fein *eben in ber flamme befcblieffen. £>a$ angeführte 23ucb, in meldjem er bte 3?o»
mifeben 93dbjfe t>on $etro an bte auf Tfleranber ben ©ritten fürgejMef, ift mo^lgemacbf*
Unter anbern fonnen bafcon (Tafpar Gagtttarme in introdudion. in hiftor. ecclefiaft.
p. 661. unb Per. 23ayle in bem ibiftorifdbcn unbcritt*f4?entt?ortec^u(^ tomA. p.464.
fqq. nadjgelefen merben.
s) (£5 ift btefeö in bem indic. III. feriptoram Lutheri fetner hiftor. Lutheranifmi unter bem
3a(jr 1536, gefebefcen, unb §mar, meil ba$ 23ucb feßr rar fen; ober mte feine eigne 3Bor*
te lauten: praefatio in libelkim Roberti Barnetii de vitis pontificum , quia über ipfe ra-
riffime inuenitnr et pro deperdito haberi poteft, ob rerum et verborum pondera hicin-
tegra inferenda vifa eil. j&a$ ^Öucb felbfi beö ^arneftt ijr fp gar feiten nitt)t. 5Han
%at 1615. juieiben eine neue #usaabe baöon gemad)t unb |ualetd) bie ieben ber 93abjle
beifüget, melcbe 3ol;. ^aleue befebrieben. 2Die 2luffcbrifft if!: feriptores duo Angli-
ci, cosetanei «t conterranei de vitis pontificum romanorum, videlicet Robertus Baf ns et
Ioannes ßaleus. ^g §at aber, mte eg febeinet, ber $err toon ©etfenbörf niebt fo mofcl
auf baö S3ud) felbjt; als tfelmejr- auf i>ie ^Bittenbergifcbe (^Dition mit kt^eri $8orrebe
gefe^en, menn er t|m eine ©reffe ©dten^eit be^geleget. 3n f° me,( $ b,efcß n,*r °cl^
® runb gefd>e§en. ©ie ^Btttenbergif4?e Sbition triff man atferbingß fe§r feiten an. j$
$abt ein Srcmplar beober^anb, bfffen i$ mid? §ter bebtenet labe. 3n t?on oe£
färbte autograph. Luther, tom. I. p. 331. tftnod?€tne Tfuftoge, babe^ iVbocbmeber ber Ort,
neeb ba$ ^a|r bfg ©ruefg anzeiget fW, bemerefet. Ö3c9 ber gebacbtc,n Ausgabe, bie(^u
Je^ben 1615. jum ^orfebem gefemmen, tfr iut^ert iSorrebe meggefaffenmotöen, unb man
$al überhaupt taben b?r ® itwnberaif<b€« (gbition feine ^rme&nung g«t|an*
1) m ber beutfeben Becfenborftfc^en 'Siftorj* U® (MfiKtbwW P* i^5^
u) im 7\n\)am. t>e# XXII, %ejte P- 12>
aa
Porreöe.
nunmeftto aucfj t>iefec gegenwärtigen
©ammlung ber Scfjrifften £utr)eri eitt=
öerieibet werben • t>a fie oorfjer in feiner
tiodj gejfcmben.
xxxix. Qttttoirit Sordini %Mt
pngö^fonntdältdbenSpifleln. €$
|at &iefer Sowittttg nidjt nur eine (ittla-
tung ber fonntdglidjen QüptjMn ; fonbern
au$ ber hangelten r)erau$gegeben, tsie
idj fd>on Dörfer angemercf et Ijabe, Sin-
fdnglid) fam etneiebe£efonber$ &um *8or:
fdjein unb ßutr)eru$ verfertigte baljer
jwer; Sorreben; nac^geljenbä aber f;at
man alles &ufammen gebrucf t unt) ein
SSercf barauS gemalt, Solches iil um
ter anbern mit folgender 2luffcf)rifft :
fur§e unt> ettifdltiae 2lu$legung Der
Q-pifteln unbS^atigelten f foauften
(Sonntag un& fürnetjmjte $etfe
fcurd&S gan§e 3*fa in Der $ird)en
gelefen roer&em 23os Die atme
^farr^ertn unt^äu'OSäter, ges
fielt burcf$Jl2lntomu m Sowinum/
$u Söittenberg 1539» unb 1543. in fbf.
ge[cf)eljem (So fjat man aucb t)iefe <£r*
fldrungen mtt£utljeä SJorrcben in latetni-
ftf)er Sprache gebrucft; x) bieSSorreben
aber fmt> befonberSben Sammlungen fei-
ner ©cfjrifften einverleibet roorbem
XL. Hifioria Galeatii Capellx, z)
ttne Der £>eräog ja SDletlanD $tan*
cifcttS tDteber euigefejet tfl, ttomsr,
3a&r bis inbag3o.\>ert>eutfd)&urd)
©♦ 2Bence$Jaum gintf, 1538» in4-
!3Dte Sorrebe £utljert jle&t in Den feilen
feiner ©djrifften, a)
xli. 2ßie ein ieglid)et S&rijl ge*
gen altertet) SeJ>re> gut unb bofe,
na* ©DtteS 23efe()l fi* gebuhlt*
galten fett. Sujtuö Genius, gittern
berg 1538. in 4* £)ie SSorrebe, bte £u-
tljeruS
x) £s ift fo n>o§l bie Qsrfldrung ber (S&angelten ; a(ö audjber QlrpifMn, unb jwar efrtc tebebe*
fonbers mit iutfceri Söorrebe laceimfd) gebrucft roorben, rote aus von bcr färbte auto-
graph. Luther, ftw: IL p* 211. unb 216. ju erfefcen ifl. 9ftad?ge§enbö §at man be^be Hu&
legungen jufammen in lafemifcber @pra$e su (Strasburg 1540. in 4. ans ttd)t gefMet;
tvie benn aud) eine 9?ieberfdd)ftfd)e Ueberfe£ung t>on berCSrfldrung t>er hangelten eben«
fate mit iutßeri SSorrebe t>or$anben iff , bte ju 9Kagbeburg 1536. in 8. ^erausgefornmen
unb in gebauten von bec färbte autograph. Luther. /-0m. L p. 333. angeführt ift. 5Son
bem ^ßerfaffer biefes 2öer<f6; ober v»on bem Zlntom'o (Torotno - fuge vd) nocbbei), ba$
et anfangs ein ©ffcrctenfers^Hond) in bem 25raunfcbtt)eigtfcben Äloffer IXibbagöJaufen
^eroefen unb nacbmals ^rebtger in ©osiar geroorben. SRan fej^c §iec ^einecctt anti-
quitat. Goslar. libr.VL p. 451. fqq. unb £cucffelbö frifforifc^c Xladjridß von bem äe«
ben unb .Ödbrifftcn 3ob- 0p«ngenbcrgö §. 25. nad).
y) ^Sepbe SSorreben iutfyti über bie 2(u6fegung bet fonntdgticben hangelten unb ^piflefn
trift man an in bem XII. VOitttnb. dbeil p. 362. fqq. im VI. jfent jcben p. 383. unb 519. ira
VI. 24ltcnburg. p.508. unb 1073. unb im 24n!?ang free XXII. £ei'p3tg. p. i2i.unbi24»
z) (£r war t>on ^aijlanb unb bafelbjl ©ecretattuö : aueb ©efanbter be£ bem Zapfet Sari
bem fünfften.
a) als im XIL tOtttenbcrg. p. 365» tmVI.3enifcC?en p.566. im VI. Itttenb. p. 1251, unb
in bem Zlnbang bee XXII. iletp3. p. 125. ^Den 3nn^alt biefer ?8orrebe §af ber ^err
von ©cefenborf in hiftor. Luther* Uhr, III. -§♦ 6g. p* 199. angezeigt*
Porreöe*
3&
tfjew* Da&u üerferttcjet, befinbetftdj and)
irit>en «Sammlungen fetner SBuc&er« b)
XL1I. Epiftola fän&i Hieronymi ad
Euagrium de poteftate papae , döittem
^erg 1538» in 4» £utfjet*Uatemifd?e$8ors
rebe # &u erji öon #m. 3». 3<>^3^
©reiff in* Deutfc&e ü&erfe&et unt) in Die
fieipjtgifcöe S&eile Der ©djrifften £u;
ifjeri c) ge&rac|>t roorben.
xLiii ©a$ (Süanaelium wn &ec
gvaufamen etf$mflt*en 3e*11o
tuttg 3f?ura!cii! t ausgelegt toirdj
S)i.3ot)ann @utel, $cet>igern ju
©ötttnaen, SBttten5. 1539. 1114. £>i*
SBorrebe&rt&ert &u t>iefer <Sd>rifft iß in Den
SSBittenbergifc&ett/ d) 3entfd)en, e)
SUtenbutgifcfKn f) unb gcipjtjji*
fcbett g) S&eilen antreffen.
ftentljum unterric&ten foltf Öurd*
4>wu gwcö&SOTtcum, SBittenkis»*
in 4. .SDte SJorreDe £ut(jeri tß &u erfl i»
Den£äßifd)enXf)etU) gebracht »or*
DenunD Darauf fit Die Setpitfttf^e 0
Sammlung gef ommen*
XLV. Epiftola de miferla curato-
rum ; feu plebanorum , 3Öttten&er_i
1540« in 8. £>fe SBorreDe Die £utijeru$
in lateimfdjer (Spraye furgefe^et f Deftn-
Det ftcjj unter Defifen Briefen: k) tjl t>ott
3of). ©ottfrieö SeiDIer in* Deutle
ü&erfe&et rortTDem £>ätttfd)en 2&eÜ 1)
etnt>erlei&et roorben ; au* Dtefem a6er fjat
man fte in Der Setpjtgifc&en ®amm*
fang m) roieber a&geörucft. n)
xlvi. ein (Sermon ©. ßafpae
©üttel auf Den @Otteö*2lcfet ju
xliv. SBte man M>ie ©tifäJttgen | fft^reben aet^an / $S\tttnb.i54l*w4*
m\)$nUtli(bbit8variäm\m<£wU\^ SJorrebe, nxlcfce £ut(jetu* fürgefe*
^ *et
b) in mn gtetd) bor&er angeführten Zeiten, als in bem tDtttenberqifcfcen XII. p-367-3es
niföcnVII. p.31. Ztttenburqifcfren VII. p.32. unb £eip*tgiföen XXIL 2Jm>*ng p.127.
SDtc ©grifft felbjr bes Iftemi ijl in ben unföuibtgcn riacfcrtötcn 17124p« 637. recen*
firet unb ben tPittcnbergtfd(;cn (Ebctfen II. p. 409. einverleibet roorben*
c) Wan jtnbet fte ^ter im ZJnbang bee XXII. gleite p. 128» iatemifd* ffe&t tiefe Cetebe
im oierbten rateiniföcn ieniftyen (Theil p. 408*
d) (R>, XU p. 36«.
c) im VII. (Ebeil p. 296,
f) in bem ftebenben tlpeit p« 327«
g) tm Zlnfcang bee XXII. CC^eil© p* 129»
h) p. 451*
i) 2ink bee XXIL dfrcile p. 130.
k) in bem fupplement. epiftolar. Luther, p. 33«. ^ ,
1) p. 448.n>obiefe Ueberfejung bie 2£uffcr)rifft fnf? t&rrefceID.tn<mm£ul£m u&erccn
©enbbrief t>om J^Ienb Der Pfarr^crrn, bte man au# nad;ge|£tibß behalten-
m) in bem XXII. Sbeif unb ^mar in beffen 'UnhartQ -p. .131. _
») (5e ijl biefe ©grifft felbfi in bem unter bem Vtutt man prtefFe^Eeuft^ I70^£m S*
$erau%?fommenen ^raetat mieber befannt ^emaebt werben. £>m ?Ucrfaffer &erfelfet«u
toeiö man nid)f, 3n ben unfdbulbigen Yladjttöten 1702. p. 90* wirb a/faaA fte je|
>439- gefc^rtebmroorben, unb in bem fuppkmcnt; epiftokr. Luther, p, 330. ftci^Ü, b«j|
fte 1489» S«m ?8urfd?emflefpmmen fe^
40
£>orceDe,
jet !?at , ift an Sofjann Söusenfjagen a>
rietet €>ie ffc&t in Den 2Btttenber>
flif*ett,o) 3entf*eii/ p) SHtenbuc-
gtf^ett/ q) unD&ipjtgtfc&en 0 x^
len,
xlvii. SoV^pangenbergS <po=
fliß, üfcer Die 0onn= unD gejltag* * &-
angelten unD <£pi|Mn , nacfr cate<|etifcf)er
$rt in gras unD Antwort eingerichtet
3ro3aljr 1542» Um Der erjte Sfjeü Da
t>on fjeratt6, welcher Die <£rf(arung Der
orDentUcfjen ^Dan^elien Dom erften 21D5
wnt an fci$ auf Offern in ftdj fajfe, unD
in efcen Demfefötcjen 3a(jr folgte Der an*
fcre, nemlid) Don Ojfero friS &u <£nbe
De£ Äu$entafo$; Der Dritte aber, Darin*
ttenfo n>o# Die Cpiffeln; ote £öana,e=
fien auf Die bornefjmjfen %efc VlpofttU
unD ^eiligen^age Durcp 3# erffaret
ftnDy fam 1543. Daju, UnD weil nodj
Die Qrpijleln t>on Denen 0onntaa,en&urucf
waren t foeDüte ev'.fel&ige aucfj 1544. in
einem DefonDern X&eiL (Solche 3>ojfiö
i(l nidjt nur 6ffter^ aufgelegt ; fonDern
aucfnn Die lateinifc^etmD^ieDerfac()fifc6e
@pracf)e uberfe^et n>orben; s) Da man
Denn Die S8orreDe, welche 2utf>m$ 1542,
Daju üerferticjer, wieDer mit gebrucf t. 33e*
fonberS pnbet man ftdn Den £f)eilM ftu
ner Schifften, t)
XL VIII. Illiiftrium principumiunio-
rum Saxoniae, Io. Friderici II, et Io. Gui-
lielmifratrum declamationes, 3Bitten6.
1543. in 8» u) £utjjeri SSorrebe jfefjt to*
teinif($ in Den ^tnißm Steilen ; x)
ins Deutle a&er ift fte oon Jjprn. Wl. 3o(j,
3acob ©reiffn^erfeset unD Der 2etpsts
o) im 5ts>oIftcn dkcil p. 369.
p) in Dem ftebenben dbeil p. 444.
q) im fieberten CTbeil ]>. 471,
r) in Dem 24nt?ang bec XXII. (Tbetfo p. 131*
s) Rieben Ijanbelt £eucf fclbt in Der frifforifd[?en 5Tladbrtdbt von Dem geben unb GcfcrffT*
ten fl7. jfof?. Qpangenberge, unb tnfonberfrett von bert>on tfrm ebirten £aue=unb
£rage - PofiiU, 1713. mit meiern* 3n be$ £abr icit centifol, Luther, p. 201. ijr aus %$et*
fe§en biefe 9>ofrill Dem (Epriac. ©pangenberg beogejegf roorben. 53er ber Johann
ßpangenberg, aiö bec SSerfafier ber 9^°Pi/ öeroefen, §abe id) in ber Porrebe $um
pierren CEbett p. 31. angemerdPef.
t) im XII. VOitunb. (H?eir p. 371. im VIII. Jmiföm p. 48. im VIII. 2Jrtenb. p. 45. unb
tm 2lnt?«ng bee XXII. 4eip3. p. 132. ©er ^err ronÖecfenbotf nennet biefe Söorrebe
prafationem breuem quidem; fed egregiam,cuiusemphaösexprimilatinevixpoten:,unb
mac^t babon einen ougfu^rlicfcenTiuöjug, inhiftor. Lutheranifm. Ubr. III. ^.ioi.p.414.
ti) 3Die SKatevien, fo in biefen Sieben abgefcanbefr worben, finb auf bemtitul mie ange^ei*
^et, inbem berfelbe eiaenflid) fo abgefaßt ijr: ' illuftrium prineipum iuniorum Saxonise
Io. Friderici II. et Io. Wilhelmi fratrum declamationes, quarum eft: 1. de honi princi-
pis officio : 2. de diuo Georgio : 3. de dignitate legum conferuanda : 4. gratulatio, qua
patrem fuum clem. Io. Frid. duc. Sax. eled:or. viclorem aBrunfuig. redeuntem excepit.
3d> §obe noc^ tim ^bieten bon biefen Sieben be» ber Qatö, bk 1584» in 8» ^eraMöge»
f ommen ift.
x) wn. IV. p. 763.
t>oi*re6e.
41
giften Sammlung y) etuoerteibetroor--
Den,
XLIX. Vitaepatrum, invfiimmini-
ftrorum verbi, quoad eins fieripotuit,
repurgatsc per Georgium Maiorem,
tvtld)t$ 23ud) ebenfalS unter Dielende ge=
fj&ret , tu Denen £utfjeru£ eine SSorrebe
verfertiget; efje i$ aber üonDieferfjanb*
le, mu$ tdjj Dorljer mit wenigen anzeigen,
roa$ eg mit tiefer grifft öor eine 25e--
roanDnig frabe. &izfe £eben$befcf)rei*
Düngen Der ^(ft SSater madjen fein neueS;
fonDern ein altes 23ucl) m^ ; 06 man wofjl
nidjt gerotö roetg ; nodj &e|ttmmen fan,
tper Der SOerfaffer Derfelbtgen fep unD &u
welcher Seit jte aufgefegt roorDen, wie
Denn einige Den ^)ieronpmum : anDeve
Den (Eoagrium unD $roar entnxber Den
Don 2lntiod)ien; oDer Den anDern (£Dagris
um m$ $onto Dor Den ilrfje&er angege^
Den. @o Diel fyat feine fKtc^tiöfeit , Da£
l>teö ?5uc^ &u Den alten unD neuem 3^
ten grofte $oc(jad)tung erhalten unD rnam
dje gelehrte Banner ftcfj mit Deffen £er=
auSgebung , lieber fejung unD f23er6effe=
rung Defdjd ff tiget. Unter Denienigen <£Dt*
tionen , nxldje Die ^apiften Deforget, jtefjt
X>w anDern Dieienige in einem ^fofefjen, Die
&mbwtu$ sKtömibui, ein lieber*
Idnbifdjer Sefuit, an$ £idjt gefküet z)
<£fje DiefeS gefeite, Ijatte Fufymtf foU
d)t Scbrifft fdjon (jeTOt <jefu^;t unD De»
©corgium SRaiorem gebeten/ Daß er
felbige übetfeljen: öerbefiert, reintmbto
Derfdlfcijet an Da3 2id)t jMlen m>, a)
meiere Arbeit er audrubernafjm unD £ iu
ttjeruS verfertigte eine föorrebe Da jtu £)ie
erfte gbition fam unter Dem Dorjjer ange-
führten Situl ju Wittenberg 1544. in 8*
pn$8orfd}emunDaufDiefe folgten 1559,
i662*unDi578. in&anbere. gßteaber
DaS lateimf$e ausgaben waren; alfa
(jat ftcfc nad) Der Seit ein 9>r ewiger jufHa=
(leburg, 2fö,@ebajtian@äjiMtt, u&er
DieS25uc(j gemacht unD felbige£ in Die Deut*
fcf)e (Spraye uberfe^et: aurf) mit einigen
anDern Materien vermehret , meldet**
fammen unter folgender 2(uffd)rifft: v\tx
patmm, Da3 i(t/ Da$ Sebeit bec §Ws
33dterf ja 9?u§ Den ^rebig«ern gottt*
28ort$ erflltdö fo tue! m(#(t$# uer*
neuest unD beffer pgeri$t burdj
©. ©eorgSJIaiGr/ mit einer Sor-
cebe ©oet.SHartin Satter* jußi&erf
1604» in 4. IjerauSgefommen. @olc§e
Deutle tfe&erfe&ung ^at ©ottfrreb 2Cr*
y) im Tinbang Des XXII. (T^eilö p. 134.
z) ©te tfl 1617» ju ietben unD fcernacfy 1682. ju Tfnfn^rpets m fof. ticbjt anDern folgen ie*
fcengbefd^reibungen ßerauSgef ommen. Sben Dtefer ^oetpei^ue melDef , Daf? et- 20. Ißfef«
nifd)c (gbltioneö Dlefe6 S5ucbö gefe^en, roeId)et>om Anfang Der ©rncfererj biß aufö^afcc
1596* gebrueft »orben: ingletc^en eilf €bftioneö tn anbern @prad>en, ai$ Sfalfiuilfcfeer,
^nglijtjjer, ^ran^oftfeber unD 9Rteber(änDtfd)er*
a) §ici>on fdjreibt iuf^erug tn Der PorreDe a(fo : tcf> t>«be ID. (Heorgt'o tHaiort Än^efegea
unb t't>nfaum bc«?cgen Tonnen, Daf? er Wcfe mt'iftfww ?<rbdt, Dae n?«t>re vom
falfc^m ab3ufonbern unD allce r*tn unD unperfalfdbt u^teber ^crjufteUen, auf ft<£
nehmen mogre.
^wt^eri 6!dbrtfften 14. W f
42
X>orvebe.
tiolö wieber brücken lafifen ; iebocb oer^
fcbiebeneS gednbert, bin&uget&an, unb alfo
bem #8ercf in manchen ©tfief en eine gan§
anbere gcrm gegeben, nadj me(c&er(£m
ricbtung felbigeS unter biefem Situ! : vit«
patrumj ober ba$ Seben ber Stit=23d=
ter unb anberer gottfeeligen 9>erjb;
nen atif$ neue erläutert utib \>et*
ttiebrt » &u $atfe 1700. in 4, miemoijl
or)»e fut^eri SBorrct>e / ans £icf)t getreten
ifr b) 3e|t gebaute 33orreöe rjat 6$=
fjer nodj in, feiner Sammlung Der Sd)riff;
ten £ut(jeri gefranben unb ijl bal)er $u er jl
ber gegenwärtigen einverleibet roorben,
unb &n>ar nadj einer neuen beutfdjen üe:
fcerfe&ung, t>ie Der oben belobte £r.3o&«
grscf öetferttgetr)äf. c)
L. Magnifice confolatoria exempla
et fententisc ex vitis et paffionibus iän-
'■ — - - ■ I .Uli III ■! —
dorum et aliorum fummorum viro-
rum breuiffime colledse opera Georgii
Spalatini, $ötttenb. 1544» in 8. <1) ©ic
^ÖorreDe^ut^eri^at Jpr. ©ia^Snrf au^
t>cm tatemtfe^en in ba$ btntf&t u&erfe&et
unb ber@ecfenbörjtfd)etti)ijl0de be$
Sut&ertijumäe) eim)erlei&t,au3 toelcber
folefie Ue&eifejung in t>er geip^ifcbett
(Sammlung f) -unb aueb r)ier roieberab--
gebrueft werben.
Li. <£in £)i<|(ogu* bem C&jlanb
ju ©>ren gejtyriebm bureb SR. 3o=
|ann grebev , an bie ©unbl.4>ocö>
gebo&ttte gürftin , gr. ©orotbea,
Jvomgin ju ©äummaref , SBittenb,
1545. in 4, meiere Scbrtjft bem Qthfc
jlian granef ctt entgegen gefegt ifl. 3n
ber SSorrebe fagt £utljeru$, er t)a6e wie*
ber biefen granef eu 5er; beflen £eb&eiten
niebtö
h) 53on ber ^bin'on ber leben t>et SBdf et* A tue t>on 9ftaiere fcerbeffert unb t>on lut§ero mit
einer Q3orrebe &erfe$en roorben, ftnb (B>ottfr. Tirnolb in bem !(?tftorifc£en 23erirf;t, ben
er ber angeführten Ausgabe biefer leben fürgefejet, p. 34« 3^6* Srane. 23ubbeuö in
ifägog. ad theol. vniuerf. Iibr.U* cap. 4. $. 2. p. 612. 3o^> (Dtto (Blufmg in ber Urin*
Ieitung 3um I. tTl;eil bee erfien (Ecmpc'l (B(Dtree in Gi>rif}o # 24, unb ber catalogus
bibliothec, Reimmannianae p. 160. nacbjulefen.
c) -Daß man biefe Sßorrebe fcon neuen ins beutfebe gebracht unb bähet) angemeref et : anieso
ttfi ine bcutfdbe überfe3et/ ift au$ einem ^Serfe^en gefd)e^en. ^Denn »eil man Damals
t>ie angeführte lübeeftfebe beutfd)e Sbifion biefer khm nid)t befommen f onnen ; noch bei)
ber ?(rno[bifd)en Ausgabe bie ^ßorrebe lut|eri angetrofen, fo hat man fid) eme^ebübet, afe
roenn fie aueb bei> iener fehlte unb affo noebgarniebt in bk beutle ©pracbe überfe^ef n?or»
ben fet> , toiexooQL man nad)ge|enb6 baß ©p gentßeil auö ber me|r erme^nten (^bition, bk
|U lübeef (jerauß gef omm-n , gefe^en §at <&a in^mifeben bk neue Ueberf'jung fe^r wo|t
geraten ifl, fe ijl e6 ein ^erfe^en , ba$ me^r nüld'd), als febabfieb ifr, -
A) ©aß biefe ©d)rifft jum erjlenmal 1544. ans itebe getreten, §at mofy feine Sticbfigfeif*
^S if! folebe erfje Sbition in ron ber ^yavbte autograph. Luther, tont. III. p. 342. bemer-
ket, '©enn bemnaefy in Qdblcgcle hiftoria vitas Spalatim p, 198. gemelbet roirD/ fte n>a»
re ^u Wittenberg 1554, in 8- jjerauSgef ommen , fo ijt bas mo^l ein 1>ucrjef)i<>r; ober es
mus in biefem 3a6r bas 55ud) roieber aufgeleget worben fe^n 1 t>on tt>eld;er 7(ufla0e ic^ie«
boeb anberSroo niebts finbe.
e)^. IV. §.42. p. 2318.
f ) im ZJnfcang bte XXII, dfaite P- 135-
Vonebe*
43
mcfjfg fcßreiben motten, meif er iljn, ate morben tmb £u#ew$ eine SJorrebebaju
einengen $nmfti)m , Ufitn nitytmxtfy ^fertiget 3n berfe(bt£en f^reibter
geachtet unb gegfoubet/ *$ werbe t>töic> gieidj im Anfang, er &a5e bor gufange-
fefjen , m alte atonal = 23ü#[ein ju
ntge, n>ö£ er oorgenomfmen, 5alb unter^
ge(>en, Er fep ein £ajlerm<ml : er fdjrei*
5e unb rebe über aüe Sftaafe gern ba$
argjfe üon ieberman : er fjaöe ein SBergn«:
gen Baratt , menn er anderer 2a\u 3fafs
Runter unb ©unben er$efjfenunböorjM=
Jen f 6nne. g) SMefe SBorrebe ffeljt in ben
SSSittenberßifd&en, h) 3entfc6en 7 0
Wtetttmrgtfc&ettk) unbgeipjiaifc&en l)
Steilen t>er @cfertfften£uf&ert»
LH. ^a§ionaI<83«d)feitt/ fronmek
djem icfj ie|o meto nicfjtg mit einer <5e=
rotöfjeit melben f an f oB mag in Dem &aU
ItTdjetl Xfjeil in) &u- lefen tft, t>a§ nem-
licjj fofc^e^ 1545» &umSöetbüdjlein gebrückt
Sem 23et&u#;m $u tfjun, fonbcrfidj um
ber Äinber uub Einfältigen mitten; benett
man bie bibltfcfje @efd;icf)fe Keffer burd)
Silber; 10 burd;6Ioflfe SBortebepbrm*
gen f 6nne. Er (jabe riocf) etliche Jg>tfio^
rien oug ber ©djrifft nebf? ben©i>rüdjen
bepgefugef. n) &iefe ^orrebe jleljt be*
fonberS in ber 9ebacf;ten $äßi fdjen o)
unb eetpjtöif^en p) Sammlung be*
@d)rifften£utl)eri.
LIIL Centum grauamina nationis
germanica, tpddjeSbie Ijunbert SSefdwe-
rungs^uncten ft'nb, bieauf bem£)tetd)&
fag ju >fturnberg 1523« mieber ben Dtömi*
f 2 fcften
g) 33on bem 3nn§aft i)tßfer £3ottebe f«§rf ber §err von GecrVnbotf in hiftor. Lutheran.
libr. III. §. is8. p. 593. me^rerö an. Ee erlief aud) ©ottfr. ZJrnolb in ber 2ftrcf>cn*
unb ^ei$cc = ^iftorte row. II.£7?r. 16. c^. 21. §. 42» p. 749. *>erfd)tebene$ oug berfdbt=»
gen; giebt aber babei? nid)t unbeutlid) $u ernennen, &ag er mit *ut§eri Urteilen »on
©ebajt grancfen nid?t »eilig jufrieben fet>, roelcbeg man benennen ©emut^-^rt ju«
fdjreiben mus, nad) ber er f*d) überhaupt be^ Verfertigung feiner $ef er «J^m* ge*
riefet §at
h) im XII. (Tbetf p. 374.
i) im VIII. at?cil p. 282»
k)db. VIII. p. 471.
1) in bem "Urfyang bee XXII. CRw'fo P- 13^
' m) p. 465.
n) 3$ N>e biefeö ^)agionaU^3ud)Icin felbf! ntd>( atif reffen; no^ önfe^en Bnnen; andern
ober, maö i(^ te|i aus iuf&cri Sßorrebe, 3U Demfelbigen atta,efu|jret , iäft ftc^ fcbü'efen, ba$
eö bagrenige ^a^ional, öon bem id) fc^on Dörfer gerebet §abe. (Soldjeö i|i anfangs be»
fonberö gebrucff; nac^ge^enbö abernid)f nur mit mefjrern ©efc^ic^fen unb iöifbern;
fonbecn au^ mit anbern (Btucfen ; unb unter anbern mit bem ®ebef biicfyfefa bergef!aft
öerme^ret roorben , ba$ man halb me^r; halt) weniger ba$uget#an. -SJermufÖfic^ ift eö
ebenbas^Sudjlein, toon roeldjem ber fyvt J>. 3cltner in ber ^iflon'c ber gebrückten
23ibd=Perfton unb anbercr Bcfxifften ftwt^etj p, 109. einige 9fa»#ti$t giebt; ber
Ebttion aber t>on 1545. nid)t gebencf'et.
o) in bem «ngejogenen (Drt.
p) im ?{nt«?ng be$ XXII. (rWe p« 139*
44
Porcefce,
f$en ©tut Ausfertiget werben unbba;
fu f!$ geiflbunb u>eltlid)e @tant>e 5efen^
»et» Sie fm& iNeknafö (ateinifd) unb
fceutfd) : eingeht' unb in gewiffenSamm
langen gebrueft unb erläutert roorben. q)
Unter anbern (jat auc^ £tit(jeru3 eine 2iu&
§a5e beforget unt) eine SSorrebe ba&u ge^
itaeijt Sie i(l mit f olgenber Sfaf fc&rifft :
legatio Adriani papsc VI. ad conuentum
Nurenbergenfem anno 1522. iniiTa. Re-
-fponfto, nomine carfareae maieftatis,
prineipum et procerum reddita. Gra-
iiamina cefitum , a pontifieibus intro-
dudra, pontifici iigniiicata, prineipi-
bus et imperii ordinibus vlteriüs non
toleranda. Quid fint annatse et quam
incredibilis fumma peeuniarum ex or-
be enriftiano romam mittatur et pro-
fundatur, Denuo reeufum. Cum
-f rsefatione et epilogo Martini Lutheri,
ISBittenb. 1538* in 4,an$ &ü)t getreten :
4W§ in beutfeber Sprache gebruef t wor--
Ixn, raelcfe (bition t>tefen Xitul führet :
SBateftdt ©tabfjalter unb Staubte
gutöerifc&et (Sac&en falben belanget
tmb barauf geantwortet werbe« tjt
Stent/ ber beutfc&cn ©täubte fon--
berlidje 23efd&werungen* 93er jetefr
mg tjon etlicher beuffdjen aSi&fju*
mern unb §t&tei)en2(nnaten, bie jle
gen 3?om geben. §J?it einer 23orre*
be ©. Stot £istt)er$ , Söittenberg
1538* in 4» r) JDocf; ,öa i>or biefe <£bttio;
nennidjt bieienige SOorrebe jkfjet, t>on
welcher tdj ie|o ju reben Ijabe ; fonbern
öielmeljr eine anbere , t>ie no$ fcorf om*
men tt>irb, fo mu£ nodj eine, &on tenen
unterwiesene , 5iu$gabe beforget unt) t>a=
ju oon gutljero eine neue unb ycbto eben
bietenige, tue fjier anzutreffen \% oerferti*
get merken fep, *©ie fei big? befd;a ffen,
fan icjj nic^t jagen, weil td) fte mrgenbS
ftnben f&nnen unb alföaudjnidjtgefeljem
5)ie U}>xx geljbrige Sovrebe ftitljert Ijat
mannadjge&enbg befonberä nicf>t nur la*
teinifd) feinen Briefen; s) fottbern aud>
beutfd) ber Setpjigifc&en Sammlung fet>
mo& auf im S&ti&Mg }tt 0?ttrn-
$erg ^n.1522, big 1523, von wegen ner Schifften t) einverleibet
pdbf}K*er|)et(!gf eit an 5?a9ferlt djer I liv.
^J (£b f oimen §f«r fenberfid) ^errn Jacob ,Jfricbnc£ (Bcorgü imperatorura imperüqjae
prtncipum ac procerum totiusque nationis germanica; grauairaina aduerfus federn ronia-
nam-fotumque ecclefiafticum ordinem, t)i'e 1725. in 4. ^eraHÖgc^örnmen 0n^/ tlO^gele^n
toerb?nv $kan txififykv p. 357. föq. md)t nur t>fe ^öefc^merbm mit emetr (gxlmtevimfo
^nbern aud) einen ^ijJortftpm ^oxoevi^t anA in raelcbem unter anbern p. 363. anzeiget
Worten, roo man biefe $3efcf)tt>erung$:= fünften, in wteinifc^er unbbeutfc^er©prac^eab»
gebrueft, Antreffen tan* :
r^! ©fr fe fat^inifc^e unbbeutfcb« ©bitien ftnbe id} mvonptr %atbte autograph-Liither- tem. L
p, 355. angeinerefe^
») ©ie jle|t in bem t?ont ^errn ©. Subb^o ^wuö^^enett fuppkmentoepiftolarum Lu-
ther, p. 315. ba nian fte aus (Beotgii doelcftim hiftor. comitior, Augiift^Vindelieor. ce-
lebrator. tom. III. p« "gg. g^nom'nten.
t) ©er §err 3H. jo% jat, (Brciff ^ot fie inö beuffc§e »berfet unb m bm ^n^ang bee
XXII Jteipiigif^n £J?ej& p. 140, ge^yo^f*
¥>orreOe,
liv. £atmomet)om Seiften öfjri-
fli / baruber £utljeruS eine lateinifcfje
Söorrebe berfertiget unt) in berfelbigen bon
ber SSortreflicftfett Der Üftuftc geljanbelt,
Sie fteljt mit unter feinen Briefen u)
unt) i(* öon Dem £iu 3tt, Soft. 3<W&
©ttfiff inS Deutfcfee überfe&etrcorben. x)
23on Der ©grifft felbjf , ba&ufte getjbret,
fan icf> feine 2Ra$ritf;t ertfjeüen. gdj
fyaU nicfetö bat>on antreffen f6nnen.
lv. eörtflCtc^e ©irfdnge lateinift^
ttttb beutfd) jitm^8egt*dbni^ ^Bitten
berg 1542, in 8» ba§u £utljeru$ aud) t)ie
Söorrebe gemacht* Wlan Ijat fte in t)er
Seip jigifc&en (Sammlung feiner <S$riff;
ten y) unb Ijier &um 3aljr 1546. gerech-
net; es ifl aber in liefern 3al)r nur eine
neue Auflage gefcj^n. z)
$. XI.
3u ber tnertrten €lafife fjat man 2u-
tljerg Sorreben über t>te Sammlungen
unb €bitione$ feiner Sc&rtfteti/ nebjlbe*
nen bor Den lateinifdjen unt) beutfcfien
£öittenbergifd)en, audj Semfdjen, ©&
fcbifcfcen unb 2l(tenburgifd)en S&eilenbe
ftnMi^en SSorreben unt) 3ueigmtng&
©djrifften gerechnet; bep benen tdj micb
aber iejjo nid)t aufhalten müV £)ennba
\d) entfcfjloffen 5iw7 ü* Der allgemeinen
«Borrebe ;u biefem SBerd1 aucf öon bett
begebenen latemifcfjen unfr beutfcfeit
Sammlungen ber Schriften intern gn
fjcmbeln, fo wil idj aBbenn au$r tswifli
es bem ^errngefalt^urcfeg&ttli^eSnaö
be bon ben baljin geizigen gueignungö»
0d)rifften unb SBorreben eine !ftacf)ritf)t
erteilen* £)emnadj fuge tdE) in 2lnfe*
tjung ber bon £u$ero verfertigten unt»
oon mir er&el)lten äftrreben überhaupt
nur nod) bitfö bep , U$ man ftdj &n>ar
alle Wlhf)t gegeben f hk Sammlung fok
d>er SSorreben boüjlänbiger &u ma$eitr
al$ man fte btöljero gehabt; auc^ t>tefe^
bep bem gegenwärtigen 23anb einigem
maffen gefeiten; bennodj aber berfcfjie*
bene juruef geblieben , weil man fte &i*
fpdt bef ommen, unb baijer in bem kupple*
ment noefj folgen fofien* €intg€, t>it ijier
ebenfaB fehlen, wirb man befonberS un*
ter ben fHeformationö \ ©cjjrifften anp*
treffen Ijaben. SMeienigen, fo in biefent
8>ant> begrteffen jmb, §at manborljer
überfein unb ficij ben ben meijlen ber
Original €bitionen bebtenet, unb- mit
ber gelehrte $err (SupermtenbenMfjterf
jperrm Soft* Valentin ©eftramm,
au$ feinem fcfj&nen SSorratlj t>on bergfei*
(ten (Schriften bieleg fykpx |ocf;geneigt
communiäret ,, fo fufjrebiefeS billig mit an
f 3 W0
-"■ ■— ■■■ 1 ■ . i ■ — — — — .... . _.. — >.-J.^..- M — tl- Tr_M1^tll f.ir ^. . . . .. , — -^ — . — *.. — . — . — — - . . ._- .-
w) m t»em fiipplement. epiflolar. p. 027.
x) Sol«d)<» UeBerfejung befindet pd) in bem 2k$*n$&0 XXII.Ä<feiigiifäMiiCENtoM4^
y) im XX1L ^^. p. 299;
z) $)U erfle <£&itton biefev ©cfange fam mit iuf^eri tSbtre&c i«f4^ ^«c 'i«& Wcfif awg«W€tcfe
^o6e, ^erauö, unbbaser|eO:et auc|) auö t>eft Scr ^ar^teautograpliJ^itliefföm.lJLp.sigv
unb ©RacüPbr«<^c5tibcc iüUUtmUn &teber'^reo$e. ^tVrnaf '(fette ^546; wi#ftel
23lum jm iej>|fg ein iut^erifd) ©efangbwd) in 8f on« iidjf wnb Pate bie Mmf^e uäb>
lewtf^e S3e0rl&ni$* lieber jwm 0efa)lwj? fo^v
46
£>orret>e.
unt befuge bemfefbigen > a(* meinem
(jod)nxrtljej?en©6nner, tafurmein erge^
&enft tancfbareS ©emotiv
§• XII.
fftad) t>en SBorreten folgen in tiefem
£(jeil SBut^ed (jijlonfc&e unD p^lolo
gifc&e ©Triften/ in folsenter Ort^
nung:
I. Chronica* £>iefe ©djrift fa^te
■£u#eru$ in Iatetmfd)er (Sprache auf unt
gab fie unter tiefem ^itul : fupputatio
annorum mundi §u SKMttenb, 154^ W
4. fjerauS, worauf 1545» eine terbefler»
te Auflage befolget. 3n ter Sorot*
meltet er, er l)abe fte nur $u feinem @e=
brau$ aufgefe&et t tag & taramSgleid)
tie Seit unt 3abre ter biblifd)en <Btfd)ify
ite erfennen unt fefjen mbgte, tote tiel
3aljre tie €r$s>ater, SRicJter,- <S6nige unt
gurren regieret Ratten» ©arum Ijabe er
folcfje Arbeit mit liefen Porten roeber
ju loben; nodj&u fdjelten. S)ieienigen,
auf teren 33egefjren M £3ud;lein gebrucf t
Worten, unt tie t$ fefen Durften, m&g*
ten fcufeljen, obg ter Wlhfyt roertlj gerne*
fenfep; obernidjt 3n feiner Original--
ober lateinifdjen (opradje ifteS tenüBit--
tenfretgtf$ett,a) unt) 3emfd)en b)
Xljeilen Der <Sd)rifften ftit|eri einerlei*
6et »orten. 3o^ Slunfaber 5at e$
herauf 1550. in£ teutfdje Ü6ei fe^et unt>
herausgegeben, mit einer 3ueigmmg&
©c&rtfftan ipergog 21fbred)t in ^reuffen»
$la$ tiefer lleberjqung bejt'nbet ftd) fof*
d)e@d)riff{ in ten SSitteiifKtstfc&en, c)
5l(ten&utiiifc6en d) unt 2eipji#
fc^ette) Sljeto. ©er #err üon@e*
dfenborf t) urt^etfet (*ieton ftfjr isoljl,
tag menn man eg gleid) naef) ter gettin
ter Chronologie meiter gebracht Ijabe;
fo fep todj, ta&entge nidjt &u j)eracljä
ten^ tt)a$ iftitfjeruS gerinnen getf>anf
|umal ta er fofd;e Arbeit torgenommer
als er alt, fc^mad) unt mit melen 6e*
fdjäffren überlauft gemefen. £)ag er in
ten '■Äü,$ete©efcfjtd)tcn eine Srfaljrung
ge*
a) tom. VII. p. 55.
b) Ä IV. p. 673.
c) im XII. (Et?cil p. 400*
d> tm achten CIJ?eiI p. 733-
e) in bem 21nf?ang tee XXIL tEfcciTs p. 1,
f) @eine eigne ^Borte fmt> t)tefe : feientiam fane chronologicam maiorempoitLutlieritem-
pora lucem aeeepiffe , non efl dubium ; interim non fpernendum eil midium viri, qui
etiam hanc eruditidnis partem tradauit, immo eo tempore exeolere denuo coepit, quo
iam annis grauis, morbis debilitatiis et infinitis pasne laboribus obrutus erat. Qiiantam
vero hiftoria; ecclefiafticae peritiam habuerit, ex feriptis eins neminem poteft latere.
Illuftre itaque exemplum habent theologias cultores, quod imitentur, idque facient tanto
felicius , qui setate vigent et tot.librorum , qui ultra fefquifeculnm prodierunt , adpara-
'' tu vtr poffunt, in hiftor. Lutlieranifm. libr. III. §. 128* p. 592. Ußtm'getlö ift JU Dermun»
bern, fcaf^ Dietemgen, roclcbe t)te cfjronoloötfctjen SSücfoer mit befonbeem §(eiö erlief f;as
ben, aW^oi). 2ilb.S^nciu6 inbibliogr. antiquar. cap. VII. p. i8s. Sti&v. abofpf?
gäirtpc in ber *Oorrcte, fo t>or ^ottingere pentad. dinertat. biblico - chronolog. fte|)ef;
unb anbere, biefev ©c^riffi iutfcert mit feinem 5©orf gebenef em
dornte.
47
gefjabt f zeigten feine (Schriften* <£r
gäbe alfo Den £3effiefTenen Der (Botte^
Jaijvijeit ein f$6n Q^empef $ur 3?acf)afj=
mung (jimerfafiht..
11. Wa&menä*58tid)feto/ barm-
neu Der alten ©eutfdjen Sla^men /
Urfprung unD 25ebeutung gemiefen
Wirb/ £$ tff folcfjeS anfänglich ratet*
nifcf) (JerauSgefommen, unter Dem Situl:
aliquot nomina propria Germanorum
ad prifeam etymologiamreftituta, UllD
mef5r,al3 einmal geDrueftmorben. 3n&
gemein ftält manDie^iften&ergifcf)e(£Di:
tton bon 1537. öor t>te erj?e; e$ moüen
aber folcfjeS andere um belegen nicf)t
jugeben, meü(£ra$mu3 t>oö Stierem
gefefjen; Diefer aber 1536. gejlorbem Sluf
fer btefer Ausgabe, fte mag nun Die er*
jle fet>n; oDer mcf)t, (tut) nocjjpepSBtt--
tenbergtfcije 1570. unb 1611. eine #elm=
(idbtifc&e 1673» unb einige anbere oor*
jjanben , mie man Denn aud) fold;e$ SBucfj*
lein mit folgenber Sfaffcfjrtfft : de nomi-
nibus pfopriis germanorum eorumque
ad priftinam etymologiam redueendo-
rum rationeopufculum, per quemdam
antiquitatisfhidiofuin compofitum., be$
(Simonis &ü$az$ii (Sammlung Der
Der! eibet (jat. $u£ Dem lateinifcben tfi e£
Don ©ottfr*2Begener ins Deutle ge*
bracht : mit Slnmercf ungen erläutert unb
unter Diefem SitulanS&cbtgejf eilet roors
Den: £m. fft 2ut$zt$ fei. vielfältig
verlangtet fftamen-Sucblein/ ml-
cbes et jlmal oßne feinen Flamen p
Wittenberg 3(n. 1537- nunmefjro
feton vor 137« %&§tmf naebmafö
mit unü unut feinen tarnen 1570.
a\i<$) ja Wittenberg im Satein aus-
gegangen: tego ber eblen beutfeben
|>auptfpracbe aufrichtigen Siebba*
bern, t>k ber alten ©eutfeben dU>
men ©euMmb Biegung jiuviffen
begehren/ ju gefallen beutfeb neben
einer 23orrebe, etlichen Slnmercf um
gen / jtviefac&en tarnen* unb einem
ber vorne^rnften (Sachen tinbmeref*
raütbigften i>i(lorien^e§tfler §tt->
ausgegeben t £eip^ig 1674, 3n Der>
Den ^pracben tjl Diefe ©grifft in Den
Etilen Der gj&djjer. üut^eri abgebruef t
morDen/ atölateinifcb'm Den SUtenbur--
gtfebenh) unD Deutfcb in Den Seipäigt*
feben. i) S>°$ *ft mn darinnen noefj
niebt einig, t>a$ 2ut§tvu$ tbüref lief; Der
SJerfaffer Derfelbigen fep* SMc meiflen
©ct^enten beutfofjer ©efcjjicfjten g) eins' glauben, k) fte fep cm§ feiner geber ge=
ffoffen
g) *ww. I. feriptor. rerum germanicar. p. 441. h) IX. Hbtil p. 1592.
i) m Dem IXnbana, Dee XXII, XLbiile p. 65. wo e$ ttörf) Der angeführten beutfd)en UeBerfe«
jung bes (B^ttfr. tPegencrs abgeDrucf t morgen, fo aud) in Diefem ^anb gefcije^entll.
K) 9Rur einiger ?u gebenden, fo geboren ba^'n (EonraD (Bcemz in Mithridat. p. 36. jfu*
Oue (Beorg ©Rottet i>on Der t>mt{d?tn$aupt>Gpxad)e p.1036. 2D«n. (B^orgtDor-
$>of tn bemUnterndbt t>on Der beutfefren Bprac^c (Jap. IL p. 32. unb in polyhifiorv
litter. Uhr. IV. c^.4. ^. 5. p. 35. Job* Zlugu^m^genolfipimanbern^eitber^tflom
bec bwtföen ©pr«^$ i«pt VI. §. 1. p. 117. 3ofe. ^enr, von ©evlenyn üroraat.
Lutheran. p. 914.
4S
Vovvcbe,
fiofle»un& berufen jtd) unter anDern auf üftann unt) fjatte mdjt nur in t>er ©ot*
«tuen Söticf, Den <£ra3mtt$ 1532. an( te^gela^t^etteme 6efont>cre ©tarcf e ; fon*
Sulwm IPflug gefcfcriefcen tmD Darinnen
DiefeS gemelDet : Martini Lutheri veftri,
quod addis , de nominibus propriis ger-
manorumperpkcetopufculum. 1) $n*
$ere (augnett ; oDer galten eS Docf) vor
ungewiß , t>a£ £utfjeruS Dies föuc^lein
$efdjrteben fcabe m). €S n>irt> t>a6ep
unter anDem erinnert / Der gebaute 23rief
(SraSmi roare in Der 23afelfd)en<£Dition
feiner Briefen von 1598. gebrückt n) unD
flunDe« Dafelbj? Die Daraus angeführte
SBovte nid)t, voraus ju fälicfie» fep,
Daß man fdjorf Damals gepeifelt, 06
üutljer Diefe grifft verfertiget, unDDa=
f>er jelbige 6er> Dem SDrucf e iseggelajfen o).
0o Diel fjat ferne f)vid)tigfeit/ Dag fie
fd)on lange Jett £utjjero bepgeleget unD
unter feinem tarnen fjerauSgegeben tvor-
Den«. @te ift fel&fi nad) tljrem 3nn&alt
unD innerlichen Einrichtung fo befdjajTen,
Dag fie ifjm gar rooljl fan &ugefd)rieben
tverDen« futfjeruS tvar ein gelehrter
Dem audj in anDert? $&ijTenfcf)ajfteneine
fd)bne(£rfanntniSf mitbin formte eS$a£
rvoljf gefdjefjen, Daß er ein 23ucf}leinvon
Der alten^eutfdjenxft amen verfertigte unD
Darinnen ifjren Urfprung unD SöeDeutung
erffarte, £3er Demnacf; fo lange glaubt,
Dag er Der Sßerfajfer Dejfelbigen fep, bis
man itjm hinlänglich Das ©egentfjeil er*
tviefen, Der (janDelt md)t of>ne 6runD*
3acob ^bomafluSp) fjat angemer*
cfet, 9tuDo(p§ ©oclemuS (ja&e Dies
25ucf)lem gang ausgetrieben, o(jne 2i\*
tljeri &u geDenfen, unD fuf> alfo eines ge*
karten SDiebjtaljlS tljeilfjaftig gemacht q>
Hl ©talectic, meiere Der £err£\
gofdje? &u erjt befannt gemalt. £)enn
Da er &u #rn. Wl. Söolföang ©otttob
goertfdjenS bibltfcfcett Semico ßut^e^
ti fo 1726, fjerauSgef ommen , eine 23or»
rebe verfertigte , fo verleibte er felbiger
Lutheri diale&icam ; oDer t>ietttter)c vfiim
logices theologicum , ab illo demon-
ftra-
I) Riefen Sörief §at £err jfof?. 2(uguft £genolf? mit £errn £). £ofdbcre litteratore Celta
aus bem eigenhändigen Sftanufcript 1726. in 8. bruefen (äffen,
m) 3* berufe midj unter andern auf 3ofc. (Bcorg £ccavb, melier in fetner hiftoriailudü
etymologici linguas Germaru p. 41/fq. tjon btefer @d)rifff bcmbelf unbj fte elegantem pro
ilj'a quidem astate libellum nennet; tten ifcrem ^Bccfaffcr aber nti^ts geroilfeg bejrtmmt;
fbnbern öielme^r p« 43. treibet : auclor eius,fiue is Lutherus; fme alius fuerit, nonpa-
ruin in vera voceg deriuandi ratione exeixitatus fuit j attamen multo exadliora prxflare
potnifTet, li aliquam faltem monumentorum, quibns iam abundamus, partem vidißet.
n) Ubr. XXVII. epifl. \i. p. 1079,
o) C^g \<\t fold)eS Der ^err ^ricSr. jforob ^eyf^^g in 'fyllog. varior. opufculor, tont. I.
fafeicul. 2. erinnert, "Huö &em %e\i$ni$ Des (Srasnu tfl ibo^l niebt w'ct ju macben. 9Racb
bemfelbigen müfle baS ^3ud) feben 1532. gebruef t gemefen fe^n ; tn bem catalogo obet Der
3d)v«fften kt^eri, Der 1533. roieberfcerauötjef ommen, befindet ftd) felbigeö ntd)t.
p) tn Der diftert de plagio litterar. p. 200,
q) tiefes fep in feinem lexico pliilofophico gefc^eben, in tüeldjem er benllrfprung Der beut«
ftr)en Stamm erfldret unD tva$ Dabin (je^oeet, auö ^ut^eri ©griffe genommen.
t>orcete*
4*
ftratum, aus einem SRamifcrtpt, ml cGe[et>eii, täfemmu* €Gur=?iftat)n§ ge*
dje$ um$ 3a{jr 1540. gerieten fepn macGt, aufgeGra$t. ©a$ tiefer ©acfc
mGcfite, ein, unt (jielte t>afut> t>ag Diefer meiert weiter Vorgegangen , er$jft t>er
S)ifcour$ »emgffen* £utljero alfo nad>
gefcGrieGen »orten fep, <£r Gat no$ in
feiner ©ammlung feinet ©cGrifften ge=
(rantem ©ie t>eutfc$e UeGerfe$ungf
t>te f)ier erfcGeinet, fjaf Der gelehrte #err
Slupfl littel verfertiget
iv. €cn(le ©grifft wftec@tmc»
mom$ Sernnti ffpißrammata, 1538.
(£6 »aren btcfe Qüptgrammata mit Dielen
gifftigen £djlerungen »ieter ten (£Gur;
furzen $u ©adjfen, »ieter tie gange Unü
öerjttat SBtttenGerg untinfonterrjettrote*
ter £utGerum angefuttet SDMancGt&on
Der tamate Ütector »ar, Gatte ftcfj in
2lnfefjung Der £enfur nacGfdfng er»iefen,
unt gefcße^en fafien , tag fte getrucf t »ur*
tem @o Galt tag £3ud) an$ ßic^t an»
getreten »ar, machte e$ ein 3ro$2luffe;
Gen, unt ta ter gjerfajfer tte ©efa^r, tar=
in jtcG feine $>erfon Gefeinte, fafje, gieng
er taton. £utGeru3 fa&te tie augefttfjrte
©grifft auf unt fie$ fte atö ein ^rogranv
tna anklagen* ©ie i(l fejjr Gart unt
rauG aGgefajfet , fonterltcG »teter 211-
GrecGt/ €fjurfür|?en &u SÜJapng. Söie
el fc^eint, fo »urte £utfjeru£ nid;t fo »or)(
turct tag Unrecht, fo iGm tatet) ange>
tfjan »ar; afö viefatefjr turc$ tie £ajte
rungen »ieter ten €Gurfur(len &u©acG:
fen unt turd; tie unterfdjamte ©cfjmei*
•S>erc &on ©ecfentocf r) umfMntlid)
unt tie ©d)rifftfer6j?ßutGeriGeftntet(i<§
in ter.QSJittettber^fcöert/ s) gern*
fdGen, t) Satenbutgtföen u) unt
Setpjigtfd&ettx) ©ammlung feiner 23k
$er*
v. stefopt Sa&el t>om 2omen und
Sfel/ tietfl ante rn @<brifftett mietet:
§>anfenberg unt 9J?irittanitm, ter
Sut&eri^eflantangegrieffen/ 152g,
£utGeru$ »urte t>on einigen &tp}t'gent
»egen feinet (£§e(lantl Gefrig angegrief*
fen , »orauf er aucG auf eine niefit geiinte;
fontern föarfe&rt geantwortet ®a$ i|t itt
twfcGietenen ©djrifften gefd)eGeny tie (jie?
Gepfammen ftnt« SBoran (Je&t ein©c&rei*
Gen an SoGannSfliritianum, terjuße«>
&ig ßut&erum unt feine grau iGre dGe (jafc
Gen turdjge&ogen; herauf aGer folgt eine
neuegaGel2(efopi vom £6»en unt (£fef,
wrteutfcjjt ne&jt einigen Briefen. (Einer
taton ifr an einen 6e(trengen unt S5e(len
£errn, ten ßutGeruö feinen IteGen ^ru«
ter nennet, gerietet, unt ta^i(t3o^an«
t>onS3orafßutGeri grauen Brüter. (Ein
anterer i(? an3oG.€ocG(dumgefcGrieGen,
»elcter taGepnicGtgefd)onetmict. ffian
ftntet Gier, »ieicGfcGon get>ad)t GaGe, eine
g>roGe ter &eifient>en unt> Garten ©d;reiG*
ärt, teren fuij ßut^erul Gi^»ei(en anö
menfcG*
s) in hifior. Lutheranifiu. Itbr.lH. §. 68- p. 197.
s) tm XII. CTbcil p. 290. t) im fcc0cn Qtyit p. 56fr
11) (R>. VI. p. 1252. x) XXII. a^. p. 592-
^wJGeri 6cf?rifFtcn 14» ^!?. "8
f?
Potreöe.
menfcblicfjet: @cjjn>ac()f)eit bebtenet \)<xt.
: Me^roaS &u t>ieferföert^ett)töunö getjbtet,
^at fcbon Dotier in t)cn(Jtßlebtf(öenf y)
SUtenbut^ifeben %) unogeipjtgif^en
a) £(jeifenge(tanben.
vi.Uttf)eiit)oneffent(jcben@*r^
ten in guttat ©achen/ an einen gu=
ten greuno in ©acbfen , roefc^e^ ju erjt
in bie Sdaüifdjt Sammlung b) ge&rad)t
unb bajelbjl angemercf t morben , man fja*
be fold)e£ an bie$ntawt€r(jatbigaubülf$
auf bie Sßorrebe be$ ©cfcmaf) * 23riefä
Catljatinen g&fin 1558» gebrucft gefun^
ben, Slue Diefer ijl e$ in ine Setpjigifcfee
€) gefommen*
vii. Äiage=@cbrifftberQ3&gelan
Sutberum über feinen©iener 2Bo(ff>
flang ©iebergern , 1534» t>te man &u
erfr in ben @iglebifd&enS&eilen d) ab*
gcbrucf t unb ta&ep folgenbeg angemer»
cfet: btefm 25rieff bat ©. 90?arttti
2utf)er felber gefteßet unb gefcbrie*
ben, feinen ©cener 2Bolffgang ba»
mit ja plagen unbptfpotten/ feinet,
jugeriebten 23oge$erb$ galten gu I
2Sutenberg, Jpterauf tft fie Der 9((
tenburgifc&en e) unt>2ctpiigifc&m f)
Sammlung einberiefet morben*
V1IL Vaticinium m.en£ auguft.anno
1532. poß difceffum Ioannis eledoris
ex vita , meines ftcb and) in ben gfeic^
bor^er angeführten Sfjeilen g) beft'nbet.
ix. SJermatjnungS ■• ©cbn'fft m
ben 95u rflermetfler ju 2Bittenberg/
ben SJZisbraucfc be* ÄirdMwf* «bau*
f$affen, 1539. h)
x. 23efcbteibung be£ £of!eben$/
in 25erfeni53o, bie &uerj? in ben &'&ebi:
fd)enO unb nacbgeljenbStn ben SUten*
biirgifcfien: fc) unb Eeipsigifcben l)
Xf>eikn gebrückt roorben,
xi. gtlfcbe gabeln 9tefopf Don Su>
tljeto wbeutfcbt, famt einer fcbbnen
23orrebet Solche Ue6erfeäung fyatgüt
tfyijfiü 1530. ba er ftcbäu€o&urg matten*
ben dit\ti)$taQ$ $u 2(ugfpurg aufgehalten,
öeifertiget unb bamit &u feiner SSerdnbe-
rung ma£b0rnefjmenn>öüen, melcM nu§*
lief; unb jugtetd; belujltgenb fep* m)
'§. XIII.
y) im crflcn (Fbctl p. 422. unb im anbern p. 5.
z) in bem IV. dbcil p. 43t.
a) (El;. XXII. p. 584. b) p. 475.
c) im XXII. (D;>eil p. 426. d) im anberntl!;ci? p. 330»
e) im fcefcfkn (Ebett p. 337. f) im XXII. (Tb- p. 58 f<
g) im II. £iök'b. p.315. im V. Ztttenb. p. 103c unt) XXII. Heips. p. 583«
h) Wlcm ftnbet fte im XII. flPtttcnb. <Lt?ül p.207. im VII. >t»ifrf^n p.394. im VII, <?|J»
tenb. p. 400. unb XXI. Ü.cip3. p. 340.
i) im II.'dfrct! p. 500« k) im V. £f;cil p. 804.
1) in bem XXII. CEt>* p« 582.
m) £)en 22. #pril 1530. ließ iuffteruS au$ €obur^ ein Sd)rei6en an 3)?elanc()^Dnem et^
(Jen, unb a/bödjte folcfjer Arbeit mit bfefen ^Borten: perüenimus tande'm in noftrnm Si-
nai, carifllme Philippe j fed fnciemus Zion ex ifta. Sinai sedificabimusque ibi tria ta:er-
nacula: pfalterio vimm: prophetis vnum et Aefopo vnuni, h\ bem fupplem, epiflolar»
• Lu-
Votvebe.
ff
§. XIII.
£)iefen utöfjer elften ■©c&nfften fjat
man in tiefem 23ani> noct) t>te latetttifc&e
- 93i&€l * 93erf?on r n>etdje frttfjero &uge--!
fd)rie&en roirD, fcepgefuget, 2)?and)er,
Der fte ^ter erblicfet, t>utfte ftd) Darüber
nmnDern unD Menden , roarum man fte
unter Die Deutfdjen <5d}rijfren£utr;erige:
fejet unö Damit an einen Ott gebrad)t ,
Da&in fte eigentlich nid)t gefjbre. Ofjne
Urfadje tjl.folc&cS mcfjt gefdjefjen; efjetdj
aber fold)e anzeige, roitf idj Dörfer Don
Dem äBercf fel&ß (janDefa unD nid;t nur
beflfen duflerficße unt> innerliche Sefc&af«
fen&eitDorjMen; fonDernaud) üornem«
lief) unterfuc[)en: o&e$£ut(jeromjtSRec&t
§ugefd)rie6enmerDe; obernic&t? ©eljct
man auf bte dufTerlid^e ^3efd)affenr)ett t>ie<
fer Iateimfd)en 23tbel * 23ecfton , fo tft fte
unter Dem Situl: Pentateuchus. Liber
Iofue. Liber iudicum. Libri regum.
Nouum teftamentum. Wittenbergs
1529. in fol. n) {jerauggefommen. gu
€nbe Der 23iidjer alten £e|?amenrS, fo
mett fte fjier u&erfejet roorben , fiefetmatt
folgenbe Söorte : impreflum Wittern.
Ö 2 ber.
Luthen p. 35. £)en 8. $ßai Drauf befaßten 3a§rö fd;rteb er an U8ence6(aum iincf &a-
tton alfo : Aefopi qaoque iabulas pro puerili et rudi vulgo propofui adoraare, vt vtilita«
tem aliquam Germanis adferant, un& ben 12. 9Hai erroeßnfe er ber @ac^e abermals metV
nem @d)reiben an 9ftefand)t§onem , eben bafelbjt p. 89» unb p. 92. 25eo bem jofr.
£Hat1?efto lefen mir fofgenbes: als unfer iDoctorjiun vkU 3abre, rtue ifrr geboret,
rpieber bic tHondbc unb <5d>rr?ermer giftig geftritten, unb fief? mit Prebigen unb
3D.olmctfc&ung in ber ^eiligen 23ibel abgearbeitet, unb feibr ein fömad^e ^yaupu
Ietnbefam, rcie eraue Goburg fdbreibet, ba er ftc^biefer Arbeit unterfteng, tri! er
ftdb and), vok gcofTe ileute pflegen, ^in wenig exqv ufen unb erinnern, barum
tx?eil er mertfet, ba$ ber ^eit. (5eift in feiner 2>ibel audj vernünftige unb rr>eife
117at?rtein fdbreiben laffet, unb bk Zilten gerne fold>c Derbecfte unb oertnantelte
U?abrt>eit unb tOeiobeit mit Gbierleinö ^«utletn unb ®ptüd)m uber3ogen, unb
teeife ileutc ein eigen ^abelbud) mit groffer Pernunfft 3ufammen gebracht, trel*
Ü)?q nun burdb grobe unb untxrjlanbige flaute mit ungefederten unb un5Ücprigert
2iebgn unb Vfiafakin permenget unb befubelt tvare, nimmet er 3u (Toburg (Bekv
genfreit, nad) offene ben alten beutfefcen 2iefopum für ftdb unb reinigt unb fc^nnieft
ihn mit guten unb berben bmtföm CPorten unb fd;onen ?{uölegung; ober frttli*
dbenCefrren, unb machet 16. fd?oner ^abel, Die ftedruoüer Upetöfreit, guter Üefr»
re ünb frofticf)er Permabnung feyn unb rtntnberfdbone Silber unb iontrafactu*
renfraben, de cafibus mundi, wk eo in ber IPett, in ^egimenten unb $auewcfcn
auf ^rben pfleget 3u$ugcben, tn ber IX. Prebigt t>en ber -^iftoric bee ^errn 1ZX
tHartin ilutfrere p. 98. SKan t§ue ^in^u, was t>on Diefer Ueberfejung 3ob. Wb.ßaä
"briciuö in biblioth. grzec. libr, II. cap. 9. vol. I. p. 405. unb Gfrrifiian ödblegel in ini-
tiis reformation. Coburgenf. in vita Ioann. Langen p. 127. anejemerefet §aben. @ie
jlc^tin Dem IX. tPittenberg.dbet'l p. 454. in bem V. 3enifc|?en p, 285- im V, ZJltenb,
p. 403. unb im 2inl?ang beö XXII. £eip3tgifct?en p. 61.
n) in ber fortgefe^ten Sammlung t?on alten unb mum tfreologifdben Sachen 1737.
p. 631. voitb gemelbef, eö f?n biefe tteberfejuncj in SSKebtan * üt>art §eraugcjef ommen ; <>$
t|t bal aber in mittelmäßig folio gefc^e^en, wie &ar Tlugenfdoeingleicbjetget«
5*
Povreöe.
fcergae per Nicolaum Schirleitz. Anno ; latemifdjen SBcrfton, 3« Stafejjtttig De$
1529. o) iDen $lamm DeS j8erfafier$
trtft man rceDer auf Dem ^itui ; no$
fonf? an. ©leid) öoran (legt eine f ur$e
allgemeine Sorrebe, in roelcger man ange=
jeigt, maloorgleiöunDMüge, fonberlid)
feenDen^ücgernSlftoftg, angeroenbetn)ov=
fcen, um t>te btögertge lateinifd)e lieber*
fe&ung nad) Dem gebraifcgen Xeyt juoei*=
fcefi~em, unt> fte mit liefen Sföorten be«
fcgfcjjen : fycophantx, qui odio noftri
nominis etiam benedi&a reprehendunt,
ita Iaudem mereri queant, 11 meliora
cdunt. $uf Diefe folgt £utgeri gemogn*
Kcge SSorrebe über tia$ alte Seffament,
tt>ie fte fegon 1524. au$ Dem Deutfegen in6
Jateintfcge gebrad;t unD Den 2Bittenber=
&ifäm unD 3emTd)enlateinifegen£geü
Im fetner Triften einverleibet toorben,
tmetöogl fte in einigen ©tücfen von ber-
ientgen, Die ftdj in Den gebacgten £gei=
fen befinbet, unterfcgieben ifh 2Ba$ vor
2Büa>er aften SejkmentS gier lateinifcg
ftberfe&et ftnb unb in roelcger örbnung
fielen, ergeöet aus Der vorger ange--
fügrten $uffd)rifft DiefeSSBerefS unD id)
neuen Xeftamentg ft'nDet man &uer(t tu*
tgeri orDentlicge SöorreDe über Dajfelbige
lateinifcg, unb nacg Den vier <£Dange=
liften Diejenige/ Die er über Die <£piffelan
Die !Di6mer verfertiget, unD Die 3ufttt$
3ona6 in Die latemifcge (Sprache über*
fejet; gier aber inetmaS gednbert tt)or*
Den. $lad) Diefen fommen Die 33rieffe
^auüt, atöan bieiftbmer, (Eorintgier, .
©alater , <£pgefer , ^gilipper , €ofoflet>
Xgeffalonicber, an DenXimotgeum, £i*
tum unD$}gilemonem,aud) an Die €brderf
worauf erj* Die $pojtel@efcgicgt folget
nebfVben €pijMn Sacobi, sperrt, 3o*
ganniö tmb 3ubaf unb Der Offenbag*
rung Soganni^. £>amit i(l gte par
Daö neue; aber nicgt Das alte Sejrament
gan| in Die latemifcge @pradje überfe&t
mörben. &5enn rnie <m$ Dem $u erfegen
i|t, fo icg wrger angemercfet gabef fo
erftrecfet ftd) Diefe Sßerfton bep Dem alten
Sejlament nur über einige SMtcger, unD
t>a$ SEBercf felbj? mad;t feine gan$e unD
ttoöfranDige (ateinifcge SSibti au$. Jg>tn
unb lieber ftnD einige Marginalien bep*
gefüget, Daöonman in Der Deutfd;en 33i=
6e(:g&rftön£utgerinidjfS ftnbet. 3«
erinnere Dabep nur biefeS, Dag ^u Dem
£3ud> Der fHid&ter aucg Daö 23ucb Dtutg
gereimt unD unter Dem SituI: libri re-|5infegtmg Der innerlicgen ©ejlalten, fo
gum, Die benberj ?öüd)er ©atmteltS unD j Diefe llebcrfejung an fieg gat, ifl (le feine
Die fcepOeit S5ud)er Der ^brtige begriefen; gang neue Arbeit; fonDern man gat Die
finb, «ac^ 5irt Der grieebij$en unD alten! fo genannte ^Sulgatam jum ©runD gele.-
_^_^_^______^ fi*r
©) 'iBarum man feief?ö be^ bemalten unD nid)f bcr> Dem neuen ^eflamenr angebet ,
ats bejj ^efc^em mebet Ber Ort; nocfy Der £)rucfer; nod) &fc Seit gemel&et ff!, roitb nid)t
«u^umad)en fe^ti. ©o- tnef fiefet man njo^l, Do^ betjbe^, bog o(te unb neue Sejlament
in einer Oftdn &ebtucff ro^rben; eg fan ober fe^n, i>a§ man boö neue Xefloment e§e;
Denn bog oite ; ober ö{#n23ikJjer/ unter bte treffe genommen, unb t>a man mit biefen
fertig ö«t®efen/ fo benn julejt be^föget, mo, wenn unb fcon wem fiegebrueft würben.
X>orrefce«
$et unD fte nacf) t>em ®mmt$t m.
Merk Stocfi flefttffe nid)t mirponfrer--
felfrioen: fonbern aucfi fron t>er ftentfc&en
23evßoiiJ^it&m in untergebenen @fcl=
len ab unb brurii ften (Sinn fteg fieitiaen
(Seijfe ^efler unb ricfrfigeraiilL p )
§. XIV.
Oft tiefe ie^t &efd>rie&ene fotetmfd)*
U^erfejung &on bem feigen £ttt&ero&er*
fomme; ot>er ni$t? ift eine @ad[)e,
Darüber manche Unterfudntng angefJeüet
n>orben« S)ie meinen t>er unferigen fe*
fünfte atö eine WxMt ßutfjeri an, afö
3o^ Sttekbiet Jfcaffty q) So&anrt
SWartm ©c&ameliu*/ O So&amt
©otttobearpio^/s) 3o&.@ottf&
3eiMer/t) @u{ta* ©eorg Seit*
nerf u) 30&. ©eers 3>aim, x) 3u*
flu* 2ßeffelu$ 9tumpäu$,y) 28il»
bere, a) Denen aucf; einige oon Den ^a*
9 3 #s
p) (5otd)eS ijt mit meiern bon fyvxn jfofc. iVMiot Äraffic in prodromo hiftonas ver»
fionis germanica? bibliorum p. 36. fqq. unb J^erm Q* GarpjOD in critica facra part. 11.
f^p. 7, §. 2; p« 702. fqq. gejeigef werben. f
^) m bem t>or§er ertönten prodromo hiftorise verfionis germ. bibl. tt)0 er cap.i. p. 14. Wti btejer
lateinifc^en Ueberfäuna, ausfuhr lid) <5c§an&eU unb Die 93orreben berfelbigen roteber obbrucfm
löjfen. <£ben baß ff* aud) t>on beffen £errn <5o§n (Lad Sriebr. Srafffc in einer gtuty?«
ten ©djrifft gefeiten , welche mit tiefem Situl: Lutherus Lutheranoruin primus verus-
que Hieronymus, hoc eft , commentatio hiftorico -theol» critica de verfione bibliorum
latina Witteberg. 1529. typis exfcripta, neque Melanchthoni 3 neque Munftero 5 fed Lu-
thero vere vindicanda, ju £amburg 1742. m 4. jum 23orfd>ein gekommen. (
r) fo roofcf in ben mifcellan. Lipfienf. tom. IV. p. 280. ote oud) in bem fpeeimine verfio-
nis biblicae latinze a beat Luthero olim adornatar atque anno 1529. typis exfcripta;, fo et
1723. in 4. bruefen (offen.
s) 9tton fon beffen bereits angeführte criticam facram veter. teftament. part. II- a*p.'7» $•*•
fqq. p, 700. nod)fe§en.
t) in bem Porberidf>r 311m ^atlifdbcn (Efxtf ber @ct)rifften luf^eri*
w) (£r gebenefet in ber fur^gefa^ren ^if}one ber getrueften 23ibd»Perfioft u.fn).p»34»
beß 1533. ^erauöa/r" ommenen Katalog! ber ©djnfffen iut^eri, ^nb nad)bem er bobw ange-
führet, bag borinnen ber latdnifä)m VSibet* Werften, olö einer Arbeit iutfyvif SJlcItmn^
gefebe^e, t|ut er »on biefsr in ber bej?a,efira,fen Ttnmercfung ^inju: t^ic tef? audb für i.W8
tberi Zfcbett unb 3tt>at un? biefer gar btnbigen UrfadböPiUco ebcnfal© ernenne.
x) in ber defignatione codicum iacrorum p; 45. meldte beffen r735. ^erouögef ommenen
libro hiftorico de codieibus veter, et noui teAam« qiübu» Lutherus in interpr. germanica
vfus efl, fürgeje^ef ijl,
y) in ber commentat critica ad libros noni teflamenti p, 422. v
z) 5)er gelegte §err Äofprebiger Dattfolomhi ^ot feinen adfisnülorico-ecclefiaft.fw». ^V.
p. 372. eine neue Untcrfue^ung t>o*t bee felt'gcn Eut^eri lateinifcfjen 25tbct e$nt>etlci*
bet, unb bertnnen^ni^t nur mit vielem gfeiö wnb in guter Orbimng boöteni^e er^m^
tt)oö jur ^iflorie biefer ©oebe geboret; fönbern ouc^ p ern>etfen ft't$ ono/le^n fer>n lo^
|en/ bajrittffcmi* &le foteinifebe ^iber=Serfion »erferfigef §abe,
a) ©o|fn geboren unter anbem Job- ?4ibr. 5^brtciuö in centifol, Luther« cap. 58. p. 161.
unb 632. 3<>k (Tlbrijt, <DHanu$ in t>m PerKi^bni>bcr autograph« Luther, p. 29. f>er*
wann
54_ __ _
piftenunb SKeformirten beptfimmen. b)
(sie fuhren &um »en>ei$ i^rer Sflepnung
&erfcr;ieDene ©runDe an. SijWft be5
rufen fie fid> auf öol 5er; ftb&eiten £u*
tfjeri »onbefien ©#rifften&erau$gefom*
meneS Ser&etdjm* , atö in welchem tiefe
lateinifäe Ueberfe&ung unter Den anDern
t>on ü)m fotetaifdj Derfertigten S3uc&ertt
fter)e, unD unter Dem Xttul: verüones
Wittebergs editae alfo an^e^eiöt fep:
verfio noui teftamenti emendata, cum
prarfationibus. Quinque libri Mole,
cum hiftoriislofue, iudicum etregum.
©ie merefen Dabep an: Dag toeil£utr>
tu* feldjeS Serjeicörifc &mar nid)t feibjt
gemaebt; ieDod) felbtgeS oorljer burebge*
lefen unD Drucken laflen: eine SSorreDe
Dam verfertiget unD fie alfo angefangen :
t*et( Hm »iel guter greunbe be>
aebtet^abett, WeSaW; ober jRa=
men meiner ȟcber, fofconSlnfang
meinet ©Treibens; ober 2ef)teng
fmb anfangen unb btefelben burefo
etitfle tnbi* SKegitfer aufatmen ge*
braebt ffnbf. f)ab i* mtrS eingeben
Potreöe.
Der 23egi?rbC/ fo ternanb bajti bat,
DiefeS fattfam beroiefe, £utr)eru£ fep ür-
fjeber Der mefjr Qtbafytm latetmfdjen
Ueberfejung. £)enn roer »ölte Daran
Reißen , Dag fie £utf)eru$ feibjf unter
feine eigne ©c&rtfften redjne, £)aS 25er*
jeidjniö fep Da unD roare unter Dem 'Zu
tut: Sataloguö, ober SEegijlerä Her
35u#er \ml> @*rififten ®, Sflart,
£utber* bureb it)n auggelaffen vom
3at?t 1518* bis in* 33. Britein« 23or*-
ceDe / &u Wittenberg 1533. in 8. bep
#anS Mufften gebruef t unD herausgege-
ben roorDen, c)
'§•' xv-
©er attbere $3en>eiS , Daß Der feiige
£utr)eru$ Die lateinifdje SMbel = f8eifton
verfertiget Ijabe, wirb auS DenSßorreben
genommen, Die fidj bep Derfelbigen bejan*
Den. (£S ftnD ifjrer ^ufammen wer , mie
idj fdjonfcodjer ange^eiget fjabe, mk
erfte ijt Die allgemeine, Dabep jTd) ^mar
£utt)eri 3^ame nid)t beftnbet; man füljrt
aber DerfcbieDeneS Daraus anf roelcbeS
ntd)t unt^eutfid) fru ernennen $abe, Dag
Mttbaef allen (offen" biefen Satalo* | Sutfteruö foroo&l't>tefe fBorreDe"; afSaud)
aum ♦ Ober SHegtjler butefe be« ©ntef jbie Ueberfefrung felbjl gemalt habe. Unter
auöjugeben/ barmt gnug gef*et)e anbernljieS eS Darinnen gletcj) im Anfang:
mann t>on Der $arbt inaiitogr. Luther, p^rf. III. p. 147. 3öf>. Pogt in catalog. libror.
rarior p. 119* J£n«ö 5ri<f in bem 23er id;t t?on Den ©dmffren Hubert, melier ftc^
Ux) DefTen t>eutfd?en Ucberf^ung Der 0ccf cnborftfcfcen ^ijlonc Dce £ut{;crr^un)0 bejtn--
fo£t/ P« 2723. , .
to «SMcfolcbcß D«r §ert »rafft tn Dem onkogenen prodromo p. 15. jetgrt.
g^ @$ tt>ar Deraleicben datalogug von iufr)ert ©cbrijften fdjon 152g. ans tfdtf gefreten ; mte«
mobi er fefet unöoüf omrncn gemefen. £>*nieni$en, Der 1533- ^cwuögcf ommen unD Dörfer
ton mir anaeführt morDen, £at man niebt nur Der fortgefoten Sanunlung von alten
uaD neuen tt?eoiogifcf?cn 6arf;en 1738. p- 10. einverleibet; fonDern e$ |a( f§n aueb Der
^err (Dieariue ju-3Unftobt 1740» befouDccö in 8» lieber Drucfen laffen.
Vovvebe.
5J
quum ante fexennium nulla extarent
emendata biblia u. f. nx tre[cf)e3 Darauf
gieng, Dag ßutfjeruS eben Dor funff3<u>
ren mit Dem fünften 25ucJ) $ttofte Den
Anfang #i Diefer Arbeit gemacht (jabe,
(£g folge hierauf: quamquam in tanta
occupationum varietate non potuimus,
iuftam operam in hanc rem collocare ;
oor|Men» €$ (jdtte ia rooljl fepn fbn*
nen7 Dag £utf;eru$ felbjleinefold)e23ors
rebe üerferttget unD DteÜeidjt im fdjreiben
mefjr $ki$; als er fonfl geroofjnt gerne*
fen, angercenbet; oDerDag3fte(ancf)tfjott
Den Don üjm gemad)ten$(uffa§auf Defien
Verlangen überfein unD ein unD DaS
anDere mit £utfjeri 23eroiüigung gedn«
tarnen non dubitamus , quin magnamlDert, ttt meinem %aÜ man Dennocfj £u*
lucem attulerimus huic parti , quamjtfjerum a($ Den eigentlichen 33erfajfer
nunc edimus, unDDagfd)icftft<ftebenfaIglber SSorrebe an^ufeljen (jabe*
gar roofjl auf gurtjerum, unbu>enn abfon-
Derlid) im 0d)lug gejagt rcerDe : free prx-
fati fumus , vt in re noua et ineurfura
in repreheniionem commodos leclores
placaremus , quibus vt fpero , non im-
probabitur omnino hie nofter labor.
Sycophantse, qui odio noftri nominis
etiam bene di&a reprehendunt, ita lau-
dem mereri queant , fi meliora edant,
fo [jabe man fonberlid) in Den 5Borten :
odio noftri nominis, ein Üfterdmaf,
Daß £ utljeru^ gemeinet fep. £)enn eben
fetniftamefep Damals fefjr üerfjajt geroe^
fem Stinten einige, £utljerug fjabe t>te-
je $8orrebe nidjt abgefaßt, meil er fo
gut gatein nicr>f fcf>rei5en fbnnen; afä
§. XVL
Buffer Diefer affgemeinen SBorrebebe*
(itiDen jtd) bep Diefer lateinifcben 2M6efe
33erfton nodj Dren andere öon £utfjerOf
Die and) bep Den Deutfc()en Bibeln an&u*
treffen fmD unD Darüber ftitljeri Sftame
aüe&eit tfe&et, ?D?an bemeref t Dabep Der*
fd&tcbene UmjHnDe, melcfce Die Meinung
betätigten , Dag Die fatetmfc&e üeberfe*
jung Der 23ibel£utljert Arbeit fep» Ueber*
fyaupt fep nid)t glaublicf) , Dag nxnn ein
anDerer Der Urheber Diefer Ueberfe^ung
fep / fefbiger gntfyti SSorreben ttntrDe
öorangefejet unD f)ierned)ft in feiner eig*
nen? ober allgemeinen S3orret>e Dat>on
mdjt$gebac&t;o&er gemelDet&aben. fya{*
Darinnen anzutreffen; and) Darauf eine jte man Diefe Drei) SSorreben, roiefte in Der
fold)e6emütb^^2ttt^eröor feuchte, Der» | fatcimfc&en 23ibei * Sgeifton jKmben, ge--
gfeidxnbepir;mnicr;tgemefen, foüerlie-,genDen5ibDiurff Der in Den lateinifcben
re Der auS Diefer fßorreDe hergeleitete i Xljeilen Der ©c^rtffren üutfjeri unD fonf!
föenxiegrunD baburefe feine «Strafft nod)
nid)t ©enn man muffe ftd& übetfyanpt
tueDer Die orDentlicße fateinifebe ©d)reib--
«rt £ut(jert feciecr^er; nod) Da^ gatein,
Da$ in Diefer SSorreDebefinbu'djfep, fd)6^
gefd)e(jen fepf fo jeige ftc^ mancher Un«
terfc^eiD, ^5a nun bereite fold)eS5orre=
Den ani Der Deüffdjen @prad)e in Die
fateinifefte gebracht gemefen , q\$ man Die
(ateinifebe Ueberfe^ung Der ^eiligen
wer; atö ficJjS gebtu)re/ einbilben unD j grifft get>rucft; unD nad)fo!d)er58er=
ftott
So
Vtvvtbe.
(ton in t>te gtoac&te Xfjeile gekommen, fo
fei) nid^t &u öevmutljen, i><$ ein frembcr
in Der Ueberfe&ung tiefer S3orret>etr fo
manc^eö geantwt (jabe, tme e$ twrcf*
ttd) gefdjefjem 58telmefjr fep roafjrfcfjem«
Udj, i>a£ Zutfymt felb|f, nacbt>emer
fie 5ei> t>er lateimfdjen £Mbel=a3erjton
fcetpbeljaltert, öen edjfo* gefajfet, fei*
btge t>o^er uberfefjen unt) oerfc^ieDeneö
(jie unt> t>a anoerg eingerichtet 5a6e, 3n$
fcefonfcere fep mercf tpur&ig , t>ag Die ^ter
6eftnt>ltc^e f8orret>e f Diefonfl orDentlicb
j>or t>em alten Seffament jfe()e, &um
<5cf)lu$ folgenden 3ufa£ fjabe: po-
ftremo hoc quoque reftat, vt omnes
huius translationis le&ores Deo com-
mendem et admoneam quoque , vt ipfi
Deum orent, quo coeptum hoc a no-
bis opus feliciter ad finem perducatur.
Fateor enim , me iniquum meis viribus
pondus fufcepiflfe. Nani quum ebraea
lingua adeo interciderit., vt ne iudari
quidem fätis ipfam intelligant, video,
quam non gloffis illorum fit credendum.
Si igitur aliquid lucis accedere veteris
teftamenti libris poteft, neceiTe eft, id
a chriftiaiiis fieri , qui Cognitionen!
ChrifH habent , fine qua linguaruni quo^
que peritia parum eft profutura , atque
ea quidem cauflfa eft, quod Hierony-
mus aliiquc veteres interpretes tarn fse-
px fint hallucinati. Quamquam autem
meumftudium, quod in hanc transla-
tionem pofui , commendare ipfe nee
debeam; neevelim, hoc tarnen certo
confirmare poffum , quod innumeris
in locis fententiain clarius et maiore
cum fiele dependerim; quamHierony«
mus. Verum huius rei iudicium pe-
nes leclorem fit. Deus coeptum opus
feliciter abiöluat. Amen. 0oldjer3u»
\<x% madje in Diefec(3a$e einen unefetigen
Um(?ant> au£* ©enn er fep aus £ utfjert
f3orret>e &u Den funff 23ucf;ern Wlofiö,
Die 1523. gefcruef t rooroen, genommen unt)
laute Dafel&j* nadj Dem Deutfcfjen alfo :
Ijiemit befehle id) alte meine Sefer
@&ritfo,unb bittt, t>ag f?e mir ^elf-
feit bet> ©Ott erlangen , bte2Bercf
nü($lic& t)inau$jufui)ren, ©enn id)
beFenne frei)/ öa§ id) mid) ju tnel
untermunben fyah/ fonberlidö bu
alte Seflament ju tterbeutf^en,
©enn bk @braifd)e ©prac&e -liegt
leiberju gar barnieber/ ba§ aud)
bie 3uben felbft wenig gnug bawn
wififen , unt) t&ren ©(offen imb ©eu*
ten/ baStdjfcerfudbtfjabe/ nidjtju
trauen ijh Unb ad)ttf foK bieSSi*
bei f)erfur£ömmenf fo muffen wirg
töun/ bk S&riflen jlnb/ al^ bieben
23erjtanb Sbrifii Ijaben/ otme xoth
c&en audj Die 5?unfl öer @pra$e
ntd)t$ifK 2Belcbe^S)lange^^lbett
fciel ber alten ©olmetf$er , aud)
£ierottt)mu$/ an Dielen Orten ae*
fehlet f>abm. 3$ flber; wie wofcl
id) mid) nidjt rühmen f an, H$ id)
aüed erlanget öabe ; barf i& bo#
H$ fagen , to$ biefe beutfd&e SSiebei
licbter unb gewifler ijl an fielen Ot>
ten/ benn bit lateinifc&e: \>a$ ti
n>al)rtfl/ wo bk ©ruefer jle mit
tyremlinfleiS/ wie jte pflegen, nidrf
Der^
\2orcefce.
S7
t>ett>eri>en ; W ftewifli* fytt bie
öeutf*e ©ptad&e eine befiere 23ibel,
Denn Die lateimfc&e ©prw&e, ©es
berufe t& mi<b auf Die Sefet d)
@ep fold;e$ richtig, fo n>dre ba&er-ftu
fc&lieffen, Dag £utt)eruS DiefeS au£ feiner
t>eutfcben SBorreDe genommen nnt> &u Der
lateimfc^enöet&anlabe, folgficb DerUr*
fceber Der latetnifd)en 3M.6el'58erjton fepn
trotfle. £>enn n>er rpplte ftc& einMDen,
bag ein anberer eineSteüe, mtpeldjer
£utljeru$ bon ftd) unt) bon Der Deutfcben
S3i5ei Ue5erfe§ung, atö feiner eignend
beit, ret>et , einer SSorreDe nnter futtert
tarnen bepfugen unt) tiefe üoreinelatei*
nifebe SBerjion , bie bon £utfjero nid)t
(jerfomme, fegen merbe : -bafcbtefeS&uber
3eit,Da £utr)eru$ gelebt, unb §n>ar &u Sffite
tenberg Ijätte gefd)eljen mbgen : baß Da
man auf foldje 2lrt Dielleicbt gefud)t, t>ie
2mtt hinter Daögic^t^u fuhren unbiijnen
ibeiS &u mac&en, al$ fjabe £u$eru$ t>ie
btblifcfeen SSöc&er in$ latetnifc&e uberfe&t,
man ba&umal fjte&u (!iüe gefdwegen unb
niemanb n>a$ bffentlid) dagegen erinnert.
§. XVII.
JDct? brttte ©runt) fofl barinnen lie=
gen, mit £utfjerug fdjon^, baSfunff*
te 23ud> 3ftoft3 allein infoteimfc&er 0pra*
cfce unt) mit Slnmercfungen unter Dem
Xitul : deuteronom.*Mofe ex ebrao ca-
ftigat. cum arm otationibus Martini Lu-
theri $u Wittenberg in 8< r}erauggegeben,
untiefe Ue6erfe£ungfon>ol)l; atö aud)
Die mdjren Marginalien in Die lateinifdje
25tbel gebradjt. Wlan merbe biefeö fe>
fjen t wenn man eine ©egeneinanberfjaU
tunganjMie, unD Da5ep tüafjrneljmen,
Dag Die [atetmfcf;e Ueberfe^uug De3 fünften
S3ud) Sftoftö t meiere 1525* §um S8ors
fdjeingefommen, mit Derjenigen , fo in
Der Iateinifcl)cn 2M6el (refje, tt>o nid)t in
allen; Dod) inDenmeijren@tfcrVn, über»
etnjrimme. @ep eg nun eine aufgemachte
(Sadje , Daß Dag 1525, ang £id)t getretene
funjfte 23ud) s0?offö £ut(jeri eigne Arbeit
fep , rcelcM au£ Der 3ufd)rifft an Den
@amldnDifd).en 2Mfd)öff 6eorg öon g>o-
len| unD au$ einem 6d)rei6en an @pala*
tinum e) fattfam erhelle, fo fei) baljer bik
lig &u fcfeliefien , Daß £urr)eru6 Don Der la*
teinifd)en 2Mbel*§8erfton Utfeber fepu
mujfe. 5Denn (jatte fte ein anDerer ge*
madjt, fonmrbe er ia nid)t 5ep t>em funff"
ten 23ucfj SÜtoftö £utfjeri Arbeit ^ineinge»
d) SSlan fe§e Den %aU\fi[>en (Lheil p. 159. unb Den XII. fIetp3tgtfcC?cn p.7. noch. 3ngÖCs
mein bi(6et man ftd? ein, als wenn Diefer 3uföl 5U Der lafet'm'fctjen Sßorrebe über bas äffe
^.eftament, wie ftd) felbige in Der lateinifctjeri 4ibei -- ^Serfton befinbef, »on neuem baju
$emacfyt roorbett/ weil man i§ninbenanbern?lbbrucfenbieferlafeinifd)enSßorrebenic^fan--
treffen fonn?n; ba$ ftd) aber Die ©aä;e anberö verhalte, ijt auö bem/ n?a6 icb angemer=
efet §abe, ju erfe^en.
e) (Sc fdjrieb 1525, an ©palatinum alfo : deuteronomion cogor abfoluere, ne dainnto mul-
dentur typographi, tom. IL epiftol. p. 271, ^n ber §ebac^ten ßufebrifft ^eiff eö: deu-
teronomium Mofi a nie fratribus meis donii familiari colloquio tradatum et eisdemro-
gantibus, in publicum proferendiim,tuonominidicaretuacque dignitati offerre conftitui.
ß,ut^m0c^rifFrcni4.CI|?ctL ^
53
Vovvebt.
fe&et fyaben, oljne in ber f5oryet>e bat>on
etmaS fcu gebenden; ober beffen tarnen
babep ju melben. @oltc t)ie(eö um be£j
biefer Stelle mercfet infonberljeit ber#r*
3). Seltner g) on , er ttdjme barauS
nidjt allein a6/ n>ieunbburcfj nxn er ein
wegen unterblieben fepn, bamit andere p8erjeicf)niö feiner 23ud)er brucfen&ulaf»
£eute befto eljeljattenbencfenmbgen, ber fen, angetrieben korben, aIStt>eldje$fcaft>
SJerfaffer t>er lateinifd>en SBibeHIeberfe* | darauf t*a$ erfte mal (jerau&jef ommen ;
jung r^abe and) Dag fünfte 23ud>-3ttoft$, ; fonbern faube <*udj einen jrattlicben 23e*
tt>ie e6 babep anzutreffen fep, verfertiget,
fo n>dre biefeS nicbt n>or>l angegangen, »eil
alles bep &tytiten Zutfym gefd>e()en unb
Neffen bep t)em funfften Sucfj dftoftä uber^
iwmmene Arbeit gar bef armt genxfen.
$. XVIII.
3« biefen brepeu^eroei&ljümerntljut
man nodj anbere unt) beruft jtcf) \>ierl>*
teng auf einen gewijTen Sörief, beu 2 utljej
ruS am greptag nadj Sfteminifcere 1527»
önglemetttemUrftnum/ ^rebigerin
23ru<f a, gefcbrieben unb iljm Darinnen auf
fein Schreiben f in welchem er Don ber*
fc^ieöenen SBudjern unt) infonberljeit bon
futljeri eignen €5djrifften 9?a$ricr)t er-
langt, aud)/ tsie e£fd)einet, um einige ge?
beten, unter anbern fo geantwortet: in
apocalypfin nemo adhuc fcripfit. Ga-
mete/ tag bamit auf bie lateinifd)e2Mbef,
roeldje fo (rrittig fep unbbabonein^tucf
r)erau^f ommen/ gefielet roorben, £)enn
<r ret>e fjier öon einer (Eorrectur unbbou
Der ganzen SMbel; Da bocf) t>a$ meijle;
ober bie #eljfte beS alten £e|tament$
fdjon in$ beutfcfje ubetfejt unb fjerauöge*
geben gemefen unb t)\t Ueberfejung nidjt
rootjl eine <£errectur ju nennen ; W fatei»
nifdje Arbeit hingegen, fo mit fteborljan*
ben,lebiglid) in einer (Eorrecfur ber ?8ulga5
tä bejf el>e £)iefeS fep Ijmfanglic^ben^treit
öbllig |u fdjlidjten. €ben biefer #r« £)♦
gelttiet h) r)at audj ba$ alg einen @runb
angegeben, meil e6 fd&iene, ba§ man eije«
bem &u Wittenberg nxgen beri>on£utr)e--
ro angefangenen lateinifdjen $Mbel-$8er*
fion feinen groeiffel gehabt , wie man
talogum librorum meorum ipfe non j nacfrgel>enb3 bergleid)en gefaffet, mld)<$
habeo j Ted nee ipfos libros , vt qui ber Dtbnung nad) ber fünffte iji £)emt
optem,bibliapura legi promeis. Sumj bie famtlicbe $8iUenbergif$e Sljeolo*
in opere, biblia corrigendi ad veritatem I gen i) r)dtten babon alfö gefebrieben:
«fkraicam. Ora pro nobis. f ) 23ep ! aitt «OCÖ DielmeÖ^ ttWße jlife J)et£e-
ffg
f) SKsn ftn&et biefeö ©(^reiben in ben v>on ^lurifabcr ^crouegegebenen epiftolis Lutheri
tont. IL p. 331.
g) in ber fur^gefaffen ^tflorK ber gebrueftm ^i'bcI=Per(ton unb «nberer 0c£rif?ttn
£ud?crt p. 114.
L) eben fcafelbj} p. 34,
i) ttTber (Brunbfcfle ber wägten cbtiftHä>en Btrc^en von berperfon unbiHenfdbnpcr*
tung unfecö^^ern 3^fw (Et>ripi, welche 5u^öittenbcr8i572» <n 4* §erauö3efommsn>
' F» 173. iw f*
X>orrebe.
f9
fetr and) ötefeS erinnern tafitn: £r.
2ut$etu$ fcat au$ ^ntm fRattj unb
aSebencfen Sfcmo 1529« ju 2Bttten--
berg auSge&en unb Surfen lafien
baS tateintfti&e neueSeftament/ un<
teu fernem Stammen / wie e$ nacfc
ber arten SranSlation corrigttt tft
beraleic&en Arbeit er aucfc über fctcl
©tticf be$ alten XeftantentS getfjan
$at Unb flnb no$ (Ejremplarien
aKent&alben Dorfoanben f attcö &u
SBittenfeerg unb$u8rancffurtnacb
gebtucfet* £errgutlkru$()atattti&
felbjt eine (ateinifcfee ^räfation wr=
ljergefe$ek Unb ob roorjl btefe £ljeolo=
gen, afScrppto»(£aft>int|Ten, einbefonbereS
Slbfeljen gehabt, marum fte ftdj auf £u-
tfjert lareinifdjeS neues Sejfament be&o=
gen unb bafjer fcon berlateinifcfjen23ibel=
Ueberfeänng, t>te ftttljeruS angefangen/
&u reben ©elegenljett genommen, fo blieb
bocfj if>v SeugniS an ftdj gültig/ tpenn man
bie ©acfje f)ijlorifdj betrachte» '
§. XIX.
5 @ed)flenS t^ut man.jjiriju, man 6a»
be $u grantffurt 1554. £utfjeri lateinifc&eS
neue Xeflament unter folgenbem Xttul
gebrucf t unt> herausgegeben : noui te-
ftamenti editio - poftrema , ex nouifli-
ma recognitione D. D. Martini Luthe-
ri, prsefationibus et fcholiis eiusdem
illuftrata , cum indice epiftolarum et
euangeliorum tarn dominicalium 5
quam prxcipuorum fefbrum, in fine
in 8» 3n btefer £bitton träfe man eben
Die latemifdje Serjtonan, toelcjje 1529. &tt
Wittenberg gebrucf t roorben, S)aS(e(j--
re einen ieben ber ^ugenfc&em, ^SSldn
burfe nur einen £)rucf gegen ben anbern
galten , fo mürbe man fefjen, ba$ fte bepbe
mit einanber ubereinfdmen , nur baf man
in ber grancffurfifdjen (Sbition bte latw
nifdr)en Stanbgfofjen/ bte ^aralleliStefs
len unb t>a$ 9?egtjIert>onben^öangeuen
unb(£pijMn (jmjugef uget, unb \>k 23üdjer
nadj ber gemb(jnlid)ett Orbnung gef?$etJ
(jabe* <Set> nun aber te$tgebacf?tergrancfs
furtifcfjer £5ru(f unter £utfjert $lmm
ausgegangen^ unb £tpar eben nt$t afyu*
lang nad) feinem Sobt; fo fepbarauS&u
fc^ltejfen, t>a$ man bamafä als eine be-
kannte unb ausgemachte @a$e angenom-
men , £ut(jeruS fjabe bte $u Wittenberg
1529. fjeratrSgefommene latetntfcljeüeber*
fe$ung berfertigef. (£nbliclj unb ftetett-
benS beruft man ftcf; aucfj außofjSödfj*
tat SeugniS, £)enn nac^bem er beS neuen
XejlamentS gebaut, melcf)eS Sut^eruS
in beutfc^er Sprache. 1522. ans £itf}t ge-
jlelletf jb t^Ut ei^tnju: latinam quoque
editionem , a propria lüa teutonica in
multis diueriam , adiecit anno poft pri-
mam editionem ieptimo, iciiicet vt non
Iblum germanos ; verum etiam latinos
quoslibet in facra euangelii lectione
perturbaret. k) JDa^ er bamii Die lateis
ni|1$e Ueberfe^ung beS neuen Xejlament^
bic ^u Wittenberg 1529. (jecauögefom*
adiedo, etc. exofficinaPetriBrubachii^men, ^ut^ero bepgeleget, ij? attjfer streit;
5 2 barj
k) in bem coilUBentar-. de adis et fcript. Luther p. 6i<
6o
DoiTeöt.
taim$ aber madjt man Den@djlu$, e^ fehlet; in tl)ren Nennungen aber, t>te fte
muffe @od)iäyg gemi^ flimmen fte nid)t Dbüig
gehabt unt> üon anbern geltet Ijaben, Dag
leut&et'ug Der SSerfajfer liefet lateintfc^en
23erfton fep. £)enn au$ t>em 1553. ge=
t>rucftcn (Eatalogo Der 0d)nfften£utl)eri
(jabe er Diefegnidjt genommen, meileroon
&emfelbigennid)tgge.puft 1)
§. XX.
£)amit ^a6e td) Die S^epnung benenn
gen, meldje Die lateinifdje 25ibel 33erfton
£ut(jero beplegen, mitil)ren©runDener*
fceljlet unD öorgefMet. (£in gleich muS
nun aud) billig mit Der gegenfettigen Wlzy>-
.mmggefd)e(jen, el)e id) nadj meiner (£in-
jtdjt ein Urtljeil t>on Diefem (Streitfälle*
unD in allen UmjWnDen ttberein. &ie
erften Darunter waren Die 0?tet>erfdct>ft=
fd)en Geologen, unD Diefe gaben bepfol*
genDer (Gelegenheit 6jfentltd) &u erf ennen,
Daf? fte £utljerum nidjt Dor Den&erfafler
Der lateinifcj)en §öibettleberfe£tmg Ijielten.
W t>k £Bittenbergifd)en£ljeologen 1572,
itjren crppto ; Calmmflifdien (Eate$ii&
mum m) roieDer auflegen Itejfen, fo fa^Un
ften) bep Der grageüonDer^tmmelfartlj
(grifft $u Den Porten: et a&or. III.
oportet chriflum c<elo capi, vfqueadtem-
pora reflitutionis omnium , nod) Diefeg :
vel , vt reuerenda patris D. Lutheri ver-
ein fold)en , mid)C meljr befagteö £Öerri 1 fio latina habet : oportet chriflum aelofu-
&ttljeroabfprecf)en, §ciU$m§$)X\\§t§t<\fiip, o) unD legten Damit £utljero. t>te las
tei*
1) Sofd)e$ ,fi baßer ju etfe^en , Daß er. in Den fe# gebauten comment, de a&is et fcript.
Luth. p. 321. fqq. ben Qtafalogum Der <8cbrifften $uf§ert, wie er 1528: gebrucft tuorben,
mittfyiitt unb m Der feorfjergefe^en freinen S&orrebe erinnert, iuf^eruö §abe nad) 1528.
noeb t?te!eö getrieben unD §erauö gegeben, o§ne be$ (Eatalogi $u erroe^nen. Der 1533. ge-
brückt werben, >.
m) SDüg tjl Der (Eafed)femug, ttjelci)er mit Der *Huffd)n'fft: cateehefis coritinens- explicatio-
nem fimplicem et'breuem decalogi, fymboli apoftolici, orationis dominicae, doclrinss
de peenitentia et de facramentis , contextam ex corpore dodrinae chriüianse, cet. $u
SBtttenberg t>a$ erfie mal 1571, 8« ans iid)t getreten unb nacbge§enb$ roieber gebrucft
rcorben*
n)pv72.
o) in Der erjfcn (gbition biefeg (Eafecbterni war folebes md)t gefdjefcen. IDenn nad) berfefbfe
gen {jeifi eö bet> Der fraget -vbi extat confirmatio articuli deadfeenfione clirifti ad C2elos?
nur alfo: aclorum primo defcribitiu' hifloria adfeenfionis : videntibits illij\ elenatus efiet
nubes Jufcvpit mm ab oculis eorum. Et actor III» oportet chriflum calo capi, vsque ad
tempora reflitutionis omnium. Intelligatur antem adfcenfio, vt fonat littera, de corpore
et de corporali locatione« Adfcenfio fuit vifibilis et corporalis et femper ita feripfit tota
antiquita.% chriftum corporali locatione in aliquo loco efle, vbicumque vult, et adfcen-
fio corporalis facta e/l fnrfum.
p) ^s traten biefeg Die cr»pto.-^dft>in(fIen aud) in berfo genannfen ®runbfef}ey roie id) febon -
twr^r cingemer^et $>abe, unb in ben ^ra^f^uefen von Den) Unter fcfceib Der jtveyen,
Tlrttcfcl Dcö apoftoitfc&cn (Blaubcne * B^anntnt'lTce , Da^ d^riflue gm 'fytnmtl
gefahren fvy unb nun ftt^c w ftt&tm (BQötUe Dee ÄÜmßdbtigen Vauxp*
X^orreöe.
61
teirrifd)e SSerfton 5er> p) Unter benen,
t)ie ftd) folgern £ötttenbergifd)en €att=
d)i$mo mieberfa&ten, waren audjetwfjm
te SJfteberfa#'fdje £e(jrer* ©ie gaben
eine Sdjrijft unter Dem £ituh ttneber*
fjolte cbriftlicbe gemeine Sonfegton
unb QMärung , n>te in bei? ©äcfc
fifcben 5?irtben vermöge ber teil
©grifft unb Slugfpurgifcfcen @on
fegten , na* ber alten: ©runbfejt
gutberi mieber bte ©acrameuttrer
gieret roirb, 1572. f>eraus,unb mein=
ten, t>a ftd) Oiecrpptos€aloini(?en in ber
Materie oon t>ec Jg)tmmelfartr> ^ri^t auf
£utljeri fateinif($e Ueberfe^ung berufen
Ratten , fo mürben (ie am bejten au$ ber
öad)e fommen fönnen, wenn jteldugne--
Uu, t>a$ £utfjeru£ biefe ^Betfton verfertiget
§a6e» ©ols^e^ tfjaten fte roürcT \\fy unb
brucften üjren^innalfoauS: aber ba$
ift attererft ein SfteifterflM, ba$ (u
furgeben, Sutberugfeibflljabeäeben
fo, ttnebie@acramentirer, mtittt
©enn im latetntfcben Seflament / fo
Stnno 29. unter 2uttje*t Kamen ge=
brUCft, jWjtalfo: oportet thrißum
valo fufopi, unb ba tooße berfrom-
me Sefer gute Zieht aufgeben, ba$
man un$ äugletcb 2utljeri Satec&i&
mum unb feine 25ibel toxi «ngemig
macbm* & (eben nocb gluubwur
bige ^erfonen/ bie nocbn>obl geben*
cfen unbunflen, üa$ biefelbige h-
tina translatio e§tfcbe 3^&^/ Rä$'
bemfie albereit gebrucft gemefen/
fcon Sut^ero binterbalten fet> wor-
im, obne Steife! nicbt obne Ur*
fatb, benner fte felbftnidjtgemacbt,
wie aucb ik 23u(&et barinn nicbt
auf SutOerifcb nadb einanber georb*
net fmb. ©oldjen 2(u$fprud)S ber 9fte*
berfä$ftTd)en£fjeo(ogen gebadjte nacbge*
öenbg 3ö^;2Q3ig«nbuö r) mit btefe«
8Ö0rten : impofturam quoque dicunt
effe, nem(icf) t>\c ^ieberfdd)ftfd)e£(jeolo=
gen, quod Lutherus in fuo latino nouo
teftamento fic reddiderit. Non enim
efle Lutheri verfionem illam ? fed alte-
rius, et conftare, Lutherum eam editio-
nem aliquot annos prohibuifle, ne pro-
diret ; neque vmquam pro fua agnouifle.
SSerfdjiebene (ja&en biefe$ fo angenommen
unb fcerjfanben, q) aß roenn 2Bigan*
bvß Damit ben 9?teberfäd)ftfc&en Sfjeo*
logen föepföü gegeben unb £ut(jero bte
lateinifdje föi&el = SSerfton abgebrochen
f)a6ej n>efdx$ aber aus ben angebogenen
^Borten an ft$ felbj* nod) nicbt jufc&lief*
fen iff* ©enn roenn man fte gnau er»
n>egetf fomirb man fe^en, H$ er nur
erriet, ma^ bte^ieberfad)fifd)en^rer
oon befagter Ueberfe^unggeurt&eilet, wto
oor ftcf) ^16(1 feinen Siu^fpruc&gertjan&a*
5e. S?aö i(i aucb t>on WlWino SR?*
b 3v . h> 5
q) de facramentariif]no p. 406.
r) 2((g bcr ^err ©. (Tarp^OD, ?t>elc^?r in critica föcra veteris teftam. fort. II. cap. 7. §. u
p. 791. nacbbem ?r Dotier bae Urf^etT ber 3^fcberfad)ftfcl}en gelogen ongefü^/ ^in^u
f^Ut : indudlus horum fide Wigandus in facramentariifmo p. 406. eam pariter denegat
Luthero, m§ {jec ^err ^ra^pt jn prodromo hiftoriae vei-fionis germanicae bibliorum p. 19*-
X>ocret>e*
62
tto; oberSJlöeKeto&ufagen, Den man
gteid)fatö unter Diejenigen rechnet , t>iet>a
vorgeben, £utgeru$ fep nicbt t>er lieber*
fe|er; ogne einen ginlängltcgen ©runD
Da&u &u gaben* £)enn ob er rcogl eine
chronologiam fcriptorum Melanchtho-
nis s) Drucken laffen unD Darinnen Die afl=
gemeine SSorreDe Der latetnifdjen SStbel*
SJetjion 9)]eland)tgotti bepgeleget ; fo folgt
Docg Daraus tiodjntdjt. DageraucgSÜte
fand)tgonem unt> nidjt £utgerum, vor
fcen Urheber Der Ueberfe&ung felfji gegal*
ten , unDnocg Diel weniger fan auSDem,
&a$ er von Der SBorreDe fdjreibet, ein
5öeme$ wieDer £utgerum genommen wer*
Den. 2InDere gaben fdjon angemerkt
§. XXL
SDZtt megrern SKecgt gäbe td) jmeper
gelehrten Banner $u geDentfen, Die&u
unfern getreu DeniDfteDerfdcgftfcgenSgec^
logen föepfaö gegeben unDnicgt nur eben*
faß mit ignen Dafür gehalten, Dag Die
vorganDene fateinifcge 23ibef * SSerjton
Don £utgeronicgt gertügre; fonDernauc^
&u ernxifen ficg angelegen fepn laßen, Dag
fte Don SÜMandjtgone verfertiget roorDen.
©er eine tjl iperr <5>etr* 2i&olplj SSot)^
fen f meiner Dem #errn £o& <£&
[)ar&t, Da Diefer Die geDacf)te fateimfdje
Heber fe&ung als eine Arbeit £utgerians
gefugret gatte, f) tvieDerfpracg unD be*
gauptentt)olte,t) DagmanDenSÜMancg*
Dag igm nicgt fonDerlicg &u trauen fep, tgonem vor Den Ueberjeger §u galten 5a
mil in feiner beruhten Sc&rifft Diele geg*
ler f&tfämen. <£r treibt rcogl, SÜMancg*
tgon gäbe Die f8orreDe&u Der lateinifdjen
SSibelsSBerpon aufgefegt; fugt aber fei*
neu SBe»ei$ bei), -©efe&t, Di« SSorreDe
f ame rofircf lieg fron Dem S0Mand)tgon ger ;
fo fanDennodj ßut&eruä Die Ueberfejung
felbjl verfertiget gaben. 3cg fugre Die»
fe$ ie(|o Dornemlicg nur ju Dem (£nDe an,
Damit man fegen m6ge, SBartftt 9)?^
Jtu3 fbnnc ntdjt fo fdjlecgterDingg unter
Didenige geilet nxrDen, meldte Die latei--
nifd)e28erftonDer ©cgrifft £utgero abge^
fprodjen gaben
be, £>te ©rünDe \ Die er Dor feine Sföep=
nung anfügret, fommen Darauf an,tt>eil
SutgeruS fo gut latein, als man in Die*
fer SSerfton anträfe, nicgt gefegneben;
rooglaber SDMatidjtgon: meil Die 9?ie*
Derfdcgftfdje Sgeologen gemeinet , man
fonne ftitgero DiefetMr&eitmdJt bepfegen:
weil Der Dorgin angefugrte SST*artiii 5Ö?t>=
liug gemeldet , Dag SÜMancfttgon Die *8or«
reDe^uDer lateinifcgen ^5ibeMJeberfe|ung
verfertiget: mit £utgerui feinen ^ag-,
men nid;tfürgef^et; nod; fid) aufDiefe
S3er(ionf'afö.Die feinige iemalg berufen
gäbe.
s) ©iej« ©cgttffe iji ju ©ovlt^ 1582. in 8. ^eraus^ommem 2)er 2fcrf<#r tvat tyttbim
feafelbft unD (iarb i6c6, (glnc £Ract?nd?t v>on feinem ieben trifft man in Den qnfc^ulbü
gen Hadbric^tcn 1712. p-792- «"•
f) <S6 t^ Dtefeö in Den conie&uris de codice graco noui teftamenti, quo vfus eil Lutherus
in conficienda germanica interpretatione p. 17. (jefege^en, melcge £et* iZtffyatb 1722. 8«
^erau6öcÖcben §aU
t) in difTertation de codice graeco noui teftamentf quo vfus eft Lutherus in conficienda in-
terpretatione germanica p« io.fqq«
Porrebe.
**
fjabe. u) £)er andere tjl ber berufjmte
#err sx Sötiftopf)5(uguft ^eismann,
weldxrebenfalS glaubet, e$ werbe bitfz
röerfton ftit&ero mir ünredjt &ugefdjrie*
ben, unb fud)t fofcfee^ mit fo^ent>en S3e*
weiStfjumern barjutljun* €r|tlidj jtelje
"£X £utr)erg 9£ame weber auf bemSitul
tiefet ?ß3ercf ^ 5 nod) bep Der SSorrebe:
&um andern fjabe £utl)eru$ niemals be*
£euget, t)a^ er Diefe 2Mbel=$8erfton ge*
mad;tunb rjerauSgegebenfjabe; nü$jfc&
In t>en ©4jriffren, worinnen er &t<f4)e
23udjer erkläret , biefer tteberfe&ung ie*
malS bebtenet : brtttenS fjdtten felbige auef)
btefut^erifc&enX^eofoöen, weldje t>oti
1529.6$ 1570. gelebet, innren 6i&fifc(jen
Auflegungen nidjt gebraust: ta foldje
nic^t einmal angefüfjret unb gelobet Jpie-
jufdme merbtenS: wenn £utljeruSber
SSerfajfer biefer latemifc&en 3?er(ton tp&
re, fo würbe fte nidjt nur in aller Xfjeo*
logen 28ibliotr}ecen anzutreffen gewefen
fet)n; fonbern man mürbe fteaud)be3
fftadjbrutf g gemtk biget Ijaben, unb funff*
ten$, t>a$ t>a$ ßatein, weldjeS man fo
n>or)l in ber SSorrebe ; atö in ber lieber
fe&ung felbjt anträfe, mit SDfefom&t&o*
ni$ -, nid&t aber mit £utfjert ©djreib * Art
ubereinjtimme. ©od) lajt e$ ber iperr
£). fttiliitamt babep nidjt bemenben,
baß er W ©runbe&or femer SDlepnung
anfufjret, fonbern erinnert aw& berfdjie--
beneg gegen bietenigen, mit meinen man
wif, £ut^eru^^abebtefefateinifrf;eUe6er*
fe&ung gemalt* lieber ben Catafos
gum ber ©djrifften £utr)eri, in weldjero
foldje S8erjion unter feinen anbern 33u*
djernfteljet, wenbeter ein, e$ würben
nod) mehrere ©djrijften barinnen ange*
führet, bte er nidjt verfertiget: £utr)e*
ru£ fjabe ifjn nidjt felbjl aufgefegt; bie
Ueberf$rujtbafelbjf: verfiones witte-
bergae editae , wäre bebeneflidj : bit
SSorreben &um neuen Sejlament Um ec
nidjt fetöfi uberfe^et unb bennod) waren
fte Ijier mit benennet. <B fep glaublidj,
*>o$ biefe 23ibel*32erfton ni^t ofjne$8or*
wiffen £utljeri herausgegeben worben unb
btö f&nne t>k Urfadj gewefen fepn, baji
einige gemeinet, btö gan|e SBercf fep
frttljeri Arbeit unb bafjer in ben €atalo*
gum feiner ©djrifften |u bringen, ©e*
gen bie in ber SSorrebe folcf)erUeberfe|unö,
beftolidjeSBorte: qui odio noftri no-
minis etiam bene difta reprehendunt,
merket er <m, eS rannten felbige &on£u*
tljero ni($t berjlanben werben r weil er
nid)t ber S5erfafifer ber 33orrebe fep, unb
waren alfo &u t>erbeutfd)en : aui £a£
gegett unö gut&erawer* Berufe matt
ftcj) nod) weiter aufbielateinifc^e?8erfiott
&e$ fünften »ucf> SKofiö/ weicJeEut^
ruS gemacht unb mit berienigen übereil
fomme, bie in ber lateinifdxn lÖibel*
Ueberfe^ung ar^utreffen, fo fep elnod)
nidjt ausgemacht, t>a$ er ber fBwfaffer.
baS ©egent^eilbeweifen unb bart^unfberfelbigenfep, unb wenn man aud;bep
be
b) ^Den ^rr« 2fopfWt §öktt b^r ^et*r Sdbmi^tme fti bem kr^tf0(iJl^efu|tfett fpedmine
verfioriisbiMicae ktinsej a beatoLiitherööIimadornata;, «nb 4>«?r itad $r iebr i4 l^i*aff$
in &eräleid?fa($fd^n ^we|n(e$1coHiiiientatio«*deyerfionebM0rum htimfckbtfkgtU
G\
TPorreDe,
t>e gegeneinanDer $alte , tserDe man einen
vielfältigen UnterfdjeiD toaljräuneljmen
£aben. £)te 3Borte , t>ie man au$ einem
23rief £ut(jeri anfüge : Tum in opere ,
biblia corrigendi ad veritatem ebrai-
cam, gtengen auf Die Deutfdje 23ibel,
(£$ jftmmet j Daljer Der Jg>err SX $tu>
mann Dem #rn, 25öt)fen ben, Dafjman
2RelancJ)tl)0M Da$ 58er<f &ujufd)reibett
^abe unt) tft nur Darinnen mit iljm einig,
Da£ t>iefe föerfton unter ßut^eri SDirection
folte aufgearbeitet roorDen fenn. (£r mutl)-
maffet aud) , t>ag man fte nid)t &u bitten»
berg; fonDern &u 23afel geDrudtunDDa«
r)er t>te meinen (Eremplarien nadjgrancf^
reidj unt> in andere cat&olifc^e SdnOer Qe=
fommen: nadj fur|er 3rtt t>on Den W&
gern - Verfolgern, Denen Dag auf Dem
£itel jte^enDe Wittembergse ein SDorn
im Singe gewefen, unterDrucfet unD un |
ftd)tbar gemacht rooröen fenn. ©a£ tt>d
te eben woljl Die Urfad) ; roarum fo gar
wenig <£yempfarten nodj an&utreffem x)
§. XXII.
Buffer Den bepDen bisljer angeführten
sföepnungen Don Dem SSerfafler' Der latei=
nifdjen 33ibeMleberfe&ung rooite ftdmne
neue befannt mac&en. ©er berühmte
#err SSTtid^aci SÜtent^al &u JT&nig&
berg eDirte eine 9?ad)dd)t Don Dem
wahren Tutore Derfe^r vatm latti-
nif^eitaSibd^etfJon, toelc&ebtS*
fcer Dem feei. ©• fiut^eto tfi juge*
febrteben toorben , y) unDmelDetebar*
innen , als er Die 23udjer Der ^ontggber*
gifd;en SKatlj^ Sötbliot^ec überfein, (ja*
be er ein Q^emplar Don Diefer lateinifcfjen
Ueberfe^ung angetroffen , roelcfjeS Der efj*
malige berühmte SljeologuS unD2lltjtäDs
ttfd)e Pfarrer 3ol)* $>olianDerf nebftfrt*
neu anDern %bu$m\ Dem SStagiftrat ge*
gen eine (Srfdnntlid;feit im Xejlament
t>ermacf)t Ijabe* gu Diefem (^emplar
Ijabe ^olianDer mit eigner £anö einige
£8orte bengefdjrieben , welche Den wah-
ren SSerfaffer Diefer, Dem fertigen Sntfc
ro bieder fdlfd)lid) angetriebenen, latet*
nifdjen Sibet-fBerfton angezeigten unD
Dem gangen hierüber gefugten gelehrten
^rieg ein €nDe matten, ^teflöorfe tt)d=
ren folgenDe : auctorSebaldusMunfterus
e Vitteberga dono mifit. SDiefer §Jlttn>
ffceu fen £)octor unD ^rofeffor Der SXecfc
ten &u Söittenberg gemefen ; (jabe ftdj
aber zugleich mit auf Die Sljeologie unD
©runD « ©prägen geleget. (Er fco 1539»
an Der tytft geftorben unD tr>eil erbeoan=
Dem in feinem Sfofe&en geßanDen , fo (ja*
be er oljne S^eifel trät groffem 23eDacf)t
feinen tarnen Diefer SMbel $ SOerfton nid)t
öorfe|en moöen. Sluf Dtefe Don Dem Jjprm
gilient^al aufgefegte 3?ad;ric^t folgte in
x) We$ Daö fat er augf%lidKrt>or$ctra§en in einem crmf^^bcoIogtT^cn 23ebcncfcn
über Die 3U ft)i«enberg im jfafrr 1529« in folio berauegefommene iateinifcC?e Ueber=
fe3wng Dec^ibel, fo Den a&is- hirtorico - ecclefiaftie. tom. V» p. 517, ^imjerleibef unD t)a«
ge^en p. 541* ein unD Daß anbere erinnert morben»
y) ©tefee ift in Der fortgefe3ten@ammlunciüon alten unD neuen $KOlogif<|>cn Backen
" 1736. p. 746, gefeiten*
X>orre5e.
6*
eben Der monatlichen @cf)rifft, z) in
tteldjer er fte mitgecfjeilet ()atte, eine
^IntvDort f unter Dem Xitul: tt>0^löC=4 den gefegt fyattt , tmeDer Drucken : fügte
ein 35efänntm& €r lie$ feinen erflen
2luffat|nebjrDemf mag man iljm entge*
arünbete ©efeaticfen wn fcem iatet
mf#en 25ibel = vBSercE &e$ in ©Ott
feiigen ©. SMartim gut&ert, Darin
nen Der Sluctor &u «weifen, ftcfe angele
gen fepn laffen, Dag£utfjeru$ Der lieber
fe&er unD alfo Die Arbeit Dem @ebalt)0
Sftünfter nic$t bep^ulegen fep. ©er
#err 23att()0fomäi a) erinnerte , menn
e$ an Dem wäre, Dag SHünfier Die 33t*
bei in Dietatetnifcbe<Spr^euberfejet^
te, fowurDe33ituS!Bm$emutg in Der
ben Dejfen 23egrdbnB gehaltenen ÜveDe Da*
9inmercfungen bep unD geigte, tote e$
jugegangen, Dafür Da3 $öort do&or
oor audor angefe^en Ijdtte* 503ie er aber
Damit Die Sfllepnung, afö roenn ©ebal«
bu$ SJlunfler Die latetmfcfce SBibel .- 25er-
fton gemacfjt (jabe, jurüd5 nimmt; alfo
pffidjtet er Denen Dbüig bep, tt>efd>e be«
(jaupten, Dag Der fefige 2ntf)twS Der
roaljre Urheber DieferUe6erfe$ungfep. d)
§. XXIIL
SJiS&er fjabeidj nur erriet, wag ftd)
fcor SÜSepnungen Don Dem S8erfaf[er Der
&on etroa£ geDad)t l)abenf &umaf Da er lateinifcfjen 23ibel--£$erfton Ijerfurgetljatt,
t>on ü)tn gerüljmt, er fjdtte Die SMbel unD Die ©rönDe einer ieglicijen angefufc
ffeigig gelefen , unD alfo Gelegenheit ge--
f)abtf &on DerSSerjIon roaöan^ufu^ren;
fo aber gleid)n>olji nid)t gefcijefjen mdre* b)
©er #err ©.£>etimamt c) billigte Die*
fe Slnmercfung unD mutljmajjfete Dabep,
Der iperr giltenttjal Ijabe DieSöorteDeS
SpoltanDrt nidjt redjt gelefen , unD Da
^ßolianDer DieÜetd)t Ictus Sebaldus ; ODer
mld)t$ nodj roafjrfdjetnudjerfep, do&or
Sebaldus getrieben , ftdj emgebtlDet/
e$ Riefle: au&or Sebaldus, 3n foldjer
?^ut^maflung irrete Der #err ©. £eti*
mann nicf)t. ©er #err gilientfyal
r)atte rourcflidj t)tö £öort dodor oor
auftor gelefen unD er tljat Daöon felbft
ret. ©er ©treit, ttne er bieder gefu^
retroorDen, fommt Darauf an: ob man
£uf Ijerum ; oDer SDMand)t5onem öor Den
Ueberfe^er &u ßalten Ijabe? ipiebep ijl
billig Dorau^ufe|en ; t>a$ man IjteDon
feine geroiflfe €rfdnntniö erlangen fan;
fonDern nur mit einer tpaljrfcfceinli^en
fcufrteDen fepn unD eben Daljer Die ®adje
na$ Den Regeln Der fctfforifc&en 3Ba^r*
fcfteinlic^feit beurteilen muöv ©oflDie»
feö cjefc$er)cnf fo mirD man Die ©runDe
bepDerlep ?D?epnungen gegen einanDer ju
ßalten unD ^u ermegen fyabm, mid)e^n?
fammen einen gr5(Tern ©raD Der ^Ba^ra
fefeim
z) mbfc fortgcfc3tcn Sammlung von alten unD neuen tfreologifefren 0adben 1737»
p. 630.
a) in Den afl. hiftor, ecclefiafl. tom. V. p. 384«
b) ©fefe £Hebc fte^t in tnelancfctfroniö declamation. toi«. II. p«, 444,
c) in Den-adis hiftoric. ecclefiafl. tom. V. p. 538.
d) in Dem recf;f}en ©tuef Der Preufüfcf;en 3e(?nDen p. 509,
£ut{?er i 8cf)riffren 14. di;eir. t
66
Porrete.
ftf)dnli#nt, tenn t)ie anbern , au&na*
d)en, (Eine f)i(terifd)e 3öal)Ffd;einlid);
feit beruftet fo woljl auf Seugnific ; a&
and) auf tie Umtfante t»er &ad)t fef&f? ,
t>ie er&eljfet Wirt unt gefdjeljen fepn fofl,
$uf bepteg Ijat man &u feiert ( wenn eine
tlnterfudjung foü angejMet werben.fftaelj
tiefer iiftormfjabe icf; tie @ad)e überleget
unt fo Diel tdj einfefjen fbiwen, tte$)to>
tiung, tag £ufl)eru$ tue fateinifdje >53er;
fton gemalt f tor wafjrfd)einlid)er; dfi
tie andere, befunben, eben weil fte mtfy
rere unt> wichtigere ©runbe tor ftdjfjat,
(ES ijf eingeugntööorljanten, unt &war,
n>ie teft oben bereite angefü^ict (jabe, in
tem gatalogo t>er ^djrifften fritSJeri/bar*
innen tiefe latemtfc^e Ueberfe^ung al$ eine
Arbeit ßutljeri angegeben unt unter teffen
antere SBüdjer öefe^et motten, ^töiö
mu^ man tiefet geugnig lief gelten fo flfen*
£>en ob woljl ein anderer tiefen Catalo-
gum verfertiget ; fo tjat iljn todj £utl)eru$
felbjl$um£)ru(f befördert unt eine S8or>
rete ta^u gemalt, foIöIid)t)enfe[ben fon-
ter gmeiffel öortjer turcfjlefen, eljeerun*
ter tie treffe fommen. sittag man nun
woljl glauben, tag er tarinnen tielatetm-
jefce Ueberfejung ter SMbel würbe Ijaben
jfeljen lafien, wenn er fie nidjt verfertiget
f>attt ? ffticmanb Wirt fieb tiefe* fo lekbt
bereteu fbnnen; nod) taljer Gelegenheit
nehmen, fiejj tergleidjenein$ubilben, weil
In tiefem23er|^eic|ni^orreten Dorf amen,
tie antere uberfejet Ijatten. £)enn fofe^e
23orreten Ija tgutfjerug wuref lidj terferfr
get, unt wenn fte glettf>t>on antern uber;
fejet »orten / fo bleiben fie toef; an fid; £us
tljeri Arbeit untfönnenmttmtemSftegt*
(ler feiner @d;rifften jfeljen, jte m6gen in
tiefer unt iener <Sprad;eangefuljret wer-
ten, wie tergleid)en audj gar bfterä in
folgen Catalogtö $u gefd;eljen pfleget.
Buffer tiefem 3m$x\\$ beruft man ftdj
nod) auf antere , atö auf einen gewiffen
S3rief £utljeri: auftaS, wa£tie£öitten*
bergige Sljeologen, alö Ijetmltdje €alois
mßen, unt unter ten $apif?en <£odjlau$
von tiefer Ueberfe^ung gefdjrteben, wie
foldjeS m$ tem torljergeljenbenerljeflet;
idj will midj aber tabet) niebt auffjalten ;
ob idj woljl gla&fte, tagfienidjtfofdjledj«
tertingö obenhin an ^ufeljen ; oter $u ter*
werjfen ft'nt. 23ielmeljr gefcenef e id) eint«
ger ümjldnte, welche fidj an tem £Bercf
felbjt beftnben unt ten &tmi$, ter in ten
geugni j]en lieget, jlartf er machen, ©olc^e
jfnt, tag man trep2Jorreten£ut^eriuns
ter teffen tarnen tiefer Iateinifd)en lieber*
fejung einterleibet : tag in ter attgemets
nenSBorrete terfelbigen taton m'c^tö ge^
taebt ; nod; gemeltet Worten, warum man
tiefet getrau, we(d;e^ gewtö gefc^e^en fepn
tokbt, wenn mefjr Ufa^u latemtfc^e 25ers
fton nicf)t ton ^ut^ero ; fontern ton einem
antern ^erfameunttagtie93orrete, tie
fon(! ortentlic^ tor tem alten Seßament
(le^et unt au($ ^ier beftublicfc ij^, mit ets
nem 3ufa| oermeljret Worten, ten man
au^ ^ut^eri23orrete $u ten funff ^ucf;em
%Jlo[\$t tie 1523. getrucFt Worten, genom*
men unt nac^ welchem man m$tanter$
urteilen fan, aBtagüut^eru^terUr^
ber ter lateinifdjen 23erfton fep. 3$
glaube, tag man tag tor eitwi ter tvidy-
• tifr
X>orre6e.
ttgtfetfUmßdnben in biefer @adje §u f)ab
ten Ijabe. £)enn wenn !J3Mand)tf)on t>ie
lateiniföe Ueberfe&ung gemacht Ijaben
foö , fof an manntet feiert , wag et fjte--
bep bor eine 5i6ftcf)t möge geljabt fcaben.
^>at er ftc^ £ut^ct*i 23orret>€ 5et)tenet : fei-
bige gednbeit unbwrmeljret, umbaburd)
t>a^ SBercf fef&fi ingröjTere#od)ad)ttmg
jufe|ett/ fö i(! Da^ nicfct n&f Ijig gemefen,
weil et: w fid; felbjt 2lnfef;engnugljatte,
@oü man t>amtt gefudjt laben, anbere
feute Gintec tia$ gidjt 5« fuljren unb ifjnen
mi$ ^u machen, t>ie Jateimfc&e, Ueberfe;
äungfepguttjeri.^rbeit, fo t(l0tcfeö3»e=
fandjtljoni moljl nid)t in ©umgekommen,
unt> wenn man aucf)- Da^ jum gmecf ge=
Ijabt fjdtte , fo würbe jtdj bod) folc&e* balb
öerratljen imt) gutfjeru$ ba&u nicjjt fülle
gefdjwiegen: nocfr melweniger öerjlattet
(jaben, Dag man Diefe^erfion unter feine
23ud)ergefe$et*
§. XXIV.
£öa$ man benienigen entgegen fe&et,
welcfje gutljerum bor ben Ueberfe&er J)al=
ten, ifl meinem 23ebuncf en nad), nidjt fo
klaffen , t>ag babur# tue borget* ange--
füfjrteörunbe ber r)tibrifd)en^aljrfd)em=
hdjfeit mögen gefdjwdcijet werben. SKan
fagt: ba^ gatetn, barinnen bte93orrebe
unb t>k Ueberfe&ung felbj* abgefajfet fep,
warebiel fdj&ner unb &ierlidje?r atö man
fonjl in ben ©cjkifften gutfjed anträfe/
mithin fep baraik &u fdjfiefien, baß t>te la*
teinifdje. Ueberfegung au$ feiner geber
nid)t gtfToffen ; id) fjalte aber biefe polge
nocj) nid)t bor richtig unb gegumbet,
%lid)t su gebenden, Daß bie@d;mb4lrt
67
mdjt aöe^ett ein fid)ere$^emi$etd)enböii
bem wahren Q3erfaffer eines %>u$ß an bte
£anb gtebt: baß man fofd;lecfjt&innid)t
behaupten fan, gutfjert gewbljnlrdje
©cf;rri&*9(rt gelje Don beriemgen ah, bit
ftd) in biefer üeberfe$ung unb bereu 33or*
rebe bejtnbet, unb fep ötel fc&lecjjter , aU
lermajfen er t)U Serjton be£ fünften
%>ud)ö «Kofi* in einem guten gatein a&ge-
fajfet unb fonfr mehrere bergleid;en tyw
ben gegeben , 06 man woljlbabep m'djt in
&5rebe ijl, baß 3Mand)tljon (»erinnert
tljm mit überlegen gewefen ; fo mercf e tc^
nur t>kfö an, t>a$ wenn man and) ein*
räumt, e* ^igeft* ^ier eine fd)6nereunb
jierlid)ere <Sd;reib^rt, M fle in ben
«Schifften gut&ert wa^r^une^men , fo
folgt bocf) barauö noc& ntc^t, t>a$ er bte
Ueberfejung nid^t getnadjt ^r tan ia
^ier einen anbern gur Serbeflferung ber
@d)reib^rt gebraust §aben, wieerau($
fon(^ Dergleichen getljan, ^r §at Wie*
land)t^onem erfudjen f6nnen, ba$ er t>k
allgemeine 23orrebe biefer Ueberfe^ung
auffegen m6ge, 5föenbei man ein: gu^
tfjeruä fyabt feinen Flamen nid;t furgefe*
^et; noc^ iemalö \>kfc 23erfton, alt ftim
Slrbeit angefu^ret, unbba^erfönneerbec
SSerfajfer md)t fenn, fotfr audj bkfa
Sc^lu^ ntd^t richtig, ©enn man §at
no^ anbere ©dEjriff ten, auf benengut^ert
3f?ame nic^t (!e^et 5 ober bereu er anber^*
wo nid)t gebaeßt^at; gleidjmolaberifteS
eine au^gemad;te @ad>e / t>a$ er ber roa^
re SSerfaflfer t>ctfdU^m fep. @olte nun
ber angenommene @runbfa| : auf meldjec
©grifft gut&eri ^ame mcj)t iu lefen tji/
i 2 unb
86
Votvcbe.
unD Darauf er ft'cf) fonffy a\$ feine Arbeit,
nidjt belogen/ felbige &at er ntc^t oecferti-
get, gelten, fo müfte folgen, Dagmanijjm
tene audj ab$ufpred)en fjabe, ©leiere
23emanDni3 (jat e£ mit Den übrigen (Ein--
tDtuf en. SDJan beruft ftcf> auf Die S^iet>eir=
fddjftfcfje Sfjeologen , meiere Dafür ge^at
ten , t>ag Die iateinifdje SBerfton Don ^ut^
ro nid)t fjerfomme/ unt) t^ut^in^u, Dag
§}?t)liu$ in Der chronologia feriptorum
Melanchthonis Die SSorreDe Derfelbigen
SMancbtljont &ugefcfjrieben; bepDegeug=
niffe aber ftnD fobefdjaffen, Dag fte hierin
nen nic&t^ bemeifen. 2luf Den 5(u^fpruc&
Der fftteDerfddjftfdjen Sljeologen fomt eg
&&r htd>t an. ©ie fpradjjen £ut(jero Die»
feg SSertf ab , weil fte Raubten, Dag fte
auf foldje 2(rt Den erppto (Eafoinijlen be--
gegnen f6nnten, na$Demftc()DiefeaufDie
fotemtfdje Ueberfe^ung , alg futtert $r=
beit,berufen Ratten, S3on Der 9?ad)ridjt,
Die SJtyliuS öon Den ©cfjrifften 2DMancf)=
tfjonig gegeben, r)abe id) fd;on obenange*
meref et , Daß in Derfelbigen mandje gefjler
furf amen, unD iljm Datjer fo fd)Iecf)terDmgg
nicfjt&u trauen fep. ®cfytand), egfjabe
Darinnen alles feine Üfrdjrigfeit unD Die
SSorreDe Der fateintfdjen SMbeMleberfe*
% ung fep DomSÜMancljttjone röurcf lidj auf*
gefe&et moröen, fo ijt Dodja>arau£ fein
<Sd)lu$ &u folgern, Dag £utr)eru$ DieUeber--
fe&ung felbjf nid)tgemad)tljabe,
§. XXV.
(Erroegt man nun and) Die ©runbe,
Damit man bemeifen tritt, ?9Mand)tljon
fer> Der 23erfaffer Der Iateinifd)en ISibeU
SSerfton, fo trirD man fefjen, Dag fte
riel leichter fwo, afö Dieientgen, Die
t>or £utr)erum , atö Urheber befagter
Ueberfe&ung angefüfjret roerDen, gaffet
man aüe$ §ufammen , n>aS man vorbringt,
fo fommt e6 blo£ auf eine 2!ftutfjmafjung
an, Die meinem Seouncfen nadj feinen
fonDerlidjen ©runD fjat* Wlan fejet f>or«
an# , gutfjeruS fjabe Diefe SSerfton nicf)t
oerfertiget, unD inDem Das aB auSge*
madjt angenommen trirD, fcbliefifet man,
Dag roeif fte auf foldje $lrt Don einem am
Dem fjerrufjren muffe/ fo fep Diefegtüofjl
SDMandjtfjotu ©olcfce SDMfjmajfung
grunDet man Darauf , m\l Die Iateinifdje
0djreib*2(rt in Der S8orreDe unD in Der
Ueberfejung feI6fl eine grofje SleJjnlidjfeit
mit Derienigen fjabe. Deren (tdj fÜZefancf)*
tljon in feinen €5d)rifften beDienet; r)ter*
nfcbjl aber Sftpfiuä in Der chronologia
fcriptorumMelanchthonisbemSDMand)*
tljoni Die SßorreDe Der ^erjton beilege,
@of)dngtän>araÜe^ufammen/ mag man
jum ^Seroeig Diefer iftepming Dorjubrin*
gen pflegt; eg laft ftc^ aber bep Der @a*
efte felb(? öerfd)ieDeneg erinnern, €gmirD
^um ©runD geleget ; Dag £tttfjeru$ Die
Ueberfe^ung nid)t verfertiget; n>eld;eg k*
Dodj ntifyt beriefen t(l. !9?an f>at meDer
Die ©runDe jur ©nugeumgejf offen, Dar^
auf Die ?0?epnung Derer beruhet, fo Die
58erfton oor^ut^eri^lrbeit tjalten ; noc& if)*
nen midjtigere unD bejfere entgegen gefegt.
S)ag ifl aug Dem §u erfe^en, tuaS id) bereiö
Dörfer angemeref et r)abe. 3a wenn man
and) Da6 einräumen toolte, ^ut^eruö f)abc
Dielleberfe^ungnicbtgemacbt; fofjalte id)
Dennod) Dafür/ Dag roo t>a$ ©eref ?0?e-
land;t^oni bepgelegt n?erDe,Dtefeg nur eine
fd)m;
IPoiccöe.
69
fd)tt>ad)e unl) 1 eidrte^utfjmaftung; ober ge-
ringe£Ba(jrf#einlid)f eit fer> <Sie fjätte n>er=
ter nichts oorftdMS bie (Schreib *2lrt unb
§)it)lü3eugnig bon ber Sßorrebe, Dagegen
ftd) nod) oerftyiebeneS emmen^cn liejfe.
§. xxvi. _
SBenn idj aber gleich benientgeu 6ep-
trete, meiere biefe Ueberfejung £utljero
auftreiben; fo ijalte td) t>oc^ Die (Sadje
ntebt Dot' gang gen>i£; fonbern ttrie td).
f$on borljer erinnert r)abe,nurborroafjr;
fd)etnlid> unb gebe gern &u, Dag ein unt)
andere Umflänbe borf ommen , t>ie bebend *
lief) fdjeinen unb nicf)t fo feicfjt unb (jin--
langlid) &u f)e6en; ober &u beantworten
ftnb. 3djred)nebafjin, btö nid;tt>a^
gange SdteXejtament; fonbern nur ein
<&tüd babon tn$ Catetnifc()e überfejet roor>
ben. SBofjer ba$ fomme unb warum
£utljeru$ baö angefangene SEßetcf ntdjt
fortgefe^et , fbnnen tbir tüoljlnidjttt>ij|en.
€S fah fepn, ba§ t>k Arbeit burdj biele
anbereQ3errid)tungen unterbrochen n>or*
ben; eSfan aber aud) fepn, bafnrjnan;
bere unb »iefleidjt befonbere Itrfadjen be
tt>ogen (jaben , bk Ueberfe&ung liegen &u
lajfem blöd) n>agbefonberer$ijf bie grof
fe (Seltenheit bkfö 23ud)S. ülftan trift
es wenig an: man fjat eS nid)t roiebcr
gebrueft: e$ ftnb nadj feiner J£)erau£ga*
6e biele 3afjre Eingegangen, efje anbere
in «Sdjrifften babon etwas gebaefct. ©aS
alles fjat feine ^idjtigfeit; wa£ aberfjie«
bon bie wafjre unb eigentliche Urfad) fep,
roirb wofjl niemanb fagen 1 bnnen* %JltU
net man , tieft ©eltenfjeit fjabe barinnen
iljren 6runb, weil H$ 25ud) mit gletö
unterbrueft worben; ober »eil bie ^uf*
läge fe&r fcfcroad) geroefen; ober weif man
hk meinen <£jremplarien aufter ©eutfd)'
lanb gebradtf , fo ftnb t>a$ üftutfjmaf*
fungen / bk etwas anzeigen, fo jwar mog*
fid) gewefen; aber nidjt glaublid) unb
wa(jrfd)einltcf) ij?. & wirb toü wol)l
eine fotdje verborgene dtmtat bleiben, bag
man t>k Urfad) babon nid)t angeben fan.
§ i XXVII.
©ie dimtat biefer lateinifcfjen 23ibel=
Ueberfe^ung ift gewiS unb begannt gnug.
58enn man bemienigen, roelcfce^ einige
beridjten f trauen tpiö, fo mfiffen babon
menige ^emplarienbor^anbenfepn. ©er
^)err $rafit e) gebencfetberfelbenftmf'
fe, barunter &roe9finb,roeld;eV3flC0l>u$
te£oitfli) angefu&ret §at* ©er^)r,
i 3 Olea*
e) in prodromo hiftor. verfionis german, biblior. p. 40.
f) ^n bejTen bibliothec. faer. ?ow. L ^. 4. p. 283. nac^ ber ^bitten , meiere ju Q3ariß 1723»
in fof. ^eeauögef ommen, ijl bhfe Ucberfejung affo. angefu^ref : biblia latina ad ebraiGam
veritatem emendata : pentateuchus , libri Iofiize, iudicum, Ruth et regum. Nouum
teftamenüim cum prsefätione Martini , in folio, Wittebergse , Nicolai Scheirleiz, 1529.
3" bem fcarauf folgenben elencho Chronologie, bibliorum exeuforum i(? unter bem^nft
1529. Mefer ^Sibel aueb gebaut unb bafceij gemelbet werben, bof jtuet) ^remplarten fcon
berfeiben ju ^)ortö b?ftnbh'(^ roaren : etneö in ber bibliotheca r. r. p. p. Tulienfium, unb
bae ön&ere in bf r bibb'otheca domini Nolin aduoeati. Qjrben bafelbjl unb jmar in bem
deleclu praseipuarum facr* fcripturaEeditionum, oclo et quadraginta unguis exaratarum,
ift P* 533* btö 5Bercf noebmate auf folgenbe Tlvt benennet: pentateuchus etc. ex recen-
fione Lutheri, in folio, Wittebergas 1529. unb iut^ero au^brucf(id) bc^cleget.
7°
Vovtebe.
DleawuS g) fagt, eS fer> bitfö fe^r ra-
re &ucf) f aum ft'eben mal gefunden roor»
Den, unD ob Qletd^ <uiberenodjem; ober
etliche <£j:emplariett mefjr anzeiget , Die
ibnen befannt waren; h) aucf; mot)l bte
unD Da nocbmandjeS tm verborgenen lit?
get, fo wirb Docb, wenn man aüe§ufam>
mm rechnen fofte, feine grofte 2ln&afjl
fjerauSf ommem ©a6 ijl^emeife^ gnug
i>on Der (Seltenheit biefe£23ud)gf t>kmd)
anbere be&euget unb $u ernennen gegeben
fjaben. ©er JJn\ öon@ecf enborf bat eine
genauest! anntniß Don Den (Schifften .ßti*
tfjeri geljabt unD fte in einem befonDern
23er&eicbni$ nacb Den Sauren , wenn .jie
tjerauSgefornmen fmD, erriet; öonDie=
fer Ueberfe&ung aber geDentf et er nicbfö
unD giebt Damit &u etfennen,Da§ üjm \th
fcige nicbtbefrmnt gemejen, i) ©er #err
©ia$ §rt(Fk) kennet, er&abeftetiie
gefehlt unD fdjretbtalfo: aufftt biefes
beutfeben ütUtfqm&§at2ui§au$
i>te 58ibel auc& in Das latemifdje/
toieroofjl nid&t tföttig , überfejet, ge*
ftaiten J&ers Seiner to feinem 33or<
benebt übet; ben ftdtrifcöett S&etl me(*
betr bag fokbe (atetntfd&e / nuetDofyE
mcbttooHitanbige, UeberfejungSln*
no 1529. in foL t)erau6fommem
3$ mu$ befennen,ba§icb fokbenie
gefeben; audb fonfl feine 9?acbric&t
t>on biefer 33erfIon ju geben ttufie.
Unter Denjenigen, meiere eine Sftacbridjt
Don Den fatetnifc^en üeberfe&ungen Der (jet-
ItgenSdJr ifft ert(jeilet,finD £aumemige,Die
Don Diefer'&erfion was gebaut, 1) ?unD
Die, fo 25er jeidjnifie Don raren 'fQüdfrexn
aufgefegt unD l)erau$gegeben, fytöm ifjr
Darinnen billig einen $>la§angen>iefen, m)
§, xxviil
©iefer (Seltenheit wegen (jaben öer--
fcf)ieDene gemunfebet/ Dag man Diefe 33t*
be(=33erfton wieDerbrutfenmbge, $Öenn
bej: %m $safft n) Derfdben geDencf et,
fo
g) SÜftan liefet btcfeS fn feinem SBetjeicfynte Der autographorum Luther, p.29*
h) ©olcfyeö tft in ben actis hiftorico - ecelef. tom. V. p. 382. in j^errn Petr. ?4b'olpb 25oy«;
fenö .diflbrtat. de codice graeco i-ioui teftamenti , quo vfus e/t Lutheru? in conricienda In-
terpret, germanica p. 12. unt? in iperm Ctarl 5rtcbt« ^Krafftö .commentat. de verfione
bibliorum latina , Witteberg. 1529. typis exfcripta p. 6". gefd)e§ett. SKttn f £ue bl'e fortge=
fc3tc (Sammlung von alten unb neuen tbeologtfd(?en Sachen 1736. p. 752. (jmflu.
i) Sß ij^ btefeß QUö öem indice feriptorum Martini Lutheri , editoruin et non editorum,
t>en er ^u S.nbe feiner hiftoriae Lutheranifmi bengefügt, §u erfe^en*
k) in bem 23crfc^t von ben 0c£rifftcn £aft?e;d; meldjen er t>er beuffcfyett tleberfe^ung ber
©«cfcnborftfdbfn fyftorw bee ilutl;erf!;unj0 angje§dngt, p. 2723,
l) Unter antern ersten bte latemtfc^e ^Stbel-Ueberfejungcn uiib gebenefen babet) ^on biefer
tiidbtö : Zibr. <la\OV in praloqu. gener. biblior. illuftr. §. 14. p. 3. ITKdbacl VQaltt)Ct
in oßicin. biblic. ^432. fqq. p« 161. (Tbrifitan 2^ortI?C»It de variis feripturas editionib.
caj). 15. p, 252. ton ben 0apijlcn ^iidbarb öimon in hifloire critique du vieux tefh-
'raent Uhr. IL cap. 21. p. 321. unbanbere.
m) ^iefeö ^at S)m ^ol). Pogt in catalogo libror. rariorutn p. ug* geflpatu
n) in emendandis et eorrigendis quibusdam in hifloria verfionis germanica biblior. Lutheri
D. Mayeri p« 19,
Vwvebe.
71
fo nennet er ftC verilonem inter rario-
res merito ponendam dignamque, quae
in memoriam Lutheri recudatur id-
que propter varia cum textu origina-
li adcuratius conuenientia , n>ef$e£ CMcf)
ber &err ©ia$ gridf anführet unb ficf)
darauf berufet* o) £)er Jg)err ©dba*
melius ßat nic^t nur oor gut unb nu§=
lief) angefefjen, menn man t>iefe Ueberfe-
&ung mieber brucfen mürbe; fonbern ijl
aucf) wflenS getixfen, felbjl eine neue
#erau$gabe &u befördert f welkes fonber
3meiffel würbe gefcfjeljen feprt , wenn er
|Tte^u ciüm 23er(egerljdttebefömmenf6n*
nen. ^adjbem er anö^ei^et , t# er
felsige befaj7e unt) bep einer entgangenen
geuer£brun(l nodj errettet l)atte, tfjuter
^inju J quod ii efTet , qui impenfas fa-
ceret, paratus eflem, vfuiatquebono
publico relinquere. Adnotaui iamiam
nonnulla, ex quibus liquet, quid in
hac verfione architheologus nofter il-
luminatiffimus praeftiterit quaeque prse-
fationis loco pramitti aliquando pof-
fent, Sane tempori maxime commo-
do huncce laborem referuari credide-
rini, anno nempeecclefiae nofta Lu-
theranse iubiko maiori. Hoc ipio ve-
ro anno protrahere in publicum fetum
Lutheri, tenebris propemodum huc
vsque fepultum; eccleliae tarnen vti-
lem , quid quadb e re magis efTe poflet ?
p) £)iefe$ fcf)rieb er 1717* hierauf aber
(jat er bem #errn ©♦ SSuWeo in einem
$3rief fein 23örf)af>en f giüfym Iateinifd)e
Söi&eU Ueberfejung mieber (jeraue $u ge*
ben, weiter erofnet unb babep gemelbet,
t>*$ er ßaucentü SHfjo&omattmexpo-
fitionem vitx Lutheri, fo 1579» in 8«
$um 2}orfcf)ein glommen unb rar fep /
bepfugen n>o(te* q) Sftact) einigen 3alj*
ren (leite er aucf) M$ fcfton bor&er ange*
fufjrte ipecimen verfionisbiblicslatinae
a beat. Luthero olim adornatae: atque
an. 1529. typis exfcrjptae 1723. in 4. an$
Sidjt unbtieifte barinnen £utf)eri2k>rre*
be: t>ic erffern Kapitel be$ erf?en 23udj
59Zoftö t eine ©egeneinanberljaltung
biefer Üeberfejtmg mtt bem ©runbtej*
unb ber33ulgata, unb eineUnterfucbung
berienigen ©rünbe , bamit einige ben>etfeit
wollen, S>a$ titelt £ut(jeru$; fonbern SDte
land)*
o) in bem angebogenen (Drt.
p) 9Kan finbcf btefeö in einem (Schreiben, roefdjeS benmifcellan.Lipfienfib. tomAV, p* 280»
einverleibet tfh
q) (£r £at Dtefeö ©treiben ben 11. %\$., 1720. in beutfeber (Sprache an ben £errn £>. Q3ub-
beumerQeßen lojTen. Unter anbern liefet man oueb fofgen&eö bormnen: bie bato bat
fufc biefee, nemlicb t>k neue ^erauSaabe ber fatetnifeben 33fbef-^r(ion, barum vetw
gen, biewett ungeadbtet ber von meinem ©df^wager, ^errnID.0trut?enangett>cn=
betm tHube , bte notas Lutheri manuferiptas von VOolffcnbCittd nod? ntdbt in 2ib=
fdbrifpt erlangen f onnen , tcelc^e gfeic|?erge|iört $u tnfen'ren, gebendfe. ©aö erbtet
t>or Itnmercfungen iut^ert »erjlanben, fan tcb jmar m'cbt aemfö fa^en: fcermuf&Kcb aber
fat er bietenden gememef, bte lut^eruö ju bem tyfaltev ^emaebt unb bfe tcb m bem
neunbten dbett biefer ©ammuma, aue bem Ort3tnal=^remplar ber^BoIffenbutteltfcben
ISibliof&ec bruef eiUaflem
72
Vwvebe.
Handln DerUeberfe&erfep,mit 3 tue neue
Auflage aber Der Serfton fetöjiißm$t}u
@tant>tege5ra«^t mortem
•§. XXIX.
33a$ in^w>ifdben btfljer nidjt pt gefdje=
fcenfbnnen, baSljat man in Diefem gegen*
tsärtigen £&eil betpeic^ (teöiget £)enn fjier
triftman einen neuen 2lbbrucf Derienigen
latemifdjen 25ibel:$8erftott, Die fo rar gerne*
jta, an. 3nbem e$ ein rateinifc^e^ SSercf
. ijj, fo Durfte ftcf) ein unD Der anDere öerwun.
Dern; Da£ man e$ in eine foldje Sammlung
gebracht, Die nur beutfcfce Sdjrifften in fief)
faffenfoü,ftembgen nun in Diefer Sprache
öon £ut$ero verfertiget; oDer au6 Der latet%
mfdjen in felbige überfe&et morDen fepn, d$
fdjeintDaS aÜerDing^ etmatS &u fepn, roel=
d^öonber eigentlichen Einrichtung unD
2(bftd)t Diefer Sammlung abgeljt, S oc|j Da
man Dabei>$$JlemMfr alle @d)rifften£u*
t^eri^u liefern: Da Diefe Ueberfepng ntc^t
anDerS, Denn in lateinifcfcer Sprache fan
geDrucf t werben : menn ft'e DieSSeyfton bki*
foll, Die fie ifi : Da fte bi^ljer mit allem ?Rtd)t
unter Die fetjr raren 23üd)er |u rechnen ge*
roefen, unD Da mm? eben DeSmegen gen>un=
fdjet, eine neueSluflage &u fefjen j ^iernec6(!
aber nidjt oljne ©ranD Diefe 2lrbett£ut()ero
beileget wirb, wie idj wrfjer gejeiget (ja^
be,fo glaube id),e$ werbe ntc^t unrecht ge=
tfjanfepfybag biefeä lateinifdje 23u# mit
in Diefe Sammlung gef ommen, unD inDem
e^ unter Deutfdjen Sdjrtfften feinen ^Ma-ü
erhalten, DiefeS eben feinen UebeljknDt
öerurfadje, 3um OlbDrucf Ijabe tcb mein ei*
geneSQ^emplar f)ergegeben,tt>elcljeg tdfj m
ter DenSbüdjern meinet feltgen Sdjroieger*
23ater$,#errn 3X25uDDei, angetroffen
(jabe, Sorljer fjat felbige$3öf)arm ©ott-
frieö Ötibltv geljabt, ate Deffen 9?ame
ooran ^neingefd)rieben4(l; td) fan aber
nidjt fageu, wie eg eigentlich an #errn 2X
25uDöeum gef ommen. r) Somelljabe
idjt>on Den in Diefent Sljeif enthaltenen
Schriften anmercfen wollen, £)er 9?ame
De^^Errnfep üorbie@rrabe, bteei'&ie&u
i>erlieljeti,gepriefen, <£r laffeaÖeS §u fetner
<£fjre unD &um #epl Der armen Sföenfdjen
retd)ltd) gefegnet fepnunDDag fyw er um
Cljrifli willen t £lmen.
jfena, ben.6.2(pril
1744.
3o&. ©eotg SS8aI4
r) ^ßjenn Der §err 3$fc. (Tbritfopf? tt)cnMcr in ber ^ifTertatton : «Vyv»« de pracipüo-
rum quorumdam fecul. XVI. et XVII. theologorum Lutheranor. eruditione, meritis et
fcriptis, »>eld)e er ju Tlltborf unter bem £erm$). Sonntag 1710. galten $at, p.52.fd)rei-
bet : noui et venerandum praxeptorem ineum dominuin dodorem Baddemn Lutheri ver-
fionem latinam, antea nondum editam , poffidere, fo ifi er Üonber@Qd)enid)t §tnldng=
\id) unterrichtet <jeroefem X)enn »erflehet er btefeö, wie es fc&einet, t>on ber [ateinffd?en
<öibeU Ucberfe^un«, fo ijl feine uncjefcrucffe von iut^ero »or^anben, unb toa$ ber §err
S),iubbcu0 befejjen gehabt, tfhben bteienige, t>on welcher ic^bi^erge^on&elt^abe«
■ ■■ ■»' *« .' — '
X>ev$«d?ntß übtv t>m 14, C^eH öei* famtl ©ctyriftm &m\)m.
73
©ev ISomOett un& an&erer ©griffen/ fo m t>em i$.ZWUt
farotficfjen ©griffen £mf)m enthalten fmbt
23orrefcen,
1, ÜD. 117* Imkers \>piTet>en $u btvfotut;
fd)m 2$ibelubeifeQtmcj*
1) Söorrebe auf ba$ 2((te ^ejfament pag. 1
2) 23ericbtt>onbem dornen ©Dtteg^t&KSX,
unb £)eutfd)er £>ülrnetfd)ana, m Der 93orre«
be übet We fünf 23üct)er SKoftö 18
S>^5orret>e über baö 23ud) £iob, mit bem im er--
ften £>rucf 2(n. 1524, befinblt^en Bn&ana, 21
4) Öorrebe auf ben 9>fa(fer 23
28
30
33
35
37
48
5i
5)
6)
7)
8)
9)
10)
auf ben 1545» ebirten SPfafter
über bie feüdjer ©alomoniö
über bie ©prücfje ©alomoniö
über ben 9)rebiger ©alomo
über t?te ^rop^elen
über ben $>rop|eren Seretw'am
über ben 9>rop§eten £efeffel
Unterriebt, wie ba$ ®tfid)t ijefef iete, t>om
3öaa,en, §u berjle§en fetj - 53
Unterricht, n>ie bas ©ebäu fyfäieU t>on
<£ap. 40, bfe 3U (Snbe ju toerftejjen fep 61
12) SBorrebe über ben 9)rop$eten ^ofea 63
13) = > über ben $rop$eten 3oel 65
14) * » über ben $ropf efen #moö 67
15) » • über ben Propafen Dbabja 68
16) » » über ben 93rop|eten 3ona 70
17) * t über ben ^ropf eten Sflidja 72
18) • ■ über ben $rop|efen £fta§um 73
19) * - über ben $)rop§efen £abacuc 74
30) = ■ über ben 9>rop§eten 3ep£anja 75
-21) » = über ben $cop£eten ^aggat 77
22) * • über be-n 0rop£eten 3<*cW ja 78
23) « • über ben ^Propßefen 9Ha(eacf>t 80
24) . . überbag$8udj3ubif& 81
25) « • aufbie2Bete§eit ©afamoniö 84
26) . . auf baö 53ud) ^bid 88
27) * * auf baö 33ud) 3efuö ©iradj 91
28) ■ » auf baö 53ud) Sarud) 93
39) » » auf ba$ er jte £3uct) ber Sttaccabaer
94
fctttfcm ©griffen 14. Ww\U
30) «Borrebe auf bas anb« S3u$ ber Sttaccabaer
31) » - «ufbie@fücfe^fl§erunbSani{
32) SBorrebe auf baö StteueSefiament, nach 6er
(Sbttfon fcon 1522. unb 1527. og
33) <£m ©tütf ber SSorrebe auf ba$ StteueSe*
jtament I04
34) 2öarnuna,,an basSlS. 1545. gebrueft 10c
35) SSorrebe auf bie #pc(Wgefcbicfcfe 106
36) «öorrebe auf bie <£pij}el ©f. g>quU' an bie
SXömer
109
37) SSorrebe auf bie 1. <£pifto an bie e'orln
t^er I2g
38) ^in @f ücf ber aften SSorrebe auf bie u <gx>U
ftef an bk dorint^er, »on 1522. 132
39) SSorrebe auf bie 2. (Spiftei an bk €ortn--
t^er I3?
40) 33orrebe auf bie (^ptflef §)auri an bie ©a»
later
134
41) ■ . aufbie(Jpif!ßrönbie(5p§efer 435
42) . * aufbie^pitl.antie^tfipper Mb
aufbie(5pi|r. anbte^ololfer 136
auf bie 1. (Spifl a'n t>k Xfyftalo.
nteber ,37
auf bie 2. (Jpiflf an Die Sfjepom--
d)er Igg
auf bie 1. ^pif|t an ^imof§. 139
aufbi>2.(£ptji.Gn$;imoi£. 140
auf tk <gpi\t, an Zkum 141
43)
44)
45)
)
47)
48)
49) s * auf bie @pi|t. an türmen
50) . * aufbiei.^pift. ©t.g)efrt tbil>
51) * • aufbie2.(£pi|?. @t. 53etd 144
52) . » auf bie brei) (Spi|!e(n ©f. 3o^an*
niö ia^>
53) = • aufbie€pi|i. anbie^braer 14S
54) * . aufbie€pift.3acobiunö3uba 14g
55) = > auf bie Offenbarung ©t. Rannte
f ff
74 X>er$etd?nif* übet t>en 14* Cbeil bei* f&mtl*_ ©driften Hut^eri*
IL jD.ttt £ut^ev*6 t>ovreben ubev einige
von anbcm verfertigte 2luslegtm*
gen 2^iblifd?ei* 23ud?ei\
I) SBorrebe über £). tlrbam SXfKgtigtffdrung
ber 9>rop&e$et}ungen 2((ten 'Sejtamenf s t>on
ۤrijto p. 162,
3) ^orrebe über$). 3öenceSfai iinfens Tlnno»
taticnen über bie fünf £$ud)cr 3ftoftS 170
3) - * u&sr %u$i Wlmii €rfldrung bes i* W*
(BamueUö 174
4) = » über ^D. ^pcmerani $u$(egung be$ gan*
$en <Pfalter£ Hl
5) * * über 3D. $mbrcf. Sttoibam Auslegung
- bee 26. ^PfafmS 179
6) . * auf SJMjg^btf §aber$ (Srf (drang beS 51.
f>falm$ 182
7) ■ * auf llrbani 3i&egii Tiuöfeg. über ben 52.
<Pf. iiub?r bie blutbü j?ig?n ©aulifen 185
$) * * über ^o§. Arendt TCueleguns fceö 93cebt=
bers ©afomo 188
9) = * über 3e$.'93wnfti TiuSfegung beö ^**0s
p^eten 2(mo$ 189
10) * * auf JD. 2fmbtof ^DZotbant 2Cugfeg. über
&a6 §erclfd>ei[flanbatunferö£errtt unb
JJeifanbeS 3<£fu(E§rifTt?D?arc.i6. 194
II) = * auf$p«9folancbtjj. erfle2(usleg. über
bte (£pi|M @f.0au'H an t>ic Corner 196
32) * * öuf^2K9Kc{and)t|onjö2fu5leäungt>er
(SpulelanbieCEoIolfer 199
13) = * übereinesllnbenanntm£ömmentarium
über t)*'e Offenbarung <St3p§ann'S 201
in. D< tlX £utl>er6f orucSenüber tmfejv
, fd^tefcene t?on andern verfertigte 22VM
d)er imb @d?riftcn.
1) SSorrebeaufbaö^udj, bie©euffd>e$$eelo?
gie genannt 204
2) SSonebe auf bas Wicklern, mag bereif eunb
neue §R?nfd) ff 9 207
3) » = über TJugujn'ni £3ud? deSpiritu etlitera
ibib
4) 9>afjionaf (£§rijci unb bes Unt ictjriflö, mit *u*
tfceri Sftadjrebe 210
5) SSorrebe über $Beffefi t>on ©roningen $3ü--
d)er 219 !
6) . = über@a&anarofä2(u$feg.be$5L$f 223!
7) * > über3o^7(pfai@d)u^riftanben^5i. I
fd>of ja 3Bür|burg, feiner <£&e falben,
gejteitef an (Srctum 22^
8) Söorrebe über granc. iampred)f e&angel. ^3es
fdjreibung über ber Qkrfüffer SXegel p. 22B
9) > - über 3«>§. 3BaU§erggeijll. ©efdnge 229
10 SDebicationsfcbrift ber ©driften 3^ «Ws
fenß^ an Otto £5runfefö 230
11) SSorrebe auf 3^ £id?tenberger$ QBeijfa»
gung ; ■ '■ 231
12) 3n>eD$8orreben auf 3flenii$3ücf)[ein miber
<£>. klingen , 240
13) ^Sorrebe über trüber €(aufenö ©eftcfyte in
in ber @cJ)n>of£ 241
14) * * über ba$ SÖüdjfein von ber faffcbeit
53ef(ler£5überet> 250
15) • - auf^iingenbei^^Sücliileinöohber^rie«
fier Qr&e 252 „
16) = » über Syenit ^Sü4>(ein v>cn (£§rijttid)ee "
^auö^altung 258
17) s ; auf ^afpar ^uberini ^u(^ t>^m 3<>rn
unb ©eriebte ®Otte$ - 263
18) > ' • auf t^omd ^Senator« Unterricht für
hk @terbenben 264
19) ■= , auf baö ^Süc^tein : $ur$er2(u6jugaus
ben pdbjlifc^en fechten - ' 267
20) » * auf ein t>on 3uf!o ^na toerbeutfdjteS
^üdjrein^teon ber dürfen Sveitgion 26%
21) « » auf 3ufH SDtenii %$u($)Um , t>on ber
533iebertduferie§re unb ©e^eimni^ 276
22) gme^ ^Sorreben auf lileyii (^ro^nerg 55re«
bigten 283
23) $8orrebe auf ^rentii ^Büdjlein öen <£|efa«
d)en 291
24) = « über23re«fii ^ürfenprebigten 295
25) ^in <8f ücf ber fBorrebe iut^eri über eflidje
tozn g)omerano ebirte SBerfjcin litfytx*
na|ü 29g
26) SJßerrebe auf ^g^bit fiabri ^u^bomfai»
fd)en^S.'ut unb2fbgoff ju ©cfetüerrn 300
27) s = auf 53aü^afar Sfiaii?d "tamort miber
2fgrfo!d tyfytyi, ©?org SBSgeJ genannt,
Jdjler unbJügonbüd)?eln 303
28) = « auf ba$ iSücbiVm : £Xed)enfd)aff beö
®Iaub.en6; b?r *&i?rijieunt>(£erem0Meii
berQ3rüber i n536^men unbüDZd^ren 306
9) . = auf ,E0i.2{qui(d$3üd;lein »om Ätmofen»
geben 30^
30) . « auf^i(.t^efattd)t|.^)ifputationes 31g
31) * > über ?int»€or^ini0ü^iein miber Sras»
mi
t>er$etd?mß übet* ben 14. £r>eil bev \amtU Scfyviftm £utfc>eri.
77
mi Sracfaf , bk gefu^ 33erajeid)una,
besOveliojonßfft'etfS bcfreffenb p.316
32) = ' aufklart ©penajers25efenntm'§ 321
33) * = aufwoji^iebedesuno, ber fünfte*
rifcben SBiebertäufer £5ef enntnijj 323
34) = » auf bie neue Leitung Pen Winfter 32g
35) » -- an Timsborf, auf bk jjijlcrie 51t ®f aj?--
fort $efdje()en 333
36) = « über (EorPmi^lusfeaunG, ber (Sonntage-
epangrfien 343
37) » ' überber^rüberm^oömtnQonfefjion,
t>te bem ^önig ge^binanb $u 2Bien ben
14. D?qp. 1535. übergeben n?orbc n 345
38) - - über hebert 33arnö23ud?: ponüeben
ber 93abjle 349
I über (Ecroini (Märuna, ber fonntäaji-
d>en (£pi$ein $52
* auf ©aleatii (Eapeflä Jpiftorie Pom £er--
39) •
40) -
41) .
42) .
43) .
44) -
45) •
46) <
47)-
48)-
49)'
.50)--
52) » »
53) ' * aufbie©raPaminabeö£.£X.9inHber
ben Stuhl ju SXom p, 402
54) s s auf bie^armonie pom Reiben (grifft 407
55) ■ * auf bie iatemtfc^en unb SDeutfcfyen 53e*
öräbmffoefangfe 412
IV. 2). tlVJLutfca'e ^orrcfcen übet* bie
Sammlungen tmt> gftttionee feiner
Gcbrifrcn, nebft fcen v>or ben iLateinifcben
imt> jDenrftfoc'n XXh'trenb..aud?3emfd>cn/
*£iplcbtfd?en, 2Utenb. im5 &cipMqifd)en
50g 5U SCRatjIanb 354
» über $ftenir23üd)(em : $Bie ftd> ein
ۤ# ^e^en afferfenie^re galten {off 358
• über ^ieronpmi (Epiflel an (£paa,rium,
pon ber ©eroalt beß ^abflö 361
- auf3o£.@utete2(uS[ea,una, beg(£üan<
ged'tpon ber3^orung3erufö^m 368
» auf grtebrid) SKecum 25üeblein: wu
man bie(£infä(f f$en,fonberf . bk $ranfen
im (£l5rif}enf§um unterrichten fofle 370
' über ben (Benbbrief, Pom (£(enb ber
5>farr§erren 372
> auf $).(Eafpar ©üftete ^rebigt, auf bem
Ä$|of jm (£iskben a,ef§an 375
» auf^.3.@pana,enber$g$Pöfliffe 376
= auf ber jungctifyrjoße ^©adjfcn^o^.
^rid>ricf;e £>e^ 3r^e^tet1' unb 3^ 2BH=
$elm6 £>rationes |u Wittenberg ge§al>
fett 380
= über SX^eora^ajorfelekn ber SBd
fer, fo er $um Sftufen ber teurer unb tyn*
fcia^r, jb fcid mo^lld? Pen gabeln gerei-
ntget 3S4
« über ben traetat Spafat M : SrojTfidje
(Stempel unb ©prüd)e,aus ben ieben ber
^eili^m Jiufammtfn Riefen 3« }i
auf SÄ. 3o§. grebed $)iafo$um, $u <£§
ren bem ^^ejlanb, rotbet 6eba#ian
granfen citf&tkhm 394
«kr bat |)a$onalbücf)lem 401 1
dfpeilcn beftn&Iidben Porrcben "unb
3ucf'gnungcfdprtftcn.
1) 55ottebe über ben elften ^§ei( feiner ©eut*
fdjen ^öüctier 420
2) ^orrebe über ben er.tfen ^§eil feiner kteini=
fc^en Würbet 427
3) ©n -@tücf benannter SBorrebe mit ©eorg
iKorarii 3ufa|, im ^(nfang.bes 3. %Qit<
renb. ^^eilö 464
4) (Jin <3t ücf ber 5}orrebe über ba$ 53üd)lein,
beffen ^itel: (Jataloguö ober SKeajjier aU
kt^üd)et unb <8d?riften iut§erf pon Tfn.
' I5I7--i533- 4%
5) ^orrebeaunuf$ert Potain ebirfen S>ifpufa«
tiones o&er ^DropofttfoneS, miber ben?(b«
la% beö 5>aBpf^umö unb ber ©op^ifien
ie^re 472
6) 33orrebe t>or iuf^ert 2(bfc^ieb gejleffef, mit
©eorg ^vorarii 3ufo| 475
7) 3öar hung *uf $ert an bie <3d;rei6er unb £>ru«
efer feiner ^rebtger 490
8) SBorrebe unb Unte'rrid^t X). €afp. ^rucigerg
unb ©eera, diovmi auf äffe s^üd)er unb
©griffen Ju*§ert, vok man ftc^ barein rich-
ten unb {ie (efen foff 491
9) $8orrebe ty§il 59Tetancbt|ong über ben erjlen
ktemtfeben ZBittmb. %§eil l ©• 495
10) Eiiisd. SBorrebe über ben 2, iat. $&ittenb.
Xfyii 505
n) Eiiisd. gufenrift^um 3. iat <&itt. $$♦ 528
12) Esusd, 3uf(^r (ff jum 4. iaj. SEBtft. %%. 542
13) Eiusd. gufihri't ^um 5. iat QBttf $|. 550
14) Eiusd* gufebrift 511m 7. iat WtU ty. 570
15) 3uftt afZe nii X)f Wcatwn |um 1. 5)eutfcSeti
^Bittenb tfyU. 577
16) Eiusd. 3ufd;n'fr jum 2« ©euf fdjen Wittenb.
5^Ü 578
^ 2 i70^§if*
76
Vcv&idtmj) übet ben 14. £t>cil&ev jamtt £>d>riften tmfynu
17) f l>iU #?elancl)ff»«$ B»fWt P» 3* S)entfc&en
mtttnb. Ifytxi p- 578
18) Eiusd. £ufcj>rift $um 4. Seutfc&en 'Ateno.
X^cil 586
19) £>.©eorg 2Ü?ajcr3 Sufcfcttft jam 5. S)eutfd)en
üBitttttfc» %\)tü 595
20) $bil. 20?etan#t|>ontö Bufc^rtft &um 6» ©eut*
feiert «ffiiffcnb. iptii 614
31; $&if. MancfcfljontfBufcfmft jum7* S)eutfd[)en
«öiftenb» £(?eü 624
32) Eiusd.^ttfc|)viftjum8.S>eu(r^ett«©i«.^. 638
23)Eiusd.§ufc&riftjum9 2>eutf#en 2$itf.2;f>. 647
24) 23aftlii §abri Suförift $um 10. 35itt> tjfc. 652
25) 3crfpr. ©ubeni gufct)rift jum 1 1. »Bitt. 2$. ibib
26) gtyil. SKefanc^t^on^ Sufc^rift Jüm 12» Sßittenb.
£)eutfc|)eu $£etl ibtb
27) Privilegium ber £erjoge |u ©acfjfen über t>ie
3enaif#en Steile Ser©*8. 661
2g) Nicolai »onSJm^borf ©ebicationgfcjjriff jumi.
3enaif$ett S&eil 665
29) 3«$. 5lurifabri Sebication jutu erjfen (Srälebif
fc^n^ei! 678
30) 30^ Siurifabri Erinnerung von ben in ben er*
jlen ©Triften Sut^eri annoc|) &eftnt>lic^en %xp
tfyvxmn 703
.31) Eiusd. ©ebicafion$umanbern(£i£leb.2#. . 711
32) S>. 3<>6. ©agittarii S)eHcation jum erjf en 9U*
ienb.SNl 746
33) Eiusd. dornte jum erffen Slltenb. S#. 759
34) 3ef>. ©ottfr. BsiMeri3«fc|)rift |um £allifc|)en
Supplement 763
35) 23orrebe2). 3of>-, graneifri 25ubbei jum £äßü
f#en ©upplement, wn bem rechten ©ebrauefc
ber ©Triften gutperi 765
36) 3<#« ©ottfr. geibler$2torberi$toon^u$fertü
gung beS £>aßifct}en ©upplement^ 793
37) 2Sc*bericJ?t S.eJmfiSriebr.^rner^umer*
jlen unb aribwn ££eilber£eip$igifcf)en©amm=
fang ber ©.£. 820
S)* 3oadbim Sßtörliitf Unterricht, wie tie 35ucJ>er
tmb ©griffen Sut&eri nü^licl) ju lefen 879
2lu$jug einiger ©teilen m$ cm ©Triften ^iero-
tipmi 5ßeUer$ , börinnen er von £utl;eri für-
trefflic&en ©abeit/ bie (j. ©cjjrift anzulegen,
fjanbelt, unb bie ©tubiofcS Sjjeologia ju £e=
fungberfelben anmahnet 888
38) Eiusd. 53orbericf)t pm 3. unb 4. itipi. JE). 891
39) Eiusd. IBorbericfct jum 5. unb 6. Seipj. £f). 901
40) Eiusd. 23orbericfct jum 7, btf 12. ^eipj- $f>. 938
41) Eiusd, «Boroericfjt $m 13 unb 14.geipj.5f> 1008
42) Eiusd. 2>crberi#t pm 15. unb 16. geipj. ££eil
p. 1014
43) Eiusd. ^auptporbericfct auf beui 7. unb folgen-
be Seipj. Steile 1031
44) Eiusd.. QSorrebc 31t ben 9tegi|?ern tiber tte&ip*
Sigifc&e ©ammlung 1034
45) SB. 3o&* 3acob ©reiffS SSorberic&t »on ber
(girtri^tung unb ©ebrauc^ ber 9?egi|Ier über
£ut^eri ©Triften bep ber Beipj* ©ammlung
1041
46) 3of>.3ac 9Jambac|)^, % «p. allgemeine 23or*
rebe ju ben in 3ena ebirtc« au^erlefenenflei'
nen ©Triften £ut^eri , von htm ©egen ber
©Triften iuttyvi ic6«
47) Eiusd. $orrebe ju SutM^rebigtPon ber Sie*
be, über i3o£. 4, 16» 18. »on ber ^ürtrejf*
li#feit ber ©Triften Sut^eri noi
lologifdje ©efteiftem
1) Sut^eri e^ronica, t>erbeuffc&t buret) 3ol;. Sluti-
fabrum. Sftebff ber 2)ebicatipn 2lurifabri4inb
«^orrebe £ufl;eri . 1106
2) 9}ameng&ü<$lein , barinne ber alten 2)eutfc|jeii
Stamm, Uvfprung unb SStomtuna, gewiefen
wirb _ 1284
3) SSernunftfunft, mit ©Off. v\ 1. M. Ste £e^r-
art , (0 ber (£J>rrourbige Jp>err WU fiut^er ge=
lehret 1309
4) grnjle @#rift wiber 2DJ. ©im. 2emnii <£pt=
grammata 1334
5) 3lefopi &abel vom Somen unb @fel, nebf! an-
bern ©griffen iriber ^anfenberg unb 20?iritta=
num, berSut^eri S^eflanb angegriffen 1336
6) Urteil pon etlichen ©cfjriften in ^rivatfa*
c^en 1357
7) Ä(agefc|)rift ber 5?6gef an Sutfjerum über feinen
• Wiener, Sßtelfgang ©iebergern 1358
8) D.L. Vaticinium Menf. Aug. 153z. poft difees-
fum fohannis Elefloris ex vita 13^0
9) 5?erma^nung^fc^rtft. an ben 25urgerutei|Ier p
©ittenberg, ben 3)?ipbrauc^ be^Äir#of^ab-
jufc|)affett 1362
10) Sefc|)reibungbe^o(Iebeniober^ofüerfe 1363
11) (£tlicl?e fabeln 2(efopi, uon2ut^ero »erbeUtfc^f,
famt einer fronen SSorrebe 1364
Sutljeri Satemtf^e »»efterfioii.
& WlMin £utl>er$
i.
3« öet?
^>cutfcfecn SBtbctobegfegtmg.
i>1Öomt>e auf Das 2IKe ^eftamcnt
tö 2lfte $:effameM galten
etliche qerinae, als baö
Dem 3übifd)en QSolfe afc
lein gegeben , unb nun
fort aus fei?, unb nur t>on
vergangenen ©efcl>tcl)ten
fd)reibe: meonen, fte t)a*
ben gnug am 9}euen ^eflament, unt) ge*
ben t?or, eitel geijflid&en (Smnitn Eilten 3>
ftamene ju fuefcen :n>te auc!> £>rt'genes, #fe>
ronpmuSy ttnb üietfeo&e Seilte tmfyr geljak
een fyaben. ^Jber CfyrijluS fpricDt 3o&. ? *
*. 39 1 ^oi*ftt>et tnöet ©ct?nft, öenn bießfc
gutfrevi Scfynfcen 14» £fc«l.
bttje gibet^eugnip t5onma*;Unb©t^nu^
luä gebeut ^imotljeo; 1^011.4,13 et* fott
änbalten mie Hefen in frei- ©ctjrtft; unb
rühmet Üöm. i, 2. wie bae igvangzUüm
fcy t>on <5<2>tc m bev Sd)vift vetfyeiffen;
Unb 1 Cor. iy,3. faget ev,€t>viftwfty, nad)
laut der Sd?rifc , r>on £)at?ifcs (Beblut
rommen, geßorbm, tm& t>om£ot>eaufv»
eeßaufeen. feo meifet unö auclj (^t. ^e*
truö tnefjr benn einmal hinter in bie©dj)riff,
2<$ett\ 1,19* c*3,ir-
2. Stamit fie unö je lehren, t)ie ©dfjrift
beö eilten ^effamentönicln ju machten, fon*
^xn mit allem gfeip iu lefen, weil fte felbf*
$1 i>a$
—WM» ■■■■! ■ ■ ■ ■■— ■— ^ ■ i i ■— —^ . , m ■■■■■ ■■ ■■«■■■ ^ „.,,
I, £©rveben 51t bei* £eutfo>ii23tbeluberfci5ung. \
t)a^ 9?eue $:effatmntfo mad)t t'öltcT) gr unöcn treuer i(l bei* @d;a^ , Cljriffus, ber brin> '
neu liegt.
4. (s£o wi jfe tum, ba§ b$23ucr)ein <Be>
fetjbud) tfl, ba^ ba lefyret, waö man rt)im
unb laßen füll, unb baneben anzeiget §rem* -
pclunb ©efd)id)te, wiefolcr;e©efe£egeljal'
ten ober übertreten ft'nb. ©leid)wie ba£
unb bewahren burd) haß 2(lte ^eftament,
unb fiel) Darauf beruffen; wie and) ©t.&t*
ca£ 2lpoftg. 17, it. fcbreibet, baß öie $u
£l)tff;lonta> tagltd) fotfd>ten öte Gd)rift,
ob fid^e fo btelte, -wie Paulue (e'brete.
^0 wenig nun bes Letten ^eframents
©runb unb 33eweifung ju wrackten iß, fo Sfteue ^eflament ein £t>angelium ober ©na*
treuer tff auefe ba$ 2Jfte ^ejramenf &u aef)*
ten. Unb m& ijl bas 9?eue §:efJamentan*
berOenn eine öffentliche ^rebigt unb S3er*
fimbigung t>on £l)rijJo, burd) bje ©pruAe
im Eliten ^ejlam.ent gefegt, unb burd^ri'
fftim erfüllet?
3. ©a(j aber biejenigen , fo es nid>t bep
fer wiffen , eine Einleitung unb tlnterrid)t Ija*
ben, nü|lid)b.arinnen$ulefen, f)abeicf)bie*
fe ^orrebe nad) meinem Vermögen, fofciel
mir ©Ott gegeben, gefMlet 33itte unb
warne treulid) ein^nieglicben frommen €brü
(ten, baf? er ft'd) md)t fwffe an ber einfalti*
gen 9vebe unb ©efd)id)te, fo if)m oft be*
gegnen wirb; fonbern peifele nid)t bdran,
wk fcfoled&t eg immer ft'd) anfefjen töfiet, es
feon eitel 2Borte, 2Betfe, ©erid)te unb
©efdjid)te ber f)of>en göttlichen SDia/eftatunb
$Bml)tit <£)mn big ift bk (&d)vift, hk
alle Reifen unb klugen ut D?arren mad)t,
unb allein ben kleinen unb albernen offen
;fW)et, wie ©jviflu^fagt Wattl). n, 2fJ
©arurn la§ beinen ©unEelunb gitfylenfab'
:ren, unb §a\tt t>on biefer <&d)vift, aU üon
bem allerbodjften, ebelffen #eiligtl)um,al6
fcon berallerreicr)e(l:engunbgrube, hk nim*
mer gnug au^gegrtmbet werben mag,c auf
ha$ hu hk gottlkr)e9[Beiel)ett fr'nben mogeff,
benbucl) tft, imblefjret, wo maus nebmen
foll, ba§ba£©efe£ erfüllet werbe. Eiber *
gleichwie im Sfteuen ^eftament, nebenbei
©nabenleljre, aud) t>iel anbere kehren gege>
ben werben, hk ha ©efefc unb ©ebot ft'nb,
haß Jleifd) ju regieren ; fintemal in biefem
teben ber ©ei# nid>t üollfornmen wirb,nod)
titclQ5na\)t regieren fann: Stlfoflnb aucr)
im $(lten ^eflament, neben, ben. ©e^en,
etliche Q3erf)eiflfungen unb ©nabenfprüc^e,
banii't bte heiligen Q3dterunb^|>ropl)etenun^
ter bem ©efe^ im glauben grifft, wkmv,
ehalten fmb. ©odb ft>k beö bleuen %^
(lamentö eigenttid)e vjbauptlebre i(t, ©nabe
unb 5n^be, burd) Vergebung ber ^ün^
ben, in CfyrijTo öerfünbigen; alfo iflbe^^
ten ^ejTament^ eigentlid)e ^»auptle^re, ©e^-
fe$ lehren , unb ^unbe anzeigen, unb ©u^
te^ forbern. <g?old&e$ wiflfe im alten ^
ftament ju mxtm.
S. llnbi)a§\x>i\: juerftauf ttloffe Buc^eu
fommen, ber lebret in feinem erfJen-öucfe,
\x>k alle Kreaturen gefd)a jfen ft'nb , unb (haß
feinet <&dymbm$ meiff e Urfadje ip ,) wo hk
(Sunbe unb ber ^:ob beifommen fei), nem*
burd) 2(Dams Ja«, aud> beö S:eufefö25ö^
fteit, i^9?Df 3,4. Slber balb barauf, e^e
benn tylofit ©efe^ Fommt, lebret er, wol)ec
weld;e ©Ott hier fo alber unb fd)teel)t \>otv bk »ftülfe wieber fommen füllte, hk (günbe
leget, ba$ er aUen ^od)muff> bampffe. | unb ^£ob ^übertreiben; nemlict) nid)t Durcl)
«g)ier wirf! bu bie 3Binbcln unb hk Grippen
fi'nben, ba (E&rijluS inne liegt, haijin aud)
ber ^ngel hk Spkttn weifet, tue. 2,11,
<Sd)led)t unb geringe SOßinbem ft'nb eö,aber
©efefe nod) eigen SQßerf , weil nod> fein©e^
fe$ war, fonbern burd) bes ^Betbe^ (^aa*
men, €()ri|fum, $tbam O^of.3, 1^.) unb
2(bral)am (i^of. u^O^eifjen» ?fufba§
.alfo
i) Zufbcis ^(Ite Zeftament.
alfo ber ©laube Don Anfang bere<5d>rift
burd> unb burd) gepreifct meröe übet' alle
SBerf e , ®efe$ unb Serbien!!. SKfo ^at
ita$ erfte 95uc& 3)?oftS fafl eitel Krempel bes
©laubenö unb Unglaubens, tmbn?a^@Iau
be4tnb Unglaube Dor 5rüd)t e fragen , inb tft
faß ein eDangeltfd) Söucr).
6. S)arnaclj, im anbcvn Sud?, ba bie
9CBelt nun Doli unb in bei* Q3linbl)eitDerfuiv
fen mar, bag man fe!)ier nid)t meljr wu§te,
wfts ©unbe war, ober wo^ob&erfommen
fei), bringet ©Ott Sittefen (jerDor mit bem
©efe£, unb nimmt ein befonbereS Qßolf an,
t)te 3Belt an iljnen lieber 311 erleuchten, unb
burd)6 ©efe£ bk ©unbe lieber m eröffnen»
Hnb Detfaffet alfo bas SBolE mit allerlei ©e*
fe$en , unb fonbert fte pon allen anbern SBol*
fern: lafief ft'e eine $utfe bauen, unb rief)*
m einen ©offegbienfr an, befallet gurren
unb Amtleute, unb Derforgetalfo fein Q3oIf,
bepbe mit ©efe|en unb teufen, aufs allere
feinere, wie fte bei;be leiblid)öor ber 2Belty
unb geifrlicl) Dor <&Ott foflen regieret werben.
7. 3m brittm 23uct> wirb infonberfyeit
baß ^rieflertlmm Derorbnet, mit feinen ©e*
fefcen unb Dved)ten, barnad) bk ^rieffer
tfjun , unb baß Q>oIf lehren feilen» '©a fte*
fyetman, wie ein priefferlid) 2fmt nur um
ber (günbe willen wirbeingefefcf , bag eö bte^
felbige foll bem 93e!f funbmad)en, unbDor
© £> 3: $ Derfolmen. Sflfo , tag alle fein
SBerf ijr, mit ^unben unb (Sunbern um*
gefyen. £)erljaiben aucr) ben ^rieflern fein
ItitM) ©ut gegeben, noefc leiblid) m regieren
befohlen ober mgelaffen wirb, fonbern allein
bes SBoIfs m pflegen in ben @unben, tf>nen
^geeignet wirb;
8. 3m trieften, ba nun bie ©efefce gege*
ben, ^rtefler unbgürfren eingefe^t ftnb, bk
»Öürte unb ©ottesbienf! angerichtet, unb aU
Ieö bereitet fft, wetö mm 3$olfe ©ötfeö ge>
&6ref , (jebt ftcfc &aö SBerf unb Uebung an,
tmb wirb Derfttd)t, wie fold)e Crbnung ge*
f)ett unb fid) fc&tcren wit ©arum fcbretV
bet baflfelbige Q3ud) Don fo Diel Ungel)orfam
unb plagen bes QSoifs: unb werben etliche
©efe|e erfldret unb gemel)ref. ©enn alfo
fmbetftcbö allezeit, bag ©efetse balb ju ge*
ben ftnb; aber wena fte feilen angeben, unb
in ben (Schwang f ommen , ba begegnet nichts
me!)r benn eitel £inberni§, unb will nirgenb
fort> wie bat ©efe£ forbert. Staß bi$
Q5uc& ein meref lid) Krempel ift, wfe garetf
nid)tö i(l^, mit ©efe^en bie Seute fromm ju
machen ; fonbern, c wie &. ^auluö fagt,
bas <Befet5 nui* Sunbe *mb 5orn anvic^V
te, 9vom. 4, i?.
9. 3«i fünften, ba nun bas Q3oIf um
fei«en Ungel)orfam gefrraft ijl, unb ©£)t£
fte mit ©naben ein wenig gelocf et (jafte,ba£
fte auö OToljlt&at, ba ertönen bie |wet^ ^
nigreid)e gab , beweget würben , fem ©efe£
mit £ufr unb Ziehe m balten, wieberbo(ef
^ofe^ bat gan£e ©efe^ mit allen ©efd)icl)>
ten, fo if>nen begegnet war, (ohne wa^baö
^riefrert^um betrift-,) unb erffäret alfo Dort
neuen an alleö, m$ bepbemm leiblichen unb
geifllic6enü\egtment eine^elf $ gel)oret©a§
alfo ^üfe,wieein i>oüfommener©efc|leF)rer/
allenthalben feinem 5lmtecgnug tf)at, unb
ba# ©efee^ nidbt allein gäbe, fonbern aud)
babet; wäre, ba man^ t^un folltey unb wo
erfef)Jete, erfldrete, unb wieber anrichtete.
5lber biefe ^rffarung im fünften Q3ud) Ijdlt
eigentlid) niefttö anber^ innen, benn ben
©laubenm©Ott,unb bktiebe jum^ad)^
(!en; benn ba^in gelangen alle©efe|e©£)f*
teö. ^)arum weljret ^ofe mit feinem ^Ber^
flaren alle bem, baß bm Glauben an© £>tt
Derberben mag, biß f)inantn baß 20. €a^
pitel, unb alle bem, baß bk &'ebe- fyinbetf,
biß an beß Q3uc!>$ ^«be.
10. Riebet; i|t nun ß merfen, auf^ erfle,
ba$ ^ofe baß 98oIf fo genau mit ©efe^ett
51 2 Der*
I. Porreöen $u öer £>euif^en ^ibclu^etfeßtin^
fcetfaffet, ba§ er feinen Üvaum lajfct ber
Vernunft, ti^enb ein Q^ßerF ui erwablen ,
übet' eigenen ©ofteSbienft erftnbem CDenn
er lehret m'djt allein @5£)tf furchten , trauen
unb Ikbp; fonbern gibt aud)fo mancherlei)
QBeife mjjferltdjes ©otteSbienjls,,mit opf
fern, geloben, fajlen, cafteuenK. ba§ nie*
mant) notl) fei), etwas anbers ^u erwäfelen.
Stern, er lehret auef? pflanzen, bauen, freien,
jlreiten, £inber,©efinbeunb^uS regten
ren, faufen unb mfaufen, borgen unb &
fen, unb alles, was aujferlicl) unb innerlid)
ju tf)un fei): fo gar, üa§ etliche @atjungei]
gleicf) narrifclj uifb öergeblid) an^ufeben finb,
ii. £ieber, warum tl)ut©ött bas? €nb*
M) barum, er (>at fiel) bes QSolFs untetv
n>unben, ba§ cö fein eigen feim füllte, unb
er wollte \{)t ®Ott feon; barum wollte er
ffealfb regieren, ba§ alle il)r ^bun gewig
wäre, baß es üor il>m redjt wäre. $)enn
wo jemanb etwas tyut, ba ®Ottc$ c2Boct
nicl)t juöor auf gegeben ijt, bas gilt t>or
©£ut mdjt, unb tft Derloren- Hennef
verbeut and) im 5 ^3ud) c. 4,2. 0,12, 32
öaß fte ntd>t fbUen $utbun $u feinen (Öe*
fetjen. UniHm c. 12, 8- fprici)t er , fxe fok
len nici)t tbun > was fte reebt öun£t.
?Iud) bereiter unb alle ^ropfyeten brob
•fd)rei)en, ba$baß Q3o(0 gute ^Betfe tfyat,
bie fte feibjl erwarten, unb Don ©£>ttnid)t
geboten waren. Kenner will unb Fanns
ni'cf)t leiben, bag &ie (Seinen etwas Dornet
inten $u tl)itn, bas er md>t befohlen l)at, es
fei) wie gut es immer fetm Farm. £)enn ©e*
fcotfattr ifl aller 2BerFe $bel unb &iitt, ber
an ©Otteö ^Sorten banaet.
12. 3Bcil benn nun bib Zzbm nic&f Fann
oljne aufferlid)en ©ottesbienft unb SÖßeife
,fei)n>.f>at er il>nen vorgelegt foldbe mand)er*
fei; 2Beife, unb mit feinem ©ebot fcerfaffet,
auf bah ob tfe ja muffen ober and) wollten
©Ott irgenb einen aufferfi$en£>ien|tt$un,
ba§ fte tiefer einen angriffen, unbeliebt tU
nen eigenen erbadjten ; bamit fte~gew$ mb
ftd&er waren, baß fold) ibr SOßerF in ©£)t*
teS 2Bort unb ©eljorfam ginge. 2Jffo iff
?bnen allenthalben geweitet, eigner SBernunft
unb freiem 3Billenju folgen, Qiuteß ju tlynn
unb woblju leben; unb boct> übrig gnug
Üvaum, Statte, Seit, ^erfon, <2£erF unb
^eife benimmt unb vorgelegt, ba$fknid)t
Hagen bürfen, nocf> frember ©ottesöienffe
Krempel nac&folgen muffen.
13. 2(ufs anbet'e t|t ju metfen, t»ag bk
(Befet^e öreyerley 2(rt finb. €*tlid)e, bte
nur \>on jeitlid>en ©utern fagen; \vk bep
uns tit Äai)ferlid>en ©efe|e t^un. ^biefe
finb üon (3Qtt allermeiftum ber Q3ofen wil*
len gefegt, üa§ fte nsd)ts arget'S tfyaten.
X)arum finb folcfce ©efe^e nur ®el>rgefe#
%t, mefjr benn £ebrgefei£e. 011$, ba tyloß
feS gebeut, ein tPeib mit einem Scheibe*
bnefe von ftä) ju laffen, ? ^of 24, r.
3tem , öa^ ein Hlann fein U>äb mit etV
mm ^iferopffer treiben, 49ftof 14. unö
andere tDetber mebr nebmen mag, y $ftof
2ta- @o%s finb alles weltliche" ©efe^e.
£tlid>e aber finb, bie t>on du(ferlid)em ©ot^
tesbien|!e lehren, vok broben gefagt ifh
i4f lieber btefe bepbe nun ge§en bie ©efe^
|e ^om ©lauben unb t)on ber Zkbz, alfo,
baß alle anbere ©efe^e muffen unbjbllen i^r
^aa§ baben üom ©lauben unböon ber£ie*
be, baftfiege^en füllen, wo i^re %BttUaU
fo geraten, ba$ fte nid)t wiber ben ©lau*»
ben unb bie £iebe gel)en ; wo fte aber tvi*
ber ben ©lauben unb bk £kbt geraden, fol>
len fie fd)led)t ab feyn.
i>. Öa^er lefen wir, ba§ 2)at?iö ben
ITSoröer 3oab nic^t tobtete, fo er öoe^
$wey mal öen Cob üerbienet batte , 2 @am.
3.Ü.27. c.20,10. Unb 2 ^am. 14, u. ge*
lobet er öem tX>eibe von Zbctoa, ibv
©o^n f?Ue metyt Perben, ob er xvol fä*
nen
i) 2fcif Oas 2üte Ceflament*
nm 23w'&er' erwürget fcatte ; 3tem, 2Cb* j unb ben ©tauben unt) Siebe aucb auf einen ?
faiom toötcte eraüd) nic^t, 2 &atn. 14. ba^u wte&et'befet et: unreifen tin ©efe£ fo
&. 21. Stern , er felbfr , JDavib , a% von bem
^eiligen "£>vob fcer Priefter, i<§5äm.2i,6»
Stern , C^amar meynete , 6er 2\omg
mochte fte geben $mnon, ilyxtm ©tief*
btuber , $ur 2£be / 2 ©am. 13, 13. Sfuä
tiefen unt) bergleicben©efd)id)ten fielet man
wfy, bag bie Könige, ^rieffer unb £>ber>
flenbaben oft frifcl) im ©efe£ gegriffen, roo
es bec ©taube unt» bie Siebe laben gefobert:
ba§ alfo ber ©taube nnb bie Siebe foll aller
©efe&e ^enlerin fron , unb fte alle in ibrer
Sßlafyt baben. 3Denn fintemal alle ©efe$c
auf ben ©tauben unb Zkbe treiben, foll FetV
nes triebt mehr geltetyioef) dn ®efe£ feon , \vo
es bem ©tauben ober ber tkht will jumiber
geraden.
16. ©erobalben irren bte 3üben nodb
beutiges $:ageS fajtfebr, baffte fo Irrende
unb bort über etftcben©efe^en^)i0fi5 balten,
unb inel e§# Siebe unb St'iebe liefen untere
geben , ebe fic mit uns äffen unb tranfen, ober
betrieben tbaten, unb fe(jen beS ©efe^es
^ei)nuns nicbt redjt an. SDenn bieferQ3er>
ffanb tjt ttonnotben allen , t>ie unter ©efefcen
leben , niebt allein ben %uüm. £5enn alfo faaet
äueb <&tyiftu$ Wattfy.w, u. bafiman&en
£5abba_tb brechen mochte, wo em(2)d?6
in eine (Brube gefallen wäre, unö il?m
fceraue Reifen; welebes bocb nur eine jeifr
liebe Sftofb unb ©cbaben mar. 2Bie <okh
mebr füll man frifd) allerlei; ©efe$ brechen ,
wo es SeibeS $?otb fobert, fo anberS bem
©tauben unb ber Siebe ntebts jumiber ge*
fcf)iebt. 3ßie €brif!uö fast, bag es £)a*
t>tb getban bat, ba er bte beiligen$5robeaf;
Storni 12,4.
17. 2Bas ijt aber, bafr SDtofe bie ©efe|e
founorbig untereinanber wirft? 3Barum
fe£t er nicbt bk weltlidxn auf einen Qaiu
fen , bie geifflid;en au$ auf einen Raufen,
oft, unb treibet einerlei) SBorte fo oielmaf,
bag es aleid) fcerbroffen ifl m lefen unb $u bo*
ren? Antwort: ^ofe fd)reibet, me fiebö
tuibü, ba§ fein 3M) ein ^ilb unb ©:em>-
pel i)l bes Övegiments unb Sebens. ^Denn
alfo gebet es ju, vt>enn es im @d)ix>anae9e^
bet, t>a$ /e^t bi§ QBwl, je£t jenes öetban
feon mug. Unb fein 3ftenfd) fein Seben al^
fo fajfen mag, (fo es anbers gottlicb fepn
foll, ) ba§ er biefen ^ag eitd gei|llid), ben
anbern eitel tveltlid) ©efe$ ubt^ fonbern
QdOtt regieret alfo alle ©efe^e unter einaiv
ber, roie bk (Sterne am Fimmel unb$3lu*
men auf bem 5^t>e (leben, ba§ ber ^enfc&
muf alle @tunbe m jeglid)em bereit fepn,
unbtbun, roeldjes ibm am er)lai \)or bk
Sjanb l&mmt. 2ßfo i|t ^ofi's 9$ud& aud)
unter einanber gemenget
18. ©ag er aber fo faf! treibet, unb ofl
einerlei; tt»ieberbolet, \>a iffaudb feines 5(mts
$lrt ange^eiget. ©enn wer ein ©efe|oolf
regieren foll, ber muß immer anbalten, im#
mer treiben, unb fieb mit bem Q3olf> tote
mit @feln , bleuen, feenn fein ©efe|n3er0
gebet mit Sufrunb Siebe ab*, es ifl alles er*
pungen unb abgenotbiget. CCßeil nun^o^
fe ein ©efe|lebrer ijt, mu§ er mit feinem
reiben anzeigen, n?ie©efe^erFege^Dun<»
o.
gene 2£etfe ftnb, unb bas Q3olf mube
macben, biserburd) fold) ^treiben erfen*
ne feine ÄranFbeit unb Unluft m ©D^^eS
©efe^?, unb nad) ber ©nabe traebte; wie
folget*
19. 8ufe öritte, ifi bas t>k reebte ^eo*
nung^ofiS, bog er burdjs ©efe^3 bie^uiv
De offenbare, unb alle^ermeffenbeitmenfc^
liebes Vermögens uj febanbenmad)e. ©enn
baber nennet if)n @t. Paulus ©alat. 3/19.
mm Amtmann ter Sunbt, wti fein
% 3 ^mt
*
1. Vombm $u fcec 2>eucfd?m Öibelu1j>eifet$uiicj»
s*f
<£>a$ ifT, bas 2fmt SJtoit*, bas.unS ju (gunben
unb@d)anben macfot mit bem@fan3&er€T*
fenntnig unferer 23o#)eit unb %lid)ti$hit,
tW unö nic!)t mefyr melje, fc^rccfctunöaucb
nid)t met>r mit bem $:obe, SDenu wir (ja*
ben nun Die Älarfcett mrBmtefkfct Cbrfc
fit, ba6 ifi; tag 2tmt bei' ©naben, öaburcfr
mir g&riftumetf ernten, mitmek5>eg©erecl>
tigfeit,Eebenunb &tath mir bat ©efefc
erfuüen, $ob unb £<5fle tiberminben. 3Bie
aud) öie örey #pojMauf fcenr^erge vU>a*
bor triefen unö Oriiam fafym, unb fcod?
nid>t vor il?nen eifd>racfen, um öec lieb?
Itd>enlslatl)eit Hilfen im #ngcftd>te Clni*
&i «ülätt&.i7/4- ^F9'33* 2lber &a
'CfjrifluS ntd)t gegenwärtig war, formten
Die Ä inber Sfrael bie tfat|eit unb ©langen
in 3ftofB 2ingeftd>t nid>t erleiben, barum
muffe er eine S>ecfe ba&or tljun, aSJtof. 34*
&♦ 30» 33» '
27. 3)enneS jtnb&reyetley Beulet* free
(Befeses: ©ie erjlen , t»te bas ©efe£ l)oren
unb wrackten, fuhren ein rud)io3£eben, #?
ne gurd&t ; *u biefen f ommt ba$ ©efe$
md)t Unb ftnb bebeutet burd) bk Svalbbie*
ner in bei* 2Büffe, um meldxr mitten «Dlo*
je bk tafeln etöjfte» märf, unb ba$ ©e.fe|
titelt ju ü)nen braute, 2 SBTDf.-3s , 6. 19,
28. CDtean&cmvbie et angreifen mit
eigener £raft uj erfüllen, o()ne ©nabe,bie
ftnb bebeutet burcl) bie, fo^oft$$ntli|nid)t
machen fte eine £>ecfe baruber,.unb fuhren
ein f>euct)lerifd) Seben mir auffetltd&en 2Ber*
Jen be$ ©efefce«; m\d)tt bod) bas ©efe£
alles ju ©ünben mad)t, mo bie £)etfe ab*
getban mirb. £>enn bat 6efe£ ermeifet,
baf unfer Vermögen nic&tf fep/ oljnc €l)n*
fti ©nabe. ~
29+ £>ie dritten fmb,-bie SRofen Jfauofc
ne ©eeft feiern . *£)a$ ftnb 'bie j tye be& ©e*
fckes ^ZeijnungmlMyen, mie es unmöglich
£)ing forbere. ©a geljet.bie @unbe inber
3vraft , 1 (Eoriutl). i?, * 6, ba ifi ber ^:pb mdd)^
tig , ba i|i beö ©ofiat^ ©pief mie ein ^e?
berbaum, unb feine @tad)ei bat feeb^ut^
Dert @efel ^rjeö, bag afle^inberSfrq'elöor
tT)m fitei>en; of)ne ber einige C5^a\>ib , Ö$w
fluö unfer $&n, erlofct unö üon bem allen.
©enn-.tt>D nic^t €I)ri||i ^Iar|eit neben fsfr
d)er Ä'lar&eit ?)lDfiö fame, tönnte niemanb
fül$e ©lan^e fce$..@$efef es, ber ©unbe unb
beö ^obeö ©d&recf en ertragen, fciefe fah
Im ab Don allen ^töerfen unb Sßermejfet*'
%tit, unb lerpen am ©efe£ nid)f me^r, benn,
allein @unbe ernennen, unb nad> €^ri|!o ^u
feufjen» 3Befcl)eö auefe baö eigentlid)e 5(mt
Etojfeunb beö ©efei^eö STreifi, ©al.3,«^
30. 5((fo f)at ^ofe auc() felofl ange^eiget,
ba§ fein 5(mt unb ^e&re follte magren bi^
auf «E&riftum, unb alebenn aufboren, ba er
fpric^t f^ofi8/ir: ^tnert Propheten
wirööir btvi^xt, bein C50tt, evwe*
cFen aue deinen Sruöem^ie miö^,bm
foüfl 6u ^6ren :c* £)i§ i(l ber ebelf!e<^prudE>,
unb freilief) ber ^.ern im ganzen 9ft.of$, met^
c^en auc& bte ^poflel ftoc§ gefuf)ret unb flarE
gebraud)t ^abeny 30^1,4^ Cap.^i^
§(pg. 3, 22. cap-7, 37- toß €üangelium ^u
beFrdftigert, unb baö ©efe£ ab^ut^un; "unb
alle ^rop^eten gar fciel batavß gebogen,
©enn weil ®Ott feier einen anbern^3ropf)e#
ten wrljenTet, ben fie. ^oren füllen, finget,
fic&ö, ba§ er tt\x>a$ anberö lehren mürbe,
benn üD^ofe, unb Sftofe feine ^ac6ti^müber^
gibt, unb meidet, ba§ man /enen (jorenfol*
le; fo fann je berfelbe ^3ropf>ef niefet ©efefj
lehren: benn bat bat $iofe attföaller^^e
auögerid)tet, unb mdre feine ^o^, um be$
©efe^eö mitten einen anbern ^ropf)eten ju
ermeefen ; barum ifi et gemig^on ber ©na>
beniese unb €ißifiQ Qtfaat.
31. S)av
16
0 2fof *>ae 2ttte Ceflament.
17
31, ©arum nennet aud&@f.^aufa«$ftö*
ff« ©efc$'öa»2tlte <Ief*ament, 2 Cor. 3, 14.
£brifln«aud),baer Da« 9?eue Filament
einfe$et, «0la«&. 26,2g. unb ifl barum ein
$:eflament, Da§ ©Ott Darinnen Derljiegunb
befd&ieb Dem 3$ol? 3frae! baß Sani) €ana*
an, wo fie e« Ralfen würben. Unb gab e«
mid) ibnen,unb warb befldtiget burd)<Sd;6p«>
unb s2)ocf« ^ob unb 23lut , 2 ^of. 24 , g.
2fber weil folcb ^eflament nid)t auf ©Ot*
teö ©nabe fonbern auf 'iSftenfcbenwerfe fluni?,
mugfe e« alle« alt werben unb aufboren, unb
baß üet^eifiene £anb wieberüerloren werben:
barum, baß burcf) <2Berfe baß ©efe£e nid)t
fann erfüllet werben. Unb mufte ein anber
$;eflamenf fommen, baß nid)t alt würbe,
aütf) nid)t auf unferm ^bun, fonbern auf
©Otte« 3Bortunb SfBerfen flünbe; auf
baß eöewi3ltd)wa^rete,vf)ebr.i3,2o. £)ar*
um ifl e« auci) burd) einer ewigen ^erfon
Q:ob unb Q3lut beflätiget, unb ein ewige«
£anb tterbeiffen unb gegeben. £)a«fet) nun
Don -^DZofiö Ö5w$ern unb $mt gerebr»
32. 3£a« ftnb aber nun bk anbern 25u*
d)er ber^rop^etenunbber^efc^id^e? 2(nt*
wort: Sfttdjt« anber«, bennwa« SWeifl:
benn fie treiben aüefamt 93loft« 2(mt,.unb
webren ben falfcl)en ^ropbeten, ba§ fie baß
Ö5olf nid)t auf Die 2Berf e fuhren ■ fonbern
in bem red)ten kirnte ^frofi« unb @rfenntnij?
be« ©efe|e« bleiben laffen* Unb (jaltenwfl
barob , baß fie bürdj beö ©efe$e« rechten 38$$
flttnb bk £eute in ibrer eigenen. Untud)tig*
feit behalten, unb auf g&rifhm» treiben; n>k
3ttofe tbut. ©arum flceicben fie aud) mi*
ter au«, wa« $Rofe t>on Cbriflo gefagt bat,
unb dienen an bepbedep Tempel berer, bk
Qftöfe red)t f)aben> unb berer, bkü)n niebt
redjt tjaben, unb alier bepbsr ©träfe unb
£of>n. 2(lfo , baß bk $ropf>eten nid)t« a\v
ber« ftnb-, benn ^anblSab'erunb3eugenSÜ&*
&utl?eri Sctysf tm 14. £l)eil*
ft« unb feine« 2(mt«, ba§ fie burdj ^aß ©er
fefc jebermann ju Cbriflo bringen..
33. Stuf bas !e|te füllte id) aueb wol bk
geifllicbe ©eutung anzeigen , fo bur d) baß £e>
öittfd;e ©efe£ unb ^rieflertbum «föoffe öö*
gelegt. 2(ber e« ifl fein m fciel \u ftbreibett,
e« will Ovaum unb %tit baben, unb mit le*
benbiger (Stimme au«gelegt fepn. 3Denn
freplid) .Sttofe ein 95mnn ifl aller ^Sßeiöbeit
unb ^erfianbe«, barau« gequollen ifl alle«,
voa^ alle ^ropbeten gewu§t unb gefaget Ija*
ben, ©arju aud> baß %lme ^eflament
berau« feu^t, unb barinnen gegrünbet ifl;
vok wir geboret baben. 5(ber boc^ einfletV
ne« fur^e« ©rifflein ^u geben, benetu'enigen,
fo©nabeunb ^erflanbbabm, weiter nac&>
mtraebten, fet; ba« mein ^)ienfr.
34* ^enn bu wiüfl wo^lunb fid)er bm*
ten, fo nimm €&rifhim üor bid); benn ba$
ift ber 93?ann , bem e« aikß unb ganj unb
gar gilt. (So mad)e nun au« bem £o(jen*
priefter Qiavon niemanb, benn€bri|lum aU
km, tvk bk €"ptflel an bk ^brder tfyit,
c»7, is. feqq. weld)e fafl allein gnugfam ift,
alle giguren S^off«- ^u beuten. Ölfo ifl es?
aud& gewiß, baß €f)riflu« felbfl ba« öpffeu
i)l, ja aui) ber Wtar, berficbfelbf!mitfei>
nem eigenen $ölut geopfert fyat; vok aud&
Dtefe dpifM melbet, c. 7,27 13, 10. 2$i*
nun- ber ^itijcbe #obeptief*er bureb <btd&
Cpffer nur bk gemaebten (Sünben weg>
nabm, bk \>on ?Ratur nid)t ©unbe waren t
alfo fyat uufer ^).obepriefler €brifln« burc&
feinfelbfl Öpffer unb %5M bk recbte(S«n^
be, bie t>on Ö?atur (Snnbe ifl, weggenom*
men. Unb ifl einmal burd) ben ^otbang
gegangen |u ©Dtt, ba§ er un« Derfo^ne»
2(ifo, baf bu alle«, wa« »om #obenprie*
fler gefebrieben ifl, auf Cbriflum perfonlic^
unb fonfl auf nmnanb beutefl.
$z Slber be« #obenpriefler« -©o^ne, bie
mit bem taglid)en ;Opffer umgeben, follfl
95 bu
!$
I, X>orrefcen $u Öer £)eut(ci)en Jbibel&beifeijung.
__ 19
ift, weil ihn Seremiaö c. 23,6. ££üv9v nennet,
6a er fprtd&t : Sie werben tbit feetffen
6*Ert, unfer (Berecbter, 2(lfo an mejr
Orten befgleid&en ju fwben i(?. ,.
m hiermit befehle idj aHe meine €efec
£!jriflo, unb bitte, baf fte mir Reifen bei)
©Ott erlangen/ bip^Berr5 nti^lid) binattf
ju fuhren, ©enn icb befenne frei) , bafHcft
tnidLuuiiel unterwun&n habt, fojibej:li4>
bjfJEte^ejlflmejit au &erbeutfcfienriSetnt
bie €träifd)e ©pracbe tieg7y leiber, jugac
barnieber, ba|? auc& tik 3itben felbft wenig
gnugba»on wiRen, unb ihren ©(offen unb
beuten (bat i$ t>erfucl)t Ijabe,) nicbt ju-
trauen ift. Unb aßtt, füll t)k Q3ibel ber*
florfommen; fo muffen wirö tl)tm,bie£l)ri'
flen finb, als bie ben Q3erftanb Cljnfti Ja*
ben,obneweleljen aud)bte ^unjt ber @pra#
cf>c nicf)tö i#. SBeld&es Mangels falben t>tel
ber alten ©olmetfcfrer, aucl) #ieronvmu$,
an fciel Orten gefegt baben. 3cl) aber,
wiewof ich mid) nid)t rübmen fann, ba§ ich
alle£ erfanget Ijabe, barf id)bod>bas jagen,
ba|j biefe £)eutfd)e Q3ibel lidjter unb gewif*
fer ifl an Dielen Orten, benn bit £ateinifdje;
ba§ e$ wabr ift, wo Dtc ©tuefer fie mitüy
remllnfleif; (wie fte pflegen,) niefet Derber*
ben, bat gewipcl) ()ier Ut ©eutfefee C^pra*
cf>e eine bejfere Q3ibef, bennbie £afeinifcl)e
(Sprache. £)ej? berufe ich miclj auf bk
£efer,
3. t^mwirbjd^aucl) ber jvptlj ar 1 bag
d\pb bangelT^^wirb hmßfojgßBtm,
ber fiter niebt wolle ffieifter über mieb feinte
unb midTljier unbba tabeln. ffBolan, bie
MLi&Mmk 3cl) b<*fo e$ Don Anfang
woljl bebac^t, ba§ ich ef)e je Jen taufenb f!n#
ben woluVbie meine 2lrbeit taMn, ebeidj)
einen funbe, ber mir ba$ jwanu'gfle $l)eil
nadbtfjate. 3dj wollte aucl) gar geleljrt feoti,
unb meine £unft fo(lli4> beweifen, wenn
i# foftte ©t, £ieroni)mt lateinif^e 25ibeJ
tabefo
$u auf uns €l>rijTen beuten, W wir Dor un*
ferm SBater £#rifro, im #immel (i|enb,
'tyierauf£rbenmitbem£eibe woljnen, unb
nid)t Jinburcf) ftnb bei) iljm, ebne mit bem
©lauben geililicb. ©erfelben £fmt, wiejie
fd)lad)ten unb opffern, bautet nichts an*
berS, bennbag(bangeliumprebigen, buref)
weldjes ber alte Sflenfd) getobtet, unb ©Ott
seopffert, bureftö Jeuer ber Zkbe, im ^)etV
ligen ©eifr Derbrannt unb öeriebVet wirb,
weldjeö gar wo!)I reue&t Dor ©Ott, bat i|r ,
e^ mac^t ein gut, rein, fidjer ©ewiffen öor
©Ott. ©iefe Deutung trift ©t. ^aulu^
9vom.i2,T. baerlejret, wie wir unfere
£etber foüerr opffern (5<Dtt jutn lebenbt^
gen , ^eiligen , angenehmen 0pffer.
<2[Beld&e^ wir tl)un ( wk gefagt,) burcl) ftettV
ge Uebung be^ @t>angelii, bei;be mit ^rebi*
gen unb ©lauben. ©a* fei) bigmal genug
jur f urjen Anleitung , Cbriftum unb ba^
€bangelium $u fuejen im Ölten ^reflament.
2)S5ericl# ^on t)cm tarnen
©Ott«, #OSK, unb S)eutfcljer Sol-
metfeßung in ber JBorrebe überbie
fünf ^5u$er 3Sofi^ 2fo, 1523*
e^ foll audjwiffen , wer biefe Q5ibelltefet,
ba§ icß mt($ gepiffen habt , ben Sfta*
men ©OtfeS, ben W 3uben-Ietcagram*
maton Ijeiffen, mitgroffenQ3ud)|labenaug>
jufefereiben, nemlid) alfo^^ÄÄ^ ; unb ben
anbern, ben fte Jeiffen, Zbonai, halb mit
groflen^5ucl)f!aben, nemlid) alfo, ^cr.
©enn unter allen tarnen ©Otte^ werben
biefe jween allein bem rechten wahren ©Oft
in ber <&fyxift ^geeignet, bie anbern aber,
werben oft auc& ben Engeln unb ßtüi*]
gen uigefdjrieben. ©a€ ttabe i$ barum'
«etjan, ba§ man t>amit im macjtiglic&j
fc&lieffen fann, ba$ C^fhtf wa&rer ©Ott
r&.
ben flnb. ©jOft wolle fem SC&erF boHfufv
ren, Das er angefangen tat. $mem
3) SBom&e überfrag 33ud) J>
oft, mit bemtmerfien ©wicf Sfoiifcjsa*
GcfmbHc$eti 2ln(jang,
i*
so g)3er<dfrpomn«mm0q)tteg/6ga& 3) Pwefre über fragtet) 6tob.<
fabeln» oberer foll&tiliir auc& wol
um ^ro^ bieten, bati iebs f&m nac&tfjate.
3(1 nun jemanb fo fafi über mid) gelehrt,
Der nefyme ifym bie ^Bibel ganj bor ju ber>
beutfiten, unb fage mir barnadj mieber,
ma$ er Fann. tyladyt ertf beffer, warum
füllte man if>n ifiid)t mir borjie&en ? 3d>
meonefe aud), id) mare gelehrt, unb meij?
mid) aufgelegter, benn aller f)ol>en(^d)U'
len-'©opl>iften, t>on ©£ttfe* ©naben : aber
nun felje id), baf? id) aud) nod) nid)t meine
angeborne SDeüt fd)e ©prad&e Fan. 3d>
fcabe auef) noeb biöljer Fein Q5uc6 nod)Q3rief
gefefen, bared)te iütt £)eutfcber ©prac&e
innen wäre. €j adg>tet aud) niejMnb, reefrf
g)eufd) 311 i reben7fonberlicbbie Ferren San*
ceTeWunbjDte £umpenpvebiger unb tyup<
penfeßreiber, btefid) (äffen DünFen,efre l>a;
ben tyladit, ©eutfdje ©praelje ju anbern,
unb bieten uns tägu'd) neue 3B6rter, be*
bergigen, bebanöicjen, erfprießlid? , txt
fc^lte0ltc^e/unbber9leic|en<3a/lieberiÜZann/
es iff woljlüetljoret unb ernarret baju.
4. ©umma, wenn mir gleidj alle jufam*
men traten, mir Raffen bennod) alle genug
an Der Q3tbel \u fc&affen, baf? mir fte ans
£idf)t brauten; einer mit 33erffanb, ber an*
bere mit ber (Bpracbe. £)enn aud) id)
x\id)t allein bierinnen fyabe gearbeitet, fon*
bern baju pebraudjf, mo id) nur /emanb 5a*
be moebt überkommen, £)arum bitte id) ,
jebermaroilafiefein £dftern, unbt)ie armen
£eute utmetwirret, fonbern fjelfe mir, mo
er Fann. 3Bill er ba$ nid)f , fo ne&me er
bie %ibeffelb(t&or, unbmac&eiljm ein eiV
gen. C£)enn biej'enigen , bk nur lajtern unb
jmaefen, ftnb freolicty niebt fo fromm unb
vtWd)f ba§fie gerne motten eine lautere
SSibel Ijaben; jmtemal fte mijTen, bog fte.
es nid)t twmogen; fonbern mollten gerne
$)}ei|fer ^lugling in frember 5\unftfe«n, bk
m i&rer eigenen tunft wod&nte @cI)ülevwor<
21
§\at Q5ud> £iob Jjanbeft tiefe fraget
^w7 4>b auefc ben frommen tlnglutf
von (BcDttmeOeifabre^ £ier ffeljet £io&
öefle, nnh (jaft, b$ ©Ott auc& tk $rom>
men o^neürfacbe, allein ^u feinem £obeper*
niget, mie €Wuö Sobannte am 9, Cap.
»♦ 3. bon bern, ber Winb geboren mar,aucf)
jeuget.
2. ©armiber fe^en ftd) feine Jreunbe,
unb treiben ein grog unb rang ©efd)ma|,
mollen &Ott fKec&t erhalten , baf? er feinen
Srommen ftrafe; (traft er aber, fo muffe-
berfelbe gefunbiget ^aben; unb ^aben fo if)^
re melm'ien unb menfcbM)en©ebanfenüon
©Ott unb feiner ©erec^tigfeit, afömdre er
gleicb mie ^enfeben ftnb, unb fein 2Kec&f
mie ber <2Bdt ditd)t i(h
3. ^Cßiemor au**&iob, aU ber in
^obeänotljen fommt, <mt menfc&lic&ec
@cb»ac6$eit $u biel mtber ©Ott rebet,unb
im Zeibm funbiget; unb Dod) Darauf bleu»
b*t,er f)abt fbkfe Reiben niebt berfcbuIbetDor
anbern: mie eöbennau^ maljr ijl. Ötbez
Vüt$t urteilet ©£>tf, ba$$iob, inbemet
miber ©D^:?: gerebt fyat, im Seiben, u«/
red)t gerebt Ijabe: bod> maö er miber feine
jreunbe gebalten fyat von feiner Unfc&uRv
öor bern geiben, re$t gerebt fyobt.
4. Stffo" führet biefes ^ueb bie »&i(!orie
mb\id)vafyn, baf? ©Ott allein gerecht ifl,
urib bod) mol ein ^D?enfd) miber ben anbern
gerecht iflf aud) vov ©Ott* - @$ ijl aber
uns iu ^tofi gefd&rieben, \>$ ©Ott feine
^8 ö $rof»
22
h Vorreden ju bcv üDeutfcl;en öibclubeife&ung.
23
flroflen|)eiK9ena}!olagtfirauc6eIn/fonberK*| /T) SQotttbt auf bell ^Sfaltcv
in ber ^iberwartigfeit. £)enn ef>e bag | ^ ^m^ wu* vu* jKIwHW*
£)iob m S:obeSang|tf6mmt, lobet er ©Ott,
über Den SKaub feiner ©fiter unb 3;ob feiner
£inbet\ 2lber ba if)tn ber ^;ob unter 2to*
gen gebet, unb ©£>tt (tcl) ent^euc^t,: geben
feine 2Borte Neigung, was fcor ©eban*
fen ein Sttenfd) fyabt (er fei) wieljeiliger
^^^woHe,) miber©Ctt; \vkü)n btm£et,bag
^ ©Ott nid)t ©Ott ,fonberneitel Stifter unb
jorniger ^prannfe»,ber mit ©ewalt faljre',
tmb frage nac&niemanbs gutem Seben, 3Dig
ift Das bo#e ©tuef in biefem ^Bud>e. ©as
fcerfleljen allein bte ^ fo and)} erfahren unb
fttylen, was es fh>, ©Of tes gorn unb llr*
t^etf leiben, unbfeine ©näbe verborgen fepn.
^^sSitß^e abere biefeS £3udtö ifl : fo rei*
~*^ J[g unb pracftjjg , ajitrepf ic^_|ej^
nes ^n^plnja^m^n @^tfF; unb fo
mans foate alfemfälben öon •SBort m 3Bort;
* unb nidjt bas mebreremal nad> bem (ginn
öerboJmetfd)en, (w(e bie 3üben nnt^ nn>
tte^dnbige SMmetfdjer wollen, >wtbbe es
niemanb fcerfleben mögen. tyl$, wenn er fo
oberbeggleid)en rebet: iDie^iirjligerircetv
den fein <35üt auefaufen, baö t'ft, bie,o
Üvduber werDenS ibm nehmen. 3tem, &e würbe, fo mugte es Der je|ige:^fater wer*
ßts fjaben Diel Ijeilige Leiter ben ^jalter
*M; fonberlid) Dor an^vn 25üd)ern ber
<Bd)vift gelobet unb §tlitbet Unb ] war lo>
betbasCCßer? feinen Reifer feibtf genug:
bocO muffen wir unferSobunbiDant'aud)
baran beweifen*
i 2. $ftan fjat in vergangenen :3aljren faß
wl Segenben Don ben ^eiligen, unb^agio*
na! , <£rempelbüd)er nnb Morien umf)er
gefübret, unb t)k %Bdt Damit erfüllet, bag
Der ^falter bkmil unter ber 25anf unb in
fold)er Jinflernig lag, Dag man nidjt wol
einen ^falmen redjt Derftunb, unb bod) fo
trefflichen eblen ©erucl) Don ftd) gab, Dag
alle fromme ^)erjen aud) ausDenunbefann*
ten ^OBorfe^ 5inbad)t unb ^rafrempfunben,
unb Das ^üd)leiu Darum lieb hatten.
3, 3d) halte aber, Dag hin ferner (E^em*
pelbucj) ober Segenben ber ^eiligen auf€tv
ben fotnmen feo, ober fommen möge, benn
m^aU&M*, Unb wenn man wünfcDen
follte,, bag au$ allen krempeln, Segenben,
' lorten 2 bas belle gelefen unb mfammen
unD auf bie befle <2Beife gesellet
Isinbev be& <ooc^mut^0 ftiiö nie 'öratif
gangen, baSif?, bie /ungen Sowen, bie fiol,^
ftergeljen; unb bergleid)enDiel. ^tmAidtt
()eigter ©lücf, ^mjternf ,. Unglücf^c.
S)erl)glben ad)te id) , big britte^MJ^leA
müjgnM&«"/ unb t>on7 bin_ivlualinaen
gejaMyverben , es fep gar ein anber Ö3u$,
benn bk£ateinifd)t%$ibel fyat. ^)ie latten
wjr fahren. ^Bir fyaben ben gleig furge*
wanbt, bag wir beutlid)e unh ;et>ermann
fcerfldnblidx Üvebe geben, mit unDerfdlfdb^
tem (Sinn unb^erjtanb; mögen leiben, bag
jemanb beffer mac^e»
bm, ^enn tyw finben wit nid)t allein/
was einer über jnxen ^eiligen getban (ja*
ben; fonbern was DaS^aupt fclbft aller
^eiligen Qtfyan lyat, unb nod) alle ^eiligen
t&un : me fie gegen ©Ott , gegen greun#
ben unb.gwnben fidb jlellen, wie fk ftd) in
aller ©efabr unb Mbmpaken unbfcbic&n;
über bas, bag allerlei) göttliche f>eil}ameSe^
re unb ©ebote Darinnen fielen.
4. Unb foüte ber ^falfer allein begljalben
t^eur unb lieb fepn, bag er fcon grifft (£5ter'
ben unb 5lufer|!e^ung fo itkUd) Det'f>eiffet,
unb fein Oveid), unb ber ganzen €l>riflenbeit
©tanb unb liefen »orbiibet, bag es wol
24
4) 2tuf ben Pfalter,
2?
mochte eine Fleine Q3iblia fteiffen, darinnen
alle£ auf£ fd&onfte unb Furjef^fo in bergan*
jen Q5ibiia freuet, gefaffet, unb ui einem fet<
nen (£nd)iribion ober ^anbbucf)aemad)tnnb
bereitet ifr : baf? mid) btinFt, ber ^eilige ©eifr
^abe felbfl wollen bte^DZu^c auf fid) nehmen,
unb eine Furje Q3ibel unb ©wnpeibueb oon
ber sanken £r>rtffenljeif , ober allen ^eiligen
mjammen bringen ,e auf baf, roer bie ganje
23ibf*a nid)t lefen tonnte, (jätte ftierinnen bod)
fafl bie aanje (Summa Mfaffer in ein Flein
S5ud)lein.
i* £iber über baS aUtiifi beS ^fatoeb*
le ^ugenb unb %lvt, ba§ anbereÖ3üd)ermol
fciel von ben 9SBerfenber^eiu'gen_rujm^eJn.;
aber gar wenig t>on ifjren Porten fagen:
ba ifr ber ^(after ein 2lusbunb , baritme
er aud) fo wof)l unb füffe reuest , wenn man
darinnen liefet, bager nid)t allein bie 2Ber*
ligenunsfürbilbet; fonbern bie allerbeflen
fo fte mit groffemCrrnfr, in ben allertreffu'd>>
flen (Sad)en, mit ®Ott felber geredet r)a*
ben. £)amit er md)t allein t&r 2Bort über
tf>rc 3Betfe, fonbern aud) il)t\ #er^ unb
grünblid)en &§at}> ifyrer Seelen un£ wvi
legt, ba§ wir in ben ©runb unb ö.uelle if>>
rer 3Borte ttnb 2BerFe, ba$ ifr, in ifyr
vöerj feften Fonnen, \va$ fte t>or ©ebanFen
gehabt fyaben, wie ftdr) il)f #erj gesellet unb
gehalten Ijat, in allerlei; (Sachen, ©efafyr
unb $M>. 3£eld)eS nic^t fo tf)un, nod)
t^un Fonnen bie £egenben ober Krempel,
fo allein t>on ber ^eiligen <2Berf ober SJBtuv
ber rühmen« SDenn tcf> Fann nid)t wiffen,
wie fein #erj flehet, ob id) gleidjm'el trefft
d)e 'SßerFe Don einem felje, ober Ijore»
8. Unb gleid)wie iß gar fciel lieber woll*
te einen ^eiligen l)6ren reben, benn feine
Fe ber ^eiligen erriet, fonbern aud) i&re QEBeifefeljen: aljb wollte id) nod) Diel fie/
SCBorte, tt»ie fte mit ©Ott gerebt unb gebe* I ber fein $erj unb ben (Sd)a| in feiner (See/
tet haben, unb nod) reben unb beten: ba§ | len fefyen , benn feine 2Bütte boren, £Das
bieanbern £egenben unb Tempel, wo man | gibt aber uns ber ^fairer aufs allerreidMicfy
fie gegen ben ^falter t)alt, m$ fdjier eitel
ftumme ^eiligen oerljalten ; aber ber tyfaU
ter reefetc wacfere,.Iebenbige $eitwn um
tinbilbtt.
6. ö ifr ja ein jlummer ^enfcß gegen
einem rebenben fd)ier al$ ein f)albtobter
^enfd) $u achten. Unb fein, t raftiger , nod)
ebler^erfam ^len\d)en ifr, benn reben;
(internal ber Tütfenfcl) burdjs ^Keben üou am
bern gieren am mei|!en gefd)ieben tt>irb,
me^r kenn burd> bie ©eflalt ober anbere
^OBerFe : mit aud) rcol ein ^)oft Fann ei*
nes ^enfd)en ©ejlalt btird) @dbm>erfun(l-
^aben ; unb m ^kiex fomol fe^en , f)oren ,
riechen, fingen, ge^en, flehen , eften, tritv
Jen, fa(len, bmjlen, junger, jrojl unb
^art Sagerleiben Fann, al^ ein Teufel).
7. gubem tfjut ber ^falter noc& me^r,
baj er nic&t fd>lec&fe gemeineD\ebenber^)eiV
fie an ben ^eiligen, bag mir gemij? fei;n
Fonnen, mie i&r #er$ geflanben, unD if)re
^CBor-te gelautet ^aben, gegen ©Ott unb
/ebermann.
9. £)enn ein menfc^licß- ^)erj ifr mte ein
(Sdjijf auf einem mifben ^eere, weld)e$
bie @turmminbe oon ben fcier öertern ber
^Belt treiben. e #tei' (foffef f>er Surct)Mmt>
(Sorge oor juFünftigem Unfall: bort faljref
©ramen 6er unb^rraurigFeit üon aegemoar^
tmm Uebel. $ier tx>el>et tytfnumunb
Q5ermefient)eit Dom juFunftigen ©lucfe:
bort bjäfet $er @id)erf)eit unb 5reubeinge<*
genmartigen ©ütern.
jo. (Solche (Sturmminbe aber lehren mit
^*rnfl reben, unb baf $en offnen, unb
ben ©runb l)evau$fc\)utten. Öenn mer in
§urd)t unb 9?otlj fieeft, rebet fciel anberö
Dom tlnfatt, benn ber in greuben jl^mebet:
$B 3 urt>
30
L Vovvebm $u fter Z)eutfd?en 2Mbetöberfet$ung.
3i
roer es foüte ein wenig ^crfud>en mit £rnjt
öm ^falter unb 2$ater Unfer, ber füllte
balb bem anbad)tigen ©ebetlein Urlaub ge*
ben, unb fagen: 2(cb eö ift nicl)t Öer (Saft,
£raft, 35runflunbgeuer, bie icbim^al*
ter fmbe , e$ fd)mecf t mir m falt unb m baut 2c
4. Unfer lieber £err, ber uneben ^fak
ter unb QSater tlnfer ju beten gelebret unt)
gegeben (jar, verleibe unsaucl)ben©eiffbeö
©eber$unb©nabe, bagwir mit Suf* unb
ern|tem ©lauben, ftarf unb obne aufboren feiern
beten; benn es tl)Ut uns notl): fo W ers
geboten, unb wilis alfo Don uns fyaben.
3>m fc^ £oby €^re unö-DanE in&m$tit,
Slmem ^
~6)l^vrei>e über bk ^3üc^er
@albmom&
1.
CfVrei) SSudje'r Gaben ben tarnen <^a*
«SL/ Iomonfo S)a$ erffe tff, ^rowrbia,
5ie 6prud?e,weld)eS bißig ein 23ud&ljeif*
fen mag bon guten SBerFen? benn er batv
innen lehret ein gut Seben fuhren bor ®Ott
unb ber 2Belt.
2. Unb fonbedieb nimmt er bor ftcb bte lie*
be 3ugenb, unb jeuebt fte ganj unterlief) ju
©OtteS ©eboten, mit troftlicben <3$eri)#
fungen, wie wobt eö ben frommen geben fol*
Je, unb mit Bremen, wie bie35ofen geffraft
werben muffen, £)enn bte Sugenb bon if>r
felber m allem SSofen geneigt, bam, allein
unerfahren SBolf, ber SSBeltunbbeS $:eu*
fels£ift unb Q5oö(>ett niebt berjtebet, unb
ben bofen krempeln unb 2fergerniffen
$u wtberflcben t>tcl ui febwad) ijt, unb fiel)
felbfr ja niebt vermag m regieren; fonbern,
wo fte nid)t gebogen wirb , ebe fte ftcb umfte*
kt berberbet unb berloren iff.
3. £)arnm barf fte wol unb muß Gaben
fcebrerunb^vegierer, bie fte bermabnen,
©otfesfiirdjt unb ©ebot galten > bem $eu*
fef, ber <2Belt unb $leifd) ju we&ren. «^Bie
benn ©alomo in biefem Q$ud) mit allem
5teifeunbreid)lid)t^ut, unb feine M)tein
©prtid&e faffet, bamit fte beffo leic&ier ge»
föffer, unb lieber bebalten werben. £)ag
billig ein jeglicb Sttenfd). fo fromm ju wer*
ben gebenfet, fold; Qsucf) mochte für ein tag/
lieb «öanbbucfj ober Q3etbud) baften^nboft
brinnenlefen, unb fein £eben Drinnen an>
4. S)enn es mu§ bodj ber S&ege einen
geben/ entweber baf? man ftcb laffe beu
Q3ater jficbfigen obereben «genfer trafen;
me man fpriebt : (Enflaufeff bu mtr,e bu ent*
laufef! bem genfer nid)t. Unb wäre gut,
ba§ man ber 3ugenb fo!d)e^ immer einbt'U
bete, büß fte ungejwetfelf wt'ffen mu§te,ba§
fte entweber beg QSaterg $uitbe , ober be^
-Öenferö (Scbwerbt muffe leiben. SOßie^a*
lomoein biefem ^Suc^e immer mit bem ^>
be brauet benUngeborfamen, ^Den|i t$ wirb
bod) nid)tö ant>er^ brauö, &Ott ta\\ü niebf*
ungefrraft. ^ßtrman benn in ber (5tfa^
rung ffe&ef, baß bk ungeborfamen bofen ißiv
ben fö wunberlid)unrergeben,unb^ule^tboc^
bem genfer in t>te ^)anbe fommen, wenn
fte ftd)3 am wentgfletVöerfeben, unb am ffv
dberflen ftnb. X)e§ alles ftnb offentjicbe 3eu^
gen unb geieben bie ©algen, 9\aber unb
Svabenffeine am ^ege öor allen labten,
welcbe ®Ott babin gefegt fyat, bureb^welt/
lid)e Regiment, nun <^cbrecfen aller, bie
ftd) nid)t wollen (äffen mit ©Otte^ 9fBort
jieben, unb ben Altern nid)t geboreben.
j. ©arum nennet (Salomo in biefem
Q5ud)e Harren, alle bie, fo ®£>tte$ ©ebot
fteraebten; unbtPetfen, bie nad) ®Otte$
©eboten ftcb balfen. Unb triff bamit nid)t
allein bie 3ugenb, bie er üornebmlicb m Ufa
ren bornimmet, fonbern allerlei)' &tanbe,
warnen, (trafen, jüc^^n, unb immer julbom ^o^eflen an, bi$ tum alterunterften.
S)enn
32
£)enn gleidjwie t>ie 3ugenb tf>re' eigene £a*
#er fort, weer ©P"- ®-Dt: <# fa*
ben alle anbere ©tanbe aueb if)t' Softer, unt>
VdoI arger, benn ber Sugenb £a(iec fmb;
wie man fpriebt: 3e älter, je ärger. Unb
abermal: Alfter Jjilfr fcor feine ^fjörbejf.
6. Unb wenn fonft nid)ts Q3ofeS wäre in
ben anbern unb boben (Stäuben, als ba i}l
©ei$, #offarr, #a§, 3?eib*c. fo tjr bod)
t)tf einige SafTer bofe gnug, baf? fteflugunb
weife fepn wollen, ha füe niebt feon füllen,
unb jebermann geneigt anbern m ff)un , benn
ibm befohlen ift, unb^alaffen, was ibm be*
foblen ift. 2ÜS, wer im geifrlieben 2(mte ift,
ber will f lug unb tbäticj fepn im weltlicben,
unb ift feiner 3Beisbeit bier fein ^nbe:wie?
berum , wer im weltlieben $lmt e ift, bem wirb
bas #aupt iju enge üor übriger £unff , wie
baS geiftliebe 2lmt ui regieren fej.
7. (SoJeber $]arren fmb alle £änber,alle
<&tctitt, alle Käufer t>olly unb werben in
biefem bliebe gar fleißig gefrraft, unb ein
jeglicber t>ermabnet,bager bes (Seinen war»
te, unb was ibm befohlen ift, treultd) unb
flei&ig auSriebte. Unb ift aueb feine $:u;
genbmebr, benn geborfam fetm, unb war*
kn was ibm m tbun befohlen ift; bas f>etf^
fen tretfe ileute. £)ie Ungeborfamen beif*
narren, wiewol fie niebt wollen Ungebor*
fame nod) Darren feon unb ^etflen.
8. £)aS anbete Q3ucb bellet (Eobeletb,
bas wir bm prediget ^etflen , unb ifl ein
^rojibueb : als, wenn nun ein tittenfeb nacb
ber £ebre bes erften 35ucbs will geborfamlid)
leben, unb feinet 25efel)lS ober 2(mfS war*
ten, fofperret ftd) ber Teufel, 3Belt unb
eigen gleifcb fo barwiber, ba§ ber Sftenfd)
mübe unb t>erbr offen wirb feines (Stanbes,
unb reuet ibn alles, was er angefangen bat;
benn es will nirgenbfort, me ers gerne bat*
te, £)a bebt fieb benn Wüfy unb Arbeit,
Unluft, Ungebulb unb Durren, baf? einer
ilutberi Schriften 14, C^etU
6) Porrefce über 6ie 23ud?er ©alomonte.
33
will £dnbe unb pfiffe laffen geben ,unb nidjts
mebr tbun. £)enn wober Teufel niebt faim
uirreebten (Seite mit 2$orwi|unb£uffbem
©eborfamwebren,fo millerSMrlinfen <§titt
mit SWube unb 2£iberwärtigfeif binbern.
9. 3Bie nun (Salomon im erfreu Q5ud)e
lebret ©ebcrfam,wiber ben tollen <i\üfel unb
SBorwi| ; alfo lebret er in biefem feuebe,
wiber ben Unlujr unb 2mfeebtung, gebulbfe
unb beftänbig fepn im ©eborfam, unb im*
merbar beS (SttmbleinS mit ^rieben unb
greuben barren. Unb was er niebt balten
noeb anbern fann , immer fabren laffe, es
wirb fieb wol finben.
10. £)as htitu $5ud)iff einiobgefang^
barinnen @alomo ®Ott lobet für ben ©e#
borfam, als für eine ©DtteS©abe. £)enn
wo ®Öit niebt b<m&bdlt, unb felbfr regier
ret, ha i|l in feinem ©tanbe weber ©el)or>
fam noel) Sriebe. ^OBo aber ©eborfam ober
gut Dvegtment ifr, ha wobnet ©Ott, unb
fuffet unb ber jet feine liebe $5raut mit feinem
^orte, bat i(r feines tHunbee 3\u^.
2(!fo, wo es geebet imüanbe ober £ausnaeb
ben jwei?en ^ud)ern,Cfo üiel esfeim fann,)
ba mag man aud) bas bxitte ^Sucl) wol ftn^
gen, unb ®£tt banfen, ber uns folebes
nid)t allein gelebret, fonbern aueb felbfr ge^
tbanbat, 2(men* "
7) ?ßorrebe über t>te (Spruche
©alomo* 5(nnoi524,
i;
eif bif ^Bucb infonberbettt?ielmttO?ar#
1 ren unb ^Seifen ,m febaffen bat, unb
allentbalben bk ^eisbeit rubmef, unb bk
^borbeit fcbtlt, ifHonnotben, bafmanbie
^praebe unb 2£orte üornebme, was er
burcl) r:>rrenunb tPcifen \jerfranben ba^
ben wiü.& ^rum, ba$ bi$ nüfeliebe^3ud) befro
liebter werbe, will iebetliebe^Borte bier furj>
lieb,aufs allerbeutlicbffe icbmag,ausfrreid)en»
€ 2» £>as
34
L Porreben $u ber äDeutfdben 23ibcfubeifeQuncj.
3?
2, 23a3 ifi bes £oni<^S)attibS im $fal--
ttt, nnb fbnberli'c& be£ Honigs (Salomo ^BeU
fe, unb tfl t>teüetd)t ^u t»et; gett Dev (^pracbe
2(rt gemefen, t>a§ fie Harren ober £boren
Riffen, niebt bk, fo man t>or ber 2Be!t
hatten ^ctgt oberbte geborne hatten finb *
fonbern allerlei; lofe, leid)fferfiae, unaefetfa*
me Seute,allermei|t Die obne ©OtfeS 2Bort
fahren, tl)un, reben, aus eigener SÖeiv
uunft unb QSornebmen; n)ie gemeiniglid)
finb bk ^(lergroffellen^lüölTen^ac&f igj!en,
Oveicljften, unb $eiligften üor ber 2Beft.
9Cßie audb ^auluS Die ©alater, unb £bri*
jhis öte Pbarijaer unb ferne 3unger Har?
xtn beißt im (bangelio. 2luf ba§ bu wif*
fefl, n>ie ^alomon nicfjt t>on fcfeleeljten
nod) geringen beuten rebet, wenn er t>on
Darren rebet ; fonbern ebm t>on ben beften
in ber 2Belt,
3. S>nn ©afomo ^ei'ßt tDefebett (jier
m'cfets anbete, benn ©£>tfeg3Betel)eit, bk
in ®&m$ Porten unb Werfen gelefyret
wirb. Saturn er aud) immer ®Otte$ ©e>
bot unb <2Betf anjeueftf. S)aju ift aller
©ttuefeworte fein anbrer Urfprung , benn
®Qtkß <3Botf unb 2Berf , weil allerem
fd&cn $lnfd)lage eitel unb falfcr) finb, unb
niebt embers ausgebet , benn me (&Ott will
unb tfjut ©leiefeals wenn man auf£)eutfd)
fpriebt: & ijt bir bebaut, abernidjt be*
feieret. 3tem : 2Ber bat ©lücf Ijat, fuljrt
bte $8raut ^eim. Unb bergleicben fommen
m'rgcnb Ijet, benn baj? man fyat feben unb
greifen muffen ,n>ie ^enfe^en 2(nfi5 läge unb
Hoffnung immer fehlen, unbanberSgeräfb,
benn man benft,unbHijc£t muffe merfen , ba$
rinanbererfei), ber bagÜSablein treibt £)as
laben benn etliche ©oft, etliche ©lucf cje^
nennet &erbalben finb bk @prüd)w6t'fer
in allerlei) Stmgen unb (^praeften wabr unb
Semig, ate bk auf (&Ottt$ 2Berf gegrun*
t>et, unb m ©£)tte$ ^erf fommen, ob
©Ottes 3Bo« fcl)on nicljt ba i|t. SBieber'
um,Cborbett beider alles, bat oljne ©Ot*
teS 2Bort unb 3Berf geljet: unb einen H>etV
fen,ber fiel) nacl) ©Dttes28ort unb"3Berf
riefelet: einen Harren, ber fiel) ttermeffen
nad) feinem @inn unb £)ünfel riebfet.
4. daraus fel>en mir, wie ein treffsicher,
weifer unb feiner ^tann ßonig @alo^
mo ift, ber es tbm Ijat laffen anliegen, bag
et' unter fo Diel foniglid)en©efcbdften ftefeet*
neö £e(jrer$2(mt unterwunben bat, unbfon^
berlicb beg allernot^igHen, nemlicb bte 3u^
genb iü lehren unb u'ef)en, wie fie foll t>or
©Ott feliglicb nacl) bem ©eijt, unb üorber
®elt weglief) mit Zeib unb ©ut ^anbeln.
^)enn ba liegt Die grofk ?9?acbt an, ba$
man £eute auf ^rben l>abe , \x>k biefer ^0^
nig (^alomo wol)l gefe^en bat: welche man
niebt l)aben fann, man u'elje fie benn in ber
3>ugenb, ©arurn follte billig in aller SCßelt
bi§ ^ucblein ber Qugenb beizeiten eingebil^
bet, unb in täglichen ^Braucb unb Uebung
gebracht werben. Um welcher (gadjen wil^
len ol)ne allen Sweifel 00m ^enig @alomo
folcfee^ gemadjt unb gefebrieben i(l, allen
Königen unb Ferren jum Krempel, baf fie
ftd) aud) ber 3ugenb follen annehmen. S)a
gebe &Ott feine ©nabe ju. 5lmen.
8» Sßorre&e über t>ett ^>ret>tger
©alomot ^Inno 1524»
1.
^f\if 33udj bei§l auf €braifd& ^obelet^
^»^ baöifl einer, ber offentlid) in einer
©emeinbe rebet. ^)enn Rabat f)ti$t eine
©emeinbe, Derfammlet bei) einanber , bk
man auf ©ried)ifcf) ^cclefia nennet, &s ij!
aber ba$ ^ud) fret)lid) niebt burd) ben $o*
nig ©alomo felb)l mit eigener ^anbgefcbrte^
ben, ober gejlellet; fonbern an$ feinem
^unbeburcN^^ereae^oret, unb Don ben
^3ele^iv
36
6) liebet ben Prediget ©domo.
27
©eierten alfo nifammen gefaxt; me fte
benn felbjr am £nbe benennen, ba fie fagen
c. 12,11: iDiefe U?orte öev CPeifen fwb
©pieffe und Hagel, geffetfet bwcfy bu
Wäftw bev (Betminbe , unb von einem
Ritten bargegeben, baß iff, es finbm bei'
Seif fcon Königen unb 93ou! etlidje Slusetv
magere perorbnefgewefen, bi§ unb anbere
35ud)er, pon ©alomo, bem ctniaett Rieten,
bargereidxt, alfo m (feilen unb orbnen, ba§
mcf)t ein jegjidjerljaf muffen 33udjer machen,
wie tfjngewjlet; -wie bafelbjt fte and) fla*
gen , baß öee öuci)ermad?etis fein <gx\t
beijl, unb verbieten anbere anjuneljmen.
2. (Soidje Seufe nennen fiel) f)iec tHeifier
6er (Bemeinöe , baf? bie 35ud)er fyaben müf*
fen burdf) iljre $anb unb 2(mt angenommen
unb betätigt werben. &5enn baß 3ubifd)e
£8ou* ftatte ein dufferlid) Regiment, pon©.Of t
eingefe§t, barum fotd;e3 wof)l gewig, unb
■tedjt gefc&eljen |onnte. Sllfo iff and) bi§
SBudj ber (Sprüclx ©afomo jufammen ge*
frueff burdj anbete, unb l)mfenebranetjid)er
tnetfer Banner M)re unb (Sprüc&e l)inuige>
fe|t. . 3femy baö £of)2 £ieö @alomoftel)ef
aud) alö ein geftticcY23uci), pon anbernauS
©atomo ^unbe genommen. ©aljer audj
feine £>rbnung in biefen 53ud)crn gehalten
tfV;' fonbern einö in| anbere gemengt, mie
fte e$ nid)t alles in eint? Seit, nod) auf ein*
mal pon if>m geboret (jaben: wie folcfyer $3u*
d)er Qivt fepn muß.
3. 9iun big 33ud> fönte billig ben Sftel
(>aben, baj? eß wtber ben freien Rillen ge;
fd)rieben wäre, 2Denn es alles bafyin jeud)t,
t>ag aller, ^enfeta Dvatfj, 5(nfd)ldgeunb
QSorndjmen umfonfl unb pergeblid) finb, unb
immer anberö fyinausgefyet, benn wir wollen
unbbenfen: auf baß er unß lerne gelaufen
freien, unb QsJött laffen alleine alle £)m<
ge, über, wiber, unb ol)n unfer Riffen
unb dlatt) tlmn.Äarum mujjt&u bif?33ucl)
nid)t alfo berfteljen , alß freite eß hie €rea#
tur©£>ftes, wennetffpric&t: Ute fey aU
lee eitel unb Jammer tc. benn (5<2>tte#
Creaturen finb alle gut, i^of. r, jr. unfr
iQ:im. 4, 4. audjleljret e^ felbjr, baf? einee.
foll guten ^utf) Ijaben mit feinem ^feeibe^'
unb beS Sebeuö brauchen k. fonbern ba$
bie5lnfd)lage unb ^orne^menber^enfefeea
mit ^en Kreaturen ju fahren, all|ttmaleit
fehlen unb t>ergtblic& finb, wenn man (1$
nicljt laft begnügen an hem, baß üoc ^aiu,
ben gegenwärtig ifl, fonbern will auf£lünf#
tige fte meinem unb regieren. <^o ge^et e«
allwege ben 3\rebtfgang,ba§ man nid)f me^tr
benn verlorne (Sorge unb Wiufasfyabt Wr
unb gefcfy'efjef boc&, \va$ ©O^T w'll nnb
benft, nid)t maö wir wollen unb benfen,
ümma, ba €l?riflu£ fprid)t , ^attf).^
9, 34T^orgeTmcfct füv ben tnorgenbe«
Cag ; 6erm öer morgenöe Cag wirö fetV
ne felbft Borge baben ; e$ ifi gnug , öaf
ein jeglicher Hag fein tlebeJ bat. ©tejet
ric&ifrbie ©Joffe unb 3nn&aft jge@[
ucß0* ©o'rgenTuf unj , gebort "©Oft ju :
unjir @orgenfel)let bo$, unb gibt eifef
KrTpcntSBufte.'
9. ?öorreJ)e auf Die 5>rop^ef m<
i.
$ fc&etnet ttor ber Vernunft fafl ein ge*
-,' ring ®ing um bie ^rop&eten fepn , al^
barinnen wenig nu^td^ pefnnben werbe;
fonberlid) wenn ^eifTer Flügel bavubet t om*
met, ber bie fjeifige @d)riftgar auötvenbig
unb auf ben hageln tarn, ber ftejete^
am grojfem Dveid)f l>um feinet ©fifre^, turei#
tel faul, tobt @ewdfd>e an. \vaß ma^f,
bau bie ©efd)id)te unb baß 3Betf nun ttity
meiern Sfogen ftnb, unb aüein t)je^Bor#
te ober ^illorien geboret werben, ^eldjeß
fein ^unber ifl, fo auc& fe|t ©Dttetf
^ 2 2Borr
38
I. Porreöen $u ber jDeutfcfyen 23tbeluberfet$uncj.
39
2Bort tterad&tet wirb, ob gleich nod) taalidj
bie geidjen unb ©efd)id)te , bcp baS f>vetc6
gbritfi gewaltiglicb fcor 2(ugen Met unb
fielet. 2Bie welmebr fönte es fceracbtet
werben,wo niebt mebr bie©efd)idjte unb $ljat
üorbanben warm« €*ben mie bie £inber
3frael &erad)teten ©Ott unb fein SBort,
ba fie nod& t>ot Ptosen Ratten bas #immefc
brob, bie feurige @eule , unb liebte Süßolfe,
baju bepbe ^tiefiertbum unb 5iuflentbum lt
2. ©anim follen wir griffen niebt folebe
fd)dnblid)e, überbrtifige, unb unbanfbare
Äüglmgefeon, fonbernbie ^rüpbeten mit
^rnflunb$?u£ lefen unb gebraueben. £)enn
erjjliel) fcerfimbigen unb befugen fie Cbrifti
3\6nigreicb, barinnen wir jefcHeben, unb
alle €brifeldubigen bisber gelebt baben,
unb leben werben, bis an ber <2Belt (Enbe.
3. Unb bas ifl uns .gar ein f!arfer ^rojt
unb troftlidx ©tarfe, ba§ mir für unfer
€l>rijtlieb £eben fo mdd)tige unb alte geu*
aen Ijaben , babmd) unfer €brifflicber©fau<
be gar (jod) getroffet wirb, ba§ er ber red)te
@ianb fei) t>or ©Ott, n>iber alle anbere
unred)te, falfcbe, menfcbliebe £eiliafeitunb
Övotten r weldx um iljres groflen ©d)einS
unb ber 9ttenge willen, fo batan bangen;
wieberum aueb , um bes (Ereujes unb wenigen
willen, fo am £f)rift(id)en ©fauben baffen,
ein fdjwaef) £erj gar (jod& ärgern unb am
feebten. 2Bie $u unfrer geit beö Surfen,
fßabfls unb anbere Motten, uns grofie ge*
waltige Slerperniffe geben*
4* £)afur uns nun bie ^ropljefen sut
finb, wie ©t. ^etrus rübmet, i^efr. u
t>.n,i2. CDenn öie Propbeten babene
niebt ihnen feibp* öargerban, tsae
ibnen offenbaret tjl , fonbern uns, uns
(fpriebt er,) baben fie es bargetban,
SDenn fie haben uns alfo gebtenetmtt t'b*
rem EPetffigen , baß , tuet* in (Ebrifft
&eiel?feyn wiU, foU wijfen, unb ftcfybaiv
naef? Hebten, baß er muffe jtioor tnel
leiben, ebe er $u ber *3errltcbt*ett fomme.
SMmit wir alles b?pbes fieber werben, baf?
bie groffe ^)errlid)feit bes Triebs €brijfige>
wißtict) unfer feo, unb bernaeb kommen wer*
be : bod) baf? $uüor bergeben Creuj,
(Sdjmaeb, ^lenb, 2krad)tung, unb aller*
leo Seiben um grifft willen. 2(uf baf? wir
bureb Ungebulb ober Unglauben nid)t üer*
^agt werben, nod;üer^weifeln an ber auffing
tigen ^errlicb?eit,bie fo grof fepn wirb,bag
fie auef) bie (Engel begebren ju fe^en.
^ gumanbern, geigen fie uns tnel unb
grojfe Krempel unb (Srfabrung an be^ etften
©ebots, unb ftreidjen baffelbe aar meifW
lieb aus, bepbe mithörten unb krempeln,
bamit fie uns jur ^md)t©Otte^, unbjum
©lauben gewaltiglicb treiben, imb bavbep
erbalten. £)enn naebbem (ie &on£briffi
Dveicbgeweiffagetbaben, iflbas anbere al^
leS eitel Krempel, wie ©Ott fein erff ©ebot
fo ftrenge unb fyart befldtiget bat. ©a§ es
gewifjlid) niebt anbers ifr, bie ^ropbetenle*
fen ober |oren, benn (efen unb boren, \\>ie
©Ott brauet unb troflet. §)rduet ben©ott*
lofen, bie fteber unb flolj finb, unb wo ba$
brauen niebt belfen will, nacbbrücft mit
©trafen, ^|3ef?ilenj,Q:beurung, ^rieg, bis
fie ju grunbe geben, unb alfo fein brauen
im erflen ©eebofe wa^r mad)t. ^rofletaber
bie ©ottesfurebtigen, fo in allerlei) ^Ikijen
finb, unbaud) naebbrueft mit ^ulfeunb
Üvatb, burd> allerlei) ^Cßunber unb geid^en,
wiber alle Sftacbtbes Teufels unb ber$Belt,
unb alfo fein groflen im erffen ©ebote aueb
wabr mad)t.
6. tylit fold)en ^rebigten unb krempeln
bienen uns abermal bie lieben ^ropbeten gar
reid)lid). ©a§ wir uns niebt ärgern foüen,
wenn wirfeben, wie gar fieber unb ftolju
glieb bie ©ottlofen ©Ottes^ortöeradjten,
unb fogar nichts um fein brauen geben,
als
40
9) 2tuf bic Propheten/
4i
als wäre Q$Ott felbcr ein lauter uic&ts.
SDenn in ben ^rop^eten fet>en n>ir , ti)ie gar
er bodb feinem wojjl ausgegangen Jff ,' ber
©Cttes brauen t>erad)tet Ijar, wenns aucl)
gleid) Die aKermdcfrtigften tapfer unb &6m*
ge, oberbie aUer&eiu'gffen ' un& gelehrteren
£eute warn, fo Die (Sonne befcl)ienen i)hx*
te. Unb wieberum, n)ic gar bod) feiner üetv
laflen ijVber auf ©CtteS troffen unbQ&r*
(jeijFungen ftd) gewaget (jat, wenns aud)
gleid) bk allerelenbejlen unb armeften <&un*
ber unb Bettler waren , fo auf (ErUen f om*
men waren: ja, wenns gleid) ber getobte*
te #abel, unb ber iwfdjlungeneSonaSwd*
re. £5enn bk ^ropljeten bewetfen uns ha*
mit, baf?©Ott über feinem ertfen ©ebote
tyaltc, unb wolle eine gndbiger Q3aterfei)n
ber armen unb ©laubigen, unb foll ifjm
leiner m geringe nod) m mattet fet)n.
<28ieberum,ein jornigerÖu'c^ter über bie@of|^
lofen unb (Stoljett, unb foll tym feiner jü
gro§, m mächtig, ju flug, uj (jeüig fepn,
er fei; ber tapfer, ^>ab(l, ^ürfe unb^eu*
fei baju.
7. Unb um biefes (StücfS willen ftnb uns
bic lieben ^ropfyeten juunferer Seit nü^e unb
notl)ig Riefen, baf wir mit folgen drem*
peln unb ^rebigten gcftdrfet unb gefroffet
werben, wiberber Derbammten «3Belt un*
ausfprec(jlid)e , unjäljlige, unb, ob ©Ott
will, t)k allerle£fe 2lergerniffe. S)enn me
gar für lauter nichts Ijalt bod) ber^ürfeun^
fern ^)€rrn 3£fum gljnft unb fein dltid),
gegen ftd) felberunb feinen ^a^omet? ^Cßie
gar ^eracbtet ijl auf biefer (Seite, bep uns ,
unbunter bem^abfWnim, baS liebe arme
Q^angelium unb ©£>tfes <2Bwt , gegen
bem Ijerrlicfcen Schein unb £Reid)f()um ber
menfd)tid)en ©ebote unb £>eiligfeit? 2Bie
gar ftdier fahren bk SKottengeifter, (Ept'cu*
rer, unb anbere ihresgleichen mit ibremeiV
genen 2)ünfel, wfotv %>k (jeilige <Scf>rift?
3£ie gar fred) unb wilbe lebt jept /ebermann,
nacl) feinem ^ut^willen, wiber bk (jelle
SBatjrljeit, fo^tam^age. ^afitöfüM'
net, als wäre weber ®&tt nod) £t)ri|ai$
etwas, fd/wcige, ba§ ©£)ttes erfles ©e*
bot füllte fo flrenge fei>n*
8. oberes bei§t: #arre bod), Ijarre bod),
waSegiltS, ob uns bk ^ropfyeten lügen unb
betrügen miti^ren ^itbrienunb^rebigten?
§S ftnb wol mächtigere unb met>r Könige,
unb wol argereQ5uben ui grunbe gangen ; tik<
fe werben and) nid)t entrinnen, Wieberum,
ftnb wol Dürftigere unb elenbere Zmtt ge*
weft, weld>en bennod) fterrtid) geholfen tfh
wir werben aucl) nid)t tterlaflen werben.
(Sie ftnb nicl)t bk erften, bk getrost unbge*
pod)t Ijaben. (So ftnb wir aucl) nid)t ik
erfTen, fo gelitten fyaben, unb geplagt ge^
wefen ftnb. (Siel>e , alfo follen wir t>k
^rop^etenun^ nülemadjen, fo werben (te
frud)tbarlic6 ge|efen.
9. ©a§ aber mef)r ©rauenSunb (Stra^
fensbrinnen ift, weber ^roflens unb %tv
^eijfens, ift gut ;u rechnen bie Urfadje«
©enn ber ©ottlofenijl aüeieit meljr, weber
ber Sfommen. ©arum mug man immer
öiefmeftr bas ©efe| treiben, benn bk Q}er?
^eiffungen, weil bk ©ottlofen o^ne^bas ftV
cfjer ftnb, unb fajl befyttit, bk göttlichen
^rojlungen unb Q3eerf)eiffungen auf ftd) ju
beuten, unb bk Trauung unb Strafe auf
anbere ju beuten; unb oon folgern üerfeljr*
ten (Sinn unb falfc^er Hoffnung mit feiner
^eife ftd) laflen abmenben. &em i^r
üveim ber lje$t : Pa* er fecurita? : ige bat
md)tZXott>, i3M.f,3* ®abep bleu
ben fte, unb geljen fein mit ba^in ins 2kr>
berben , tvk&t ^mluö bafcM fagt : Plotj^
ud^ Ummt über fte t>ae X>ert>erben,
2(b0otterey bey ben Juten.
10. Sßßeiter, weil bie ^rop^eten^ummeM
^3 Pen
42
I. £>orre6en $u 6er £)eutfcf>en ötbctuberfetsung.
43
pen fdjreoen über tue Abgötterei)/ ift Ponno/
tbenjurcijfen, mte es um tt>re Abgötterei)
eint ©eflalt gehabt l>abe* &enn beo uns
unter bem ^>ab|tf(jum ftVln ftdj oiel gar
fanfte , unb meinen ; fie fepn nid)t folctye
$bgotttfcbe, wiebie$inber3frael SDar*
um fte auef) ber ^ropbeten niebtgrog achten,
fonberlid) in biefem ©tücfe, als Die fte nid)t$
angeben, mit t'brem ©trafen um tik Abgot<
reret). ©ie ffnb oiel ju rein unb beilig baiv
$u, Dag fte füllten Abgötterei) treiben ,eunb
wäre i&nen ladjerlid), bag ft'e ftd) füllten fureb*
ten, ober erfebreefen bor bem brauen unb
©cbeften um Abgotterei)* ©leid)wie Das
Q3olf 3/rael aud) t^at , unb wollte es fcbled)t
nidjf glauben, Dag fieabgottifd) waren, unb
ber ^ropbeten brauen mußte alles erlogen
fetn^ unb fte als £e£er perbammt werben,
©oldje tolle ^eiligen waren Ut ^inber 3P
rael nid)t , bag fte fdjled)t Äpjj unb ©teine
Gatten angebetet, fonberlid)- Die Könige,
gurften, ^rieffer unb ^ropfyeten, weldje
fcod) am meijlen abgottjfd) waren. ©om
bernbas war itjre Abgotterei), bag fie ben
©otresbieml, fo ju Serufalem (unb wo es
mebr ©Ott öaben wollte,) gegiftet un^ ge*
orbnet war, Neffen faljren, unb aus eigener
$ttöad)t unb ©utbunM , ebne ©Ottes 25e*
febl, anberswo befferten • ftiffteten unb an*
lichteten, unb anbere neue 9£eife, ^erfoh
unb %tit barju erbiebteten, weld)es ibnen
5[ftofes gar fyart perboten fyattt, fonberlid)
5-^of 12,4. 8- unb fte immer binweifet an
fcen Ort, Den ©Ott erwaljlet batte ju feiner
'4bütte unb ^obnung. ©oldje falfdje Am
i>acbt war il)re Abgotterei) , unb DtmFte fte
fojtlicb fepn/ unb pe^ieffen fieb brauf, als
Gatten fte es wohl ausgerid)tet ; fo es bod)
lauter Ungeljorfam unb Abfall war Pon ©Ott
unb feinem Sßefeljl,
nf Alfo lefen wir i$m> 12,28 bei? 3*'
robeam m$*.fefoled)t Die jwey ^äHwauf*
richtete, fonbern lieg barneben prebigen bem
Q3olF : 3br föüt ntebt mebr bmauf ge*
ben gen jevtifalem-, fon6ern jtebe bter,
3ftad, ift bem <B (D Z C, 6er 6td? aus
Ägypten gefubret bat. <5r fprid)t ntd)t ;
©t'ebe bier, 3frael, bas iftjbein £alb; fpt&
bern, ift 6etn (Bott, 6er 6tct> aus Ü$y?
pren gefubret bat» Q3er*ennet frei;, Daj?
ber ©Ott Sfrael fei; ber reebte ®Ott, unb
Der fte au$ Gopten gefubret bat ; aber
man bürfte nid)t §en 3^rufalem t'bm nad>?
laufen, fonbern fanbe ibn wol bierui£)att
unb Äetbel , bei; ben gulbnen kalbern,
©ag alfo Uc ^et)nungefep : ^lan f onne fo^
wol oor ben gulbnen kalbern, als oor einem
beiligen ©ottes geilen, ©Ott opffem unb.
bienen; gleid)Wie man ju 3erufalem, bor
ber gulbnen 2cfoe, ®Ott bienete unb Dpffer^
te. ©iebe, Dasljeigtben ©otteSbienfl ju
Serufalemberlajfen, unb ©Ott berfold)en
©ottesbienft geboten, bamit Perleugnen,
als batte ers niebt geboten.
12. Unb alfo bamtm fte auf if>re eigene
2£erFe unb Anbad)t, unb nid)t auf ©Ott
rein unb alleine. 9M fold)er Anbacbt fuU
leten fit barnad) bas £anb mite Abgotterei) ,
auf allen bergen, in allen ©rünben, unter1
allen Räumen, bautttn Altäre, opfferten
unb raueberten ; unb mugte bod) alles fjeif*
fen, bem ©Ott 3frael gebienet: ^er am
bersfagte, ber war ein ^e|er unb falfcber
^ropbet. ..©enn.ba^ beigt.eigentlid) 2lb*
gotterey -amiebttn, obne ©OtteS ©ebeig,
aus eigener Anbad)t einen ©ottesbienfloor'
ne&men. ^)enn er will pon uns ungemein
(tert feon, wit t'bm ju Dienen fep. €r \x>iü
uns lebren unb borgeben, fein3Borf foö ba
feon, bau fofl uns leiteten unb leiten. Qty
ne fein ^Bort i|! alles Abgotterei) ■ unb^ titd
Sftgen, es gleiffe \m anbäd)tig unb febon es
immer trolle, ©apon wir oftmals gefd;rie^
hm*
2tb^
44
9) Huf bit Propheten*
45
2fbgottifct)e bey ben (Cbußetu
13 Aus biefem folget mm, ba§ bei) uns
€ Wen alle Diejenigen abgottifdj finb, unb
t>cr ^ropljeten (^c^elten gel)et ft'e wabrltd)
an, hie neue ©otteSbienfle erfunben Ijaben,
ober nec!) galten, ohne ®Ottt$ £8efe()l unb
©ebot, aus eigener Anbad)t, unb (wie man
fprid)t,) ßitter Keimung. £)enn bamit
richten ft'e gewiglid) iljr Vertrauen auf ibre
eigene erwarten 2Berf e , unb nid>t blof unb
lautet auf 3£fum C&rifhim. S)as beißen
aucl) baruber tobt unb »erfolgten ade rechte
sT>ropl)eten. £>nn fie füllten ma^tHcb auejD
bon feinem Abgotte msffen ; m'etiaö bie<$i?
ffarien uns wofyl anzeigen.
if. £>enn fo iefen wir Siidjt. 17,2. tag
bte tllutter Hlicba, ba er tf>r bte taufenb
unb bunbert (gifberlinge genommen, unb
wieber gegeben f>af te , fpraef) juüjm: d5e*
fegnetfep, mein @obn,bem£$fvrn! 3d>
!?abe folct? ©Übet bem &£vvn gelobet,
baf? mein @of)n foll fcon mir nehmen, unb
bann *£bebrecker bei; ben *}kop()eten, bie, einen ©o£<>n unb Q3ilbe laffen braus ma«
fi'dj an iljrem Sftanne £l)rijio ni$t f äffen be^ j djen k. #ier boret man ja ftarlicb unb
gmigen, fonbern laufen anbern aud) md), gewij?, bafitiie Muffet* ben rechen ©£>ft
als fonnte €feri)Tu^ allein nid)t Reifen, of>nej meunet, bem fie folcr) @ilber gelobet babe,
uns unb unfere 3[Berfe, ober, als Reifte er ba§ ein ©6V unb Q5ilb braus würbe. £)enn
uns nicl)t allein erlofet, fonbern wir mußten j fie fprid)t nid)t: 3dj ^abe fofdf> @ilber et^
aud) barm tf)im. <&o mir bod) wobl wif* nem Abgölte gelobet; fonbern, bem «^rrn :
fen, wie gar nid)fS wir barm getban baben, welches 2£ort bei) allen 3uben begannt itf ,
ba§ er für uns geworben, unb unfere (^tm*j ba§ es ben einigen unb redtfen ®Ott ljeif&
be auffiel) genommen, unb am Creuje ge*j ©leidjwie ber ^ürfe aud) tfjiit, unb mit
(ragen bat, nid)t allein, ebebennfoldjesbe* feinem ©otteßbienfte ben redeten ©Ott nen>
benfen fonnte alle Q&eft, fonbern aud) ebe net unb mepnet, ber ipimuiel unb £rbenge#
benn wir geboren worben. @o wenig, jfcbajfen bat. ^e§gleid)enbie3uben, ^ar*
unb mel weniger, bie ^inber 3frael bamjtam, unb Stalle Ungläubigen. £)ennod)
trafen, ba§ £gi)pten unb ^l>arao geplaget,! ijrSmit ibnen alles eitel Abgötterei).
unb buref) bas Sterben bev €gyptifd)en evA 16. 3tem, ber wunbergroffe äftann <&%*
ften ©eburt fie frei; würben; welkes j'ajöeon, wie feftfam fiel boeb berfelbe, Üvid&t
©Ott gar allein t^dt, u«b fie nid)ts überall
baw tfyatm.
H* 3a, fprec^en fie, bie ^inber ßfrael
bieneten mit il)rem ©ottesbienffe Abgöttern,
unb nidbt bem redeten ©0^:^:: wir aber
Dienen in unfern £ird)en bem regten ®£)U
te, unb bem einigen ^^rrn 3£fu &\)vifto:
benn xvit wijfen t>on feinem Abgotfe* 5lnt^
wort: Alfo jagten t)ie ^inber Sfrael aud),
unbfpracbenallefamt, bag allere ©ottes^
bienfigefc^dbe bem rechten ©£)tfe, unb wcll<
tenS wa^tlid) niejt leiben, tia§ manS ^seffe
ten Abgottern gebienet; üiel weniger benn
8. b. 23. ber eben in bem, ^a er fpracr) er ju
ben^inbern3fvael: (welche begehrten, er
unb feine 3vinber follten ibr^errfepn,)3d?
will mcfot euer ^tn feyn, t). 23.24^0^
meine I\mber, fonbern ber «SöErr (ba$
if!, ber rechte ©£)tt,) foüeucr^iTJeym
©leidf)Wol nabm civbie^leinoöe, biefte
il>m gaben , unb mact fe bod? tveber 2>ilb
nod) 2iU av bvaue . fonbern Priefierf lei*
ber, 0.27. unb wollte auc& aus Anbacbt in
feiner &abt einen ©ottesbienfr (jaben : 9iCd&
fprid)t ^ie Schrift, bae Qan$t 3fvael ba^
be bamit purere? getrieben, unb jey ba^
es unfere ©eif^lid;en Wben wollen, fct>lU2en| ruber fein £aue 5« svunbegangm. 9?un
meinte
4-6
~^
t ^orrefcen $u öer *Deutfd)en öibeluberfetjung.
mepnte Dod) Der groffe Ijeilige $ftann bamit
Feinen Abgott, fonDern Den rechen einigen
©Ott ; wie Die feinen geiftceid)en 2Borf e bt>
zeugen, Daerfprid)t: iDer £<£rrfoüuber
euct) berrfdben, un£> nid)t ict> 3Cv £)a>
mit er ja Flarlid) Die £l)re allein ©Ott gibt,
unD t)en rechten ©Ott allein für einen ©Ott
unD4o£rmbeFennetunD gebalten Ijaben min«
<So baben wir Droben gefyikt, bag Der £6*
nig jerobeam i£on. 12,28. feinegulöene
kalbet aud) nid)t Abgötter nennet, fon*
Dem Den (5<Dtt jfvacl, öer fte am <Z$$*
pten gefubt'et batte. SOBelcfeeS ja Der red>
te einige ©Ott tjt: Denn esljattefie Fein2(b*
gott auä £gopten gefüfyret. UnD mar aud)
nic^c feine ^fleonung, Da§ er Abgötter molk
te anbeten, fonDern weil er furchte, (afäDer
$ert faget ü.26. 27.) i>af fein 93olF mtirDe
t>on ifyrn abfallen mm $kw 3uDa/ mo fte
füllten allein m Serufalem ©otteöbienff pffc
gen, erfanD er einen eigenen ©otte^bienjf,
Damit er fte an fiel) behielte* UnD meonete
gleic&mol Damit Den rechten ©Oft, Der m
3erufalemmol)nefe: aber eSmarenid)tnotl>,
©Ott allein m 3erufalem m Dienen.
17. UnD mag Darföfciel 2Borfe? (5$ be*
Fennet ©Ott felber , Da§ Die £inDer 3fr
rael fyaben mit i&rem ©oftegDienfte feinen
Abgott, fonDern if>n allein gemeonet. £)enn
fo fprid>t er 3?of. 2, \6 : 2UeC>enn,fprid)t Der
6 *S & &, wirf* bu mici) beififen mein
Ulann, unb mtet) ntd?t mebr mein23aal
beijfen. iDenn id? will bic Hamen Der
2>&alim von ibrem tTHmbe roegtbun,
Öaß man folget* Hamen bev Saalim
mct)t mebr gebenden fotl. £ier mtt§ man
ja beFennen, baf? e£ mabr fei), Die £inDer
3fraelbabenmit ifyrem ©otteSDienjte Feinen
Abgott , fonDern Den einigen red)ten ©Oett ge*
meonet, mieser im #of<u ©Ott Fiärlid)
fpcid)t: £>u uoivft mtd) nict?c mebr mein
Saal beiflen. Sftun mar je 35aal Der grof*
feffc, gemeinere, fKrrlidjfle©ottesDienftim
2MF 3frael $M) mar es eitel Slbgotte*
reo, ungead)fet, Daß fie Den rechten ©Ott
Damit mepneten*
18. Partim fyilfts unfern ©eijtlidjen nidjts,
Da§ fie vorgeben, mie fk Feinem 2(bgotte in
ifjren 3\itd)en unD (Stiften Dienen, fonDern
allein ©Ott, Dem red)ten ^)^rrn. 2)enn
Dufyoreft&ier, ba$t$md)t genug i|i, fa
gen oDer DenFen: 3d) tfyw e$ ©Ott ju §^
ren: Scfrmeone Den rechten ©Ott. 3tem:
3c& mill Dem einigen ©Ott Dienen ; meil
alle 5lbgottifd)e ebenauc&alfo fagenunDmep*
nen. fe gilt nic&t mepnen^ oDer DunFenö ;
fon(l marenDie auc&©otteö Wiener, melc&e
Dte5(po(lel unD Triften gemartert baben:
Denn fte meyneten aueft, (mie €brijluö
3o^. 16,2. fag^t) fte tbaten (50>tt einen
iDtenf* öran ; UnD @t. Paulus SRom. io.
t). 2» Seugniß gibt 6en Jübm, bafi fte
um <15(2>tt eifern. UnD 2fpg. 26, 7. fpric^t,
öaß fte mitCBotteöötenflCCagunöHac^t,
bojfen $u fommen 3U 6er perbeiffenen
Seligkeit.
19. (FonDern Da felje ein jeglicher ju, Da§
er gemif? fei), Daß fein ©otfesbienftfe^Durd)
©Otteö ^ort gegiftet, unD nidjt au^ «>
gener 5lnDac^t erfunDen oDec moljlgemepnef.
©enn melier ©otteöDienf! pfleget, Der
Fein ©0$ ^ (5© geugni^af, DerfoU
mijfen, Da| er nid)t Dem rechten ©Ott, fom
Dem feinem -eignen jrDic^feten 5tbgott, Das
ift, feinem ^)unFei unD falfeben ©eDanfen,
unD Damit Dem Teufel felbft Dienet, unD ge>
f>en aller ^ropbeten ^Borte miber if>n. ©enn
fold)er ©ott ijVnirgenD, Der ijm molleauö
unfrer eignen SCßafyl unD 2(nDad)t, öt>ne feM
nen 33cfel)l unD ^ort, ©otteebienft laflen
ftiften: fonDern eö ift nur tin ©Ott, Der
Durd) fein 2Bort reid)iic^ geftiftet unD befolg
len l)at allerlei) &ta\tie unD ©ottesDienf?,
Darinner er i^m mtllgeDienet fyabm.
20. ©a#
48
io) lieber ben Propheten ^jferemtam.
49
i 20. I5abep follen wfr bleiben, unbweber
jur üved&tert nod) jur Sinfen baoen meldjen,
weber mebr nod) weniger tljun, weber-dc^
ger nodj beffer madjen. ©onff t\>it*b ber
llbgofterey fein €nbe , unb fann fem Un*
ferfd)etb bleiben, reelc&es reifer ©ottesbienff
ober äbgottereo wäre; weil ffe alle ben recr>
ten ©Ott meinen, unb alle feinen rechten
tarnen braueben. £)emfelbigen einigen
©Ottfeu ©anf tmb £ob, burd> 3@fum
Cbrtffum, feinen @oI)n unb unfern ^rrn,
in €rötgfett gebenebeoet , Qtmtn*
io)$ßomi>e über ben ^>rop^efen
SSeremiam,
i.
<g\tr\ ^rop&eten 3eremiam 31t oerffeljen,
<5L/ barfs nid)t oiet ©loffens, wo man
nur bk ©efd)idjte' anfielet, bk ffdj best*
ben baben unter ben Sv^igen,$u welcher Seit
er geprebtget (jaf . ©enn wie es ba^umal
im to£e geffanben iff, fo geben md) feine
^rebigten.
2. ärfflid? , war baS tob ooller 2affer
unb Abgötterei), "erraürgeten bk ^ropbeten,
unb wellten ifyre Safte unb Abgötterei) um
öefkaft f>abert» Saturn iff and) ba$ erffe
Sfcljeil faff dkl (Strafe unb ßiage über t)te
SSosljeitberSuben, b&an btö jwanu'gffe
€apttel binam
i 3um anöern, weifiaget er aufybk
Strafe, fo oorbanben war, nemlid) bk
SSerfforung 3erufafcm$ unb beSegan$m
tobes, nnbbae ^abofonifd^efangnig,
ja äüd) aller ^)ei;ben ©träfe; Unb bodj
barneben tröffet unb oerbeiffet er auf gewif»
je befftmmte Seit, nad) ergangener foleber
(Strafe, bie €rloTungunb*&eimfal)rt wieber
ins tob unb gen Serufalem it.
4. Unb big @tucf e iff baS f&tne&roffe in
Seremia. £>enn um befielben willen iff 3ere>
kut^eri Schriften 14. ZWU
imiaserwecf tt: wie im r,£a$ baecBeffcbt «tt*
zeiget Don öertmeran Äutbe tmbfteben*
denl&pffen, fo vonWitmmc^t tommm.
r* Unb baS war aud> Dod) oonnotljen.
©etm weil fbfc&c greuliche ^laoe feilte über
baS OSolf geben, bag eSgar uiriffen unb
weggefübret würbe aus feinem tobe, bat*
ten &te frommen #er,;en, als Daniel, unb
anbere oief, oerjweifeln muffen an ©Ott
unb an allen feinen Ste&eifiungen; als Me
nid)t anbers (jatten mögen benfen j bennals ,
wäre es gar aus mit iljnen, unbfteocn
©Ott aöerbmge »erffoffen waren, ba$
hin £ljfiffus nimmermehr fommen würbe;
fonbern ©Ott fyhu feine ^erbeiffung, um
beS Q3olf S (Swobe mUcn , in grofiem ©rimm
jurfief geigen. SDarum mugte 3ererm'a*
ba feon, unb bie ©träfe unb ben Sorn alfo
oetfünbigen, ba§fkmd)tmi$, fonbern etV
ne beffimmte Seit, als 70, 3^^ry wahren
fönten, unb barnad) fte wieberum in ©na*
ben fommen,
6.aBelcJer ^erljenTung erffd) felbff aucf>
fyat muffen troffen , unb ff* barmt erhalten ;
t)at fonff nic&t oiel Joffes no* guter ^age
gehabt, ©enn er tin elenber betrübter
^rop^et gewefen iff, ju jammerftcljen boferr
Seiten gelebt, ba^u ein treffftd) febwer tyw
bigtamt gefübret, als ber über oiern'gSafJr,
biS^um©efdngmg, ffd) mitbofenf)alsffar^
rigen £euten Ijat muffen freiten, unb boeö
wenig SRu$en fonnen föaffm, fonbern jufe*
feen, bagffe;efanger/e arger würben, unb
immer ibn tobten wollten, unb ü)m oiel*)Ma>
ge anlegtem
7. Swbem tjaf er erleben unb mit Sfugett
febe« muffen bk Q3erfforung -be$-tobe*-
m\b ©efdngnigbesQ3olfS, unb \>id großen
Kammer unb ^lutoergiefftma. Ö^n m$
er barnad) in €gi)pten Ijat muffen prebigen
unb Uibtn. £)enn mant)dlts bafür, baf er
oon bm 3üben fei; geffeiniget in ^gpptem
5°
I« "Dornte $u bei* IDeutfcfyert 23ibelijberfet3Ut?cj.
?i
8. 3um toitt^n, t&uc er aud> rote an^
bre ^ropbeten, unb weijfaget t>on (Efytifto
unb feinem Üvetcfee, fonbevltd^ im 23. unb
gg. (£a-p. fca er gar ffdilid) &on kr ^erfon
€&rijH, t>on- feinem Dvetd)e, Dom&euen
^ejlamem, uttbt>Dm€"nbe bes 2Jltm 3>
(tarnen* s wei jfagt. 2iber tiefe bi eo <St ücfe
fielen nicbt in 5er .Orbnung uad>einanber,
unb ftni> nicbt fconeinanber greift im
£5ucbe, wie fie in Der $bat unb 9JBefen
nad) einander gegangen finb* 3a, im er*
Pen dstücf liebes oft im folgenben Kapitel
etwas, bas bocb ebe gefcbeben ijt, weberbaS
im vorigen Kapitel: ©a§ fid>S anfielet,
itfs babe 3eremias folcbe Q3ücber nid)t fetbjt
gefrellet, fonbern feph ftticf Uc&en aus feiner
Övebe gefajfet unb aufs Q3ucb t>erjeid)net.
©arum muf? manfid)an Die Örbnung nicbt
Jebren, unb Die Unorbnung nicbt biubern
laffen*
9.2Btr lernen aber ausSeremia unter
anbern bas, tv>ie gemeiniglicb, je ndber hk
(Strafe iff, je drgerbie Seute werben; unb
u mebr man ibnen prebiget, je bober fte es
»eraebten. ©a§ man greift, wenn ©C«
Jirafen will, Da§ erbieEeute t>erff ocf en ldf?t,
auf baf fte ja ot>ne alle 35armber$igFeit un*
Vergeben, e unb mit feiner Q3uffe ©DtteS
gorn t>evfobnen. 2flfo muf ten öte ju öo/.
60m twrbin Den frommen £otb nicbt allein
»erachten, fonbern \}a er fie leljrete, aud>
planen; unb war bocb ü)re ^JMage t>or ber
^.fyuv. Pharao, ta er fcbier follte im Üvotben
Sfteer erfaufen, mu§te er hk £inber 3fra<
e! pei;faltig martern, mebr benn öor. llnb
^erufalcm mu§te ©OtteS @obn aud) creu<
$igen , ba i&re enbficbe Sßerflorung baber
$ing.
10. 2(tjb gebet es aud) jefct aflentbafben,
5?un ba^ §nbe ber ^Beft f>er|utrtt , muten
mb toben bie £ewte wibe* &£>tt aufs allere
§reutfd;|re, Jdfternunb twbammen ®Ot>
t es SCBoct , bas fie . wiffentlid) ernennen ,
Üc& es ©Ctteö <2Bort. unt> bie 2Babrbeit
fei> ©aneben fo üiel greulicbe Seieben unö
SfBunber erfebeinen, btybe am^immel unb
fafj an aüen Kreaturen, Uc ibnen fcbrecflicb
brauen. UnD ijt aueb n>ot eine fo bofe unb
jdmmer(id)e geit , unb nod) arger , benn
3eremid 3^'t«
ix* $(ber eS tt>tll unb mu§fo fepn, baf fie
jteber werben unb finden : Pax, cq ^at nid)t
Hotl? ; unb nur öerfolset alles, n>aS ©Ott
t>aben will, unb alles ferduen ber Seiden in
OTinb.gefd^agen, bis fie (noie^auluS
faßt,) pIoqU4> fräs t>ei*Öerbcn übereilet
unb uerjloret, ebe fie es gewabc roerben.
12. SDocb n>trb €bri(luS t}k feinen n)if>
fen ju behalten, um roekber Tillen er fein
2Bort leuchten laßt in biefer fd>dnbfid)en
%cit; \vk er ju Qabel ©aniel unb feines
©teieben bebieit, um welcher willen 3ere^
mid SBeiffasung leuebten mu§te. ©em>
felben lieben £$m\ fei^obunb©anf,famt
bemQ3ater unb^eiKÖeijf, einigem &£>tt
über alles, unb in ^w'sfeit, 5lmen.
n)?Somt)e uberben tyxoptytm
'tu
h
^vefefiel i(l mit bem Könige Secban/a,
V gleid)n)ie ©aniet unb anbere mebr,
wiüiglicb ins ©efdnamgju ^3abel geigen,
nacbbemüvatb Seremid, tsa er immerbar
n'etb, fte foüten fieb bem Könige ju ^Sabel
ergeben, fo würben fie^eben, unb fönten
nid)t »tberfteeben, fie würben fonjl ju grün/
begeben, 3er. 21, $.9 ■
2* ©afienungen^abelfommen waren,
wie Seremias c. o$A> <u^eiget, unb fie freunt£
fid)trofret, baging t)k Ungebulban, unb
reuete fie über alle ^aaffen febr , ba§ fie fieb
ergebensten, weil fie faben,baß tikf fo^u
3eru^
te
n) Hebet* ben Propheten <$efdkl tc.
Serufalem blieben waren, unb ftd& nidjter*
geben Ratten, nod) bei>be <2>tabt unb alles
innehatten, unb ^offeten , 3eremfam jum
£ügner ju mad)en, unb t>or bem Könige ju
35abcl ftcb wobl ju öertbeibtgen, unb jm
£ant)e#t bleiben.
3, #lerju baffen nun getroflf btV falfcben
*}3ropbeten, fo immer wol)l troff efen ju 3e*
rufalem, als follte 3erufalem nid)t gewon*
nen werben, unb3wemia$ muffe lugen als
ein &e|er unb abtrünniger* ©amif lief
unter, (wie e$ pfleget ju geben,) t»a§ btc ju
3erufalem ftd) ruinieren , als bie rebJicb unb
txfJ bei; ©£>ft unb bemS&tterlanbe bielten:
3ene aber l>atten fid& ergeben, unb ©Ott
t>erlaffen , famt bem e2$aterlanbe, ate bie
^Treulofen unb ^erraffter, bie auf ©oft
nid)t trauen nod) baffen fonnten, fonbern
fd)(ftgen ftd) $u ibren Seinben, um fbfcbec
lofen dlebe willen Seremia be$ £ttgner$ ?c.
S)a$ bieg unb erbitterte bie red)t, fo gen
Q3abel fiel) ergeben Ratten, unb warb tyr
©efdngnifj nun aweofäftig. O wie man*
d&en weiblicben Slud) foüen fte bem 3ere*
rnia gewunfcbet baben, bem fte gefolget, unb
er fte fo jämmerlich ©erführet fyatfe.
4. £>arum erwecfet nun ©Ott ju Q3a*
belbiefen ^ropbefen ^)efefiel, bie©efange*
"neu in trojrm, unb wiber bie falfd)en ^ro*
p^eten ju 3erufalem ;u weijfagen , unb 3e*
remta Sßßorf in betätigen. 3Beld)eö er
aud) rebh'd) tl)ut, unb oiel barter unb mebr
weiffaget, wie Serttfalem follte Mfforef
werben, unb bat QSolr5 mit Könige unb
Surpen umkommen: unb öerbeiffet bod)
barunter bk ^Bieoerfunft unb $eintfaf)rt
tnö Sanb 3uba. Unb bi$ iff bat furnebm*
ffedstttcf im ^efefiel, bat er ju feiner 8^'t
geübt bat, unb txeibetö btö an ba$ 2?. £ap.
?♦ darnach jlrecft er feine 3Beiffagung
aud) auf alle anbere £anber umber, fo aud)
\>om Könige ju $3abel feilten geplagt wer*
!3
ben, bis an ba$ 34. Capifef/ ^ä'folgä
benn ferner 4. Captfef Dorn ©eif! unoDteidt
^bn'fti. ©arnad) oem regten Granne«
imüveid>eCbti|li, ©ogunb^taaog. IM
am £nbe bauet er Serufalem wieber/ unb
tröffet bamif ba$ "<35oIf/ baf? fte wieber beim
f ommen fallen. 2iber im ©etft meynef er
bk ewige (s^tabt, ba£ bimmlifdje 3mtfa*.
fem, bat>on£>ffenb.aud)rebef, c.2r,2.
<£m Unterst, wie Daö ©efT*t|)efe*
U% t)om58agenf €ap» i.nnb io.ju
oer flehen fei).
6, ^anct ^ieronomus unb anbere mebu
v^ fcbreiben: ©a§bepben3übenoer/
boten gewefr , unb nocb fep, bat oorberfle
unb butterte ^il im ^ropbefen «öefefiel
311 (efen, ebe benn ein 3)?ann 30. 3abr alt
werbe, alfo aud) ba^erfre Kapitel ^oft'öim
er|Ten 25ud).
7. gwar eö bürfte bei; hm 3üben folc^e^
^>erbofö nid)f: benn ^faiaöc.29,jr. weiffaget ,
fcaß öte gan$e betlige Schrift öen unglati^
bigen 3uöen üerftegelt unb vnftylsffm
fey, w @t. tyauluü 2 Cor. 3,14* aud)
jaget, fcaß bie iDecfe Wofie über öeu
Sd>nfc bleibe, fo lange fit nid)t antyvv
flum glauben.
8.Öa^ beweifef aud) ba^^CÖer!: benn fk
^erreiflen unb jermarfern bie (g?cbriff m jt^
ren Auslegungen, wie bie untätigen &aut
einen £u|laarfenjei wühlen unb umfebren;
ba§ nt wunfeben wäre, fte bikbm mit ber
@cbrift unoerworren. SBiewo! aud) oiel
ber unfern fo \>e|T an t>en dlabinm jjangen,
unb ibnen trauen, baf; fk mebr jübenjen,
benn bk alten 3uben felbfr gefljan lyabm.
10- ©tg©eftd)taber^)efefiel^ im erften
^beiMfl niebt^ anbere, tr.eined ^airanb^
(ein anderer madje e^ befferjbenn eineöf*
fenbarung be$ dleid)$ Cbrifü, im ©laubeti
bier auf €*tben , in aUen i>ier Crten ber gan>
© 2 iCr!
H
h Xtovuberrsu ber 2>eutfci)en Sibetöberfesung,
ff
^rebtgtamt, ba$98ßott©öffe*, bie^au*
fe, ©acrament, @d>!tiflTelr unt> waö jutn
geifHicben Üvegiment Der i\ird>e gefröret, tjl
aud) cmerlcp , gleich unb einträchtig in aller
2Belt. 5«fo &alt«ftd) biedere tinb$a>
ber t>c(l unb geiotg Mammen , ba§ es ein
2Bagen ifl, of>ne alleö auflferlid) binben,
fyeftenober fpannen; alfo, bag alles eitel
toierift, toter ^Ijtere, toter ^ngeftebte dne^
^ier^&ierjuffc eines 3:ljierS, toter #anbe
eines ^Ijier^toierSlugeUineö %Uß, bjen
Orabet, toier geigen an einem 9\abe. 93e#
beutet, wie gefagt,bag bie C&riffen&eit, ober
basSKeid) Cor iffr', im ©lauben folle in ben toier
Orten ,bat ifl, in ber ganzen 2Belt fahren«
i& C*S &at aber foldj ©eftebt bebeutet (mie
$efefieJ felbfi^&ier geiget, c. 8.9.) bat £nbe
unb t)te gerfioruna ber©»nagoge, oberbeS
Sübentfjums, bat ifl, bet ^rtejlertljumSy
©ottesbtenjfs, unb ^irdjenorbnung, burcl)
^ofen ilmen gegeben unb gejtiftet. 3Bek
d)et alles ifl ntdjt weiter , benn auf grifft
gufunft getriftet, n>ie '<Sbu tyauluö 9tom.
8.to*3* 2 Cor. ?, 6. unb Sttafffj. », 1^ C(>rt>
jlus felbf! fagt,unb bie<£pifTet an bie^braec
reid)lid) t)anbelt;baranftd) bte 3uben greu*
\k\) geärgert unb gejf offen tyaben, bis auf
biefen ^ag*
14. Unb ifl bat foiiberlidj ut twflen, itotV
ber bie QMtnbljeitber 3"ben,bag aUe^Beif*
fagung , fo ba faget , bag Sfraef unb 3uba
ber 3Belt, baei !(!, in ber aanjen 3Belt, [ fbtlen noieber in tf)r £anbfomtnen, aud) leib*
|)öben gießen, ^einerlei), einträchtigen @)ang | lieb bafielbe unb ewig beft|en, i(i lang/! er*
im ©tauben, «Hoffnung, Ziehe, Creuj unb! füllet, beg ber 3üben Hoffnung ganjitnb
jen SOßeft, ^>f. 19, f? 1" omnem terram
exiuit fonus eorum. £)etm et fann fein
*)>ro»ljet feon, (wie ©anet Petrus jeuget )
er l>abe benn ben ©eifT Cljrifti. Slberalle
©tuefe ui beuten, ifl $u lang in einer 23otv
rebe. fe* ju fagen : ©ig ©ejtcbrifl ber
gcif!tid)e VOa$m Cbntfi, barauf e? fahret
b.ier inberSCßelt, bat ifl feine ganjeJKilige
€()riftenljeit. ©a ftnb toier ^iere, bie er
€ap. 10. t>. 16. Cberubim nennet, (benn
oüf Cherubim fu)f ; reitet unb fahret er,n>ie
bk <&$xift oft melbet^ein/egltc&e^ fyattoier
§lngeftcbte, unb flehen, tpte.^ier Üloffe/ im
getoterten, boct> innmenbig unb pifefeen ben
labern, ©enn ba ftnb aud) toier getoierte
D\aberum bie- ^friere 5er, bet> jeglichem
^iereein-iKab, alfogefleüet, bagftefom
iten gegen bk toter Orte ber SBelt, bat ifl,
t>or fid), tinter ftd), unb ju bet;ben leiten
ge^en, unb ftd) boefe nid)t Ienfen burfen.
io.S)efeleic5en bte^ Were audh auf runben
Suflen gegen bte toter Orte ber 2Beft ge<*
^en, unb fteft nidjt Ienfen burfen. J&itv ifl
feine Sfd&fe, ©eujTel, ©efleU, Sonfen,£etV
Uv, ^age, ©eile noeft Strange, fonbern
ber ©et|i tnnmenbtg treibet aüeö gemig.
Oben über ifl ber Fimmel, ttoie eine SKog*
beefe, unb ein <&tul)l brinnen ^um (Sattel,
barauf ©Ott, bat ifl f <B&ri|to$ p$t.
11. 5llfo ge(>en bte toter fKäber gleich mit
etnanber ; benn alle Äird)en in ben toter Orten
allem geijllic^en 2Befen. Unb werben nid)t
toonauflen, bur$ ^enfd^enle^re, fonbern
innwenbig burdj) einerlei) ©eifl getrieben,
Dvom. 8, 9* « Cor. 12, 5-. ^6« 4, 4.
71 . Unb bte toter ^(>teregef)en aud) mit ben
DRabern, ober totelme^rbieüvaber mittönen,
t>or fidt>, f)inter ftd), über ftcb, unb ju beo*
ben ©eitern Äenn t>k Slpopel, ober btö
gar umfonft unb toerloren ifl. ©enn biV
felbe SE&etflTagung bat $wey Gtucf e,
if. jDa&nfie, bag 3frael unb 3uba
feilen lieber int £anbfommen, nacb iftrem
©efdngnig, bat i(!gefd)e5en burc^ ben^
nig, Corum unb bie Werfen' toor Cbrijlt @e#
burt, ba aut allen fianben bie 3uben wie#
ber in^ Unb unb gen Scrufalem ftnb f om#
men,
5*
ir) lieber ben Piopl>eten «äefefcel :c.
?7
men, aud)ausfremben£anben, bqflebod)
woljnenb blieben, jahvM) auf Die gefle gen
Serufafem famen, unb .viel JQtyhm mit fiel)
untn an fic& logen. . e
i6, Sag aber bieSuben hoffen , es folle
nocl) eine anbere leibliche <2öieberfunft ge*
f$eben,ba fte allefamt wieber ins £anbfom*
men, unb Sftefen mit bem alten 2Befen wie*
ber aufrichten, btö erträumen fte felbfl,
unb ift fein $3ud)|tabe bavon in ben ^ro?
pbeten, nod) in ber ©ebrift gefagt ober be<
beutet» €*S |lef)f wol getrieben, ba$ fie
aus allen £anben, baf)to ffe verff offen fmb,
follen wieberfommen; aber nicf)t alle, fon*
bern etliche aus allen £anben* €s ift gar
ein groffer Unterfc&eib , alle 3üben t ommen
lieber, unb fommen aus allen Sanben tt>ie^
ber. 2(us allen £anben wieberf ommen, bas
ift erfüllet ; ober aHe Süben f ommen wieber ,
basift niemals geweijfaget, fonbern bef}3Bi*
berfpid- ©leidjwie aucöju3erufalem,&.ae$
nod) fTunb,bepbeS vor unb naej) ber©efdngm§,
nid)t alle©£>ftes Q3ofr\ fonbern bas mebre
xc $ljeil bes$.eufels ^ßott , abopttiftymk*
ber, unb bas drgfte^olü auf (Irben waren.
i7» £)as anbere ©tücfe unb aflerbeffes
(bas bie 3üben mcl)t fc6«i unb achten wok
len,) in berfelbigen ^eiffagung ift, ba^
<53£>tt verseiftet, er wolle ein neues fc^af*
fen im £anÖey unb einen neuen 2Mwb
machen, nicht wie ber alte Q3unb Stöofe,
Cba fte Don träumen,) roie ba ffdrlj'd)3er.
31. v. 33. (I^et, unb an vielen Deutern meljr.
QaMie nid)t mel)r jweo 3\onigreid)e , fonbern
ein ^onigreid) fetyi follen, unter ibrem Fünfte
gen Könige ©avib,unb follen ein ewig £onig*
wid&feon, aud) inbemfeibenleiblid)en£anöe.
j& £>i§@tücf ift an® erfüllet, £)ennl
ba e&rijiu* lam, unbfanb bas ^Boff , beu*
be aus Sfrael unb 3uba, aus allen £anben
wieber verfamtnlet, unb be§ bas £anbi>oll,
fing er bas neue an, unb jftftete ben ver&eif*
fenen neuen Q3unb, Unb tfyat baS'ntcfct an
einem geijtfic&en f ober anberm leiblicben
£>rte, fonbern eben in bemfelbigen leiblichen
£anbe Canaan, unb in bemfelbigen leibli*
cl)en 3erufalem, wie es ver&eiffen war, ha*
l)in fte aus allen £anbenwieberbrad)t waren.
19. Unb ba fie benfelbigen SSunb tiiebt
Wollten, ober je ibrer viel niebt wollten an^
nebmen, ift er gleid&wol m ewiger Q^unb
blieben, nic^t allein ju 3erufalem, unb in
bemfelbigen tanbe, fonbern aueb von ban^
neu ausgebrochen in alle vier £>rte ber 9H3elt,
unb bleibet auü) heutiges ^ages, bet;be m
3^rufalem unb allenthalben. S)enn bie
<&tatte Serufalem ift nocbba,unb ift&fyi'
ffu0#€rrunb£pttigbafetbft, wie in aller
^Belt ; fylft unb erl)6ret alle, bie bafelbjt ftnb,
ober babm fommen, wie in aller 2BeIt:
taflet biemil ben Sfta&ometb mit feiner^
ranneo, unb ben tyabft mit feinet ©aufelep
madben, was fie machen, er ift unb bleibt
v£)@rr über alles.
so. ©a6bie3ut)ennunfove|t(Te()enauf
bem Flamen 3frael, unb rüljmen, wie fte
allein 3fvael, wir aber «öeoben pnb ; bas
ift wa^r, nad) bemerjleti @tucf> unbnacl)
bem alten IBunb^ofe, ber nun langjt er>
füllet ift* 51ber naefe bem anbern ©tuef ,
unb neuen 33unb,finb fie nid)t mebr -Stfrael,
benn es foll alles neu fei;n, unb 3f^el &af
aud) muffen neu werben. ' Unb (mb allein
bie ber redbte Sft'öel, bie ben neuen Q5unb
( m 3^ufalemgefliftet unb angefangen, )an>
genommen ^aben.
21. ©enn nad) bem alten Q3unbe bin id>
hin 3frael nod> 3übe: aber nun rüfmieici)
mich, ba$id) ©t «Pauli <&m bin, unb
ein 3frael ober Benjamin : benn er ift mein
^ßater; nid)t ber alte tyauhtf, fonbern ber
neue Paulus, ber bocf> berfelbe alte ^3au^
lus ift, aber aus bem alten ^aulo ein neuev
Paulus worben inC^riflo, unb hat mieft
S) 3 MIM'
f8
I. Vovnben su ptv 2)eutfd?ett 2Mbeluberfer$untj»
f9
genüget tn grifft burd&^ €öangetium,baf}
M) ibm &)nficf) bin nacb t)em neuen Q3unb.
2üfo ftnb alle -g>ei>t>en , fi> €^ifTen ftnb, biß
recbten Sfraeliten unb neue Sttben, aus
€britfo, Dem ebenen 3uben, geboren. S)ar*
um liegte alles an bem neuen Q5unbe, ben
ber^ttegias fliften, unb alles neu machen
follte, n>te ei: gct^an bat.
22. Unb ijt biefe Dkgel wobf ju merfen.
£)enn wo bie ^ropbeten reben &on 3frael,
ba§ er ganj folle wieberfommen ober wtv
fammlet werben', als Sfticb. 2^12. §^$.20.
t>. 40» unb bergteid)en, baS ift gewi§lid)
&om neuen S5unbe unb t>om neuen 3fi:ael
aerebt, ba niebt einer wirb auffen bleiben
bßtti einigen Ületc&e grifft 2(ber fcomaU
ten 3frael ifirö ntc&t möglich ju »erflehen,
Denn es ij* ber meiere $bert in 2(fiWen
unb 25abi)lonien blieben, bet)be tobt unbfe*
benbtg, unb gar wenig wieberfommen, wie
€frabiefelbenalle$abtet.
»3. 2(ber bie 3uben wollen ben^efiam
ijaben mä) bem alten 33unb, unb biefes
neuen 33unbs nicf)t ad)ten. <So fehlen fte
olles bepbes, fcbwebenm^ifcben^immelunb
(£rben. £)en neuen wollen fte niebt; ben
alten fonnen fte nid)t baben. ©arum ul
aud) Öse «Sdjtift tbnen t?evftegelt, €fa.29*
tt. 10. il unb fcerfleben feinen ^ropbeten.
Unbfu)enfo, obneOvegiment, beob« leiblid)
unb geiftlicb. ©as leibliche unb irbüebe
jjaben fte nid)t (benn fte baben feinen &&>
nig nod) #errn, noeb ^onigreieb ober §utv
jtentbum ). £)as geiftlicbe baben fte aueb
m'cbt, benn fte wollen ben neuen 35unb nidjt
annehmen, unb muffen alfo ebne ^riefler*
tbum bleiben, (summa , fte $erad)tefen
ben neuen Q3unb niebt allein, fonbern mp
folgeten, unb wollten tf>n vertilgen unb niebt
leiben, unb ftnb mit ü>rem 33unbe brttber
juntebte wovben.
24. Unb wenn gleid;3erufalemfamtbem
ganzen alten $Befen batte mögen bkibm,
fo batte bod) ber neue 33unb muffen fom*
men, unb alles neu mad)en, bie @cfjrtft ui
erfüllen; me es je^t in ber Cbriffenbeit fte^
bet, nemlicb , heti) ni Serltfalem batte muf?
fen ein 2(pofW , 35ifcbof ober ^rebiger fepn,
me CbriftuS felbft angefangen , ber bafelbft
\>k 3virebe Cbrijli batten muffen regieren,
€öangelium prebigetr, taufen, (^acrameiv
tereieben, abfowireu/ binbetne. #dttees
niebt tbun wollen ber^obeprtefTer CatpbaS
ober ein anbrer, fo batte es muffen ein$po>
fiel, ober ber 2JpofM Sftaebfommen einer
tbun; Vök es benn bis baber gefebeben ift,
unb gefdxben mu§: Unb alfo boeb bas ewi*
ge Dveicb £b#i aueb in bem alten 3etufa>
lern regieren, fowol cA^ in aller 2£elf , \^it
bie QCBeiffag^ung i^rbeiffen baffe unb baben
will, unb wäre alfo bas alte OieidbSttoftSba
blieben, als ein weltlicb Regiment*
2^. ©leicfewie in aller 3Belf ^ alte,
weltlid)e , jeitlidje Üvegtment bleibet, unb
■niebts fynbttt, ba§ barunter unb barinne
baS neue, geif!lid)e, ewige Regiment unb
dltid) Cbt'ifHauf&bengefTiftetiff, unb fein
eigen SCßefen bat/ nyk wtrt>or5tugenfeben:
(^onberlicb wo fromme Könige unb 5ur*
ften ftnb,bie;fold)neu, ewig Dveicb €bri)1iin
ibrem alten Regiment leiben, ober aucbfelbff
annebmen, forbern unbbrinnen fet>n wollen,
als ^b^ifj^n- ©onflen ift bas mebrere
^tjtil Könige, gürten unb Ferren a^et1
Regiments bem neuen Q5unb unb ?Reid)
C^rtfrt eben fo giftig bitter femb, unbberfol*
gen eS, unb wollen es bertiigen, als bie 3u'
ben utSerufalem; geben aucbweiblicb, \m
jene, brüber au boben: wie D'vom gefd)e^
ben ijf , unb allen anbern aud) gefd)ef>en
wirb. S)enn CbrifTi neues Öveid) muf
bleiben, weil es ein ewig Dveicb Derbeijfen
iti, ntö baS alte d\tiü) mug jule^t unterge^
ben,
25. Unb
4Jo
h) tleb,et fcen Propheten <£>efeftel.
61
q6> Unb ift gut in redwen, weil <&£>tt
felbft folct) 9\dc& em neu D\etd) Wfet, fo
mu§ es gar t>tel ein fjerrlidxr 9\eid) feon,
weber t)n^ alte geweft ober nocl) iff , unb f)at
<&£>tt willens gehabt, gar viel ein bejferS
■ju machen, weber Da^ alte ift. Unb wenn
fcl)on feine' andere -£>errltd>Fe»t f)ier wau,
jb ifl bas allein übet' alle 3)?aaffen fjerrlicl)
gnug , £»a§ es ein etvig 9\eic|) foll feen , bas
md)t duftere, wie Daö alte ober n>eU!ieJ;e
27. ^unfinbbaruber tiefe unm^licOen,
JjerrüdjenCBfiter barinnen, Vergebung ber
(günben ; $riebe mit ®Dtt , ©idjerljeit
vom ewigen .^obe unbaliemUebeI,@5emeitv
fc&aff goftlid)er Stta/eftät, aller £ngel unb
Eiligen, greube uiMutf an aüenCreaturcn ,
aud) nad) bem Zeibe. £)enn berfef bige Mb,
ber je&t ber cdtt Mb ift, foll aud>neuwetv
ben famt allen Kreaturen ; wie t>k (Seele
neu ju werben angefangen fyat im ©lauben.
28* CDarumtt)unbie3üben aud) tfmen
felbft Unredjr nnt> (Schaben, ba$ fte begtfp
rett burc!) ^efiam nid)t baß neueüieid),
fonbern eben btö vorige alte, vergängliche
Dveic^, barinnen (Silber, @5olb, ©üter,
©ewalt, €()re, £uft unb greube nad) bem
flerblid)en gleifcfr befejfen wirb , welclje vor
@Ott gar gering, ja gar nid)ts ,gefc&a|ef
ftnb* £>enn wo er folet) Üveicb f>atfe wol*
Jen eerfyeifien, würbe ers nid)t ein neu,anberes
unb vejferes 3veic& nennen»
&£• Unb über biefer^elt^uterfann/a
nichts anbers, neue«, bejferS fyeifTen, ofjne
allein bie geifttidjert, ewigen, feiigen Qife
ter im Fimmel, barunter fein Ö3ofeS nocl)
Uebel feen rann. $ber unter ben irbifd)en ,
^Tten , jeit(i$en©ütern, weenn fie-gleicfrfo
(>errlid) waren, als bk 3uben von i&rem
tyltfia träumen, fo muJ5 bod) viel SBofee,
uuto viel UeWs barunter fegnimb Weisen,
jum allerwenjgflen ber?:obunb^nbe fol$er
©fiter.
30. <Sold)e jwee (Stucfe leljret uns aud&
*&efefi'el; baß er von ber SfBieberfunft aus
Babylon baö Q3olf trofiet: aber vielmehr
von bem neuen 3frael unb %\ti<$) QSjüfti
weiffaget. &)as ift fein ©efid)tvom 2£a*
gen, unb fafr aud) fein Tempel am legten
^fyeil feinet ;S5uc&&
Ontem^tuttg/ ttnebag (Bebaute*
frfitltö in ben festen 9. Kapiteln f von
bem 40. an/ &tö ans (£nbe be^ ^ro*
p^eten, ju verfielen fep,_
3i.SWcr bi§ ©ebau be^ ^TempeB, $lltar^
^^ <&tabt unb ^anbe^,fo ^efefielfeier
betreibet, eerflefyen will, bermu§ ^?eram
eor fief) nehmen, mit feinen Figuren unb
©loffen, fonft wirb er fiel) eergeblicß brin^
nen muffen unb arbeiten» Unb weil wir bit
Sigur nic^t ^aben wijfen aufs Rapier beffer
ju geben, fyaben wirfie laffen anflehen, unD
jum tora ben £efer geweifet :benn audjnidjt
möglich ift, ein tyehau aufs Rapier in mu
werfen, fonbern mußte tin gefcijnifcf ffln*
jler machen.
32, 9DßaS es aber bebeutet, §abenbie£e^
rer einer Tonft, ber anbere fo gebaut $(bep
eor allen ift ber Qtiben unb ifjreS <3tei<f)tn
^er(!anb ju verwerfen. Uc ba meinen:
€s folle fepn ber Mtte Krempel, ber burej)
i^ren künftigen ^legiam Qcbamt werben
muffe,unb rühmen viel unb groffe «öerrlic^Feie
bavon, in ibrer narrifcl)en , vergeblic5en «g>oflf>
nung. Unb fe^en nidjt, Ue blinben mt> groben
£eute, ba$ ber $evt fold)e i&re Traume nid)*
leiben Fann; metttmau® gewaltiglic^
überweifet. £)enn i^efefiel nid)t fagt, bdg
Diefe @tabt foüe 3eruj<ilem Riffen, aud) nid)f
an bem Orte liefen, t>a Serufalem gelegen
i(l, w\ü)t gegen ^itrernac&t am iBerge
62
I. ttorveöenjuber IDeurfcfcen BibeJubetfesung..
»■^frflifctutiTi* i Hirn
fanget, unb ber Tempel mitten brinnenauf 1 berniod? einen 2(rm baben ttisg 7. £Henlan&
bem ^)uaef Sttortja ftunb, unD Öaö ©c&fog I &a§ er mitten auf trcn Elitär reiche« / j tiiit) bte
giott ju oberfr gegen tylitta$>
33. Slber biefe (gtabt £efeFiefS fott gegen
SÄtttä^e («gen, unbfprid)f : fte foße Riffen:
Dominus ibi, b<x <&<£>n; ofecr- Ö5<Dtt ba,
Daötff: ©a ©0$$: feftfi ift. Unb t>er
Tempel foll rödjf brinnen feon, fonbern,wie
bie 9ved)«ung gibt, wöl fieben guter, grßf*
fer ©eutfcber Reitweges tton ber <&ttötov
gen TOternadjt. Unb bte ©eaDf aufm £o.<
&en SSerge foUbaben beo neun guter, arof*
fer ©eutfd)er leiten, betjbe in bie Sänge
«nb breite, baj? hk SKingmauer begreife
um unb um 36. ©eutfcber Reifen; bas
mag ein ©tabtlcm (Kiffen, unb an 33erg*
Uin, braufjie liegt.
34. 3Benn nun an Bürger am @nbeber
(Stabf gegen tylittty woljnenb, mr ^trcf>e
ober Tempel geben sollte, ber 'muffte fec&*
Itfyn Reitweges geben, cdß 9. burd) ük
<g)totot, unb barnad) fieben bis jum ^em*
pel. @old) ungereimet S)iug fefyen bie blinben
3ubennid)t, ba^eSnicfytfannemleibttcb @5e*
bau fepn , ttielwenigeranbemDrfe, ba3e*
tufalem gelegen ift, voit (Te bo$ falf#f ic&
fyoffen.
3?, 2lud) fall eingrof 2Baffer imiwenbig
aus bem Tempel Reffen ins tobte 3fteer>
( wdcfyeS bie ^5aptftc« bonibrem^Beifjewafc
ferfmgen, aü bit Darren,) basfld) infeiV
mm <^ege reimet mit ber Sanbjdjaft 3frael.
36. ©am werben bie@famme unb bas
Sanb Sfrael au$ btd anberS unb weiter ge*
teilet unb georbnet; alfo, b<$ W ©tabf
unb ber Tempel in feinem Stamme 3frae!
liegen foB; fo boc& mfcor Serufalem im
Stamme Ö5en3amin gelegen ift, wie bas
alles unb fcielmeljrbet 3:ert fldrliclj gibt
37. ©er s2lltar foH aud) tu €llen (jod> , unb
©ben 14. @llen breit feon, t>a§ ein ^riefter,
wenn er fc&en \>it treppen hinauf flehet,
£>pffer jimcbfen fonne. ©as mußte aucj
ein eben f&riefterlein fetjn,berif*- obeer 16. gu#
fer, großer @üen gro§ ober lang wäre.
38. ©arumül big ©ebmi #efefiels nid)f
t)on einem neuen leiblidxn (Bebau jutterfte*
ben; fonbern, \x>k ber 3Bagen im anfange/
alfo avitf) ba$ <3ebau am (Enbe nid)tö anber^
ifl, benn ba^ 3Reic^ C^riHt, bteWtae^nv
cbe ober ghztfieufytit ^ier auf€rbeti/ b\$
an ben 3ungflen ^:ag.
39* ^Oßie aber äße (Stucf erbeuten un^
ju fc|en ftnb eigentfid), baä wollen wir fpa^
ren bis m jenes Itbm, wenn wir ben gan*
jen 5Bau aleöentt allerbing bereif unb fertig
fe^en werben. %t%uwu\ :es nod) im ^Sau^
en geef)et, unb t?iel Steine unb #ol|, bierm
gehörig, nod&nic6t geboren finb , fcbweige
gewimmert, lonnen \viv$ nicbt aüeS fe^en,
3(1 genug, ta^ mtmlfm,^ es fei; ®£)tfe$
4?aus, unb fein eigen ©ebau, barinnaiwir
aHepnb.;
40. 2Ber mugig unblujlig j.(!, ber fann
woW^iel brinnen ten unb forfdjen, weim
er ®Ctfeö"^Borti unb ftie-^acramenfe,
mit t^ven ^raj%n unb Ortungen, fo ber
^eilige ©eij? baburd) voithi in ber £bri*
flen^eit, Dorfic& nebmen unb reimen will,
unb bie Offenbarung 3o^nniS fann auc&
baju belfen.
2>ie Voetefce &bct:>cit J?ropbetcu Jjrtntef ,tic6 f? ber
Äudeguti^ 5e^ XI. unb XH» Kapitel« 2)nnU
et^ ffefret im VI. ^eif p. 14«.
i^53oweb<äber &en^op&etm
r.
Äofea ^at gelebet unbgeprebigef, (wieec
«V felbft im ^itul anzeiget,) jur geitbe*
anbern unb leiten 3*robeam$, bes Honigs
Sfvael, 3« welcher Seit awe& Sefaias in
3*
64
ig) liebet- Pen Propheten «äejea uncY 13) 3oeL
Suba^ud) 2(mo$ unb$?iä)a gelebt baben;
aber boeb ifl #ofea Der ältefk unter ü)nen
gewefen.
2. @o war ^erobeam aueb ein feiner glucl>
feiger Äig, Der üiei get^an batbepbem
£tkigreicb'3frael, wiebaS 2.Q5ucbber£6%
nige cap. 14. 0.2^ sendet ; bliebe aber boeb
bei) Der altm Abgötterei) feinerSSorfabren, Der
Könige 3frael* e ©ap fürwabr m Der $tit
t>iel treffliche Banner in Dem 2$otfe gewefen
finb, laben bennoeb Die Seilte niebt fonoen
fromm macben. £)enn Der Teufel batu
Das #er$eleib annirid)ten in'Diefem Qklf,
baf fte immer bie ?)3ropbeten tobteten, unb
ibre^mber Den @o£en Verbrannten, unbal«
fo bat ÜanD mit S5lwfd)ulben erfüllten. 2Bie
er f)ier im i.cap. \>. $ 3fraelbarum brauet.
3. §s ftebet fieb aber an, aU fei; Diefe
2Beiffagung «öofecTaud) nid)t üott unbganj
gefebrieben , fonbern etliche ©tuefe unb
(gprücbe au$ feinen ^rebigfen gefajfet, unb
in tin 33ud) jufammen bmd)t: boeb fpu*
ret unb ftobef man Darinnen fo m'el, wie er
Die jweo Remter reid)licb unb getrofr getrie;
ben bat (Erftlicb, bag erwiber bee Sbgot*
tereom feiner Seit&artöepreWget, unbbaö
: ©oft frifcb gejktfet bat, famt Dem Könige
unb feinen Surfen unb ^riefto. SDaran
er btn ^ob gewiflid) (wie bte anbern,) f>at
gefreffen, unb als ein <S\e$er wiber bie^rie
per, unb atö ein 2fufrübrer wiber bm £onig
bat muffen gerben; benn ba$ ifl ein pro?
• pbetifd)er unb apotfolifd)er ?:ob : fo fyat
£brifhiS felbf* muffen flerbem gum ##
bern, bat er son £briff 0 unb feinem ditiü)
aueb gewaltiglicb unb fatf trojilidj geweiffa*
get; wie Denn fonberlicb Das -2. 0.19. unb 13.
t>* 14. unb T4.€apite( t>. 7* anzeigen,
4. (Daß er aber öielmaß beö 2Borte
(«Jure unb Stirere-?) brauebt, unb im
1. €ap- dn «Sucenaoeib nimmt, foll nie/
manbbenfen, erfeofounnicbtig, btybtmit
Hut&ert Schriften 14* Weil.
Porten unb 2Beifen: benn er rebet aeiffc
lieb, unb baffelbige $urenweib ift feine
reebte reblicbe €befrau gewefen, unb bat
reebte §i)elinber mit ibr genüget : ©onbew
Das %Bäb unb Die Ätn&er gaben folget*
fd)anblid)en tarnen muffen tragen, $nm
3eid)en unb Strafe Detfabgottifcben <%om,
fo 00II geijllicber pureren ( bat fo, 2fbgo>
ta-ei;) war; wieerfelbflfagtim^t : £>ae
^anMöuftüom &(£m\ öer^ut-ei-eyitac^.
Oletcbwie 3eremiaö bk b^ernen $mm
unb 25edjer trug, ^um Seieben, unb gemet*
m'glicb alle ^ropbeten ttwa$ #ftfameö tW
ten, mm geid)en bemQ3olf* 5^fo^u§biec
fein ebeltcb ^eib unb ^inber aud) ^»uren^
namen baben , tum geieben wiber ba$ b«^
rifebe, abgottifebe t&Qll ©enn eö ifinicbl
$ glauben, 4)ag ©Ctf einen ^ropbetenfoü*
te beiffen $mtm) treiben, wk etlicbe biet
Den £>ofeam bmtm wollen*
i3)2Sorrei)e über bmtytoptytm
3oeL
!♦
^roel zeiget mdfjt an,ju welcber 3«'f ^«e>
*0 kbtt unb geprebiget b«be. &$ fage»
aber Die eilten: @r fei; gewefen ^u Der Seit;
ba ^)ofeaö unb 5(mo^ gewefen find ; bat laj>
fen wir alfo gut fepn, unb wiffen eö m'd&t iti
fcerbejferm .
2*Sr ifl aber ein gütiger mb fanfterSftamt
gewefen, fcbiltunb (träfet m'djjt fo, mbU
anbern^ropbeten; fonbern f!ebet unb ¥la*
gef , mute gerne bk Zmte fromm mad)en
mit guten, freunblid)en Porten, unb flc
vor (Sd;aben unb Unglücl bewabren. 5(bec
eö wirb ibm freplid) wie anbern ^ropbeteti
gegangen Ui)n, Da§ man feinen SBorteti
nid)t gegldubet, unD ibn ffir einen Darren
gebalten bat»
*S)oc&ifi er im 3?e«w %ef?amen^o((
£ berfi^
66
I. Vwttben $u Der ÜDemfcfcerj Stbeluberfesuncj,
67
berubmt: benn<2*. ^etruä $eu$f tf>n ber>
t>or, ApofMg. 2. & i& 17, Unb mu§ 3oel
t>te erffe ^rebtgt geben, fo in bec £(mftfo
eben £ircrxgefcbeben tff; nemlicb auf £>en
Wn#ta9 }u 3ewfalem, ba bei; £, ©eift
je£t gegeben war, (So führet @t ^aulu*
SRom. 10, 13. Den ©prucb aud) gar (jlerrltd) :
tX>er öen Hamen free £<£rrn anruft,
fotl feiig werDen,welcber aucbim 3oelc. 3.
t>. f. flehet
4. 3m er|len Kapitel weif]ager er bie &w
f unftrge ©träfe über bat SBöl* Sfraef, Da§
fte füllten Don ben ^(ffl>rern Derberbet unb
weggefubret werben. Unb nennet biefe Affo*
rer Raupen, ä'eufHpecFen, Mfer unD
(E>efd>metß. S)enn bie 21 jforer fraffen Das
$6nigreicb 3fraely ein ©tuef nad) Dem am
Dern, biß fte es gar Derberbten Ober bod)
muf ju(e$t ber £onig ©anberib Dor 3erm
falem barnieber liegen; welcbes rübret &ter-
Soel im 2. £ap. d. 20. ba er fpridjt: Unb
Den t>on tTJtttevnac^t xviU icfy ferne t>on
eud> treiben' :c,
f* 8um anbern, weiffaget er im anfange
Deö 2. Qap. unb fortan binaus Dom Üvetd^
C&riftt, unbbem Zeitigen ©etft, unb fa*
'iget Don bem ewigen Serufalem.
«♦ £)a§ er aber Dom £kal jfofapbat
triebt, wie Der <£)g£rr alle *Jeyöen bat
felbjt t?or <!5ertd)te fobern wolle , n>eld;eö
Die alten fetter 00m Sungtfen ®ericbt Der*
jfte^en, unb icb folcben SSerffanb niebt Deiv
-Damme •; Jjalte aber bennoeb , baj? 3oete Wlctyr
iiungfep: ©leid)wie erbaS ewige Serufalem
Die Sbriftltdje £ird)e beigt;alfobeij[eeraucb
' Diefelbige bat §M3ofaj>bat , barum , Dafj
alle <2B It för €brtfllieben $ird)e bureb baä
3Bort gefördert unbinberfelbigen geridjtet,
unb bureb' bk $rebiat gefirafet wirb, wie
fie afljumal (s*ünber Dor ©Dtt ftnb : wk
£)enn CJofapbattfcal beut ©erid;ftbal.
©Jeidjwie aueb #ofea£ im 2.cö'p.Vij. Die
£bri|Tlicbe ^irebe Dae £fcal ^c^oc nennet»
r4)23cwt>e über 5en^)rop^etcn
5lmc$
i*
S)fmo$ jeiget feine gett an, ba$ er jur Seit
<* $ofea unb 3efatd gelebet unb geprebi*
get bat, unb eben wiberbiefelbigeSajierunD
Abgötterei), *ofcer fanden ^eiligen, gleicb
m ^5ofeas tbut; prebiget, unb Derfünbiget
a\i(S) bk Ajfyrifcbe ©efangni^
2. @r ifr aber and) beftig, unb fdjiff baß
Q3oIE Sfraelfajt burd)ba^gan^eQ3u<$au^
biß an bas ^*nbe be^ legten CapitelS, ba er
Don €^)ri(lo unb feinem Dveicbe weiffa^
get, unb fein 35ucb bamit befd)leuft ®ag
mid) bin ^ropbet bunft fo wenig Q3er>
beiffung, unb fogarbureb eitel (Bcbelten unb
brauen in baben , bag er wool'mag betp»
fen ^Imoö, C^öö tf^ ^) eine£afr, ober ber
fd)wer unb Derbrieglid) ifi ©onberlicb
weil er ein^irte if!, unbniebt Don ber^ro*
pbeten örben; wie er felb(l fagt im 7/cap.
D.f4 ;'©aja at^bem ©tamm 3uba Don
^[)tüa im ^onigreieb 3frael gebet, unb
bafebft pxebiact, alt ein grember. ^av
um fagt manaueb, ber ^rie|Ter Slma^'a,
(welcben er (Träfet im 7. cdp*:D.i70 babeibn
mit einer (gtange jti tobe gefd)fagen.
3. 3m J- £äp. ifr er fd)wer unb Dum
fei anjufeben, Dae er Don Dreien unb Dier @un^
ben rebet; barüberaucbDielftcb mancberlei)
Derbrocben bciben, unb bk ©acbe mit ge^
fuebt Aber ber $ert (aebte i4) foö^ ja
fldrlicb geben, Daf biefelbigen Dreyunbt>ter
BunDen niebt mebr benn einerlep ©unbe
Mfep: benn er nennet unb jeuebt ja allewege
Cbrifrus fprid;t; iDer(Bei(rDertt>aln^ett nur einerlei) ©unbe am $iU, wiber Jba*
wirD Die Welt ftraftn «m bit &ünbt<\ mafeum nennet er allein Die Bunbt, Daß
. ' fie
68
14) lieber öen Propheten #mo$ un5 iy)<2>ba&3a*
69
(te (Bileaö mir etfernen Wa^cn babenge*
Öiojc^em
4. €r nennet aber folc&eSunbe^rey unb,
triere, Darum, bagffe foldbe @önbe md&t
büflfen nod) erfennen, fonbernbcpaud)rub'
men unD Darauf trogen, afö (jatten fitmty]
getban, n>te Die falfc^n ^eiligen alle tbun,
£)enn es fann eine(Exmbenid)t arger, noeb
groffer, nodjmebr werben, Denn wojfe ein
Seilig, gottlicf) SCßerf feon Witt, unD Den
Teufel ju- ©0«, unb ©Ott jum Teufel
macbt. ©feid)Wie bcey unD ptere madjen
nig: Denn er "tröffet Das <33oIf 3u0a, Dag
fte füllen wieber gen gion kommen.
2. UnD oornebmlid) gebet feine -Beiffa*
gung wiber ©Dorn oDer Sfau, "welche einen
fonberlicben ewigen £a§ unD ^eiD trugen
ttji&er Das SBolf Sfrael unD 3uba: n?ie e£
Pflegt §u geben, wenn JreunDe wiDei: einanber
uneins werDen, unD fonDerlidb wo$3rüDe&
gegen einanDer in #a§ unD JeinDfcbaft ge*
ratben , Da iff Die $einDfd)aft obn alie Stoffe.
3. Ölfo waren (jier bk ^Domif er Dem 3&
btfc&en Ö3olf über alle Stoffen feinD, unD
jteben, welches i(f Das £nDe Der gal)HnDer Ratten feine groffere greuDe, Denn Dag fit
©$rtfre, Da man wieDer umfebret , unD wie/
■&eranfa&eu.u ja&len, beoDe Die $:age unD
<2Bocben.
■?♦ @Twirb jwetmtäl im Sfteuen ^effa*
ment gefubret: grffmals, $pg,7,42. Da
@t. (Stepbanus tijn an^eud&t aus bem ?.
£ap. wiber bieSuben, unb bamitbemeifet,
bag fte ©£>ttes ©efe£ nid)t gehalten Ijaben,
pon Anfang ber ausdgpptem
6 gum anbernmal , Da @t- 3acob $pg.
i| , iö, im erffen Concilio Der 2(poffel il)n
führet aus Dem legten Capifef, jube weifen bie
£brtfflid>e $re»beit, Da§ Die ^)epDen im
Sfteuen Sreffatmnt niebt fcbulbig ft'nD, 9to
ftS ©efefc \w ballen, fo bk SuDen felb(f fol>
cbesnod) nie gehalten, unD aud) nid)t (jal*
ten taten; mt <&u Petrus $pg.if,io.
preDiget. UnD Das finb Die furnebmjfen
jwet) ^tficfe in 2wioS, unb jwe» febr gute
©tucfe.
if)1Gowt>e über fcen Propafen
I.
C^bab^a geiget nidjt an, welche B<& er
^ gelebetbat; aber feine 38eijfagung
se&et auf Die Seit be*p3abi>lonifd)en ©efang*
fefyen, fußten ber 3uben ©efängniß, unb röb*
meteh unb fpottefen ibrer in i|rem 3«m^
mer unb €lenbe* ^ie fa(f alle ^rop&eten
Die (Ebotmter um folc^er'&dgiger %o$fyit
willen fd)elten ; als aud) Der »37. ^falm&7*
über (te f läget, unD fpricbt: 4>i£vt, gebend
ber ^bomtrer, am Cage Jerufalem, t>a
jie fprac^en: Äetn abe, rein abe, bis
auf ibren 23oben,
4. 2Beil Denn fofc|es au$ Der Sftaajfen
webe tl)ut, foman Die©enDenunD^5etrub^
ten, (Die man billig troff enfollte,) allererff
\u ibrem 3ammer fpottet, fachet, tröget
unD rübmet, bamit Der ©laube an ®Ott
eine groffe ffarfe 5(nfed)tung leiDet, unD ge^
waltiglid) jum Verzweifeln unD Unglauben
reijet: ©ojfellet bier ©Otteeinen fonDem
^Oropbeten wiDer fDlcbe.oerDrüglicbe &pk*
terunD^nfecbter, unD tröffet bk ^5etrub^
ten, unD ffdrfet ibren ©lauben mit S)rdu>
en unb ©cbelten wiber folclx feinbfeltge ^Do^
miter, btö iff, Spötter Der ^lenDen, unb
mit Verbeiffung unb Sufasung funftiger
^filfe unb Errettung. Unb iff furwabr ein
notbiger ^rroff, unbnu^licberObabSa/in
fold)em Unfall
?. $lm €nbe weiffaget er oon €briffi
Vitiä), bat fülle nid)t allein ju Serufalem,
fonbern allenthalben feun» ©enn er menget
6 2 aUe
70
I. ■ Iporceöeh ' jti Öer iDeutfcfyen Stbeluberfefcungi
71
granfreid), unöSepbara& 4>ifpamenöeu*
teti, Jaffe td) fahren, unb baffe nicbts ba>
son ; fanfcemfa.fi* Sarpatb bleiben bfe @tat»(
bei) 3tbon,unb Gepbaraö eine@tabt ob*?
£anb m offenen, t>a We &u 3erufalem ge>
fangen gemefenftnb; rote ber 3re# f(arltd&
&id;er mas er tötH
ötte^3ffertneinauber, ate^ratm;93en*|tfett»c&tf bersu bie <gi:cn$e 3frael t?oit
Samin, ©afaab, WWer, Canamter, &ematb an, bis ans Hleer im-Wacfeen
Sarpatfr* mel^ ntc^f fann üorn jettHcben 5elöe , nad> bem Wort free ££rrn,
meiefte 3fraetm1fanben merben, Ha foicBc 6ee (5<£>tte$ ;jfracl, welches er geveöt
©fattme unb Stoff im £anbeunferfcbieben M*e öurd? feinen 2)tener 3on<*, öen
fennmugtm, nac6trem®efc^ü)i^ Öofen Zimitbai , Wn Propheten t>on
6; ^agaber bie 3üben/bier 5atpatb (Sat^epbeiy 2iud) fo ftar bfe %B\tm
ju Sarpatf) eine£ei;bin, n>ie Qtbrtßug auefc
meibet , £uc, 4, so, %btt 3ona benennet
biet: in)/i;fca$ fcg§ er fei; ein £braer.
3. ©0 baben n>ir mm , baf?biefer3ona$
gewefen ift jttr $eft bed £unrgg 3erobeam,
roe!cbe$ @roj?oafer wav ber ^orn'g 3ebu,
fair (unlTtte befangenen Serufafem, fo ! ju weiter 3*»* ■&* Äänfe Ufa in 3uba re*
m (Sepjarafc fmb), ©odfr fttöe ein jes* ßierte* -gu rcefeber Seif aueb gercefen ji'nb
in bemfelbigen ^üniötetcbe iifrael bie ^ro*
p^eten, :*gjefea/e$Cröbö/ 3oef, an aribem
£>rten tmb labten, ©araus man rool
nebmen fann , tüte ein f refflieber,, teurer
Wann biefer 3ona im Äigreicbe- 3fra?I
gercefen ift, unb ©oft greife ^inge burd)
ibngetban b^/e nemiid)/ baf burd) ferne
;^rebigtber Jvonig Serobeam fo gfuctTeüg.
voar, unb .gewann alles lieber, was $a>
fael, ber Äig^n (Serien, baffe bem f onig>
reieb Sfrael abgefebfagen»
4. vlber bat iß über atfe£, (fo er m fei*
nem Soff cjeiban,) bager ^in folcb grof
m&bfig ^onigreieb m $f^ien angreifen
tan, unb fo frudjtbarficl) prebtgf bei; ben
v^ei>ben , ber bei; Den ©einen nidtf fo biel
baffe mögen mit feielen ^rebigfenausriebfem
511$ wollte ®Ott bamif anzeigen ben-^'prud)
■3efaia/-c.f*7if: EX>ev ee nid;t gehöret
bat, &ev wirö es botm 8um Qrrempei,
ba§ alle, fo baß SSBort reicbKcb b^ben, baf#
felbe meiblid; mct&tm, unb t>iee^ mebt ba^
ben fonnen, gerne annebmen, ^Bie Qt)xU
th& 3ftä$; 21,43« felbfl fagt : 2)as &et<$>
^\iefen ^>r opbet en 3ona moöen etlficbe bat^
«^*^ fen/ n)ie ^ieronomus jeigef , er fei)
ber 3Bim>en ©of)n gewefenju 3arpat| beo
gibon, bk Um ^ropbeten €liam ernabrfe
jur tbeuren geit/ i^on.17,9. unb tltf; 4.
t>.2ö 5^ebmen be§ ttrfad)e, ba§ txfywfitf)
felbj! nennet einen @obn2fmtt bat , baö if!, eiV
»en'@obn beö ^abrbaftigen^eif TeineSfoüfr"
fer jufliafpracb, öaert^n öom^obeer?
t»eat ba^e* Hun weiß tc^, 5äß bk T\z*
§t beime Wtunbts wabtbafricj rfl,
2« ©^ glaube, mv üa roill, i^bglaubs
Riebt; fonbern fein ^afer §at 2tmitbai ge*
beijfcn, auf£ateinifcb, Verax, auf©eutfcb>
$ga()rbafti& Unb i(l gemefen wt (Batlp
meiere <&taht liegt im (Stamm
^ebnlow, 3of, 19, 13, ®enn alfo f!ebet ge? I (5d>cte6 wlrö ron euet; genominen^ unb
febrieben am 14. cap. t?.sf. imanbern ^ueb ] bm «SeyOen gegeben, 0te feine 5rö<$te
ber £omgr, JDevÄontg^evobeambvac^ bringet?»
17) X?oe
72.
17) lieber öenpropJjetcn tTJict>«, unb n) ttaljwrt.
%lt'^6ffii-^i *rr i
73
i7)230mt>eöber öen Propheten
er ^ropljet '^O^id&ct rfl gewefen jur getf
'^faia» ^r fuf>rce auä> Deflelben ^ro*
p^efen 2Bort, fo im 2.£ap. flehen, £)a§
man wol)l fpuret, n>te bfe ^ropbefen, fo m
einer Seit gelebet, \>on £f)rif)o fc&ier einer*
Iei> v^Bort geprebiget (jaben, ate Raffen fite
mit einander bauen beratfyfcblagef.
2. @r if! aber ber feinen ^ropbeten einer,
ber Ütö SBolf? um r'brer Abgötterei; willen
beftigücb firafet, unb ben funftigen ££n>
flum unb fein 9veicb immerbar anjeuebt. Unb
tff sor allen in bem (gtücfe ein fonberlidjer
*)3ropbet, ba§er 5Betf>fe^em , bte @tat>ty fo
gewi§ beutet unb nennet, ba €ljrifrus gebo?
ren füllte »erben. JDa&eu er aucl) im Sflten
^ejtament &oc& berubmet gewefen ift; wie
bas Sftattl). 2, 5. wobl auöweifet*
3. @utnma,.er fd)iff, erweiffaget, pre*
biget ». 2(ber enblicb ifr ba$ ferne tylw
rwng, wenn es gleid) allef muf? ,m trüm*
mern geben, 3fraelunb3uba, fowirbboeb
&&rif?u8 fommen, ber es aUeößM ma*
den wirb, ©feiebmie wir ;e^t muffen ffra*
fen, fcbelten, trogen unb prebigen «. unb
barauf fagen: 2Bemi es bennaHeö verloren
(fr, fo wirb bot&£t)rifHi$am SnngfTen^a/
gefommen, unb uns zonalem Unglücke!*
fen,
4'. £r tfl im erflen (Eapitef fcfjwer: §a$
tnerebt bte £braifd)e©rammatica, unb brau*
#et tffel Allufiones, £tls, 5aenan für @cbae*
nan, unb?*d?f3b unb tTtarefa, m <%£&
dje 2&orte er jew&t auf bofe Deutung, unb
t>erf eftret ftä $fts wenn i icb fpredje : Üu>*
ma, bu follt ein 9kum warben, unb wobl
ausgerdumet; Wittenberg', bufoirtem-
xositiv SSerg werben^ Sas werben bte
©rammatiei wol merfen, unb unfern §k$
fpüren*
^JYr ^ro^et Ovaljum weiffagef bon ber
r^' Sßerflerung, fo bie $jft?rer wiberba£
2Mf 3fraef unb 3uba üben fönten. OBie
benn burd> ©almanaffer unb &<xnfymb ge*
febeben ifi, um ibrer jfrofip (Bnnbe willen*
£)od> fo fern , baf t^k übrigen frommen foi>
ten erhalten werben: wit benn €jecf)ia uni>
feinet gleichen wieberfabren tfl. ©artmt
jdxinetes, aH fei) er üor 3efaia geweferc,
ober je um biefelbige ßtit 3efaia,
2. S)arnad) fcernmbiget er bte: &erfloV
rungbeö ^onigreid)^ ju^flbrien, fonberlic^
ber &tabt ^RimVe, welcb^ t)ort)m jur geit
3onä febr fromm war; aber Ijernad) wie^
berum ©oller ^3o^tt warb, vm^tsit ©e/
fangenen aus 3fraef fet^r pfagete. Qaf aueft
^obraö ibrer Q5oe^eft üerfimbiget" ein enb^
lic^erberben unb fpriebt; 3bre S8o#eir
wirb tbr ein (Jnbe geben. §ffo fronet er
na^ feinem tarnen Cbenn tlabttm tyifä
Conforator , auf ^)eutf$ , ein ^tofler, >
ba^ ^olf ©Ctte^A wiei^re^einb^bie^
fprer, foflen wieberum üerfloret werben^
g. 3m anfange betf 2. €ap. tautet er au$,
tük &faia$c: f 2 -, 7. wm ben guten ^rebigem,
bre triebe unb ^)eil üerfunbiöfen auf ber?
35ergen,unb^ift3ubafrol)rrc6 feigen* tlnö
wiewot bajfelbe »erf!anben mag werben
t>ou ber Seit ^eci)ia nacb (Banberib, ba 3u*
ba errettet warb, unb »or bem Könige Barr^
t^erib blieb r ®ocb ift e« einegemeine $Bßif>
faguug, aueb auf ^briüum, baf? in 3ub<*
bleiben foltte biegute ^off$aft unb ber fro^
(i^e ©otfe^bienf?, burc^ ©£>tfe$ ^^ti
€ 31 v gclct>
74
I* X>orreben$u 5er 2)eutfd)en 23tbelftberfet$ung.
7f
gelebretunb befraftiget; baljer er ja billig
ein rec&ter ^afjum beißt unb ül.
i9)SBorw&eüber fcettfprop&eten
£>abacuc.
i.
Q^tefer #abacuc t(!eetn$:roflpropf)et,ber
«***?« baö ^o(f foll parken unb aufbauen;
ta§ fte nid)t wrjwetfeln an €f)rifti SuFunft,
es (Teile fiel) rote feltfam es wolle, Saturn
braud&t er alle ßunft unb (Stücfe , bfe baju
bienen, baf? ber ©laube t>e|t bleibe in ifjrem
#er|en, aon bem wrljeiffenen €l)ri|fo; unb
prebigtalfo:
2. €sfeo wol war , bag um tbrer (Sun?
be willen bas £anb ttom Könige ju Q$abel
werbe muffen tterftoret werben: aber bod)
feil barum Cbritfus unb fem üvet*<fe ntd)t aup
fen bleiben ; fonbern es folle anti) ber 93er*
porer , ber $onig -$u 33abel , ntd)t Diel
©lucfs ba&on baben, unb aucl) untergeben.
4. 2(uS bem allen fielet man wobl, Dag
biefer $abacuc fep gewefen üor ber Q3abt>* :
fonifeben ©efdngnig, öielleicbt um bte tyit
3eremia, unb au# fetd&e äu_t>er|W)en ül,
was er will unb mepnet.
f. ©aß aber etliche ^udberttonbem^a*
bacue melben, er babe bem ^ropbetenSDa*
niel gu Qkbplon (Elfen gebracht ins ©efang*
n$ aus bem 3ubifd>en Sanbe, §at webec
©runb nodb Schein, (So trifte aucl) nicfjt
wcl ju mit ber 9ved)nung ber Seit; ftntemaJ,
fo bie! bie Sßßeiffagung #abacue gibt, fo-tjt
er alter benn Seremias, welcher bat erlebt
bie 3$erftorung Serufalems; aber £aba*
euc weiffaget bauon; ©aniel aber war nacl)
3eremia, unb lebete lange, el)e er in bat
(Sefangnif warb geworfen.
6. £abacuc aber bat einen rechten %la*
men ju feinem Slmte : benn #abacuc fyifjt
auf ©eutfd) ein Revier, ober ber (leb mit
einem anbern berget unb in bteSfcme nimmt,
€rtfjut aueb alfo mit feiner SBeiffagung,
<Denn es fei) ©Orte* 3£etf unb 2(rt alfo, Dag er fein 33otf berjet, unb in t>k Sfrme
bag ccMft/ toenntfnotbrtjut, unbfom^Jnimmt, ba*tff: €r tröffet fte, unbljaltfte
nie mitten in ber reckten 3^, unb xok fein
£teb finget: (£t gebend bevöarmberstg*
Bett, wenn €rubfal ba i(l. Unb wie man
fpriebt : 2£enn ber ©trid am bartejten &alt,.
fo brid)t er.
3. ©letdjwte wir audb muffen bte £brt*
(Ten mit ©OtteS 90ßort auf balten,jum 3üng*
ßen^age, ob eewolfcbeinet, ba߀b#us
faft öerjrebe , unb wolle ntebt l ommen ; als
er aucl) felbp fast Sttattlj, 24,37. fqq. baß
er (ommen werbe, wenn maneeam xott
nigfimbenBt, wenn fie bauen, pflanjen,
laufen, t>erfaufen, e(fen, tnnten, frey^
en unb beyratben werben k* Stuf bag
boc6 etliche, fo ntc^t alle fonnen im ©lau*
ben erbalten werben, £)enn bier i(! glau*
bens unb prebtgens not^7 vok manwoltas*
\itf) ^or 5lusen ftebe^
auf, \x>k man ein arm wetnenb £tnb ober
^enfd)en berget, ba$t$ fd)weigen unbju*
frtebenfet)n fblle, weil es, ob ®£>tt will/
ifoU beffer werben.
2o>25otwt>e ober t>en^>rop^ctm
1*
Sep^an^a j(l jur 3ett bes ^ropb?fen %u
remia gewefen ; benn er unter bem iko*
ntße Sofia geweiffaget f)atf wk 3^mtaS,
als fein Qitd auswetfet, ©arum mifta$tt
er aucl) eben baffelbtge, bas3eremiaS weif*
faget, nemltc^, baf Setufalem unb'3uba
folle oerftoret, unbbas SSolf weggefubt'et
werben, umiljreS unbugfertt'öen bofen io
bens willen.
7*
2o)Ueberben Propheten Ztpfyan Ja, unb 21) <&aggm*
77
2» (Er nennet aber m'd&t ben S\ 6wg ju 83a*
bei, berfofclje Sßerjlorung unb©efdngnt£
tbnen foüte zufügen, tote 3wemiaS tl)ut;
fonbern fd)lecl)t(jjn fprid)t er, öaf ©Ott
•woüe fold) Unglücf unb ^JMage über ft'e brin*
gen, auf ba§ er ft'e ja "jur 25ufl* bewegen
muckte. £>enn big Q3olf formten alle ^ro*
jljeten nod)enie feinmal bereben, bag®^
über fte \ erzürnet wäre. (Sie trotten immer
auf ben Dvulun, ba§ ft'e ©CtteS S3olf tw
ren unb fyiejTen. Itnb welcher prebigte , ba§
&Ott über ft'e jornig wäre, ber mußte ein
falfcl)er tropftet feon, unbjlerben: benn ft'e
woüten es nid&t glauben , baj? ®Ott fein
Q3olf foüte fo faffen. ©Jeidjwie man jtyt
alle bt'e £e£er fcl)ift unb tobm, fo ba lefyren,
ba$ bt'e £ird)e irre unb ftmbige, unb ®£)tt
ft'e (trafen werbe«
3« (Er weiffaget aber nt'c&t allein 3uba
folcfj Unglöcf , fonbern aud) allen umliegend
ben £dnbern unb 9?ad)barn; als,ben*)3(jtV
liflern, Sftoab, ja aucl) ben 3M)ren" unb
Stflfut : benn ber Jxonig ju 23abel foüte eine
SKut&e ©£)ttes fepn über alle £anbe«
4. 3m 3. €ap, weiffaget er aus ber Sttaaf*
fen berru'd) unb fldrltd) ddö bem freblidjen
unb feigen Üvetcf>e €()rtfti , bas tn aller
$Belt ausgebreitet foüte werben* Unb wie*
wol er ein Heiner ^rcpljet tf^ , fo rebet er
bod)mef)r ton QEbriflo-, benn t>tel anbere
grofle ^ropijeten, aucl) fcljier über SeremtV
am, ©amit er wieberum reid)licl) tröffet
bas QSolf , auf bag jte in ber Q3abpIonifcr;en
©efangnif unb Unglöcf an ©£>ttnicl)tt>er'
iwetfelten, als r>atte er ft'e ewtgltd) tterwor*
fen, fonbern gewig waren, baj? fk nac!)fol*
d)er Strafe wieber ju ©nabenfommen, unb
ben wrheiffenen £eilanb Cfrriftum mit
feinem (>mH$tn £orosrei$e frigen foüten.
ai)9ßomt>e uberfcen 9)rop|)efttt
£\aggai tft ber erjJe ^rop&ef, fo nafybtm
W< ©efangni§ Q3abel bem feolf gegeben
ifl, burd) welches SBeiffagung ber Tempel
unb ©ettesbienfr wteber angerichtet warb*
£>arju il)m l)ernacl) über jween Monate @a*
cl)ar3a mm ©efeüen gegeben warb« 2fuf
baf? burcl) jweoer 3wn SJtonbe ©£>eteö
9CBort bejro gewtffer gegldubet würbe, £)enn
bas33olf war faf! in gweifel gefaüen, ob
ber Tempel foüte wieberum gebauet werben*
, 2« Unb wir achten, baf t>on biefem ^ro*
p^eten £)anielis c. 9 / *?♦ öefaget feo , t^a er
fpricDt: Von ber Seit an, fb ber SefebC
ausübet, ba% ^erufalem wieberum foö
gebauet werben , btö auf bm 5«^peii
(Ebripum, finbOebentPocbeti, unb $\x>ef
unb fecfcjig IPoc^en ftc ©ennwiewol
^uüor and) burcl) ben $6nig Cores ein %$&
fel)l war ausgegangen, baf? man ;u 3eru#
falem foüte fcon feinen (bes Königes) Sofien
ben Tempel bamn , fo warb es boc!) ter^
binbert, bis auf #aggai w«b @ac&ar3a
Seit, M ©£>ttes ^3efel)I ausging burcl)
ü)re ^eiffagung; ba ging es feon flatten*
3. €r fcl)iltaber bas Sßolf , baf ft'e ben
Tempel unb ©ottesbienf! anjuri^ten nid&t
geacl)tet, fonbern aUm auf il)re bitter unb
Käufer Peif ig gegeijet fyattm. ©arum fte
aucl) geplaget werben mit tl)eurer Seit, unb
(Stäben am ©ewac&S, $Btm, ^orn,
unb aüerfev ©etraibe« 3um Krempe? allen
©ortlofen, \>k ®£>ttt$ (2ßßorr unb £)ienfl
niclt achten, unb immer in il>ren (Sacf geM
ien. @olef)en aWein gilt biefer ?:ert, 1&
erfagt: ^rBacFfoa loc^emtt feyn.
4« (So pnbef man aucl) in aflen ^)t|lert>
en, wo man ©Ortes Wiener nidbt narren
will, ne* fein 2£orf l)e)fen erbalten, pa
laft
78
L Povceden $.tt ber £>eutfcfceri SiMuberfesung.
79
lagt erfie jgnfi geijen für pdf) -fd&fl, unb
immer fammlen. , 2lber er mad)t doc& |uk
fe|tb*u <§atf l6d)rid)t, unt) blafet brein,
öaf es jerftäubet unb verrinnet, t)a§ nie>
tnanb weiß, wo es Weibe, €r wHlaud)
mitejfen, ober fte foüen audj nid)t $u eflen
jwben.
ft €rwetfTagetaud)Pon £(>ri|foim2.cap.
fc. 8* tag er fester fommmen follte, ein
§jro|r aller #eoben. ©amit er fjeimlidjan*
geiget, bagberSüben %\tid) unb ©efe^ foüte
ein gnbe fyaben, unb aller 3Belt ^onigrei*
dx verlieret, unb €f)«ffe unterbau we>
ben; w>efd)c€ bc'^fjer gefdjefjen ijr, unb biö
an ben Süngjlen "5:ag immer gefcl)iefjet; ba
ipfcb es benn alles erfüllet werben,
22)?3orret)eubcr bm^toptyttm
£J\iefer tropftet iff nad) ber SBa&ptonfr
***/ feben ©efangnij? gewefen, unb Ijat
famt (einem ©efellen^agsat, Serufalem unb
ben Tempel Reffen lieber bauen, unbbas
jerflreuete &erf rckba jufammen bringen,
auf baf? mieberum ein Üvegiment unb £5rb*
nung im £anbe angerichtet mürbe. Unb ift
fürwafyr ber allertrojllid^en ^ropfjeten tv
ner, beim er Piel liebliche unb troftlidx ©eftdj'
te porbringet,. unb Diel fuffe unb freunblic^e
9tBötte giebet : bamit er baß betrübte unb \tx<
jlreuete 33otf tröffe unb jlarfe, ben?3auunb
ba$ Üvegiment anuifaljen, meld)e$ Nöba^er
großen unb mandjerlep ^CBiberffatib erlitten
laut; fold)eSjrt)uter, bis in ba^Capitel.
2. 3m fünften weiffaget er, unter einem
(BefWe des Briefes unb &&tfftl9,m\
benfatfeijen Se&rern, bie ^ernad) fommen
füllten im 3übifd>en SSolfe, bie €l>rtjfum
verleugnen würben: welcljeS ©efid# noef)
beuttge* %adtö bk Süben betriff
3. 3m federn weiffagef ersam Crpan*
gelio €f)ri|ri ; unb bem geifHid)en Tempel,
in aller 3BeJf ju bauen, weil i&n bje3üben
»erfeugnefen, unb nic&t (jaben Sollten.
4. 3m ftebentemmb achten fjebt ftcljei'
ne^rage, barauf ber ^rcpJ>et antwortet;
tröffet unb »ermahnet fit abermal jum
£5au unb Regiment, unb befcljleugt bamit
foldje SDßeijfagung feiner Seit 00m wieber*
bäum.
f 3«i neunten gefjef er in bk jufünftM
ge %>tit, unb weiffaget erffliel) im 10. cap*
p. 4. wie ber grojfe 5ffepanber foUte^prum,
gibon unbbk ^Mitgewinnen, bamit bte
gan|e 9Beft geöffnet würbe bem zukünftigen
^üangelio grifft , unb führet bm 3\omg
C^riflum \u 3erufalem ein auf einem €fel.
6, $tber im tilftm, weiflaget er, ba§
Cljrifrus öon bm 3üben öetfauft follte wetv
bm um brei)fea@ilberlinge; barumerffe
andrer Jaffen würbe 4 bag3^ufalemenbfi$
jerjloret, unb bie 3üben in 3rrt(jum per^
(roeft unb jerflreuet follten werben, unb alfo
btö ^pangelium unb ba$ Oveid) €^rt(li un^
ter bk $e»ben fommen, nac& bem Ztibm
€^ri(!i; bamit er vorhin, al^ ber^)irte,ge^
fdjlagen, unbbie^ipoflel, alöbie @c^afer
freuet follten werben; benn er mufte por*
i&tn leiben, unb alfo in feine ^errfic&fettfom*
men*
7<ä 3m legten Capitel, ba er 3ern(afcm
perfloret (>at, §ebf er auefe aufbtö üeöitifc^e
^rielJert^um, famt feinem SfBefen unb^
rat|e unb Vertagen, unb fprid)t: €^ wer^
bm alle geiflfidje Remter gemein fet;n,©ött
bamit ^u bienen, unb nifyt mefjr allein bt$
<Stamme^ £epi, baß ift: & follten anbere
^rie(!er, anbere gejfe, anbere Dpffer, an^
berer @ütte^bien)c Fommen , mld)t auc&
ubm konnten anbere (Stamme, ja awc&
§MPtw, unb äße £epben, <&a$fy$tba$
mtt
8o 23) Uebec fori Propbeten maleacfrt, unb 24) über bae 35ucfy Jubith $t
gflte ^cflament fein ö^ctr)an unb wegge*
nommem
23) Sßorrebe
lieber öenprop^ef en ?9^alea4>t.
1.
^JVefejt ^>?aread&r falten bie £brai, er fco
<^/ ber£fra gewef«n; Daö raffen vt>ir fo
gut fei;n, benn mit" nid)t£ aewtffeä üon iljm
traben fonnen. £)f)ne ba^, fo fciel cwÄ fei*
na- SBeiflagung ut nehmen, ifler nid)t lan*
ge &or grifft ©eburt, unb freplid) beulet
te ^ropfyet gewefen : benn et' ja fpridjt im
änbem Capitel, baß tbviftud bei* £2£it
balb fommen fblle,
2, Unb tfl: ein feiner ^ropljet, berfcbone
Sprüd)e Ijat, fcon £&rifto unb bem &>an*
gelio, welcbetf er nennet ein rein Opfer in
aUet^Belt £)ann burcb ba$ güanaelium
wirb ©Otte^ ©nabe gepreifet, welches ift
bas rechte reine ©anfopf er. 3tem, er n>etp
fuget \>on ber gufunft 3o&anni$ bes <£äu*
fers, n>ie es €&rifhtf felbfl 9Kattl).n, 14.
beutet, unb^obannem feinen £ngef unb
miam nennet, ba&on SMeae&i fdjreibet.
3. lieber bas fd)tlt er au* fein ^olf^act,
barum, bafj-fte ben ^riefrern nid)t gaben
i&re Se^enben unb anbere ^fn'djt, Unb Nenn
fie fcbon gaben, fo gaben flee* mit allen Um
treuen; alt, ungefunbe, untüchtige (gdjafe,
unb was fte felbfl nid)t mocfjten, basmugte
ben armen Pfaffen unb ^rebigerngut fet;n.
SBte e* benn *u gef)en pflegt, bag, wo Ved)t
&Ottts 2£ort unb treue ^rebiger fepn, bfe
muffen junger unb CRotf) leiben: falfcbe
£e&rer muffen immer biegüllefaben. <$8k;
wölbte ^rteffer mit foldjen Opfern attd)
geföo ten werben, bag fle esanna&menunb
opferte». .JDas t&ar ber liebe ©ein
4» 5(ber ©Ott met fyet an, bas er beg
Äutberte*nfreni4.q:be»(f
groffen Ungefallen ^abe, unb jjeilfet foldje
Untreu unb 35o^eit eine ©c&matb/biei&m
fefbjl gefdjelje. S)arum et and) itjnen brauet,
er »olle fle laffen, unb bie fteqben annefr
men uim 33oft\
f. Stawad) fcbift er bte ^rieflet fonbew
lieb, bagjie ©£>?:?:€© 9ffiortfSlf«#
ten unb e untreulieb lebeten, unb bamit
Diel üerfüfjreten, unb mißbrauchten il>re^
priefTerlid>en %wt$, bag fte nicfjt (haften
bie/emg?n, fo untüchtig &ina opferten,
oberfonfr nid)t fromm waren, fonbern
lobten unb fpradjen fte fromm , ba<
mit fte nur Opfer unb ©enug^on iftnen
l rtgten. Sllfo I>at ber ©ei^ unb Q5aucbfor>
immervSd)aben getrau bem9CBürtunb©ien(!
(3&tte$, unbmac^t immer 4?*ud;Jer «U0
ben ^>rebigern.
6* Slucft Wit et fTe, bag jte i^re Leiber
betrübten unb t»rad;teten,ba.mit'(te iT>r Opfer
unb ©o(teöbien(!auc& verunreinigten, ©enn
im ©efe^ SKoflötwr e$ verboten, ©ött^u
opfern betrübte Dpf er; unb bie betrübt
waren, burften nid)t opfern nod) t>ott
opfern effen. ©eg waren bie nun Urfadje,
welche il)re ^Cßeiber betvubt, unb weinenb
mad;ten. Unb wollten ftcb Slbrabams ^
empel bereifen, eber feine #agarmugte anfr
treiben unb betrüben. £f ber er ü)at es nid)t
auö ^ut^willen ♦ gleid;wie er fte au* nic^t
aus 93orwi$ jur €I)e genommen tyatte
24>23onet>e
Ucbcr £»aö ^u4> 3uWt&.
0 man ^te ©e^iebte 3ubt# lonnte
^' auöbewabreten, gewtffen £tfior ien
bewetfen, fotpare eö ein ebel fein ^3uc&,
ba^ au* billig in ber Q5tbel fepn foflte ; 5lber
e^ »itt pcb f*werlic& reimen mit ben £i)to
g rtett
82
I. Porreben $u fccr 2>eutfd?en öibcluberfesuncj.
83
ricn ber beüigen @cbn'ft, font)evUd> mit 3*'
remiaunb€fra, weld)e anzeigen, mie 3e*
rufafem unb Daä ganje £anb \>erfl:6ret ge*
wefen, uub barnad) f ummerlid) rptebec erbaue
et werben finb, ju ber Seit bei* Reifer ^e^
narc&ie, weldbe -alles £anb innen" Ratten trnv
Ijer»
2.£)awiber [treibet bt'§ 23ucb im erff en€a>
$itel,baß ber König Sftebucab&ejar ui$5a*
bplon fyabe foldj £anb allerer jr vorgenommen
ju gewinnen, unb mad)t ben SCBabn, als
|fe biefe ©efd)id>te vor ber 3uben ©efängnig,
unb vor ber Werfen ^onard)ie gefebeben.
^Bieberumfagt^^7o,fte fep nad)ber3Bie*
berfunft unb^eimfabrt ber 3ubenaus£5a<
feplon unter ^omg^battoero gefc&e&en; ju
welcher geit bte 3uben weber Krempe! nod)
Serufalem erbauet, nod) üvegiment batten.
bleibet alfo ber 3rrtbum unb gweifel, beo*
t>e ber ©ejeiten unb tarnen, t>a$ idjsnir*
genbs fann jufammen reimen.
3. bliebe wollen, esfe» feine ©efcfjicbte,
fonbern ein geifliicb fd)on (Bebicbt eineöbeiuV
gen geifireieben Cannes, ber barinnen l)a*
bt wollen mablen unb vorbilben beö ganzen
3ubifd)en QJolfö ©lücf unb ©iegwiber ak
le ibre fteinbe, von (&Ott allezeit wunber*
barlid) verlieben. ©Jeidjwie ^alorno in
feinem ^jobenlieb aueb von einer 33rautbicb*
nt unb finget, unb boeb bamit feine ^erfon
noeb ©efcbid)te, fonbern ba$ ganje Sßolf
3frael mepnet. Unb Vök &. 3cbannes in
$tpmh)pfi, unb Daniel viel Silber unb
^rbiere mablen, Mmit ft'e bodb nid)t fofcbe
^erfonen, fonbern bk ganzen €bri(iüd>en
Kircbenunb Königreiche meinen. UnbQEbri*
ftu$ unfer ^)@rr felbft gerne mit ©fe:d)niffen
unb fofeben ©ebiebten umgebet im &txm$t?
fio, unb vergfeid)et bat £>immelretdb jeben
Jungfrauen, 3tem, einem Kaufmann
CV-
Ck
unb Werfen , einer SBccf erin ,
forn: 3tem, ben 8iftf;ew
einem (Benf*
01e$en;
5>tem, bm Ritten unb ^cbafen, unb fo
fortmebr.
4. ©ofc&e SttepnunggefaHt mir fafr woljl,
unb benfe, ba$ ber Siebter wijfentficb unb
mit gleig ben 3rrtbum ber ©e^eit unb £fta>
men barein gefegt bat, ben £efer $u vermag
nen, ba$ m für m foleb geiftlid), Seifig
®tiid)t baften unb vergeben follte.
H Unb reimen fid) bierw bte tarnen auö
ber maaflFen fein, ©enn 3ucntl> beißt 3u*
baa (btö ijt) btö 3öbifd)e Q^olf, fo eine
£eufcfeey betfige tPttvve i|r;baö i)r ,©£)(*
m Q>olf ijt immer eine verfallene WBitm;
aber boejb feufcb unb beilig, unb bleibet rein
unb fjeiu'gi m 9Cßort ©Otte^, unb reebten
©laüben , caf!epet fieb unb btttL «Solofern.ee
beijfetprofanusDux, vel Gubernator, bepbni^
feber, gottfofer ober uncbriflu'cber £err, ober
$5ürft; balfinb alle geinbe beö Subifcben
■SBolH. 23et^ufia (welcbe &tctit auc^
m'rgenb befannt ijr ,) beiffet eine 3ungfrau :
5(n]ujeigen,ebag ju ber ^cit ÜU gläubigen
frommen 3toen ftnb hk reine 3ungfrauge^
wefen, ebne alle Abgötterei) unb Ungiau/
ben, \vk ft'e im (Efaia unb 3^emia genen^
net werben;: baburd) ft'e aueb unüberwinb^"
lieb blieben ftnb, ob ft'e woi in 5f?ot§en
waren.
6. Unb mag feim, ba§ ffefotebe ©ebiebte
gefpielet Ijaben, \vk man bep un^bie ^OagiV
on fpielet, unb anbere Ijeilige ©efebiebte:
©amit ft'e ibr Q3olf unb tit Sugenblebre*
ten,olö in einem gemeinen 33ilbe ober^pief,
©£)tt vertrauen , fromm fepn, unb alle
4bulfe unb^roflvon ®£>tt boffen, in allen
^otfren , wiber alle Jeinbe k.
7. ^)arum ift e^ ein fein, gut, fjeilig,
nu^lid)Q3ucb, unö Cbriflen wobl ni lefen-
©enn bit <3Borte/ fo bie ^erfonen bier re^
t>mf foltman verlieben ^l^rebe ft'e eingeif!^
lieber , l)äl\8M ^|3oet ober ^ropb^t , au$ bem
^eiligen ©eijt, ber feiere ^erjbnen vorfkl^
Ut
u
20 ?luf Sie VOei&fait Gafomonte,
8r
kt in feinem Spiel, unb burd& fte uns pre*
bi§tt. Unb ctlfo geboret auf big 35ud) bte
^eis&eit^&ifonis, weldjes bie Grannen
fdjüt, unb'tSÖKes.^ulfepreifef, foer fei*
nem Q3i>Jf erzeiget 2c. ate einrieb auf foldje*
©ptel; welches bejfelben Q3ud)$ wo! mag
ein gemein Tempel beijfen.
25* Söorvebe
Stuf fc>ie Sßete&ett ©alomom&
Stnno 1529,
[ül ber je^ige fKeid&^tad
uns jutrennet fyat], bag
^ropbeten&or uns genommen
p Speoer
wir, fo t>te
Oaben tfol*
Unb ju üerbeutfd)en, nid)t alle bep einanber
baben fetw mögen, unb id) auffälliger
Scbwad)beitt)er!jinbert, bagiel) ju folgen
unb anbern @efd)dften ungefefrieft gewefen,
unb bod) nicl)t aar mugig jt&en wollte; $a*
fee td& btetüeil big #6ljlein genommen, unb
baran gefd)ni|t, nemlid),e öas 23ud? t?on
fcer Weisheit, mir -g)utfc meinet guten
Jreunbewrbeutfd), unbfoüief un$ ©£>tt
verlieben, aus bem fmftern £ateinifd)en unb
. ©ried)ifd)en in bat beutfd&e ^«d&t gebrach
Unb ob es wol &on anbernp)ort>erbeutfd)t
ijt, ac^teid)bod), jener £)eutfd)foilteunfer
©eutfeb wol neben ftd) leiben , ober aud) wol
fd)ier bebiitfen.
2« ©ig 95uc6 ift langest* im ganf ge*
ftonben , obS unter bk $3ucf)er ber ^eiligen
(Schrift beS Eliten ^ejlaments in rennen fepn
fottte, ober m'djt, fonberlid) weil ber £)icf)*
fer ftcf) ^ren lagt im 9. €ap. t>. 7. als re*
bete tn biefem ganjen Q5ud) ber .^onig Sa*
lomon , welcher aud) von ber ^SBctöf>€it im
35ud) ber Könige bod) gerüljmct wirb.
3. $fber bte alten Reiter bafeens fivaU
aus ber Eiligen Scbrift gefonberf,. tmb ge>
galten, es fei) unter ber ^3erfon beS &Jmgs
Safomonfs gemad)t, aufbog es mi\Udi?$
bodröerubmten Honigs tarnen unb ^erfort
willen Depo meljr geachtet, unb groffer %n*
feljen&atfe bei; ben ©ewaltigen auf £rben,
an welche es fror netymlicb getrieben if?,tmb
ttielleicbt langfl untergangen wäre, wo es
ber 3ttei(ler,fo er geringem 2(nfeljenS geweft
unter feinem %lamm fyatte (äffen ausgeben.
4. Sie galten aber, esfoHeWfo biefes
35ud)S Sttetjler fepn, weld)er obne ßweifd
ber aüergelebrtejien unb weifeften 3«ben ei*
ner gewefen i|t, fo bat 3uWfd&e ^olf nad)
ben ^ropbeten gehabt bat*, wie er bat mit
anbern 35tid>ern unb tyaten bewiefen %at
5. £)enu im 3^'t be^ ßapferä Caligula,
ba bie3ubenbur(& etliche ©rieben, alö^p#
pion t>on 5Ileranbria,unb anbere me^r,auf^
aüerfd)dnbli#e würben mit £d|Terf$riffett
unb <Sdjmad)reben gefeßanbef, unb bat*
nac& fcor bem tapfer auf^ aUergiftigjle an*
gegeben unb öerflagt, warb gekannter ^>&tV
lo 00m 3übifd)en 93olt^um tapfer gefc^ief^
bk 3uben ju verantworten unb ^u entfeßu^
bigen. %$ aber ber tapfer fogar erbittert
war auf bk 3uben, ba^ er fte oen ftd) mi*
fete , unb nidbt Ijoren wollte ; ba lieg (!$ ^3f)iV
lo, al^ ein Wann öoll g^uf^ «nb ^refle^
boren, unb fprad) ?u feinen 3«ben : <XBtilan,
lieben trüber, erfd)recft beg nic^t, unb
fcpbgetrof!; weil ^enfcf)eni)üffe tm^ abge^
jagt, fo wirb gewiglidr^tte^ #uffe bet>
unö fepn.
6. ?luöfofc6em@tunbunbUrfa(5e,tunPf
mi^), fep big ^ud) gefJoffen, bag ^)ilo,
bieiDciJ feine unb ber 3ftben ®a$e unb %M)t
nid)t i)at mögen &att fi'nben üor bem Äap^
fer, wenbet er ftd) ^u©£)tt, tmb brauet
ben©ewaltigen unb bofen^dulern mi't@D^
feg ©eric^f. ©arum rebet er aud) fo beftig
unb fdjarf im 1. unb 2. £ap. wiber biegiftü
gen unb bofen gungen, fo ben ©ered)teä
vd 2 «nb
$6
h Votvtben $u bcv 2)eutfd?en 2Mbeluberfef$tmg.
8>
tsnb Unfd>ufbigen um ber 3Babrf)ett willen
verfolgen unb umbringen. Unb barnad) iw
fcer bte ©ewaltigen einführet bic srofien (&>
etnpei be$ g&tlidjen ©erid>t$ , fo ©Oft über
ben £onig ^3&arai> unb Die €gppter gettbt
§at, um ber 3\inber Sfrael willen, Unt»
tbuttf mit fo frefflidjen heftigen Porten ,a|$
wollte er gerne, bti)be Den tapfer, bk Üvo*
mer, unb bie geifftigen3ungen ber ©rieben,
fo wiber bie 3«ben tobeten, mit einem Mit*
c^err ££ort treffen, unb burd) fbldr>e madj>
ttae Krempel abfcf>rccfen , unb bie 3uben
7. ^nbu'd), fo man bie gdt, ©efd)td)te
unb (gd)rift ^3J&tfpntö anfielet, unb bi§
Q5ud) bagegen balt,. fo jubenjef es fo (tarf,
unb reimetjtc&fogareben^ufammen^bap bie
(jeitt'genSßafer- nidbtoljne groffeUrfad)e ben
len für ein reefet 5B,ud) ber Ijeifigen ©ftrift
gehalten, fonberlid) aber in ber Üvomifcben
3\irdje alfo bod) unb fcljon gebalten, ba§
freoüd) faum aus tirwtn Ö3udr> in ber ©c&rift
fo feiel ©efang# gemadjt iff, ate auä
biefem; feielleicbt aus ber Urfacbe, metf
tu biefem Q5uci) bie ^rannen fo fyef*
f ig mit 2Borten geffraft unb angegriffen ;
wieberum, bk Seifigen unb Märtyrer fo
boebf id) getroßet werben, unb ju Dvom bk
€ljr$en mebr„ benn fenffen in ber SCIMt,
verfolget unb gemartert worben, Ijabenffe
feif Q$udj am meiffen getrieben> afö basfieb
2UF <Sad>e fo eben reimet, mit prauen rofe
ber bie Ramien, unb mit $ro)tofur bk
^lism* yBkvotä fte feiet &utfe barin*
iren. niebt feerffanben, unfr gar oft bei; ben
paaren gejogen fyaben : mt> benn au<ü) fonfl
ber öan$m Seifigen @cf)rift oft gefdjeben iff,
imbtagttä> gefcbiefyt,
9. <2Bfeftem ate, es ifl feiet gutes SDtngs
tofonto, tm> wo($ werff?, ba| man*Mefe;
(fonberlid). aber füllten es lefen bie grojfen
#annfen,fo wibetibreUnt ertbanen t&bcn.unb
wiber bk tlnfebulbigen , um ©Ottes 2Borts
willen, muten* £)enn bkfübi^n fprid>t er
an im 6. Cap. fe. ro. unb befennet, ba§.
b$33ud)an,fte feogefd)rieben,ba erfpriebt:
itucfy Carotinen gelten meint TXcbe :ct
Unb febr fein ^euget er, ba|? bk weltlichen
Cberberren %e ©emalt feon ©Dtt ^aben,
unb ©€)tte^ Amtleute fet;n: Stber brauet
ibnen, M§ (Je tprannifeft fold)eS gotth'd)en
befohlenen 5(mtö bräucl)eh.
to. ©arumfommt biß Q5ud) nic&t une*
ben ju unfrer 3^'tan ben t:ag, bieweil je^t
auc& bie iprannen getro|l tyrer Cbrigfeit
mi$bmud)m, wiberben, feonbemftefoldx
öbrigFeit ßaben; Unb leben. bod) wol fo-
fd)dnblic^ in i^rer Abgötterei) unb uncfmfl*
lid)er ^)eiligfeit, al^ bier ^3l>ilo bk Corner
unb 4pepben in i&rer Abgötterei) betreibet;
ba§ fid)$ allenthalben hsfy reimet auf um>
re Kjtge Seit.
n. ^an nennet e^ aber bk VOeiebeit
Balomoniö, barum, bafC^öefagtiff,),
unter (Salemonte tarnen unb $erfon ge*
UfyM i(!, «nb bk SOßeislKif gar frerrlicf)
rühmet, nemtid), \v'a$fk feo, n>aö fie feetv.
mag, mober fie fomme* Unb gefallet mir
ba$ au^ ber maajfen rooljl brinnen, ba§ er*
btö <2öort ©ötfeö fo faü) ru&mef, unbaU.
leö bem 'SBort jufc^reibet, mas Q$Ott \t
^OBunb^ getj^an tyat, bepbe an ben $?im
btn unb an feinen ^eiligen.
12. Warans manHdrlid&erfennenfann,
baf et Weie^eit fyier beigt, niebt bie ffu^
gen, fyoben ©ebanlen ber bepbnij^en Ztty
rer, unb menfd)h'$er Vernunft , fonbern
baß b^tftge gottlid)e 2Eßort. Unb maö bu
^ierinnen £obe$ unb 5>reife^ feon ber 2Bei&
beitboreff, banifft, bag eö nrcbtö anber^,
benn feon bem 2Bort <&Otte$ gefagt iff.
S)enn er <m$ felbfl mu6,£ap*fe* 7* fpridbt :
S)ie
88 25) 2fuf pie VOmlytit Safomonis, tm6 26) bae 23ucfc CobräL S9
£>ie ^inber 3ft'ael feuäi nid>t burdj tia$
«£>inimelbrob ernähret; nocf) burd) bie ef)r*
ne ©djlange gefunb worben, fonbern burd)
©£>tfe$ 2Bort; wie €[)rij?u$ $ttattl). 4.
fc, 4. aud) jliöt: &et\n7cnfd? lebt triebt
vom 25vob aücin k. ©ä'rum Ie&Vet er , baf?
bie^iBe^ßett ru'rgenb (jerfomme, benn bon
©Drt, unb führet alfo aus bei: (Sc&riff ine!
Krempel brauf , unb citbt^ t»er ^Betefteit,
batf bte ©clmft bem 2Botfe ©otteg gibt
13. @oI$c.S f>abe td) befro lieber gcrebf
baf? man gemdniglicl) bn£ $Bor't tPcisbett
anDecö oernimmt, benn e$ tk (Schrift
braucht, nemlid) wenn mang fyoret, fofaV
ret man mit fu'egenben©ebanfen bafyn, unb
meinet , reS fo m'd)ts berni ©ebanfen , fo in
bei* roeiTen uutt ^egeh ' öerborgen liefen ,
ufT -"fjialf&ietprirbas aufferiicljc SIBort ober
(Schrift nidjt für ^ei^eit; fo bod) aller
9)?enf$en ©ebanfen of)ne©£)tfeg «SB-ortet*
fertigen unb falfdx^raume ftnb. IDarum,
weil biefeg 83uc&ip ^araen l)eigt bie EDete*
bett Bmomonts/ ijfoü gleich fo fiel gefaßt,
rite fprae&e icl): @m-35uc|> ©afomontßfcom
2Borte ®Ottt$. Unb ber <5etjl 6er
tPetöbeit niebts anbete, benn ber ©laube
ober QSerffanb bejfdbtgen SG&orfS, welcJ&en
bod) ber #eilfge ©ergibt. @old)er ©lau*
be ober ©ei|t tfermag alles, unb tj)tif, wie
t>ig 33ud) rühmet im 7. (Eap. D. 2%
i4.gule|ti|I bi§Q3ud) einered)te2(u^
fegung unb Tempel be£ äffen ©ebot&
SDenn fjier jieljefr bu , baß er b,ur$ unb burd)
lehret ©C^ fürchten unb vertrauen.
©d)wcft bie/enigen mit krempeln gottlicfeerr
S^ns fo fld& nt'd&t furc&ten, unb ©Ott
&erad)ten. lieber um , tr off et bie/emaen
mit krempeln göttlicher ©nabe, fo ü>m glcta
ben unb trauen : n>c(d&eö ni$tö anbers iftbenn
ber recfjte SBerfJanfr bes erjlen ©ebots.
1?. daraus man aud) mäferr Famr,&aff
arö bem erfien©ebot, als aus tan$w$*
born , alle ^XBet^^t-t quillet uub fleuflet, unb
freolid) baffelbige ©ebot t>k rechte (Sonne
ift, ba alle Reifen bep fe&en , wa& fie J&»
f)en. £5enn wer ©Ott furchtet unb glau*
btt, ber >(f Dotter SBefö&eir, aller 2Belt
Sfteifkr, aller (2Borfe uub SCBerfe SBac&fiV
ger, aller £e()re unb £eben, fot)or©0£$:
gilt unb (jüffc, Üiicl)ter; ^ieberum1, wer
öaö erl!e ©ebot nid)t ^at, unb©ött weber
fürchtet ,noc6 trauet, ber ift voller ^^otfeeif;,
fann nicl)t^, unb ijl nic&fö. Unb 6^ tft bie
fürnel)mfteUrfacl), warum bt^lBud&woJit
^u lefcn i(f A ba§ man ®3Dtt furcfjfen unb
frauen lerne; baju er unreife mit ©naben
5(men!
26) ©ortebe
lieber ba$ S5u^ ^obii
r.
a^ t)om S5udS),3ubif5> aefagt i(?, beuf.
mag manauc&oon biefem ^ueb^o^
bia .jagen. , 3#£ eine ©efc&te&te , fo.tflö e^[
ne feine f>eifige ©efd)icl)te. 3flö aber ein
©ebidjte , fo ijl^ wafjrlicf) aud) ein red)t fcborr/;
Ijeilfam, nu^lic^ ©ebid)te unb ©piel etel
getftreieben Poeten. Uub i(i ju bermut^err,.
Öag p)l<$er fd)6ner ©ebid)te unb ©pele beo
ben 3uben mf gewefl frnb, baritruenfteff4
auf il)re ^efte unb &abbati)t geübt, unb ber
3ügenb alfo mie £u(t ©Oftes ^ort unb
§Berf emgebilbet fyxbmr fonberlieft ba fkin
gutem triebe unb Regiment gefeffen ftnb.
£)enn pe f)abe» gar treppe £eute gehabt,
ate $Top^eteu>- @anger,^)ic^ferunb ber*
gleic&en v bte ©€»tte^ OBort fleißig, unb auf
allerlei; OTeife getrieben &aben.
2. Unb ©Ötl gebe-/ bapie©nec&etri5#
re- ÖUeife^oroobien uub^:rag6bien]u fpie>
len, &on ben 3uben genommen l?aben, wie
aud) bid aubere QBeifytit unb ©otte^
bienfl K. ©enn 3nbi^ gibt eine; gurr, etn^
g3 ffe,
fc^t tw»a» ■ ■» rtmt+im»
$0
I. X^otTcöett $u bec ©eutfcfteh 23tbelubeife$.uncf,
91
fte, tapfere ^tagobie; fo gibt^obias etV
ne feine, liebliche, gottfätge (Eomobie, ©enn
gleid)wie bag 35ucf> 3uött& ■ ah^etdt , wie es
£anb unb £euten oft elenbiqltd) geljet, unb
wie Ne Tyrannen erftlid) ^ojfartig toben , ünj>
3ule|tfd)anblid} ju boben geljen : 2(lfo jei*
get bas 33ud) ^obia an, \m ehernem
frommen 35auer ober Bürger and) übel ge*
tyx, unb mel Seibens im €*f>eftanbe fep; aber
©£>ff immer gna^iglid) belfe, unb julefct
bat £nbe mit f reuben befd)!iefle, 2faf bag
bie §ljeleute follen lernen ©ebulb Ijaben , unb
allerg Seiben auf Fiutftige Hoffnung gerne
tragen, inred)ter gurd)t®Otte$ unb w<
ftem ©lauben.
3. Unb bat ®ried)if$e ' Stemplet* fielet
faft alfo , baf es ein <§5ptel geweft fep :benn
eSrebetaUesMn^obiü^>erfon; mie bieder*
fönen im ©piel |u t&im pflegen, ©arnacl)
tft ein ^eifter Fommen ,unb fjat folcb^piel
in eine orbentlicfye Üvebe gefaffer. $ieju
ftimmen au* bte tarnen fein* £)enn Zo*
biae (je$t tfn frommer ^?ann: ber jeuget
aud) voieber einen Tobias, unb muf?in©e>
faijr unb (Sorge leben, bet?be ber Q^rannen
unb feiner $}ad)barn Ijalben. 9CBtt*b baju
(bai ja fein Unglücf allein fet),) aud) blinb,
unb jute|t aud) mit feiner lieben #anna un*
eins, unb &etfd)ttfen iljren (s*ofm weg, unb
ift ja ein elenb t iimmerlidj leben* 2lber er
bleibt fceft im ©lauben, Oebulb unb guten
Werfen, ^amtaljeift l)olbfelig,basiftreine
liebe »gxuisfrau, bie mit intern 93?ann in £ie*
be unb $mmbfd)aft lebt, ©er Teufel 2(f
mobee , beißt ein 93erlilger ober^erberber :
bat ift ber #austeufel,ber aUef&mbert unb
Derberbet, bafj man weber mit &inbenödj
©efmb fort tan. Sara l^etgt eine ^ampfc
ferin ober Siegerin, feie sulefct oblieget, ffe>
get unb gewinnet. @o ift ber <£ngel ita*
pl?ael, (bas ift) $lrjt ober ©efunbmac&er,
aud) ba, u«b nennet ftd) Bfaria, bas tft,
Reifer ober SBepftarib, bes Qtoffen 2frtan*
fa@obn, baS ift, ©Otte« be^ £ikl)ften
$3ei)ftanb, ©efanbter ob?r $5ote. ©enn
©Dtf Ijilft fjaus&alten, unb fte&et ben §(je*
leuten beo, fonftfonnten fte t>or bem2(fmob
nirgenb bleiben.
4. parum ift ba^ 33ud& ;.unö Sf)riften
auc^ nf^liclj unb gut ^u lefen , atö eines fei>
nen €*brdifd)en ^oeten, ber feine leid)tfW
ttge, fonbern bie redeten &ad)p ^anbelt,
unb au$ bermaaffen C^riftlicfe 'tvtibct unb
befc^retbet. Unb auf fold> Q5ud) gehöret
billig 3efuS ©iracS, als ber ein rechter £ef)*
rer unb Softer ift bes gemeinen 9^annö.
unb ^auötiaterö in allen ^ac^en., unb^
bias eben folc^es 53uc^ö ein &rm>efi
Sluf6a«©u(&3tfui5e>ftfa*.-
^f\ig 33ueJ> ift bfejer genannt im Zatt'm
«^-/ Ecciefiaftkus, welches ftel^aben üer^'
beutfd), bie geiftlicße 3ud)f. Unb ift faft
tt>o&! getrieben unb gebrauchet in ber ^irebe,
mit lefen, fingen unb prebigen; aber mit voe*
nigem Q3erftanb unb $?u£en, o^ne ba$ es
Ijat muffen ber ©eiftlicben @tanb unb <£ir>
^engeprange rühmen.
2. (Sonft fyifjt fein red)ter 9?ame 3e>
fuö^irad), nad) feinem ^eifter, wie fei*
ne eigne SBorrebe unb ba$ ©riec^ifd)e gibt»
^ie aud)^ofeö, Sofua, @faia, unb dt
\tt ^ropbeten Quebec, nad) ii)t*em^eifter
Reifen.. Unb iftuon t)en alten Katern nidjf
in ber 3aW ber fyeiltgen &d)tift, fonbern al^
fonft ein gut fein 33ud) eines weifen tylan*
m$ geholfen , Dabei) wirS aud) (äffen bleiben.
3. @sbun?tu ne aber, weil erfelbft in ber
Q5orrebe bef ennet , er fep ui bes Königes
(j^ergetiö Reiten tn ^gppten fommen, unb
böfelbjl bip Q3ti^Wenbet/C welches fein
27) Ueber öae &ud) Jtfm @iradb, unb 2$) 23wuc{?,
-®rogoöt€tr mm* botte ongefongen,) bog
et1 (jabe'.aus bieten Sguc&ern jufommcn gele*
fenboS befre, fo er funken bat. ©onber*
lieb, weil in Poppten eine, fofttrefte £iberet>
war, Durcf) ^oergetis QSater, ben £6nig
^ilabefi$um ,. uigerfcbfest. ©ag m bei1
geif bepbe, Q5ücber unb gelehrte £eute,in
groffen £bren woren, unb aus allen Sanben
ah in eine grojfe (jofye <Sd)ule mfcblugen,
fbnberlid) au$ Sriecbenlanb : ba^uoud) bie
Süben einen Tempel bofelbff baueten, unb
©ottesbienft aufricbteteri* .
4. {Solcbesjeigetaud) on,e bog in biefem
$3ucb niebt ein ocbentlidj (gtföcf ouf batfan*
bete gefaffet ijl, als eine^lfteifte 9JBct*| ; fon*
bern ouö mancber.leij ^eifiern unb23üebern
gebogen,, unb buref) einanber gemenget.
£Bie eine $3iene aus mancterIeD 35lumen
if)f (EJaftlcin fauget, unb. in ■einonbec tuen*
get» tlnb.fd^einet, bagbiefec Sefuö ©iraef)
fei) geweffau&bem f6niglicben©tamm£5a<
$fc$> unb eine $?effe ober £nrel 2foio$@i*
roeb / welker ber oberjfe Surft gewefen i|t
tm^aufe Sujba, n?ie mon aus ^Ijitone
mag nehmen, um bk jweo bunbert 3abr
m €#ri#i ©eburt, olmgefefjr bei; ber
$)}accabaer geit. t
$. .£$ $ ein nu&u'dj Q5ud) für ben gemein
nen Sftann: benn aueb olle fein Sieig ift,
bog er einen Bürger ober «£)aust>ater gotts*
furebtig, fromm unb flug madje, wie er fiel)
gegen ©oft, ®Otk$ OBort, ^rieftern,
Altern, %Bäb, <£inber, eigenen leib, @tV
ter, £ttedjfen, ^aebbarn, greunben, Jein*
ben', £)brig?eit unb jebermon bitten foK:
5)ag mono wol modjte nennen ein Sßueb&on
ber^au^ue&t, ober t>on ben ^Tugenben tu
nes frommen -^au^berrn, weld&eä oueb bte
reebte geij!lid)e 3ucf)t ifl, unb Riffen füllte.
6. 3Bas «n^ ober für Qitmt gefhnben
bot, bigS&udbju frerbeutfljjea, merbasm
wiffen begebet, ber mag unfer ® mfe§ gegen
93
alle onbere ^rempfare Ralfen, beybe ©rie*
ebtfeber , Sateinifeber unb £)eutfd)er (£pra> *
eben, fie finbalt ober neu, fofoü baö ^Bert
bem 'üfteitfer wol geugnig. geben. £$ finb
foöiei Zöglinge in oHen (feprad)en über big
$3ucb Fommen, .bog niebt <2Bunber wäre,
meil oljne bau olle S)inge brinnen&on feinem
anfange nsd)t in ber Orbnung gefojfet gemefl
ftnb,e bog e^ gonj unb gor unfenntltd), un*
fcerßonblicf), unb oller S)inge unttkbtig wor^
ben tnare. ^CBir Ijabens ober wie einen ;er^
riffenen, vertretenen unb jerflreueten ^3rief
wieber jufommen gelefen, unb ben ^otbab*
gewifebt/ unb fo ferne broebt, atöeinj'egtf*
cber wo! fel)en mirb , ®Ott fei; ?ob unb ©onf,
$(men. €bri|ien werben uns barmen
nid)t fd)elten; t>k ^elt ober wirb , wie fte
bisber ^tban, ibrer ^ugenbnod;, tmswol
wiffen bofür \u bonfen»
28) ©orrebe
@ef>r geringe ifr big 35ud), wer ouc^bet;
gute Q5örucb t|T. S)erin e^ ijt niebt
gloublieb/ bog @t Seremio ©iener, bei?
oud) Q5oruebbw1f/ (bem oudj biefe Qpifid
jugemejfen wirb,)'md)t follte bober unb reiV
eber im ©eitfe fepn, weber biefer 23arucj)
i$. f | trift bor^u bk gab* ber 3o(;re mie
t>m ^iflorten nid)t ein. ^)og icb gor no/
be i^n botte mit bembrittet» unb vierten Q3u>
d)e ^fro^offen binflreid)en. S)enn biefelben
pei> 53u<$er ^fro ^oben wir fd)Iecbtö niebf
wollen öerbeutfeben, weil fogor nid)ts brin/
nen ift, bo^ mon nidjt bejfer in Aefopo,
ober nod> oeringern ^3ud)ern fonn ftnbeen :
öf>ne bog im vierten ^Bucbe bor^u eitel ^rrou^
me jmb; wk <&t. #terom;mu$ ^wor felbf!
fogt, unb£i;ro \\iä)that wollen oustegen:
barm im ©riecbifd)ennicbtgefunben werben»
$$ fotl unb mag fie fcnßwrbolmetfeften wer
ba
94
I., "Dornten su 6er iDeutfd)en Sibelubeifesuiig.
t>ön>tH;tiüff) in t)icfec Q5ücf)er 3<M rtic£>t
mengen. 33arud) lojfen wir mitlaufen un*
ter tiefem Raufen , weil er wiber Die 2(b;
aotterei) fbtyart fdjreibet, unb Sföoftö ©efe£
fur^dlf*
29) ©orrebe
$uf t>as i.©uc& frerSWaceäbäer.
1.
£^i§ £5ud> iff .auc() Derer eins, Die man
<w .ni$t in Die €trdifd)e 25iblien jäljlet.
SCßiewol es fafleine gleiche 2Beife Ijalt mit
Dveben unt) <2Bovten, tote anbere beteiligen
(sdjrift 3Süd)er, unb:nict t untüurDi'ö gcwefl
wäre, feinem uired)nen, weil eseinfel>m6'
tbig unt) nü^lid) S3ud) m\ ju aerfteljen ben
^ropbeten Daniel im n. gap. £)enn bas*
jenige , fo ©ante! weiffaget im genannten
Capttel, t>onbem@reul unb Unglucf beS
<2Bolf $3frad, fo künftig feon foHte* ■Reffet
ben €rfüüung befd)reibet big *Bud), nenv
Jid) 2lnticd)um ben @>fch) unb wie ©a*
ntel fpricfyt: Jpte Keine <Sulfe unö tjroffe
t>evf olgung wit ten <oepten un5 falfcfren
Juten, hk jur Seit- Der Sftaccabaergefd&e*
gen tft» '£5erbälben es uns griffen aud)
nullit ijl m lefen unb m wijfem
2. grftliclj, bieweifberfelbe^MocljuSetV
ne gigur ober 33i!D bes (Jnbecbrijfs geljak
ten wieb, berfolcfye ©reuel unb '3et(l6rung
DeS©otteSDtenjB mQerufalem unb im3tl-
DifcfyenSanDe, nid)t fern&or £brifh' ©eburt
unb erfrer gufunft, angerichtet Ijat, lernen
tt>tr Darauf Den redten @nbed)ri|t ernennen,
Der Der Der anDern unb legten gufunftCfyri*
fii Die £brijtenljeif audj Derwüjten , unb ben
©ottesbienjl ^erfroren fönte ; auf ba§ mir
nid&t erfdbreefen follen, wenn wir es alfoer*
fahren, unb ttor unfern Slugen fef>en, fon*
Dem Den ^rofl empfaljen, im&'&cfk lalten,
9)
baj; wir famt tet'£()ri|!en(jcir DentfortjerijaU
ten, unb enblid) errettet werben muffen, es
fei; bas ^ßutm wie groj? es wolle, unb Der
Teufel fo jornig als er immer f ann,
3. ©enn wir feben ja aud) biefelbe <&uU
fe, wiewpl Flein unb geringe, bie uns ©Ott
ber 2(llmad)f ige angefangen fear ju erzeigen.
Unb bas liebe betlige Soangelium i\\ tot
(abwerbt , batrot W ©einen Denjenigen
£nbed)rift bennod) ganj reblicl) angreifen,
unD etwas fcfeajfen: wiefool es fciel 53lut*
üergiejfenS unb £e<Dehs fofTet. ©Jeid)wte
er burd) Das @d)werbt ber ^accabaerauefy
fernem OSol? ju Der Seit balf. ^BiewoleS
nic&t oljne QSetfolgung unb groffl5S£)er£elei&
wgtnge; Dennod) reinigte'n-fie ben Tempel;
unD rid)teten Den ©öfteren)? wieber an,
unD brad)ten ba$ ^Bolflein wieber m #aufe
in ba$ vorige Regiment. ■© kiti)\mjt$ Da^
^angeüum t)U Abgötterei; auffeget, unb
wie€(>ri(lu^ fprieft, öap feine ^ngel -weu
ben alle 'Sfergei-mfle aufrauttien aus fet#
nem Äeic^je, unb fammlet Diered)ten€l)nV
flen wieberum mfammeh in ben alten redy
ten €bnWen ©rauben, -unb jured)tfc6ap»
fenen guten SOßerf en unb @ptteöDten(l.
4. §um anDern, tia§ wir unö aud) be§
ttojTen, tia§ er jenen l)ilft, nid)t allein Wh
ber ben 2lntiod)ttm unD »öepDen, fonbern
auü) wiber Ut ^erratfeer unb abtrünnigen
Silben, biefic&mn ^)eoben fdbfugen, utö
balfen t'br eigen S$ol^ tfcre 95rüDer, üerfolir
gen, tobten, unb alles #erjeleiD anlegen»
©a§ wivö gewig follen fei)n, unb uuerfcj)ro>
efen bleiben, ob hk fa!fd>en Triften unD
Dvottengeijler, hk nun auci) unfere ^errd^
tl)er worben ffnb, wiber uns (tc& legen, unD
wol fo febr, tvo wd)t met)r, uns plagen unö
©cbaDen tljun, als tmfer 2(utiodjus ober
§nDed)ri(l. ©e'nn es fy\t Daniel alfo ge^
fagt, unD uns pn §:rofl öerfunDiget, es
mugfe alfo ge^en unD gefc^e^en, Daß Die ®in*
Der
95 3P)?(uf6asan&ece23uc^6ertnrtccabScc/ lOu.&tüchtgflfovunb&cmkl 9:
Der unfetS QSolfs wrratbetlid) an uns ban cabaum, bas ift, big in Das ftebente €api*
befa würben, unb gefroft verfolgen Reifen.
©arum werben wir es nid)t t>tcl beffer ba<
ben, benn es ;ene fromme Kinber 3frael ge*
Ijcfot babcn, unter ibrem 2(nttocbo ober £rö
betriff, bei) ibren falfdjen trübem.
y; gule$t aber werben gleicbwol biefelbi*
gen Seinbe unb ^errdtfeer burd) &Ott gar
tt>etMtdE) geffraft, unb bkibt t'bre ^orannet)
unb; Q3errdtljerep nicbt ungerodjen. ©aß
wir mit frobttdjen 2(ugen unb gutem 3ttutl)
aud) unfere fenbecbriff entrannen unb dXou
tengeifter mögen anfefeen, unb ibren "Srrol
ausgeben, d$ t>te wir gewig finb, (Te fallen
es nidjt lange treiben , *>ief wenigem bal)in brin*
gen, ba fte fein gebenden; Jonbern (vok ber
Sfntiodjus unb jene Sßerrdtber,) ilj«n oer*
bienten £obn gar balb empfaben: n>ie benn
bereitan folcfeer Strafe ein gut ^feeil an*
gangen iff, unb tagu'd) ficbmebret. SßBie*
wol fte Derffocfr unb berblenbet, fidj baran
«tdt>t f e!)ren,ba liegt uns aucb ntd&t Wla6)t an :
fte wollens erfahren, rok jene getljan fjaben.
£)as gebe ®Ott ber 3ßmddbtige, weif fte
jantd&tö anbers wollen, baß es eilenbunb
balb gefdjelje, m beiligen fernen 5Ramen,unb
ju forbern fein SKeidj, unbjutrofkn alle be^
trübte unb gefangene #etjen in bes Teufels
unb £nbecbri#S Üvei$, 2(mem
30) f8orvet>c
Stuf &a6 2. 33ud) t>er Sftac*
cabäer.
I«
©as Wffet unb foU feimbas anbete ^uä)
3ttaccabdorum, xt>k ber $:ifel anjei?
gef . 2tber bas f ann nid;t rcdje feon, mil es
efltcf>e ©efdjidtfe melbet, t)k fcor bes erften
$3ucf>S Wd)t'd)ten gegeben ft'nb, unbnidjt
weiter rommr, benn auf ben 3ubam Wlw
ftmberi Schriften T4. CbeiL
telbes etilen QM)S; ba§ es billiger bat
erfle, benn bas anbere foütebeiffen. $ftan
wollte es benn beifien i£\n anbvee 23uc^>
unbnicbt bas anbere 35ud) ^ftaccabae*
tum, aliura vel alienum fcilicet, non fe-
cundum. ^fber wir laffenS fo mit bingefyen,
um ber fd)i5nen ©efdjicfrte wiUen ber ßebeit
tTJattymHIaccabaorum unt> ifym Witte
tev, unb anbrer ©tftcfe meljr*
2. §s fiebet aber , als fep es nidjr et«
Sfteifter gewefen, fonbernuifammengefltcfef
ausseien ^ucbern» $at aucb einen !jar*
ten knoten im öierjebcnten (Eapifel an bem
^afias, berfic^felb|!erwuraete, 2BeldJes
aucb &. SlugufiinuS unb Sic alten Leiter
anftd)t. ©enn fold) ^empel t^mt ntdjt r
unb ifl md&tju loben, obS gleich gebul&et unb
wofjl ausgelegt werben mag. ©ö befd)reii»
bets aud) ben Cob 2(nttodbt im erflen €a»
pitel gar anbers, beim bas ertfe ^ud) ffeut*
3. ©umma: gJo. biOig bas er|teK5uc&
follte in Die 3aMberfeeiligen©c^riftgenom^
men fei;n; fo biHt'g ift bi§ anbere 95ud)feer*
aus geworfen, ob wol etm$ ©uteS brinnett
jlebet. €*S fei; aber alles bem frommen Zt*
fer befohlen unb feeimgeflelletju urteilen unb
ju erf ennen* :
31) 53orreN
2luft)te©tü(fe efl&eruBb ©*
!♦
Äier folgen *tlidje@tücfe, fo wirim^ro^
V- pbeten ©aniel unb im 35ud; €ftljec
niebt feaben wotten öerbeutfdjen. ©enn
wir böben folcfe Kornblumen (weil fte im
€brdifcfeen Daniel unb €'ftt>ernid)t (leben,)
ausgerauft; unbboeb, bag[tenicbtt)erbu<*
be,n, fyw in fonberlidbe SBurjgdrtlein ober
^eete gefegt, weil bennodj t>tel ©utes,unö
98
I. "Oottebm $u ber IDeutfcfren ZMbeJubeifesung,
99
fonberfid) ber £obgefang, 35enebicite, brin*
neu gefunben wirb,
q. Ober ber ^ert (Sufanna, t»eö £5el,
$abacuc, unb £)rad)eng, ftebetaud)fcb6V
iien geiftlidxn ©ebidf>ten gleich, wie 3ubitb
unb Tobias: beim bie tarnen lauten aucf)
barju« 2f($, Sufanna, f>eij5t eine Üiofe,
ba£ i|r, eiu fcbon , fromm £anb unb SBofr3 ,
.©ber armer ipaufe unter ben£)ornen. Da?
mel ^etgt ein 9vicl)ter, unb fo fortan: iftah
fes feidjtlicb m beuten auf eine ^oticet^ ,Oeco#
nomie, ober frommen Raufen ber ©Iaubu
gen, eö fei; nun bie©efcbid)te wie es fann«
32) ^orrcöe
Stuf &a6 ^eue Sefiament nad)
Der Sfcitipn wn8lmto 1522» unö
1527*
ü»
ßts wäre wo! redjt unb billig, bag big
%** 33ucb obne alle QSorrebe unb fremben
tarnen ausginge, unb ntfr' feinen felbft ei*
genen tarnen unb Üiebe füf>rete. Ölbtv bk*
weil burd) manche wilbe Deutung unb 3$or*
rebe ber Cljriften (Sinn baf)i» vertrieben ifr,
bag man fc&ier nicf>t meljr weif, wasEvan*
gdium ober ©efe|,9?euoberWlt Filament
leiflfe; forbert bie $M)burft, ein feigen
unb <2$orrebe in jfeUen , bmit ber einfalti*
ge Sftannaus feinem alten SCßabn auf bie
rechte Q5abn gefubret unb unterrichtet wer*
be, m$ er in biefem 35ud)e gewarten folle,
auf bag er nid)t ©ebote.unb ©efe^e fud)e,
ba er (Evangelium unb £$erl)eiffung ®Otw
fud)en follfe.
2. SDarum iff aufs erfle U4 wififen, bag
äbjutbun ift ber SCßabn, bds vier Evange*
fta, unb nur vier Evangeliff en ftnb , unb
ganj ju verwerfen, bag etliche Des 9?euen
lefiaments Q$ud)er tbeilen in legales, hifto-
riales, prophetales unb, fapiejuiales; Ver'iftanbig bleiben*
mepnen bamit (weif? nid>t wie,) bas 9>ue
bem 5llten ^eframent ut vergleidwr. (gon*
bern veffiglict)ju hatten ^ t>agy gleichwie &as
2üte £efiamenc i)t ein £>ucb, öarinnett
(5d)tte6 (öefet$ unb (Bebot, Daneben öte
(Beliebte beyöeöeren, fo dtefelben ge?
balren unb niefet gebalten baben, ge*
febrieben fwö : 2llfo iff ba& Heue £ej?a>
menteinJbucb, öarmnetv öa$ ££*>ange*
Itum imö (öCDttes X>eibei(]ung, öanebert
aud> (Befcbicfcte, beybe öerm, bit bvan
glauben , unb mebt glauben ; gefebneben
finb. 2llfo, bag man gewig fei), ba§. nur
ein Evangelium fe^;gleid>wie nur ein 35ud)
beö ^Reuen ^efkments, unb nur ein@tau^
be, unb nur ein ®Ott, ber Da verbeifief»
©ennl^Dangelmm i|rein©ried>ifd) 'äöort,
unb beiffetauf£)euifd), gute $35otfcbäfr,gu^
te^abre, gute neue geitung, gut©efd)rep,
bavon man finget ,faget unb froblicb iftMti,
ba Qatit) ben groffen ©oliatb uberwanb ,
f am ein gut ©efebrep unb trSfrlic&e neue 3«*
tung unter bat 3übifd)e Q3olf , bag? i^r
greufid>er JeiBb erfcblagen, unb fte erlofet ,
in Jreube unb §riebe gesellet waren,
bavon fte fungen unb fprungen, unb
fri&lid) waren*
3. §(lfo ift ba$ Evangelium (BDfteö un6
%ue ^eflament eine gute Wlatju unb ©e^
fd)rei), in alle ^elt erfcbolleu, burd) bk
Slpofrel, von einm reebten Qamb, ber
mit ber (&bnbe, ^:ob unb Teufel geflritten
unb uberwunbeu f>abe, unb Damit alle bkf
fo in (Sunben gefangen, mit bem ^:obe ge«?
plaget, vom Teufel übtvvoaltmt gewefen,
obne ibr Q3erbienfl erlofet , gered)t, leben^
big unb feiig gemaebt b«t, unb bamit $x>
frieben gesellet, unb ©DQ:^: wieber beim#
braebt. £>avonfte fingen, banden, ©Ott
loben unb froblid) finb etvigficbj fo fte ba$
nberö vefie glauben, unb im ©lauben be^
4.(Solc&
IOO
32} 2(uf Öas VXeue £eßament„
10 1
4. Sold) ©efd&ret) unb trifHic&e^aljre,
ober £*vangelifd)e unb göttliche neue geitung,
(jeiflfet auef ein 9?eu ^eflamenf, Darum,
bag, öletc&mie ein $effamenf rjf, wenn ein
fterbenber Sftann fein ©uf befcfjeibet, naef)
feinem 3:obe Den benannten Erben auSjutteü
Ien:-2((fo (jaf aucl) (EljriftuS vor feinem
gerben befohlen tmb befdjjeiben , fold)eS
(Evangelium nad) feinem ^robe ausjuruffen
in dk <2Befe. tmb bamit allen, t)te t>a
glauben, ju eigen gegeben alles fein d3ut ,
ba^ ifT, feinSeben, Damit er Den ^obver*
jc&lungen; feine ©eredtfigfeit, Damit er Die
@ünbe vertilget, unb feine (Seligfeit, Da^
vertreten Ijat £)enn ol)tie Diefen ©aamen
fannfein ^enfcl) Der (gunbe, Dem $:ob,
noef) Der Rollen entrinnen»
7, 3fem 1 ^of.22,T8- verljtef? ers 2(bra*
Ijam: JDurcb beinen ©aamen fotten alle
Golfer anforden gefegnet wcrOem <Zbw
jtus tfl öer Saame ?ibraba, fprid)t <2fo
Paulus, @al. 3.&.1& Der (jat allezeit
gefegnet burd)S Evangelium. £)enn n>ö
(EljrifluS nid)t ift, Da i(! nod)ber glud),ber
über £lbam unD feine ßinber fiel, Da er ge*
fünbiget Ijafte, Da§ fte aU^umal Der ©ünDe,
Des ^obeS^unb ber Rollen fd>ulbig unD ciV
gen fepn muffen, 2Biber Den $luc& feinet
mit er Die emige QSerbammnif? uberwunben nun Das Evangelium alle 2Belt, Damit, Dag
f)at %lun fann /e Der arme^enfd), in es ruffet öffentlich: s2ßcr an Diefen @aamen
@unbenefoDt unbjur Rollen verbrief et, |^lbraf>a ölatibet, füll gefegnet, Das ift,von
nid)ts trofHidxrS fyoren, Denn füld)e tf)eure,!@ün&e, ^oD unD #vlle los fepn, unb ge>
liebliche 33otfd)aft von Cfyriffr, tmb^mugjred^, lebenbig unb feiig bleiben ewiglich
fein £erj-üon ©runbe lad)en unb frvl)licj)i^ie£!)rifhis felbfj faget, 3olj. u. v. 26.
Drüber werben, tt>o erS glaubet, ba$ es \VOev an mid? glaubet, bevuoivb m'mmer*
waljr fei), mefcr fferbem
?. Ofam tat ©£tf, folgen ©laub^n^t ftaV 8» 3^m , fo verljtef ers ©aöt'b , 2 (^am.
fen, biefes fein Evangelium unb ^efTament^. v. 12. Da er fagte: Jd> xvill evuoeden
vielfältig im Eliten ^eflamente butcf) j deinen Saamen nad? dir, öer foü met*
bie ^ropbeten verljeiffen, wie (E5anct'nem Hamen ein «&aus bauen, und td?
Paulus Üvom. i,r,2, faget: jfcfc bin aus^jtmK den Gtufcl feines Königreichs befla*
gefondert$u predigen das ^üangelwmjtigenerdglicfr, 3d> tsillfem X>aterfeyn,
(BCDttes, welches er $m>or t?erbetffen ' unb er fett mein ©obn feyn k. £)aS if!
^at öuret) feine Propheten, in bev l>et« DaSÜveid) €^rifii, Davon M Evangelium
Itgen Bd)nft,Pon feinem @o^n, bev t^m lautet, ein emigeS Üvetcf>, em üvet'cb De^8e^
geboren t$ t?o» dem Saamen ®avib acJbenS, Der Seligfeit unD ©ered)tigFeit;paiv
6. UnD Dag wir Derer etlit&e anzeigen, tat ein fommen aus Dem ©efängnif ber @wnDe
ers am erflen verteiffen, Da er faget ju Der! unD M Grobes, alle, Die ba glauben.
©d)lange, i^of 3,1^: Jd> veiü Seinb
fct?afc fct5en$tt?ifli?en Öirun55em tX>etbe,
und jvüifc^en 6etnem Qaamenunö tt?rem
Saamen , öerfelbe foö Öir Öen^opfteiv
treten, unb 6» wirp il)n inöte 5erfc fle^
ct)en. €l)rij*us if t Der @aam'e DiefeS 3£etV
beS, Der Dem Teufel feinen £opf, Das ijl,
Simbe, ^ob, ^oile, unb alle feine Äroft
9. @old)er ^Serteiffungeu beö Evangelif
ftnbvielmebraud) in Den anDern ^rop&e^
ten. 511S 9)(id;a^v.2: Unb bu £>et\>le>
kern ^pl>rata, biebnftein btfr, gegen
ben kaufenden in 3ufca, aus dir foümir
tommen, 6er in 3fl'ael *o^vr fey, 3tem
Jg)ofea am 13. V. 14- 3^ W|'u 0e erlofen
aus bev trotte, unb vom SLofcc erretten.
(3 2 Zob,
102
I. Votuben $u 6er Deutfcfyen 23ibeluberfet$ung,
105
Zob, icb will biv eine (Bift feyn; «äoUe,
\ id) will biv eine Pefhlenj feyn.
10* So ift nun t>a^ (Evangelium nicbts
anberS, *) benn eine ^rebigt fcon Cf>nfTor
@£>tte£4inb S>cit>tDö Sobn, wahrem ©öt*
tes unb ^ftenfcben, ber für ung mit feinem
Sterben unb £(uferfreben alk? ^enfcben
Sunbe, ?ob unb -biSlle ubermunben bat,
&ie an ijw glauben, £)ag olfo Daö €t>an*
geffum eine furje unb lange SKebe mag fepn,
unb einer Furj, ber anbere lang befcbreiben
mag, &)er befcfjreibetsfang, ber ttiel 2Ber*
Fe unb SBorte grifft betreibet; als bte
tief ©jangeliffen tbun. <Öer befdjreibete
aber Fürs, ber nicljt t>on (Ebriflr Werfen,
fonbern Furjlicb anzeiget, wie er buref) fein
Sterben unb 2(uferffeljen Sünbe, ^ob
unb $6lle ßberwunben babe, benen, biean
ilm glauben., wie St. Petrus unb $aulu&
*) 3« &er Qt&tticn oon 2tww 1527/ lautet eäatfo:
Go febert voit nvm, öaß mdbt meFpr, öena
ein <gt»angeUumtf?;gleidbitiie nur einC^rt-
f?«s. ^Sintemal Evangelium :c.
iuS)arum fie^e nun darauf, t)a§ Du nic&t
aus £b#o einen tiefen macbejl, noeb auö
bem CE&angdio ein ©efe|* ober Eebrbuel), wie
bfä&er gefcMJen i|f , unb etficbe^Sßerreben,
aad) St ^ieronomt, fidj boren Waffen
(Denn bas @t>angelium forbert eigentlid) niebt
unfer SOBerF, ba$ wir bamit fromm unb fe*
(ig werben ; ja, es fcerbammet folebe c3BerFe :
fonbern e$ fobert hen ©tauben an ^briftum,
ba§ berfelbige für unä Sunbe, ^obunb
$6lle ubermunben bat, unb alfo uns niebt
bureb unfer 3BerF , fonbern bureb fein eigen
3BerF , Sterben unb Reiben fromm, leben*
big unb feiig machet, ty§ wir uns feinet
Sterbens unb Siegs mögen annehmen, als
fyatttn mir es felbft getban.
12. SDaj? aber€brifhiS imd^angelio, ba*
|u St» ^ettuS unD ^aufuS öicl©cbote unb
gegeben, unbbas©efe£ auslegen, foU
man gleich rechnen allen anbern2BerFen unb
SBo&It&afen (EljrifH. Unb gletcbwie feine
2BerFe unb ©efebiebte wijfen, i(l nocf> nid>e
bas rechte (Evangelium wijfen : beenn bamit
weif?t bu nod) nic^t/ baf etbieSunbe, 3:ob
unb Teufel ubermunben fyau Sllfo i)l auc^
bat noeb nid)t tia$ ^t)angeliumtt)ijfen,tt)enn
t>n fold)e£ebre unb ©ebot meiffefh fonbern
wenn t^U Stimme fommt, bU ba fagt:
€f>ri|lu$ fep bein eigen mit Ztbm, £e^ren,
Werfen, Sterben, $luferjleben, unb aU
k$, maöerijl, l)tä, tljut unb vermag.
13» 5(lfo fe^en wir auc^, bagerniebtbrin^
get, fonbern freunblid) locf et, unb fpriebt:
©elig fmb bie Tltmen :c. Unb bk 2(pO'
fiel braueben be$ ^(Borf^: 3d> evmabne,
tcfcflebe, tc^ bitte; ba§ man allemfjal'
ben fielet , ttk bati ©>angelium niebt ein
©efe|bucb ift, fonbern eigentltcb eine f)5re^
bigtüon hm ^Dßobltbaten €brp, un^ er*
geiget unb ju eigen gegeben, fo^if glauben*
^ofe^aber in feinen Gebern tretbet, brin#
get, bxamt, fcl)lagt unb j?raft greulieb; benn
er i(! ein ©efe|fc|reiber unb Treiber*
14. ©aber l ommtg aucb,öaß einen (Blau»
bigen lein (Befei? gegeben ift, babureb et*
gerecht werbe öor t&Ott, Kit St« Paulus
fagt, i^im. 1,9- barum, b$ er burc^
ben ©lauben gerecht, lebenbigunb feiig ijl.
Unb ifl ibmnicbtme&r notb> benn tia§ erfofi»
eben ©lauben mit ^Oßetfen beweife. Sa,
wo ber ©laube ifi , Fann er fid) niebt fyaU
ten; er bemifet ftcb, briebt beraub buref)
gute^Berfe, befennet unb Jebret foleb €t)^
angelium fror ben beuten, unb waget fein
£eben bran, Unb alle^, m$ er lebret unb
tbut, ba$ riebtet er ju be^ l^acbflen ^u|,
t'bm m Reifen: niebt allein aiteb ju folcbec
©nabe^u Fommen, fonbern aueb mtt^eib,
©utunb (fbre, ^ie erft'ebef, baf ibm'€bnV
f!uö getban bat: unb folget alfo bem @jrem#
pel Cbriffi nael;,
iyi S)a^ meinet aue&^rt(?u^, baerju*
io4
. — , , ,. , ,
33) i£in Smcf ber Dorreöe auf baß Heue Ceframent.
iof
!e|t fein anbei: ©ebof gab , benn bie £tebe, bar*
an man ernennen feilte, weer feine 3ünger
waren, unbre(Mcbaffene@*dubigen, SDenn
wo 2Berf unb 8iebe nicbt beraus bdc&t,t»a
tfr' ber ©laube mdjt rcd&t, babaftetbas€t>*
angelium nocfj ntcbt, unb ifr ©riftus nod>
nitbf recbt erfannt. (Siebe, nun rid)tebicb
alfo in bte 33ücber bes Sfteuea ^eflaments,
bag t>u fte auf biefe 2Beife julefen wiffefi
33) €in ©fücf t)cr ^ovreöe
auf i>a$ ^eaeSefiament:
SBelcije$ bte rechten unb ebenen 23udjer
t>e£ 2?euen £ejtament$ fw&*
Qlnmw 1^24.
i*
Qfus biefem allen fatulbununretf)f urfbei*
-A Icn unter allen Q5ücbern, unb Untere
fdjeib nebmen, welcbeS biebeftenftnb, £)enn,
nemlicb, tft Rannte ©wnaelium, unb ®t
^auli £ptfMn, fqnberlid) bie ju&enSKp*
mern, unb (St. ^eterS erffe £pi|M, ber
rechte 3\ern unb^arF unter allen 23ucl)ern;
belebe cueb billig bte erffen feun füllten, unb
einem j'egiicben (triften $ ratbeu wäre, baf?
er biefelben am erffen unb allermeiften fafe,
unb ibm buref) tägtid) £efen fo gemein macl>
U, 0 bfö tägliche Q5ro.b.
2« SDenn in biefen finbefl bu niebt fciel
QCBerfe unb SOßunbertbaten €briflibefcbrie*
ben; bu ftnbeft aber gar meifterlicb auSge*
firieben , wie ber ©laube an €brifte (Sün*
be, ^:ob unb *&olle überwinbet, unb ba$
£eben, ©ereebtigfeit unb (Seligfeit gibt.
«^Belcbesbie recfjte $rtift bemängeln, wie
bu geboret bafr
3. £>enn wo icb je beren eines mangeln
feilte, berer 2BerFe ober ber ^rebigt Qfyvi*
fii; fo wollte id) lieber C>erU>er£e, benn
feiner Predigt mangeln. £)enn bie QBerfe
geben bae Heben, wie er felbfrfagt 3ob.f«
t>. ?r* 3Beil nun Sobannes gar wenig 2Ber*
Fefcon€brijIo, aber gar ttiel feiner ^rebigten
fdbreibt ; wieberum, bte anbern breo(£üange'
liften t>tel feiner SBerfe, wenig feiner 2Bor*
te betrieben : tfi Sobanniö £&angelium ba$
einige $arte, reebte #aupfet>angeltum,unb
benen anbern brepen mit fcorsujieben, unb
bober in beben» Sflfo queb, (St* ^auli unb
Meters C'piffetn, mit über bie breo £&an#
gelia, Wattfyai, ^flavd unb£ucäootgef)em
4. Bumma, (St. 3o(jannte ^oangelt^.
^m unb feine erjle ^pifiel, &. ^auli §pi^ '
ff ein, fonbertid) bte su t)en Dvomern, @a^
latern , ^pljefern, unb &. ^3eter^ erfte ^*pt^
(Tel, bae finbbie 23ud?er, bie bit <lbvi*
jlumjet'gen, unb aüee lefyvcn , bestürmt
veifjen notb unö feiig ift, ob 6tt fci)on
tein anber23ucf) nod? £ebve ntmmetmebr
fe^c •;? noeb bhttfc ©ariim Jftgk^^
cdbgffiipel einejtecbte jtroberneepuW^ "
atflpbat* S)o^ baüon weiter in anbern
Sßorreben.
34)SBarnung an öaö^.^efla^
Cvd) bitte alle meine Jreunbe unb Jeint)e,
cO meine 9)2eif?er ©ruefer unb^efer , woöV >
ten big 5R^e|!ament (äffen mein fet;n. $a* ,
ben fte aber Mangel bran, baf? fte felbjl ein ^
eigenes für ftcb macben. 3cb weil wof)l,
\m$ icb macbe, febe aueb wobl, rotö an^
bre macben. Slber bi§ ?:ef!ament fbli be^
tobers ©eutjxb ^eflament fepn, Qmn
•^eiperns unb^lfigelns ifl/e|tweberfMa6
nodjLgnfo e
Unb fep /ebermann gewarnet für anbern
^remplaren. ©enn icb bifber wobl erfahren,
<?2-4-
■V./jr-^.;
wie unfleißig unb falfcb uns anbere nacb^
bulfenmirmcbfs; aber feine Worte, Ote ^ruefen.
©3
Solh
io6
L Vovvcben $u ber JDemffym 23tbelöberfei$tmcj*
107
3olj, am 12. <£ap.
glaubet an öas Htc^t, öteweil ibte
i;abt, auffraß fyvbte&id)t&lMnbKfeyb.
SCufber Slpoftel ©efd)id)fe.
u
£?Vg 55u$ foH man lefen, unb anfeben,
«•^L/ ntcljt wie wir etwan getljan E>aben,
als batte (St. Sucas barinnen aliein bic eig>
nen perfonlicben ^Berfe ober ©efd)id)te bei'
2JpofMn getrieben, jum Tempel guter
$Berf e, ober gutes gebeng. 2Bie auclj (St.
Slugufftnus unb Diel anbere big für bas be*
fte Irempel brinnen angefeben baben, babk
Sfpofk fcaben mit ben Cbrijlen alle ©üter
oemein gehabt & 2B?ld>eS bodj nid)t lange
wa&rete, unb jeitKdb aufboren mugte. <Som
bern Darauf foU man mer Jen, Dag (St. £ucas
mit biefem Q3ud)bie ganje C&rften&eitfebret,
bis an ber 9CBe!t §nbe, bas rechte ^)auptfhicf
€bri|Kicl)er Sebre, nemlid) mie wir muffen
alle gerecht werben allein burd) ben ©lau*
benan3€fum C&rtflum, obne alles gp*
tbun beS©efe|eS,ober£ülfe unfrei* <2Becfe,
2. (Solches (Stüd; ifl feine- furnebmffe
Nennung unb tltfacbe, biefes SSudnu
fcbreiben» S)arum tuibü er aud) fo gewal*
tiglid), nicbt allein bie ^rebigt ber Sfpofiel
tont ©laubenan €briftum, wiebeobe,3u'
ben unb ^«ben baburd) baben muffen ge*
red)t werben, obne alle 33erbienft unö^Betv
fe; fonbern aud) bie Krempe! unb ©efd)id)te
folcber £ebrey wie bk #eobcn fowol als
bie Süben allein burdjs &>angelium, ot>nc
©efefc/finb gered)tworben: Unb wie (Sanct
Petrus jeußet am 10. €ap- t>. 28. unb i?.
0. 9. ©Ott m folgern (Stucfe feinen Unter*
fcbeib gehalten Ijabe unter 3üben unb #ep>
ben: fonbern gleidjwie er ben $eoben, fo
oljne Öefefc lebeten , ben ^eiligen ©eift gab
burcfj bas (Evangelium: 5ilfo i)abt er ben*
felbigen md) ben 3üben burd) bas (£t>an*
gelium, unb nid)t burdb bas ©efe| ober um
tljrer SCßetfe unb 93erbien|t willen, -gege>
ben. (Se£et alfo in biefem 35ud) bei) einan*
ber bet^be, bie &l)re-t>om ©lauben, unbaucö
bk Krempel bes ©laubens,
3. ©arum big 525ud& wof mochte beijfen
eine ©loffe über tk (EpifMn (Sanct ^auli.
©enn was (St. Paulus lebret unb tuiba
mit ^Borten unb (Sprüdjen aus ber (Sdbrift,
bas zeiget Ijier (St.Sucasan, unb beweifet es
mit krempeln unb ©efcbidjten, bag es alfo
ergangen fei?, unb alfo ergeben muffe, \vk
(St. ^auluslebret, nemft'd), bagfein@e*
fei^, fein OTerf bie ^enfcbengerecbt madje,
fonbern allem ber Glaubt an €briftmm
Unb finbejl b»er in biefem ^ud)e einen fc^o?
nen (Spiegel, barinnen bu fejjen magfl, ba§
eswabrfei;: Sola Fides iuftificat , allein ber
©laube mäcbt gerecht, ©enn ba ftnb beS
(Stücf s alle Krempel unb ©efd)id>te brin#
nen gewiffe- unb trofllicbe Seugen, \>kbk
nid)t lugen nod) feblem
4. Öenn ta flebe <m, \w<&L Paulus
felbfl ijjfc beeret. 3tem,wte Der ^)epbe
Cornelius wirb befebret burd) (St.^eterS
9Cßort, vok ber (Engel ibm ivtowfa$ü,g$&
trus würbe ü)mprebigen, baburd) er follte
feiig werben. e 3tem, ber £anbt>ogt (Sergius,.
unb alle @tabf e , ba (St. Paulus unb^Sar^
nabas prebigten. ^iebean t)a^ erfle €on*
cilium ber 2(pof!e( ju 3entfakm, c.if. ü/2»
(Siebe an alle prebigten @t. ^efri, ^aulr,
(Stepbani unb flippt ,fo wirfl bu jtnben,
bag es alles babin gebet, bag wir allein
burcb ben ©lauben an Cbrifftim, obne©e^
fe| unb2Berfe, muffen ju@naben fommen
unb gerecht werben, Unb man fann mit
Die*
io8 3?)2luföer#pofM(5efd)td>te,unb 36) bie ££ptflel an bie &omei% 109
t}kkm 23ud) nad) biefer <2Beife Den SCßtV
t>erfad>ern ba^ Sftaul gar meiflerlicf> unt> ge-
waltig popffen, weld)e uns auf£ ©efe&unb
unfere -^IBerf e weifen, unb tfyren tf>6rtd>ten
llrojerffanb ofenbaren t>or «Her 2Belf,
f. SDarum fpric&t audj .@t. gucas, bag
feldje Krempel Deö ©laubeng aud) bie fronv
men e3üben ( fo gläubig worden waren ,) faft
t)erflurjtmad)ten, unbto'e anbern unglau*
btgen 3uben toll unb tboricljtbr über werben.
<2Beld)e$ bod) fein 2Bunber war, weil fte
tm ©efc£ aufwogen, unb bejfelbigen öon
£(brabam l>er gercoljnet waren, unb verbrief?*
Iid)fepnniu(?te, ba§ bie #eoben, fo ol>ne
©efe$ unb ©Ott waren, füllten ifynm gleich
fepn in Der ©nabe ©jOfteö»
6. 2(berba§ unfere £eute, bk wir alle
^Deoben finb , fold)en 2Jrtifel jo idffern unb
verfolgen, ba$ ijr jeljenmal arger: Jo wir
boef) l)ier febetr, unb nid)t lemnen formen ,
ba$ ©Otes ©nabe unb £(jri|ri (Etfennfniß
auf unfere 9}ovfal)ven f ommen fep oljne ©e?
fep unb 93erbienfr, ja in greulichen Slbgöfr
tereoen unb £afferm |(ber fte werben aml)
eben fopiel mit il>rem £ajrernunb Verfolgen
t>avan gewinnen, afä Dtc 3üben mit tl>rem
SOßüten unb^oben baran gewonnen baben.
®enn ber gut>or ten Vitien folc&es gebrauet
(jatfe, unb burd) ^ofen lafTen fingen: 3<$>
voiüeacfy erjurnen übet Dem , öae md)t
mein X>ol^ iji, unb ubev einem umvtf*
fenben X>olh eud> toll machen; Unb#of
cap» 2. ft. 23. j^ tciümeinX>olt nennen
.das ntcfct mein X>oltift, (baö iff, oljne
©efe£ unb OBerf lebet,) unb bats tynen
gebalten: €benberfelbige brauet foldjesaud)
unfern £ajrerern; unb (wie er fd&on wobl
angefangen,) wirb erö il>nen gewijjlid) (jau
tem £>a$ glauben fte aber nid)t , bis fte e$
C m Die 3uDen, ) erfahren, ?(mem
36) ^öorre&e
3IufWe€ptfleI©t?)autt an
^JYefe £pifiel i(! bas rechte #auptfrücfe
<**»/ bes ^euen ^eff amentg , unb bat aU
terlauterjre (Evangelium, welche wol würbig
unb wertfj iff , üa$ fte ein €f)rtfTenmenfd>
nid)t allein t>oti SCßort ju (3Bort auswenbig
wif]e,e fonbern taglicl) bamit umgebe, als
mit faglid)em Q5rob ber @eele, 3Denn
fte nimmer fann ^iwiel unb m wobl gelefen
unb betrachtet we+ben, unb. je me^r fte ge^
banbelt wirb, ;efopd)erfte wirb, unb bajj
fd-)mecfet.
2. ©arum td& and) meinen ^Dienfr baut
t Jim will, unb burdj-biefeSßorrebe einen Qin*
gang taiu bereiten, fo Diel mir ®Ott w*
liefen Jat, bamit fte be|toba§üon|ebermatm
tterffanben xvevbe. ^»ennftebi^er mit©lof?
fen unb mancherlei) ©efc^wd^ übel öerfmfrert
ift, hk bod) an iljr felbfr ein bellet £i$t ifr,
fa)r gnugfam, Ue gan^e ©cfruift m erleuc^
ten»
3. 2(üp er(!e muffen wir ber ©praefce
funbig werben, unbwiffen, wa^^t.^au^
lu^e mepnet bureft biefe ^orte, (Befet?,
Gunbe, (Bnabe, (Blaube (Berec^rigfeit,
pfeifet), (Beiß, unb bergleid;en, fbnfl i(l
fein £efen nü^ baram
4. ©aö ^ortlein (5efe^ mu§t bu f)iet
nid)t t>erfler>en menfcfclicfter ^Cßeife, ba§ e$
eine Zefye fei), \va$ für (2BerFe ;utbun ober
ui laffen ftnb; wieeö mit Sttenfc&engefefcen
mgebet, M man bem ©efe^ mit Werfen
genug tbut , obS $e?$ fd>on nid)t Da ifr,
©D^ richtet nacl) bes ^)erjen8^runb..
{Darum forbert aud) fein @efe| beö £er;enö
©runb, unb lajfetibm an Werfen nicl)t be#
gmtgen; fonbern ftrafet t>telmer>r cie^Öetv
fe o|ne ^en^OwriO ge^an,a^^eu*e^
Jei>
HO
I. Vovubcn ju bet 2Deutfd>en ZMbdubetfßfjtmg.
in
lep unb £figem £>at)et: aüe itjenf^emfelbfl m$t; wcijfejl aucfj fefbfl mcfjt, was
fcugner Riffen ,tyf.i\6, iu barum, DagfeU bu lebrejl, Ijaflaud) öaö ©e|c¬f)nieredjt
ner aus £crjenSgrunb ©Otteö ©efe£ foalt
tioct) polten fann: Denn jedermann ftnbetbep
ftcf) felbfl Unlufl jura ©uten, unb £ufl jum
Sofern 2Bo nun nid)t ifl fret>e guft jum
©uten, ba ifl bes #er$ens®runb nid)t am
©efc£ ©öttes; ba ifl benn gewiglitf) aud)
(Sunbe unb 3orn t>erbienet bep ©£)tt, ob
gleiel) auswenbig &M guter (3Bevfe unb efyr*
baut £eben fcbeinen.
* £>aljer fc&leu§t@t ^aulusgap. 2,12.13.
ba§ bieSubenalle (günber finb, unb fpricbt,
ba§ allein bte ^r^ater bes ©efe^es geree&t
fmb bei) ©Ott. 9SBtö bamtt, bagniemanb
mit Werfen bes ©efefceS ^bater ifl; fori*
fcern faget Pielmebr ju tljnen alfo t>. 22: 2)u
lefcrcjl, man follenicfce efcebvecfcen, unb
bu brid?f* t>ie £fce; 3tem p.i: Worin*
nen Öu «nm anbem wcfctefl, öacmiten
perbammeß öu bid) felbfl, weil öu eben
baffdbtge tfcufl, 640 btt «cfetefl. 2dSfoll>
teer jagen: ©u lebefl duflcvltd) fein inbes
©efe^es Werfen, unb riefjtefl, bte niebtalfo
(eben, uubweiffeflfebermannui legten: ben
Splitter fiebejl bu in ber andern 2fagen,
aberbefHn öeinem 2Juge rrirflbunicfct
gewabr,3ftattb.7/3.
& S)e«n ob bu wo! auswenbig bas ©e*
f<& mit SBerfen battefl , aus gurc&t ber
©träfe, ober Zkbt bes £ol>nS: fo ttmflbu
t)od) alles efyne frepe £ufl unt>£icbe mm©e>
fefc, fonbern mit Unlufl unb S^ang, rcoll*
tefl lieber anbers tbun, wenn bas ©efe$nid)t
wate« £>araus fid)S fleugt, ba§ bu Don
$erjenSgrunb bem ©efe^ feinb bifl. 2Bas
tflsbenn, bagbuanbere lefjrefl nid)t fiel);
ien, fobuim#erjen felbfl ein £>teb bifl,
unb auffididj gerne wäre/!, wenn bu bt#
tefl? ^iewol aud> bas aufferlic&e <2£erf
bie £ange nicbtnacbbleibetbei;fold)en£eucb'
lern» $lfo leljrefl bu anbere , aber bic&
perflanben» 3a , baju innrer öae (öefets
bic Sönbe, Wie er faget am fünften £api*
telö.20. barum, ba$ i!)m ber ^enfd&
nur feinber wirb, je me^r es forbert, beg
er feines fann*
7* ©arum fpriebt er am7.€ap.t). r4t
2)a0 (Sefetj ifl geiplid?. ^aö ijtbaS?
^lÖenn bat ©efe^e leiblici) wäre, fo aefeba*
fy i&m mit 2Berf en pua ; nun esaber aeijt^
lieb ijMfyuf ibmttiemanbanua, esaebebmn
pon ^er^ensgrunb alles, was butbujl. ?tber
ein fotd)eS ^er^ gibt niemanb, benn ©£)t^
tes ©eift, ber machet bm ^enfeben bem
©efefcegleicb, ba| er £ufl jum ©efe^e ge^
winnetpon ftttiin, unb Ijinforf nid)t aus
Surc^t hed) Swatt^/ fonbern aus frepem
|)erjen alles t^ut. §dfo if! bat ©efe| gei^
lieb , bas mit folebem gei(Kicben|)er|en will
geliebet unb erfüllet fepn, unb forbert einen
foleben ©eijl. <2Bo ber nid)t im J&erjen ifl,
ba bleibet feunbe, Unlufl, $embfd)aft wi>
ber bas ©efe|, bas boc^ ^utf geredet unb
beilig ifl.
8. ©0 gewogne bic^ nun ber Ovebe, ba§
piel ein anber SDingifl, be0(5efei5e8tt>ei;0
tbun, mb bas (öefeQ etf uüen. 2)ß9<Be?
Teisee XPecE ifl alles, bas ber^enfebt^ut,
ober tljun fann am ©efe^e, aus feinem frep*
en Rillen, unb eignen Gräften. ^iBetl
aber unter unb neben foleben Werfen bleibet
im £erjen Unlufl unb Swang ^um ©efe^e,
finb fold)e "^Berfe alle perloren, unb fein
nu^e. <£)tö mepnet @t* Paulus c. 3. d. 20.
ba er fpriebt : 2)urc^6 (defaes Wert teivb
t?or (35(Dtt hin Hlenfc^ gerecht, ©a*
^erfie^eflbunun,ebag bie ©ebul^dnfer unb
(^opbiflen ^erfüfjrer finb, wenn pe febren
mit 2Berf en ftcf> jur ©nabe bereiten, ^ie
fann fiel) mit Werfen jum ©uten'bereifen ,
ber feine gute 2Berfe o^ne Unlufl unb Un*
willen
112
36) 2Cuf die igpiftcl St, Pauli an bie Mmct.
113
etilen im ^erjen tljut? ^2k follbas^Öetf
(&Otf geluften, baS aus einem unlujligen
unb nnbermiiligen £erjen geftet?
unb auf bie SCßurjel unb Stäupt quelle allec
(Sünbe, roelc&e iflf bei' Unglaube im ©run>
be bes £erjens. Sfljb, bag, wie ber ©lau*
9, ^berjOaeOcfcecrfüffe^i^mitCul! bc allein gerecht mad&eey unb ben ©eift unb
unb Siebe fein 3Berhl)un, unb frei) ofyne Des
©efe^eSgtvang gottlid) unb rt>ol)tieben , als
n>are fein ©efefee obev ©träfe. (Solche
£uf! aber freier Siebe gibt ber ^eifise ©eifr
ins Sjni, \w er fprid)f cap.f,f* &>«
©eift aber rorcb md)t, benn allein in-, mit
unb burcl) ben ©fauben an 3§fum C&rift
gegeben, wie er in ber Sßorrebe faget. ©0
fommt ber ©laube riid)t, oljne allein burcl)
©£)tf es 3Bort ober (Evangelium , baS €ijri<
fhtm prebiget , n>ie er tft ©ötfes @of)n unb
^enfcf), geworben unb auferfianben um un>-
fertwilien, wie er im 3. b, 25-. unb 4» t). 25, unb
10. <£ap. *>♦ 9- faget,
10. £)a(jer f ommts, ba§ allein ber ©lau*
be gerecht mad)et, unbbas @efe£ erfüllet:
benn er bringet ben ©eijt aus £t)rijti <2$er*
bienft. ©er ©eift aber machet ein luftig
unb frej) £>erj, \w bat ©efe| forbert;' fo
geljen benn Die guten 3BerfeauS Dem©lau*
ben felber. £>as meinet er <0[ap. 3,^ nad>
bem er bes ©efe^es 2Berf e verworfen Ijatte,
ba§ es lautet, als wollte er baS©efe£eaufc
f)eben burd) ben ©täuben, Wein, (fprid)t
er,) wir richten Öae <J>efwanöurcf?öen
(Blauben, bat ift, wir erfüllend burefr ben
©täuben,
n. ©unbe fyetfiet in ber <BcWft, nid>t
allein bat aufferlicbe (3Ba^ am Sctbe; fon*
bem alle bat ©efeijafte, bat fid) mit reget
unb weget ui bem aufferlicben gCBert, nenv
liebbes $er jens ©rtinb, mit allen Gräften.
$(fo, ba§ bat 3Bürtlein t^un, fotl fyeiflfen,
wenn ber s3ftenfej) ganj bal)in fallt unb fafy
ret in bit <&unbe. S3enn es gefcl)ief)t aueb
fein ctufferlid) SGßerf ber ©ünbe, ber Sttenfd).
fal>re benn gan$ mit Zeib unb (Seele l)inan.
Unb fonberlid) pefiet bk <Sd)rift in* #er&,
&ut!?eri©d>viften 14» tytiU
&i|t bringet ju guten au jfeclid)cn Werfen ; .
alfo fiinbi^ct allein ber Unglaube, tmbbrin*
get bat gfetfcß auf, unb £u|t $u bofen auf*
fei'lid&en Werfen : tt>ie 2(bamunb $ei>a ge*
fd)a& im ^arabieS,i^Df.3,ö.
12. S)al)er £l)ri)tus allein ben Unglau*
hm Sünbe nennet, ba er fprid)t Sol>. 16*
b. 8.9 ' ^et- <35etf? wirö die tPelt jirafert
um öie Sünbe, öaß fte nic^t glauben an
rnidy. ©arumauc^, e^e benn gute obec
bSfe ^Ißetfe gefdje^en, alt bk guten ober bo*
fen $rücl)te, mu^ ^ubor im #er$en ba fepti
©täube ober Unglaube , als bk ^Burjef,
(Saft unb£)aupt£ raft aller Bunbe, <2Öeld)eS
in ber ©eftrift aud) barum öer Bcblangen
^opf unb bee alten JDracfcen ^aupt beif#
fet, öeuöes U>etbe6©aamen, CtyrifftiS,
vertreten muß, witQlbcm bereifen tt>arb,
13. d5naöe unb (5abefinbbeSUnterfc§ei*
beö: baß (Bnabe et^entlfd) f)eigt ®Otte$
$n\b ober ©un(l, bie er ju uns tragt bei)
fiel) felbft, aus welcher er geneiget n>irb,
€l)rtflum unb ben ©eift mit feinen ©abett
in uns ui gieffen: mie bas aus bem ?€ap*
ö* 15; . f lar rewb , ba er fpricftt ; (Bnabe unb
(Bäbe in <[fen(lo,jc. 0bnunmolbie@a^
be unb ber ©eift in uns fdöJicO umebmen,
unb nod) niebt üollfümmen ftnb, ba$ alfo
noef) bofe £u(!e unb (Sunbe in uns überbleiben,
welc&e miber ben ©eift jlreiten; n>ie er fa^
get 9vom.7, fa. ©atäf.f,i7. «nb tDiei
\Wof 3,if. Detfunbiget i(l, ber ^)aber $w
feben bes ^[Beibes ^aamen, unb ber @d)lan^
gen (Saamen; fo fynt bod) bk ©nabe fo
fciel, bag tt>ir gan^ unb für Doli gerecht bor
©Ott gerechnet werben, ©enn feine ©na^
be teilet unb (ludet fic& nicf>t, tvie Die ©a^
H4
!♦ Porreben $u 6er üDemfcfKn SibeluberfeQung,
»5
v
ben tfjun; fonbern nimmt uns ganj unb gar
<wfinbie#ulbe, um€l)rifti tmfers Soor*
fprecfjers unb TOtlerS willen, unb um bas
in uris bie ©aben angefangen ft'nb.
14. 2f Ifo *>erjtel)eft bu benn bas 7. (£api<
fei , fca ßcfe Öanct Paulus noct) einen
Sunber fd?ilt, unb bod) im 8. tu. fprtcljt,
(9 fey nickte »erbammltcbee an benen,
die in Cbrißo finb, ber unüolifommenen
©aben unb bes @ei|fes balben. Um bes
ungetobteten gleifcbes willen finb wir npd)
(Sünber; aber weil wir an ©jrifium gldu*
ben , unb bes ©eiffes Anfang baben, ijtuns
©öttfogtmftigunb QMty, baj? er fold)e
©unbe nid)t achten nod) richten will, fonbern
nad[> bem Glauben in C&rifto mit uns fafj>
ren , bis bit @ftnbe getobtet werbe,
1?. (5laube i(| nicl)t ber menfcblidje ^aljn
unb^raum, benetlicfje für ©lauben Ijak
ten. Unb wenn fte feben , baß feine Q3eflfe*
rung bes Sebent? uocl) gute 2Berfe fo!*
gen, unbbocMom ©lauben wi Ijoren
unfo reben fonnen, fallen fte inben3rrt(jum,
unb fprecben: £>er ©laube feo nid)t gnug,
man müjfe *20ßecfe tf>un, foll man fromm
unb feiig werben* e£)aSmad)et, mim fte
bas §t)angelium boren, fo fallen fte baljer,
unb madjenibnenaus eigenen Gräften einen
©ebanfen im £erjen , ber fprid)t : 3$ gtdu>
be. £)aS galten fte benn für einen rechten
©fauben. Stber wie es ein menfcftfid) ©e*
biegte unb ©ebanfert iß, ben bes ^erjenS
©runb nimmer erfahret; alfo fljut er and)
nichts, unb folget feine SSeffemng f>emad).
16. Qlbw <5laube_t|r_ctn goftlicj) 3Berfin
uns, baS uns wanbelt unb neu gebieretauS
©£>$$, 306.1,13k unb t&m ben al>
ten $bam, mad)et uns ganj anbere ^en^
ftf)en, tton £wn, ^utb, &iim unb
Gräften, unb bringet ben ^eiligen ©eifr
mit fiel). £j es ift ein lebenbig, fd)dftig,
fybtis, macpigWng um ben ©lauben,
baf? unmöglich ift, baß es nidjt ol)ne Untere
laß füllte ©utes wirf en. gr fraget auebniebt,
ob gute £ßerfe $u tf)im finb; fonbern eße
man fraget, bat er fte getban, unb ift im*
mer im ^bun. 2Ber aber nid)t fold)e <2Bep
fe tfyut , ber ift ein glaublofer 3>knfd), täy
pet unb fielet um ftd)nad)bem©laubenunb
guten Werfen, unb wei§weeber was ©lau*
be nod) gute 2Berf e (tnb , wdfcfcet unb ©wa*
^et bod& fciel ^orte t)om ©lauben unb gu>
ten Werfen.
17. (Blaubejfijine lebenbige, erwegene
Sut>erfid)tauf©öttes ©nabe, fo gewiß,
ba§ er taufenbmal barüberflurbe. Unbfol^
d)e guüerficbt unb^rf enntniß gottlid)er ©na^
be madjet fro^lic&, tro^ig unb luftig gegen
© O ^ 3: unb aüe €reaturen : welches
ber ^eilige ©etjt tf)ut im ©(auben. ©a*
berber^enfd) obnegwang willig unbluT
fltgwirb, /ebermann ©utes jutl)un , j'eber*
mann jubienen, allerlei $u leiben, ©Ott
ju Siebe unb ju Sob, ber ibm folcbe ©nabe
erzeiget bau Sttfo baf unmoglid) ijr, 9Ißerf e
\>om ©lauben febeiben, ja fo unmoslid),als
^Brennen unb Seucbt^n \>om Jeuer mag ge*
febieben werben* g)arum fiefte biä) öor,
©or beinen eigenen falfcf)en fe
eDanren uno
unnu^en (Bd)Wa|ern,bie t>om ©lauben unb
guten SCßerfen flugfepn wollen ju urtbeilen,
unb finb bie groffeflen Darren* Q3itte©Ott,
toi er ben ©lauben in bir wirfe; fonft blei*
bell tu wol ewiglid) oljne ©tauben, bubi^*
teflunb tl)u|l , was bu willf! ober fanml
i8.<ßerecbtigBett ift nuneinfold)er©lau*
be,unb (jetffet (B(2)tte0(ß>ered?ttgfeit,ober
Die üor ©Ott gilt, barum, baß fte ©£)tt
gibt, unb reebnet für ©ered)tigfeit, um
^brifti mUm, unfers Mittlers, unb maö)ü
ben ^enfeften, to§ er ;ebermann gibt, was
er febulöig tf^. ©enn burd) ben ©lauben
wirb ber 3ttenfc& o()tie ©ünbe, unb gewin*
net Su(t ui ©£)ttes ©eboten; bamit gibt er
®Ott
116 ,
36) 2luf biel£pißel ©t. \5auU an bie Monier»
117
©Ort feinere, unb bellet ibm, watf et'i
t'bm fdjulbig iß: Sfber ben 9Kenfd)en bte^
neter willigu'cb, womit et tat, unb be*
jagtet Damit auebfebermanm (Solche ©e*
reebtigfeitfannbie Cftatur, fm;er 2Bille,
unb unfere Gräfte nic&t juwege bringen,
©enn wie niemanb ibm felber fann ben
©lauben geben; fo fann er aueb ben Un*
glauben niebt wegnehmen: wie will erbenn
eine einige f leine (Sönbe wegnehmen ?3Dar<
um iß alles falfefj, #eud&ele9 unb (Sunbe-,
wa^ auflfet* bem ©lauben, ober im Unglau*
ben gefefeiebet, 9lom.i4, 23, es gleiffe wie
gut es mag.'
19. Jletfcb unb (Beiß muft bubier nid)t
alfo tterßeben, ba$ Steift) aHeine fei), m$
bie Unfeufcbbeit betreffe, unb (Beiß, \va$
ba$ innevlici)eim ^erjen betreffe« (Son>
Dem Sleifd) fjeiflet (St. Paulus, m>k &tyv
ßu$3of). 3/ 6. alles, **>as am Slctfd)
geboren iß, ben ganjen SDierifc&en , mtt £etb
unb (Seele, mit Vernunft unb allen <§w
nen: barum, bajj es alles an ü)tn naeb bem
Reifet) traebtet. Sfljb, baß bu aueb ben
pieifcblid^wijfeß ju ^etfFen, ber obn ©na*;
be Don boben geißlieben @ad)en öiel btc^fet,
lebret unb fdjwa^et : rcie bu baS aus ben
3Berfen besgleifebes, ©al. j, 2c. wolfannß
lernen, ba er audj ^e.^eret) unb £a# S^U
fcbeetPertebeijfef. Unb9u>m.8,3. fprid)t
er,ba§ t>md)&Sltiföbas(&tfet$ gefd)w&>
<t)tt wirb, ^elcbe^ niebt tton Unfeufeb*
C>ett, fonbern Don allen @unben, aüermeiß
aber öom Unglauben gefagt iß, ber baS
allergrifHiebtfe £aßec iß.
so. SCßieberum, aueb ben geißlieb b#
fet, ber mit ben aßeraufFerlicbßen Werfen
umgebet, ^lls^brißus, Da er ber junger
guffewufcb, unb Petrus, baerbas(Sebiff
fttbrete unb ftfebete. Sflfo, baj? Sleifd) fep
ein "Sftenfd), ber innwenbig unb auswenbig
lebet unb wirket, ba$ in bes gleife&es $?u&
unb seif liebem geben bienef; (Beiß fet;, ber
innwenbig unb auewenbig lebet unb wiif et,
baS ^um ©eiß-unb jufünftigen Itbm biener.
21. £rtjne foleben Sfcrßanb biefer2Bortet?
\mftbu biefe €pißel (St. ^auli, nod) fein
35ueb ber beigen (Scbrift, nimmermebr
öerßeben. §)arum bute bid> fcor allen Seb>
rem, bte anbers biefe #$orte braud)en, fie
fepn aueb wer fie wollen, obSgleieb £>rige#
nes , 2(mbro jws , 2(ugußinus , ^ierctujmu*
unb ibres gleieben, unb nodb bösere waren.
9}un wollen wir mr £pifM greifen*
22. pieweil einem ettangefifeben ^jörebt^
gergebübret/ am ecflen burc^ Offenbarung
beg ©efe^eö unb ber (gfmben <xU$\\x flrafen,
unbju(Sunben ^u mad)en, baß niebt au$
bem ©eifl unb ©lauben an £b#um gele^
btt wirb, bamit bie !C^enfd)en ;u ibrem ti*
genen £rf enntnig tinb3ammer gefubret wer*
ben, bagfie bemutbig werben, unb $ülfe
begebren: @otbut(St. ^3aulu^aud>, unb
fdbet an im 1. (Eapitel, unb ßrafet biegro*
ben ©unben unb Unglauben, bk offentlicb
fmb am ^:age; a\$ ber -©epben vgünb'en
waren, unb nod) fi'nb, bk ebne ©Otteö
©nabe leben, unb fprieb* : ^ werbe oft
fenbar burebe äEt>angelium, (B<Dtte&
dovn x>w\Z>in\xm\ über atfenienfc^e^uttt
ibreg gottlofen ^Oßefen^ unb Ungereebtigfeit
willen, ©enn ob fie gleieT) \x>\§m, unb
täglidjwtaen, %$ ein ©Dtt fey;Toiff
boc&We-Sftamr anibr felbf!,aujfer ber@na^
be, fo bofe, ba§ fie ibm weber banfet nodb
ibn ebret; fonbern üerblenbet jicfefelbfr/UnD
faüet obne Unterlag in ärger 2Befen, b\*
ba$ pe nacb Slbgetterepen, aueb bic febanb*
licbßen (Sunben, mit allen Saflem wirfet,
unüerfebamt, unb baß ungeflraft laffet an
,benanbern. r ^
23.2fm 2. (Eapitel ffreefeteefolcbe @tr<M
fe audb weiter auf bie, fo äufferlicb fromm
febienen, ober beimlicb funbigen; äff bie
# 2 Subea
n8
I. Vowcbm 3U bei* £5cut{cf;en Sibelubctfe^ung.
119
Suben waren, unb uodj alle $eud;ler finb,
bieof;ne£ufl unb Siebe wol)l unb efjrbarlidj
leben, imb im ^er^en ©Dttes ©efeis feinb
finb, unb bod) anb'ere£eute gerne urteilen;
wie aller ©leiSner 2(rt tft , ba§ fie fiel) felbjt
rein ad;ten , unb bodj voll ©eijes, paffes,
«öoffart unbaüeS tlnffafl)* Recfen, ^attb.
23, 25-, £)ie fiubö eben, bie &Qtte$ ©utig*
feit verad)fen,unb nad; ihrer #ärf igfeit ben
Sern über fiel) (jaufen ; alfo, ba§ &t. tyaiu
im, att ein rechter ©efe^erPlarer, niemanb cl)*
ne ©finbe bleiben Iaflet, fonbern allen ben
gern ©£tfe£verPmibiget, bie am jftatur
ober frei;em Tillen wof)lt eben, unb lafiH fie
jiicbts bejferS fepn, benn bte offentKcben
(günber; jaerfpri<$r:<5iefmb#artmur|jt*
geunbtlnbuffertige. .
24. 2f m 3. wirfet er fie alle beijbe in eu
neu Raufen, unbfprjd)t: Girier fei; wieber
anbere, al$utnal Sunber v or <F»(D.tt;ob*
ne baß bie Suben ©£)tteöe Sfißort gehabt:
wiewol viel niebt bran gegJdubet f>aben , bodb
bamit ®Qtte$ (glaube unb 3Bal)rl)eit nid)t
auö tff. Unb führet ^fällig ein ben (^prud;
aus bem fi. ^falm V. 6. öaß (M)tt gewebt
bleibet in fernen Worten, ©arnacb fem*
met er. wieber Darauf, unb beweifet aud)
burcb&brift, baj? fie alle &mbev finb,
unb burd) ©efefses COBerP niemanb aeree!)t
werbe, fonbern oas ©efe£ nur bie tbiinbe
ju 'erPennen gegeben fei;.
2f. £)arnad; fafjet er an , unb leljretben
rechten 3Beg, wie man muffe fromm unb
feiig werben, unb fprid;t: öiefinb aüe
©unfcer ,- unb mangeln bes TXubme , ben
fie cn (BCDtt baben joüten, muffen abet
obne Detbienfl gewebt werben burd) ben
©lauben an (£briflum, ber uns fokbes vetv
btent bar burd) feinQMut, unbnm ein ©na*
benjnibl worben von ®Ott, ber uns alle öd-
rige ©unbe vergibt : bamit er beweife, ba$
feine ©erecfytigPeü;, bie ergibt im ©lauben,
alleine uns Mfe, bie ju ber gelt burdjä €v*
angelium offenbaret, unDjuvor Durd;S ©e*
fe§ unb bie ^ropljeten bezeuget tfr* Qiifo
wirb bau ©efe^ bureb ben ©lauben aufge*
vi&>tet, ob wof be£ ©ejelses $Be:Fe bamit
werben niebergelcget, famt iljreni SKuljm.
26» Tim 4. als mm burd) bie erfren bre»
Kapitel bie ©unbe offenbaret , unb ber ^öeg
bes©laubens uir ©eredjfigf eit gelebrt i#,
<fafyt er an in begegnen etlichen ^inreben unb
1 2mfprud)en , unb nimmt am erfreu ben vor,
ben gemeiniglid; tl;un alle, bie vom ©lau*
ben boren , wie er obne 3Beif e gered)t ma*
d;e, unb fpred;eu : ©oll man benn nun Peine
gute20BerPefl)im? Sllfo halt er ibm felbfr
öor ben 2fbraf)am, unb fprid;t: 9[Baö bat
benn Tibvaljäm mit feinen Reifen get!)an,
ift$ alleö umfbnfl gewefen? SOßaren feine
^Berfe Pein nü^e? tlnbfd)ieu{jt,bafj 5(bra^
bam of>nc alle ^Bexh , allein burd) ben
©lauben gerec&f worbrn fei;, fo gar, ba$ev
and) öor bem <2Berf feiner Q3efd;neibung
burd; bie <&tä)vift alleine feinet ©lauben^
halben gereebt gepreifet werbe, i^Diof. t^ 6.
Sjat aber baß ^JerP ber 95efcbneibungju
feiner ©ered)tigFeit niebfö getban, bat boeb
©Ctt if)m gebot, unb ein gut SCBerf be$
©eborfam^ wart fo wirb aemfM) aucr)
Pein anber gut ^erP mr ©crecbtigPeit et^
waötf)itn-; fonbern, wie bie 95efcbneibung
5lbraf)a ein aufferlicb §efd;en war, bamit
er feine ©erecbtigPeit im ©lauben beweifete:
alfo finb alle gute^BerPe nuraujferlid;e3etV
d;en, bk am bem ©lauben folgen, unbbe*
weifen, al$ bie guten Srüebte, ba$ ber
^enfcb fd;on öor ©.Ott innwenbig gered;t
ftp.
27. Qamit bcfjatt'get nun @t. ^auluö/
als mit einem Praftigen €vempel am ber
(äebrift , feine vorige £e()re, €ap. 3. vom
©lauben, unb führet baju nod; einen geu>
gen, iDavit) am bem 32» tyfalm, beraub
fager>
120
6) Zuf bie ägpißel St. Tpaulim öie R&ottf.
12
faget, baß ber Sftenfdj o&ne QBerfe gerecht
werbe; wiewol er nid>c o^nc SXBc'rfe bleu
bet, wenn er ö'cccti&Müoi'ben ül Starnacb
breitet er bas Krempel auß, miber alle an-
dere 2Berfe beö ©eje£e$; un& fdS>Ieufjt,baf?
bie 3uben nid)t mögen Stbra&amö (Erben
fei;«, allein bes-©ebmt$ halben, fcielweni*
ger Der ©efe£e$ QiBerF falben; fonbern
muffen Abrahams ©lauben erben , wollen fie
rechte £*rben fepm (Sintemal Abraham Dor
bem@efe|e,beybe $ftof$ unbber 95efd)ner-
bung , burd) ben ©tauben ifi gerecht vm*
ben , unb ein Q3ater genennet aller Ö)laubv
gen. SDaju aucf> bas ©efefc m'elmebr gorn
wirfe, benn ©nabe, biemeil cß niemanbmit
£iebe unb ?u}t ti)ut, baß öielmebr Ungnabe
benn ©nabe burd) beß ©efeljeö 3£erf Fom*
tuet, ©aruin mu§ allein bei? ©laubc bk
@nabe,5(bralja Derheitfen, erlangen. £>enn
aud)fold)e Krempel um unferf willen gefc&rie*
bm finb, bafnbir aud) füllen glauben.
28- 2(m ?. fommt er auf bie grücbte unb
9Cöerfe bes ©foubem?, aiß ba finb, griebe,
greube, £iebe gegen ©Ott unb /ebermann,
ba$u (Sicherheit, ^rok, jjreubigfeit, SSlutf)
unb Hoffnung in ^rübfal unb Selben.
CÖenn foldjeä aM folget, wo ber ©laube
ted&t t|i, um be6 ubcrfdjwenglicben ©ut$
willen /baäunä ©Ott in ©jrifto erzeiget,
ba§ er i^n für uns bat -fterben laffen, ehe
wir ihn barum bitten fonnten, ja, ba wir
nod) Seinbe warein 5flfo haben wir benn,
baß ber ©taube oljn alle SfBerfe gerecht ma*
djet; unb bod) nicht bamuß folget, ba§ man
barum feine gute 3Berfe tf>un folle, fonbern
baß bk red&tfdjaffenen SOßerFe nicf)t auffen
bleiben ; toon welchen bk <2Berf fjeiligen nicht*
Wiffen , unb bid)ten ihnen felbf! eigene SOßetv
Fe, barinnen weber triebe, greube, @iV
cl)erf)eit, Zkbt, £offhuna, $tof*, noch f eiV
uß rechten €ljrpd)en 5Berft unb ©lau*
bem* 8« ift
29- darnach tf>ut er einen luftigen 2(u&>
brud) unbe@pa|iergang., unb erjeijlet, wo
bei;be, (Sünbe unb Ungerechtigkeit, $'ob
unb Sehen berf cramen ; unb halt bie jween
fein gegeneinanber , 2töam unb (Ebtiflutn*
SBillalfofagen: Darum mußte SbriffuS
Fonwien, einanberer£lbam, ber feine ©e*
redjfigfeit auf uns erbete, burd) eine neue
geijilidhe ©eburt im ©lauben ; gleichwie fo
nerSlbam auf und geerbet hat bk ©imbe,
burd) bk alte fleifchiiehe ©eburt.
30. ©amit abet wirb funb unb beftaftV
get, baf? ihm niemanb Fann felb#aud@un^
ben rmr ©erechtigfeit mit Werfen helfen,
fo wenig er Fann wehren, tia% er leiblid)
geboren wirb. Stas wirb auch bamit be^
weifet, tia§ baß gottliche @efe$, baöbocf)
billig helfen füllte, fo et\va$ helfene follte utr
©erechtigfeit, nicht allein oljne ^julfe fonv
men ijl;fonbern hat auch bk @finbegemefv
ret, barum, ba$ Die bofe $?atur ihm bef^o
feinber wirb, unb ihre Su|lbef!o lieber buffen
will, je mehr ihr baß ©efe^ wehret. £)ag
alfo biiö@efe^l)ri|ium nod) nothiger machet,
unb mehr (Bnabt forbert, bk ber ^Ratur helfe»
31. 2lm 6. nimmt er baß fonberlicbe^erü
beß ©laubeng Dor fid), ben (Streit bes ®ei^
fre^ mitbem Sieifd), ooüenb ju tobtm bk
übrigen (Sünben unb £flf!e , bk nad) ber
©er ed)tigfcit überblieben ; unb lehret unß,
baß wir burd) ben ©lauben nicht alfo ge#
freuet finb üon ©ünben, baß wir müßig,
faul unb ft'cher fepn foüfen, als wäre feine
(&ünbc mehr ba. &$ ift feünbe ba; aber
fie wirb nicht jur ^erbammnif gerechnet,
ums ©lauben^ willen, ber vüt ihr fft-eifef*
■Darum h^ben wir mit un^ felbfl genug ju
febaffen unfer gebenlang? ba$ wir unfern
teilnahmen, feine Ufie tobten, unb feine
©liebmaffen jwingen , baß fie bem ©ei(!
gehorfam feim, unb nicht ben Süffen, ba>
mit wir bem $ob unb 5lufevf e^ung €hviffi
^ 3 gleid)
122
f. Vovvcbcn $u bcv iDeutjc^en ötbelubevfeQung.
123
gleid)fei)n, unbunfete Traufe Dolibringen ,
(bie aud> ben $ob bei: ©imben unb neu£e*
ben ber ©naben bebeutet,) btö bag wir gar
rein Don ©unben, aud) letblid) mit €f)riffo
auffielen unb ewiglid) leben.
32. Unb bas Tonnen wirtljun, fprtd&t ery
weil wir m öer (Bnafce, an^nid^tmöem
(Befetv fm&- 3Belcf)es et felbft ausleget,
bag obnetöefesfeyn, fepnic&tfoDielgefaget,
fcag man fein ©efe£ 6abe, unb möge tljun,
tt>aö jebermann gelujlet ; fonbern unter bem
©efe£ feon , ift , wenn wir ofjne ©nabe mit
©efe|es Werfen umgeben. 2(lsbenn f>ert*fd&et
gewiglid) bie ©tmbe burd)S ©efe^e; ftnte>
mal niemanb bem ©efe£e Mb ift t>on $}a*
tue : baffelbige aber iftgrojfe©unbe. £)ie
©nabe mad)et uns aber bas ©efe^ lieblid):
Donbes ©efe£es Jorbern unb ©d;ulb Jebi^
34. 2(m 7. beflatt'st er foldjeS mit ein
@teid)nig bes el)elid)enSebenS. $(ls, wem
ein ^ann ftirbet, fo ift bie grau aueft lebig,
unb ift alfo eines be^ anbern los unb ab*
%lid)t alfo, bag Uz grau nicht möge ober
folle einen anbern Sftann ne&men ; fonbern
Dielmefyr , bag fte nun aHererft redjt frep ift,
einen anbm jß nehmen : bat fte t>orf>m nid)t
fonnte tfyun, elje fte jenes Cannes abt mar,
3?. Sfffo iflunfer©ewiffenDerbunbenbem
©ef*| , unter bem funblidjen alten Sften*
fd)en : wenn ber getobfet wirb burd) ben ©eift,
fo ijt bas ©ewiffen frep, unb eines bes an*
bern los. CRic^t bag bas ©ewiffen folle
nichts tljun ; fonbern nun aüererjt redjt an
fo ift benn feine ©unbe me&r ba, unb bas Sljrifto, bem anbern Spanne, fangen, unb
©efe^nicfytmefjrwiberuns, fonbern eins mit r
uns,
33. £>af[elbige aber ift bit redjtegreyljeit
tum ber ©unbe unb Dom©efe£, Don wel*
d)er er bis ans £nbe bkfes QapittU fc&retV
bet, bag es fei) eine greoljeit', nur ©uteS ju
f&un mit £uft, unb woljl leben oljne Swang
bes ©efe^es. 3Darum ift bie greofyeit eine
öetfHid&c Steuert, bie nidjt bas ©efe£ auf*
lebet, fonbern barreidjet, was Dom©efe£
geforbert wirb, nemlid) Suft unb£iebe, üa*
mit bas ©efe£ gejtiüet wirb, unbnid)tmel>r
$u treiben unb ju forbern fjat. ©leieb als
wenn bu einem Seljn&errn f$uibig warejt,
unb l onnteft nid&t bejafelen. ^on bem modv
tefttiu jweperlei) 2Berfe los werben : €*in^
mal, baf? er nichts Donbirna^me, unb fein
fKeöi^rjerrijfe; bas anberemal, ba§ ein
frommer $ttann für bifybiiafyttt ( unb, gäbe
bir , bamit bu feinem SKegifter genug t^dtejl.
Stuf biefe SBeife fyat uns C^rifhis Dom ©e*
fe| frei) gemalt» ©arum i|is nid)t eine
wilbe fleifc&lid)e Srei^Ijeit, bie nid)ts t^un
föne; fonbern biz Diel urte allerg t^ut, unb
grud)t bringen bes Gebens.
30. ^)arnadf) flreicbet er weiter aus bk
$rt ber ©unben unb t>es©efe^es, wieburd)
bas ©efe| bk ©tmbe fteft nun red)t reget unb
gewaltig wirb, ©enn ber alte 9ftenfd> wirb
bem ©efe^ nur be|lo feinber, weil er nic^t
f ann bellen, bas Dom ©efe^ geforbert wirb.
^)enn ©ünbe ift feine SRatur, unb Fann
Don ifjm felbft nichts anberS: barum ift bas
©efe^ fein ^ob unb aüe feine harter. 'Slifyt,
bag bas ©efe| bofe fep: fonbern, ba§ bit
bofe Statur nid)t leiben fann bas©ute, bag
es ©utes Don ifym forbere. ©feic&wie ein
Slranfer nieftt leiben fann, bag man Don if>m
forbere Saufen unb ©pringen, unb anbere
2Berfe eines ©efunben.
37» ®arum fd)leugt ©t. Paulus 5ier,
bag, wobas©efe£red)terfennet, unb aufs
befTe gefagt wirb, ba t^ue es nichts me^r,
benn es erinnert uns unferer ©unbe , unb
toWt uns burdj biefelbige, unb machet un^
fd)ulbig bes ewigen gorrtf. ^Cßie bas aües
fein ftd) lehret unb erfa&ret im ©ewiffen,
wenns mit bem ©efe| recl)* trofen wirb«
<r „^
124
36) Zufbk igpiftd St, Pauli an bic Corner
12?
•2(lfo, bag man mug etwas anbers (jaben, im Seifert, burcf) Q5ei)ffanb t>eö ©eifleS ber
unb meljr benn bas ©efels, ben Sftenfdjenj Zieht, tinb aller Kreaturen, nemlicl), bag
fromm unb feiig $u mad)en. 'äBeld)* aber ' be$e ber ©eift in uns feuftet, unbbie€rea*
baS ©efe£ nid)t recl)t ernennen , bte finb
blinb, gefjen mit Q3ermeffenl)eit baljin, mei)*
wen ihm mit Werfen gnug jurf>un: benn fte
tt>iffen ni$t , wie t>iel baS ©efe| forbert,
nemlicl) ein frenwillig, luffig #er$; bar*
um fefjen fie ^ofi nid)t red)t unter £>ü 2(U'
gen, bas $ud) ift ifynen bafcor geleget unb ju>
aebecfet.
38. £)arnad) setget er , wie ©eift unb
Steife!) miteinander (freiten in einem ^flen*
fd)en; unb fe£et fiel) felbff ju einem ©rem*
pel, bag wir lernen ^ basiert: (W&m*
be in uns felbff ja tobten,) redjt erFennen.
(£r nennet aber bepbe,ben©eiff unb basgfeifd)
ein ©efe£e, barum, bag aleicbroiebesaottu'*
eften ©efg£es $fat ijf , bag es treibet unb for>
bert: aljb treibet unb forbert unb mtet auc()
bas Sleifd) wiber ben ©eiff , unb votil feine
£uff laben, SCßieberttm, tveibet unb forbert
ber ©eiff wiber baS $leifc& ,e unb will feine
£uff (jaben. tiefer ganf wahret in uns / fo
lange wir leben , in tinem meljr , im an*
beern weniger , barnacl) ber ©eijt ober Sleifd)
jfärfer wirb. Unb iff boef) ber gan^e
Sttenfcl) felbff alles bepbes, ©eiff unb gleifd),
ber mit il;m fdbjf ff reite, bis ergansgeifflid)
werbe*
39. Tim 8. tröffet er foldje ©freiter, bag
fte folcl) gfeifd) nidjt üerbamme; unb geiget
weiter an, was gleifd)es unb ©eiffrs Qlvt
fet;, unb wie ber ©eift fommt aus €!>riffo,
ber uns feinen ^eiligen® eiff gegeben l)at, ber
uns geifflid) machet, unbbasgleifcfcbampf*
fet, unbunsftd)ert, bagwirbennod)©Of*
tesßinberftnb, m (jart auclj bie feunbe
in uns nutet , fo lange wir bem ©eiff e folgen,
unb ber ©mibe wiberffreben, fie ju tobten.
tur fiel) mit uns feinet, bagwirbeSt?leifd)eS
unb ber ©ünben los werben, 2(ifo fefyen
ttir, bag biefe breo €apitel, 0.7*8« auf baS
einige <2Betf bes ©laubenS treiben, baS M
fyifftt, ben alten $bam tobten, unb bas Sleifd)
zwingen.
40. 8m 9, 10. unb 11. (Eapitel leljret er
von bn etoigen t>evfel?ung (BCDttee, Üa*
6er es urfprnnglicf) fleugt , wer glauben ober
nidjt glauben foü, fcon (Sünben los ober
nid)t los werben fann; bamit es je gar cm^
unfern Rauben genommen, unb allein in
©£>tteS ^)anb geftellet fei), ba§ wir fromm
werben. Unb iat> ift and) aufs allerl)6l)eff e
notl). ©enn wir ftnb jb fd)wad) unbunge^
wig, bag, wenn es bei; uns jfunbe, würbe
frepliel) nicl)t ein ^enfcD felia , ber Teufel
würbe fie gewiglid) alle überwältigen. 5(ber
nun ©Ott gewig iff, bag iljm fein 93erfefjett
nid)tfef)let, noel) (emanb i^m wehren Fann,
Ijaben wir nod) Hoffnung wiber ^>k ©ünbe*
^u Qlbet f)kv ift ben freöeln unb l)od>
fal)renben ©eiffern ein ^a&l ju fjeefen, t)ie
ti)un Q)erffanb am erffenl)ieljer führen, unb
oben anheben; jimor ben 5(bgrunbg6ttlid)er
Q3erfel)ung ju forfd)en , unb üergebliel) Mmit
ftd) bekümmern, ob fte wrfeljen ftnb, S)ie
muffen fiel) benn felbft ffür^en , bag fte ent>
weber »er jagen , ober fiel) in t>k frepe ©el)an^
feDlagen,
42, ©u aber folge biefer ^piffel in i&rer
Orbnung , bekümmere M) ^utjor mit €f)rifto
unb hm €t>angelio, bag bu Deine ©ünbe
unb feine ©nabe erf enneft ; barnacl) mit ber
(Sfinbe ffreiteff , wief)ierbas 1. 2, 3, 4^,6,
7. 8. Kapitel gelel)retl)aben. barnacl), wenn
t)ü in tw$ adjfe ÖEapittl fommen bift, unter
<2Betl aber nidm fo gut ifl, ba^ gleifd) ju| bas €reu^ unb Reiben, bas wirb M) red)t
tauben, als £reu$ unb Reiben, twefertmsjle^renbie^e^ungimsi.io^unb n- €a^
126
h Vwvebtnw öer SDentfdjen Bibelubeifeeumg.
127
$\ttl , reie tri#cb fie fei), -Denn obne£ei*
ben , Cceuj unb ^robe^nof&en Fann man
bie QSerfebung niebt obne ©cbaben unb tyiwv
liefen gern reibet: ©Ott banbeln, £)arum
mug 2(bam juüor reol tobt feim, ebe et* big
©ins leibe, unb ben flarfen C[Betn trinPe,
©arumftebe bid). \>or, ba§btt niebt 2Bein
trtnfcfr, reenn bu nocl) ein ©dugling bifr.
&neKglid>e£ebttbatibre^aajfe, Seit unb
älter.
43. 21m 12. lehret er ben reellen ©ottefr
bienft, unb machet alle Triften ut Pfaffen,
ba§ fie opffetn feilen : ntd>t ©elbnocb^ieb,
wie im ©efefc; fonbern t'bre eigene £eiber, mit
^oblung bei: £u|ie. ©arnacb betreibet
et- ben aujferlidxn 3Banbei Der Triften, im
"geifllicben Regiment, reie fie lehren, prebsV
gen, regieren, bienen, geben, leiben, lieben, le>
ben unb tbun feilen, gegen greunb, geinb
unb jebermann. £)a£ fino bieSEßerfe, bie
ein Wft tbut. £>enn, reie gefaget nl,
©taube fei>retnid)k
44. 21m 13. lehret er ba$ reeltlidje Svegi*
ntent eBrm unb geborfam fepn, reeldje^batv
um eingebet ifh obö reo! bie &ute nid)t
fromm mad)etttor ©Ott, (0 febaffetö bod)
fo&tel, ba^bie grommen auffcrlid) griebe
unb ©ebufc baben , unb bie 25ofen ohne
gurd)t, ober mit griebe unb d\nl)enid)tUih
nen frei) fibetö tbun. &>arum es ju ebren
tfl, aueböern^mmen, ob fie reol fein niebt
borfen, £nblid) aber faffet er aUeß in ber
£iebe , unb befdjleuft cd in bäs £>vmpel €bri^
jft, reie ber unögetban bat, baß reiraud) alfo
-tbun,unbibmnad)fo!gen.
4T# 2im 14. lebrete er bie fd)read)en ©e*
reiffen im ©tauben fauberlid) fuhren , unb
ibrer fftonen , öag man ber Triften greobeit
nid)t braudx ju ©cbaben, fonbern jugotv
berung ber ©d)read)en. ©enn reo man
bat nid)t tbut, ba folget greietrad)t unb
S8erad)tung b& Mangel», baran bod) alle,
9M) liegt \ Dag e$ alfo bejfcr ifr , ben
©dwacbglaubigen ein reenig weidjen, bi$
fie jmrf er werben , benn ba| allerbinge bie
Sebre be6 (£i>angelii füllte untergeben. Unb
ifi folebes Verfem fonberlid)3£erl ber£ie*
be, M$ reol and) je&tt>onn6tben i|t,baman
mit gfeifdjeffen unb anberer gret)bcif fred>
unbraui), obne alle Sftotb, Die fd;reacben
©ewifien jerriffelt, ebe fie bie SBabrbeiteiv
Fennen.
46. 2im if. fe|ef.er Cbrifhimjum $$m
pel, ba§ reir and) bie anbern <&d)\md)tn
Dulben,al$ biefonßgebredÄfinb in offene
lieben ©unben,oberi>on unlujn'gen ©itten;
reeld)e man nid)t muf binmerfen , fonbern
tragen , biß fie and) beffer reerben. ©enn
alfo bat (Ebriftuö mit nn$ getban, unb tl>ut
nod)tdg?id), ba§ er gar t)iel tlntugenb unb
bofer (Bitten, neben aller UftDollFornmenbeit,
an un^ traget, unbbilft of>ne Unterlag.
47. X-arnad) jum Q3efd)iig bittet er für
fie, lobet fie, unb bepblet fie ©Oft, unb
geiget fein 5lmt unb ^rebigt an> unb bittet
fie gar fauberlid) um ©teuer an bie 5(rmen
ju 3erufafem: unb i{l eitel £iebe, bai?on er
rebet unb bamit er umgebet. .
48. 2>as leiste Capttel ift ein©ru§capiV
tel; aber barunter üennifdjef er gar eineeN
le ^Barnims ^or ^enfcbenlebren,bicbane^
ben ber ^angelif:ben £ebre einfallen, unb
5lergerni§ anrid)ten ; gerabe alt batte er
gen)i§h'd)erfcben, baft an$ 9vom unb burd)
bie Dvomer fornmen follten bie üerfübrifdjen,
argerlid>en €anoneö unb ©ecretaleö-, nnb
baö ganjje ©efd)mürmunb@emürmmenfcb^
lid)er ©efefje unb (Bebote, bie \*%t alle
^elterfdufet, unb biefe ^pi(!ef unb alle
beilige ©^rift, famtbem ©ei|! unb ©tau^
ben vertilget baben,ba|? niebtö mebr bablie*
ben ift, beim ber Abgott Q3aud), beß&ie*
ner fie bier ©t. Paulus fd;ilt. ©Ott er^
lofe um wn ifenen, amen!
128
37) TiüfbU evße *£pi|M St. VtauUcm fcie (Eormtfcer.
F29
49/ $tffö fmben wir m biefer §ptfMauffc
ailertcid)Itc&fie, maöein Sfjrtft wiiTenfoil,
iwmlicf)', maö©efe6, @öangelium, ©im*
be, ©träfe, @nabe, ©laube, ©eredjtig*
feit, Sbrifhtf/ (Sott, sute SfiBerfe / €iebe/
Öffnung, €reu| fep, unb wie wir uns ge*
gen jebermann, et: fep fromm ober@unber,
ffarj ober fd)wad), greunbober geinb,unb
gegen uns felber galten foflen. ©aju btö
ÄS mit dsdjriften trefflich gegrunbet, mit
€rempeln fein felbft unb ber $rogf>efen be*
weifet, baßnicbts mebrf>ieru^wwifcbenift.
£)arum e$ audj fd)einet,atebabe @f.$au<
\u$ in biefer §pifM wollen einmal in bte£tir*
je üerfaffen hk ganje QEljrijHidje tinb @öan*
gelifc&e £eljre, unb einen Eingang bereiten
in bas ganje 5Wte Sreftament. 33enn oljne
3tt>eifet,n>ev otef^ @ptflel woblim^erjen bat,
ber bafbeö 2llten ^eframents tid)t unb ßraft
bep fid)X CDarum lafie 'pc ein jeglid)er£bnft
ifym gemein unb fletig in Uebung fepn» S)a
gebe ©Ott feine ©nabe'iu, $men.
37) 33onef>e
■3fufbfe.erffceptflel ©t^auli
an Me Sowntfter.
0?n biefer Spiflel fcermafjnet @f. ^auluö
e*) t>ie £orintber, Daß fie fallen ein?
träd)tig fepn im ©lauben, unb in ber
£ebre, unb barauf feljen, ba§ fie bas
4bauptfKicr\ nemlidj, baf? (Ebrijlus unfer
4)eil i(ty woljl fernen, an welchem fiel) alle
Vernunft unb £Bei$)eif jBffet.
2. ©enn gleidjwie jefct nt unfrer ßeif, fo
ütö ^üangelium an ^ag fommen ifl, jtn>
ben fiel) ber tollen #eiliaent>iel7( welche man
3(vottengeijfer, <Sd)warmerunb£efcer beif
b^tt fiel) mit wemauDs!?!d) ober einttadiltö
baften: £iner miü f)ie ^inau^, t)ep anbere
bortbinauö; als wäre es grojfe @d)anbe,
wo nid)t ein jeglid)er ein fonberlicbeö w*
nabme,unb feine eigene ^Qdü)tit auswürfe,
belebe niemanb wieberum fann ja %lat*
ren macben,fo fieboeb im©runbe garnidjtö
Don ber reebten #auptfadje wiften nod)öer*
fteljen, ob fk gleid; \>k\ mit bem ^auleba*
öon plaubern.
3. Wo gings ©t. $kufo audMa «f«*
ne Corintber batte hm £tjrifffc'cbett ©lauben
unb WSmfieit öom ©efe£ gelebret, fmi>
ben fiel) aud) Die tolkn Sjtiüsen mit} unjeif »V
ge Älttglinge, jertrenneten Die eintrac|tfge
Sebre, unb matten &paltuw untetbm
Q}laubi$m. Zitier wollte *))auu'fdj, ber an*
bere ?tpoUifcb; einer wollte ^etrifcb, ber
anbere €bn'Rifcb fepn. €iner wollte hk %5tß
fdbnetDung babetr, ber anbew nidjt. &mz
wollte bk ^e, ber anbere niebk finer
wollte @o|enop|fer effen, ber anbere ntdbf.
bliebe wollten leibfieb frep fepn. €tfid)e
<2Beiber wollten in paaren geben, unbber^
gleicben. 'Rio fie M)in gerietben, baf? einer
ber Jrep^eit mißbrauchte, unb na^m feine
Stiefmutter ^ur ^be. Unb etlid)e niebtö
ton be^ lobten 2(uferftebung hielten. (iilU
d)tnid)t üiel Dom feacramenf. Unb (m
(^umma,) erging wüfleunb ganj unorbent*
lid) ^u , bag ein ftQMjct wollte Stöeiffer fepn,
unblebren,unb mit bem^oangelio, (Saera^
ment unb ©lauben mad;en, wtö i'bn^uf
MüdjU. Unb lieffen btemetlbae; ßauptflutf
feinfabren unb liegen, ba$ €f)rifhi^ unfer
vg)eil,(äered)tigf eit unb^rlofung i^fe Ratten
fte e^ langjl an ben <&cbüfytn |erriffen.
^Cßie beim foleb @rucf e nid)t fann auf ber
£3afjne bleiben, wo man bc^inrnt juflugefn
unb weife ui fepn.
4.5lllerbinge, me eö aud) fe^tunö gebet:
fet,) bk afuifrub flug unb gelebrt werben
finb, unb Tonnen Der flrojfer^unjl unb SBeiM wcfr&em votr Dm ^)eutfcben böö &an^
Hütten Bcfcvifccn 14, Cl?etl- 3 Itutn
no
L T)on;et>£n 3U t>n 2)eutfd)en 23ibelübetfei$ung4
13t
llum eröffne Sabcn, &on ©Dttes ©naben ,
ba will audb ein jeglicber Der vbe#e Stteiffer
feon, unb ben ^eiligen ©eif! allein (jaben.
©erabe als wäre bas€t)angeliumbarumge>
4>reb iget , ba$ wir unferc &lugl)eit unb Q3er*
nunft darinnen erdigen unb Övubm fueben
feilten. £)a§biefe (Eorintber wohnten fepn
ein Krempel ober Ö$ei;fpiel unfern beuten ju
t)iefer Qtit, weldje aueb wol eine foId;e£pi<
fiel bedurften. §s muf? aber alfo feon , unb
foll bem Cbangelio fo geben, ba$ tolle $ei<
ligen unb unfertige 3\lüglinge Dvotten unb
2lergernif? anrichten , auf bo$ bie SSewäbrf en
(wie (jier <§u Paulus aud)fagt,} offenbar
werben.
j. ©arumjlrafetunböerbammetSanct
^aufus folcbe fd)dblid)e 2Beisbeitgarenu>
Iidf>* Unb machet folebe nafenweife ^eiligen
wieber m Darren, fprid)t fcblecbt, baf fie
niebts wiffen t>on (Ebrifa/ nod) &on bem
©eifle unb ©aben ®Dttt$, uns in €&n'flo
gegeben , unb follen nod) anheben ni fernen.
§s muffen Qeiftlifye Seute feon, bie es mv
tfeben füllen. 2£eife feon wollen, unbßlug*
f>eit vorgeben im £&angelio, fei) eben baS
rechte 2Jergerni§ unb #inberni§, Cfjriflum
unb ©£)ft m etfennen , Üvotten unb Swie*
traebt anmridjten. £)ariu mag bie f luge
Vernunft unb <2BeiSbeit wol bienen, ba§
eitel tolle ^eiligen unb wilbe griffen wer*
ben: 2fber unfern %<£vm ^brijlum mögen
fie nimmermehr ernennen , fte werben beim
wieberum ju Darren, unblaffenfid) bernü*
tl)iglid) burd)S einfaltige 2Bort ©£>tteslel)'
ren unb fuhren. @cld;e$ tveibet er bureb
bie erflen üier Kapitel*
6. 3m s. (träfet er bie groffe Unmcbt, be&
ber feine Stiefmutter genommen l)atte, unb
will ibn in 3Sann tbun, unb bem Teufel ge*
ben. getaet bamit an , eine r.d)te 3£eife
besQ$anneSju brauchen, ba§ er mit Q3e«
willigung ber ©laubigen ©emeinbe gefal*
let fou" werben, über bie öffentliche taflet ;
wie ml) Cbrulus^attf). is, 17- ty^u
7.3m 6. jtrafet er bas .©abern unb
Saufen t>or©ericbte,fonberlicb t>or ben£w
ben unb Ungläubigen. Unb lebret, bafjl fte
unter einanberfclbfr follen bie ©flcfjenfdjlicjj,»
ten, ober, tlnrecbt leiben.
8. 3m 7. öibt er Unterricht üon ber £eufcb*
^ctt unb ebelicbem (^tanbe. £obet bU
feufcb&eit unb gungfraufc^aft, ba§ fte mV
fce feon, beö hangeln bejlobaj? ju warten;
wie C^rtfluö aud) leljret ffiatfy. 19. t>bn ben
<fveufd>en, bit um beö ^üangelii ober £im*
melreicfts willen feufd) finb. 5lber ^auluö
will fie ungenotljtget unb ungezwungen, unb
o^ne ©efaftr grofferer @unbe gehalten ^
ben: fonjl fei; befferfrepen,benn ^eufc^l)eit,
bk in ftetiger 95ru'nfl fleef et.
9. 3m 8. bis aufe 12. Rubelt er man^
d)erfep SBeife, reit man bie fd)wa*en ©e*
wiffen fübren unb galten fall in aufferlidjen
(^ac^en, als ba finb €fen, $rinfen, ^let^
berT-^acrament böben. Unb wehret aU
lentbalben, b$ bte Warfen nifyt perad)ten
follen bk ©d)wad)en ; fintemal er felbj^ob
er wol ein 5(pof!el fep, bennoeb t)iel fic6 ent^
balten ijabe , ba er. wol Üvec&t m f)atte. ©a^
ju fldb bie Warfen wol furd)ten mögen, biv
weil t)or Seiten in 3frael fo üieluntergegan^
gen finb, bk bod) allefamt burd) ^BunDer^
werfe aus §gi>ptengeful)ret finb. Unbmad;t
baneben etliche auslaufe beüfamer ßebre.
10. 3m r2- unö r3- banbeft 'er,, wie man*
cberlei; ©aben ®&ttt$ finb, unter welchen
bod) bie ^iebe bat betfe fei;, t)ö§ fie nid)tfid[)
erbeben, fonbern bietien follen unter einan*
ber einmutbig, biewetl es if! ein ©Ott, ein
#£rr, ein©ei|^, unb alles ein, wieman^
djerlei; es aueb fei;.
ir. 3™ *4 e 'eljret er bie ^rebiger, tyw
pbetm unb (ganger, bc$ fie ovbentlid) ib^
rer Q^aben braud;en, unb nut* jur ^effe^
rung,
132
38) 2faf bk erfte unb 39) andere £pißel an bk (Eorintfcer.
133
rung, ntd&t m eigener £ßre, t^re ?|>rebig*
im, £unft unb Q3er|fanb ergeben.
12« Jm if, träfet er bie, fb feonber^iuf*
erftebung be$ JleifeßeS unrecht geleßret unb
geglaubet ßaben.
13» 3m festen fcermaßnet er ffe $u 6ru^
berlicßer #ulfe in jeicficßer Sftaßrung ben
©ürftigen.
38) €tn ©fucf betaltcnlSorre^
öeauf&ie erfte (Spiffelanöte Sorin=
tfyvr 3lnno 1*22,
1.
©ie €pif*elm ben Ovomern hat @t. ^au*
luö gefeßrieben ttom ©lauben ' unb
<2BerFen, faft orbentlicß, 2(ber in biefer er*
flen m ben Corintßew ricßtet er mancherlei;
(Saeßenauö, bie brauö entfprungen ffnb.
2. Unb aufs erpe ßanbelter, wie ba$
(?ttangelium fieß nicßts reime mit ber weit*
ließen $Bei$heit; unb enblicß, bag Sftatur
unb £reu$ wiber emanberfmb, baßmenfeß*
ließe 3BettWt®OttrtgBei«Wtni(6t leibe»
3. Xmbtitun unb vierten (Eapttel leß*
ret er, wofür man bk 2fpofW ßalten feil.
£)enn bk Beeten baßer famen, baf fie eu
ließe SfpofM benen anbern ftirjogen : ©leicß*
wie bie ©riecßifcßeunb3*\ümtfcße £ircße fieß
über @t. ^eter gefeßieben ßaben.
4. Zm fünften lehret er ben reeßteh
Q5ann, ba§ man bk offentließen ©ünber
(trafen unb meßt leiben fott.
f, 8m ft<hften flrafterbie ©ericßtsßcb
bei als uncßriftließ SCßefen.
6. 2lm ftebenten gibt er Unterrießt fcon
t>er £eufcßßeit : aufs erfte t>on SBitmen;
(wie er felbft war;) mm anbern, t>on £6c
ließen ; mm britten , t>on 3ungfrauem
7. 8m achten bie aufs jw&fte ßanbelf
er maneßerle» c2Betfe je.
39) SSomfce
Stuf t)ic antwe €piftel ©f. «Patt;
li an fcte Sorintljer*
1.
frn ber ertfen §piftel hat&t «Jkumö bie
<%J gorintßer ßart geflrafet in sielen <§tü>
efen, unb feßarfen 3Bein in bie 2Bunben
gegoflen, unb fie erfcßrec&t : %m aber ein
Sfpojtel foll ein triff ließet ^rebiger feon, bie
erfcßröefenen unb bloben©emiffenauf$uricß>
ttn, meßr beim m feßreefen : SDarum tobet
er fie nun wieberum in biefer @pi|M, unb
geuft aueß Del in bk 2Bunben, unb tfyut
ji'eß wunberfreunbließ mißnen, unb ßeiffet
ben ©ünber mit tiebe wreber aufnehmen.
2. 3m 1. un6 2» Capttel jeiget er feine
Siebe gegen fie, wie er alles gerebt, getßan
unb gelitten habe $u ißrem 9?u£ unb v&eil,
ba§ ffe ja fteß alles bellen m ißm öerfeßen
foUen.
3. £)arnacß preifet er bat eöangelifcße
5lmt, weleßeö bat ßocßfle unb ttoJHidjfie
^erf ift^u^u^ unb ^)eil ber@ewiffen.
Unb jeiget, m baffelbige ebler fei;, benn
beö ©efe|e^ 2(mt, unb vok baffelbige t)er?
folget wirb, unb boeßmnimmetan ben ©lau/
bigen, unb eine Hoffnung maeßet bureß
Creuj, ber ewigen ^)errlicßfeit. Qlbev mit
bem allen rüßret er bk fallen SfpofW, wel^
d>e bat ©efe| wtber bat ®>angelium trie*
ben, unb eitel dufferließe iDctIigfeit (bat ift,
^eucßelei;)leßreten, unb lieffen bie innwen^
bige (^cßanbe beö Unglaubens |!eßen. <&a$
tßuteram3.4-«^T-^pitel.
4. 3m 6* unb 7. ermahnet er fte, ba§ jle
fol$er ^rebigt golgetßun mit Werfen unb
Seiben. Unb befeßleugt et mit ißrem £obe,
ba§ er fie reije fortmfaßren.
j. 3m 8. unfc 9- ermaßnet er fte, bagfte
aueß mit jeitlicßer ^a^rung (Steuer unb
* 2 ^)ül&
3
m
!♦ -Vorw6enjuöcr2)eutfc^n 2$ibeloberJet3Ung.
W
#ülfe traten bm&titwn ^u Serufalem, in
ber teuren Seit ,e weldje Pon Anfang ibre
(Siiter alle bauten übergeben, 2fpoffg. 4,32.
6. 3m 10. 11. tmfc ia. fyat er mit Den fal*
fd)en Spopetn jujdjaffen.
7. 3n 13. brauet er benen, hk gefünbü
get Ratten unb fieb md)t belferten.
4o)?8orret)e
Stuf t>ie gptjM @t fitilf an
&e ©aiater*
£y\ie@afater waren burdj@t^auf um ju
<k*J bem redjten^briff englauben unb inSGrö*
angef ium t>on bem @5ef<!| gebracht. 2(ber nad)
feinem2fbfdjieb Famen bte falfcben 2fpojM, t>ie
ber rechten 2(po(W 3ünaer waren, unb wanb*
ten hk ®a\atw nMeber um,baj? fteglaubten,fte
mugten burd)Se®efe£eS SOßerF feiig werben,
unb tbaten ©unbe, wo fie niebt beS ©efe*
£es 3BerF gelten/ wie 2jpofMg. 1?, 1, aud)
etliche '#1 3erufa(em (jofje ^eufe oorgaben.
2. SDiefenuientgeben, bebet &. tyau*
lu^ fein Statt f)od)/ unb will ffcf) nid>ts we*
niger gehalten baben, benn ein anbrer 2(po*
fiel Unb rübmet allein -t>on ©&$$: feine
£efjre mh Statt > auf baf? er ben Dvubm ber
falfcben 2(pofteI,bie ft'cf; mit ber rechten Sfpo^
fiel 2BerF unb tarnen bebolfen, beimpfte,
mh fpriebt: £s fei; niebt redjt, wennsgleid)
ein «Sngel anbers prebigfe, ober er felbfr,
fd)weige benn, wenn es ber SIpofM 3ün*
ger, ober fi'e felbft anbers lebreten.
3. S)as tfyut er im r. unb 2. £ap. unb
fd>eugt, baj? of>ne SBerbbtff ,. obne <2CBerFe,
ebne @5efe£, fonbern allein buraj £f)riffum
jebermann muf? gerecht werben.
4. 3m 3. unb 4. &ap. bewähret er bas
alles mit (Schriften, krempeln unb ®U\&
m'jfen: unb geiget, Kit ba$ $efe£ pietateljr
©tmbe unb QSetfucbung bringe, tenn ©e>
redjticjFeit , welche allein aus (Bnaben pon
&OÜ perbenTen, burd) ©jrifhim ol)ne@e>
fe$ erfüllet, unb uns gegeben iff.
^ jfm ?. unö 6. lebret er bie 2Berfe ber
Ikbt, hk bem (Stäuben folgen fallen,
■ . 1 •■■
41) SSone&e
StufOic Cpiflel ©t ?)auU an tue
Sp^efer.
frn biefer €*pi|M lehret @t Paulus aufs
cO er|!e, was bas @pangelium fei;, rt>k
es allein pon @5£>tt;in ^wigFeit Perfeben,
unb burd) €briftum perbienet unb ausgegan*
gen tfi- , ba|? alle, tvie baran Qlanbm, gerecht,
fromm, lebenbig, fefig, unb Pom ©efe$,
(günbe unb ^oö frei) werben* ©as t^ut
er burd) 6te brep er(len Capitel
2» Öarnacfe lehret er meiben bic ^eben^
lebre unb ^enfdjengebote, auf ba§ wir an
einem J&auptt bleiben, gew$, red)tfd)affen
unb pollig werben in €bri)lo allein, an wek
dbem wirs gar tyabm , üa§ wir auffer ibm
nid)tf butfm. ©as tbut er im 4. &apittl
3. fortan lebret er ben ©lauben üben unb
kmifmtnit guten Werfen, unb ^ünbe
meiben, mt> mit geblieben Waffen (irei^
ten wiber ben Teufel , bamite wir bur^
Creuj in Hoffnung befielen mögen;
42) Sorrcbe
5(uf W Cpiffel @f. 5)au!i an
fcie ^Kipper.
!♦
^n biefer €*pt|lel lobet unb evmahmt &l
cO fpauluö bie ^Mlipper, bag fte bleiben
unb fortfahren füllen im rechten Qftaubtn,
unb junebmen in ber Zkte. &>ieweil aber
hm
/
13^" 4 O 2löf^« £pif*ei @t. Pauli an öie Pbtf ipper , un& 43) Colofier. 137
bem ©lauten allezeit @cbaben rtjan Die fak
fd)en SfpofW unb SBerflebrer, warnet erfte
t>ot* benenfelbiaen : Unb met ijjnen an man*
d)erkt> ^rebiaer, etlidje aute, etliche bofe,
aucbfüd) ftlbffunb feine 3unaer,$:imotl)eum
unb gpapbrobitum; ba$ tl)iit er im 1, unö
2. CapiteL
2. rjm'ötitrenDern)^ er bie slaublofe
unbmenfcblid)e©ered)tiat,eit, fo bucc& bie
falfdjen 2/pofM gele&ret tmb gebauten wirb.
<ge$et ftcjj felbjt nun Tempel, bei' m folget
©eredjtiafeit berrlid) hiebet (jabe, unb bod)
mm hid)t0 batton ^alfe, um€f)rijft©ered)*
(iafeit willen* S)enn jene machet nur ben
$5aud)ui©ott, unb Seinbe beö €reu$e$
eijröU
3. 3m werten ermahnet er fte jum grie*
be unb outen au jferlidjen 'äBanbel aeaen eüv
anber, unb banfet ifynen für ijjr ©efe^eni3 .,
t)a^ fte i&m aefanbf (jabem *
43) Sßme&e
8lufbie€pt|IeI©t.g)auIi«nWe
SoloffVr*
u
f&tleidjwie bie @pi|W an bie ©afoter ft'c!)
V_y artet unb geraten itfnacb ber §pi*
ftelan bie Üvomer/'unb eben baffelbe mit
furjem begriff faffet, baß bie an bie SRfy
mer weiter unb reicher ausführet: £(lfo ar*
tet fiel) biefe an bie Coloffer nacl) ber an bie
drpbefer, unb faffetaud) mit futtern begriff
benfelben 3nnbalt.
2. $fafg erfte loMunb wunfeljet ber §?po*
fiel ben Cofoffern , ba§ fie im ©tauben
bleiben unb junefjmen, unb f?reid)et an$,
\va$ baß Vanadium unb ber Glaubt fep,
nemlid) eine SEßetebeit, bie gfyifmm eu
neu #@ wti unb ©Ott erfenne, für unsae*
creujigef, ber Pon ber 2Belt f>cr perboraen,,
unb nun bureb fein 2(mt Jjerporgebracbt fep.
£5a$ ifr bas r. Capitef,
3, jm andern (Eapttef warnet er fte Por
Stafcbenlebren, bie allezeit bem ©tauben
entgegen ftnö, unb mablet btefelbigen alfo
eben abf als fte niraenb in ber <Bd)rift ab*
gemal)letfmb, unb tabelt fte meifterlid).
4. 3m btittm ermahnet er fte, ba§ fte
im! lautern ©tauben fruchtbar feim, mital*
lerlep guten SOBetfen geegen einanber, Unb
fdbreibet allerlei; ©tanben il>re ebenen
SBerfe;'
?, 3m werten befi'&let er fiel) t'ljrem ©e*
bet, unb auuffet unb fldr^et fte.
44) IBortcfcc
Stuf We erfte Spiff el ©t Pauli
an l>ie S^-ffalonicJer*
^Niefe ^pifTerf^reibef @f. Paulus auö
f,|w fonberhe^er Siebe unb apolblifcbec
^orge. S)enn er lobet fte bureb öie erflen
jwey Capitel, wie fte baö ^pangelium ftabett
pon ibm mit folebem @rnfl anaenommen,
ba§ fte aueß burd) £eiben unb 98erfoU
auna' brinnen beflanben, unb allen ©e^
meinen allenthalben ein fd)on Tempel
be^ ©tauben^ worbenft'nb, unbaleicb€bn*
flo unb feinen $po|Mn üon ben 3üben/ ify
ren eigenen ©efreunbten, ^erfolauna etlit^
ten fjaben ; wie er fol$e£ aud&bep t'bnener^
litten 5<^f^r t&nen ^tn ^empel, unb ein
ljeitfse$-£eben bei; t'bnen aefübret. 5)flfut
banfet er ©£)ft, bag folcbe grucljt bep ib^
nen fein £t>anaelium aefd^affet fyatte.
*. Jm bvitten Reiset er feinen 5fei§ unt>
@or.ae, ba§ folebe feine Arbeit unb i^r lob#
lieber 5(nfana nitfyttwd) ben Teufel unb fei#
ne 2fpofM mit ^enfcbenlebren Perftoret wür*
ben, ^)arum fyabe er jupor 5:imot6eum
3 3 i»
138
I. Porveöen $u bei* äDeutfdjen 2Mbelubeifet$uncj.
m tt>nen gefanbt, folcbeS m erfunben. Unt) I mit falfc&en £ebren unb Seieben Die unglau*
banfetv&Oft, ba§ ft'cbf nocl) rec()t bep u> bige 2Öelt M'füljren, bisba&CbriftuSfom*
nen funben (jat, unbwünftyet ümenbasgu*
nehmen.
3. 3m vierten ermahnet er ft'e , ba§ fte
ftcb fcor @ünbenbüten, unb ©Utes unter ein/
anber ttwn. ©a^u antwortet er iljnen auf
eine Sra^c, bie fte an tf>n bureb ^tmot&e*
um Ratten borgefragen, fconber lobten 9faf>
erflebung, ob fte alle mgleieb, obernacfyeüv
anber werben aufer|M>en.
4. 3m fünften febreibet er ttum 3fina»
(!en $:age, wie berfelbigefommenfoll beljen/
be unb fcbnell Unb gibt ibnen etlicbe gute
£>rbnungen t>or, bte anbern m regieren;
unb wie fte fiel) gegen ber anbern £e(>ren unb
geben galten foüen. ;
45) 93om&e.
Stuf&te anbete £piftel@t*Pau<
lt an bte Xfreffafomdjer,
CSn ber erften @piftel ^afte @t. Paulus
eO benen ^beflafonidjern eine grage auf*
gelofet, t>om 3üngften $:age,wieberfelbig,e
fcbnell ais*tn ^kb in ber Cftacbt fommen
wirb. 2Bie es nun pflegt m fommen, baf?
immer eine Srage t)ie anbere gebieret, aus
falfcbem Q3erflanbe, öerftaben bie §:ljeffa*
fomeber, ber Süngffe ^ag wate fcfjon &or*
fyanben. darauf febreibet er biefe €pi|W ,
unb erf laret ftcb felbft.
2. 3m erfien (Tapttel trojtet er fte mit
ber ewigen QMolmung ifjres ©laubens unb.
©ebulb in allerlei) Seiben, unb mit ber ©tra*
fe i&rer Verfolgung in ewiger tytin.
3, 3m <*nbern lebret er, w>k wr bem
Sungjten ?age bat Üvomifcbe Üveicb m&or
mu§ untergeben, unb ber (Jnbecbrift fiel) für
<&Ott aufwerfen in ber C&riftenljeit, unb
me, unb &erf?orc ?bn bureb feine (jerrltctye
guEunft, tmö mit einer geblieben ^rebigt
moor tobte.
4. ^mbtitm t&ut er etliche @rmaljnun'
gen, unb folgert tef), ba§ fte biemü§igen,bie
ftcb nicl)t mit eigener #anb ernähren, ffra*
fen, unb wo fte ftcb niebt beflfern, meiben
feilen; welcbes gar bart \vtowbmjt§i$m
geiftlic&en (^tanb lautet.
46) 93otre&e
5luf ine er|ie£ptftel@f #auUan
£imotJ)eum.
1.
£JVefe @pifM febreibet @f. Paulus mm
*>*/ Söorbilbe allen $3ifcboffen, was fte
leljren, eunb vok fte W £b#enbeittn allere
leo @tanben regieren follen, auf ?>a§ niebt
notb fet>, aus eignem^ftenfcbenbüuFel bie€(jri*
ffenju regieren*
2. 3mi.Capttei beft'blet er, ba(? ein 53t>
feboff Ijalte über bem reebten ©lauben unb
Zkbt, unb ben falfcben ©efe^prebigern wi/
berftebe , ^it neben ©jrifto unb \)cm ©>an*
gelio aue^ bk SCßerfe beS ©efe|es treiben
wollten, Unb faffet in eine furje ©umma
bie ganje €^ri|llicbe Sebre, wom bas ©e/
fe| biene, unb was bas €oangelium fep?
@e^et ftcb felbft mm trofllicben ^vempePal^
len ©unbern unb betrübten ©ewiffen.
3. 3m 2- bellet er, ju beten für äße
(Stdnbe. Unb gebeut, bagbie^eiberniebt
prebigen, aud) niebt f blieben ©efebmuef
tragen , fonbern ben Bannern ge^orfam fetjn
follen.
4. 3m 3» befdjreibet er, mi für ^erfo^
I nen tk $3ifeboffe ober ^riejier unb i^re ^Bcu
I ber feim follen; it. bk £ir#enbiener unb ity
re
Ho 47) 3faf Sit ^bm gpiftel 6t, Pauli an Etmotfceum, un& 48)£imm* 141
re Leiber, Unb lobet es, fo i'emanb be*
fielet ein Q5?fcf)of folcber <2Cßetfe ju fei)n.
5. 3m 4. wrftmbiget er benfalfcbenQ5i*
fftof^ unb öct(!h'c6en ©tanb, berbem fcor*
gefaßten entgegen ift , ba folcbe ^erfonen
nicf)t feyn njerben, fonbern bi> €fje unb ©pei*
fen verbieten , unb ganj baß CCBtberfpiel mit
^enfcbenlebren treiben füllten, £>eg Söiibeö,
^ er angejeiget bat.
6. Jm f. bellet er, wie bie SBttwen
(int) jungen SBeiber fallen befMet werben ,
unt) meiere Witwen man fconber gemeinen
©teuer narren fülle. 2lueb wie man fronv
me unb ftrdflicbe ^ifcOüjfe ober tyvkfic? in
€bren galten, ober flrafen folle.
7. Jm 6. ermahnet er bk 95ifdboffe ,ba§
fiebern läutern £üangelio anfangen, baf*
fefbige mit *J3rebigen unb £eben treiben, ber
unnü|en fcorwifcigen fragen ftd& entfcbla*
gen , bk nur ju weltlichem Ovutrni, unb
fKctcfet^um $u fueben, aufgeworfen werben.
47) SSpne'be
Sfaf toe anberegpiffel ®t $au>
li an Stmot^eiim*
i*
©iefe^pifrelijtein £e|ebrief, barinne^t.
^auluö ^imotbeum ermahnet, baf?
er fortfäfjre, wie er angefangen b<*be, baä
(Evangelium ju treiben, baß au$ wofyl notb
ift; fintemal fcielffnb, bie ba abfallen; bar/
}u falfdbe ©eiffer unb £efjrer fidb allentbal*
ben erregen. SDarum einem Q3ifeboffe ^u*
fM)et, immer ju wachen unb nvbtitm am
<£i>angelio.
2. Snfonberbeit aber berrunbiget er im
dritten unö dienen (Enpttel bie gefdbrlicbe
3,?it am £nbe ber 2Belt, bar innen baß fah
fcl)e geiftlicbe geben aUe SBelt&erfübrenfoll, Ift^t/bie^aläflarrigenunb^er jumeiben.
49) >0oc*
mit amjerliebem (Schein, barunter allerlei?
35osbeit unb Untugenb ibr SfBejen babe.
2Bie wir, leiber, je£t feben an unfern ©eiffc
lieben, ba^bk ^rcpbejepungen <§t. $auli
altyt rciebliob erfüllet werben.
48) Sßorrefce
Stuf Me €ptffel @t Pauli an
Situm*
1»
£J\if? iff eine fur^e £pi(W, aber ein 2lu&>
«^ bunb €bri|llicber £ebre, barinnen aller*
fei; fo meift erlief) fcerfaflet ift, baß einem €brt*
ftenrotb if* ju wiflett, unb barnacb uile*
ben.
2. ^ufserflelebreter, was ein QSifcbof
ober 53farrberr für ein3flannfei;n foll, nem*
lid), "ber fromm unb gelebrt fei; baß @t>an*
gelium ju prebigen, unb bk falfcben £ebrer
ber SEBerfeunb s3ftenfcbengefe£eju vertilgen,
welcbe allezeit wiber ben ©lauben flreiten,
unb bk ©ewiflfen Don bei? übrigließen J?rep*
beit t>erfubren, in bas ©efdngnif ibrer§Jen#
febenwerfe, als follten fie Dor ©Ott fromm
macljen, bk bodb fein nü|e finb.
3. 3m önbern Capttel lehret er allerlei
@tdnbe, alt, jung, grauen, Banner,
Ferren unb ^neebte, rek fte fiel) balten fol>
Jen, alö bie €brifiuö bureb fein (Sterben
erworben b^t, jum ©gentbum.
4. 3m öritten (Eapttel leljreter bie weit*
lieben »&errfcl)aften ju ebren, unb ibnen ge*
boreben. Unb jeuebt abermal an bk ©na*
be, bieun^ ^b^fl»^ erworben fyat, bamit
niemanb benfe, bog tf gnug fei), geborfam
fepn ber v&crrfebaft; fintemal alle unfere
©eredjtigfeit niebt^ ift t>or ©Ott. Unb be*
14*
I. Porreben $u öer ÜDeutfcfeen 2Mbeluberfeuung.
H3
49) 53omi>e
Huf £>ie gpiftel @t Pauli an
1.
£J\iefe £pi|W neiget ein meiflerlicb liebfid)
*W Krempel €bt'Wid)er £iebe. £)enn
ba feben wir, wie ©t. Paulus ftdj bes w
tuen (Dneflmt annimmt) unt) ibn gegen fei*
nen#errn t>ertrif, mit allem, bas er vermag,
unt) gellet fidj> nidbt anbeut, benn afs fei) er
felbjl (Dneftmus, ber ftcl) tterfunbigt babe.
2. ©od; d)ut er bas nidjt mit ©ewalt
ober §wang, afs er wol Oted[)t batte; fon*
bern auffert fidj fetneö Dved&ten, bamit er
zwinget, bat? ^ilemon fid; feines Sfcdjten
audj fcerjeiben mu§. (Eben wie uns £bri*
(rus getbanbat gegen ©D^ bem SBater;
alfo tbut aucb @t.. Paulus für (Dneftmum
gegen P&ilemon. SDenn ©&riftu$ bat fidj
aud) feines 9ved;ten gepuffert, eunb mit Sie*
be unb £)emutb ben QSater itberwunben,
ba§ er feinen Sorn unb Oved)t bat muffen le?
gen, unb uns ju ©naben nehmen, um €bn*
fit willen, ber alfo ernßlict) uns ttertrit, unb
fid) unfer fo ber$d) annimmt. SDerin wir
fmb alle feine (Dnefimi, fo wirS glauben.
50) SSovre&e
Stuf bit txftt <£ptft cl ©t $rtru
1.
£J\iefe €pifW bat <§e, ^eter ju ben be*
<w festen #ei)ben getrieben, unb er*
mabnetfte, im ©lauben beffanbig ju fei;n,
unb ^unebmen burd) allerlei; Seiben unb
9Ute 2Ber!e.
2. 3m i.Capirel flarf et er ibren (55fau^
ben,burd; göttliche SBerbeiffung unb flraft ,
ber juftmftigen (Seligfeit Unb geiget 4n,
wie biefelbige nicbt &on uns fcerbienet, fon>
bern jiwor burdb bk ^ropbeten öerfünbiget
fei;. (Darum füllen fle nun im neuen 2Be*
fen heilig leben, unb bes alten öergeffen, als
bk neu geboren finb, burd) bas lebenbige,
ewige 2Bort ®Ottt$.
3I jfin 2. lefjret er bas #aupt unb bm
(Ecfftein, £briftum, erFennen, unt) t)ag fte
als red)tfcbaffene ^riefter ftd; felbft ©ÖS:?
opjfern , mt ©jnffuS jtdj geopffert bau
Unb bebet an, allerlei; (Stanbe ju untemdy
ten. 51 m erffen lehret er insgemeinl)in , ber
weltlid;en #errfd&aff unfertban fepn. £)ar*
nacb fonberlicj), bk ®ntd)te ibren eigne»
Ferren unterworfen feon, unb Unrecht öon
ifwen leiben, um CbrifH willen, ber für uns
aucf) Unrecht erlitten kat.
4. 3m 3. febret er bie $ßeiber geborfam
feon, aud) t>m ungläubigen Bannern, unb
fid) beiligficb gieren. Stern, bk Banner,
ba§ fte ibre Leiber bulben unb »ertragen.
Unb batnad) insgemein, unter einanber W
mutbig, gebulbigunb freunblicb fei;n, t\>k
Sbr»'^ fw tmfere (Sunbe gewefen ifT»
s. Jm 4. Iebret er bat Sleifd) zwingen,
mit ^iid;ternf eit, 3Bad)en, ^agigf eit, Q5e#
ten, unb mit €b#i Reiben troffen unbffar*
fen. Unb unterweifet bas geiftlicbe ÜvegiV
ment, wie man allein (&£>tte$ <3Bort unb
Qßßerf treiben fbll , unb ein /eglicber bem an^
bern mit feiner (Babe bienßbar fepn; unb
nicbt wunbern, fonbern froblicb feon, ob
wir ki^m muffen um €^)ri(li Samens
willen.
6. 3m 1* ermabnet er bk $3ifd)offe unb
^riefler, wie fie leben, unb bas^olfweiV
ben follen. Unb warnet uns öor bem Qm*
fei, bag er obne Unterlaß uns nachgebe aU
fentbalben.
5O t^or^
144 50 auffrteg.Jgptfteier.Petri, tm6 y 2) öie t)rcy gptftefo &t. Jofyannis. 14?
SO 23omt>e
StufWe2.gpiflcl@t^eftl*
£F\iefe £pt'fM ift »iber t»te gefdmeben, fo
«JL/.bamepnen; ber €brifflicl>e ©fatibe
möge ol>ne 2Berfe fcpn. £)arum ermabnet
er fte, bagfte burd) guie 2Berfe pdf) prü-
fen, unb bes ©laubens ge»$ »erben, gleich
roiemarian ten gruben Die 55aume et*
fenriefc
2. tlnt)fal)etbarnad) an, »iber biegen*
fdjenlebre bas £pangelittm p preifen, ba§
man bajfelbiae allein folle fyoren, unb feine
Sföenfcfrenlejjw. <Benn , als tv fprid).t : *£e
iji nod> nie &ine Prspl?e$ey von Wen*
jcfcentPiüen gefdjefcen.
3. Saturn »arnet er am 2, Cap. Porben
faffdjen Syrern ftifünftig, btc mit 2Berfen
umgeben, unb baburd) Ckifhim perleug*
nen. Unb brauet benfelbigen bart , mit breiten
greulichen Rempeln, unbmablet fte fo eben
ab, mit if)rem©ei$, ^odjmutb, grepel,
^urerep , ^eucWe», b<\$ ; manS greifen
mu§, baf erDen heutigen geifrffd)en @tanb
mepne, ber alle <3JMt mit feinem €5eij Per*
fcblungen, tmb ein frei) ,MW>, »eltlid)
£ebenfrepentlid) ftfet*
4. 3m 3. jeiget er, bag ber 3üngffe
$:ag balb f oramen »erbe : unb obS por ben
SDlenfcften taufenb 3abr bunter fepn, ifts
bod) W ©Ott als ein $ag. Unb befebrei*
bet, »ie es mgebenmerbeamSunaflen^a^
ge, bag alles mit geuer perjeljret »erben
foll. @r n>eiffaöet aber aueb, ba$ im fet*
bigen §eittüe £eute ganj fpotttfcb fepn, unb
nichts pom gttauben balten »erben , vokbk
gpicurer.
?. (Summa, basi, Capitel geiget , »ie
bte Cbrijlenbeit freien follte mr geitbeSrei*
nen (Spangdii. IDas 2« (Eapttel jeiaet; »ie
£utl?eri Schriften 14« £&efc
fte im Seit bes ^abftS unb $}enfd)enlef)re
ffeben rourbe. $>a$ 3. rote (jernad) i)k Zt\»
tebei;b£, (Evangelium unb alle geljre, peraej)*
ten/ unb m'c&t glauben »erben. Unb bat
geljet ;e^t in poUem <5'c&»ange, bis g(jrfr
ftus f ommt.
?2)33omt>e
©anef
I.
CJVe erfte €pi|M <Bf. 3oftannfs iff eine
**< red)tfcbafene apoftolifebe @pifM,un&
füllte billig balb nad) feinem fpangefio föl^
aen» ©enn o,kid)wk er im €*Pangelio ben
glauben ti-eibec : alfo begegnet er in ber€*pu
fiel benen, bie ftcb bes ®taubtm rubmeten
o^ne ^eife. Unb lehret mannigfaltig, »ie
^etfe nicht auffen bleiben, »p ber ©lau^
be ifh Q3kiben fte aber auffen, fo tj! ber
©laube nid)t reebtfebaffen, fonbern £ugen
unb Jinfternif?. & tbut aberbafefbigeniebt
mit ivcibm aufs ©efc£, »ie <Bt 3acobi
€pi(!eltf)öt; fonbirn mit reiben, baß »ir
awi) Ikbm follen, »ie ®Ott uns geliebet
^a.t.
2* @r fd)reibet aber <mcb barinnen §art
it)iberbie€et'int{)er, unb »iber hm ©eifl
bt^ ^bercbrtf!s, berbammalfcbon^njing
Cbriftim in perleugnen, baf? er im Jleifd)
Fommen fep, »eld)eS nun allererf! red>t im
®cb»ang^ Qebtu ^)enn ob man »ol je%t
nicht leugnet mitbem Wunbe ofentlicb^af
€brif!uS ins JMfcb fommen fep; fo feug*
nen fte & bod) mit btm ^)er^en , mit ber £ely
re unb Ztbtn. Stenn »er Durcb feine ^Gßetv
Ie unb ^bnn »ill fromm unb felio, »erbenj,
ber tbut eben fopiel, a\$ ber €f>n'f!um per^
leugnet: ftntemal£l)rifhis barum insjteifc^
fommen ifr, ba$ er unSo^neunfere ^feerfe,
3\ aUün
• r
146
h Vovveben $u bcv SDcutfd>en 23ibelu beifet^ung.
147
allein burcb fein 95luf, fromm unb feligma* i bag fte am 6. unb ic% €ap. ftrafs verneinet
$ete. I un& fcerfaget Die 33ufle Den (Sunbern, nad)
*Sfffö ftreitetbieepijMwiber bet>be<3:bei< ! öer *«frllnb amra. g )7; fi>w*t: «f«u
le, »ibetbfe, fo gar ol)ne 2$ etfe fepntwfcj^^^r«*' , unöbo* md?t cje.
Jen im ©laukn; unb wiber bie, fo mit ftmfccn. S©el*e*, -fwe rt IauteL »ein*
wtber aüe £fcangelia unb §pt jreln @t. ^au*
H ja fe^n» tlnb wiewol man mag ene ©lof>
fe barauf machen , fo lauten boef) bie c2Bou^
te fo üar , ba§ icl) niebt wei|? , obS amig
fei), ^id) bttnfet, es feo eine £*piffel Don
Dielen ©tftcf en jufammen gefegt, unbnieb*
einerlei), orbentlicb bwbele*
2Berfen sollen fromm werben, ttnb be*
baltunS aufudfletWitttlficafit, bag wir
burcb ben ©tauben fromm, unb ber (Sun*
ben Jos werben: unb barnacb aueb, wenn
wir nun fromm finb, gute^Oerfe unbtk*
be, um ©Ottc* Witten, üben, frei; o&naU
fes ©efud).
4. ©te anbern jwo §pi(Mn jinb nid)t
£ef)repifMn, fonbern (&empelber Zkbe unD
3. 3Bie bem äffen, fo «Tsj'e eine ausbun*
bige feine £pi|M, bie t>om ^rieflertbum
bes ©tauben«, unb babenaueb einengten Wi mifittw unb grünb'ficb aus ber
apoJWifdjen ©eifl
53) 3Sonet>e
Stufte &pi$t\ an £>te €braev.
1»
kiS&ero feaben wir bk rechten gewiffen
£auptbüdKr bes 'ifteuen ^eßaments
gehabt* CÖtefe fcier nacbfolgenbe aber ba*
ben t>orjeiten ein anber ?{nfe(jen gebabt
Unb aufs et'pe , ba§ biefe (JpifM an bie £bra*
er nid)t (St. ^auli, noeb einiges 2(pofMs
^9 , beweifet fid) babei) , iaft im 2. €ap. 0.3.
(lebet alfo: S^iefc &ebve iß fcurdj öie, fo
es felbft t?on öem &f&Tn geboret baben,
auf um kommen unb blieben, £)amit
wirb es flar, ba§ emn ben 2(pofMn rebet
als ein 3unger, auf ben folebe £ebre üon
ben ^pofleln fommen fe», ii>ieüeicl>t lange
bernacb. £)enn @f. ^aulus ©al. 1. t>. 1.
maebtiglicb befuget, er babe fein ©>ange>
fium wn feinem Sftenfeben , noeb burd; Sften*
(eben, fonberrt wn ©£)# felbf?.
»♦ lieber bas bat fie einen garten Snoten,
(Sc&rift rebet, baut bas 2(1 te ^efTamentfein
unb reid)lid) ausleget, ©aß e^ offenbar ift,
fie fep eines trefflichen gelehrten Cannes,
ber an 3«nger ber 5(poJ!el gewefen,t>ieit>on
i^nen gelernet, unb fafl ime ©tauben erfaj>* '
ren , unb in ber (^ebrift geübet ift. Unb. ob
er wol nid)t ben ©runb leget beS ©laubenS,
mt er felbfl jeuget, Qap. 6, t). 1. wefd)eö
ber 2(pojte! ^Imt ift; fo bauet er boeb ftin
brauf©o(D, (Silber, (JbellTeine, mc <&t.
tyaulw 1 -Cor. 3, i2. fagt. ©er^alkn un^
nid)t bmbern foll, ob öieüeid)t etwa #of$,
(Strol) ober «Öeu mit untergemenget
werbe, fon^ern fo(d>e feine £ef>re mit allen
<5l>ren aufnehmen; obne ba§ man fie ben
apoflDlifd>en <5pi|leln niebt allerbinge glei^
d)m mag.
4. OTer fie aber gefebrieben babe, iflmv
bewußt, will aud) wol unbewußt bleiben nod)
eine weile; ba lieget aueb niebts an.- Unä
foll begnügen an ber £ebre, tk er fo be|?ans
biglid) aus unb in ber (Bdjrift grünbet,un&
gleicb einen reebten feinen ©riff unb yftaeß
pset,, $k &Wft ju lefen unb b^nbeln.
J4) t>or*'
H8
f4) #uf bk *£pif*ei ©t, jfccobt un& Sr. Juda.
149
54)iBortebe
Sluf t>te gpiffel6t3acoMwrt>
©t. 3«öag. !
liefe €piffel @t. 3acot>t/tw,ctt)oljiet>on
Den ittfen Dem>orfenift,lobe ictJ-utiD
halte fie bod) für gut-, Darum, bag fie gar
feine ^enfdjenlefyre fe$et, unDOOtteS ©e>
fe§ feact treibet. 2{ber Dag i$ meine 3ttep*
nung Darauf jlelle, Dod) o&ne ;eDermannS
Sftac&ti)«!, ad)fe id) fie für feines SfpojMS
©drift, unD ift Das meine Urfacfce:
2, 2lufS erfle, Da§ fie flrafs roiD^r @t,
^aufum unD äffe anDere &d)riftDen 3Betv
fen Die ©ered>tigfeit gibt, unD fprid)t:2lbva>
bam fey ans feinen WcvUn gerecht no^iv
öen, 6a er feinen Sor;n opfferte; fö
Dod) @t. Paulus 0\6ni. 4, 2.3. Dagegen
lehret, Daß Stbraljam oljne 2Berfe feogereebt
wDen, aflein Durd) feinen ©laubin, unD
bemeifet Das mit Sftofe, i3D?of i?,6. ebe
Denn er feinen @ofm opfferte. Ob nun Die*
fer Riffel vdoI mcd)te gesoffen, unD folc&er
©eredjtigfeit Der ^erfe eine ©fofte gefun*
Den werben, fann man fie Dod) Darinnenicbt
fdju|en, Dag fie €ap, 2, 23. Den (Sprucb
^ofe, i$tofif,& (roeldjer allein Don
$brabams@5lauben, unD nid)t Don feinen
^Berrenjagt, n>te.t^n <&t. $aulus 3Rom-
4» D. 3. fubret, ) Dod) auf Die 3Berfe jeugt ;
Darum Diefer Mangel fleugt, Dagftefei*
«es 2lpo|WS fei;.
3. 2lufs anDere, Dagfte wiffCljriffenleu;
te lebren , unD geDenfet niebt einmal in fok
d&er langen ge&re Des £eiDenS, Der 2luferjte
(jung, Des ©eiftes €f)#i. Ernennet Cljri;
f!um etlicbemal; aber er leitet nidjts Don
il>m, fonDern faget Dom gemeinen ©lauben
an ®Ott. £)enn Das %mt eines reebten
gfpofMsijl, Dag er Don Cljrijii Seiben «nb*
2luftrfkl)ung unD %mt prebige, unD lege
bejfelbigen (Slaubens ©runD, wie er felbfl
faget 3ol). ry , 27. 3br werbet Don mir jeu*
gen. UnD Darinne flimmen alle red)tfcbaf*
fene heilige 35ucfjer überein, Dag jfeaffe*
jämt £(>rifftim preDigen unD treiben. QM)
i|t baäber redete 'ftrufeftem alle $$üd)er ju
taDeln, wenn man fielet, ob fte €fjrtfhmt
treiben oDer niebt, (internal attz ©dbrift
€(jrif!um zeiget, Ovom. 3,21. unD @t. ^3au^
luS nichts Denn CbriflumwijTen will, i£or.
2.D.2. SCBag ©jrijtum niebt leljref , bat5i(l
noeb nid)t apojlolifd), tvenn e^ glei^ ©anet
Petrus oDer &. Paulus lebete. $!Bk*
üm\m, n>aö €f)rijlum preDiget, Das roare
apofloüfd), toenns gleid)e3uDas, Marina*,
tyilatut mti ^ereDes ttjat
4. 5lber Diefer 3acobu^ tf>m ntd&f me^r^
Denn treibet ^u Dem @efe4 unD feinen ^Ber^
feti, unD tpirft fo unorDig eins ins anDere,
Daß mid)Dinfet,es fei> irgenD eingutfromm
Sftann geroefen , Der etliche &wme Don
Der Slpoflel 3«nger gefaffet, unD alfo aufs
Rapier geworfen fyat ODer ifl Dieffeic&t
aus feiner ^reDigt Don einem anDern befd&rie^
bm. €r nennet c. i,2f* ba$©efe£ein(5e*
(ee bev Sveybeit, fo es Docb @f. ^3aulu^
ein (Befets Öer ^nec^tfe^afe, Öe5 Sornö,
5ee %obe&, unb bev ©unöenennet,®^!*
3. d. 23. 24. 9vSm. 7, u, 23*
?. lieber Das f%et er £ap. f.D. 20. Die
@prud)e(^t. ^etri, i^etr.4,8: 5D«ftie#
be beöecf et Öer Sönöcn Hlenge ; 3t. £ap.
^ D. 16 : üDemutbitjet enc^ unter 6ie &anb
<3<Dtte& ; 3tem €ap. 4. d. r. ©f. ^ault
<&pmd) @af. 5,17t 2)en C0ei|lgelu|let xx>u
bev öen *^ag: fo Dod) <Bt. Söcobus ^eitlic^
Dom #eroDe ju 3erufalem Dor (St. ^eter
get oDtet mar; Dag es m>l febeinet, ri>te er
langfl nad> <§u ^eter unD ^aul getDefen
Ä 2 5t ©Utt>
1)0
I, t>orreben$tt öerlDeutfcftenStbelubecfesung.
i?i
6. (Summa, er l)at sollen allen benen
weljren, bte auf ben ©lauben oljne SCßerfe
fiel) »erlieffen, unb ift berr (s^aclje jufel)wacl)
gewefen, tt>tll esmttbem ©efc^fretben aus*
richten, baS t)te 2fpofM mit Üveijen jur Sie*
be ausrichten, (Darum fann ify tyn md)t
unter bk tec&ten #auptbud)er fe$et?; will
t. aber Damit niemanb wfyen,e baß er ifjn fe*
• |e unb ()ebe, tt*ie es ibu gelüfret: benn mel
öiiter (Spruche fonft barinne finb. *)
*) SMefer S5efd)tu£ foutet in ber (ürbitiötf von 3ftf.
1522. aifo: @umma, er &at tpoften benen »efc
ren, bie <tuf ben ©lauften, oljne SS&rfe, ftcf> t>er=
liefen, unb ijt ber @acf)e mit ©eifl , Sgerftanb unD
Porten 511 fcfjwad) gewefen, unb jureiffet bk
@d)rift , unb roi&erffe&et bcimtt tyauh unb aller
ftfävijt., wüte mit ©efe(3trei&en ausrichten, ba$
bieStpoftel mit Sttu&en gut fiie&e auöticljten. £>ar=
um tt>ill td) ifjn nicht Ija&en in meiner S&iM in
ber ga&f betet rechten ^auptbü^er; n>iff a6er
Bamtt niemanb n>ef)ten, ba$ er t(jn fefjeunb f)e=
fre, wie e$ ifjn gelüftet: benn e£ fmi fonft viel
gute (Spruche brinnen .@n $)icmn tft fein $Ü?ann
in weltlichen <8acljen;wte fottte benn bieferein^
kr, nur allein, wiber ipau(um un& atfe an&ere
^djrif* gelten ?
7. ©ie Spfffef aber @f. 3ftf&a farmnfc
ttianb leugnen, baß fte ein $uSjug ober2(b*
fd>rift ift @t. Meters anbern^pijfel, fo betv
felben alle 2Borte fafl gleich finb.- 2fedjj> (b
tebet er öon ben 2(pofleln, als ein 3unger
laugft fyernad). Unb ftujret aud) ©prud&e
unb ©efd&rcbte, bie in ber (Scbrift nirgenb
ffeljett. 2Befd)es auc!) bie alten Q3ater be*
tt>eget &at,biefe £ptftelau$ ber $auptfcbrift
in werfen, £>aju, fo tfr ber ^(pDficl 3u*
&as in ©riec&ifd&e @>pra$e nid&f fommen ,
fonbern in ^erfenlanb, als man faget, baß
er ja nic&t ®riecl)ifcl? gefebrteben f)at. ©ar<
um, ob td& fte wüJ preife, fo ifls bodfeeine
wnn^tbige gjwjjel unter bie «£wupr0&d&ep ju
jedFnen, bie bes ^laubenö 0runb Usm
foJJcm
SS) ^otrebe
Stuf t>te Offenbarung (Sanct
anclxrlei) ^Cßeiffagung pnbet man in
ber ©jrifTenbeit. feh'cbe weiffaget
a!fo, ba$ fie ber ^rop^eten @cl)rift aträle*
gef , baüon (St. tyauluü 1 €or. 12. unb 14.
unb an mefjr Certern faget. ©iefe i|r bie
nikf)ig|ie, unb man muffte fagficl) baben,
als titbat ^^rr^Ottes^rer^en^runb
ber €5ri|lenf;eit legt, unb ben ©laubenöer*
t^eibigef, unb @umma, bk baß ^rebigt'
amt regieret, erfyaft, bereuet unb au$*
richtet.
2. €riid&eweiffagetüonjufunftcgen ^in*
gen, bienic^t^tmDr in ber Bcf)rift jle^cn;
unb biefe ift breverle^: ©ie erlle fyut$ mit
auSgebrucf ten Porten , oljne $8itb unb Jt#
guren, wie $ftofeS, ®ami>, unb berglei^
ü)tn ^ropbeten mebr, wn fypfto weiffa^
gen. Hub mt CbrifluSunb bie^pofM t>on
bem ^nbedbrijr unb falfcben £ebrern 2c.
3. ©ie anbere tf>uts mit Silbern; aber
bod) fe|ct barneben auc& bk Auslegung mit
ausgebrucften Porten, ^ie 3ofep(> pk
Traume ausleget, unb l&ankl bep&e, ^:rau^
me unb 93i(ber awk$ct.
4. ©ie bvitte, bk es ebne 2Borfe ober
Auslegung, mit bluffen Silbern unb gigu*
ren tlynt, vok biß 23ucb ber Offenbarung,
unb bieler ^eiligen £eute Traume, ©eftdbt
unb Silber, welche fte üom Seifigen Öeifl
f>aben; wie 5(pg. 2, 17. ^etrus aus 3oel
prebigt: ÜZuvc&obmunb £6d?ter foüen
weiffaQen , unb eure 3ungu'nge fbüen
(Bepc^re febe», und eure2telteßen jbUeti
^uaume träumen. Unb fo Jange folc&e
^Ißeijfagung ungebeutet bleibet, unb feint
gei»vijfe Auslegung friget, ifls eineüerborge^
ne
If*
fs) Huf bie (Dffeitbatung St. Jobannw.
if3
ne fTumme ^Bctjfagun^ , unb nod) nicljt ju
tfyrem 9?ui5 unb gruc&f fommen, Den fte
t>er Cfjriflenljeit geben foü.
?. 2Bie benn aud) biefem 35ucf)e br^er
gegangen. €*s (jaber? mol Diel frc& baran
t>erfudt>t ; aber biö auf Den beutigen ^ag
nfd)t$ gewiffes aufbracht; efltdbe w'd unge*
fctycfteö C£)möe^ ■ ausi&rem föjpffe bittein ge*
kauet. Um folget' ungewijfen Auslegung
unb verborgenen ^ecflanbe^ willen f>aben
mirS bisher aud) foflert (regen, jpnDerlicl)
weil e* aud) bei) etlichen alten Katern ge*
aebtet, ba$ e$ nidjt@t.3o($iinfc&eg2fpc*
fM^fen, mte in üb. 3. Hift. Eccl. $2?. ffev
Ijet, in meldjem S^eifel wtrS für uns atrd>
necl) laffen bleiben. £)amit bod) niemanb
gemebret fepn folJ, ba$ er$fjalteftH:@t.3e*
fymniü be# 2fpof!el$, ober rm'e ep'ttjitt.
6. 3Beil mir aber bennod) gerne bie ©eu<
tung ober Auslegung gewif baffen,W0llen wir
Serien anbern unb f^ern ©eifrern Urfac&en
nac[),;ubenfen geben, unbunfere ©eDanfen
aucl) an ben^ag geben , netnlid) alfo : ^CBefF es
foIC eine Offenbarung fei>n künftiger ©efc!)icl>
te, unb fonöerlid) ftmffiger ^rubfalen unb
Unfall ber gljrtfien&eit, achten mir, baß
feilte ber näd)fk unb gewiffefte ©riff -fci>n,
bie Auslegung ju fi'nbeu, fo man bie ergänz
gene @efd)i$te unb Unfälle, in ber Cbritfen*
bi^er ergangen, am ben Morien nannte,
unb btcfelbiöeti gegen biefe Silber Riefte, unb
alfo auf bie 2Borfe Dergtid)e. QDßo ficD$
atebenn mürbe Jein mit einanber reimen unb
eintreffen, fofonnteman brauf fujfen, ati
auf eine ^emiffe, ober unDerwerfiM;e 5(u&
legung.
7. £)emnad) Ijato mir, wieber^ert
$war felbftgibt, bag bie erffen brei; gap.
fo Don ben (leben ©emefnen unb ftren dn*
geln in 2lfia reben, nf$tö anbers wollen,
benn einfalfigtfcl) anzeigen, wie Wenigen
bauwral gejlanbei? pnb, un& wma&ner
werben, ba§ fte bleiben unb ^uriebmen, ober
fiel) bejfern feaen. Ueber ba$ lernen wir
barauöburd>ba$2Bort, Engel, (jernad)
in anbern Silbern ober @eftd)fen Derfle^en
Sßifc&effe unb Sebrer in ber Cbriffenbeif, eU
liebe gut, als bie beifigen Vater unb Sgfc
feboffe, etliche bofe, älä bie Steuer unb fat>
feben Äifd)6ffe/ welker bod) meljrmbiefem
Q3uer)ejM)en, benn jener»
8. Jm 4. unb % Capttel wirb öorgebffc
bet bie ganje C&riffen&eit, bie folebe julfinf*
tige ^rübfaf unb plagen leiben folf. S3a
finb 04. ^eftepen i?or (BCDtt, (bat fm&
alle ^ifd)o(fe unb £el)rer eintrdd)tig,) mit
bem ©lauben gefronet, öte (E^rijlum, bae
Hamm (5(Dttc9, mit ben Warfen lobe«,
baß ift, prebigen, ^nb mit ben Äaud?fap
fen fcienen, baß i)l, im t&eten fiel) üben*
£3aSal?e*Hw ^rofl ben griffen, ba$ fte
wiffen feilen , bie Cl)riflen^eit fülle bennod)
bleiben in künftigen ^lagenv
9. 3m ö. ge|en an Die Funftigen^ ?r&
falen, unb etftlkh bie leiblielen ^rubfafen,
ati ba ftnb Verfolgung Don ber weltltd)en
Dbrigfert, weld)eiflöer gehonte fernes
mit bem Sogen auf bem weifferc ^oß.
Stern, ^ricgimbSBlut, welche iflöerHeu^
termit bem Qä) werbt auf bem votben
3\o$. Stern, t^eure geit unb junger,
welche ift bev Reuter mit bev IPage auf
öcm fc^> warben &of>. Stern, $e(!ilen|
tinb ©rufe, weld&e ifr öer Reuter im Co/
Öesbilöe auf öem fallen Boß. ©enu
biefe Dier plagen folgen gewif allezeit übet
bie Unbanf baren unb ^rac&terbetfSßßortg
®Otte$, neben anbern me&r, Verflorung
unb Slenberung ber Obmfeiten , biöanben
Sungflen ^ag, wie am €nbe be$ 6. Cap.
ö. 13. gejeiget wirb; unb bie ©eelen ber
SKdrfljrer fold;eö aud) treibetty. mit il)rem
©efc^rep.
10. 3m 7. unb 8» Capitef ge^et an bie
St z Offenbar
*H
h Porreben $« bec £>eut friert £tbelubeefet3ung*
if?
Offenbarung' ton ßetftfo&en ^rubfalen:
bas finb mancberle» ^e^ccc^ Unt) wirb aber*
mal »or^er eiri^roftbilb gejMlet, öa ber £iv
gel bie (Üjrißcn $cict>nec , unb ben vier
bofcn Engeln .wefcret. Sfufbaf man aber*
mal gewi§ fet), bie £foi(len&eit ^erbe au#
unteren £e$ern fromme (Engel unb baS
reine <3Borf baben. OB« au* ber £ngel
tmt bem Rauchfaß, baö iff, mit bem ©e>
bti mget. Csofcbe gute £nget finb t>te bei*
tiaen ^dfer, aU ©piribon, Sltbanafiuä,
jStatuö, unb bas ConciJiüm ^icenum,
unbbetgleicben. ,
n ©er erfle bofe £ngel tft Stafianuö
mit feinen €ncratiten, wekbebie©e üerbo*
tetr item, au* Werfen fromm feonwoüV
ten wie bie 3üben. ©enn bte £ebre ton
<3BerH)eiligfeit mußte bie erfte fegn wiber
ba s€*öangeüum, bleibet au* wol bk leg*
tv obne ba§ fie immer neue Server unb an»
fcere tarnen Wget, ati ^elagianer *e.
12. ©er anbete ijl, Pardon mit feinen
Die ij>re ©eifkrep rübmeri über alle (Scbrift,
unb fahren wie biefer brennenbe&erg $${<
ft&en Fimmel unb §rben» Slfe bei) uns ber
turnet unb bie gebwarmer.
' i3 ©er brirte ijl £>ttflene$, ber bureb
bk Wiofopbia unb Vernunft bie ©d&rift
verbittert unb verberbet bat, m bei; wtf
Die beben e*uten bi*r getban.
iA ©er weile ijt, ^ottatuS mit feinen
Äatbareh, welche bk 23ufie verfaßten, unb
bor anbern bie reineften feim wollten, ©er
5lrt waren bie ©onatijten tymad) aueb.
Unfere ©eifHidben aber finb fcbierallet>ierer<
©ie ©elebrten, fo bk £iftorien *?">
geiflücben $rubfalen faft ein (gdjerjaewefett
finb, gegen biefe künftigen plagen. $Bie
aueb ber §ngel am gnbe'beä 8 Qap. o- 13.
felbft anzeigt , ee follen brey CDzbe, ?om>
men; welcbe 3Bebe follen bk anbern breo,
ba$ «fr, ber fünfte, fehlte, flebente gngel
auflebten , unb bamit ber 3Belt ein C^tibe*
#ter kommen btybt, geijllicbe unb leiblicbe
Verfolgung nifammen; berfelbigen follert
brep feon. ©ie erfte grof? , ( bk anbete noeb
groffer, bitbtim am allergroften.
16. <&q ift nun bae erjte XVeb, ber
fünfte ££ngel, 2(riu$ ber groflfe <£e£er, mb
feine ©efeüen, ber bk €fyrijrenljeit fo greu^
lieb geplaget fyat in aller <2Belt , bog wol)l
ber^ert ^ier fagr: 2)te frommen Heute
whun lieber gcjlorben, ibenn fold?csge^
feben ; unb ()aben boeb folebeö muffen fef>en,
unb nic^t fterbem 3a, erfpriebt, bet'^n^
$üau&bcv 4>olle, genannt £>etbecbeir,
fey ibv RbniQ; a\$ wollten ffe fagen-, ber
Teufel reite fie felbfl. ©enn jk rnebt al^
lein geifllicb, fpnbern aücb Ieiblj'c& mit bem
@cf)werbt bie reebten €l)rif!en verfolget f>a#
ben. £i§ bie iSefcbicb^e von ben £(rianern ,
fo wirf! bu biefe jigur unb $Bor.te wol m*
ftefjen*
"17. 3Das anbere tt>eb , ijl ber fec^fle
^Engel, ber fcbanblicbe sM)ümetf) mit fet>
neu (Befellen, ben (Saracenen, welcbe mit
£ef)renunbmtt bem @cb werbt ber ^bfif^en*
beit groffe ^lage angelegt babeu.^eben unb
mit bemfelbigen (Engel, bamit fofcbeö $Beb
bef!o groffer fe& , t ommt bar^u bei* ftavtt
igngel mit bem Regenbogen unb bttterm
Sucf?e, baöift, bat beilige ?ßabf?tljum mit
feinem grojfen geifllicben Gebein, bk Wef*
fen werben big wol au^ureebnen wiffen:!fen, unbfaffen ben Tempel mit i'bren ®e*
oenn es w,are ui lang, afte^ ju erjablenunb
tu beweifen, r ^ _ . , 4
k 3m 9. unb 10. bebt ficb ber reebte
Sammer an; beim toß&e* bie leiblichen unb
fe^en, froffen ben €bor ^inauö, unb rieb*
ten eine ßarüenfirrbe oberdufferlicbe^)eilig^
feit an.
18.3m il unb i2,werben jw ifdt>en folebeti
bofen
ff) 2tuf bie Offenbarung Qt. 3*b<*rmfe«
If6
bofen 3Beben unb plagen jweo^roftbilber
geftellet ; ctnee von Öen $t*>ey en Prebigern ;
unb eines von ber fet? wangetn 5^uen,
6ie ein 2\iwblerit, obne bes üDracfcen
2)anf ctebteret. ©amie angejeiget wirb,
Dag bennoeb etliche fromme 2ebrer unb €b?i'
jten bleiben folien, bepbe unter benjweoen
vorigen ^Beben, unb Dem brieten fimftigen
3Me. Unb laufen nun bie legten jweo
SBebenmit einanber, nnt> greifen &ugleicb
bie €&ri|tenbeit julefct an, un\) Der Teufel
bamit enblicb bem Jag ben Q3oben ausftöf*
19. So fommrnun im 13» Cap. (auf
bie ^ofaune be£ legten unter ben fieben £n*:
geln, ber im anfange beS 12. €ap. blafei,)
Seffclbigen fiebenre» Engels (Befcbafre,
öas öritre tPet>e, nemlicb baö ^dbftltV
d)e £ dpfeuljum, unb £äi;ferlicbe <13abfttbum.
i&ier f eiset bas ^abfttbum aucfjbas weit*
lid)e ©ebroerbt in feine ©ewalt , unb regier
ret nun niebt allein mit bem2>ucbimanbern
3Seb, fonbern aud) mit bem @cbwerbr im
britten 3Beb. 3£ie fte beim räumen , ba$
ber ^abjt be^e, getftlicbe unb weltlicbe
©cbwerbfer in feiner "üttaebt b<*be.
20. *£>ier ftnb nunjwey^biere: eines ift
ba$ ^dpfertbum ; baSanbre, m'tben pep>
en fernem, ba$ ^abfttbum, wefd&eö nun
aud) dn mtttid) Ütekl) korben ift: boebmit
bem Scbetn beS Samens €brifti. Sbenn
ber ^abft bat bas gefallene Du>mifd)e9teid)
wieber aufgeriebtet, unb t>on ben @rieeben
$u ben ©eutfc&en braebt; unb ift boeb mebr
ein ^ilbvomlKom.Ükid), bennbeäüveicbs
Körper felbjt, miee^ gewefen ift: bennoeb
gibt er folgern 23ilbe ©etjt unb £eben, bü$
es betmod? feine Stdnbe, Svecbfe, ©lieber
unb Remter bat, unb gebet eilicbermaf*
fen im @d> wange. S)aS ift ba$ 35ilb, ba$
wunb gewefen, unb mieber beil korben ift.
»i £Bae aber für QJvcuel, 2£eb unb
JS7
Scbaben. foldb £ai)ferlid> ^abfttbum getrau
bat, ift im niebt ju erlebten. S)enn erft*
lieb ijt bie <2£elt burd) fein 35ud) voll wor*
ben aller Abgötterei), mit Aftern, ©äftert,
«©eiligen, 2BaUfabrten, Segfeuer, 2fbla§,
Ünebe, unb unjdblige mebr ©tücfe ber
^enfcbenlebre unb 3Berfe ic gumanbern,
werfann er^len, tt>ie viel £3lut, ^orb,
£rieg unb 3ammer bie ^>dbfte baben ange<»
riebfet, btybe mit felbft Friegen,unb mit retV
jen bk tapfer/ Könige, Surften unterem^
anber?
22. ^)ier gebet nnn unb laufet bes ^:eu*
fel^ le|ter Sorn mit einanberimScb^ange:
bort gegen borgen ba^ anbere ^iBebe,
^a^ometb unb bk Saracenen ; bier gegen
2lbefit>> ^abfttl>um unb ^dijfertbum mit
bem Mttm <2Bebe. gu »dd)em, aU jur
gugabe, ber ^tweh, (Bog unbttlagog
aueb fommt, wie im '20, Qap. folgen wirb,
unb alfo bk Cbriftenbeit in aller ^dt unö
^u allen ©eiten mit falfcben Sebren unb
Kriegen, mit ^Sud) imb @cbtt)erbt, aufs
allergreulicbfte unb fammerlid)fte geplager
wirb. £)as i)t bk ©runbfuppe unb bk enö*
lid)e ^fage. ^Darauf folgen nun faft titd
^roftbilber vom ^*nbe foleber aOer ^ebe
unb ©reuel
23. 3m 14. (Eap. fabet an ^briftu^ ^u
erft mit bem ©eifte feinet Sftunbesm toDten
(wie et. §l>au!u^2^b* 2,8. faget,)fei*
neu ^nbeebrift, unb fommt ber ^ngel mit
btm s^vangelio wiber titö hittvc Q3ud) be^
ftarf en €*ngel& Unb fteben nun wieberum
^eilige, aud) 3ungfrauen um bat £amm
ber, unb prebigen reebt. $hif welcb €oan*
gelium folget beö anbern (Endete ©timme,
t>af bk &tabtZßabt)M fadenfoll, utöbtö
geifriicbe ^abfttbum untergeben.
24. <2Beiter folget, ba$ bie £rnte ge^
baltenwirb, mbbk, foamrJ>abfttbumwi^
ber titö Evangelium bebarren , auffer t>it
i?8
I. Votvcbcn juö'er iDeutfcben £ibeluber|et3ung.
IT9
^abfftljums (Sd)ui$erren, Die es affo ;e£t
feigen , bag Die ©eifrlid)en gar fd;ier na*
efet flfsen werben.
27/ 3m 18. (Capttcl geftet nun an foJdje
$[3er|ttu'ung , unb gel)t Die tyvMx grofie
^Srad>f ju boben,e unb [)&en auf ük ©fjft*
rauber, unb ^fnwt enbiebe, . Die £ort ifanem
3Denn aueb 9fam Darum (jaf muffen gepüW
Derte, unD Durd) ü)ren Dianen (Scjju^jcrm
gejlibmet werben, $um anfange Der enbltV
cfyen Qßetflorung.
28. %odj lafifen fte niä)t ab , fud)en, tro%
ften, ruften unb n>el>ven fiel) ; unb, wie er frier
fagei im 19. Kapitel, nun fie mttber (Schrift
unb £5ücbern nid)* mefyr ttmnen, unb
bk grofdx auSgegdcfet kabtn, greifen jle
mit §rnjt Daju, unD wollens mit ©ewalt
ausführen: fammlen Könige unD gurflen
jum ©freit $lbtt fte laufen an. £)enn Der
auf Dem weiften Dveffe, Der (Lottes £&ort
feeiffet, Der gewinnet, bis Dag bepbe, ^fyier
unD tropftet ergriffen, inDie^üIle gewor*
fen werben.
29. 3nbef? nun fofefjes alles geljet, fommt
im 20. (Eap. aud) l>erju Der Ic^fc ^ranr5,
(Bpg tmO tllagog, ber^mfe, biemt>m
3&ben, weid#ber@Qfan, fo#or taufenb
3aJjre« gefangen gerne}! ift, unD nad) Jau>
fenD 3al)ren wieber los werben, bringet.
2(ber fte foüen mit iljm aud) balD in Den fea>
rigen ^3fut. £)enn mir M)tm , fea§ ; bij?
33i(b, als ein fonberli$es tt.on Den vorigen,
um Der dürfen willen gefMet fep, gnö
öte raujenö 3*bi\anjufal>en ftnb, um .Die
%i\\, Da bi§25ucb gefebrieben iff, unD jur
obigen geit aud) Der Teufel gebunDen fe».
©od) mu§ Die Üted>nttng nid)t fo genau alle
Minuten treffen. 2(ttf Die dürfen folget nun
flugs bas 3ungtfe ©erid)t, am <£nbe biefeS
Kapitels, n>ie I&n. 7. 0.7, 8-aucb geiget»
30. gufc^t am 2h Capttel wirb Der enb*
liclje ^.xoft gebifbet, baf? bte beiuge Stabt
fo«
(Stabt (Efjrifii, in Die Kelter göttliches gornS
geworfen werben. S)aSijt, bttvd)S fe>an<
aelium werben fie, als oon Der £l)riftenf)eit
abgefonbert, verurteilet pngorn®£>tteS.
£8eld)er ift viel, unb Die Hefter gibt viel
2Sfot$. Cbervielleicbt.mag noeb wol et*
\x>a eine reb*id)e (Strafe unb Urteil üor^an^
hm fei)n über unfere (Sünbe, Die au^ ber
maaffen unb tiberreif ftnb:
2^. ©arnacb im i^. unb 16. £ap. lom^
men bie fiebcn CSragel mit berffieben @c^a*
len; Da nimmt Das (Evangelium jtt, tmb
flurmet ba$ tyabftfyum an allen (Enben,
burd) t)iel gelegte fromme ^rebiger, unb
wirb beö^ierS (gtu^I, bei* ^abp ©e*
walt, fünfter ^ tmfeüg unb tteräebt. W®
fie werben alte zornig, unb wehren fM) ge^
trofr. ^5enn es geften bvcy Sv&foe , Drei;
tinfaubere (Sieifter aus bes ^^iers ^Jaule,
reiben bamtt ^>k Könige unb prflen wiber
baS^Dan^üum. 2to e^bilft nicf)t; i()r
(gtreit Mfökti bod) ^u ^armagebbon.
©ie 5t^fct?e finb bie ©opfyiffen, <xt$ CS$\
ber, €cf, (5mfer2c. bie öiei gaefen roiber
bas^angelium, unbfd;affen bßc& nicbIS,
unb bleiben Sr6fd)e-
26. 3m 17. (Capttel wirb Das ^aofert.
^abjtt^um unb 5)>abjlifd)e^di)fertbtmigaoi
toon Anfang bis ans <£nbe in ein £5itb ge^
faffet, unb gleid) in einer (Summa üorge*
jlellt, wieeSnicbtSfep, (bennbaSalteD^
mifd)eüveid) i|tlang|rba^n,) unbfeobodj;
( benn es ftnb )'a etlid)e i'anber, unb baiu
tk (Stabt 9vom auc^nod) ba). ©o(d)^üb
wirb bier üorgejtellet, gleicbwie man einen
Uebeltljater offenttid) Dor ©erid;,te {Teilet,
b$ er verurteilet werben foll. Qiuf ba$
man wiffe, rcie big ^ier aueb nun balb foll
üerbammt,unb wie (Bt Paulus 2 SrfjeflF- 2/8*
faget, burc^ bie €rfd)einung unb 3"f«nft
unfers ^)@rrn jerjforet werben. ^dcfeeS
fa^en an, wie er im $ert faget, auef) Des
160
50 2fof bic Offenbarung öt. jfobanms.
161
foli tooClenb bereit, xrnb als eine &raur
jur evoi$m <£>od?$ett gefubret tt>ec6ert.
©ag €bri|tos alleine |)@rr feo, anbaue
©ottlofen Derbammt, famt Dem Teufel in
tue #olle fahren.
31. 9M biejer Auslegung fonnen wirbig
Q5ucb m* »"^e mad)en,unbwoblbraud)en,
&#ßc&, jur Sfcofhm^&aj? mir wiffen,wie
bag feine ©ewalt noeb Sügen, feine 2£ei^
^eif noeb #eiiigfeit , feine $:rübfat noeb Seib,
werben bk ©nftenljeit unterbrächen, fon*
bern fte fall enblid) ben (Sieg behalten unb
obliegen»
32. gum anbern, utr Tarnung, ftiber
ba# groffe gefabrlicbe mannigfaltige 2(ergeiv
«ig, foftcb begibt an ber ©jriftenfjeit. £)enn
biemetl fo maebtige ©ewalt unb Gebein fall*
te wiber bt'e £briftenbeit feebten, unb fte fo
gar obne alle ©eftalt unter foDiel ^rübfa*
len, £e|erei;en, unb anbern ©ebred)ent>er*
bürgen fei>n, tfl ber Vernunft unb Sftafur
unmoglid) , bk £ljriffenljeit m erfennen;
fonbern fallt babin, unb ärgert ftcb an fljr,
beiffet ba^ €f)ri|rlicbe ßirebe, welcbeS bod)
ber €brtfflid)en Strebe, argjle geinbe ftnb.
Unb wiederum, beiffet üa$ öerbammte £e|er,
bie bod> bt'e redete £f)ri|tlicbe £ircbe ftnb.
2Bie biöber unter bem ^abfrtbum, $tol)o>
metb , ja bei? allen £e|ern gefd)eben ift. Unb
berlieren alfo biefen Sfrtifel: 3dj glaube ei*
ne bringe £b'#u'd>e ^ird)e-
33. ©feiebwie aueb }'e$t etfiebe Svlüglinge
tlmn, weil fiebere«, gwtetraebt unb man*
cberlei; Mangel feben, bag w\ falfcber, wl
lofer Triften ftnb, urtbeiten fte flugs unb
frei) : §g fepn feine griffen ba. ©enn fte
baben geboret, bagCbriftenfoUenein beilig,
friebfam, emtraebtig, fteunblidx, fügend
reieb 3Mf feon: bemnacb meinen fte, e$
folle fein 2lergerni£, feine 3ve|ereo, fein
Mangel, fonbern eitel griebe unb^ugenb
t>a fepn.
£utbcri Schriften 14. C^eil*
34- 'Oteje füllten Dip^öuci)ieim, unDlav
neri bi^Cbriftenljeit mit anbern 2lugen,benn
mit ber Vernunft, anfeben. ©enn bi$
35ud)(meone id)f) jeige ja genug greuliebec
ungeheurer ^biere, fcbeuglicbe, feinbfelige
£ngel, wüfle unb febreef liebe plagen. 3$
will ber anbern grojfen ©ebredjen unb ^cw*
gel gefebweigen , welcbe boeb allzumal ftnö
in ber CbrifTenbeit unb unter ben €l>riften
geweff, bag freolicb alle Vernunft unter
folebem 923efen bk €briftenbeitebat muffen
verlieren. 2Bir feben bierjaffelid), \va$
graufamer 2(ergernig unb Mangel üor un*
fern Seiten geweft fmb, M man bod) me^
net, bic €l)riffenbeit fyabt am bejlen geflaut
ben, bag unfere $tit einegulben 3af)r gegen ,
l'ene tt>ol ^u reebnen wäre. 9ftepne|t bu
niebt, bit £eoben baben (ic^ aueb barange*'
ärgert, e mb bk Triften für mutb^illige,
lofe, jancfifd)e Zmtt gebalten?
3T> 0 ift big @tucfe (3cb glaube dm
beilig/e ^brijllicbe ^ird)e,) eben forool ein 5lr^
tifelbeöÖlauben^, al^ bie anbern. ©ar*
um fann fte feine Vernunft, wenn fte gleich
alle drillen auffeget, erfennen. ©er^eu*
fei fann fte wol jubeefen mit $(ergernif[en
unb Motten, bag bu M) mügtef! bran bx*
gern. ©0 fann fte ®£>tt aud) mit ©ebre^
eben unb allerlei; Mangel verbergen, bagbu
mugt barüber mm Darren werben, unfein
falfcb Urtbeil über ftee faffen. ©ie will niebt
erfeben, fonbern erglaubt feon; ©taube aber
ift bon bem, bat man niebt fatyt, €br.n*
b.r.
30. Unb fte finget mit t'brem ^)^rrn attd>
t>aö £teb : Beligtft, öerftc^mebtargert
an mir. §£ iftein^brift aud)Wol t'bmfelbfl
verborgen , bag er feine ^eitigfeit unb 3:u>
genb niebt ftebet, fonbern eitel tlntugenbunb
Unbeiligfeit ftebet er an fiel). Unb i>u gro^
ber ^lügling, wolltefr tk €briflenbeit mit
8 beiv
162 IL X>orrefceni?brLV,nöcter Auslegungen einige t*23ibufct?en Sucher. i63
beiner blinben Vernunft unb unfaubern 5(u^
gen feljen?
37. (Summa , unfere v£)eifig!eit ift im
#immel, Da €brt|!ug ijl , unb ntc&t in ber
93Mt t>ou ben 5fugen , n>ie ein £ram auf
fcem ^ftarfte, ©arum tag 2(ergernig ,
Ovotfen, ^erepamb ®ebred>en feijn unb
Raffen , was fte mögen : fo allein baö
905 ort beS £oange!ii bei; uns rein bleibet,
unb rotrS Heb unb roertf) baben, fo follenroir
ntdf>t geifern, (EfjrifhiS fei; bei; unb mit uns,
roennä gleicb aufs argfte gebet; rote voirbier
febenein biefem Ö3u<$e/ &ßg €ftri|}u$ burcl)
unb über aHe plagen, ^tere, bofe (£ngel,
bennod; bei; unb mit feinen ^eiligen if^unb
enblidb oblieget. #VA t,,*. f., i.j, },/>,/.
— ,-
IL
& mattin gut&erS
SoweDen
tli einige ^on andern Verfertigte SÄ
Pilsen ©iblifc&a 33itc()er.
lieber ,& Urbani fKl)egü £r*
flävwia; Derer ^ropf)eiet)tmöen 8(1*
ten Sejkmentd $on e§nflo,
3«* ©eutfrfjc fijcrfefet \>m
Wl. 3, 3- <£►.
J.
# gefjet mir um Dieler tlcfad&en
miöen febr nabe, fo ofte idj am
jefco t>on i^en ^obesfallen front*
mer £eute, äbfonberlid) berjenM
gen bore, bie fiel) in ^ermaltuna forcoJ be#
gemeinen als ^att^mefenö überaus tuQmb*
$aft aufgefufjret fyabw. £)enn erfftiefr be*
fcaure icfj ben groffen QkrJtift, melden bie
£irc&e, bo$ gemeine SSBefen, oberauci>bte
Saroilien hierunter leiben, als welche ba^
burd) iljrer getreuen 2£äd)fer unb SftifTefct
baaubt moeben, -
2. S)enn ber Sitfim an/e^o $u geben*
-fett, rcas m einen groffen &ti)abm I;aben
bie ©aebftfeben ^ireben erlitten, na^bem
fie ben Urbanum Dvbegium verloren, mU
eber rcabrbaftig nn reebter Q3ifd;of über bk
benachbarten £änber geroefen; als in mh
d;en er bas ^oangeltum Cbrijfft' rein unb lau*
ter auSgebreitet,ben@Qttesbienft unb bie &iu
ten ber £euf e wrbeffert, baß unftnnige ££efen
berer (gdwärmer unterbrücfet, üiete front*
me $\ird)enbiener, unb anbere SBbtlfa&er
burd; feine £ebre unb ©elebrfamfeif , guten
dxath unb ?fnfeben regieret bat S>fe er^
Fennen nun groffen ^beilö, bag (Te mie eine
beerbe obne Wirten in ber3rre geben»
3. 3nbem id) aber meine ©ebanfen über
Den ^erluft folc&er frefJJi*cn Banner babe,
fo befallt micj) noc|) ein anberer weit groffen
rer
i64 0 Ueber SXtlrbam Äbegü igtftörung bes altert £eflament8üon(£briffo.
i^r
ter unt) heftigerer ©cbmerj% £)enn wenn
icb mir bie £ird)en in allen £ant)erny bie id)
in mein ©ebef artd) mit einfcblieffe, in meiV
nem ©emütbe Dorilelle, fo bebenfe icb nt'd&t
ebne grojfe SBetrubntg, wie wenig gefebief te
£ird>enbiener es je£o gibt, unb was t>or
groiTe ©cbwacbbeir, jaaucbDerfebt'tesSIBe*
fenbep etliclp. fiel) finbeff unb jwar eben
be« benenjemgen, bie man für bie Dort refftidfj*
ffen #afe*
4. gerner, beweine fd> audj ben (£cfet,
weidjen bas gemeine Q3olf an bem <£t>ange*
Ito bat , als tt>c(d;eö ftdj um bie Dveligion
nid)t betuimmert, ba# Seljrainb ^rebigt*
amt niebt fuebet m erbalten, ft'cb Dor bem etv
febreef lieben gorne &£)tte$ niebt furchtet,
fein Seben unb SBanbel niebt beflferf*
f. Leiter, wennidpie@cbulenbetraer>
tt, weldje als ^flanjgdrten mit allem $lei§
füllten angebauet werben, bamit bie 9?ad)/
weit baraustücbtige£eute mm£irdjen>unb
weltlicbenüiegiment nehmen ronnte, wie fet)r
betrübe icb miel) ba, wenn icb ben^ut^wiflen ,
Ünwiffenbeit unb ^ermejfenbeit ber 3ugenb,
bienact) unsfommen wit'D,anfebe. €nblid),
wenn i$ meine 2fugenrid)te auf bie durften
unbibre^ofe, ba entbrennet mein »&erj
nodr> barm Don Unwillen ,ewelcber ftdj mit
meinem geredeten Q3etrübni§ Dermifcbet.
£)enn biefer, als ber ^odbfle ©tanb, feilte
Dornebmlidj bie 3\ircben fernher?, über gute
S)ifciplin galten, mr $3ef!eijjigung ber
©tubien unb ber $:ugenb ermuntern, bas
(Evangelium mit guten krempeln u'eren, bie
gurcbt©£wesin bausiiebetn £eben, ben
Slei§ in ©erid)ten, ben €ifer in ernfrlicben
©trafer», bk ^apfferfeit unb^rreue tr»95e*
febü^una ber Untertanen , jeigen unb an
ben ^ag legen. Slber icb frage : wirb aud)
wol ein einiget fcon biefen erjeljlfen ©tücfen
Don ibm beobaebtet? SBenn bie gürflen ibr
$mt fleißig in aebt nahmen, fo würben fiel)«v
wieberum fcon ®Ott mit grofier ©)re ge*
febmücf et Wtcbit ; wie gefebrieben {lebet :
EDer nuci? ebret, benvcill icb triebet th>
t*en, 2@am.2,3o. 2Bas Dor eine groffe
gierbe unb €l>re wäre es für fk, wenn fle
©Oft erweefete, ba$ ffebas2$aterlanbwtV
ber ber Surfen Otiten unb Proben be*
fd)ü£eten, unb wenn er tbre^änbe lebrete
ßreiren, wieder tyfalm fprid)t, ^>f.i8, #.
6. 2ulein, wieber auf mein Oitorbabenju
fommen, es /ammert miebfetjr, wenni^
hie gebier eines jeben ©tanbeS betraebte*
Unb wenn £eufe, bie fo treffe ©liebmap
fen€f)n|lifinb, auöbiefem ^eben abgefor*
bert werben, fo gebet mir auebnurbie^aeb*
Hd)t baüon febr nai>e. £)enn wenn allge*
meine ©trafgerid)te Dor ber 3:büte finb, &
fonbertOCtterfr bie Qlu$evn>M)lten oon bem
übrigen Raufen ab; wie 3efaia$ im 57*
€ap. D. u 2. fprid)t: 2)te (Berecbten «?et*
ben tt?eggerafc t?or bem UngfucF e. Und
b:e nebttg poi* fid> getoanbelt baben,
tommenjum 5«ebe, unb rubert m ü>
ren Kammern, ©Jeicbwie üor ber @ünb*
fiutb bie beiligen QSater unb i'bre guborer
fanft entfd)lafen (Tnb, ba$ fie niebt ben fo
groffen gorn ®Otte$ mit anfeljen follten,
burd) welchen bat ganje menfct)licbe ©e^
fcblecbt, aujfer ber einu'gen gamirie t^oar),
ift vertilget werben. Unb ebe er 3erufafem
jetfloren lie|, mivben Dorber er/r bie $ei\i*
gen aus felbiger Dertrieben.s2llfo pfte$t(5(Dtt,
wie 3obanneS fpricbf , etft ben tÖei3en«t
feine ©cbeuer ju fammlen, bernacb aber
t>ie Spveu in bae ewige ,Jeuet: $u werfen,
Watfy. 3, 12.
7. Ct*s ereignen jTcr) aber /ewiger geitfrom*
mer ZeuU ^obesfalle mm oftern : unb ber
fcblimme Raufen bleibet leben , ber boeb
®Ott wad)tet, pcr)er i(!, im ©jr> unb
©elbgeij es einanber juDor ti^ut, pcb ber
©d)wefgerep ergibt, Ieidt>tfmni5> argliflig,
Sa auf
166 II. Vonebm übet onberev 2lu8lcgungen emigerSiblifcfcenSucfrer. 167
auf neue unb ungewöhnliche Sßetrugeret) be* 1
bad)f, »erlösen, treulos ift. €bcn baöijtj
ein gewijfes 3*M>en,barau$ tefe (cbljeffe, baß-'
groffe ^rttbfalen unb Qkranberungenj
menfdjlidjer S)inge t>or t>er^f)tire fmb,weld)e |
biejjrec&ljettber tWenfcben jucbttgen,unb.ber|
unbdnbigen £8 elt wieber um einen gauman*1
legen werben.
8. SOßiewol nun biefe$ in bebauten t(!,
&af? burd) ba^ 2fbfterben gelehrter unb frorn*
mer Banner", ^k ^trd&e »onfljren@c&u|>
mauern entblojfet wirb; fo muflen wir bod)
jene wegen ij)re$ 2(bfd)ieb£au$ biefer 33&eft
glücflid) fdja^en. Qfeltg fmb öte Coöten,
fpriebt Ue (Schrift, fcie in öem &£rrn jiev
ben, :£5ffenb. 14,- 13. ©er 0 wegen füllen wir
äud) »on unferm Urbano 9vf>egio, weld)er
im wahren ©ienfre ©.OtteS unb ©lauben
an€(jrifhun jlets gelebet, unb ber 3\ird)e
treulid)gebienet, unb bas @»angelium mit
feinem ehrbaren, feufeben unb frommen £e*
benSwanbet gelieret hat, gewif »erftdjert
fepn, tia$ er felis fet), unb §a# ewige -geben
unb §reube babe in ber ©emeinfebaft Qfych
fft, unb ber triumpbirenben3\ircf)e im$inv
mel , alwo er nun gegenwärtig baejeniöelcw
4iet, -fteijet.unb Ijoret/baboti er 61er in ber
frreitenberi &ird)e nad) ber Q3orfcf}riftgfothV
4)en 9£ort£ gele'fjret ftaf. SOBie er »orber
mit feinem Qheweibe, mit feinen £inbern,
ja aud) mit allen £efern, rebefe $on benen
.©prudjjen ber ^ater unb ^ropfyeten, wel*
fd)e er in biefem ©ialogo auf eineegof tfelige ,
$e!e&rte'unb gefd)icfte %vt »ertraget: 5llfo
boret er Mnme&ro biejenigen felbff , hie fte
merft geleitet l)aben, unbC^riflum, berfie
erflaret; er freuet ftcb, baß /ein ©Jaube
felbft mit €l)riffi unb berer Sßater (Stimme
ubereinjtimmet ; er banfet ®Ott für i>a$
Zid)t , fo er i(jm »or feinem ^bfc&iebe gefd)en>
fet, burd) welches in i(jm hie (Sünbe $etih
get, unb ba$ ewige £eben angefangen wer
ben. Unb tcb hatte hafut, aud) biefeäfep
nid)t »on oljngefabr sefc&eijen, baß. er furj
»or feinem $:obe biefeS ©efprad) »on ber
2(uferfh>bung öfters gelefen, gleicb ate ob er
bei) ftd) felbjl feinen 2ibfcbieb»ermwbetl)ätte.
9. Unbinbem erbabet) bieglorreid)e 2fuf>
erpebung £b#i betrachtete, fo wußte er,
ba§ ber 'S ob »erfd)lungen fet), nad) bem
2Borte Cbrifti, ba$ er ftd) tief einpragete:
£ob, td) ituü öir eine <5ifr ; ^oüe, td^
wiÜ ötr eine Peßtlen$ feyn, ^)of. 73, 14.
10. ®kitf)wk aber unfer lltbanttö 9v^e^
giuö einefonberbare Siebe gegen fein ^bowib
unb ^inber trug, unb gebad)te^ 5interlaffe^
ne^ <il)tmib mit allen (jerrltc&en ^ugenben
gelieret ijl, hk eint fromme Patrone 5aben
foll, aueb feine S^tnilie me aller c£ugenb unb
^rbatfeit »on iljmangefü&retworben: Qiu
fo ij!e^ aud) glaublid), ba§ er nid)t of>ne
Q5etrübnif? »on benen (Seinigen abgefefcieben
% als tik feinet ®ienf!e nod^ woljlbebürf*
ten. 3ebod) wuff e er aud) ba$, üa§ ©Ott
-ein ^ater berer ÖBaifen unb ein f35efcl)ii|e'r
berer Witwen fet). 5lnej^o beftt)leter feine
gamilie ©Dtt/We^er gewif t>k Familien
frommer ^3rieflerbi8f)erobefd)ü|et ^at?/unb
fte aud) inö funftige befd)u^en unb ernähren
wirb, wiber allen 2)an? ber <2BeIt;wie ge^
feftrieben flehet ^falm 37,2? : Jd) ^bc no^>
nie gefeben öen (&md)tm vtvlaffeti, ober
feinen ©aamen nad) 23robe gelten. 3c&
f)ojfe aud),bag funftig burd) biefer frommen
3Beiber, ^cebter unb ©of)ne stampf, üa$
tjl, burd) ifyt grommigfeit unb@ebet,ün^
fere ^irc^en unb gemeines SOßefen tDtber^ t>te
©raufamfeit ber dürfen werben befd)fi^et
werben.
11. Unb fo »iejf »on unferm Urbano 3\\)t*
gio, bejfen ©ebdd)tni§ wir beibehalten fol^
len, auf 6a§ feine ©griffen beflo begieriger
mögen gelefen werben. ^>enn il)t 3nnl)alt
i(l »oller gottfeligen unb Deilfamen Sef)re.
3n^
t) liebes iD. Urb. Ä^egü (gvllfaunQ öerPiopbc$eyungen2t. £Lt>on£brtßo. 169
<>m min ab« an feinen ^oö aebenf en , ! taaa'cft ^remüelan ber 3euauna unb @rue>
3nbemwi$ aber an feinen ^oö gebenden,
fo (äffet uns ifym ju bem aüerliebfidijien unb
füffetfen Umgauge mit (Eljriffo ©lücf Wim*
fd)en, ben Derlaffenen gujianb aber ber 3\tr«
d)en, hk feiner ftnb beraubet worben, ju
^er^en nehmen, unb ©Ott bitten, M$ er
wieberum foldje Arbeiter , wie er gewefen ,
in W &nte beS ^oangelii ausfenben wolle.
$iernad)ft laffet uns aud) btefes Don iljm btt^
ten, baj? er bas Unglücf, weld)eS berieft
beoorjM)et;, linbern wolle, unb. uns Daf)in
btiadjt fei;n> Daß wir unfer £eben beffern.
12. Qcf) befehle aber befonbers benen@m*
bioft'S biefen £)ialogum ober (öefpracb, als
weld)eS fef)r nüfcHc&en $:rojt für bie grom>
tuen in ftd) hall, unb barinnen Dielgeugnif*
fe auf mm Raufen ^ufammenaetraaenfinb,
weld)e gelehrt -abgefjanbelt werben.
13* SDie CCBelt muß aud) wiber tf>ren
Tillen gelleren , bafj -biefe £ejjre berer §*Darp
gelifd)en Q3erl)eiffungen, fo in benen Sprü*
Äjen berer Q3ater enthalten ,■ in Dielen l)un*
feert 3al)ren fein fo gröffeS £id)t Qdjabtfya*
be, als fk nunmef)rp btird) ©Dtfes ©nabe
Ijat. £)erol)alben muffen bergleidxn '©c&rif*
ten erhalten werben, allein bk 3ftenfd)en
leben in benen großen Eajtai fo ftd)^r , Dag
in befürchten fteljet, es werbe wieberum ef<
nefe&r biefe (jinffcrmg, unb Die (Strafen
berfelben folgen, nemlid), vielfältige Wvw*
falen, Q&ränberungen unb Q3erwü(rungen
berer dmdje.
1 14. ${ud) biefes Qibtein gar feinet unb
loblidjes Tempel ^bajj er ftd) mit feinem
frommen beweibe nbe^enen @prüd)en be?
rer Södter Unb ^rop^etof uneerrebet bat
£)enn biefe el)dtd)e ©cfeüftfjaft ift ber &n>
fang unb ^ftaujgartenr Der #iiücf)e. CDero?
falben gebühret bleuten- Vfd&..t>on feinen
anbern fingen mel)r ju untfeeben, afg
Don ©Ott unb beffen SCBofyltyatim unb wun>
berbaren SBetfen; baDon fromme Altern
tagfr'd) Krempel an ber Beugung unb @rjie*
(jung tl)rer ^inber feljen.
if. jerner, fo ift nidjts lieblidjers, als
wenn (Eheleute im ©lauben einig ftnb, unb
(SDtf einjlimmig anruffen. §s ift iljmn
unter einanba* eine groffe £ülfe, wenn eines
©taube für ben anbern bejbrgetifcunbbe»
®£>tt für tf)n arbeit«.
16. (Enblid) foll ber ©jeflanb eine folcße
©efellfd)aft fepn,Don weld)et€l)riff uS fpricftt :
Wo $ivcy t?etfammlet"ftnjb m meinem
rUmen, Oa bin td? mitten untev ifynm,
#am). 18, '20. ^eleute follen jufammen
©Ott in wahrem ©lauben anrujfen, unter
ft$ Dom ^Dangelio miteinanber reben, btö
(^Dangelium il)re ^inber lehren. Q5et)fold)er
<£fykute 2Banbel unb ©efa(>rlic&feiten ift
?5W«ö'€f)rifruS, ber @o(jn ®Dtte$, fonber
Sweifeljugegen, urib ^erjloret bie ^erfe
bes Teufe'S; ber, wie er bie gefamtee^itv
d)e ju grunbe ^u richten fuc^et, alfo fallt er
fromme £f)eleute unb fromme Familien auf£
graufamfle an. $(ber mitten -unter fold)en
©efa()rlid)feiten kud)kt ber ©laube berer
^eiligen, unb €l)ri|tuö triumpf)iret. ^)ie
unreinen Papillen unb befubelten ^ert^eu
biger beS e^elo(en Stanbeö lachen über ber*
gleichen ©efpracl)e frommer €tyk\itt: aber
eö ijt fein gweifel, t>k ^apiften werben
wegen i^rer Unflaferep geftraft werben, mit
welcher ffe Ue gan^e TRafur bepeefen, unb
®ßtt erfd>recfh'd) beleibigen. 9Tßie hatte
unb eifern ftnb ^ie ^erjen ber 9ftenfd)en1
<&ü (Sünben bes ^ab|ltf)itmS, tik $lbgof^
fem), unb biefe^)anblid)|fen£ü|le, ftnbfon^
nenflar; unb bk Strafe, nemlid), tiaö
<3Bütmunb ^oben ber dürfen, bat man
Dor 5(ugen: unb bennod) werben fo abfd)eu>
ricf)e bofe ^^aten nod) gelobet unb Dert^
biget, £)erowegen foffet uns ®&tt bitten ,
ba$ja balb ber für bie^ird)e l)6d)f! fro^id)e
^;ag anbrec&en möge, ba ft'c^ ^rijlus ber
S 3 SBelt
ryo H. Porrefcen über anbeut 2fo$Iegnngen einiger £>tbltfd;er Sudler« 171
SCßelt öffentlich jetgen, unb nacl)bem et* bie
lobten wirb auferroeef tbaben, ben Qtu*
fei tmb bie ©ottlofen jur ewigen ©träfe per*
floflen, bagegenaber ben Raufen oerfldren
wirb, bei; in biefem £eben, wiewot unter
gr offen ^rubfalen,bem§*oangelio geborfam
gewefen ift.
WPIHi in "1 " - — ? " " - ■""""
Ueber £>. SBenceölai ginfenS
Sfonotationeä «ber &efünf95ü>
c&etSHoffo 2(nnoi543»
1« _
,. »ofe weiffaget m feinem 33u#, unb
&V fprid)C f $tof, 3 2, 2. 3. 4t Weine ttty
cebre triefe wie bev Äegen, unö meine
&eöe ßieffewieXPajfer, u?ieöer&egen
auf 6as <T5ras, unb voie bie Xropffenauf
bae 2\raut. 2>enn id> voiÜ ben Vlanien
des &£vvn preifen, ©olcbe ^eiffagung
i(! erfüllet, unb wirb bis jur 2Belt (Inbeer*
fallet» £)enn gleichwie aller @5ried>ifd)en
^oeten £unjl aus $mtwt als einem 55run*
nen; alfo aud) aus iljm finb gesoffen aller
sjkopbeten 3$ucber,ja aud)bas ganjeffteue
Filament, weldjeS bar innen oerbeiffen ift;
unb alles, was gut unb gottlicb gelebret ift
unb wirb im Sßolfe ©DtteS ober ßirdjen,
tfl alles aus ^ofe unfprunglidj bekommen:
2(usber Urfad>en, benn er prebiget niebt
gabeln nodb Sttenfcben SCßeisbeit; fonbern,
wie et felbf! bier rubmet, ben Hamen bee
ÜS&xm xoili ict> preifen,baS ijr,oon©£>tt
unb feinen 3Berfen will icb prebigen. £>as
ijt bie einige ^eiebeit, gegen welcber aller
SBelt 2BeiSbeit nid)tS iff. S)enn feine
Jpeoben alfo t>bn ©Ott reben unb lebren, wie
3ttofe: aud) wiffen bie $ei)ben niebt, unb
tonnensniebt wiffen,ba§©£>tt ein @d)opf
fer fep #immefö unb ber $tim , wo '
%*b
unb @unbe berfomme, was nacb biefem
leben fommen werbe; unb bafiStte&ia einet
Reibet @aame fe#n mu§, ber bie <3Belt
fegnen, unb 00m £ob unb (Sünben erlofen
foll, 3tem, alfo rubmet audb ©iracb ben
Sftofen £ap. 24, 32. fqq : 2)iß allee ift bat
25ud> bee 2$unbe$, mit bem r;6d)ften
(5(Dtt gemacht, nemlid?, bas (Befets,
welches ülofe Öem £aufe 3acob $um
Gc^oq befoblen fya%, bavaus bie XVeiSf
\>eit gegolten ifr,n?ie fcaeXPaffer Pifon,
wenn es groß ift, unb voie öas EPaffer
Cigris , trenn es übergebet im £en$en :
bavaw 5er X^erpanö gesoffen ifi, voie
Öer£upbrate6/ wennee groß i(l, unb
voie bev 3orfcan in bev fgmte. Zu9
öemfelben i|l kevvw gebroeben bie 3ud>t,
voie öas £,id)t, unb voie t>aöXX?affern^
lus im Bommer, (£v ift nie geu>efeny
bev e& auegelernet Wtte, unb voivb nim#
mermel?u werden , öer es auegrunöe«
mScfete: benn fein Sinn ip reicher, vot*
bev lein XX)eev, unb fein Wort tiefer
benn lein Zb^vunb.
a* £>as ijl aueb wabrlidb waf>r. ^)enn
i$, als ein geringer ©jrift, fyabt es aud)
ein wenig oerfud)t, unb wenn id) es r)od&
gebraebt babe, bin icb gejpabr worben, ba§
icb faum *m 5(lp§abetarius barinne gewe^
fen bin* <2Biemo( ber grojfe £ebrer &.
$lugu|iinus aueb befannt, baßerim@d)rei*
ben unb Sebren aüererft gelernet unb juge*
nommen babe, unb mit ein anberer ^ann
tfl in benen festen- ^ud;ern, benn in benen
erflern«
3. ©a§aberetlicbefagen, Wiewol aud)
^alomou felbfr faget y ^>reb. 12, 12: 2)e6
Stkbcrfcfcreibens ifi su viel, voev lann
fte alle lefen? ifT reebt unb wobl gerebt;
follaber oerflanben werben öon meinen unÖ
meines gleichen un^eitigen^uebern, bieent^
weber noeb niebf senua ^elebrt unberf^
re«
(wie WOfonbern fyvm eigenen tarnen
greifen wollen; nic&t babtn feben, nne Die
$ird)e i|rer £ef>re gebeffert > ober t»ie ©cfortfr
erflaret werbe, fontlern., tiefte t>a mögen
auf bem Stufte feil Wen, unb gerübmet
werben: welcben es anlegt gebet, wie Dem
uni*tt<j€n Obft, welcbeS unter Den S3au<
tnen Die @due-fcejfen/ ebees ^alb reif wirb.
£Bie wir Diefe Dreißig 3af)re febr Diele S®&
cber gefeben, Deren bocb feines mebr im ©e*
bäd)tnij; bberDorbanbenifl; Der guten 35iV
cber aber ift nod> nie feinmal $u Diel ge>
wefen, unDnod)nid)£. @o baben wir audb
Dom£@:rrn 95efe(jl, ha$ wir Die ©djrift
erforfci)en follen. UnD &t. ^auluS^imo*
tt)eo befuget, ££r fotl anhalten mit jgg*
un, i^im. 4/13. ^unfannfoIc&$orfcl)en
unD Zefm nid)t gefd)et>en , man muf? mit Der
geber ba feon, unD aufzeichnen, was ibm
unter Dem £efen unD ©tubieren fonberlidb
eingegeben ift, Dag er es merfen unb behalten
fonne.
4. Unb baben ofyne S^eifel auf Diefe
^Besfe Die ^rop^eten im Sftofe, unD Die k(y
un '.^>ropf>eiten in Den erffen ftubieref, unD
ibre gute ©ebanfen, Dom ^eiligen ©eilt ein*
gegeben, in ein33uc&aufgefd)riebem ©cnn
Wjmb md)t fold)e fieute gewefen , mt üie
©eitler unb Olotten, Die^ofen fyabm un*
ter Die $8cm? gejkcft, unD eigen ©eftd)tege*
bicbtet, unb Traume geprebig/, fonbewftd)
in ^ofe tagücl) unb f?ei§ig geübef : \vk er
Denn aucf) gar oft unb bart befuget, fein
^ucb ju lefen, aucf) Dem &onig, y^of.17.
D.i9.unb3ofudi,8.
?♦ .£>b aber Denfelben guten treuen My
rem unb gorfcbern Der (Sd&rift zuweilen
aucb mit unterpe!, #eu, Bfrob, S^clh
unD nicl)t eitel Silber, ©olb unb (gbelge*
flein baueten ; fo bleibet bod) Der ©runD Da :
bat anbere berget $>tö Seuer De^ ^ageö,
172 2) lieber £>♦ Wenceslai £tnrens 2mmert\ über öte fünf 23öcf?er iTJojt*. 173
ren finb , ober nid)t ben tarnen bes|)€rrn, \x>k <§fo Paulus fagt 1 Cor. 3, 12. 13. unb
^ofe 3 5fiof. 26,10: jfbr fottt von öem
kirnen eflen, im& wenn öae Heue tommt,
öas kirnen wegtbun. £)enn alfo tljun
wir audj mit etlichen (Schriften , als Magiftri
Sentemiaium, Auguftini, Gregorii, Cy-
priani, unb fc()ier allen £ef)rern* SDarum
ift e$ recbt unb wobl getban, wem bie©na>
be gegeben ift, baf? er ftc& um tk <Sd)rift
mit red)tem €rnft annimmt, ju forfcben unb
jufud)en, unbwasiijm ©Ott Q5utt$ ein*
aiebt, benen anbern aucft burd) Q5iid)ermu>
tbeilen, unb alfo bie(§djriftbelfen auslegen,
unb bk £ird)en bejfern, nad) ber Ü\egel 1
Corintb. 14,46. 4)enn es foll alles jur Q5ep>
ferung ber £irdjen , ba$ ift , \w ®&tte$
^r)ren gefc^ben, baf wir mit ^ofe ben \Ra^>
men bes ^rrn greifen.
6* 3Beil nun in biefen Annotationen
mein lieber #err unb Jreunb, ©octor ^Ben^
ceslaus Ztö, fidb autf) um ben Sttofe ange^
nommen, unbici) wo^l mi§ feine ®abt,
bk ibm ift gegeben, Üa§ er es mit^rnflunb
üeifigmepnet, ift eSWDblaetban, ba§ Dttrc^
ben SHicf feine treue Arbeit anbern mitge^
thäkt werbe: benn er nun Diel 3a^re in
ber reinen CljrijHidjen apo|!olif($en ßefyre
wo^l genbet ift. Sollte ®Ott, fie tbatm
alle alfo, ober wetcbenicbtbie ©nabelten,
t'br unjeitiges, unnü|eS (^djreiben, bamif
bit ^irc^e befd)weret wirb, fiejfen anfre^
bem pattt Carolffabt, gwingel, unb i\)t
res gleichen, ifyt ©cbreiben unterlagen, bk
^ircbe wäre wof reiner blieben, tmbfieju^
fe|t aud) bejfer gefahren.
7. <5nDlid), wir füllen unb wollen t>a$
unfere tljun ^u unferer Seit, unb r)dfen baö
©DtteS OTort, nacb <£t. ^auli Äefel)!,
forbern , Da§ esreicblicb bei; Der ^ircbe wofj'
ne, auf tia§ niemanb an bem 3üngften ©e*
rid)te ficb ui entfcbulbigen fyabt^, es fet> ibm
niebt ^offenbaret, ober sufpatlic&unbwe*
i74 Ml Vovveben übet* atibevev ?{uslcguntt;en eititgev 23tblifcl>et* Jöudjet*.
*?t
nig geoffenbaret , fonbern bef ennen muffe j
es fei> itjm md)t burd) ein 35ud), jbnbern
t>urc& *ötel ^3tidE)er ; nid)t burcb einen ©o;
ctor, fonbern burd) viel, üie( S)octores, o^
ne Unterlag mit allen freuen redjtunbmoljl
vorgetragen, hiermit finb mir entfcfnilbi*
get , unb (jctben unfere £>anb gemafd>en.
©enn mir es nid)t beffer Ijaben follen, me*
fter es bk ApofM gehabt ftaben, bag fie fta*
gen über bas 3ucfenber Öftren, nacf) neu*
er £eljre, unb Ueberbrug ber Ijeilfamen gef?
re, 2$taiDtlj. 4,2.fqq. Ober wlkifyt ift
t)tg £>te (e^te Seif, bat>on fie foldjes reben;
3a, ic& fyalte, es fei) nfcl>f -öfeüetc^t, fonbern
gemiglic!) biefelbe Seif» £)enn /e reid)lid)er
man prebigt unb lehret, je überbrügigerunb
langer bk £eute merben: bte werben für fid)
antworten, wir füllen immerfort, importu-
ne, opportune, unfere Arbeit ijt niclyt üer*
geblid), beg finb mir gemig. ©Ott fei)!
§ ob unb (£l)re für fold&e feine reiche ©abei
feinet 2BortS, t>on nun an big in @migfeit,;
Simem
Uebev 3ufti SKenü £rffärun$
öe$ erften 23u#3 ©amuelrä,
2(nno if 32.
2(uö bem ßatdmfcfym übetrfcfet von
I»
;b gleidj biefes 33üd)lein tterbienete, oljne
meine Q3orrebe an bas M)t *,u treten,
inbem es fid) felbft beliebt mad)t, eines ^Ijeils
wegen bes Samens feines ÖSerfafferS, an;
öern ^fteils wegen feines üortreffu'd)en3nm
fyalts; fo Ijabe id) bod) benen 35ud)brucfern
fjierinne muffen ju Tillen feon, unb biefem
Ö3ud)e, bas obne bemmol feine £iebljabcr
mürbe gefunben Ijabm, cm f(eine£obfe()rift
oorfe^cn, meilfte fid) einbilben, fremöeSSu*
d)er mürben burdj bas geugnig meines 9?a*
mens ) menn id) fie für gut tiefte , beliebter
unb Ijoijer gehalten.
2. 3d>t)ojfeaber, ja id) meig gemig, ber
goftfelige Scfer mtrb in biefem £Büd)lein eine
nic&t wringe @Ttenntnig Don bergei#lid)ett
£eljre be^ ©laubens, unb ^roft ftnben.
2ludj fogar einige Don benen aften Katern
ftaben bk ^IfJorien (mie fte f?e nennen,)
Altes ^eftaments auf eine fefyr, unglückliche
Cid)mittm'd)t fagen fd)dbu'd)e)5(rt abge*
feanbeit. £)enn fie haben ben ©tauben, ber
fid) burd) bk Ikbt fyatio, ermeifet, gar bei)
feite, gefegt, ba er bod). bas ^auptmerf
beir benen biblifd)en ^ijflorien ift; mb bei
in $5efrad>wna biefer einu'aen ©aenfd)aff ,
bk bibfifdren ^{!^t*ien \>on benen metttid)en
§ei)bnifd)en ©efd)ic^ten fo fef)r unterfc^ieben
finb, als ber $immef üon ber €*rbe, ba^
t\d)t Don ber Sinflernig, unbbas£ebem>om
^:obe: Qtn bejfen <§tatt aber Ijaben fie mis
bk falten unb ungereimten Allegorien aufge^
brungen, bk boc^ ebenfalls nichts anbers ma^
ren, als neue ^iflorien t>on bem, mas mit
benen Ovec()tgläubigen unb£e($erninber3vir*
d)e ^orgieng , unb bas nur unter bem tarnen
ber alten #iftorienttorgetragett mürbe. ®a<
l>eri|t es fommeit, e;bag uns biebiblifd)en
©efd)id)te ganj ünuü^e, unb gleid)fam t>or
tobt angefe^en morben (Tnb, als bk nur be*
nen, fo im felben 3>tit gelebef , efmas gem%
feet, t>on uns aber nur jut* Curiofitat unb
Ö3eluff igung bes ©emüt^s ( menn anberS
(emanbSufl bar^u l)afte,) fonntengelefen mer>
\xn. 3a , aud) eben bk bma\$ baraus ge^
mad)ten Slüegorien , meil fie auf bk langft
vergangenen ^ird)engefd)icf)te geljen, fcfeetV
nen uns etmas altödterifcfces unb tobtes ju
fei;n; unb folglid) |)aben fie feinen %luf$m
me^r, bag fie uns *ur Se^re, ober uirQ3er^
ma^nung bienen formen. 3n ber ^at ift
bas
ij6 3) Ubev 3ujlt IVcnii ägrftönmg öes tvftm Suctre Samuelte/" 177
Dalben fom'elgewefen, als Die -ötflocten ,
Deren grfenntnig attejett ben groffe|len $?u«
$en unt) Vergnügen fdjaffenfoH, (weld)eä
fcornebmlieb Don Denen biblifcben ©efd>icbten ,
unt) Den bem, tt)a^ mit Dem SÖolfe @£)t*
eeä vorgegangen, juüerftebenifr,) ganjunb
gar wrbunfeln, unb Deren ©ebraudj fowol
als Sftuf e« aüerbtngs aufgeben*
j. <^o fjat es unfer Genius in tiefem
SBucWeta nidjt gemacht, fonbern bat in ah
len ©tutfen auf Die üueüe unb auf bas
$auptwerf aefefjen, unb gewiefen, mte Der
©laube ber ^eiligen gegen ©Oft in allen $i*
porien bert>orleud>te. £)urcb tt>elcf>cö 3\ttm>
ftuef er bas/enige erfüllet (jat, n?a^ man an be*
nenüvebnern unb Lehrern yn loben pfleget,
nemlicl), bagfte Das offenen, bas ©unEle
flatv batf 3kräd)tlid)e beliebt jumad)en,unb
&a$9Kt|Kc&e mit Dem £ieblid>en, gefcfticlt $u
wrmifeben wiffen*
4. ^nn wenn bu biefe Qlrrffartwg mit
benen alten jufammen galten wirft, fo wirft
bufeljen, bagebenbie Morien, baburci),
bog barbep gejeiget worben, tt>ie man fie
$um ©lauben anwenden foU, gleich alöburd)
eine Traufe wiebergeboren unb neu werben,
unb be9.uno.audb in unferer %tit,yxiw
merbar leben, unb mit ibren berrlid)en unb
fefyr beutlicben Rempeln &e$@Mauben$nu>
lieft m gebraueben jtnbjur £ebre, jur ©tra*
fe, jur 3ucl>rigung inber©eredbtigfeit, jum
%eff , ja enbltdbju alle bem;enigen$vu|en,
ben Paulus bem$Borte bes ©Jauben^U'
treibet.
f. &enn was i1nbbiebMfcben©efcbidj*
te anbers, atebaspcbtbare2Bortbes©Iau<
bens, ober bas <2Ber? bes ©laubens, mU
dbes uns eben bat in be?$&afun&fai3Ber<
f e lebret > nxtö fonflen bk beilige ©e&rtfit
t)urd) 3Borfe unb Üveben fürfebreibet? Um
terlaffet man bep benen beifigen ©efd)id)ten
\>m ®hnbtn $u banbeln, (wekbes £>rige*
SLutlwi Scfcrif tw 14; C&etl,
nes auf bie S3abne gebraebt,) fo werben Öie
bepbnifd)en 4?iftorien weit wichtiger unb beer*
lieber fetjm Unb bemnaebmug notbroenbia
folgen, b<\§ ein «*oerj, fo leer &om ©laubeti
ifr, unb Der naturalen Vernunft folget,
eimn @cfel fcor benen brblifcften ©efd)id)ten
betommt, |te &erad&tet, unbafäniebtewur*
bige Kleinigkeiten gegen bk grojfen ^atm
Derer 3ftonard)en in ber 9Cßeft anfielet*
6. ©erowegen wirb ber gottfelige £efec
in biefem 53ud)lein, wie gebaebt, niebt al^
lein ben wabren Q3er|tanbunb©ebraud)be#
rer biblifeben ©efd)icftte, fonbern aud>ein
dufter unb ^Bepfpiel pnben, vok man fef>
bige (nad) ^auli Slnweifung,) nacb ber
5lel)nlid)feit bes ©lauben^ gefebief t ab^an^
beln; ferner aud), voa$ man urteilen foU
Don anberer i&ren Allegorien, unb in ber
^ibat alfo genannten alieniloquüs, ober weit
l>ergefucbten üveben, al^ bte bat>urd> tf>refi
ut^eitigen $Ui§ nnb KunfMn alled üerbun^
fein, unb bie goftfeligen Seelen beö 9}u$en*
unb ©ebraueb^, bm fk auö Sefung berb^
ligen (^ebrift Ijaben follten, beraube.n, in^
bem fite Diele unnü^e ^Oßorte obereitele0©e^
prange macben, unb mit il)rer fdlfd)lid) ein^
gebilbeten (3Biffenfd)aft prablen wollen,
2!men. Cbrijto, unferm ^)^rrn, fei) ewige
£bre fw tiefe unb alle anbere feine ^Barm^
^erjigfeit, bamit er unö reic&licb itberfc§ütf
m (jat, Amen.
4) Söorre&e
lieber ©♦ 5>omerani 2(u^
§jnnoif24-
C&nabeunb 5rte^e in £f>nffo! (Belobet
^ fey <&<£>%>%> m*> bev X>atcv unfera
59^ 5e^
17$ H« Porreben über anberer Zfoelegungen einiger 23iblifcben 23iicber. 179
Best wieber mit cüem geißlicfcen ©egen
bimmlifcber (5uter gefegnet bat, £pl)ef.
1. 1). 3, unC) mit tleberßuß tX>ei$eii6 unb
IPems ferne äSrwablten fattiget, bat
gefanbt fein Wort, unb ben CryffaK bes
itiflee, Seifert imö Schnee, por welcher
2Üfte niemanb fielen mochte, jerfcbmek
5«, «pf 147, i4,fqq» SBonwelc&esSQßortS
S>i0nern ifi aud) biefer 3obannee Pome;
ranue, Q5ifdJof unb QBorfleljer ber ©emei*
nein ^Bi.'tenberg, burd) benSBittenSOt*
teäunb unfern SSafer&
2« Sßon welches ©tenft bir nun, aller*
(iebfler £efer, biefer ^falfer, burd) tim (Beiß
(Ebrijli, (ber ber ©cblufiH 2>at>«teifi,
£fa. 22,22. £>ffenb. 3,7.) gefebenfetwirb.
3Befd)eg ©efebenfe ntdjt tlrfadx ifr, ba§
i$£ mit ^Borten fajtaufmu^e, barum, bo$
id& wof)l mi§, ba§ eß bir nid)t fcon meines
Seugmfles, fonbern&on wegen feines 3nn*
balts, gelobet genug unb ganj angenehm
feun wirb. 3>nn fo bu bt§ 33ucb lefen mirft,
t^etg t^ tDo^f, bu n>ir(l fclbfr jeugen, ba§ ber
©eiflljier rebet: Unb vebet (Bebeimntffe,
bie von vielen jfabren ber ber Welt finb
»erborgen gewefen, <£pf)tf.i, 4.. wie eöge*
gen benen alten unb neuen (§d)riften über
bie ^falmen möge aead>tef »erben.
5. 9JBtett)ol es $a§ bringet, fo man e$
urteilen will, fobarf id> bod) fagen, ba§
noebber tyfalte? t>on niemanb e(be§ Q3ü>
d&ep fcorfranben fmb,) alfoöerflaret worden
jfr, unb biefen ^omeranum benetzen in ber
3Beft faffen fepn, ber M billig möge ein ^er*
Flarer bes spfalterSgebeiflfett werben. @o
garbaben bieanbern fcbier^alle, ein ;e*
ber feine Sftennunjj unb ©utbünfen, unb baf*
felbiae ungewiß, über bij? aK*rfd)ünfle Q5ud)
get>aufet <$m wirb bidy aber bas gewif
fe Urtbeil bes ©eiffes 2Bunber lebren»
aber bie ^pranneij berer^apiflen Ijat mid)
gezwungen , meine ©aitenfpiel an bie
VOeibtn bieget öabylonier aufjubengen,
unb anbete $u treiben, ^f. 137,2. *Dod>
bat tlyviftw mid? beirlicb geroeben.
£>enn an (Jatt meines einigen, ( wekbee
Ctropflein ber Satan nidbt bat bulben
wollen,) muß er nun tnele unb groflfere
SDonneifcbUge, Äegen unb XPaffergufs
fe leiben , ^f 144,6.7,^1 jö muß tc^ abneb^
men, unb (ie waebfen.
s. £)amm barfft bu , lieber €efer , mei^
neö ^falterö nid)t mef>r warfen; fonbern
freue bid) mit mir, rübme unb fagee£)an0
^^rif!o, unferm ^)eilanbe, ber bir für einen
armen unb geringen £uff>er , gibt eitel 3Da*
übt, Sefafas, '^aulo^ 3obanne^, jafkf)
felbft ju hoffen, unb ntcbf allein ju baffen ,/a jKe
unb ftdj offenbar unb f)elle ju feljen, ^oren
unb greifen : unb ba$ ntd&t burd) eine^ S^
ber ober gunge ; fonbern bureb ganje^eer«»
febaaren, vek ber 68. ^>falm &. 12, finget.
^ie ©nabe fey mit bir. ^rnen.
5) fQorrebe
lieber ©. Slmbrofii SWoibani
Stu&epna, m 26. ^)fa(m^
ännoi536.
4. 3$ bötte jwar auc& angefangen, bor
fcer Set^ eine %xbtitw b»f SSticfr in legen; I
^ finb öor Seiten Dfef wunberlid&e ^
fd)icf)te in ber €^rifllicben. ^irefe ge#
fci>eben ; etließe trofllidb; etliche erfebreef lieb :
wie berer Wtcn £>ifforien unb Q5üd)er be*
jeugen. 54ber meinet ^(ttenö, wo ein fofc-
d)er peigiger ©eribent ju unfern geilen m*
re, (mc ber ©ried)en unb Dtomer gewefen
finb,.) unb ^ie ®efd)ie!)te , fo pdb bis baljer
tag(id>ebegeben, foüte auefrreieben , würbe
man fürwabr audy mand) SBunber k\tn
nn^^wr?» ^ßiebennafeier in biefemSSücb*
lein
iy6
y) Ucber 2>. HmbvXTioibani2lu6k$!m$t>zs26. Pfafme.
177
fein ein genoaltifleö ©fucf unferer Seit ©e>
fdjicgte befef>rieben iff.
2,£)ennicbbinburc!j Diel Uebung(©.Off
80b ,) babin fomrnen, feag id)febier anhebe
ju glauben, ©Oft feu ©djjopjfer Fimmels
unb Der £rben. äBeld)en $e?f nun unb
allezeit /ebermannalluiwobl Derffeljet, unb
uns auffer £eib unb £eben fti$tt, in allen
Creatoren?
3. (summa, £>t§ geben ifi fein nu$f,
©Ott ift in gar öeraebf unbtmbefanhf :Un#
banf i(! ju grog. &omme nur, ^ob, unb
würge t)te bofen %$uUn alle. Unb Cbrifiu*
belfe uns in fein ü\eicfj* ^)ier cfl niebf s ©u*
fe«; ber ^Teufel ifi 2lbf in ber SfBelf, unb
wrfTanbenbaf, unb'nodj Derben wirb ,1 feine trüber fmb aHjumal 33 ruber SXaufcb,
obne icb allein, unb ef liege arme (gunber
unb Darren, als^ofes, Qaüb, €faias,
unb berafeieben, (unfer welcben kl) mid)
rübmenmufj, Nos poma natamus, lieber
^ferbemtjt unter ben Sfepjfeln,) biefelben
galten ®Ott für einen wunberlicben^ann,
unb fpreeben ; ba§ feine (Sdbepffiwa feo ei*
tel 28unberwer£; fo boeb fa|t wenige fold>e
feine 3BunberwerFefeben,obwol /ebermann
feine @cbopffun$ fielet, unb mie (gt.^au*
lus 2(po|Mg. 17.tt.2y. fagf, febier greifen
unb fublen muf . &ber icb bin ber groben
©efeüenaueb einer, biefcld) fein ©efebopftbut, fo ttor Reiten ^unber gedjan bat,
noeb niebt begreifen , unb (wie gefagt,)
faum angefangen foldjes ju glauben, ba§
mieb alten (Scbuler, unb nunfaj! einen tter*
lebten £)octor, billig medjte wunbern, vok
^u unfern Seifen \)k £eute, fobalb fie in ein
Q3ud)ried)en, alles wnjen, was ber $ii\u
ge ©eijt weif?, ©eben gleicbwol babin , unb
feben niebts, was ©Oft taglicf) ttor unfern
Sfugen tbut, bas btpbt fdjrecflid) unb trofb
lieb ifi; febren fieb aud) nidjfS baran, als
wäre es alles ein ©auf elfpiel. (So aar tief
ifi bie menfd)licbe Sftatur bureb Sbams
(Sünbe gefallen tton ®Ott unb feinem 33il*
be, basijt, tton©£)tf unb feinem £tfernifr
ruf , ba§ mir emeb nid)t erFennen unfer felbft
Mb unb geben, wie munberlid) bajfelbefag*
\id) tton ©Ott gefcbajfen, gegeben unb er*
galten wirb. 3&as ifi es benn SBunber,
©bwir barf, flarr, jlocfblmb, unb 3\lo§e
finb gegen anbere feine SCßunberwerfe, foer
Unb l>etffct t CurauimusBabylonem,etnon
fanatur. £s iff Traufe unb Crefam tterlo*
ren an ber lieben warfen gruebf.
4. £)od> laßt® Ott [eine©ute ni$f,unb f but
immerbar SBunber uber^OBunber, Sieben
nacb Seieben ; unb berfelben ttlidjt fo $emlti$
unb greipieb, baf? bergleieben ^ut>or niebf gef)6^
ret noeb gefeben finb: Ob er bamif unsun*
bußfertige frof^e ^er jen bemütljigcn f onnfe ,
wie3efuS ^iracljfagt: ZbuenmeVOun*
bw, gib neue Seichen, @ir» 35, & ©enn
es ift eben berfelbe ©Off, ber /e£f ^unbec
unb immer ^unber f§un mu§; obne üaf
wir t>k vorigen unb alten ^unber (mit
wir fie nid)t gefeben, fonbern lefen unb bo^
ren,) groflfer aebten , benn i>k jefcigen, fo
wir f^eri unb boren. Unb ünfere ^ad)f
fommen (m unferer Seife©efcbiebte an ffe
f ommen würben , büreb ^5ucber , ober fonff,)
üiel bob^ adbten werben, m^ wir jtefet tbun
unb leiben , benn wir felbjl, tk wir babeij
finb, unb ^um $:(jeil felbf! bas (Spiel fpie^
lern 5(lfo bleibet &Oit allezeit wraebfef ,
wenn er ba ifi; wenn er aber weg ifi', fo
fuebt man benn, unb fraget nad) t'bm, fm*
bettln aber nid)t; wie er fagf: Jbvwet*
öet mid> flicken, unb m'c^t finden, 3o^
7. $. 34*
#• Sttfo wirb es biefer QifiMk, in biefem
^Bucbebefebrieben, jule^t aueb ge^en. &v
fen werben es Diel: aber Dergeffenwirb man
es balb, ob es wolfoteije fc^reef liege Sieben
CK » finb
jg2 IL >?orreben übet- anberev Auslegungen einiger 23iblifd?er 23ud?er i&
ßnb,bie fid) jur^ropljeten unb ^Ipcffel 3eiV
fen wol vergingen, unb billig foüfen unt>er^
geffen bleiben, wo wir nicl)t fojjar unbug»
fertige unb t>evflocfte £eute waren. (baf?
®£tt erbarme!) 2Jber wo wir uns ntd&t
werben baran-f eljren , fo wirb er aucf) nidj)t
feiern, unb folcl>e Seiten nacl)brücfen, unb
fiel) erjeige», ba|5 er fiebenmal fyärter unb
ffdrefer fei), (m 3$tof 26, j8. jteljeObenn
wir fmb. 2Bir werben bennocl) muffen
fkrben, unb ifym ben Fimmel lafien, wenn
wir uns gleich auf£rbenfel)rverbru§lictyunb
befd>miffen machen. £s l)eiffet : Dedifti
metüentibus te fignum , vt liberentur , f))f
eo, 6. 2Bas fraßt er benn and) nac& be*
«en, bie nad) ihm nid)t fragen? €refann
ityen wol entft^en, wenn fie es glauben
wollten, ©läuben fie es nicF>t, fo erfahren
fte eS* Volenti non fit iniuria.
6) Sßorre&e
5luf $*♦ €gi)Wt 3a&«* gtffo
rung ISN 51. 9>falm&
3(n.i?3v
i.
Ä(£5toß! ju biefer gstf, burd) bie reiche
3^> ©nabe unb^armjjerjtgFeitC&ÖfteS,
allenthalben, unb fonberlid) bep uns ^ent-
feljen, baS tyiliQt (Evangelium reid)Iicbauf^
gangen iff ,e unb gewalriglid) leuchtet, üa*
fcurd) unzählige ©reuel, 3rrfal unb Sftifc
krauche niebergelegt ftnb, unD viel 2lergetv
nif im CKeiclje Cbrifli aufräumet ft'nb,ba§
man moebte an gegenwartigen unb bereits
ausgegangenen 33iid>lem genug haben.
c. $fber weil aueb wieberum ber (Satan
mdtt fcblaft nocf> fepret, immer mef)r unb
mehr anbere neue ©reuel unb 2lcrgerniffe in
ben 3Beg $u werfen, unb aufuiricften, bat
mit et bem (Evangelio feinen tauf ()inbere,
unOjvjmfraftf^wa^e; fo i(t ijed) *on*
notf>en, bag wir aud) nid)t fd)lafen unb fr
cf)er fetm, ober fülle feftweigen, fonbernaucl)
immer meljr unb mebr anhalten, unb ba$
(Evangelium fleifig unb reblid) treiben, wie
uns @t Paulus 2 ^imotl). 4,2. fqq. ver*
mahnet, unb foric&t: Prebige bae Wovt,
kalte an, es fey 311 rechter Seit, 06er jue
Un$ett, ßrafe, br&ue, rermafcne mit
aller (Bebulb unb .£ebre4 SDenn ee wirb
eine Seit feyn, Oa fte bie betlfame £ebre
nicfyt leiben werben; foubew naefr t^
ren eigenen Außen werben fte i^nenfelbjl
Hebrer auflaben, nachdem tbnen bfe<Db#
ren Juden, unb werben bie (Dbren ab*
wenben von ber W>abrbeit, unb fid? $u
ben fabeln febren. 2)u aber fey waefcr,
allentbalben, leibe biet), tbue ba$ XVcvt
einee ü£t>angeli|c^en prebigers, vid)tt
bein 2tmt veblidi) au&,
3.5urwaf)r, biefe^orte ©t ^Paulibur*
fen wir /e|t nic()t me^r glauben ; ber ©lau*
be ift uns in bie £anbe Fommen, ba$ wirö
leiber greifen unb füllen muffen. ' 3cl) wiU
fcpweigen, \>a§ toh fe^en unb ftoren, voie
i>k Zeute i^re =Ol)ren von ber 2Bafjrljeit beö
^vangelii ui ben fabeln ber 2Roftengei)lef
fe^ren, unb mügen feine ^e^rer Reiben, olv
nebiebaprebigen, was fie geluflet nj l)o*
ren, unbbiei^nen bas 3ficfen ber Dljreti
buffen f onnen. <%Bk y%t bie (Sd)wdrmer
nid)t leiben Tonnen, red)t t>om (Sacramenf
ju prebigen; es i'ucfen if>nen tk £>l>ren fo
fa(!, unb ftnb fo luflern ^u ^oren, me es eU
tel 55rob fei;, M laffen ffe fid) gern fu^eln
unb t rauen. (Das muffen [eine £ef>rer fetjn,
bie laben (Teaufftcb, bie fonnen fie leiben,
ja, loben unb preifem
4. Sllfo, bie £OBieberfdufer unb anbere
^rauffebanber buffen iljre £uft unb Ö^ren»
(uefen mit ben 'Sahein tkw @ei(t, unbmug
eitel ®eift ba fe»n, Gaffer fep Gaffer*
X)er5l|>o(lell)atfte war>vlic6 mitredjterSar*
bt
184 £)ffuftTl jqba-ggcglaymigfregyr, und 7;iD,&bem'ifregfsftenPfalmg, igy
&e g*mafrlef , unb mit Den rechten SBorten
au£geßri4Kn,ba§ er ifrnen jufd)reibet: £3te
fcaben &uß $u Öen fabeln , tmö bic <£>§*
vm iütUn fte. £)emt es tf! auefr Feine an?
bre Urfad)e ifrres 2fbFefrren$,o(>n allein , bag
jte Der 2Bafrrfreit uberbrugiö worben, unb
fcuft gewonnen fraben,m froren, m$ ifrnen
öefdüt , unb nad) bem ifrnen t)ie öfrren j\x*
cf en. @£ ift wafrrlid) fcfrmer , in fold)er
Seit m prebigen, unb füllte einer wof unge*
bulbig werben, bas 2üM ju lajfm, unb m
fpreefren: 2Boüt ifrr benn mm Teufel', fo
fahret immer frin. ^enn es ift jumal um
traalid) §)ing, ba§ auf einer <Sette bte ^a^
piften mit Seuer, <^d)werbt, 3BajTer,twb
aller Watyt bes Teufels bambn wüten;
auf ber anbern <&t\u$>it überbrüßigen Ovot*
tengeiffer unb lüflernen leichtfertigen .petv
jen, mit aller £ifr be*> Teufels bawiber FhV
gern unb bicl>ten. £>frne m$ nod> ift t)£e
UnbanFbarFeit unb Sßeracfrtuna bepbenljn>
fern, unb unter uns felbft
?. $ber wie follen wir frier tfrun?£gfreift,
Wie @t. s1>aife lehret: £etbe öid>, lebre
un& Jfrafe, fcraue mit aücr <5ebulöy
2$im- 4,2. & ift affo üerfunbiget, e# fofl
alfo gefren. £)aram wirb auefr nifytä an*
berö braus, wir muffen eö fo laffen gefre«,
unb uns mit ®ebulD bef? alles erwegen, unb
gletcfrwol fortfafrren mit fefrren unb flra*
fen, unb unfer £efrramt unb ^rebigerwerF
immer treiben , unb rebfid)' ausrid)ten.
®£>tt wirb t>k juefenbe £>frren unb luffer*
nen #erjen wol finben.
6.§)arum weilbiefer fefrone ^fafai, wel*
d)ec berreefrten £auptpfalmen einer ifr, unb j
burcfr^R %)bium red)t auf ba$ Sjmpt*
ftoef unfrer Sefrre ift gebeutet, fca* t>a freist,-
Q3tifTe unb Ergebung b<?r ©unben in §frrM |
fto; frabe icfrs für gut angefefren, burdjfcen!
(Drucf ausstoßen, als auefrein ©tfief unb
£ulfe unfe^ ^rebigtamts , wiber t>k /u>!
cF enben überbrufrigen Obren , ob er aud)
burd) ©£>tte'$ ®nabe mod)te wefrren benen
8'abeln, unb bod) etlidje bep ber ^afrrfreit
frelfen befraltem ^Öefefrle benfelbiaen allen
ikbfyabtm ber S&afrrfreit, unb wunfefretfr^
nen, ba% fieifrn mit grofier ^rttc^t lefen,
m?obunb ©an| ©ö^ bem^ate^in
£frriffo3@fu unferm »©eilanbe, 5lmem
7) SSonefce
2Iuf ©• Urbant fH&egü 2(u^
flung ober t>en 52. ^fülrti/ tsibee
6ie blutbücfttgen ©auüten
unö ©oeßiten ?(n» 1541t
i.
^$Stewol ©octor Urbanus Jlbernua fe*
3^3 liger je. meiner \ nod; Ferner ^orre^
De beburft auf feine ^uc^er, fintemakrfth;
flcft felbfl niefrt allein fr od) gnug gelefrrt,
fonbern md) frod) berüfrmt unter ^>m My
rem ber freiligen €frri(llicfren ^irefre m unfe^
rer ßeit, al^ ein reiner recjtfcfraffeuer beö
freiligen reinen, untterfa!fd)ten ^angelii er^
Fannt, t>on allen 3vecfrfgldubigen e lieb unD
wertfr gefralten if!; benner bem pabftifefren
©reuel unb allen Motten mit ^rnjrfeinb.ge*
we(i , (wk ber 139^ ^>falm \>, 22. fagt :) Jd>
baffe fü im ved)ten fgvnfl, öarum pn6
fie mit- fetnö, £)a£ reine ^DBort ©Ofteö
frat er fret#id) lieb gefrabt , unb mit allem
5fri§ unb $reue gefranbeft, rok feine
feefrriften be§ ifrm frier unb bort reicfrlid)
Seugnig geben.
2. ^ocfrweil mams allfrier l)(\t foffenbru^
efen, habe icfrs wollen mit meinem 3euani§
bz0i$t laffen ausgeben , fonberlicfr weil ec
ben ^3lutfrunb unb ^eudxlmorbbrenner fo
gar mit £rnft meonet, ob er benfelben gleid)
niefrt nennet; unb anmfel>«n ift, wo er fraf>
te langer leben follen, ev tiouvbe ifrm viel baß
W 3 in
i$6 IL X>orreben über anbtvev Auflegungen einiger Sibufcfcen Sucher. 187
in Die 3BoHe gegriffen babem <2Biett>olai^
leS ©cbreiben unb glagenui wenig iftitber
folcben unerborten Q5üfewid)t, ba§ er billig
allein ©Dttes §ow unb. (Strafe (ben
er fe&t frecblicb veracbtet, unb Damit ju fetV
nein QSerbammniß getroft rennet unb eilet, )
öorbebalten feon foll; fo bitft öoc& aucb ju
folcftem ©len feinet QSerbammnijfes, ba§
man getrofl wiber ibn fcbreibe, Hage, rufe
unb feufte , beijoe , ju ©Ott unb allen €rea>
turen.
3. Wan ftebet an folgern Sftorbbrenner
wot, ba$ bte tyapifttn^n ibrer@acbever*
zweifeln, bei) ftcb befcbtojfen baben , ®£>tt
ui 3$erbruf? unb juwiber, alles wiffentlicb
unb mutbwilligltcb $u tt>un, was bem ^eu*
fei lieb: ben baben fte ermaßet ju ifyrem
©ott; £errn, &ti)u§ unb $rofl. 2£ol?
an, fo lafie man fte alle binfabren. (Es i|t
S3ieb unb (Stau", fW$ ber Teufel, unb
trieb feiner Butter Stiegen in ben ^intern.
©oleber ©ott fott folcbe Creaturen baben :
folcbe SBaume, wie 3otban 5Rid)t 9, 14*
faget, fallen folcben Rhamnum, Storn*
4. <2Bir füllen ©£>$$ banfen, bag wir
aus biefem Ucbel lernen ,e was ber Teufel
unb fein ©efmblein für 5rud)tlein fmb, Daß
wir uns vor il)nen büten, unb bejb fleißiger
beten mögen. £>l>ne Sweifel lagt ©£>$$
bem Teufel folcjbenSttutbwillen unb Kammer
ntc^t &u; er wirb vi*l ©ufes jule^t baburd)
wirfen, wie @t. ^ugujunus fpridjt: @o
gut ijt ©Ott, ba§ er fein Q5ofes lieffege*
fcfje^en , wo er nid)t ein beffers braus ma*
djen wollte. 2lbam bat er laffen fallen;
aber baraus ifi Fommen folcbgrofj ^eil,ba§
<30tt ift Sftenfcb unb unfer #eilanb wor*
ben, unbba/ bamit bk menfcblicbe Sftatur
unmaßlicb bober geebret , weber fte ber Teufel
fcureb ben Sali gefebänbet (jatte ; vok @t^m*
brojtuS finget ; O beata culpa, qua talem flie-
ruit habere Redemptorem. ^ftt'cbt, bafjer
bas Q3ofe lieb ober gerne babe, (fonff würbe
er bas ©ufe niebt Darauf febaffen/ fonbern
bas 23ofe alfo laffen bleiben unb nmebmen ;)
fonbern ba§ er, \u ^krbrußöem^ofenunb
bem Teufel, feine &iU bcflo reiebfieber er>
Heise, ju feinem £ob unb £bren.
S* Unb ift biefe 9vutbe bes SftorbbranbS ba*
ju aut, ba§ wir nac& bem 5^fcb babureb
ge^uebtiget, urp unfer ©laube t>erfucbt, ge^
prüfet unb geläutert werbe, unb alfom'cbt
allein bei; uns unb in un$ felber j'e lanaec
j'efMrfer werbe, fonbern aueb in anbere£an>
ber je weiter ausgebreitet werbe. ,£)enn
fte febret unb iwinatt uns ernflltdb ju beten«
€in ernf^(icb ©ebet aber ift tin allmacbfig,
gewaltig unb ftegbaftig -£)ing. €s füllen
unb müjfen boeb Die ^(apiflen, unb ibr
©ott, ber Teufel, mit üjrem ^uten unb
Proben niebtsanberstbun, benninbieSffcfje
blafen, ba§ ibnen bie Sunfen unb 5(fcbe in
bk klugen flieben, ja unfer ^euerbes ©lau?
bens unb feöangelium befto beüer leuebtenb
unbbrennenbmacben, ftcb aber felbft enD*
lieb febanben unb fcerbammen, ^iü bep
febweigen, ba$ es aueb bas weltlicbe fKegtV
ment wacler unb toorflfcbtig macbet, biefau^
te @icberbeit# bepbe, im©eiflunbgleifcb/
bas ifl/ im geifllicben unb weltlicben @tan^
be vertreibet: baju bas |anb von vielen biv
fen wunden ^Suben räumet, welcbe ber
"üftorbbrenner unb^3lutbunbe, bie^apifien,
fo febanblicb um ibr £eben bringen, unb ibr
$5lut auf ibren ^opf laben.
6. 3Bir, fo ba glauben, baben ben recb^
ten $rofi von €brtflo unferm $£rrn,3ftattb.
io.voo: 2lud?bte <^aare auf eurem 4>cm*
pte finb aüt gablet; unb gacb. 2,8:
U>er eueb anrubvet, öer rubret meinen
2(ugapffel an; barum faffet euere Beeten
mit (ßebulö, £uc» 21, 19. OTieberum, Yoa$
W ^orbbrenner famt ben ^apiflen^uge^
war*
■■ ' ■— — ■ i ■■■■■ — - ^— — — — ■ M ^ M _,, IILJ i_ub_ht — rrr"^**^*^^""**
188 8) Uebec örentü 8usleg, fcee Preöigers ©alomo, unt>9) beePropb.Bmos. 189
warten Ijabm, finget Dtefer ^>falm, mit) Die*
leanbere mef>r. @ie wollend alfo baben,
oftne unfern ©anf; fo log geben, n?aö fca
gebet, unbun^ fcem 5orn <B(Dcte$ &aum
geben, 9iem. 12, 19* Unfer Heber $&n
erhalte mti> ftdrfe uns unfern ®laubtn, ber
leib mu§ boc(> fonpabin fahren, ber 35aud)
mit ber ©peife, 1 £or* 6, 13. 2lmen,
8) 'Sone&e
lieber 3^4 Sörentii Sluölegunö
öeö ^reDißerö ©alomo*
£»1.1527.
£)em 5«r Heutigen jfabanm Secen'o, £)ru>
cfenu]#anau, ^artinus £u#er,
r«
ßgrnaöe un5 triebe in (E^uflo 3*£fu.
*&) 2Bicwol id) nodj nie fein Ö5ucbfoger*
ne bdtte laffen bruefen, als meinen Ecclefi-
aften, ben icl) fytt ju Wittenberg gelefenfya?
be, buref) ®£>ttes ©nabe, (benn iebsaueb
für ein nu§ltd) unb notbig Q3uc& ^alre, für
alle, btc ba foüen regieren unb anbern t>or>
fteljen im äufferueben weltlichen fKegiment,)
fo bat fid)ß boeb bieder nicl)t wollen febiefen,
ba% icl) fom'el geit unb Gräfte batte mögen
(jaben, unb weif? auef) noef) niebt, wenn icl)
baranfommenmag, it>etl beö StottenSunb*
allerlei) ©efebafte täglich mefyr wirb,
2. ©oc6 bin icf) be§ alles beftomebr &u*
frieben, weil id) bore, bagibr vorgenommen
babt, beö $mn jfobanmsörenm ££ccle<
fiatfen ju bruefen: welkem id) aud) t)on
#er;en weichen wollte, wenn mein J^ccle*
fiaftes febon angefangen wäre» SDenn icl)
midj gar trojtfid) »erfebe, baf? ©riflus nru
fer ££rr burcbbenfelbigen$ttannweröeun$
1« t>- 9» nemlid), Oaß er mächtig ifJ, bit
beilfame ©4>rift ju bändeln, unbfo trefft
ücfc geruffet, t*riöer bte Motten $u f«d?'
ten ; unb ba$u folcbes beybet mit aller ® <*■
mutlj, gleif unb Slnbacbt ausriebtet.
3. C^rtfruö unfer lieber #@:rr wollte fof>
cbeö fein liebftes Övüfteug rein unb fein er*
ballen, unbbielbur<JMbntl)un, wieerbentt
gnäbiglicf) angefangen bat, uns allen ju$ir#,
auf ba§ wir bodb aueb bei) unferm armen
Häuflein feljen, bej? wir uns freuen mögen*
3Denn fonfr allentbalben bäßlicbeunfreunbli*
d)e ® liefe be$ leibigen (Satans febeinen, in
feinen Motten, ©djwarmern, unbwüjten,
wilben, frecben@ei(!ern, att id) nie gelefeti
noc^ geboret böbe. £a(fet um bitten unO
f^reyen ju (Efcrtflo unferm ^etlanöe , obi»
ne ?faft?6ren : benn ber ©atan mut obne
Sfurtötw. hiermit ®Ottt$ ©nabe befrV
len, $(mem
9)93<met>e
lieber 3o^55rentti 2tuöleö««0
i)c^ 9>topf)etett 2imc^
SSferteutfc^t 2fnno 1530»
/.
nabe unb griebe in C&riff oS^ftt, unferm
^)@rrn. ^ein lieber 25renj, ?peine
Slu^legung über ben ^r op^eten %mtö f omml
wieber ;u bir, welchen bu mir öorlangft gen
febief t battej!. £0 iii aber ntd&t meine@cbul^
ba$ er fpat gebrueft worben, fonbernbe^
nigen„ bembutbngefcbenfet^attefl. ^ßBaö
i^n ju biefem^erjug beweget b«f/ »fl m&
unbewußt CDag bu aber atö fonberfteber
tiefe 5tueleg«n0
©emutb Mne$ ©eifleö
be^ ^ropbeten meinem Urtbeil unterwirtefc
etwaö^uteg geben, weilerbtsberforeidblicl): unb ich barinnen anbern, beffem, oberbOi»
i(! begabt mit benen jwo bo&en rechten b* t>on nebmen foate, m$ mi* gut bttnfef,
fd)6pic&en ©aben, bat?on tymlm fagt $i(. lfblc^ fei) ferne oon mir, baf tc& b^r fciertn*
nen
i9<3 !!♦ üorreöen über anberer Auslegungen einiget Sibttfcfcer 23öd)ei\ 191
nen m ©efallen fei>n follte. £)enn toeil es
fonft in ber SBelt wrbrießlid) ijt, in eines
anbern Q3ud)e feine ßunft unb fjoljen SBer*
flanb bereifen wollen; wie tnelmefjr ift es
unter ©riften unleiblidj, ba§ einer ifym bte
^eifterfebaft über @#fer, bie bo# einer*
le» ©etfi t>aben, anmajfen wollte* €S ijt
baran Genug, bafi man probire bie ©eifter,
ob fte aus ©Ott fmb, unb wenn man fte
probfcet Ijat, alsbenn in öftren Ijalte, im<
li$ annehme unb füjfe, unbbie^offartber
9tteiffcrfd)aft balb fallen laffe, unb wieber
jum @d)üler werbe, £)enn es fann nid)t
fehlen, wo ber ^eilige ©eift rebet, M§ er
fofd>e ©inge Rubelt, bamit er alle $?en*
jc&en , fo auf biefe SBelt fommen mögen,
ftm unterwerfe unb gu (Sd)ülern madje:
benn feinet QBei^ei t feine gjaljl nod) <£nbe ift.
s. 2(ber über bas fjerrlic&e Seusmf? bes
'©eijleS , r>a(te tc| üon beinen (Schriften fonfr
aud) fo t>W, baf baffir meine QStidjer ganj
unb gar ftinfen, wenn kp fie gegen beinen
unb beines gleichen 3$ü$er 6«lte. Unb
l)eud)ele bir Ijierinnennic&t; icberbi$teauc(>
nid)ts, nocljrebe etwas fd)impfM)es; fower*
be i$ mit meinem Urteilen aucfjnid)t betro*
gen. S)enn id) lobe nid>t ben gentium;
fonbern ben©ei|t, ber in birbielfreunblid)er,
Keblidjer unb frteblidjer ift, benn mein ©eilt,
aud> mit allerlei) fünften ber 3Boljlreben>
fyit öeu'eret. (So fleußt audb bafyer beine
6vebe wl reiner, (jeller unb beutlicber, benn
anberex^eute: barum es bem £efer auclj
mebr geliebet unb ju £erjen gebet 2(ber
mein ©eifi, über bas, ba§ er in ben freoen
fünften unerfahren unb ungepoliret ift, tbut
m'djts, benn Daß er einen grojfen 2Balbunb
Raufen ber 2Borte ausfpepet, @o (jate er
au* bas ©liefe, baß errumorifc{)unb|lür>
mifd) ift, unbalfo ein Dampfer ift, unbmit
tmjabligen ungeheuren gieren immerbar
ft$ fc^asen muß ; Unb fo man $ro$ S)rm
ge mit f leinen t>ergleid;en modjte, fo&abeic§
von bem werfadjtigen (Beiß <£h&, i£6n*
19. £ap. öen XVinb, Bturm unb 5euer,
fo bie Serge jtimßc,' unb bie 5elf^n $«*
fcfcnettert, befommen; bu aber unb beine*
gleiten, bas ItcblkV Saufen unb VOt*
ben, bk ftille fanfte Suft, fo fuljlek
N 3« Unb bas iftbklltfad)e, baßauc^mir
felb(r, ic&gefcbweigeanbern, euere Q3ud)ec'
unb 3*veDen beflo lieber unb angenehmer finb»
3ebod) ttiftt kl) micl) felbef, ba$ id)Sbafuc
\)o\te, |'at)ielme^rweig, baßOO^^er,
Hausvater im ^tmmel, für feine groffe
Haushaltung audf> eines ober me^r^ne^
te bebarf , bk ba ^art wiber Ijart, unb ernll
wiber ernjt fem muffen* ©leic^wie auf tu
nene£norridjten $t)t ein hattet eiferner $eil
geboret: unb wenn ©€>ttbfi|en unb 3Bet>
ter leuchten ld§t, fo muß nid)t allein ein Üve>
gen brauf fallen, ber es alles feud)te mac^e,
fonbern attef) ein Bonner folgen, ber alle«
bewege, auc& ein 33lü), ber bie ßuft reinige,
auf baß bie £cbe beflo bejfer unb me^r 5mc6^
te tragen fonne.
4/@olcl)e ©abe^ötteS aber, fot>or^
ne^mlid)inbiröoranberni|l, l)abe idj fon^
berli^lieb, unbe&refie, baßbu bie £eljre
von ber ©ered)tigfeit bes ©laubenS in af^
len beinen 33ücl)ern fo treulich unb redjtfdjaf*
fen treibe^ ©enn biefer ^3unct ift bat
^auptjtücf unb ber $cffleine, ber allein bit
^ired)e ©DtteS gebieret, |larfet, erbauet,
erhalt unb f*ü|et: unb o^ne ben fann bie
Äird&e ©Ottes niebt eine fetunbe befielen;
wie bu Reibet , lieber 25ren$ , woljl wäfa
unb be§ mit mir eins biff, unbberWbenum
biefer Urfad&e willen folc&en QittiM alfo ge*
waltiglicb treibefr. ©enn es f ann aud) hi*
ner in ber Jxird&e etwas red)tf*afFen lebren,
ober einigem ^iberfac&er wol wiber Wen,
ber bi§ ©tßcfe, ober me es <§u Paulus
O;
2 xm* 4/ 3- nennet bkQeQmbtKtiwUty
152
Ä.
9) liebet* ~jofyann 23rentu Auslegung bee Propheten Ztmos.
15p
re nidjt red>C 3?fa)Tet ^af , ober vote Paulus
felbft fprid)f, über 6er £ci)i*e nicht veft
W*. £>e;1>alben id) aud) mit grojfem Un*
millen mid) oft brüberberwunbere, me(Sf.
JpieronpmuS Den tarnen, t»er $trdjen©o>
cfor, unO DrigencS, ber £irc&en Sftagtffer,
naci) ben ApojMn , t>crt)«cnet habe: fo man
bo$ nid)t Uid)t\id) bei; iljnen brei; S^^cn fi'n^
ben mag, ba fite Don ber ©eredjtigfeit bes
©taubenö leljren; au$ aus biefer bepber
S3ud)er allen ntc&t einen ©jriften machen
fonntefl; alfo fc!)weben unb flattern fte um*
ber mit Allegorien t>on ben Jpijforien, ober
laffen ftd) einnehmen unb oerfubren mit bem
gleijfenben @d&ein ber guten SOBerFe. Unb
(gt. Augu|tinuS n>are eben aud> ein foldjer
Sftannworben, wenn t(jn'ule|tbie^elaa>
am nic&t alfo geplagt unb in $aniifd) gejagt
Ratten, unb mit £rnjr getrieben, bafj er btc
©eredjtigFeit bes ©laubens Ijat muffen ber*
tfyeibigen ; über weld)em&a£balg unb £ampf
er, naebben ApojMn unb erflen Katern,
fafr allein ein redjter ©octor unb Seljrer ber
£ird)en n>orben ifl.
i* 3d> fage aberefold)eS nid)tbarum, ba§
id) ben teuren Katern ^amit etwas entu'e*
im wolle , unb tt)ie es (St. ^ieronpmuö
felbfl nennet, benen £raen t)k Stoßen aus*
|M)en; fonberh 'baf.id) wiHjebermanniglicb
bermalwetljaben, ba§ fte ber SSater93ö*
d)er mit gutem Q3ebad)t unb fd)arfen Ur*
tbeil lefen, nad)ber9\egelbes ^eiligen ®ei*
fteS: Pi-dfet alles :c. 1 ^jeff. 7 , 21« unb an
einem anbern£)rt : öewa^i-et bte(?5eij?er :c.
1 3ob- 4 , u auf bag mir reine ^fjiere ftnb ,
unb mit gefpaltene/i Miauen einher geljen
mod)ten. Unb wir fefyen, wk btejenigen,
fo es ni$t tfwn, bon allerlei) 3Binbe fak
feber unb ungewißer £er>re umfjer getrieben,
auf unb nieber gejagt werben, unb in eint
falfd)ec Opinion über tk anbere fallen , lernen
wol thpid), aber fommen nimmermehr *um
Hatten ©ctjriften 14, C^eil.
redrten QBerflanbe ber SBa&rfjetf. Unb mir
folebes \mnid)U allein feften, fonbern i)abm$
and) erfahren, ba wir unter bem^abfftljum
in bergleicben 2£inbwirbel ber £ej>ref)m unb
wieber getrieben worben, biß uns bie@na*
be ®Ottt$ an einen ftdjern tyovt ober Ufer
gebracht, unb auf ben gewiffen gels €f>rt*
j!um ubmt ijat, bag wir berfteberf ftnb bei?,
fo mir prebigen, lernen unb allbereit \)abm,
unb nidjt mel)r alfo !jm unb mieber manfen
bürfen*
6. ^)ee§atben bim id) hid) , ba$ ba alf»
fortfaf)rejr, (miebubennt^ujl,) biefen^
UM, bon ber ©ered)tigfeit bes ©laubens ,
ernjtf id), &ud)bi$ *um Ueberbru§, t>oral*
kn fingen unb allen Orten *u tvtibm,
mo bu nur fannfr. ©enn es tfr fenjl Die
gan^e ^Beltboller Schreiber, (Sd)rei)erunb
©ruefer , ^)k nid)t gnug biefen Artifel t>er#
achten fonnen. © ftnb ü)v and) biel, t>te
ilm gar fjajfen unb verfolgen, unb tfjr no^
Dielme^r, (biemeilfte (bn(l fernen ©djabflt
tbun!onnen,) bk i^n Derbunfein unb Der*
falfc&en. Unb tfl folc^es fem.^BBunber*
Denn biefer WctiM iji bes %$tib$ ^aamen
einige Jerfen, tamit er ber alten (gc^lan^
gen ben £opf mtrit , unb iljr ^[Biberfad&er
ifL ©erf)alben fo fann aud) ber Teufel
mieberum anberS nidjts, ben biefem &aa*
menfeinb fepn, unb tbnin t>k fiaftn fi^
eben. Aber , ob er gletd) mit un*dfju'gen
unb gefd^minben £i|len unb £üc£en <^c|a^
ben anrichtet; bennod) fo Fann er bte £>ber^
ftanb niefet behalten, noc^ ben (gaamen jer^
lnirfd)en; miebenngefc^riebeni|T: ÜZvvoivb
btr t>m 2^opf zutreten, 1 9}?of. 3, 15-, unb
liefet nid)t gefebrieben : ^5u mirf! feine $tt*
fen ober ^opf j utreten. £)ie ®nctit unfern
^)€rrn 3^fu grifft fep mit bir, unb bitte
für mid). ©egeben in meiner <2[Büjten, am
25, ?:a9e 5(ugu(li, Anno 190.
9*" 10) t>or^
i94 *!♦ Porreben über anfterec Auslegungen einiger 23iblifd>er Bücher» 197
10) 33onet>e
2(uf ©♦ Slmbrofti SDtotbatri
Stillegung aber öa$ ^errltc^e S}?am
iat unfern 3>Srrnunb £eilam
$)?arc. 16.
(Bebet tyn in alle Welt»
i*
wijfen nod) (Mten wollen; fonbern tljreä
©efallentf ein jeglidjer ttjun unb lafen, wie
ber Teufel unb haß gleifdj leljren* @o!d)e
gett feljen wir t)a 't>or klugen erfüllet* ©enn
nad>bem burd> ©Otfeä ,wunberbatftdje unt)
fonbcflid&e ©nabe heß feibigen €*nbed)rifls,
bes ^abfit&ums, greulid)e, fc&recfl icf>e €iV
$en unb Sßerfüfjrttngnun offenbaret unb an
ben "^ag fommen ftnb, fangen bte £cufe an,
gar nicJ)ts mebr in glauben, Unb weil fte
fcon ben 23anben unb ©triefen htß ^abjfr
- tfl bei) mir Fein gwetfef , ber Qüngffe
e^agfet) nid)t fern, fob wol bte f)ocl>
tterftänbige unö uberöernunftige QBdt t>e§
feine @orge tragt, gewif?, e^fjabe nod) lan*
ge ntcbt Sftotb ; unb wirb je langer fo öerruc&t
unb bofe,ba|? wo gleid) Fein Süngfter^ag
x\id)t Fommen foüte, müßte bocf) fte felbft,
biefjoc&tterjianbige .Vernunft, fagen: £$mo>
ge unb Fonne hie £ange fo nid)t flehen nod)
bleiben , fonbern mü|te entweber eine ©unb*
flufb, ober ©obomd Krempel Fommen, wo
eß anberö wafjr iff, baf? ein ®Ott fep, ber
Unrecl)t(!rafe; wie i>on Anfang ber 3Belt
ber Krempel un$a()H& fciel, unbnod)tdglid)
bor klugen ftnb, wenn hie Ijoc&öerffanbtge
itnb tiefterblenbete Vernunft foldje graufa*
me ©träfe f^en Fonnte, unb fM) hahmd)
bewegen lieffe,
2* &$ ift eine alte@age, burdjfcielSebrer
Wieberbolef : ©af nad> Offenbarung heß £n*
bedjrifls follen hie Seute fo n>tlbe werben,
ba§ fte f)infort\?on Feinem ©Ott nicbt^mebrlwobl bewußt: 3Ber Fem SCßort ®Qtteß
tbumsftd) foSunb lebig füllen, wollen fte
aucl) heß (hangeln unb aller ®£)tteß ©ebo>
te lebig unb log fetm, unb foll nun fortbin
gut unb recl)t fepn, mß fte gelüftet unb gut
bunFet . £)a$ wiü red)t haß <£nbe am Zieh*
lein werben, ob ®£)tt will* 1
3* Unb ift ein feltfam ©ing, baf biejentV
gen, fo ftd) febr ernfilicb fleüen , aß fingen
ffe trefu'djwfl an bem Ijeiligen ^abjMmm,
unb wollen haß ^angelium freffen, famt
allen, hie bran glauben, fcielwenigerfconily
rem §nbed)njt galten, bennber&irtjerfelbfh
SDemt eß müßte gar ein neuer ftarFer ^Ma*
netan hen Fimmel Fommen, ber baöer*
mocbte, wo ber ^abft foüte ober wollte f]e
verbannen, ha$ fte eß leiben würben, ob fte
eß gleid) wiber fein beiligeö, geifllid), f nbe^
d>rif!ifd) died)t taufenbmal unb uberflttfig
tterbtenen. #©ogar überaus gut £utberifc5
unb bofe ^abflifc^ ftnb fte; unb wollen bod)
alljugut ^dbfltfdvunb bt>f<t £utberifd> f«;m
Sllfo ge^f^ benn, ba§ Weber ^öangelium
nod) ^abj!$-£eljre bep tf>nen Äroft fyat, gilt
einsfo i)iel cil$ ba$ anbere: hamit erfüllet
werbe, ha$ broben gefagt ift, \m haß le^te
QMcf auf €rben , nad) Offenbarung beö
legten @d)alF0, bes ^nbecbri}^ , foüe nac&
Feinem ®&tt tne^r fragen , fonbern feines
^utljwiHenS leben*
4r^tm ift allen redjten C^rifTen ba^
acl)tet , ber acfKet aud) Feinen ©Ott, er fei)
ber rechte ober falfcbe ©ott. ©enn (&Ött
bat mit ben 93tenfcben nid)t^ m tl)un, ol)ne
burd) fein 2Bort, ö|ne bajfefbe tft er uns
nid)t beFannt aB ein ©ott, fonbern if! gar
Fein ©ott. partim, wer weber haß <£&
amelium nod) ^abf!^ tthxt acbtet, ber hat
gar Feinen ©ott, weber ben recbten, nod)
ben falfc&en; fonbern folcbe biefeiflen©due
unb faulen |)unbe, hk auf haß Ffinfttge lt*
ben nid)tö geben*
f.^Beif
i9ö io)3faf!D/2lmbrofüTrcotbam Tiuel übet bae fymlityzVftcmboxtfyxtflu 197
-■• f. 2£eil benn bet groffe #aufe in öer
9CBeU nid&tf anbers tljut , Denn baß et' @£>tt
wracket, -fein 2£ort lagert unb fcljänber,
wollen gleidjwol weife- unb fromme £eute
jeon; oarju aud) unter unö felbfr ^eufete*
faamenuno -Unirauf wac&fen muft fofaf*
fef bod) 4t$ orme @unberunb Heine #auf>
lein ©Ott preifen unb loben, fo fange wir
fonnen nnb leben* (ginge unb fei) fronte!)
in bem lieben £i£rrn €ljrif|o, werbafann;
wer wei§, wie fange es wahrer. Sbrerift
bod) fonfr anfiel, hk btm Teufel unb fei*
nem ^idd)t bienen, ijoftren, tarnen unb
fpringen. & will nid>t anbers feim, benn
baß ein rechtes Deo gratias, SCßilbpret im
^immel vor ®&tt ift, unb ber fromme lie>
be Später fd)ierfvol) werben mu§, wo er
aud> etwan einmal geprebiget unb gelobet.
nyixb. 2Bie benn ber 14. ^falrn t>. »♦ 3. jagt ;
äDaß (5(Dtt w>m Fimmel fci?auete, ob
er fabe unter tTjenfcfyenfrnöern , ob tu
wann einer gut tsare, unb nad) 05(Dtt
fragete«2lber ba fanb fid) auch nicht einer,
ber nicht abgetreten unö seroerbet ttwe.
6. 3>rfelbi$e liebe p<£n ©Ott behalte
unb bekräftige un£ in feiner ^eiligen g-rfennt*
nif , unb vollbringe in uns feine £3eruffung
unb angefangen 3Beri /bis ans (Enbe.burcJ)
feinen lieben ^ol>n, unfern p€nn 3§fmn
€l)rijlum, mit feinem ^eiligen ©eiffe, ge*
lobet in Qüwigfeit, Qtmm*
n) SBone&e- a*>.
ffce Slu^legung ober Die GEpiflcl ®t.
^attli an bie SHomer«
2(n« 1^22*
Pbilippo tTJelancfytbom,
1*
inabe unb triebe in €&tifto!3taiep&u,
fo funbige nic^t, refce mit deinem
£er$en auf deinem £ager, unb harne*
^f 4, ?. ©enn id) bins, ber bnn @cl)ret'
ben unb Sfaöfegen an ^ag gebe. 3d) wefc
fe bid) in. bir felbji ©efallejr hu bir fefcff
mdbt, fo ip wof)l gettyan: lag bir an bem
gnügen, baß bu um gefallefh $abi idj
ihm gerinne ju viel gctljan, fo iftt beine
@d)ulb, ^arum l)aft bu eö felbjl nid)t an
$ag gegeben \ barum icl) fo oftmals gebe*
ttt, gefkfjet, unb bir geboten (>abe. 2£ill
mid) ^iemitentfcl)ulbigetl)aben, ba(?icl)bew
£)&b ausgefd)rpen werbe, unb fei;n will, bu
jürnefr ober lac&efl.
2.3ubenenaber,btebu fo feljr fürdjreff,
unb fotgefteS werbe ü)mn mi§fallen,un& nidtf
genug gefdxfjen , will id) fagen : Ziehm #er*
ren, machet u)v$ befler. Jd) jeuge öffentlich
vor alfer ipDelt, 6aßmemant)mebr6om#
men t|l, unö baß troffen St. Pauli flley
nung, afa bu. 2£elcl)e ©nabe (benn e^
ijt &£)ttc$ ©nabej mma\$ eine lange
Seit f)er t>k ^rebigermondbe i§rem gott*
lofen ^feoma von 5(quin Ijaben mitllngrun^
be unb Sugen lugemeflen, nemlic^, bahnte*
manb über &U ^3autt €pif!eln beffer ge^
trieben f)abe, aü eben er* £)a£ fie benn
ber Teufel berebet^at,folcl)e^öon bem^:^
ma ju rühmen, auf bafe feine ©ift unb fak
fd>e £e^ren bejlo mel>r würben von ben Seutert
angenommen, ßd) aber mi§, au$ wa$
©ei(r unb ©ewijfen id) hi§ von bir jeuge»
9[Baö gel)et es bicj) an, ba§ bk £eutefrejfet:
unb weltflugen ^afeweifen biß meines
Urtljeilö lac&en. ^)er (Schabe ift alleine mein»
Unb auf ba$ id) biefelben fKiefen ja frifefc auf
mid)labe, fo fage icl), baß Otiamit unb
^)teront;mi auslegen Darren werf unb ^in*
berfpiel gegen beinern ©c&reiben fiber biefe
3. ^Run fagejl bu: 2BaS ifö mtf), baß;
man bk £eute alfo erbittere, unb fyolje tmte '
mix $u Seinbe mac&e? 34 faffe <t$ ge^en,
0? 2 un&
>9$ II* Porreben über anbercc 2iu9lcgungen einiger &tbltfd?er £>ud?ei\ 199
tmb lobe es, ba§ Du nicbts uon btc baltefr*
Sfber »ersonnen wirft Du mir öaö, &af tcb
mit Dir floriere. 2Ber bat Den Rügen £eu*
tm Verboten, t)a§ pe e£ nidjt foüten beffcr
machen, unb fcWten mein freüete geuanig?
9BoHfe€®öft! es waren il)v wel , bieeö
befferfonnten, «nb trafen e^ 3$ warne
t>id& : t)enn icl) benfe bir audj ju flehen, al*
le£, mf bu in ba^ erfle 25ud> ^ofiS , in @t.
^aftbaX3obannrä£bangelium, gefd)t'ieben
baf!; wirfl bufelbjl nic&t &ut>or fommen. _
4» (Du fprid)fr" aber: ?tilan feil allein bie
heilige ©d)rift lefen , obne 9ftenfd&en@ci)rift
unb ^fuelegung* £)a$ itf wobl gerebet üou
^ieronpmo, örigene, ^bomaunb bergletV
eben, £)enn fte laben eigentlich Sftenfcben*
tanbgefebrieben, barinnen fte t'br ©utbün*
fen unb Traume, ntc&t tyanli ober CbrifK
$fte»nung gefettet fyabin. §t folf and)
niemanb beine ännofationeSeine Auslegung
nennen, fonbern alleine eine Anleitung unb
gewiffe geriete s3Sabtt, wie man bki) ü\b
ge ©ebrift foff lefen, unb £&ri|tttttt
erFennen t welcbe^ nod) biß auf biefen ^rag
feine Auslegung tlmn, berer,Diewir troffen*
ji £>a§ Du aud) üorgibf! : ©u b# bir
felbfl bierinne niebt genug Aefban, fann iel)
fcbwerltcl) glauben; aber id) will birg ju@e*
fallen glauben, bu bafl ibtn in beinen Qln*
gen $u it)eniö gel bau. <2Beld)e$ wir öon bir
weber forberu nocf> begebren ; fonbern mt
wollen ^j3aulo feine <£%e rcinlaffen, aufba§
fließt bermaleins jemand fager ^ifippu*
babe t$ beffer gemacht , Denn ©t. tycw
im. & ift genug, Da§ bu ©anet ^aul
fatf naf>e fetjft: eicb vergönne etf f einem, bag
er noeb mef>r fonne. 3d> mi$, ba$ in
mebts bijl. 3Bieberum weif icb aueb, baß
(Ebriflue aües ifiin allen, i£ot\if, 2g.
einen ^enfeben unb burd) rine wrnunftige
€reafur rebet? £>u btfi: ;a ein ^enfcb? 3a,
ein €&«ff ?@ofennefl Du ;aaucb€bri|tum.
2£>iflft Du nun mit mebr 3£ortenunb mebr
3\unfr ba£ QSüdjlein mebren unb fdjmücfen,
laffe id) mir woblgefällen. Unterbeg wo!/
len wir and) wiber beinen Tillen uns brau*
eben Der gebre unb Urning ©t. ^auli,
£ie burd) Dieb if^ crflaret unb lid)ter worbem
3d) biffe feinen Urlaub son bir, wenn id)
^id)aud) febon in biefem ©tuefe erzürne;
fonbern Jap bieb niebt erzürnen, bamit bu
un$er$ürnefr, unb bebarfftö wobt baßwit
bir^Der^ieben, ®Qtt flarfe unb bewabre
i^id) alkftit ©egeben ju Wittenberg ben 29*
?ag,3ulir. 2mnoi$22,
12) ?8orre5e
Stuf 9>^tlippt 9)Man$tl)0m$
^ußiegung Ut <£piftü an bit
SWoffer-
SÖerbeatfcf;t 3l"nno i^p.
ii
>{a bcibt i^r abermals einfein^ nu|Kd)eö
^Bud) , meine lieben greunbe, nem^
licb@t, Pauli ££pijM ju ben Coloffeni,
mit tTlagijlei* P^iUppi Wdancfytbone
ZwcoeifimQ unbllntern'cbt; barinnen gar
fein,fur^tmb bod) beutlieb unb reieblid)gefaf»
fet ift,\va$ eine €bri|llid)e £ebre unb geben fe^
©af wol bif S&M)kinein grofjSBucb, unb
wieberum.big ^Bucb m HeinQ3ucblein beiffen
mag, unb ein j'eber bei) fid) im Rufern, als
feinen Qtbriffticben &)&%, taglieb in üben,
tragen fann* 3d) habe jwar felbjt folebe
^agijler Wu'ppä SSfiebec lieber, benn Die
meinen, febeaueb lieber biefelben btybt im
3d> taffe mivß wob! gefallen, wenn er tmvd) £eiteinifd)en unb £>eutfd)en auf bem ^>Ia^,
eine *£felm rebet, 4^of 22 ..2g. 2£arum benn tk meinen ?a
(bitte mir^ benn mißfallen , wenn er burd; I 2, jkf) bin ba$u geboren , t>aß iefe mit
ben
2oo^ ig) 2mf Pbilipptfflelancfrtbonig Auslegung to fgplfclcfobktätffa. 2Qi
luftiger m effen, baf? fle Der §*g9i>tifdjett
Smiebeln unb £noblaud> nfä&f gebenfen,
4 Sttof. 2u aucb mit ben 2wiorifern unt» £a*
nanifern nid)t frieden , nocb fiel) fdjlagen
tnuffm; fonbern tf>r £anb unb©utmit$rie>
De unbüvube befi^enunb gebraud)en, ©Ott
p £ob unb g&ren, in SWfto 3£fu unferm
Wrm unb £>eilanbe, meldjem fei; ©anf
gefaßt m <£wig,Mt für alle feine reiche grunb*
fofe ©ute an uns erjetgt , $meti.
um Horten ur.5 Teufeln muß fnegenunb
$u 5cloe liegen; öarum meine 23ucbet
viel ftwmifd) unb friegedfd? fwo. 3<$
muß ote 2\IoQe uno ©tamme awveuten,
iDornen uno <SecFen weghauen , biePffo
Qen auefullen, uno bin oer grobe £Palo>
rechter, oer i>ohn brechen unb jurici^
tm muß. 2tber £17. Pbilippe fahret fau*
beilicb unb ftiüe baber, bauet unbpflaru
3et, faet unb begeußt, mit Stuft, naetyt
bem <3(Dtt ibm bat gegeben feine (Baben
reid^ieb. £) ber feitoten Seit! fo unfere
tterbammte Unbanf barfeit folcbeS unSetfen*
neu liefe. QCßelcl) ein <&d)a§ foüte es aller
SCßelt gewefen fepn öor £ wanu'g ßfafjren , wo
man ein foltf) SSud) r>atte mögen baben?
2lber ;'e£t ilHleibe^cabmFommen, ba§ bie
QuDen beS $immelbrobS finb uberbrüfig
wojben, wollen gwiebeln unb £noblaud>
in kappten effen : ja, bat* nod> arger ift, ^er*
len muffen wiropr hie £>unbe, unb $eilig>
tf)um fror bie @Mewerfen,bieunsbafurjer*
reijfen unb beiffen. ^Bohn , f onimtS eüv
einmal lieber, ba§ uns bas 2Bort genom*
men wirb, fo werben wir aud) urnfonft ruf?
fen im Sammer, wie unfre ^orfabren
$aben getban, unö uns" niemanb nfyhm.
3. ©od) wirb big 35ud)letn (obÖDtt
will), wol Fommen, baes ^re unb £ob,
tkbe unb ©auf fmben wirb, £5enn ein
gutlPort ftnoet eine gute ©tatt, unb
(BcDttes Wort fahret nic^t umfonftam,
fommtauef) ntebt leer tvieber, metok
be§ in ber Sd)rift SBer&eiffumj unb §:rof*
baben, &{a. k, io. ©enenfelbigen füllen from*
men £etjen foll bi% SBuc&lein befohlen fepn,
hk follen tf>r ^arabieö brinnen fyaben, unb il)>
reu Iiebeni)grrn^ri(him barinnen anae^eiat
unb toraefi eüt fi'nben ■ <xU ben red)ten «Baum
beö £ebentf, an weld)em fie,obne äffender
13) 23orre&e
lieber etneö Ungenannten £om^
menrattitm übn bie Offenbar
'rung @t3oöanni^/
©ebrtteft ju ^ittenbera, Sftmo 15-28.
2fu6 &em SatettTtfc^en fi6erfe|t »Ott
m 3. 3.(5-
Martin Sutfter an ben sotfef, Sefer.
1.
mbe unb griebe in S^rfflo! 5«^ et(!e
bitte icf) einen j'eben, ber biefen Com-
mentarium lefen wirb, baf? er nid)t glauben
wolle.al^ ob ctm$ erbidjtetes biermit öon uns
ans lify gesellet werbe, 3$, wo tdb am
ber^ einigen ©fauben üerbiene, befuge fyev*
mit, ba$ biefen Q5tid& .burdf> reblidje ^an^
ner, t)on benen au jferffen ©renken ©eutfc&#
lanbs ber , nemlid> au$ benen ^olmfdfjen
unbßie(!anbifcf)en£anDea anmid)ubecfc|)icft
worben, in fo übler ©d&rtft, weiche gan^
eigentlid) zeuget, ^u welcher Seit eögefefrie^
bm worbeu fet>; ba§ itf) felbf? nidjt leugnen
i onneu, es muffe obngefefjr öor frebenug 3ö6*
ren fei;n abgefd)rieben worbem
2. $lusbem 25ud)eaber felbf! fann man
mr ©nugeerfeben, to$ ber^erfaffer biefe^
Commemarü ju ber Seit gelebet ^abe, ba btö
brug, fid) niebt fatt'efferifonnen; fonbem/e allerabf*eulicl)fiefe^eSchifma,w1epeeSnem
langer j'e lieber fott es l>eiffeit, jemebr /ejnen, noeb gebauvet (jat, welkes enblicb auf
5^ 3 bem
co2 iL Vovubenübet anberer Auslegungen einiger Sibltfc^erSud?ec» 203
öemConciiiabuio iu gofftiifc burd) ba«93Ht(
bes SofjanniS £>u§ unb #ieroni)mi t>on
^rag, gleidj als Dürrem Opfer, ijt geflifc
let unb geenbet worben. ©enn fo bezeugen
bie ©efcbidjfe , ba$ bei) t>tefem Schifmate
fcierjig Sab^ web einanber ein brepfadjes
^abfttljum in einem Serbe ber ^trt&e (nem*
fl$ bec abgeleiteten, ) gewefen fei)* £)urcb
welcbe Swiefpalt , afs burd) eine gewijfe
Vorbebeutung, ©Ott fonber greife* bat
sollen anzeigen, baß ba^ §nbebes 2(ntt*
d)xift$ übe ber $ljur fei)* Unb ba biefeS ba<
mals niemanb Derßunb, fo bat es ©Ott ge*
fallen , nebft biefem. fo ausnebmenben unb
merfwürbigen 8^d)en and) nod) ein offene
bares 3Bort binjuuit l)un,nemf id) ben^erfaf*
fer biefes Commentarü, unb anbere Banner
feinet gleiten, bk Don fonberbarer heilig*
feit unb ©elebrfamfeit gewefen. ©leiebwie
erbennut tt>tm pflegt, baf? er bie Strebe
unb fein Sßolf niebt alfo »erlagt, nod) Der*
flogt , baj? er niebt etfiebe @liaS unb Elijas,
obeu anbete £|>rop&eten ju ifynen fenbenfollte,
3Biewol es and) niebt einmal auf biefe^ 5(rt
bie ©ottlofen &erfte(jen obeu raetf en mögen,
(wie ^M)arao alfo Derblenbet unb Derjbcft
war,) was ©Ott btobe ober Derbeiffe; mh
d)eS aud) bas Verfabren unb ber Ausgang
bes gebauten Concilii ju Coftoifr fattfam
au6n>eifet»
3, @6 -reife bemnadj ber geneigterer,
ba§ biefe Vorsebe belegen Don uns Der*
fertiget worben, auf ba$ wir ber 2Belt be*
fannt matten , wir waren nfdjt bie erjfen,
bie bas ^ab(ltt)iim für bas Üteid) bes Stritt*
cbrijfS qusgeben. ©internal eben biefeS fo
Diele Sa&rc Dot uns, fo 'okk unb fo groffe
Plannet ( bereit 2f njabf grof? unb beten ©e*
bdebtnig ewig [iß, ) fo flax unbbeutlid) bar*
uttbun ftd) bemübet bafon; unb biefeS jwar
mit groffem~©eiftunb £raff, als weld)e,ob
fie gieict) bur$ bas «JButen unb $oben ber
pabfltfc&en $prannep auef; in bte<mferftett
€nben ber 3Belt ftnb Derjagt korben , unb
bie aflerfd)atfffen Martern ausgeft anben (ja*
ben,bennod) nid)ts beftoweniger tapfer unb
treulid) bei) bem $8e£enntni£ ber 3Baf)tbetf
bebarret (tnb. S)a§ wir , ob wir gleid) bei)
l'e^'gen Seifen weit gelehrter unb freper finb,
uns bennod) febamen müjfen, M§, ba fte in
fo grojfer Barbarei) unb ©elaDere^jlacfen,
uns bennoeb an©roffe bes ©eiftes unD ^app
ferüeit weit überfroffen ^aben, unb wl bt*
bester gewefen ftnb«. £>enn obwol biefer
Q3erfaffer , nad) ^efd)affenl)eit feiner geM
ten(wieic& bafur ^alte,) einer ton benen^or^
nefymften gewefen,bie nacb ©elebrfamf etf unb
Jpeiligf eit febr eifrig getrautet tjabm; fo ijl
er bennod) burd) ben fd)limmen Sujlanb ber
bamaligen 3^'t unb&on bem DveicbeberS^
|Terni§ Derbinbert worben, baf er baüon
nid)t fo rein reeben, noeb fo Dollig bk <&ad)t
bat einfefyen Fonnen, als wir ju biefer unfern
3eitebaüonreben, unb es einfebem 3et>oc&
erflaret er ben ^abf! (\vk er es benn auc&
i|!,) gar redjf unb mit ^abrbeit für t>m %n*
ttebrift, unbtbut biefeSmit ungepeifeltem
©lauben unb ©ewijfen, unb mit ben aller*
glaubwürbigtfen Q3eweisgrünben , nemlic^
als ein geueje, ber t>on ©oft fb mk 3af)re
lang Dor uns üorber erwäget worben, um
unfere £ebre ju bewarfen, weld)ean/e^o bk
elenben -&efen unb ©runbfuppe bes ^abff*
tf)ums (gleid) als ber le|fe ^aueb bes 2(n*
ticbrifTs,) mit groffen unb Dielen, /eboeböer^
geblichen unb eitlen $nfd)lagen , auS^ulo*
fd)en bemübet ift. S)enn biefe Leiber ber
^eiligen fleben and) bei) uns mit bem me*
berauff!el>enben ^Dangelio €bri(li auf, unb
erweclen bep uns eine groffe gimerftcbt, baß
bk Q5ifd)offe, weld)e fieb ;e|o als QDßiber*
(adjer erweifen, (ob fie fid) gleieb bei) t'brer
dufferfkn Verzweiflung auf ibre aerobes
unb ^ilatoSDerlajfenJ bennoe^ nid)ts au&
rieten
go4 n) Heber eines Ungenannten (Sommentarium übet bie (Dffenb. ©t, Job. 20*
riebten »erben mit ifym grogfpreeberifeben i £aupt pewunbet f>at, n>trt> niebt ablaffen,
unb erfd&recFWc&eft ©jungen, »eldbefle,. nod> efter ru^en , biö er beflen fhcbenbe ®Iiet^-
roeil fte ftcb niebt öered)t n>i|fen, ar^ba^le^ maffen, unb bk ftcb nur Pergebens noebaufc
te, unb boeb vergebliche ^Hilfsmittel fun'br
bofes ©ewiffen, roiemol perfe&rt gnug, $u
ergreifen angefangen haben.
4. ©>r»|fu$/e&er bureb fein 3Bort biefen
greuföp ollen Körper gefcblagen , unb bar>
auf bureb bat ©c&roer&t bes ^äpfers bejfen1
blafen, gänjlicb jettrete unb Derberbe, £af>
fet uns nur bitten, ba§ ber, fo es angefan*
gen, fein <2Betf ju feiner ©>re unb unferer
(^eligfeit pollfubren »olle, 2(men* £in je*
ber, ber €bri|lum lieb bat, ber fpred&c
2(menbar$u* 2lmen!
III.
3Jortei>en
öbap tmtcrfcbtebcnc W andern ^fertigte
S3iic&et wtö Triften,
9?ad) -Orbnuttö ber 34« &«&«
0 ^orre&e
Stuf _ba« 55uc^/ bie Seufze
S^eologte genannt*
£(nno iyi6,
I.
an liefet, ba§ &. ^aulusge*
ringer unbPeräcbtlicber ^>etv
fon, boeb gewaltige unbtapf*
fere Briefe febrieb; unb er
fdb# von ftcij rubmet, ba§
feine Dveoe niebt mit erfcl)müncf ten unD per*
blümten Porten geu'eret, boef) Polier Dveidv.
tbum aUer ßunfl ber 2Be(Sbeit erfunben.
5furb fo man@öttes SBunber anfte&et,i|te
Flqr, ba$ allezeit ]u feinen Porten niebt er*
xoatytt feon prächtige unb ftf;einbare $rebi>ihcn @c&aOenn.i% per wirf e, unb fid) ärgere
ger, fonbern als gefdjricben ffebet ^f.g, 3:
Ex ore infantium : bmd) ben Wlinb bev
Unberefcten und Säuglinge bafi öuaüfs
befle vevtünbiget bein Üob; item SÜSeiSb*
10. P. 21 : iDte tPetöbeit (5<Df tes mad?t öie
Zungen bev llnberefcten auf bae aller*
beredtere,
«♦ 3Bieberum , ffrafef er bk (jod&bunfen*
ben 3)3enfcben ,bk ftcb ob benfelbigen ©nfäfefr
gen jtoffen unb argern* Confilium inopis &c.
^'14,7. ^fem: 3br babt rerunebret
bie guten 2latbe unb tebxe, darum, ba$
fie eiicb fcurci) arme unb unanfcfynlicbe,
tTJenfct?en gegeben feyn :e; ©aS fageitf)
barum, baj? id) perwarnt bäben will einen
tegjicben, ber big Q5ücMein liefet, ba§ erfeu
2o6 ll\JVetvebct}ubevmxtetfddkbemv>onanbcvnvetfevtiQte&d)viftent ;, 207
in bem fd)led>ten ©eutfcl>en/ ober unsefranjy
ren, ungefragten ^Borten, -benötig ebele
Q5ud)lein, als arm unb ungef$mücf t es ijt
m ^Borten unb menfc&lid)er SBeißW; al*
founb öielmeljr reicher unb ubesfojflid) iff es
in £unft unb gottlicljer 2Beisl)eit. f Ünb
ba§ tdE> nocl) meinen alten Darren ru&me,
tjr mir näd)ft ber Q5iblien unb (St 2luguftin
nid)tüotfommen ein 35ud>, barausidjmeljr
erlernet Ijab unb will, wa^t&Ot^Cbritfus,
3ftenfd)tinb alle ©inge fei>n, unb beftnbe
nun allerer)*, ba§ wabr fei), ba(? etlidx
£od)gelet)rten t>on uns 'SBittenbergifcrjen
Geologen fd)impfu'd) reben, als wota
mir neue SDingefcornebmen, gleid) als wd*
ren nid)t t>orl)in unb anberswo aud) £eute
gewefen. 3a freplid) feon fte;aewefen,aber
,®OtteS gont, burd) lmfer (^unbet>erwirft,
bat uns nid)tlaflen würbig fetm, biefelben
ju fer)en ober Ijorem . £)enn am $:age i|r,
baf? in t^en Untoerfitaten eim lange gett fol*
$es nidjr geljanbelf, bar)tn bracht if%. Dag
bas beilige <3Bort ©Ctteö nic&t aHein um
ter ber SBanf gelegen, fonbern t>on ©taub
unb Motten nabenb wwefef.
3. Sefebig 3$ud)lein, wer ha will, unb fa*
ge benn , ob hk Geologie alt ober neu bei;
uns feu,benn biefes^Sud) iftja nid)t neu.^Betv
ben fie aber Dielleidjt, wie Normals, fagen,wir
feim 3>utfd)e Geologen; bas faflen wir fo
feon, ict) banfe Qfett, ba§ieljin£)eutfd)er
gunge meinen ®Ott alfo bore unb ftnbe,
als i$, unb fie mit mir, anfyer nid)t funben
j)aben,weber in ^ateinifeber, ©ried)ifd)er
nod) 4bebrdif$er 3«W* @£>K scbe,ba§
biefer SSüc&Iem meljr an 3:ag fommen, fo
werben wir bejtnben, bag \)k- S)eutfdjen
Geologen ofme gweifelbie bellen £ljeolo>
genfeon, Slmen,
3D. tHattin ilutber,
2) SSorrefce
Stuf t>aö 33ud)l«tt/ wag t>er
alte unb neue SMenfd? fe^
5(nno 1^16.
fe'-worn wrmafjnef bif, 93ucf>Iem alle, bie
ßp bas lefen unb tterjM)en wollen, fenber*
liel) bt^ Don beller Vernunft unb ftnnreid)eS
Sßerflanbes fepn,ba§fie jum erffenmalnicljt
ftd) felbft mit gefeftminbem Urtivit übereile«.
£)enn es in etlichen 2Borfen fdberoet un*
tüdjfig, ober aus ber 3Beife gewobnlicber
jj>rebiger unb ?eljrer reben; ja es ^hmbt
nid)t oben, wie fe$aum auf bem ^Bajfer,
fonbern es ifl aus bem ©runbe besSorban*
t)on einem wa^r^aftiaen 3fraeliten erlefen,
welches tarnen ®&tt voti§, unb wer es
wiffen will. ®enn bifmals ift bas S3üc>
lein ol>ne ^itul unb %lamm funben, aber,
nad) moalid)en©ebanfen ju fd;a|en, ifibie
Materie fafr nac^ ber 5lrt bes erleuchteten
©octors Raulen', ^rebigerorbenS» ■ £Ruit
\vk bem allen, bas ift wafcr, artmblicbe
£et)re ber beiliaen (Sc&rift mu| Darren ma^
cljen, ober £^arren werben, alSber5(poflel
Paulus berührt, 1 €or, 1,23 : tX>ir puebi*
gen C^riflum eim C^or^ett ben «äeyben,
aber eineU>et6beit(B(Dtte6 bm ♦Jeiligeh.
Frater tHavtinus Huttyme,
fubfeript.
3) 93om£>e
XUbtx Sluöurttnt ?5ud)/
de Spiritu et littera.
5ln. if 1$.
Snö ©eutfc&e a&erfe^t
i)on^.3obann 3acob CBretfp
1.
'^s ijr nidjt o^ne tlrfac^e üerorbnet mv
beny ü<\$ xikv biefeS Suob bes 6etl.
2lugt^
208
3) lieber Tluguftini 25ucfc , de Spiritu et littera.
209
Slugufh'ni vom <5eift unö 2>uct?fiaben,
auf biefer> boben ©djufe cffentlrd) gelef?n
werben foll, abfonberlid) beu gegenwärtigen
gciten, t»a Die *J3apiftenmebr, alöbie ^ela*
gianer, gfeieb als ob fterafenb waren, auf
t>te ©nabe ©ötte^ Durcb t)ie mir oljne Sßetv
bienfl in Sljrtfto gerecht werben, laffern,
bamtt ffe iftre ©migtbuungen, Neffen unb
SSerbienfte bertbeibigen unb befte gellen moV
gen. ©erowegen follen ftcb Studiofi Theo-
logie biefes 35ud) befann^macben, bamit
fie ber ^apijlen tf>rcm 2Büten wiberfteben
unb fie biberlegen fonnen, wenn fie jebre«'
en: 9Cßä* f treten eine neueste tri bie^vir*
cr)e ein; benn biefes 33vtd) (St. 2(uguftim tjt
nicbt.neu, fonbern es überzeuget bit ^3apj^
ffen,ba§ fie bte Erfinber t>on neuen &brfd*
|enfe»n; ctfö bte ba neben biefer alten unb
Don ben 2fpo|Mn bergebraebten 2ef>re il>re
goftlofen unb gottesldtferlidjen Sfteonungen
eingefubref baben, baburd)fte/ene gegeißelt,
gecmtjtget- unb begraben baben.
2. Wim fagt bep Urnen, (bas aber teuf*
Kfd) genug laufet, unb bodj &on ir)nen bor
eine "tfjeoJoajfdje Dvegcl ausgegeben wirb,)
baß nemfid) ^uguftinus in feinen Gebens*
arten Don bergleicben fingen ju mit gegan*
gen fei). (Denn auf biefe $ht baben fie beS
beiligen Cannes geijre unb gfeif} su v>erntd&#
ten gefugt , bamit fit nidjt burd) ben ?fus>
fpnicl) bes£). 2(uaufiiniüberwunben unb ge*
tiüt^iget würben, ibre goftlofen €rbid)tungen
ju berlaffcn. ©aburdb fte jugfeid) wiber
fkbfelbjt zeugen, baj? fit ibre ebewbeuerltV
ebeneren nid)t aus Unwijfenbeit gelebrt
unb bertbeibigt baben, unb bag fie gar
woblwüfjten unb gelefen Ratten, b$ $iu*
gujtinus gar mit bon ibnen abgebe. €*tV
ner bon ibnen, ©regorius 2lrimmenfis,
bat ju 'Paris bas £erje gehabt, 2fugufii<
mim borjulegen unb benen •@öpl)iflcn tn
biefer Materie entgegen ju fc^en» 2fber er
fcutt>m Schriften 14. tytiL
ijat niebts ausgerichtet, inbem bie ^l)eoiogi
in ber (Sorbonne t'bn überfdbruen, unb nad>
t'brem pbarifdifebett ^)oci}mutb ben 2ms>
fprud) getban baben, 2fugufiinuS wdrebier'
inne ju mit gegangen (locummeffe ex-
ceffiue).
2.£)a es nun nid)tin eines jebwebenSSeo
mögen flehet, fic&afleS&etfeäugufiiniau*
jufd;affen;tfl es fürnotbigbefunbenworben,
jum Öftren berer, bte nid)t bielin S3erm^
gen baben, eines unb bas anbere Q3üd)leiti
Öugiiflini in S)vucf ausgeben ^u lajfen: üa*
mit /ebermann feljen möge, ba§ mir meber
W er|fennod> bte einigen fepn , bit fid) mu
terfangen Ijaben bie gottlofe Geologie ber
(Sopbiflen anzufechten; unb ba§ nid)t mir,
fonbem fie btelmeljr felbfl Ut Urheber bort
Neuerungen in ber ^ird)e ®Qttt$ finbMt
bit ©renken, mld)t bie Qßdter gefegt, ber^
laflen, unb bit £erjen ber Einfältigen auf
if)re frummen unb abwegigen ^ügeKtDie
Ut (Sc&riftrebet,) mit^emalt getrieben ba^
ben, b<x§ nad) bemi^DÖorte bes ^ropf)efeti
ba6 93ol£ €bri|lt feiner eine unbenftidje
Seit lang bergeffen, unb gelungen Sorben,
mit unenbu'cr;en ^ublern, ober fremben
©ottern, ju fjuren, bie ibm meber ^
nod) 9?acr)t Üvube getafien fyabm.
4. 'SBas aber bas i*ob 2(ugu(!tnt anbe^
trift, nnö id> babon bier nichts fagen,atsbi§
einige, ba^iä) ausdgener€*rfabrungficr)er
bebaupten Fanu:Ndd)ft ber beifigen@d)rif*
fep lein €el>rer in ber 3?ircr)e, ber tbm an
©jrijtlicber ©efebrfamfeit in bergleid;enfep,
3db laffe benen anbern ibr £ob, Üa$ fit bt*
rebt fepn, ftie €bn;fo)^omuS; ba$ fit fiel)
in weit lieben SBiffenfcbaften ™ofy umgefeben,
wie ^)ieronomus : aber wenn man alle mit
einanber jufammen nimmt, fo wirb man in
aUtn jufammen nid)t bit Reifte fo biel, als
in bem einigen 5iugu|lino ftnbcn* Öero^
wegen wenn t>n fannjt unb %tit &a|r, fo er^
,0 roab>
2io III) Vovvebcn über unterfci?tebene tx>n aiiöern verfertigte ©cfertfterr.
2Tf
wafyt Nr, nacbfl ber (jeiligen (Sd)rift> tie^
fen Suiguftinum mm £ef)rmeitrer, abfon?
berlicb wo er rottet bte ^elaataner, £)ona*
rijlen , unb $ttanid)aer jlmtet. £)enn bat
ijl ein 9)?ann, ber grtmblicbe ©elebrfamfeit
in Cbrijto ^af. €r bat jwar aucb einige
SEuc&er mit unter, bie er im anfange feine«
Sunt« sefd&rieben bat; aber bk, balfeicb,
foüjt bu lefen, wenn bu übrige unb müßige
i^tunben (jajl; bergleicben icf) ebmä!« ntc&t
wenige über bem^ieromrnio, £brofoffomo,
unb bergleicben t>erberbt babe. 2Billjt bu
mir , ber idj« erfahren babe, nid)t glauben,
fo rannjf bu meinethalben esfelbfberfudjen.
$lber es wirb bicb aucbnad>mals, wkmkl),
gereuen» llnfer £<£rr regiere unb erhalte
uns burd) feinen SjüU§m ©eifr m feiner €(>*
reunbunferer ©eeligfat, $men,
4)$>agional S&riftt unb &e£
SfaticWfts, mttgur&ertSRac&re&e*
Sfano if2r.
gie Jiguren Don bem dltid) bei Jfr&m
grifft unb 2fatid;ri)ri fmb von £u*
%
3Da 3£fu« innen warb, ba§ fiefommen
Würben, unb i6n mm &onig machen, ijr er
obttmU auf ben 35erg geflogen , er aüein ,
Soft- Vf. 9ftM Dieicb ifi nid)t ton biefer
SBelt , 3ob. i8, 36. £)je £om'ge ber SBelt
fterrfeben, unbbte ©ewalt habtn, werben
gnabige Ferren genannt, t'br aber nidjt ah
fo, fonbern ber ba groffer ift 'unter eut^, fott
fid) m'ebrigen, als ber weniger. £uca 22.
»♦ 2J,
Cbriftus,
®te \Bolbener baben geftodjfen cine^ro-
ne
ca« Cranacf), bem keltern, augeriebt, unb
bit Unterf^rift Don S). Sterin £utl)ern ge>
freöct würben, mie folcbe«ber b^ili.ae Sftann
©£)tte«fclbfr geiget, im etfen £ateinifd)en
^beil feiner Riffeln, ba er eö febreibt an
#errn ©eorgium ©pafotinum-, barauö
ber €briftlicr> Sefer ein fcKw 33ilb unb
Stterfmal bom^abjftbum faflen unb nefy
menmag, unbfebe^wieber^abjt, foftd)
einen ©tattbalter febrifli gerübmet , niebt al*
lein be« -&§rrn £brijli Sftacbfolger ntd&t ge>
wefen ijj, fonbern aucl) als ber recl)te 9)?enfd)
ber (Sünben unb'&inb be« ^Berberben«,.
roie tt>n ©t. ^auluö nennet, €l)ri|?o alleö
juroiber getban»
Unb mag biefe« 33ucf}fein niebt ein famo-
fus libellus genannt rocrDcn, Fann aueboon
bem ^äpferiieben TRcc^t unb ©eboten/ fo
roioer (^cbanbfcbriftai oDcr £af^rb«d)er
, ausgangen ftnb, ntebt -öerbammt n?crt)en;
beim bk @d)t'iftcn unter Dca ^3ab)l ^iatircn,
fmb miß bem 2Decret unb ©ecretaleii, au^
Dem ^abfrlidjen geiflfid)en dltd)t genem^
mm/
%u$ £)brigfeit, bk roir fonber %mifü
^um ^at)fertf)um baben ,t unb au« unfer^e^
realf , (inb reit be« .^aoferrbum«, fo fid)
ba« öerlebigt, ein reebter &bt jc. paftora-
Us ad fin. de ient. et re iud.
^umma ©ummarum.nicbt^anber« ift in
be« ^abji« geijllicbem Üvecbtem finben, t>enn
bc\§ e« feinen Slbaott unb tyntitfyiift ubctaU
le ^aofer, Äige unb gurflen erbebt; al«
^etru« »orgefagt bat: €*« werben fommen
unüerfcbamte ^ifd)o(fer bk bie n?eltlid)e
^errfc&aft werben öeraebten. 2 ^etr.2, io#/
2tnttd)ri|}a0,
©er ^ai?fer £onjtantinu« \)M un« bk
ai2 4) Paßtonal <D>rif*t unb bt$ Tlnticbvifie , mit £utfceri nachrede, 213
net>on £>ornen, tmb auf fein #auptge#
brucft, barnacb mit einem ^tirpurflei.b l)a*
ben fte tyn befleißt, 3o^ 15. v, 2.
Cbriffu*,
<s*o icb eure 5«fP babe geroafc&en, ber
td> euer Jp^rr unb Sfteifter bin, pielmebr
foQt ibr einanber unter eueb bie Suffe wa>
feben. #temit I^abc icb eucl) eine Sfnjei'öung
unb 35epjpiel gegeben; rote icb i'bm getban
habe, alfo foüt ibr f>tnfott attcb tfyirn.
<%Bal)v\id) , mabfltcb fage icb eud) , bei- £necbt
ift niebt mebr, benn fein #err, fo ift aud)
niebt ber getiefte Q3ote mebr, benn beribn
öefanbt f)at. SBiffet ibrbaä?(^eligfet?b ibr,
fo iljr bat tbun werbet. 3ol> 13, 17*
CBef>e bin jum Stteer, unb la§ einbeinen
tarnen: bem erfleti Jifcl), ber fiel) aufroirft,
tfy.it bat Wlanl auf, barinnen n>irfl bu ftn#
ben einen ©ülben, ben gib ju 3dü für rnicl)
unb bief). 9Jtatn). 17. 0.2-7.
Ocbt ber örigfeit, bie bat (^djwerbt in
ibren Tanten baUbre ©ebübre; bengins,
wem bei* ging auflebet, bengoll, bem et
gebubrt, ^auK Üvom, 13,7*
€bviftm.
tynftnt, ob er wol in ber goftlidjen
3fown war, bennoeb l)at et fieb beg geduf*
fert, ftci> geniebert, unb geberbet wie ein
.Svnecbt, gleicb ben anbern^enfeben anjufe
£ai>ferlicbe ivrone, ©werbe, allen anbern
(gjc&mucf , immaffen wie ijjn ber tapfer
tragt, ^urpurfleib, alle anbete bleibet: unb
<gcepter ju tragen, unb m gebraueben, ge>
geben, c. Conftantinus 116. Dift. .
(Solcbe £ugen babenfie, ibre%»rannet>p
erbalten, erbiebtet, wiber alle Morien
unb ^unbfebaft, benn et ift niebt brducblidf)
gewefen ben 9vom, ^dpfern, einefolcbe^rorc
m tragen.
2intid>vifim>
&)er ^abf! maffet fiel) an, etlichen 5^
rannen unb bepbnifdjen g&rffen (fo ibre$u>
fe ben toten jufujfen bargereiebt,) nacbju*
folgen, bamit et wabr weroe,wa$ gefebrie*
ben iff : SBelcber biefer SSeflien 35ifbe niebt
anbetet, foH aetibtet werben» Offmb. 13,
£)ig ßüjfeuS barf (tcb ber fyabjr in feinen
©ecretafen unüerfcbdmf rühmen, c cum
ol, de pri« de« ü fummus pont.de Ten, excom,
Untichviftm.
2£irfe£enunb orbnen, bag benenmit nieb*
ten geu'emen foll, fobenweltlicbenOericbt^
jwang l)aben, @teuer unb @cbog besgeift*
lieben ^erfoneti aupulegen, ober ben 311 for*
bern t>cn ibren Käufern ober allen anberti
©ufern, bei; berSuflfe oeö fcbmerenQ5ann^
unb 3nterbictS; beg gleiten follen bie&eifo
lieben biefeaüe niebt jablen, fonbern unfre
^rlaubnif. c* f . de immunir. Eccl.Lib. 6.
5(ljo bat ber tyabft ©CfteöOebot bui:cr>
fein ©ebot juriffen, wefcbeö feiner uncbri/H^
d>en ©ecretal einiget <3Berf ifl.
Zntidmfiuß.
©er tyabft mei;nt,eeö fei; feinen @bw» ju
nabe, bäg er fiel) öemtttbige, benn ber ftcb
m febr bemutbig^/ gebei;et ibm in bem die*
giment ju Q3eracbfung. c. quando 86. Dift.
^en. unb beftttlben ein ^enfcb, berfiel) ge^| 5llfo fa$t bie Gloffa; bat i|r wabr bei)
tiemutb.get l)att unb i(i gebotfam gewefeni ben Darren; bat iftfoüicl; man muß ge>
bi$ O 2 fTreri
ß/4 III. X>onct>cn über imterfc&teöene von andern uerfevttgte Begriffen. 2if
bi$ in ten $:ob; gu Den ^Ijiiipcm an» an*
bern Kapitel t>. 6.7.8.
2fte 3@fu$ einen weiten 2Beg gangen, tf!
er mube motten, 3ob- 4,6* ©er mir will
nad)folgen, bernebme fein (Ereuj auf fieb
unb folge mir. Sttaftl). 16.Ü.24.
€r bat iljm fein Creuj felber getragen,
unb ifl $u ber ©teile, bie Qalmia genannt
wirb, sanken. 30^19.0.17.
Cbrißus.
3d& muf? aud& anbern ©tabfen prebigen
baö Oveicb ©Cffeö, benn id) fcon befnoesen
gefanDtbin, unb habt geprebigetin btn&y*
nagogen buref) ©alilaam, Suc. 4, 43» 44.
C^riflue.
©ie Jud&fe (jaben t'bre ©ruben, unb bie
CBogel ber £uft tyre 9?e|fer, aber ber ©obn
bes^enfdbenljat nid^t, ba er fein £aupt legt,
Euc. 9. t>. s8. ©iefer, ob er wol reid) mar,
fcennoeb um unferrmtöen iß er arm worben,
unfc feine Vttmutf) tjat uns reici) gemacht.
Cbrijlue.
©iefje an, bein £onig tommt bir bemü*
*5ig, auf einem jungen sfel, Sttattfj. &>,?.
2(lfo iil €ljrii?u$ f ommen reitenb auf einem
(frenge über bie SDeutfcben Darren regieren;
fo galten jie fcie! Don urtö.
2tnttd?riffu6.
©a$£apitel, fiquisfuadente, unb ber>
gleichen, jeigt gnug an, wie gerne ter^>abjl
ha$ €reuj unb SCBiberwartigFeit bu'bet, fo
er alle biejenigen, bie $anb an bie Pfaffen
anlegen, wrmalebepet unb bem Teufel gibt.
Unb affoaueb tragt ber ^abflbas Cretij , ba$
ifynen getaufte griffen auf i&ren 2fcbfcw
tragen mütjen.
#ntid)rij?us.
€$gefebiebetoft, ba§ bie ^ifeboffe mit
fielen ^anbeln bclaben ftnb, unb Don we>
gen if>rer Serben, and) ju Seiten Fonnen fi'e
esnkbt, ba$ benn nid)t feonfoll, mögen
be$ ?|3rebigen$ nid)t. abmvtm, fonberlid)
wenn ü>re $5i£tbum grof ftnb, berm mögen
fteanbre furftcb beeilen, bk t>a prebigen.
c, inter caetera de rff. ordin,
©as ftnb hie Q>tf$offe biet'breS orbentlu
eben 2(mt$ öergeffen, ftnb worben animalia
ventrls, unb fpred)en:e kommet unb lafjet
uns fd)lammen unb tammen, unbaffofur
tmb für gut £eben baben. §f. tf, 12.
2lntid?rifHje.
2Btrlofen auf alle (Eobe,weld)e bte©eift>
li(ben |u ©efangnitj gelobet tjaben, unbge*
bkkn, baf? man nid)t allein mit geifftid)em,
fonbern and) mit bem weltlidjen ©cbwerbte
ibre ©üter befeinden foll, fo lange, bi$ba§
fte i^r entmanbt ®ut lieber baben, 1$ . q. 6. c.
Auaoritatem. Unb ber in biefem Kriege
tlirbet ober ^erbirbt, wirb erlangen bat
ett)ige £eben, 23« q- S> c- Omnium etq.8.
c.Omni. ®aö bet|t feinet ®uts gewig fetm,
ba§ man$ and) für gut adyte, obf$on€^rv
flenblut barüber Dergoffen wirb.
2tntici)n|iu9.
S)ie©ei(!licben ftnb alle Röntge, unb ba$
bezeugen W platten auf bem topfte, duo*
12. q. i. X>er ^abjl mag gleic&wiebe«Äa^
fer
2i6 4) V>a$i<wal£btißiunbbe6 2lnti<bvifi$, mit Hutbetittacbvebe* 217
fremben€fel, arm unb fanftmutl)ig,unbrei*
ut,\\id)t gu rcatcren , fenbern uns allen ju
einem feiigen 3:obe. ^0^12,41.
Cbriflm .
S&r foDf ntd&t 6abcn-©oIS> oDer Silber,
nicbt©elD in euren turteln, feine ^afcfcen,
aud) nid>t sn>ecn 9vecfe nod> <gc6u&, noof)
einen ^anDerjlab. yftatth. 10 , 9. 10,
@i ^)eter jaget: 3cl) babt weDer ©olD
nocb (Silber, 2(pg. 3,6. Vbi ifl Denn patri*
monium Petri?
ibtipm
£)aS üveicft ©OtteS ijr nic&t in aufferli'
d)en ©eberDen , ftel>c f>ie ober txi tfl (EfyrijtoS ;
fonbem Das Üvcicf) ©£>tteS iß innerlid) in
eud). £uc. 17, 20. w. 2Barum habt iljr
Das ©ebot ©£)tteS übertreten t>on3ttenfd)en
©efe£ wegen. 5i0e ebren mid) t>ergeblid),
Die Da -9ttenfd)en Sebre unD ®tbti>t galten,
«OtottJMf/7'8-9. £f.29,*M3*
Cbriftoe.
(rr !jat funben im Tempel Sßerfaufw,
<S$afe , Ocbfen unD Rauben, unD 2Becl)S*
kr jty n,unD l)at gleich eine©eijfei gemacht
toon (^triefen, olle ©c&afe, Öebfen,
Rauben unDSdBed&'Sler aus Dem Tempel ge*
trieben, Das ©elD öerfd)ütt, bie geWbreter
umgefeljret, unb jtt Denen , fo Die Rauben tter>
f auften, 9efprod)en : »£>ebt eud& f>in mit öie*
fem, aus meines Hafers »öaujefoUt if>rnid)t
ein ^aufljauS mad)en, 3o(>- a.D. 14. 17. 16.
3&r &abts umfbnft, kDrum gebt« umfonj! ,
SWattj.
fer reiten , unb Der £ai>fer ift fein Trabant;
auf Da|? btfcI;ofTtc&er 2Bürben ©eljalt nidjt
geminDert werDe.c.Conflantinusio.c ö.Dift.
^er^abft ijt allen Golfern ;unD$veicl)en
ftorgefe^t. Extrauag. fuper gentes • loh, 22»
2(nttcbnfhi».
£ein 23ifdjof foll auf eine geringe unD
f leine &at>t gewei&et werDen,fonbern ujei*
nem e!)rlicf)en ^itel gef^t unb fyodjgeefyret
fepn. 80. Diftin&.c. Epifcopi,
£Bir orbnen , ba§ feine gemeine SCßeM
l)ung ofjne grünblid)e Sßerforgung fräftis
fei;, 70. Dift, San&orum.
2lnticbi*tjSus,
S)eS $ttfid)ri|fs Üveiclj i# gan$d> in auf»
fertigem 2£efen: 3BaS fagt bes tyabfä
9\ecl>t anbers, Denn Örbnung t>on tafeln,
Kleibern, platten, Swtagen, ^et^un*
gen, ^frunben, (Beeten, ^oneben unD
Raffen? UnD nennen fiel), i^re^)aabeunD
@ütergeiflfid)@ut;fic^ aliein \>k Öjripd>e
£ircbe, Die ^faff en toß auSermafylte Q5oIf
©DtteS; gleid)fam waren Die Säten niebtin
Der £ir#en , unD ®Ottt$, wiDer alle (sdjrift,
lieber Das verbeut er Die (Speife, 0)e; wie
Denn ^auhiS juüor gefagt fyat : &z werben
fommen »erlogene ©eijler, unD fold;e©irv
ge »erbieten» i^im.4,1.2.3.
%ntid)vifitte.
^)ier ft|t Der 2(ntid)ri|r im Tempel ©Ot^
tes, unD erzeigt fi'd) als ©ott, me Paulus
2^ejf.2,4» t>erf unDiget QkranDertalle
gi'ttlid&e OrDnung , mc Daniel fagt, unD
unterDrucft Die [>eilige(^djrtft, üerfauft ^)t>
fpenfation, QtbM, tyaüia, ^istl>um, «e#
6en, ergebt ^U <§c\)af$t Der €rben, töfetauf
Die ^be, befd)weret bk ©ewifen mit feinen
©efe^en-, macl)t Tkecbt, unb um ©elD jtu
reifet er bat. @rl>ebt ^eiligen, beneDepet
unD malebeijet ins vierte ©efdhledbt, unbge^
beut, feine ©timme ju ^oren, gleichwie ®Ot*
teS (Stimme, c, fic omnis Diftinß. 19, unD
£> 3 nie^,
sig III« Vwveben über tmterfcf)iebene von anbern perferttgte Schriften 219
%ttmt). 10. t>. 8. bein (Selb fei> mit t>tr in*
^evbammnig. 2lpo#g. 8. d. 20»
£f?ri{ftis.
3n t^rem Sfnfeljen ifi er aufgeboben,unb
bie SBolfen [>aben t'bn binweggenommenDor
t^ren 5(u^etu £)iefer3§fn$, berüoneud)
m ^irnmel aufgenommen ijt, n>irb alfo n>te^
bekommen, tiieiljrtljn gefeiert babt jum
#immel fahren. 2lpoftg. \, 9. 10. h. ©ein
SKeid) bat fein €nbe, tue. 1,33. 9DGta &<*
mirbienet, ber wirb mir nacbfolgen , unb
wo icb bin, t>a wirb mein Wiener audjfeyn,
3olj. ia, 2^
*ftad)rei>e auf baS 33üd)Iein,
Slnno 152U
;int em fegu'cb<Stbanbbucb/tmbfamofus
libeilisnicfytmag genannt werben, es
begreife beim in ftcb fd)anbltd)e Safrer unb
Untaten, foif! 6f entlief), ba$bi$ 33üd>
lein niebt mag für ein ©cbanbbud) gebalten
werDen, noeb burd) bie ©ebot, fo wiberbie
©cbanbfdjrift auggangen, erboten fepn;
bieweil alles, bat gerinnen ftebet,inbem
gSabfrltc&cn geiftf id)en Dvecbte niebt allein als
ä'iemlicb £>ing, fonbern aud) alö ©efe£e ju
befünben. Unbijl Dornebmlidj au$gangen,af*
lein beö geifllicben , fteifcblid)en Dved&tö ©runb
in einer (Summa unb fürjlicb anzeigen, ge*
meinen Sftufc ber €^ri]len^eit forberlicb ju
$ute»
Sftebmet alfo Dor gut ; £$ wirb wol bep
fer werben,
niemanb folte i&m einrebem 17* q. 4, c,Ne>
mini,
Tintichviflm.
&$ifi ergriffen bie ^effia, unb mit u>r
ber falfdje ^ropbet, ber burebfte Stenge*
tban bat, bamit er Derfufjret bat , bk , fo fein
3eid)en Don ibm genommen, unb fein 33ilb
angebetet , finb Derfencf t in bit ^iefe beä
geuerS unb (od)Wefel$, unb finb getobtet
mit bem @djwerbt beß, ber ba reitet auf ei*
einem weiften f})ferüe ,basaus feinem 3ftun>
De gebt. Dffenb. 19.
&enn wirb offenbar werben ber <^d)altV
Ijaftige, ben wirb ber ^rr 3€fu$ tobten,
mit bem $(tljem feines 3ftunbe$, unb wirb
ibn flürjen bureb tik ©lorie feiner gut* unft.
a^ef 2,8*
5)<Sorvc&e
UcNr SBeffeli son ©roniitgen
85fic&er. 2Umo 1522.
S)em€ljrifttid}en£efer, wtinfebetS). ^lav*
timtö gw&er ®Dtu$ ©nabe unb triebe.
r«
cföte unter bem Könige 2fdjab ©CffeS
vfl 3Bort tbeucr unb feltfam war im 9teicb
3frael, ^u m$t Dief ©eftcbtegefeljen, ba$
ifr, ^>rebigt geboret werben , aueb fd)ieral>
le anbere $}ropf)eeretu>or ber gottlofen 3efa*
bei feuern unb mujjig feon mußten: ba mei>
nete <ilia$ ber ^ropbet, er wäre allein über^
bUtbm , Don benen, ük ibre Ante nid)tt>or
bem t&(ia\ c^ebeug^ l)attm. ©arum -er bes
Seben^ gar uberbrufig unb fatt war, wun*
febete, üa§ feine @eele Don ibm genommen
würbe; benn \l)tn bic ©cban&n einfielen,
alö wäre er ^u fcbwad),beö gottiofeniSoffö
unb ibrer tmcbritflicb^n Üvegenten befcbit»etv
liebe Safl, unbwu^tenic^t, bafT©£)ttber
^^rr
220
j) liebet Weffeli ven (Bvbningen 23öcfcer.
22r
#<£rr ttjm no$ftebenfaufenb3ttannl)afr
u übrig bleiben raffen, welc&e ifjre$\nie t>or
Dem Q3aal nidjt gebeuget batten, unb baf?
aucb$bbia$,be$ Königes Cämmerer, famt
^tmt>ert ^ropljeten, bk er umlief) fcer|te
efet, erljälten wäre. #Beld)e Parabel (fo
man anbers mag große £>inge gegen f leinen
t>ergleid>en,) fid& anfeljen lagt , baß fte auf
biefe meine 3e|"^ W w»W reimet; benn id)
and) (n>ei§md)t auäwasSßerfeljung©^
te$,)auf ben ^Mati (jerpotfornmen bin, unb
t>or aller <2Beit mit bem ©reuel beö $blaf? ,
and) mit ben ^abflifdjen ©efe^prebigern
$\ ti)im gewonnen, unb mitber falfdjen er*
bieten ^Ijeoloaia mid) alfo $erfodjten unb
geffritten, ba§ id)nicbtanbcr$ wußte, benn
als fKtnbe tcb hur aHein, Unb wiewol id)
aUe^eit ^IntU unb ^rjenS pug gehabt,
alfo,ba§ icbaudb l)in unb wieber perflagtunb
auögefd)ri)cn werbe, als bat? id) fd)ier gar
ju beifig fei) unb Feine 3ftaa§ Ratten rennte;
ittm, yn meiner (Sadjen eine foldjc groffe
3uüerfici)t unb Sßertrauen getragen, boßid)
baburd) gar entjimbef tmb entbrannt wot?
ben : 3ebod) l)ab td& allezeit ba£ audj
gewnnf:f)et, baj? ©Oft mid) Pon meinen
Sgaafcten wegnehme, unb id) berieft ab
geworben, ober iraenbs in einem Süßinfef
nur aüeine leben mochte Q3erjweifelte al*
fo ganj unb gar , ba$ id) bep ben gottlofen
Seiltet, welche ffäfylerne (Stirn urib etferne
Sftacfen&aben, etwas atmricbtenfollte. 2lber
pelje, es wirb ui miraud)gefagt, t>af@£>tt
noef) m biefer unfer Seit eflkbe übrig befyah
ten babe, t)te ba feiig werben feilen. 2(udb
tag Piel ^ropbeten in Verborgenen fyeimlt*
d)en #olen ftnb abalten werben. SÖMd)eS
benn nicf>t allein SOßorte ftnb, fonbern bat
QBeif unb bietyat fdbjlbcweifetsmif arof*
fen Jreuben. £)enn ei Fommt biefer <2Bef*
feluö unb feine @d>riftcn j'efet and) betpor
ans M)t, welken man fonjt $>afüjum gc*
nennet, unb ein griefe aus ©reningen ijl
gewefen , unb einen (joljen 3$erftanb unt)
groj[en©eift gehabt bat, bergleid)en nid)t
Pielmefjrgefunben;unbman fteljet, baf? et
waf>rf)aftig aus &£>tt geleitet fei>, wie pon
fold)en recfjtfdmffenen Cljriffen $faiaö ge*
weiflaget (jat. Senn man l ann all)ie pon ifj*
me niebt urtl>etfen,baf? er feine £e^re Pon Wien*
fd&en fyabe, gleichwie id^ meine £e()re auc&
ntc^t pon jemanben f>abe: unb wenn icb ben
^QBeffelum ober feine ^3üdber m&or gelefen
^atte, folieffen meine ^iberfacberft^bun^
fen, £utljeru$ fyatte eö öom SCBeffelo gefo/
gen unb genommen ; alfo fe&r (timmet unfer
bei;ber ©eifl jufammen,
ö. €^ wacljfe/ mir ba^er eine fonberlid)e
grenbe unb^tarfe, aud)^mfek ifynifyt
me^r bran, icb habe bte ba^er red)t gele^
ret , tiefen er fo mit bejfdnbigeni (Sinne unb
Meinung, aud) febier mit einerlei) 3Borten
(wiewol ju ungleidber %eit, ba gar eine an*
bere £uft unb $Binb gewebet, xmb er in ei»»
ner anbem Canböart gewönnet, aud) in an*
bern JaDen,) mit mir in allen fingen über*
einflimmet.
3. Wid) wunberf aber feftr, auöwa^Kn*
fall e$ bieder t>erf)inbert werben fei;, baföie*
fer CEbrijtfidje £e^rer red)t fyctwv an ^:ag
Fommen \$, ob irgenb auö berUrfadxnver*
blieben , %a§ er ju feiner %eit trielleiefrt of>*
ne £fnfed>tung, ^iberflartb, ^rieg unb
^3lut»ergie(fen gekbet, in weld)em einigen
^tuefe er mir ungleich i|f. 0ber, ob bie
$wd)t unferer 3ut^n, ber ^apiffcii, ibn
untergebrueft fyabt, mld)enunfafit)a$$ln*
fc^en bei) /ebermann jgltd) bekommen, äl6 finb
fte bam geboren unb gefebaffen, bafj fte bie
aüerbeflen 25tid)er jurÄe^erei) mad>en,unb
bargegen 5trif!ofeli^ Triften, bie mebr benn
fefeerifcb ftnb, als £{)ri!llicl>e 53üd)er unö
barffeUen muffen, aber aut ®£>u*$ gered)*
tem
gg2 IH. Vovveben übet untexfd>iebene t?on -ankern tiet§Mm Bcbrfren.
223
fem \$erid)te f>at fold>e$ nun ein @nbe, ü>
wen jur ewigen (Sd)ant>e unb Unehre.
. 4. £)erljalben wolle nun ein £f)rifHid)er
tefer biefes Cannes 95ud&er fleigig lefeh /a
aud) mit Urtljeil unb 9)?aag lefen, benn er
m bem andern fef>r weit Porgeljet,bag er woM
lehret unb unterrichtet. Unb mit w'ele an
mir ftrafen, bag ic& gar $u bart unb fd>arf
fei); anbernaucl) nid)t gefallet, baj? tc& fo
reine, gute Worte brauche, fo werben bie*
felbigen alljie an bes-SBeffefi $5ud)er nicljt
ftnben, baöftenitabeln, ober über tön ju
fingen Ijaben. ©ein (StifuS i)t, Mit et ha*
maUin ben (schulen, unb ut feiner Sei^tfl
gebrdudjlid) gewefen , aber bie (Bache an iht
felbjl l>anbelt er fe&r glimpflid) unb getreu*
iid). Unb nad)bem S&rgilius au$ ben Sbrecfr
t>erfen beS ^oeten (Snrui ©olb gelefen unb
ausgeflaubet Ijat: fo fan ein '^beologus
auö biefeS unfern lieben SCßeffeli @d)riften
aud) liehen unb nehmen, ba er. ben dleid)>
tl)um ber 2£of)lberebenl)eit mit erfüllen mo*
ge. ©er ££rr 3€fu$ ©jrifto* wolle ju
biefem nod) t>tel anbere meljrQ3afiliög geben.
$iemit fei; , ChrifHicber lieber trüber, ©Ott
befohlen ©egeben ju^Bittenberg, ^€a^
lenba$ 2togu|ri, 2wno i&vi
jr« tiefer .^Beffelus i(t geworben 5(nno
1489. am $:age graneifei , unb ni ©ronüv
gen in einem Qungfrauflojler begraben
worben, man hat ifyn &ur felbigen Qeit ge>
nennt Lux mundi. Unb er (jat oor feinem
€*nbe ju 3ft. Sobanne Ofienborpio , £)om*
Jjerrn $u £)at>anter, bamate einem jungen
unb fleißigen ©tubenten, ber um bat Ijoren
lefen unb prebigen , gefagt: Studiofe adole-
fcens,ad illum viues diem, qua do£lrina
recentiorum et contentioforum iftorum
Theologorum, Thomae et Bonauenturae ,
et aliorum eiusdem farinae , ab omnibus fe-
re Chriftianis Theologis explodetur. £)a£
ifr, lieber ©ftiöcuk &« wirjr.ben^agunb,
Bßt erleben, bag itfefe £el>re ber neuen unb
janfifdben Geologen, ^l)omd unb <8ona>
pentura, unb anbrer ifjres gießen , i>on aU
len mhtfyaftiaen unb e&rifHid)en ^beelo*
genperfpüttet, unbaut ber £ird)en wirb
getrieben werben, £)iefe geit hat aud) iSfl.
OjfenborpiuS erlebet, unb fofc&es bem No-
viomago Sfnno fpo. erriet. Unb ijl Wef^
felü^ ein rechter ^rooljet wn dtt^eri Seit
unb £eljre gewefen, benn er nic^t allein bm
^abff öefrfiyet , fonbern and) ^oma,
^Onai>entltrd, beö Magiftri Senten tiarum,
unb aller ^oneße ßef)re au# ber ^ird)enge^
.;agt,unbfie üon folgen Spinneweben gereiV
niget unb gefeget hat ®£>tt gebe, bog wir uns
für biefe feiige %tit banfbarltd) haltm.
6) 2>. gKart Sut^erö 5Jorre^
l)e über @a\)anoro!d2lu5(eßungl)eö
5^ ^faim^ 2(tino 1523.
QJon«W.3oJ. 3dcob®retff.
nabe unb triebe in (Eljriffo. lieber £efer,
wir uberreid)en bir hiermit biefe beilige
Arbeit beö ^eiligen Wannet, »gieronpmt
Saüanorold, bag bu and) an biefem ^em*
pel fe&en foüft, voa$ por Banner ber greu^
(ic^e (&ii unb Slbgrunb bc$ ^erberbenS
ju perberben pflege, ©enn eint Otter au$
ber gflW ber/enigen, bic auf ben ^itul beö
^raneifei aufacblafen (Knb, foll, wie man
fagt, biefen ^Kann umgebrad&t haben, am
feinet anbern Sd;ulb, als baß et wunfdxe,
eö mochte /emanb fommen# ber Üvom, aB
bit
324 6) lieber QattanoroFg ffusfegung fcee ^* Pfotme.
Die ©rutibfuppe alleäSSerberbeng, reinigte.
22?
g$ Stufte fiel) parier ba«talige 5fntid[)ri|t
tue Hoffnung mad)m( ba$ 5fnDenfrnbiefe$
fo großen Cannes würbe fcerlofcben, aucl)
unter bem Jlttcb fetm; aber ft'elje, er Übet,
tmb fei« (25ßbdd>tntg $ im ©egen. ©ri*
jhtS canoniftret il>n (wiemanfpridjt,) buvcl)
uns, foDten gleicfj bte $>abtfe unb ^apijten
mit mannet beuber jerberften.
2. 4pternad)fT wirft bu aud& btefeö in fetner
Arbeit waljrnebmen , rote aller, 3vul>m ber
SOBeife fo gar .nidjttf t>or &0tt, «nb wie no*
(big ber alleinige unb grimbltdje ©laube an
bte Q3armf)eru'gFeit ®Qttt$, obne alle 3Ber>
f e ( barauf man ftd) öerlaflfcn f onne ), im ©e*
rid)te unb im 3:obe fep , wie b« l)ifr fiefyeft,
wie auclj ber ©faube felbjf t ampjfet,unb t aum
buref) bas 2Bort ©Ctteö obfiegenfann, ge*
febweige, bafj bii bte Dvecbnungmadjenfon*
neft, baf? bte 2öerfe Ijter etwas gelten, lint)
ob es wol bisweilen fcfyeinet, ba§berS\otlj
Don menfd)lid)er Geologie nodj) an feinen
puffen bange, bamtt er üielpeit&erberfct ju
baben febeinet, (benn wer f)atte jur felbigen
gdt oon bergletdjen Unftatl>rem genug fetm
fonnen?) fo jeiget er bir boer) ein reinem unb
febones dvempel,e wie man anbieQ3arm{jer>
jigfeit ©Otte^ glauben, auf biefelbe wrtrau*
en unb boffen, in uns aber unb unfere £raf*
teetn Mißtrauen fefcen, unb betran öerjwet*
fein foll. £)as ift ein Krempel ber^oan-
gelifd)en £ebre unb €briftlid)en grommtg*
feit, £)enn bier ft'ebejf bu tfm einberiefen,
ntd)t im Vertrauen auf fein ©elübbe, £>r*
bensregeln, 3ftond)Sfutte, Neffen, unb bte
guten 3Ber£e feinet örbens, fonbern als
fertig m treiben bas^txwgeltum bes ßtk'
&e«s,angejogen mit bem £rebs t>cr ©ereclV
tigfett, unb gewafnet mit bem ©cbilbe be£
QMaubens unb mit bem £e(m bes ßtitiftc*
fyen, ntebt als eine« ^rebigermond), fen*
&utfcec Qcfcriftcn 14. £l>eil.
bern als einen gemeinen Cbriften. £tbzml)l
unb folge <|jm nad), 2ftmo 1^23,
7) Ueber 30&. 5lpeöi @d)u^
f*wft <w Den SJtfr&of su28ürätwrg,
fetnes ®)e fjalbet/
Sutjjeri 95orce.be a» jfol?, Crotwn
$(«♦ «723.
3e|o evfl Inf S>eutfd)e öBeife&t.
1.
SSnabe unb Srieöe^ $temtt überfenbe
*^> tcb an M),\kbtt £rofe, unferö^ipel^
li %>ert(jdbtgung gebeult Qmn tini fo
reblicbe, fret;mutbige nnt> getebrte @c&u^
febrift wäre eß wol Tx^ertb, i><$ fte befannt
gemad>tunD ©>rtfru^ baburd)o|fentttd)öer^
funbiget würbe, obne ber ©ottlofen S)anf,
bte fiel, aber öergeSlid), beiflfen unb t>er^
lehren, ©ennunfer ££9v>3t ^riflu^
f)errf$et md)t allem im Fimmel ; au^ nid)t
nur, ferne Don feinen Jyemben; fonbern mit^
ten umer feinen geinben, burdb feine anbere
Straft, al^ bur^ tk Äraft feiner $Kutben,
^k bei ausgegangen t|l aus gion, mU
cbeS er ju biefer geit btybe$ an 5lpeHo unb
feinem ©efelle« genugfam beiDt'efen bat»
S)u wunberfl bid) u«b btf! ungehalten bar*
über, baf? bte 33ifc^offe fo wüten e u«b to/
ben. allein, woftebaö niebt tbaten, (0
waren fte htm fold)e ^ifeboffe/ unb wo fte
folebe $$ifcl>6jfe ntd)t waren, würben fie aU
fo \\id)t banbeln unb wrfatjren.
2. 3u ^rujfet ftnb fd&on jwcp JWo«d5e
üerbramtt worben, ber brifte i|t über t)i§
( wie man }u reben pfleget, ) begrabtrt , ober
abgefegt; unb icf) wet| ntebt, in bie WtTorifcDe,
>j> ober
226 III. Vwieben über vmtetfchitbtm von andern verfertigte ©Triften» 227
ober 25abt;lomfcf e ©efangenfd)aft burcb bie
(^opbiffen gebracht morbem 9Biele ftfcen
nocb gefangen, unb man brofte* tf>nen mit
eben bergleidxn $obe. SDeS ^abffs ©ie*
nee muten gan^ unfinnig gegen CEljriffum:
anbere ftofen Scbmacb* unb SafTerworte
aus* (So febon fommen fie bem ^doferü*
eben gbict nacb, bag unfere <Sa$e auf ber
funftigen Q3erfammlung feilte unterfuebt
werben* (3Bttr fi^en nod& fliüe ; allein, wenn
ft'e fo fortfaren, fo werbetuuir aud) enblicb
bes ^dofeilicben Ebicts mube unb uberbcüp
ftg werben: nid)t jwar fo, ba§ wir, gleid>
mie jene o>ett;an, fcerbrennen , in Letten unb
Q5anben legen, ober trgenb einee@ewalt
brauchen, welches griffen unanftdnbigtjr;
fonbern ba§ wir mit bem SßBort unb mit ber
©ebrift bie §(jre beS göttlichen <2Bort^ ref*
fen unb beS *}}abffs tlngebeuer weit unb breit
bamit jud)ttgen unb (Trafen.
3. feap bnabev bie Erinnerung fljufr,
id) folle mid) aueb an unfere <§d)ve\)ev unb
Saferer mad;en unb benfelben baß SSUlanl
ffopffen, weil fie fo groffes 5(ergernig an*
rid)teten burd) t&re ungereimte CReben unb
Sluffubrung: fo ien§n ii)v eigen ©emiflen
wiber ft'e, ba§ fie an mir basjenige nicbtfj'n*
ben, ma^ bieb auf ft'e wrbreufjf. allein,
lieber Crote, wer weif?, ob es niebt &l)w
ftuS nacb feiner (jodjffrn 2Beief)eit baben will,
baf biefe unoerfdjdmfe Eoangelijien ftcb fo
wabnwi^igfMlen, ni<$t unfertbalben, be*
nen fte Fein teib tljun tonnen ; fonbern um ber
S&iftäffe \\nb <&o$iflm , als geinben ber
£8abrbeit willen, als bie ba niebt wertb
ffnb, einen befebeibenen unb fanftmütljigen
©jangelijlen £U feben, ober m boren; weil
fie uns bittet, fo oft mir ft'e mit aHer £>e*
mutb unb ^efebeibenbeit gebeten, unfere
Q^eramwortung ju (joren , niemal baben
cmm&men wollen,- fonbern baben äugen j
unb Obren, aU wabnfwnige unb ndrriVl
febe Seute, utgebalten, unb nad> bem bloffen
@cböö bes €wtngelii alles wrbammt unb
verfolget»
4* <&iefy einmal an ben ^rannen beS
2lpelli mit feinen Kupplern, unb urtljeile felbft
ob ft'e nidjt wert&fepen, ba§, ba fie fo gottfelige
unb grönbücbe QSertbeibtgung verworfen ,
unb Cbriflum, ber barinn weislicb unb ge>
waltiglicb rebet, gecreuu'get baben, ft'e nid)t
nur ü)re eigene £ttgen unb Q3erberbniß getv
ne boren; fonbern and) baß feligmadjenbe
Eüangelium niemal oerttmbigen feben, fie
ärgeren ftcbbennpepmal, viermal, fiebert
ja unjdbligemal baran, unb geljen barübet?
verloren: unb ba$,ba fie burdj einen mi*
fen (Ebrifhim ftcb niebt baben wollen befdnfr
tigen unb auf beffere ©ebanfen bringen \af>
fen, ftebureb einen Ü)kiä)ten ^^riflum in
Q3erfiocfung geraten unb barinnen bebari»
ren. £) wie unbegreiflid) ft'nb feine ©e>
richte!
s* ©erof)alben, mein lieber Crote, la§t
uns bie 2fergerni§ ber Unfrigen mit tyebiüb
ertragen, unb im <®ebHbie ©ac^e bem
#£rrn befe^en. 5ür mid) &öbe tdjfogrof*
fes ^iffallen bavan nkbt, ba§ einige \>on
uns bafyn verfallen, was bie <§ad)e felbf!
betriff: benn tiefe unfere <&d)wad)fyeit wirb
wrttrfadxn, eba§ bie S^inbe ftcb Hoffnung
macbenjte bdtfens nun gewonnen, unb wer^
ben mel)r ^luth, uns^u ^eddflern, frigen.
©o wirb i'bre Hoffnung nnß jum belTen.ily
neu aber jum feerba-ben ausfcblagen ; \x>ie
gefebrieben freuet: ®uftur$efrfte, wenn ft'e
ftcb erbeben. 5Balb wirb f ommen , ber ba
fommenfoll, unbnicbft)eru'e^en. Snbem^
felben lebe mol)l* ® nabe fco mit bir , 5lmen»
Wittenberg 1553*
tVattin £ut^er«
8» Vorn
niffe fcf)i>n an ^
228 8) lUbev Svancifci iamprecfos et>ang,23gfct)i;. über 6er2^rfuffec &egd,
8)23om&e
UeberStartcifci gampre^f man
Sarfutle^Wl* 1524*
tnact. £utl?etv
£>em ®£>tt gläubigen &fec ©nal) unb
Stift,
229
[iebeju, td& bitte, aHerliebf!er£efer,wie
aanj wabr worben if!, bas £brif!u£
Tagt: ^er (Bobnbes9)Jenf#en, wenn er
fommen wirb, meoneft bu, ober ©fauben
aufgeben ftnben werbe ? (Siebe, ir>ie fo oieler*
leo ©efcblecbf ber (Beeten, icb gefcbmergt>
rer ©ej!alten unb ^intbeilung, welcber tim
jebe aus eigener ^oübeit unb Unfinuigfeif ei*
nen fonbern <2£eg be$ vgeitö, oljn unb auf*
ferbalb Sfyvifio, erfunben bat. 2Bas laffen
jie boeb üon €bn'|!o ober bem ©lauben
übrig bleiben auf €rben, tia$ fie niebt IjtW
wegnebmen? 3<*, emScfeimpf, wirf!bufa*
gen, bem @ünbflu§ unter bem 9?oa, wann
bu t>iefe ©üfle, hoffen unb Ungewitterbie*
fer ©leisner feben wirf!. Unter welcben
93erberbungen boeb ^ mannigfaltige, wU
flugige unb vielfarbige @ect ber SBarfujfer
bie er|!e (ßtatt, xok billig, befitst unb ben
SKetben fubret. 3n weleber fie nicf)t ein
jurbilb <St.granctfci(wie fiefiebrubmen,)
unö anzeigen unb vorhalten , fonbern mit
Salfcb unb Higen ben mebretm ^fjeit ber2Belt
famt il>nen felbf! terfubren ; alfo, bkmil
bat §oangelium wiberbcräganjÖefebwarm,
ja ük ganje Q3rut biefer Barbaren anfaßt
ju ftürmen, if! es billig , ba§ e$ ben er)!en
unb macbtigjjen Anlauf räibec biefe tbue.
^ag bringen mag, welebe er
mit feinem grojfen ©cbaben bep ibnen er*
lernt, imbj!§t au$ ^rbarmung €f;rif!i au$
bem Dvacben beg 2Öolf$ &on ifjrer 33erber>
bung aß beom aujferf!en £>brlapplem fyt*
autogen unb erlof! if!. hierum fo n'§
mit 9faj$, mb p^e, &a§©Wfto* niebtafc
leinburcb£utjjer, fonbern aueb burebanbe*
re feine ©efafFejurnf , unb an ber gemaljk
tm unb trunfenen #ure, aller Unfeufcb*
beit Butter, ficb felbfl raeber. 2(ucb wofc
lef!mit uns €&rif!ttm bitkn, t>a$ er öer>
bring unb uottßredre, waö er in \m$ an*
gefangen fyat, $men, §u «JBittenb. 2w*
no 1^23,
9) ^Sorre^e
Uekr 3o^ 2BaIt&cr$ geiftfic^e
fennt, fiel) unterjogen ljat,ber if)re©e^eim
Slnna 1524»
af geiftlicbe Sieber fingen guttmb ©Ctf
angenebme fep, aebte td& fep feinem
€brif!en verborgen. Wieweit /ebermann
niebt aUHn btö Stempel ber ^ropbeten unb
Könige tm Otiten $ef!ament, (bit mit firb
gen unb flingen, mit biebfen unb allerlei
@at)tcnfi)iel ©Ott gelobet baben,) fonbern
aucl) foleber Q5raud) fenberlicb mittyfalmm
gemeiner gbttftmUit Don Slnfang funb i%
3a,aud)@anct ^mim foleber r£or. /^i^.
einfe^et, unb ju bm Colofieru gebeut: Von
fersen öem ^<guni jsngctt geif!(icfoc £te#
öer u?tb Pfalmen,auföa^babiifct>(0t2)^
teß U>oit unb Cl?rif!lict?e lettre auf al^
lerley Weife getrieben unögcubct wecöe+
S)erfelben ^3urbe granetfeuö Samprecbt, 2. ^emnacb ftabe icb aueb famt et lieben
ber fie innen unb aujferbalb ber $aut wobl anbern ', jum guten Anfang, unb Urfacb ju
geben benen,
^>2
t>k $$ beffer
mögen, etlicbe
geifc
2^o IIL ¥>orveöen über unmfcfrieDene t>on; anbevn t>evfertigtc ©driften 231
getftttd)e£ieDeräufammen bracht Das E>ctH^
ge£wgelium, fo jc^uon ©Cttes ©na*
Den «>iet>ec aufgangen ift, ?u treiben unD in
<^d)watt$eätt bringen, Dag wir aud) uns
mochten rufymen, rote SttofeS in feinem ©e*
fange t&ut, 2 9Jtof i6,i.fqq. fraß (tbrißus
unfer£obun& (Befangfcy, un& nichts
wtfien foüen ju fingen, nod? $u fagen,
&enn3££fum (Tbrißum, unfern £eilan&
<2Cßte *}>auhi$ faget 1 €or. 2, 2. Unt) ftnD
b^u aud) in fcier Stimmen bradjt, ntebt
an$ anDrer Urfad), Denn Dag ic& gerne mlb
te, Dag Die 3ugent» ( Die M) fonjl foll unb
mug m Der ^luftl unD anDern regten 3\üm
fien erlogen roerDen,) etantö Ijatte, Damit
ffe Der 35ulenlieDer unb f?eifd>licben ©efdnge
los roürDe, unb an Derfelben flatietwaö W*
fame£lewe£e,unD aijb Dag ©utemit £ujr,
njieDenSwnsengebii&rct, einsinge. 2tuct>
baß idi nid>t bei* iTJeynung bin, ^ba$
bürdet? Evangelium foUren aüe Äunjle
$u boöen gefcfylagen werben unb t?ergc*
ben ,. rate ettid)e äbergei(Hic&en fürgeben ;
fonDern Id) sollte aUe Äfle, fonDerli$ Die
^uft'ca gerne feberarn SDienfHeg, Derfte
geben unD gefebaffen fcafc £5ifte Dermaßen,
an jeglicher frommer Cljriff reelle folcbes
ibnt lafien gefallen, unD rootym ©£>t£mel>r,
ober Dergleid)en fccrleiljet , (jefferi forDern.
&& ift fonjl Ietber , alle 3£e?t. aljulog unt) *u
Dergefien, Die arme SwgenD 4u sieben unD
p teuren, Dag man nict>t allerer ft Darf Ur*
fad) Darin geben. ©Ott gebe uns feine ©na*
De, 2(men.
id) mir gefallen lajfe eure ©unft unD Siebe,
Die ifjr ju mir traget 3d> ernenne es fel)r
voo^, alleinig bin fold)er <£l)re *u wenig unD
unrpurbig. UnD freue mieb, Dag Der rechte
Wavtym tytifii, 3o&anneg#u|, *u unfrer
geit beworFommt, Das ift, in \)k galjl Der
^eiligen redjt ergaben roirD, unD fbüten Die
giften Drüber forden. SBoüte ©Ott,
Dag mein Sftame ttmrDtg roare, Dageein fel>
d)er trelflic&er Wann mir DeDicimmtrDeunb
unter mit im ©ruef ausginge, allein e$
wäre mir fieber, man ent&fefte ftd) meinet
£ob*. £s ift fonjl , ©Ott Sob , fo mit mit
mir fommen, Der id) fo biet ißSfe^ fo law
ge ßeit Oabe t>on mir fagen ^oreny Dag mir
gleicl) ttiei ift, ob man mic& fegnet, pDer mir
Pudjet in Diefem Sebem ©atum ruflet eu$
unD bringet auef) ba$ übrige öollenD an^ag,
auf Dag 3ol)anne$ «&uö völlig in Die gajjf
Der ^eiligen ergaben reerDe. 3$ W ntcfttö
Werbet) ju erinnern, allein bitte id),ibrtt)ofc
let mic& armen ^ann QEbrijlo in eurem ©e^
- bü befehlen. ©et>abt euc& n>of>I in €&rif!o.
3c& (>abe je|t nic^t mef>r fd)reiben fonnen,
alfo toiel bab icb ju tbun. ©e^abt eud) rooljJ,
unD grf#t alle Die Unfern. ^Den 17. Dct.
1524»
cattonif^tift ber (Schriften 30^
maDe unD Srtcöe" in ©frrtfTov 3wSr folTt
n) Söonebe
Stuf 3^nn gtd)tenbcrgev$
2Beiffagun^
2(na627#
Jeil Dig ^5ucf> Rannte £i$tenberger^
% mit feinen ®eiffagungen niebt aMn
ift mit ankommen; bet)De in £ateinifcber
unD ©eutfeber ^prad)e, fonDern aucl) bei)
liefen grog gebalten, bei) ttlidhen aud) fcer*
niebt jweifeln, \kb&'<$mQtto, Da| ad)tet\ftt. fonDerli$ aber Die ©eifllicbenfitö
im
232
iO 2faf Johann Üicbtenbcrgers XPeiffagung,
23':
je£t Dej? bocb troffen unb freuen, nad)bem
aüg biefem %5ud) eine faff e gemeine CKebe
iff entffanben gewefen,es würbe einmal über
Die Pfaffen geljen, unb barnadb wieber gut
werben, unbmeunen, es fei; nun gefebeben,
fie fei>n ljinfcurd>,Da§ü}re Verfolgung Durd)
ber Q3auren 2fofni(jr unb be$ £utbersi£ebre
fe« toon biefem £icbtenbergergeme»net. Um
be§ alles willen bin icf> benagen, mit biefer
Sßorrebe benfelbigen £icbfenberger nod& eins
au^ulaffm, mein Urteil barüber ju geben,
$u Unterriebt aller, hie ha$ begehren, ai\&
genommen hie ©eifffieben, weldjen fep Der*
boten, famt i6rem ^nbang, ha§ fte m« ja
feben ^ropbeten, Üvotten, (Secten unb^e*
£er / burcl) belebe er ben ©lauben an ©Ott
Derberbet, bte ©ewijfen wfforet unb öer>
führet, mit £ügen tröffet, mit galfdjbeit
brauet, m\^ ftebt affo obne Unterlag wihtt
Die reine SOßeiffagung unb £ehre ©£>$>
4. SMefer 2ftf iff ber WenbergerFemer,
benn er berühmt noef) beruft ffd> triebt auf
hen ^eiligen ©eiff r wie hie rechten unb fal*
fd)en ^ropljeten tbun; fonbern grfmbet fä*
ne S&enjagung in beö #immeite £auf unb
natürlicbe fömffe ber ©effirne mit fbretr
nid;t$ glauben, benn bie mir glauben follen, '^faffüflm unb <2Biifungen.^tcbfo nimmt
werben fid) boef) olme fie wol ffnben*
2, drfflid) ffnb etlfcfje ^3rop&efen,. welche
allein au$ bem ^eiligen ©eiffe weiffägen,
wie 3a«bar.7,i2. fpriebt : £>ie Worte,öie öer
*2>£rr iebaotly öurd? feinen (Beift fünfte
in öen Propbeten, wie aueb^etru^euget
c^etr.r,2i.22: 2DieU?eif]agmig 6ec@cf?nft
timmt ntebt aus eigener Auslegung,
benn ee ifi nod) nie leine EPetffagung
aus fllenfcfyen tt>iüen bercor bracht,
fonbern bie beiligen flienfeben (B(2>tees
baben gereöt, getrieben vom <jetltgcn
(Beiß. CDiefe 2Beijfagung iff gerid)tet unb
geljet barauf/(> bat? hie ©ottlofen geffraft, hie
grommen erlofet werben, unb treibet immer*
bar auf hen ©tauben an ®>£tt, unb hie
©ewijfen m fiebern unb aufmrid)ten, unb
wenn $Rotbeunb ^rübfal ha ifl , ober fonv
men foH, tröffet fie hie grommen. Unbge*
bet and) hie frommen alleine an, mühen
©ottlofen baet fie niebts in tbun, benn baf
ffe t'bnen brauet unb fie ffrafet,, nietjt aber
tröffet noeb wrbeiffet.
3» lieber biefe 3£eifiagung bat ber(^a*
tan aud) feine SBeiffagung, ha$ finb biefa^
er fieb weber be^ ©laubenö nod) ©ewrffen
an, weber lehret noeb oerfnbref, weber tröffet
noeb ffrafet, uhet aber fcblecbt bal)er toon
juFunftigen fingen, es treffe ©ottlofen ober
Jrommen, wie eäiljm feine ^unff im @e*
ffirne gibt, ^r rebet wolaucb oon ber C^riff^
lieben ^ireben, aber niebt anberö, benn wk
fie auf^rlicb ffebet in leiblieben ©eberbe«
unb ©utern unb ^5errfcbaften, gar nicf)t$
wie ffe im ©lauben unb ^roff be^ ^eiligen
©eiffes ffebet; hatift, er rebet niebt^ üoti
ber €btifflid)en ^ireben, fonbern gleidjwie
biefelbige(Sternfunff »ort ateanbem b^)b>
nifcbeu vfjerrfcbaften unb ^omgreicßeii pffegt
äurebem ©arum er aueb bec pufften:
afä Seinbe ber 3\irdjetT gebend «ntr he$
©efcblecbt^ £)an, hamm ber €"nbecbriff
f ommen folfe. Unb: ffebet feine Deformation
barinn, baf man hie langen $aar öerfcbneiV
be, bfe(^cbnebeJan ben@cfnn)en abtiwr
unb Q5retfprief öerbremie; Öa* ffnb feine
€briffen,. affo, baf? gar eine feiblicbe^ei^
fagung ife »0« eiteneiblic&en ©mgen;
<>. (Btrnimafe^e^Cagungiffnfdjfei^
ne geifflid^e Offenbarung, benn biefelbige
gefc|iebet of)n bte ©ternf UtülA unb! ift amy
$ 5 *w
Q34 HI. t>oiTe5en über untetfcfcicöene t?on anöern t?erfcvtigte Schriften, 23?
ber <i*ternf unft nicjjjt unterworfen , fordern
es tfl eine Jj?«bnifd)e alte Äunft, bie betten
Römern, unbaud) Vorbei) ben Cbalbaern
faft berrlidb unb gemein war; aber fte fonn<
ten bem Könige ut SBabplon' feine Traume
nid)tfagen, nod) beuten, &5aniel muftes
tljun burd) ben ©eifT;fo feieren bte 3Romer
aud) gar oftc. &arum ijl ut [eben, obbie*
felbige £unft aueb etwas vermöge unb Knne
$u treffen, bennid) felbft biefen £id)fenber*
ger niebt mei§ an allen Orten in &erad)ten,
bat aud) etlid)e ©tnge eben troffen, fonber*
lid) mit ben gilben unb Figuren naf>e binui
gefefjoffen, fester meijr benn mit SSBor*
ten»
•»a
6* *g>ie tff &u werfen, ba§ ®£>tt, beral*
feine alles gematöt bat, e aud) felbft alles re*
giert, aueb alleine gurunftigs weif unb fa*
gen fann , batet boc& m fM> genommen
bepbe, feine £ngel unb uns Sftenfdjen, bureb
weld)e er will regieren, baß wir mit ibm
unb er mit uns wirken. 3)enn wiewol er
konnte 2Beib unb £inb, #aus unb #of o^
ne uns regieren, naljren unb befebirmen, fo
will erS boeb bur$ uns tf)un, unb fefcet ein
ben Qtkiter ober Jpausljerrn, unb fprid)t:
@ep ^ater unb Butter geljorfam ; unb jum
Sßater : geud) unb lebre betne ivinber. 3tem,
alfo wollte er aud) wol ol>n Könige , durften,
Ferren unb Siebter weltlid) regieren, $rie*
behalten, unb t)k $3ofen jtrafen; er will
abernid)t, fonbern tljetlet bas (abwerbt
aus, unbfpricbt: (Strafe bieQ5ofen,fd)tV
lebte Summen, unb Ijanbljabe ben grfe*
ben, Wiewol erSbod) felbftburd) unsrtjut,
unb wir nur feine garüen ftnb, unter welker
erfkbwrbirget, unb alles in allen wt'rfet;
tck wir €btiffen bas wobl wijfen. ©leieb*
wie er aud) im geitflid)en Regiment feiner
€Wen felfcft allestbut, Übtet, tröffet,
(Träfet, unb bocf> ben Coffein bas 2Üort,
$tmt unb ©fenfl aufferltcb fceftylef, baß p«
es tbun fallen* 2llfo brauebf er uns 9)?en*
fd)en, bei)be in leibtid)cm unb gei|TO)em
Regiment, t>k 2Belt,unbaHeSwaSbritmen
i% ju regieren-
7 Mm fo braudjt er auebber (Engel, wie*
wol wir nid)t wiffen, xt>k bajfelbige zugebet :
Üenn er befreit ibnen nidjt bas abwerbt ,
tok ber weltlichen £>brig?ett, no$ t)a$ auf*
ferlid)e 2Bort, wie ben^rebigern, nod) bas
95rob unb ßleib, tiefte unb £aus \x>k
ben ^auSbaftern unb Altern, ©enn Kit
feben nod> boren ber feines üon ben £ngem>
Vök wirs Don ben^enfd)enfe^enunbl)ilren;
bennod) fagt t>k (gebrift an %kl orten, bag
er bie 3Beft burc^ bte ^ngel regiere, einem
l'eglid)en tapfer, Könige, Surfen, »g)errn,
/a einem /egtieben ^enfeben feinen fngel in
»erorbnet, ber fein befles bei; tT)tn tbue^nb
forbere il>n in feinem Üvegiment unb ^err*
febaft, rt>k ©an. 10,20. ber 3ub.cn §ngel Fla^
get, %>a§ ber Werfen @ngcl i^m wiberflan*
ben f>abe, aber ber ©rieben €nge!fomme
ibm in ^)ulfe.
8. SOßicaber Uc lieben <5ngel hierüber eins
bleiben t>or ®Ott, unb boeb wiber einan*
ber ftnböor bm $)?enfd>en, gleichwie bie ^0*
nige,il)nen bf folgen, wiber einanber finb;
lag kl) i)k bifmal anheben um ber fattfamen
©eiffer wiüm, welcbe in einem 2(ugenblic?
f onnen lernen , alles , was €bvi(lus unt> alle
notbige 5lrtifel bes ©laubens forbern, unb
barnacb auftragen fallen, ftcb befümmern,
was ®£>tt üor ber 2Belt gemad)t ^abeunb
bergleicben , auf baj? fte ^ier aueb ibren ^otv
\vi% in büffen Ijaben mit ben lieben €ttgeln ;
fonbern wollen bas üornebmen, bas aller*
leicbtejfe, welcbesfteaucb, fobalbfteeS&o*
ren, f o|llicb wof;l wf¥)en.
% 9^em* .
h) #» 3ofcann; Iltc&tenbergcrsWetffagung,
235
~97fRemlid) Da«, weil ©Ott t>tc ©otttoT
fen in weltlicher Obrigf eit Dur* ftct) unb
feine £ngel regiert (wie gefagt ift ,) allermeif?
um femeöTSßortö willen,baf} es möge geprebigt
werben; tt>cld&^ ntd&f gegeben formte, wo
nic^t triebe tm &mbe wäre: fo nimmt er ftcl)
aucf) bejfelben mit §rnfl an, unb lagt fte iumi*
Jen 6urc6 feine €ngel fttyren unb ©lud3 l>aben,
lumiim aucf) wunberbarlid) bemUnglücf ent*
geljen, wie benn alle £>e»ben felbff benennen,
ba§ (Streit unb (Sieg fle&e fd)tecjjts mel)t in
Sttenfc&en traft noci) 3Bt'k<?, fonbern im
©lücf. OBdcf>eö alfo $uge&et, Daß bie ito
ben€ngelba fmb, unb burä) innwenbt'ge
anregen pleptf) einen üvatt) ober (Sinn ein*
geben , ober äujferlict) ein geilen unb Qln*
flog in Weglegen, hamit bei* Genfer) ge*
warnet ober gewenbet wirb, bkf?$ ju tljun,
baSmlaffen; biefen^eg^UM^en, tiefen
in meiben, aueß oft wiberben erjlenSitoiv
10. £)enn weif fte mit Porten nicht re*
ben ju uns ,e tbun ft'e bas mit (Sinn einge*
ben, ober äufferlidjje Urfacr) plo^licl) fcorle*
gen, gleichwie wir ^ferbe mt) Od)fen an*
fd)reuen, ober $oft tmb (Stein in 2Beg k*
gen ,e t>ag fte n i$t in ©raben fallen, (Sol'
ct)e aufferliet)e geießen ober Utfaclje nennen
bie^epben Omina, basif!, bofe Steigung
ober Tarnung , baoon iljre 35ucljer t>oil
fmb, bennfie jeljen wot)!, bafj es gefcbie&et,
ffewijfen aber nießt; werestljw, baoon
wäre wol m'el ju fcßmben/unb Tempel an*
feigen.
n. (Solcfos tljun bie^ngel duf (Erben,
lieber bas tfjut ©Ott im Fimmel auet) feine
geilen, wenn fte ein tftiglucf treffen M,
nnb lagt <Scr)wan$erne entfielen , ober
(Sonn tmb$}}onb,ben (Schein verlieren, ober
fonft eine ungewöhnliche ©elTalt erfeßeinen.
3tcm, anfärben greulid&c <2Bunöer gebo*
ren werben, bei;be an Sfanfcßen wnl> $l)iV
237
ren, welche« alle« Die @ngel nict)t machen,
fonbern ©ort felbft alleine* SSM foleßen
geicr)en brauet er ben ©ottlofen, unb jeigt
an jufunftig Unfall über Ferren unb £anbe,
fte in warnen* Um ber frommen mUen
gefcljieljt folcßeS m'djt, benn fte bürfenSnicßt,
barum wirb it)nen auet) gejagt, pe tollen
jicfcpor öes^immeleSetcfeen mc^tfurd?^
ten, als3eremiasfprtcl)t €ap.io,2. SDenn
es gilt iljnen nicht, fonbern ben ©ottlofen*
i2» hieraus ift nun f ommen hie (Sterte
funjf unb££al)rfagerfunfi Nennwert es
wa(>r ift, baf? folcßeö gefdjief)et , unb hk
£r£aJjrung btmikt , baß Unglück ober
©lücf bebeut, finb fte $u gefahren unb&a*
bens wollen faffen, unb eine gewijfe ^un(l
braus machen, ©a ft'nb fte gen £immel
gefahren1, unb Habens in hk (Sterne gefcl)rie^
ben, unb mit fte feine ©ebanftm gehabt,
baß ftcl)ö mit ber (Sternen 5(rt reimet, muf*
fen^ nun i>k (Sterne unb O'vatur tfjun, btö
©Ott unb bie €ngel tbun: gleichwie bie
^e|er juerf! ibre ©ebanfenftnben, barnaeö
biefelbigen in bie (ScDrift tragen, unb muf
benn^eferift fyiften, was iljnen träumet.
©aifl benn ber Teufel ^ugefcDlagen, bat
ftd) brein gemenget, unb vok er ein $err
ber %Bctt i(l wiber Qtötttt ^)errfd)aft,f)ae
er auet) besgleicr)en geicl)en Diel angerichtet
anfärben, bie fte Omina fteijfen, unb r)at
an mannen Orten ^Bat>rfager erwecft,afö
ju S)elpl)is mit> Mammon, hk fold>e gei>
cl)en gebeutet , mb l unftige ©inge Ijaben
gefagt.
13. 9?un er benn ber SßßeftSurjl ijl,unt>
aller gottlofen Könige unb Ferren, famt uV
ren Sanbern,(Sinn unb OTefen $orif)mt)at,
baju alle <5rfat;rung oon Anfang ber ^CBelt
gefet)en, l)ater leicfetlicl) fonnen fef>en, wo
es mit it>nen t)inaus wolle. 5(ber weil er
nicl)t gewig i% ( beim &Ott bricht il)m oft
bie (Scljanj, unb lagt tt>n nicl)t immer tref*
ftn,)
238 HL Vovvcben übet* untecfcbiebcne von anbcm ©eirferttgte' Schriften. 239
fen,) gibt er feine ^Beifügungen mit folgen I füllen fiel; Die gottlofen^ertTetmnDlänöeioor
roa'nfenben SCßorten &erau$, ba§, fo eö ge* allen folgen 2Bcijfagungen furchten, unb
fd>eje ober nid)t, er benno* n>af>r babe. ni*t anberä benfen, benn etf gelte ifynen,
' nid)t um iljrer ^trnft willen, bie off fehlen
Fann unb mu§, fonbern um ber S^c^enunb
Tarnung willen, fo oon©^^ unb £g*
geln gefdjieijt, baraufftetbre ßunfl wollen
grtmbcn, benn biefelbigen fehlen ni*t, be§
foüen fte gewiß feon. Öls , nt unfern Seiten
fjaben wirfciel (Sonnen, Övegenbogen unb
bergleid>en am #immel gefef>en. «gier ifl
Fein ©temfunbiger, ber gewi§ IjätteFon*
nen ober nc* ßnnen fagen, es gelte biefem
ober bem Könige: bennod) feben wir, \x>a$
bem Könige nt JranFreid), ©annemaref,
^ungern gewifjli* wieberfaren ifl, unb wirb
nod> anbern Königen unb Jurten äutf) ge>
l)eu geroigli*.
16. £>ert)afben f*enFe icf) ben £t*fenber>
ger unb ütUUiäjm ben großen #annfen unb
Sanbern , baf? fte wiffen füllen, es gelte ifjnen ;
unb wo er trift, ba§ fol*e$ gefd)ie(jet aus
^m geilen unb Tarnungen ©£)ftes,bar*
auf er fi* gntnbet, a!ö bie ba gemigu'd)ben
grojfen #annfen gelten, ober bur* Sßer*
bangnif; <&£)ttt$ am beg (Satans @inge>
ben. 3Bo er aber fehlet, baf? fol*e$ au$
feiner £unjt unb 2(nfe*tung beö (Satans
gef*ieljet : benn ®Ottt$ 3cid)tn unb ber
(Engel Tarnungen (ünb gemenget mit beä
(Satans Eingeben unb 3«**n , wie bie
<2£elt benn wer* ifl; t)af es wüffe unter
einanber gelje', unb man ntd&tö unterfd)ieb*
Ji* erFennen Fanm £>as fe» mein Urtbeil
unb Unterricht, bie griffen fcerjJebenwoljl,
baf} fo redjt fft SCßaS bie anbern glauben,
m/ta ber &6nig ^>trr^uö fragt: £>b er
bie Corner f*lagen würbe? antwortet er :
Dko Pirrhum Romanos vincere poffe; alS
wenn i* auf £>eutf* fpra*e : 3*
jage *ftannfen, Metern f*lagen möge;
<* f*lage nun «öanns ober ^eter,
fo ip t>et)Deö bur* bk 3Bor£ fcerjtan*
ben. Unb Dergleichen fat er ütel getljan
bur* ®£>m Sßerljangnif? , unb $ut* au*
nod), unbtrifts oft, ba§ getiefter, 2lber
©Ott lagts ntebt allwege treffen, barumijt
bie £unf* ungemtf , unb bereifen ftd) tiamit,
fe^etfan einem Ort, fo trifte bod) aman^
bern, meberfal>retönic^ biefem, fomieber^
ffäm boc& jenem.
14. 2£a$ fagenn)ir benn jumStcfetenbetv
üertmbbefgW)en? ©a^faget*: ^rftlic^,
ben @mnb feiner tgternfunjl ^alt td) für
reit, aber bie ^un|!nngett)ig, baöif!, bk
Seiten am $immel unb auf €*rben fehlen
ae»i§li* nic^t, «Sfmb©D|te$ unb ber€m
gel^CBerf, warnen unb brauen ben gottlos
fen ^mnunbSanbern, bebeuten audjet*-
»a«'; aber Äunfl batouf ju mad)en, ifi
«td>tö, unb in bte (Sterne fold)eö m fafien.
5um anbern, eö mag benno* wol bane>
feen ^n, bog i^n ®£>tt ober fein @ngel be?
nfegetljabe, üielStucfe, welche gteid) m^
treffen, $u fd)reiben, wiewol ifyn bunft, bie
(Sterne gebend ftm^ aber nid)t^ befloweni^
cer, auf ba§ ©O^feftmüeffe, bafjbie
Äunfl ungewtffe fep, Jjat er fyn laffen fehlen
etlid)emal
k4 itnb ifl ba^ ©umma (Summarum ba liegt mir nid)tö mt benn fte muffend evfafy
bara: ^rijlen follen nic^tö na* fold)er ren, wie man ben Darren bie Kolben laufet,
cjßeiffagunge (Vagen, benn fte haben ftd> 17* &$ nun meine ungndbige Ferren,
©Ott ergeben, burfen foWjjeö t^auenö unb \ik ©eiftlicfcen, ff* freuen, al^ feoen fte fyn*
warnend ni*t. 2Be*l aber ber £i*tenber^ über, unbfollei^nennun bmfortmoljlgeljen,
$et ^k 8eid)ea t)eö #immefö an^euc^t, fo J t>a wunf*e i* iftnen <Slucf ju, fte biirfem?
240
i2) 3t?f Wmii "£>hd)kin vcibzx 2X Einigem
24t
woljl. 2Jber weil fi'e iljre gottlofe £ef>re unb
geben nid)t beffern, fonbern atid) fldrf en
unb niesen, wiUi#aucl)geweiffagetbaben,
öa§, woes fommt über etnef (eine $tit, bag
fold)e il)re greube ui (gdjanben wirb, will
i$ gar freunbh'cf) bitten, fie wollen mein ge*
beulen, unb befennen, baf? ber £utf)er habt
c£ bcfler troffen, benn bafie, ber£id)tenber*
ger unb it>rer felbff ©ebanfen, 9Cßo nic&t,
fo will itf) t&nett l)iemit ewjtfid) geboten (ja*
ben, bag fte eö benennen muffen obne iljren
£)anf , unb all tlnglttcf barju f>aben* £>aftir
jie bocl) (BOtt btbke, fo feunefte ft'd& befef);
ren, ba gebe ®Ott feine ©nabe ju, $men.
12) 3n>et> Sßone&en
Stuf Sflenü Sßücfclein tDieber ©
Älmgtn. Slnno 1528. *)
$ftartinu$ £ut!jer allen lieben Ferren unb
greunben in €ljrijfa
ß& nabe unb triebe üon ®£>tt, unferm 3$a<
^> ter, unb bem ££rrn 3@fu <£()rij!o ! ©
will fid) , lieben Ferren, baö £tibe f>et^u fuv
ben, benn bisher fyabm wir fo unter bem
^abjfcbum gelebet, fold)e ©ünben getfyan,
bk bod) Vergebung fyabeuuberfommenmü'
gen, nemlid) bie ttor QMinbfyeit, 3rrtoum
unb ginßernif? , fjaben nid)t erfannt werben
fonnen; welche (Sunbe ifi uns burd)©£)t*
U$ unait8fpred)lic^e ©nabe ntcl>r allein -wty
geben, fonbern aud) hapx ba$ gnabenreicbe
Zkfy ber €l)ri|Hid)en 2C8al)rfyeit gefd)enft,
reicblid) unb öffentlich bargefMt t>or aller
3Belt , unb nkfjt unter hm ©d)effel §t>
ftorjt; alfo,ba§ ftd) niemanb entfd)ulbigen
fann, ber iinwijTenoeit l)ülbm>
Sftun gebet eine anbere ©finöe , hk unö
&uti?eri 6ct>vifren 14.. Zfyeil.
I leiber wirb hk £e|e geben, baöü?,bie@un#
, be in hm £. ©elf!, welche nicht fann t>e**
geben werben, fonbern bringet hk jwet> le^
;ten tlnalucf mit fid), baöifl, Beraubung
ber QBal>rhett im ©etf^e* 2flfo, ha§ ©£>£<
tes 3Bort aufgraben wirb, unb barnad)
lcib!id)e ^etflorung jum anfange be$ ewt>
gen^ktbanimnij^enn manftdjt ;e|t mutfv
willig wiber hk ujfentltdbe erfannte2Bal)r*
kit, ha ift feine «£>ulfe noc& Dvatlj mebr,
£)arum , ut warnen alle , hie fid) wollen war*
nen laffen , l)ab kl) haß Sßucblein ausgeben
laffen, unb bitte t)tv5Ud), lagt uns aufboren.
& i(t gnug gefünbiget in ber erjfen vorigen
(gunbe, waeetoben wir and) allererft mit
ber anbern (Sunbe in ben ^eiligen ©eifl,
unb reiben ©Otte^Sornaufunö, jeitlicbunb
ewiglid) w öerberben» ©ie erfte @unbe
Ijat er vergeben, biefe will er nic&t vergeben,
fann ffe aud) nid)t leiben , ha wirb nicljts an^
berö brauö, ^Cßetau, es ift gnug gejagt, ©Ott
gebe, ba§ wirö feoren, ef)e benn wirs mif/
fen erfahren, 2rnien,
13) ^Sorre&e
lieber trüber &laufenö©eftd)*
te tu öer ©c&n?eig. 9ltt* 1528»
^artinuö Sut^eruö bem wurbtgm >&erm
©octor ^aulo ©perato, ^Vrebiger ja
^onig^berg in ^reujTen,
u
ßjfrnabe unb f riebe in ©jrijfo, ^Cßir^a^
^oen ha$ ©eftcbte trüber ^laufen in
©d)wei^, üon eud) anl)er gefanbt, empfang
gen ; Unb wiewol icl) baflelbige t>or etlichen
Sabren and) in £aro!o&ottilIogefe(jenun&
gelefen ; fo (jat mid;S M) hainmal md)t$
ü be^
*) JÖie ftjle |!ef)et im X. ^f>ei{ d. 1778. unter -ftem ^itu( : 5). SR. Ü. fmic SBarnnng unb 33erma&mnw
an- rttte fromme tyviftm ju Erfurt, fte^ fäc falftfjev ge^re vorauf '
tmb roevtf) juljalten.
Drjufe^en unb vccljtfc^affene 8et)«V (itf
242 IIL Vovubm über unterfcfyiefcene t>on andern verfertigte Schriften. 243
bewegt, a\$ ben, ber mit bem ^abjrnidjtä
jufebaffenbatte.
2. Äbet fefct gebet mir ber 5fablicf 311
$erjen : Denn ic^ bin burd) ©freiere n)i^
fcig worben, ben ©acben nadbmbenfen.
gürwabe, Ctjrtjhrä gibt bem ^abfTtbumfciel
geid)en, aber ft'e baben ein eherne Stirn tmö
eifern Hacken gewonnen, §fa. 48, 4«
ba§ ft'e ftcb an b?e allefamt niebt febren, auf
ba§ ft'e o(>n alle ©nabe wrberben unb unter*
geben.
3. 3b* bäbt freofidj &a$ $3ucblein, m
Sfturnberg anfangen, mit t)en $iguren
wobl gefeben , barinn beS ^abfltbums fa
niebt fcergefifen if!. & ijt mit bem £(nficbrift
aufbie£efenfommen, unb £#rijh$ will
fein ein Crnbe machen. £)a$ fep ©Ott ge*
lobt in£n>ioleit, kirnen.
4. S)emnad> fcfycfen wir eud&ben ^ru-
ber ^laufen lieber, bag ibr ibn $u ben an#
bern fammlet , bie aud) Sflitjeugen ftnb CbriV
fli, w.ber ben ^nbedwff. ©OtteS ©na*
be fei) mit eueb, $men.
2Dem ebrfamen unö weifen £bomaBag>
kern wunfd?et Paulus ©peratue feu
nen (Bruß,
i.
CKVewol binfort niemanb ben S3etrug ber
**ö SKomifcben Refften (welcber^nun
genugfam offenbar Sorben ijt,) fo fcielmaf
berwieber anzeigen für Sftufc achten wirb :
fenberlicb m ber3eit,barinn auö^ßerbtenfl un*
fer tlnbanf barfeit fo v>tcl neuer unb fcbabli*
feer Uebel eins nacb bem anbern aufkommen,
weldjen wir allerbingö in ber £raft Cbrifti
mepnen 2ßiberftanb ya tbun feo. £)ocb
wa$ febabetö, wie bu aufs bebeft t>er«K%
neft, weil wir jfyt ju unferSeit tafür ge*
balten werben, ate wollten wir allein flug
fori, ba§ man aud) etlicber eilten i>or3'ab>
ten 3^S«i6 von biefer ©ad)en bewop anö
Sid)t bringe, 4)uf ba§ burd) »br fcorgebenbe
$fteunung, unfere, biebernad) gefolget bat,
bei) ben &<$)mü)en gletcb als betätiget
werbe. £)enn bie ffarl finb, weber neuetf
nod) altes, obne bat OTort ©OtteS, loben
ober fd)elten , fonbern glauben allein bem
2Üort, obnunb wiber alles.
2. 3fr berbalben nad)e ber 2(pocal»pft,
weld)e wir burcbbeine#ulfe aus Sittbauen
erlangt baben, aud) auSgangen bäS©efid)*
te Q5niber ^laufen in ©cbweifc, barauf
wir nacbftobngefebr gerieten, ^alebalb wir
btö 35ud) (was £arolus$5owllus gefdjrie*
ben,) bitten aufgetban, ba wir bei) $bxi*
fman waren, weld)er fidb fcon binnen in
£ief!anb auf ben 3Beg febiefete, babiner,
alöbu wi$t, burcbjween Briefe Don üviga/
üon jebermanniglicben mitegro(fer ^5egierbe
ibrfünftiger^rebiger erwablet, ifl erforbert
worben, ben aber wir bier(welcbe$ iebmit
allen ©ottfeligen bezeuge,) mitgrofiem »&er^
imkib verloren baben. ©ebabe M) webf,
lieber ©agbem, geben! aueb beines ©pera^
ten gegen ®£>tt in beinern djebet- ©eben
auf bem©cblof ber <&tabt ^onigöberg in
^reujfen^e^ 4.^;ag0 3anuarii Sn. 1528t
(Earolue 25oüiUu6 entbeut t7icolao <oO*
vio, erwabltem 25ifd?of3U Äemein
5ran^retd>, feinen CBruß,
h
<^\u febreibeft mir, mein lieber e#e"rr, bu
^^ balte(te$bafür, baf \>on fünfbunbert
Sabren ber niebtä gefebeben fei;, baö|t)iefem
gleicben mocbte,welcbe$ bir meine ©ebrifter^
jebletbat, nemlicb von ben pepen tKitkvn
^brifli, unb \x>tö icb ein $:bertgefeben, ein
^cbeii geboret t)abe* 3d) will bir weiter er^
offnen &on einem anbern billigen unb wun*
berbarlicben ^infiebler ^u unfrer Seit, ber nun
bei; 20. 3abren im fitkbt geflorben i%
©ein 5f?ame beift €Iauö vom Seifen, er
244
ig) Hebet: ötit&ei: (Haufens (5efuf?te m bev &d)wm.
24?
war ein geborner£)eutfcber aus bem(SdpeiV
^erlaub : @d&roei$er aber ftnt> obeclant>ifc&e
&)eutfcljen, fo man ;e£t insgemein nennet
t)te (Sd>wei£er, liegen in Dem ©ebtr^e.
2. £>afelbjt reifefe idj bureb, Des 3afjrS
unferS #eils ba man jablet 15-03. Unb als
idj &erete Don ben ^ugenben beS Der|forbe*
nen €*inj?ebels, empfinge idj balt> eine 35e*
gierbe, fold& neu ungewobnlid) £)ing ju er*
fahren, gog a(fo üon (Stunb an nad) fei*
ner £Bilbni§. ©afelbfl wart) id) alsbenn
beherberget beo feinem altef!en (Sobn, weld)er
mir feines Sßaters £leib weifete. £>arnacb
am andern $:age begaben wir uns ju bef*
felbtgen feines Katers Cellen, barinn ber
SÖater, weil er gelebt, 22. 3aljr Derljarret
^atte, bis er ffarb, obne ade natürliche-
(Speife unb §:ranf. £>amit er uns fferbli*
dx^enfdjengelebretbat, wie wabr biefer
beilige unb göttliche (Sprud) ifl/f $tof 8, 3.
äftattfj. 4, 4: iDer ttlerifd? wicö md?t
vom 23co& allein leben, fonbern von et?
nem jeglichen U>ort, öas fcurc^ fcen
tTJunt) <M)ties gebet.
3. (2$ baben aueb ber (Scjweifcer £>brig*
feit, bei)be geiftlicb unb weltlicb, oftmals
biejStrajfen unb 3Bege ju feiner ^Bifönif
belagert, jju erfahren, obibmbod) jemanb
fyetmüd) ju effen brachte» 2(ber fte baben es
erfunben, als es aueb waljr war, bafj ber*
felbiae SDfenfd) nun etwas l)6bers worben,
bennein Sttenfcfj, etlid)ermaffen menfcbli*
d)e \ftatur übertraf, unb gleic&ben Engeln
in biefer 2£elt, ha er noeb mit bem gfeifd)
befletbet war, niebt unterwerfen menfcl)li*
d>er Sftotbburft. tiefer l)at aueb btifit in
feinem geben unb nad) feinem 3:obe2Bun*
berwerf getban, als man fagt, als iebaueb
in feinen ©efebiebten gelefen l)abe.
4- Sftun aber will icb bir erieblenein©e*
ftebt, weld)es ibm in einer Sftafyt, ha hk
(Sterne lettd)teten, unb er in feinem ®?bm
unb vinbäcot ftunb, am #immel erfebienen
?. £r falje t\n #aupf einer menfcblidjea
@5efMt, fein Slnaeftcbt erfcbrecflid), Dotier
gornSunb35ebrauung.
; 6. £)as #aupt trug eine breofädjtige ober
pabfllic&e £rone , unb geriebtsauf ubec
ber &pi%t eine &ugef , bamn ein (Ereuj ge*
fteeftwar, erfd)iene. S)er35artl>iengif)m
unterfidb unb war audb breofad).
7. (Sed>s (Sdjwerbter obne $eft falje
man aus feinem ^ngefid)t gef>en, boeb wm
berfinnifc^» ^)as eine (^d>werbt gieng 00m
Mittel ber (Stirn überpd) auf, unb fe^fe fein
breiter $&eif an bk ©tirn , mit ber (Spi^e
aber boljrete bajfelbigein baS^reuje,oberin
\>k £ugel in ober}! ber fronen.
8. gwei) anbere (Scbweröter gingen Ijer*
aus Don ben^ugen, behielten aber iljre(SptV
^e in ben 2(ugeny allein bas breitere ^bett
gieng Ijeran ; aber jwet) anbere (Sd)werbter
gingen beraus Don beoben CRaf lod)ern, blie^
bm bod) mit ber breite in ben ^Mlocbern.
9. ©as fecb|!e (Sd)werbt batk feine 35rei*
te unten, lief aber feine ©pi^ein ben^unb •
geben. Unb biefefeebs (Sd;werbter würben
allegleicb, eins wie baSanber, gefeben.
10. (Sol$ ©efid)t bat ibm ber ^inflEcbel
in feine gelle mabltn (äffen , t>k ^abe icb ge^
feljen , unb ins ©emütb gefaffet, unh alfo
bepmir aud) ins ©ebacbfnif? gemal)let.
n. ©iewetl icb nun niebt \wi$, \m^a$
btbeuttt l)at: wiewol folcbeS mit feinem
fcbredlid&en 5(ngeftd)t mir balb ju Derffeben
gab, ba§ niebt leiebte ©onnerfcblage über
bie^Cßelt f ommen wm^n ; fo aebte id) boeb ,
buwerbeft Dielleicbt wol abnebmen, was
®Ott fyemü gemeonet bat, unb werbejl
mic^ wieber bierinn mit beiner @d)rift tro*
jten, bamit tö fo eines grojfen Ringes Don
bir gewijfen Q3er|!anb empfaben möge. e
i2« (So es aber bir aud) $u Dielfeon wür*
€12 be,
246 HL Vonreöen $ber unterfd)iet>ene von andern x>erferttgte Bd)itften, 247
De, Darum, bag es fo ein neu unD fc&wer
©ing iji, fo fcbreib mir mie Du fannft ber>
roicber , Damit icf) Dir meine Sfteonung&on
foldjen ©efd&tc^ten fcbriftlid) eröffnen möge,
©ebab Diel) wobl. ©eben aus unferm@an*
curia , am $benb Des ^eiligen £aurentii. Wn>
tio 15-08,
nicolaue &ortu$ entbeut Cavolo SomHo
feinen (Brufj.
1*
ßfs ijr mir Dein (Schreiben aar angenebme
^ unD lieblich gewefen , fo mir Dein ebr>
ferner unD auter greunb bat augebradjt.
3>nn biemit Ijaft Du Deine groffe £iebe gegen
mir beriefen, wo icb fcfjon irgenD Daran ge*
zweifelt fyattt, mogefl Du fiirwa&r alfo Dafc
felbige baben abgelegt. •
2. £)ag Du mieb aber bttteft, td) foll Dir
auslegen Das ©efiebte eines fonDerlicftfn^in*
fleDelS ; weld)er , nacbDem er bat in Der 2Bu*
flen 22» 3af>r ein garbeiliges geben gefubrt,
in Den erleuchten #immel gefabren fei), oer<
fceig idb Dir niebt, Dag id)S tftun möge, alfo,
Dag icb Dir Den bellen unD wabrbaftigflen
(Sinn eröffnete unD beroor bringe.
3. £)enn Das fann niemanD juwegen
bringen, obn allein Derfelbe grojle ©eifroer*
leibe Das $im mit folcf)er grojfen ©abe,
£>oclj will icb Dir f ürjlieb meine Tönung
offenbaren , Dag iebs Dafür Ijalte, man
mug Das Äilöe alfo Deuten, weftf)es Derfe*
Hge Sflann in ungeheurer %lad)t , in Der <2Bü*
flen, Da er betete, gefebenbat, alfo: Dag
Durcl) Das menfcf)lid)e&atipt,rmt örcytacf)*
tiger ober pdbjllicber 2\rone gefronet, tu
roa ein bocbfler geijllid)er Suvft btbtuttt
werbe.
4. ©ag aber DiefeS Haupts %n$cfid)t
niebt allein rotb war, fonDern aud) £)rau<
ungunD grimmigen gorn beDeufetbat, ifr
genugfam Damit angezeigt Die runffige
©raufamfeit beffeibigen,
5. 2£asfragftbumeber? SBilltbu, bag
icb audb bas anDre erf Idee ? #ore, Das
@d? werbt, weldjes breiter Zbtil an Der
Stirn frunD,unD feine Spitse aufrichtete an
Das beilige Creuj, beDeut, Dag Derfelbi*
ge geijtlicbe Surft würbe ein <2Bibercbrifr
feon. £)as @cfctx>erfct aber, Dag niebt al*
leine rübret bas eine #uge, fonDern auefe
oerblenbet, beDeut Die Sinffernig Des ©ei>
jes, Mmit er follt tterblenbet werben.
6. £)as anDere Bd^t»er6e, welches Das
andere 2(ugeerfM), unD alSDennaucbmit
feiner Sptee DerblenDet, ^eigt an feine grop
fe Unf eufebbeit unD ©eiligfeit.
7. Serner, Der $weyer 64> weröter Gpu
t5e,welcber breiter^beil fTecf et in Den Haßlo*
c^ern , unD oerffapffet Diefelbigen , beweifen,
Dag Derfelbige ein foleber ^Kenfc^ wirb fet;n,Der
feine £uft an (jimmliftym woblriecbenDen
(^acbenempfabenunDbabenmocbt. ©enn
ib'm wirD feine unmenfcblicbe ©raufamfeit,
fo Durcb Die ©cbwerDter btbmttt wirb, bier*
inn bringen ^inbernig.
8. £>a$ le^te ©ct>wer6t, welcbe^ bie
kippen an einanber flieg, unbgleicb^ufam^
men nebet mit feiner ©pme, Das trift mt)
merftibnaüermeifl, unb bebettfet, bag er
fo ein fauler @cJ)elm werben foüt , Der feinem
Qtolf jelbfl ba$ 3ort ®Ottt$ niebt prebiV
gen würbe.
9. ©a$ baben aber bt^mt bit ^>cft Der
Gcfett?et*ötec , t)it Daoon genommen waren,
Dag ju gleicber 930ßei(e, wenn einer wabrbaff ig
fold) unb fo oieKScbwerbter^ie fein £eft bat^
ten, wollt aus feines 33ruberö 5(ngeftcbtrü/
efen, mügfe fiel) tiavtin oerfebneiben; alfo
tbut aud) \)tn 3unfern niemanD (Trafen.
2Ber jid) beg unterflebet, mugoon folgern
fd)recflicben un^ greulichen SBüterid) ge^
peiniget werben.
10. (£$ war aueb fein öartöreyfad)titt,
lang nn^ fyavtt ; baxauömaa man tin fold)
248
ig) lieber 25vubtt Cfaufen6<Befüi?tem6er©ci)tDCii5»
249
^ermuttjeu nehmen, böget: ein juFimftige
Urfacf) wirb feuu alles UebelS, barinn fiel)
etwann alles 2$otf befubeln würbe, £)enn
ob er gfeicbwol barju üerbunben mar, bog
er jebermann (trafen foüte: Ijat ers bod; $u<
gclaffen, baf man oft ©£>ttes ©efefc über;
treten ()at
n.©ig ifl meine Stteonung, bte bu ju
wijfen begehret fjaft, weldjeS icl) aud) bir
$ufd)icfen wollt, aus £iebunb Jreunbfdjaft,
fo id) gegen bir trage* ©e^abe bieb woljl.
©eben ju 9vems in ber <§ttöt, 28. 2fuguft.
?fnno iyo8.
2)octor tHarttn £utl?er,
1*
<3fy'g SCnöejid&t bebeut , wie bas ^ab(l^
^tfjum &or aller 2Belt folle offenbaret
werben, was es für ein £)ing fep; Denn bei;
bem 2tngefid;t fennet man alles.
2. €rftM; i|ts rotb unb sormger ©e*
(talt, benn es ijt ein torannijcJ) , mürbe*
rifd), blutigs Üvegiment,bepebe über £eibunb
(Seele , bas mit allem brauen unbgwang
regieret.
, 3. 5um anöern ,gel)en5rey ©cbweröt*
fpüsen IjerauS, eine üon ber Stirn, ubeiv
fid), unb $w>o $u beyöen (Seiten ber Ha*
fett aus, tmtei'ftcfe: 2Bieberum, fcrey
©cfywerdtfptQen geljen hinein, eine üon
untenaufuim fllauleein, un&jwojubep'
tsen 2(ugen ein, örey gegen fcrey :c.
4. ©ie erfte ©cfewerötfpiise i(t bte
ITicnfcbenlcbre / fo aus Sftenfd&enFopf
unb ©eljirn rommt unb erbietet ift, als bk
£ebre 00m geblieben geben unb guten 2Beiv
Jen, weld)e gebet ubetftc^, unb ftc^t wi*
ber grifft Se&re unb ben ©lauben in ber
©jriftenfjeit, unb serjtoretbas 2Bort bee
(Ereu^cS.
?. SDie anböte Spü3e,Mr rechten ©etV
ttbtv Flafen, tfi baS geiftlic^&ed^ba'
mit er bk geiftlidjen (Sachen riebt uni> u*
giert, unb ijtein jornigftrenge ©efe£e,benu
bk Olafen bebeuten gorn in ber ©c&rift,
^falm 74, 1.
6. S)ie öritte^ur Imfen Seiten, ijt fein
weit lieb Regiment, baer audj jettu'd) bar*
inn regiert. 3ft aucr) jorm's, unb alle bey*
be aus feiner Hafen kommen, baS ift,
felbjtmit brauen unb gorn in bie 9CBeIt qe<
trieben finb, oljne ©Otteö $3efel)l; gleich
wie bas erfte aus ber (Stirn fommt, ba$
ift, aus menfeblicber SGBeiSljeit.
7* £)ieanbern 6rey ©ptt$en Ijaben M*
nen Anfang no$ Urfprung, fahren gfeieft
als aus ber £uft in fein 2(ngeftef)t, bas ijf
ber ©eift, ber ibm bas £&wgelium6ffent*
lief) ins 2(ngeftd)t (log t, alfo, bagerjid)S
nici&t fann erwehren, ob er wol brum \\xz»
net unb fauer fielet.
8. S)te erjie Spiije öon unten auf fcin
tT7aul, iflbas^8ort©0tfes, basil)n£ü^
gen ftraft in feiner ^enfd)enlebre, unb rief)*
tet wieber auf tm ©lauben wiber feine #eu*<
d)elep.
9. ^)ie Spitze jum rechten 2turj ein;
ift bas 28ort,fo alle feine klugen unb <2Bet>
fen blt'nb unb ^u febanben machet, in ibrent
geifllicben 'RtdjL ©enn bas ^Dangefium
^erbammt folebes Regiment unb geifllicbeii
^rac^t aller SDinge.
10. ^ie btittc ^pit^e ms ImEe ZuQe^
iftbaffelbige^ßort, fo ba serbammt unb
(traft feine 2Beltweifen unb weltlich Dtege*
ment: benn nad) bem ^öangelto, iftfoU
d)es nid)t rec^t,unb btn ^pojteln t>on£l)ri>
f!o verboten.
11. ©a§ er aber feinen Zäbfyat, bebeuf,
ba§ bk ^bnften unb Uc Strebe mit bem
^abft md)t balt, Fennet iljn aud) niebt für»
if)r ^)aupt, wiewol fte fi$> unter if)m leibe«
muß.
i2, ©er &reytWftjtc ^art finb t>k',
Ä 3 fo
lief) Die ^erfyeüigen,<rf*$tönc(fc,9W>
fen, Tonnen» &k ©eierten, als 3uri>
ften, Geologen, 9ttagi|fer* ©ie ©ewal*
(igen, afe^omge, Surften, Ferren. ©nje>
öUcI) ^rf>e»r (jat feine £aare, mit) machet
feinen Raufen um fein £inn fjer. Qlbw fte
geboren cmü) ntc&f in bieCbriftlidje Äirc&en,
fte fjangen an ibrem $aupt allem, unb rüb*
ren feinen #ate nodb "2eik
i3» ©ie Scfwtötfpisen or>ne £ef*
te bebeut, Dag folcf) SCBefenfollt gefdjeljen
mit ©prücben aus ber ©ebrift genommen t
Denn Der tyabft fül>rt für ftc& ©prüdje,fo
füljrt man ffe aueb wieberum auf i&n, unb
faft biefelbigen©prüd)e in berfelbigengorm
unb ^CBort, \w er fte führet, gfetd)wiebie<
fe ©pteen faft alle gleid) ftnb, ofyn ba§
manfteum£ebrett>on feinem falfc&en 2*er>
ftanb, unb bereifet bamit, bagerblinbunb
unred&t feo, in allen brep ©tücfen* ©erat
er ^waeft heraus, unb bricht bk ©d)rift
entjwet?, unb $uftümpelt fte, mie ein
Sdyvcetbt uibrocben wirb, feinen 3kr*
ftanb $u beftatigem ©o fefjret man foldje
(Strumpfe unb ©rücf um, unb ftofiet fte
lieber ju iljm ein, ba§ er feinberbrep©tü'
efe behalt*
13) Söorrcbe %
lieber bas 35ü$lem fton tw
falfc&en 23mier25ii&eret),
2lnnoifi8*
£gi§ 25ücljlein t>on ber 23ef tler95überep %ox
yf uwor einer laffen im £>rucf ausgeben,
ber ftco nennet Expertumin truffis. ©aäift
einreci)te^rner@efeain«überei;,tt)elcfte6
au* big Söuc&lem woijl beweifet, ob er ftcb
9tocb mebt alfo aenennet \)&m, 3$ fabß
2p Hl* Vorreden über unteifcfcieöene ronänöem verfertigte Sc&riftett, &fi
fo üjm in oen urep ©tüaen anfangendem* aber für gut angelegen, Da§ fof# S5üä)lefo
niebt aflein am ^age bliebeY fonbern aud>-
faft überall gemein würbe, bamtt man boefr
fef>e unb greife, neue ber Teufel fo gewaltig
in ber 3Belf regiere, ob£ belfen wollt*, bag
man Flug würbe, unb fiel) por ibnen einmal
Dörfern WDÜte. &$ ift freof id) folc&e Dvott*
welfcje (Sprache pon ben 3üben fommen,
benn Piel ^ordtfeber Porter barinnen ftnb,
\m benn wol merfen werben, bk ftcf) auf
@brdifcb Perftebem 2(ber bk ©Joffe unb
rechter SSerftanb ba%ü, bte treue Tarnung
biefe^ Zßiifykim, ß freulicl) biefe,bag gür*
ften, Ferren, SKdtbe in ©labten, unb je*
bermann folle flug feon, unb auf bie 23ett*
lerfeben, unbwifen, ba§, wo man nid)f
will #au$armen unb bürftigen 9M)baw
geben unb belfen, vok ®Ott geboten bat,
baf? man Dafür a\x$ be^ ^eufel^ $lnrei^un^
ge, burd) ©ötteö reebteö Urtbeil, gebefol*
d)en »erlaufnen, verzweifelten Q5uben i^rn?
mal fo Diel, gleichwie wir bi^ber an ben
(gtiftm unb^loüern, £ird)en, Capellen,
Q5ettelmoncben aucl) baben getban, ba wir
bk rechten Firmen oerlieflen. ^)arum füllte
billig eine j'eglidje <§ttöt unb ©orf t&reei*
gene Firmen wiffen unb fennen, aU im 9ve*
gijler verfajfet, ba| fie if)nen Ijelfen mod)ten,
^a^ aber au^ldnbifcbe ober frembe ^ttu
ler waren, nic^t olme Briefe ober geugnig
leiben. £)enn e^ gefebie^et all^ugroffe ^8ü#
bere» barunter, r^k bi§ ^5üd)lein melber.
Unb wo eine ;'eglicbe©tabti()rer Firmen al^
fowa^rna^me, wäre folc&er Q3überep balb
gefeuert unb gewebret. 3d) bin felbft biefe
3abr f>er alfo befebiffen unb verfudbt ton
folgen £anb|lreicbern unb SunsenDrefd&crn,
mebr benn i* befennen will, ©arum fei)
gewarnet, wer gewarnet fepn will, vmbtfyut
feinem ^Rddr>fleti ©ut* na* €()fi|lli*er£ie^
be m unb ©ebot* ®töl)tlf m$ ®Ott
,5(mem
2J2
iO ?tof &. Älmgcnbeite 23ud)lem, von öer Prießerel?e,
15) Sßonebe
/h
Stuf £. SlmgenbetlS 33ü$lem/
Wttfcer ^uicfieu £l)e. Sin« 1528*
i«
GS5cf) mug midj einmal rüljmen , Itwn td>
ÖS l)cfoc mid) fange nicf)t gerüfymer. SDtan
(jat lange nad) einem Conciliogefcjruen, ba<
burcfc bie £ircf)e reformiref würbe. 3d) meo*
ne ja, ic& babe ein Concilium angerid)t unb
Deformation gemacht,, bag Den ^apiflen
tie £>bren Hingen , unb ba$ «perj beeilen
will für groffer ^Bc^ett; bennid) baltö für*
wabr, J>a§, wenn gleid; ber ^abfl foll ein
gemein Concilium Raffen, es rburöe nic&t fo
ttielbrinnen au$gerid)f werben.
3. £*rftlid) ^abe id> Dte ^apiffen in \ik
Q5ud)er gejagt , fonbetlid) in t>k (Sd)rift,
unb ben Sjwbm Örißotelem unb bie(Sum>
mtflen, famt ben (Sopbißen, mit iljrem
Sentemiarum &om tylafy getrieben , bag fte
Weber auf ber £an,jel, nod) in (Sd)ulen, fo
regieren unb Jefjren / *t>te fte $m>or getban
(jaben ; n>eld>c^ id) ac^te, bag fein Concüü
um batte wrmod)t.
3, pum anbern, (jabe idj ja bag große
©epränge unb 3abrmarft betf&erfüf)rifd)en
Slblaf? friüer gemacht, weldjes feinConcili*
um bettte bürfen anrühren.
4» S"«i britten, t>m 3BaUfa&rfen unb
gelbteufeln faft bie (Straffen Derlegt. ©0
boffe id) auej), ber Softer unb (Stifte folle
binfort eine Sttaffe werben, unb fciel anbere
groffe (Stücfe mebr, mldje t>k Papillen
muffen fahren, fallen unb liegen laffen, bar>
über fte niebt unbillig fo toben unb wüten ;
Unbanf füllten fte aud) baben, wo fte mir
ebn Urfad) feinb waren, id;bab$reblid;t>er>
biener. ©£>ttfet>£ob, Slmen.
f ♦ 3Bieberum , babe tc& auf unfer (Seiten,
von ©Oftes ©naben, fo M aufriebt,
bag, ©Dtt£ob, jefct ein ßnab ober SRaßfo
lein öon fünften 3af>ren mebr weig in
€briftlid>er £ebre , benn &u&or alle |o§*
(Sdjulen unb ©octoreö gewugt baben,
&enn eeifjja ber „rechte Catcdt>t^muö bep
unferm Häuflein wieber auf ber 23abn ,
nemlid; bie Beben ©ebot, ber ©laube,
M 2$ater Unfer, was bie Q$uffe, ^aufe,
©ebet, €reuj, £eben, (Sterben, unb btö
(Saerament be$ Altars fei;* Ueber btö, m$
bk Q»l>e, bktwltliftt CbrigFeit, m$ Q5a*
ter unb Butter, SSeibunb ^inb, ^ann
unb <So()n , Stwht unb 9)?agb , unb in
^umrna, alle (Stdnbe ber QBelt Nbe i*,
üon@öfte$ ©naben, ju gutem ©ewiffen
unb £>rbnungbrad)t, bag ein jeglicher wetg,
rt>k er lebt, unb mt er in feinem @tanbe©Ctt
bienen fülle, unb ift nid)t geringe §rud)t,
5nebe unb ^ugenb erfolget bepbenen, bie
eö angenommen. 2Beld)er (Stücl feine$
nod; nie fein (Stift, Äloflet, Me (S*ule,
ober Pfarre, recl)t geleljret ^aben; wie baö
am §a&t mit i^ren ^3ücjern uub^rebigten
ju befugen ifr*
6. 3a, \>ielmel)r ftaben fteba^^iberfpiel
gele^ret, alfo bag fte mf) au^ ben ©eboten
Cbrifti, Wattt). t, 22.fqq.Üvatl>e gemacht,
unb in (Summa eitel ^enfc6en(Stdnbeunb
«aBerf gelebret &aben, ben ©lauben öerbruef t,
weltlid;e Dbrigfeit unb ©eftanb üerfleinert
unb t)erni$t, unbber©reuelt)telmebr; ja
auf ben beutigen §:agnod)nid;tst>on fold)en
€brpc!)en unb nötigen 5(rtifeln ober^
ted)i£mu$ wiffen ju reben.
% Unb Ijalteesnoc&gewiglic&bafu^wenn
man ^k ^apiflen, fonberiiefc fo W m!t
fcfereibenfaflplerren, allein einen Raufen
f eiterte, barnac^ fcbmeljete, unb ftebenmal
biflillirte; fo follte nidjtein^iertbeil 3«nse
brauö gebracht werben , W fold)er 5lrttfel
einen fonnte recl)t lebren, unbau^ aflenbrec
£el;re nie^t fo M pnben, wiefic^) w ©ßtt
ein
a?4 II1« Vovvcbm über wtterfctyefcene von andern verfertigte ©cfcriften. c?f
ein £ned)t gegen ftinem #errn, eine 3ftagb
gegen tt>rer grauen galten füllt; febweige
benn, n>te fiel) ein gürft ober #err gegen
feine Unfertbanen baten foüt: beg mir fie
(mcI) jeugen muffen, bag fte folebeö nimmer
t>on ibnen boren,
• • 8- <§o ßanj unb gar ift ein ?)kbfJefel
auöbem&olr3 warben, bag ffe <Sfel ftnb,
unb §fel bleiben muffen, man ftebe, brate,
febinbe, febre, giefie, bleue, breche, wen/
be fte, wie man will cber fann; allein ben
tutber fonnen fie fdjeften, bat ift bk £unft
ganj unb aar, wer bat tbut , ber ift ein
SDoctor,- ^3oet, unb aller £unfl ^eijfer,
bei) il)vem Raufen.
9. 3Beil id) fte benn nun babe in bk
(gcbrtft gejagt, unb fonnen boeb biefelbigen
niebt fcerfteben nod) banbeln, bilf ©Ott, weld)
ein wilb wfijl ©eplerr unb ©efebrep babe icb
bamit angeriebf. #ier beulet emer Don einer
©ejlalf be$@acrament$,ba loref beranbere
wiber ber ©eiftlieben @be ; fyier bellet einer
Don ber 3fteffe, l)ier l reiftet ber anbere Don
outen Werfen; bort murret einer Don 3vlo%
flergelubben, ba brummet einer Donber$ei*
(igen £)ienji
io» ©umma, et i|t bet Sutberg SKefor*
matten. £)er bat ein feltfam ©ejdgb ange*
riebt, unb fold>e gfeferopffe in bk ©cjjrift
gejagt, gleid>afe wenn einer t>atte mand)er*
let) ^rt>ter in einen Tiergarten gebracht»
ir. $ter bellet CDoctor (Eocletf wie ein
$unb; bort f reiftet S5ranb Don SSern,
wteeingucbs; ber £dfterprebigenu2etpjta.
beulet wk ein 9CBoIf; €unfc ©octor^Bim*
»tna frodjjet i^ie eine grunjenbe (Bau , unb
ifrbeä Ungeuefertf fomanc&erlei) ©ctone unb
©efebret) unter einanber, bag mieb meinet
©ejdgbsfd)ier gereuet bat, foicbmetfe, bag
niebt* überall bW, bag fte in bk (Scbrtft
gejagt ftnb. g$ will bed) 5lrt Den 2f rt nid)t
w&n, noeb ber Söogel anberä fingen, benn
ibm ber (Scbnabel gewaebfen ift (Sie fol>
len in ber Sdjrift fepn, unb fonnen bod)
nid)t öamit umgeben, et moebte mieb n)vt$
3ammer*> fd)ier felbfr erbarmen.
i2t @o Diel 33üd)tein babe icb gefebrie*
ben, unb ift niebt einer funben, ber mir
richtig auf biefelbigen antworte ; jebermann
IdgfSfteben, bat icb bringe, unblebretmid)
bieweil anberS, bat icb JuDor wobl weig,
nemlicb menfdjlidje ©ebot, bag fte miefr
gleid) faul unb fteber aemaebt baben, unb mufj
ibr ©elof unb©efcbrei; laffenttoruber geben,
13, 5lu^ biefer llrfacbe kabe icb mir gefall
len laffen, bi§ 3$ücblein be$ ^ßBürbigen
vgerrn £icentiaten (gtepban ^lingebeil au&
klaffen, barinn er Don ber ^faffen ^vbe xvibw
foleb Ungepefer febreibt, niebt allein barum,
ba§ et fafl wobl in ber (Sd)rift gegrünbet,
fonbern aud) mit ben pdbfHicben Ü\ecbten
unb ber Q^dter (Sprudln fein unb wobl ge^
ruftjft, obbod) mein llngnu'efcr unb wüfl
©e/dgb, wollte fein eigen ©ebeufe ttnb©eto^
ne wrfteben.
14* ©enn bat fann ja bk %Bdt niebt
leugnen, ba§ bk 2lpof!el unb alten Q3ifcbof*
feft'nbebelid)gewefen, unb Diel alter Ca*
noneö folebe Ö)e beftatiam. @o weiß man
ja aueb wobl, bag @t- Cypnan ( mldm
mebr ©eiflö unb ptili$tit in einem ^)aar
batte,benn aüe^apiflen baben in ibrem ganzen
^eben unb 3Befen,) aud) ben S)iaconen, fo
£eufcbbeit gelobt baffen, ntr @be iu weifen
niebt allein er laubte , fonberneaud) riefbe, auf
baeg fte ber tln^eufcbbeit ©efdbrlicbfeit jl'cber
waren.
1^. ©oflebef im geif!lid)en Dvecbt Di-
ftina. 27. a Quidam. ^)ag (^t. 2lugu>
ftm fpridjt bürre" alfo : €tlid)efpred)en, bafj
et ^bebreeber ft'nb, bk nadb bem ©e^
lübbe Der ^eufebbeit freien. 3d) ober
fpreebe, "bag bk fd)werfid) funbigen, fo
folebe Don einanber febeiben, %u$ biefem
@pruc&
2?<S
if) 2faf JL JRlingenbeite 23uct)letn x?on öer PriefJerebe.
2ff
(Spruclj fann man wcljl merfen, was (St.
2(ugu#inus bajumal Don bem ©elübb unb
eljelicfjen £eben gehalten l^abc , ob ölctcf) ^er^
nadfr folcfter (Spruch ^t muffen bem $ab|t
weichen.
16. @o fprid)t bafelbf! liabft $tortfau*
€. &5iaconuS: 2Bo cm £)iacon wtllabfte
ben Don feinem 5fmt, unD freien, ber mags
tbun ; unb gibt foldjen @5runb jur Antwort :
SDenn (fprid&f er,) ob er glcid) unweit , ba
er öen>ei;f)et war, &eufd)beit ö^t-^t ty{t, fo
ift bod) bas (Sacrament ber §bc fo frdftig,
to% fotcbe (tfbe ntd)t fann geftbeiben werben,
obgleid) bas ®efübb Derbrocjjen wirb. 3d>
mepne, aus foldjem ^ejpt foll ja f(ärltcf> $u Der*
flehen fepn, to% Mt Zilien mefyr Dom ebeli>
d)en (StanDc, benn Don bem ©clübbe ber
tofebbeit gebalten, unb niebt fte £beums
©elübbs willen (wie ;'e£t gefebiebt), fonbern
t^k ©elübbe umber ^bewiüen jurijfen&a*
ben.
17. 3a,fol$eS Werber ^abflauet) wo!,
unb $m aud), benner bat oft 3)?6nd)e unb
Tonnen aus bem Älofler genommen, unb
$ttr ©je laffen fommen, vok wir baS in ben
$ifwrien lefen; alfo, baf? bk ^apiflenfamt
tbrem #aupt felb)l niebt unreebt Ralfen, ba$
ftd) ®eifHid)e Dereblicben, ber tyabft würbe
es freplid) fonft nid)t tbun; barum fann es
aud) ibr €tnfl nid>t fetm, baf; fie alfo bawi>
ber ^oben unb wfifen*
18. allein bas baben fte baran , to§ fte
nur Utfacbe fudjen wiber uns ju lugen, unb
ben gemeinen SÖlann \u betrügen , ob fte es
wol anberS wiffen; unb tfl biefeS bas §nbe
Dom Zkbt: e<2Benn fie es traten ober erlau*
beten, fo wdre es red)t; aber weil wirs tbun
unb erlauben, fo ifte unrecht* S)arauS
bu ftebeft, wie fie W $Bal)rbeitfucben, unb
baS $Ktä)t lieben, nemlicbibre eigene $t)ran*
net) ; unb ber armen ©ewijfen ©efängnif?.
€s ftnb bod) 35ubenin ber £aut, unb aWe,
Äm&eri Schriften 14. £t?eif.
bie es mit ifjnen wiffentlid) unb mutbwiüi'
gltd) balten. ©a ^afl bu ben ©runb, war«»
um fte fo fajt wiber unfere(rf)ef!reben, nem*
li($ i^ren perjweifelten boö()aftigen 3ftutl^
willen, unb nid)tö anbers.
19. £)as meif e auc5 babet), to§ flenid)t
allein btc unfjulbigen «Sljen ber Unfern lagern
unb ftyanben; fonbern aud) jüc^tiglic()
Zweigen bk aüerfcOdnblic^jten «©urentrei^
ber,e unb öffentlichen (E(jebred)er,unb fjrau^
enrauberunb ^agbefc^dnber, fojt'efelbflun^
tereinanber ftnb , to§ if)i unberfeijamte^tm*
bengefc&rep Fimmel unb ^rben füllet. #ie
ijl fein ^ocles, fein 35ranb, nicl)t ein ^
pifl, ber tomia muefet.
20. & gemahnet mie?) fold)erunfeerfcl)dm^
ten Q5uben, gleich als wenn ein grober Uto
fpiegel mitten auf bem 9ftarft t>or /ebermann
ftd) aufhübe unb feinen ^if! machte, unb
jeigete t>imäl auf ein $au$, to ein ^inb mit
3ud)t unb ^eimlict feine ^Rotb anhebtet;
unb mepnet bamtt ftd) ju befcljotten unb \t>
bermann bes 3\inbeö ^u lad)en bewegen*
^ollt man fold)en @d)elmen nicl)t mit #un*
benau^e^en, ober mit Dvut^en au$Ieu$>
ten?
21. $benfo tfjun meine ^apiffen audb:
fte machen ibrenUnflatf) inail<?rleollnfeufd>
bat öor aller ^elt aufs fd)dnblid)f!e unb
drgerlic^fle , unb jeigert barnad) auf ber ^faf«
fen€l)e, fo fic& mit Süchten unb in ber (Stille
ju einem %Btibt galten : mepnen gletdwol,
fte wollen tomit ibren greulieben UnPatl)ber
^ureret) unb Rubere» bebeefen. M) laß
fte fabreif, bte perblenöten blinden £ei?
ter, Wattf). 1^14. dt if! ©OtteS &m
über fie fommen, bit ans £nbe, to§ fie
nid)ts mebr fe^en follen.
22. 2£ir baben tk ©ebrift Dor unsyba>
ju ber alten leitet ©prücfce, unb ber Dort*
gen ßireben ©efc^e, ba^u beS ^>abf!s felbft
eigenen Ö3raud;; ba bleiben wir bep. (Sie
% aber
<^8 III. PotTeöm über unterfctyeberte ron an&ern reifcvtigte Gegriffen. 2^9
aber baben etlicher Q3dter ©egenfprttebe,
neue §anone£ tmt> t^ren eigen SDtotbwiUen,
of>n alle ©d&rift unb 2Bort ©£>tte$, öa
mögen fte aueb bleiben ; fmb wir ^e&er, fo
fmt) fte nod) groffere £e£er. tyxiftuö aber
wirb beg alles vdoI Dufter fet>n , amen,
»'■— - ■■ ■!■ * n ■ — — — —
16) ^otre&e
liebet Süttemi 33üd)fem »on
$nno 1529/
SDem@5effc:engenunb oeffen ^annS^Jetfd),
Hauptmann m Sü&tenberg, meinem
Stmffigen vjperrn unb guten Sretmbe*
1.
[nabe unb triebe in ^brtflo, famt fraf*
k tigern, vollem 93erflanbebiefes33üd>
Ieinä. ©ejlrenger, QSeffer, lieber $err unb
S^eunb! 3Biewolbig Q3ücI>Iein faff würbig
tt)dre, oljne meinen tarnen unb einiger gu*
febrift auemgeljen, niebt allein begljalben ,
ba§ antfwi felbfl ein Funtfreiefj, fein,€&rif
lief), nü^licb, tri#'cb^üd)teinif!;fDnbern
autf>, bag c$ ber £oblicben, $ocbgebornen
gürfrin, unfer gndbigen grauen (Bibolla,
4)erjogin m (^adjfen jc.mgefcbrteben ; %<\b
icl) miebs bod) auebmit meinem tarnen unb
Sßorrebe m befubeln unterwunben, unb
mitberfelbigen eueb beg ein (ürremplar ju
fcbenFen, niebt aUein ben Q3ud)brucf ern ba*
mittubimm, weld)e mweiten pflegen, un>
ter meinem tarnen unb Seugnig t^re Q3üd)>
lein beffo bag m vertreiben, eflid)e fdlfiblicb,
etlicbe reblid); fonbern aueb /ebermann, ber
fein begebet unb mein geugnif ad)Ut, m
Sftu^e, auf bng er big 33üd)!ein be)lo lieber
fyabt, unb ffeigiger lerne.
2, Sttlermeifr aber , eudj ganj treutid) ba<
mit m vermabnen. £)enn mieb bünFt, ber
Sfteijler, €r, 3ufi Genius, ^abe barin*
nen euer* #er;eng ein grog @tucfn>oI getrof*
fen,unb etter$?otbbutft(wiewol blinblingö)
fein unb eben abgemablet, bag id) boffe,
QöOtt folle ©nabe verleiben, bag tf>r aud)
einmal biefem Q3üd)lein ein %$ilbt unb @ft
empel geben werbet, 2Jmen.
3.©?nn icb balte, bag &$^&d)!emaüc&
unfern 2Biberfacbern felbjt muffe gefallen,
ob fte wol nid)t£ wollen ber unfern t'bnen ge*
fallen lajfen, weil Sterin ntebtsbes ibretian*
gegriffen, fonbern einfdltiglicb unb Flarlid)
allein ber §beflanb getobet unb gepreifet wirb :
wie vielmebr foll es uns unb ben Unfern wobt*
gefallen, hk wir ®£tk$ 3Bort unb £BerF
ernennen unb ruljmen ? gürwabr , foleb unb
bergteid)en 33üd)lein finb nid)t allein treflid)
nütj, fonbern aueb bod) vomwtfjen mlefen
unbbebalfen, barum, bag gar viel, ober
fajt ber metfle «&aufe ; ob ffe wot ben ^*be^
flanb für recbtunbgotttid)balten,bocbnicbt
oonnotben ober geboten galten; gleid>wie
man bk Qungfraufcbaft für ein red)t unb
gottlid) ©ing , aber bod) nid)t vonnotben
nod) o>6m\ bdlt. Stlfo geben fte lag unb ft>
cber babin, ben!en nid)t, ibag fte ©Otfeö
©ebotjwingetunbnotbiget mm (5l>efrant>e ,
gerabe ate waren fte frei) , unb fritnbe in i^rem
©utbünfen unb freiem Rillen, ftcb moetv
eblid)en , wenn fte wollen, ober nimmermebr t,
bleiben gleid)Wol baneben in of|enttid)em er^
Fannten fünbtidjen feeben, trollen ftcb ber
legten (gtttnbe, barinn fte benn büffen wok
len, wennffeniebt mebr fünbigen Fonnen,
unbftenicbt ^k (^ünbe verlaffen, fonbern
bk ^ünbe fte oerlaffet.
4. <gotd)enfageicib,i)t big^ttd^vom
notbenmbaben unb m lefen, auf bag fte
wiffen, gleicbwie bobe ^otb unb fyaxt ©e^
bot ifr, Da ©Da fprid)t 2 ^of. 20, 13. 14:
£)u foüt niä)t tobten ,6u foÜt ntc^t thtt
brechen ; eben fo bod) $}otb unb bart®e^
bot, /a viel fjoljer Ö^otl) unb l)drter ©ebot
iO lieber Vßtnii 25ücbkin von Q>vißi<bev ^auebalmnQ*
q6q
ijfS: £)ufoltebelid) fetm, bufoöt emc^Betb
baben, Du foüt einen SOtonn baben.
£)enn Da (lebet ©DtteS SOBott i SRüf i 27 :
<ß(l)ct jefouf öen tT7enfd?en, ein tTJann*
lein uhO ^raulein, tmt) fprad) c. 2,23,24.
fte follen ein £eib feyn, fcec tljann wirö
t>atec unb tlluttev laffen, unb an feinem
tPeibe bangen, ©olcbe 29ort ©OtteS
ftnD nid)t in unfer fm) SMfübre gefMet,
wie Die 3ungfraufd)aft unD einfame ßeujcfr*
beit , fonDern es mug unD füll alfo fcon, mte
f\? tauten; iTJannuhb tPeib fwbgofcbaf-
fen, öaß jte fotten *£m Hcib |eyn, unb an
einanber bangen unD bleiben. ©olcfe ©e*
bot muß man mit ^reDigen unD fold>en
SBudjern treiben , unb Den leDigen ^erfonen,
fo mr einfamen £eufd)beit nid)t begnabet
jmD, Das ©ewijfen Damit befebweren , no
tbtgen unD plagen , biß fte (jinan muffen , unD
jiileM fagen: (Solls feon, mu§ es fei>n ,
famis nid)t anberS fei;n, fo walts @£>^,
unD fei) gewaget*
f. UeberDiefeftnDefudbeanbere, Dtemeu*
nen, es feu genug, Dag fte eljeu'd) .werben
oDer feon, Dent^m niebt weiter^Dejia; bdtte
icbein3Beib, hatte id) einen Wlann; oDer
wenn fte fyod) fommen, Densen fte nacb ®ut
unD €ljre, wie fte reid) werDen, &od) ber*
fahren, unD Den £tnDern grog ®ut erben,
fragen nicf>tö nacf>Der ßinberjuebt. Unb wie
jefct etltd)e fagen : 2Benn mein (gobn fo ttiel
lernet, Oag er Den Pfennig gewinne , ftl er
gelebrt gnug. Unb wiaje^tniemanD&in*
Der anDerS sieben, Denn auf 3£ü)e unDSvitnff
jut Sftabrungt £)enfen fcblecbts niebts an*
DerS, Denn Dag fte frei) fepn, unD flebein
tbrer SEBÜlfubre Die £inDer ut jiefjen , rote
fte es gelüftet; geraDe als wäre fein Q)Ott,
Der irrten anDerS geboten batte, fonDern fte
felbft ftnD ©ott unD $err über iljre £inDer?
2Benn aber ein jlreng orDent(id) Regiment
in Derzeit wäre, unb würben folebe fcbdD*
251
liebe bofe £eute funDen, Dag fte ftd) nid)tbef'
fern wollten unD $re $inDer anDerSu'eben;
fo follt Die ObviQhit fo(d)e alljumal an £etb
unD ©ut trafen, obermr %Belt ansagen.
£>enn folebe geute ftnD Ue alleraiftigflen
unD f1)aDlicbflen ^enfeben aufgeben, ba$
attcb weber $utf no* ^artar fo fcbdDli$
fep fonnen.
&Urfad) ift Die: fo m'el an t'bnen tft,rtjun
jte ntcbtö anDerS, Denn Dag bepDe geijHicbec
unD meltlicber @tanD untergebe, unDbep^
De, ^)ausbalten unD ^inDet^ucbt DerDerbe,
unD bkibm eitel wifbe ^biere unD ©aue in
Der 2Beft, Die ^u niebts nü£e fmD, Denn ^u
Srejfen unD (Raufen. S)aö merfe Dabep,
wenn man nid)t ^inDer ^euebt jur £ef)reunb
^unjl, fonDern eitel Jrefd)linge unD (Sau*
ferßel mad)t, Die allän nacb Dem S'iuttv
tmd)tm; wo will man^farrberren,$reDtV
geryunD anDere^etfonen^ttm 2Borte©£)fr
tes, jum ^irebenamt, jur ©eefforge unb
&mt$bimft nebmen? QDBo woüen Könige,
Jürgen unD fetten, vgtaDte unD £dnDet?
nebmen ^an^ler, dxatbt Treiber, $lmt^
leute? 3)1 Docb fein £)orffo flein, DaStmes
©ebreibers entbebren f onnte ; wir wollten
Denn allzumal fo Ubm lernen, Dag wir mit
t^m beuten in Der 2Belt nid)t umgeben müg^
tmf bei) Yotlfym ^unjl unD &d)vift im
25raud) unD ^bt'en ifl; was wollt Das füc
einewüjle, greuliche ÜBtlt werben? Qa
mügte ;'a bet)De getfHid), mltlid), ebeltcb,
bduslidb ^tanD ju boDen geben, unb ein
lauter ©aujlaü aus Der ^Dßelt werben. OTec
btlft aber ba^u? 2£er iji fcbulbtg an folebetn
©reue!, Denn eben folebe greulid;e, fd)db*
liebe , giftige Altern, fo wol £inber babeu,
Die fte ^u Q).£)tte$ -Dien|l Rieben Fonnfen , unD
jt'ebenfte allein ^um^5aucbDten)l? OTebübe*
web, unb aber vvef) allen Denfelbigen,
7, @old)en bofen türmen oDer unacbf^
famen €ltern unb bleuten ift Dig^Bücblem
9v 2 J)0C&
262 1IL üovreöcn übet tmtcrjli)ieJ>cne von anöein v>erferttctte ©cbrifteru 263
bod) fconnotbcn $u lefen ober ju boren, auf
bag fte lernen \m$ ©Oft i'^nen gebeut, unb
m$ fte ©£>ttan ibren^inbernfcbulbigft'nb.
9ftein lieber ©efelle, Mtbuem^inb, ba$
üir Mre gefebieft ifr, fobift bu nid)t frei),
bajfelbige aufhieben, wie bicbSaelfylet,^
(jet aud) nicljt in beiner ^Billfubr, tamft
$ufabren, »fe-öuwiflt; fonbern bu mugr
barauf feben, bagbu ©Oft fdjufbig bul,
fHne betjbe ^Regiment ui forbew, unb if)m
barinnuibienen,@Oft bebarf eines ^fartv
f)errn$, ^rebigerS, ©d)ulmeifterS in feinem
geiftfieben 2Keic|, unb bu fannjf ifjm benfek
"bigen geben, unb tjjuft es ntd&t ; ftebe, ba
raubefi bu nt'd&t einen Üvocf bem 2(rmen,
fonbern t>tcl taufenb (Seelen aus bemüveiebe
@£>tteS, unb ftöffefrfte inbte £olle, fo Diel
an btt i|i,e benn bu nimmft bie ^erfon weg,
t>ie baju tiicbtigwdre folgen ©eelenui Reifen.
8« SCßieberum, jeucbjtbubein&inb,ba§
f ein ©eelforger werben, rann, ba gib|t bu
ntc&t einen fKocf , (rifteft ctuc|) nid>f ein3\io*
per ober ^ireben, bu tjju|r wo! ein grofferS,
bu gibfl einen #eilanb unb ©ottesbiener,
ber tief taufenb ©eefen jum Fimmel Reifen
fann: <2Bas liegt bran, ba§ fte niebt alle ge*
ratljen? £s geraden bennod) etlic&e. £Bas
weiffeft bu, obsbein ©obn fepn wirb? QStfl
bu bod) nid)t wertb mit olle beinern ®ut,
baf? bu tini ©tunbe ju folgern got tlidjen
©tift unb groflfem ©oftesbienft Reifen fouV
teft, unb fannft bein Sebenlangbaui Reifen
Cftun fbufl bu aber bas 2Biberfpiel, niebt
eine ©tunbe, fonbern bein £ebenlang. £Das
beifief freolid) red)f , bk&iftt Softer unb
ivircf)en f!urmen unb vaubm, baß ber aufruft
rifefven dauern ©türmen f aum ein ©cbimpf
unb QSotfpief $u reebnen iff . ©age mir, wek
d)e £6üe fann tief unb beiß gnug feun, ju
foleber beiner fci)ä^u'd)enQ3oSbeit? £> mW)
eine ©träfe wirb aud)' über uns fommen
um folcf>er SWfietfttf n>iOen*
9. Stlfo aud), im weltlichen Regiment
fannft bu beinern #errn ober ©fabt mit ber
.^inberjuebt mebr b[enen, benn ba|? Du ibm
©d)Ioffer unb &abte baueteff , unb aller
<2CBcIt ©d)äf$e fammlefeff. £)enn was [jilft
folcbeS alles / wenn man niebf gelehrte, mb
je, fromme £eutef>af? 3i)tt>ill febweigen,
waö jeitlic^eö ^ö^eirö unb ewiges £oljn$ bu
bat>on t)«ft t>or ©Dtt unb ber SBeft, b$
bein^inb aud) biemit beffer ernähret wirb,
benn nad) beinern fd)dnblid)en, fauifc^cn
Dvatf)fd)lag unb ^ornebmen. ©atton ic&
ein anbermal weiter unb mit einem fonbern
IMjenÄbleitmrmabnen Witt, fo ©Off gibt,
wiber folebe fcbdnblicbe, fcbdbficbe,t)erbammf e
(Eltern , ewekbe niebt Altern, fonbern febdb^
lid)e©due unb ttergiftige ^l>ier finö, bit
tbre eigene Sungen felbfl freffen. 3e^tfep
es gnug ju einer ^ßermabnung, biß €l>ri^
lieb S3üd)lein mit §(eif? einem /eglicljen |mt^
Dpter ju fefen, ber Dor @£)tt unb berieft
feliglid) bi^ ^b boxt btftefym wiü, ©aj«
gebe ©Oft feine ©nabe, $(men.
17) 53orrct)e
Stuf fiafpar J^uberini $bud)/
t)om Born unb ©ericöre ©Otttf .
5(nno 1529,
1.
i§ SSud&fem babe tc& gerne geforbert in
ben 3>ucf, unb babö juüor anbern mef>r
getban, erjllid) iu 9^u| allen, bk Qbtißit
cl)e Mjrelieb baben* gum anbern, jur©tdr^
funa aller frommen Cbrifleri/Wiöer foman^
cbedrgerlicbe©ecten unb £d(ierfcl)rift,burcß
welche ber jornige &atan beftiglicb wiDer
unfer liebtt ^oangelium fturmef , unb eö
gern wollte umreiflfen- 5Tber folebe ber unfern
feine Q3üd)lein, bk ^briftum fo reblicb btt
fennen unb prebigen, werben aufbm Jefc,
bar^
2^4
i8) TiufZbomh Vmatovii Unterricht für bie Sterbenbem
2<5?
barauf fie gebauet ftnb, wot fi'dbcr bleiben.
SDenn £l)rijto faget$tattl>aiam ftebemen :
£>as£aus, fo auf einem JelS gebauet i|r,
fep gewißlief) gebauet, unt) ob gleid) SBinb,
^la^regen unt) COßaffer baiDi^ei: (türmen ;
fo bleibet Dennoch jM)en,unb Idflfet ^ie jovnt^
gen SCßinbe, bie wütenbe Üvegen ,Ut toben*
be Gaffer vorüber rauften, unb pfeift ify
tien mit einem ^liplein ^mnacl), unb fpn'cJ^t :
(gielje, wäret ibrs jornigen Ferren unb
(^barfgelefyrteir, bie ihr msd) wolltet weg«
reijfenunb »erfdufen; feljet, feierte id)
noc(), il)r fepb vorüber, wer weiß wo ifjr
bleibet, tc& bleibe gleicbwol ^ter.
2. 2(lfo (äffen wirjefctbie ^apjflen, fKot-
tiflen, £rasmiflen, mitiljrem gaftern unb
£ügen aud) auf uns ftürmen, unb ftd) cm
unferm gelS|ioffen,unb woljl anlaufen unb
abftftrmen, unb gilt, wer be$ anbern jule|t
fpotten wirb. <§k trogen, ba§ fie ttiel3£üv
beS, Ü\egenS,2BafferSl)aben; wir pochen,
baf wir nicbtsbenn einen geringen, armen,
gebulbigen gels fyaben, unb wenn er ftd) fo
fefyr fürchten tonnte, als jornig fte ftd) |fel>
Im, (öielleidjf auti) fmb,) fomuften wir
wabrlid) audjaufs Gaffer, 2Binb unb$\e;
gen bauen, äberesifl ins SCBaffer, ^Binb
unb Üvegen beffer gefcbmiffen,benn braufge*
bauet. £)enn, bauet manbrauf, fo fallet
ju grunbe ; fcfymetjjt man brein , fo fleugts
unb ffeugets bmweg, ba$ htt&cml unfern
Sftafen nid)t Mb tt>ue, unb bleibt jule^t bü)
ibnen im 2(bgrunD bes leeres, in ber£)6l*
len, \)a fahren unb wollen fte hin, bei* $eu*
fei geleite fte. UnfergelS beljfife m$, unb
fldjeunsbep, Sfoien. __
18) SQone&e
Stuf tyma 58enatorii Untere
nebt für &te@terkti&etn?ln .1529.
~; - 1.
tyrnMunfer fceber £§rr, baer fünf
taufmb Sftann mit fünf ©erftenbrob ge*
fpeifet l>atte, fjief? er feine 3ünger t>ie öbri*
gen öroefen fammlen, öaß nickte um>
romme, 3obannisam fechten 0.12. £)em*
felbigen 33efebl na$ $ab id} audj wo'Jen
bif?Äucl)fem aufbeben, baf? nid)t umforn*
me; vr>elc&eö frci^Iicl> aud) ber guten $3ro*
efen eine i|t, fo übrig ij^ Pon ber gnaben*
reichen ©peife bes beiligen <£pangelii,ba>
mit ©£>$?:, ber SÖater aller ©naben unb
^3arml)erjig!eit, U$t bk 2Belt fo reidf)lid>
unb wunberlicl) fpeifet. Unb fyabt in fol^
c()en$3rocfen bi$ S\orbfein ge(Iod)ten, nem^
lid)biefeQ3orrebe/ barinn es gefaffet unb
behalten würbe.
2. Unb ift (ein aui$ woljl wert^, benneö
einnup'c& ^ucfcleinifl, ba$nid)t mitwar*
renwerf ober unnu^em @efc6 wa^ umgebet,
wie \t%t, leiber,, ber unnu|en, fc^ablic^en
5&ud)tv unb ©Treiber bk ^[SScIt öoll ift;
fonbern tton ber rechten ^Rotbfa^e unb
4baupt|lücfen ^anbelt, weld)e bie@$wdr*
mergeifler utib tollen ^eiligen febier gar^er^
bunfelt ftaben mitibrergroffen,uberfcJ)weng;?
(ie*en 91Bei^eit unb ^(ug^eit* £>a un^ <&Ott
für bebute.
3. £)enn eö ^aben audb unfere SCßiberfa*
cf)a bi$ Q3ud)lein felbf* laffen bruefen , unb
ausgebreitet , efte benn wir,e bamit fte befen*
nen, ba§ freplic^ nidjte ^3ofeö, fonbern t»
tel ©uteS brinnen j?p, bat jte felbft loben
unb e^ren muffen. $?ün i(! ja feine ^apiV
ffifcjje Sebre, fonbern t>k rechte £utbertfdje,
(wie fte es nennenj brinnen. CRadbbemeS
offenbar i(l, ti$ alle ^apiflen auf einen
Raufen, mit aUer i^rer £unf*, nieft m*
mögen ein foldjes %$M)Uin in machen, eS
fep mc flein es wolle, benn fte ^aben folgen
^erjlanb nid)t.
4. Unb will wol glauben, womem9?a>
me , ober fonft ein bekannter £ut(jerifcber ^Ra^
|me braufgeilanbenwave, fie^atfenswebe'r
9v 3 gebrueft
266
ai, t>orreöen. über unteifdnebene von anbem verfertigte ©Triften,
mie Denn oftmals pe
gebrucf t nod) gefefen e
oud) meine eigene 35üd>er gelobet unb gerne
gekfen baben, wenn mein »ftame ba&onge*
riffen i)T. 2Jl|o ein bofeö £>ing tfl mein 9ia*
me : wenn er auf einem Söucl^ ff efjet, fo ifte
bofe, eäfeproie gut eö wolle; wenn er
niefct brauf fteljet, fo iffs gut, es fei) wiebo*
fe es wolle*
s". 5cb babe auef) gar nickte ju tiefem
267
95ucblein tbun nod) änbern wollen, (wel
d)tß icl) aud) niebt wol>l wußte ^u tl)un, ) fon*
bew fyabe e$ (äffen in feiner ^affe unb gar
bleiben, vokid)$ gebrueft bekommen fyabe,
auf t)a§ id)$ niebt etwa tterberbete, unb mit
meinem Uebetfhwen iljm feine natürlicbe
<$\raft unb (Saft nal)me , ober ben ©efebmaef
beraubte, 3£iegemeiniglid) guten Q3üdjern
<yefd)tebet, wenn ^eijler ^lualing barüber
fommet; \m beim meinem Plenen >£efla*
ment aud) gegeben ifi, baß ber Saferer
unb (Subeler in Klüften für baß feine fyat
ausgeben laffen.
6. 'Ritte berljalben alle lieben greunbe,
beybe ^Brebigerunb^Dorer, wollten ftdjauclj
alfo fleißigen , unb biß £aupttf ücr5 ber dljriffc
lieben Sebre, nemlicl) Den glauben, beifen
treiben unb üben. CDenn bie tollen JfreilU
gen, ^apiftenunbDiottenge^er, üerfleljen
wabrlid), niebt, wagba$©tücf iff; barum
treiben fie e$ aud) nid)t. Unb ber Teufel
fudxtburd) alle il)re tolle ^)eiligfeit unb ©eiV
jterei) W)t fd)fed)t t'bre tolle £eilig?eitaufr
äurid)ten, fonbern ttielmebr bi§ SjanpßM,
baß ilmi ben £opf jutrit unb fein 9veid)$er*
jloret, ju vertilgen. <iß liegt iljm fürwabr,
an anbern (^tücfen nid)t fo barf. £)arum
laffetunswacferfeon, er fd)ldfet nid)t, er
fud>et unb treibet ebentbeuerlid)e ©riffe,ben
©lauben, unb bamit bie rechte £ircbe $u
ftürjen unbjufforen. €briffuö,unfer #€rr,
19) Sßorrebe
2luf baß 25ud)km : $urje x%ufr
m au* Oen tyabflmm 3fc#tem
5lnno 1^30*
1.
^ittfold) 33ud) f)abe idjmirfelbfroftunb
lang vorgenommen ju flellen , wie baß
ifi, aus bem beeret unb geifHicben £)ted)>
ten, unb baffelbige unfern gei(!lid)en unb
weltlid)en Ferren, fo unfere Sebre verfolgen,
Mufd)reiben ; bamit fie boeb feljen motten,
wie gar^flocf flarblinb fie finb, bknid)taU
lein ibre eigene £ebre nicljt galten, fonbern
and) berbammene a\ß eitel 3ve|em;. £)ar*
an man woblfpürenfann, wie groffer<£niff
eöfep, ba% fie fürgeben, Meieren |u t>er>
treiben; hie nid)t fo md §le$ im ^acbea
tbun, baß fie bod) wiffen unb lernen moeb^
ten, \m$ fie felbfi glaubten, ober wasibre-
eigene £e^re, ober me fern fie wiber nnö-
wäre; fonbern fcblecb£3 einl)er fabren, bie^'
fe £ebre gefallt unö nid)t, brum foll^ ^e^
reo fepn , wenns aueb cjeicb unfere eigene
Sebre unb in unfern 33ücl)ern gefc^f wäre/,
^a^ foll man ffd) aber gut^ uj foleben ^eu^
ten üerfe^en, hie anbere Zente unb (tcb felbjl '
üerbammen, unb nid)t wiffen warum, wie/
ober wenn?
2. 3cb weif einen groffen€r^bifcbof, ben
id) nid)t nennen will, ber Rieft biet t>on(^f/
Copriano, bembeiligen Q3ifd)of unb^at%
rer, unb lafe beffelbigen ^3ücber ein wenig,
wiber hie Sutberifcben, a\$ bamtt er fie gar
^u fKirp üermepnete; ha t'^m aber warb
anzeiget, Mi in beffelbigen &. Cppria^
ni ^Bücbern ffünbe, me bk ^eilige CbrifUi^
d)e <$vird)e niebt allein in ÜTom, fonbern an
allen £nben*ber ^elt wäre, fprad) er:
feymitunö, unbberlaffeunönicbt, weld)em ^Cßenn icb wugte, bag €i;prianuö baö lehret,
fet; Sob, (5f)re unb S)anf in €*wigfeit,5imeu. I fo wollte id) feine $5üd;er, al^ eine^^er^
auc&
268 2o) 2Uif 3ufft 3ona vtvbentftbtep 23uct)lem rorr fcer JEurfcn Religion» 269
aud) verbrennen. UnD als ifym fo(cf>eö warD
in Dem Sßud) »orgelesc-, warf er Den öctlü
gen Spprian mit feinem 33ud)e4Deg, unD
wollte. Den £e£er ntd&t mehr lefen.
3. 2lber weil fte üon ©£)tt yerbtetttset unb
wrftoef J bleiben wollen , fo muffen wir Dod)
Die $Batybtit eljren, unD mit folgern 33ud)
anzeigen , me Die elenDen £eute nid)t allein
fo ungleich Den alten Sofern lehren unD Je?
ben; fonDern aud) wiDer il)reeigen d\td)t,
Darum fte Dodj fed)fen, fo fc!)anDlid) wüten
unD toben, bis Der fomtnt, Der uns erlofen,
uiiD iljnen vergelten wirD nad) il)rem 3kr>
Dien|r.
4. £)arum gefallet mir Dif? 9$udjlein
wo&l, unD iff aud) wd! wertl) , ha$ manS lefe ;
Denn wk fyaben un£ bisher fo bod) erbeten,
nac&julaffen unD nt^ t&un, alles, was fte nur
fefeen unD gebieten fonnten, wo fte uns al*
lern Die ^auptjtücf €f)ri)llid)er £el)re frei;
liefen, weld)e Dod) aud) Diel in iljrem eignen
fKed)tbud) Wen, tmDftefelbjt nid)tSDaDon
wijfen. ©rijluS, unfer ££rr, erfröre unfer
teuften unD ®tbct, unD febaffe allem 3rr*
tbum unD tlebel ein £nDe, Dem fei) £ob unD
©jre, fattrt Dem 2tater unD p. ©eifl in
€*wigfeit, 2(men,
Seneca in Thyefte;
Vbi non eft pudor,
Nee cura Iuris, San£titas, Pietas, Fides,
Inftabile regnum eft. -
20) «Sßorrefce
9tuf ein wn 3ufto 3ona m*
fautfdjteSSSudjleitt, ton Der Xur
feniHeltgiomS(mi53o*
ßönabe unD $rieDe ©OtteS in -©«Jb.
^* ®tefe^ 55üd)lein Don Der Surfen Dtelt^
gion, StBanDelunDSiBefen, f^ab i$ gerne
gefefyen, unD ftabe es aus einem Q3eDenfen
wiettrin £)rucf geben, £)enn wiewolmid)
bisher verlanget, tt\w einen grunDlid)en
SBeridjf ju baben Don Der dürfen Dveligion,
unD allem 2&efenDer3M)Dmetiffen: folja*
be id) Dod) nod) nichts gefeljen, Denn allein
eine Verlegung Des SUForans, unD wie es
5fiico!auS De €ufa nennet , Confmatio oDec
Cribratio Alcorani* Den gan^U 2(lcoranum
6abe id) aber auf Diefe (^tunDenocl)nid)tge^
fefjen»
2. 2(usDemfelbigen$3udje aber (weldjeS
Verlegung Sllcorani genennet wirD,) merfet
man wofrl , ba§ Derfelbige @cribem ganj guter
^epnung Die grölen Dom SJto&ometlj&ae
wollen abfd)mfen, unD bei; Der wahren Sfct*
Iigion grifft erhalten ; weil er aber aus Dem
Sflcorano allein jufammen gelefen was am
allerfd)dnDlid)ften unD greulichen tfl, Die
Surfen bei; jeDermann Derljaffet unDfeinbfe*
lig ju mad)en, unD Don t&ren etlidjm ^w
genDen (als fte mijferlid) einen &d)tin lw
beny) fd&weigef, bringt es 2krDad)t, unD wirb
fold)en ©driften weniger ©lauben gegeben,
Denn wenn er frei; &erausQ56fe$ unD ®um
anzeigte.
l* ©iefer Sftann aber, erfepwererwol^
le, gefr et treulieft mit Der (Sad)e um, Dar^5
um ad)U id) feinen Q5ericftt für etm$, unD
gebe tT)m gänjlicfr©lauben> zweifele gar nid;*,
er feftreibe Die 2Ba()rljetr, UnD wiewole^
fleine geringe (§ad)m ft'nD , i)k er erlief ,
unD id) genie me&r wijfen wollte; fo tfyut
er Dod) hm ^erid)t fleißig unD treulid).
£)enn er er^efrlet alfo Der dürfen ^tjlorien,
ha§ er uid)t QUcin autflaubet, n?aSanifrrec
üveligion am f)od)jlen unD fcftdnDlicftjlen tfl;
fonDern Daneben faget er Don iljren ^ugen#
Den, uuD Don ifyrer gletffenDer $t\iiQ>iät,
unD lobet fte nun alfo , Dag er Der Unfern
ungezogen, wilDes 3Befen(fo Diel es Den
au jferf id;en SßßanDel belanget, ) bagegen flra^
fei
270 111« PoiTeöen über untcrfd)iebene t>on anbevn t?cifertigte@ct>riftett. 271
fet unb fdjilt. ©od) lobet er nid)t ber $ür*
fen 2Befen als red)tfcbajfen unbgottlicben
SBanbel ob^r £eben, fonbern als beobnifcbe
§:ugenb, unt), als fciel bie Seit ift tnoglid)
gewefen, wiberleget er estapfferunb mit
ffarf em ©runbe.
4. ©iefeSül ein S^W&en, ba§ er nidjt
aus #a§ Oberleib, fonbern einen Haren
Q$erid)t ju tbun , treulieb Die 2Babrbeit
(^reibet* 3Denn wer feinen §einb allein
fcbilt, unt) was offentlidje Gaffer finb ab
lein angreift, imb fcerfcbweiget baS anbere,
bermad)t fid) fcerbdcbtig, unb fcbabet oft
feiner eignen &ad)e* Sbenn wasoffentlicb
wiber £&re, ^«aenb, au* 9?atur tfi unb
cffentlicb fd)dnbucb, ttf leicbt ju wiberlegen,
ja es fturjet ff# felbft ©as aber nieber
.$u floflfen unb ju wiberlegen, wekbeS einen
groffen (Scbein bat, alsfcDeS^eiligfeitunb
3;ugenb, bem (Satan bie beilige ^arfuffer*
foppen aussen, unb ibn aufiubecfen,
unb alfo redjt anzeigen, was 2(ergernu5,
fatfcb, teuflifcb 3rrtbum wiber ©Ott unb
3Babrbeit fmb, baS ift Kampfs wertb, unb
tj! tauglicb ju ben (Sadjen-
5, 5flfo werben roir inbiefem SBudjfeinfe*
f)en,ba§ bes^tufen unb '»Ütabometbs Oveft?
gion, Zeremonien unbfalfcber ©ottesbienjr,
&iel einen grofern prdcbtigern ©cbein %a*
ben, unb berrlidjer gieiffen, ben alte fnotidv
te ©triefe, niebergefcblagene2(ugen, gmue
Wappen , ftoljerne ©d)ube ber $3arffrtjer*
tnenebe, ober alle unfere 9ftond)erep. S)enn
foldje 'SftdfigFeit in @ffen unb ^rinfen, fofc
cbe #eiligfeit mit £aftei)en , mit Kleibern,
abgefonberten Käufern, unb allen ©acben,
vote biVfes3Meidjlein anzeiget; item Jofcielfa*
(ten unb btttn, folebe fd)anblid)e 2Jnbad)t unb
Sßerfammlung beS2$olf S, ftnbet man bei) ben
Unfern niebt, es wareaud)nicbt wol bei) ben
Unfern im gemeinen Q3olf ju erbalten, 3tem,
es ifl fein beiüser geflrengerOr ben ober 3fton*
d>e, eSfeim&ntbdufer, 33arfüffer, 4x^#
fd)uf)er, ober $3enebtctiner, fle muffen fiel)
febdmen gegen ben ^ürfifeben hieben, ge*
gen ibren 3Bunben, roie fte ibnen felblf
<2Bunben in Mb febueiben, wie fie entju*
efet werben, wie fie faflen öiel Qragenacb
etnanber» Unfere ^DToncbe, audfjbie beilig*
flen #eud)ler, finb niebts gegen ibren Sftiw
cbeen; aud) gegen biee SBallfabrten, SKofen*
franse k. bat ber ^ürfifebe ^obel f)unbert^
terleo (superftüion.
6. %\k reebte ^eiligen unb ©jrifTen, hk
/e auf @rben gelebt; alle^atn^ben, ^J3ro^
pbeten unb $FpojM baben niebt fo einen grop
fen beiligen (Bd)ein gehabt, a\$ ber Teufel
an ber Surfen ^eiligen einer dujferlicbejar^
be tragt : unb ba$ if! bie llrfacbe, ba$ t>iel
arme, alberne, unt>erfldnbige Seilte in ibren
£dnbern, \ia &Ott ( Q^eradjtung beö &i
angeliqufrrafen,) feinen Sorn ge^en laßt,
fo leidjtlicb öom ©lauben €bn'(?t jutn ^a*
bometb fallen. Unb idj bellte es bep mir
ganjbafur, ba§ unter ben ^apif^en, Uin
^6nd), Pfaffe, £>omberr, ober £urtt>
fan, oberbergfeicbenSeute, bei)bem©lau^
ben bleiben würben | wenn fle allein brep
^age unter bem Surfen fet>n füllten, i'bre
Dveligion unb 9iBefen reebt feben. Unb bat
mebr ift, ^ter rebe id) allein üon benen, wel^
mit ^rnfl bem ^abft anfangen unb ber
Üvomifcben ^ireben, unb bk beflen unter if)>
nen finb. ©er anbere ^)aufe, (ba$ ffe
wabr fd)recflicb i%) als titl untermalen,
finb ganj unb gar ^pi^curer, welcbe nid)t
traben, fonbernjur jp&Um ^rennen, alles
fieb ergeben böben, glauben weber an €bru
ftum nod)an^abometb, acbtenben^>abf?
aud) felbft für nid)^, ob fle wolmit ^feor*
ten beilig finb.
7. Unb aus biefem 33eben!en babe ic&
biß Q3iicblein an ben $ag geben, unb will
es ben SOßiDerfadxrn b^ Mangel» unter bk
SRafen
272 20) Tiuf 3ufli 3on« vevbemfd>tt6 &üd)kin von btt luvten 3\diQiq>n. 273
Sftafen öcfloffen baben, bag fie fiel) felbß
m#e in ifer #^$ fd)amett, Hat eiferen,
unb gar nafye mit ben #anben fyier greifen
muffen, aßeS,waS wir aus ber beiligen @d&rtft
unb©>anaeiio fernen, bag €f)riftlttf)e 9ve*
iigion, wabrfjaftigec rechter ©otfcSbienfr,
gar öiel ein bober ©ins ift, Denn äufferli*
cl>e ©eberbe, benn Sftoncjerei) unb (^auer>
(eben, Wappen, platten, faffen, beten,
f fingen, fingen, ober alles, was bte Üvo^
mifdje £ird)e, fo mit fie reicht in ber$Belt,
für £eiliafeit rühmet; benn in ber ^eud)e>
lep unb «öeiligfeit ift &er ^tirfe n>ett u6er bie
Unfern , fo er bocl) €l>riflo bitterfeinb ift,
unb bas (Evangelium verfolget, nid)t weni*
ger bem bit Papillen £ljrijlum Raffen unb
öerfotgen* 3tem,e ba§ fie fjter aud) mit
gaujlen greifen mögen, ba§ bie 4Efjr.tfHid&e
Sveligion unb rechter Cb.riftlicfeer ©ot teSbienft
viel eine fcoljere &&d)e ifL benn ber 'film*
fcfcen guten SBerfe unb aufferlid) fd)eineiv
be Sugenb; benn feter geiget bi$ 35üd)lein
aud)an, tag bie Surfen mit fcf)einlid)em
£eben mit über bie £ griffen finb*
8. 3£oIan, lieben Sorannen, tytyiften,
$5ifd)6ffe unb anbere, -fo ge^et nun^m,tt>ü#
tet unb tobet, erwürget, verbrennet, m
laufet, verjagt, mit allem grimmigen gorn,
fromme unfd)ulbfge €eute, um ben €l)riflen>
glauben, bas ijt, eure ^i§brdiic&e iinb
€eremom<m ju erhalten; fo iljr Ijier feljet,
bafj eure .€eremonien ein glimmend Sod)t in
einer bunf ein Satern ftnb, gegen bie @>n#
nen, fo fie follten gegen bes ^urle» 9fton>
d)erei) gehalten werben , unb eure gute 2Betv
fe finb eitel Unflatfe, wenn wir fie gegen bie
fronen gfeiffenben^erle berSürf en galten,
9. Unb nun merfe tcl) er(t, warum bie
sßapiflen unb €urti|an ju 9\om von ber
dürfen Üyeligion unb ©ottesbienft fo wenig
gefd)rieben, unb fo fleißig alles Ijetmlid) ge*
galten; warum fie allein, was am fdjanfo
Hucfceri Schriften 14. tü?til.
licljflen ift an bem Surf ifd&en SfBefen (ja*
ben an Sag geben, benn fte (jaben wofjlge*
fpüret, bajj, wenn fie mit ben Surfen ober
anbera von ber Religion jurebenf amen, fo
müßte basganje^abfttl)umfaHen,unbfümi*
ten bie ^apiften i^ren©laubennicbtt)ertf)et>
bigen , nocl) öen ^aljometifc&en verbammen ;
benn fte muffen bas verbammen, bat fit
felbfttfeun, nemlici) fold)e ©feisnerei^bar*
auf b0 ganje ^abfttljum flefeet, ober müg*
ten Der Surfen Religion fcfcü^en unb »et*
tfeeibigen, benn ffe bat ;e fo Diel ^ont&ere?
unb ©Je&uerep, als ba$ ^abfrt^um.
io* ^4)as, ifl wol waf)r, bei; ben Surfen
ffnb viel fc^nblic^e laflerKc&e Oreuef , bte
ro$w®Ott, €f)re, Vernunft unb %la*
iur finb, tmb aud& aufferlid) feinen @$em
feaben, wefdjer fkib md) ofen Snjeifel mit*
lerjeit mefer worben, bmn ui ber $ätf H
bi§ 3Sü$Iein getrieben, (weld)es ^orfeun^
;bert 3afjren , furj^or, ef>e €onf?antino*
pel eingenommeil, an^ag^ebenjjt,) unö
i>ie Surfen finb /e^t ärger, bennfie etwage^
>wefen , aber il>re ©reuel werben alle fein §e*
färbet tmb bebeef t mit o6geba^yter ©Jeisnere^
|)er erbiefeten .guten SERerfe, mit fo Diel fafc
fcßeri ^unberwerfen, Seufeis ^eiligfeit,
imb ;<illerlep ^eucljelep»
ji,®enn bei) unfern ^a,pif!eny fonberfic&
$u9vom, jinb aueo fcfeanblid&e €a|ter unD
©reuel gnug gewejen, foDietgroffeUn^udje,
item, ©ei^, tprannifdx ^raefet, ^offart,
^a§7 %ltib, Motten, S^iefpalt, j®ptfe^
laflerung, Cügen, t eufuTc^ gottlos 3Öefen,
wieiu @ot)oma unb ©omorra ; ba$ aütt
übet if! ]ugebecf t mit ber ^ond)erep , aller/
le» päbflli^er *g)eud)elei; , weifte tia nid)t
fb ©einlief), als ber Surfen; affb baß man
bie Waffen xm\> Wlkfye für fyeiliQ gea$t:
wie öielmefer werben ^ie Surfen, fo viel ei*
nen groffern aufferlicfeen ©efeeiu fyaben, bte
i^ren grog unb IjeHi^ achten.
^ • ?2» S)ar/
, ,,. ,. .,. , MIJ ■ , .-■■- ■ -.. , ^.-., -» -. j. i. ..' ■■ — ■■■ ■■!..* -■ ... .i. - «■■ -■— — — ... ■ < - • -—■-.- i ■ ■■■— ... m*. . ,r ■ ii - — « ■■ a^i, ii . ,., ■
274 11L Voxvebtn uhev umevfcfyiebtm von mbtm t?evfet*tigte Schriften. 275
12. ©anntrfjaben wie noc| aus einem |i>erbammet, unb auef) ifjre #eud)eleo (mel*
anbern ^BebenEen big SBucbfesn an ^ag ge# clje ilm, als er befennet, etma fefbft gu ®e*
ben, Die £et!tc|u warnen iu>r Dem teufehVlfaljr unb3rrü>um bracht,) gnugfam unb
fd)cn 2fergerni£ , Das a«^ Sft'afjomets £el)re |€6ri(Wid& miberlegt: fo fefyen mir bod> f>tet%
kommen mochte: Denn fo ber^urfe mit fetV : ba§ ju ber 3?i£ t>te £e&re beö langem' nid)t
net ^Religion unö SEBefm fo na!>e fielen fo Flar an ^ag bracht, unb baf?ebfe ftarfe*
€f)riPci)eB Sanbern Fotnmm ifl, fmb mir | (!e Dvuflung, fo mir miöer ade £ügen,$cu>
flftulbig bie Mnfeni gu üerm^nen/^a§fte|cWei;unt>3rrtr)umi)eö ^eufelö, ber^ftr*
pdj ntd&t laffen bewegen Den gr offen @d)ein, | Fen unt» aller $et>ben baben , nicljt fo reid>
«nb Daran fiel) mcf)t ärgern , ob unfer feeili*
ger gljrifWrdjer ©laube geringer fd)einet,
bemibie falfci)eprac6fige»|)eud)efei) berufe*
fen, Damit fte-nic&tÖ^iftom, mie bieder*
malebe^eten, wtflttd&ten ^ammelucf en, $er*
leugnen utit $cn Der (2Bal)rf>erf meieren,
13. Unö feilen alle gotteeftebtige unb
fromme S^aym fykt fernen, berf? bie mabre
Cbriflficbe ^eltgton , unb ber rechte maf>tv
Saftige ©otfeöbienfl e(meld>e fo flarF (ii ber
^eiligen (Sdjriftgegrünbet,) gar wel eine 1)6*
lere @a$e ift, benn dufferlid) ^enfdjen
SO&eif ober leibliche Hebung: unb fo i>iel es
Den ^od^flen^offe^bienjlbeinnger/ bs'e £ebre
§t$ Q)laubei\$ , baburc^ mir jur redeten fc
fenntaif @0ttes unb Vergebung ber©utv
Den -fommtn, liegt ben€()ri|Tennrcbtö bran,
melefje aufferftebe Ceremonien f 6f!licJ>er i
prächtiger ober beffer fmb, meiere aueb fyei*
liger unb mel)r @d)ein^ ftaben; fonbernmir
legen alle aufferücbe Ceremönien auf einen
Raufen unb fagen, baf fk ju ^aufierltd&er
örbnung tift& §®mt bienen mögen , aber
6ered)trgfejf mb Vergebung ber (Sünben
$or -®öff |« erlangen, helfen fle md&fg*
14^ 5^-e^K bieten re'c&ferr ©runb Cf)«'^
(id&fj £ef)re nid)t ktnm, (mie ^atrtug unb
aüe1 fyeiirge Coffein ^rebigen,) Die feilten
ieid&ftid) dürfen merb^ii; benn menfd)lid)e
Vernunft if! otme $>a$ geneigf ju gleijTenber
heilig! eit. Unb miemöl nun biefer -$tann ,
meiner bif 93uc&letn gefd)rieben , ber ^;ur?
lid)\)or&anbengemefen. ©mn/e^t t^ODtt
£ob! baö ^etliöe ^öangelium unb ber 5lpo^
f!el £ebre rein unb lauter üorljanben, mm*
lieft, Dag unfer ^rr 3€fuö QbviftM,mty*
f)aftigeer ©Ctfe^(^o()n, geworben ifl, umtm*
fer (Stmbe milfen, unb aufermeefef tyon btn
lobten um unfer ©erecfttigfeitmillen^Sfem,
ba§ mir burd) ben ©lauben an ifyn gered)t
merben t?or ©Oft
i?. ©iefc Slrfifel, in ber ^eiligen @d&rift
flaregegrunbef, finb tk jlarfen ^Donner^
fcftldge, meiere nkfyt aMnbm ^abomet,
fonbernben leibigen @atan unb bie Pforten
ber Rollen nieberfloffen. ©enn ber got>»
tedlajIerifd)e^al)omet leugnet, ba$ gfyxi*
flug ®ötte« ©of)nfei>; er leugnet, ba§'
^^riflu^ für nn$ geworben; er leugnet, bc$
€&ri(!uö fep auferftanöen ; er leugnet, ben)
nn$ bie @ünben burd) ilj.n vergeben merben ;
er leugnet, tia$ er ^ufünftig ein SKid)ter ber
£ebenbigen unb lobten fei) ; er leugnet ben
^eiligen @ei# mit feinen ©aben»
16. ^it biefen ^li'tifeln nun unfern Ijeili'
gen ©laubeng mu§ m /eglieber frommer
€ljrijl fteft miber bm (Satan rujfen: mitbkt
fen €avtijanmn i$ ber 5lfforan anzugreifen*
S5ennmer, tim Teufel oerblenbef unb Der^
flocfr, biefe Slrttfel verneint; maö^ilftöbem,
menn er aller €ngel ^peüigfeit, ein Citrti*
fan , ober ber (jetfigfle ^ürfifd)e tylfaü) rofc
re? OTieberum, twer bie Se&re Dom ®lcm<
ben an €&rif!um red)t erfennet , unb fcefl
Un'@tM\ mit gan^m €l)xißtym €rnfr Daran §fätt m$ will Dem fd;abw, menn er
276 2i) 2(uf3.n7emi 22ud>lewy von der töDifrerräufcr £ebr unö jföe&etömig. 277
gletcfr titdf>e fo inelfafle^ betet, mad>ef, mit
Kleibern ober anbern aufferl.id)en dbtaAen-
auf itftenfcfren %$$tife nidyt gebecbet? %&&■
Fen unb ^kpifteu mögen mit fblc&en CDtV
gen Ijeiltg fetjn, fo bocl) fein redxer <§5(aw.bje
ßttiSOtt, £einred>t £rlenntm| C&rtfftin
ihnen tjt, fonbern soll ©reuet unt) £afler
jwib *>er ©Ott unb, aßen tylmfföm.
lj.Qlbet mit liefern 93tann, ber biß ^Bttd)*
lein gefd;rieben, foüen mir billig ©ebufb fta*
ben , ob bat gvojle , mie off in folgen
©treiben sefd)tef>t , nid)f gerüfyret , unt)
aud) einen einfaltigen gemeinen ©tylumfu^
ref : beim er ift ju loben um feiner ?(rbeitunb
angewenbeten SleijfeS willen, baj? er ja Der
Seit fo meinem, afö iljm mogfiefj gerne/
fen. 3Benn mir einmal be£ gottegJäflert*
fdjen 93?al)oniet3 £eljr.e ober ..$flforats felbß
mbie^aubfomnit, fttfl id) mefyr batfon
fefyreikn; bemudb (Joffe gan$db, .bafj im*
fer €öangeu'um, wefdx* jefct fo Ijetle in bie
3Belt leuchtet, foü ned> t>oc bem 3tmgf?en
$age einen ffarfen @fof aeben bem$to&te
met unb allen feinen teufelifcfyen ©reuein unb
ganzem ^urfifta ^Befen. £)aggebeunfer
lieber $£n:3£fu$ €f)ri|tu$ bafbe, bem fei)
£ob unb ©jre, famt 3$ater unb $ei%tm
©eiftinfwigfeit, 2fraen,
2i)S3ortefce
;3Hfii Syenit 35M)lem : mn
bti Sßtebettäufer Se^re ttn& ®t?
it'& 3(n. 1530»
)nfet $&tt 3£fu£ €&ttfhi$ f>at 1B^attr>.
* i8,7*^atli^aenua öerttmbiget, fcag
feine liebe Ätrd&c immer muffe Dloftett unb
(Seelen leiben, baer fprid)*: ££3 muffen ja
3kt$cvni§ kommen, öoefy webe bem
tllenfcfyen, durd? welchen #ercjerroß
.ommr, @0 f>at ou$ (Sfc Paulus 1 Cor,
fW9» aefaaet: i£ßwuf[m?iomnimb&et
jjereyei* unter eu^ jf^jj, auf 6^ die, fo
rec^tfe^affen jmb, offenbar unter eu#
werben ; Unb 2$etr> 2,1 : ^0 werdender
\ptwmd)fa\f<hefUbvetfeyn, rote un*
ut ihnen auefy falfc&e Prop&erettwacm,
wie benn folc|e0 m Anfang ber €ljrite>
Seit, au* jw j3fppf*e* Seit, bi$ ba{>er, m^
ber tbat mhmmUtfy geföefc» i£, unbbi*
an ber SOBeft €ijbe aefd)4en mirb. SDemi
ftWW efo'ÄSnfe unb £&*, barum
muf et* audj fttätm unb Iriegeit. fr flrdt
afeer geiflli* nur ber ® a{>r|ete miber bie
feigen, fp wehret, fid) Ut Sfeen, unb miiC
nid)t wtnimn* Bfo^mbctmbk Seiten
an , unb Ijebt (Tc| fold)e^ £erm unb üiumor
in b^r €fjru1en()eif,
2, ^)erf)albet? foö niümaub ftc§ föimbew
npci) Rc6 €ntfc$en, «b er Üioitengeifler
unb Äe$.er unter ben €^iftm fielet mtfim*
men , unb fo greulich pokern .mtber bte
CßBä&rljefc 95<(l bu ert .Ortfl unb glaiv
fcefl C^rijlo unb feinen Sfpojfcfo, fo mufic'bii
jat>a^ auc| glauben unb gegarten , t>$$ fk
fagen, ee muffen Motten mb ^erg^rni|
tommen,ei Cor. 11,19. unb fold) %<30ßort
für feine €ugen,ober fofe, Ieic6lfertige Siebe
galten, fonbern ba$ f?e Don reblicjen, grofc
fen, gwuKd&en (Sad)en reben, mie ©£>fc
W ®ort |u reben gebüßt Unb muff bir^
ni#t taflen felffam fei;n, mm fit fommen,
fonbem Ud) bmngemo^nen , baß bu tkmfi
fagen: 2Bofan, faf?fjerge§en nnb fommen,
m$ ba hmmt,id)§ab$lan$eft\wl gemufc
öaiSveften fommen muffen: (inb eu bieft
ntdjt^ fo muffenö anbere fem, laffen biefe
ab r fo fa^en anbere an, ^BiUt bu ba$ Mo
be ^öangelmm J^beu, fö muU bu bic ÄV
fd^e ffiwten unb Teufel au$ Ijaben, ba^u
bafeibige ^angelium m$t mit Zieht noc^
i Sweben (jabejl,. m Cferiftu« fpriefet: 3cb
<£ 2 0eb?
378 IH« Vwveben über unterfcbieöene t?on anbtvn perfertigte Qcftriften. 279
gebe eu<b meinen frieden, nic^t wie toe
£Peltgtbt,:3ofjan.i4,27*
3, Unb in (Summa, ber Teufel |i)r ein
*J>oltergei|t unb DUimpelgeiff , foltern unb
SKumpeln Fann er nid)t laffen« SBisfjer, un#
let bem $abjl, fjatet' gepoltert in öen £du*
fern, in dreien, auf bem gelbe, in ben
SBälbern, unb fyat bcrniif einen (SeelmarFt
gegiftet, bat fi# ffir Sftenfdxn (Seelen fei*
geboten unb üerfauft , barburd) Die ^Oleffe unb
aUe£(j.rifllid)e 2öerfe ins Segfeuer, ja in bie
£oüe gefcbletft, unb aller SBelt ©fiter in
fauIftN$igeQ5dud)egeffecft, ja in berÄ
per unb (Stift £loacas unb &etmh'c|>e ®e>
mad) t>erfenft. Ö?un aber fold&er ©edmarf t
äjmniebergelegtiff, richtet er ein neu ©e*
polter unb ein anber ©erfimpel au, burcl)
bie Dvottengei|ler. &)arum, wie ntattttor
ben ^oltergeijfern in Käufern fefct ftdf> nid&t
mefyr ftircbf , alfo foUett wir uns aud) fcor
feinem Litern in ben Üvottennicbtmebrent*
fe^en, es muß bod) gepoltert unb gerumpelt
feun, fo lange bk 2Belt flehet,
4« 2(ber es mug um bodfj alles ju gut
fommen, unb nid)t einerlei) %i£ fd)affen.
€rflhcb, ba§ mir baburd) gefibet werben,
bas ^ßBort ©Ottesbeffo fleißiger ju banbeln
unb balten, unb bamit je langer je gewiffer
ber 3Ba(jrf)eit werben. £)enn mofolcfee
Flotten niebt waren ,e baburd) uns ber ^w
fei fo aufgeweeft, würben wir ju faul,fcblie'
fen unb fcbnard)ten uns ^u tobe, würben
öud) btifit, ©tauben unb <2B.ort beo uns Der*
bunFeln unb öerroften, bis es gar alles wtv
bürbe. Qlber nun ftnb folebe Svotfen unfer
(Sdtfeiffiein unb Polierer ; U<t voe&n unb
fcbleifen unfern ©lauben unb £eljre, baß fie
glatt unb rein wk ein (Spiegel gldnjen , ler<
nen aueb baruber ben Teufel unb feine ©e*
banFen Fennen, unb werben ruflig unb ge*
#icft, gegen iljm $u (freiten, welc&eS alles
nacbbliebe, wo wir Üvulje Ratten t>or ben
Üvotten.
?. 3um anbern, fo wirb audj bas$£ort
felb|t M^uvd) befto 6a§ unb beüer an $:ag
bracht m ber 2£elt, ba$ feiel t)k %Bafa'
beit burcl) folgen £rieg erfahren, ober je
brinnen geflatFt werben, biee fonfl nid)t ba>
ju Famen, benn es ift ein fcbdftig SDing um
bas <2Bort ©Öttes, barum gibt Ojm ®Ott
awfy gu fdjaffen, Menget unb Ije^et t^axan
bepbe^eufefunbbie "SBelt, auf ba§ feine
Sfiadjt unb ?:ugenb offenbar unb £ugen in
©cbanben werbe. Cb nun etlid)e baburd
»erführet werben , ifi aud) rec^t, unb gefd>ief)t
jur Strafe unb d\ad)t über tk ©oftlofen,
floljen ^erdebter unb unbanfbaren ^en#
fd;en, bie unfere £eljre »erfolgen, laflern
ober wraebten. SDenn was frommer ein^
faltiger £erjen barneben »erführet werben,
\)a ifi Hoffnung, bag fte wieber ^ureebt fom^
men mögen, ©ie ©tollen aber unb-ßfug*
linge follen brinnen öerflocft, unb t'brer Un*
banfbarfeit, unb eigener boffartigen ^lug^
tyit £obn alfo in ftcb felbfl empfaljen.
6. ^olcbeS alles wirfl \>u f)kv in biefem
feinen 58ud) reieblicb finben, wkßött un*
fern ©lauben burd> ber ^iebertdufer faule,
laljme goten ubtt unb fldrft: wieberum
autb, mt billig er iljren flogen S)unfel unb
Unbanf barfeit tfraft, §o$ fieöerblenbetunb
toerftoeft, foleb ndrrifd) S)t'ng reben, unb
barum attei) nirgenbgern an bas Siebt wok
len, fonbern ibr ©ift im S)unFeln bergen.
Unb mmol alle iljre £ugen in biefem Q3uef)
f larlicb unh gewaff ißlieb fmb uberwunöen ,
will id) bod) aud) ein wenig 2(n$cigung tbun,
ba§ mangreifen mag, ber Teufel babe fie
au^gefanbt, unb mit eitel Sugen umgeben,
wiewol es alles ttorbin in biefem 33udXwie
gefagt,) begriffen i(l.
7. i&rfiudb, ifl bas ein $mi§ Seteben bes
$eufelS,baf} fie burcl) hk Käufer fo fd>leid)cn,
unt)
28o 2i) 2faf 3* tllemt Sucf?lem,uon ber tt>teöertaufer Hebte unb (Efebeimmß. 28i
unb laufen im Sanbe um, unb ntd&t offene
lief) auftreten-, n>ie t>te $poffel getban, unb
tagfieb alle orbeMliebe ^rebiger tjwn, fön*'
bem finb eitel Sfteucbeiprebiger , f ommen
aueb in frembe Käufer unb Ort, babin f!e
Tiiemdnb beruften noeft Don jemanb gefanbt
finb , tonnen aueb fo!d>eö febleicbens unb lau*
fenä feinen gewiffen ©runb noeb ^Babrjei*
eben bringen, ©ig ©tuef fehlet ntdT>f> unb
tff gewig , bag fte Dom Teufel fommen, wie
gfjriffuS faat3ol). 10,8: 8üe.,öte üotmtr
kommen , fmb 2)tel?e unb tUorbet. ©o
Ijabc icf) oorbin $faf m. 82, ?, oermabnet, beo*
be öbrigfeit unb Untertanen, bagmanfol*
<be ©ebleieber, Sfteuebler unb 2Binfelpre>
biger febleebt nic&t leiben foll,benn ba ififein
©Oft niebt , fonbern gewig ber Teufel felbff,
e$ gleiffe, wie eö wolle,
8. Suw anbern, iff iljre £ebre niebtsan*
ber$, benn weltlicbe ©üter, seitliebe, ffeifcl^
Mh unb trbifebe 9&rbeiffung , bie ber
^\6belgernl>6ret, nemlicb bag fte, tt>ie bte
%uben unb Surfen auf @rben, einüveieb
erbiebten , barinnen alle ©oftfofen erfcbla*
gen, unb fte allein gute $age baben füllen,
<2Bermoebteba$ niebt? S)as ijl boeb ja eine
offenbliebe greifliebe Sügen. £)enn€b#u$ bat
ben deinen niebtein weltlidjöveieb, fonbern
ein bimmfiftf) Sfaieb befreitet, unb fpriebt
3eb- 16,33:311 ber Welt tm*betibr2fwjß
unb Hotb baben, 3tem> c,i8,3<5: Wletn
Äeid> tft mcfct t»on biefer Welt, unbfyeip
fet biefe 3Belt oerleugnen , unb beö *&im>
melreiebS märten, fonft famen bie oorigen
^eiligen unb Märtyrer, (Eljrifte unb alle
Qtpoffd, übel barui, bag fte - Ratten folcfje$[
weltlichen SRett&es muffen entbebren, bar*
um tff big ©tttcf ein gewig Seiten, bag fte
ber Teufel reite,
9. Sum öntten, bag ffe lehren, Cljri*
fhtf werbe bie ©oftfofen burebs ©ebwerbt
umbringen, unb werbe bü$ abwerbt M>
eben Q5unbgbrubern befehlen : ba ftebeff
bu offenbarlieb ben morbifeben, aufrubri*
feben, raebgierigen ©eift, bem ber Obern
nacb bem ©ebwerbt |!in!t. Un\>M$ noc&
üiel feiner iff, fte prebiaen ftef) felbff ,ftewoU
lenfolcbe ©efellen fepn, btö ©ebwerbtju
fübren, \mo bag ffe boeb bk £üaen alfobat*
tm aepu^t, bag niebt fte felbfr, fonberu an#
bere tbun füllten, voie bk ^rop^eten üon^u
funftiaen €l>riftenweiffaaen;jb battee^boeb
ein wenia eine garbe, 5fber biefen ©efel*
len ftnbibre ^aebbarn niebt wobl aeratf>en,
bavum muffen ffe ftcb felbjl prebigen, unb
niebt €§riffum mit) feine ®erfe, fonbem
m$ fte gerne tfyun wollten, unb ibre mor^
bifebe 2BerFe.
jo. 9Ö5ir wiffen abet, bag gfyrifte be\\
©einen fein ©cbwerbt befohlen, fonbern
verboten bat, ba er faget £uc, 22, q&\ 3bt*
abet foKt ntc^t (b feyn,ober tbun* ©olefe
9CBort bat er niebt wieberruffen, wirb ftef)
felbff aueb nicht £ugen (trafen, unb mbbk
©ottlofen niebt mit bem ©ebwerbt, fonbern
mitbm Obern ober ©eifr feinet ^unbeö
t&bten , unb bureb bie €rfcbeinung feiner 3u*
fünft binr intern ©arum ift big abermal
ein gewig greifliety 3^'^en, bag ber leibige
Teufel fet).
11, gum ütetteit, ftelje, wie fein fie Don
guten Werfen lebren, fpreeben, ftegebenif^
re gute ^Berfe um einen ©rofeben, ©a*
mit wollen fte unfere 5(ffen fei^n, unb un^
nacble^ren, weil ffe geljoren (jaben, bag wir
lebren, gute^GBerfe'macben, niebt fromm,
tilgen aueb bie ©unbe niebt, fcerfobwnaueb
©Cttniebt. Ueberfolebe^tbutbie ber^reu^
fei feinen gufa£ , unb öeraebt bie guten OTer^
U fo gar, bag er fte alle um einen ©rofeben
tjerfaufen will, £)alobe icb ©Ott, meinen
^^rrn bag ber^eufel ft'eb felbff in feiner£lug>
beit fo fel;anblie6 mug befebmeiffen unb be^
t^oren.
^ 3 12, ^ir
Q82 ,111, Vovvcbm über unterfcfrigfrenMwn anöent mfmigti täcbviftm* 283
12. ^tr.leljrcnalfo, baj?©£)tt öerf%
nen, fromm mac&en, @unbe tilgen, fepfo
&od> / gcpfj , (jerclicfc 3Beif , öa§ allem Sljri*
ßus, ©öttesC^pljn, rtjun muffe, unt> fet> ei«
gentlid) ein lauter, blo§, fonberftcfj 2Beif
bes einigen rechten ©DtteS unb feiner ©na*
be , barju unfere (3Bet'Be ni$ts fmb nod) per«
mögen. 2!ber t>af barum gute 3Betfe foü**
tc* nicf>f^ fet;n, ober eines ©rofcf>en wcrtl)
fepn, werfjatbas/e geleljret ober geboret?
oljn aus Dem 2ugenmaul bes Teufels.
13. 3d) sollte meiner ^rebigt eine, meiner
Section eint, meiner @d>rift eine, meiner <2&v
ter Unfer eins, ja wie f leine £Berf eid) immer
gef&an, ober nod) tljue , nid)t Dor ber ganzen
2Belt ©üter geben; ja, icfjad)te es teurer,
benn meines ltik$ £eben, bas bod> einem
jeglicljen lieber ijt unb fepnfoll, bennbiegan*
je £Belt. £)enn, ifts ein gut 2Berf, fo l)ats
©Ott burcl) mid) unb in mir getfran. Qm
©Oft getJjan, unb ijt ©OtttfSBetf, was
ij! bie gan^e 2Belt gegen ©£^3: unb fein
«Berf ? £>b id) nun wo! bttrd) fold) 2Bed
md>t fromm werbe, (benn bas muj? ^tmor
gefd}el>en burd) Cljrifli 33lut unb ©nabe,
üt>n SSBer!,) bennoef) tjts ©Ott ju £ob unb
£(jgen gefd)ef)en, bem Sftad&ffen ju 9}u|
unb <%til, weid)es feineSiwtmitber2Belt
©ut bellen ober vergleichen fann. Unb
biefe feine dlvttt nimmt einen ©rofc&en baiv
für* 51$ wie fein hat fic& ber Teufel fy'er
erborgen? 2Ber fete iljn bocl) (jiepm'c&t
greifen.
14. <2Biber bm ©lauben lehren ffe ein
Ytteltlie?) dbify; wiber bk guten 3Berfe Ufa
ten fte jeitKd) @5ut unb ©elb, unb galten fte
geringer, benn einen ©rof$en; wiber bas
feuui lehren fte ©d)merbt unbDiadje. $1$
bas muffe» mir Sö**e un& feme SWffrn fepn !
©arum tft ber billig Perbammt, ber folc&e,
üffenbarlicl)e, greiflic&e £ügenunb£af*erungj
Des Teufels glaubt. ?lber weiter wirft bu
m biefem $8uc& fefbft finben unb fefjcn, wie
©riflus biefen 2tigeng# angreift, fluru
unbjufdjeitett, bem fet> «ob unb £)ane Sr
(^migfejt, famt bem^Bafer unb»©. ©eift.
wa5r^aftigeu ©ort unb ^rw, 5imen.
S(nno 153U
l "
t>om fettige», ^oc^ würdigen Bacr^
ment ^3 fteibea unö ^Iwre (T^irt|l?;
1,
$$Sfctt>ol tc^ weif, ba§ mein ^reiben
V^ nunmehr be^ bm ^apiflm verloren
unb ganj umfonff ift, mit fk fid) nad) Ut*
fem Oveicfestage bem Teufel gegeben' ober
gleichwie ©atan na* bem beiliQm ^ifan
^uobs in ben 3uba fufjr, unbiT)ngambe^
fag: alfp md) fät, nad>aöer unfer bobec
unb treuer SSerma&nung, gr^en unb^iu
te, ber Satan in bk ^apiflen gefabrenunb
)ie mi befeffen r>af, baß fie Mflocft, nun
nim mebr &o«n nod) kibm tiimm ®Ot>
k$ ^GBort unb ^erf : (Dennod) wiU id)
barum nid)t nac&laffen ober fc&meigen, fon^
bern bis in meine ©rube fd)repen unb ruf*
fen, tmbfollticl)gleid)nid)tme^r, bennge^
ter unb «föorbiofc&repen über bk öerflocf ten
^Butrid&en, unb mit mir iu fd)repeu w
mahnen aKeS , was ©repen fann , mku
auc& <&ttin unb ^ol|, bis unfer ©efcrep
broben im ^immef unfern treuen %zilan§
unb gerechten Dud)ter zwingen, bagermuf*
|e §erab fahren unb bvein fe&en, mc es m
bujet fc&anbJi<$en<3oboma bem mmn M)
gefjet.
f Unb gleic&wie fit nidjts fragen nad)
unferrne^reiben, $k§m,mtcn, ed)rep*
m unb muffen, fonbem immer fortfahre« ;
284
22) Huf 2ltevii Croßnere Pre&ejten.
2ST
alfo will id) aud) famt ben meinen nicbts
nad) fljrem 2Büten unb $oben fragen, fon*
bern and) immer fortfahren unb getrotf fc&reij*
cn; will mfefycn, werSäm erßenmübewer*
im , ober am legten aufboren muffe* Q3iel>
Uid)t wirb ®Dh weiter fc&affen, baf über
bas,baf? fte geifilicl) toll unb imftnmg. ftnö,at!d)
leiblid) befejfen, unb alfo ihrem ^erbterifi
nacl) burcb unb burc!) rafenb unb tfykkfy
werben, 2fmen*
3. S>enn wir fjaben bod) ben QSortfjei* ,
baf unfer ©efcfjre» ntdjt ofyn unfern grojFen
Sftufc, unb il)r 2Büten nidjt olm il>ren
Stoffen <gd)aben abgebet, unb ijl unter
3?ui$ mancherlei)* frfrlid) ; baf bamit
®Ottt$ SRame unb fein 3[£ortgeel)ret wirb,
als mit einen redjten ©oftesbienfr unb ©anfr
Dpffer, basibmwofylgifället* gumanbern,
bag bamit (äOttes 2Bort bejto reid)lid)er
( nad) (B't.^auli £eljre, ) bei) uns getrie*
ben unb geübet wirb, bamtt öiel unterricl)>
ttt, im ©lauben geflarft unb t?ermaf)net
werben*
4. ^0 btenet es au$ baju, i>a$bk tya*
piffen mit ber Stoge göttlicher j&ugniffe
uberfd)üftet, unb t>or ®Ott unablaflicl)Mv
f läget, unb fcor ber <2Beff enblid) ju fd)an*
ben werben, alfo, baf fte befio weniger öuv
fd)u!bigungl)abenf6nnen, unb befto tiefer
in 5lbgrunb ber Rollen öerbammt werben,
aud) befto ef)e ju arunbegefyen* ©enn weil
flemit iljrcm <2Büten un^^ufoldxemSd3ret>
jwingen , wirb ftcl)S nid)t ian^ mit iljnen fau*
men, Q$Ott Fann fold) (&dmm ntcljf lau*
ge leiben* &as weif? id) furwafjr, wie €l>ri*
fluS fpridjt&ic. «8, 7. 8 t Botlte(Ö(Dttntc^t
ferne $ueertDal)lten retten , öte Cag «n6
Hac^t su il?m föuytni 3a tei? fagc
eud) , er mxb fte in Fur^csn erretten.
?. ^anliefet im 3üfepf)o, bag ^ur Seit,
, ba 3?tufa'em t-on ben Römern belagert war,
unb fte wtflocft unb unbuf fertig blkbm,
nie jc%t unfere Papillen, fanb fiel) m 3ftenfd),
ber lief um in ber @fabt unb $uf ben3)fou>
ren, unbfdjrue, 2Bel), web, wel)bir3e'
rufalem ; unb f onnte ibn niemanb bebeutett
n od) fc&tretgen ; man füfyrete ilm wr hit #er*
ren, unb lief h)n fraupen, es f>alf niete fr
Rf?n;e in einem ©eftreoen, bis er auf ben
Mauren erfd)ojfen warb* 3Ufo muffen wir
aud) über unfere fcerftoeften (25ötfeö Seinbe
unb gljriflmorber, bie ^aptffen , fd>ret>en,
fo lange wir leben, biß baf ber9vid)terfonu
me, unb bringe ben Jammer unb Sveule mit
fid), baf er fold)e eiferne barte ^opffe ber üer*
zweifelten Q3ofewid)ter ^erfd)mettere*
6* £)arum l)aben mir btefe $wo ^rebt>
ten tyt 5llerif wo()l gefallen, unb iaffe fte
befto lieber in ©tue? auögeljen, alö aucDeitt
^orbgefd&rep über bk ^apiflen , fo fe^t alö
t)k unftnnigen 9Cßuftudf>e mgfeid) benennen,
ba§ es red)t fei) , bei)ber ©ejlalt bes (Sacra*
menri ju reichen unb empfa^en, unb boef)
aus mutwilliger rechter IBo^eit, unb fei*
ner anbern Urfacfee, folcß S^vecfet verbieten,
läflern unb verfolgen, barju mit allerlei
(Bünben in ben ßtilwn ©eijt oljn Unterlag
®&tt aufs l)ol)efi fd)dnben unb trogen*
7* Unb par nicDt laffe td)f!ebarumau^
gefeen, ba§ bie »erbammten ©£)ttes Sein*
be bamit follten überzeugt ober überwunben
werben, ©enn fte wiffens felbfl, nnh bz?
fennens felbf!, baf fte überwunben fn.b,
unb unfere @ad)e reebt fetj, fonberlidj in
biefem QtttiM; t?iel weniger, baf id) fteba*
mit fcermafjnen ober bewegen wollte, fold&en
2lrtiM einzuräumen unbnac6z«löf^n» &&
d)e £)emutl> unb ©nabe gegen fte ift au&
©aö ^bid)nun wol bet)zeben3abrenge^
tljan, unbmel)r, benn zu w'el gnug getljan*
©er Teufel bitte fte fort me&r'brum, baf
fte ifjn einräumen* Unb ber Teufel banfe
if>nen aud) brum, ba§ fte if)n uns naeblaf»
fen* -$Bti §abm ity\, unb wollen if>n ^a^
ben,
286 III. Dorreben über umer(cfrteöene von anbern rorfercfgre Scbrtfren. 287
ben, unb wollen (Te nid)t anfeben, fonbern
Damm, öa§ t* fte will 6ffentlid> oor ©Ott
unb bei: 9CßeIt wrf lagen, befc&tepcn unb
ausbreiten, t>a§ ffe ju (Stauben unb ju
<^pott werben ewiglid), alö Die aus teuflu
fcf>er 23ost)eit mit unerbortem Sreoel ©Ot*
tes CCßort unb Orbnung, (bas (Te befen*
nen , es fei) ©Ottes SBort unb Orbnung,)
twftentltd) wrbammen , fdjtern unb mbk*
ten- 2(uf bag unfere 9M)f ommen erfa^
ren, was für teuflifd)e £eute $u unfer Seit
gelebt, unb mit welcbengreuudjen^ngebeu*
ren Ö5e(rien wir ju tbun ö^^^bt baben. @s
uiod#e t>icUetct)t fonfr fein Stöenfcb unter un*
fern 9?ad)f ommen glauben, bag folcbegrof*
je SSoSbeit auf £rben bto mögen fepn,
©enn icb fejfbfl audb ntd&t glauben konnte,
bat; folc&e SSosbeit in ein menfcblicb 4berj
f ommen mochte, basbafagenbürfte: ©as
tft ©Ottes Sßßort, basmei§ ic& wofyl, £en*
nocfc will id)S nid)t leiben, fonbern perbammen
unb lajtern, allein barum, §a% icbs nicbt
baben will,
8. ®o Reifen aud) biefe po ^rebigten
tik unfern ffdrfen. ©jenn fe mebr Sengen
ber SBaljtfjett finb, je beffer Der @cbwa*
eben ©lauben Warfen, unbbes <$Biheictfytil$
3(ergerni§ unb giftige Säbeln webren. t£>enn
id) bore, bag je^t ju ^a«e etlid&e ©cbreiH
er fürgeben: gs babe feine ©efaljr, wenn
fte ber Obrigfeit geborfam finb, unb einer
©eflalt gebrauten , fo füubigen fte nidjt.
$ftan muffe ber Obrigkeit geborfam fepnl
9. ©ie leibigen SÖoSwiebter, bje porun*
jerm (Sdjreiben nie nicfetö Dom ©eborfam
ber Obrigfeit gewujjt: fonbenralle Obrig*
feit utriffen, unb mit güffen getreten baben,
fcbreoen nun aus unfere Eejjw : 9ftan fülle ber
Obrigfeit geborfamfeun. $aMföonj>etV
geffen, ja acbten es niebt, wo(>in fiemitfok
djer giftigen üvebe ben armen ^ann, S).
$raufen,bradjten ; W fcbanblid)en<Seewior*
ber unb Q3mtbunbe wollten gern fold> er*
fcbrecf lieb Tempel groffern unb mebren.
lo. Sftifyt oiel Obrigfeit gebe uns ©Otr
bierin. @s fyifit, alle Obrigfeit foll biec
Unterfeit beiffen. 2(üe pöbelt foll hie %lk*
brigfeit fepn. 2(lle 2Beft foll bas'üftaul.ju*
balten. £)enn l>ier rebceQ50rr ber Www*
belle, fein 2Bort i#S, barüber wir banbeln,
(5<Drt aber muß man mebr geborfam
feyo, bmn bm tTJenfc^en , 2(pg. ?, 29»
Unb bilft niebt , baf wir ber Obrigfeit ge>
borfam finb, m wir ©Ott bamit ungebor^
fam werben, ^r fyat bat tlrtbeil febon ge^
fallet, $ftaftb. iy, 8.9* 2Di^ ^ol^ ebvet
mid? t>ergebltc^ mit tHenfcfeen (Bebotei*
unb ß.ebrf fit QOßaö will er ob r bie nr tbei*
Jen, fonid>.t allein mit ^enfeben ©eboten
unb ?ebren ibmbienfn,fpnbcmib^enfcbett
©ebot unb £ebre fe^en wiber unb über fein
gottlicb ^ebot, unb berbammen feine äßor^
te unb feine ßrbnung, bie er p feinem ©ot*
te^bien(l Ut felber ^ingefe^t , auf bo$ ifc
wibe|;c&ri(?ifd;er ntö wibergottlicber ©ienfl
11. SDarum felje ein jeglicher ^u, unbbß^
te fieb üorfold)en giftigen ^dulern,4inblajfe
ibm $).granfen0 &empel ein groffer £)rau#
en unb ©cbrecfenfeün, ;benn fernes wütigen
Grannen Stauen unb ©c^reefen. S^enn
mit ©.Traufen €vempef brauet unb febre*
clet ®&tt felbji, ber ewig lebet. 2(bermie
^enfeb^engebofen bvmn unb -fc&wcfeh ^
rannen, ^k nid)ts benn eitel 9Üßajferblafen
unb tobte £dufebalge jmb, unbbalbtjonban^
nen muffen ,mt €fa. 9 , 12. fagt : Swä)t
tet eueb nid?t t>or ibren Dräuen. Unb
abermal (§fa. 2,22 : QDßarum fürebtefr bu bieb
bocbüor einem ^enfeben, ber babm flirbet?
12. Ob aber ja jemanb pcb überbrduen
liejfe, unb feinem ^eufelsfopf, bat ift,
feiner rafenben Obrigfeit ju Tillen würbe,
ber febe ju unb büte jic& bennoeb t>or ber fal>
feben
288
2 2) Tiuf Stiegt Croßners PreDtgtm
289
fcben SKeue unb 3$uffe £>. Traufen. £>enn
Die will ©Ott nktef>aben,funb i(l Diel är*
9«, betin Die ©unbe, Darüber er reuet unt)
Ktffet; (25<Dtt wtö md>t ten £oö bee
Sunbere, wtfl oueg, Die gefallen fmb,
nicljt fcerworfeu Ijaben. €jed}.;i8 ,?.2;cap.33-
$. n. 3flgnug, wenn einer feine ©mibe er*
fennef , unD i|m tt)iDett% £affe Die reuen
tmb büffen, Die if)re (Sunbe ttettljeibigen,
unb nac&bem fte ®Ott unD fein 2Bert ge*
fcljänbet fyaben, tiavinn Dar^u no# £Ked)t
gaben, unD fromm feint wollen. @ö rfl
gar t>ieJ eine groffere @unDe, Die £eute mutfc
wifltglidj wiber ©£>tt3«tl)unjwingen,Denn
au^urc^t wiber ©Ott funDigen, 3eneSif!ei>
ne pabfJltd&e unD bifc&off k&e (^tmDe, Das aber
eine menfdjfidje (ounDe. 2iber Dennoch foll
man nidjt fünbigen um 9)lenfcf)en wiflen, Diel*
weniger auf bieSBarmljerjigteit ©OtteS (um
bigen, wie et\id)c ro^e freefee Seelen tonn.
i2. ©Oft, unfer ^ater/gebe, ba§ biefe
feiere , Da (jatten fte gutttjun; wasftewoiU
fen, Das mugte redf)t oDer unrec&t feyn, wie
wir aSrnmaÜeiDer , aljuwoljlerfajjren Mben t
unD wo er and) nod> läufiges $ages mochte
beweifet werben, fo mufften wir (äffen gefeit
unb gefcbe&en, alles, was fte wollten. -
2. Siber nun ftnb Die Jruc^te Der ©eifKi*
cfcen, beyDe mit Se|ren unD^eben, fofjeHe
am ^age, Dag fte felber muffen benennen,
unD fcefennens auefr, Daf es t\id)t fjeilig, fon*
Dem argerf id), fcfcablid), bofe £)ing fetj,
unD möge Der ^eiligen C^ttfKtc^en £ird)ett
nid)t jugemejfen werDen. ©arum wol>t üon*
nötigen tff ju erfennen, was Dod) Die Ijeilige
€^ri|lli^>e^ird&efen. 2BoeSDie©et*Hicben
ftnD mit tljren Ovotten, fo §at Der Teufel ge*
wonnen, unD wir beoDe, ®&tt unD fem
<2Bort Derlorem £>enn, wo fte gleich aufs
allergreulid)fre irreten , wer will fte Des 3rr*
tljums Reiben eDer urteilen? jjüfjref man
©öttesTOort>wiber fite, fr Knnen fte fa*
jwo Sermon Die frommen wofyf troffen titib gen : 2£ir mögen nidjt irren , wir ftnD Die
ftatf en, unD tk ^aptflen re$t woljf befc&ret)*
en , unD in alle (ScbanDe Dor ®Dtt unD Der
<2Belt bringen, 2fmen.
IL
Von 6er kernten tfciftlityen Äircfcen.
I.
($S Ijaben Die ^aptflen einen neuen 2irtifei
^^ imölauberiaufbvad)^ Der^eiffet:9[Bir
©ei}!lid)en ftnD Die ^eilige ^rif!lid)e^ird)e/
unD mal)len ftd) im (Bd>iffe fl$enD, unD Die
anDem C^rijlen im Wm fd)Wimmenb, unD
erfaufenb. darauf f!efeet all t(jr ©ebot mit
Se^ren unb Seben, unD fc&üeffen Darauf t>af
fte gar md)t irren fonnen; fonbern was fie
lehren unb t^un, Das fei> eiteiDiedjf unD2te
tifel Deö ^l>t*tfl(id)en ©lattben^ £>enn Die
^rifHid)e mxd>e feo fo heilig, ba$ ftenid)t
irren möge, Weber im &bm nod) Seljren
©o gewtl regieret fte ber ^eilige ©eift ©a.
Der ^irtifel in feiner Stacht ftab, unbierr^
Äwt^ert ec^rifeen 14, ZW.
Seifige ^ireje, unb muß alfo aller Srrtljum
frei) unb ungeffraft für ^)etf iatfyum $tf)ab
ten-werben.
3. 5tusbemmu§ folgen, Da^^rÖeii/
^)urerep, unD anbere Sajler, muffen eitel
^ugenbett feon. tDenn m bn w^lltefT fa>
gen: 3nellid>en ©tücfen unb offenbarfi*
d)en gaflern, fo wiber©OtteS QDßort finb,
fann man fie wol jeiljett, urteilen utto
(trafen; als, Die #urere& mit Demfed>|len
®tbot, unD mit@t.^auli@pru*en; bat
f)a(tunDfc6ajft ni*ts. 55enn Da pe offene
lid) wiDer <&Ottt$ ^ort tiie eine ®eftalt
Des (^acraments ^erDammen unD verbieten,
mUm fte mit folgern ®£>m ZBmt unge#
urteilet unb ungejfraft feun, fonbern fagen:
©ie ^ird)e fiwne hierin nid)t irren, ob fie
gfeief) wiber <&£>ttt$ ^ortt^ut, unb l>a*
be bagegen Die ginfi>recl>una Des ^eilige»
©eijles.
^
4«^
290 III. Votvcbcn übet* unterfd>tet>ene von cnöem t>evfemc$te Gegriffen. 291
4* ^flogen fte nun toibcr folgen grojfen
Ijoben 2Jrtifel bes ©acraments fyanbeln, unb
fagen : 9CÖtr mögen nid)t trucn/ber £>cil.©eift
regieret uns affo ; rote oielmebr mag ein
^>faf ein #urlein haben , wiber t»aö gerin*
gere ©ebot ©Orte«,, tmb fagen; 3cb fan
md)t irren, t>cr #eil.©eiß regieret mtcb alfo.
Tonnen jieab'ec baö nid)t tbun in einem ge-
ringen 5fctifel, wie füllten fte es Denn tlmn
mögen in fo groffem boljen SfrtiftL
?. Starurn babe icj) liefen Sermon M. A:
lexü wollen ausgeben laffen, auf ba§ einjeg*
lieber (jinfotf mfelje, ober lerne, was bo$ Die
^eilige ^riftlicl)e^ird)ef>eifle ober fei;? 9CBo
bas recl)t wob* erfannt wirb, fo Ijat man ei-
nen groffen trofHicben <&§u$ wiber alle fal?
fefee Sebre. Cbenn frepltcb mmj bas wafyr
feon: bag t>k &ljrijtlid;e £ir$e heilig fe»,
unb ntdjt irren möge im (Blauben, weil fte
mit £f)rijfa ein Mb unb an Qkift tft. $ber bte
mu§ man, rcafyrlicb, mit gleit? aud) merfen
unb rotfien, mag heilig (jeiffe? SDenn.unfere
*)kpif*en lehren uns nod) heutiges ^ages
feine anbere #etligf eit, benn W in uns ijt
unb mit Kerlen erlangt wirb: fo boej) bier
gar ein fcbaifer unb gemiffer Unterleib ut
jjalten ijt jmifdjien SfBerf (jeiltgfett unb 3\itv
cbenbeiligfeit, unb pifeben ©lauben ober
ÖBerfen, ober £eben.
6. 3>nn baS mu§ man ja benennen, ba$
bie£ird)e niebt burctySCßerfe ober^erbtenfi
tk ^eilige £ircbe Sorben ijl, nod) werben
¥ ann , was wäre fonfl €brijlus mit feinem
^:ob uns nctf> ober nitfce ? @o fänn bie beili-
ge Strebe aueb bes Gebens falben niebt obne
jjntljüm. unb (Sünbe fepn, fonfl mfrtjte fte
lugen, un^ @OtteS fpotten, menn fte im
QWer ilafer bittet: X>ergtb um unfer
Bd>ült>, £uc. ir, 4. Unb ©rifhi* felbft
müßte aud) lugen, M er feine liebe 2(ooff ein,
bte beilig waren, nennet: 3(>r fet;b bofe unb
ttnt>er|f anbig k ^aa^. 16, 9, nf Unb f ann
ja fein ^eiliger feon, ber basQSater Unfer
niebt beten müj]e: barm bie£irel)e ganj unb
gar, wenn fte gleicb am beiligjlen ijt, mu§
fte es and) bitten, (Siebe, folebes baben ^k
tyapiiitn nk bedacht , plumpen fjinein, unt
machen eitel 38erf heiligen im^)immel, unb
unter fo üt'el Segenben ber ^eiligen tf! nid)t
eine, bte boeb einmal einen ^eiligen befebrie^
be, ber nacb ber €&ri|llid)en ^eiligfett, ober
nad) bes ©laubens ^eiltgfeit heilig gewejt
wäre. QiUe t'^re ^eiltgfeit tf!, ba§ fte M
gebetet, gefaxt, gearbeitet, caflepet, ^art
gelegen unb ^efleibet gewejt ftnb* ^Belebe
^eiligfeit fd)ier alljumal auc& ein $\mb
unböau taglid^ üben fann.
7. ©arum tnuifen wir anberS t>on bep
@acben reben, unb wiffen, bie ^rifllic^e
^irdbe feo heilig: niebt in ft'd) felbft, fonber'
lieb inbiefem ßeben, fonbern in€f)rif!o; unb
ijt eine ©naben^eiltgfeit, bie angefangen,
unb in jener CIBelt oollbrad)t. 5(ber in ftcb
felbfr ifl.fte nod) nid)t b^ilig/ }t)ie @t ^au?
lus an bie 9vom. 6. unb 8. flarlid) tjon allen
€^rt|len lehret. ^)ocb n?irft fcu in biefem
(Sermon voeiUvn (^tnnn>ol finben. ®Ott
f)elf un^ allen, bei) ber reinen 3Babrbeit m
bkikn biß anö^nbe, Dem fet;£ob unbS)anf
in <£\vio,Mt, kirnen,
23) 3Son:ei>e
Stuf 33rentti ^üd)!ein : 93on
fSJjpWS, n>aö ©Otteö 9Ö3er! unb "3Bort i|!,
ytl' ba^ mu§ t>on bem Teufel unb feiner
3Eelt angefoebten unb gefebanbet fei>n , eö
fet> gro§ ober geringe; alfo, baf, wo@£>tt
nid)t mit berfelbtgen ©emalt, bamtt er alles
gefdjaffenbat, erhielte bet)beS, fein 2Bort unb
<38evf/ fo ginge es alles balb unter unb ß
trüm>
292
23) 2faf 25ventii 23ud?Iein t>on ^efac^eti«
293
trummern, benn ber Teufel fann es nid&t
leiben.
2. 2(ffo ifts au* gangen , unb getjet nod)
tmmerbar bem gottltdjen SBerfe unb @e*
fiopjfe, bas wir ben©>eftanb nennen, 2£ie
ungern lagt er bie$*enfd)en brein fommen?
3£ie webret er mit #urereo unb anbern
fleifcblidje« £a|fern? 2(ber nodj fciel ungern
nee (äffet er Sie Seute brinnen bfetben. SCßie
fyattt hie ju fd)affenmit allen feinen ©igeln!
(als Ijdtfe er fünft nid)ts ju tbunauf©:ben,)
mie er SÖtonn unb 2Beib uneins mad)e, Don
einander treibe, mit ©jebrueft unbSMorb p
reiffe; ober, n>o fte nid&t nooDen oöer foti^
nen t>on etnanber laufen, mad)t er ein fold)
etenb £eben braus, Da§ es wol meebte eine
#6lle Riffen, barinn ber Sftann beS 2£ei*
beS, unb bas ^SBcib beS Sttanns Teufel ift.
3» lieber bas bat er burd) ben ^abfl fol>
cbe ©acbe mit ber €(je nod) siel arger ge*
mad)t. €rftlidj, berbammt als einen ©tanb,
barinne man ©oft nic^t fonne bienen batv
um er ben ebelofen geiftlidjen ©tanb bafur
ym ©ottesbienft angerid)tet fyat: baß ber
€*f>eftanb, ©£)ttes3£erf unb ljed)gefegnete
©efebopffe, bat muffen ftinfen, m'cbts fepn,
unb gleicb eine ©ebanbegeaebtet werben, ge*
gen b\e groffe berrfidx©jre berfeufeben el)e*
Iefen ®eifi\i®en. SBiewol ©Ott folebe
©cbanbe feinet ©efebopffes weiblich gero*
eben, unb bie ©jelofen reblid) bejablet bat,
serblenbef unb bat)in gejtoffen, baß©obo*
ma unb ©omorw eitel £eiligtl)um febeinet
Siegen iljr unüetfd)dmteS, greulid)es, lafterli'
d)eö £urenleben, SBubenleben. ilnb iljnen
ift recf>t gefebeben, weil fte wußten, baß eSein
©OtteS SBerr5 war, unb bodj nid)t lebeten
nod) ebrten, fonbern fcerbammten unb lajto
ten: fyat er fte billig baljm gegeben in &er*
festen ©inn, baß ilmennicbts gefallen fann,
beim ber aüerfd)änblid)fle Ö$raud> unb ttn>
lujt beS Steiferes, unb if)ren M)\\ an iljrem
eigenen Zeibe empfangen, wie ficljs gebttyrr,
Üvom. i,24.fqq.
4. gum anbern, baß er bie ©je mit fbfc
d)en ©triefen feiner ©efe£e üerwirref bat,
baß niemanb weber hinter fiä), nod) für fiel)
bat mögen fommen. © faßt ©platte (tc&
fcl)ett>en um ben <£l)ebvu$ ; aber laßt boc&
md)tb\i, ftcb ju üerdnbern. gwtngt mc
^eufdbbett einen SS^ami, bem fein ctfSäb ol^
ne Urfadje entlaufen ~i(!. Q3ef!dtigt bte
(jeim!icben©elubbe, verbeut bie Orabe, unb
Derfauft-fte wieber ; unb in ©urnma, e| ibm
int>ief^ ©ad)en nie fdn €rnft gesell; fon^
bern fpielet bamit nacb feinem ©efallen, fteU
let@efefee, wie Diel er will, bie anbern bamit
ju be(rrfcf etiler aber riebtet ol)ne @efe$, nad)
feinem ©utbunf en» @ö ift aber alleö beö
^eufeB^anb, ber öcm©je|fanD gern wollt
and) bie (j*rben, £uft unb Gaffer webren.
2ilfo flcf>et bie $^e im ^abjltbum auf einer
(Seite gar oerbammt unb verboten, alö,be^
feinen ©eijtlofen: Stuf ber anbern ©eiten
jugelaffen, als, bet> ben <2Belflid}en : aber
bod) alfo mit Öefrfcen, ©triefen, ©ewijfen'
unb ©efaf)r verwirret, t»ag au<^ fcbier fo viel
i|l als ein verboten ©ing, ober je ;utm we^
nig(!en als ein gefdbrlicb ©cbeufal*
5. 9itm if! nicht ebne, baß bie- ©je burc&
bes Teufels ©efd)aft fonfe gnugfam wtoiv*
ret, unb ftd) feltfame wunberlic|e§düe brin^
ne begeben, ba$ nid)t nofb wäre, aüererjl
mit gefd^rlid)en ©efe|en unb irrigentlrt()eilen
barju belfen; fonbern ba$ wäre wol t>on^
notl)en,baß man in folebem groffen mitlauft
eigen ^Sanbelgewijfe unb ftebere ®efe|e bau
te, babureb man niebt nod) mebr unnötige
©efdbrlid)Eeit unb 3rrungen füftete; fonbern,
bie ftd) öon ihnen felber aflujöiel begeben,
fonnte aufs fd)leunigffe unb furjefle entriß
ten* &)enn bas ift unmoglid), baß man
auf afleSdlle foDte@efe$e fteüen, fo ftcbtdg*
\id) neue_5dlle jutraaen. Slber bas Fonnt^
man
$2
294 IIL Vorreden übet* umeifct)ieöene von anbem verfertigte &<i)viftcn. 29I
man ja t>otfommen, t>af man fein ®efe$
fTclIet nod) bulDet, baS bie©ewiffen oljnetliv
fadje öerwirret, ober ofjne llrfacf>e in ©efdfyiv
!id)f eit Der Unf eufc&jjeit (liefe wie beS ^abjtS
©.efefce toiel rf>um
6, ©emnad) gefaflen mir 6ierfnn bk Mtd
lieben fKeci&te t>tel beffer, als bie richtigeren*
burd)gef)en, unb nid)t fo sie? (^triefe unb
tlrfad)en geben $u manchen irrigen galten
unb ®ummerni§, tlnb wer ein etjefiel) ®e*
maf>I nimmt ober fyat, nacl) fofd>ene?föecl>*
ten , bem fan ein ?|>farrfjerr mit froJtd)em
$erjen fagen unb urteilen, baj? erS mit gu*
tem ©ewiffen, mit ®Qtt unb ^fjren f)abe.
©enn bas Süangelium leitet uns öie weit'
Itcben 9*ed)te e^ren unb galten, an meinem
£>rte wir flnb, ober wo wjr binFornmen, wie
Paulus 3R6m. 13, 1. f faru'dj fagt : 2>te
(Dbrig&tt, fo allenthalben ift, tjl 0011
(5<Dtt georönet, und ein feglfcl?cr foü fei*-
ner®brige*ettuntenl>an feyn. ®odf>i>a^
alles unb feiefmeljr wirft bu in biefem feinen
$3u$letn ffnben, welches mit groffem §{e$
t(l aus ben 9vecf)ten jufammen bra#t.
Senn es fle&ef gefd>rieben, <B0)tt wirö
den ntd>t ungefkafet (äffen, öer feinen
ttamen mißbraucht , 2 $ftof 20, 7.
3<Ü)?of 24, 16.
8. 2fber ein frommes banf bares #er$,
bas ba (&£>tm Qkben ahmet, tarn fi#
freuen, wenn es weif?, baffein efrelicf) ©e*
m<u)E unb ©jeftonb fep eine göttliche (Babe
unb©efdS>enr'/ bmcfybie faofertid>en dled)tt
ü)m ^gefugt unb gegeben in tim, bas er
brauchen unbgenieffen f ann in ©£>ttes ©na*
ben unb 3Bol>fgefaöen : welches ein un>
bantbav unb fltifötkfy ^perj nimmermehr
t&unfrmn;- fonberniflbes Teufels @au, t»ie
in fblc&en göttlichen Werfen unb©aben f?c&
fül>Jen unb werben, als in einem (^cjjlamm
unb £otl>. ©Ott aber, ber uns erleud)t
bat buref) fein f>eiligeö^Bott, wolleunSaudj
flarfrn unb an bemfelbigen behalten, bie
wir t>on £er$en immerbar loben unb ban>
htt mögen für feine unausfpredjiidje ©a>
ben unb ©fiter, $lmen.
■ iiiTir ■!■,(»
24) SSorteöe
Ueber ©renftf £urfenpret>i#
ten» 8(o* 1532.
1«
7. 2(ber ba fie&e ju, ba§ bu fold>er (£r'
fenntnif auc& banFbar fetjejt, unb nidbt bk
fitifd)Uä)t^mbcit jum @c&anböec£el fucfeefl."
©enn es finb jtyt viel fo tutbanfbac wotv
ben, unb fud)en ibren^itt&wiflen unter ber] . .,.
grei;beitunb€rfenntnif berOTa|r^eit,bag wie auc^ ^faias bruber Batet, t>af; bie
fie ni(f)t allein wertf) (Inb, unter bes ^abffs (gc^lage, tuamit ber ^)@rr bat (jartnäcf ige
^oJf plage, aHeumfonUfmb: bennod) fo
iewo! bei) oetffoeften fernen alle fefj*
re unb ^erma&nims frergebn'd) tfj>
©efe^e ^u fet;n, unb fid) ju martern; fon>
bern unter be6 teibigen Teufels ©efc^e foü%
ten fie lebeth ©oid)en gilt auc& ba$ St>an*
gelium uid)f,Wen (d)reibt man aufynkfy,
fo«en wir, benen bas ^rebfefamf befohlen
iÜ, t»»&5wn, <35erma5neri unb ©fta*
fen niebt aMaßen. ®ie benn ber qw
folgen erlaubt man auc& feine ^Wobeie besi pbet SeremiaSnicijt mube warb, nod/au^
€i?angeliu Cfteljmen fie fie aber felbfr, unb j (jerte mit feinem ©reuten unb <2Barnen ob
brausen fie $u i^rem^uft Witten, bas wirb er gleitf) fafye, ba§ bmit bei) ben bafsflarr^
teilen ber Teufel auc& gefe^nen &ewi$Myi$en Suben wenig ausgerichtet warb bis
ty6
«4) lieber Örentit Zürt enpvebiQten.
097
tynen baefemge, fo t>om ^ropljeten geweif*
jaget war, $11 £aug twb Jg>of- fam. ©er*
falben gefallen mir feljr woljl biefeQ3ermafc
nungsprebigten beg #errn 3oljannt$33wn»
f«, unb fjabe fte in alle 2Bege würbig geacl)*
■m, burd> ben ©rucf laffen ausgeben, ob
etliche (ba$ ©Ott gnabigu'ef) tterleifre,) ba*
burcf) vklki&t W 35uffe unb 23efferung
mochten gebracht werben, ©enn bk Ijo&e
Sftotljburft bqm&m felb.fr, -&a§ aud)$3ren*
tiu$ unb wir alle gerne beni ©eutfd)lanbe,
fo m grunbe unb trümmern gerjet, Reffen
wollten. SCßiewol id> feljr fürd)te, baf
fofd)e unfere Arbeit unb $leif wrgeblid) fet),
unb blefelbigen QSerfrocften unb ^atefrarri*
gen in f urjem unfreSTBeiffagung^on ber fünf*
(igen page unb (Strafe ©£tte$, (Derer fie
j'e^t fpötten unb fyotmifd) wrackten,) als wafjr*
Saftig »erben befennen unb bat fäan$>M)t
SKeulieb fingen muffen: N°n putaram,non
credideram, ba$ ifl, idj fyktt e6 ntd&t ge>
meinet, id) Ijcitu e£ nidjt geglaubet. (Sie
Habens \t%t fcon uns gelernet, baf man ber
öbrigfeit foO ge&orfam feon, afö ®£)ttt$
ßrbnuna: unb weil wir ber Unfern «ßerj
wiber bie $eürf en unb 2(ufrürjrer je gefrar"
fet unb get?ej?et (jaben, fo pochen fte brauf,
unb ftnb alfo ftd)ery gletd) als fep feine ©e*
farWeit mel>r, fb fte treffen mochte, unb
als müf te ber $&# e fte furchen. %bn fol?
d)e£ Ijaben mir mit unferm ^rof! ntdt gr>
mepet, baf bie9)MljwiBtgettunb$red)en
fcen aUer gurdjt jgefrepet unb ganj unb gar
ftd)er gemad}t würben, benn es iff baran
md)t genug, üa§ bu wiffefl, tu lebeff in ei*
nem gutem Staube, ber ©Ott wohl gefdt*
let, fonbern ©Ott erfobertiiber biefes alles
»en bir aud>, baf bu ir>m bieneff in Surcjt
unb gittern. Unb bat in beinen (Stonb \iid)
nid)t alfo gefe|et, baf hu bef jttr <SkJ)er*
^ect gebrauche)! : fonbern, wie im anbern
$f & ia freuet, UUv ^rop&et fpricr)t ; Unb
tf)r Könige, laffet eu$ weifen, unb bkntt
bem £§rrn mit $urd>f. ©arttm fo will
er, baf mani&nfürcfrte; weldjes, fo maus
nid)t tf)ut, fn a$nt®£>tt au* beineS (Stan*
beS unb£ebens nid)t, me heilig t$ and) feon
mochte, unb wenn^ gletclj üon ®£>tt fclbw
gegiftet wäre, fonbern er wirb biet) ftur^en;
wie tmn in felbigem ^Pfaun & 12, folget : 5(uf
baf er nfd&t erjiane, unb i^rumfommetauf
bem 2Bege*
2, Unb id& forge (eiber fe^r, fo ber Qw
fe wteberm^ ©eutfd)lanb falle, (weldjes
man benn fur^GBa^rJeft fagen '-will,) baf er
ung dm (du (Sc5lappen gebe» werbe, ©enn
wir ©eutfdjen über unfere groffe unb fd;we*
re ©ünben nic^t allein feine $5uffe t^im,
fonbern jt mefyr un$ ber 5«nb auf bem $al>
je liegt, ;'e arger, wilber, wüfler unb ftc&e^
rer wir no* leben. ©erf>alben ift barbe^
wol ©efa^r ju tragen, baf ©£>f t für folc^e
groffe ©ünbe and) werbe graufame, erfd)recf ^
lic&e (Strafen über unö ergeben laffen, bie
wir mit unferm aroffen (Schaben in furjem
werben kit>tn muffen. Qtkt \va$ fann man
meljr tl>un ? ^ir ftnb gnugfam gewarnef,
e3 iftunö überf!üfig geweiffage^gefcjrieben,
gemattet unb fürgefungen worben,waöman
tftun unb laffen foüte. Unb if! über ba$
nidbtö me^r ju ^mttm , (hkmil e^ /e au>
fepnmuf,) benn ba§ ©£)tf feinen 8ot(j erret?
te, unb basjenige laffe @obom unb ©0^
morrf)a erfahren, fb fte (baeSieljf geprebiget
wirb,) weber glauben ned) 6oren wellen»
3. 9Bir ©iener be^ $htM)tn %Bovt$
ftnb entfcfeulbtgt, e^ fei> tintt /eglid&en Q3lut
auf feinem Äopf. S* befehle aber ba^
®üd>lem aüen frommen €ori|len, baf pe
csfleiffo lefen. ©er ©Dtt aller ©naben er*
barme pd) unfer in ©riflo, unb Mergel«
un^ niett nad) unferm ^rbienfi $(men.
* 3 »t) ®»
*
298 ni4 Dorre&e über unttvffyiebenevon anbevn verfertigte Schriften. 299
25) £ui@ttkf&erSorre&e2u;
tfceri, über eutefre wn ^>ömecano
e&u*e2Berfiein $t$anafft. .
ߣ)em etjrroftrbtgen SÜtann tri (DpriffO/
#rn, 3ot>ann 25ugenl?agen , Der
Sftrdjqu Wittenberg (Supermtenbent
unt) treuen 3>farr(jerrtt, feinem
in €t)ri(lo fBater,
©naDe unD SrieDe in €l)rifto 3@fu «nferm
$£rrn, Der Da worDen i|l ein £neel)t, niebt
nur Der 33efebneiDung ; fonDern Der sanken
3BeIt, Da^ ifr, aller unferer elenDen
SünDer, Dureb ftint unauS*
fprcer)lici)e£iebeicj
fpieber #err! @s gefallet mir euer Sßor*
l? baben, welcbes icb jwar etwas lang*
fam erfahren, gar wd>l, Dag tf>r einige
3Berf lein Sltbanafii »on Der ^eiligen £)rei>
eitiigfeif, heraus geben wollet, unter welcbeh
mieb befonberS Das ©efprdel) oDer ©tfputa>
tion, Die2itf)anafiuf mit2frio fcor DemSKicb'
tcr ^robo unter Äfer gonftonrtno'iSt ge*
galten, ergoßt. £>enn es ifr mir Das füf*
fe SfnDenFen neu Würben, Dag icl> fold)eÄ)t>
fputation im etffenSafjr meines ^ftonebftam
Des ju Erfurt mit grogreu Q3egierDe unD
Vergnügen getefen, Die mir mein Koffer*
praeeptor, ein ebne groeifel reebtfebaffher
^^riji, ob er wol in Der üerbamrnten &utfe
$eflecft, mit feiner £anD abgefebrieben, ju
fefen gegeben. 2lber Difj ifr nur mein tyifc
Mtoergnügen unD Sftufcen. ©er anDere
tjl weit großer, nemlieb Da§ icr) felje, wiej
Der ©eifr <£b#i in unD DurcJ) euer) fiebforg» 1
faltig befuget , Den 3(rtif el fcon Der £eili* |
gen £>rcr)etntgfett rein unD ganj in Der£ir* j
cl)e ©OrteS ni erhalten unD ju fcertbeioigen, j
weleben ju erhalten Der beilige 2(tl>anafiuS
fiel) niebt gefel;euet, benJpafj aller Teufel,
2£elt unD Des ganzen Üveiebs Des Teufels
auf ficr) ju laben. Sbarurh i\1 euer £8orba*
ben febr gut unD beilfam, jumal ju Diefer
grunbtterberbten $tit, in welcber, wie Des
@atanö Wiener fonft alle ©laubensartifel
anfeebten , alfo befonberS Der QlvtiM Don
Der ^eiligen ©reofaltigfeit öon mißm
(Spottern unD (E*pieurew ganj freef) anfangt
tterlacbtju werben ; weleben treff lieben Q3or*
fdjub tr>un niebt nur einige welfcbe ©ranv
mattet unD ÜveDner (wie fte fiel) bünfein laf»
fen), fonDern aucl) einige SCßeffcbbeuffcbe
Sebfangen unD Ottern, oDer wie it>n fte nen'
ner, Viperafpides, welebe in üjren Sebrif*
tm unD CoUoquüs bin unD wieber @aamen
ausflreuen, Der um fiel) friJTet, wieDer^rebö,
naeb ^>auli Porten, welebe fid) aucbbei)
t'breS gleicben Damit treff lieb fü^eln unD er>
g^en. ^ir aber feiert Diej^n Teufeln, ober
§picurern, oDer Spottern, oDer SucianiS,
oDer ^PorrboniS, oDer allen Untreren, ffe
fet)n©eutfcbe oDer^elf^e, tm 9)?ann ent^
gegen, welcber ju Dem ivnccl^, Der3€fuS
€brif!us Ijeift, gefproeben: Öu bifr mein
©obn. UnD abermal: Se^e Dieb ju met*
ner bebten. UnD wollen erwarten, uotö
Diefe Dvtefett mit ifyrer ©otteefturmereo, für
einen (Sieg an t'bm erjagen werben, tiefer
Üviefenfrieg ifr niebt neu, ®£>tt Ijat auer)
niebt nur einen oDer Den anDern, aueb niebt
nur in einem (Seculo DarnieDer gefcb lagen.
[£(ber Don Anfang Der ^dt bat tu'efer un^
fer ^neebt, 3^fuö Cbrifluö, anbers nicl)ts
gefban, als t>a§ er ük Dviefen Darnieberfcblug :
unb er wirb vM)t aufboren, biß er einmal
bet)be3, t>m (Saamen unD \>k SBurjel (mt
^•faiasfpriebt,) mit (Stump unD Stiel, nenv
lieb alle Dviefen mit einanoer, »erberbet unD
ausgerottet. ^[Borauf wir alle 3:ag war'
ten, unD wmifeben, Dag es j'eefyer ;e lieber ge*
febeben möge, 5lmen. &bct wof)l in €f)rt^
fro unb bitM für tni$, X)ie ©nabe bes
©ott^
3oo 26) .8uf 5«b« öucfo t?om falfcben 23lut utib Abgott $u&d>wmn. 901
©ottmenfd&en unb £ned;ts fei;e mit eud),
Amen*
tTlartm £utber,
bet Mwdyt beS Ä$ts> ©DtteS.]
26) ^Sorrebe
2luf €$)&♦ SabrtS3u^: 93om
faffc&en »tot unb Stbgott jtt.
(Sterin v2lo- 1533*
1.
jte 33üd)lein oon bem falfcben 33Iut unb
Abgott im £)om ju (£d)werin l)dbe
id) (affeti ausgeben ju £ob unb ©an? bem
wafytbaftigcnö.Ottunb feinem lieben reinen
<3Bort: ju ©cbanbetraber unt SKadje übet
ben Q3ater aller 2ugen, ber fbld>e unb anbe*
u unja&licfce greuliche Abgötterei; fo unoer*
fcbdmt unb fcßanbltcfe aufgeriebt Ijat, unb
bamit ®Ottt$ 3Bort unterbrueft unbgljnV
fri d\d$ jerftoret bat, bag et* wofjlfcer*
bienet bat, baß n>tr famt allen ^eiligen i&tn
feinen ^intern getroft auf beeren , unb feine
(gcl)anbe in$ öffentliche tid)t &or aller QCßelt
fe|en, bamit er jwepfacr) bellet werbe, wie
£>ffenb. i8, 6. faget, immer mebr unb tnebr
ju febanben werbe ; öleict;wie er of>ne Auf*
boren bi3f)er <£$riffum, unfern #Qrrrn, je
langer je me^r gefd;anbet unb eine Abgott
tereo über \>k anbere in feinem Üveicft ge*
tyauft unb gemeldet f;at.
% Unb wiewol W Papillen nun fülcf;er
Q3ücl)lein pon il>reö Abgott ©reuel unb
Öijjen oiel empfangen, unb bod> uiwer*
fd)amtunb wiffentfid;, baju mutwillig in
ibrem Idflerlicben teufelifeben 2Befen fcer*
(jetrt unb üerftoeft bkibm wollen; bafgleid)
tievgeblid) annife^en ift, m$ wir weiter unb
<fyt$ and) fo balsfrarrig unb^art^opffigwar,
t*a$ (BOtt felber oon ibnen fpriebt : 3&r #afe
fei; eifern, unb ibr &opf efyrnen; noeb mu§^
ten fte uvt bem göttlichen £Bottauf fold;e
eiferne £dlfe unb eberne £6pffe immerfort
febmeiffen unb brefeben, bamit bodj ber
£fang unb £aüe foldM fd)meiffen$ ben an*
bern bk £%en füllete, unb il>r#etä beweg*
te ju (55ottesfurcbt, ob gfeicl) bie^artfopffi*
gen, $atefrarrigen unbuf fertig unb ungebef»
fert blieben* ©leiebwie man auf ben 3:eu>
felgetrojt prebigen unb fdjmeiffen muß, ob
wol alle <&d)\ao,e an ibm verloren finb,
unb er ba$@efpottau$ aller ^rebigt tuibet,
wie £iob 41. &ap. i>. 2a ben Söeljemotl)
ma^et,
?♦ Alfr muffen wir um ba$ nCdjt irren
laffen, ba§ unfere^apif ten au$| eiferne $aU
fe unb eberne^opffe frigt fyabm, unb nichts
barnacb fragen, baß pe mit ber bellen 2Baf)r>
fyit offentlicl; unb mad)tiglidj uberwunben
unb überzeuget finb, fonbern muffen aud) auf
fte brefeben unb fd;meiffen, ati auf (!dl)lern
$tmbQ$ unb Demanten; unb wiewol tk
®d)ldge o*erloren finb, ifi bod) ju boffen,
ba§ ber £lang unb ^)all etlichen anbern bk
obren fülle, unb j1e;erfd;recfen oor folgern
Carlen jornigen Urtbeil©Otfeö, unb ©Ott
furebten lernen. ^)enn eö ift fd;recf lid) ei*
nem gutl)eru'gen ^enfeften, ju ^oren, bo$
Q)Qtt fo ernjilieb unb mit fo groffen £>on*
nerdrten auf bie garten ^opffe fcbldget, unb jle
bennoer) btö alle^^eracbten unbfpotten: unb
man lernet baran erfennen, wie fdbrecfucfces
ijl, ba$ ®Ott fo fefjr uetrnen foü, unb nid&t
allein Solche greuliche Abgötterei; unb fraf'
tige 3rrtbum bem Teufel üerbdnget ubtt
tik ® ottlofen unb Unbanf baren, fonbern auch
forber an ibnen gelten unb {Trafen, fleb.enjfogar iir feine ®tmtt (te übergibt, bajj fte
unb oermabnen mögen: fo muffen wir bod) 'fcerftoeft unb wrblenbet, niebt boren noc^
benfen unb tbun, wie bie ^ropbeten mit i>! leiben fonnen ba^CCßort, ba§ er ibnen jü
rem^olf g>tfym unb ge&anbelt baben, we(^«&ulfe fc^idet, pe gnabigli* unb barmber-
Jigli*
302 HL tforreben über unter fcbtebene t>on anbevn verfertigte Schriften, 303
$igfi$ att^ bem 3t*t!>um unb be$ ?:eufete
©emalt ju erretten*
£. £>erf>af ben lefe ein jegfieijer (Eljrtft big
S33ad>lem, fo wirb er feljen folgert gottfidjen
dürnft unb gorn über t)ie ©ottlofen, unb faf*
fe il>m em Stempel unbSÖarmmg fet?n, ftefe
\u büfen unb ju fliegen , aufs fyocbjfte et' »er*
mag, fcon folc§en £ugen unb (treuem, Damit
er nid)t i&eilfyafttg werbe aller folcfcer^lage,
tvte gefcljrieben fleljet £>jf. i8, 4 : hiebet aus,
jiebet aus t?on2^abplon,baß ibr nid?t tbeil*
Saftig werbet ibrer Stmbe, unb nict)t mit
ibr trinfet t>on bem ^elclj beS grimmigen
ßows ©ötte$, benn ber <£ag feines gorns
ift fommen, tf>r ju geben, tiefte aerbienet
$at <3£>tt ber $£*rr tfarfe unb behalte
uns in feinem lieben reinen <2Bort, bureb
S^fum Collum, unfern $€rrn, unb Wfe
uns, ba§ m'rs banfbarlicf) ernennen unb
frdffigl?c& mit guten grtid)ten bezeugen, m^
u'eren; bem fey §ob unb ©auf in g tpiafeit,
5(men*
Wiber bie Hugenprebtger, (b mit erlöge*
nem beiugen -&lute unb erbic^teten
Ultra! elen bas polr* serfubren t>on(B(Dt*
res Worte, weiffaget ber Propbet
3erctm'a$ c, 23. fc 30. w, 32,
(Kiebe, tef? wtü* an bie propbeten,
^^ fpricfct bei- £*£rr, bie meine Worte
flebten, einer bem andern, &ietye , icb
will an bit Propbeten/fprtcbtber^cr,
bte ibr eigen Wort fübrenunb fpreeben,
er bat gejagt. Siebe, i<fy will an bte, fo
faffd?e CEraume weiffagen, fprid^t ber
&&vv, unb prebigen biefelbigen, unb
i t>etfübren mein Volt mit ibre« Ädgen/
lunb (ofen Cbeibingen, fo id) fie bod>
| niebt gefanbt, tmb ibnen niefrte befohlen
jbabe, unb fie aueb biefem Pol! nid)X&
nmt fmb, fpriebt ber £*2rr.
Von ber antid?riffcfcben <&eing£eit, unb
<5tißid)leit, tebet @t, Paulus a^ejf,
2, fe, 9« 10. ix, 12,
(Äeine Surunft gefefciebet nad? ber VOiu
^^ ftmgbesSatans mit aUerley lugen*
baftigen Gräften unb 5etcben, unb ÜPun#
bern,unb mit aüerlepPerfubrung $ur Un*
$exccbti$eit , untevbenen, bic verloren
tuerben; bafur, ba$ fie bie Hiebe ber
Wabrbeit niebtbaben angenommen^ ba$
fie feiig würben, bavum wirb ibnen
<5£>tt Ec^fcige ^mburn fenben, ba$ fte
glauben ber Äugen, auf ba$ gerichtet
werben alle , bie ber Wabrbeit ntd)t
glauben, fonbexn baben tuft an ber l\n*
gereebtigfeit,
" » ,1 ■■ 1 1 -| — ■ . 1, 1 |M>
27) 53one5e
t)twn ju^iüfcöfdb^nttDort/tDi&er
Stöttcold ^6agt/@eorge 2Bi$ei ge*
nannt; Sdfterunb Mfcntätykin.
S(nnoir33. *>
1.
epben Steuffc&en if!ein ©prfidjwotf,
bas f)ei§t: ö'ne cffenbaiiic&e €uaen »jr
feiner 2(nttwrt mertl), CD&eil benn bas unüer*
fc&amte ^9?aul unb »&erj beS ^i'^els, rt)i>
ber fein mm ©etvijfen, fo gar offenbarlic^
m
*■) 2>t«je ^ßotvebe Beftnöet fid) m$U\) einem S5ö(&feitt, beffen Sitel «(fo laufet: Coneordia «n&^ec-
ßletcöuttfiöetrpftpffje^^teöectSufec, Äonen, IQOiQelmner anö ÄotberAner, in un& mit öer
Sf^^^olircben (Tbcif?h'cben £tedbe an öie 5u?ey 2(ebte 5« ^ulöa tw£> -^ecgfetot ttTit
^flP^"**" ^<?^e{>c auf mxvwl 1539.
^fc^lojTen, tvcsQcfofTen i|t.
Savitwe« aoet ba«je»ifl«> n>«$ fciev in £ 3 ein*
-■--'-■ lim *i«f i i ii »i ■ i i i i ■ m ■■- - nrfn___
304 27) 2tof£« &mbß Tlntvcov vcibnXX>it*>ele JLbftev* unb &ugenbud?lem. 307
in feinem EäfterbudWein leugt, &a§ aucbfetV
ne Papillen felbffwor greifen muffen, wenn
fiegleicb blinb wdveri: Ijabeidjbenleicbtfetv
tigen SSuben nid)t werft geadKef , auf feine
Eugen m antworten; benn foldjer 33udjer
()ab idj.viel, viel mit fcbweigen verantwortet,
unb als ein ©auspfeifenden vorüber rau>
fci)en; Ijabeaber nidjt wollen wehren, wo
fonjl jemanb antworten wollte. [£)erljalben
id) big ^8ud&lein and) habe lafien Ijinfrrei*
cjjen.
2. 2Biewol man mir fagt, unb wilis
fctd)t glauben, baf? bes £arbinals$u9ttapn&
Stellerlecfrr , £>octor Svrote genannt, foll
feiner. ©ift viel in bi$ Q5ud)lein gefpeoet &a*
ben, welcher ft'ng auct> einmal an einen ^anj
ju pfeifen: unöba ifjm bk Weifen anberS
geftimmet warb, benn er ftd£> verfemen, unb
ben $:an$ nun verberbet hatte, warb er urt*
(innig , unb befam bie (^orge, er mod)te bru*
ber aucf) von ber ^eüerlecferep ju #alle ver*
jloffen werben, unb ben Darren am £ar*
binal ni$t ftnben , ben er fucbt ; wollt er
gern feinen gornalfo racben,unb feinSttutlj*
lein an uns Wen, unb fann bo$, ©Ott
£ob! nid)tsfdMfen.]
3. Unb jwar, mit ber ^abjf famt ben
feinen bisljer nw £ügen, Sorben unb 33ren*
neu wol gewütet unb getobet Ijaben, wiber
®£>tt unb fein SfBort, wie ftrer #eifigfeit
wofjlgeu'emt, folcbe^wnunb Trauben ju
tragen, gönn icb ifjnen wol , *>a§ unferefal*
fcbe trüber unb giftige Broten von uns
laufen, unb Juanen fid) fd)lagen; benn in
folcbe ^ircben geboren folcfye ^eilige, gleid)
unb §leid) gefellet ft$ gerne. [3$ Ijabe
wol langft einen @d)winbel, unb bas©rim>
men in meinem £eibe gefüljlet, aber nunfol*
d)e 2Burme unb ^rotengericf (unb Ottern*
gejüdjte) unten unb oben von mir gel)et,merf
icfcerjt, wasmirgefe&letljat, unbif! beffer
mit mir worben; nur flugs Ijinaus, m$
Zuttyvi Schriften .14, fcfcetf.
nicbt bleiben WM, [)k (jdlt niemanb ben
anberm
4. 2(ber bodj ff! folcf) Krempel* gu| juc
SCBawung, ba§ man bran lerne, rt>koaiim
fd)anblid)er @*elm ber Q3audb ift, ber um
^ellerlecfens willen foldje <£d>dlfeunb25u>
ben mad)t, bamit man felje, bag bes weifen
Sflanns (giradjs £eljre wa&r fep , ba er 41. C
V.30, fprtd)t : tX>er jtcfc tt&jiet eime frenv
ben SCifcb, ber gebenft flcfcnicbt mfcJEfr
reu ju nS^ren, er mug ftdj aucfc verfünbi*
gen um frember(£peifewiaen.©arum()ute
fiel) ein vernünftiger, weifer ^ann babor- 3u
fald) betteln eober ^ellerlecfenfc&mecftwo^
\im unberfd&amten «Kaul, aber ^ule|t wirb
er ein bofeS gieber babon fcngen. ^iejle^
^enfiefeingema^let, bie faulen Reimen,
bk ftd) mit %vbtitmd)t wollen ndbren, fon*
bernmit^)euc&eln, £ugen, unb5lffterreben,
be» ber Üveidjen ^ifd[)e t'^r ®mafü) fudjen,
unb fyißt es m ttbtn, ba fk mit ©ünben
fid> narren. ©fei*wte \ik un^uebtigen 2£et*
beer, unb ber gemeinen Jrauen 3Birt&c,ftc&
nd[)renmit@unben» vide, eibusquidfa-
citalienus.]
s. 3cb mochte aber gerne feljen, ba§bty*
be,^fd)offe unb Suite, (bld&en€felfc6reu»
bern einmal bas aufboren geboten, mil ft'e
boc& wol wiffen, ba§ folebe ^reiben niebts
anbers bisher gewefen, noc& fort me^r fepn
fann, benn ins $euer blafen, welches \t%t
burc^ ben frommen tapfer Carol ein weni^
geftillet, unb in bk 2ffc()en »erharret ift.
£Birb man bk Ammern wieber auffc&ar*
ren, unb viel brein blajen, fo mögen ft'e ge#
müm, wenn bie Junfen in bie äugen f!ie#
btn werben; geljet aueb barüber ein Jeuec
auf, fo willig entfcftulbiget fepn , unbfle
treulich verwarnet (jaben. tylan miß atlju^
wobl, voie alle tyre ©acben flehen, \1ribun0
fer Q^orraft ift nod) ganj, unb haben and)
noc& Jebern unb ©inten, ob i^nen bie^aut
U iu
3o6 III. t^orrefcen über untetfcfyttbcne von ankern verfertigte Schriften. 307
in fer>r jucfet, baj? wir fie Frauen rennen.. 3$
ratbe aber jum trieben, ben pevleibe uns
ber barmherzige ©£>tf , 2lmem
28) ©ortete
Stuf t>aö ©ücfclem: Stehen5-
fcöaftbeS ©laubeng, bet SDtenfle
unb Geremomen bes 25röbtr m
356f)men unb S5J?ä&tm
3m 1533*
i«
ßSw oft unb ütelmal t>abe tcT> 6eöer>ref , t>a§
v§> bie£eutein Q3obmen, fo man bie
98albenfer ober ^3icfarben genennet, mit
f larlicf) unb beutlicf) tr>ren ©lauben anjeia/
ten, bamit tcl) bod) rannte metfen, wie na*
be ober ferne fie pon uns, aber eon bem
red)fcn SljrifHtcben Qkrfranb waren, foiv
berlid) weil fie aar tyefftaUcf) pon ben ^apiV
ften für 3\e|er perbammt unb ausgerufen
korben, unb bocl) bep iljnen ein fo fdjon,
fcbeinbartid) SOßefen, unb ernjler jleig ber
gucbt unb guter SEBerfe gefunben warb,
baf auci) beo unfern ©eifHid&en unb $)}on*
eben befefticben nid)t ju feben, nocb jubo*
renwar. £)asift jewabr, unb mu§tens
unfere ©eiftlicben fetbjr benennen.
2. £)a icb nun piel tt>ret ^5d)rift unb
SBttcber gelefen^unb bodj etliche tfjrer2Bßr>
te unb Siebe nidjt t>erfref)en Formte, biefie
brausten in ben ©acramenten unb® lau*
bensfacben ( benn fie mir Piel anbers in ben
Öftren flungen, weber wir bapon reben,)
unb ici) wol)l weift, ba§man nicbtum£Botv
te unb Otebe janfen foli, wo fonff ber <^inn
unb 3ftepmmg nidbt wiöereinanber jrreiten ,
(ein jeglicber Söogel fingt, wie iljm fein
(gcbnabel gewaebfen ifr, unb eine j'eglicbe
(Sprache bat tf>re eigene %tt unb 2BeifePon
bei- <25a$en ju reben, n>ie bif? alles wolfid)
fwbet, wo man eine (Spracbe in bie anhext
perbolmeifd)enfoll,) Famen wir $ule$t aud)
munblicJb baPon m reben jufammen.
3. Unb nad) vielem Unterreben, unbfon*
beilicb bes (Sacraments,unferS$£rrn3@v
fu grifft £etb unbQ3lut falben, (barinnid)
fie faflf perbadjfig gehabt bfltte,) fanb ich fte
unferm glauben mit Sßßorten ober ©pra*
eben ein wenig anbers reben, um ber ^apt*
ften ( Pon ber TransfubAantiation unb opus
operatum ) willen, ober bodj im ©runbe
eben mit uns Zeitigen, unb glauben, baf im
(^acrament ber wabrbaftige Zeib unb 23lut
€t)ri|ri empfangen werbe jc. £>a id) baS
<§tn$e befanb, warb iä) gelinber gegen ity
rem ^bun, weil fie boer) fonjt pon ber S^ev
(igen -Dreofaltigfeit, pon€l)rifh), ponbem
ewigen Seben, unb pon allen 5(rtiFelnbe^
©laubend niebt unredjt lebreten nod) ftiel^
ten, unb befcf)lo§, weil fie fo nal)e bty ber
©c&n'p geblieben, bog man fie gar unbillig
3\e£er gefd)olten l)atte, fonberlid) bep ben
^apijTen, bep weld)en nicl)t fcl)led)te Äe^e/
reo nod) 3rt'tf)um, fonbern eitel ©reuet,
unb ber oftne alle maflfen Piel, unb alle ir>re
öftren niebt allein ferne, fonbet*naud)|rra^
wiber bie fteilige &d)tift tobeten ; \m wk
ba$ alles reieblid) mitfo pielQ3üdjernuber*
jeuget baben, bajj eöoffentticb unleugbar ifr.
4. ^Beil icb nun gerne (eben wollte, i>a§
alle ^Cßelt mit uns, unb wir mit aller 2Belt
eintraebtig würben in einerlep^lauben^bnV ■
|riy ^um wenigjten, wo es mit ben <5$va'
d)en niejt f onnfe gefebeben , boeb mit bem
^er^enunb (Binn, pabe icb bi§ ^ud)lein
ber obgenannten Q5niber in ^6l>men laffen
ausgeben, aufba$ alle fromme (Ebrifren le^
fen unb feigen, wie nabe ober ferne wir pon
einanber ober benemanber finb, ob ©Ott,
ber Q3ater aller Q^armbern'gfeit, bureb feiV
nen lieben (Sobn, unfern ^rm 3^fum
Cbn'lium, feine reid;e <&nabe barju geben
woH*
308 28)2fof fcoeöucbf ein &ecbenfrbafc bes (glaübens ic. &er23ruder in 23$bmen, 309
wollte , £>af bod> bei? Motten unb (Spal*
tung-weniger würben , unb $um 3:&eil ein*
tracbtig in einerlei; Keimung unb ©eitf ju*
fammen fommen fonnten, btö wir jule^t mit
einerlei? Wert unb Weife be£ Sttunbeägleicf)
unb einbettig Collum preifen e motten,
©ennwiewol id> obgenannter trüber Wei*
fe ju reben nidj>f weif anjune&men,, fowillicb
fle bocb aud) wieberum nidjt übereilen, nod) fo
eben zwingen nad) meiner <2CBeife ju reben,
fo ferne wir fonfl ber @acben etnö werben
.unb bleiben, b\$ bag ©Oft weirep fctycfe
•,Tiad) feinem Willen.
^ ®enn weil fle ifjre Seljre in einen fof>
d)en ^etbobum ober £>rbnung gefaffet (ja*
ben, befgleicben weber ber ^ab(l/noc&olle
bte feinen, nidjc fyahtn noeb haben fonnten,
(ob fiee$gleic& tbun wollten,) fo (jaben böc(>
wiraufunferm Qfytile eine (>ellere ünb ge>
wtffere ^EBcife Cid) rüfyme bk Wabrbeit,
unb preife niebt uns felbft,) &onber©naben
unb Vergebung ber (^unben ju reben, weil
wir bk Weri:e unb ©tauben fo rein unb rieb*
tig &on einanber fcbeiDen, unb einem j'egli*
d)en feine eigene Qltt unb 2imt treiben,
aus welcbem (Stüefe man barnad) gewiß
rid)tenunb urteilen fann t>on allen anbem
(Stücfen unb £el)tm. Wo aber foleberrid)*
tiger tlnterfcbei.b nid)t flddicb gehalten wirb,
bleibet immerbar mit eingemenget etwas »pn
ben Reifen, fp bem ©.tauben follen belfen.
6. 5(ber in biefem 33üd)lein wirb j'ebermann
/a pnben , baf; fie fleißig fid) geübt fyaben in
ber <Sd)rift , unb ber ^apiflen ©reuel ( bar*
ob fie üiel erlitten,) ficbentfd)lagen; benn
bier ftnbeft bu niebts t>om 2lblaß, gegfeuer,
(geelmejfen, Wallfahrten, ^)eiligenbien|l,
Wappen, platten, ^effenmarf t, unb ber*
gleichen unjablige ©reuel, felbjt erbauter
#eiligfeit unb 9ttenfcf)en Sebre, welche im
^abjttbum gewütet unbgetobet, ben ©lau*
-'unb verleugnet, barüber jebermann, bec
nic^t mit ibnen bat wollen fajTera unb©£)te
fdjanben, att Kit £e£er verbrannt, unö
umgebrad)t baben.
f , £)erba!ben befel)l id) big Q3üc&rein Jtt
lefen, unb ju urteilen, aüen frommen tyti*
Ren, unb bimf tia§ fie mit um aaefamt be*
ten wollen ©Ott, unfern ^ktfer, um §in>
traebtigfeit ber £eljre: unb ob jemanb wäre,
bem nicf)t genug in biefem 33üdjlein gefebe*
ben wäre, berwoHtebaSanfeben, wie fte
fid) bemütbiglidb erbieten; unb mnn fiefdjon
niebts anbers bamir Derbtenen, fo ijl$ bodj
billig; ba$ man fte baß $ubrcd[jene Dvobc
unb glimmenbe ^oebt fepn iaffe, benn wir
aae felbfr aud) noefj nid;t fo gan^ unb sollf om^
men pnb,
8» 5(ber mit wir feinet baSanber gebend
fen ^u verfolgen, nodJiutJerberb^n, fonbern
in forbern unb |u belfen, fo fei; inbeß <&u
^aulu^ unfer ©efteibmann unb Mittler \
ba er fprtdbt Üv6ttM?,7; Hebmet eu<b
unter tinanbev auf, wie euc^ thviflus
auf bat genommen 511 <B<Dttee £ob» Unb
abermal Dvwm. 14, r : ^en ©c^wacl)en im
(Blauben nebmet auf :c. %$i$ baf} e$ alleö
t lar unb üollfommen werbe* ©a^ berletV
be un3 ber Qßater unfern lieben «5€rrn 3@y
fu €bri}li, ber^Öateraüe^Jriebenö mb&i*
nigfeit, Omen» 193*
29) ?Qorre&e
^errn gu ©alfeib/ SSücWemwm
Silmofettgebem 9(m 1533-
■** if! bie tlnbanf baif eit ber Welt fo über^
.- fcbwenglicbgrog, unb wirb w ^
. . . . ge ju Sage groffer , to$ , wo nid)t ber 3ung^
ben unb bi% Schrift mit guffen getreten, I fie $ag brein fommen wirb, wir forgen,ja
tu mc&t
jm*m — «i i i ■ .. ■ ... i ... -ii i in p i i— 1»»—»»^»,^^^
310 HL Vovvebmubev unterfd>teöene t>on anöem verfertigte ©cfcrifren. 31t
nid)t forgen, fonbern gewifjlid) weijfagen,
unb gewarten muffen ber greulid)en, fdf)recf^
ficben, Page unb gorn ©Dttes, bamit er
fein £icbt wieber m ftd) u'ebeyunb t>ie §üv
fjlernif über alles fommen laffe, unb fold)e
^Mage fd&on bas mebrer §f)<il angebet, weil,
faf! berganje^cmfei&OtteS 2öortim*&er>
jen öerloren bat, unb fo jammerlicb wracb>
ut ; bagegen aber bem Abgott Mammon , mit
folgern Jleif anfanget unb ibm nad)Jauft,
als wollte ein j'eglidjer aller 2BeIt ©üterm
fleb reiffen, ~baf? man n>o^I fielet, wie bas
liebe «2Borf noeb aSein ein wenig Iwcbtet auf
bem ^rebigtffubl, bureb öieleibftcbe ©fim^
me, wiewol berfelbigen ^rebigtftüble audb
wenig ftnb*
2. <ä£eil wir benn fefyen unb greifen , wie
bas gottlidje 3Bort febon üerlofeben ift in ben
•£>erjen,fo tft es fort um ein geringes getban,
ba§ aueb auf bem *)>rebigtfrubf üerlofebe : benn
wer fein #er$ bar ]u bat, ber wirb nid)tlang
bie ö^ren ober $ttunb bar^u tfwn. <2&enn
ober ber ^rebigtjtubl nimmer leuebt et, fi>f>at
benn t>k SBelt, was fte baben foü unb m*
t>tenee bat, nemlieb, baß fte fcon ©;Ott tw
laffen unb fcerfloffen, bem Teufel in feine
©ewalt gegeben wirb,eber fte t>on einem 3rp
tbummben anbern fübre, mit allerlei; Zu*
Sen, &e£ereo erfülle, barnad) m £(ufrubr,
«bieg, ^orb, ©eis; (Summa, ^u aller
tlntugenbunb £af*er treibe unb jage, me
Qfyiftut fagr, baf; ber ausgetriebene Teufel
mit fteben ©eifern, bie arger ftnb, benn er
ifl, fein voriges #aus einnimmt, unb be*
3. (SolebeS,fage tcb,bürfen wir unsmebt
«nein befergen , fonbern fo gewiglidj uns t>er*
feben, als ©Ott lebet, weil wir bereits ben
Anfang foldjeS UnglüefS fo gewaltig t>or2fo>
genfeben, unb aüe#erjenbesgroffen£au'
fen febon brinnen flecfen ; bas beige benn
red)r (Sobom unb ©omorra mit jeuer unb
(Sebwe/el fcerfeneft ; bas beiftf bie SCßeltmit
ber ©uwbftotfy erfauft ; bas beißt 3erufa*
lern ^erfröret, baf? niebt ein (Stein auf bem
anbern bleibt : unb ift feine Hoffnung noc&
Üvatb, foldjeS abzubitten eber abmwenben,
(es tbue es benn ber SünajWag,) benn
niemanb wifls boren noeb glauben , unb wenn
manSgieid) finget unbfaget/foi)Isein(Spott«
=0 reibt, redjt, fo foUbieb ®Ott f!rafen,bu
verzweifelte ^Dßeft, um beine Unbanfbarfeif,
unb 2$erad)tung gottlicbes SÖBorts, bafjbu
niebt Wertb fepn mugt,|u glauben beine fünf*
tiege Strafe, t)it man bir fo b^gliöböer*
fünbigt, fonbern ebe uerfenft fepfl in Qlba
grunbmit (Sobom unb ©omorra, ^M
es merfen f onntefl,
e 4. Sllfo im 3efaias c.6, 9*10. bir aueb üer*
funbiget: (Bebe bin unb t>erblenöeöiefem
Volt i^re klugen, unb veifiopffe t^re
0l?ren, bafifüblinb unb taub werden,
unb votbev fz\>m nod? fcoren formen, wnt>
madye itynen ifyt <&tv$ biefe, baS ift,
unaebtfam, lieber unb unbanfbar, baß fit
toll werben, unb hiebts t>er|leben, noeb merf en*
Zuf ba$ fit ia fid) ntc^t befebven, unt> iä)
ibwn Reifen muffe tiefer ^:ert gebet au,
fabret mit ©ewalt einher, bet) ben unbanf^
baren beuten ber 2Befo ©a ift fein feben,
nod)Joren, nodb bebenfen, nod) beffern,
noeb befebren, barum wirb bas le^te (]<$ audb
muffen ftnben , baß er fie wrlaffen , unb niebt
bdfen will, £)asij! fcbrecflicb,greulicb;abec
was fonnen wir barm? SCßrr müffenslafien
geben unb fommen, wie es gebet unb fommr,
benn ob wir uns barum mrijfenj, unbfranf
f tagten, foe fragt bte OTelt boeb niebts bar*
naü), fie fabret babiny wiefietoü unbtbo*
riebt, unb mit allen Teufeln befeffen i|r. <§o
fabre audj bin, bu ebles, partes Jrücbtlein,
unb ftnbe, was bu fucbefl, unb janiebtent*
bebren noeb anberS baben wiUt: wir (inb
(eiebf 9efd;ieben, wir fonnen bic&, md)t fyaU
tm,
3<s
30) %uf Pbtftppt Vfielantfyonie IDtfputationee,
313
ten, fo tviöt Du ungeraten feun, fo fingen
»ir mit ben @ngelri über Tabalon : <2Btr^a*
ten lang an SBabpfon gebeilet, aber Da tft
fein feilen, Darum (äffen wir fte fahren ; unb
jieben baöon.
^ £)ocb »eil inbef?, ba§»ir folebe $Ma*
ge ober btt 3tmgffen $age$ ge»arfen inüf
fen,unb noeb eine Heine Seitlang (»ie€bri<
flu« fpriebO baö£ic^t ^aben, fo »ollen wir,
fcic'bas ßtdbt lieb baben , in bemfelben £icf)t
»anbeln, fo lange »irsbaben, aufbaf?»ir
fces Zid)tt ßinber erfunben »erben, unb
»enn bk ©tunbc fommen »irb, ba§ unfer
(Boboma unb «Somorra öerfmfen muf?, »ie
<$2d)»efel unb Seuer, »ir mit bem front*
men £otb erhalten unb errettet »erben, benn
®Ott »ei§ »ol, C fpriebt (£t. Petrus ß.^pifh
ö.t). 9O wie er bk frommen erretten foO,
»enn er bk ungläubige SOßelt (traft; bar*
um »ollen »ir immer anhalten, mit Seljren
unb^Bermabnen um felbfr unter einanber,
$um ©tauben unb guten Werfen, unb bat
Utk Siebt erbalten, unter bem argen t>er*
febreten ©efcbleebt , »ie bk Rampen unb
£iebtf!ar ic. unb aueb rijun-, alt feben unb
fenneten »ir bk feinbfeligen , unbanfbaren
SBerdcbter niebt.
6 ©emnaeb babe id) mir fajfen »obl ge*
fallen bi§ 55uc&lein Sftagiffer §afpari %qui<
Id, bureb bm £)rucf an bat Siebt ui brim
gen, bamit folebe Q&rmabnung uns fytft,
bei; bem lieben Siebt bleiben: benn ob$ ber
grojfe verlorne £aufe niebt adbtet, fo muffen
boeb ja etlicbe baß kleine $aufltin fepn, bk
& mit Sieb unb©an!annebmen,unb©Dtt
bafür banfen, »ie aueb @t. Paulus, ba
er lange an bem verlornen Raufen fcergeblicb
gearbeitet batte, febrte er fi* $u ben %mv*
»ablten4 unb fpriebt: er tbue alles um ber
2(u$er»albten »inen. (go »oüen »ir
aueb tbun. ©enn obgleicb »ir gerne mebr
tljun »oöte« bep bezaubern, , fo »ills
boebs niebt feon/unb ifl aöeS verloren. CbrtV
ftut, unfer $&t unb £eilanb ,etba\tt uns
fein l kirnt Häuflein, unb fep mit uns bi$
auf ben ^ag feiner ^)errlicbf eit, unb unfer
©eeligfeit. unb ba$ berfelbe balb »oüefom*
men, Slmen, Slmem
30) 93onet>e
Stuf flippt mtMfyfywi*
©ifputattones* S(rt.i534»
öoii «W» 3>&ami 3«cob (greift
1.
gs b<tf feinen Öftren, ba§ biefe @a|e
' ^bilippi Sttelancbtbonis b^aus Font*
men unb aufbebalten »erben, abfonberltcj)
bep biefen febr bofen unb unbanf baren gei*
ten, bamitbie frommen unb gläubigen Q5rti*
ber in £f)ri|to narf) unö gleicbfam ein ftnv
je^ ©ebdebtnifbueb/ ober »ie eö genennet
»irb / -ein 35re&iarium unb Sammlung Don
benen (Saeben baben, ba^on man feit biefen
beo nabe 20. 3a^ren^ergelebret, bifputirr
unb gebanbeltebatmitallen$rdften unb Sleig,
»iber bk größten unb unbdnbigen ©reuel
unb bat ungottliebe 9[ßefen ber gottlofeften
Religionen, bk ber (Bafan »iber bat §ty
angeltum Qfaifti, burebf raff ige 3rrtbumer
unb erlogene ^iBunber in bk ^irebe ®Ou
ttt (»ie Paulus allju mebr iwrber gefagt
bat, ß^beflf 2,)eingefubret,unb fte bamit über*
fcb»emmet bat, jur Strafe ber Unglaube
gen unb Unbanf baren: ob öielleicbt unfere
^Raeb»elt baburebmoebte ge»arnet »erben,
ibres ^tüt eingeben!, unb ®Ott banfr
barer, alt »ir ge»efen fi'nb, fepn moebte,
unb ^ernadb furftebfiger unb fleigiger »er^
bm auf bie 9?aebftel!ungenbeee; Teufels aeft^
tung in baben, ber niebt fcblaft noeb foret,
fonbern umber ge^et, m <m brullenber^
' U 3 «e
3f4 IH. Voncbm über unterfd)iefcene von anbttn verfertigte ©cfrriften. 31?
we, 1 *}>etM,3. t»ä# er bas lefcte arger ma> j bei: @atanfobt wäre,) allju ft'cber werben;
cbe, benn bas erfre, wie es geöenvparttser j bie, wenn fte ftcb bunfen, fte b<*ben bg
gajlanb allju fattfam bezeuget. Dberwenni^ircbe ba am meiften beforbert, fte mit
ffe ftd> niebt will warnen (äffen, uRb mit
<2Biüen ft'd> in ibr Sßerberben flutete, ebne
unfre @cf;ufb ijjr Q5lut über iljren £opffci).
s. £)enn wir, Wm bwtigeS $ages
fmb unb genennet werben Wiener ber£ird)e
unb $5eFenner bes @t>angelii €(jrijti, baben
an nnfrer Arbeit, 2£acben,£)ienjten, @or*
gen> 33eten*c. nid)tsermangemlaffen,was
Sitrttnterweifung, Haltung, Q3efd)ü&ung
ber Strebe bienet; beffen wir uns getrofl im
$<&rn rttbmen, beffen ®ühw alle bie £)üv
ge fmb, bk wir getban baben ,nod) tbtm, unb
laben, 3Beld)eS aud) W 2Biberfaeber, ftc
wollen ober wollen nid)t,befennen müffem£)ie
<&ad)t felbß tmb ibr unenblicber Sfttib unb
■jalsftarriges ^oben , geben uns (jiertone
geugnif; aujfer bafjfte bas niebt wollen
$ircbe nennen, waswir$ird)ebeiffen, (ba<
t?on wir ye^t bifpufiren,) jeboeb muffen fte b&
fennen, baf? wir für btejenige ©emeinbe ,
Die wir ßirebe nennen, (fte mögen es bes (Sa*
tans ©wagoge, unb wie fte fonft wollen,
nennen,) alles getban , alles erlitten, unb
um berfelben willen bm ^6>ag ber ganzen
<2Belt gegen uns erreget t)abcn,
3> tiefes Seu.wig ber Seinbeifl uns ge*
nug , unfere Wafy? ommen tu warnen, nem*
lid), ba|? i&nen nid)t unwtffcnbfet)nfoll,baf?
wir utwerbroffen, tapfer unb unüberwinblid)
für bk Äircbe (bte/ene fr-s (Satans ©wa*
goge nennen,) gejtanben baben, unb \)k wir
serfaffen, jwar niebt fcon Marmor ober
(Silber, fonbern t>ejre in €bri)lo g^ebilbef,
unterwiefen unb beifüget; fte mögen 311*
febeu, tiefte füe erhalten. Sfticbt, bagwtr
jweifem, gbrijlus werbe feine 33üauterbal>
t en , bk er bis auf unfere Seiten wunberbar
lieber unb allmächtiger SCßeife erbalten bot;
fonbern bamit niebt einige (gleich als ob
iljren htfim ( wie fie meonfen,) 2fnfcbld*
gen ins SÖerberben geflutet, unb alfo'nid)t
allein bie £ird>e verloren baben, (bie tbrem
Bräutigam in Crwigfrif wiber aUc uferten
ber Rollen unüberwunben fteben bleiben
wirb,) fonbern aucbfciele anbere mit ftcb in
2lbgrunb gebogen, eljefteeS fcermeiwef. 9CBie
biefes binnen ben legten 10. Qabren bergrof*
fen Bannern, $uunfermgroffen$$etrübnifc
unb bas wir fcergeblicb btiaum (jaben, be>
gegnet iff.
4» €s ijr eine ernflbafte ©acbe, bte
bier abgebanbelt wirb, ja es ifi eine twi*
ge (Sacbe, entweber ^um 3robe ober
jum Seben, t)k in liefen @d$en abgebaut
beltwirb, bieman'aucb mit ber bödmen
Jurd)t &Om berubren muf . Unb ob fte
gleid) gegen anbere ©inge, bieüorberburcfe
uns gefebriebeu flnb , üieüeic^t geringe ju
fei;n febeineu mochten, fo fmb es bod) Qücm*
geltfcbe^5rocfen, welcbe, wie Cbriflus re^
Ih, man fammlen mu§, ba§ pe niebt um*
Fommen, ©enn es ftnb in biefen &a%m
bk furne^mjlen 2JrfiFel bes €öangelii in tu
ne Öumma gebrad)t, obne welebe, wenn
man fte nid)t reebt &erf!ebt unb rein abban*
bclt, bk 3\ird)e gfyvifti niebt befTeben fanm
Unb wenn fte niebt aus £raft bc$ allmdd>
tigen @obneS ©Oftes unb ^flmfd)m bureb
biefelben b.isber berauben unb erbalten wor>
ben wäre, fo waren fte ganj unb gar niebt
auf uns gefommen, fonbern t>or tau*
fenb %\f)vm bttrd) bie Pforten ber Rollen
auSgelofebet werben-
t, ©emnacJ) mag bie Strebe ®Otttßbk*
fe ^d^e ^bilippi^^i^fbonisftcbbeflenS
befoblen fet)n laffen(ipelcbeS fte aueb gerne
tbun wirb), unb bie übrige Ö^acbwelt-mag
(«?enn fte will,) bergWxnaucb tbun, auc&
nur
3i) liebet* 8nton'€onwu 23ud)lem reibet (gvaemi Zvactat
nur um Der ^tfbrie willen. Wer fte aber
haftet, Der mag fie baffen. Werumfommt
Der femme um. €b#u$ 3§fuS lebet unD
regieret &on gwigfeitju §wigfeit, Der De>
nen, Die an ihn glauben, vergelten wirD,
was er Derfjciffen, wnD Denen tinglaubigen,
ttfaSergeDrobef Ijat, Dem fep ^f)re, 2lmen.
©egeben ju Wittenberg, Den i. 3anuar
15-34«
31) SJorrebe
Uebet Sfotfforotot 23ud)lem
ttnber ff ttömi Sractat/ fcie gefuefr
jlreiw betreffend 2ln,i534-
V*n<$vn.'Oeit SLu&wig 0011 Seä?en6otf,
w feiner t^iflorte fces £utl>ertfrum*3 aus
fcem MSC.mttgetl>etlet,unDt>on H7,
fi&erfefct
«Sjie Worte lauten bafelbffalfo : „ 3n Die*
^ "(er SBorreDe lobet SutljeruS €or&ini
"(Schrift, weil fie fcf)on unD glimpfliel) ge>
"fallet , unD .'gefleht , Da§ er nid)t fo leife tre*
"ten fonnc , $umal ba jwifeben ibm unD De^
"nen &'asmifcf)> gefmnten Geologen ein
"fo fyarfer (Streit fep; Dod) wolle er $u bie<
"femmal fieb felbft tiberwinben unD glinv
"pflitf) treiben, £r glaube febon, Dag et<
4(n>a §rasmus, unD Die iljm anfangen, De>
"nen <Sadjen aus gutem ©emütbe ratzen
"wollen , Damit es niebt gar ui weit tarne ;
"allein man f onne i&re Dorgefcblagene Sßer*
"gleidbsmittel mit gutem ©ewiffen nifytaw
«nehmen. „ £>enn ein anDerS ifr (fofdjreibt
er , Sutberus , ) Die (Eintrad&t Des ©laubens,
ein anDerS bie §intrad)t Der Ziehe. Sftacb
Der Zitbe haben voit niemal nidjts unterlaß
fen, alles anzubieten , was Bliebe unD @in*
tracljt ju ehalten oDer anzurichten gern*
317
eben mochte. Wir feon allezeit willig ge*
wefens, aBes ju tljun, juleiDen unD $u fyaU
ten, \m# Dem ©fauben unbefdjabet unfere
Wifcerfacber haben gebieten, befehlen unD
aufliegen fiSnnen. Welcbes wir aueb beflan*
Dig im Wetf felbf etwiefen. Wir haben
ihnen nichts gefdbabet nod) geraubet, (Setm
üielme&r wiDer Die aufiwljrifcfje @dbn>avmer#
geijfer allwegtapffergefTanben, f>aben ge*
Raffet, gearbeitet: unD, wie nicljt nur frorn**
me Jperjen , fonDern Diele Don iljnen felbjt
gegeben, meljr auSgertd&t, il)ren ©tanDnt
erbaften, als fie felbften, Dafyero wir auef)
groffern unD bittern v&af? auf uns gelaben,
•Denn Diefe aufruljrifcbe tolle ©eijler l>a(Ten
bie ^apitfenüiel weniger, als Die £utberifcbe.
CDa tnbeffen bie ^apiftenniebt aufboren wv
fer 33wtju wrgiejfen unD ju faufen,unDmit
@cl)werDt, geuer, Wajfer unD anDern
^orDarten uns ju t>erfolgeny um feiner an«»
Dem Urfad&e willen, als weil wir ®mf*
fenS (jalber i^ren ^enfcbentanD Q&Ott unD
feinem Wort niebt gleicfj oDer l)i^er galten
fonnen. £)arum wirD ®Ott f)ier richten,
wer bie (Sc!)tilD 6abe, fie oDer wir, ba$ wir
niebt in @infracl)t (leben ©enn unferüvu^m
ijl ein freut iges 3eugni§ eines guten ©ewif'
fenS, Da§ wir Die €mtracbt, fo t>iel Die£i^
be betriff, mit allem gfeif gefttdjet, Darum
gebeten unD gefiebet baben , auc& nacb fef)r
&ielfcergoffenemQ3lut Der tlnferen unD fe
DulDung unenDltcber@raufamfeiten unD $afi
feS Der WiDerfacber* ©ie <£intvaü)t aber
Des ©laubenS unD Der £ebre fud>et@rasmu$
vergebens mit Diefem Q3orfc&lag ^u fitften,
Da§ wir einanDer naebgeben unD üerjeiben
füllen. ^Ric^t allem beßbtiben , weil Der ©e^
gent^eilganjnidjts nachgibt 4 noeb nac^ge»»
ben mVi, ja üiclmebr aUe$ hattet unb IjalS*
^arriger ;e^o üerfiebt, als juttor /emals, fo
gar ba§ et ;'e£o ©inge begebret, weldbefte
felbffen \)or Sut^eri Seiten t?erDammt unD
522 III* T^orreDen über untecfcfetcöette von anbevn üerferttgte Qcfyrtften, 323
Docb Diel &o>er $cad)ttt iinb gehalten pnb,
weber t>ie rechten guten geseiften, Steine
mü§ige Sunt ern, bie spapipen, Fonnten fol^
dje$ wol rtjun, wenn pe Der- <&£>tt wertl?
waren, aud> etnjaö $u tfwn bep ber ^eiligen
j^ircöen, Der ffe fid& bocbfapruljmen, unb
jiad>p ber ^eiligen ©ebrift tp ;a fein nullit
d&er Q3ucb für Die €bripenl>eif, Denn ber
lieben (jetligen Segenben, fenberlid) weld&e
rein unb reebtfebaffen pnb, a&barinneu man
gar lieblicb pnbet, \w pe ©£tfte$ 3Bort
wn ^eejen geglaubt, unb mit Dem 3ftunbe
befarint, mit ber ^£bat gepreifet, unb mit
tlpm Seiben unb (Sterben geefyret unb bepä*
ligt fyaben. '
2. (Soldjes alles tropet unb parfet uns
Dermalen bie(§>cbwa$glaubigen, unbmadjt
nod) t>tel mutiger unb tro^'ger, bit juüor
parf pnb, benn wo man allein bie (Sdjrift
ebne Krempel unb $iporien ber ^eiligen
febret. Öbwol innwenbig ber ©eip ba$
feine reidjfidb tbut, fo bilftö boeb treffliel)
febr , wo man üon auäwenbtg aucl) bit &
ftmptl ber ar^tn fielet unb l)6ret. (Sonp
Den? et immer ein fd&wa^ £er$ alfo : (Siebe ,
Du bip alleine, ber alfo glaubet unb fold)e$
benennet, tbut unb leibet *c. SDarum auc&
*&Ott- felbp in ber fyili$m ©ebrift neben
Der Seljre befebreibet ber litbm ^atriarc&en
unb *)>ropljeten Seben, ©Iauben, $3eFennt'
nig unb Seiben, unb@t. Petrus i$et«'$,9«
Die Cbripen aueb mit aller heiligen @?em*
pel tropet unb fpricfct: XEijfet, 6ap baffeU
be fltiben allen euren Stöbern in Oer
VOzlt wteDert&bret, unb ber ^falter aller
Cbripen, fo betrübt fmb im ©eip, eintrop*
iiti) CTempelip.
3. Sflfo babe tclj biefeS 23eFenntni§ bes
feinen werten Cannes Sajari (Spenglers
lafien ausgeben ) als ber, wie ein rechter
Cbrip, bep feinem Seben ©£>tteS$£ort mit
jgrnp angenommen, ()er$cl) geglaubt, mit
ber $l>af grog unb fciel Dabei) getban, unb
nun je|t in feinem 2lbfd)ieb unb (Sterben
folcben ©fauben feliglicb benennet unb be*
patiget (jat, $u $rop imb (Stätfe allen
towacben €bripen, fo föt fciel 2fergerm§
unb allerlei; Verfolgung leiben, um fol$e$
Säjari ©laubens willen.
4. (Sie fdjrepen \t%t fap fef>r, unb weil pe
feine fromme gelehrte Seute mebr Ijaben, bk
für pe feebten unb fdjrepen wollen, pellen
pe lofe 95uben auf unb fdjrepen getrop.
Slberlag pe fdjrepen, pe(jaben nod) langeju
fdjrepen, el)e pe ba$ l>erwieber febrepen, ba$
ibnen ber Sutljer mit ®Ott& ©naben b«t
abgefeufjet, unb biefe^ pille 5Befenntni§ bes
einigen ^anne^ (wie ber anbern unfcbulbtg
®lut, btö pe fo morberifrf) unb bo^baft
Dergoflen , welcbe^ m<S) über folebe Berber
unb Älut^tmbe Qtmlti^ fcljreDet in bem
Fimmel,) foU alleine meljr febrepen öor
i&Dtt, benn alle ibre (Scbreper mit allem
iljren ©c&repen. Unb m$ f onnen pe mebr,
bennfebrepen? pelebrennicbt, allein febrep^
en pe. @o laß pe ©ebreper bleiben , unb
hnmeerljin fd)repen, unfer ©eufjen foll pe
bod) uberfd;repen»
33) 53orret>e
3tuf fflegit SBiberfcöung btx
SJiönpetifc6en 2öieDertdufer 25e*
fenntnig* S(p* 1535*
<G<$£tewole$ bep gefabrlicben Siebtem einen
3?®> Örgwobn macben wirb, ba$ id) bi$
Q5ucb SJ.tlrbani Üvegii, wiber t)k Motten*
geiper ju^lunper gefebrieben, mit meiner
SBorrebe febmuefe , fo lag id) gleid)wol
mid) btö niebt anfechten : benn ®£>tt bat
mirf; alfo gefegt, ba$ icb meiner Butter Zkb*
leinpngenmug; 9Wr unb bir tp niemanb
6ulb,
324 33) ^"f &c9" tiPigOertegHwg Per ffiun jlerifcf?en EPetfreitaufec gegenntrog. 3a?
! 3* Sfber i# mug, um etlicher willen, ob
©0^3: will, öucf) m ber ©tobe «Diunfiec
big 5Buc& loben j unb allen 6&tifHfe&en &'
fern befehlen : benn it>etr big ^Bttdj liefet, un&
fk&barauSniefct lernet böten unb wehren, ber
wirb gewig lieb entweber nod) gar einen jti
frifd)en gora Sjaben, ober enbfid) fcon©£)tt
fcerffoef t fep. £)enn maö foH unb fann
bodjmeljr geraten unb getljan werben, wenn
foldbec grojfer §Ieig, tinb ?:reu, unbfrnfc
bar$ folcfce grunblic&e, gewiffe, ufentlidje
^Baljrljeit unb ©c&rift wiberfoldben groben,
tolpifdjen (wiewol jormgen unbbofen) ©e$
wirb fo belle unb gewaf rig an baö Sic&t bradfot,
unb an 3;ag gegeben? Unb \w fromm auc&
Ut fmb, unb wa#gutg©ewiflrenftqu©£>te
ßabieri, tu ben 2utl)erifd)en fd)«tb geben ,
bag aus ibrer Mjre alle fblcfee SHotfen tmö
Sfofru&r fornmen,, foü big ^5uc& Ctt>et'I bie
meinen fo m nifyt bei fen,) geugm'g ftert m§
mm %w>
4* ^enn ©♦Urbanul fKegfci* tmig'/a
aud)£mljerifd) betffen, unb wirb, no<& fann
hinfyapift beggleitben machen, ba$jt>ei§
id) wob*. Sflfe- ibre &un(! ifr : ©iebe ba,
maö f ommt ©m es ans ber £ud)erifd)en £ebre,
SC6«r wo manjbrer boben J^unfl na* füllte
flugein, fo wdre aud) fein Teufel korben,
wo ©£)tr nid)f gute (Engel gefekfen fötte.
S)erat aus ben guten Engeln finb bte §eu>
fei fommen, barum ifte <B£)ttt$ ©cbulb,
ba% er gute §ttgelgef$affen §at ©feid^ie
unftr <$ater 5lbäm aud) ©£>^3: fcbulö
gab, er bätte iljmbaS^Beib gegeben, £)enn,
Bätfe ©Ott tlbam unb ftpa mc&e gefebafc
fen, fo bätten fte niebt gefuubigef, n?eil aber
aus Stbam unb #et>a (Bunber werben, f»
if*S©£>tteS(gd;mlb, bag fof*e grofleöro*
be gefdjeben ifr. ©ig ift rc^f aud) noeb Dte
^od)pe Äunjl, unb-bleibf,bie bcd&fle &'unft
bog. allein ©Ott mu$ ©unber feiw : « %bam
f>ulb, btö ijl unfer bepber ©d)ufb*
bin ber tOMfrer einer, ber^ Fann, m$ bie
tote Derbreugt , unb (wie man fprtd)t,)
©Ott gebe iljm, n>a^-er miOf, ber mir o^ne
Urfaefcen feitib Iftg ©erm t d> fannö (^Ott
M!) wuM oerbiehen, ftatree^ auc&langf!
tt)of)l öerbienet/ bö§ mid) ber Teufel unb
bie feinen &ie anfärben ju5#en, unbein
ber Rollen jum'eroigenQfranb gemalt bat*
tm, hWt aud) jwar an bepber gutem ^il^
Jen m'cDt, n)ie fie ftibft befertnen, unb ta&
M) erdigen.
c gubem td> t»oI benfet ba§ bei? t>m
Sföunffctifdjen ©eijtern big ^udb, um
meiner ^prrebe willen, bejfo feinbfeliger
merbe; un1^ pe t?ielme§r ©erflocfen unb Wp
Ijavtm wirb, mit fte benfen werben, eö ge««
fd)e6e auö lauter Iftacbgier, alö öon bem,
ben fte fo heftig burc& betx©rucf auögefcfjr^
en Ijaben. ©enn fo fdjrepen fie t ^ö feyen
5tveen faifc^e Propheten, bevPafcfl unb
det? £ut^ei% Jtecfj fey 5er Äutber fei
ger, weber ber Pabfl, $ilfo geljet mir^:
wer unter bem tyabft Um au^ bem^ut^er
ben argejfenSRüttengeiff machen, fo b(e@on*
ne befd)ienen 6at,- ber fyat$ troffen. 2Bt>
benim, wer mief) unter ben Övöttengeißern
fann ^wiefdltigen ^3api|ren, unb arger, m*
ber ben^abfr mac|en,ber fann nic^t fehlen.
Unbbod), wo berSutber nidjt i)kte gefc&rie^
ben, fo würbe Fein Ütottengeijl wiffen, m$
ber ^abft fep, unb Um ^3api|t wiberfleljen
'fknen einigem Svottengei^, (ofjne mit iStv
öel^euer unb@d)werbt;) aber meine Zi%t
xt ifl §a$ Siel, <oon ©Ott geflecft, u* t>em
alleg mug Steffen : bod) wirb ber gweef oon
tbnen allen ungetreffen bleiben, unb muffen
eitel §eblfd)ufTe thm\, aud) über unb neben
ben <SBaU bin, H§ jebermann jule^t, wer \w
fiebet, it)r fachen mug, mt ber anber q>falm
txtfunbigei.
526 III. Donreden aber unterfcfctebene von anbern t>evfccttgte Gegriffen, 327
unb feine ßinber ftnb alle rein, fromm unb
?. 2flfo, metl aus bes €utf>erö £eljre biel
Dvottengeijter fommen ftnb, (rote fte fagen,)
fo muj? £utberS £el>re beS Teufels feijn. 3o*
Cannes faßt äud) : 2fus uns ftnb fie, aber
nid&t fcon um unfern. £(us Cljriftf 3un*
gern ijl 3nbaS fommen, barum ift €#w*
frus ein Teufel? unb wenn fte ficb aucbfelbjt
bei; ber Sftafe nehmen weiten, waö tp: aus
bem ^abfl fommen? S)a lefe man bieJpi*
frorien, was fte felbfj (fdjroeige ifjrer 3ün*
ger,) atrdb mit benÄ;fern getbarnc.
6. ©as ijr offenbar, es ift nie fein £e*
$er aus ben «öepben fommen, alle ftnb fte aus
ber feeiliaen €&rifHid)en$\ircf)eu fommen, bar*
um raufte hk ßtrclx auü) bes Teufels fet?n.
Cftun fyats ber ^eiligen Svirc^c geholfen, baf fte
kfennet, W $e£er, fo aus iljv fommen,
ftnb tferbammt, unb nidjt mittönen balt;
ttns£utberifcbenmufjesnid)t belfen, baf mir
autb befennen, unb alle Rotten tterbammen
(ob btefeibigen fd>on aus uns nidjt feon wok
Ien,> beffer, bmn fte felbft f onnten tbim- 2(lfo
ging es ber Q3iblia unter bem ^abft autf),
ttt man öffentlich ein £e£erbucb ln'e|?, unb
$br fc&ulbgab, bte £e0er bereifen fiel) aus ber
Ö5tblia ; rotefte aueb nodj tl^un, unb fdjm;en :
Jvircbe, 3\ird)e! wiber unb über bk Q3ibJ(ia.
llnb £mfer, ber weife SDfrmn, wollte nid)t
twffm, obs ju ratzen wäre, baf?man bie
£5ibfia wrbeuffebet; t>f'elleid&tauc& niebt, ob
fte gbraifd), ©riednfcb ober £ateinif$ pi
ffymbm geroefen fei?, weif fte unb bk &ivd)t
jb gar imeins ftnb.
7, ®eiI&ennföM)eSbteQ3ibfia, weldje
t>es $dt ©elftes eigen fonberfid) SBucb,
@$riff tfnb ^ßßort iß, t>on tfcnen mn§ ki*
ben, unb aller feieret? Butter unb @cbü*
$erin gefebanbef werben : warum feilten
tttirs niebt iwetmefrrfe'i&err, ba§ fte uns aller
${$ew ©$uib auflegen? @r?e ©pinne
fauget ©ift aus ber lieben 9\ofen, darinnen -
ein 33tenlem eitel #onig finbet ; was f ann fte
barut, ba$ tf>r fuffes ^ontg ber Spinnen
ju ©ift roirb? llnb ijt jroar grog «JBunber,
roarum fte nidjt auc& tftren eigenen Seicbnam
i>erbammen; benn roas ©utes fommt t>on
tbm? €r tflfee unb trinfet t>a^ allerbejTe,
^rob,e^eif*, <2Btin, S$ier, auü> tt(Wi>
d>e^[Bur^ unblaffet boeb bon ftc& eitel Un^
W, 9\o^, (Speic&el, dufter, (gebroeif,
^ebroaren, flattern, ©rinb, ©na|e, gluf^
fe, ®f er , «Kiff unb ^>arn- ©r lagt fid)
l>errlicb f leiben mit <§eibm unb ©olb, unb
gtebt bon fid) Saufe, CRiffe, glo|e unb an^
ber ©efcbmei§ mebr*
8- 5lber es ge^et, roie man fagt: 9Ö>enn
man bem £unbe ^u roill, fo bat er bas U>
ber gefreffen. Ober roie bie gabel £fcpi
w\ feiner fagt: ^Benn ber $&olf bas
(^cbaf /reffen roill, fo ^ats tbm bas SEafr
fer betrübet, ob gleich ber 2üolf oben, mQ
ba$ ©cbaf unten am &acb trinfet (&k
()abenebie Strebe mit 3t*rtbum unb ^3lut,
mit Sttgen unb ^orb erfüllet, noeb baben
fte fein Gaffer bctwbti mir (teuren unb
roef>ren, bc^c ben 3rrtl)ümern unb 2fufrufc
ren; noeb betrüben roir bas 2Baffer. §vi$,
lieber ^[Bolf, fri§, ba$ bir balb ein^ein
quer im #alfe bkibe- ^olan, es i\i bk
%Bdt unb ibr©ott, fte fennen niebt anbers
tbun : ^aben fte ben «äausüater Äel^ebub
gebetffen; wie vi<mbv fein (Sefinbe^
^Jattf). io, ay. llnb, muj? bie Ijtiliae ^ebrift
ein ^e&erbucb baffen : xca^ feilten unfere
Q5üd;er geebret roerben?
9. ©Ott Übet ein Siebter über alle, ber
roirbs einmal fiar macben, ifl anbers ü$$
§eierjju4), bjejeilige (Schrift, red)tunb
roabr^ffig/ bte fold)e^ (o ofT'unb öielmal
jeuget Cbrijtus, unfer Fieber ©Ott, #£rc
unb ^>eilanb, fet; uns gndbig, tia§ roir nic&t
in 5fnfecf;mna. fallen, fonbem erhalte uns
rein.
328
34) 2fuf We neue Seittmg t?on tTJunff er>
329
rem, unffraflid), emfaftt'ö, in femenrred)ten|fentItcC> unö /ebermann befanneip, ba§ent*
glauben, unb erfüfe uns fcon allem Hebel,} weber eine ®)t obeu purere» fei>n muß, wo
burd) einen feltden Sfbf(d6t€Ö »on btefem 3am^ j SO^artn unb2£eib bei) einanber tjl: unb ob$
mertljal, baö iff, au$ bemOveid) beS leibigen gleid) gefd&a&e,. wie beo bem dürfen unb &u
Teufels unb feiner <30ßclt, bem fep £ob unb ptanfJer, baf man feine €(>e nid)t bielte, fo
S>anf, mit btm Q3ater unb ^eiligen ©ctJT ifl bamtt bm £eoben über bem weltlichen
in €*wigfeit, 2mten,
34) VSoxxtbt
2(uf Die neue 3«ton'8 t>on
1.
^d)! was füll iefj bodj., unb wie foö id)
bod) wiber ober t>on biefen elenben
£euten px SBftmfler fc&reiben? muß maus
bod) an ber 2Banb greifen ,e baf? Der $:eu*
fei bafelbjf leibhaftig (jauöbalt, unb gewiß*
lief) ein Teufel auf bem anbern, \vk bk
treten, ft$en. 2(ber ®£>ttt$ gvoflfe ©nabe
unb 35arml)eru'gfeit füllen wir gerinnen er>
fennen unb preifen, ba§ , nac&bem wirs ;a
nidjt leugnen f Stuten, vok ^mtWatib
burd) fo t>iel unfdjulbig QMuftergteflfen unb
®otte$läfferung eine fc&arfe Dvutlje feerbie*
riet , bennod) ber gebulbige <2$ater aller
Q3armljeru'gf eit, bem Teufel nocl) ni$t been
testen Dviß geffatten will, fonbern uns &a>
ierlid) warnet, unb uir 33uffe wrmabnet,
burdb folcfc grob $:eufetefpiel ju fünfter.
£>enn baran ift mir fein Sweifel, wo e$
©£>tt wollte *>er banget baben, ber jofofdkuv
fe, taufenbfun|tige©eiflwurbee^nic6t fetok
pifd) unb grob vorgenommen Ijaben ; aber
nun mu§er, auögüttu'cberSttacbt üerljinbert,
mcl)t feinem bofe« Rillen nad>, fonbern fo
..fernem fanget wirb, bas (Spiel treiben.
2. £>enn welker ©eijl \x>\% <Sd>aben
tf>un im ©täuben, ber wirbs nidjt aufaßen
mit 2£eiber nefmten ober gjtotm nehmen,
benner weig wof)l, ba$ bie<2Belt bamit niebt
fann bewogen werben; mil bat SBetf 6>
Regiment Schaben gefdxben. Slbet bem
9Retd&e CljrijTi muß er mit anbern ©riffen
ntfe|en. §llfo and), weld)er ©eijt t^iej^DBelt
betrugen will, ber muß ni$t nad) fonigti#
djen &)ren unb (Scbwerbt greifen, unb bk
£eufe wollen würgen unb freflfen» ©enn
bat ift ;w grob, unb /ebermann merf ts, ba§
er fid) felbft erbofjen will, unb jebermann
brücken; fonbern bas geirrt barju, einen
grauen Ötocf anliefen, fauer feben, fallen,
ben ^opf beugen, nid)t ©elb nebmen, nid)t
Sleifc^ e|fen,@eweiber fur©iftad)ten,wel^
liebe ^>ei'rfd)aft öerbammlid) galten, bat
@$ti>erbt wegwerfen, unb «£)errfd>aft laj>
fett 2c. Uni) fo fortan ftdb nadb ber Sxrone/
(gc&werbt unb (Scfeluffeln mei(!erlid> bü*
efen, bi$ man ft'e erfd)leidje.
3* ©a0moc&t^t&un:e basfannaudj wol
weife, geiftfi$e£eute betrugen, ba$ wäre ein
fd)oner Teufel, unb ^dtte feinere gebern, t>enn
fein^faunoc^^afan. 5lberfount>erfcWmt
nad& ber ^rone greifen, unb nid)t allein ein
ebelid) %Bäb, fonbern fo t>tel Ue £uf! unb
gurwi^ will, nehmen; ad) t>a$ ift entwe^
ber ein /unger $Q3£ Teufel ober <^d)ufc
teuf!ein, ber nod> nid)t red>t bud)|labiren
fann ; ober,i|lö ber recfcte gelebrte^eufel.fo hat
n)n gewif lidb ber gnabige ©0(t mit fo ffar*
fen Letten gebunben, baf? ers ntd&t bcbmbw
nod) fubtiler mad)en fan», noc& mu§, uns
allen ju brauen nnb ju warnen, i>a§ wir fei*
ne (Strafe furc&ten foilen, e^e er bemfelben
gelehrten Teufel Suft unbIKaum lajfe, nid)t
mit bem 2(^ÖC, fonbern mit bem regten
febweren ^e>'t un$ anzugreifen, ©enn,
t&ut er fol^es, fo er ein grammatifc^es^eu*
38 3 feiein
III. Voneben über unteifcfyteöene von andern rerfertigte ©cfcriffcn. 331
feTein fepn mug : was follt et: tbun f Snnen,
wenn er ein vernünftiger, weifer, gelehrter,
juriftifc&er, t^eoloötfc&cr ^eufelfeon tonnte.
4, ©aturn l>at^ niebt grojfe SW mit bte*
fem ® eifl, unbid)ad)teaucbnid>t, bag alle
Bürger }u fünfter gefallen baben an (bU
djem^ornebmen, t>ie jektfd)weigen, unb
fiel) bruefen muffen, un&t>on4)erj*n*@tunJ
Mm!«* feufien ju ©Oet unb jc&re&en ; 2(d>
rette, rette, rette! 31* «ro^??*'«^?
retten will, gleid>wie in Der 3Äunjertf#en w
rubr gar viel Unfd)ulbige mit mußten unt) fWI*
febweigen, tiie viel lieber bat>on gewefen, unb
aerne fa&en Die Rettungen. Unb wollte' ©Ott,
ba§ ber leibige Teufel in Der ganjen 2Belt
nicntflüger necb fubtiler feon tnugfe, benn er
m Sttünffer ift, fo fern uns ©rillen ber f»
be €#riftu$ bei) feinem €r!enfflmg erhielte:
fo würben ft# (ob ©Dttwiö,) wenig ta>
te folc&en groben ©eifr, oberbesfubtrten©ei'
/<^iewol, wenn ©0^$ Hirnen wtll,
unb*fein20ort wegnimmt, t(l Wn3wri>um
fo grob, ber Teufel gebet Mmit binbureb-
feenn $tabometf Anfang ijr aud) grob gnng
aewefen; aber weil ©Otte*3Bort nid)t ba
war ff! benno« ein fttld) f*aöHc&# 3W>
brauö worben , wie wir fc^en. «Öätte Der
«ffltänjer a\x§ ©iüc£ gebabt, unb ©Ott un«
w&re ungnäbig gewefen , wäre es eben fo*
v*>ol ein^ürfifeb^eid) worben, als besStta*
tomet* worben ift ; unbeumma, t% ift fein
-ftunle fo Hein, wenn ©Ott jurnet, unb ben
Teufel Witt breiu blafen laffen, e* tonn ein
%uer braus werben, btö ük 3Belt mhfy
ut, un& fein ^enfc&lof#en tonn, ©asbefte
gßebren iji mit bem @d)werbt bes ©eifles,
mit ©Otte$3Bort webren: benn ber 3:eu*
fei ift ein ©eifr, unb fragt niebt nad) #a#
mfd), mo§ unb SKann. 2fber unfern \ßw
ren S5tf*6ffen unb Surften i|l .n»*t mfagen,
baj}fieprebigen Heften, unbuierfr t>ie $tf»
jen burd) ©Ctteö OBort i>om Teufel reif*
fen, fonbern wollend alles mit würgen ml)*
ren, ben £eib bem Teufel nebmen, unb bt'e
#erjen il)m laffen, S)aS wirb ibnen gelin'
gen, \w ben 3üben, bk Qtyiftntn mit wür*
gen wollten vertilgen,
6. 3Biewol id) nun tiefen neuen geitmt*
gen öern glaube, baj? fte wabr ftnb, bttt>e*
gen midj bod) sielmebr bie unflätigen <^d)rif>
fen, fo fte ^u ^ünjTer baben (äffen ausge*
ben, barinnen fk ftd) felbfr flarhd)er, ja
febanblicber ma()len, benn ferne neue 3ei^
tungtbunfann. (Erfllid), wiber ben©lau*
ben lebren fte m$ bermajfen ungefd)icf t öon
ber©eburt€brif!i: 2ffs foate C^rtfhid nid)t
oon 9)2aria @aat (wie fte e^ nennen,) ber>
fommen, unb bpc& ®aüit)ö (^aamen fep,
5lber fte beutend nid)t Elar , wie fte baffelbe
meinen, unb f)at ber Teufel bfe einen beif5
fen Q5rei> im SDiaul, unb fpriebt Wum ; wollte
wol üielleicbt gern argerö fagen, bü(fy fachet
er fo fern beraub, ba§ TKaria &aat obe?
Jleifcb unö nid;t erlofen fonnte.
7. 5(berfi)et) unb mum Teufel, wa^bu
fannft, btö einige 2B6rtfein (geboren) frogf
fDld>e^aüeöum» Öenn alle QCßelt in aU
Un (^prad)cn Ijeift ba$ geboren, txx
gleifd) unb 33lut bureb wetblicfeen ^ei'6 al$
ein Äinb fommt, unb beißt nid)t$ geboren,
obn wa$ üon ber Butter gtib unb SBlutge*
wadbfen, jur QBtlt bmd)t\m^
~& 5Qun beift t>k (Scbrift cdentbalben
Cbriflum geboren öon ^ariq, feiner ■$?«£*
ter, unb ibren erflgebornen @obn, unbf*
faiaö, ein ISinb ift uns geboren. Unb ©a*
briel: btö in bir geboren wirb:c. Unb ahm
mal: (siebe, t>u wirft febwanger werbende,
lieber, fd>wanger fetm if! m'dt eine Dlobre
fetm, ba ein ^Baffer burd)lauft, ipie^ani^
cbau^ €briflum and) läflerte, fonbern t)on
ber Sftutter $kifd) nnb ^lut genommen,
gendbret, gewa#n fepn, unb barnacb jur
^CBeK
332
3T) 2I.ii ffmgftorf; auf Sie &j!orie $u Sofort gcfcf^e^eiT.
333
£Belt bracht werben, na$ weiblichen Selbem
•9frf.
9» S)arnac!j, ba§ fte bieSraufe&erbam*
wen, fo uwor gegeben ifr, unb ein 6ei>bnifcl>
©ins brau« madjen, ifr ja aud) grob gnug ;
benn fte feben Die ^aufe an al« ein 3)ien*
fdjenwerF, unb nidjt eine gorflid&e;Orbnung.
<2Benn nun alle« nicbt« fepn foll, wa$ bk
©ottlofen ftaben unb geben ; fo wunbert mid),
warum fte ba$ ©olb, (Silber unb anbere ©ü*
ter ju 3ttünf?er, ben ©ottlofen genommen,
anbere ©uter fud&en ober erwerben tn ib*
rem neuen £!jef*anbe, bit nid&t £mrenguter,
fonbern c&Kc&e, erhebe ©üter waren, @«
liebet folcben beiligen beuten übel an, b$ fie
ftcbmit^Durengütern ndljren, unb barju btn
armen^uren unb 33uben (ibren<2$orfa.r)ren,)
fo morberifcb unb fcftanbJicb nebmen.
"♦ 3br ^attetfonig ober Övottenfonig*
reieb iff fo gar grob aufrubrifd), ba§ nicbt
netb ift baoon ^u reben, unb par babe
id) bereif« l)iemit ut oiel unb obne^ftotf) tia*
m'cbt au* für nicr)t« galten, unb anber©olb bon gerebt, unb anbere ha,btn$ fd&on gnug
unb (Silber macben: fo bod) bie ^aufe fam wiest, babei; icl)« bif?mal aucl; laffe
eben fowol ©Ölte« SBerf unb ©efebaft
tft, al« (Silber unb ©olb : unb fo bie ©ort*
lofen ba# redjte ©olb unb (Silber (jaben mo*
gen, warum fte nicbt au$ bit redjte^au*
fe, £*öanaeiütm, (Sacrament baben f onnen.
Stern, wenn ber©ottlofe fd)woret, fobat
er unb mifbraudjt ben redeten tarnen
(30tte$t iß* nidjt ber redjte 9?ame®;öt*
te«; wolan, fo fdjworet er niebt unrecfjt.
Üvaubet, morbet unb ftfykt ein ^orber, fo
(jat er \>a$ redjte ©ebot &£)ttt$, tavnyiba
er tbut : iff« nid)t ba« redjte ©ebot ©£)tfe«y
fo tfyut er nidjt unreebt. $flfo 6te aueb : 3fr
feie vorige Traufe nicr)t« gewefen, fo (jaben fie
nid)t unreebt getljan, baf? fte fiel) (jaben faf*
fen taufen; warum öerfutdjen fte benn
folebe Traufe, al« eine ©otre«laflerung, fo fit
boeb nicbt« ift, wie ft'e fagen,
io, Stber ba if! ber Teufel ein Stteifter,
baf? er in t>te t^eltltd&e (Sadjen greift, unb
bie vorige ©je greift, unb ^et§t fte #ure>
reo. S?un faae mir, weil fte felbjr rujjmen,
tu &orige£be fe» eitel purere«: fo muffen
fte aflefamt eitel vgmrenfinber feon: ftnb
fte aber #urenfinber, warum erben unb be*
ft|en fte benn ber (Stabf unb ^orfatjren
©uter? (Sie füllten je billig \>k ©uter lap
fen fabren, t)ie fte felber £urengfiter fcbelten,
unb ftcr> furieine £rben galten, unb twnt
bkibtn.
35) 9Som&e
5fn2(m6t)orf/ auf Die J^iff orte p
©tagfort gefc&e^em 510.1532.
Sem ^tbareu; ^orfjgelafjrtett J^errn,
J^errn ^icolao Don ^rniborf , §u tÜJag«
teburg^rebiger, meinem lieben #erro
un^@eoatter# S,$0?artt
£ut{jet\
f.
Ofte« ©nabe unb triebe tn €|)rt)lo!
^« ifl tin ©ruef au«gangen, al« üon
einem ©efpenffe, bem^farr^errn ju (Sta^
fort, in biefer nabeffenSOSiegennacbt erfc&ie^
nen in tim$ 33eicfjtftnbe« ©eflaft , barü*
ber tcb fef)r gerne wollte euer richtig unbb5r^
re« llrtbeil (tmt tljr in foleben (Sacben ni
t^un pflegt unb geneigt feob,) baben» S)enn
wo t$ alfo ergangen wäre, maebte mir e«
bennod) ©ebanf en ; wiewol e« nic&t barf wl
fragen«, wererfe», ber©efelle, fonbern \m^
er bamit meone, ba§ erfo Forre will werben,
unb fommt fo ftdfjer, al« t)attt man i^m ge>
fornet.
q. Unb o^ne SweifeF, mit Cbriflu« felbfl
benennet, baf? Söttl&cbub ein Äontgreic& §a<
be
234 in* X>ovveben über imterfcijtefcene von anbem setfcrttgte Qcfcrifren. - 33?
eben ju iDtagbeburg Oer oberjte unt) recbre
33ifd)of feob. £)er ^fa(ter war nic^t ödc
ftanben, Der mit feiner ^ufiea mid) baut
foldje gcoffe ^a/cftaf eures ©taubes $u be*
benten ermecfet: fonft wäre td) ntd&t fo
Juljne gewefen. £)arum bitte id) nod) un*
tertbmuglid), wollet mir eure ^ftepnuns
fcbriftlid) anzeigen in biefen botjen @ad;enr
unb Das fromme Q3eicbtf tnt> maljlen unb aus*
flreidjen, wie er es&erbienet Ijat. 'äBoi&r
aber bie (Sachen mir wolltet wieber f)etm
fd>ieben, unb midj) für einen ^abfr (wie icl>
eud& für einen £Bifd;of,) galten, (©Ott fei)
ä tmn unfer beoben wegen uiwerwttgt ber
troffen ^re,) fo 6[abt t&t* Dod) $u bebenden:
baß gar ofte bie 35ifcl)ojfe geleljrfer unb from*
mer gewefen ftnb , weber bie tyabfte : als
©t. ?iuguftinuS m -g)i;pom %id)ein elen*
ber Q3ifd)of, gleicfywol über alle^dbfle unb
3>ifcf)6ffe ber gelefyrtefte unb befte (ob er gleich
nid)t ber aller fyeiligfte) gewefen. 5Rid)t, ba§
id) Eternit ben frommen Legaten fpotte, unb
. wiefonnte id) and) foldfoen Ijoljen ©ei|r fpou
ten, wenn id) es gleid) gerne tratet
f. &)arm, fo id) eben mit (Srnf!, als ein
$abfT,fold)em Legaten wollte gerne antwor*
tm: fo wiffetiljr, elje id) meine £arbinale
unb Prälaten mfammen bringe, finb fie er>
bungert, Derbrennt, ertranft, ermorbet, feer*
jagt, pjlreuet i& baß mein £oncifium
öiel weniger fann gehalten werben, weber be$
Olomtfcfecn tyabfö, ber es wol galten f omt>
te,e wenn er wollte, unb fiel) nic(jt beforgeti
müßte, baß ibm nt'c&tfo wojjl geljen würbe,
als im €oftni£er (Eoncilio ben brep tyabften
auf einmal ging. SDarum wills fajl bey
euel), als bem Ürjbifdjof unb £>rbinario Zw
ei ober S)iocefan, bleiben, was gerinne $u
tljun fepn will.
6. Sei) jwar, ber ftcfj nennen laßt einen
tyabft, (unbbins aud)f) will eudj (bamiteu*
er ©ewijfen. ftd)er. Ijanbelnmoge,) biemit
comtwt*
be auf §rben, wirb felcber Jein bemutbi*
ger ßegat ntc&t ofyne feines Königes Q5efet)l
fommen fei>n , unb fo berief) gerne beichten
wollen. ^Denn üjr wijfet (famt uns,) faft
wol>l, wie Riebet arme (^unöer fo grojfe
Dveue unb Mb für feine @unbe allezeit ge*
Ijabt l>abe öonttnbegin ber 2Belt &er, unb
wunbergerneaucf)gnug tl>un wollte für feine
@ünbe, woi&m ©O^:^: bafielbe gejlatten
wollte. $fber ©€>ttes ^armber^igfeit if!
m gro§. unb forget für ben armen bemütbi^
gen @unber: er mochte fic^fonfl ju tobe
faften unb cajTetxn, ober groffere ^ßetfe
tf)un, bamit et fiel) felbft, als ein fcljwac!?,
fromm, alber ©eifllein, tjerberbete. £)arum
will er folgen armen (^ünber nic^t befcfjwe^
ren mit foletjem ©nugt^un; fonbern felbfl
einmal barm tfjun, ba§ er feine reetye äbfo?
lution frtge, unb nieftf mef)r bürfe gnug
t^un für feine (günbe, Qlmen-
3. 9?un es bei% ©tuef um ©ücf , unb
gilt, wer t)es anbern mle|t am bellen fpot^
im wirb. Unb wenn fd)on fold) ©efpenjt
niebt erfc^ienen wdre,efo wiffen wir€l)rif!en
bod) o^n bas,waserfür©ebanfen§at: (wie
@t. Paulus fagt : ) & wirb ja mein @c^e^
bitmini laffen bleiben, unb benfelbigen weber
mit Sorn noc^ (gpott ^erunter^reiffen. ^)enn,
i(l mein ^e^erbüd)lein (Ue heilige (Schrift)
red)t7 fo mag er mein @cf>ebltmtnt in bie
Werfen beifien. ^Birb ibm barüber ber ^opf
jutreten öon bemfelben (Sd)eblimini, fo barf
er m feinem @d)aben wieberum für ^pott4
nid)t forgen : $t(Sbenn wollen wir if>m nidbt
beid)ten, (\x>ie er tljut,) fonbern Dom TRid^
fi[\l)\ fymb anbers fagen, alfo: SDaS tbue,
unb (lirb ewiglid) im ^ollifd)en ^euer.
4. (Sie&e bal 3d) wollte eud) bitten um
ein Urteil unb Deutung biefes ©efpenfles,
fo l)dtte id) es felbft febier getl^an ; bas wol^
let mir günfligucl) m^eihen. 3d) babe
niefct bebad)t, baß ity ber €&rijllid;en £ir-
33*
30 %n ^msfcoif, aufbk&fiotk $ti ©taßfort gegeben.
337
COttlttlittirt t>aben plenitudiriera poteftatis,
aud) baS Scrinium pe£toris, baf ibr moget
füllen (^Ünber, alS ber'in articulo mortis,
ober Wie (gt^etruS faßt, in rudentibus in-
femi i#, abfofoirm, unt) ibme feine redjte
©nUÖt^UUnö auflegen, forma, %lo, modo,
figura, loco, tempore, quibus poteft fieri,
melioribus, vel iftis: Irafcatur tibi omni-
potensDeus,etretentis peceatis tuis, detru-
dat te in ignem aeternunu Et ego autori-
tate Domini noftri Iefu Chrifti et fanftiffi-
mi Domini Luth. Pap» primi, mihi in hac
parte concefla, abfoluo te ab omni miferi-
cordiaDei et yita aeterna, mittens te hisver-
bis in infernum, qui tibi et Regi tuo prae-
paratus eft ab initio mundi, Amen,
tige fep t>ir feinb, unb vergebe t>tr beine
(günbe nimmermehr, unb |tojfe bicT) in Qlb'
grunb bes ewigen$euers : unb id), aus SSe*
feljl unfern $ßtm 3€fu £&ttfH, unb bes
allerbeiligffen Sßaf er ^abfls £utberi bes er'
fien, Derfage bir aHe'@5nabe ®£>ftes unb
bas ewige 2eben, unb werfe bid) Jiemit in
t>ie 4Ä hinein, t>te bir unb beinern Könige
bmitH ifi fcon Anbeginn ber SCBelt, 2(men.
©enn auf foldje 25eid)te gef>oret fofd>e $b**
folution, unb ibrwifiet, ti>kbkZßtid)te\ft,
fo foU bk 2fbfoürtion audj.fetm. 3Bie /euer
^farrberr t(>at, ber aud)em25eid)tfmb &or
ftd) batf e, baffelbige beichtete alfo : <2Bif?, tvi§,
wi§, tw'fc 3Bifpelt immer f)in, unb mad)te
fein 3&ort. Unb ber ^farrfjerr^er war aud)
besSabreS titelt jung werben, balb über fein
£aupt mit ber #anb, unb pfijf leife mit bem
3Jtoul: #uib, buib,b!ub/buil>! tok bk 3a*
9er ben #unben pfeifen ; unb lief btö £8eid)f*
linb geben, unb fprad) : SCßie bk 35eidjt e ijc,
fo ijl aud) t>ic Wofotum. SOBie bas (Bebet,
fo \$ and) bas $väud>wetf, fprad) ber^eu*
fei felbft, ba ein^faf im SSefteCompletk'
tet, unb jtd) betöret.
&m\)m @ct;rifcen 14* Ztyil*
8. Stfeer bas fei; fd;erjen$ eine ^affe*
2Bir wiffen fajt wobf, ba§ bt$ Qreufetö
<£d)erj uns Cbrijlen einen €rnjt gilt; mt
man fprid)t : ©er £a|en^piel ifr ber Sttäufe
^Tob. <&&tt warnet uns jum ©ebee unb
$um fCetß igen Sfnbalten beo bem €oangeliö
tasftd&* <Denn ob er gleid) aus aroffem
^utfjmiaen fid) barf fo MUd) {Wien wi^
ber unfern fteben^)€rrn, unb ein ©efpotte
au$ ibm machen, fann es benned) wol
aefebeben, ba$ er felbfl nid)t wijfe, warum
©0tt tbmfeldjes ju tbun \>erbanae: uub
modbte fi(^ nod) eben fowo! in feiner ^ftta^
i)üt beftbmetjfeii, aU er fic& im^arabies be^
fc&mig , ba er me^nete, er ^atte nun ae*
Wonnen , aber jtd) 9<*r nid)i öerfabe , baf
bes Leibes S?rud)t foüt fo furj binter tf>ttt
ber fet)n, unb ii>m bas^aupt ^treten. €^
batibm au$ wo! me^r bernad;bie ^un(l
gefeblet
9- OBiöS ©Ott, baf wir errifHidj bttm,
unbfleigia ®&tte$ ^ortbanbefe, foH e$
t'bm aueb nodb wol feblen, wenn er gfeidj
nod) fo öiel Weraernif unb ©d)aben tbutt
würbe: wo wir aber lag unb faul feott
werben, wabrlicjjifls feitr ernfllid) ©rauen^
er wolfc uns ben lieben €bri(Ium nebmett
unb ju ©cbanben maeb^u £>enn er ta$t (t<$
metler, wie aar einen arojfen Raufen &&
niae, gurf!en, ^Bifcb^ffe, unb (Beifllidw
er üor ftd)()abe, unbtok tin sermaes$auf>
tein unfer C-QrtjTus fyabt. & b* ßuf
©eutfd) , 4b$aU md)t* unb bas €0^
angelium faaf: bie&ute fd)lafen* ^faias
faa : €*S alaubets niemand ÜBat i'br nun
weiter b«riönen^er|!ebet unb merft (bkmii
xmja ntdEye mit JJieifcbunb SBlut ju fampfo
fenbflben), wollet mirs anzeigen,
10. 9?eue geituna mi§ id\nid)t: ©enn
1 b$ euer f iemeC&r&ntcf fein /e langer je wabr^
Ibaftiger wirb, nemlicb, b$ alle ^abffe
I C^as gibtibr®e|ftrn inber^olle,) ben^ao^
2) fern
8 III. Poromen über tmterfcl?icöene von anöern 'verfertigte Sd;uftm. 339
mie wirs and) m etfabren (joffeti/ tmbbto
ten, ba§ balD gefeite, 2(men.»
fern afle#tt feinDunD juwiDer ftnD, famti>
rem 2(nbange, unb tbun Damit fotdb gro§
<2BunDerwetty ba§ tef) fester felbft mortem
tyapifi werften. ^Denn wenn ft'e gleid) Die
frommjten tapfer Perratben, t>erfaufen,tm&
fld) auf Das allermutbwilligfTe wiDer ft'e fe*
£en, nod) ftnD ft'e niebt aufrubrifcb/ fonDern
t)te aUeur>etftcifren Q3dfer. @o(df> 9fBunt>ec^
ieid)en bat ©riftus felber niebt tonnen tbun,
~(fd)weige Denn "feine *}>ropbeten unb 2(po*
frefn, ) Denn er mujtfe aufrubrifcb beiffen,unb
als ein 2(ufnibrer fferben: fo er bod) (jatte
gebetffen, Dem tapfer geborfamfeprt. 2(ber
Der ^abft unDe Die deinen Perratben unD
morben Die tapfer, unD" ftnD Dennoch niebt
aufrubrifcb. gttrwabf, er beiffet billig Der
2fllerbeiligfte, gegen roeld&en (EbriftuS ein
armer. <25ünDer i% UnD moebte wabrlid)
fbld) grof? ^Bunberjeicben m'cfjt allein aus
Den Sutberifcben, fonDern audjauS dürfen,
eitel sT>apijfen machen. 3Bolan, Das$3aD
i|H)ei§ genug geltet, wem es gilt, DerwirD
febwitjen muffen. £?a$ weif tep ffirwabr.
ir. Unfer ^roft ijl, unfer#er$, unD wie
eS <^t. ^auluS nennet, unfersCBewiffens
5eugnt0, Da§ wir fold) 2Büfen Den ^eu*
fei unD Die ^apij^en niebt gebetffen, noeb
Darm geraden baben ; reit fie reicijlid) felbft
auebjeugen mitber^bat, unD jeugen muffen
ebne ibren £>anf. (Sie baben aueb (See*
Jen , Dafür ft'e wecDen muffen antworten, ^k
wiraufunfertn©ewiffen niebt tragen Dur*
fen; fonDern rubmen fonnen an jenem ^a*
ge, ba$ un^ibr $6un niebt gefallen, unD
wir aufs bod)fte DawiDer geleitet baben.
£DaS ifr Jrettbe, 5&pft0, ^roleSgnug^biS
mein Scheblimini fomme, es gebe inbeS
Darüber wie ©Ott will, es fei; ©pott oDer
QToD. Sang tf! niebt ewig. Ob" Swifel,
<?mig wirb aneb niebt furjfepn. £aben ft'e
aud) folcb 3etiMifHbre$$er$en$, Das wer*
Den fie wol füllen, unD bernacb erfabren,
XPakrkaftige
Sporte, gefcfcefcen
Stapfort,
ju
1.
0?d> SaurenttuS ^oner^farrberr ju @taf?*
O fort, benenne üffentlicb öor jebermann
bep meinen wabrbaftigen Motten, unD bep
Der allerbocbflen SCBabrbeit: ©aß in Dem
3abre i?34< am^lbenb Der ©eburt Cbriflt
unfcrS 4peilanbS , Diefe ^ijlorie alfo ge*
febeben ifl in bdd)t\veifc: wie bernacb fok
get, alfo wabrbaftig ergangen ift*
2* 3d) bcibe auf Den 5lbenD Der ©eburt
€bri|!i, nacb Der Sßefper, |u @taffort in
Der ^farrf ireben , im^bore Q5eicbt gefeffen,
unD *>a$ ^olf unterweifet in Dem ©laube«,
Die auf Den borgen am €b^i^t^ge f>aben
wollen ju Dem bocbwürDigen (Sacrament ge«
ben. VlnDaBid)Diefelbigen alle gebort ba^
be, unD Unterricht getban, nad) meinem
Vermögen, mit ®Otte$ »bülfe, unD bin
aufgejIanDen, unD willens gewefen in meine
33el)aufung ju geben, eunD b^be niemanD
mebr gefeben, Der Da batte wollen beiebten;
i|r ^um legten einer gekommen, e ein einfäuv
ger ^enfd), nad) meinem ^ebünfen, aber
in Der $aut ein lauter (Sdjalf, gefleiDetmit
einem feb warben bofen üvoefe, iinbfyatttzi'
nen bofen $uf auf feinem .Raupte , unD bm
^)ut exogen oor Die klugen, unD ju mir aus
Dem @fubl getreten, unD gefprod;en ju mir
mit ftarten ^Borten,
3. ^>err, wollt if>r mieb auü) %$ti$t bo^
ren? 3cb fyabe geantwortet t 3a, fage
ber. UnD er auf Die §*rbe gefnpet, unD pon
mir gefeffen wol jween dritte lang. 3$
babe gefproeben un'bm: ^DBillfrDubeid)ten,
|bmu§t Du mir naber Fommen, Da§icbDicb
boren fann, was Dein ©ebreebenift. ^r r>af
geantwortet: (?r wäre mir nabe^emig, id)
wur^
34° 30 3» ffmsbocf, auf bie&ftwie ju ©taßfoif gefcfceben.
würbe es wot bown, «>a^ er mir fagen
würbe.
4. Unb §af angefangen, unb:mid> ge<
541
fragt: £err, tt)aö galtet ibr öon öer @e*
burtCbwfri? 3# babe geantwortet: 3*
Gälte piel bapon. ©enn, wie uns Die
@cf)rift anzeiget, (jat er uns burd) feine
9Jlenf<Wrbung,©eburt,e£eiben unb 3fof>
erfrebung gefrepet unt) erlofet ton Dem ewi'
gen 3:obe uno SBerbammniß. £r bat wet*
ter gefragt : 2BaS icb benn bielte Pon feinet
bennmebr bieto t)on ©Wo, unb warum
ergecreuu'gtware? 3$ fabe geantwortet:
<&M'fr gecreujiget unt) gefrorben um unfer
@unbe willen, unb burcb feinen §:obun$
gefrepet pon bem ewigen ^robe, Pon ber (Sun*
De , Pom Teufel, unb ber £oHe. darauf
bat er geantwortet: 3?ein, £r ift gefror*
ben um fetner (Sunbe willen, Darum, ba$
er ein tfebertreter ijl gewcfen Des ©efe|e$
9Fiofuf. 3cbbabe geantwortet: £>asifrauf
Das allerbocbfre erlogen. ®enn er bat nocb
©eburt, unb wo er geboren wäre? 3cf> W inie feine (Sünbegetfan, er ifr kommen ate
be geantwortet, erfeo empfangen pon Dem JDaS wabrbaftige £amm ©£>t(eö, unb bat
^eiligen ©eifr, unb' geboren aus Sttaria
Der 3«ngfrauen , nach ber 33t!ennf ni§ un*
fers Sbriftlicben ©laubens, unb nacb 2(n>
weifung ber beiligen (Bcbrijt. (£r bat xo&<
ter gefragt : 3Bo frebet Dasgefcbrieben, baf?
er t>o« einer Snngfrauen geboren tff ? 3cf>
babe geantwortet : Stte^ropbeten unb§P*
angeliffen bejeugen, bafffe eine3ungfrau
ifi{ als §faia am 7. p. 14. Sttattf). am 1.
p. 23. unb (St. £ucas am 1. p. 27. §)ar*
auf bat er mir fpottifdj geantwortet unb ge>
fprocben? 3a, es mag wol Da Heben, aber
tcb&erjtebe bk (Sdjrift nicbt recht.
£ Unb bat weiter gefragt: SBieidjben
(Bprucb §fai. 7, 14. perftebe, ba alfofte*
bet im ipebraijcben ^evt, 2(fma; unb wag
beißt 5(lma auf ©etrtfcb? 3$ babe geant*
wertet: (£Sbei§t eine^agb, ober ein jun*
geS 9[Bcibsbif& , bk nocb einen £ran* tragt,
unb unbefleeft ifr 3Beld)eS t>k (Qjriflen
ntd&t anberS feilten unb $a\\ben, benn Da§
fte Die reine, unbefleckte ^agb ^aria fep,
DaDon (EbrifhiS, unfer $&v unb #eilanb,
geboren ifr §r bat geantwortet: 3)aS ifr
erlogen, esmoebte wol eine #ure fepn, ba
euer (EbrifruS Pon geboren ijr. ©arauf ba*
beieb geantwortet: Staäfannjfbu noebnie^
manb ju ewigen Seiten wabr machen. Unb
fragte mieb weiter Mb fprad; : 2üa$. icb
bic (^ünbe ber 2Üelt weggenommen.
6. S)a bat er angefangen, unb bat ge*
fagt: 3cb bin gangen auf Dem gelbe, unb
babe bm ^immel feben offen (leben; unb
9}?ofeg b<*t ^>on bem Fimmel b^rnieber ge*
feben, unb feine Corner auö bem $immef
geflrecf t, unb an bem einen #orn TOiofTö f>at
euer (EbriffuS gebangen, ©erfelbige bat
ftd& unterftanben bat ©efe^ ^oftö ju m*
floren; unb 5)Zofe0 ifl jornig wprben , unb
bat €briftum ton bem «öprn auf Die (£rbe
geworfen, ben baben bie 3uben ergriffen, unb
um feiner Uebertrefung willen wiber Da^©e^
fe|e tOJofiö alfo gecreuu'get unb getobtet : unb
auf bem anbern ^)orn bat gefeffen ber Sftarin,
ber 5tbam unb $oa in bem ^arabies öon
bem 5(pffel bat gegeben ^u effen; tarneben
mieb brepmal gefragt unb gefproeben: ^en^
net ibr ben ^ann wol? ^er ifr er gewe>
fen? 3nbem bin id) erfebroefen, unb habe
geantwortet: §# ifr ber Teufel gewefen. £>ar*
auf antwortete er nid)t$; febwieg fh'üe.
7. ©ababeicbjuibmgefprocben: 3Bar*
um fcerleugnefr Du Cbrifium, unb pernio
tef!, febanbeft unb laftetfi *n? Unb alle
biete 3Borte, t)k Du gerebt bafi, (TnD erlo^
gen. (So bat ja ber Teufel felbjr begannt,
t>a$ €brifru^ ©Ctte^ @o^n ifr €r bat ge*
aejfraget: ^0 (lebet ba^ gefebrieben ? 3er)
2) 2 b«be
342 HL X>orret>en über unterfcfcfeöene von anfcern verfertigte Schriften. 343
(jabe geantwortet : 2ucd am 4, unb andern
orten mebr in Dem fingen €&angelio; als,
DerSftenfd^Der befeffen mar in Der (^djule mit
einem unreine» Teufel, Der febroe laut unb
fprad): *£>alt,' wa$ baben wir mit Dir ut
fcbaffen , 3(Efu fcou Sfta^aretb , Du bifl Font*
tuen uns ju tterDerben. 3d>wei§, wer Du
fcijr, nemtid), Der beiu'g* ©£>tte$ (goljiu
Leiter Dafelbff : @s fuhren aucb t^k Teufel
aus &on fielen, fcbroen unD fpra$en; £)u
bijt€brifhtS,Der @of>n ©Ottes,
8. $uf Diefe 2Borfe f>ar er geantwortet:
€s mag wol f^n , Daß Dafelbft flehet ge>
trieben: Diefe 3Borte f)at Der Teufel nidtf
gemeonet: ijt aucb nod> nie fein §irnfl ge>
wefen, Da§ er €|>rijlum bat gehalten für
©£>ttes (Solm. ®f bafte ju Der Qcit eme
gute Verberge, Die wollte er niebt gerne rau<
men, Darum gab er t'bm gute <2Borte, unD
tienneteibn@£>ttes(<*obn, (Summa ©um*
warum, er bat unfern £#rtffum gan$ ser*
leugnet: Daf CbriftuS für uns mcbtsgetban
ftabe urunferer (Seelen ©eligfeit. §um
legten babe id) ju tf>m gefprocben- ^Barum
■fctfr" Du Denn U4 mir Fommen ? 2BilIjt tu
beichten, fobeicbte; unDe betreff Du eine
£(bfolution über Deine ©unbe unD Ungfau'
ben, unD ju empfaben in einem rechten <&\aw
ben Das ^eifee ©aerameut, px Vergebung
deiner ©urtDe ? #at er geantwortet : @r
frage nadj feiner Sbfolution, audb nacbfei*
nem ©aerament. €r wufte nid)t, worut
fie ibm Dieneten ; er wtifte and) ^mit wem*
ge Srttdbt ut fc&affen.
9. S)a fpracb tcl) ju ibm: ©ebeweg,ba'
Jjin bugeborefl €r fpracb: 3d)Willestbun,
unD auf Den ^b'rgen wollen wir anbers
Dason reDen. ©a antwortetet: £)astbue
Fübnfid) uuD t omme wieDer, £ta frunDe er
auf t>on mir, unD ffanf greulich. 2!ßo er
aber ^infam, Da^ we$ &Qtt, urib wer er
fepgewefen, i(l @£wwo()l fceftwnt, Siber
nad) feiner Sßerbeipng, ifl er niebt ttkbw
Fommen. 3d) begebre aucb feiner ntcbf.
©iefe «&ij?orie ff! gegeben im Q^bre unö
^agee, \x>ic oben gemelDet ifr» (&Ott Der
allmächtige, Durd) 3^fum Cljriflum unfern
»ÖeüanD, Der btyute uns für Dem Teufel
unD feiner 3ktfubrung, unD erbalte unö
Durd) feine ©naDe an feinem ^eiligen 9[£or>
te, bi$ an unfer €nDe, 5(men»
■"''"'■" ' " ■ ■ *■•»■■•
36) 93orre&e
Ucber fforöini Slußleöung im
2(nno i^t»
1.
S€fan ^ef unt) ördfef/awobV(©ö(f
*»V belfe uns!) wie f>ocr> fconnotben, fei),
Daf man flergig unD ernjllid)anbaltebepreü
uer£ebre Drö^eiliflen€i>angelü: unDDiefel^
bige tdglicb forDere mt> treibe. S)enn \m
(St, Petrus \m$ treulieb warnet, Dag Der
Teufel, unfer $ctn9 , umfrergeljet unD fuebet,
welchen ere \>erfd)linge ; alfo erfahren wirS
(leiDer !) taglicb üor unfecn£>bren unD5lugen.
£5a fallen berein fo mand)erlei; ÜvettengeiJTer,
Die gar wl (Seelen öerfcblingen. »&ier fep^
ett Deö $Jntic&rtfte ßugen unD Sorben aueb
niebt, unD bringet iM'el Seelen um. (goftnD
aueb t?iel imtw uns, bk fo faul unD fieber
worDen ftnD, ba§ fte meinen; fie fonnen
niebt feblen, unD baben ^ic ^olle mit allen
^tufeln aufeefW jfen. ©eben niebt , ^ fie
febon, t>om Teufel übtmkt, ganj in ^)of*
fart, ^Xteit», ©ein, Dar ju Unglauben erfof^
fenfinDunb aüerttnDanfbarfeit gegen ©Ott
unD <3)?enfd)en/ bi$ obenan Doli unD uber^
febuttet ; Da§ fie gleidjfam Des €ttangelii fatt
unD uberDrügig; Dag 3ucfen in Den .öb^n
frigt, luflern worDen finD, ttn>a$ anDerS
unD neues ni l;Jrem £6«neu m$ bereit
344
37) Heber bev &vubtv in SSfrmen CtnfefMon,
fKf4)fer unt) SfteiPer fenn über Sfaipuro unb
t>en »g)eth'öen ©eip felbft
2. ©old)e f)at ber Teufel fcfrongefreffen,
cbe pe es pnb gewoljr worben. ®Ott bebü*
te nod) uns übrigen, unb ftelfe, ba|? wir
Ität&t. ^>efruö faßt,) Dep im ©tauben
tt)m wiberpeben. ^XBie will ober f ann aber
ber ©faube Dep bleiben, wo ntcr)( oftn tln*
terlag ©£)ireö <2Bort getrieben wirb mir
reben, fingen, bebenden, unb mand;erleo
^Beife? benn wo bas QCBort aufboret , ba
fallt ber ©laube ftinnacb , welcher ot)ne bas
3Bort m'cfjt fepn noct) bleiben fann* £5ar*
um weil uns @t. Petrus ^etgtv>eft im ©lau*
benfetm, will erobnegweifel, ba§ wir müf<
fen fleißig unb ftttis im ^Bort fepn; wie
mtcj) ©t. Paulus feinen junger, %imotbe>
um, lehret: £alt an mit £efen vu Unb
abermal: »galt an mit ^rebigenjc. tmn
es Ummt bk gelt, ba§ fte werben bieljeilfa*
me £ebre nicbt leiben, fonbern werben it>nen
biedren jucfen unb Diel neuer £ebre auf
ficf) laben. ©olcbes fet)en wir taglicb bereit im
gewaltigen Anfang. $BaS,meonepbu,will
bas€nbe werben?
3. £>arum gefallen mir biefe ^epillen
£errn 2(ntonii gorDini febr wobl, bat] fie
fo fur^fein rein bei; t)tm @Dangelio bleiben,
unb acbfe pe für nnfce, wo fte aucl) gleid;
Don 2Bert m ^ortbemQSolf würben Dor*
gelefen. Sbenn es mu§ boc^ ber gemeine
Stan eine fold>e flare unb f urje Deutung
^c\bcn, wo er foll tt\w$ Dom ^Dangelio be*
galten; unb id) bitte, baf? jemanb Dollenb
aud) \>k gpipeln aufiik ^"Beife fur$ atisle«
gete. ^Bellten barnacb Ue faulen^farrbcrren
nicbt pubiren; ober bie ^luglinge fyteWlti*
perfdjaft beweifen: fo bättenbocbgutefronv
me Warrberrenbiemit QSer'ratb, i^rem SBolf
jabrlicb gnug m prebigen, unb waren tk
£ird)en mit $rebigten übers 3al)r reieb*
Jicl) unb mty mfixQtt, baf pe ntc^r
34f
flagen burfen: @s würbe ibnen niebts, ober
nicr>t .Diel geprebiger. ^ßolan , wer boren
will, ber fann gnugfam lernen burd) fof*
djen unfern £)ienp; wermdjtwiü*, berfab'
re l)in unb raffe tjjm tk öb^ngrauen, b\$
ihm ber^u^eljum@*merjen werbe, €bn>
pus, unfer $<£ rr, fei; mit uns unb allen ben
©einen, kirnen.
37) 33owt>e
Ueber ber ©ruber m ©ö&mett
Sonfeßion, Webern i?6ttta,e §ertu'#
1535» übergeben ttw&em
^on SÄ* 3ofcaim 3acob (Breiff.
^$Stewol biefe trüber, fo (id& in 5381)'
^v> tuen unb ^a^ren aufbalten, ibre
55efenntni§ unb £e^re glucflidjer unb
gelehrter b^rauSgegeben, als ba$ fie meines
CobbriefeS ober SBorrebe Donnotben böben
füllten ; /ebod), ta pe fd)on feit Dielen 3af)'
ren unter bem Derbajjten tarnen ^igbar^
tm als £e|er unb Schifmatid pnb öer^
leumbet worben, b^beiebs für gut befun*
ben, ibnen aueb mit meinem geugm'g nac5
Vermögen ^u bienen; wenn anbers mein
geugni§ etwas gilt, befonbers bei; Un ifo*
fern, unb allen, \>k wabrer S^ommigfeit
peft bePeifigen. ^)enn was fottfe icb mic&
baran febren, was bk ^>apipen Don mir
Ijalten, t)k langp Derfe^rte Ort unb Seilte
Don zerrüttetem ©inn, unti wktyauluß aber*
mals faget, bie .^inber ber ©unben, unb
hk fid) felbp unb mutwillig ins S5erbamm>
nig pörjen, ^cb bin ibnen gecreuuget, \m^
fie pnb mir gecreujiget. ,
2. ®m§ , icb öitcb felbp,e t>a icb noeß ein
5>apip war, unb ffiv bieÖvomifc^en^rabM
2) 3 ^ ww»
346 HL t>orreöcn übet* imterfd)tebene von cmbevn verfertigte ©c^rtfcem 347
tionen fet)r t>iötö cifevtc C .fcctm t)te }'e|o *J>a>
ptf rcn ftnb unb wiber uns fd)reiben, fmb
fd#esmd;t im (£nifre, wie td) es gewefen
bin, fonbern jmb ganj falt, unb tljun alles ,
was fite tlmn, entweber aus £<$, überaus
©ewümfud)t, unb n>urt>en eben bas votber
bas ?[>ab jftljum tljun, wenn fie bei) unsgrof*
fern Dveidjtbum unbÖjre ju Ijoffen r>dtfen)«
3* felbjt, fage td), Da i* nod) ein fj>apif>
war, haftete biefe trüber, alö sjMgfjärben ,
wabrljafrö unt) fcon ©runbe &e$ #erjenS,
aus groffem (Eifer für ©Ott unb bieOveligtV
on, niebtaus ber geringen ©ewtoober
©tfuebt-
3, €nbltdj , t^a id) einsmals un&erfebens
über etliche feüc&er bes 3of>ann £uffens
fam, unbfalje, ba§ bie beilige (Sdjrift fo
mdd)tig unb fo rein barinnen abser>ant)elt
war, fing icb an barüberur ermannen, war*
um bod) gleid)wol ber ^abjr unb bas (Eon*
cilium einen folc&en unb fo groflen 3ttann
verbrannt bdtten; Td)hrg bas 93u'd> voller
©d>recfen alsbatb ju , unb febopffete ben
Slrgwotyn , es mochte @5tft unter betn #onig
verborgen liegen, womit meine (Einfaltigfeit
angefteeft werben formte. @o gewaltig l>at>
te mid) ber^ftame bes ^abfts unb Concilii
bejaubert unb eingenommen.
4. ^bernacfybemesbemjenigen, ber mid)
ton ^utterleibe an ausgefonbertbat, gefak
Im, ba§ er mir bas ®itö bes Qkrbet'betrS
offenbaren wollte, Ijabe td) in bem t>ielfdl>
eigen Äampffe, benid) mitSfetfdjunbSMu*
te barüber 6atte , bte btfttn Banner, t>k
id) Ijaben formte, nacbgefd)lagenunbm9la*
tbegejogen; inbem id) mid) befürchte, es
mod)te bas£id)t, basinmirwar, ginfler*
tilg feun. @c gar trauete tcl> mirfelbernicbt,
wegen ber £dnge, ber freite, ber ^iefeber
pab|ltf*en 'äRajefrat, t>o'n welker id) bfo
ber felbjt audb fteif unb sejle geglaubet hau
te, fie würbe wm ^eiligen ©eifi regieret,
unb forme nid)t irren; bis id) nadjgebenbs
ein wenig gefeljeiber wart, inbem W $>a*
piffen auf meinen deinen (fed)armü|el unb
Sßorfptele &war vok bk ^Bellen bes unge*
jlümen SfteerS (wie3ubaSrebet,) fcorgorn
braufeten , aber nichts als ifyu eigene <&d)an»
beausfdjdumefem ©araufftengid^ben
^abjt fürfcerbäcb-ttgut Ijalten, unb aKmdty
lid) $u fceradjten; unb enblid), t>a feine Q3er*
tljetbiger feine <&d)md)e fcerrietben , ja i(m
t)ielmer)r terlieljen , burd) tk Ö5uci)er, in
weld&en cittl ^:anb entbaften war, i&n gar
für ben ©reuel bere93erwüftung, ber txx
(le^et an beiliger <&tattt, ju fyaltm.
s. S)a fteng fid) tk jreube meines $er*
jenS an, unb id) fa&e mict) naci) allen benen
um, t)k ber ^pabff als ^elerüerbammtunb
\>erberbeet t^atte* 5>iefe lobte id) für ^eilige
unb ^ftdrtorer, abfonberlicf) beren gottfelige
(^d>riften unb Q3efenntnij?e id) frnbenfonn^
te; bep benen anbern aber %k\ti§ bafür,
fie waren entweber nid)t überwiefen worben,
ober r^dtfen aus einem (^cbwadjbeitsfeljlec
geirret, berir)nenncd) wol l>dtte fonnent>er^
geben werben, wenn ^k ^apiflen bdrten bem
diatl) bes heiligen fj>ault folgen wollen, ber
M fprid)t : ©0 jemand von einem Sety
übereilet voivb, öembelfetwieöer jurec^^
te mit fanftmütbtcjem CBetpe , tbr, öie tt>r
gei|iltd?|ey6: unö ftebe auf biet) felbfJ,
Oaß 6u «id?t auet) t?erfudbet voetbtfk*
(Sie aber lieffenfid) beS Satans ^Bntktuu
ben , unb fjerrfc^eten ^et. ^ie (^cbafe €ljri*
ß mit (Strenge unb ©ewalt, wk ^edfiiel
rebet ; unb boren aud) nod) nict)t auf, ber--
gleid)en ju tf)un»
6. Unter biefen.aber famen mir auet) biefe
trüber oor, biefie^igbarbennennetet^bie
mir aber j'e^t nicl)t fo tjerbaßt ferm, aH fie
mir ehemals in meiner ^abftereo waren,
j^arnad) fanb id) an ibnen baS einige unb
grofTe ^unber, t)a$ irr ber Svircfce bes ^abj^s
348
3?) lieber ber 23ruöer in Boomen (Eonfcßton.
349
fajt unerhört mar, nemlid), ba§ biefe £eu>; (Seelen geftifyret morben ftnb, welcher iftge
te 3ttenfd)enler;ren Mfette^ festen -,_ unör. fo^- lobet tn ^tDtdfett, 2fmen.
wl fte fonnten, tn Dem ©efek beS vg)(£rrn
fordeten <£ag unb^acfet, unb t>a§ fte in
ber ©cljrift erfahren unb gefegt waren; t»a
bod) im ^ab|irf)um fclbft t>ie Magiftri no-
ftri bie (£d>rift ganj bereite fefeten, unb
8» kommet in biefer iljrer SSefenntntf et*
man einiger Unterfd)ieb für, t)ie ©ebrauefee
unb Zeremonien, ober eljelofen (s^tanb be*
treffenb:, fo follen n>tr bebenden, ba§ niemals
in allen £ird)en alle ©ebraud)e unb ©emoljto
nur mit berfelben 3:jtel prangeten; etliche, Reiten gleich unb einerleirgemefenfei)n,nocf)
aber t>on i&nen baS heilige 35ibelbucf) aud)
niemals gefef)en hatten. 2Biemol es anberS
nicl)t (jat f ommen tonnen: inbembie(§pra*
eben lagen, nid)t allein i)k ©riecbifc&e unb
£'braifcf)e, fonbern aud) bte £ateinifd)e; fo
mußten ifynen einige ©djrifttfellen not&men*
big ganj bunf el bleiben. 2(ucl) biefer SJe&Ier
mar beo ilmen: inbem fte ftcb bor ben ibe*
den unb ^fimpffen ber (^opl)ijTen unb 9tton<
die l)üten mollten; fo legten fte fiel) gar nid>t
mefjr auf gute $\untfe unb £Bijfenfd)aften ,
würben aud) aus Sfrmutfjbarau gelungen;
belegen fte ihr 23rob mit ber -öanDarbeit
üerbienen mußten.
y. 5lber je|o treten Seute Ijerbor, bieftcl)
barinne befier umgefe^en l)aben, unb frei;er,id)
min nid)t fagen berühmter unb bejfer, ftnb, baf?
idj Ijojfe, fte werben bei) allen wahren <£(jriflen
anqenel)m unb beliebt fet)n;alfo, bagmiraud)
&&tt unb bem Sßater unfers $<$ rrn 3©
fu€()rtfti ben grofren ©anf abjtatten muffen,
ber nad> bem D\eidjtl)um feiner #errlici>feit
biefeS £id>ts feines 2BortS aus ber ginfler*
wtg l)at ()er&orleud)ten laffen, auf bag er in
uns aufs neue btn 3:ob serftorete unb baS
£eben erleuchtete. Unb mir fyabenfomol ily
nen als uns \\i gratuliren, ba§ auü) biej'e*
nigen, bie mir unter uns felbft üoneinanber
ferne maren, nacl>bem bie(^$eibemanbbes
5lrgmohnS, t^a mir uns untereinanber für ^e*
^er anfaljen, abgebrochen ift, nalje morben,
unb ;ugleid) mieber ni einem ©cbafftalleun*
fetjn l Smen. S)enn biefeS lafien bie Um^
flanbe unb Slbmec^felungen ber 'ÜttenfcfyeR,
£anber unb Seiten, nid)tju, menn nur W
Eebre beS©lattbenSunb£ebenSin i^rer9Rid)#
tig>hit bUibt ©enn biefe foll einerlei) fetjn,
mie Paulus jumoftern erinnert: £ureÄe#
be (fpric^t er i€or.i,ioO fey einerlei
^Cßieberum: 2(uf öaßt^tr mü einem ITJun*
öe lobet <35<D£i, unö Öen t>ater unfers
4$rrn 3Cgfu (Ebripi. ©etrn' baS la§tif)r
guflanb nic^t ;u, bajj ber @l)ejfanb bei; i^
henfofrei), mie bei) uns fet>n füllte. 3n^
befen ift bas genug, ba§ man lehret unb
glaubet, unbefc^abet eines /eben glauben
unb ©emiffen, es fei) einem (eben erlaube,
unb tf)ue feiner (gunbe- ^)eromegen bitte
id), alle gottfelige ^)erjen mögen ftd) auc&
biefe ^3e!enntni§ ber trüber befohlen fepn
faflen, barinne pe beutlic^fe^en werben, mie
gro§Unrec&t manif>nen getl)an, bo$ fte fcon
ben ^apijten bisher ftnb t>erbammt unbüer»
folgt morben«
38) Sßorte&e
Ueber fHobert 35arnS Söu<^:
ttom geben ber ^dbfle/
ju Wittenberg 5(nno jf^ gebrueft,
(S^ufebiuS, meilanb 55ife&Dfut€afarien,
<S5 ber treffliche Sttann, (wie i^n ^»tero^
ni)mtis nennet,) bat in ber Qtorrebeüberfet*
.,ne ^ircben^orieeglimpf!id) über feiner
ter ben einigen Wirten unb Sßifc&of unferer^orfa^ren ^ac&lafigfeit, ober bte^bofe
^etten
■ ■ I ' IUI
g^o III, Vwttben ubev unterfcfcteöene von anbtvn uerferttgte Schriften. 371
gcitcn geflagt, wann erfteb befd)weret,bafj
er einen ungebahnten 2Beg geben muffe, unD
wenige £eitjterne babe, benen er in fo grof«
fem #erf folgen forme. 2Bann mm fcie3\if
cbettbtftorie in bec bamaligen alleren ober
nad)f!en nad) ber alteren ßtrdben bermaf*
fen iß Ijintangefe^et worben, oon benen £eu*
ten, weld)e an ©eijl unb gleiß oiel tti*
ci)er als wir Sftadjfommlinge öemefen,ot>er
wenn bk ßirdjenfadjen, wegen Der fdjliuv
tuen Reiten, bermaffen feon oerloren gegan*
gen, t>a§ ft'e feine #ifforie binferlaffen,e fcie
biefem sroffen Sflann ©nugen getljanljatte:
fött)iUr)6d)fl biüig fei)n, bagwirbeftogrof*
fere ©ebulb mit unferer £ßorfabren Ütacr)/
läftöfeit tragen, -welc&e lange naeß benenn
felben in einet; oiel üecbetbtcru unb oerwor*
renern Seit ö^^>^/ aud) woliljnenfebr mit
in ®eifr unb Sletfj nachgeben. ©a§ n>tr
berobalben f aum etliche jerriffene ©tuefe ei*
ner#i(ioriemet)r, als eine $ij!erie felbjt
übrig t>aben. 34 S^ube aber einen all*
mächtigen ©O^ (mc unfer €t)riftltd&er
©taube fpricbO, o&w Neffen 9*art> unb 5ut>
rungfofcbeS (wie alles anbere,) nicl)t batge*
fd)el)en f 6nnen. £b aber biefeS ©£)tf auö
gom ober ©nabe verlanget, laffeid) anfeü
nem Ort gejMlet feon: »oute lieber, e$\x>a*
re ein geid)en feiner ©nabe, forge aber, es
fei) ein gornjeid&en. (8£>tte$ SBarmberu'g*
feit if! es niurfd)reiben,rbag er bencnSuben
tag ©rab Sflofls verborgen, ba§ es niemanb
jmben fonnen, bamitniebt bi§ $ur 2(bgof*
eerei) geneigte Söolf an fold&em Ort einen
Tempel, 2(ltarunb ©otteSbienft anrid)te,
unb enblteb Sftofen in ibrem ©ott macbe.
£)bwol mit fptöer feiigen ©fite ©Ötteg
wenig auSgerid)tet worben, inbem bk gotfr
lofe £eute (tat* bes einigen üftoffenid&tsbello
minber fo oiel ©o|en erfunben, als ^)ot)en,
35äume, Brunnen unb ©äffen waren,
llnb fo f ann man es> aud) für eine 9ottlicr)e
SSarmljepigfeit galten, b<$ er »teler alten
$ird)enoafer #iftorien Ijat laffen unterge*
ben; ba§ wir aud) fogar von feines 2fpo>
|Ms ^^aten (auffer bem, was in ber 2Jpo*
jiel ©efcbidjt beridjfet wirb,)gewiffe 9?ady
rtd)t t)aben, bamit wir nid)t €f>ri(ium oer* ;
laffen, unb bagegen bte |>eiligen alfyu 6od>
erbeben uub anbeten mod)ten. OTiewol
au(f) biefeg wenig gefruchtet, t)a burd) wu
brigeö Öinratben bes Teufels man fo viel
^eiligenbrenft erfunben, bajj wir aud) er^
^\<S)tttm \»g)eiligen, j. & igt. €atbarina,
Barbara, Urfula, ^Zargaretba, it. j@t.
^briflopb, ©eorg, Ülod)o, unb un^ablig
anbern (£%en gebienet, fo greulieb, Daf
aud) ber 3uben Öbgottereo für nidjts t>a$t*
gen nr red)nen. ©ann fo l)at frd) ©Otte^
^öarmberu'gfeit in feinen ©rimm, \vk wirö
oerbienet, oerwanbelt, \\>k Paulus ^uoor
gejagt: gr wirb ibnen frafti.je 3trtbumer
fenben, ba§ fte glauben ber £ugen, ^t)eil fte
ber 2Babrbeit niebt b^ben geboreben wollen»
2ttfp t)at man Cb^il^' «nb feiner treuen 3eu*
gen, ber^lpojtel, Q3efenner, unb ^artüä»
rer, nad) unb nad) oergeffen, btö enbltcf) art
ffatt berfelben auff ommen ift ber mm ®pr
(TuS, b. i ber ^ntic&rifl, ber ftd) in bem
Tempel J©OtteS mit feinen neuen ^eiligen
gefegt, unb bkjmimßcit beiffen anbeten,
welche weber unfere 33afer, nod) er felbft,
nod) wir f annfen. Unb biefe liebe neue ©6r*
ter bat er mit 2fblaf?, ^ird)en, ©olb, <5iU
ber, €belgef!ein unb all anberer ^oftbar*
feit gelieret, unb bie &inber benen Anbetern
umfonft auögetbeilet, wie Daniel geweiffa*
gct. gu biefem gome ©Otteö f ommt uodb ,
ba§ wir nid)t einmal , eine vici)ü^ unb ber
©ebübr nad) eingendjtete ^ifloriebiefe^Un*
tbierö unb neuen Cbrifft böben, ba feint
<^cbmeid)ler beffefi <gd)anbe bermaffen be^
fkifiert, unb feine falfd)e ^ugenben geruf)*
met, aud) allenthalben bie gemalte @d}üp
3JQ
38) Uebet- der 23ruöer in Öol^men Confeßtom
3f*
fei unb crt>id>fefen 93annf?ral erhoben ; ba'
ijero fteiljn ntd)t nur als einen (Statt (jalfer
@.Ötf cö auf bcc SCßelt, fonberu alö einen,
ber (jalb ©off unb Ijalb Sftenfcbfet), Cbömtt
t>aö fc&euflic&e 35i!b W(lo, unferm 4b@rrn,
mochte öerglid)en werben,) ja ate einen n>
bifdjen ©off Mrmä&Ieten ; unb bod& alfo,
bag'man ij» me&r, afe ©£§:$: 'felbfl,
furzten unD. anbeten muffe, n>te Paulus
geweiffagef» £)iefer ^enfd) ber (^imben
unb itinb bes 33erberben$, ber fünfenbe
SBurm, fatf® au« ©£>«** fc&recf l'icDem
über Die UnbanfbarFett ber Sftenfcjjen enf>
brannten! gorn unter jfanben, anbiefenma*
je|f atifäjenOrt ju fefcen ; wetd>e$ öietteidjjt nicfjf
gefd)efjen .eber ifym nidjt fo glücflid) gelungen
wäre , wenn feine $tj>af en uon eflidjen get reu*
en ©efcr;td)tfcljreibern wafyrljaftig unb eigent*
lieb befd)rieben, mit fein fromme £euf e babiirc^
waren ber ©ebubr erinnert worben. €*$
fdbeinet jwar, ba§ einige ben abfc&eulicljen
©eftattf biefeS &illifcr)en $fuf# um efwa^
gerodjen, aber ben unfldt&igen Körper felbft
baben fte nid)* fmben nod) ans £idjt bringen
Innern Q}om dürfen fagt man, wielje§>
lieb er bie Ijeiligen orte unb Dvefopen ber
^eiligen entuuebre, weld&ed eine^greulidje
@ac^e ifl, unb billig aHe fromme teilte er*
innert, wiber biefen wutenben (Engel be$2fb*
grunbs ju beten, unb ju banbeln* 2£amt
bu aber gegen biefen ©reuel bieaüerbelligffe
Jpeiligfeit be£ Statthalter ®£>fte$ auf
€rben balfeft, fo wirft bu befi'nben, baf? ber
flirte, allein gdnb ber ^irdje, afkökib*
lid) Derwtifle nwb febaube, tmmiffelfl aber
bo$ jebermann an €fjrijlum p glauben &er*
flatte« $tber tiefer greunb, ja biefer neue
Bräutigam ber dreien , (jefliget alles leib^
liclj, ^erpentö aueb mit fcbrecftidjerQMen.
&>ic 5re^l)eit aber, an €briflum jti glauben,
Stattet er fogar nid)t, ba£ man aucl) fcon
bemfelben nid)t fid&er muefen Darf* ©er
&utr;eri 8<t?nfcen 14, ?$elf .
^urfe brin.gt 5v&iige unb Jurflen mit ©e*
waft unb Waffen unter (?$, na$ Krieges*
mariier, tt>ie man rebet : biefer unfer neuer
©ott. unb neue ©jrtfftts aber bat afieseif
bie heften Könige unb Surftet mit betrug,
&fl, £ugen unb allerlei; gottfofen ^raettfe«
geplaget unb unter brücf et, bis er'ffe bafyn
gebrad)t, tx\§ fit il>n mit bem feligen ^u§
feiner allerljeiligflen Snffe angebetet €^
muffen bicr) tjerfiud)en Die 98«flttc6et be^
$ages, bie ba bereitet ftnb 31t erweefen be»
SeDiat^an, $(men* 3tf> ^abe biefeö au^
grojfem Unmutlj unb Unwillen auögefd)te,
ob ic& mod)fe einige €l)rifllid)e fromme $ee*
\en aufbringen, ba§fi'e,waö immer möglich, •
öon ber pabflftd&en ^rannet; unb feiner af^
lerljeiligto ^{'r$en am benen 4Ji|tor*en$u*
fammen fud)en mochten» ©enn bie ben
©eifl €f)rifli l>aben,ewiffen mty, baß, \x>a$
ftebiber biefe^lutbuifige, gotte^laff erliefe
unb firebenrauberifebe $me be^ ^eufek
lefen, reben unb fd)reiben Tonnen, ba$l4&
fte unb angene^mf?eS)anfopffer ®£>tt bem
^)€rm fo. 3* J»ar , ber id& anfengg ber
4)ifforien nid)t fef)r funbig war, Ijabe ba§
$abfltf)um öon ferne aus ber ijetligen @cbrift
angegriffen, j'efoaber freue td&mid&^rjfi^,
ba id) fe^e, wie anbere ba(felbeatid)t?en^'n^
ten, D. t, auef ben #rf?orien angreifen, «nb
bunfe mi$ ganj $u triump{)iren, ba icb je/
f)e, wie H"«nb flar bie ^ifforien mit bet
©d)rift eiitfümmem S)enn was jc& au^
^>aulo unb Daniele gelernet «nb gele^ret,
baf? nemli^ ber ^abft ber ^iberwartige
®&tte$ fe^, baß fc6rei;en gleidjfam bie $i*
florien, unb weifen e$ mit Ringern, und
geigen ben ^Dlann felbfi etgentli^* llnfer
lieber »&€rr 3<£fa$ €tyiftu$t ber biefen feto
nen 2Biberwdrtigen «iit t)em Dbem feinet
buntes in tobten angefangen, wolle i^n
baibe mtt bem ^ag bei? £tfdjemung feiner
guf unft t)5nig jerftoren. ?lmem ®o ! fpre^
3. cfjf
^— — w — wip^' -I" mm ^ ■■■■■■ ■ u ... .., — - - -,-■■-- ■ ■ , ■■—»■.» . ■ ■ ■ i "mmmmmm^m*
3f« III, X>orre&en über unterfdneftene ron andern verfertigte Sd?rifren, 353
d)e utit» bete, unt> tl>ue barju, wa^ erfann,
wer baß üveicfc ©£)tte$ unb feine ©eligf eit
lieb &<*(♦ Strien»
« 11' n ni -ii ■ 1 ■ 1 m*mmm*+m*tm—mm
39) SSonefre
Ucbev gormnt erflärima tw
©omttäaltcben @pifte(m
Änno K37*
fSJ) ban!e ^Cft t>em <£ater, burd)3&
Ö& fum Cljriflum unfern ^rrn, esgefye
mir, wie es n>ill, Dag icb bod) fo t>tef erlebet
fyabe, ba§ man auf ber £anjel je£t muf?
2um wenigen ben ^ert bes Mangel» unb
€pifM lauter unb rein prebigen, bamitgar
twjablige Abgötterei), fo burebs ^abjftfyum
in bie&ircben eingetrieben, tdglidj je mefyr
unbmefyr aufgetrieben werbe, weld)e$ niebt
weniger ijr, benn fo wir tdglid) füllten feljen
Diel Teufel ausfahren bur<$ ®Öttt$ ©effl
SCBiewol ber Teufel ffcb getroft wehret, faft
freuend) tobet unb poltert, btybt burd) fei*
m Sttgenmduler, un^ feine ^pranneri: unb
mt er feinen £)rad>enfd)wanj burd) bieStV
genmäuler mibtiü) reget , fo brauet er aud)
fcfyrecr5 M) burdj feinen £owenrad)en, bie %$*
rannen* Aber es will ibm bod) niebtö Reifen.
0. £>enn erlaufet (@5£>tt £ob!) aud)bep
ben ^apiflen felbfr niebt meljr auf ber <kaw
jel, \x>ie ©t. Barbara ^elfe |«m ©acra*
raent, ©t <H>ri#opbelwiber jdbenben$:oby
©t. feeorge im Kriege, ©t. £rafmu$ im
Mafien, unb bergleicben ^eiligen S)ienjl,
25ruberfcbaften, 2Ballfcu>rtenjc. tlnbbie
bem £utt)er fpinnenfeinb, fonnen foldjeS
felbf! niebt mebr f)6ren, .. 3ebermann will
bennod) nun £bri|lura b^ren, unangefe^en,
ba§ bem *}3abft übel gefalle. SCBeldjen pe
au$ nun wol fo feljr furd)fen,burcbben£u'
tfyer geleitet, aU bm rot&cn £6mg im f ar*
tenfpiel, o&ne was jie un$ tum 'Seebruj?,
wiber iljr ©ewifietv tt)un, naebbem fte ent*
weber DerfTocf t ober tnö %län fommen, mit
§ljren nid)t juruef e fonnen*
3. 3dj bin nun jwanu'g 3al>r in be$
$>abfTg 33ann geweft, ^abe aber benfelben
nod) nie gefftblet ; (®Ott £ob!) @o iftber
tyabft aueb wieberum jwanjig ober mebr
3aljr in meinem Q3anne gewefr; ob er ben*
felben gefielet babt, baß lag idb fte fagen
ober febweigen, gilt mir gleich $)?icbabec
btmfet, biefeunb bergleid)en Q3ucbleinjet*
gen an, uoa$ er gefüljfet l)abcf noeb fuble,
unb Ijinforter fublen mfijfe» ®enn e^ if!
ibm,waf)rlid),nid)tjukiben, b$ bie beilige
©dbrift an bm §:ag fomme ; berfyalben
wtmfd)te icb oft, ba§ aueb über bieeganje
^5iblia ein furj Comment gemacht wäre für
bit ^rebiger, fonberlicb im Zatän. ^ie
ber gute Siftaun, Nkokus de Lyra, üorge^
nommen bat ^Öeldjes Arbeit niebt ju wr>
werfen wdre, wo fte gebeflfert würbe»
4. ©enn e^ mü§M)ber ^nbed)ri|!f!er'
ben, niebt burd) Sttenfdjen ^)anb necb ^unb,
ba$i% burd)^enfd)en ^flad)t unb ^Sei^
b^it; fonbernbureb ben ©eiftbeö ^unbeö
febnfli, wie ©t. Paulus weuTaget* €f)t^
jli'^unb aber ijt fein.28ort unb feine ^re#
bigt, \m er fagt SSKattb. 10,9 : 3<b ™M
cud) tißtmb unb VOm^tit geben :c. unb
im ^3ropf)eten 3eremia : iDu foüt mein
IVunb feyn, wo öu bae ^oftlicfee vom
öc^noöen fon5evn wirf*. Unb $u ^ofe
fpr id)t er: Tlaton foö öein tHun6 feyn,
unt> bu fbKtPbarao(Bott feyn. aSföof. 4/«^
5* ©artim lajfet un^ getrof! fortfahren,
unb bit ©ebrift frifc&unb reine auf bie ^an^
je! bringen, babureb ba^ Q^olf ben #£rrü
unb ^)eilanb 3<gfum €^rij!um red)t unb
wo^l eifenne, fo fallt ofyne ©djwerbtfcbfad;*
gar leic^tlicb ber üllerbeiligfte ^ater, mit
©t. Barbara, Catbarinen, ^argaret^en,
auc§ mit ber Söeronicfen baß, nnbvoivb fet<»
3f4 40) %uf (paleatn Capeüa «ätjiorie pom^ersog $u ffl&ylanfr. 3tf
ne groffe £>onnerart, ber fdjrecf liebe 33ann, | als wäre man babet>, unb febe es alfo ge*
(gleic&wie ber ajle^fafm fagt,) ju (Staub, | febeben, alles, was t>ort>in,bie 3Borte burdjf
benberSCßinb uijtreuet ; wie es Denn am $ä? Die Se^re m bte£)f)ren getragen baben. Ste
ge ba flef)et. £>enn t>or be^ Suf^er^ Seiten ; ftnbet man bet)be , vok b(e getban, gelaffen,
bätteniemanb fonnenein 3abr bleiben f>orj gelebt (jaben, fo fromm unb weife geweft
Des ^abfis gorn; fe|t fpotten i'bn aucb fYnb, unb wie es t'bnen gangen, ober wie fte
bte, foi&mW« Suffe ftifletu ©Ott, ber 25a
ter unferS lieben $ßxm 3^fu €bri(li, ein
©£>$§: ber OBabrbeit, unb ^Bafer alles
Profis unb greuben, wolle fein angefangen
3Berf (wie er uns fokfjes aueb $u bitten
bureb feinen ^eiligen ©eijl eingegeben, buref)
feinen lieben (Sobn uns geleitet unb geboten
bat,) fcollfttbren, unbgewalfiglidjuun€nbe
bringen, ju fdneö Samens £ob unb ®>un,
uxfo aller ©laubigen ©eligfeit , $um enbli*
eben Urtbeil unb Strafe bes ^abjftbums
unb feiner Abgötter, bes <&at<in$famt fei*
nen€ngeln! $men,2(men.
40) ^Sone&e
$taf ©aleatii fiapead #tftorie
Sinno 1538»
1.
^ fpriefyt ber IjocbberitbmteÜvomer, Var-
' ro, baf; bte allerbefte 3Beife ju leljren
fei), wenn man ju bem <2Bort Krempel ober
33eofpiel gibt» SDenn biefelben machen, ba§
man bk Svebe flarlieber wrjrebet, aueb t)iel
leicbter behalt: fonfr, wo bk fHebe obne
Krempel gebort wirb, t^k gerecht unb gut
fte immer ift, beweget fte bod) bas #erj
nid)t fo fefer; ijt aucl) niebt fo flar, unb wirb
niebt fo tieft bebalten, barum iftes ein fejjr
f oftlidj £)ing um bte £iftorien, £)enn was
bie^bilofopbi/ weife Seute, unb bk ganje
Vernunft lebren ober erbenden f ann, bas jum
ebrlicben £eben nü|lieb fep, bat tfbtbk <$i*
Porte mit Krempel unb ©efebiebten gewak
tiglic&, unb(lelletesgleid;famöor biegen,
belobnetftnb; auti) vck^mm^rokhk ge<
lebt ^aben, (0 bofe unb tmöerflanbig gewefl
ffnb, unb mc fte baffe berief fmb*
2, Unb wenn mans grwnbltcb beftnnet, ft
ftnb aus ben £if!orien unb ©efcl)tcl)ten, fafl
alle ü\ecbte, ^ünfle, guter 3Ratb, ^ßar^
nun^, ©rauen, ©c&reäcn, ^ruften, ©tar^
fen, Unterriebt, Sfefld&ttgfeif, ^eisbeif,
^lugbeit, famt allen ^ugenben 2c. alSau^
einem lebenbigen Brunnen, gequollen: bat
maebt, bit #iffarienftnb nicbtsanberS,benn
Neigung, ©ebdcbtnif, unb^er^mal gott^
lieber ^erfe unbtlrtbeile, Vöit erbte ^tit,
fonberlieb bie^enfeben, erbalt, regiert, bin^
bert, forbert, (Träfet unb^ebret, naebbem
ein i'eglicber öerbienet Q5ofes ober ®uk$*
Unb ob gleiebüiel ftnb, biee©ött niebt erfen^
neu notl) aebten, nod) muffen fte fiel) an bit
Krempel unb $ifbrien f!offen/ unb fureb^
ten, Mi i'bnen nidjt aueb gebe, vek btm
unb bem, fo bureb bie4?ifforien werben ffe^
gebtlbet, baburef) fte harter bewegt werben,
benn fo man fte feblecbt mit bioffen Porten
be^ Öved)t^ ober Sebre abbalt, unb t'bnen
webret; vok wir bennlefen niebt aMn in
ber beigen ©ebrift, fonbern auef) in tien
bepbttifcben ^fiebern, wie fte einführen unb
üorbalten ber ^ßorfabren Tempel, 2Borf
unb ^OBerf, wo fte etwas erbeben wollen betj
bem \Solt , ober wenn fte sorbaben ^u leb*
ren, ermabnen, warnen, abfebreef em
3. S)arum ftnb aud) bk ^i|1orienfd)ret>
ber t>i^ aüernu$ltd)|Ten Zmtt unbbeflenMy
rer, b$ man fte nimmermebr gnug !anneb^
ren, loben, ober banffagen, unbfoüteba^
,fet;n ein 2Betf ber gvoffen Ferren, als^ap^
' 2 fer,
356 III. Dorucöen über unteifct?iebene von an anöevn verfertigte Sd?riften. 357
fer, Könige ?c. tne ba ifjrer B^ #$°*
rienmit g(ei§ lieffen fcljreiben, unb auf bte
£ibrareo üerwaljret, beilegen, auefj fid) fei*
ner Sofien laffen bauren, fo auf folebe to
re, fo fficOtig ba^u waren , ju galten unt)
|u ergeben ginae; rtn'e man fiebef, fonber*
ltd> in Den Q3ucbern ber fKid&ter, Röntge,
€brom'Fen, baß bep bem Sübifd&en SßolF
folebe Weiftet finb gefh'fftet unb gehalten ac^
reell; auc& beo ben Röntgen m Werfen, bie
fbfd)e £ibrarep m ^eben gehabt fyaben, aU
man aus bem Q5ucb £frd unb fftebemid
weljl üernebmen Fanm £5aju Ijeutiges ?:a*
ge$ bie Surften unb Ferren muffen t^re
Canjele» ^aben, barinne fieiljre eigene, bep
be, neue unb alfe@acljen aufgeben tmbbe»/
legen; wie fcielmefyr fodf man bie ganje3*if
übet' i\)tet> ^Regiments, eine Morien fcon
allen, oberem wenigffen t>on ben gewege*
neffen (Sachen, faffen unb ben 9}ad)Fommen
Gintec fiel) laffen.
4. Unb waö fyaben wir £)euffcljen mebr
lü flauen, benn baf? wir unfrei* feorfafjren
&or faufenb 3abren ©efc^id&te unb @renv
pel niebt baben, unb faß nichts? wijfen, wo
wir bekommen finb, obn \m$ wir auf am
berer Nation $ifiorien brauchen muffen,
bie tielieicbt aus 9?otlj, als $u ifjren £'bren,
unfer muffen gebenFen. £)enn wert ©£>t<
reo 2BerF obn Unterlag ttor ficf> geljet, wie
©jrillus fprtc&t Soft. ?/ 17 j Sftetn Skter
wirFet biß bafrer, unbidf)audj;fo FannS nid>e
fehlen, es muß ju jeber Seit etwas merFlicbs
gefc&efjen feon, bas man billig metfenfoltte^
unb obs nidjt alles timte aufgelefen wer*
ben, baß bodj bie wicbfigflen ©tuefe aufs
f&r$e(te behalten würben; wie benn fold)eS
etlsdöe gemepnet (jaben, bie fcon bem£)iere>
tid) Don Q3aren, unb anbern Üviefen, iie*
ber gemacht, unb bamittfiel grojfer@acf)en
furj unb fä&Icd&t bargegeben baben.
5. ${ber es ge^rt baju ein trefflicher
Sttarm, be% ein £owenbera (jabe, uner*
febroefen bie$Baljrbeit 311 febreiben. ^em
ba$ meljrer 3:()eil febreiben alfo, baß fie i(j>
rer Seif Safler ober Unfall, ben *£)erren unb
Jreunben ju Rillen, gern fcfjweigen, ober
aufs befle beuten : wiebcrum,geringe ober niä)>
tige $ugenb all^u fad) aufmu$en : wieberum,
auö^unfü^re^^aterlanbe^, unb Ungunfl
ber gremben tk ^ijiorien feßmuefen ober
fubeln, barnadb fTe;'emanb lieben ober fein*
ben. £>amie werben bie *§iftorien über bie
Wlafte fcerbdebtig, unb ©Dtteö^lBerf föänb'
lic^ öerbunfelt; me man ben ©rieeben
(Sc&ulb $bt , auc& beß ^abfl^ ^eucbler b&
f>er geiban unb noeb tljun, unb jule|t ba*
bin fommf, baß man niebf weiß, m$ man
glauben foll. Slffo fcerbirbe ber eble, febone,
§odbfte ptn% ber -?)iflorien, unb werben ei*
fei 2Bdfcber barauS: baömacbef, ba§ foleb
boeb ^erF, v&ifrorien ju fd)reiben, einem
l'eglicben frei) flebef ; ber febreibef benn unb
fd)weigef, lobet unb fcfy'lf, m$ ifym gut
bunFef.
6. ©arum follfe big $mf Don&o^en "Beu^
fen, ober je üon woblbeflelleten teufen ge^
brauebt werben, ©enn weil bie £ijtorien
nid)t^ anbern, benn .®Ottt$ 2BerF, ba$
i)l, ©nab unb j3orn betreiben, welchen
man fo billig glauben muß, aU wenn fie m
ber ^Biblien flünben; foüfen fie, wabrlicb,mit
allem f)obefen gleiß, freuen unb^lßabr^
(jeit gefebrieben werben. 5lber ba$ wirb
nunmehr, aebf icb wol, niebt gefcbef)en,
eö Farne b'enn bie Orbnung wieber 4 bie bey
ben 3uben gewef! if!. 3nbe§ muffen wir
un^ laffen begnügen an unfern Morien, wie
fie finb, unb juweilen felbft benFen unb ur*
tbeifen, ob ber (Sebreiber etwa auö©unfl
ober Ungunfi fcblioffere, J« *>iel ober ju
wenig lobet unb fcbilt, barna($ er ben Zew
fen ober @acl)en geneigt ifi, gleicbwie wir
leiben muffen, baß bie guljrleute in fold&etn
lofen
■ ■ -" ■--'■ ■ ..... .■ - - ,,,.— ,„■ - ,
3^8 40 Ueber ITienii &ud)Uin, vok ficfrein €fyvi{l gegen attevley £ebre haften foH. yfr
Jefen SRegiment, ben SCßein übet' Zanb mit
ÖEaffer fallen, ba§ man Den reinen ge*
tiad&fenen 3:ranF ntdbt feigen Fann, unb uns
begnügen faffen, ba§ wir boci> baö meif?e,
Aber etmas batton Frigen*
7« $lbtt bitftt #ifbricuS, Galeatius Ca-
fceila, flehet mid) bennoefr an, als ^abe er
sollen einen red&terr^)i(forienfd&reiber geben,
unb bie ©aefren niefct mit meitlauftigen m*
geblichen SOßorten, fonbern Furj} unbgrünb*
lieft bartbun, unb ift gfeicfjmol eine folebe
©adfje, t>te mobl ju lefen, unb ?u behalten
i(!| als barinne man aud) moljl feljen Fann
©ÖtfesSOBerF, mie munberfief) er btee^Kcn^
fcftenFinber regieret, unb mie gar bofe ber
Teufel ift unb feine ©lieber; bamit mirler*
nen <&Ott furzten, unb feinen 9lat(j unb
^ülfefucben, bepbe in groffen unb Fleinen
©ad&en« ^emfepM>unb©anFin£migs
Feit, bureft unfern ^rrnS^fumSljrifTum,
2(mem
40 S3orre5>e
Uebet Syenit S3u^!ein: Sßte
fiefc ein efjrijt gegen allerlei) Seljre
galten feile, 2lo, 1538,
1»
jeg muffen mir uns ergeben, ade bk, fo
mir Cljrijten finb unb feiig merben
mollen, baf in ber €(jrif!en&eir Feine 3Rulje
nodS>$(ufl)üren ift mit@ecten,efalfcl)enQ5ru>
bern, unb allerlei; Teufels 2Büten, ber @a*
tan mill.unb mug unter ben ^inbern ®Ou
feon, #i.ebamj,& <2Bo aber ©atan unter
biefefbigen fommt, unb üon ©Ott Urlaub
unb bat Söerfyangen Frigt , bk frommen
ßinber ©£ttes ju fcerfiicien; fo geljets an,
M merben bem *g)tob bk ©d&afe gerau*
bet, ba fcbldgt ber Bonner fein ©eft'nbe
tobt, ba Fommet ber 2Binb tjon Ritter*
nadfjt, unb reiffef feine «Säufer um, unb murget
ifjm alle feine £inber. aber bas ift nicfyt gnug ;
fonbern jernaclj muf? auefe fein £eib unb (Seei
leiben allerlei) sjMage , bis autf) feine eigene
Jreunbe iljn bajv plagen, unb fein eic,en <2Be&
ifm fpottet.
2. Sftan lefe bte »gu'flortam eccleftaflicam,
famtbergleicften, unb febe mit gleig brein,
fo "mirb man fmben, mie t>on Anfang ber
Cljrtften&eit folcj) muffe <2Befen t>on@ecten,
Srrtljum unb allerlei) Slergernif gemeft ift
baf? aueft unter ben $ei)ben, ba ber Teufel
leibhaftig regieret, beffer, fliller unb feiner
SRtQimmt anjufeben gemeft ift, beim unter
ben griffen, baf? bk groffen Regenten im
Üvomifcfeen Dkicl) mit gemaltigem (Schein
unb ©limpf haben Fonnen fagen : @iel)e,
bk Q3uben, mie fie ftd) felbfj unter einaiv
ber freffen, unb mollen boc& bie 2Belt unter
ftcl) bringen in ifjrem ©fauben.
3» ©leicftmieaucftbieSreunbe^)iob^burc5
feingrogtln^lucf fo ftatf geärgert, unb gan$
peft gemif bunfen faffen, ^)iob fep ber arg'
ffeSofemidjt auf €rben, bem ®Ott Ijabe
muffen feinb fepn, unb fo greulicf) ftrafem
Unb ob ©Ott gleicfj jumeilen aueb bammelt'
ließe Üvegiment flrafet, ba§ fie aueft unter ein*
anber Ärieg unb aöeö Unglücf fyaben unb
leiben muffen, fo achtet man^ boeft nicl?tfo
grof, hat auefe fot^grof 2fergewig niejt, al^
eö unter ben C&rijfen f>at , meld&e feilen
fromm, füll, einträchtig unb frieblicO fei;n,
nafy iijm eigenen Zetye unb aHer ^3rop^eten
^CBetflasung.
4* ?Öa§ in biefer @a$e Fein fRatt) nod)
^ülfe ifi, benn (mer es Fann) auf ©£>fte£
SCßort fe^en, ficft baran haften, unb bar^
nacl) alles riefttem ©enn meil ©.OtteS^ort
ber groffen Wafyt ift, baß es unter ben
Teufeln, ^:ob, ©unben rumort, unb feine
mächtige ©emalt übet, (meiere bod& bajfelbe
auef; nicl;t leiben, fonbern getroft bamiber
3 3 foben,)
i"i " — ■->*»—— ■ ■ — ^^ „^ — ^^ — ^ _ .. ^ ^ ^ mwa , j_ ^x
l^o HL l^orreben über unterfd?tefcene t?on an&ew »erfertfgte Scbriften, 3a
toben,) \w (bitte es nidjt auc^ unf er ben $)?ett>
ftyenfecten, fleifd)iid)er SCßeiSljeit unb #ei>
tfgfett rumomt, wekl)e es aud> nid)t leiben
f onnen. 3n foldjem üvumor mu$e es freiy
fltf) gefdjefyn, t>a§ ftd>s anfebeniagt, als
formte niemanb wijfen, wer t)ier £od) ober
Kellner, wer ®£)ttes ober be"S Teufels fet>,
wo Äircöe oben @nbed)r ijr fei;.
£ ©oldjjes t&ut ©O« alles barum, bag
et1 nidjt auf SRettfd&en, nod) menfcf>(tdr> (2Bc^
fett, fonbern auffeilt 3Bort will gefel)en t)a*
ben, unb bajfelbige unter, über, unb aujfer
allem geeljret unb gebalten fjaben : 2lfS , wenn
ein Sttenfd) im (Sterben, ober fonj! in ^Slh
eben iff, fo mug er fcergejfen Fimmels unb
geben, (Sonn unb 9ftonb, Qtoter unb
Butter, @elb uttb©ut, ©>re unb ©ewaft,
jtnb ftd) bfog ant&OttesSCßort galten, bar*
auffiel) allein wagen, unb alfo bafjin fat)ren :
£sbleibe#immel unb (Erben bauten ober
Dornen, fte fonnen bod) nid)t^, t)ier ratzen,
nod) Reifen, auef) nid)t geleiten, ttielweni*
ger erretten»
& 2llfo mug man audj in foldjen 2(erger>
niffen ber^ir^en tf>un, nid)t adjteti, was
3ftenfd)en leiben ober tl>un; nid)t anfeilen,
ob it)rer ttiel ober wenig, ob es ^rürr5 ober
^iabft fep : fonbern wo unb beo welchen bas
Sofort ©£>tteö fep. ©afelbfl Ijalte er unb
fei) gewig, bag ba£iobs£auS unb bte^in*
ber ©OtteS, bk Ijeilige £ird)e fcp« gaffe
barnad) ftd), wers niebt (äffen will, ärgern
an beS (Satans SOßetfen, ber fo wüfle in
$iobS #aufe rumoret, bag es fc&emet, es
fep bes Teufels £aus, unb anbete Käufer
fepn ©Dftes Käufer» Sfber #tobS £aus
bleibt bod) jule^t, wenn alle anbere oerbammt
unb untergeben, 'Qenn es r)eij?t: (BOtres
tX>ort bleibt ewig» 3tem, 4im,ncl unö
öfcöen »ergeben , aber mein Wort
42) ^Qorreöe
Ueber JP>ierottpmi CptjMan &
Wßcinm, t>oti Des ©et&alt \xi
$ß&ftt, 3lo* 1538-
3«^ £<mtf$e Ö6ct;fe|«t
Pen H7, 3obarm 3acob <Bmff.
1.
gs ftnb t>tel t)eiTu'd)e ©Inge in bem'58u^
Cl)e, baS ben ^ttel Decreta Gratiani
fnbret, au^ btn QSatern jufammen aetraaen,
ju ftnben, baraus man jiemlid)er maffen fe^
t)enfann, baf berSuflanb ber alten ober er*
pen 3vird)e, »on bemgujlanbe ber folaenben,
abfonberlicl) ber Üvomifd)en ^ird)e, aar fefyr
mit iinterfd)ieben aewefen fei;, wel^eövo^
mifd)e ^irci)e fid) nacl)aef)enbs burd; bie
©d)ariotifd)en ^3abj!e ben ^lamm bec
allgemeinen ^ird)e anaemaffet l)at; wenn
man anbers bie/eniae nod) ma^ eine ^ird&e
nennen, bk fid) auf bie unbetfc6.amte(le9[BeM
fe unterfangen bat, biefes gotfesiafferlic&e
©6$enbilb aufjurici)ten. 3£iemol ®Mia*
nus benen ^abflen, bk ftd) fd)on bamalS
ber Tyrannei) über bie ^ird)e €r)rif!i an*
majfeten > -meljr als er föllte, fet)meid)elte,
ober ftd) ir)nen gefällig madjen wollte; in*
bem er bk bejlen (Sprüd)e unb ©ecrete ber
Sßater entweber aufgebet unb ungültig er*
flaret, ober nad)ebem ©efallen ber 9\5mtV
fd)en ^dbfle Derfdlfd)et, aus einer guten
(yi>k es fd)einf ,) 5(bftd;t, aber |u einem t)od)f!*
fe6dblicl)en (JvempeL S)enn babttrd) i)t ber
^|>abfl fo flolj worben, ba$ et nid)t met)r ju*
gefielen wollen,bag bie 9vect)te aud; it)n angin*
gen, ba§ er ftd) mit feinem nid)tigen ^Sann*
ftrale alle ^ßertneffent)ett ju begeben unter*
fangen fyau <£nbM) t)at feine @d)wulfl
unmeglid) fel)r jugenommen, fogar, ba$tt
»ergebet mc^t, Umm. Unb bat ifl wa^jm k^t verwiesenen 3al)ren mitten ent^wep-
362 42) lieber ^teronymi igpiftd <m (gvagvmm, t>on fcer Gewalt' be$ Pabffo 363
geborflen, n>w fein <j8orfa(jr 3>uba$, unb
et* fein <§ingeweibe, Daö t>on allen 35o£f)eiten
unb ©feuern fcoll war, au£gefd)üttet bat, fo,
t)a§ bie ganje£Belt sor beffen ©eflanf nid&t
mefjr bleiben fanrt.
2. 2(lfo ift aucf) biefe gptfiel be$ .#. «&ie*
Com>aii jwar unter bejfen 2Berfe mit geje£t,
unb bieder erbalten, ober aud) für ungültig
erffdret, bodj nidjt oerfdlfd)t werben; benn
fte ift wejf |ubeutlid) unb offenherzig, ba§ feiV
ne QSerfdlfdjung barinne <&tatt ftnbet. ©ollte
barum barinne bas $nfefjen be$ $eiK #ie*
ronomi nid)t gar ju grof? feon, *ud) wof, ab*
fonberlidj bei; t>m greunben ber Üvomijdxn
^oranne», gar nichts gelten; fyat man es
bod) für gut befunben, felbige $u biefer £tit
am tid)t ju (Teilen, unb einzeln öor 5(ugen
3U legen, bamit junge itntt, t>k t>on ben &eiv
gangenen fingen feine £Biffenfd)aft (jaben,
ein geugnig Ijaben aon bem guftanbe ber
alten £'ird)e, njiber^bie übrigen fcfyledjten
«Berfedbter unb ^atrongen ( bk gewig feljr
loitt nnb oJjnmdcljtig finb,) ber Svomifdjen
#ure, beren @atf;en jefco auf f$led;ten§üf>
fen freien*
3. £)enn Ijier fte&efl tu, ba§ ju Seiten
$ieronomi (gleichwie auef) ju gelten 2fnv
brofli unb &ugufftro,) fein @räbifcfjof, fein
^atriarc^e, fein Primas, fein SftetropoltV
tanus, wl weniger tin ^abfl ober aüge*
meiner oberfter. 33ifcIjofein ber Ätrc&e gewe*
fen; fonbern aUe^ifeboffe waren unter eitu
anber gleich ; ferner, felbft bteSBifc&tyfe waren
eben bat, wag bie^reßboteri, unb alfo aticl)
tynwieberum, €nblicl) fagt er, ber 23ifcl)of
p £ugubien, welc&es ein f (eines ©tdbtgen,
nieijt mit &on £Kom gelegen war, feo bem
33if<$of ju 2vom felbft gleich &), m$ mti
ein groffer £e£er müfte nicf)t biefer heilige
Sttann feon, wenn er JjeutigeS $ageö lebte;
unb e$ ift SEÜunber, ba$ fte ftn ntc^t eiel
faufenb gackern tiefer, af* We£58e ift mit
allen feinen (griffen fcerbammen* 5luc^
überbig fo ift baS ^ort Papa tin *ftame,
ber allen ^ijltoffen gemein gewefem @o
nennet ber heilige »gieronpmug ben ^eiligen
Sfugiiflinum ben allerfteiligfien Papam , unb
tk in ber Äird&e ju £artl)ago waren, nen^
neten beu Cypmnum Papam. ^)erowegen
ijl eö flar unb offenbar, ba§ bte ganje pab{
ftifc^e Hierarchie ^enfdbenle^re , ober \>kU
mel)r eine ^eufeBlel)re fei;, tk burdf) Seute,
fo in.&kimtm £ügenrebner fmb, emgefüf)*
ret w/rben» Ölle (fpriept ber ^eilige ^iero^
nomus,) (Knb am ^erbienjle unb am ^>rie*
flert^ttm einanber gleidb; nac^bem einet
fXetc^)tt>um^ wegen mächtig, ober Slrmutl)^
falber niebrigifr, bat maefet einen ,^5ifd}of
entweber f)i^er, ober niebriger,
4» tlnb, welc^e^ in üerwunbern ifl, m?
felben Seit mad)te auc& nidbt einmal bertln*
terfd)eib ber ©aben unb geijtlid)en ©naben
(auf bieeöboc!() Dorne5mlid& batte anfommeri
follen, wenn einer einen SBor^ug ober l>ol)errt
Övang t>or bem anbern^dtte fyabm wollen/)
einen Ovang unb ^orjug bei; ben 35ifd)of>
fen. ©enn ob and) gleid) ber ^eilige ^ar*
tinul unter ben^ifc^offen in©allien fonbe*
gweifel ber ^eiligfle, unb wegen ber^raff
beg ©ei)!eg unb feiner 2£unber beruhet
war; bennoc^ behielt er feinen ^>la^ untec
ben anbem ^Sifc&offen, unb wollte feine«
Traufen gefunb machen, er würbe benn &ou
anbern barju »erlangt, unb bepna&e ge^
jwungen. Unb ber (Seilige 5(ugu|iinu^ bei?
unter ben QWdJoffen in5lfricabergele5rtef?e
unb berebtefte war, behielt feine tlnterflelle,
weit er j'ünger war, unb boc& würbe er ge*
nötiget, auf t>en Synodis öffentlich julel)^
ren, ober ben Vortrag ju tf>un; weld)eö,
fonfien für bm 23ifd)of ^u Cartf^ago, wenn
es auf benfXang DeöCrtöanfommen ware/
ober einem altern Q5ifd)offe geboret f>atte. €ö
mm biefe l)eiii$en Seute in ber tyat ba&
jen^
370 .'III. Votvtben übet* unterfcfrtebene von anbem verfertigte Gegriffen* 371
ja gnugfamein Derborben©ropen unb Stopf
werben.
3. £>arum iff3 wol gut , bag man big
€rempel be$ Porten Serufalem 0\)ie bk*
fer Sermon tbut,) ben unfern Dorbalte, ne*
ben anbern mein? ®£)tuß jornigen ©trafen,
obö bodb ein wenia belfen noollt^ unb burd)
EBufe ba$ eribüdje tlngliicf unb ^erberben
mochte Der^ogen werben. (£* wirft /a ©£t*
te$ 2Bort -etn>aö bei) ben toten, unb trift
gleidjwol baß göttliche Urteil ^weilen m$
fcie mutwilligen, bö^ffarrigen tote, bag
fte baDon er dr>recf en muffen x benn es girtge*
wi§lid> un$ ©eutfefcen fonberlid) ein (Spiel,
ka$ ber Teufel im &nn bat, weil er ba$
3Bort ©Dttes bei; unö ftnbet, welcbes er
nicf)t leiben f ann. Unb wo wir$ nid)t beffer
werben ebren, fonbernfo fortfahren mitSÖer*
ad)ten unb UnDanfbarfeit, fowirbs beiffen:
bu baff bie3?it beiner #eimfucbung niebt er*
fennet. äftebenn tffs gefebeben, unb bat
ber Teufel feben gewonnen; benn fo wir baß
3Borf Derad>ten,fo mattet es uns wieber,
unb föHM fiel) Don \m$f me wir uns Don
tbm fc&etben. ©affir uns ©Ott, jum we*
nigffen bei) ttnfer Seit, gnabig(i$ bebftte.
Sintern
••» i i ' *■ ———————— —««.^■~*"——'
44)5Sp^et)e
Sf uf Sne&ri^5Kf cum 33u$!än,
xoit man 5ie Smfditiafn , fonber*
li# oie ^ranfeti/ tm €fcritien>
t&um tmferriebten fcB^
2lnno 1^38.
XYiavtinud &utl?er*
1.
rnab unb triebe «♦ 3Biewol tcb niebt
k gemeonet l)atte, bag notl) feonfollt,
ben toten utbtefer %dt baß % b c Cbriff-
N$er W&w'fo finblid; vorjufäuen, weil
fo Diel (©Ott£ob!) SBuc&er Dorbanben,
bag, wo fte gleich nidjt bätfen auß unfern
53iid&ern Fonnen lernen, borf) aus bem£a*
ber unb ©efd)re» billig füllten gebort unb
erfahren fyabm , mß bk &atf)tn waren,
baruber wir btebaljer gebabertbatten. 3Bie
man boeb fonff alle anbereojfentlicbe^abeiv
fad)en erfabret, unb Don beiden Qfyikn
nidjt alkin urteilet, fonbern aueb obn 2(fif*
boren baDon wdfebt unb plaubert, in allen
SOBinfefn: öielfeidjt follen wir baffen, ba%
weil fte Don bm ©adbenfogar nid)tö wiffen,
fte werben aueb ber ^apiffenSftarrbeit niebt
Diel wjffen ober achten ; unb berobalben bejto
el>e mögen fte fieberen unb weifen laffen, )'e
weniger fk Don /enem^beil Pergiftet finb. 511^
fobabe idj wol mögen feben, bag man biefe
f inbfid)e ^eife lagt bureft ben £)rucf au^ge^
%t\\, bem armen gemeinen SBofE bamit in
€i)njio iu belfern
2. 5(ber wie foll man boebffir eudb ^i'
feboffe immermebr bittm, (tcbbdttebalbge^
jfagtflucben,) bagibralfo babt bie ^ireben
Aa^m wüff unb Derberbt liegen, M^bk to^
;teauc&_&a*-<SaterUnfer, (glauben, &0u
teö ©ebot, unb ©acrament, ja nite b^'
benfonnenlebren? unb bafurfo Diel unb
fo große fd)atftlid)e ©djrift, £ugen, ^djle^
runQ, b^btwolunb wiffentlid) fonnen' leiV
ben unb forbern, barum^au^b ibr felbff Der**
blenbet, ;'e länger ;e groffere Darren unb
Derbammtf£eutefet)b worben. §(ber©Ott
wirb fein OSolftfln fammlen, unbeuefr
©preu, &tcvpdn unb dornen auci) bin*
ben ium boüifcben Jeuer, vok ibr Derjlocft,
folebes felbff baben wollt. ©0 fabret bin
unb fechtet, me ibr angefangen, wiber?
®£)tt unb euer eigen ©ewiffen, ^»enn e$
foll eueb glucfen, wie ibr Derbienet babt, unb
®Ott gebe eudb , (weil ii)v$ fo wollet,) ba$
ibr /a fortfahret, unb niebt anberö benfen
mftffet, benn i^v f pjrotf mit 86öen bie ^abr^
f>eif
372
4s ) lieber bm&mbbvief v$mi£knb öeirPfarirfcenm
373
foeitbampffen, mit £ajlern un&@d&änben ju
@l>ren fommen t>or ©jOff , bi^ t&r &ule|t
aud)öorber 2Belt mit £ügen unb £äftern
S3abemägben gleicb geachtet werbet, Sfoien.
WP* ' ■ ■ I i ■» I I I i»
45) 93om.be
lieber ben ©enbbrtef / Dom
®en& fce& $>farröenm
^iß33ud)lem Ijabe id;Lnid)f wollen fcon
^ StBürmen frejfen unb fcermobern laf*
feii/ fonbem l>abe es würbig geadjt, baß es
aucf) »on uns ^farrfjerren, bie wft ba$©>'
angelium pre&gen, gefefen »erbe. Unb fafc
fe mit' unter anbern wo&lgefaUen , baß ber
2luctor fo frei) (>eräu$ benennet bat, mie es
benen armen ^farrfeerren gefyet. Unb ob er
woi nicljt gar ted&t £ateinifcf) rebet, fo (jan*
belterbocb bie.-@adSJen an ftdjfelbjl, n>ie
§ato wr Seiten getfjan (jat, an Sterbe unb
(Sdjmucc5 ber Dvebe gar fein, unb führet fein
©ins wol)l au& Unb nimmt micb für*
wabr wunber, baßmber 3^ ein ^enfc5
funben ift , ber e£ Ijat burfett tragen , unb
t>k Q5tfci)6ffe ojfentlid) Teufel unb $:t)ran>
nen ber ^farrljerren beijfen. 3cf> muß je
fagen, ba§ eraucbift einer gewejHon benen,
t>k ©.Ott mitten in bem SBerberbenbes 2(n>
tidjrifte wunberbarlicl) erhalten ^at, unb
iljnen if>re ©unbe, fo fte mit fljrec 2(bgotte*
reo begangen , gndbiglid) vergeben. £)enn
weMjer €ljrif?emnenjc& ffebet nicf)t, baßbat
feo ein günflein, (ober mie £ljriftus fagt,)
einglimmenb £5ocf>t redjter grommigf eit
unb göttlicher €rfenntniß, in fo einer bemü*
tbigen unb gebulbigen (Seele, wenn er fb fein
€frri|fum mm Krempel fe|t ber ^farr Ferren
oberCwieerfte beißt,) Kuratoren, unb bat
Pfarramt unb €reu; bem £>rben ber Q5i*
fcfcoffe t)or|euc&tt ©ergleic&en Seme, jbtm#
term^abffcljum gelebet , mag man wol a$>*
ten für ©liebmaß ber ^ireben, unb wie wol
fie m'cbt obne gebl, (Sünbunb 3rrt{jumge*
wefen, fo (jaben fte boef), ati bk ;e£t erfauv
fen sollen, (Ebriflum angefeben, gefeufjet
unbgefdjn;en, ba bieweif anbere ©eiftfidje
(wie fte fjeijfen wollen,) bem Teufel gebier
net, ja felbjt Teufel ber £ird)en gewefen.
5(lfo ift bk €briffen!jeit erhalten korben
burclj bk ^farr^erren unb (Sdjulmeifler,
bk man gelungen bat bat SOBort m prebi*
gen unb bk (Sacramenta m reichen, ob fte
rooJ nidjf D&ne Mangel gelebet, unb attclj
anbere ^Öinge get^an ^aben, baß fte burdj
ben 5lnticbrt'fl unb feine gürflen gejmun^en
tfvorben ftnb.
46) löorrebe
2(uf ©♦ Safpar ©ütteW tytu
ötgt,auf btm ^tr*|cfe juStSte
6en get^att. 2tm 154 1.
©em ©r^urbigen ^)errn3o&ann^ugett^
bagen, ©oetor unb^farrljerrn lu^if^
tenberg*
ßjäwtöt unb griebe in C^rifTo. 3d& bitte
V© freunblic^, mein lieber $err unb greunb,
weil icb bk Seit nid)t ^abe, ba^ Söudjlem
meinet lieben »Öerrn unbgreunbe^ §)octor
Cafpar ©üttelö, m ©kleben ^farrberntf
unb (Super intenbenten, mit ^ttjfe mlefen,
(benn icb plo^licb brein gefallen burclj oxtit*
re ©efc&afte ^erbtnbert,) t'br wollet üor eud)
nef>men, unb wo ber gute SJtonn mieb lobt,
meinen tarnen au^ttfgen. 3cf> weiß wof>l,
wie berjlicbguterömeonet; aber ibr wijfet,
mt feinbfelig mein Sftame bem Teufel unb»
feinen ^apifren ij!, fonbertiebwo man mid)
lobet, baß babureb baö £efen, ober bod)-(a
W gcud>t beö Sefen^ iunid)t \m^>, twil
2(a 2 ai«^
374 IIL bomben über unterfcf)teöene von anbevn verfertigte Gegriffen, au-
flud) wol bei) vielen r Die ber unfern fetmwol*
fen, meinSRamefWet; t»od& itjr werbets
wot machen o(me meine (^orge.
2. £rfd)reibt, af^ td) aud) aus feinem
Briefe mer£ e, notber Die ^roectanten, bas ifr,
Die aufs €oncüwml)arren. @s mögen weife
vernünftige £eute feon , bie alfo Darren unb
iljre (^eligf eit fe£en auf menfd)licbe (Sa£ung,
aber fte erfüllen bas (SpnKl)wort : £inwei<
fer ^ann tbut Feine Ffeme ^l)orl)eit; ober
muffen ganj unb gar in ©jrifllicbem ©lau*
ben umviffenbe unb unerfahren fetm, al^bie
nid)t rid)ten F onnen ; voie gar mit ©£>t tes
SlBortunb ^enfcben 3Bort untergeben
ftnb. 93CBtett>oJ td& benenfelben folcljes mod)<
te ju gute Ijalten, weil bis baberebie 2Bclt
burd) ben $3abft betfyoret, Ijat muffen gldu*
bm, baf? ber Concilien @a|ungen eben fo
Diel als ©£>ttes, unb mel)r, benn©£)t<
tes 2Bort gelte, weldjes bod) \e%tbe\) uns
audj bie ©dnfe unb €nbten, $ftdufe unb
£äufe (©Ott £ol>0 nid)/ glauben würben,
wo fte etwas glauben Fonnten. 2lber wer
nid)ts l)oret , ber lernet nic&ts, werS nicbt
()oten Fann, ober nid)t will l)oren, ber Fann
ober will ntd&tö lernen nocb wiffen, @old)e
£rpectanten befehlen wir @5£>tt.
3. $berbanebenjft ein anber Raufen §>v
pectanten, bie es Ijoren unb lefen, wollend
aud) ^cren unb lefen, alles, was bas^van*
gelium lehret, wiffen was bie 2Baljrfjeitift,
beFennen auc$, es fei) bie 3Ba!)rl)eit unb fte
fye im @vangelio : unb bocl) vorgeben , fte
wollen bes €onciliiamb ber£ird)entlrtl)eilge*
warten, unb tnt>eß l>te ernannte SCßabrbeit
bes €vangelii verfojgen unb bdmpffen; wie
ber einer unb ber furnebmtfen einer ^erjog
©eorge ju (sadffen , ( ba§ i$ ein getvig fps
empel gebe) unfeliger ©ebdd)tnif?,geweft ift
mit feinem 2lnbang> 90Bem wollen ober
foüen wirfolcbe&pecfanten befehlen? ©Ott
will unb mag tyr ni$t, bemur will fein
Evangelium über alle €*ngel, fcbweige über
bte Sftenfcben ober Concilta, gehalten Ijäben,
unb gefielet barüber niemanb Feines S$w
rens ober (Erpectantien. 3d) acbt wol,
wir muffen fte bem Teufel in 2Jbgrunb ber
Rollen befehlen, unb fte laffen Barren unb (Er* ;
pectanten bleiben, wiebie3uben aud) l)ar>
ren unb (Jvpcctanten ftnb auf iljren $ftef»
ftam, ben fte nivor aus ^)ag unb %ltib,
wiber öffentliche unb ernannte ^a^rljeit,
freuiigten. 3a, lag fte barren, es gefd)ie>
f)et irrten red)t, b$ fte barren; was ftnb
fte beffers wertf) / benn ba§ fte umfonjl ber
£ugen ewiglicb f)arren, bk nid)t wollten bk
<2£afjrl)eit', gegenwartig offenbart, anne&#
men?
4* $llfo laffen wir biefe ^rpectanten auc&
eines Concilii barren, weld)es nunmehr ber
^abft nid)t geben wirb , ober anty nicbt Fann,
vok er^tcb 6ffemlid)öerneljmen laft, unb fte
gleid)Wol inbef; bte gegenwärtige ^a^rljeit
creuugentuib oerfofgen, bamit ju erlangen
ben fcbonen ^itel,€{)rif!li$e ^ircbe, €brifl(i^
d&'e prflen / €f)rifllid)e £eute , bie aufs £on*
cilium barren.unb ©ott.fein ^Xßort verfiud)en.
^olc^e ^itel lag fte fuhren ; aber l)ute b\x
bicb, bc$ bu fte nid)t aud) alfo lobef!, ba<
mit bu nicbt i^rer (Sünben tl)eilf)afü§ , unb
mit if)nen bes f)6llifd)ens JeuerS ^rpectante
vwerbeff« ^enn ba ffeljet bas fdjrecf liebe,
greuliebe Krempel fcor unfern 2/ttgen , me
&Ott ben Cfyriftlidjen Surften, ja beneletv
ben oerbammten ^enfd)en, ^er^og ©eor>
gen, ausgerottet, vertilget, e jttniebt ge^
mad)t, in $lbgrunb ber Qfäen verftop
fen (jak
yi @olc5en ^rpeetanfen foU fold& Concü
lium werben, bennfo woöen fte es fyaben.
^S tyifrmet&utyauluöfwt 2 Cor» 6,1.2:
3d> bitte eud>, lieben 23ruöer, öaß tbr
tue (Bnobz (5<Dtte& nicfyt rergeblic^ an*
nehmet, bmtt er fpric^tj jfc^ fcabe &c&
jur
47) lieber tu. Job. Spangenberge Poftille*
376
jurangenebmenSeit erboret, Unb £(jr iffuS
SDTaftb. 10,14.1^ : Welche Staötooer&aus
euertt>ort aufnimmt^ gebet berau6,uno
fcfcuttelt crnd) ben ©taub t>on euren
Betäuben über fie. 3$ fage eueres wirft
Sooom unt) (Öomorra fraglicher erge*
l>en anfenem Cage :c. £)iefe waren Fei*
ne Crrpectanten, alöbie^mcf)tmu§ren,t)a§
eä Me SOßaljrbeit wäre, fonbern bieltens für
3rrt&um unt) £e|ereo. 2Bo wollen nun
bleiben bie^rpectanten, bie t>a wiflfen unt)
beFennen, es fep bie 3Babrbeit; unt) bod)
ium £)ecftl unb (Sdjmucf if>reö öerfiocften
Sföutbwillens unb bosbaftigen blutbtirfto
gen gret>els, fcerwenben, fie wollen bes
Concilii ober ^irdjen tlct^etl barren, O bie
!a§ immerbin Darren unb (Erpectanfen
bleiben, wie fie tterbienen unb wertb fürt),
unb ju melier Sßerbammnij? unb grofler
Häufung bes gotng, laß fie ftcb CbrifHtcbe
^ürfren untereinanber febelten , bat ift, ©Ott
im $immel getrofl lagern, unb fingen,
ba§ er muffe mit bem 3üngften $:age eilen.
Slmen, Vitien. SRetn lieber #£rr 36@U
€brijl, Fomme bod), unb Fomme balbe,
?(mem
ÜD. tHarttnus £utber.
377
47)<25oit'et>e."
9>ofliHe.Stn. 1542.
i*
Janct Paulus fcbreibet bin unb wieber,
' bafj £l)rifftjö unfer ££rr fet> ein ©e*
t>etmntg ^pfjerium, unb barfwol aueb bie
beilige Strebe Qu ben £pbefern M,320nüt
Cbrifto, ibrem Bräutigam, ein ©ebeimnijj
beiffem (SolcbeS btelttdjöorjeifen, baid)ein
£)ocior ber beiden ©ebrift micbmufjtenen*
nen laffen, für eine fcblecl)te üvebe, bieid)
fel)r wot)l wrfrtnbe* ?{ber nun t$ (©Ott
£ob 0 wieberum ein armer @d)üler worben
bin in ber beiligen (Scbriff , unb je langer
/e weniger Fann, bebe id) an, fofcbeSBorte
wunberlicb anheben, unbftnbe aus ber£r>
fafjrung biefe ©Joffe, ba$ es muffe ein ©e>
beimnifbeijfen: bennfo belle unb Flar bie
s2fpoflel (aueb mit OTunber^eicben,) babon
prebigten,nocbbfieb$ verbürgen unbbeirnitdj
ben allerbocbften unb flüggen beuten auf €t*
ben, wieerfpriebt 9ftattb. 11,27: SDubajl
folcfyes perborgen ben Weifen uno 2?Uui»
gen , aber offenbaret ben Rinbexn je
3ffS niebt £Bunbers genug ?e bei£t bas niebt
beimlicb genug : weldjes fo offentlicb gepre*
biget, unb beller, benn bie @onne, leucb*
tet, ba\u mit fo groflfen Dielen 9CBunb.er^ei>
eben (Die man niebt ~Fann leugnen, ©Ott
muffe fie tbun,) beftatiat ift, bennoeb bte
2lllerbocbften, £lügtfen, $eiltgtfen, heften,
bier foöen blinb, taub^unb unfmnig feim,
bat fie es niebt fef>en, bo^en nocbfublenfon^
nen? diait) bier, Üvatber, gut, m$ ift baö?
^iflnicbtöojfenbarlicbet'S, unbboeb niebt^
beimlicberS: niebtö begreiflicberS ift, benn
^bviffuö in ber Grippen unb am Creuj,
niebts unbegreiflieberö ift, benn ^bnffui? jur
Üvecbten ©Otteö unb ^)err über alles. Woijf
fein ^Cßort, bat &on ibm prebigt, aueb getban.
2# tlnfere €rfabrungmu§^be§ aucbSeug*
ni§ geben, wie gar reicblid), fteötinb Flar
baben wir baffelbige beilfame %Bwt Don
©#o? 2(ber wem ift foleb offenbarlicb,
belle, Flar M)t befanntunbangenebm? ifts
niebt ^pflerium unb beimlicb gnug, niebt
allein ben Papillen, fonbern and) ben un*
fern, fo ftcb faf! @oangelifcb rubmen? wel^
cbe niebt anberS meinen, wennffe et ein*
mal gelefen ober geboret baben, ffefeonfo
gar faft unb gnug, ba§ fie and) wol alle
SfpofM lebren Fonnten, febweige tf>r arme
^farrberren unb ^rebiger. ©old)e balten^
e^ fei) Fein ^»fierium noc§ tiefe ^unft,fom
. 3U 3 ^ern
<M— — K— pi ii» i. ii ii i i» ' ' iii " ■ i T". _ * " i ii ii
378 III* X>otTeÖen aber unterfcfrte&ene von anbem verfertigte ©ctyrtfreti 379
fcern ein £6ffel fcoll 2Beisfjeit, Den fte in %m Teufel m behbvm, fo er nod) nie eine WIm
fcern ein £6ffel fcoll 3Beis(jeit, ben fte in ei*
nem (Scl)fo<f austrinken mögen*
3. Sftuu , was sollen wir ^rebiger $un,
fo unter folgen (Erzengeln tmD über <iti*
iengeln füllen 3\ird)en regieren? £)as wollen
Wir tfjun, wir wollen fle laffen alles beffer ,
unb ljunbertmal beffer wiffen ; t>enn wir felbjh
Unb gljrißus füll bei; tljnen Fein $ftt#erium
nod)@el)eimni§, fonbern einefebige %lup
fd)afen fetm, ba fte ben £ern iSngft, elje jle
geboren ftnb, ausgeljolet unb hk ©c&alen
weggeworfen Ijaben ; wir aber wollen bk*
iml an biefem ©ebeimnig faugen, vok ein
Slinb an ber Q$ru(! feiner Buffer, bis wir
aud) einmal etwas ba^on Frigen, unb uns
t.icf)t fo frut>e unb jeitlicb bat>on entwebnen
(äffen, wie ftcb bieje l>ol>e £eute felbft ent*
webnen unb ft$ febamen ber Butter gi^en
31t faugen. &enn fte Tonnen fetöf* laufen,
dje benn i()nenbie33eine unb Suffe gewacl>
fen ftnb.
4. (Summa/ wir muffen bie SC&eft unb
Teufel laffen tbren Sauf laufen, unb mit
prebigen, fdjelten, wrmabnen, immer an*
Rotten , um berer willen, fo foleb ©el)eim?
tiigfollenerfcnnen: ben anbern ijls gepre*
bigt, t^it ber üvegen ins Gaffer fallt, ober,
mt unfer •&&£ fast tylattf). 13, 19- an öen
Weggefaetmr&; es will bocl) bas ©e*
beimntf allein auf bem feierten 3:beil bes
Kiefers Jrudjt bringen. £)emnad) icf) wol
gerne felje, ba$hk unb bergleid;en $3üd)er
unter hk Seute fommen, niebt allein foleb
©ebeimnif ju offenbaren , fonbern aud^u?
»ormfotTtmen anberer mebr falfcber35üd)er.
3Denn fte ftnb niebt alle rein, hk je|t febreM
ben, unb will (ebermann im £aben feil fte*
ben, nidjtbafTer €l>riffum ober fein ©e*
beimniß wolle offenbaren; fonbern fein eigen
©ebeimnig unb fc&one ©ebanfen, bie er
über Cbrifa ©ebeimnifj balt, niebt will um>
fonjt gehabt &aben, bamit er Ijoffef auebbie
eufel ju beFeljren, fo er nocb nie eine 3ttfi>
efe befefjret bat, ober beeren Fann, wo
niebt basQ3erFel)ren bas argfle bran wäre*
pH. 2(ber gleiebwol ftnb wieberum etHcbe
faule Warr&erren unb ^>rebig*r auä) niebt
gut, pk ftd) auf foldje unb anbere mefjrgtn
te 53ueber tterlaffen, ba§ fle eine ^rebtgt"
braus Tonnen nefmien, beten niebt, ftu>
bieren riicfyt, lefennid)t, trauten nichts
in ber (E5cl)rift, gerabe als mugte man \>U
ySiblia barum nicl)t lefen. 53raucf)en folget;
Q3ucf)er, ^k ber Formular unb Calenber,
il>re /adrige ^af>rung ^u t>erbienen,unbfmb
nid)tsbenn ^ftttigober ©ölen, bie unöer^.
jlanblidj nadbreben lernen: fo bod) unfere
unb fold)er Geologen ^ei)nung biefe i\t,
fte tamit inbie @$rift ju weifen unb jut>ew
mahnen, bag fte benfen füllen ^ auc& felbj!
unfern €l)rijlli$en ©lauben nad) unferm
o,
obe au feert&eibigen, wiber t>m Teufel,
^Belt unb Sleifd). ©enn wir werften m'd)t
ewiglich an ber 0pi|en ße&en, vok wir je^t
fleben»
6. Unb wie uns unfere ^orfa^ren^aben
aufgeerbet biß ©ebeimnif ,wiewol bur(feben
^abf! greuli^ feernid)tet; fo erben wirs ity
tien autf) auf: unb ob fte nid)t fo ttielautljun
f)aben werben, folcfee ©reuel auszufegen,
tiok^iv getrau l)aben, fo werben fie bod)
eben (wo nidf)t meljr,) fofeielju tl)unfrigen,
bem Teufel wiberjujleben unb ju webren,
ba$ er nicl)t wieberum fold)e ©reuel iw bit
^ird)e werfe* ©arttm ^eiffets, wac^e,
flubiere, artende leftionn ^gürwa^r, bu
fannj! nid&t ju tiel in ber (ScßriftTejen, unb
was bu liefef! , lannf! ^u nid)t jti wof)l lefen / ' '
unb was ^i\i wol)l liefef!, fannfl hu niebt $u \
wobl fcerfteljen, unb mßbn wol)l Derflebcft,
fannfl hu nid)t ju wobllebren, unb \m$t)u 1
wo^l lefjref!, fannft hu niebt fo wo^l leben.
Experto crede Ruperto. ©er Teufel iflS, ,
bie "Sßelt ifls, unfer SWfcJMffs, We»»ö«
ims
38o
48) 2tuföer/ungen&er$o0e$tt Saufen (Dratfonee,
38t
„uns wüten un& toben, £)arum, liebe «g>er*
ren unb Q5vuber, ^farrberren unb 3>tebi>
[ger, befet, jefel, tfubieret, fepb fleißig ;fmv
wa!)r,e« ül ntd&t faufen^n^, fd>nar<^enö unb
fcblafens getrau biefer bofen fcbanblicben
"Seit. Q3raud)et eure @abe, bfe eud) t>er>
irauüf i|T, unb offenbaret ha$ ©ebeimnig
€b#i: tPei-6 mct>t voiffen vciU, fcerfey
umutjfenö, wie@f, Paulus fagt i Cor* 14,38»
#£eil We $aufe tmb ©acrament ba flnb,
muffen wir ba« ^ort be« ©ebetmnij? niebt
fcbweigen. <£« wirb ftdS> tt>o! finöen, n>enn wir
ba« unfere getban baben, Sfmeiu
48) SBorre&c
Stuf 6er jungen J£>erjßde SU
©adjfeti/ Sodann grfe&nd>$ fce£
jtwgten, tmö Soäjamt 28itt&elm£
örationeg , ju 2Bitten&etg gef^l*
tenf 2ftttt0 I543*
3.n$ ©eutfdje ü&etfefet
-DpnSM*' 3ofeantr3acob<ßceiff:
!♦
Ä$Sfc bäben m biefen Magert ein befonber«
5r^> unbbep&en ^eutfebenungebrduc&li'
cbe«g Tempel gefeiert tmb geboret , ba§ peen
SBriiber, beren ber einein«bret^ebente,
beraubte in« werjebente 3abr gebet, unb
t)tc fo m rennen ^tinber fei;n, biefe pet)£a>
temifebe d\&m riad&einanber öor biefer gan*
jen tlntoerfltat gebalten baben, Unb par
fmb biefe &ritbere niebt etwan öom niebri*
gen noeb mittelmäßigen, fonbern &om boefy
flenSfoel, al« bte t)on boebfler unb boebbe*
rübmtefler ©eburt fmb,nemlid) ^ri^enun*
ferö £>urdjlaud)tigtfen 8urflen«unb|)errn,
#errn Sobann $riebricb«,#etäog« ju ©a$>
fen tmb €b«tWen« «. ber ein febr gnäbtV
ger Patron -wn allen ©tubien, ÄiinftM
unb ^ugenben iff : ber aueb felbflen mit tu
lieben anbern gurflen ^tgleieb gegenwärtig
mar, unb einen gubSrer ab^ab, mit groffec
??reube, (wie man« m'djjt anber« glauben
Fann , unb fattfam beutliebjumerfen war,)
baf? er nemlicl) al« ein Lateran feinen ^rin*
jen fajje, wie fte'&ep ibrem bamaligen bittet:
fo glucflicb, unb par in fo furjer Seif, in
&tubkn lugenommen bättem
2. gürwabr, ieböerwunberte mtebnebf!
anbern gar febr, niebt aUtin über ber jungen
#erren ibre @rof mfitbigfeit, nad) welcber
fte in bergleicben unb einer fo groffen Q$er*
fammlung , ganj unerfebroef en Sateinifeb, unb
par mit ber großen ©efdjicflicbfeit, offene
liebbwebeten; fonbern aueb alle« fo rein,
fo nacbbrucflid), fo bmtlid), Unb bepnabe
au«wenbig, al« ob fte e« mtbtm Stegreif
fageten, au«fprad)en>
3. Sugleidb fielen mir bie furj Derwicbe^
neu Seiten ein, ha man niebt einen einigen
Don ber ganzen ^enge ber €lerifei), (wit
man |te nennet,) ja auef) t)on üvomtfeben
^abften, ^arbindlen, ^öifeboffen: idbfe^
^enocbbin^u,auc6 t>on £)octoribu«,unbbie
fonflen unter ibnen wollten für bie gelebrte*
f!en angefeben fet;n, gefunbenbdtte, berbetv
gleicben in tbun im <55tanbe gewefen wäre*
Jurwabr, hk (Btuhia, fte mögen attd) bay
anbern ©roffen unb ^tanbeeper fönen noc^
fqfceradjtfepn, baben burcl) biefe boebbe^
ritbntte unb burcblaud)tigf!e ^>rin|en -eine
groffe Sterbe, unb eine groffe €&re erlanget,
unb fte 0>k <&tu'bia)f)abtnaud)l)\nwktM'
um mit nid)t wemgerer€b^e biefe fo groffe
^rin^en geu'eret*
4. ^)ier fann man feben, wa$ eine gute
3nformation fet;, unb wie öiel fte wind)*
te, abfonberlid) wenn ein getiefte« Sftatu*
rell unb guter ^opf barjn Fommt. 3n wel^
cbem (Stucfe be« gndbigen «gierrn ^aterö
unb S»w$lau$tigften 5w|lerf« ^>orfa|
unb
382 HL t>orrebett uberunterfcfrieftene von anbevn verfertigte Gegriffen. 383
unb 2Bille fel>y bod) ju loben, ftnb, ber feine
^rinjen ntd)t,wie fünft internem bei) jth>
pen unb bem $belgebraud>lid), geliebet bat,
bas ift, bur$ Müßiggang unb Unwnjenbeit
fte fjat verberben fallen, fonbern alle ©org>
falt angewenbet,ba§ fte mit allem gletg unb
forgfalttg rec&t untevwtefen, unb ju allem ©u*
ten er jogen werben motten, ba$ fte nid)t
allein burd) ibr IjobeS ©efc&lecjjt berfiljmt
würben, fonbern aud) burd) tf>t*e ©ubia
unb (Scbarfung beS QSerftanbes bei; allen
^otfern ftd) in SÖerwunberung fe|en moefc
tem 3ebod) tf)te gebaltene Öveben Ijaben
mir aUe Materie, fte ju loben, fdjon nwor weg*
genommen, aus weldxn ber geneigte £efer
felbftmeljr wirb abnehmen, als meine fro*
ci?ene unb nüctjferne, ober raulje unb nieber*
trddjtige 2(rt $u reben vorbringen fann*
fi 2DaS ift rtßcf) übrig, ba§ wir biefen
fürfrefu'cljen jungen Ferren, unb ljod)be*
rühmten Surften alles @5ute annmnfd&en,
unb ®£>tt ben Vater, ben ©eber alles @5u>
ten, unb auc& beffen, bas biefe ^rinjen an
ft$ Ijaben, aufleben, ba|? er biefe iljreglucfr
liel) angefangene ©tubien unb Vorhaben
jemeljrunbmebrbeforbern, feinen reichen
©nabenfegen baqu oerletljen, unb mit tu
wunfcl)ten grüßten fronen wolle. 2Bel*
$es wir nun befto eifriger Don ®Ott ju bit*
ten fcfyulbig finb, weil wir als gfjriften ben
tiefer unbanf baren unb febr bofen Seit niebt
jweifelnfonnen, ber Teufel, als ein febr
wutigerSeinb alles ©utenunb^Ottes felbft,
unb ber wk ein britllenber £owe umljer ge*
fyet, unb fudjet, welchen er t>erfd)linge,unb
peraud) baburd) feljr erbittert worbeni(t,
t>af? bas @&angelium burd) biefe Soffen of>
fentlid) benennet worben ift, werbe mit ak
lern gleif unb liftiger Sftacbftellung t>erfu<
djen, vok er möge biefe göttlichen <$aben,
wenn er fte nic^t ganj unb $av fcerberben
fanti, boeb^um wenigfteni>erl)inberrt, unb
bte babon gefcf)opffte Hoffnung jerriid)ten.
6. Unb wir feben in ben beiligen @5ejcf)td>
ttn, ja aud) in allen beubnifeben .gjiftorten,
mit vok vielerlei; Üvanfen unb £ift ber Teufel
immerbar wrfuebt (jat, an ben £ofehber
Könige unb Surften (weil er meift, ba§
öon benfelben bte groften unb beilfamften
Sntd)fe in ber ßirebe unb ^olijet; gefebaffet
werben ,)jtt regieren, unb alles umjufebren
ftcfj bemühet fjat ; bat?, wo einen Surften njd>t
baSe@ebet wie eine Ärone umgäbe unb ein*
fd)l6|fe aus bem 20* ^3falm ü, 2 : Der Harne
Öes (5(Dtte0 'Jacob ffyuw biefy. (gv fen«
6e 5tr $>ülfe vom <oetltcjti)um, unb fito
h ötcf) ans most ; fo würbe ein Surf! unter
fo ütel ©rac&en, (Scblangeny Wolfen, 5»d>
fen, unb was es fon(l noeb verärgere tlnge^
fetter, W bes wfitenben Teufels 9Dßerfjeu#
geftnb, basül, unter betrugerifd)en 9uv
tl)m, untreuen Vertrauten ,üerratf)erifcben
©ieuern/ rduberifd)en ©roffen, vor feine
^erfon allein ferne 2ajt nifyt ertragen unb
es ausbauen tinnm ; unb bod) muß er m*
ter bergleidjen Seuten leben unb regieren.
£)enn ber Teufel] ttafyttt einu'g unb allein
unb am allerbegierigflen benen Surften, unb
was fonft bas befte unb 55d)fte in ber !H?elt
tft , nad&. (Seine ^d^le will nieblid&e ^5i§^
lein 5aben (\x>k #abacuc rebet c.i, 10.):
Seine ?fpeife iftaup":^^, er fpottet
öer Äomge, unb Jer durften lafytt er.
7* £)erowegen foll fiefc bie^irebe, unb
ein/'eber, ber Cbrifto angeboren will, ber^
gleiten fürtreffitdje ^rin^en laffen anbe^
fohlen fepn, i^re ©tubia unb Regierungen
burcbernftes©ebet ©oft treult* Dprfra^
gen , unb ir)nen H^md) wiber tm Teufel , als
il>ren fürneljmft en geinb, btifitfyn. Qobmd)
nierben wir nicbtallein ®Ott basallerange^
nefjmfteöpjfer bringen, fonbern aud)uns
felbft eine nötige unb feeilfameSCBo^at \>u
*S4
49) liebet 2D. (5eorg VTiafove Heben öcv Vaiet*
nifdje göbem t>iel meljr ^abrfd>emu'dj£ei£
böc fi$ baben,aud)tt)eit meljr 9?u$en, bemr
jene, fdxtffen Eonnen. £>er #a§ ber &o8i>
fdjen ©drangen gegen be^ <3BcibeS (Bar-
men .unb bte f irebe €f)nf?i tflfe grog, &a§
er t>a$ G5tbad)tm$ ber ^eiligen nad>
iljrem $:obe auszurotten fKdj bemtrfjet , ha*
mit nur nid)t f (jw gefubtfe fjerrlic&e hieben
unb Reiten ben £ebenbigen 311 einem fyeiifa'
famen €rempel bienen, unb fie baraus einen
frdftigeu $:rcfl fd)6offen modtfen, SDafjer
tfl biefes Uebel entfTanben, ba§ wir an4
m'djf einmal bte ©ef$id)te ber Öfpoflef x ein
unb unoerfdlfcjjt (jaben , bit mit' bedj öor
allen anbern rein unb un&erfd!fd)t §aben fotfc
fen, ausgenommen was uns£ucas, €ufe#
biu$ unb einige anbete ^infierlafFen Gaben;
Abit übrige fuebt, wfmfdjt unb verlangt mm
umfonjt unb öergeblid).
2, $)enn man weiß ni$t einmal ß 0\om
felbft, wo ber ^polfel^etri unb ^aufi#äu^
pfer unbSeid)name mit iljrer belügen $ifto»
rie Eingenommen , obfebon bit *pdbf!e aüe
3af>r bem blinben unb einfältigen ^ebel
jweo boljerne unb gefc(m«)te ^opffe 9>etri
unb ^auli tjorjeigen, unb bemfelben "weif?
machen sollen, es waren bie naturale sg>irn#
fc&alen^etri unb *5>auli; au<$ über bem £11*
tar, wofolcfce öerwaljret liegen, bit bifefcof*
lid)t tyctöia mvfym: unb inbem fit Borge*
ben, jte würben t>on oben tyerab ben #du'
prern ber 2u)o|M mgefenbet, wie in iijren
S)eeretalien flehet/ bureb ifyre unglaubliche
$alfdj(jeit unb unjTnnige Q3egierbe ju lugen
bie ganje <2Belt betrugen, (;um ^3reiö unb
@%re bes £ugent>aters, bes Teufels , beffe«
Wiener fie jmb. <£bm fo mad)en fie es au$
mit ber falfdjen §afel ber93eronicä, unb
ob fte gfeieb Riffen, ba§ nidtft baran fep, fü
geigen fie bod) biefelbe mit großem ^>omp
unb ©eprdnge, unb gebend für bat S5ilbnif?
unfers $tüwbt$ M, fo auf fein<(s5c&weifr
^5b tu*
weifen, ©enn werfann es mit^ebanfen,
feb^eige beim mit SÜßorten, erreieben, was
bas üor eine ©lucffdigfeit fei;, unter einem
euten unb beilfamen jürflen ju leben, ber
©£)ttes ^refowol, als bit SfBoblfartfjbeS
gemeinen ^Befetis fud)t, üermebret unb er*
bdlt? ©asfinb@£)t?es ®abm, unb (wie
bit (*cbrift rebet,) @£>fteS reid)e|ler ^e*
gen. Unfer £€rr 3€fus €6ri(!us felbj!,
ber @obn ©Ottes, ber fein gutes SOßerf
in biefen 5ur(!lid)en Ferren Q5rubern an$f
fangen ^at, verleibe, ba§ fit biefe jwepSKe*
ben niebt aMu anbern Kurilen, fonbernauc^
fid) felbfr mit vieler 5rud)t mögen ^ergefagt
ijaben,aud>j>fco noeb üorfagen, unb allezeit in
fr tfd)em ©ebdcfjtnig behalten, ;u @£>ttes &fy
ren unb ber .^Äenf^en ©eligfeit. Swien.
49)23orve&e
UebCt D. Georgii Majoris vitas
Patrum, in vfum miniftrorum verbi,
quoadeiusfieripotuit, repurgatas; ob®
geben ber tß&ttt, fo er jum $lu$tn btv
ge^rer unb ^rebiger, fo otel m6gltc^f
öon gabeln gereiniejet»
5(0* if44»
3D» tttartin Sbxtfyw
bem gottfeligen 8efer feinen ©rüg jtftw,-
Sinter dnbern Werfen bes wfifenben(Ba^
'5*^ tans ifr bas niebt eins ber geringen,
beiß er bie Serien , ober roie man fie aud>
fonfl nennet, £egenben ber £eiu'gen groflen^
tbeils l>atabgefcbaffet unb njnid)te gemacbti
bie/enigen aber, fo er nod) hat überbleiben
la|Ten/eQmeifelSobne n>iber feinen ^iüen,)
mit, narrifd)en gabeln unb goftlofen £ügen
bergejlalt ^erfalf*et, b<$ felbjl einige fcöb<
Hut^evi Schriften 14, €M.
386 III. Dorrcbcn über unterfcfrieöeue von cinbem wrfectigte Schriften. s 387
tucb (wie ffeö nennen,) wäre eingebruc|t
würben ; Die ^afel felbfl aber CfT mit §«*
d)ern fo urgebecfr, öa§ niemanb, aud) t)ie^
jenigen feJbff nid)*, bte fie Dornen, efwas
bat>on feben unb eifennen fan. Unb wer
folüe wo! ba« feben, baS ba nicfets ift?
a. Aber was bebarfs Wer vieler 2ßorte?
(oefbjlen bie (Stabr, welcfee weilanb ju ber
^arf^ra' S^ten bieaUet'()ei(töfTe untrer für*
nebmfie Ort ünfercr ganzen Äirc&en in ber
9Eß-cIt war, tjt bernacb, wie aueb nocbut
unfern Seiten, in allen 90ßinfeln mit ben un*
öerfcbamfefftn Eugen unb tboricbteflen S<*'
belli, wobei; bie gottlofe, fafler&afte unb
friedfertige ^abfle nur burd) bie Jinger fe*
ben, t>or anbei n angefnllet, unb ftirwabr
t>k ©runbluppe aller (Scfjatiö unb £afler.
(^0 weit böte ber Teufel gebracht, unb ifi
feines graufamen SOßunfcbeS, ben er jeber*
Jeit geijabt, enbud) ^ewabret worben, tia%
er nemlicb aus ber furnebmff en £ird)en eine
fatanifcbe, fd)eusficbe Sttorbergruben unb
eine^ijfyfuie, bie burcbaus nid)t fannwie*
tier gereiniget werben, madjte. fiat er nun
fkf) unterftanben, SKom fo abfd)etilicb ju be*
fubeln unb tfinrenb ju machen , aufgulaf'
jung beS erzürnten ©Otteö, unfererUnbanf-
batfeit falber , bie bocfe £briflus burd) fei*
uen ©eijl unb befifen macbtigen 3:rielrge>
reiniget fjat, gleid)mie gefcbrieben ftebet: €t
wirb aevfc&meifTen bas ^aupt über groffe
£anbe, ^falm no, 6. ($h) lieber ! maä follte
er uns in anbern 3Belttbeilen (fo mit bef>
felben$Butb fid) erureefet,) rein unb lauten
res übrig faffen? (Eben baber ifr bte 2BeIt
t>oH ©ottloftgfeit, Abgötterei), ©ofcenbienfl,
gabeln unb £egenben beteiligen, ungeift*
lieben befifen, unb wer fann alle 2lergernifte
^er etilen? Sttan febe nur bie (geferift
felbft unb bit fyiüam (^acramenten an,
burd) wie vielerlei; Arten unb ©attungen
ber £efceret;en unb Srrt&ümer bat niefet ber
leibige Jeinb folebe ni frerberben unb ganj*
liefe umjufbffen es uerfud)et ? unb (>eut ui
^a} iff (eine 3Butf) unb fein ©rimm in bie>
fem (Stucf niefet geringer, als er jemals in
vorigen Seiten gewefen. ^Dergleichen 33oS>
beitrat er auefe fonberlicfe ausüben wollen an
biefem bekannten unb berühmten ^5ud>lein:
£eben 6er X>acer ; \m es i>k gan^e ^irebe ju
nennen pflegt
4. #ier tt>itt icb aber nun uworberft ben
5lusfprucb bes beiligen *g)ieroni>rnt felbjt an^
führen, welcfeer in feinem ^Örief an t^m
Ctefiphontem wiber W ^elagianer alfo
fpridbt: Euagrius Ponticus, ober Hyper-
borita genannt, welcber ein 33ud) ad vir-
gines, unb ein anberS adMonachos gefd)rie^
ben, bat aueb ein ^ueb unb gewifie ^prü^
&)eTteq) cindÖsicigy bkftit impaflibilitatem,
ober imperturbationem nennen fornien,
wenn nemlicfe baß ©emutb niemal in Un^
ruf)e unb Effect gebracht, unb (ba|? id)^ frei)
beraus fage,) entweber einem unbeweglicben
^tein, ober ©Ott gleid) wirb. ©iefeS
Euagrü ^5ücber lefen bie aüermeiften im
Orient ©riedbffcb/ nnb nacbberlleberfe^ung
feines (ScbulerS, t>e^ Ruffini , im Occibent
8ateinifcb. €r bat aueb ein Ö5ucb de Mo-
nachis, ober üon ben ^oneben gefd)rieben,
barinnen er toiele erjeblet, bie niemals ^611^
d)e gewefen, mib fie gleid) wolbaqu maefef.
©a§ Ue Origenianer auefe v>on Q5ifd)o(fen
Derbammt worben, ifr fein gweifel; uim
Tempel Ammonius, Eufebius, Enthymius
unb Euagrius, aueb OrigeneS felbfl, lfi-
dorus unb toiele anberee/ welcbe öBeanjufu^
ren nur öerbru§licb wäre, llnb nad) bem
^USfprud) beS Lucretii:
Ac veluti pueris abfynthla tetra medentes
Cum dare conantur, prius oras pocula
circum,
Contingunt dulei mellis flauoque li-
quorc.
£>as
388
49) Heber 2>. (Beorij tTlafors £eben £>er T>atev\
_ ___ ._,&*
£)as ift : wie t)tc 2(er$te, wenn fie ben t)iefe Lebensart nberbie Wlaaftt ijeraus ge*
ßinbern biftern Wermut!) geben lwllen, m* : ffrid)en Ijat, wie man fte&ef am Slntonfo,
Dor ben 9tonö am 95edjer mit fufiem £o*
mg bejireid)en; arfü Ijat er in feinem Q3u$
Den einten 3i>bamrem, ber aujfer ödem
©freit ein reeftt gläubiger tmb froromer9ftann
gewefen, obenan gefegt, bamit er bei; bie*
fer ©efegenfjeit bie anbern £e£er, weldje er
angefiuljret , ber £irdje DorfMlen mocltfe.
£>as ubnöetioirt) ber£efer felbft prüfen, tmb
fonberfiel) Don Üiuffino unb ^ufebio Don
Cdfarien Darre Siusbrucfe antreffen, wenn
anbete bie €rjel)lung ©runb Ijat»
s. 3n liefen Porten fd)eint t)er ^eilige
#ieron»mus fein 2wge auf biefes SBuc&Iein
ju rid)ten, unb barauf gleicl)fam mitSinaern
m bmtm; welches, wenn es bamals fd)on
fo Derfälfcl)t worben, was mepnfl bu , wirb
nicl)t nadj ber 3ät Don gabeln unb £tigen
f)in§urommen Jetm? als, Dort Sttartino, ber
€upljrofma, bem Simone über ber ©eule,
unb bergfei'djen, tie tfjeils poetifd), baburd)
lügenhafte geute anbere-fjaben bereben wol-
len, als fjlje man baraus, bag Die ©toifdje
Unempftnblidjtat in ber £ird)e noer) anm*
treffen wäre, bieboct) fein ©toieus jemals
weber gefeljen, nodj an fM) felbfl erfahren;
ttyite .aar unDerfd)dmte f pbtd>t unaen fi-hö,
womit man bk wa&re 3Bunberweri:e ber
Strebe mm ©poft unb ©eldd)ter madjt
33ep ben Porten ©t. £ierom;mt ober Ijat
man m merfen, bag er unter ben ^ondjen
allein bie/enigen, bie ^elagianer unb £>rtge*
hiflen gewefen finb, Dereamme, Unb ba
unleugbar ift, bag Diele baDon5\eijer, (mbtt
re red)tgldubtg gewefen: fo entfielt baljer
bie ttnorbnung, bag man nidjt weig, wie
ein i'eber befd)affen §emfm. £>enn, wollte
manbengatnen Raufen ber ^ondx, wie
er bamals gelebet, Derbammen; fo mügte
man Dorncbmlid) aud)ben ^eiligen Vierem)
^aulo, 4bilarione,SD?ald>ü; fonbern er Ijat
fid) and} felbft aus £er &abi gemad)*, unb
anbern feinem gefafyrlic&en Tempel in be»
3)?ond)öf!anb begeben*
6. gu berfelbigen Seit war ber ©ebraud),
wenn es anbers ein $5ebraud) &u nennen ift,
unb bie teufliferx SCButfj fo grog, baftman
mit aller ^a^t m tl>un anfreng, was Paulus
i$;imot(j,4,3. Dorl)er Derfunbigef tjati ©ie
»erbieten e§elid) |u werben, «nb m nehmen
bie ©peife, bie ©£)$$: gefcljaffen Bat jc.
€benalöwenn niemanb ein€f)ri|t fepfonn*
te, ber md)t im lebigen ©tanj) bliebe, unb
bk @toifdjee£eljrfa£e beobachtete ; \x>k benn
aud) bk ^Buc^er beß ^ieronpmi felbfl einen
fc^arflnnigen £efer erfbrbern, mit er auf bk
#od)jeiten nid>t wol m fpreefren ift, unb bie
andere <£fje, wenn er6 ^dtte i^an burfen,
bem ^urenleben würbe gleid) §tad)ttt (#'
ben; wiewol er nac&gef)enb0 feine ^eonung
geanbert, unb burd) ben Süenjr treuer ^BiV
fd)offe auf beffere (Bebanfen Qebvadjt wor^
ben, nad)bem fit bes Cefagil unb Ortgente
3rrt^umer e(wek{)en !e|tern ^ieroni)muö
moor bm fürne^mften Se^rer ber Ä*l)en,
nad)$ bm 5ipof!eln, m nennen Um 33eben*
im trug,) Derbammf (jaben.
7. ^ÖBeil nun bem alfo tfl , bag biefe tu
knsbefebretbungen beredter burc^ eine
fdjarfe ^enfur laufen muffen; inbem alles,
m$ bar innen Dormtragen war, burd) bk
QButl) bes ©afans auf ei«eegotf(ofe ClBeife
Derart unb bergeflalf Derfdlfdjet warben,
bag man «ngewig iß, m$ D\üfftmi^, m$
vg)ieroni)mus, m$ anbere bam beigetragen;
befeleicljen \m$ .©ierenomo befonbecs bar^
innen ä^m ijl, mit \m# für einem ©eift er
i^ig ober jenes gefd)rieben : fo fyabc id) £X
Georgio Majori angelegen , unb tf>n faum
mum mit Derbammen, weil er nic|t allein I be wegen fonrien, bag er biefe mu^fame%^
33 b 2 btit
39o HL Dotieren über unterfcfcicfcene t?on 4nbew t?erfcrticjte ©cfcriftem 391
btit, baä falfebe Dorn wahren absufonbenymb
alles rein unb mwerfalfdjt wieber l)erjujW'
Jen, auf fid) nehmen mochte, SDann es ftnb
in tiefem 35ud), itie aud) in bem £>ieron»'
mo, t>ie(e l>errlicbe Dieben unb Saaten be*
(einrieben anzutreffen, bk man als Q3rocfen,
öie &on bem e&angelifcben 3:ifd) abgefallen,
fammlen, unb fie nieftt mit bem £otlj unb tln>
flatlj, ben anbere unfcetfcbamte ©emtitljer
mit eingemifebef , unb jene barnit befubeln
wollen, n>ie borten bk n>tlbe unb abenb*
tljeuerlic&e ^egelebepm ^irgilio öic&errlfe
d)e (Speifen Sfenea flinfenb gemalt (jaben,
ganj unb gar wegwerfen.
8. tfebrigensiftes gar m'djr ferner ^u um
terfcf)eiben , welchen »on beoben man Dvecljt
ju geben unb be$upfu'd)ten babe* £)enn
t>ie ^efagianer unb örigeniflen bringen auf
bie(BfoifcbeUnempfwblidjfeit, unb auf weif
nid)f waSttor^oUrommenjjeittn bes menfeb*
lieben Gebens, worinnen fie aml) bem 2lu*
p'fftno Diel ju fdjaffen gemad>t Ijaben. #e£'
gegen fcon ber @5nabe,e üomOlauben, &on
ber Vergebung ber^tinben, t>on benwaljr*
|aften9Ö5unbern un^groffen^ljaten@£>t*
t&, baburd& aud> ein ^inb, wie (Efaias
fprid)f , ben $ob, bk &inbt unb 4?oHe
iberwinben fwm, reben fie ganj fachte unb
leife, ja fie fdjweigen beimäße babongar
Jtrlie, unb wafeben nur mitt>oUem#alS bon
if)ren ©toifdjen llnempffablicbt'eiten. QIU
hin bk DUcbtglaubigen, bk in ber Sfllitteh
flvaffe bleiben, reben weber ben @unbcn
baS.2B&rt, *wd> bilben fie fid> auf iftre
QSoilFömmenfreiten bat geringfle ein ; fon*
bem fie Raupten nur , bußfertige unb
gläubige <3&nber- Jjatten Vergebung ber
©unben, ®nübe, £eben unb ©eliafeit
^Belebe SBerfe, m fie ©Ott unb €(>ri*
#uS, unfer ^<5rv, aHein wirfef unb mitsei*
Ut; alfo finb fie fbleben tfermennten 9Bei*
fcn unb Äfo#n sevboraen, ©enn mv ift
wol unfer biefen, ber ein getaufte*? £inb für
einen #errn unb Ueberwinber ber (Stmbe,
beS ^obes unb beSS^eufels fjalten unb an*
feljen follte? fonbern ba fie iljren ^aufbunb
langft t)ergeflfen baben, fallen fie biefen Jeinb
an, unb wollen buref) i|re eigene Gräfte fic&
ubaifyn ntm^eif!evmad)en, nemlid) ben
Teufel, bk ©unbe, ben ^ob, ben fiebie!^
mtbvaU einen foldjen an^ufel>en hatten, ubec
ben fie in iljrer Qraufe, ba$ iji, in ^Ijrij^o,
bem Sßeibegfaamen, Eilige Gewalt unb
^errfebaft uberfommen b^bm. ©a^ foll
bk Üvegel (et;n, bit allezeit gegolten, unb in
alle €wigfeit iljre 3\raft behalten voifb.
®Ott fei; «ob unb $re$ > ^meru
50) ©orre&c
Über bm Zxattat ©palatini:
Sc6(Mt*e Tempel unb ©ptiic&e,
auä ben Seben ber ^eütgert ju-
fammen gelefert.
d. d. 8. Sttart. 1544
^)em €fttwurbigen in ®£>tt <$&vn W.
(5eoi'9 Spalatin, getreuen unb reebt^
fc^afenen Pfarrer unb ©uperintenben>
ten ju 5lltenburg in Stteiflen.
(g^nabe unb griebe in €#riffo, unfefm
^) <&£)tt unb vgjeilanbe. ^uer Q3orba^
ben, lieber $m ©palatin, ba n)v ber .&ei*
ligen ®Otte$ reine SCorte unb 9JBerfe^
fammen getragen, gefallet mir weljl, ic&
jwetfle aud) niebt, ba§ fefd&eß©Ott,unbo^
Jen, bie ©Ott fueben, gefallen werbe: benn
e$ bienet folcfceö nic^t allein bk bofe fauler
ju fropffen, weld)e uns läflern, <\H üb xvk
eine neue £ef)re unb Sföeonung aufbringen,
jbnbern aueb unfere©ewiffen p flatfen; im
bem ein foleber ^)aufe Seugntfle unb £rem*
pei ber alten beigebracht wirb, tk ebenbaö
fleW^
392 <;o)lUbevben€vact.&ptiatini: €roftud?e£5mnpelunbBpujct?eic, 393^
galten, gerebet, getljan tmb gelitten (ja*
ben, mag bei; uns »m (Sc&wange geljet.
SDenn obwol einem Jeglid)en fein (Glaube an
öa« 9£ort ©Ofteöanua feyn follte, öag er
auclj miber ber Rollen Pforten allein be|M)en
fonnte; bo$ weil neben bem willigen ©eift
ftd) aucO fc^mac^ gleit® befuibet, fo wirb
ein €bnW)^eq ni$t wenig bewegt, mann
c$|teft*f,ba§fö Diele (Secula, fo »tele Tempel
fo t>iel fref|Iicbe£eute,bor unb um iljn^ifjm gfeid)
gemefen , unb allezeit burd) biefelbe gefdxljen,
xoazwi an$ ber (Scbrift lernen unb burd)
bie taalid)e Erfahrung in uns beftnbem Es
Ijaben $war Die ^eilige, wie mir aucl), öie>
les nacf) bem S^ang un& ®*H ber (Sün<
ben getfyanunb gerebt; (9v6m.7,i9 : £)as©p
te^a^ic&mifl, bastbueidjnicljt, baß Q3ofe
aber, baS id) nid)twill, hatitfyneid), fo t')ue
es nun nic&t id), fonbern bie ©ünbe , bie
in mir wofwet; ) baf? id) babei) nid)ts melbe
ton benen feigen, meldte inibre#iflorienbie
£ned)te beö Teufels eingeflicfet: 3nbejfen
feljen mir bodj , mie rein unb ftabtjaft fte
ben ©tauben be!enner,wenn es jum^ampf
unb 33e?enntnif? gefommen* 2Bas hatte
2lmbrojmS fonnen gottfeliger unb tapfferer
fagen, als ba er in bem festen £ampf wü
ber @ünbe, $ob,©£>ttesgorn unb £otte,
bie umjleljenbe ?Priejter alfo glaubenS&oH
anaerebet: e3d> l>abe ntdbt alfo gelebet, bafj
id) mid) fdjamen follte, langer unter eudjui
leben; id) fürd)te midj aeber audMic&tju
gerben, mcil mir einen a,nabiaen #errn lja>
ben. c205elc&e $Borte and) Öugußinus in
fernem £ampffel)rgerüljmet, mie ^>ogtbo>
nius in feiner £ebenebefd>reibung berichtet.
Unberfelbfl, 2utgujftnuS,bat ftd) miber fein
©ewiffen ( weldjes ber rechte Srob i)t,) mit
biefen feinen eigenen Porten aufgerichtet:
!9iir mirb jwar bange merben, aber id) wer*
be niebt t>er jagen, weil id) mid) an bie %8\m*
ben ©)ri ja' galten werbe. 28er fielet nidjt,
ba$ bie l^eflröe Banner mit bergleidjen SBor*
ten bezeuget, baß ffe ftcb blog unb allein an
C&riflum mit ©lauben erhalten, foldjer
©taube abertfatf unbtriumpf)irenb fei; über
@unbc unb 3rob? S^enn ob fte mol i\)t
£eben unb £öerf t>or benen 9)?enfd)en als
unffrafiid) (mie red)t unb billig tfl,) ruft'
men : fo bauen fte boeb bor <&Ott allein auf
beffen ^arnuyru'gfeit unb ©üte, gefd)wei*
gen iljrer QSerbienfte, unb begehren allein
in benen SCßunben grifft, mie eine Traube
in ben gelsi6d)ern (ber SelS aber ift €f)ri*
ftus,) erfunben ju werben, ©arumfljun
wir red)t unb mol>l, mann mir ber £eiu>
gen ^IBort unb^lBerfe erfilidjbon benen an*
gefd)obenen £ügen reinigen, (jernad) btö
^ortreefct feilen, tmbnacjjber Siegel ober
5(e^nlic()feit be^ ©laubens vernünftig pro*
bicxm,\w ber5(po|iel fe&ret i^^eflf. t,2i : ^rü^
fet alles, unb bas Öute behaltet, ©emimor^
ju bxand)te man biefe Erinnerung, menn
man alle ^Cßort unb ^Cßerfe ber »©eiligen
o^ne Prüfung für ©laubensartifel halten
müfte? 3br Q5eruf mar bem %ruf bei;
$po|M unb $rop6efen nic&t gleich. (Sie
waren mol (jeilig, aber and) Sttenfcfjen, ben
benen ber ©eifl jmar minig, aber auc& ba$
gleifd) nid)t nur fc^macl), and) miber t)en
@eifr flreitenb ffd> befanb. (So ferne fte
nun reben ober $un, mäö ber @eiff in tT>«
nen mirfet, fepn if>re ^orte unb ^DBetfe/
mie hie SBrocfenim €bangelio, ^u (ammlen/
alSfülc^e^inge, bie ber »©Err €^rif!uö
in ibnen gemirfet, unb mabr^aftig €fjriffi
OTerffelbflpnb. QDBo fte aber nÄcb bem
miberflrebenben Jleif^ etwa$ reben unb f ljun,
fei>n fte niebt in üerbammen, fonbevninent*
fcbulbigen, nm uigemiffem$roH,meilmir
feben, ba$ bie ^eiligen ©OtfeS unö
^d)wacben gleicb gemefen, unb jebertn
feinem funblic&en Sleifd) aueb feine <&d)md)*
feiten an fid) gel;abt. Um biefer Urfacbe
%$b 3 w>
i i i i .. i ii i l— — — ^— — — < > ii || || iM|
394 III. Vwveben über unterfdnebene von antevn verfertigte Schriften. 39?
reinen babe icj) euer 33ud), lieber £ew@pa*
lafine, öruefen fofien. allein, bütet eud),
baß i^c mir fün'tig niebt mebr fold) ßrog
(bätte febier, reann mir eure 2(ufricbtig?eit
nid)t fo bef mint redre,gefagt ,) falfd$ob bepge^
leget» 3* weif, baß tcf> niebtf bin, £ebet
reoblim£€rrn, unD bittet für mtcb, baf}
id) feliglicb aus biefem £eib beg ^obeS unb
gleifcb ber ©ünben abfebeiben moge.^men,
51) sQoxttbt
Stuf 5ft* 30^ 3ret>eri SMalo*
gum, 511 S&mt Dem Sfcejianbe/
tt>iJ>er ©ebaftia« grasifen ge*
fd&rie&e«* 8tm 1545»
1.
G^d) We $n>ar aueb beigeben ^ebaflta<
Ö$ öl gränfen ntd)tö reoüen reiber ibn
fd)reiben, Denn id) folgen bofen Sftenfcßen
ui bod) tteraebt , unb allzeit gebadjt , fein
(abreiben reurbe niebts gelten bei) allen
fcermmftigen,fo enMieb beoCbrifrenJettten,
unbüon fid) felbjrin frühem untergeben, reie
ein Jlud) eines zornigen bsfen sD?enfd)en, benn
fo lehret ber^onig^alemon in feinen @priV
eben , £ap. 26. t>. 2 : H?ie ein £>ogel Oabm
fleugt, un& eine Scbwalbe vorüber fäb*
ret, foifi ein unüerbtemer 5M), vnb
tbutnicbtß. #ier lebret und Salomon,
ba§ reiruns ber unm\$en fauler, fo gern
flucbenunblaflern, niebt füllen annebmen,
jonbern alfo benfen, unb fegen :e 6$ ijt mt
©d&walbe , bk über mir bmfabret, unb
jrei^fdjert ein reenig. ©enn reer fo toll rea*
* re, baj? er folebeg t>on ber (gebroalben niebt
leiben, fonbern tbren Slug reebren reollfe,
alsforgetcer, ftc reurbe ibm auf bem£aupt
ntfren unM)u|ten, ober bie 2(ugen auf He*
d)en, ober t>te wafen abbeiffen, benreürbe
man billig für einen Darren balten, unb
mufte m$ in ber 3Babrbeit toll fepn., ber
eitel fcergeblicbe, tfykiine @orge unb %k>
bat öornabme»
2. 2(lfo liefet man in vitis Patrum $ud),
bafj ein trüber f läget einem alten Später,
reie ibm fo »iel bofer @5ebanFen einfielen, bie
ibmreebe tbäten; benu ber Teufel ift ein
Sfteifter , bofe ©ebanfen in bit guten $tv
jen ju febreiben, reiber ©Oft unb Sttenfcben,
bat bar^u eine bartejjeber unb febr febarfe
hinten, aus feinem boHifd>en ^intenfas ; ant*
reortete ber 2(lte unb fprad) : #6refr bu e«, üa§
bir bk ^ogel über beinen £opf fliegen, !annf{
bunid)t reebren, aber bas rannf! cu reolreeb^
ren, baf fie bir niebt in ben paaren niflen:
2(lfo tbuebieramb» fallen bir ©ebanFen ein,
fo laß fte reieber auffallen; fommen fie, lag
fie reieber fabren, unb balte fienid)t auf,nocb
^anfe bieb mit ibnen»
e 3. 9?un ijt 55af!ian Sranf fold) ein bofe
2aftermaul,baönid)^ fann, benn lafrern
unb jebanben, unb über alle SOJaaf; gern
ba$ argefle t>on jebermann fd)reibet unb re^
tiH, al$ reare er be^ ^eufelö eigen unb lieb*
fies ^aul; ba§ icb balte, <$ fei; fein geben
gercefl, ^on anbern beuten übel ju ben!en
unbjureben, DaDon er fid) mebr genabret
bat, CennDoneffenunbtrinfen. S)aijJnie>
manb, ^er ycd)t lebret ober lebet, er fet),
ober beiffe / wie unb reer er reolle: unb ob
ibmeetrea^®u^ begegnet, fo lajfet erSbocb
vorüber gebjn, ober DerfebwfS fd)anbltd),
fuebt unb grübelt immer nad) bem ^56fen, üa*
m\ er fagen möge, ba$ eö reol fd)einet, reie
ed ibm in feinem Sj<mn leib ift, reo er tt\va$
©uföfinbet, ba^er nid)t fann, unballefei^
ne^ ^er^enö £ufr ifr , reo er^ofe^ ft'nben fann,
baö er rütteln möge uun^tamV Büffet
alfo feine Eufr in ber armen ^enfeben Ün^
glücf, 3rrtbum unb ©ünben, reie eine
unflatige (Sau mit ibrem Üvuflfei im ^)recf.
unb ©tattf tbutt
4. ilnb
396 ?r) 2fofÖ7. 3<>&<»ih ^w^djJDialogum xtfifcer Öebaji jrancfeti. 397
4« Unb (>at bennocjj bas ©piff lern funben,
baf; er gemußt, ftne £>te #»jtörienbud)er
t>or andern font>edtd& gerne gelefen werben,
unb heb gehalten ftnb, weif /ebermann na*
fürlicfrgern wftjfe, Was feiten gefebeben
tft, nbd) gefebiebr, unb gefebetje« foü. 2(lfo
ftot er ibm fonberlicb vorgenommen, #i|h>'
rten gefebrieben, bamif er fernen ®ift unter
bem #omgcx unb Sjicfer beflo mächtiger
unter bie 2eute brckbte unb bejfa groffern
©cl;aben tfyate ; benn er woljf gefuljlet , ba§
er $u lehren bte £Babrbett, unb Qrrtbum
unb £e$erep wiberäujf eljen , bdcO jtte eini;
gern $ircbenbienft ganj unb gar untuc^tt^
unb fein nü| feon fonnte, barumerfiebaud)
um foldjes gar nid)ts f^at angenommen ,fon*
bem allein wollen baö t&un , bas er fonnte,
nemlid)lafternunbfcbanben, unb barinnficl)
treiben unlx erlufh'gen,
f. ©enn aus (einen Q5udjern wirf! bu
nid)t wo! lernen, was ein £l)rifl glauben,
ober ein fromm 3ftami tfjun foü ; er f ann unb
willSaud) n idfyt leljren: ja, bas&ief mebr ijf,
bu wirf* aus feinen QMkbern nid)t wiffen,
was er bocl) felbft glaubet, ober für ein
$ttann feo: alles tabelt er, aberniebtsfaget
erebagegen;ober bifputirte bodj, was man
glauben ober Ijalten foUte , oljne fo üielid)
bem ©erud) meiner Olafen nad> fpuren unb
urteilen Fann, fo ifi er ein £ntbuftaft , ober
©atflcr, bem nid^gefallet, [benn]@ai|l,
©aijt, ©aifT, ber toom 2Bort, @acra>
ment, ^rebigtamt , nidjts fyalt, fonbern
naebbem ®aij!foUman leben, basijteinfolcb
Seben, baber Stäm^er feine SSauren aud)
binbrad)t, bag ffe feinen ^uebftaben, ja Fein
33ud) nod) fgebrift Weber feljen , nod) boren
wollten, unb uns unb W unfern (^dbrift*
gelehrten SSwfcftobdec biefifen, fpottetenurv
fer, wo ffe tin $3ucb in unfern 4oanben fa*
ben: unb fo wir mit ifjnen reben wollten,
tfopffeten fa biedren ju, m\> fprac&en,
fie Ratten ben ©aifl, Fonnten unfer SBort
nid)t boren. SMS bei§f ein £ebert , ^a ein ;eg>
lieber fein felbjt^eifier rfl, unbtf)ut, m$
er will; unb was ibm gut günft, muf? a!&
benn alles vecf;t unb wobl getrau , unh bec
©aif! fjcifcn, alles anberemufjtinFen, unb
nichts fei;n , benn eitel 5laifd),5*laif^,glaifd)."
6. ©enn ba er ben£utber woljf unböer*
brii§licl) gnug articultrt fyattt, mit aller
feiner gebre, unbaufbie 'SBorte bes <5a>
craments Fommt : taß iff mein £eib jc. fprid)t
er : ©iefe 2üorte hat ber £utf>er ertappet, unb
fahret ^amit fort, unb follts alles bred;en,
als wäre ber ©aifl nid&ts. ©a 6ore|l bu ,
ba§erbem ^5ucl)f!aben ber Ijeiligen ^ebrift
feinb iß , unb niebt allein ein &d) warmer
ober ©acramentfebanber ; fonbern, wie
gefagt, ein ©aijler unb £ritljufia|t ift, ber
niebt will unter ©£>tteS QBovt ober beiligen
^d)rift, fonbern ÜM)ter unb ^eijler über
fie feun aus bem (&aift. ^as ijls nun OTun^
ber, ba§ einfokberbefejfener ^enfd) nid)ts
©utes lebren, nod> f ^un l ann ? £r mu§ ©Ott
unb ?Ö?enfcben lagern, fd)anben, lugen unb
trugen, wieibnber©ei|l, bef er trunfen
unb t)oö iß, twibt, unb benn am merjlen,
wenn er fidb am fyeiligfTen unb frommjlen
gellet, ©er ©eijHannnkbtSanberS, be§
finb wir gar gnug gewarnet t>on t>m lieben
Sfpoflefa.
7. $tnbere fromme Se^rer (ja audb wol
etliche irrenbe £e£er beSgleicben t^un),bie
fd)elten aud) unb trafen t>k £af!er getro}!;
aber bas tbun fie niebt bqrutn, ba§ fie £uf$
unb greube an ben £a|!e*rn Ratten, ju tut*
teJn, ju lacben, ju fpotten ber armen elen#
ben @ünber innrem »Öerjen, wieber^b^
rifaer im€t>angefio 2\ic. 18,11. tbat unb fprad) :
3cl)öan^eöiv,(Ö(Dtt, öa^ icb niebtbin,
tt?teaiiöece £eute, unö tt?ie Ökfcr $oK^
ner; unb wk ber fdjanbu'cbe *6am feinem
Sßater ^?oa& t^at, i^Wpf 9/22» ber £u#
unb
398 IM. X>orwben übet mteiföitbcm von anbwn wvftvti$tz &d)iifttn. 399
unbjreube bran barte,ba§ fein Q3ater trunfen
unb aufgebecf t lag,lad}etebef?,unb roetfets fci
nen 33rübern mit aller £uft, al^ wäre es ifjm
(etö,wofein93ateranbeerS ober jugebeeft ba
la^e, ober nüchtern wäre; fonbern barum
ffrafenbie frommen allerlei) £a|Ter, fcaf jte
biefelbengew befiern wollten, unbifjnenüon
*g>er^etj letb ijt unb weljetbut, t>agb»e£eu'
re alfo fcom Teufel unb Jleifd) in ©ünbe
unb (Sdjanbe gefallet werben, wäre ihm
wol lieber, baß feine (Sünbeunb&tflerge*
febefcen mügten ; jubem leljren fie baneben
öiel unb allerlei) ©uts, lajfen fid) frei) boren
unb&ernebmen, werfte finb, wa£ fte glatt*
ben, unb raa£ fie niebt glauben, barmt man
wiffe, was man an ibnen Ijaf, unb wo
man fie babeim finben möge; @umma,fie finb
£inberbes£id)ts, unfcwanbeln im liefet.
8. 2lber bie^amifien unb ^barifdifien
fragen m'cbts barnad), wie anbern beuten
juratben ober ju Reifen fei), baben baran
genug, t>a§ fie in anberer £eufe £)cecf unb
(Sünben fid) wo^l weiben , fubeln, unb \xn*
nü£ machen rönnen ,e wollen bamit oor ber
SLßelf gefeben unbgerübmet fet>n. (Es gemab*
netmieb il>reben, wieberfcbdnblicbengfie*
gen, tk uns lumilen in ber natürfidjen
Öiotb, aufbembeimlid)en@5emacb, wollen
in ben Bombern hieben , unb in befrei*
ben üvofen unb feinen Blumen fttf) weiben,
unbibr#onigfaugen, unb barnad) ber&or
fliegen, wenn fte ben Düffel unb Suffe üa*
felbfi wol befubelt tyabtn, wollen fie uns
im 2(ngefid)r auf ber \ftafen, auf ben Qlu*
gen,Q$acfen,$Äaul,an bem aüereljrlicbfien
Ort fi(?m , als f amen fie cm$ einem woblrie*
cljenben £ufrgarten, ober einer 2(potbefe.
9. ©oleber fliegen eine i| r biefer ©ebafliV
an Srancf , unb fdfrier ber fürnebmfteneine,
bajj er mit feinem Sparer Jpam, unb mit
feinem trüber, bem ^barifaer, m\ mod)te
wetten, welcher ben fronen tarnen Q3eel>
jebub üor aUen anbern in biefer (SacbebebaiV
ten mod)te. 33eel$ebub &etgt etnegrojfe Slie*
ge , bk wir £)eutfcben eine Rummel nennen ;
welchen tarnen t?orjeiten bas SBolF Sfrael
bem ^eufelgegeben bat; wiewirim€i?aH*
gelio lefen. £)enn baS ift bes Teufels eige*
ne2(rt unb %mt, btö er feinen Üvüffele m
ber armen Sttenfcben öünben fubelt, wub>
let unb rüttelt, als wollte er ben £)recf ger>
ne fo grog unb breit machen, bagber $\m*
mel fcou* StanFsunbi&Öft mit allen €ngem
beraus gefidnf ert wkbe* 3a, eben eine fol/,
cbe Rummel ifi biefer (Sebafiiangran^wie
bu in biefetn ^üd)lein *fö. 3o()ann JreberS
febeu wirft, ^enn ^a freister allen Srom*
men in ben £inbern, w& ttcibtt jufammen
mit feinem fd)dnblidjen Svuffel.aOee, fttö
ber Teufel jemals ^ofeS &on ben^Beiber«
gerebt, ober burd) fie get^an fyau ©aru^
|elt er (1$ mit, lachet unb f^ut ifem fo^eq^
lid> fanfte, ba§ er nid)ts ©uteS, fonbern aU
lesllebel öon i&nen reben mag: f>at feine
£uf! an folgern feinen ?8alfam unb tiefem ;
^dlts tyu uns aueß »or bk 5^afen unb ^flaul,
als follten wirifem banfen unb loben, baf?
er uns einen foId)en @tanf unb Teufels*
breef öor bk Sftafe braebt W, ober mt
eine grofle 5(rS^ummel uns (old)en groffen
Unflat^ in baS©efid)te burd) feine Q5ü$ec
geflecfet fyat, Dc§ wirfrofjlicjjfepn müßten.
10. 3d) wiü nur eins anzeigen, bamtf ic&
jeige, baf -icl) feine ^üd)er gelefen , unb
nidjt o^ne Urfacbe i^m feint) bin. lieber,
fage nur/ wie Met bas einem ^)i|Torien^
fdjreiber an, baerforidtf: tiföebtöZidtt
aus, fo finb alle 2Beiber ßkid). Unb ob
er fold)e 2Bor£e etu&a ge^ret Wte_ üon er*
nem leichtfertigen ^enjeben, feilte ers t>av
um ins Söud) febreiben , unb mit folcbeit
greuben unb £u(lbe(Tdf igen? Sollte er niebt
jum wenigflen , wenn er etwa ber beiligen^
3Beiber unb 3ungjtauen üergejfen ()dtfe,an
feine
52) Sorre&e
lieber i>as ^ßtonalWc&Wn.
2(nn$ 1545»
£>♦ Jttartmus ilutfct.
400 f 0 3uf fll Jobann foeöeri JDtalogüm, $u öftren bem £ftejfc?n&e, 40J
feine eigene Butter tenfen, ober an fein rf*! fte fonnen. €^i^unfer^i|rcßewdf)m,
gen <2CBctb/ unb ftcb fd&amen in fein v&erj, . unb |er/rof>re ifm, 2/mem
»enn ein günFIetn SÖernunft ober ©jre, ober'
*in rebltc^er ^lu^tropffcn in feiern &ifo
»dre? £>ber »arumfmb bie Banner ntdjf
audj aöe gleich, »enn man t)a^ £idjt tmfr
#)(?
n, 3a, er Ijats t>telleld&t foara m'$t at*\
meunet» ^epnejin, meonefter: fo frat er
qe»i§ baf gemeonet, t)a§ er bie grauen bat *•
»^ fflänbelC"»ie er fonft aucl) (ebetmann ^cljbabsfpgufangefeljen, bagatte^af*
tSjETseiinju ^wnten grauen barf man juö jionalbud)er Ritten Q5etbüd>lein |U
foldjer SBorte. nid>t, »ie big i|t, unb üiel j tfyun , aUermeiß um ber£inber unb £infdfc
Xigen »iflen, »eldje burd) 33ifbm|? unb
©leid&nif bejfer be»eget werben, bie goftli*
#en ©efc&ictye ju behalten, bannburdx blof«
]e2Borf ober&ljre; «He@t Marcus be*
zeuget, baf? audfo £f)rij?us um ber ©nfalfi*
gen tviüen eitel ©Jeidjnijfe t>or if?nen gepre*
biget fyabe.
3d) Ijabe übet' etliche me&r ©efcfy'djte
anbere meljr, t>te D« inbiefem^üctyeinfuv
ben wirf!, bocfj »of)lgefJraftunbtterbammt,
»eldje lein frommer ^ibermgnn mitjge*
bulb letctTlännTlTnbiSeTlirgerne liefet ,
ift ja fo fromm unb reblidj , als biefer .33e*
eljebub granf, ober ber (^djeigpbet Senv
d)en, beraub eine foldje 2lrsljummel ge*
»e(l tfh
12, 2fber, »ie gefag*, idf> Ijabe niemalw
genommen, »iberbiefen 33eef}ebub gran*
fen m fd)reiben, »ill es aud) nöd& m'd)t
tf)tm, unb tfjn ber§()rennid)t »ertb ad)fen,
als. erS audj nid)t »ertlj tfT* 923er Vernunft
bat, berroieb- ftdj felbff tvol »ijTen jtifjafc
ten gegen Wenjjranfen, Cemdjen, .©am*
men unb ^fyarifder. ©a^ roeig td) »of ,
wer granfens ober £emcljenS Q3ud) .fann
mit 2u(l unb £iebe Jefen , ber fann feinen
gnabigen ©Ott Ijaben, ja au$ fein eigen
©e»ifien ntc&r mfrteben {teilen > J>b er »ol
einen unb alle Teufel ui gnabigen Ferren
bat 5iaem tiefem 53udjlein 3U ۤren babe
i* biefe ^orrebe, »eil id) felber ml gerne
t>ielargerö »iberben granfen ui fd)reiben
llcjadjenbatte, »ollen fdjreiben ; tamitieb
büIfe^jebermaniVjin^arnen sorbem Teufel
unb feinen fummeln , ^k teybe ©Dttunb
SWenfc6en feinbfinb, unb^ebaben t^un an
€bren, and). an £eib unb ©e!e, unb »0
iutfcm Sc^rifcen 14. ?E^e«,
aus ber S3iblia tiaw get^an, unb <&pvM)t
aus bem ^erte üxbti) gefet, ba§ es bepbes
befto ftd)erer unb t>efter behalten »erbe: Unb
ba$ aHeS jurn guten 5in^eben nn\> Krempel,
ob(emanbbem nachfolgen »oute, unb, fu
er gefd)icft ba^u »ai'e,efoIc6es befferm
3» ÖennicbSntdKfurbofeacbte, foman
folebe ©efebic^te aud^ in Stuben unb ^am^
mern mit ben@prüd)enma(?!ete, bamitman
(SDitä ^Berf unbe9[Bort an allen £nben
immer ^or5(ugen Ijdtte, unb tatan $md)t
unb ©lauften gegen ®btt übttt.
4%Unb »as foüts febaben, ob /emanb
aöe furne()mtic!)e©efcbicbte ber ganzen ^Bi&^
lia alfo nad) einanber maf)lete in ein Q3üdy
lein, baf ein foleb $§üc&letti eine ^dpenbibel
btejfe unb »dre. gur»abr, man fann bem
gemeinen 9)?annbie2Bortunb$Berf ©Ot^
teS nicht m üiel , ober ;u oft t>or^aften.
^ 9XBeöri man gleich baüon junget nnbfa*
get, f finget unb prebiget, fcf>retbt unb liefet
€c mafyf
402 HL Vomben über imterfdfrteftene von anbcm peifertigte Bcfrriften* 403
mahlet unb jeic&net, fo ijf bcnnod) ber ^Imerfwürbig, unb wrbienet im ©ebadtfm?
tan immerbar alhu ftatf unb wacher baffc^ aufbehalten ju werben. £>enn fo tielmal
fctge $u binbern unb unterbringen mit feinen
gnaefo unb ©fiebern, baf fold) unferQSor'
nehmen m\> ®lei§ nicht allein gut, fenbem
auch wo!' noth unb aufs bod)jle noth tfi.
«. ober aber, ba§biefetlberfhetrmer wer*
ben mbammen unb »erachten, ba ließt mir
nid)fS bran: fte bebürfen «nfer £ebrenid)ts,
fo wollen wir ihre £eb* nicht, unb jtnb ah
fo halbe gefcbieben. ffliftvaud) unb falfd&e
giwetftcht an Silbern fab ich allezeit m?
bammtunbgeftraft, wieafle.anbere <Stü*
«fem 3BaS aber nid)* Mißbrauch iff , hab
id) immer lajfen unb beiffen bleiben unbbal*
fe^affo, bafmans px nü^lidjem unb fehV
$em brauch bringe* 2Hfo lehren voi? bk
unfern, unb bie albern; bie ^lüglinge fok
len weber unfere @d)üler noch ^eijler feon.
Cbriflus fep mit allen, W ü)m glauben unb
lieb haben, 5(men#
52) ©or-refre
Stuf bu ©rasamüta &cr ©fän*
%t &eö &ei(. Sflom* SKetcW/ unter
im ©titfc! ju 9fom*
$nno i?4?.
SBon *8l. 3<ti>ann 3acob (Bceijf,
üftartin Satter wünfcbt ben anbdd)tfgen Zt*
fern 4)e« im *€9v9vSR.J
1.
jnfere £eufe tbafen, meines Trachtens
unb wenn ich ihnen ratzen follte ,Jef>r
wohl, wenn ftebiefes unbbergletdjen&ucljer
fachten auftubebalfen für bk SftacbFommen,
wegen ber ungldublidjen unb unenblid)en
£frglif! bes &atan$, fo an bem Sfämifchen
4bofe, als bemfttnfenben ^ful üon <StW
ben unb^erbevben,f)ewfcf)et» <Sw ifi^w^ß
ifi biefer fcljdbf icbe (Stuhl , tljejlS burd) £0
ntge, tbeil burcf) gelehrte Banner, fo jtaif
angegriffen worben, bag er bereit ftel«. 2lber
weil bk frdftigen 3rrtljumer fo febr über*
banb genommen, fo bat er burdj&iele Qlia*
litf, betrug, ^ractifen, bie nidjt menfdv
lieber 2Bi£ , fenbern allein bes Teufels £unfi
erfttnben, gleichwol bisher ben (Sieg bebak
ten,unb bk Wahrheit auf benen öffentlichen
©äffen ju boben geworfen ( mt Daniel, unb
nadbgefyenbs §l>rijfu$ mit feinen ${po|leln
üor^er tjetfunbiget). ^)urd) biefe (Siege
ftnb (te toejle unb tiefe worben, unb brüffen
ft^, xok ein fetter SBanft, unb bte aufge^
blafenenunb l>offartigen^:prannen mit tf)ren
rotten »guten trojlen f\d) ganj fecflid^unb
werfen i^re^offhungni($t allein nic^t weg bep
biefer i&rer ©rangfaf, bk fienun leiben üon
bem £>bem ber Sippen €f)rif!i unb t>onbem
&abt feinet ^unbe^,fonbern öerlaffen ftc&
aud) ganj pd&er brauf,ba^<Sd)i(flein^etri(fo
nennen fte i^re bofe ^ippfu^e beö ©atanO
werbe enblid) biefe jlurmenbe ^Bellen gluef^
lid> überfielen, unbnod) 6o&er empor fonv
men , al^ e£ jemals gewejl ift.
2. £)as ifl if>r Vertrauen, atö welchem
fte in biefer Seit mit $aab unb ©ütern , mit
(Sinnen , ^er^en be^ ganjen menfd)4id)en
©efcbled)t0, /a mit bem ©e»(l ber ©IdubtV
gen unb ber ^eiligen ^ird&e (weil fte mbtv
£ird)e/r noc^ ©eifl, noc^ <&£)tt für etvoat
a$tw,)tin&vkl unb@efpotte treiben :w
bem fte lügenhafter ^Beife vorgeben, Wült'
ten balb ben Dvomifcljen »g)of , balb t>k Rix*
d)e reformiren : 3e£t fe^en fte ein Concilium
an,balb wiberruffen fte eö, balb »erlegen pe eö
an einen anbern Ort, balb fd)reiben fte es auf^
neue aus, unbesiflbod) ihr @rnfl nid}t,
ba§ ein Concilium foli gehalten werben.
S)ag man fteljet, bi§ einige (et? gewigwajjr,
bag
404 f») %ufbit<Bvavaminäpev&änbebz6l\ei<fyevcibevbm&tttty$ü &om« 40?
ba§ ber gefamfe #aufe fcon Königen, gür*
#en, ebrlicben, gelebrten, beigen beuten,
oon tf>nen für C^tocf narren unb^uppen,
bie man $um ©eldd)fer unb ^ojfen braucbf,
Don ibnen gebalten n>ie£>* Muffen fte nun
gleicb biefelben wenige $age fang, als bte
ftcb auf eine (^tunbe befoffen bdften unb
taten anfingen, t>ert ragen; fo bilben fte
pdj bocbgewij? ein, wenn fte ben Dtoufcb
würben ausgefd)lafen unb 6er £erm fKbge*
fegt ^aben, fo würben fte in furjer gett bie*
fer Darren t^re Ferren unb ©öfter, unb
ftebenmalbewlidjerfeon, als fte borljer ge
wefem SDiefe Hoffnung bauen fte aufbie
vergangenen Krempel, bie nidjt gan$ ebne
©runbjmb, weil fte, t>orberofd)on, unbbie*
fes jttm oftern, bergleicben ^oben ber güiv
ff en unb Golfer, aucb ber <&t<xbt Ülom felb fr,
litten leiben muffen, Unb bennocb ftnb fte
burcb bergleicber» Kriege nidjt gdnjlicb ju bo*
ben geworfen werben ,fo gar ba§ audjburdj
biefe Kriege tljre ©ewalf, ^raff^ieg^ob,
tyu unb $errlicbfeif necT) mebr gewadjfen
if! unb be&ejttgef worben, btö fte ffd) nic&t
allein ju Königen aller Könige, unb Ferren
aller vg)errengemad&t; fonbern audj, nadj>
bem fte benen Königen aufbie 4palfe getreu
ten unb biee^one ber Övidjter aufStben
ftcb unterwürfig gemacbf , ftcb audj $u ®k*
um über bie-©6tter im Fimmel, auf @t?<
ben, aufbem'tÖJeerunb in ber $6llegefe*
$et Inbtn. S)as if! ifo beimlidjeS QSetv
trauen, unb basfagtif>nen ibr eigen ©ewif*
fen. @o fdjreiben bie @d)maru$er: ©er
^abjtijt weber ein purer ©oft, nod) ein
purer ^enfd); fonbern ein wrmifebfer ©oft
unb^enfd), ein #err über bie bimmlifdjen
§ngcl *c.
3. @o lange biefe Stwerftcbt in ibren#er/
$en regieret, (fte regieret aber beflanbigunb
mit beflanbtger »öartndcf igfeit unb #ocb>
mutb,) tiefte fiel) ml)t werben benehmen
laffen, aucb wenn fte fdjon werben tobt feptt,
aucb niebt einmal am 3üngj?en Qrage, (ge*
fdjweige benn bürd) einige 3Draugfa( tieft*
£ebens, fo iff alles vergebens, bag mangln*
galten ju Q3erfammlung eines Coneifii, juc
2Serbej]erung ber fffrc&e, mv Reformatio«
bes Üvomifcben $ofcs macf)t, $)?an er^eb*
let.es einem Rauben, unb man rebet ju tu
nem lobten, wenn man ibnen nid)t erff ju*
ld§t, einräumet, unb enbu'cb als einen ©lau*
bensarfifel befdjleu§f , baj? fte ©öfter im
#immel unb auf £rben, feinem Conciliö
unterworfen, unb niebf als gleidje, fonbern
als £>berberren unb imwieberfprecbu'dfc
Siebter an^ufeben fepn. ©as mufttbu bit
n/d)t etwanals m\ einem Draculjonbern aU
öom Fimmel felbjT gefagf fei;n laffen, unbeö
garniebf in Sweifel iid)tn* 3d) unb i>tele
anbere mit mir fennen ;a benenn ber ^ab*
fle unb Carbindfe, unb alfobas feeibergenfTe,
nid)t allein ibrer Kammern/ fonbern aueb
ibrer ©ebanfen unb £Keben; voit €b#uö
üerb^n W, ber in bie*£>erjen ftebet, \>U
#erjen madjef unb bilbef : Was ibv faget
im $infttvni$, 6ae voitö man im £tct>t fa#
gen, Unb was ikv in bev Kammer vebtt,
bae uoii'b man auf benen j&acfyevn pubu
gen. £)te tlifad)e aber, ba§ bie ^ReroneS
unb ^omitiani bes fKomifd)en ^ofes.ftcb
bafur niebt fürd)fen, bat macbf ber tyabfte
unb Carbindle if>r ©laube, ber überaus
fd)6n unb febr ftd>er ift, nemüd) ber: tylit
bemgulianbe nacb bem ^obe, if! es eitel
gabelwerf? (Fabuh Manes). Otbetbie^v
fabrung, bie alles lebref, wirbest'bnen an^
bers lebren , unb bas in furjeti,
4, ©erowegen Oie gefagf,) wenn bie*
fes unb besgleicijen ^üd)?r auf bie Sftad)*
foramen erbaften unb foitgepfianjef würben,
würöe es nü^lid) unb beilfam fetjn, nicbtal*
lein für ©euffd)lanb, fonbern für biegawje
^Belt, wiber ben fyktyl fdjdnblicben ^erg
€ca ber
466 III« Votttben ober untevfcfykbtne t>on anbcvn verfertigte Srbviften. 407
ber DvomifdSJen SBabolon, t>erct>te ganje £r*
be üerberbet, t>a§ tc6 3eremta ^(Botte 6rau^
cf)e }« £ier fie&eff bu,bag bte £)eut fd)en gür*
fhn ablief) einmal t?om tiefenfecfrlafe crn>acf>t
finb, unt> fief) bas #W genommen f>abcn,
bem ^abfr unt) Üvomifcben #ofe ($ftHO
ins $ngeffcf)t $u fagen, was er ttorbem niefet
IjatFonnen, e/e$o niebt Fann, ins fünftige
m'd)t wirb fonnen boren. @te tjaben fiel)
ouef) niebts abfd)recfen laffen (welcbes ein
£Bunber tfr,) bureb bk prächtige ©unfl
unb £unff griffe beS 5Komifcl)en #ofeS, t>te
man gerbet; in berSßßerbungber ©efanbten
bes Üvomifcben ^abjlS lefen Fann, Unb wo
ber Teufel biefen glücken £auf bes £t>an*
ßelit unb erwunfd&fen Aufgang bei' 2Baljr*
tyit burd) Sftünfrers Sfafrufjr, unb burd)bie
(Beeten bere 2Biberfad)er, nid)t ge(>inbert
l)atte: fo würbe bamals felbfr bas pdb|ilid)e
Vertrauen fei;n überwunben korben, ba§
jte würben thmlaut worben fe»n; unb ber
#od)mutf) bes SorbanS mürbe febon langft
gefallen feon, ber (Mfunterbem tarnen
(Ebrifri unb ber £ird)e fdlfd>lic() fcerFauft.
allein, wenn ber ®cutfd&en .Sftad&fommen
füllten wieberum ben 3to öftrer QSdterunb
gürjlen beFommen, bie auf biefem 3?ürnbetv
giften 9\ei($^tage ben $abfl fo fd&on ge>
grüjfet (jaben: fo würbe es obnegweifelauS
feon mit alle ben Manm fünften, £unfc
griffen unb ^ractiFen unb£ügen be^ tyabjiß
imb feines fcerft ueßfen #ofe$, ben manntet
gnug \>erf!ucf>en Fann. S)aS t (jue ber 3>a*
(er ber^5armf)er^igfeit unb©£>tt alles £ro;
#es, burd) 3§futn Cljriftum, ber bereit \t<
£0 ben ©otrlofen tobtet mit bem Obern feines
SftunbeS, unb wenn biefer wirb ausgerottet
feon, burd) t>ie €rfcf>einung feiner gufunft
erlofe e,r uns wn bem Uebel, $(men!
tttartinue £utl?ei\
£} weld) eine Briefe feiner (bes ^abfts)
*^ 53o$Wf, beS ©eijeS unb DvaubeS!
ttwgarunbegreifiid) finb feine £)iebf*df>le,
unb unerforfd>lid) feine SKaubereoen? 2Ber
l)at ben Binn feines ^)erjenS ernannt? Ober
wer f>at bei: ^irdbejimcr etwas gegeben ,bas
er ntc!>f geraubet ?©erm üonü>m,unbbur$
fftj, unb in ihm finb alle Uebel ber ^ireben^
tym fei; ©cßrecfeti mt Wad&t t>on€wigreit
hieraus fie^e^mein lieber £efer,was ha^ fei;,
was Petrus fprief)t t>on bem ^abfttljum:
Sie ^>aben ein £er$ öuvc^trtebeHmit <Bei3»
2^3etr. 2, 14.
54) 93orre&e
2tuf £>ie J£)atmonie »om Sci&en
3ft*JÖe«tf^efi^etfe6t
QJon W. Jobann 3acob (BreC
1.
eil in €f)rif!o! 3<$ wünfe^e gewjg öon
^)et^en , $>a§ /ebermann bie göttliche
unb öortrefflidbe ©abe, bie bluffe, ftdjein*
loben unb angepriefen feon liefle. ^Cßiewoli^
werbe üen ber SDfrnge unb ©rojfe i!)rer guten
(£tgenfd)aften glet'dbfam übetfe^ütfet, ba$i<fy
weber Anfang, noc& ^nbe, nod) tin Sttaaj?
meiner SRebe finben Faun; unb beober grof^
fen ?0?enge beS EobeS mu§ icf) bod) ein nüd)'
ferner unb armfeliger£obrebner berfelben feon.
©enn wer follte wol alles jufammen fajfen
Fonnen? Unb wennbueesaud)wollte)t alles
jufammen fajfen, fo müßte es bod) bas 5(n*
feben Oaben, als ob bu nidjts ^afammenge^
nommen bdttefr.
2. €'t#'d), wennbubie@ad)efelbf! aiv
fiebefl, fo wirb bu finben, ba§ bie^ufic
üon Anfang ber ®elt ber allen unb jeben^re^
aturen eingegeben ober gewibmet ifi. ©enn
nichts ifl, bc^ m\)t einen gewiffen^on ober
abge^
408
54) Tlufbic Harmonie vom Reiben <lbvifti.
409
abgemeffenen Saut t>en fid) gebe; alfo bafj
aueb bie £iift felber, bte bod;an unt> ttorftcb
unftd&tbar, unb niebt fann befugt nodj mit
feinem @mne gefaffet werben, am aHerwe*
maßen aber muficalifcf), fonbern gan| unb
garjhmim ijl unb für niebts geaebtet wirb,
bennod) eine laute Bewegung ijf , unb bie.man
l$ren, unb atöbenn aueb ftu)len fann. SCßoiv
unter beteilige ©eiftwunberbare ©ebeim*
niffe anzeigt; aber batton ju reben ift gerbet1
Ort ntc&t»
3. Sfber wunberbarer »ff: bie Sföufjc bei;
ben gieren, abfonberlicb bei) ben Mogeln;
wieber3\önig£)at>ib, ber Sfteiffer in ber
^uftc unb beilige ^falmtlt,mitgrojfem£r>
ßaunen unb ©eijfe t)te wunberbare ^CBiffen?
febaft unb©ewi|beit ber SBSgc! im fingen
rühmet, wenn er 104* ^falm t>. 12* fpric|t:
-auf öem Selbe (ttjen t>tc t>6g«l fcee *Sün*
titele, unb fingen unreu ben Zweigen. 2(k
lein gegen bie menfcblicbe Stimme i|| alles
gleicbfim unmuftealifd). Um fo fciel bober i|T
bes gütigen ©ebopffertf üftilbigfeit unb
^eisbeit|ufeba£en, bie in biefem ©fuefe
überfd>wenglid) unb unbegreiffid) ijr.
4* £)ie 2Beftweifen baben ficb barüber
bk ^opflfe mbrod>en , ba§ fie baß wunbetv
bare ßunjWucf ber menfd)lid)en (stimme
üerfteben mod)ten, auf m$ Qlvt unb (2Bei#
fe burd) eine fo leid)te Bewegung ber 3un*
ge, unb buvcb eine nod) leichtere Bewegung
ber^able, bk £uft bewegt wirb, unb bat
Vereine willige ^enge &on £8orten,
gleid)fam ftromweife, Don ficb gibt, bk
bod) alle ttoneinanber unterfebieben unb &er*
nebmlicb fmb,unbberenf'ebwebeS bie ©f im*
me befonbers formiret, unb jwar nacb bem
Rillen ber (Seele, bie fie regieret* Unb baß
fo gewaltig unb fiarf, ba§ eß in fo weiter
. Entfernung ber Oerter rings umber t>on allen
beutlicb, niebt allein geboret, fonbern aueb t>er*
(lanbeu werben fann, allein, wie gebaut, bie
2Beltweifen bemühen ftd> nur bartnne, ma*
d;een eß aber niemals autffünbtg, unb mle^t
muffen fk ficb baruber wrwunbern unb er*
flaunen,baß nod) m'emanb ficb gefunben bat/
ber ba babe eigentlid) fagen unb eß auSma*
eben formen, waß baß Sieben unb ber £m#
fang$grunb,unbgleicbfam baß 21 bc ober bie
erf?e Materie fcon ber menfd)lid)en ©timme
fep.^nemlid),fieüertt>unbern fid) über baß
Sachen , 0>om deinen will iebniebt fagen,)
aber fie begreifen eß nfcbf* Sebod) wir wol*
lenbicfebetrdcbtlid>en 3Dinge t>on ber uneub*
lieben QBekfyeit ©Ofteö in biefem einzigen
©efebopffe anbem uberlajfen, bk eß beflfec
fonnen unb mebr 9ftujfe baben; wir er^
reieben temm ben ©efdjmacf« ^)ier wäre eö
notl)ig,i>on bem©ebraueb einer fo tt>tdr)tt^en
©acbe ttvoaü ju reben ; aber cueb biefer
ubmvift mit feiner unenblkben ^annigfa^
tigfeit urio 5Ru|barFeit bei) weiten bk gp*
|le ^3erebfamf eit,aueb berer berebteflen^an^
ner, ©ig etmjge fonnen wir |'ei)o nur an*
fübren, welebeg bie €rfabrung bejeuget,ebag
bie ^ujlc bk einige ©acbe fei;, weld;e naebjl
bem^orteÖotteö billig folle gerubmet wer^
ben al$ eine ®tbktmn unb Övegiererin bet
menfcblieben Effecten, (bk ^fyeu übergebe
i<^b je|o mit (Btillfebweigen,) fcoit weleben
bod) bie ^enfcbenfelb^gleieb al^ üon ibrem
^errn, regieret unb mit ©ewalt bal)in §e*
reffen werben. 3Bir fonnen- unö fein grof*
fer £ob Don ber ^)iuficv aU ebenbiefeö, üotv
frellen. ©enn , will man entweber bk $rau*
rigen aufrid;ten , ober bk grobfteben ^^
efen, benen gagf;aften einen ^utb macbe^
bie ^)oebmütbigen nieberfeblagen,e t)te Ova^
fenben m ^rieben gellen, bk ©ebafngen be^
fanftigen , (unb wer \x>iü alle bkfe Ferren
be$ menfcblieben ^erjenS, nemlieb. bie $l|fe^
cten unb gewaltigen triebe, ober bie©etV
f!er, bie ju allen ^ugenben fowol al^Sa^
pern antreiben, tyx erjeblen?) wa$ fanti
€c 3 man
4io Hl« Vowebm übex tifiterjcfeiedene von anbevn petferttgte Schriften. 411
mcm frdftigers baviu jtnben, altf eben tue
Stifte? (Selbfl bei ^eilige ©etft^e^ret fte
als ein "2Berfjeuö feines ibm cigentljümlid)en
SlmteS, inbem er in feinet' Ijeiligen ©cf)rift
befuget, bag feine ©aben burd) biefelbe
-ttber bie ^ropljeten fommen, bas ijr, ber
^tieb ui allen $;ugenben: wie an bem^ro*
p^efen €lifa ju (eben tfh 2Bieberum, eben
Cwrcl) t>te SOtuftc werbe bet ©afan ausge*
trieben, bas ift, ber Antreiber ju allen £a*
(lern; wie an (Saül, Dem Könige in 3frael,
gejeiget wirb» ©aber baben Die QSdter unt)
^ropbeten nid)t ebne Urfacbe gefud)t mit
bern 2Borte ©£>tteS nid)ts fo nabe, als bk
taufte ju Derbinben. ©enn bafjer finb fo
Diel ©efdnge unb ^falmen fommen, beo
weld)en fo wol t>ie?Kebe als Die(Stimme in bem
©emütbe beS guborers äugleid) iljr -fönt (ja*
ben, inbem in ben übrigen gieren unb £ei>
bern bk ^uft'c aHeine, ebne SKebe, allerlei)
©eberben machet, ^nblicl), fo ifl bem ^en^
fd)en alleine D02 anbern bie mit bev @tim^
tne Derbunbene Ovebe mitgetbeilet werben,
auf ba§ er wiffen follte, er muffe ©Dtt loben
mit Porten unb mit ber Sötoflc : nemlicl)
einen Saut üonfiel) geben bürcl) bejfen Üvülj*
tuen, unb barunter SCßorte nacl) einer liebli*
$en$}Mobiemifd)en. 3£ill man nun eine
Q>ergleid)ung $wifd)en benen 3ftenfd)en felbjt
unter einanber anbellen, fo wirb man feben,
auf wie t>telfad>e unb mandxrlep ^Beife ber
<Sd)opffer fterrlicl) fei; in benen ausgetbeik
ten ©aben ber ^ujic; wie febr ein Wlenfd)
Don bem anbern in ber Stimme unb in 2Bor*
ten unterfcl)ieben feu, fobag immer einer ben
anbern auf eine wunberbare 2Beife über*
triff, benn man will nidjt zugeben, bag jwe»
?. 3Bo aber enblidj ber gleig ba^u f ommt,
baburd) man bk natürliche Stimme bejfert,
übt unb weiter ausbebnet : ba fann man erff
mit €r(launen nur febmeefen, aber niebt be'
greifen, bie unumfcJ)rdnfte 2Beisljeit ©£>f*
tes in iljrem wunberbaren %Btvh ber vilu*
jtc; bep welcher Qltt biefes etwas ausnel^
menbes ift, bag man mit einer unb eben ber*
felben (Stimme fin^t, nnb in feinem ^rone
bleibt unb immer fortfdtjrt, ba inbeffen Diel an*
bere (Stimmen mefyr rings um(jer ibr £o&
auf eine wunberbare 2Beife an|timmen,bar>
über büpjfen unb fpringen, unb mit ben al*
lerlteblidbflen ©eberben biefelbee gieren, un&
nacl) berfelben gleicbfam einen gottlicljenSKei*
gen tanjen, bag es diejenigen, bie nur ein
wenig baburd) gerüljrt werben, bünft, es
fei) $u biefergeit nichts üorbanben, bas mebr
bewunbernswürbig fei>« £)ie aber baburd)
nießt gerübret werben, bkfinb fürwabr recb^
te ungefcl)icfte<5fel, unb wertlj,baf? fit inDep
fen einen ©reefpoeten, ber einen 5 0 * *
lagt , ober eine (Saumufic anhöret,
6. 3ebod) bit @ad)e ijl wicl)tigeer, als
bc§ man beren ?Ru|en in biefer £ürje be*
febreiben l oune» ^u.mein lieber junger ©e*
feile, lag birbiefeeble, t)eiljartie unb froljlicbe
Creatur angepriefen fepn, babmd) bu itibtf*
fen auc!) beinen Effecten wiber bk fcl)dnbli'
djen £ü|le unb bofe ©efellfd)aft jleurea
fannfl : bernad) folljl bu bieb gewonnen, bev
biefer €?eatur ben (Scl)op)fer ju ernennen
unb loben, unb t>or bm öerfeljrfen ©emü*
tfjern ber (Seelen, bie biefe fowol Don Ü?a*
tur als ber £unjl nael) feljr fd)one ®abe,
vok bk unjfidbtigen ^oeten ju ibrer unffnni^
gen 8iebe, migbraucDen, bieb mit allem Jleig
^enfc^enlonnten gefunben werben, bk ein* j lyutm, unb fie meiben, unb follfl gewig glau*
anber in allem ber (Stimme unb-Ülebe nacbiben, bag fte ber Teufel bal)in reigt, etwas
gleicl) waren, ob man gleid) fiebet, bag of^i wiber bk %Utw ju tbun, als bk ba toiU
ters einer bem anbern nad)abmet, unb gleicD^lunb foll mit biefer ®abt ©Ott allein, ber fie
(am einer bt$ Mbtm ?((fe i% [uerli^en, leben* 3ene ^ajTarte, inbem
4*2 ??) #ttt ^e Äatetnipfteit unb 2Deutfd;en Öegr&bmßgef&ng&
41*
fte einen Sfvaub aus ber ©abe @3£>tte$ ma*
d)en, wrebren bamit bengeinb©£>ftes, unb
Den 2Biberfacber ber %iatw unb biefer bocbß
Nebligen, £un|V ®$tö bicb n>o# im
#§rtu
55) Sorten
Stuf We gafetnifd^cn unb ©eufc
fegen aSegrÄtnifeefdttge» 154^
1.
ranet Paulus febreibt 1 ?f)ejf.4 , 13. benen
' ju ^beflafonid), ba§ fte über ben^ob*
ten (id>,nidbt follen betrüben, n>iet>ieanbern,
fo feine ^offhuns fjaben, fonbernftcbtrojlen
butcb ®OtW SBort, als bie gewiffe^off*
nung betben beä £eben$, unb ber lobten
$uferf*ebung* CDenn,ba§ bieflcb betrüben,
fo feine Hoffnung fyabm, ift nid)f SCßunber,
finbö aud) niebt ju fcerbenfen, naebbem fte
ctujfer bem ©lauben €f)rif!i jmb, entroeber
allein biß piliü) £eben achten unb liebhaben
muffen , unb bajfelbe ungemeineren, ober
ftd) nacb biefem £eben beS ewigen ^obeö
unb gorng ®&tm in ber $oHe wrfeben
muffen, unbbafelbft ungern binfabren,
2. 3Bir Cbriflen aber, fo Don bem allen
buref) bat tljeure 33lut bt$ @o(>n$ ©ptte^
erlofet ftnb , foüen uns üben unb gewöhnen
tmölaube^ben^rob juseraebten, unbate
einen tiefen, ffarfe^fuffen^cblafanjufeben,
ben ©arg niebt anbers, benn unfern #£rrn
<£brtf«' ©ebooü ober ^arabieö, ba$ ©rab
niebt anbers, benn als einfanft gawVober
ÜUtbebette #\ bellten; wie e£ benn v>or ©Oft
in ber SCßabrbeif alfo ifl, wie erfpridjt 3ob..
jLfc.n: JUsarue imfer Sveunö fd?!äfr ;
3ftaftb< 9, 24 : $>a6 Wh^bleiniß nifyt tobt
fonfcero es fcfyafet. $lfo tf)Ut aud) @t
^ctuTttö i€orintb.i^ fefct aus ben 2(u*
gen alle (jagltc&e 2fnblttf bes Grobes in un>
ferem (lerbenben £eibe,unb $eu$t$erf& eitel
boibfelige unb froblicfje 2Jnblicf be$ €ebett^
ba er fpriebt & 43. 44 : f£s wirb gef^ec t>er*
weeuä) , unt> rairö cufet*fie!>en unt?ee*
wesiteb. *£gvwö gefaetin Unehre, (ba$
ifr, beliebet-, fcbdnblicber ©efralt, )tm&
wtffraufer fielen in *scrdtd)f ett. <£s vsirö
ge0et in Sc^tvac^^ctc, unb tmröaufec*
fJef>cti in Israfc» iSe vvivb gefaec ein
natuvltd;et- £eib/ im£> wirb attferpe^
l>en ein gciffttdjec £eib*
3» ©emnaeft böben mir munfern^irdben
biepdbftlicben ©reuel, afö Milien, ©eel>
meffen, ^egdnani§, Seafeuer, unbaüe^an^
bere ©auMmetf,fur ^)k lobten aetrieben,
abaetban unb reinau^gefeat, unh wollen mv
fere ^ireben riebt mebr lajfen ^tagbÄufec
ober ^eib^dtten feon ; fonbern , tt)ie t$ \>it
alten ^dter and) genennet, Cameteria,
ba$ ijl, für ©eblafbdufer unb SM)e>
fldtten balten. ©ingen aud) fein ^rauer^
lieb noeb £eibge[ang beo unfern lobten
unb ©rabern, fonbern tcojf liebe Sieber t>on
Vergebung ber ©unben, ttom SRubefcbfaf,
£tbm unb 5luferjlebung ber tterfforbenett
€bri(len,bamit unfer ©laube gejldrfet,unb
hk Ztutt ju reebter 2Jnbad)f gereift n>er^
tien; benn es aud) billig unb reebt tff, ba§
man t)U ^Begrdbnig ebrlicb fycitt unb ^oll^
bringe, ju 80b tmb ^brebem freiließen 2fr*
tifel unferä ©laubens, nemlicböon ber^luf*
erjlebung ber lobten, unb ja ^ro£ bem
5einbe,bem ^übe,ber uns fo fcbdnblicb beu
bin friflet , obn Unterlag , mit allerlei fd)euS*
liebet ©ejlalt unb 2£eife*
4. $(lfo baben (wie \w lefen,) t>t> beilt*
gen ^>atriarcbeny 2(brabam, 3faac/ 3a#
cob/3ofepr>ic, t'bre 35egrdbni§ berrlicbge^
balten, unb mitgroffemSl^'§b?fob|en;ber^
nacb bie Könige 3uba gro§ ©epmnge ge#
ttkhm über ben8eici)cn,mit f oftlicbem Svaudy
werf , allerlei; guter ebler, ©emttrj \ alleö
,barmn/ ben (tinf enben fcbanbiid;en ^ob j«
bdmp(fcn;
414 M** E>orrc5enuber untafdn&ent von anbcvn verfertigte ©driften. 415
bampfön.> unb bte 2(uferjM)ung ber <£ob*
m\ ju preifen unö kennen, hörnt bie
<Sd}wad)glaubigen unb traurigen ju. fco*
Pen. £)al)w aud) geirrt, was bie griffen
feiger getfyan unb nod) tf)un an ben£eid)en unb
©rabern, Dag man fte fyerrltd) (ragt, fd)mucf t,
bejmgef, unb mit ©rabjeiefeen u'eret. <£$ift
alles ju rfyunum biefen äfrtifeluon ber 2luj>
erflefyung, baj; er t>efte in uns gegrunbet
w?tbe, benner iji unfer enblidjer, fefiger,
ewiger ?*oft unb greube , wiber ben ^ob,
$oüe, Teufel unb alle ^Traurigfeif.
& gubem baben wir aud) jum guten £p
empel bte fd)6nen ^ftuftca ober ©ejange,fo
im ^abfftfrum in %ligtfien,(SeeMief[enunb
Q3cgrabni§ gebraucht ftnb , genommen, ber
etliche in öt§'95ud)Iem bruefen lajfen, unb
sollen mit ber geit berfelben meljr. nehmen;
cber wer es beffer vermag benn wir, bod)
anbere ^ert barunter gefegt, tamit unfern
Slrtifel ber 2lufer|tel)Uiig mfeftmuefen; nifyt
ba$ §egfeuer mit fetner ^emunb ©nugtlju*
img, baüor iftre 93erf!orbene nid)t fcblafen
nod) ruljen rtmnen. 3Der ©efang unb i>k
Cftofenfmbfojtfid), feftabe wäre es, baf fte
feilten untergeben ; aber undwifllicl) unb tnv
gereimt ffnb bie^tober ^orte/bie feilten
untergeben,
6. @)leidjwie and) in allen anbern @ttt<
efen, fünfte es uns weit p?or, l>abenbie
fd)onf!ent©Dttesbten)le/fc6ione i)errJid}e(Bfifte
unb£loj!er ; aber bas^rebtgen unb£e^ren,bas
fte brinne üben, bienerbas mel>rer^:()eilbem
Teufel , unb laffett ®£>it. &enn er iß ber
<2Belt Surft unb ©etf, barum mu§ er aud)
bas nieblid)fte, befte unb fefconfte fraben.
2lud) lyaben fte f 6ftlid)e gulbene , ftlberne
^enftranjen unb Silber, mit ^leinobien
unb €belgefteinen gejter.et; aber innwenbig
ftnb ^übten6ein, fo fdjier pon Sc&inbletV
d;en, als anberSwof>er. 3tem, fte Ijaben
fofflid&e %#enffetber, Cafein, Hantel,
thoefe, $ute, 3nfnlen; aber wer iftbtum*
[*l ^bamit gefleibet? $auk 95dud)e,
m SBolfe, gottlofe (Säue, bk ®£ttt$
SOBort verfolgen unb laftern,
2 7;2flfo haben fte aud), mWl$, Diel trefft
ct>e fd)one Wlnfica ober Oefdnge, fonberlid)
in ben <§tiftm unb Warren; aber m'el tm*
nötiger abgottifcljer ^t bamit geu'eret.
©arumwir foldjeabgottifc&e, tobte unb tone
STert entffeibet, ut^iT)nenbiefc66ne^uftV
ca abgeftreift, unb bem lebenbigen Reuigen
&OtteS2Bort angezogen, baffelbe bamit &u
fm|en,^u loben unb ju e^ren: baf aIfofolci)er
goner (Sc^mucf ber Wlnfica in red)tem
%au#tf>rem lieben ed)opffer unb feinen
griffen biene, ba$ er gelobet unb seeljret;
wir aber burd) fein fyilwö ^Bott , mit fup»
fem ©efang ins ^)erj getrieben, gebeert
imb ge(!arf et werben im;©laubeu- ^)as tylft
uns ®Qtt ber <£ater, mit ©o^n unD^eiV
ugemgjeijr, $km.
'I lv?i0$ ifl *"'** bl'ß lln^ ^eynung,
bag btefe 9^Qten fo eben muffen in aHen^iV
eben gefangen werben ; eine ;'eglid)e ^ird)e
Safte *re Pfoten nad) i^rem Q3ud) unb
95 ww^ ©enn i'*s felbff auc^ niefy gerne ^
re, wo in einem Dvefponforio ober <55efang
Uc %ltfm Derrucft, anbers gefungen wer!
bm bepuns, weberid) ber in meiner $$
genb gewönnet bin: & ifl um 33eratW
rung besätes, unb nic^t ber ^otetLui
tt)M.
9.<2Bennmanaud)fon|rbie®raberwollte
ef>ren, wäre es fein, an W %Banb.e, wo fc'
ba ftnb, gttfe ^pitapf)ia ober ^prud)e au$
ber <5cl)rift brüber |u mahlen ober ^u fc&wt#.'
ben, ^ög. fte »or -5(ugen waren, benen, fo
jur Md)t, ober auf ;ben ^irc^^of gingen,
nemlid)alfo, oberbergJejd&eti:
^ri(lentfc^lafen mit feinen TObtttn,
mi&
4i6
?0 2iufbie £ateinifd)en unb &cmfd)en 25egrabm'ßge(ange.
4*7
unö 5« feinem X>olE t>erfammlet. f $Jfof.
37.tt. 29.
jfd> weiß, baß mein*£rl6jer lebet, unö
er wirb mid? auebev geben aufwecken,
unb werbe mit meiner £aut umgeben
werben, unb werbe in meinem $leifd?
(35<2>tt feben. Sjiob 19, 27.26.
3d? liege unb fd)lafe, unb erwache;
benn ber §£rr Wt miefe^fafo^s.
3d? UeQeunb fd)lafegan$ mit jrieben;,
^falm 4,: 9*
3c^ wiß flauen bein #ntltt$ (n <0e<
red?tigt*eit, id> will fatt weisen, wenn
tc^ erwache nad) öeinem 23ilöe,?|Ma7,t?.
(B»<£tt wirb meine Seele erloTen aus
ber Rollen (Gewalt, benn er fyatmitfyant
genommen, ^>f. 49, 16.
iDer.Cob feinet «^eiligen i(f wert!? ge>
balten t>or bem £££rrn, ^>f. 116, ij*
JDer *&£rr wivb auf biefem Serge 6ae
füllen wegnehmen, bamit alle X>ol£er
t>erbüllet fmö , unb bie IDecFe , bamtt alle
«Seyben $ugebed?t jinfc. iDenn er wirb 6en
CEob t?er fdjlingen ewiglid? je. 3ef. 2f, 7* 8»
Steine Cobten werben leben, unb mit
bem £ei$nam auftrieben. tX>ad?etauf
unb rubmet, Me ibr lieget unter ber£r>
ben, benn bein £bau tfJ ein £kau bes
grünen 5*fbes. Sef.26,19.
(Bebe l>m, mein bol£, in beine 2\am#
mer, unb fc^leuß bie Cbur nad) bir $u;
uerbirge bic£> ein Hein #ugenblic£ , bie
ber Sorn t?orubergebe k. 3ef. 26, 2e.
iiDie (5ered)tcn werben weggerafc t?or
bem Unglück, unb bie richtig für fld? ge*
wanbelt baben, kommen $um triebe,
unb ruben in ibren Kammern. 3ef.^,i3.
Sofpwd)tbeci££rr; ©iefce,td?wtH
eute (Braber auftbun, unb will eud),
mein Volt , am benreiben heraus Wen je.
@$ecf>. 37, 12. v
Piele, Jp unter ber £rben fdtfafenlie*
Hiitbert Gegriffen 14, Zfyeil
gen, werben auferwaetyen , etliche
t,um ewigen Heben, etliche $u ewiger
Sd^mad? unb Qdjanbe. S>an. 12 , 2.
3d? will fie erlofen aus ber «Sollen,
uno t?om £ob erretten. Cob, ic^wiß
öir ein (&ift fep. £ölle, id? will bir
eine pe(Men$ (eyn. 400(^13,14.
3* bin ber <5<D£<C Bbrabam, unb
ber (254>tt 3f4ac, unb ber <5<2>tt 3acob.
(EKDtt aber ift nid>t ein <Bd)tt ber £ob*
ten, fbnbern ber Hebenbigen. 2t0?of*3,öt
^afif). 22, 32.
2>ö$ ift ber Wille bee Vateve-, bet
miefy gefanbt l>at, bä$id> nichts verliere
t>on allem, bae er mir gegeben bat, Jon*
bern ba$ i<b& auferweefe am 3ungf? en
5[age. 3p^. 6, z%
%d) bin bie 2lufsrf*ebungunb baet?»
ben, wer an mid? glaubet, ber wirb le^
ben, ob er gleid? jturbe, unbwerbale*
bet, unb glaubet anmic^, ber wivbninu
mermebr (lerben , 3D^.n,2^.
deiner lebt il)m felber, unb feinet
(lirbt u>m felber. Heben wir, (bieben
wir bem ££frrny perben wir, fo \teu
ben wir bem <£££rrn. JDavum wir le^
ben ober jlerbeny(b finb wirbes^&rn;
bennbarju ifl (E*Srijius aud) geworben
unb aufetßanben, baß er über £obte
unb £ebenbige<&lrr>fey, Üvom.14,7.8^9*,
hoffen wir allein in biefem Heben auf
(Ebriftum , fo ftnb wir bie elenbejlen
Hlenfcfcen unter allen, i^or. 1^,19»
tt>ie jie in Zbam alle jlerben, alfo
werben jie in (Ebriffo alle lebenbig q&
mad)t werben. 1 Cor. 1?, 22.
Der £ob i(l t?erfcblungeninben ©teg.
£ob, woi(tbein Btac^el? ^6Ue, wo
ifl bein Sieg ^ Aber ber ötacbel bee Zos
be$ i(i bie Sünbe, bie 2\taft aber ber
Günbe ift ba& (öefeQ. <35<Dtt aber fey
2>anl5, ber uns ben Sieg gegeben bat,
© D burc^
4rg III« Vovzcbtn über unterfcfrte&ene von an&een verfertigte Schriften« 419
fcurcfr unfein tyJZun Jt£fam C^rijlum,
#men* jt€ßM4,44»S7*
dbviftue tfl mein Heben unb ©terben
if* mein (Bexcinn* tyfyl 1, 21.
©o wir glauben ", ba$ 3£fu$ geflor*
ben unb auferffanben ifr , alfo wirö (50tt
micfc, fcte 6a entfcblafen finö, öurd?
3*£furo, mit ibm füllen« 1 ^^e(f. 4, 14.
<Süfd)e @prüd)e unt) (3>rabfcl)rrft ^'a*efen
bie $irc$j6fe bejfer, benn fonfranbere Mit*
Jid&e Seiten, (Sc&fJb, ^elnnc,
[0 ab« /emanb ttidjtig unb Sfufft^ ftare,
' folclx (feprucDe in gute feine Ovesme
ju jlellen, ^ wäre baju gut, t»af fte befro
letzter b^attm^ unb befto lieber gefefen
würben. S)enn Dieime ober Qto ma*
d)en gute ©entenj ober @prücl>worr, t»ie
man lieber brauet)*, tienn foml fcf)ledf)?e 9^
Un
%uca 2, 29, 30» gi,
3m dtUto bin id) baljin gefa|rn ;
©enn? mein 2(ugen gefefen ()an ,
S)ein#eilanb, $ttr, ftönbir bereit
Sum £icf)t Der ganjen €briftenf)eit« -
3nbef rulj id) in biefer ©ruft
2B& auf meins £€rrn SBieberfunfr,
TO $rieb unt) Jreub in guter «3vulj,
5t4r)licl) tljat id) mein klugen in,
Unt) legt mid) fcl)Iafen in mein ©rab,
3Bei! id) bein #eilanb gfeftn fjab,
•Den bu für uns aii (jafr bereif,
gum #eil ber ganzen Cljriflenljejf,
^)a§ er baö ewig Sicfrt füllt fepn,
©en #ei;ben aum feiigen (Sehern,
Unbba§auc& 3frael barob,
$ab #erru'c^eit unb ewigs &&♦
Soljann n, 2?«
€(jrift ff! bie £Bat)rf)eit unb bas geben,
©fe ^fuferfreljung will er geben«
28er an tyn glaubt, ba$ Zehen \wbt,
Ob er gleicl) t)ie and) leiblid) ftiibt
2Ber Übt unb glaubt, Unit i(wi b(e<£(jc,
$Btrb gwipd) flerben nimmermehr.
$iob« 19. t>. 2f .
3n mem'm @1enb war big mein ^rojf ,
3cl) fprad) : €*r lebt, ber mid) ertö(t
5luf bm id) in ber 9?otb vertraut ,
2Bi'rb mid) wieber mit meiner #äut
Umgeben, bog id) au$ ber @rb
£Öom ^:ob wieber erweefet werb«
3n meinem Sleifd) werb icl) ©O^ feljen,
, 3fl gwipiel) wa(>r , unb , mx^> öefcl}el}en.
IV. ©.
420
IV.
42*
& Gattin 2utUt$
ferner Qfötifttn,
Sftebfl bette»
sQqx t>en Eatrinifc&en w»b ©eutf^en SBiffettbetöt^ett/
Senilen / gißleWfc&ett unb Wltmbuv&ifäm Zfeilm
befinbllcfven
OSÖorrefee
Heber freu elften £l>eil feiner
©eutfd&en Sföc&er,
Sinne, 1539* ausgegangen,
ernfyatfe idjs gefefym, bafmei*
ne SBudjer aliefamt waren t)a^
(jtntejt blieben unb untergangen.
Unb ijl unter anbern Urfaeben
eine, baf mit; grauet fcor bem
Tempel: benn id) WDlfelje, m$%lu&$ in
ber Äircfen gerafft tjl, baman l>at aufler
unb neben ber (jeiligen feebrift angefangen
Diel $5ttd)er unb groff e 33tbliot(>ef en $u famnv
len, ftmberlid) o&n allen Unterleib üh
lerlei) Q3ater, Conctlta unb Sekret: aufjuraf*
fett (Damit nicht allein Ut eble Seit unb
©tubteren in ber @cb# t>er jaumet, fonbern
aud) bic reine €rf enntmj? c>htii<$)$ SEBorfS
enblid) verloren ift, bis bte Sßiblta (wtebem
fünften ÄiK&SRoftegefd&alj, $ur 5ctt 3ofm ,
bee Boniges 3064, 2 £om 22, g, 2 ©jr.34,
ö.i?0 unter ber $8<wE*mis*f aube uergeffen i(L
2» Unb wiewpl es tm^fteg unb n&ljtg ijl,
ba§ etlic&er Q>afer unb Conc&en &fytift
blieben fmb, aU, geugen unb ^tflürteti, fe
benfe id) bod), eft modus in rebus, unbfe^
ntdjt (^cbabe, ba$ üteler fetter unb €on*
eilten $8ud;erburcJ6@Ctteö ©nabeftnb ün>
tergangen. (Denn wo fte atle Ratten feilen
bleiben, foKte welntemanb webereuvnoclj
ausgeben ßnnen Der ben SBuc&ern, unb
wtirbens bod) utebt beffer gemad)t tyabm,
benn maus in ber (jeiligen ©c&rrfr jtnbet
3* 2lud) ift baß unfere Atmung geweff ,
t>a wir t>te SBiblia felbjl |u Derbeutfcben an* •
fingen , baf? wir hofften , e$ foütJOeö ®ä&t?2!5
benä weniger, unb beg (^tubierettöunb £efens
in ber ©djrift uteljr werben, (Denn audj alles
anbere Schreiben in utö ju -ber <Sd;r ift , wie
Sobanneg äuCljriftyweifen feil; wie er fi>rid)t:
jd? muß Abnehmen, die ja* muß juneb*
mmßcKMßo. bamitein jeglicher felbjlmedk
te w$ ber frifc^enClueUe trtnf en> wie alle 3$a>
(D b 2 / ter,
422 IV, \2otTe5m über bk Sammlungen unb ÜZbiwme £utl)eri0cf?riften. 423
ter, fö ttm$ ®ut$ Ijaben wollen madjen,
Ijaben tbun muffen. e ©enn fo gut werbens
aeber Concilia, Q3atery nod> wir madjen,
wenns aud& aufs f)od)jte unb beffe geraten
fann , als bk beilige <£ci>riff ,bas iff, ©Ort
felbft gemad)tbat,ob wir wolaud)ben4petV
ligenöeifl, Ölauben, gottlidx Ötebe unb
<2feerf Ijaben muffen, fo wir foßen feiig wer*
ben, als bie wir muffen bie *Propl)eten unb
$pojM laffen auf bem ^ult fteen, unb wir
Ijienieben ju iljren pfiffen f)htti,e n>a$$efa>
§en, unb ntcbt fagen,was fie froren muffen*
4, Sftun id)S aber /a nic&t fann wehren,
unb man ofyne meinen ©auf meine 33ud)er
will burd)ben £)rucf (mir ju Keinen Sjren,)
je£t fammlen, mufj id) fie t)ie £oß unb 2uv
bett (äffen brau wagen* ^rof]e mid) be§,
baf mit ber Seit bocl) meine 33üdjer werben
bleiben im (Staube ttergeffen, fenberltd) wo
icD etwas @3utS (burd)©£tfes@nabe)ge'
fd)rieben l)aben» Noirero meliqr Patribus
meis. £)aSanberefolltewolamerften bleiben*
£)enn fo man Ijat f onnen bk %5ibUa fejbjf
laffen unter ber S3anf liegen, aud) bie Leiter
unb €onciiiaje beffer je mefyr t>ergeffen; ifl
gute Hoffnung, wenn Diefer Seit 93orwi£
gebu§t ifl, meine $5üdjer follen aud) nid)t
lange bleiben, fonberlid) weil es fo l)af ange*
fangen ju fcbnepen unb ju regnen mit 33ß*
tijwn unb ^eijlern, welcher aud) bcuitan
öielba liegen ttergeffen unb fcerwefen, baf?
man aud) ifyrer tarnen nid>t meljr gebend,
bk bod) freolidj gehofft, fie mürben eii?iöJtc5
aufbem^arftfeilfeon, unb Äivd;enmeü
(fern*
^. 2Bolan, fo laf gelten in ©CttesSfta
men, ol)neba§icl) freunblid) bitte, wermeiV
ne ^ucber ju biefer Seit Ijaben will, ber
laffe fie i(jm betreibe nid)t fepn eine#inber>
«ig, bie ©djrift felbfl $u fhtbiren, fonbern
lege fie , n>ie icf> bes tyabfö £)recf et unb © re*
ift, ob idjnj Seiten feljen, wasftegemad)t,
ober aud) bk ©efebicbt ber Seit rechnen wol*
le, mVI)tbä§id)barinnefnibiren, ober eben
barnad) tfytm mu§te, was fie gebaucht Ijat*'
3W)t ml anbers tljue id) mit ber Q3ater
unb £onciiien£3üd)ernaudj, unb folge fyz*
rinn bem Tempel @t. 2(ugufh'ns, ber unter
mbtm ber erfte unb faft allein if?, ber Don
aller Sßaferunb ^eiligen $8ud)er wiliunge/
fangen , allein ber heiligen @$rift unter/
worfen feon, unb baruberfam in einen l)ar^
fen ©traus mit @t ^)ieroni)mo, ber ibm
fcorroarf feiner Q3orfal)ren 'Sßucber; aber
baran er fiel) md)ts fel)ret* Unb l>atte man
fold)em ^empel @t. ^uguflintgefolget, ber
^>ab^ n>are fein 5(ntid)n'fl korben, unb
n)are ba$ un^af)lige llnu'efer, ©emurm unb
©efd)roürm ber ^üd)er nid)t in bk ßcrd)en
fommen, uwt> bie ^iblia rcol auf ber £aiv
^el blieben*
6* lieber bäd will td& bir anzeigen eine
red)te ^SBeife in ber ^(jeolpgia iu flubiren,
ber icb mid) geübt l)abc : tio bu biefelbige
f)atte|l, follt bu alfo gelel)ret werben, ba$
bu felbfl fonnefT (wo es not!) ware,)/afogu^
te Ö3üd)er mad)en, als bie ^3aterunb€om
cilia* 3Bie id) mid) (in @5£>tt) aud) üetv
meffen, unb ol>n ^5od)mutb unb Sügen wfy
men barf, ba$itf) etlichen ber ^>dter wollte
nicl)t Diel ^uöor geben, wmn es follt ^tV
d)ermacl)eus gelten ; bes £ebens fann ic& midS)
mit nid)t gleid) räumen* < Unb tft bas bie
(^Beife, bk ber beilige ^\6nig Qabib (obn
Sweifel aueb alle ^atriareben unb ^3ropl)eten
gehalten,) lehret im 119* ^>falm: bamfl bu
brei) Regeln innen pnben, burd) ben ganzen
^>falm reidjlid) furgeflellet, unb Riffen al/
fo t Oratio , Meditario , Tentatio»
7* €rJ!lid)foütbu wiffen, baf? bie f)eif*
@d)rift ein fold) Q5u$ ifi> bat aller anbrer
Q3ucl)er QBeisbeit uir ^arr!)eitmad)t, weil
tfetal unb ber <Sopl# e« 53ud;er lege ; btö J feinet t?om ewigen £eben lehret , of>m bi$al
lein.
•424
i) liebet* ben crßen Z\>ei\ ferner foewffyen ^ucfcer.
42f
lein. Partim füllt Du an teurem (Sinn unD
^erffant» ftrafs »erjagen, Denn Damit wirft
Du es nid)t erlangen, fonDern mit folc&er
Q3ermeffen&ett bid) felbft unD anDere mit Dir
- frühen i>om #immel (mt imifev gefd)al),)
in ÖbgrunD Der gellen. (Scnbern Fnie nie*
Der in Deinem Kämmerlein, urib hüte mit
rec&ter SDemutlj unD @rnjr $u ©£w, Dag
er Dir Durcf) feinen lieben @ot)n welle feinen
^eiligen ©eifr aeben, Der bicj) erleuchte, fei>4
te, unD QSerfTanD gebe»
8. ^ieDufie!jefr,Dag Qtäib m'obgc*
nannteml^falm immer bittet: £eljre mid>
$£rr, miterweife mid), füljre mid), jeige
mir; unD Der 2Borte fciel;tnel)r, fo er Docf)
Den 3rert 'üttofis unD anbewmeljr Q3üd)er
woljffonnte, auc^ taalieb ^orete unD lafe,
nod) will er Den redeten Ziffer Da' (Bd)rift
felbff baju Ijaben, auf Dag er ;anid)tmitber
Vernunft Drein falle, unD fein felbflTOfler
werbe, CDenn Da werDen Üvottengeifler aus,
Die ftd) (äffen Dünfen, Die ©eferift fei; iljnen
unterworfen, unD Ieid)t!id& tnif ihm 93er*
nunft in erlangen, als wäre es ^arcolfus,
oDer efopt fabeln, Da fte feines ^eiligen
©eif!es ned> 33etenS ju Dürfen«
9, gum artbern, foflff DumeDitiren, Das
ijl, nidjt allein im#erjen, fonDern-aud) äüffetv
\id) bie münblicr)e Üvebe unD buc6f!abifd)e
<2Borte im 35ucj& immer treiben unD reiben, U*
fenunbwieberkfen, mitfletgigem&'ufmerfen
unbSftac&Denfen, waSüber & ©ei(l Damit
meinet. UnD l)uf e M) , Dag Du nießf über*
brügigwerbeft, ober benfeft, Du IjabefreS
einmal oDer $wet; genug gelefen, ge&orer, ge*
fagt, unD wjM)eft es alles jugrunD;Denn
Da wirD fein fonDerlidjer 3:ljeologuS nmv
mevmefjr ausj, eunD finD wie Das un^ifige
Öbjr, Das abfallet, e^eeS halbreif wirk
io. Starum flebejt Du in Demfelbigen
^falrn, wie ^)äm'D immerDar rühmet, er
wolle rebm, Dicken, fagen, fingen, §ktn,
lefen, ^ag unD 9?acfjt unD immerDar, Dod)
nichts Denn allein Don @5£>ttes 93CBorf unD
©eböfem £>enn ®£>tt will Dir feinen ©eift
ntd)t geben oljne Das äufferlid)e 2Bort, Da
richte Did& nad) ; Denn er l>ats ntd&t wrgeblid)
befohlen, äuflerfltf) ju fd)reiben, pretx'gen,
lefen, froren, fingen, fagenjc,
I«* gum Dritten, ijr Da Tentatio, 2fo>
fedjfung, Die ifl Der ^rufeffein, Die lehret
Did) niijt allein wijfen unD Derben, fon*
Dernaud) erfahren, wie reebt, wie wafrtv
fyafttg -, wie füffe, wie Jieblid), wie ,mad)fig/
wie trotflid) ©Öttes <2Bort fep, SßßeiSljeit
über alle S&eisljeit,
i2. £)arum tfefjef! Du, wie Qatib in
Dem genannten ^falm fo oft flagt über ah
lerlei; peinDe, frevele gurflen ober ?;i;ran*
nen, uberfalfc&e ©eifler unD Rotten, Die
er leiDen muß, Darum, Dag er meDitirt, ba^
i(r, mit ®£>ttes ^JBort umgebet ( wiegefagt,)
allerlei; OTeife* ©enn fo balD ©Ö^^eS
^B^rt aufgebet Durd& Didj, fo wirD Dic& Der
Teufel ^eimfueben, Di# jum rechten ©o^
ctor machen, unDDurc^ feine 5(nfed>tunglelv
ren ©£>ttes 9[Bort ^u fud)en,unD ju lieben,
©enn id) felber (Dag tc& ^aufebreef and)
mit unter Den Pfeffer menge, ) fjabe fe^r Diel
meinen ^apiflen p Danlen, t)c^ fiemid)
Dur c& Des Teufels ^:oben fojufd;lagen,ju#
Dränget unD juangf!et, Das ifr, einen u'em^
liefe guten Geologen gemad)t fyabtn, ?a<
hin i<i)fonjrnid}t fommeu wäre- UnD wtö
fte Dagegen an mir gewonnen (jaben, Da
gan idMfjnen Der (Eljren, @ieg unD ^n>
ump5 ^er^lid) wofel, Denn fo wollten fte es
haben*
i3* «Sielje, ba hafi Du QatiH Dvegef,
fluDierefr tn nun wol)l Diefem Krempel nadb,
fo wirft bn mit üjm and) fingen unD rüfjmen
in Demselben ^>falmü. 72: 2)aa (BefabeU
nee tT/unDee ift mir lieber, bmn viele
twftnto Btucf (EfolOeö unt> 6ilber9. 3t
£>D 3 *>9&
4.26 IV. Porceöen über 6te Sammlungen unb £*öitt>nee £ut^ ©Triften, 427
».98.99. ioo : IDu mad;(l micb mit t>et^
nem (Sebot weifer, benn meine 5einöe
ftnb, benn t& tff eu?iglid> mein ©cbats*
jc&bin geiebvtet* , btnn alle meine fcebrev,
öenn beim 5eugnißfm& meine ^ebe.^cb
bin Hager, bennbte#lten, benniebbak
te beim öefebl :c. Unb wirf! erfahren,
wie fcßal unb faul bir bec Q)ater Ö3üc&er
fd&mecfen werben, \t)ir|l auc& nid)t allein bei:
<2Biberfad>er S5ud)er ^etaeftten, fonbern btr
felbjf bei)be im ©cjjreiben unb £ebren Je laiv
ger, je weniger gefallen, 9ößemt bubietjer
lommen ijt, fo f>offe getrojt, bag bu babef*
angefangen 'ein rechtes ?:f)eofoguj anwerben,
ber nicfyt allein bte jungen, tm^oülommenen
Cbriftm, fonbern auc&bie piefymenbenunb
üolif ommenen mogefT Je&ven ; benn Cjjrijh'
£trd)e ()af aöerlep ©tiflen in ftcb , fung , alt ,
fd)wa$, tranE, gefunb, (tar^frif$e,fau*
le, albere, weife*
14. gu&fefl bu btd) aber, unb rafleff tn'dfe
bfinf en,bu babejt es gewig,unb r%l|l biet) mit
btinm eigen $5ud)lem, 2ebren ober@cgrei*
ben, als babef! bu es febr ßßitf) gemacht
unb treffitd) geprebigt, gefallet bir autyfebr,
bag man bi$ fcor anbern lobe, willf aueb
t>ietteid)t gelobet fenn, fonf! wfebefl bu trau*
ten ober abläflen. 55ifl bu ber £aar, £ie*
ber, fo greif bir felber an beine Obren, unb
greife)! bu redjt, fo wirf! hi ftnben ein fd&öV
fßaargrotfer, langer, rauher gfelSoljren:
fo wage fcollenb bk £ojt baran, unbfcbmü*
cf e fi'e mit gülben @d>etlen, auf bog, wo
bugeW, man biedren tonnte, mit Jim
gern auf tief) weifen unb fagen: fe&et, fetjet,
ba gebet üai feine ^Ijter., &a$ fo foftltd&e
35üd)er fc&reiben unbfrefflid) wol)l prebigen
fann. ÖlSbenn bül bu feiig unb nberfeüg
im Himmelreich; ja,babem Teufel famtfetV
neu Engeln btö $ofiifd&e Seuet beuiut ift.
<§umma, lagt uns ©j*e fuc&en unb (joeb*
müt^ia feon , wo wir mögen. 3>n biefem
Q5ucf> ift ©öto bie €£)re allein, unb t>eigt:
Dens fuperbis refiftit, humilibus autemdat
gratiani, Cui eft gloria infeculafeculorum,
Amen.
^e$ gut&ets 93u$et 9tö§ unb flein,
^ 2ag bir mit gleig befohlen feom
©arinn red)t offenbaret ift
©ec^abfl, ber wabre 2lntid)rijf.
Unb \x>kbttbtad)t W 6elle Sidjf ,
<£>es €tangelii rein ^tebigt-
©an* ©oft brum^eutfc^lanbiur folcl)®uf ,
OTeld)^ er bir f>tertnn feigen tftut.
Unb ben^ ber loblicl) fimfilid) ©naben,
@ü bic§ hiermit beforbert Inbm.
gu folgern grojfen @c()a| ber (Seelen^ *
®em treuen @0« t^u (le befehlen.
15 5ßorre5e
lieber Den erflcn ^eil ferner 2&
ttinifäm 25«cöet?*
$lnno if4f. aue;g;angen;
HlartinueJjwtbevuebemCbripii^erÄefer.
C?gd& iabe üielfaltiglic^ unb lange Seit be*»
C3J nen geweitet, bie meine Q5ucber,obeu
^ielme^r meine ungeorbnete @c&riften fyabm
jufammen in SDrucf geben wollen : aurn ^^eil
barum, bag ic& nid&t gewollt, bag ber W
ten ^u^e unb Arbeit hiermit follte in Q3er^
geffen l ommen, unb berSefer an berfelben nu>
litten unb guten <&t\tiii$ gef)inbert werben;
pn ^rf>eil aueb barum, bag nunbuvd)
®Ottt$ ©naben fel)r viel rid)tiger Q5ud)er
unb ^cbrijifen Dor&anben finb, unter mU
&)M be£ Sjmn ^3&ilip|)i Loci Communes,
ober $auptartifel €6ri|llic&er £e^re, t)m
QSorftig&or anbern Jaben; alfo,bagau^ben^
feiben ein jeglicher ^Diener gottlic&e^(2Borf^
unb€^ripcter 55if$of ^errlic&unbreicb^
.28
ö) Über ben erpen Zbeil ferner tateinifd)m 23ud?ec*
429
lief) fann untermiefen merben, t»ag er mddj*
tfö fei) |u ermahnen bureb beilfame2ebre,unb
li flrafen Die^Biberfprecber, fonberlid)bie*
meil t>ie ^etlige ^23ibel jefcunb faft in ollen
©pradben ju lejen am ^rage ifh 5iber ge>
gen liefern allen meine 23iid)er obne £>rb>
nung nacbeinanber ftnb ausgangen, n>ie bap
felbe t>ie fcermirreten unb unorbentlicbe<£)dn*
bei unb ©acben mitbrad&t , ja tielmebr uns
abgebrungen baben, t>aß nun mirfelbjtnid)t
leiebt fepn mürbe, meine (Schriften in ein
orbentlid) Q3udj ju bringen,
s* &iefe Utfac^n baben mtVbbemeg^bag
td> oftmals begehrt, es n>urbe aller meiner
95ucber ganj unb gar wrgefien, bamit bef»
fere an ibrer @ta« bleiben unb im 35raud>
feint moebten* %bct es fcaben etliche £eufe
obn aufboren bei) mir angebalten, unb mir
taglid) W iObren gefüllet, mo td) bei) mei*
nem £eben nid)t mürbe Raffen, bafHnan
meine griffen aufammen lieg ausgeben,
mürben fte nacb meinem We gemigfidjbie*
jenigenin ©ruef geben, tik meberttrfacfj
nocl) Seit ber #anbel rauften, unb mürben
alfo auö einer Ünorbnung anbere ml mebr
werben. 2Diefe baben mieb enblid) übertdu*
bet, unbbepmirerbalfen, bag icb bemilltV
get, meine @cbriften in £)rucf m laßen,
tfteben benenfelben bat MeS aud) begebret
ber £)urd)ldud;tigfle , #ocbgebt)rne Surft
unb #err, ^)err Sobann griebrid),€bur'
fürjt ju ©aebfen jc* unfer gndbigfler #err,
melcber ben£)rucfern Äefebl getban, unb
fte ernjtfid) barm angebalten , bag fte bit>
felben meine Q^ücbernicbt allein brucfen,foiv
"Dem auc& mit bem £)rucf eilen, unb ben
balb verfertigen mollten.
3. 3d) bitte aber ben @brn1ftdEJen Sefer
Dor allen fingen, unb bitte tyn um unferS
£@rrrn 3£fu grifft* mitten, bag er biefel*
ben gam, bebadjtiglicf) unb mit groffem WliU
leiben lefen motte, unb miffen, ba$ *# w*
biefer Seit ein ^oneb, unb ber rechten \w
finnigen, rafenben ^apiffen einer gemefett
fet>, ber im Anfang biefer (Sac&en fo voll
unb trunfen, jafo gar in beS ^abfis £ebre
erfoffen, bag icb bereit metre gemefen $u er^
morben, mo es in meiner yftafyt geflanben,
oberbatfe jum menigjlen©efattenbarange^
babtunbba^ugef)olfen,baf ermorbetmaren
morben alle bie/enigen, fobem^abfr, aud)
in ben geringen @i)Haben, nid/t l)dtten@e*
borfam leiten motten»
4« ©n foleber eifriger ©auluS mar ic&
bajumal, mienod) heutiges ^ageSbielfmb;
unb mar mit niebten fo gar ei^falt unb erfror
ren, t>a$ ^abfitbum in Dertbeibigen, mie
gef unt) feines gleicben gemefen, baj? id)
mieb bünfen lieg, baf fte mebribreS^Baucbö
balben ben^abft öerfod)ten, benn Dag fte
ibnen tk <&<\$>e follten ernfllicb angelegen
fepn lajfen, 3a, icb haltt Dafür, baf? fte noeb,
als ^teurer, bes^abffs nur fpotten; iti)
aber nabme mic6 ber ©adyn mit €rnfj an,
als ber icb mtd& für bem 3üngjlen$agang*
ßaliä) furdbte unb entfalte, unt> boeb t)ß»
#er$ens ©runb begebrete fefig^u merben.
s. S)aber mirjl t>uf €brifllid)er Sefer,
in biefen meinen er(!en ©ebriften ftnben,mie
i)id unb grojfer 2(rtif eitel) bem tyabft bemü^
tbiglicb mgelaffen unb eingeraumet l)abc,J)it
td) bernac|er unb $u biefer $tit fürbteböd>
(!en ©otteslafferungen unb ©reüel gebalten
unb öerbammet Ijabe, unb alfo nöd) Jaftc
unb verbamme.
6. ^Bollejl ber^alben btefen meinen 3rw
tbum, ober (mie es meine ^Biberfacbergif*
tig beuten,) ungleiche, mibermartige fKebeti^
ber geit unb meiner llnmiffenbeit ^umeflem
3d> mar anfdnglicb gar allein, unb tk
äßdbrbeit ju jagen, fold)e febmere ©acben ju
banbeln allerbings ungefebieft unb Diel juun*
gelebrt; benn icb bin unt>erfebenS unb obn alle
meine ©ebanfen unb Rillen in biefen Banl
unb
sfo ll!/)?orre6en übet untergebene 901t anbern verfertigte Schriften.' 231
unb Jöaber fommen, beß id) ©Ott feibfl
ätimgeugen anrufe.
7* £>a im 15-17* 3abc ttö ^abfls $bla£
m biefem £anbe&erfauft,ober wie td)$ fagen
foH, offentlidj öerruntoget unb publiciret wor*
ben, baf ein unflatiger Sabrmarft unb &rä<
meret) baraus warb, war td) bamafä ein
^rebiger , unb wie maus nennet , ein junger
SDoctor in ber Ijeiligen ©d)rift, fing berbalben
an, ben beuten ut wiberratben, unb fte $u
verwarnen , ba§ fte ftd) an ber Öblagf cdmer
©efd)M) nid)t Ferren wollten , beim He Ijdf*
tm wol bejfers unb nütslicbers, bas fte tljun
f onnten. Unb in biefem allem lief id) mid)
bebünfen, ic& wäre bef? nur gewig, ber
^abft follte mid) biebet) gefcpü^t haben, auf
welchen td& mid) bajumal fübnlidj wrtrojle*
te, titmil er in feinen ©ecreten biefelben
unwrfcbdmfen ©cijoffer unb^fennigmeifter
(benn alfo nennet erbtf3lblagprebiger,)au^
brttcftidj üerbammet unb ftrafef»
8. 55alb$ernac&efd&riebtd&jweene95rie^
fe, einen an ben ^di)njifdjen£rsbifd)of,2{k
bertum, weldjer bas ljalbe?:ljdl&e$ (Selbes
am bem 2(bla§jabrmarft empfangen, unb
ben anbern falben ^eil bem ^abft follte
folgen foflcn, welches mir bamate ganj un<
bewttgt ; ben anbern an ben$3ifdjof ju Q3ran>
benburg, ^ieronomum, unfern Ortes Or*
binarium, \x>k maus nennet. £)iefe bep.be
bat id), bafj fte ber ^blaf^ramec unt>erfd)dm>
ten £ttgen unb Halterungen wehren unb f|eu<
ren wollten. "Slbev es warb biefer arme 3ftoncf>
unb trüber tterad)fet. ©ieweü id) benn
merfte, baf man mid) wracktet, lieg id)
meine ©ifputation, neben einer Öeutfdjen
s)>tebigtttom2(bla§, ausgeben, darauf benn
balb berfelben Dvefolution unb (Erflarung
and) folgete, inweld)em allen id) bem^abjt
ut Qrbren biefeS banbelte : ba§, wiewol ber
$lblag n\d)t ganj unb gar follte wrbammt
werben, aber bod) waren bemfelben bie$u>
ten #BerFebec Hiebe fcor$uu'el).en unb t>6bec
in achten.
9. JQitmit hatte tdj) #immel unb @rben
erzürnet, unb ben Üvbein angeffecft.. ^jlan
klagte mi^fcorm^abfT, unb warb mir
eine €itation, $u 9Rom mid) einujJMen,
eilenb ttberfenbet; in ©umma, bas ganje
^abjftbum warb wiber mid) , als einen
einigen Sftann , erregt unb bewogen, ©iefes -
alles gefdjiebtim i?i8»3abr, unterm.3ieidjs*
tag, ben ^arimilianus ui 2fugfpurg btefel*
be Seit gehalten bat, babennbes ^abfl^.,
Hcgat, ber Carbinal QrbontaS Ca/etanu^,
aud) gewefen , welchen ber S)urd)laudjtigfte
#od)geborne gurjr unb$err, »öerr^rieb^
rid), ^)eeqog in ©ad)fen unb &b»rfurfr :c.
mein gnabigfter $err, meinethalben felbfl
angefprodjen, unb fo M t?on t'bm erlangt
hat, baf; id) nid)t gezwungen würbe na$,
Ülom ju iktjm, fonbern bag er mid) ^u ft'4
forbern, unb hk @acj)e felbfl üerboren unb
vertragen follte. %lad> fokfcer |)anbluna
ifr üon ©tunbe an berSveid)$täg$ergangem
10. Unter allen biefen ^anbiungen, bk*
weil ©eutfd)lanb nunmebr matt unb au$ge>
fogen war, burd) bes üvomifd)en vg)ofö unb .
bergfeidjm ^ofewtcbter un^ablige Dvdube^
rei) , 3üb?marf t ttnb betrug, \mitete /eber*
mann mit groflfem ©ebnen unb Verlangen,
m$ enblid) auö biefer &ad)t werben ,unb
Yük fte ein (E*nbe nehmen würbe, weld)e \u*
üor hin ^5ifd)oef noc& ^:l)eologuö jemals
bdtte angreifen bürfen. 9ttid)jmar erhielte
unb troffete bi§ ein wenig, üa§ id) bes ge^
meinen ^3oiU Tillen unb ©emütb fal)e,
unb toermerftt, ba§ t$ nunmebr ber DTomü
fcben ?:eufd)erei) unb betrug, bamit i)U
ganje 9CBelt au^gefogen war, nicfrt mebr ac&*
me, unb berfelben feinb war.
11. ©erbalbenfamid)ui5ug, unbgan)
arm gen 2(ugfpurg, mit Briefen unb gcb'
ruug ^erjog Sriebrid;^ Derfe^en, unb bafelbfl
an
4J2
2> lieber ben tvftcn Zfyeil feinev £atemtfct)en 23ud?er.
tun Den SKatlj unb etlidx anbere eörbare
^erfonen t>erfd>riebe*i. 5Runi>crf)atTetctc&
brep 3:age bafelbfi, ebe benn icf) jum €ar*
binalging; benn biefelben frommen Zeute,
Denen ich üerfcbrieben mar, wiberrietben mir
öuf£a!lerf)ef£igfle unb freultdbf^e, bafh'cfrben
garbinal of)ne^a#rItcf) (Seiet tnid)t anfpre*
d)e, "tt>ien>of et* mid) taglid) burd) einen fei*
ner £>ratoren ui fid) for&em unb befcljeiben
lieg. tiefer macftete mir bamate balb t>tel
Wilje, unb beflunb allein barauf, icf> foü>
te wiberrufen, fo foütö aüeS feine %loif)l)CL--
ben. Stber öon ^em nicht meljr auf bigmal,
^mn erwürbe Diel $u!ang, alleö $u er^len.
12, £nblid) be$ bntten^agesfommtber;
felbige abermal ju mir, unbfät)et an, mid)
barob jur Siebe ju fe£en ,__ baß id) bisher t>etv
Sogen, üorbem^arbinal;u erfd)einen,ber
bod> meiner in allen ©naben mattet $*e
antwortete id) : td& müßte berer frommen unb
gefreuen Seute Dlatb folgen unb geborfamen,
benen mid) mein pa&gjier Surft unb£err,
^erjoa griebridj^ üerfebrieben unb befohlen
baue : biefelben ijatten für aut unb reblid) ae*
achtet, ba$id) ofyne 3\dt)ferlicl)em &d)u§
unb ©eleit mich öor bem^arbinal nidtf |M>
Ute; nun bewürben pc fid) bei) ben tapfer*
liefen SKaf&cn, ba$ mir @d&u| unb ©eleit
gegeben würbe, fo id) bajfelbe befame, m*
re id) bereit, mief) alsbalb jum Carbinal ju
begeben.
13. -©ier warb ber abermal entrüflet, unb
ful>r berfcor : 2Bie ? metmejt bti^erjoggrieb*
riet) werbe beinetljalben $u gelbe ^ieljen/unb
bici) mit ibeereöfraft fd)Ü£en ? darauf
gab id) biefe Antwort; baß icf) nicljt^ wentV
gettf wollte , noef) begehrte. (<*agte er bar*
auf abermal: SEBo willt bu benn bkiben? %nu
wortete td)*; Unterm weifen $immel. 2(uf
biefe meine Antwort fragete er ferner : Sßßeun
bu ben tyabft unb \ik CatDinäle in beiner
#anb fjattefl, m$ gebädjteft bu wolan*
fbxttyvi Scfcvtften 14, CC^eiU
jufa^en? hierüber antwortete idyi i>a$id)
il>nen alle §(jre unb Q$uW erzeigen wollte»
<2ßie er fblcbtö ge&ort, n>eifefe er nadj2Bek
fdjer ©ewoWeit mir t»te geigen, unb fpof*
tete meiner unb fagte ; $em ! ©ing alfo bam ,
unb fam nicljt wieber ju mir.
14* £)effelbigen träges l)aben bie £aV
ferlictye Dlat^e bem Carbinal öermelben laf>
fen, mir fep Äa^ferKc§er <&d)u§ unb ®dtii
jugefagt, berwegen fk um erinnern tk^m,
er folle nic^td tl)atiid)c$ ober unfreunblid;e^
wiber mfd&Dotne&men. Sfuf biefe/bt'öe QBe^
melbung, fagte man, fyabz er biefe Antwort
geben: eöfet; if)m an bemfelbigen nid)t Diel
gelegen, er wolle bo$ wol tfyun,\w$ ifym auf/
erlegt unb ju tf>un befohlen wäre. &k$$
ift ber Anfang gewefen biefe^ Hermen unb
^abertf, \m eö aber ferner gangen, £at
man au^ \)tn Sfcte&iefe* er(teti,^eifeiuer#
feigen.
lft, <5ben beffelben Saljrö f)atte ^er^og
Jyriebric& aud) ^jerrn ^^ifippum ^efan^
tf)onem fobern unb beff eilen lajfen, ha$w
al^ier t)k. ©ried)ifd)e (Spraye unfrer 3u»
genb lehren füllte. Slber obne gweifel m*
nef>mlid& barum , ba$ id) in ^ffan^ung gottltV
c&eö^Bort^ einen©eftülfen unb@efellen fjatte»
S)enn maö@£)tt ber ^^reburefe btefenfeu»
neu ^ujljeug^nid&t allein in guten ^unflen,
fonbern aud) in @ac&en gottlicßeö ^ortö
gewirkt Ijat , bajfelbige befugen gnugfam
feine 33fic&er unb ©d)riften , ob gleich bec
jlofje^eufel mit allen feinen ©c&upen barö^
ber turnet unb tobet.
16. ©aS'folgenbe 1^19. 3af>r, halb im
^ornung', i|r tapfer yfttyimiUanut ge|loiv
ben, unb ^)er^og fiwbvid), nad) altem
dled)t unb ©ewoljuljeit, be^ 9lejd)^@tatt*
kalter worben. ^kfdbiac geit über t jl tia$
graufame^CBetter ein wenig fliller unb gnd*
biger worben, unb allgemad) ber^ann,
mit weldjem ber ^abji iumn, ati mit ei^
€e nem
4f 4 W* X>Otveöcn ubcv öie Sammlungen unt>3£t>iuone8 £tutt>eri Schriften* 4^
feg Surften Sftame unb Autorität gab Dielen
bafTelbeanmneWmen Urfadv Unb fcieröeil er
für ben weifeften unb Derftanbigften Surften
geWalfen warb, Dcrfabeficl) m'emanb, benn
allein feine unb bes CüDangelii geihbe, bäf?
biefer weife SSlann einige S\e£erei) fd&u$en,
ober berfejben £e|ermeifter unterwarfen önb
Derfecfjfen mürbe» £>iefeö f>af bem ^abft>
tf)um einen merflid)engroffen(^fo£ unb$lb>
brud) bei) fielen &etWan,
18. £*ben bajfefbige3aWrift and) bkZd^f
jigifcWe £)tfputation gehalten worben, $u
tt>elc&er CO. €cf meiner unb £arlftabs be>
fielet f>atfe* 3?un fonnte id) bei) *&erjog
©eorgen fein ©eleif erlangen, wiewol kl)
bajfelbige in Dielen (Schriften fud)ete:berwe*
gen jog id) nacf> Seipu'g, unterm ©eieit,ba£
Carlftab gegeben war, nid)f bafelbft m bü
fputiren, fonbern t)k &ad)t neben anbern
anjufeWen. <2Ber mid) aber hieran ju £ef
geWinbert Wabe, fann id) nidjf wiffen; benn
#erjog@eorg, wie ic& be£ gewijfe Qlnfii*
gung Watte, war mir noc|> bamate nicfyt fo
gar ungnabig,
19. 2Bie ic^ nun bafelbft bin anfommen,
fommet (£cf ju mir in meine Verberge, unb
fpricljt: (&r Wore, baj? id) nid)t bifputiren
wollte, antwortete id) , mt foll id) bifputiV
ren, bkmil id) bei) fitvm Georgen fein
©eleit Wabe erhalten fonnen ? «pierauf ant*
wortete er wieber : ©0 id) mit bir r\id)t bifpu*
tiren foll , will tdW midj aud) mit £arlftaben
in feinem 3Beg eintajjen, benn um Mmu
willen binid) Werfommen. SragetmicWaud)*
ferner: m$ id) geeftnnet wäreju tWun,fo er
mir ©eleit ausbrächte, ob id) afebenn and)
mit i'Wm bifputiren würbe? antwortete id) :
er foU üa$ ©elat auebringen, fo folls alsbenn.
gefeiten. 2{uf biefe Antwort ging £cf t)in ,
unb fud)et um Qikitan, baffelbe ift mir
benn aud) alsbalb werben, unb bin alfo jur
©ifputation $ugetoffen worben,
20. £)ie*
nem X)onnerfcf>lag hk ganje <2Beft erfdjre*
cf et Wat , bei) ben beuten inQ3erad)lungfonv
men. CDenn alg Cfcf unb Caracciolus eine
Nullen Don 9\om bracht Ratten , barinnen
£utWerug Derbammf unb DerurtWeifet war,
unb fie biefelbige, einer Wie, ber anberba,
bei) »Öerjog Snebridjen gebauten einmfd)ie>
ben, wdd)er bamalf hj &M, neben an*
bern Surften unb Ferren, £a?)fer (Earolum,
fo neulich erwäblet war, anmWmen unbem*
pfaben feilte ? ift ber löbliche Surft feWer un*
willig gewefen, unb Weit benfelben pabftuV
eben feoswicljt mit groffem Sürfüid)em
^utW mü Crrnft geftraft, M§ er unb Ä>o*
ctor ^cf in feinem 5ibwefen feine unb feinem
^errnSjut'erö, ^)erjogö 3'oW^nfen, ^err»
fcWaften Watten ;mruWiggemad)te, ob biefem
Wat er fte bermaffen unb alfo Jürftlid) abge/»
wiefen , tia§ fte fcWamrotW unb mit (Bd)<p
ben fic5 Don i'Wm trollen mußten, tiefer lob^
HcWe unb mift Surft, nad)bem er mit grofc
fer ^CBei^Weitunb Q3erjtanb begabt war, fem
nete beö Ovomifd)en ^ofe^ fünfte unb ^eu*
fcWerei), unbwu§te, me erfidb bagegen er^
zeigen follte, war and) alfo fcerftanbig unb
DorficWtig ; ha§ er Diel rneWr unb ferner in 4oan>
Öeln merfen, unb gleid)mDorn vid)tm fonm
te, benn bie üvomaniften W#^/ o&er fid)
öerfeWen-fonnten.
17, ©erowegen füe fid) auc& Winforfer an
i'Wm juDerfuc^en entWieltcn, benn auc5 bie
gülbene liefen , me fte ee nennen, hk iWm eben
bajfelbjge 3a6r ber ^abft £eo x. überfen*
M ntö üereWret Waffe, f>at er ganj unb gar
in feinen @Wt'en geWalfen, unb tnelmeWr fei^
nen (Spott unb ^ur^weil \)amit getrieben ;
welches ba eö bie ÜvomarnftengefeWen, Waben
fte al^balb Don ibren ^üefen, biefen lobltV
d)m Soften ju teufd)en, ablaffen muffen,
3nbe§ W^ite basikbe ^'Dangelium, unter bte*
fe« Soften &d)nf$ unb #erberg , feinen
Zanf, unb warb weif ausgebreitet: benn bk*
4tf
2) lieber ben etilen Zbeil (einet £atemifd)ert 23ud>er.
4^7
20. ©iefeS alleö t^at €c£ allein bamm , i unb ©laubens meinet £@rrn gljrijli, nenv
t>af er einen gewiffen Sutbm erjagen fonnte, | lief), ba§ wir nid)t burc& unfere^Berfe/on*
biemeil id) in einet* meiner ^ropoft'tionen m* j bern burc
neinet , ba§ bei* $abfr iure diuino, ober auig
@£>tte$2Bort, öaö £aupt Der ©freiftfo
c&en £ircl)en wäre. $k fyattt er ein mit
räum gelb', unb Dte allerbefte ©elegenljeit,
bem tyabft mit einem treffen guten©djein
$u beuchen, unb &eifeujen$nabju wröienen,
mid) md> mit groffem #a§ unb geinbfcfjaft
pi betauen, weldjes er benn bk gan^e £>iV
fputation burdfr meifierlicl) wti) getroff ge>
tfyan f>at*
2i, 9"iitn fonnte er gleicfrwol bat feine
ntcf>f erhalten ,noc6 ba$ meine umfbtfen,ak
fo aud), bag ^)erjog ©eorg felbfj unter etV
nem ^ittagömal ju €cf en unb mir fagete:
€ö fett ber tyabft iure huttiano über iure
diu'mo ^abj^fo i|ter bennpdj ^ßabfl* ©i§
2Bort ^atte berfelbige Surft nid>t gefaßt,
wo ibn meine argumenta nid)t bauj bewegt
Ratten , fonbern f>attc allein 2), f cf eng Wcy-
nung tf)m gefallen laifen.
22. fßun fiebe Unb lerne bod), €f)riftli*
d)er£efer, an meinem Sali, roie ferner e£
fep, aus feigen 3rrt()ümern ftcfjju wicfeln
ober ju erretten, n>eIcT>e bie ganje $Belt mit
iljrem Krempel betätigt, unb burdjlangwie'
rige ©ewofjn&eit' gleici) a(ö in bk Sftatur
t>erwanbelt finb. 5(rf) vok waljr iffg, baö
man in gemeinem ©prudjiwort fagt. @Sift
fd)wer Dasjenige ju tterlaffen, bef? man Im*
ge Seit gewönnet ifh 3fem: 2Ba$mange>
wobnet, $ aU warg uns angeboren. 3t.
wiewabr ifte, baS 2(uguftinuSfaget: ©e*
wol>nl)eit,fo man bernid>t wiberfteljet,wirb
enblid) eine Sftotfy unb gwang. .
S3..3d) fyafte bamals Die f)eilige©djrift nun
in bat fiebente 3af)r mit gr d (fem gleiß baljeim
felbft gelefen, unb ojfentlidt) geleljret, alfo,
ba§ k& fafr aües auswenbigfonnte, &atfe auclj
über biß alleö t>ie @rfHingen beS §rf enntniß
burd) ben ©tauben an ben ^rrn€bn>
ftum gerecht unb feiig werben; ja, id) öertfxi'
bigte aucfybtefeSoffmtlidj, bat>onid)je£ünb
rebe, ba$ ber ^5ab)riurediuino nkht wäre
ba^ ^)aupt ber ©rt'fHic&ert Äirdben. ^Roc^
gfeidbwol fonnte ic& riödf> nid)t erfefeen, wa5
au^Nefem ferner folget, üa$ nemlicf) nütt)^
wenbig unb geewijliel) ber ^3ab|t auö bem
Teufel fet)n mußte : benn rca$ ntebt anß ® Dtf
ijr/ bat iff geit»ißlic& unb netfewenbig au$
bem Teufel.
.24. ^un, alfo wandt), wtegefagt^m^
ter bem Krempel unb^itel ber Ijeiligen S^rif!^
liefen ^ireften ^anj unb gar Derfd)lungen,
unD jum ytfytil and) burd) langwierige @e*»
wol)n^eit mein felbfi ©efangener , tia§ kl)
nachgab, ba§ ber ^abft öurdft menfd&Uc&e
(ga^ung unb SKecJjte eingefe^t wäre; welche
bo$,wo fieenicf>t in ^eiliger ©d)rift gegrünt
betf eitel gugen unb teufclifd)er 95etrug fol^
len geachtet werben» ®enn unfern Altern
unb 0brigfeit finb wir gel)orjam,nid)tbar'
um, baf fte et alfo gebieten unb orbnen^on*
bern bkmil eö ®£)ttt$ 9CßitIe alfo ifr, i^etr.
2.0,13. ©a^erfommetl, baßiebmitbenen -
fo fyart nic^t jürne, fcie nod) am ^abfttf)um
fo wft galten unb fangen, fonberlic& aber
mit benen, t>k weber heilige nod) unljeilige
@<l)rift gelefen ^aben, Wmil ic& fopefl
baran gegangen, ber id) büä) »tele Sö^re
bk heilige ^c&rift mit grojfem gleiß gelefen
batte.
zs> 3m m9. 3<*l>r, \\>k\dymx\^aat,
fdbiefte ber ^abft Seo ber X. feine gulbene
üvofen burdb Sarelum t?on ^ittife an ^er^
|oggriebri$en. 'Derfelbe^itli^ ^anbeltepiet
mit mir,ba§idb mid)mitbem^abfl üv£er>
fo^nung einlaffen wollte, unb Wie mit ftd;
wol fiebenu'g patenten ober Breuia Apofto-
lica , W er in allen ©tabten anfd)lagen foll^
€*e 2 tu
4?8 IV. Vovvebcn über bit Sammlungen imb *£6tttones £ud>ertGd?riften. 4^9
te, wo micb ^erjüg griebrid) ilym überaus! ber gebogen baffe, unb mare Sic ©cbulb ;a
mein mifnicbren.
28. €r batte aber aud) 3e(jatm S:e|eln,
^rebiger £>rbens, n>eld>er Der erfrc ^(nfan^
9er öctt>efcn biefeö ganjen Vermeng, Der ficf>
befcbeiben , unb benfelben unerfcbrocfenen
@c^ret>er , baoor fid) mm* jedermann forcö*
fen unb entfern mußte, mit bes^ablteSSe*
fef)I unt) 33ebrauung alfo erfefc reef t unt) ffein^
Iautö gemad)f , baf? er barüber gar &a>
fc&mad&tet ; unt) enWtd& 00c #arm unt) £ünv
mernij? (toben mußte« <2Bie tc& folcbe$ er*
fahren, f>abt id) um gletcbmol nocb üor fei*
nem ^obe auf te aüetfreunblicbfle getreu
fret, unbiftm utgefd)t'ieben,e er füllte einen
guten ?Ö}utb f)aben , unb fid) für mir ober meiV
nem tarnen nic&t furchten. 516er fein ©e*
mijTen mib bes tyabftö gorn ift fcielleid}f ja
(jeff ig gewefen, "ba§ er barüber gefrerben ifr.
29, SÖun biefer Card t>on$)iiFfi§, unb
maö er gerat&en bat, ba£ warb wafäg
unb für nichtig gerate; aber midj oünfet,
es foüte bk &ad)t fo fern unb m einem foI#
d)en £ermen nicht Fortunen feon, wem-t ber
Äifdbof öon Sftatma im Anfang, ba tcl> if>tt _
febrifdid) ermahnet, unb {jernad) ber^abfr/
ebe benn er mtdfj um>erb5cter@ac&en oercam*
mef unb mit feinen Q5ul!en wiber micb gefo*
btt, biefen Dvatl) getroffen unb gefofgef hau
ten, wefeben biefer Cartoon $JWti£, wie?
wo! etwas su fpaf, traf unb folget«, unb bäV
fen alfo baib im Anfang i)c$ %e|els Umlrt*
nigfeit geftoiret. S>a£ mm bie ©adjenju
einem folcben £ermen gelaufen , baran bat
allein ber £Sifd)of oon ^arjnj (Scbulb , wef*
eben feint SCBeisbeit unb giffigfeit fein betrog
gen bat, barnit er meine £ebreüermeoneteut
jrillen unb ;u bampffen, unb fein ©efb, bat
er mit bem 2(bfof? \ud)?tt, ot>ne einigem 2(b*
brud) m bebalten.
30. Sftun ifi$ audj fcergeblicb unbumfonß,
werten würbe , wie folcbeS ber ^abjr mit
feiner dltfm fud)cte,bamif er-midj fid)ergen
Üvom bringen formte. Qrr fcerriefb fidjaber
felbft fror mir, m$ er in feinem «©erjen ge*
backte unb befcblofien t)affe; benn er fagete:
£> lieber Martine, id) gebadjft, buwarefr
nun em alter wrlebtec^beologus, ber bin?
term Ofen (äffe , unb alfo mit fiel) bifyutif
refe; aber td> fefje, üa$ bu nod) ein frifdjer,
junger, flat'Fer ^ann hift: wenn id) gfeieb
in bie f4 taufttö gerüjier ^ann baffe, ge*
strauete id) mir nid)t, Did> auö 2)etttfd)Janb
gen 9iom ju bringen.
26. ©enn ieft babe auf biefer Üveife bin
unb Weiebergeforfd)et, vok bk Zmtc gefüv
nef waren / unb m$ fte t>on Dir breiten; Der-
merfet id) fo Diel, wo einer auf beö %abft$,
(Seiten (lebet, fo fre&en wol brep anbete auf
beiner @eeiten wiber bm $abfr. (£iw$ war
mir febr Idd)er!id), in ben »©erbergen fyattt
er and) ük §rauen unb Qungfraueu gefra^
git, \m$ fi'e boeb üorn Dvomtjcben Stubl l)icU
reu? Raffen bie guten '^Bäbtv, benen biefe
^Bortet' unbekannt waren, an iljre ©tuble
hx if>ren .Käufern öebacljt, unbgeantmorref,
was formen \m wiffen, m$ ibr in 9vom
»or ©tuble babt, ob fie bo^ern.ober freu
nern fet;n?e.
sy^erbalben bat berfe!bfgeMtfe/t>a§ id)
in ^rieben wollte ratben, er wollte allen Jfeig
anf ebren,ba§ ber tyabft be§gleid)en aud) üjun
füllte, .&ier b^be icb reieblicb alleö mgefagt unb
öerbeifien , waö icb nur mit gutem ©ewiffen
unbber^XBabrl>eitobne ^cbaben tbun!onm
te, ba$ id) baffelbige nur willig unb gerne
tbun wollte, unb wäre mir nidjfs mel)r an*
gelegen, ba$ id) ber^fid) begebrefe,benubag
§riebee würbe : bennwaüid) getf>an bafte,
baw batte mid) hk bobe Oiotb gezwungen,
bimil man mieb mit ©eroalt ju biefem £a> | barJ man ^)ülfe ober Üvatf; fud;et, unb ftcb
barob
4^o
s) Heber den cvflm £beil feiner £atetmfd?en 2$ud?et\
461
barobbart bemüht; Denn ber.'^w ifletv
n>ad)et; unb -fi^ct bie Toffee &u rid&ten.
Unb ba (te uns gleid) (jonnten ermorbenunb
binrid)ten,fo battenjie es bennoeb nod&mc&t
babin gebraebt, babin jte e$ gerne wollten
bringen, ja fie würben weniger behalten,
benn fie alfo bei) unferm £eben baben t unb
fo unter i()ntn etliche finb, btemd)t fogar bi*
^e^afen unb ben ©cbnupjfen fogar (ja=
bm, bie ried)cn baffelbige wol, unbwiJTen,
m$ wir ifjnen nod) mit unferm Seben from*
inen.
2i. 3nbe§- baffe td) bcipbige 3abr ben
^faltet abermal mt mid) -genommen
ju banbefn unb m erHaren ; benn id) Detv
lieg mieb barauf, bag icf) nun etm$ geüb*
ferware, bieweil icb &t. ^auli @pi|Mn
an bk Dvkierunb©al(Uer,unban bie^bra-
er, in ber (Spulen gebanbelt unb erkläret
l)afte : benn id) baffe in ber SEBabrbeif eine
bezfid)? 35egierb| unb £u|t, ©anet bT3auti
€pi)M an bk Diomer eigentlich $ üerfle*
ben, unb baffe mid) büfyzxbavan nid)t*>em-
berS gebinbert, benn allein baö einige ^ort
lein, iuftitiiDd, im erfren Captfel i>. 17. ba
^autuö fprid)f, bk ©ered)tig£eit (&Otti$
werbe im daangelio offenbaret.
32. tiefem 2£orf , ©£>fteS ©ered)ft>
feit, war icb febr feinb, unb warnad) ©e*
braucl) unb ©ewobnbeit aller £ebrer, niebt
anberö berichtet unb umerwiefen, benn ba|?
id)$ pbifofop!)ifd)er 3Beife, t>onfolcber©e<
reebttgf eit üerfte^cn mußte ,fo welcher ©Ott
für fiel) gerecht ift, recl)t fbut unb wirf et,
unb alle ©ünber unb Ungerechten (träfet,
welcbe ©ereebtigfeit man bk wefentlid)e
(formalem) ober Wirfticfyc (aaiuam) ©e*
reebtigfeit nennet.
j 33. ^v«n tfunb eö um miefj alfo: ob tcr>
gleid) allein beiliger unb un(lraflid)er$)?6ncb
lebte, befanb id; miebbod) einen groffenSütv
ber öor ©Ott, unb ba\u tim$ angjHidjen
unb unrubigen ©ewifien^gefrauefe aud) niebt
mit meiner ©nugdmung unb Q3erbtenflen
(&Ott m t>erf$bnen. Herwegen liebefe id) bk*
fen gerechten unb jornigen ©Ott gar nid)t,
welcber bie (Sünber träfet, fonbernieb baf*
fetebenfetbigen, unb (fo bitfzü feine £aj?e*
rung gewefen ober m adjten i(t ,) jurnetc beim*
lieb unb mit reebtem £rnjl wiber ©£>tt, fa*
gete oftmals : ©nügetbenn ©Ott anbiefem
nid)t , baf; er unß arme , elenbe ©ünber , unb
bureb bk (^rbfunbemm ewigen ^:ob allbereit
Q3erbammt e,mif allerlei; 3ammer unb ^rub*
fal biefeö ?ebsn$, neben beS ©efe^eaiScbre*
den unb 33ebrauung, beleget, baß er nod>
muß burebs (Evangelium biefeö 3ammer$
unb ^erjeleibeö mebr macben, unb bureb
beflefbiösen ^rebigt unb Stimme feine ©e*
recbtigfeit unb ernten gorn ferner brauen
unb\ uerlunbigen ? f)k ergrimmete kl) oftmals
in meinem öerwirreten©ewifen, bidteabec
benn od) mit mebrerm ^aef/oenfen bep btm
lieben ^aulo an, n>a$ er Dodb an bemfelbi*
gen Drtemepnete, unbf)atteber^cf)enS)ur)l
unbQ3egierbe,baj|elbige ju wiffen.
34. yjlit fokben ©ebanfen braebte icb
^Tag unb %lad)t m , bi$ icb burd) ©Dtteö
r©nabe metfete , me bie <Xßorte an einan*
ber binaen, nemtid) alfo ; <bie ©ered)tigfeit
©.Otteö wirb im ©Dangelio offenbaret, mt
gefd)rieben (lebet: S)er ©ereebte lebet feinet
©laubens. ^Sierautf h^ icbbiefelbige©e^
reebtigfeit (BQtteti, in welcber ber ©crecb*
te bureb ®Otte$ ®nabm unb ®abc allein
auäbem ©lauben lebet, tvifreben lernen,
unb gemerkt, ba$ bc$ 2'(pef*efc ^emnmg
biefe wäre: eö würbe burebe (Jüangelium
bie ©ereebfigfeit offenbaret, bk ttor (&Qtt
gilt , in welcber um &Ott au$ ©naben unb
eiteler Q3nrmberu'gFeit burd) bm ©laubeu
vccbtfertiget, we(cl;e man iu Zaum Jufti«
^e 3 1 üam
462 i V. Vovveben über bic Gömmlungen uttö (Zbitionee lltit&e« S^rifcem- 463
tiam paifiuam nennet , tvie gefd)rieben flebet ;
S)er ©erecbte lebet feinet ©lauben&
3J4 £te fubfete id) atebalb, ba§ idj ganj
unb neu geboren wäre, unb nun gletcb eine
weite aufeefperrte^bur,in t)aö^|3arat)ieö felbft
augefyen, gefunden bdtte: fa'be midj aueb
t>te liebe Ijeilige @d)rtft nunmatö siel an*
ben> an, benn mt>or gefcbeljenwar: liefbetv
falben balb burd) bk ganje $5ibel, wie ($
mid) berfelbigen erinnern fonnte, unbfamm*
lete and) in anbern ^Borten nacb bieferOve*
gel alle i(jre Auslegung jufammen , a\ß,ba§
©OtteS SBerf biefeS beiffe, öag ©Ott in
un£ felbft wirf et; ©Ottes 3vraft, bamiter
imö f raff ig unb jlarf mad)et ; ©Ot'tes SLBeifr
t>eit, bamit er un£ weife macbet; alfo btc1
anbern, ©Ottes <§tavh, ©OtteS £eil,
©OtteS #mli<fyUit unb bergleid)em
36, £8ie id) nun juöor biefeg <2BktU'm,
©OtteS ©erecb tigfeit, mit reebtem £rnft
baffere, fo fing icb aud) bagegen an, bafTel*
be,al$ mein allerliebftes unb trofWd^egSCBor t,
.tbeur unb bod) m aebten, unb war mir ber*
fefbige Ort in (St. ^aulo in ber QCBafjrbeit
bte redete Pforte beS ^arabiefeS,
37. vg)ernadber las icb audb £(uguftinum
de tpirituetlitera, unb fanb bafelbft obnge*
febr , bejfen id) au$ nid)t geboffet bdtte , baf?
er audb bi§ SJBortlein, ©Ottes ©ereebtig*
Uii, tbtn bergeftalt auflegte von fold)er
©eredjtigfeit, mit weld)er uns ©Oft an*
jeud)t unb bef leibet, wenn er uns reebtfer*
(igt. 3£tewol nun baffelbe noeb nrdjt gnug ge>
fagt ift, unb öa$'nic&t eigentlicb ausbrtteft
unb erkläret, Vök uns ®Qtt ©eredjfigfeit
jureebnet, geftel nur gleicbwolbiefes, baf?
er t>on ©Ottes ©erecbtlgftit alfo lebete,
baburd) wir gered)tfertiget werben«
38« 2Beil mid) beenn biefe ©ebanfen nun
wob! geruft unbgeftdrftbatten, fi'engicl)jum
anbewmal an , ben ^fairer auszulegen , unb
wäre baJTefbe ^JBetf ein febr groß Q3ud)Wor*
ben, wo icb nid)ffcon neuem, umbes^veicbS*
tags wiüen m 3BormS, Darauf mieb Äa^
fer (£arl biefeS Samens bereV. im folgenben
3abr forberte, baffelbige baffe muffen Ijinle*
gen unb anflehen laffem
39» (SolcbeS er^jfe id) barum, aufbag,
fobu,allerliebjter£efer, meine 35udjerburcl>>
taufen wirft, bidj m erinnern wiffeft, bagieb
aucl) einer, vc^ie broben gefagt, oon benen
bin, mt Q)t. 2fo.gufttmi$ Don pd) febreibet,
Die mit febreiben unb lehren jugenommen^a*
bm: O^icbt t>on benen , bie auö nid)tö at^
balb bic #od)ften unb ©efebrtefTen werben,
fo fte boeb in ber^[Babrbeitnid)töfi'nb,nid)^
tbun nod) febaffen, ntcbtö öerfuebt noeb er^
fabrenbaben; unb bod), wenn pe nur ein*'
mal (^ebriften anfe^en, berfelben ganjen
©eift erfebopffen«
40* (So fem ift ber 5(bla§fram , unb
ber »©anbei t>on bemfelbigen, bi$ auf bk
1520, unb 1^21, 3abre gelaufen« ^acb bk'
fem folgen ber ^acramentirer unb 9C8ieber^
tdufer |)anbel, öon weldbenid) in folgenben
^l)eilen, fo mir ©.Ott baß Zzbtn gönnet,
aud) ctm$ werbe fagen unb febreiben müfTen«
41« ©el)ab bi$> wobl, lieber Sefer, im
^»^rrn, unb bitte, ba§©Otfe£ ^Bort \vi*
ber ben leibigen (Satan feliglicbwad)fenunb
mnebmen möge; benn er ift ja mdd)tig unb
bofe, unb nunmals aueb allerbing rafenb
unb wutenb worben, benn er mi%, ba§ er
Fucje %tit mebr b^t, unb baß Dveicb feinei?
^abfteö ^otb leibet, ©O^T^aber
aller ©naben unb ^armberu'gfeit wolle big
fein 2£erl?7 baß er in unö gewiifet unb an^
gefangen bat, ftarfen unb m feinen €*bren
vollbringen, kirnen« ©en ^ Wattn, $n>
no iy4f«.
3) Ein
464 3) £wBftk£ biefev Ponreöe mit (f5eorg. Äorarit 5ufat$* 4^
^ tfm fötiuf - hirfw sytonYfai f!cm €cnf* lint) öffcn c^uen, aJg ■&'*'$
3) «W ^m PW* S^ £ fa flwffec Sur*t unb ©c&rocfen mid> füc
s4tt- pem 3ung(lw?:a9c ansW entfa^e, unb
mit ©eocg SÄororü 3ufa§, tm Stn
fange fce$ Dritten 2Bittenbet#
fc&en Sf)ei!&
2fn, is4T*
©, ^artinuö €utf>ec an benCljnfc
liefen £efet\
f.
<£Sor allen fingen bitte icbben^bnjHicben
^ &fer, unb bitte $n um unferS #§rrn
3§fu €f)t'ifTi willen, bag er meine erflc Q5tV
d)er ganj btbadtflid), aud) mit grofifem^üv
leiben wolle lefen, unbewiffen, Dag icb t>or
btefer Seit aud) ein Sttond), Mb ber redjten
tinfmmgert rafenben (für groffer beudxleti
$nbacbtunb ©eifHicbfeit, ) ^aptfren einer
gewefen bin, ba idj biefe @ac^e (wiberbas
5lblaf ) anfinge; fo t>oll unb trunfen, )'a
garerfojfen in be£^3abfte gcjjre, baf td&
für groffem (Eifer bereit wäre gewefen, wenns
tn meiner ffiadjt geftanben, niermorben,
ober batte ja jum wenigen gefallen bran ge*
babt, unbbaju geholfen, ba§ermorbetwa#
ren werben alle bie, fo bem ^abjlin bergen
ringflen ©ellabennicbt Ratten wollen untere
werfen unb geborfam feon.
2. (Ein foleber ©aulus (ber es mit red^
tem £rnjt meenete,) war icb bajumal, ^k
benn nod) beutiges ^ageS triel fm&. 3n
©umma., Üb war ntd&t foein erfroren unb eifr
fairer 33ertbeiöiger bes ^abfftbums, wie
€c0 unb anbere feines gleichen gewefen unb
bod^gleicSwoffcon ©runb meinet Jperjenö
begehrte feiig ju werben,
3* ©aber, gljrtjtttcljer £efer, wirft bu in
meinen er jlen ©ebriften unb SBudbernfi*»*
ben, wie fciel 2(rtifel icb bem ^abfl baut*
mal mit grofier £)emutb nacbgelaffen unb
eingeraumet babe, welcbe \d\ bernacbmals
für1 bie fcbrecflid)|le ©ottesldflerung unb
©reuel gebalten unb üerbammet babe, unb
in (£\vio>hit gehalten unb tterbammt will ba>
ben, Qlmm* •
4* ^Bollefi berbalben biefen meinen 3rr*
rtjum, ober \w t$ bk QCBiberfacber giftig
beuten, ungleiche Dvebe , ber Seit unb mei*
ner tlnwiflfenbeit unb Unerfabrung jumefien.
3d) war erjllicb gar allein obn alle $ebtÜ>
fen, unb bar ju (bie SCßabrbeit ^ufagen,)
allerbing ungefebieft unb &iel$uungelabrt,
folebe b^be, wichtige ©adjen $u banbehu
©enn id) bin ;a obn aUe meinen Sßorfa^,
©ebanfen unb ^Bitten, ganj umNrfe&eB*
in biefen ganf unb ßctiev gtratben; bef
nebme id) ®£>tt, aller Serien Äbiger,
jum geugen»
£• ©olcbe^ er^le i$ barum, auf baf? ,
fo bu meine 93fic&er fefen wirf!, bidjiuetin*
nern wifieji/ üa$ id) aud) einer tton benen
bin, welche (n>k&. 2(uguffinug t>onfldb
felbf! fagtj bureb fdjreiben unb anbere ;u
lebren jugenommen baben; niebt t?on be^
nen, bkauö nid)W PugS bie bödmen unb
nod)ftnb, welcbe meims SBebünfens mebr! gelehrteren ©octoren werben, (wie man lei
um bes fd)dnblid)en $&aud)$ willen (beribr! ber fold)er felbfr gewaebfener ©betöret Diel
©otfifl,) ben ©tttbl ju 9vom öerfed)ten,!pnbet,) fofte boeb in ber 9IBabrbeit nid)tf
benn ba§ fte if>nen bk ©acbe ernfHicb follten
laflen angelegen fetrn. 3a; icb balte gdn^lid)
bafur, ba§ fte alö (Epicurer nod) beutigeö
^rageö bes tyabfa nur fporten. 3d) aber
nabm mid) tmn ber ©acben an mitboeb^
finb, niebts tbun ober au^riebten , bajüun^
Mfud)tunbunerfabren(tnb, unbM), wenn
fte nur einmal bk ©ebrift anfeben, berfel^
ben ©eif! gan$au$fd)opffen.
6, ©ebab bic& wobUieber Sef^/im^)€rrn
unb'
$66 IV. Votvebm übet bit Sammlungen un& £fcittone6 i^t&eri @d?«ften. 467
ünb bitte , ba§ ba?S c2Bort weiter auSgebrei*
fef werbe, unb frafftg fei; w&er Den leiöiaen
(Satan, £)enn er ijl mad)tig unb bofe,
nun and) aflerbing rafenb unbfe&rgraufam*
lief) wutenb, als ber ba wo! voei$ imöfufe;
Jet, t>a£ erhübe %nt bat, £>ffmb.i2,ia.
unb t)äß baS Dvcid) feines ötattbalterS beS
SlnticljriflS ju Dvoin, nun 9M) leibet. ©Ott
aber aller ©nab unb Q3armbeiu'g£\:it wol*
le fein 2Berf in uns Warfen unb Dollbringen
baS er angefangen fyat, $u feiner @()re, unb
£rojl feiner f leinen beerbe, 2(men.
(Efeorm'us ^orariue fcem (El?ri|lfo
c^en £efer.
■*♦
hieraus ftejejl buf ©rifllidjer £efer, baj?
*y ber tfyeure wertbe ^ann im^mfang feiner
(Sachen nicl)t alles mm$t nod) Derffanben
fyat, fonbetn mit ber Seit in ber ©nab, fe
fenntnig unb ©lauben (Ebrifli, im ©eijlunb
goftlicber c3I5et^bctt gewad)fenunbmgenom'
tuen §at SDenn wie er bie felbfl benennet ; tjl
er ein frommer 3ft6nc& unb red)tfcl)ajfener
^apijl gewefen, ber anfänglich) mit allen
freuen bas Q>äbflt(jum unb Sttonc&ereij ge*
metjnetljat.
2. #ewacF)aber, ba er mit folgern $lei§
( obn allen Sweifel aucl) mit brünjligem, ernjl*
liebem ©ebet unb tiefem (teuften $u ®Ott,
fonjt ijl alles @tubiren in biefer Äunfl Der
gebend) bie (Schrift etlicbe 3abr gelefen,
unb barinnen mit fo fleißigem Sfufmerfen
geforfd)et fyat , baf? ilyrn ber ^ert nur febr
t\>oljl befannt unb latijtg bureßaus gcwejl,
baju fiel) auef) mitfletem£el)ren,- ©d&mben,
£efen unb ©ifputiren in ber@d)ulewoljlge*
übt unb Derfucbt &at , unb alfü burd) ®£>t*
tes ©nab unb ©eijl erleuchtet, in @rfennt*
nij? €(jriflKd)er £el)re unb ©ottfeligFeit Don
^ageni^agegewadjfen, fo weit femmen
tjl, baj? ber Teufel) gerecht werbe, oljnbes
®efe$es SBerf , allein burd; bm ®lanbtn ;
©a ift iljm bk @djrift offen geflfanben,ba§
er hat fonnen Derfleben, unb gewiß fd)Iieffen,
ba§ es mit bem ganzen *|3abjltl)um,unb ab
lern, was niebt (Ebrifms ijl, eitel Sagen,
3rrtf)um unb ginjlernip ijl.
3. ©erfjafben, fobu suweilen Dorne &er*
ein, in ben erjlen imym $u)f)abeten, in etf
liefen ^falmen, als in bem 68. Rri. jc. 3n
ben neun er(^en ^falmen, fol. 74. 3n bem
120. ^f. fol. 6$. unb in bem 112, ^f. fol 260.
etwas jtnbefl, bas feinen le|fen ©c&wffen
nic^t gleich, nod) gemd§ ijl, ober aud& uiwei^
(en, boc^ feiten, ^apniifd) lautet: alsim<5.
^falm Dom gegfeuer 2c. fo nimm hid)^
tiiebt an, üielweniger ärgere bid) haxan, fon^
bern Cmc er furj ^uöor felbjl fagt,) gibs ber
geit fc^ulb, unbjbammal feiner Unwijfen^
\)dt ; unb laß Ud) bavan genügen, baß er nid)t
allein in obgebaeßtem feinem 23e?enntnij} im
Latein, welches id) ins §>utfd)e .gebrad)t
feabe, folcfte Sertürner als gotteslajlerlid)e
©reuel, fonbern l)ernad)mals in allen feinen
Q3ücl)ern unb &d)tiftm bejlanbig unb ge^
waftiglidj) wiberruffet, unb cwi^lid) wiber^
ruffet will baben.
4. ^Racbbem aber bk liebe 3ugenb, fo in
biefer %ät Übet, and) fonjl einfältige tmte,
fo €f)ri|llid&er £efyre unberieftt, niebt wiffen,
Diel weniger gefefyen obererfaf)ren^aben,an
ben orten, ba reine £el)re gebet, \x>ie flaaiid)
es Dor biefer Seit im ^abjltljum gejlanben,
mib mt jammerlitb bk armen elenben ©e>
wiflen frommer &ntt (benn ber wilbe ro^ie
^)aufe t ummert fid)e bamit nid)t,) fo greu'
lieb jermartert unb gedngjlet fi'nb burc^ "^en^
fc^enle^re unb ©ebot (bk <5t Paulus 1 ^im.
4.0.1. ^eufelslebre nennet,) bes Uibiacn
^bfrtbums, bafj iT)r un;al)ltg Diel brüber Der^
jweifelt, ewigDerbammt flfnbworben: ^a^
t*e gut unbnu^id), baß ffe bie Auslegung
gebacl)ter ^falmen, barinne fTe burc&auö>
fonberlid; abex in bem 22, ^faifmen, reichen
unb
- ■ ■ - ■ ,i — f-rrm
468 4) lieber bqg&ficbleityCatqlogug aller Sfrcfrcr unb Schriften SLtttfeeru 469
unb .Waren 35ericbt ^iet>on ftnDen, oft unt)
fleißig lefen.
f. S>a§ alfo bie liebe 3ugenb unb berge/
meine SJtomvfamt allen ©ottfeligen, bod>
bat liebe 3Bort beffo fleißiger treten, lerne*
tm, mit froblicbem #erjen unb redjt em ©lau*
ben annäbmen^S lieb unb wertb, als ben djeu*
refTeri @cf>a^ auf^rben, bielten, unb t'br £e*
ben barnacb richteten, unb©,ötft>on4oer£en
bafuc banfefen. S>nn wer nidjt weif? was
bofe ifr, wfM)etgrünblicbnimmermebr wa^
auf iffc. 2Üill fd>weigen ber €l)rifJIic&en
Eeilfamen &bre, aflen©ofteSfurd)tigentri#
lieb, fo uberflugia burdjaus in ber ganjen 2(us*
legung biefer^falmen gebanbelt wirb.
4) €in @tu(f i>er ^SorveDe über
fca$ 23üd)fetn, befienSttel: Satafo*
gu$ ofcer SRegtfler atfer QSucfcec
unb (Schriften ßut^eri/ twn
$fa, Wi?33*
!♦
ieil etlidje t>iel guter Jreunbe oft begebrt
' fabm bie gabl ober Manien \mei*
ner 95udbec, fo oon Anfang meines ©c^retV
bens unb £ebrenS ftnb ausgangen, unb biet
felben burd) etliche in bif?9vegijler jufammen
gebradjt ftnb: babe icb mirs einrebenunbge*
fallen laflfen, biefen Satalogum ober 9iegi>
fter burd) ben SDrucf auszugeben, bamitgnug
gefcbebe ber 23egierbe, fo jemanb baju l>af.
«Meinethalben mocbt id) wol leiben, b$ fit
alle untergingen, als ber id) bamit nid)t$
aefudjt babe, benn ba$ bie beilige ©djrift
unb aottlic&e SBabrbeit an ben ^:ag fäme,
welcbe nun,©Ottgob! fo belle unb gewaltig
aUentbalben fcbeinet, bafj man meiner unb
meines gleichen Oielmebr aber meiner unglek
if)en) 23ucber tt)ol geratben konnte, wo uns
Amben Qcfcrtfce« 14, zw.
berÄu$ef, neue unb wel23ud>er auftreibe«,
nicbtfofatfflacbe*
2. £s wäre benn ber 9?ü$ bran, baf
man bie $iftotien mb ©efcbicbte brau*
lernen unb faffen wollte, wie es mir, ;a bem
lieben 2Bort ©öttes, gangen fep, was e*
bat muffen leiben t>on fo m'elen unb groffen
Jeinben, in biefen fünften »ergangenen
3<*bren, ebe es ju Gräften ifffommen, unb
wie es ^genommen,, unb aucb icb tdglid) unb
läbrfidb weiter unb bober brinnen Fommen bin*
2Bie bas wol jeugenbie erflen^u^er (bar*
inn id) bem ^abfltbum t>iel unb fajl alles
nad)lie§ unb e'brefe,) gegen bie legten, welc&e
Sbriflum allein unb rein banbeln, bem ^Jabff #
tbum nidjts nadjgefojfem
3. ©arnad) ftdj ein frommer §brift wol
ridbten wirb, unb nid>t (wie £)octor Ü\o$#
leffel unb 33ifcf)of (Sc&mib tbut,) micb i>er*
benfen nod>&erbammen, baf; id) wiber mi#
felbtf, unb bernadb anbers, bennmerflge^
fcbrieben babe. ^(BennS ^unfl wäre Ami-
logias ju fucben, fönten fie mir nidjt einegeu
le fcbreiben in ^wtöfetf , baf? icb fie nidjt in
ibren eigenen Sßßorten woßte mit^Babrbeit
Sägen trafen»
4» 3d) bin nicbt beffer, benn @f . Sfugu*
f!in, ber ficb rubmet unter bem Raufen ber
üebrer, bk mit fd)reiben unb lebren täglich
junebmen ; unb nicbt m bie^felsfopff e^ocb^
leffel unb^c&mibtjugs im erflen äugenblicf
über @t ^>aulum gelebrf werben, unb nie
feinmal weber beffer werben, nocfe immer*»
mebrfeblenfonnem
£ 3c&banFeW^,meinem^rrn,bep
mid) alfo gefitbret unb bähtet bat , btf tdf> ba*
berlommenbin, baiebbin, erwirbmirau*
jum feiigen Ausgang Wftn. ®em fet> £ob
unb€bre in^wigfeit, famtbem^ater unb
%ti\wn®tiH.
8 f 0 VW
4?o
ä — ■ =■ — ■ - '
IV, X^orreben über bie Sammlungen unb (Cfcitiones feiner Schriften. 471
unb £6üc (ba§ id) fo rebe,) fid) entfalten, unb
allem nad) feiner» c2Btnfcn ftcfc alle muffen
rtd)ten.
3. 2Bas unb aufweise "SBeife mein #er j
bajfelbe etfte unb anbete Safer erlitten unb
aträgejranben tjabe, unb in waferlep &emutl),
im nid)t falfd)er nod) erbid)ter, fonbern red>
ter 5Jrt war, wollte fd)ier fagen Q3erjweife>
lunajd) ba \d)mUttM)l ba wifienbie fiebern
©eifter wenig m\, bk Ijernad) be$ ^abjlö
SDJajeffät mit grofFem^toljunbQSermeffen'
bat angriffen. "SBtewol fie mit aller i!)rec
ivunf! nid)t wmod)t l)dtten, bem ^abfr ein
einig ^drlein ju f rümmen, wo dljritf us burdj
mid), fein fc&noad) unb unwürbiggBerr>ug,
nid)t bereit if)m einee tiefe unüberwinblicfre
£Bunben genauen hatte* @ieid>n)ol tru>
gen fie ben Dvuljmunb ©rebafcon, als waren
ft'e bie£eute, \>U es getban Ijdtten ; welche td) u>
neu gerne vergönnte*
5) SJombc
Sfuf feine mfyn eWrtettSMfpu*
tationeö ofeet ^prepofettone^ mibe*
fcen «Mag be$ ^afciitfttirtfy un&
fcer ©op^ifien Score»
' '§(0. !)!<?♦
"äDoctOi* Ettartinuö £utber, vin Oen Ct>ri)l/
Ud)en £efci%
1.
SSgd) faffe gefdjeljeu unb gut ftyn, tag meine
ÖS £)ifputationeg, ober^ropofttioneg/in
weld)en tcb ctlid)e 2f rtifel m f urje ©prfidje ge*
farjt,) bie id) im Anfang meiner <&ad)t wiber
fcas 2Jbfa§ , ^abjttfjiim unb ber ©opl)ij?en
£el)re (fo bajumal in ber (Efyritfen&eii allein
im (=*d)wang ging, unbrnit^ewaltgetrie*
ben warb , an flatt betf lieben Mangel« , ba$
langegeit gefd)wiegen, gar barnteber laa,) ge*
banbelt !>abe, an^ag fommen unb ausgeben,
fcorneWid? Darum, ba§ bie ©reffe uno ber
gJticf liebe Fortgang biefer <Sad)en (fomit ber
Seit.barauö erfolget,) mir öon 8&185) &MJu
gegeben, mid) nid)t ergebe unb ftofj madbe.
CDenn burd) biefelben ^ropofitiones wirb of*
fentlid) anzeiget meine (sbc&anbc, ba$ ift,
meine groffe @d)wad)l)eit unb tlnwiflen&eif,
welche mid) im ?Jufaug brungen, biefe ©ad;e
mit groflfer5urd)i unb gittern anmfaben.
2. 3fc6 war allein, unb aus Unfurfid>tig'
feit in biefen £anbel geraden, unb weil id) „
nid)t f onnfe uirucf e weid)en, raumete id) bem doii anbern erlernet. Unb weil mic^ bie tob^
-^jabll in fielen unb l)b!')ent?(rti!eln nid)f allein tenober fru'mm-m ^Reiftet, ba^ijr, ber^feeo*
t>!e! m, fonbern betete ir)tt aucl) miM'cd)fem 'logen ob.r Suvifren Q5u$er, nid)t gmtgfam
€cn(r wtlliglid) an. £>enny wer war id) elen* berichten Fonnten, begehrte id)bei> ben leben*
ber wraebter trüber bajumal, mefrr einer ;bigen 9vatf>ut fachen, unD DieÄirc&cn ©Ot*
£cid)e, benn einem <3)ienfd)engleid), berftd) tesfelbj^uf^ren, aufbafi, wo etwa fromme
feilte wiberbeö^ab^^aie^dtfe^en, üor Seute \>orf)anben waren, burd) ben #eif.@ei|r
welcher nid)t allein bie Könige auf^rben unb almdjtet , pd) über mid) erbarmeten, unb
bergari^€*rbboben,fonbernaud;ber$immeI ,nid)t allein mir, fonbern gemeiner C^riflen*
t)üt
4. 8d) aber, weit fie mir ^ufd&aueten/unb
aHein in ber ©efaijr tiejfen f>ecf en, war nid)t fo
frol)lid) f öetrofl, unb ber (^a$e fo <\mi§.
T)tm id) wußte üielntcbt, m\d)t$id), <&£>tt.
Sob, nun weif?; jaic&t>erftunbeni$t, waöba^
$tb\a$ war , m and) alle ^apijf en auf einen
Raufen garnic^t^ baoon wußten, welcher aU
lein ümg Q5raud)ö unb @ewo()nljeit willen
f)od) warb gehalten. ©al>er ic^ aud) baöon
Difputirt, nic^jt ber^epnung, alt wollte id) ibn
verwerfen, fonbern weiMcl) aUerbing nicl)t
wu§te, \m$ feine ^raft wdre, fyattt id)$ gerne
472
3)2fof ferne üpvbm eöiite IDifputationee roiöci: Den 2tb(aß ic.
47.?'
beif &u gut, redeten gemifTen ^*Wc$ poro Pf
?« £)a fünften ftdjpiel frommet' Cannes:,
bk gro§ ©efallen an meinen ^ropofitfonen
Ratten, unb Diel ba^onbielten; aber es war
mir unmoglid), Dag icf> btefelben für ®liebma§
ber£ivd)en, mit bem £ei»sen ©etfl begabt,
(Satte rennen anfeben unb ernennen , fabe allein
aufben$abfr,€arbinale, 33ifcboffe, $foo>
logen, 3urif*en, Sftondje, ^fajfen: i?a5er
martefe icf) bes ©eijts, beim €cf> ^arre t&re
£ebre fo gierig in mid> (bagiebforebe,) ge*
freffen unb ^efoffen, ba§ iebgar nid)t Duhn
bawnwar, un0incl;f fixiere, obief) fci)!iefe
ober wadjte-
c. Unb baid) alle argumenta, (bie mir im
<2Üeg lagen,) burd) öie ® cF^nff t>on mir t>etv
fegt, fiberwtmben l)<ittt, f)abe id) leerlief) b$ tu
nige, nemlid), üa$ man Ut ftirc&e boren folk
te,mitgrojTer2(ngff, 93tfu)eunb Arbeit btircb
(Ebrifti @nabe faum überwunben* Qtnn
id) Witt mit piel grefierm £wft unb rechter
^rerbietung (unb tbats Don #erjen,) be^
^abfts ßireben für t»te redtfe £irc&en,
benn biefe fcbänblidje laflerltcbe 33etf ebrer,
\)it jm bes ^abjls3\ird)en wtber mid) bod)
tubmen. <2Senn td) ben ^abfl üeraebr batte,
wie tf>n >ej|t öeraebr en , bk ilm boeb mit ^Bor*
, fenfebr loben, batteid)mid)beforget, bie€r*
be würbe biefelbe^tunbe ftcb aufgetban ba*
ben, unbmid)lebenbigöerfd)iungen, wieitp*
rab unb (eine Svofte.
7. £)ag id) aber lieber jur @ac&e forn*
me, ba id) alfo ber&ircbe unb beteiligen
©etfts Renten j unb Urtbeil wartete, ficht,
üa warb mir unperfebens geboten, icb follte
innen bato, unb alle? S)inge fd)meigen, unb
warb allein ber brauet) unb ©ewobnbeit be^
3(bfa§ angezogen. £)a icb ber £ird)en SRa*
men (ben billig ein jeber €l>ri|i ebren unb
gre| achten fofl,) hkttt, etfd)racf icf)/unbetv
bot mid) m \wid)w, fagte aueb bem Sarbinal
Ca/etanoju.Wugfpurg^u/^nnoi^is, id) wolle
binfott fa)roei$en, bat ibn Cecb barneben in
aller ©emut&, t)a$ er a«d^ meinen 3Btberfa*
c&ern geböte, mit iljrem Gkfävty inne unb
ffiüe $ balten : aber er fc&fua mir fold)e$ niebt
allein ab, fonbernbrduetemir, mid)md)t
wiberrufeu mürbe, wollte er alles, m$id)je
gelebrt hälft, perbammen,
8. 9?un Ijattt id) bmitß ben &attd)imuttt
gelebret, ba§ fid) t>tel Seufe gebejfert batten,
wugt ee berobalben moW, bajj mirö nid)t ju lei^
id) gezwungen, bog id) ük duflferfte Dvolb^et^
fueben unb erwarten. mu§te,
.9, ^Iber ic^ gebende auf btfmaf meinest*
floriam nid>t ^u et'jeb.en, fonbern meine Qfyot*
\)tit, Unwiffenbeit, fed)wad)beinc. uibefen*
nen, auf tia§ md)t/emanb (bagicbbierinneti
^>auli Tempel anhiebe,) mid) bober aebte,
benn er an mirfiebet, unb md)t baran peifele,
id) fti) ein^enfd^/anicbt^foanber^/emanb
jweifeln fonnte, ber fpf>ieläersern$anmir
$ti)tt.
ip. £>arnad), bag icf) Qugk'cb) auc6 burdf)
mein C^empel bm bumfiibnen , fidjern unb
fred)en ^d)ret)ern unb &d)mbtm, bkmtitz
Creuj nod) beö^atanöWnfecbtungerfabreit
unb erlitten baben,ein^reff en ein/age, wel*
ebenem gar ein geringes, /aniebtsift niebt al-
lein ben^a.bf!,. fonbern ben Teufel felbfl ^11
fcblagen unb überwinben. ^üfen berbal'
btn benüutber anfallen: wtm ber liegt, frei»
bm fit t'bren ©potf au$ btm tyabfi un^
^eufel.
il ®aö foö id) nun tUm? <ZBic t)citte
icb, fo id) and) ein £rngeJ wäre, f onnen erra>
tben, bag Seinbe tbcn unter meinem 9?a»
men entheben, unb ft'eb noiber mieb fc^enfoll»
ten ? Wber was Hage id) tboriebter SWenfd),
weil feine ärgere JeinbeCbrifli unb©Oeee^
ie gewefen finb, benn eben \>k, fo unter €fyw
474 * v* X>orreben übet fcte Sammlungen unb £öit iones Äutberi Schriften 47?
fti unb ©OtteS tarnen €&riftom unb ©Ott
verfolgt tjaben? £iefe t>ie öebrift, fo wirf!
bu fef)en, was ben^ropbeten, Sfpofieui unb
Allen ^eiligen begegnet ift. Cbiefer (Spruch
«S)Wd)ä ^ap. 7. D. 6. ben £l>rifhis SÖtottb. 10.
t>. 36. an jeuel)t, bleibt ewig waljr : £>es iTJen*
fct)cn5«nöe weisen feine eigene £ausge*
nojjm feyn. €f)riftus wäre mmmermebr
gecreujiget, wo er niebt ben ärgffen Teufel,
3ut>am, unter t>en 5Jpo|lcln ernähret unb
über fie alle ergaben (>atre.
12. 34> befenne bir aber, leber trüber,
tiefe meine &ä)wadfoät unb $:l)orljeit bar*
um, auf baf; bu aud) leweft in aller £>emut(>
ma§iglicl) &ön bir galten, unb gewiß unb
ma^aftia wifieft, ba§ber<§afannid)tge*
fforben ift, fonbern noef) ein Surft unb©ott
ift, ber nic&t ober einen Stoffen, 8anb ober
^onigreid), fonbern über bie ganje <2BeIt
fjerrfcljet, welches ©ewalt, Zift unbQ3oS>
&eitaHe9flettfd)en, feinen, allein €(jri|ium
unb bie ifym wa&r&afKg angeboren ausgenom*
men, unterworfen jmb.
13. £>arum will ftdjs in feinem 20&egletV
ben, ba§ wir ftdxr unb fft)I$ in unferm^ljun
wollten feon, ein ©efallen an uns felber fja*
ben, unb uns fpiegefn in bentreff tiefen W)en
©aben, bamit unS©£)tt bor anbern begna*
bet unb sedieret Ijaf. £)u fte&ejt an mir, (fo
mir anbete gebühren will, bat>on ju rühmen,)
aus was groffer@c{>wacl)ljeit in biefe^raft,
aus was grofjer tlnwiffmbeirin biefen33er>
ftonb, aus was aroffer $urd>t unb gittern
in biefe &avfe unb 3)Jann(jeit ber #£rr
mkf) wunberbarlicb gefübret unb gebraut
bat; welches gewiflief) olme grojfe febwere
Jtaropffe unb 2(nfed)tungen nidnfyat Fonnen
abgeben/wie biefe fiebere, bumfübne Rapier*
f lief er ©ebanfen baben, unb bin bocl) rtfr*
genb baljin gefommen , veie fie ftcb bunfen
laffen, fie längf! fommen ftnb« ©enn ob
icl) gleich mief) m bem ^>ab(r unb feiner $to
jeffat nun nicljt mebr entfefce unb fürcljfe, fo
mu§ iclj mief) boclj Dor feinem ©Ott, bem ^eu*
fei, nun fcfyier meljr fürcljten , benneben im
Qfnfang meines £anbets.
14. @ummay wir finb nichts, (EljrifluS ah
lein ift alles : wo er feine #anb abjeuc&f,unb
bas 5lnaeftcf)t t>on uns wenbet, fo finb wir
wrforen, Batan b$h\t t>a$3ilb, unb ttu
umpljirt, mnn wir auc^ @t* $eter ober
Paulus waren.
*?.e ^)antm laßt uns mtt rechtem ^rn|l
bemut^tgen unter fcte gewaltige &anb
(B(Dtteö, öaß er uns er^ol>eju feiner Seit;
fcenn(B(Dtt wiöerfle^et 6en «Soffactigen,
aber ben £)emutbtgen gibt er Ö5nabe,
1 ^etr. f/f^ Wie nun (ScDtt ein geang#
fler CBeifJ ein anttenebm unb gefällig (Dpf*
fertfl, ^f.fi, 19. alfo ift oljn allen gwei^
fei ein frecher, ftdjer ©eift bes Teufels £)pf»
fer. ©eljab bief) woW in bem 4p@:rrn, unb
wo bu es bebavffl unb bcaebrejT, fo t>erlei(je
®£>tt ©nai?e, \>a§ bu bieb burej) meine Qh*
beit unb Krempel bcfferfl, 5(men. Annus
ChriftiM.D.XVI.
6) ?8orret)c
?3or feinem 3n>fd)te&e gefießet/
mit ©eorg. Storarii 3ufa$e.
5(0. 1^17.
I
I.
er fleißig ^cetef. unb^rrpart. ^)i|!o^
riam, ber beiligen ^dter^ücber, unb
fonberlicb bie ^iblien liefet, ber fieljet unb
fann wobtüerfteben bie^)if!ovien Don5(nfanfl
ber £ircl)en, ba§ es allezeit fo niaancjen if!,
wenn ©DtteS SDßort etn^a ijt aufeanaen,
unb ©=öft if)m ein Häuflein babirt jufanv
men gelefen,fo if! ber Teufel bes Siebtes balb
gewahr worben, unb f>at aus allen 2Bin'
felnbawiberseblafen, siebet unbaeffür*
mef,
M) Zid)t auSmtofcben ; «nb ob man gleicb
einem ober *ween2Binben bat gefleuret unb
gewebret, fo bat er bod^ immer für unb für
jtt einem anbern tod) herein §ebfafen, n>irD
aud) nic&r werben &or bemSungften^age.
3d) haltt, bajj id) allein (will
2.
476 6) Poneöe sor feinem 2tbfd)teöe gefteüet, mit (Seorg. Äorarii Sufatje* 477
met mit parfen groflen 3Binben, folcb soft* j (gcbrift unb 9ßßorte perf onlidj babe muffen
leiben, will icb je&t nid)t erjebfen , dllein fo
&iel anzeigen, bag idj aud) aus eigener &v
fabrung, \)a id) bie #if*own niebt acbtete,
babe muffen lernen, baf bie £ircbe, um beS
lieben 2Borts willen, ja, um bes froblidjen
feiigen Sicbts willen, fann niebt üvube baben,
fonbern mu§ immer neue unb aber neue
(Sturmwinbe bes Teufels gewarten, wie
\>on Anfang gegeben ifh
^ Unb wenn id) nodj Ijunbert 3abr foll*
fe leben, unb baffe ni#t allein bie vorigen
unb je|igen Soften unb (Stucmwinbe (burd)
©Ottes ©nabe) gelegt, fonbern f onnfe aud)
alle fünftige alfo legen, fo felje icl) boeb wo!,
baj? bamit unfern Olacbfommen feine Üvuf>e
gefebafft wäre, weil ber Teufel lebt unb re*
giert« partim id) aud) bitte um ein gnd'
bigeS (Btünblein, tunb begehre be^ SSBefenS
niebt mebr, noef) langer.
s* 3br, unfere Sftad)f emmen, büet auclj
mit §rn|f , unb treibet ®£>ffes SBort fleif*
ffg, erbalfet bat arme SBinblicbt ®Ottes,
feob gewarnet unb gerüffet, als *)ie alle &\m*
ben gewarten muffen, wo eueb ber Teufel
etwa eine (Reiben ober Sanfter ausffoffe,
^:b«r ober £>ad) aufreiffe, baS £id)t ausju*
lofcben: benner fcbldff unb feoret niebt, aud)
ber Sflten febweigen,) mebr benn jwanu'g
©turmwinb unbüvotten, \>ie ber §eufelge>
blafen hat, erlitten habe. &ßid) hatte id)
wiber mid) tiat ^abjttljum. 3$ aebf e, alle
güBelt follte ja fd)ier wi|fen/ mit wie Piel
(gturmwinben, pullen unb$3üd)ern ber
Teufel burd) )ie wiber mieb getobet, wie gar
jammernd) fie mieb juriflen, &ufreffen, unb
juniebt gemaebt fjaben, ofjne baf? id) fie ux*
weilen aud) ein wenig angebaud)f , aber ia*
mit nichts ausgeriebt, benn ba$ fie jorniger
m\> toller würben ju wel>en unb $u fpüren,
bis auf biefen <£ag oljne äufb&ren»
3. Unb t)a id) nun mid) für fold)em (Spuren
bes Teufels febier auSgefürd)tet (jatfe, briebf
mir ber ^eufef ein anber £od) herein, burd)
ben Sftünjer unb 5lufrubr,ebamit er mir bas
£icbt febier ausgewebet batte. £ffS aber
(Ebrifrus bas £ocb aud) fd)ier öerftopffet, reijjt
er mir etlid)e@cbeiben aus bem jenffer,burd)
$arl)labt, braufet unb faufet, t*a% id) baelj*
te, er wollte £icbt, <2BacbS unb $od)t mit
einanber wegfübren. 2(ber ®£>tt half l)ie
aud) feinem elenben3Binblid)t,unb erbielts,
bafj es niebt Declofcb. ^)arnad) famen tie
©acramentirer unb ^tebertdufer, jfieflen
^bur unb Jenfler auf, (voie jTe.mepnefen,)
bas M)t ju Jofd)en; gefabrlid) baben fie al^
IeS gemaebt, aber ibi'en Billett @Ott£ob!
nicl)t gcfd)ajft.
4. ®tM)e baben and) wtberbie alten Zeh*
rer, ^abft »mb ?utber jufammen, gefobet,
als ©erüetus, ^vimpanus unb bergleid)en.
©ieanbern, fo niebt öffentlich im^i'ucfwi^
ber mid) getobet, welker öergiftige bofe
ftirbet er md)t üor bem Sungften ^agey
id)unb bu muffen flerben; unb wenn wir tobt
finb, bleibet er gleicbwot ber, fo er alljeit ge<»
wefen, unb fan fein (Stürmen nic^tlafien.
7* 3d) febc bort t)on ferne, n)ie er t>it ^öa^
efen fo beffig aufbldfet, ba§ er gleid) rotfj
wirb, will blafen unb ffurmen. $(ber wie
unfer $<£xv €f)riftus üon Anfang (aueb in
eigener ^erfon,) auf fold)e feine Q3au§bacf en
, mit ber Sauft gefd)lagen, ba§ eitel ^eu^els^
| ffirje braus werben finb, wiewolfte faff übel
geffunfen; fo wirb er je|t unbjort immer
aueb tbun, benn er fann niebt lügen, ^a er
fagf : 3d) bin bep eu$ bis 5U ^nbe ber
Sf 3 2&U.
478 IV. X>^vvebm übcv bk&ammlunQtn unbiSbitiwe$^uthniGd)vifunt 479
£Belt. Unb bei* $&lkn Pforten foUen bie 1 wo niebf einanberer3J?ann wäre, Der beute,
<£ircl)e niebf überwältigen. Uni) 3of). 10, 1 bte £ ivcbe unb uns, fcf>etnbarhcl> erhielte, ba§
27.28: ttletnc Scfcafe weröen ntmmeiv } n>to mochten greifen unb füllen, ob wirs
mebr umf ©mmen, unb niemanö wirö fte
mir aue meiner ^anöreiffen. Unb$ttattb.
10. fc. 30 : £*uere £aar auf t>cm £aupt |m&
alle ges&blet, fcavum furchtet ettd? nidpt
für btnm, bie ben üetb tobten ic.
8» £>bne ba§ uns gletcbwol aud) befohlen
ijr juwacben, unb bas£icbf, foüielanunö tft,
$u wrwafyren. £s Jeißt vigilate, benn ber
Teufel ^eigt Leo rugiens, ber umber gebet,
unb votU oerfcJ&lmgen, nicbt allein utr 2(po<
fiel Seif, tia ©f. betrug fold)es rebef, Jon«
Dern bis an ber Sßßelt €nbe* £>a mäßen
wir uns barnacb riefen. ©Ott (jelfc uns ,
wie er unfern 93orfabren geholfen, unb unfern
Sftacbfommen aucf) Reifen wirb, ju Sob unb
£l)re feinem gottlicben tarnen in £wigfeit.
9. ^bennwirftnbe^boc^ntdjt/bieDafonm
fen bie £ird)e erhalten , unfere Sßorfabrer
fmb esaucb ntc&t gewefen, unfere ^a*fom*
tuen werbens aucf) nid)t feon; fonbern ber
ifis gewefen, ijtsnod), wirbs feon, berba
fprtd)t: 3c$ bin bco eucf) bis an ber 2Belt
(?nbe. 2Bie £br. 13, 8. getrieben ftttyt,
3@fU6 £briffUS Heri et Hodie et infecuk.
Unb 'Cffenb. r, 4 : iDer es rnar, öer es
ijl, öer es feyn wirö. 3a, fo beißt ber
Statin, unb fo be$t Uin anberer $tann,
unb fotf aucf) feiner fo l>etffen*
10. ©enn bu unb icl) ftnb üor tau^nb
^abren nichts" gewefen, \)a bennocb bie £tV
che obn uns t(l erhalten Würben, unb bafs
ber muffen tbun, ber ba beigt Qui erat unb
Heri. @o fm& wirs jekt aucb niebf bei)
unferm£eben, benn bie Ätrcbe wirb burclj
uns niebf erbalten, weil wir ben Teufel toi
sttabjt, Motten unb befen beuten niebf M*
nen wehren, unb unfertbalben bie %cl)et>or
unfern $ugen, unb wir traf ibr, muffen ut
gutnbe geben, (wie voix tagHcb erfahren,)
nicfyt wollten glauben, unbmitffens bm
tljun (äffen, ber ba beiff, qui eft unb hodie.
it. Oben fo werben wir aucf) nfc&ta baju
tbun, ba§ bie ßirc&e erhalten werbe, wenn
wir tobt ftnb; fonbern ber wirbs tbun, ber
ba tyifttt, Qui venturus eft, et in fecula:
unb m$ wir in foleber <&a$m Don unö je^t
fagen, baö r)aben unfere QBorfaljrer üonflc^
aueft fagen muffen, vok KU Pfannen unb
<&ä)vift jeugen, unb unfere %latp? omme«
werbend aucl) alfo erfahren, ba$ fit werben
mit unß unb ber ganzen ®ivd)e fingen ben
124. ^falm \>.i: XX?o öet* %(£vv mc^t
bey uns wäre, w?enn bie tuenden fkt>
voibn um fitzen ; unb ^falm 60, 13 :
Qckaffe uns i>ey ftanb in bev Hott)/ fcenri
tllenfcbenbulfc t|i tetn nu^e.
12. £$ i(i boef) ;a ffdglicb^ing, bagwte
fo t>iel febreef lieber Krempel eDor un$ baben,
beren, fo fiel) baben laffen bünfen, fte mtt£v
tm bk Äircbe balfen, afe waren bie Streben
auf fte gegrunbef, ,utle|tfofd)dnblicb ftnbun'
tergangen; unb bennoeb folcl) graufam ©e*
riebt ©ötfeö unfern @fo!j unb jrebel nid>t
breeben, nocl) bemutbtgen, ober webren fann.
^ßaö ift gefebeben bem 9)iün]er ;u unferer
Seif, (wif! ber alten unb vorigen febweigen,>
ber (icf> lief bttnfen^ bie ^\ircl)e fonnfe obne
ibn niebt feijn, er mugfe fte tragen unb regier
ren. Unb neulieb ^k ^Bieberfdufer baben
un^ j'a febreef lief) gnug gewarnet, \vk gefdbr^
lieb unfere febone ©ebanfen feon, t>a§ wir
boef), nacb €faiaö Ütatl), ^u erfr in unfere
£anb febauefen, wenn wir etwas ^ornebmen,
ob^ ©off obei? Abgott, obö©olb ober M*
men wäre»
13. 2lber e^ Jtlff niebf , fonbern wir ftnb
fteber, obne 5?urcl)t unb ^orge, ber 3:eu'
fei ijl ferne m uns, utö ift in uns niebf
foleb
48o 6) Voxubevov fernem Stbfcbiefce gejleüet, mit (Beorg. Äorarii Sufatje. 48 t
feTc^ Sfcifd), ba$ in (St. ^auto war, banV I Sftac&fofnmen,) fcpfc nun worfcen Wfiozbet
ber er f läget, Dvom. 7,23. er fomte fiel) (ein] unb Vovvatiyev öee (Bercc^ten , n?eld)rs
M)t erneuen, mie er vdoI gerne wollte, fon*
bern wäre gefangen. 2(ber wir jmb Die #ek
ben, bk fiel) für unferm $leifcf> unt) ©eban*
fen ntct>t besorgen bfirfen, fonbern wir ft'nb eitel
(Bejft, unb (K$eti unfer J5feifc& fatnf Dem ^k
fei gar öefangen, Dal? afleä, fo und einfallet
ober benfen mögen, Daö ift gewif? unb ftcf>et*
t)er ^eilige ©#, tt>ie fann e£ fehlen ? ©ar*
um $e^et eö aud(> $ule£t fo fein (jinauS, t>a§
Dvof? uab SDtann Den Jpate brechen.
14. $ie werben frepliel) bk Papillen ge*
tro|t fdjreoen: (Sie^e, bubetaefl unb fla*
geft felbft, &a§ viel Dvotten unb 2(ufru!jr enfc
fielen; wer f>at aber anberSllifacj)baui ge>
ben, benn eben bu mit beiner £ef>re, bavau$
fofeber llnratö ijt Fommen? ^at ift fät \\y
re^unfh bamtf fte beS Supers £ef)re, wie
ft'e ficf> btmFen lajfen , p arunbe umftoffen.
2Bolan, lafle fie immerhin fajlern unb lü>
gen, bis fie einmal auf ftoren muffen. 28enn
man aber biefer tyrer ()oljett3\unft nacl) follte
flügeln, fo mußten alle ^repljeten auclj $&
£er unb 2mfcül)rer gewefen fepn , benn für
foldx ft'nb fk von i^rem eigenen SßolF geljal«
ten, gegolten, verfolget, unb gemeiniglich
alle fo fy'ngericfy, wie iljre Q3üc!;er burcl?au$
jeugrn.
if . 2fo$ mu§te gfjrifrus ber #<&r felbfr
t$n feinen e3uben, unb fonberlicf) Don ben
heiligen Katern, ^artfaern, <25$riftgele&r*
tenjc, ben oberen Regenten, lyoren, erljcb
te ben Teufel, triebe Teufel burcT) Teufel
aus, ere wäre ein (Samariter, ber Sollner
unb^unber ©efeüejc. warb aucl) enb*
Ii<$ jurn $ob amCreiu, verurteilet, aU ein
©otteDlafierer unb Sfofru&w; welc&eS fie
Goren muffen öon ©f. (Stepljano, efc fie
ilmfreiniaten, 2ipg. 7^2: tDdcten Pro*
pfcetcn ( fagf er,) fcaben eure Vfcn nid t
mfolgct unfc getestet:« 3^ aber (ü)ve
5ufunfc bie Propheten $m?or fertunM*
get lyahen.
j6f <&o l)ahm$ je bic ^fpcfTeX unb 3ün^
ger aud) wi)t beffer gehabt, benn ifcr <§^rr
unb^eifTer, wie er il)nen benn juüor ge^
lagtftatfe, SSRattl). 10,16: Siebe! ic^fem
öe euc^ wie ©cfoafe, mitten unter öie
Wolfe. £)er Sünger ifr nicf)t über feinen
^eiJTer, ^aben fie mic^ verfolget, fie wer*
ben eucftaucl) verfolgen, fyabcn fie mein 9[Bort
gehalten, fo werben fie euerö attd) fyatim.
ttnb 3oftan. 1^,2.3.4: Sie tDeröen euefc
tn bm25atm tpun, unb voev euc^ toötet,
wtrö meynen, er tl>ue (^(Dtt einen ^)ienfl
öaran, IDentct bvan, tvenn 5te geie
Jfommt, öaß ic^s euc^ gejagt fcabe*
17. 3fl bem nun alfo, mt benn bie @d>rtfe
burcl)auö fiar jeuget, waö^unberift^bag
auef) wiry fo /e$t in biefer feisten fcfjretf liefen
geit Cljrijtum prebigen unb benennen, ber*»
maffen me fie,e geldwert, verfolget, als £e>
^er unb ^lufru^rer verbammet , aueft viel
unfereri^ruber /'dmmerlicf) ermorbet werben?
bie wir ifynen boeft nfrgenb gleicft, ja nid)tö
gegen ffe ^u rechnen finb, aU bk viel Softer,
benn wir, bureft ben ^eiligen ©eift erleuc^t,
mit fronen ^errlid&en ©aben unb ^fyattn
cejieret, mit f)of)erm 9Serf!anb unb vefTerm
©iauben kQnübü unb be^abH finbgewefen»
18. 3Darum foüen wir un^ folc^er (2)cfjmadj
unb^dflerung, fo unj>unfere <2[lßiberfacftec
auflegen, nicfjt fcf^men, noef) bcvfyalben
fc^reefen fojfen, ba$ wir feig ober verjagt
Darüber würben, fönbern für unfere l)6cbfle
€i>re achten, Daf? wir mit aüm ^eiligen
von Anbeginn gleichen S)anf unb £ol)nfür
unfern treuen ^)ienjt von ber argen goft*
lofen^Cßelt empfal)en, unb frofylicf) in@Ctt
fet;n, b$ Md) wir arme öünber unb ver*
acl;tc
48 'V. t>orreben übcx bie Sammlungen unb *Ebitiones £utbert Scbriftem 48J
acbte Seute würbig ftnb, umgrifft tarnen
willen ©cbmaeb ju leiben.
19. guöcm ijt uns aueb ein großer *5:rop
unb gewiß feigen, weil ber Teufel uns fo
bart utfe^et, t^aß ©Ott aus groffer ©nabe
uns ben rechten SBerflanb feinet ÖBoxtä $t*
ben hat lieber bas trojtet unb ftarfet er
uns aueb burcl) feinen ©eift, baf? wir baf*
fclbe üor aller 3Belt freo, öffentlich mitrecb*
tem €*rnfr, §lei§ unb $reu oud) lebren,
ausbreiten, unb £(>rif tum ben gecreuu'gten be*
fennen: wtjfen and), ba$bie, founsldftern
unb oerfolgen, weber ®£>tt noeb Sbriflum
erFennen, \x>ie er 3ef)an. am 16.0.2. felbfl
faget: £)arum werben jüe eueb in 33ann
tbun unb tobten, ba|? fte Weber meinen S3a>
ter, noeb mieb erfennen»
20. Unb ;war es feil unb fann niebt an*
bers feon, benn ba§ bie reebte wabre £irebe (fo
©Ottes SG&ort bat, t(>euer unb wertbf)ält,
(veibt unb befennet,) oonber fallen S\ir>
eben ( fo es niebt boren fann, ja, als £e£e>
reo unb ^eufelslebre läjte,) »erfolget unb
oeefluebt werbe. £)enn was CbrijtuSre*
bet, ift unb bleibet ewig wa(jr , ber fpriebt,
Sftaf tl). ?, " ? Belig fcyb tbr, wenn eueb
bie tTJenfcben tun meinetwillen febma*
ben, verfolgen, unballerley Uebelst?on
euebreben; Unb cap. 24,9.10: 3br nun/
fet gebaffet werben um meines Hamens
willen von allen Wlfern. &enn wetv
btn fi<& viel ärgern, unb unter einanber
rerratben, unö eueb tobten. Unb 3of%
iT- 0. 18.19» 20: Go eueb bie tt>elt bap
(et, fo wiffet, baf* fte mieb vor eueb ge>
baffer bat. XX>aret tbr von bev t*>elt,
fo batte bte Welt bas tbre liebte» (5e#
benfet an mein EDort, bas icf> euefe ge«
faget babe: ber 2\necfct ift niebt groffer,
benn fein 4>en\ ©i§ fep furj geantwortet
auf bte r>ot>e £unft ber TMpijTen ; anbersroo
ift oft unb reieblicb bmn getrieben.
21. €sgemabnet «1 leb aber ihrer Svitnft,
als wenn einer berfclben nacl) wollte flttgem
unb fagen :e 2Bo ©Ott niebt gute (Engel ge>
febaffen batte, fo wäre aueb fein Teufel
werben, benn aus ben guten Engeln ftnb
bk Teufel fommen; barum ifl$ ®Otte$
©cbulb, ba§ er gute^ngel gefcbajfen ijat
©leicbwie unfer §5ater Sbam aucl) ®Ott
©cbulb §<\be, er batte ibm bas täub ge>
geben : benn, batte ©Ott 5(bam unb €oa
niebt gefebaffen, fbbdtten fte niebt gefttnbtV
get, weil aber aus 5(bam unb €»a <5un*
ber werben, fojjts ©Dttes ^ebulb, ba$
folebe groffe (^unbe gefebeben ift* £)ifj ift
jety aueb noeb &ie"&6cb(ie ^unjt, unb bleibet
bieebod)|?e £unfr, bag aflein ©Ott mu§
@unber fct;n, 2(bam unb feine ^inber ftn^
alle fromm unb beiu'g*
22. 5lffo, weil aus bes£utbers£ebreoie!
9voftengei||er Fommen ftnb, (tvte fte fagen,)
fo mu§ £utberi &bre bes Teufels fet;n. 3q^
banne* fagt and) i3ob. 2, 19: Sie ftnb
von uns ausgangen, aber fie waren niebt
von uns. 2luS €b? ifti Sängern ift %uba$
fommen, barum ifl (Jbrifhis, ibrer ^unfl
nael), ein Teufel. Unb wenn fle- jteb aueb
felbft ben ber yjafen nebmen wellten, m$
ift aus bem tyabft fommen? £)a lefe man
bie Porten, was fte felbfl (feb^eige iljre
3unger,) aueb mit benen ^aofern getban tc.
23. ©as ift offenbar. €s ift nie ?eii\
^e^er aus ben »öeoben fommen, alle ftnb (Te
ciü^ ber bfi»'aen€briflliebenÄirebe femmen,
barum mußte tie £irebe aueb bes Teufels
fepn* 9?un bats bie beilige ^irebe gebol*
fett, baß fie befennet bie ^e$er, fo aus ibr
fommen ftnb / Derbammt, unb niebt mit t'b'
nen bdlt. Uns Sutberifcben mug es niebt
belfen, ba$ wir md) befennen, unb alle
Övotten oerbammen (ob biefelben febon aus
uns niebt fepn wollen,) beffer benn fie felbfl
f ennen tbun.
484 O Vovvebevov fernem %bfd)iebe QeXulkt , mit (Bewg. Rovavii %vifam. 48f
24. Sfljo gingtf feer-Q5ibfia unter feem
^abfl attd) , Die man oflfentJfcb ein £ve§er*
bud) bieg , utö ifjr fc&ulb gäbe", feie &e*
£er bepfen ftd)at$ feer 23iblia; wie fte aud)
nod) t^ün, unfe febrepen: &ircbe, £ircbe!
wifeer unfe über feie Äibfta* tinfe @mfcr,
feer ttKifc Sttann, wollte nicf)t wiffen, obs m
ratljen wäre, feag man bie 55iblia fcerfeeuf*
febete, üteDetd^f aud& nteßt, ob fte gbsatfdj,
©riecijifcb ober Eateirofcb m fdjreiben ge*
weff fei;, weil fle unfe feie 3\ird)e fo gar un*
tin$ ftnfe*
2s* 2Betl feenn fotefee^ feie 33iblia, wel'
dbe fees Reuigen ©eifteö eigen , fonfeerlidj
$5ucb, ©ebtifr unfe <2DBort ift, uon ilmen mu|
leiben, unfe aller 5\e$erei) Butter unfe @d)ü*
$erin gefebanfeet wirb; warum follten wir£
nid)t welmebr leiben, feagfteung allerg
fcerep unfe 2(ufrubr .<^cl)ulb auflegen. @*
ne Spinne fauget ©ift aus feer liebe« Üvofen,
fearinne ein 33ienlein eitel $onig fmfeet,wa$
Um fie feaju, feag ifyr fuffes #onig feer @pin>
nen m @tft wirfe.
26. Unfe ifl jwar grof ^feunfeetr, warum
fte nid)t aucl) if>ren eigenen Seidmam serfeanv
men, feenn waö ©uts fornnit t>on ifjm, er
igt unfe ttinft ba$ allerbeffe Sorot) , gleifcb,
QBein, Q3ier, <wc& fofitäbe 2Bur$e> mb
lagt feodj fron fkb eitel Unftatb/Övo^ ®pei>
d)tl, Butter, (gebweig, ©cbwaren, S8to^
fern, ©rinfe, ©ra§, ging, ©ter, «W,
£arm. gr lagt ftcb berrlicb fleiöen mit
(Seifeen unfe ©olfe, unfe gibt »on ftcb Saufe,
SWffe, glo^eunfe anfeer ©efebmeig mety.
27. ^Iberesgeljet/wiemanfagef: ^Benn
man feem #unbe &u will, fo bat er feas £e>
feer gefrejfen: ober m feie gabel^fopiw'el
feiner fagt: $Benn feer <3Boif feas ©cbaf
frejfen m, fo ba.tfibmtaö3Bafler betrübt,
ob gleicb feer Sßpif oben, unfe fea£ @c&af
uttfen am s33ad) trinfet. £5ie jaben feie
&ird)c mit 3mte unfe ^$lui, mit *mn
Äutbcri ©Triften 14. Cl>etl.
unfe 9)?orfeerfuHet, nocbba&enjkremSßBaj*
fer httvubt e ^iv (teuren unfe weljren .,be^
fee feen ^itfru^ren unfe3rrtf)umern feer^e|er,
nod) betrieben wir feag Gaffer, $ii§,:tit*
ber^fBolf, frig, feagfeirbalfeem^einquer
im *£>a!fe bläht SKJoian, es ift feie ®e!^
unfe i&r ®oft, fte fonnen rneff anfeer$t6un:
baben fie feen ^Äm^af^r ^Seeljebub gc'beip»
fen, \x>k öielmebr fein ©efmfee: unfe muf
feie Ijeiu'ge @d)rift cm Se|crbu(fe Riffen,
was follten feenn unfere S&'icber geeljretwer*
feen? ®Ottkbiän?%id)tw über alle, feer
wirfeö einmal Rar mad)eu, if! aufeer^ fea^
Äe|erbud),bie ^)eif. (Scbrift, reefef unfe wal>r^
^aftta , feie fold)e^ fo oft unfe Welnial zeuget*
28. €l)ri|lu^unfer lieber £B£>££ unfe^i*
fd)of unferer ©eleu, feie er feureb fein t^eu^
er SÖJut eifauftbat, erhalte feine f feine ^)eer^
fee bei; feinem beiligen ^Bort, feag fie p^
nebmeunfe wad)fe in feer ©nafee, €rlennt^
ntf unfe ©lauben ant'bn, trolle unfe flarfe
fte aueb, feag fte öefl unfe be|Mnfeig W\Uf
wifeer alle £ifr unfe Önfed)fungeti, bet^efee^
(Satans unfe feer argen 2Belf, unfe erbore
feoeb fd)ier ibr berjfid) ©euften unfe augfllicb
Darren unfe Verlangen nacb feem frobli^en
^aw feiner Ijerrlicben ^eligen gufenft und
£rfcbeinung, feaf fee^ m^rfelicben ^ted)eng
unfe SBeijfenJ in feie $afm, feer grimmige«
unfe giftigen (ablänge feod) einmal ein €n*
fee werfee, unfe enfelid) angebe feie offenbar
rung feer berrlicben 5ret;beit uufe^eügf eit feetf
^infeer ®&ttt$ , feer (ie bof en unfe in (Befeuli)
warten* ©arm fpreebe ein Kg»'d) fromm
^)er^e, 'fo€brifli unferö8ebeu^,€rfcbeinung
lieb Ut, Sfmen, 2mien.
29.<%d) ad)U, es werfee ein /efeerfur gut un&
«J unlieb anftfyn, feag feie Quebec fee*
tbeuren lieben ^anne^ S). Stt. £utl). feiiger,
mfammen gebraebt, unfe feureb feen ©ruef
an ^ag geben werfeen, fonfeerlicb feiefeawif'
fen, wie es Dor feiefer Seit in feer^irebenge^
@g panfeen
48 6 I V. "Donrefcen ""ober öte Sammlungen unb lEbitionee £utberi ©d)riften. 487
flauten ijf , ba bk gottlid)e Ijeilfame Sebre,
Die allein fcen rechten 3Beg jur (Beligfeit
weifet, gar t>erfd)wiegen, ja, fo greulich
twftnfto, t>erfebret unb unterbrueff gewe*
fen tft, ba§ fein 3ftenfdT*twag grfmblicb
unb gewif paoon Ijatwiffen, wMfebweigen,
»erflehen Formen, unb~bagegen eiul 3ften*
fdjen ©efe$ unb ©ebot, ja, \x>k fie (&l
Cßaulug nennet, Teufels 2el)rc, an ftatt
£t)rifllid)er £e^re, bem armen üerfd)mad)
ten Ötolf , bat j'ammerlicb in ber 3rreging
unbjerftreuetwar, wie@d)afe, bie feinen
Wirten baben, ofwe allen ^ro(!, ja, mit
unfaglic&em (Sd)aben unb ewigem Berber;
ben gelebret unb oorgeljalten werben,
30, S)a aber folebe fdjwere Saft imb Sttaiv
ter bei: armen ©ewiffen lange geit gewatet
unb auf (jocbjfe fommen , bat ber ewige
barmfyeru'ge ©Ott unb Q3ater unfern #etV
JanbeS 3§fu Cfyrißi bm gerechten, fc&wcfr
liefen gow, bamit er fo <okt (junbert 3a&r
bie gottlofe, unbanf bare 2Belt biUia geftraff ,
um ber greulid>en ®imbc willen, baf} fte
bte liebe SBaljrljett, buret)^ (Evangelium if>r
angeboten unb oorgefragen , nid)t fyrt ange«
nommen mr (^eligfeif , ober je balb berjel*
bigen mfibe unb überbru§ig worben tjf , fal*
Jen laffen, unb bat jämmerliche (feeufjen
unb klagen frommer «per&en , über bk un>
tragltdje Q3utrbe unb £af! ber 3ttenfc&en*
lebre unb ©ebot, unb (jeräüclj (Seinen unb
Verlangen nadf) redbtem gewiffen göttlichen
$roft, §rlebigung unb Jrepbeit aus biefem
ferneren ©efangni)?, ftd) enblicl) erweisen
laffen unb erfjoret, unb ber @acj)en alfoge*
ratzen :
.31. £r bat auö lauter oaterlid&er Siebe unb
35armljeru'gF eit &X «Sflarf* Supern in bte^
fer legten gefaxt liefen geit, am^nbeber
SBelt, enwefet, welcher tton ©£>ttes©na*
ben t>or anöem ber erfle (balb bernadj fyat
bm ©Ott ©efellen zugeben, bk fym freu*,
lid) geholfen,) bierechte, reine, göttlich
£e^re, wie fie in ber bringen ©ebrift bargen
tl>an, bod), wie gefagt, unbefannt war,
oon red)ter35uffe, \>on €ljrif!i eigenem 3Berf
unb Sunt, oon ©ered)figfe|tbe$ ©laubeng,
oomUnterfd)eib bt$ ©efe&eg unb ^angelii:
item, rechter unb falfc^er ©ottesbienfte,
Dün wahrem £5erfTanbe unb33raud)berbei>
ligen (Sacramenten, ttoneber€rbftmbe,oon
red)tem ^nruffetuc. erflaret,unb anliefet
bracht, unjabligen betrübten ©ewiffen uim
$rojf unb ©eligf du
32, Unb bat mit foldjem ©eift, ^utt)
unb 35effanbigfeit, (ob$ it)m wol blutfauer
worben ijl, unb mand)en tiefen (^eußer,
mit ern|!ltd)em ®cbH unb Sieben $u©£)tf,
barüb^rgelaffen, audb mandje ffarfe 5ln^
fe($tung , 2wgj!fd>wei§ unb ^obeöfampf
wiber ben Teufel unb^elt aug|1eben,auc&
in ©erjibr £eibes unb £ebenö bat oft f$we>
ben muffen,) baß eö unmöglich wäre gewe?
fen, ba§ bi§ 2Berf i>dtte bermaffen f onnen
auögericfrt werben buicftirgenbeinemenfd^
li<he®ttt>a\t ober <2Bei#)eit, fo groß unb
bocl) fte aud) fer;n mod)te. 9&eld)eö ein ge*
voi$ feigen ift, ba§©£)tt biefen^ann
buret) feinen ©eift gerubret unb regieret, unb
it)m iu feinem Q3eruf unb $lmt gottlici) ©e^
beoen unb ©egen gegeben , unb alfo burci)
ibn fold) groj? ^unberwerf au^geric{)t,baf
bk 2ei)re beä ^vangelii fo fraftig unb ge>
waltig burd)brungen, fo t?iel taufenb ©ee^
(en bem Teufel abg<,»fct)lagen, unb fo breit
unb mit erfd)ollen ift. (&£>tt belfe weiter»
33* $2til bem alfo ift, wdre eö immer
(Sd;abe, ba$ biefeö tbeuren ^annö ^tV
cl)er, barinn er €^ri|llicl)e £ebre, nacl) be^-
©laubenö^aaf , ifem oon ®Ott gegeben >
gebanbelt unb an ^:ag gegeben bat,t bax\u
oiel geit geboret, ibn aud) groffe^uljeunb,.
Arbeit, $Ui$, ©erge, mtt^5eten,tnber
@d)rift forden, lefen, prebigen, fc^reiV
bm
4gg 6) Votvcbe v>ot fernem #bjcf)tebe gefiellet, mit (Beorg Lorant Sufatje. 489
bettle, gefoftet, (n)ie er juwetlen auffebenb man folebe giftige sottesldjlerlidx £ugnee
unbfeufienb pflegte ni fagen: 2fcb! fein überweifen unb£ügen fträfdr «Ä
yflmfä aufgeben noetg noeb Fatins roijfen, $£ §ünl fünften/ wenn bei; borigen Ur*
bis an jenen $ag, wiefebwerunbfauermir
meine ©acbe tvorben fft,) follten baljinten
bleiben, unb aueb für unfere Sftacfjfommen
niebt aufnahm werben, unter welche ja
auebutredjnenjmb, ate not^'a unb mV,
fo in biefen §:|jeil bracht fmb,umbiefer Urfa*
#en willen:
34. ©flltd) &arum,ba§ man feljenmag,
m$ groffe Äbe unb Arbeit es bem lieben
Sttamrgefoffec &abe, fytt'bty ben ©einen
#i bauen, oa$ ifr, rechte £ebre ju pffonjen,
unb bort ben Motten unb (geefenju wehren;
wie bu in biefem 33udj burdjauä finben wirft.
3?» ©arnadlj, ba^ aueb feine Sfteonung
Don ben2{rtifeJn, wiber bk Motten geffrit*
ten unb burd) @d)rift Don iljm erbauen,
in rechtem €ljrijlficbem Qkrfftmbe für unb
für unter ben Triften in fri$)em@ebae^
ntg Je bliebe.
36. Sumbritten, wo weiter bergleicljen
3rrtbum, wieleiber&ubeforgen, weil feine
23ttjTe unb $5ejferung folge* unb tk 2Belt
mfejenb arger wirb, to liebe <2Bort per*
achtet unb verfolget ?c. baj? man bennbie«
fe33itd)er, Ijierinn berfaffer, 3ur#anbf)a>
te, unb wer ba wollte (beim ber ©laubeijt
niebt jebermannö X)ing, ) biefelben lafen, unb
barauslernete,ewie er fieb ber D\otten^r;
wehren, fiel) für iljnen buten, unb rubere
babor warnen follte.
37. 3»ro bierten, (tnb bereit beo£>.Su>
tljerä £ebene etliche Sngengeiffer gewefen,bie
ibre 3rrtf)umer mit feinem Flamen unb
Triften fyahm febmücfen unb Derlei'
bigen »ollen, zuweilen m <2Bortfein ober
(Sentenj baraus genommen *c. tok bkh
mel)r werben fiefolcbeötbun, nunnacl) feu
nem Slbfcbieb? &arumijlboebt>onn6tben,
ba£ feine 3Sucf>er bot Janben ftyn, baburd)
facben feine wäre, fo foüten uns boeb biefe
33udjer um ber .©itferien wiüen liebfeon,
barinn man ftebef , xok ber Teufel, fo balb
btö Siebt ( Cbriftlicber £ef>re ) |u unferer
Qtit aufgangen ifl , immer einen (Stutmwinb
nacl) bem anbew,' t)k^lbc &u bampfltn, er*
reget ^af, unbwiebennodj®£>ttgndbiglicb
geweljret unb bm (Sturmwinben getfeuret
burd) SD. Sftatt gittern , tmb anbere €bri|fr
liebe, gelabrte, treffücbe^anner , berer 9?a>
men unb 53ud&er balb ^ernad) im Üvegiff ec
angejeiget werben, bie alle nu^licf) unb no*
f^ig, aueb luftig ju lefen finb.
39» Qk Jpiftmia bon t>m ^iebertaufern
insgemein, barnac^ fonberlicbbon benen, bk
ju fünfter fo febreef liebe, teuflifebe (Bot*
te^ldfterun^ unb ^orannei) geübt Jaben,ba§
febier unglaubliel) i(r, ift aueb hierein brad&t,
$>m treuen Tarnung, ba§ man boel) fo fi/
cber triebt lebe, unb ba$ feiige 2Borf (btn
eb#en ©ebaö, ben man auf €*rben fyabm
lann,) niebt fo gering aebte, ja leiber ber<
aebte, fonbern eö mit Ijocbftem ^*rn|l unb
$Ui§ l)ore, mit rechtem ©lauben annehme,
liebe, immerbar betrachte, ben ©lauben ge*
toi§ ju machen unb (Warfen ,wiber allein*
feebtung be^ ^eufelö unb ber SfBelt, auc5
wiber alle ^lergernijfe unb Motten: berme^
balb ^erfe^en i(l, wo man in ©otfetffurcbt
nid)t ff eljet, unb ok ©ac^e niebt in guter %&t
l)tt, §0$ man unterm ©ebein ber ^Bc^x*
beit unb gottlicbetf 9?amenö ber £ügen
glaube, unb ben leibigen $eufel4nbete;wte
biefe ^)i|!oria fonberlieb citömifct*
40.(^0 finoaud) bie^5ud)er,bonbenun«'
fern gefebrieben wiber titö ^abometifebe
unbnun^:ürfifcbe9veicb,in biefen $omum
bracbt,bie aueb nt^licb unb notbigju lefen
unb ju wijfen finb einem j'eglidfcenS jri|Ten,fon#
@gö bnlic^
490 \V. Vwvtbm über bie Sammlungen unb itbitionee £utl?cri 6d?rifcefi. 491
berKdfj $u biefer festen greulichen Qtit, t>a
ber Teufel j&nen grimmigen 3°m gerne
anf einmal auöfcbutten, unb ^f>rif}t -3?a«
tnen , <2Bort unb £ird)e ju ©runb auSrot fcn
tioDüte. 'üftidjaeJ, Der groffe Jurfl, mad)e
fid) fd)ier auf , ftefyefur feinem Q3olf, unb
lelfe gnabigiicf) in biefer tvfibjHigen Seit,
Sfmen,
(Beorgius ^orarius*
7)2Barmmgan toe ©Treiber
unb ©tncfer feiner zeigten*
£fnno 1*22,
GJSdj bitte um €ljr«1i mite alle, bie ba
6$ meine ©ermoneg fdjreiben ober faffen
wellten, fiel) berfefben ju bruefen au^julap
fen entsaften, es fco benn , ba§ fte burcr)
meine $anb gefertiget, ob^rljier m 3Bttren*
krg but'd) mein SBefebl juöor gebruef t fmk
£)enn es taugt boeb aar nid)ts, ba§ man
S>aS 3Bort©Ottes fo tmfleigrg unb unge*
febieft auölafet geben, bag n>ii? nur ©pott
unb ©reue! bran fjaben. 3d) f>afte ge{jof>
fef , man feilte fief) fttnforf ane bie (jtilige
@cf)r ift fefbjt geben,unb meineSBücber fahren
faffen, naebbemfte nun ausgebienet, unb bie
«£)eraen in unb ju ber ©ebrift gefuljref (ja*
ben, we!d)es meine llcrad>e mar ju fdjrei*
ben meine 35üd)er. 2Ba$ ißs, ba§ man
sief 93udbet maebt, unb boeb auffer bem
teebten Szauptbüd) immer bläkt? Qtin?
bod) fo mebj an$ bem Q3runn felbfl ; als
miö bem Sftnjlein, bre bieb tum Q5runn ge*
feitet r)abem QDßffis benn /a niebt anbersj
fcon , fo Jaffe man bod) unter meinem- 9}a* |
mm nidrtS ausgeben, obne mein Riffen unb
SQBiflro m ©£ttes flamm. Sollte ®Ott, I
fd) bdrte meiner 33tkber bas mehrere $betl j
lieber bemt, fonbetlicb barinnen icb ^abjt,
€oudn'a, unbbergfeiebetr, nocbfcieUu geben j
babe; ©Oft gebe uns fein* ©nabe* 2fmenJ
8)©- fiafp-firuetgert unb ©e*
opg SHorar« 23ombe wtb Unter*
ridt auf aße 23ö*etJ unb ©d&rif*
tett©.3ttart-2utfjeri, aneman
j!$ barem vierten tmb f?e
nü$li# iefen foK
2(n 1^44»
1«
feicftmfe t>on Anfang ber Sßßeft m)$ffd&
'unb noi big iß- in ben^treiten unb^ampf«
fen ber Äircbe, bei;be bre^ifforien unb£eb^
re $tt betradHen, ©emi bie ^ifloria ?rin^
nert ben £efer Don t>iefen ^acben, nemh'c^,
in n>a^ ©efaljr W ^irebe (lebe, tva^ ftefcor
Jeinbe^abe, votö bk Sebrer unb 33efenner
berfetben üor einen <£5cbu£ ^aben, mie oft
fie tt)ieberum erneuet anb angeriebtmerberc.
W$j fbflen t>k Q5ücber be^ f bwurbigen Sßa*
eetö S). ^?. £utber^ mit 3?u£ getefen mer#
! ben, ifr boeb Donnotben bei;be benen , fo ju
j unfrer Seit kbmf unb naeb uns f ommen
| werben,. ba§ fte auf bie vgrifTorienunb Zttye,
barmnen Mfafjt,. mobiaebtung geben«
2. ^ßor biefem ^saber unb Streit über
ber £ebre mar fdjrecfficbe §inf!erni§ in ber
£ircbe öon ftoben wid)tiQm ^trtiMn, aU
nemlicb: ^onber^ufie, öon©erecbtigfeit
bes ©faubens, twn Vergebung ber <Sim*
be am ©naben, umgrifft miilen^onred^
ter $lnruffung , &om Untetfcbeib gottlicber
©efe^e unb menfeblicber ^rabit ion ober@e*
bot; melcbe butcb bebbnifeben 5(beralauben,
fatfebe 5tnbacbt unb ©eif!h'd)feif ber 2Baf -
beiiigen of)ne tSJJaf unb feibegebauff mnren»
3tem , toomreebtem Q3raucb ber (^acramen^
im. ^)er3abrmatft, Steffen ,e ^8i0m
ju faufen unb öerfaufen, ^egangnt| ber
lobten , unb ^(nruffung ber t>erflorbenen
^enfcben^drenatjerbinggJeid) f)et;bnifcber
95!tnb^eif unb 5(bg6trerep, ©a waren bei)*
be, £irdjen unb (Stufen, uoü 3m&umeunö-
unhev
8) ixCructgeri uinb Äorarii aufaüc Schriften Umbm.
495
492
uwiüfeer tfwricfct er grasen: <***/ D& ©£>«
gebieten formt«, baß man&affc? 2(berbiefe
unb bergleicfjen la|ferlict)e grasen Jann if
D^ne (Sdmierjen m'c^e etilen.
3, 3nfoi#ergreulid)enginjlerni§ faffeten
Diel Dernünff ige Itute (weil t)ie £e(jre beS
Gansern' $ur (elben Seit nid)t getvig unb
gtünblid) erkläret, unb berljalb bem armen
Q3olF nid)t fonnteDorgeljalten werben, )f)e»b<
nifdje unb weltweifer £eute ©ebanfen atiö
ber ?j>(jilofopl)ie Don ber 3veligion- Unb iw
re*biefer Unrat!) weifer unb tiefer einseriflfen,
wo ber @oljn Q&Ottes aus großer unau&
fpred)lid)er SSarmljerjigf eif ( wieer benn oft*
mal bie £iret)e bur$ reine geljre wieberum
erneuet,) burefj feinen ^eiligen ©eifl nicljr
erweeft fyatte £X Martin £utljer$ mdnnliV
ct>n $tot& unb Stimme, auf bag er tfra>
fete unb oerbammete bk greulichen 3mf>um
im ^abjltf)um, ber un$ä()lig Diel waren,
unb bk Seljre beö @:Dangelii (jeü" unb Aar an
$ag braute, wie sefd>n'eben jleljet Don
bem @o&n ®Otte«, epW.4,8. fe fü)t
jur SKec&ten be$ Q3af erS , unb öi&f bm SÄen*
fd&en@aben, $fpo|M, ^ropljefen , £itv
ten unb £e^rer,auf bat} mir nitfyt mefyr^in*! ^0 }iet>c?r ou, oap ju oiejer >seu oer vuv
ber fepn, unb uns wagen unb wiegen (äffen fangbiefes ^abers ficf> in ber (gdbule $uge*
Don allerlei) 2Binb ber £eljren; ba$ ift,| tragentxtt über ber feinen ©ifpufatton®.
€t)ri(!u^ erweeft immer einen kei(famen£er> j 3ftart. £utf>er£ Don ber 33ujje; ( welcher fic&
rernaebbem anbern, juweikn fyofyer be*;DieIgebeffert,) Stemmen aljugroffem unb
^t§braucl>e sefrraft, bi$ fo lang©jrtf?lid}e
£et>re, auöfonberlid)er©nabe(&Otteö, Ju
biefer legten Seit, bttrd) &)♦ £utl)ergStmv
me in it>rem rechten grünblid)en unb natütv
lieben SBerftanb gebracht, unballerbing
gerein iget ifl
5-. Partim foüen wir alljie beobeg tr>un :
eißid) f lagen unb beweinen bk ginftetnif?,
welche fo lange Seit gewahret, unb no$ Die*
Je jurücf jeucfyt, baj? pe baß Ijefle Zid)t bes
§Dangelii nicl)tfel>en, unb (jinbert in Dielen
^Dingen QSefferung. ^arnad) feilen mir
aud)©£>ttbanfen, baß er fold) Zifytfyat
wieber laffen aufgeben unb f$emen,unbbü>
ten, baß er e$ nicljt wieberum (äffe DerloV
fc&en. Solcljes foüen gottgfürefttige £efer
in biefer $i)lorien Dowefymlicb betrachten*
6. S)arnadEj |jab aeßt, wie fold&e (Btret?
te unb ^ämprje nacfjeinanber erfolget jl'nb.
^Bie €t)ri|lu^, ba er jwßlf 3a^r alt war,
anfänglich) in ber (Scl)ule mit ben £>octoren
bifputirte, eignen ju^orete unb fie fragte,
£uc. 2,49.) nacl) feiner $:auf aber bk $&
r>npriej!er unb @ct}riftgele§rtenf!rafte,unb
jule^t oor^erobe unb ^Silatooerf lagt warb:
2(lfo ^khcfi bu, baß ju biefer Seit ber bin*
gnabet unb erleud)tet/ juweilen weniger, ba
burc&er Die^irc^e Don neuen ubanü unb
erhalt*
4. $tl$,nad) ^ofe ffnb erweeft Samuel,
?Ratl)an, 'Sfo'oiö. 5Ra$ biefen <ilia$ , €faiH
uberfwfjigemEobe btt freien ^illen^, Don
©ered&tigfeitbe^ ©Iauben^, öonberönabe
unb anbem Slrtifeln mer>r, e
7. ©arnad) finb ber ^Pabfie, Q5if^>of>
fen unb SttSncben 3rrtl)um unb eprannifd>e
Seremiaö, Daniel, »Öaggeuö, ^Dra^,!©efe6eburd) ©. £utl>ern geftraft unb^es*
feitiieon, SacDariaö, 3of>anneö ^aptijla, werfen, alfo, baß fid) ber ganjc pt)arifaifd)e
€f>ri|!uö unb bie Slpojlel, Unb nact) bie* ^)aufe einmütf)iglid> wiber lD.€ut6emüer*
fen Sl^anafluö, 2fugu|Knus, ^rofper,fammlet, in ber weltlichen £>brigfeit ©e^
^aulerus, Eilten, unb anbere me^r fyinunb | walt überantwortet r^at,
wieber^oetwagme^rgi^unb^Serflönböl g. $lad) ber Äe^ermeifTer 3n<)uiptiöti
Dor anbeui gehabt traben, unb etliche srobe! unb Citation warb ©♦ ^utfter auf bem
©S3 " fKetd&^#
494 IV* X>orreben über &te Sammlimgen unö gftittones &utberi ©dn*iftcn; 49?
9\cicft#as ju 2(ugfpurg (Sfnno i^isO/J"«
^ett Käufers ^ajrimtliani , gefobert £>a
war pdb(Hid)er Segat 3:bomag (Eajetanuö, »fcebrer, öie er gibt unb fenbef, Triften
£arbinal@t.@itfi. ©arnadj umbete €cf *
eingrojfes geuec an, (baer fiel) wiber £>o>
ctor £utbern fefcte,) weldjer aud) Die Q5ulla
&on£eone X, beraub brang,barinn SD.£u*
tber mit feiner £eljre unt) 8n&anflt>er&ammt
warb»
Sftadbmate t(l ©. 8. auf bem erflen
SKeid^tag bes ßapfers €aroli m 2Borm$
Don tapfer £arolo felbf! unb Dom Dvatbber
gurren unb 9veid)Sjtdnbe wrbort worben,
unb tft bie £ebre immer meilid& weiter aufr
gebrettet, bie fie bocf> mit &nfl gebad)ten m
bämpffen unb vertilgen. Unb obwol W
gSabfle, 25ifdjoffe unb "Sttoncbe nid)t allein
mit fälfd>lid)er 33erfebrung, fonbern aud)
mit (Scbwerbt unb geuer bie Q3efenner bes
(Mängeln verfolgten, unb ibr viele binricl)*
teten, baben gleidjwol Diele frommer gottfe*
liger Regenten, gurren unb Golfer ange*
fangen, bie£ird>enin ibren Sanben §-&rtffr
lief), laut ©. Martin £u$tr* £ebre,man/
bern unb reformiren*
10. £urj bernad) mu§te ©« £utber m'dbt
aUemftcb wiber ber^apiftenOvotte fe|enunb
vertbeibigen, fonbern aueb wiber viel anbe*
re irrige @d)warmgeif!er; weldber etlid)e,
weil fte fid) für £vangelifd)e Sebrerunb^re*
biger ausgaben, tik Mauren bin unb wieber
in £>eutfcblanb erregten, eine fd>recf liebe
Slufrubr anmriebten. Srtic&e brad)ten aus
unter btö QSolf falfdje Opinion unb irrige
£ebrevon ben (äaeramenten, als nemtid)
von ber $aufe unb Dom 2fbenbmabl bes
vg)§rrn-
tu £>iefe £iftorien ? ann ber £efer aus
Drbnung £X £utbers S8»#er leicbtlidb ver*
nebmen.
i2. 9Cßeil aber €f>ri|tu$, ha er bas Q3oIf
fie feilten bie übrigen 33rocfenfamm{en,witt
er unsbamitvermabnet baben, ba§ wir ber
unb Arbeit fleifig aufbeben unb bewahren
follen. 3Demnacb lefen wir biefe ©ebriftett
besfbrwürbigen^rn.©.'^. EutberS jufam*
men ,unb geben fie in eine richtige Crbnung
gefaft bureb ben S)rucf an ben ^ag. QSer*
mabnen berobalb alle fromme €briften, tieft
fie biefelbigen fleißig lefen, unb babureb fid>
m rechter Slnruffimg ©£>tfe$ unb feinet
(sobnes, unfern £§rrn 3<£fu grifft, er*
weefert, uns bitten, ba£ ©Ott biearmefleu
ne$eert)e feiner ßirdje, fo übrig ijt, erbal^
ten, bewabren unb regieren wolle, ^Imen,
$nno if44» am ?:age ^artbolomai*
(Cafpar Ccudgerue»
®eorm'ii6 Äovariu^
^Jorreöe «ber ^en erflen latemi«
f<6en SEBittenberaifcöen Zfcil itt
©cbrtfte« ßut^ea
^on ^ ^ug. Mittel.
P^iltpp Wdand)tl)on , öem Cbrptcfcen
4-e(er ^jeil tmb(Efnat>e surpr.
g« t(! \m$ ein überaus trofHidjer@prud)
Don ^dulp in hm SBrtef an bie §pbe^
fier vorgetragen werben, ber nid;t nur Der^
fyifttt, H$ bk ÄWe ®Orteö auf £rben
ewig bleiben werbe, fonbern auef) geiget, voit
fie ©Ott unter fo grofTen ©türmngen ber
Oveicbe , unb wiber i)k fo greultd)en ^«te^
repen bes Teufels, ber ^i)rannen,ber(5d) war
merunbanberergotrlofen Zmt erbalten unb
regieren wolle. £)ennerfpricbt c^/o.fqq»
£)ec6o^n d5<Dttes ft^e $uiv^edi)ten öe?
Daters, unö gebe OentTJenfc^en (Baben,
in ber SBttften fpeifete, ben5(pof!eln befabl, ! Propheten, 2(popel/ ^pangefipen, «Sirs
ten
- ... - | flmu mm, in — -- - mm m
49& $) ID. P^tL H7eland?tb.£orrebe über öe n erffcn latein. Wittenb. STben*. 497
ten unb £ei>rer, Unb wirb bte Urfacbe
ijinjugefljan, baff bas 3mt bcsgfrange*
Iü erbalten werbe , unb wir md?t ate
2Mnber,t?onat{erbanb tX>tnben der £eb*
ren umgetrieben, bafb tiefe bafb jene
3ftepnung annehmen, wie etwa Die #ei>
ben bi^n?etlen neue ©öfter ausfannen.
£)a§ nun bat in t>er £ird)e üerljütet wer*
be, fo M ©£>$?: aus unenMid>er ©iV
fe bitiwikn Heute erwecfet , bte bie red)*
te JELebre retten unb erneureri. ©enn ob*
^lefc^ eine einige, richtige unb ewige £efjre bon
©Otte^ 2Befen,&Dm ©efe£, \>on Der Q3er*
foljnung, bie uns burcr) €(>ri|fum gefc&en*
fet ijT, bomwabren ©ebene ifr: foacb*
ten bocfj bie 3ttenfd)en oft aud) in ber 3\ir$e
bie propljetifdjen unb apofiolifd)en ©d)rif>
ten wenig, unb fallen, nacf) ber blinben Art
unb Sftature bei; ^enfdjen , balb (Epicura*
fcfem 3rrt!jümern bei), ober geraden gar in
JKibmfcben Aberglauben,
2. £)a§ aber bas Zkljt ber wahren £e(j*
re nicbt ganj ausgebe, fo fjat ©£>ft immer
fcom Anfange bisweilen Beulen ber 2Baf)r>
?>eit gefd)icf et , bie bie £ef>re (>aben Idutern
muffen, Unb wirb ty&tt es (Erbarmung <p
gen bie 3ftenfc&en nirgenbs meljr ate hierin*
nen etf annt , baj? bie £er>re immer wseber
angejünbet wirb. Unb ifr es eine rechte £uff,
bie Äeibe fefbft ber pornebmfren Äebrer
$u fe(jen,beren immer einer bem anbern, wie
in einem ^jeer, bafb hinter einanber gefol*
geHjr. 2Die £)rbnung ber Q3äter bor ber
(Sünbfuitf) i)1 begannt. £>ewacb ftnb bem
X>ater Hoab feine @6f>ne gefolget.
3. S)a aber bas £icbt fafr *>erIofd)en war,
unb ber einige (Sem unb feine Jamilie bie
£e(>re be» ftcb f>af f c , berufet ®£>ft ben ^
brabam: unb baf? bie wiebetbolte Q3er*
beij]tmg mit einem bellen Seieben auf bie
^ac!)fo]nmen fortgepflanzt würbe, wirb etV
ne neue unb wunberbare Zeremonie eingefe*
|et. SDenn biefem wirb ein gewtffer @ifc
ber £ird)en , unb gfeicf>fam ein Ort einer
©ebufe ber^eiffem £)a mtnaJfo ba*£id)t
wieber aufgejWt werben , fo ifr bie £ircr;e
wieber gewaebfen. #ernadj fomrat nacr)
$ftofe Samuel : nacb biefem 2)at>tb: oX&
benn ۟ae unb ^hfa, al^ fetter unb ^
neurer bes wahren ©taubenö. ?Rac^ (Elija
ijr 3efaia0balbberu(fenworben: Sefaiam
bat 3eremia9 in feiner $vinb(jeit no^gefe^
()en: Seremiam Daniel, 5ernad)gac&aria^
4. ^ta$ biefeh ift ber Käufer, a(öbenn
€^)ri(Tuö unobie ApofleJ; unb nad) benA^
pof!eln^oIi;carpu^, 3renauö, Atfjanafws,
5lugu(!inuö, ^rofper gewefen. Ob aber
gleid) berna<$ biefe Swftewifi Fommen ifT,
ba bie 9vomifc6en55ifd)offe ba^^bangeHum
bahnten liejfen, unb nur ben (Scbein be^
aufferud)en Öiümifc&en Üveic^ fuebten, unb
über Stauen ,e unb bie granjef#en unb
^eut^en Könige ju f)errfd)en anfingen: fo
W e$ bod) bisweilen etliche gottfeIige£eb^
rer gegeben, beren immer einige reiner gele^
ret <xU bie anbern, Aber biefer i()re £e^re ifr
nid)t mit au^ommen, unb fyat man nur
einige ©puren bewon : benn ber fKul)m ber
#errfd)aft ift füffe, Üvei$tf)um unb Httacbt
angenehm, unb ba^^eben ber ©om^erren,
fo DoüerOBobnüfleifr, u'ebfofenb, ©ie
^raft bon biefen fingen war be$ SBolU
Unwiflenbeit unb CBfeenbienfl, ©ar^
um würben bie vefyten unb wafjren9)?ei)nun>
genbalb unterbrücfet Unbljat e^ faft fo eine
Qeit gegeben, wte vov Jobamie bem
Käufer, ba bie ^3f)arifaer unb (sabbucaer
im ^Bolfe ©£)tfe^ f)errfd>ten, unb bie ^ir^
d)e fafl ganj ^ingeriebtet war; ba§ wir wo!
fagen tonnen, wie3efaia^: etPo uns ber
<^tt'md?t einen ©aamen übrig gelaffen
baue, waren xviv wie Sobom unb (&&
morra 5« grunbe Qan§en.
>• Ob
498 LV, Dörreben über bk Sammlungen unb (Zbitioneö Umberi Begriffen. 499
5. Ob ober n>ol SBeltfinber über foid&c
klagen lad&en , unb unö Dormerfen, bafjes
in poriger Seit viel irubiger unb tfiller
Zugängen : fo wiffen bod) bagegen bie §Tom<
roen, Dag es eine ftocffmffere %lad)t getDe*
fett, Dabei; aud) nod) Diele galten, unb bafj
fte babet) bleiben, mit St(l unb ©ewalt jlrei*
öee Hacfctmable beS £§TO beflraft, unb
bm wahren ©ebrauef) geroiefen, baj? bte
£trd)en miffen, n>te man ^u @tarf ung unb
$8ef raftiguna bes ©laubens bas (gacrament
brauc&en muffe. ^ttatiljatDonbem vcafyvm
Prieflertbum in ber 5\ird)en, Don bemlin*
terfebetb beS Sflten unb Letten $:effamenf$,
ten. 2(ber bk frommen ernennen, baj? bk , Dom i!ntetfd)etb vcekli^cv ObrigEeit unb
Söefictuns ber (Sachen Don ©Ott gefebe
(>en, ba ©0^:3: ben ^utfe bes djrwurti'
gen £). 3JI. £utberi ert^eef et , ba§ er aus
göttlichem <5ifer über beS ^ejels $rec&(jeit,
ber btn 2(bla§ feil Ijerum trug, bk wafyre,
reine unb beilfame £eijre von bei- Suffe, ber
(Berechtigte bes (Blaubena, bem Un*
ber Wiener be^^Dangelii geleitet ;ingleid)en
Don bem CCBerfl) ber Werfe bee Serufs
in ber3\ird)e, Dom ttfyeftanb unb bürgetv
liefen £eben , Don ber gottlofen £ü!)nfjeie
neue ©ottesbienße 31t erbiebten, bergleidjen
an benen anzutreffen gewefen, unb nodj ift,
bk immer nod) an ^enfd>enfa$ungen Dejl
terfdbeib bee (Bcfewe unb ££t>angeiü>om \ galten» Wem Ijat ben gottlofen unb (jepbnto
ttnterfd>eib ber tvabren 2lwn bee <Bot*jfd)en 3rrd)um ber2fni'uffungto6terfcT7en*
teebienßee, fo ©O^ geboten, unbberjfdjenDenDorfen/Unbbie^nruffungbe^etDtV
^enfcl)enfa^ungen ntforber|Hetgte. gongen ©OtteS, Die im ©tauben beö @oi)ne$
biefen widrigen £)ingen ift ber erfie ©treit ] ©Ottes gefd)e(jen muj? , gelefyret. ^nblicö
gemefen* t jbaben alle 2Jrtifel Der £ircljenlebre, nadK
6. v£)ernatf) if* audj bk (jeilfame €rflvvfbem ibnen ber (Schaum Doriger Seiten abge*
rung Dieler anbern SäxtiM gefolget. Sftan jfegt werben , belle m fdjeinen angefangen,
fyatbiefcebreixmber^cbfünbe, unbDon! 8. (Solaffetuns Denn ©Ott, bem ewigen
bem Uebel, bat in ben 2£iebergebornenj Vater unfein #^rn3§fu grifft, f)erjlic&
noeb in biefem Ztben ubm, bkibt, erläutert . banden, ba§ er, n)ie fonfl allezeit, alfo auc&
50lan i)dt bieeitele unb tt)oricl)te Pclagiani^ \t%t in biefem elenben leiten ?llter ber^Befr,
fdr?e üenneffenbett betraft, ber bie£e^re
ber^ond>e auffeilft, bk ba leugnet, ba§
ber Zweifel an bÄ^öorfeljung^ an ber^er*
fobnung^c unb anberebofeäußeimbnci*
gungen Günbc fiyn. tylan hat gemiefen,
bafj bk wabre Äirctje fein ^ab(llid)Dveicß
fep, fonbern eine©emeinbe, fo baö^Dange^
lium ©ritfi annimmt, unb feine Salfcftun*
gen tjinanfu'cf et : unb bafj ba$ feine rcc&te <5tt
walt ber Sd)luffel fey , bk ^)errfcf)aften ber
SIBelt an fiel) ju reiffen, fonbern ba^ ^Daiv
gelium ju lehren, Die (Sacramente auöm^
teilen, unb ba^ geifllic&e ©eric^t xcd)t in
üben. ,
7. ^an ^at t>ie Dielfaltige ©c&an&mig
ba^ £i$t beö €*oangelii ber ^irc^en burd^
£ut^eri ©ienfl lieber gefd)enfet, unb laft
unö biefer fo groffen ^BotMhat banfbarlic&
genieffen; \vk iefe benntüeig, ba§ Diele ge"
leljrte unb in Verfügungen geübte Banner •
in ber $:obe3ftunbe, ba fte gerben tDollen,
bureb offenbaren 93eroeföbe$ ^eiligen ©eu
(leg ©Ott gebanfet, ba§ er biefem lifyt be^
^Dangelii tvieber geoffenbaret. Unb i$
banfe gemi§licb mit foldben juglcid) ©Ott
für biefe booe SCBofyltljat Don ganzem ^er^
jen, unb bitte, baf? er unfre ^)er^en mit fei'
nem $<iil ©eifl entumbe unb regiere, bog
totr i^n im wahren ©tauben unb red)tfd)aff»
nen ^ftfc&ten Deref;ren, i#ib er biefem £i*t
nid;t'
fOO
9) £>♦ Philipp- tT7efand?t, t^orrebe ober ben erßen lat, Wtttenb. Zfytü. foi
nid)t »erlogen laffe, fon&ern bas (ßefeam
feinen 3üngern t>erftegele , tt)ie SefaraS
fprid)t: D. t. t>af er tri einiger ©emuttjern
bte ^ebre gletcbfam wrftegelt, Dag fte nid&C
misgctilget werbe, ert>alte, «nl> ber ßtrcljen
febrer gebe, bie WefeSKeimgfeif fortpflanzen!
9. UnD ictj laffe mfer) vieler Urtb'ette
nicr)tä fcmt, beten einige auf iljre^acljt po*
d)en, anbere t>or tljeem ©eminn in gatrdjt
Wen, andere fiel) mit eignet' £lugr)eit betöret
bviiftm, noeb anbre baju gebunden unb er>
faupr , bie Sein* , welche btefe ©fiter beroei^
:#n, unb bie unfre£ird)e annehmen, ;fcerbanv
men unb aufs argfje febmäljen unb IdfTern.
«Denn wir Ratten über ben sefren Üvegeln:
Riebet sor ben (Botjen. 1 £or. io, 14. Unb
©al. i, 8 *♦ Wenn eud? jemand ein anber
öfpangeltumlebret, berfey uerpücbt! 6^
f ann nid)tefd)recf liefere wtber fte, unb nichts
fraftigers, uns m bewarfen, gefaßt werben,
©er ^.©ctflftetftjteDerabfc^euen, als
Verbannte, b:i. als £eute, bie (3£>tt m*
Uöörfen unb wrbammt &af, bie biegan$e$?a;
tur anfteef en, unb ber SBelt lauter plagen
aufkaufen unb^uwege bringen; wie bie 3iV
ben jtdj bes Golfes unb ber &tabt SBer*
berben mjogen. -
10. 3cl) weif? woljl, ba§ bie menfcljlicljen
-Öerjen leicljtfmnig feon, unb in biefer legten
Seit lauter 2Banfelmutr> iff. «Derowegen,
wie bießfraeliten fcorSSerbrufttber bte Äe^
fcljwerlicbr'eiten in ber 3Büften nact) £g»*
pten ftet) feinten; alfo feiert t>iele mntd:, unb
wollen ben alten gufhnb wieber fyabm*
«Denn es if! wabtvwas ^fyucpbibes fcom SKe*
giment fagt: tTJdnfeymit bemgegenwar*
tigen nie jufrieben. «Darum lernen fte bie
alten *9?i§braucfye jefct mit wunberltdjer
©elptnfe unb ©aufeleo entfcljulbigen, mil*
bern, änfrreicben unbbefcljontgen, me je«
bie £ollnifc[)en£)om!jerren unb Sttenc&e of>
fenbare SSubenfiucfe entfcbulbtgen. 2(ber
JtabertQcfyrtften 14.ZW'
bergleicljen, falfdje ^unft ifl eine erttje|ltc()e
Verwirrung aller Oveltgionen, unb wirb in
biefem 2Sorte berbammet : £>u fottt ben
Hamen bee £mn beines <35<Dttee ni<i?t
eiteler ICCeife brauchen. «Denn wenn man
fo fpielen mochte, fo fonnen bte Steigen leicht
2tmflüci)ie ausfMieren, warum man auc£
|e>bntfcr)e ^Religionen befcljonigen konnte.
2(ber Dergleichen ©aufefeoen laffe ©C^
ferne Don feiner Äirclje feim, jumal'ba fte
nicf)t Heine ^rrrbumec m belleiflern, fon^
bern greuliche 23uben|ltkre ^u erhalten an^
geful)ret werben.
n. &$ ifr offenbar, ba§ bk Söuc&er^o*
ma, ©cofi, unb Dergleichen, gar m\)t$ bon
ber (5et:ecf?ticj6ett£ee (dlaubcne let)ren,unb
btngegen biel3rrtbumer Don bm wiiljtigftm
fingen in ber^irc()e in fiel) fafeni &ß ifl
auc^flar am^age, ba$ bie ^rebigten ber
Wtlticfy in ben Tempeln, fafr allenthalben in
ber ganjen 2£efr, ntc^ts ale tllabrlein 00m
^ecjfeuer unb ben «^eiligen, ober l)ik|jf!en$
einige tebre be^©efe^ ober ber gud)f , 0^
ne W (Stimme bemängeln gewefen> ober
ein©efd)wa^ pom Unterfäbieb ber ^peifen,
geoertagen mb anbern ^enfd)enfa^ungen.
& ifr fiar, to§ M%bmbma$ \x$#&m
nid)t ringefefct worben^obte in erlcfen, unb
ba§ ber game ©ebraud) ber fetlgebotnen ^)*cep
fen eine fd)anbltd)e €ntt)etltgung fep. Wm
wiffen fte es artig $u. milbern : tT7an laffe b&&
^Ibenbmabl be& j>i£ttn fui* bie (Tobten
nic^r ale ein Opffer, fonbern ale eine Ibey*
bulfe brauchen! tllan laffe bie H7effen
taufen, aber ntebt fo viel! €ötfi flar,
baf? es ein l)epbnifdjer$3raud) tfl, bie^ob^
tenanmruffen: bamilbernfTee^: tllanlap
fe fte mäßiger anrnffen ! Ulan t?erf!ebe bie
CÖovte auf eine mtlbere 2li*t : iTtaria, bu
niuttei* betdSnaben, befebtfee uns cor
bem 5^tnb, unb nimm uns in ber Cobes*
fhtübe auf! boc^ mag man fte anruffem
£b .Sttfo
^—— — ■— I I I I I ■ I I... .1» - .1 »- I I -.,11 I .. .... .^^MQP,^.
jo2 IV. X>orreben über bie Sammlungen unb £btttonee JLutfeert Sdmften, J03
2llfofudjenfie in liefen anbern (Stücken Sftil*
berungen, baburd) gleicbwol bie^raft gott*
Jofer ©ienjfe ober $rten Der Sßerebrung biet*
be* Q3on bem ebelojen Stande (öer ^>rte'
fler) Fonnenjtenicbt&fagen, unb wrtbeibi*
gen jebocb alles freiließ weil er Sßermogen
f u erbaften bienlicber tfh
is. ©ergleicben ©auFeleoen unb falfcbe
gürgebungen nehmen ber Könige ©emütber
allmdblig ein. #ernad) fd)re«et man barju
in ^rebigten: ££$ fey bei: ^obeitgemdg,
aber ben <£>efe&en ju balren, unb über t>te
gegenwärtige X>erfafiung be& gemeinen
IPefens; ige feygefabrlitf), bergletcben
Benberung emreifjen $u laßen. 2(lfo wer*
ben bfe Wenige aufgebt , bie Sbrigen ju
verfolgen, unb wiber üiel hülfet* unbwobl
eingerichtete <&tcfott, bk bie freuen 3\ünfle,
guebt unb $ird)en beu ftcb Verbergen, ja,
bie eineS^tbe berganjen %Belt fmb/ uiFrie*
gen. dergleichen (Streike unb morbert^
J fc&e Unternehmungen nennen fie eine ^ird)en>
bejferung, meld>e gewi§ nid&t t>on ©Oft ift,
weil ber Ceufel ein tkbeber ber Hügen,
Uloibereyenunb geilen Suffe ift,baj;ba/
^eralleSttenfcbenni warnen unb 3« erinnern
feun, bie ©efellfebaft berer ui meiben, mh
ebe pcf) ate geinbe ber &bre, bk in unfren
Proben fdjaflef ; auffuhren.
13. £$ giebt überall ein Raufen (Sp.icurer,
bfealle SKeligfonen t>erladjen, unbjwaran
«£ofen ber ^dbff e unb^onige. ©aS $alt man
m eine $auptFJugbeit: ber ^Religionen $u
fpotten, unb boeb mit £rnff ben^cbein fya*
ben wollen, baß man über bem alten 23raud?
fjalte. S33ei> folgen beuten gelten unfere
SOßarnungeu wenig. Sei) rebe aber mit be*
uen, bk ba Rauben, ba$ bie nienfdben
niebt von obngefebr entffanben, voie bie
Ätöbe unb 5^egeny jbnbern baj? fie »011
@£>tt gefd)affert worben, tl>n in erFennen:
unb baj? ©ölt bem menfdjlicbm ©efcblecbt
bie propbetifebe unb apoftolifc!?e £ebre wirf*
lieb geoffenbaret unb vortragen l > jfen. £)ie
biefen ©tauben baben, bie w\$en wobl, baf
benSflenfcben nid>t auflebe, bie ewigen Ö\a«>
fcblüfle <&Otte$ ju dnbern, Jonbern wir fl*
mit großer @>rerbietung boren unb anneb*
men füllen, unb ©Ott banFen, baf? er feine
3\ircbe liebet, unb fo fcielmal t>erftd)ert, Daf
er fie liebe, unb unö baö^>fanb feiner Siebe,
bm <S2obn gegeben, unb ba$ ^»angeltum
binjugetban, unb öftere wieber b^rgejjellet
i)o\, ba e$ bureb ber ^enfeben ^acbldgig^
feit unb $8o^it ganjM) üergeffen war, ob<r
berbunfelt ju werben angefangen.
14. tiefer XEobltbat (Bv&ffc fann Fe^
ner Öfreatur ^3erebfamFeit mit ^Borten fatf
fam auöfprecben. ä)ocb muffen gottfelige
^erjen bran gebenfen, unb tbre S)an!bar^
Feit einigermaßen an ^:ag legen, bureb bie
Q5egierbe, bie iebre ^u faffen unb bie(£van*
gelifcfee (Btifiltdtteit ju etbalten unb ju
ebren,aucb benÄebrern jelbß l>olb unö ge#
wogen $ujeyn,burd) beren ©efabr, Arbeit,
grojfen Kummer unb ©$nw| bk tely
re bergefleDet wirb.
if. 9(Bie aber bie .^irdbe Reitern tleU
ner ^aufe ifl, fo gibt e£ wenige., bie biefe
Siebten leiten €ö gibt a er bereu boeft
einen Raufen, unb eine mdgige ^enge«
§)ie wirb burcl) bie £iebe ©£we$ gegen ung
unb bureb ben $:ob feinet @o(>neö bewogen,
ba^€i>angelium lieben baben , unb niebt ibren
Süjlen folgen noeb Jalfcbungen anliefen wob
Jen, bof fte etm ba$ ^Dangelium wie eint
Se^bifcbe Övegel, wie man fpriebt, nacb ber
pdbjHicben ^)errfcbaft 9?u^ breiten unb beu>
^en möge; efonbern wirb ba$ ^pangelium
wie eine Süngerin fyken , unb rein, un/
Derfdlfd)*,
504 9) foPWpp tlMancfet, Porrefte über benttfimlat. Witttnb.Zfail Tpr
äst mft •flwwmfe) «x $» »w
aSorre&e übet Jett onbern Satans
16, ©iefe 2ebrlmge£brtffi werbe« Soffen^
|fdT> aud) öic Strettjcferifren öiefer 35ud)er,
barattf man fowol&e (Sefcfycfcte bei; Seit,
aU Die Sachen fefcfr lernen fann, gerne le*
Jen. SDenn Daraus n>trb man (eben f onnen,
wa$ m Den feurigen geiten öor eine jmßeft
ntß gewefen; wiewol bicfelbe noc& in öielen Philipp ttlelancfct&on an öen gottfeit.
tänbmbUiüt unb geffdrfet Wirb, #er
nacf) iß e$ aucb umlief) ju fefyen , wie t>ie
Seffecung nad) unb nadf) gewacbfen, bar>
aus ber Sefei* in fielen ©ingen unterrichtet
unb belebret werben frtnn : Unb ftnb audj
Diele @tucfe ber Äbenfebre, bk alle $u
wijfen notfrg bäben, (jier etfldret worben,
17, €s ijl ju bebauren, baß bk <5twaU
ttejen fo bartndcf ig barauf aus (mb, bas
£id?t fcee £t?angelft $u unterörudfen,
bafj jtenid)t allein bie Aberglauben be» ben
Sftrigen baburdj ttejtegrünben, fonbern aucj)
lieber t>tel £picurifcbe 3rrtbumer unb man'
derlei) Verwirrungen berieten unbüvot*
tm einreijfen laffen wollen ; wie manleiber!
weif, t*a§ Ijin unb wieber gefdjiebet, alsbaf?
fte über bk gebeerten £ird)en tücbtige £eu*
ce befMeten, bk biefes um>erfdlfcl)te <2[Bort
bes €t>angelii, fo in unfern £ird)en fdjallet,
treiben unb lehren mocbten.
ig» ©a aber biefe Strenge m\b%hxti§*
Bett burd)^enfd)en Üvatb nid)t gelinbert wer*
ben lern, fo bitte ic^ m ®£>tt, bem ewigen
Vater unferS ££rrn 3efu©rifh',mfc ber
ganjen £ird)e, tag er ftcf) felbft eine ewige
Strebe fammle, regiere unb erhalte, unb bie
•Öctjen ber Könige unb Surften lenfe, tik
lautere 8ebre bes<&>angelii anmnebmen un\>
iu febufcen, baß fte ber ^re €f)ri|ti bienen,
unb bes Volfes (Seligfeit wabrbaftig befor>
bern, SBomit bem geneigten £efer#eil unb
(Segen gewunfc&t wirb,
Von SR, #ttgitffw (Etttef*
gen &efev,
r*
J»s Tratte uns ber ©jrwurbige SKamt
' Sttartinus £utberus Dertrofle^erwott*
te fowol feinen Lebenslauf, als bie Veranlag
fung feiner (Streitigfeiten auffegen unb be*
richten» Siebes auc&gefcbeben wäre, wenn
niebt, ebe biefer 33anb aus ber treffe forn*
men, ber 2futor au^ biefem (terbli$en tt*
ben jur ewigen ©emeinfdbaft ®Ottt$ unb
ber Kirdfjen im Fimmel abgeforbert worben
wäre» & wäre aud) fein £eben beutlid)
aufgetrieben ju tefen fe^r nü^lid) gewefen:
benn es ift »oller Tempel gewefen, tik bk
©offfeligf eit in frommen »&erjen ju ftavhn,
wl beitragen fonnten : unb einberiefet \>on
ben Gelegenheiten feiner (Streitigfeiten wäre
aud) btenlid) gewefen, bie ^Racbfommenboa
fielen ©inaen $u beric&ten: unt) wui^JibÄ£_
bur^bte gdjlerungen^rjrwiberlegt, we>
cfeejauJSSfien., et ;Jp^nXweb_er äuö Ver>
be^ung ber gurjlen ober anberer Ztntt, um >
bk 35ifd)6ffe berunta' ju machen, ober au$
^rfoataffecten tk 95anbe ber monc&ifd;en *
©cla^erei) jerriffen*
2. ©as wäre nun gut, wenn man e$ alle^
orbentlidbunb umff anblicken ibm aufge^etcö^
netunberje^etldfe, ©enn obgleich üktylifr
giinjrigenmit/enem ^pruebwort aufgewogen
f oramen : @n jeber bldfet gerne feinen Dvubm
aus; fo wijfen wir boeb, l>a$ fo t)ie!9\eb^
[li^feit unb @fo$mu$ in fymQMtfmfb<\$
•&M ep
$ofi IV, Votttben über die Sammlungen unb ÜZbitisnee Hutl). Schriften. 507
t'x gew$ alles tmiliü) Würbe erjeblet baben.
clnb es feben nocbfriel rec&ifcfeaffene unMve^
fe Seilte, t>or wehren; öä er wufte, ba£ ib*
nert öje ©efcbid^na#eiiianber gar begannt
waren, es ja fyklid) gewefen wäre , eine
anöere $ifrorie, wie bisweilen 0011 ^oeten
gefebiebet, ju crbid)ten. 30eil aber fein
(Sterbetag fcr Der Ausgabe biefeö 35aiibeS
erfolget ifh fo wollen wir bod&üon eben ben*
felben fingen, fbeilSfow'eJ er uns rnünMid)
erjeblet, tbeifs was wir felbf! mit angefeben
baben, nacb ,ber ^ampit er;el)len<
3. §S ifl eine alte unb weit ausgebrettete
3amiltet>om3flittel|ranbe, berer, bie£utber
beiffen, in ber #errfcbaft ber boebgebornen
©rafen tton $tannsfelb. ©ie Altern ©a#
tin £utf>ers baben erfl in ber (Stabe £iöle*
ben, ba Martin £utl)er geboren ift, gewob*
net; bewacb finb fte in tk (&tabt 9J?annS*
felb gebogen, wo ber Qkter, Sojann Iv&W,
niebt aHein Remter verwaltet, fonbern aucl)
wegen feiner Üvebficf>Feit beo allen frommen
beuten beliebt gewefen ifh
4. ©ie Butter Sftargarertja , Sodann
£urbers ©jelfebffc, batfe fowol alle anbere 3>
genben an ftcb , bk einer ebrlicben Jrauen
fernen, als infonberbeit einen grof[en9\ubm
ber ^eufcb beit, ©otteSfurd)t unb ©ebets,
unü war fte allen ehrbaren 3BeibSbilbern ein
rechter ^ugenofpiegel. ^JBenn id) £utbe*
rum manchmal um bie Qdt ber ©eburt fei»
lies (SobneS gefragt, ^at er mir geantwortet :
"ben^ag unb bk (Stunbewiffe er gewiß,
aber bas Sab? wiffe er niebt recf)t.
€r fagte aber, er wäre ben io.'9}ot>. bk
tftaebt nacb ir, lU)v aeboren, unfr fei; pa$
$in& Martin genannt worben, weif ber näd)*
ffe ^0$ , ba baS 3\inb burd) bie ^aufe ber
£M)e grifft einverleibt worben, ^artino
gewibmet gewefen*
s. @ein 55riiber aber, Sacob, ein rebli<
feine gamilie hatte befldnbig t>on feinet.
SSrubers Stlfes bafür gebalten, baß er im
3al>r €brifti 1483- geboren worben»
6. 9?ad)bem ertön bcrtSflbt'engewefen,
ba$ er etwas faflen Fonnen , ^aben bk §U
Um Sttartinum $ur Sifennrnif unb gurdjt
©£tf es unbtf nbern^ugenbpflid^ten ju£au>
fe fleißig angewiefen, unb l)M h)n als tin
5\inb, um lefenju lernen, welcbes ebrba*
re£eute ju beforgen pflegten, Des ©eorgit
5(emi;Iii.^ater jur(Sd)ulen getragen; wel>
cber, weil er nod) am fybm, biefe er^ef)^
lung bezeugen fann,
7. ^ waren bamaB aber in ©aebfen
wenig berühmte (Sd)ulen, wo \ik ©ram^
matica gele^retworben. Öarum, aB^atv
tinud 14. Saljre c\U worben/ ift er mit 3$
bann Dieinecfeii, beffen ^ugenb unbvbaö
bureb ^ugenb erlangte 5lnfe()en unb €bren^
|}anb in biefen Sanbeu febr groß gewefen,
nad) ^agbeburg gefebieftworben: unbfmb
biefe jweo, ^artinuö unb Üveinecf, allezeit
rechte ^eqen^freunbe gewefen, entwebec
weil fid) ibre Gemütsarten fetjr wobl in*:
fammen gefebief et , ober müfk bamalö mit *
einanber fjubieret baben. Äocb ift £utbe*
ruö m'd)t über ein Sabnu ^aabeburg ge^
wefen.
8* fyvnafb bot er in ber (Schule ^u ©^
fenacb einen £efyrer ber©rammattf , berbie^
je ^unfl beffer unb getiefter gelebret, als .
anberswo bergleicben gefebeben,^ Sabrge*
boret« ©enn icb erinnere mid), baß ifyiljn
Sutberum felbfl fyabt loben boren. SStan bat^
te ibn aber barumin felbige^tabtgefcbicft,
weü bk Butter bafelbfl au$ einer alten unb
ebtfamen ^niilie entfproflen war. Sjkt bat
er üeß kubieren in ber ©rammatiT üoff
lenbet, Unb ba er einen febr wiöigen unb
guterl ^opfbatte, unb fiel) infonberbeit jur
QSerebfamFeit wof){ fd)iefte, bat er es feines
^er unb eßbarer ^ann, ^at m gefaxt ; t gleichen balb juDor Qtfyan, unb bk anbern
Hingen
505 io ) Tb. Wl Wcland)U Porrebe über btn anbtvn Iat Wittcnb, CbeiL J07
jungen Zcntt mit reidjen unb jterf id>en <2Boi*
ren \mb £(rt ju reben, fowol in Werfen aH n\y
gebundenen ®6$$m, leic&t fibertroffen.
9. Sftadjbem ererfaljmt, n>ie fuffe baö
(gtubieren wäre, unb er son Statur fefjr
Je&raieria war, mad)te er ftcjj auf bie UmV
»eiftat, afä bie £>uelle aller guten SBiffen?
fd)aften. Unb fo ein treff5id)er i\opf &atee
alle Äfle nad> ber £>rbnung lernen *w
neu, wenn er tücbtige £efjrer angetroffen hau
te : unb galten riefle td>t bte aelinben ©tu&ien
ber magren SOßeftwefebetXunb ber Sfeig fei*
neSCßorte woWjufe|en, feine heftige Sftatur
einigermaßen befanftigen Innern €r iff
aber ju Erfurt in bie fpi^ige Dialcöic bama*
liger £eit geraden, bie er, weil er bie Ur>
fadjen unb ©rünbe ber Regeln wegen feinet
guten ^opffeö fcor anbern balb fajfete,aucj>
gleid) gelernet (jar.
io. SDaaber fein leftrgteriger ©eifr mefyr
unb beffere ©inae begehrte, bat er bie meinen
alten £ateinifd)en ©ebriften be$ Ciceronis,
Virgilü, Liuü unb anberer gelefen. Unb
jwar ntd&t wie Knaben, bie nur bie 2Bor*
te beraub fueben, fonbern a\$ eine £ebreunb
Silber beg menfeblicben gebenfc S)arin<
nen er aud) bie Erinnerungen unb (Spruc&e
tiefer ©cribenten näber betrachtete , unb
»eil er ein treffk'd) ©ebäd)tni& ^atte^meijl
alleä, was er gelefen unb geborer, mQlw
gen unb im (ginne batfe. 2/ifD tjjat er fiel)
in ber 3ugf nb fo (jet&or , ba§ bie ganje Uni*
fcetfitat £utberi £opf bewunberfe.
11. £)a er nun «Ötoc-iftar in ber $&ifofo>
ptyeworben, im2o.3a!>re, fo fi'nger auf
SKatb feiner 9ßewanbteny bie fo einen gu*
ten £opf unb ^erebfamfeitbetw unb pn
©icnfl bes semeinen SBefenS ju n'e^en ge^
baebten. an, ftcl> auf ba$ 9vecf)t ju legen.
£(ber balb barauf, ba er 21. 3al>r alt wor*
ben war, fam er um>ermutbet, wiberber
eitern unb^erwanbtenSCBiWen, iumätef
frerber 2(ugufrinermond>e in (Erfurt, unb bar,
ba$ fieihn barein aufnehmen wollten. %la<b*
bem er barinn aufgenommen worben, lernt
er nid>i allein aufba* aflerflei&feffe bie £el>>
re ber 3\ird)en, fonbern lebt aud) nad) ber
;flrengffen ßud)f, unbgebet anbern in allem,
Sefen, ©imputieren, Raffen, Q3eten unb an*
bem Hebungen, bep weiten fcor. €r pflegte
aber, barüber id) mtcl> oft uerwunbett babe,
weil er fonfr t>on feinem fleinen unb fc6n>a#
d)en £eibe war, febr wenig ju effen unb i\x
trinken : lin\) habe id) tT>n mancbmal wol
4. ganzer ^:age, \^a er boeb poüfommenge^
funbaewefen, garniert effen unb frinfen,
ju anbrer geit aber mand)e ^:age auf t>en
ganzen ^:ag an ein wenia ^robunb einem
^eering gentta Ijaben gefe^en.
12. ©ie ^Beranlaffung aber, fic& ju foU
d)em£eben, tia$ er für bie ©ottfeligfeit unb
bat ©tubieren ber ©otte^qela()rf}eit am bim*
licbften erad)tet, jubegeben, war biefe,
wie er felbft er^eblet hat, unb üiele wijfen:
^Bemx er ernfHid) anbenSom ©Dtteöober
an bie wunberbaren Krempel ber ©trafen
gebad)te, erfeßraef er mancbmal plo^licb fo
febr, ba$ er fafr in £)^nmacbt peL Unb
i$ habe felbflgefeben,ba|,ar^ er einmal Ijef'
tia in^iner ©tfpntation über eine £ebrep in
^eflurjunö geraden, er fldb m ber nacb^
fren Kammer aufö ^Bette gelegt, unb bei? fetV
nem ©ebet oft ben©pruc| wieberbolef: Er
hat alle unter bie ©unbe befc&foffen, ba$et
fity aller erbarme, liefet ©c^reefen bat
er battiafö entweber iwvft ober boeb febr f>ef>
tig empfunben, Da er einen feiner guten
greunbe verloren, ber burcb,fcb n>eif nid;t
voa$ t)or einen Sufall umgefemmem
ii:$at ihn alfoniebtbie ^Irmtitb, fonbern
ber ©fer ber ©ottteligfeit in$ ^loffergetrie^
ben: barinnen erjwar tdglicb bie ©ebultbeo*
logie lernte unb bie Ziffer ber ©pruebefcer*
felben M, auc& in i#MJi$en S)ifputa#
%fy 3 ■ tionen
jo8 IV, l>orre6en über frie Bammlungen unb göitionce £url>m ©driften. ^09
tionen bk anbern unaufloöJtd&en ©cbwuria*
feiten Deutlich |u ötelec Ö^evwun^etunö eifla-
rcfe; benncdjaber, weil er in foldfrem 2e*
ben nid)t ben DUibm cmeö fcbarffinnigen
9ttenfcfjen,fonbern Die 9?al>rung ber^ottfe-
Jj^eit fud)(e, foldjje SBiffenfcbaften nur als
einSftebenwerr* tractitte unb aüe fd)olafli>
fcf>e Scharten balb faffete. Snbeffen aber
las er bte 33runnquellen ber &i«imitfd>cn Sei)*
re begierig, nemlid) bk pcop^eftTdSen unö
apojMifc&en griffen, baß ec ©Öttes
SOßillen rcd)t etfennete, unb feine Jurdjt
unb ©lauben mit gewiffen geuöniffen ft&&
te. Unb warb er burd) feine ^ein unb 3a»
gen bam getrieben, ba$ er foid) ©tubieren
Defto mefjr fucfyte.
14» €rfagteaud), baß «rburdj eines Ak
ten in bem Auguftinerf lofter ju Erfurt SRe^
ben feljr getrottet treten, bem er öfters t?on
feinem guftanb unbfeiner§urc?)t erriet, unb
Der if)m Die! 00m Ölauben fcorgefag^ unb
ifyn auf bas ©faubensbefenntniß gefu^ret,
barinnen (le^et t 3dj glaube Vergebung ber
(gunben. ©iefen Art üel Ijatte er fo erHä*
ret,baß man nic&t nur ins§emein glauben
muffe, ba^ etlic&en bießunben vergeben
würben, tck aud) bk Teufel glauben, unb
bai fiebern Qatib unb ^etro vergeben rour^
ben; fenbem baß es ©£>tf*s3Biae fei), baß
ein jeber unter uns glaube, ibm werbe feine
(gtmbe pergeben* Unberfagte: biefeAus*
legung battt er mit SSewbarbiSCßort befta*
tiget, unb ben Ort in ber ^rebigt &on ber
<3$erftmbigunggewiefen, bd erfpridjtt Aber
glaube aud&basbaju, bafj bmd) ijjn aud)
bir bk ©ünben hergeben werben, ©as ift
bas Seugniß, bas bir ber «©eilige ©eift in
beinern fernen giebet, wennerfagt: £)ir
jtnb beine (Sunben vergeben, ©enn fo
meinet ber Apoftel, baß ber Sttenfd) um
fonft gerecht werbe burd) ben ©lauben,
15
wareernidjf allein getrottet, fonbern auef)
ber ganzen Keimung ^auli oerftdnb.gt wor*
ben, welcher immer ben @prud) brauet:
3£ir werben burd) ben©Iauben geredet, £W
üon er fonft oieler Auslegungen gelefen, nun
aber, ba er mit btefem SSflann gerebet unb
feiner (Seelen ^roft empfangen, gemerft
l>dtte, bafybk bamaligen Auslegungen, fo
man in Rauben gehabt, nichts bebeutetem
£)a er nun bk in ben ^ropljeten unb Apo*
fteln öoif ommenbe ©prudje unb Krempel
immer nad) unb nad) gelefen unb jujammett
gebalten , unb ben ©lauben im tägliche»
®tbet erweefet, ijt i(jm meljr ßtd&t mfyt*
gangen»
16* Alsbenn (jaf er ficf) aud) über Augu*
ftini^üdjergemad&t, ba erbenn in feinec
Auslegung ber ^falmen unbeim $Öuc& de
fpirku et lit. öiele tlcxt @pruc&e gefunben,
bfc biefe ©laubenslebre unb $:roft, ber in
feinem #erjen angeumbet war , weiter be>
frdftiget. ©oc^ fyat er bk (^ententiarioö
nitf)t ganj liegen laffen. ©en ©abrielunb
Cameracenfem ^at er faft auswenbig gekonnt;
bes Dccam ©ebrift bat er gar lange unb
oiel gelefen: bejfen ©djarffmmgr'eit fedt er
bem Stomas unb (geotus oorgejogen. €r
battt auef) ben ©erfon fleißig gelefen. Aber
aUe ^udjer Auguftini bWt er oft gelefen;
unb wol)l in bas ©ebac&tniß geprdget
17» ©iefes eifrige kubieren ^ar er ttt
Erfurt angefangen, in beffen Auguftmerflo^
fter er 4. 3abr geblieben ifh
18» gu ber geit aber begehrte ber ^f)r#
wurbige Sttann (Staupicius, ber bei) ber
Aufricbtung ber ^ittenbergifd^enUnioerfT^
tat t>tel tljat , bas ©tubium ^^eologicum
auf ber neuen Acabemie inbie *g)o^e jubrin/
gen, unbba.er ^ut^eri ^opf unb Ö5eleljr>
famfeit bep ftd& erwogen, fo 30g er if>n na<#
Wittenberg Anno i^os, ba er fd>on bat
S)ur# folcj) 3Bort , fagte Sut^eruSyl 26, 3a&r erreichet baut, »&ier bM "»0 fw
fc^arfer
«o io ) 2X P&& tttdanefct, IPorreto über ben anbevn (ar. tPtttenb. £beü\>n
fd>arfer (Sinn unter ben täglidjen (Scbuiu*
bungen unb ^rebigten notb mebr besorge-
leucbtet. Unb t»a i&n t»ie weifen Banner,
SX Martin SHeRetflabf unb andere bfo*
len, bat $Mer|labt off gefagt: tiefer
Sföann bäbe einen folgen <2Bt^/ Dag $m
ganjlid) abne, er werbe bie gemeine 2frt ber
lebre, «fo bamate in ben (Scbulen allein im
©cbwangeging, t>on ©runb aus anberru
19. #ier bat er erfllicb 2fri|iofel^ ©fale^
ttit unb Sftaturfunf! ausgeleget, bat aber
fcocb babei; aud) tbeologifcbe Triften ge>
Jefem Sftadb 3. 3abren ift er gen Dvom ge/
teifet, wegen ber 9ftond)e (Streitigfeiten *
llnb baer in eben bem3a&re jurucfe gefonv
men , ift er, nacb gewobnlicber 2f rt ber (Scbu*
len, auf Sofien beS 4berjogö ui @acbfen,
Cburfürflen $tkbtiti)$, nur Öcr £>octoi*
würbe, wie wir ju reben pflegen, gelieret
worben. ©enn er batte ibn prebtgen ^oren,
unbf)atte feinen Wen QSetftanb, 2Bobl'
tebenbeit,unbbie treffen (Sacben, Ue er
in ben ^rebigten ausgefubret, bewunbert,
tlnb ba§ man febe , baf? er bei) reifem Skr*
ftonbe fßlcbe ^octorwurbe erlanget, ifl er
bamate im 30* 3abr feines alters gewefen«
€r bat &0tt , baff ibw bon (Stäupten vou
toer feinen 2Biflen, unb ha er ftd> beffen ge>
weigert, anbefobfen werben, baf? er biefen
©rabum fttb fottte geben laufen* llnb er fa
fce tm ©cberj gejaget: ©Ott werbe nun in
feiner ßirebe balb &iel #anbel baben ,babei)
er ibn brausen würbe. Söefcbeä, ob e$
wol bamafö im ©d&er^gerebet gewefen , ben*
tjod) richtig eingetroffen, wie es oft bepSßer*
"«nberungenQSorbebeutungen ^ibt
20. hierauf bat er angefangen bk Epiflel
<m bk Dvomer auflegen, bemacb bie^fal*
men. £)iefe (Sdbriffcn hat er fo erläutert,
fcas e$ fd)iene, ate wenn naeb einer langen
unb ftocffmftew Sftacbt ein neu ge&rJicbf an*
frwe; wie alle fromme unb finge £eute geiir*
tbeilet. £>abaterbenllnterfd)eibbe£ ©e*
fe£e$ unb Mangel» gewiefen: ba bat erben
3rrtljum wiberfeget, ber bamaföm(Scbu*
len unb ^rebigten umgegangen, weteber leb*
rete : ba$ bk ^enfeben Vergebung ber@ün>
ben burd) eigene 2Berfe Derbienen, unb üor
®Ott bureb aufferlid;e gud)t gereebt wer*
btn, n>k bie^barifder lebreten» #atalfo
£utr>eru^ bk ©emutber ber ^enfeben wie^
ber auf ben @obn <&Ottt$ gefubret, unb,
wie ber Käufer, bau £amm ®Qtte$ gejeü
get, weltberunfere^unbe getragen. (Erbat
gewiefen, bagbie^ünben umbe^@e^ne^
©ötteö Witten vergeben würben, unb man
folebe ^obltbat im ©tauben annebmen müp
fe. ^r fyat aueb tk anbevn (Stucfe ber
Äirdbenlebre erläutert«
£>iefe erf!en fe^r guten SDinge 6a#
sr.
ben ibn in grufj Slnfeben gebrad)t: jumalba
aueb fem £eben mit ber^ebreeinflimmte,unb
feine Siebe niebt auftm £ippcn> fenbernauä
bem -g)erjen ju entfprieffen fd)iene* ®iefe
^Bewunberung beö ^ebenö bot oft bep Un
©emutbern ber guborer einen gewaltigen
^inbruef ; wie au<$ bk Sfften gefagt baben :
S)aö £eben fi'nbet überaß , fo ^u reben, bew
meijüen ©lauben. ©arum ak er naecbge*
^enb^ einige im ©cbwange gebenbe 55raud)e
ankette, fo baben ftd) recbtfd)affene Wan*
ner, bieibnfenneten, beftowem'ger wiber#
fe|t, unb baben ibm wegen feinet Slnfebenö,
baö er ftd) bureb Erläuterung fo mand)er
guter (Sacben unb unflraflicb £eben erwor^
benA in benjenigen ^ei;nungen Q5et;fall ge^
gebecn, baruber fte nid)t Bbne Mb bk ^Dßelt
jerruttet unb uneinig faben.
112. damals aber anberte Zuthttuö an
fold&en ^Braud)en niebt^, /a, bielt eifrigun*
terben (Seinen uber^ber guebt, liefaudSj
niebtö bon einigen anft$ igen ^epnungen un^
terlaufen : fonbern er erläuterte nur bk ge>
meim unb $at\i not^wenbige &bre imwv
512 IV. Vovttbtn übet Die Sammlungen unt> gDitiones &utfreri Gcfotj-tm. fä
mel)t unDme&r; j. & Don Der 33uffe , von
Vergebung Der ©unben, ttom Glauben,
Dom wahren §:rop im ffreuj. £)ur<$ Diefer
Se&re ^ro(l wurDen ade fromme fe^c erge>
£et,unD mar Den ©eleljrten lieb, Da§ €bri>
pus, Die ^ropfyeten unD 2fpopel gfeid)fam
aus Der ginpernif , Werfer unD ©#lamm
berausgebraebt, Der Unterfcf)ieD Des @efe*
i$t$ unD Des @vangelii,Der ^er&eijjuns Deö
©efe^eö unD Der evangelifcben^erfjeiflfungen,
Der 3Beltmeißljeit unD Des (Evangelii, mel*
djespirmenigpen in ^(joma, ©coto unD
tfyres gleichen nid)t ut fe&en mar , e ingleidjen
&er geiplieben ©eredfrisfeif unD bürgerlichen
#dnDel, ernannt mürDe*
23. £)aju aucl> £am , Dag W 3ugenD
fdjon DurdO £rasmi ©ebriftenermeefetmor*
Den, DieSateinifd^unD ©rieebtTd)e ©pra*
dje \\x pubieren. Partim als nun eine lieb*
liefere Sebrart auffam,ljabett Diel feine unD
(teuere £opffe Die barbarifcf)e unD fpi^pnbige
£el)re Der 9wnd&e $u Raffen angefangen.
24» £utberusfelbpeljatpcJj aud) auf Die
©riec&ifdje unD #ebraifdje ©pracbe ju legen
angefangen, bo$ er \^U redete ©prad)arten
unD SReDen ernennen, Die £e(jre aus Der
Quelle felbft lernen, unD Depo beffer Davon
urteilen mochte.
2^ 3nDem SutljeruS pcf) fo fibefe,
fragt Der Dominicaner ^ejel, ein unver*
fd)dmter Betrüger, Den 2(bla§ in liefen San*
Den feil berum, fcurd) oejfen gottlofe unD
fd)anDlid)e ^reDigten Sutljerus, Der voll @*
fer Der ©ottfeligfetf mar, aufgebrad)t mur>
De, unb Die ©cu)e vom Slblafie, Die im er*
pen ^Ijeil feiner ©d)riften -befmDlicJ) ftnD,
cwSgabe. S>ie (jat er an Der £ircbe, fo an
Das 2Bitfenbergifd)e ©d)loß puffet, Den
$ag vor aller ^eiligen Sinne iify angefcfyla*
gen. ^ejel, Der bei) feiner 5jrt blieb, unD
noeb Daju ©unp bei) Dem 9vom. tyabji ju
t>erbien*n Ijoffte, beruft herauf feinen 9vatl),
einige SRSntöe unD Geologen', Die feine fal#
febe ©eblugfunp unD ©anfelei) ein menig
verpunben , unD (jeißt fre etmas gegen glitte*
rum fd)retben, £r aber, Daß er inbeffen
nicfjt pumm bliebe, fangt an gegen £utlje>
rum niebt ^rebigten, fonDern 35annpralen
los $» fd)ieffen, unD fd)re»et überall: ^an
mugte Denker verbrennen. 3Bi?ft aueft
Sutfyeri ©d$e unD ^rebigt vom 2(bla§ offene
lief) ins §euer. dbiefe <$Bmf) $e$els unD
feiner Stoff engten notbiget Sutf)erum,VDtt
eben Den ©acben meiflduffiger ju 5ant>eln
unD Die 2Baljrljeit ju t>erfed)ten.
20. ©aS ift Der Anfang DiefeS ©freit«
gemefen , Darinnen £utf)erus, Der noeb anfei^
ne künftige 5(enDerung Der ^irebengebrdueb^
im geringen gebaut oDerfi'cb Davon träumen
lajfen, md)t einmal Den5(blaf felbergdnjlicft
vermarf, fonDern nur ein befebeibenern ^)an^
Del Dabep verlangte. £)rum lagert man
i^n fdlfcblic^ , er fyabe mit einer febeinba*
ren ©acbe angefangen, Daf er berna$ Das
gemeine ^efen gemittete, unD (icb oDer an*
Dere mächtig machte. UnD es f>at iljn fogar
niemanD von Den ^)ofIeuten angefliftet unD
ver^e|t, rote Der ^erjog von ^raunfebtveig
gefefriebeh, Daß vielmehr äuc^ ^)erjog jrieD/
rid) bebattert, Dag fold)er ©treit. erreget
mürbe, als Der vorder gefe^en, Daf?, obfebon
mit einer u'emlicl) guten ©acbee angefeuv
genmorDen, Das Jeuer Dod)aüma&lic^meM
ter um pdf) freflen murDe; mie #omeru$
von Dem ganf faget:
©er etrfl Durcl) Heine ^urc^f unD Wiß*
verpanDentffebt,
«©ernad)' mie Jeuersbrunp balD in Die
£6l)e gef)t.
e27. UnD ta unfer fitkütitf) unter aUm
Surften feiner %tit Die gemeine SKube bod>
lid) geliebet, unD gar nid)t^ortbeilgefud)t,
unD in allen Q3eratbungen auf Das gemeine
SBolj-lfepn vorneWid) gefe^eU/miemanauS
vielen
?iö io ) ÜD* Vtyl Welantfyt. "Porrreöe über btn anbevn tau KOittmb. Zbeil 5^17
Dielen ©tagen fd)lieffen fann : fo Ijat et* %w>
tfjemm weber angefliftet nocl) gelobet, fotv
bern fem oft feine SBetrubmg angejeiget, t>ie
erbeflanbigbepftcf) empfunben, weilermefj*
rere gmifltöfeiten befürc&tef.
28. Aber ber weife Sittann, fo ffd) ntd&t
blognacj) weltlid>er £lug&ett gerietet, t»ie
freplicfj will, bog man allen Sunber Der 3er*
rüttungeu gleicfc anfangt erfWen fülle; fon^
bern au$ bte göttliche SKicfrtfcfrwr Dor fld)
genommen , btc ha lehret, bag man bas
(Evangelium &oren tmb ber erf annten 2Bal>r*
tyit nidjt wiberflreben mü§te, utrö &erflo*
cf ung fo wiber hk 3Bal)tf)tit ftd)t , eine greuItV
d)e unb Don@£>t t Derbammte©ottesldflerung
nennet, Ijatgetljan, was Diel anbere fromme
unb weife Sttcnfc&eri get&an &a6en : er bat
©Dtt nachgegeben, fleißig gelefen w>a$ Don
©Triften Ijeraus fommen, unb fyatha$,
m$ er für SBa&r&eit erfannt,nid)f bdmpf>
fm wollen,
29« 3djweif?aud), baj? er oft Don hm
(Sachen felbfl geleljrft unb f luge linti gefra*
get. 9[Bte er benn in ber ÜveidjSDerfamm*
hing, fo £di>fer €arl v. nad) feiner £ro*
nung m Colin gehalten, (EraSmumDDnÜuv
terbam freunblid) gebeten : er mod)te iljm
bocfjfretj Ijeraug fagen, ob er mepnte,bag
£u$erus in ben^5treitigfeiten irrete, baDon
er fo Dielfjanbelte? £)a Ijat €Taemu$ hmu
Nd>gefaget: £ut!jeru$ l>abe SKed)t, wenn
ev nur ein wenig glimpflicher ginge ; ba<
^on Ijernacfc &tm Sriebrid) an Sut$erum
na#brucflid)gefci)rieben, unbiljn ermaly
net: & fotttebodj nid>t fogar §arf fd&rei*
ben.
3<>- & ifl aucft begannt, ba§ £utljeru6
bem Carbinal QEajetano Ijabe geloben wok
Jen , in fd)weigen, wenn feinen SBtbcrfac&ern
and) (Stillfcbweigen aufgelegt würbe. £>ar*
am man flar feben fann, tag er ba<
(Streit^ erregen, fonbern \>abe nid)t$ aU
Dvufje Derlanget ; fei) aber balb in anbere
Materien Derwtcfelt worben, ha iljmbie un*
geleljrte ((Scribenten) immer me|)r auf ben
Ztib gegangen.
31. &ftnbalfo (Streitigsten entfranbeti
über bentlnterfcjjeib ber göttlichen unb menfcjy
liefen ©efefce: über ber greulidjen (Sdjdrt*
bmigbeöbeiligen^acfctmaljte, ha man e£
für anbere Derfauft unb au iljrem 9?u£ ge*
brauchen wollen. #ier 5at man am bem
©runbe Don einem £)pfferljanbem, unb beit
rechten ©ebraud) ber (Sacramente mm
muffen. Unb ha fromme Seme in 3\lojlern
nun Ijoreteu, baj? man hk Abgötterei; met*
benmü§te, ^abenfteau^ber gottlofen @cla^
Deren fiel) (jeraus ju reiffen angefangen.
32. $at alfo ^utf)eru^ mr ^rfldrungber
£e^reDoh ber Suffe, Don Vergebung ber
©ünben, Olauben, Ablag, auef) anbere
Materien ^ugetban, Dom Uuterfcfceibgott*
iid&erunbmenfcllt^er^efe^e^nb hk Zefyu
Dom ®tbvaud) be^ %laü)tmal$ be^ $$tm,
unb anberer ©acramenf e, unb Don ®dubhm.
Unb böSftnb hk f&ne^mflen (Streifigfeiten
gewefeu. ©en (Streit Don ber ©ewalt beö
üvoni» tyabfö §at <£cf nur barum aufge*
bxafyt, bag er beö ^>abf!e^ unb ber Röntge
^)ag tDtber t^n erregen mochte.
33. ©a^ Apoflolifcße, £fticamfdje unb
At^anaftanifcfe ©lauben^befenntntg aber
f>at er lauter beibehalten. «g)ernac§ jetgee
er aud& in Dielen <Sd)riftenau$füljrlidS),wa$
in ^icd&engebrauc6meunb ^enfd&enfa^un^
gen,'unb warum es ju anbern fep. Unb w$*
er ha\>m beibehalten wijfen wollen, unb was
er Dor eine Sorm ber £e^re unb $lwtl)tilun$
ber <Sacramenten gebilliget , fielet man
am bem Ö3ef enntnif , fb ber $wm W <5<xfy
fen, €burf.3ol)anne^,unb dmWUp^
ganbgraf m Reffen :c. auf ber ^erfamm*
malß no* feinen ^orfa^ gehabt, meiern lung ju Augfpurg hm Käufer Carl v.i^o?,
£utl?eri Gc^viften 14. Zbtil 3 i uberrei*
Jj8 IV. DoiTe&en übet* bie Sammlungen unb f£bitione& £utkeri @d}riften> 519
ttberreid)et haben. 3)?an fielet es aud) aus
fcen .^it'Äenbudxrn felbfr in ^tefer (Stabt, unb
ausber&ljre, bie unfere $ird)e bat, beren
(Summa im ^5efenntni§ beutlid) tterfajfet
ifh (3Be(cf>eö id) Darum melbe , Da§ hie 5rom=
tuen feljen, nicj)t allein \va$ t>or 3rrtl)itmer
£utf)ent^ gefhrafet, unbnxu? ttor ©6|en et'
ausgerottet; fonbewaud) Riffen, bog er bie
ganje nötige fie^re-bet* Äird&en Dsrfaflet^unb
fcie 9\einigfeit in £ircbengebrdud)en lieber
^ergefleOe^ unb ben frommen Krempel, hie
i^ircfjeüon neuen wol>l ju-ut'ic&ten, gewie*
fen habt. UnbeSiftntaicf), haßhie Ö?acfc
fommen wiffen, m$ %uti)tm$ gut befun*
fcen Ijabe.
34. 3d& wtü aber biefes Ortes nkht erfr
trafen, wer hie gewefen, hie $uerjt bas
S(benbmal)l unter bewerten ©efkft gern*
^et, hie juerft bie ^rtoatmegen unterlaß
fen, wo man merfl bie .tieftet* öerfaffen.
&)enn to&ewä l)atte fcon biefen Materien &or
fcer^erfammlung, hierin. 1^21. ju 2BormS
gewefen, gar etwas wen iges gebanbelt, ©ie
©ebrauc&e hat erfelbff niebf geanbert, fon*
$ern£arlflabt unb anbere haben biefelben um*
gefwffen/ Unb ha ^artjlabt ^u unrund babei;
öerfai)ren, Ijat £uff)erus bei> feiner c2Bieber^
fünft, was er gut f)ieffe ober nidjt, mit of>
fernliegen geugniffen fetner Sttepnung, bre
er ausgegeben, an ^:ag geleger.
#. 2Bir wiffen, hafthie im Üvegfment
f?£en, alle QSeranberungen fel>r öerabfcüeuen :
Unti wir muffen gefielen, bafjbepgwifh'g*
feiten, Wenn ft'e gleid) au^ hen gerechteren
Urfacfren entfielen, in biefer Verwirrung
beS menfd)Iic&e» £ebenS immer etwa*} 33ofes
tml unterlaufe. 3?bennod) mu§ in Der <£ir*
d)en ©softes ©ebot mel)r geachtet werben,
dSalie menfd)lie&en S)inge. ©er ewige
Qkter hat biefe (gtimme. »on bem (Sot>n
froren lafferr: ©as iß mein lieber (Sorben
lotet; unb &ro(#&en©otte$Ja(levepn,&,t,
benert , hie hie ernannte 2Baljr(jeif ju bampf>
fenfudjen, ben ewigen gorn. ©arumifted
eine notljwenbige unb gottfelige ^fu'ctyt £u*
tljeri gewefen, jbnberlid) ba er bas £ebramt
in Der£ircl)e fuf>rte, fcr)ablid)e3rrtl)ümer,
hie (Eptcurifdje £eute nod) baju burc& ifyre
5c^l)eit grojfer machten, ju betrafen, unb
baben hk guftorer i^m, ha er re$t lehrte,
Ö5ei)fall geben muffen, ^enn aber hk 93er>
anberung t>erf>a§t if^; Weenn3wietrad)tiMel
v>tel Ungemach mit ftc& führet, mc wirfrety
U$ bebauren unb feljen, ba§ bergleic^en ge^
flieht:, fo ^aben t$ bie ^überantworten, bie
bieSrrtfyumeraufbie ^ßa^n gebracht Ijabett,
ingleic&enbie,wela>e biefelben au^ teuflifc^em
^)ag fd&ü|en«
36« ©aö fu^re (d& ntctf allein barum an,
ba$ ic& ^ut^erum unbffeine gurret öert^ei^
bige; fonbernaud),ba§ gottfelige ©emüt^er
je§t unb bepben^adjfommen bebenfen,wie
®Ott feine £ird)e attetfit regieret unb nod)
regiere; mt .fiel) ©Ott burd) bie (Stimme
be£ €öangelii eine ewige ^irefee au$ biefem
klumpen ber^unber, b. i. aus einem groffen
fünbltd)en Raufen ber ^enfe^en, havein
bau €ttangelium vc>k ein $mh im fimfiw
nig leuchtet, fammle unb f>erauölefe, We ^ur
^arifaergeit boe& 3ac&aria$/ <^Iifabet^,
^aria unb anbere mit gewefen, hkubet
ber red)ten £ef)re gehalten; Sllfo hat esaueö
wrber geit üfele gegeben, bie ©Ott red)t
angeruft, unb einige beutlic&er aH hie anbe* }
ren hie euangelifd)e £e^re bemljtet ^abenr
^Dergleichen ein<?riflauc^ beredte gewefen,
üon bem t'd> gefagt f)abe, ber ^utl^erum in
feiner &lage über feine £Jngfr unh Sagen ge^
trojlet,unb i^mbie2e()re ttom ©lauben eini»
germaffen gejeiget hat. ©ergeflaft, ha§
wir Ijer-ItcBwünfcJ^n, ha§ ©Ott ferner hat
2.i$t bes hangelt] int>ielen erhalte, wie 3e*
^tta^- für feine gu!)orer bittet : Verfiegele haß
©efefc in meinen hungern* #ernac|> geiget
amfy
520 io) ■£>. Phil tnektid)t» X>otube ober 6e« anbeni £at, XVittenh. C^eiL 521
aud) biefe 9?ad)t'icl)t , baj? gleisnerij"cf)er
Aberglaube nid)t lange beffcbe, fonbern »on
©Du ausgerottet werbe, S)a nun bas Die
Ucfad)e t>er Q3eranberung tfl, fo muf? man
fid) leiten, baß feine 3rrtl)ümer in Der £ir>
$en geleljret werben«
57. Aber icl) tarne wieber auf Sutljerum.
3Bie er anfand olme£igennu£ oberSKadbe
tiefe @ad&e angefangen l)at i fo ift er jwar
jornfger unb l^iger Sftatur gewefen, f)at
aber bocljaöejett fein Amt betrachtet, unb nur
mit Seiten gefachten, un^ übrigens fcerbo>
ten, b$ man md)t nacV&en ^Baffen grei*
fen mochte; unb fyat bk fyimnielweit oon*
eiuanber unterfd&iebene Aemter, nemüdt) et^
nesQ3ifcWs, ber bie Äitd&e ©OtteS le&ret,
unb ber Obrigfeit, bie bas Q3olf an feinem
Ort mit bem (£d)werbt tnne l>alf , flüglid)
unterfd)ieben.
38. -Darum als ber Teufel, ber bte ®iv
d&e mit Aergerniffen ju jerjtreucnunb©Ott
|u fet)mal)en fudjet, unb als ein ©c&jabew
frolj aus elenber2eute3rrtljümern unb 93er*
berben £ujl fcl)6pft, aufrut>rtfcf>e ^opffe ent^
jünbet, Tumult unb Aufrufyr juerweefen,
wie ben fünfter unb anbere feines gleidjen:
bat er fold)e @$wdrmerei>en ljod)!id) t>er>
bammt, unb bas Anfefjen unb bie ^erfaffung
bes obrigfeitlidjen '©tanbeS nid)t aHein
gelobet , -fonbern aud) t>ertf>eibigt.
QBenn idj aber bei) mir bebenfe, wie »iele
arofie £eute in ber £irc{>e oft Ijieririnen geir*
retfyabem fo glaube icf> faft, bag fein |)erj
nid)t Malierinnen mit $)ienfcl)enwi|, fon*
bem mit göttlichem £id)t erfüllet gewefen , ba$
er nie über bte ©ranjen feines Amtes ge>
fahren, .
39.€r feerfmdjte alfo ntc^t allein bk aufriß
rifefeen Se^rer biefer Seit, fünftem unbbie
SOßiebertaufer , fonbern aud) ^ 93ifc&ojfe
ben: Petrus Ijabe niegf nur btö Amt be£
Mangel« m leljren, fonbern au# weltlidx
9veid)e p regieren, erhalten.
40» €*nblid> ermaf)nete erjebermam!,ba§
jte ©Otte gaben, was ©OtteS ift , unb bem
Jvaofer, was bes Opfers ifl: bas tft, ba§
fie ©Ott mit wahrer SBrnJe, mit €tf enm*
ntg unb gortpflanjimg ber rechten M)re,
buref) wahres ©ebet unb t)te ^flW&ten eines
guten ©ewitfenS, Derefyren : hingegen abeir
einjeber feiner Obrigfeit in aHen weltliche«
Remtern, un^ ©OtteS willen, efjrerbietia
gef)orfamen mod)te, Unb fo ijf £uft>eruS
felbjl gefmm gewefen: &Mt, was ©Otte*
war, ©Ott gegeben, retf>tgeM>rt, ©Ott
recljt angertiffen ; er l)at auc| anbere not^
wenbige .^ugenben eimi ^Mifd)en , beu
©Ott gefallet, an fic^ gehabt, ^ernacl
bat er aud) in feinem weltlid)en geben beflan*
big alle aufrüf>rifcl)e b2lnfcl)lage öermieben*
£)iefe ^ugenben^alteicft in biefem£eben für
fofcf)e gierben, ba$ man m'#ts|ol)erswün^
fdjenfann,
41. Unb wtewoC auetbiefes^annes^:«^
genb felbff löblich if!, ber bie ©aben ©Ot^
tes befc^eiben gebrauch ^at:fo§at manboeß
©Ott oorne^mlid) jupreifen, ber burd^ ifttt
uns bas £idjt bes ^Dangelti wieber ermattet
fyat, unb über t)m ©ebacfjtnig ber Sef>re
felbjlju galten ünbfold)efortm|)f!an^em Utö
babep fidjt micl) bas ©efd)rei) ber ^picuree
unb -öeucbler nid)t an , tk bk offenbare
cJBobifoit öerlad&en ober verwerfen ; fön*
bern ic^ lalte öe(! bafür, ba$ebtn biefe£ef^
re, bk in unferen ^irc^en fd)allet, eine im*
merwa^renbe Uebereinflimmung ber ganjeti
^atl)ofifd>en ^irc^e fe^, unb baj? man nac^
ber drfenntnif? biefer £e§re bas (Bebet unb
geben notbwenbig vifyttn muffe: ja, ba§
U$bk 2d)ve fet), öon weiter ber ©o^n
ber &tobt Üvom, t>k fogarmit ausgefertigt ©OtteSfaget:3Bermid)liebet,ber wirb mein
ien treten frec& unb verwegen gelebt \)& |9iBort Ratten, unb mein Sßater wirb i^n lie>
3l2
-^— — T'IT - * ™ " ' " "' —■■■■■ —i — — .-ii. i. ■ ■ . — ■ — ■ - ■ t . . . - . _
?22 IV. 3ufd?rifcm ober bie Sammlungen unb tZbitiome fiutbcvi Schriften. 523
ben, unb wir werben $u ilrni fommen unb
SBobnung bei; iljm macben. 3$ rebe aber
»on bem Sern unb (Summa ber W)uf xok
fte m unfern £ird)en fcon frommen unbege*
lehrten Bannern öerffanben unb erfldret
wirb. &)enn obwol anbere bisweilen &or
anbern etwas eigentlicher unb jierlid)er er>
Haren, anbere etwas bdrterunbbunflerbis*
weilen reben: fo ifl bod) über bem <$au\*u
werf unter ben grommen unb ©elefyrten
fein ©treit.
42. Unb jwar, wenn iä) manchmal an
bk Sebre alter Seiten red)t benfe: fo bfinfet
mir , ba§ fcon ber Apoffel ^eit an na$ ber
er|fen £Keinig?eit 4. groffe QSerdnberungen
t>er £el)re vorgefallenem. 3umerfJen:S)eS
£>rigenis $eit, obgleicb einigeSiedjtgldubige
gewefen, als icb von ^ftetljobio balte, ber
bes Örigenis Traume verwürfen bat, Ijat
bod) in ben©emütbewbes groflenioaufenS
bas (Evangelium mit in bk 2§eltweisljeit ge>
menget, b. i. ^at^bte £eute in ben 2Bal)tt ge*
brad)t, eine md§ige gud)t nad>eber 2kr>
mtnft erwerbe Vergebung ber ©ünben, unb
fep bk ©erecbfigfeit , von ber gefagt wer*
be: ©er©embte wirb feines ©tauben le#
ben. SDiefeS Alter bat faft ben ganzen Un>
terfd)ieb jwifd&en ©efc| unb (Evangelium ver>
loren unb bk apoflolifd)e©prad)e verlernet.
£)enn fte Ijaben bk rechte Q3ebeutung ber
SEßorteibesSSud^aben, ©ei|fes, ©ered)>
figfeit, bes©laubens, nidjt behalten. Unb
wenn foldje 33ebeutung ber 3Borte , bk
SDJerfyeidjen ber ©adjen ftnb, verloren ift:
fo mu§ mannotljwenbig anbere ©ad)enber>
ausbringen. Aus biefem ©aamen ift tye?
lagiijvrrt^umentfprojfen, bevmit um ftd)
gegriffen bat» £)arum ^ctt Origenes, ba
bod) t>ie ApofW ber 3vircbeneine lautere 2elj>
re unb belle unb Ftare Q5rünnlein gegeben ,
t>iel ©cblamm brein gefcbüttet.
43. tiefes alters 3rtl)umer einige maffen
umrbeffernJ)at©£ttAugujIinumerw<:cfet;
ber Ijat bk Quellen in etwas gefdubert. Unt)
icb glaube gdnjlicb, wenn er über bie ©trei>
tigfeiten je^iger gdt rid)ten follte, würbe
erganj auf unferer &*ite feim: nun wenig*
ften ift er von Vergebung auS©naben,von
ber@erecbtigfeitbeS©laubens,vom©ebraudj
ber ©acramenten, vonbenSftittetbingenjc*
ausbrücf lieft unfere $ttei>nung. £)b er abw
wol an anbern Orten beutlidjer,an anbern
aber bunfler unb uneigentlidjer rebet : fo wirb
bod) ein unparteoifd)er unb reblicfter Ocfec
leicbtftnben, baf er mit uns einerlei glau^
be. £)enn baß unfree ^iberfacber biswetV
len aueb einzelne ©pruebe ausibm wiberunS
anfuhren, unbftd) auf bie Q3dter mit groj>
fem ©efebret) beruffen ; baß tbun fte nid)t aus
Zkbt ber ^[ßabrbett unb bes 5fltertl)ums,
fonbern bebeefen nur bie gegenwärtigen©^
£en li^licb mit bereiten 5lnfeben,biebocö
biefeÖo^en ber leiten geit gar niebtfanntem
44. ^an ft'ebet aber bod), ba$ in felbiV
gern 5llter ber SSater nod) ein ©aame bes
Aberglaubens geblieben. S)arum Iebret$(u#
guflinuS aud) einige ©inge t>on ©elubben:
wiewol er niebt fo an|ro§ig bafcon rebet als
anbere» €*s wirb aber gemeiniglicb burc&
bk ©eudjeber %tit aueb btn frommen bier
unb ba etwas üon 3rrt^umern aufgeheftet,
weil wir ntebt allein basSßaterlanb, fonbern
audb bk bermaligen ^örduebe jugleicb mit
lieben, barinnen wir aufgewad)fen, unb
bleibt wol ^uripibis feingöortwaftr: TiU
les, xoae mit uneaufvchcfyft, unbmw*
innen wiv erjogen n?oröen,tf* uns fuffe*
^Boöte aber ©Ott! ba§ bie, mld)e fid)
rühmen, ba§ fte 5lugu(lin 0 folgen , feine ißtw
nung, /a,unb fo jureben,fein $eti (!ets hau
ten, unbnid)t blo§ verbummelte ©prud)e
aus i^m auf t^re Tönungen jerreten unb
Derbrebeten!
4^ ♦ Unb bas bureft 5(ugu|linum unb feine
©Triften
524 I0) ^ P^il Hlelaticfctv 5ttfd?rift über bm anbctn £at* Wittmb. Z&il 52?
Sdmften n>kber bergeftetlte Zid)t bat ben
CftacbMien üiel geholfen : benn r>ernad> finb
^rofper^arimus^ugo^nbeinigeanbere,
btc t)ie ©elebrfamfrit getrieben , bis auf
SÖernljarbi Seit, meifrnad)2(ugu|jini Dveael
einbergegangen. £)a aber bei; Q5ifd>üffe
9#ad)t unb $mfd)aft gewadtfen, ijt gleich
fam bas SKiefenafter gefommen. Da baben
rud&fofe unb ungelebrte &ufe in ber Strebe
regieret, beren einige nur um t)te ©(reiche
Der Dtom. £ird)e unbOtecbtSwiffetifcbaft et*
wasgewugt.
-46. hierauf finb bte Dominicaner unb
graneifeaner aufkommen: t>kf als fte ber
&ifcl)offe Ueppigfeit unb Üvetdbf&um faben,
unb bas rud)lofe 2Befent>erabfd)eueten, b<V
bm fie ein mäßiger £eben angeff eilet, unb
ftcb gleicbfam in Die ©ebranfen ber gudbt
*ingefd)loflen. 2(ber erfl bat bk Unwif*
fenbeit Aberglauben ausgebet ^)ernac&x
$a fte faben, baf? bas Stubiren in Sd)uleu
nur auf bte ÜveebtSwiflTenfcbaft ginge, weil
fcie Streitigkeiten mDvom mannen jin groß
^(nfeben unb üveiebthum brachten: fo baben j
fie bk £cute wieber ^um Stubiren bei* ©ot* i
tfggetabtbcit m jieben gefuebt, aber es nidjt
reebt angefangen. Albertus unb feines glei* j
<ben,bie betöre Ariflotelis ergeben waren, |
baben bk £ircbenlebre in 2£eitweiSbeit ju
t>erfebren angefangen. Unb biefe vierte Seit
hat nicbtanein@d)!amm,fonbern aucb©ift,
&♦ i. 9ttet)nungen, t^k offenbare ©i^en unb
Abaettere» billigen , in bk €&augelifcbe
%tünnlcm gebraut @s frnb folebe 3rr*
garten unb faifd&e Keimungen im^oma,
Scoto unb feines gleichen, ba§ Huge $b*'
ologi allezeit eine anbere, reinere unb lautere
M)rart gewünfd>et baben*
47. ttnb es mujjte einer eine fredjeSrir>
ne baben ,e ber ba leugnen wollte, baf? nid)t
eine Sßeränberung fold&er Sebre Donnotben
gewefen, ta offenbarlid) jü [eben ifr, bafj
ein Raufen fpi|ige fragen unb falfd)e
Scbltijfe in fold&en gelehrten Streitigkeiten
felbft Don benen niebt öerjTanben werben, bie
bod) über foldjer &bre alt worben. #er*
nacb werben ja ©6|enbienfte offjmbarlid)
btftatwt*, ebenn fie lehren , ba§ bas £)pjfer
berblojfenaufferlid;en $bat nach belfe: ba
fie Anrufung ber ^eiligen entfd)uibigen :
bafie leugnen, ba$ bie@ünbeni$tumfonft
burd) bm ©tauben »ergeben werben; ba fte
aus menfdj)lic()en €eremonien eine ©ewiffens*
marter mad)en : unb öiele anbere greuu'c&e
unb ljä§u'd)e ©inge mel)r (inb, überbiemaa.
erfefcre^en muß, wenn man nur bran ge^
benfet.
48. £a§t uns bemnad)bem ewigen &&U,
Q3ater unfers $&tm 3€fu €&ri|li , banfen,
ba§ er bureb W. £ut(>. ©tenf! (Sd)lammeunb
©ift wieber aus ben €oangelifc|yen ^5runn#
km hat ausgefegen, unbbk reine £e^re ber
Svird)en wieber ^erfleHen lajfem £)ef$afben
alle Summen in ber ganjen ^SBüt billig ibr
(Seußenunb Jk^en vereinigen, unbüongan^
jem^erjen^u bttmfyabtn, ba$®£)tt,m$
er in uns gewirft hat, betätige, wegen feines
^eiligen Tempels* Qtin, 0 lebenbiger unb
wahrer ®Ott, ewiger ^BaterunferSvg)grrii
3§fu €ljrifft, ©ebopffer aller Dinge unö
ber ^irc&en/iflbiefeSQ&ort unb ^Berbeip
fung : Um meines Samens willen will icb
eueb gnabig fepn: Um meinet, ja, um
meinetwillen will td)S t^un, bag id) wdjr
üerlajlert werbe* Dic& bitte id) t>on gan^
jem »bergen, baf? bu um beiner 0)re unb
um beines ^obneS willen bir auebunter uns
eine ewige ^irebe bureb bk Stimme beines
©)angeliifammleftunb um Deines SobneS,
unfers gecremigten %&u Qbxifti wiflen, ber
aud)furunS auferweefet werben, ber un^
fer Mittler unb gürfpreeber ijr, unfre £er<»
3en t>ut*c^ ben ^eiligen @ei(l regieret ba$
3t 3 wir
?2<S IV* X>oiTeöe» übet- bie Gammlungen unbigbitionteflmbeviS&yüften. 527
mir bid>wajHWtiganruffen,unb bir leiten,
ttwtö Dir gefallig ifi
49. fKegtcre aucr) ba^ (^tubiren ber Sely.
re, unb leite unb erfyalte bw g>oltcei?err unb
ftce 3ud)t> bie eine .gerberge beiuer 3vircl)e
unb aller (^tubten ffab. 2Da bu bas menfcb*
fidje @efd)led)t barum erfcbaffen, baf? bu
Don ben ^enfcben ernannt unb ange>
tuffen merbeft, barumbubicbaud)infla*
ren gekniffen geoflfenbaret baff: fo lag bod)
triefe Raufen nicbt ausgerottet merben ,uu>
(er melden beine£e(jre erfcballet.tlnb meif bein
©obn, unfer £€rr 3€fuS Qtljriftus, ba er fei>
nen^obe^ampf antreten wollte,für uns gebe«»
fenljat: ^eilige fte, %$ater, inber3Ba()r*
fjeif , bein 2Bort tjt bie ÖBaW&eif : fo
jag um biefes unfern $o\)m\*tkftcv$ gurbit*
femillen, $u melcber mir unfer (53^b^t unb
gießen fügen, beine 2e(jre allezeit unter bem
tnenfcblidjen ©efcr)led)te leuebten unb uns
leiten, <§5o Ijaben mir auefc £utl)erum j!e$
boren beten, unb unter foldjem ®tbet
ift aud) feine @eele aus bem flerblid)en £ei*
befanft gerieben, baer ba$63* 3^ fei*
■m$ öfters erlebet l>atte.
<o* S)ie Sftad)Fommen Ijaben t>iel$ftertv
Rieben feiner ©elebrfamfeit femol als feiner
©otteSfurcbt, £r Ijat M)tfebr iften anf^
geben, barinnen er bk ben ^enfd)en not|iV
ge unb fjeilfame Se&rc (fo bie frommen @ee*
ien t>on ber 33ujfe, ©lauben unbmabren
5rüdjtenbe$ ©laubeng, $om©ebraud)ber
^acramenten,ttomUnterfdjeib bes ©efe£e?
unb §Dan9eIii,inaleid)enüomUnterf$eib beö
@>angelü unbber^Beltmeisfyeit, t>em£fnfe*
l)en besmeltlicben obrigfeitlicben^tcmbe^unb
benn üonbenfürnebmjlen^rtiMn ber Seljre,
fo in ber ^irebe fei>n muf , unterrid)tet,) t>er*
faffet Ijat, $ernacb l)at er Streitfcbriften
fyinmgef bau , barinnen er Diele ben ^enfeben
fcbablicbe 3rrtf)ftmer miberlegetfjat* @rbat
aud) 2iu6leguns£fcf>riftcn iinb wU ©tfla*
rungen iiber propfyetifcbe - unb apoftolifebe
^ücber berausgegeben , barinnen er, felbj!
nacb ber SBioerfacber 35e£ enntniß, alles über*
troffen bat, mas fcon fo! eben Wuölegungen \u
mate gefel)en morben.
sh ©af? nun bas groffe QkrbferfTe feon,
ernennen alle fromme #et$en* Unter bie*
fen Werfen aber ift aueb billig wegen be$
9?u|en6 unb beraube mit ju reebnen, bie
£)olmctfd)ung beS Eilten unb ^Reuen ^efto
ments, bie fo beutlid) ift, ba§ aud) ba$
£>eutfd>e fef bfr eine5ltt^!egung ab^tbm Um ;
roelcbe aber gleid)mol niebt bloß unb faljl
ijt, fonbern furfrefflid)e ^nmetfungen mit
unter, unb ben 3nnbalt t>on einem ;et?ert
(gtucl obenan l)M, bc&mi) nid)t allein bie
^umma ber (jimmlifdxn £ef>vc gejeiget^
fonbern auefe bk £efer \>on ber $frt ber üvebe
beriebtet merben, baf? fromme ^)er^en ge^
miffe geugntfle ber £el)i'e au$ ben uueflett
felbft nehmen fonnen, $)enn gutfeeru^ W
nid)t gewollt , Dag mir bet) feinen (gc&nftert
jle&en bleiben , fonbern $at aller ©emüt^ei:
ju benO.uellen felber führen möllern (frfyat
begehret, bag man bie(^fimme@;Otfeöl)6*
ren follte , unb ba§ baburd) ber mal)re
©laube unb ba£©ebet entumbet mürbe, ba^
mit man ©Ott red>t preifen fonnte, unb Die*
le §*rben bc^emigen^eben^ mürben!
^2« ©iefe 9}?ei)nung unb fo groffe Arbeit
mu§ man billig banfbarlid) rühmen unb mm
Krempel erjeblen, bagmiraud), ein/eberin
feinem 3)caa|?, bie^ird)e mu'eren unö befleiß
ftgen. £)enn mfbiefe jmo <5nbpecfe if!
baß ganje £eben,unb alleö kubieren unb
^ornebmen barinnen^ornebmlicb ni richten :
1) ba§ man ®Ottt$ @(jre toerberrlicbe;
a) baß man ber 0rcbe nu|e* ^un beren
einem Paulus Tagt: %$ßt alle^ ^u (30t*
te^ ^()re, Q^on bem anbern ber 122. $f. btf^
M um ben Jric^en 3erufafem^ Utib mirb
bie fd;6«e ^erbeijTuna in eben bem ^falm
§in|«^
?28 w) £♦ Wl IWeUncfyt. Sufcfrvtfc über öen bvittm Hat. Witttnb. Zfytil 529
himugefüget: ©af bie, fo bte5virc|)e Heben, t^ecfonm ber ®ottfjeir, fo im ©rcöon'o t>ort
<ak r^im ww^n ^t?fe 1 0}eucafarien, Srenao, (fufebio üon 3>alafjM
na, ben ^BafxJtu^ anjeud&t befwblicr) ftnb,
lefem
[ig unb~glücHid) fepn werben, ©tefe
()immf ifd)e 23efe&lSworte unb ^Be^eijfungen
fönen aüe lochen , bag fte bte M)tt ber
£ir#e red)t lernen, bte ©iener be* ew
aem'unb (jetlfame£e&rer lieben, -unb allen
gfeif? unb (Sorgfalt bafyn anwenben, b$
bte wa&re £el>re atiöciebrettet unb ber rechten
£irdx £infrad)t erhalten werbe, ©eljab
bic^mof)!, lieber £efer ! Wittenberg ben
.1. 3un, 154^
fdjrtft an •£*«♦ Wbu$t, SWarg*
trafen &u SBranbcn&wg, welcbe bor bem
brittenßateinifcf;en?[Bittenberöif^en
S^eilberfffierfegutjeriitt
ftnben,
ttnbje^o juerfl in* £>ewfd)e fi6erfe|t wor&ett.
©em©urd)l. Surften unb #errn, £etn»
2Ubmt>ten, ^arajrafen in Q3ranberi*
bürg, #erjogen ju^reufifcn, ^ommern k.
Burggrafen in Nürnberg, meinem gna*
bigften £>errn, rounfcbt Q3l)tfipp befand)'
t§m$til unb©nabe*
1.
gs giebt biet wic&tige Urfadjen, warum
' es in ber ^irdjen feftr nü^lidj ift, bctf?
auf ebrisfritlidbe QSerorbnung unb in cf*
fernliegen SDentma&len Seugnnje unb 2fa&
legungen üon glaubwurbigen anfeljnlidxn
StotoribuS erhalten, unb auf bte 2Ra$Fom*
men gebracht werben, barnacf) fte glauben,
unb in il)rem©fauben beftarfet werben Fon*
nem £)enn ber @o(jn (&Öt tes will, baf? bie
(Starfen unb ©eierten ben @d>wad&en
ßelfe», wie gerieben ftetjet: £Senn bu bidj
befeljret &aff, fo ft'arFe beine SBntber. Unb
es freuen fiel) alle goftfelige ^erjen in ber
.SvtrcfK, wenn pe bie alten Seuptjje wnbrei;
2, tOian ftefjet abet, bag bie 3vireC)entw
fteljer, fo.in ber @tabt Aferanbria, ۊfarea
unb ^nfiüdjia-gelebrt haben, groffen jleig
angewanbt, bie (Triften berer, bie beräpo*
ftel freue 3ünger gewefen, woftl aufgeben.
211s aber in felben Orten mutwillige bofe
^opjfe bie^ird)en, burd) uneinige Stemm*
gen, jerrijfen unb ©£>f tes Strafe jugejqgen,
ftnb enbficb barbarifcfce Golfer eingebrochen,
unb (jaben fowol hie ^ird)en als bieSBüdjer
ausgerottet» 3« Europa Ijaf man ftd) ntc^t
fo bekümmert, alte ©djriften auöiufucben
unb ^u bema^rem ©od) lafiet- um ®£)tt
banden, burd)bejTen©üteesgefcr>e^en, üa$
m nocb emige,e obmol geringe unb mangels
(>afte ©tucfe übrig Üben , Ue frommen
»Öer^en bod) fef)r lieb fmb* £)a wir a|er
über Ue ^ad[)la§igfcit ber alten Seiten fla*
gen, fo laffet uns befto ftei§iger c>me tele*
gungen unb Q5ud)er jufammen fuc&en, unb
baruber Ijalten ; barinnen armen mib einzelnen)
^erfonen burc& ber Könige unb Surften
©ottfetigfeit unb ^ilbff)afigfeit unter bk
Slrme gegriffen merben feilte* 2(ber meni^
fuc^en gerinnen als mifbe Serien gelobt j«
merben»
3. Qb aber ml Riebet) nfd&t unfugftd) über
ber ^irrbenülegierer ^ac^lagigf eit noc^ mel>*
rereS geftagt werben Eonnte, bav<m$ nac^ge*
f)enbs t!nwi§en^eit entftanben,. unb mkf)t$
groffe 3rrtl)ümer unter ben beuten giftet
Ijati fb ift bocJ5 &ter bie 3«öenb nod) an
etwas notbwenbigers ^u erinnern. &>ena
biel fübne^ute verwerfen alle Auslegungen,
unb fc^repen : t^an folle allein bie Ott eilen
lefen, nemlid) bie propbetifd)en unb ap ofto*
lifcben @d)rtffen, weil fte nid}t nur He&an*
ie ^irc()eniel)re enthalten, fonbern mty beut/
?3o IV, 5iifd;rifcen über bie Sammlungen uno ftbitionts Äußert Sc^rifren» 531
ltd) fmb, unfcnid)tsraVbafteS in fk& bau-
ten. Unb ift es an bem, fca§, wie man faßt,
bie £uiell<w Iiebltd&er fcbmecfen, unb aud)
ein Dejferer ^SepfaU unb ©raube fcatmrd) im
«t>e^en , fowol aud) ein brünfftger <55ebct
enthebet, wenn man (Softes ©timme b&*
ret, als wenn 3ftenfcbenauSlegungen gelefen
werben, weldjenman aucbnicbt einmal glau*
ben muß, wenn fie nid)t mit be« Ctuel*
len ubereinftimmen ; tymatf) fmb aucb
Diel alte unb neue Auslegungen fo falfcb, ba§
man fte billig am ber Svircbe wegtbun fönte«
4. Unb bier mu§ man gegeben, ba§ ber*
weaene unb ungelebrte Ausleger biüi$ ju be*
frrafen fepn , als weld)e ^k propbe/ifcben
unb apoftolifdjen ©djriften nidbt erläutert,
fonbern mit £otb unb itnffatt> uberfcbftttet
baben. Unb ift bei) berfelben Auslegung nicbt
nur ber $ebl, ba§ ber $uf? anbers gebt, als t)k
€itber Hingt, wie man Don ben geblern im
^anjen faaf : fonbern es fmb gar ba&licbe
unb fcbciblidje Srrtbftmer mit untergelaufen.
£>rigenes, 3:bomas, unb Diele, t>k ibnen fol>
gen, treffen es im^aulo ganj unb gar nid)t.
Augufn'nus ift gefdbicfter ; aber \vk Diel bat
er aud) in Auslegung ber^falmen Derfeben,
weil er ber #ebräifcben (Sprache nid;t tun*
big gewefen.
if, £>b es aber nun gleicb Diel ungelebrte
Ausleger gegeben, nod) gibt unb geben wirb,
unb bie©elebrten aud) mand)mal felber feb>
len: fo ifl bod) nicbt alle Auslegung aus ber
S\ird)en wegjutbun , eben vok um ber bofen
Aerjte unb Cuacffalber willen t>te ganje
Armeijtunft ober gelebrte unb reblid)e Aerj'
te nicbt in verwerfen finb. Wem muf? nur
t)k ^flicbt eines fluSlegerS unb Ue ©renken
ber Auslegung DerfTeben, unb unter ben Aus*
legem eine £Babl balten, unb bei; einer Aus*
(egung Dornebmlicbaufjweijerlepfeben, nenv
lieb 0 baf? fie bes AutoriS Vertrag erldti'
terc, unb 2) tk €if larung m $3efennfnif?
beS rechten ©laubens, unb ein nü|lid)es geug#
nif? auf'Ut Sftadjfommen fein ©er Aus*
leger muf? nicbt fpielen, wie^eraclibes^on*
ticus unb feines gleiten, \^kau^ ben#o>
merifeben ©öttern©<nge in berSftaturfunfl
machen, ^an muf allerbings mutwillige
ßopffe inne balten, unb beftänbig über bk*
fen Regeln balten : 3£enn jemanb ein anber
<£Dangelium lel)ret, ber fep Derf!ud)t! Unb
mt an t>k Dvomer gefd)rieben ffebet: ©ie
Auslegung fev bem ©lauben abnlidj. Unt>
was $etrus gebeut: ©0 /emanb rebet, ba§
er es rebe als ©Dtfes <$ßm.
6, ^s tjr aber Aar, bafj ha$ 5(mt, bas
€bangeliüm ju lebren, anfangs gleicb tK)n
©Ott eingefe^tworben, t>a bk erjlen Altern
na* bem 5all wieber angenommen werben,
unb Uc SSerbeiffiiug funb ^mä^tt war;
unb ba§ btefe^ bobe5lmt, baburd)©^?:
eine ewige ^ircbegefammlet wirb, auf gott^
liebe ^eife unter tm Stofcben erbalten
werbe, wie an bie €p b^ öefebrieben (lebt,
ba biefer^prueb erflaret wirb: ©er ©ob«
W im Dved)ten bes ewigen Katers , unb
gibt ben $ftenfcben ©aben. ©ie ^"irebe ifl
bureb tik ©timme ber ^erbeiflung Dom
@obw ©DtteS genüget worben: wo \>k
verloren gebt/ ba mu| hk ^irebe Derloren
geben. $ernacb erbieten fret;e unb berum>
febweifenbe ©emütber aüerbanb ©otter unb
©ottesbienfle, wk beleben #ei)ben gefcbe<»
ben ; unb fold&e ©cbwdrmerepen tuibt ber
Teufel immer weiter, baß er ©Ott fd)dnbe
unb tk arme menfd)lid>e Statur betbore unb
berumfübre* ©aber baben anbre t^k Q3e^
nus, anbre ben 23accbuS, anbere anbre Unge*
beuer/ bie icb nid)t er^eblen will, auSgebecfet»
7. ©ag nun biefes niebt gefebebe, fpriebt
Paulus, umbet ®Ott bas Zifytbte ^t>an*
gelii in ber Zirpen an , unb ld§t es nid)f
ausgeben, uubumbet c$bi$Mikmvkbtv<m,
bag nic^t bie fcf)t\>ei)ei>ben ©emutber gleicb^
fam
^2 ") &• P^tf * tn'efanc^t> Sufl-^cifcen über bin btitten g,gr, VQittenb. Zbeil $$
fam Don £8inbett falfdjer Sttepnunaen um*
getrieben »erbe», unb oom wahren ©£)ff
abweichen.
8. £s mu§ aber em Wiener bes €pange*
lü feine neue Sebre aufbringen, mie £>rp&e*
uS, 9tuma unb^eftobuS; fonbern bas Pon
©Ott übergebene^Bort treulich, fleißig unb
flüglid) bewabren: nod) ungelegt fe»n,unb
baffelbe Dem 3$ül£ orbentlid) unb auf eine
fofebe 2lrt, bk mm £ebren erforbert wirb
unb notljig »ff** ertragen, unb bie gdl*
febungen wiberlegen. £>iefe Siebten leget
fpauius einem Wiener beS(£pangelii bei), ba er
i^im.4,13. fpridjt : %a\te an mit lefen, teilen
unb lebten. Er beiffet mit lefen anfangen. 3n
ber SKecbenfunff fangen wir nidjt mit lefen
an: fonbern bie ^atur felbft lebret bas^cuV
len, unb wir bringen ;ur £unff bk nmürli'
eben ©runbfdfce. ©fö fann man aue'o pon
erobern Äffen fagen, bie auf beweis an*
f ommen. 2lber baß Eoangelium iff ganj
cnbers bierinnen, als bk ^elf Weisheit. &)ie
@rfenntni§ ber göttlichen sSerbeiffung , ber
©nabe unb Q3erfobmmg burd) ben @o(jn,
? ommt nid)t mit uns auf bie 2BeJt ; fonbern
bi§ 2Bor t ber <2krbeiffung iff ein Üvariffc&luf?,
foaus bem ewigen Ö\atb ber©ottbeit()erpDp
fommt, unb aufgejeiebnet iff bureb bie SSd*
ter, ^ropbeten unb 2(poffel, unb welchen
bene3eugnijfe©Otte^nem(icb5(ufern)ecfung
tobter ^erfonen unb anbre 3)iiraf el , beffd*
tiget baben. ©a- nun bie Äircfce bureb fold)
3Bort genüget unbgefammlet werben mu§:
fo ftebet ein jebet , ba§ man pom £efen am
fangen muffe» 3ff alfo baS erffe unb für/
nebmffe 2lmt eines &brerS in ber ^irdje, bem
33olf bie propbetifeben unb apoffolifcl)en
$3üd)er pon ^Bort ju 2Bort Pormlefen.
9, Es gebeut aber Paulus and), baf? man
feljre unb tröffe. Stos ftnb ©tuefe eines
Auslegers. SBenn niebts als ein bfoj? frn*
bifdxs £efen gefdjdbe, mürben piel wenigere
ilutl?eri Schriften 14» ZtyiU
perffeljen, was bamtf abgefeljen wäre.
SMrum bat ©Ott niebt aDein gewollt, ba§
wir bk 33üdjer Odttett, fonbern audb, ba$
bie Stimme bes ?fmts ginge, ba§ bk Un*
wiffenben belebret würben. Qlifo muf? ein
Ausleger ben^ern ber Sebre, aus ben pro*
pbetifeben unb apoffolifcben Triften m*
lammen mfeßt , im (Sinne unb por klugen
baben: begbalben btValt^irdx ©faubens*
befenntniffe aufgefegt Dat. ^r mu§ fernec
bk (Spracbe Perffeben, er muß auf bie Per*
fdnebnen @tucf e ber Sel)re ad)t fyabm , ©e^
fe| unb ^öangelium, bk 'SBelfflugbeit unb
bie ber ^irdxn eigene Sef>re f lüglicj) unter*
febe^ben, unb fel)en, wobin es mit jtbem
&utf ber £el)W abu'elen muffe. Sftdcbff
bem mug er bie ©rammatica ober@pracr>*
funff, unb bk Q3ernunft^ unb <^cblu§funff
perffeben, aud) in 33u|?> unb ©ebetübun^
gen erfahren fei;n:e er mug ein £icbt bt$
©laubens im ©emütbe baben. ©n fold)ec
£efer wirb wiffen, wat auslegen unb lefjren
fep, unb \)ok man ben Einfältigen ein^tücf
ber £eljre nadb bem anbern portragen muffe:
wirb mandjmal etwas pon ber Üvebart, Port
ber Crbnung ber (Btücfe ber £ebre einffief^
fen laffen. ©enn niemanb f ann reebt gelel)^
ret werben, wenn man t'bm nid&t Drbnunö
Porleget. €r wirb bißmikn aud) erklären,
was gemeine X>inge finb, unb bk gemeinen
2(rtenoon ben befonbern&rtenunterfcbeiDen.
10. 3ulianus fjatte ben (Sptucb gelefen:
2Ber bir ben fKocf nimmt, bem lag aueb ben
SOtaf el, 2uc. 6, 26. $kt baebre er, ginge ba$
ganjebürgerl. Regiment ober &taat mgrun*
be, es würbe ber Unferfcbeib eigentbümlidxr
©üter über ben^aufen geworfen, nnb aüe©e>
riebte unb recl)tmdgige (Strafen aufgeboben-
@olcbe(Scrupel wirb ein f luger&usfeger anf*
lofen,unb als ein gefdjicf ter^Seiffer ben gul)o#
rerauf ben recbfen©runb weifen, €r mu§^ei^
gen, ba$ bas gpangeiium Pon bem Zkl)t in
£t ben
f34 !V. Sufcfmfccn über fcte Sammlungen unö£&monesllutberi Schriften. ^
ben #er;en unb von ber ewigen ©ered)ti> i
fejt prebige; attfferlicb ober alle weltliche j
©uter frei; braueben laflfe , als ©peife unb |
$%wt «s e.€r mug erklären, it>a^ ber weit*
\\ü)t unb burgerlicbe (Stanb unb Dbrigfeit
fei;, unb bie (Selbft* unb eigene £Kac^e t>on
Der Obrigkeit , bk ©£)ft eingefe^t fyat unb
billiget, untet#eiben.
ii. ob alfo nun ein Ausleger tt>ol feine
neue£eljre macljt, fo ^at er boeb ein (joeb unb
tt)icbtia 3Berf auf fieb, b$ er bie ganje bimm*
lifd;e £ef)re t>erffef>en unb im (ginne baben,
unb barnacb urteilen muß , weldje (Stucf e
jufammen geboren unb bei; einanber bleiben,
unb welcbe bagegen von einanber gefebteben
werben muffen : er benf t alfo, n?ie er alles befi*
nire unb tfyeile, tt>as aus jebem (Stucf burdj
einen guten (Schlug herzuleiten feo,unb wiber*
leget bie ^aufd)ereoen unbfalfdjen (Scblujfe,
fo-bie Einfältigen mit einem (Schein berücf en.
12. Es Jijl £ E. ein „Einfältiger: 3m 2(n>
fang mar ba$ ^XBort. ©er mug beim
gleid) unteroc&tet werben, bag baS^Bort
|ier fo viel bebeute als ^erfon, nemlid) ben
(Soljn ©£>ttes, ber anberweit bas Q3ilb bes
ewigen Katers Ijeigf. Unb warum bem E<
benbilb beS Sßafers ber xftame 2£ort geege*
ben werbe, mug er, fo viel fiel) u;un lagt,
€f)rifttid) unt> befebeiben jeigen.
13. £)rigeneslaSin^aulo: 9?un wirb bie
©erecbtigfeit©£>tfes offenbaret oljne ©efe£.
Erwunbert ftcb, was Paulus meone, Mk
io.©ebote fo oft in benapofiolifcben(Scbrif>
fenwieberfyolf werben; barum bietet er eine
frembe Auslegung , bk ganj ungereimt mr
<§ad)t ifi Ein gottfeliger unb fluger 2(usv
leger aber wirb wifien, bag aus einem ein*
jigen unb mangelhaften (Sprucb niebts ju
nehmen: fonbern wirb bk ganje Seljre^au*
li jufammen betrachten, unb alle (Stitcf e fei*
ner Qlb^anblung burd>gefjen unb vergleidjen,
bag er bm rechten Qkrjtanb ^erau^ jielje,
nemlid) bm : £>a§ bie Vergebung ber (Sun*
ben gegeben, unb bk ©laubigen angenom*
men werben, um bes Mittlers willen, aus
©naben, nid)t aber um beS ©efe^eS willen,
14. Ob aber nun wol ber QSerftanb bei;
(Spracbe , bk (SpracbwijTenfcljaft unö
(Scftlugfunftfreolicb t>iel tljut bei; einem 5lusV
leger: fo wirb bod) DiefeQCBeisfyeit viel jTär*
!er bureb bk waljren Uebungen ber 33ujfe,
bes©laubens, bes©ebets, ber Hoffnung :c,
brum bat Paulus ju ben^>fiic&ten bes 2ius*
legers fyinmgetljan, ba§ er mit foldjen ;£*&
(Tungen, bie im Evangelio vorgetragen wer*
ben, fid) unb anbere aufriebte. ©enn es i(l
nid)t genug, bie Qiftotk unb ©laubenslelv
ren m wiffen, man mü§ aud) wiffen,ju m$
vor einem Enbe bk Sebre anniwenben. Eö
wirb bie (günbe üerbammt, -unb ber ^ocbjl
gerechte unb groffe gorn ÖCtteS gejeiget:
§s wirb aber aueb bk fürtreff lidbe (Stimme
beS Eüangelii vorgetragen, welcbes eine Q3er^
beijfung ber@nabe ifr, bk um beS^ittler^
willen verlieben wirb, SOßenn man nun ben
3£ilfen (30ttt$ in biefen 3krbeiffungen
red;t erfannt: fo mu§ manaud; ^©O1^
naben, unb im Vertrauen auf ben Mittler
alles ®utt bitten unb Ijoffen. ©ureb fold;e
Uebungen lernen wir niebt nur bk ^Bcrbeif^
fungen verfielen, fonbern erfahren aueb, üa$
bat ®tbtt im geringen niebt vergebens feij,
15- ^eil benn &£>tt will, ba$ niebt al>
lein btn gu^orern bureb bk (Stimme beä
5(mts bk propbetifeben unb apojMifcbeti
@d>riften vorgelefen, fonbern aueb bk 2ebr*
frücfe ge^eiget unb bk falfdje £et)ren voi*
berlegt werben : fo tfr es flar, ba§ bk ?Iu^
legung notbwenbig fep. ©ie mug aber frei;*
lieb eine 3ungerinbeS göttlichen 2Borts fepn,
feine neue^epnungen beefen, ober eine neue
2lrt ber ^ebre Hebten ; fonbern als eine treue
(Sprad)fuml t>k reebte Sttepnung gottlid;er
:2Kebeforf<$en, unb geigen, bag man barin*
neu
f3<5 u) 2X P Wipp tTJctancfcr. Sufcferifc übet* öen dritten £at. Witt enb. £betl. 537
nen ®£>tteS Rillen ernennen muffe, unb
ba§ tHtrd)@rfenntui§ be$ gottlid)en2Biüeng
Die ©emütber jum ©ebef, ©tauben unb£#
nung angetrieben. werben muffen.
16. ©n Ausleger lebtet, baß fc>a$ EPort
biet fo Diel beiffe afe Werfen: 3m Anfang
war bas ^JBort. Unb ba fiebtf man, ba§
mu§ man ibret Äußerung ftatt geben unb
geboreben: fo maffen ftc6 bie '1>ab|Jean,
bajj fte baö gotfu'c&e 2Bcrt auflegen mueb*
ten, unb geben t>or, man muffe wt&däp
m ber Äircbe bat bie pabflücbe iDtocbt gtof
fofebe Auslegung mit tuc&t igen S^ugmffen ! gemacht, unb Diei3ritbumerunb@otte8bien^
befraftiget werbe, ©rünbet ftcf) alfo Der ''
©taube, fo ben^obn ©CtteS anrufet, nidbt
auf Des Auslegers Anfeben, fonbern felbffauf
bat uns geoffenbarte SBort ©Ottes\
17. #ier aber bat man bobeUrfadje, bk
gottlofe Jrecbbeit unb ©otteSftürmung bie*
kr in bem Raufen, fo Den tarnen ber ^tV
d)e fubren, m bejammern, bie bem gottlicben
<3I>ort frembe ^epnungen angebietet baben.
sjMagiuS bebieltbesApoj?etö2Borte: 2Bir
werben burd) bm ©tauben feiig ; aber bk
©nabe fyt§ ibm eine £ebre beS @efe£eS, weif
fie aueb eine ©abe unb ©eftbenf ©OfteS an ibr um ber £obeit bes (Staubet willen fol
uns ift; unb bicfjtete et babty: Qü^lm*
feben wrbienten bie ^craebung ber ©ünben,
unb würben burd) folebe md§ igeguebt be^@e#
fe^es gereebt babureb et; bie 2Bobltljaten
De$@obne$©Ofte$ übet ben Raufen watf.
Unb man mi^ , bo$ bk ©nabe bem ©efefc
in apoflolifcben ©ebtiften entgegen gefegt
werbe, unb eine QSerfoljnmig umfonftfep,
bk wegen bes @obnes" ®£>ttt$ gefebiebet;
wk an feinem Ort mit mebrermgefagt wirb-
18. £)ergleidjen ^erfdlfcbungen f onnen
Diel anzogen werben. Unb baben e$ bk
^abfte bierinnen febr arg getrieben, bk ibre
fte gegiftet, unb wirb fte nod) giften an be*
nen, bk biefe nxltlicbe <Sßttefyit mebr a§*
ten, als t)ae (Süangelium unb to wabre©e*
bot ©£>ttes\e
19. £s muffen aber fromme £er$en bitii$
einen Unterfcbeib macben lernen jwifeben
we!tud)eniperrfd)aften unb bem £>ienfr be*
§t>angelii. Unb obgleich in ber £ircbe ©e*
r;d)te bUibcn muffen : fo ift bod) ;u wiffen,
Da§ in Auslegung ber febre bes hangeln
bk Üvid)ter Weber eine f oniglicbe nod) weit*
lieber üu'd)ter^acbt baben, nemlieb ba$ man
gen muffe. 2£abre Auslegung, ober ein ge'
fdbiefres unbrid)tigesUrtbeil, ijt freolieb eine
göttliche ®abc , baju man ©elebrfamfeit nw
tbig bat : bod) muf man babei) feinen gott*
lofen, ober mit Sftepnungen, bk gar niebt
jum ^öangelio flimmen , beworfen (ginn
baben; fonbern Dielmebr einen foldjen, ber
um bie Uebungen ber Q3uffe unb be^ ®tbtt$
whjt, unb t)on ^)af , ^brgeij unb Dergfei*
cbenÖemutbsfran^eiten, fo bae Uctt)ei( t>m^
bern, ferne fei;.
20. 3m ^ribentin. Conciu'o bat man mit
febreef Heben SOßorten einen (^d)lu§ gemalt,
Auslegungen mit ben krempeln Der Könige : fo ben^5ann abbonnert wiDer bk, fo ta leb
belaufet baben. ^enn vok inüveic&enunb i ren: ba§ einer, ber 55uffe tbut- niebf jmw
^}errfcbaften Könige Sttaebt baben, bk ©e^ | fein burfe, ob er ju ©naben angenommen
fefee auflegen, unb einige ©tücfe ba^u ju I werbe, fonbern welmebr bem Jweifel in 2(ngff
tbun ober wegmnebmen, 4Mb man wegen ; wiberfteben unb berauefdmpjfen, unb im
ber ^)obeit, welcber ®£tt gnac^t gegeben
bat, ©efefce mmaeben, ju^rbaltung ber
QMicep unb bc$ buefiedi^en Dveaiment^, fo
©lauben fcetf fyalttn, baß man m ©naben
.angenommen werbe. ^)aS €onct(ium ge*
beut Dagegen, ba$ bk £eute in gweifei be/
Ä f a Darren
?38 IV. 3ufd?rifteri über bie Sammlungen unb ÜZbitiome Ümbcri @cf>riften. ^39
fjarren foUen , unb legt (SalomonS (gprud)
barauf aus: £)er Sftenfcb wi§ nicf)t, ob er
Siebe ober Qofti* vt>crtl> fet;.
2l liefet: 3r_rtbum bes €onctlii (Ktrjet
bte furnefymffe unb eigentliche £e^re bes
£t>angelii, benimmt gottfeligen Qwytn ben
§roft unt) vertilget baS©ebet. Unb gletcb*
wol 6ateö bemConcilio an©elebrfamFeit nicftt
gefeblet. Aber bte 3ttoncbe, bk ibrSfBafw be*
laubert , meinen , fte faben bas £icl)t ber
3Babrbeit, weil bes Sttenfcben #erj burcb
MturlicfjeS Urteil zweifelt, ob es &Ott gefall
le ; jumal wenn es ft'ebet, baf? bitte elenbe Sfta*
tut Doller groffen Sommer unb otogen fei).
^Sijtaber barum eben bk gottlici>eQ3erbeif*
fung gegeben worben, ba§ fte biefem ^JBafjn
entgegen gefegt werbe, unbber3Btlle @Ot*
fes benen, bie Q3uffe tbun, nti>t befannt fei>
22. 2Basijf jwifcben ber^irclje unb ben
$epben ttor ein Unterfcbeib, wenn man im*
mer in allem zweifeln muß, wenn man bk
QSerbeiffung wegwirft, tmb ftets bk
(Stimme beS ©efefceS boret? Unb faffdbet
bas £oncilium nicbt allein (^alomons 3Bor>
fe, fonbern ridjtet aucb bte ganje £ebre üon
ber @erecbtigfeit bes ©laubens ^u grunbe.
23. 2Benn fte nun folcJje voibev bas <£&
ängelium laufenbe Auflegungen wollen an*
genommen Ijaben, wk baß, m$ in w\tli<
djen Üveicben gerietet wirb, wegen ber f&
niglicben #obeit: was fcor ein Bubenfh'tcf
fommt ba niebt berauS? Unb icb konnte nocl)
Diel bergleicben Krempel beibringen : bk?
fes aber ftabe icb nurangefübret, ba§ jmtV
feben bem ©ericjjt unb Urteil in weltlichen
beteten, unb in ©laubensflreitigfeiten, ber
Unterfcbeib gefeben, unb in Beurteilung ber
Auslegungen fluglicj) abgenommen werbe,
was mit ben£luellen ubereinfomme ober nicf)t
24. ®ie weltlichen Üvebner lehren &ief, wk
im weltlichen Regiment bk (Stimme M®e*
jefces unb bes Üvic^ter^ tinaxibtt gleicO fet;n
muffe, unb £)emoflbenes • fufjret (Colons
febr billigen ©pruef) an : ©af?, wenn bie
^unrfdlfdber am Seben gejtraft werben, bk
üielmebr (Strafe M'bienfen, welche auSfm*
nen,wiebie©efe£egefdlfcbet werben. Unb
es ifl an bem, ba§ es ein ungerecht unb ber
bürgerlichen ©emeinbee lyotyft nac^t^eilt'g
Stoigfet;, ©efe^e ju falfcben. Aber es ifl
unausfpredblicl), \x>k ml bol>er unb fc^ablM
c&er baß Sßubenpucf fep , gottli^e ©ebote
^u üeranbern, ®&tt babureb ju febanben,
bk ©emittier ber ^enfe^en üon ber ^rf ennt»
nig beS wahren ©OtfeSju üerfubren, ju ge*>
bieten, ba$ erbiebtete ©t>tter angeruffen wer*
ben, tok bk >$e\)bm immer neue ®ottbtikn
erbacljten, unb baß Sßol! nun Diele bunber^
3af)r ^)tilfe Don tobten TO^enfcben begehret,
unb bk 'Üftoncbe immer neue Zeremonien
aufvjebtacbt baben.
2^®arum mttg man mit (joebffem ^leig
aufbm reebten^erftanb feben, unb brubec
galten ; welcbes aueb barum be(!o forgfalti*
ger unb fleißiger m tbun if!, weil bie^acly
fommenfcI)aftin Beurteilung bieler (Stret*
tigfeiten auf bk Auslegungen ber ^otfalj*
ren, als aufber^irebenfeefenntniffe unb
Urtbetle, ftebet. ©arum mu§ hk Ausle*
gung wabrbaftig, beutlicb, !lar, of>ne 3wei)#
bcutio>Uit feon, ba§ fte bie^Racb^ommenalS
ein wabt'bcifttg Q3efenntniß unterrichte unb
jidrfe.
26. £)rum if^ es gut , baf? wir Sutberi
AuSlegebucber (jaben, weil fte nid)t nur bk
prppbefifcben unb apoflolifcben ^ücber er*
flaren, fonbern aueb feine $3efennfni§ üon
ber ganzen £cf>re ber ^ireben in ffcb fafien.
&mn was^er bor ein gefd)icfter Ausleger
gewefen , fonnen bk klugen leiebt ermeffen,
fonberlic^ wenn fte anbre Auslegungen bage*
gen Ijaltm. 3cl) erinnere mieb , bafj @ras*
mus 3f\oterobamttS bobe ju fagen pflegen:
& fei; fein gefeitere* unb beflerer Ausle*
gep
f 40 n) 2>* P W* XYlcland)t. 5ufd?rift über ben fcrittett £at. tPitrenb. £beil, 54*
ger unter allen, berer ©c&riftcn wir nad)
Deu ApojWn Ijaben. Unb id) babefelbjl
aueb gelegte unb anfebnlicbe Banner, bk
bie £el)re ber £ircljen wobl fcerflanben, ber*
gleichen t>on £utf>ero fagen &§ren. Unb es
tt>irb es ein /eber Rar fe&en , ber benm £efen
nur Vernunft, Sfufmerffamfett unb 9veb*
liebfeit brauebf.
27, Unb baf? id) jefco m'd&fö fage öon fei*
nem febonen £opf , 5lei§ unb ©ffubferen,
ba t'bn ©Off erweeft, bie reine te^re in ber
jftrebe wteber Ijerjujtellen : fo Ijat er infon*
berbeit Ijerrlicbe ©aben ju einem Eeljrer ge>
fabt : £in £er$, baS &or 35egierbe brannf e,
bie €(jre ©Oftes ju wrberrlicben, unb ber
ßirebe ju Wen, baß ©Off bureb ernfrli*
#es ©ebet geeljref würbe. Qür^affe bk
propfyetifcben unb apoftolifeben^ücber, unb
aller alfen Auslegungen, beffer als fein au*
berer gelefen. §r Derjrunb auf ^brdifcb
unb ©riecbifcl) , unb fonnte bk Üvebarfen
freff lieb auswief ein» €r Ijat te alfo bie^um*
ma ber £ebre aus Den Quellen gefebopffef.
Unb bie 3Bijfenfcbaften erhielten unb ftavb
ten bk Uebunaen bes@laubens unb bt$®t<
bets in vieler ©efafyr unb bocbwicbfigenSBe'
ratljungen. Unb ju biefer propljetifeben unb
apofblifcben £efung maebte er fiel) , baf? er
©O^ barinnen reben boren, unb wenn
gebejferf, unb bk ^irdbe uir Cutellen jurücf
geführt, bm Unrerfcbieb bes ©efe£es unb
(bangelit gewiefen, bk ©erec^fiafeit be£
©faubens geoffenbaref , Die 3rrtjjumer ber
M>re oon ber s35uj[e weggeräumt, bk \mfy
ren ©ot t esbienfle öon ber £eucbelet; ber ^ften*
febenfa^ungen gefcljieben, unb ben©ebrauc&
ber (Sacramenten, tik t>on ©Oft eingefe^f
fmb, gejeigef* @nblicb Ijat er SBefenntnijfe
&on allen #auptfitWen ber £el)re ans Sicbf
gefMef , bk Diee9?acb?ommen ß unf errief;*
fen unb ju bef rdftigen Dienen.
29. §r Ijat alfo in ber Biegung wiebf i>
ge 3Dinge, als ein weifer unb erfabrner^ir*
ebenregenf unb Sftacbfofger ber ^ropljefetr
unb ApojM, nicljt aber als einer," ber niebt
wijfe, wa^im gemeineuSeben üblieb ftp unb
vorfalle, abgebanbelf, unb bk 33eranlaffung
ber propbetifeben Auflegungen befraebfef,
& ftebef, auf voa$ Dor €nbjwecf fte ^u rieb^
fen, unb ju n>aö üor ^aupfjtucf en ber £eljre
alle einzelne ©fücfe ^u bringen: was junt
©efe^, unb maö^umSöangelioge^re: was
&on ber ^tre^e unb it>a$ t>on ^Belfreicf;eti
gerebef fen.
30. §)arum laff uns ©£)f f t) banfeu,
baß er aus unauöfpreeblicber ^arm^eru'gfeif
wegen feines (^obneö fieb unf er uns eineeroi*
ge ^irebe gefammlef, unb ßeljrer erweclet baf,
er feinen Tillen öernommen, aisbenn beplbabureb uns t)as £icbf bes <£mwtti fyät
feiner gofflieben ©fimme felb(! berufen
tneebte.
28. £r na^m alfo aus ber rcdjfen ^5e<*
teumng ber fKebe einen einigen unb gemif»
fen Qkrftanb, unb brachte nief)f frembe %t*
fen bes SBerftanbeS baiu. £)arum als in
Der ^irebe grojfe Sinjiernig mar, unb bk
falfeben 5lusfcbweifungen ber @cbüüebrer,
ber Aberglauben ber €anonif!en unb .«Won*
(be, unbt)erfcbiebene©6|enbien^bas giebf
bes^üangelii ganjlicb^'nunfer gebradjf baf*
(en; fo §a( er au* jottftfcm ^ifer bk Utyt
febeinen muffen; unbeü)nbiften, baf erziele
regieren unb $u ©efdffen ber ^armberu'g*
fett unb ^eilfamen^erfjeugen feiner Strebe
mad&en wolle: 2) #ernacb aueb £ufberi
Anbenfen felbfl t»anfbarlicO beobebalfen.
€« baben bk ^Racbfommen auef) bm reebf
febaffhen Bannern, €afpar ^reuu'gern,
<8ifo ^b^oboro unb ©eorg Dvorario botfy
lieb iü banfen, bureb beren Jleif/ ^retie
unb ?öemübung bkfc ^ücber heraus fom^
men* Aber t>on benfelben finb jwep, Ca*
fpar unb QSitus, furi fjinfer einanber au*
&l 3 Wem
?42 lV.SwtfWfren ubtv bk Sammlungen unb igbitiome itttfeen j6d?rtften* ^43
fciefem fJerblidjen £eben mr feiigen unb lielv
!icf)cn ©emeinfcbaft jener eroigen £ircbe
binroeggeriffen roorben, roeicf)e forool mit
anberer Arbeit in Scfjren unb @d>reiben bei*
Äirdjen nü|licb gebienet, als mit Ausgabe
tiefer 9[Ber5c ein groffeS um bie 9iad)fom*
men wrbienet Reiben. S>nn Diele mi^licbe
Auflegungen £utberi rofirben nie in ber
93ienf#en£dnbe Fommen feun, roenn fxcfte
nid)t gefammlet bdftetn
3*. £>iefe Aufgabe aber baben roir @ucb,
4oerjog Aibrecbt, meignen unb befehlen rool*
len, roeilroirroiffen, bag 3brfolcbe(Sd)cÜ$e
bei: £ird)en boebaebtet^ unb ber roabren
£ebre beS 6>angelii beftanbig mgetban fepb.
9Cßtr roiffen audj, bag £ure ©unff unb
©nabe gegen £utberum fefjr grog geroefen,
ber aueb (lud) bütroieberum geliebet, unb
@ure ^ugenb unb ©ottfeligFeit in <£iHU
tung ber ferdjen unb Sorberung ber <5tw
bten oft geprtefen bat
32/ 3>n @o(jn ©Ottes aber, ber utr
SKedjten beS eroigen Katers fyt, unb feine
5\ird)e beroabret, ruffen roir mit berulcbem
®tbct unb gleben an, bag er in biefen San*
ben ftets ein Häuflein fammlen unb. regieren
roolle, bas bk Stimme beS §t>angelii
(Jbriftlid) erfcballen lafie, mit roabrer %\<
niffung ©Ott üerebre, unb bk 3Bobnun*
gen -Der £ebre, famt gottfeligen Sollen unb
Dvegenten befebirme. ©egeben $u £Bit$en*
ber^beni.^atMW.
12) ©♦ g>^ilipp $Wan$tyon$
3uri3ttuns$fd)rift an £erjog 30-
bann griebrid) ju «Sadjfen, fo fid) oor
bem mertenSatemifcben SSittenbergtfcben
SS^eU&eftnbet/unb je|o &uerjt £)euffdj
mitgetfjeilet roirb*
£)em ©urdbfoudtf isften Surften unb £errn,
«&ewOok Srtefcriä? bem ältern^mv
furflen,4berjogen ju (^aebfen, £anbgra*
fen in ^büringen unb SÄarggrafen ju
^eiffen k. feinen gnabigffen Ferren,
rounfebe icb -&eil unb ©nabc juftor*
u
as Altertbumfubret öerfebtebene ^eug>
niffe an , baburd) gottfelige ©emiitbec
im ©lauben geftärFet roerben ', bog fie biefe
&bre, wn ©Ott unb ber ^enfdben (^elig>
Feit, allein für roabrbaften, bk ©Ott felbf*
m ber £ird)en geoffenbart unb in ben pro*
pbetifeben unb apojblifd)en ©ebriften hat
aufjeidmen laffen; alle anbete (Secten unb
£ebren aber , bk mit tm propbetifeben unb
ap<D|tolifd)en @d)riften ftreiten, für 35e*
trögeret;en anfeben,bie üom Teufel bevFom^
men unb bureb feine 2Berr>uge m bem (in*
be auSgefireuet roerben , ba$ <3£>tt berfpofr
M werbe unb wU in 3rrtbumernDer(!ricf^
te ^enfeben in beftdnbige ©otte^laflerungen,
unb baburd) gar inö eroige .^Berberben hin*
ein fallen follen. Unb ee tjr geroig x\t\$k\)M§
man biefe mancberlep S^ugniffe fteigig in Q5e^
tradu u'ebe, baju un^ fonberlidb bie £efung
ber ^ropbeten eine Anroeifung giebet; roie
roir bertiad) geigen roollen.
2. SMS erpe, ba^ öornebmlicb in bie 5(u^
gen fallt, ijt biefeö, bag ftcb ©Ott burd>un*
geroobnlicbe unb aujTerorbentlid)e gBerfe,
t>k man 9Dßunber ju nennen pfleget, bat
offenbaren, unb burd) bergleid)w $tiü)en w
erFennen geben roollen, bat ©efe£ unb bie
Sßerbeifjungen, fo er geaeben ; roarenroabr*
baftig©Otteö^ort unb feine Dvatbfcblüff^
^)enn obfd)on aud) bk Drbnung ber^atur
tin geugnig \>on ©Ott ableget, unb unöleb/
ret, ber ^Baumeifler berfelben fepe ein eroiV
geö , aflroeife^ unb urfprttnglid) gütiges %$&
fen : fo roirFet er boeb' auffer biefer Orbnun.a
noeb roaö neues, bag roir erFennen, ©Ott
Fonne auffer biefem f!d;tbacen SCBeltgebdube
nod; mebr tbun, unb er feue ber ©d;6pffer,
ber
Jll m - -, »_ - -— ' ■ ' ■ »■■-,————. „■ , ..,,- — — ■■—■- , ■- ,.- , , - —
f44 12) JDi Pfril. XYielan<f)U 5n(cfrrtft fibec fren vimen tat. VOittenb. Cfreit, f 4?
ber nacb feinem frepenSBilien fowo! biefe£>rb
tmng gemacbt unb bisber erhalte; als aud>
burd> anbete 3Ber!e ftcb offenbaren, unb auf>
fer t>er £>rbnung Der Sftatur uns Reifen kku
ne. §*s gibt bemnacbinber ^irc^e QCBunbcr^
werfe , Sie ber Teufel ntd&t nacbmad)en f ann,
als, bte Sfuferwecf ung ber lobten : bcr ©ttlfc
flahö ber Tonnen : bie ©eburt folcberSCßeibS*
perfonen, bie enthebet' fcon$?atur unfrud)t*
bar, ober öfters wegen jum ^inberjeugen
nid)t mebr gefdjicf t ftnb; bk ©eburt einer
Jungfrau: bk £r Gattung ber ^annenm
geuerofen : bk Sßorbervetf ünbigung ber
9ttonarcbien,unbänbere bergleicben. SBeil
benn ©Ott biefe SCßunbertbaten als geug*
niffe von ftcb will angefeljen baben, wie ber
#€rrfagt: £)erQSafer jeuget vonmir; fo
mu§ man fte fürwafyr anfe&en unb genau be*
tracbfcn, tiawit ber ©faube. in unfertiger*
jen gefrdrft werbe. Unb jwar Ijar ©Ctt
allen Propheten bei> t'brer ©enbung gar berr*
liebe Seugniffe gegeben. @o lief- er ben3e>
faianvben Dutcfgang bere (Tonnen feigen:
burd) ibn wirb vorberverfünbigt, wie 3e*
tufalem ftcb gegen ben 2(ffprifcben £onig
©anberib webren, unb wie bas Ö5abolonifcbe
£omgretcb unter ber Werfer ^Botmdgigfeit
fommen würbe; tfyut'amb namentlich beS
€i)ri Reibung, ber erfr bunbert Säbreber*
nacb geboren werben. £)es ^Daniels £Bun*
berwerfe jmb viel unb mancbeilep.
3. SMS andere Seugnif ifl baS 2(tter?
tbum ber £ehre. S)enn ba bas menfcblid)e ©e*
fcblecbt fonberlid) 311 bemf nbe ifr erfebaffen
worben, ba§ ©Ott bemfelben feine $Bei#
beit unb ©ütigfeit mittbeile, unb bte ^en*
fd)en auf ber anbern C^ette biefeS feinerem
fennen unb ®>Ott barüber preifen; er md)
fo off fpriebt, es feo <%it eine £ircbe ge*
wefen, würbe oudbf tmftt'g aU\tit eine £it\te
feon,wenn fte gleicl) urciner geit groß , w
anbern Htm fei;n würbe ': fo fönten wir mit
unfern ©ebanfen auf ben erjlen §fofan,g w
rücf geben. $erf ulltanus fyat gar reebt ge>
fagt : CDaS allererjle ift audbba^ wabrbaftig^
f!e. %iuh aberifi offenbar ,ba$ alle ©rieebi*
febe ^cribenten lange Seit nad) SKpfe geie>
btt; unb Fein Q3olf in ber ganzen ^eltbat
baö^ngebenfet^, m$ tton bemerken ffim*
febeu an, unb fo fort t)on Sabren ^u
3abren vorgegangen , bewabret, auögenom*
men Ut Strebe. Unb tia ®&tt über biefe
^r^blung neeb Seugniffe gegeben: fo büw
fen wir feine^weges peifetn, baf fie wabr^
baftig unb \ bit alleraltejle fepe. fe bienet
aber ju grofler@tarfungbe6 ©lauben^^ag
man wifle, man f^abc biefe £ebre, t>k man
annimmt, allzeit in ber wabreu ^ird)ege^
babt unb man rujfe ben wabren ®&tt im
©laubenan feinen <Sobn axxf^bm ük^Bti*
fe an, rok t'bn 2fbrabam, 3faac, 3«cob,
3ofepb angebetet baben ; mit ber «jf&r fagt :
5(brabam fabe meinen ^:ag unb freuetcflcb k*
4» ©a^ örtttc geugnif ijlbie ©egenein^
anberbaltung ber Sebrer. ©t'e ^)ei)ben ba<*
ben jwar ein @tücf vom ©efe| beb^lten;^
bennoeb ftnb fte g(ekb vom erjlen ©ebot er^
febreeflieb abgegangen : baben unjdbu'g viele
©otter erbiebtet unb verftorbene ^erfonen
angebetet. @ben fo grob baben fte es aud)
wiber to$ fünfte ©ebot gemaebt, inbem fte
bk fcbdnblicbe unb abfcbeulidje Q^ermifcbung
bergeflaltgebiüigef/baf fte folebe äucbütbeti
©otte^bienjl mit eingemifebet unb für ein
beitiges <2BerF ausgegeben baben. Sfturt
<jber tffö unmogb'd), öag©Ctt an einer 2e^
re, ober an einem foleben ©tenfl ftütt ©e^
fallen baben, ber feinem Rillen mwiberiff;
wieber ^ft)^. faget: ^u bifhiid)tein©oft,
bem gottlos IBefengefaüet. Qtöifö m$
meine ©cele baffet, fprid)t ©Ott. aiftifl
baS gottfid)e ©efe^ nirgend ganj an^utref*
fm, auffer in ben <&d)vi\tm ber ^ropbetett
unb .^popel. ttnb es i(i betrübt genug, baf
nacb
J4-6 iV,§ufd?t'iften über tue Sammlungen unfc flJWtionee &utfceri Q<$wftem j47
uacb tjepbnifcber 2Beife aucb unter bem £au*
fen Derjenigen, W öen tarnen ber$ird)en
fuhren, bergleid)en ^cp&ntf*e StbgStferep 0^
trieben, tterttjetöfe* , unbbie geilen £utfeunb
Q5egierben als erlaubt angefeljen unb ge*
bulbet werben.
5. £ernad> fo *t|t$ aud) offenbar , ba§ man
nad> ber #eoben Sebre nicbts wifiie fcon ber
3krbeifTung t)ec Vergebung ber (gunben
unb ber SÖerfobnuna, aud) gar nicbts t>on
einem Mittler, lleberbtß gefielen aQe^SEBetV
fen, *a§ ber menfc&Kdben ^Bä^tit, ober
ber^M)üofop!jie, verbergen fepen Uc ik>
fachen beS grojfen menfd)(idjen 0enbS; unb
ba§ fte ficb wunbern, ' wober bod)biewibri>
ge Umjtänbein ber menfcbu'$en^aturfom>
tuen. d$ bleibet wol einige (Erfenntnig beS
©efe|es, unb biefe tl>ut ben 5(uöfprud)t es
feoe ein ®£>tt, berba rid)te, unb m 23ofe
ßrafe. ©aber erfennen wir, bie 1Ü?enfeben
feoenfoerfcbaffen, ba§ fte eine ?{ebnlid)£eit
mit ®Ott baben. SBober rubret bemnad)
ein fo groffer 2Biberfprud) beö (Sinnes unb
, x&erjens, wefcbes burd) wiberwartige^jfe*
cten auf mand)erlet)!°li3eife in Bewegung ge^
brad)t wirb, niebt anbete , als vok burd)
wtbrige tSBinbe bk ^eereswellen unb
|>er @anb auf ben (ganbbanf en ()in unb ber
getrieben wirb, 2Bober fommen fo grojfe
gufalle, aud) beofolcben ^enfeben, bk ficb
in ibrem £eben niebts 2>ofeS bewuft fmb, als,
beoßinbern, gottfdigen^Beibew unb^am
nern, wie ^alamebeS , (gecrates , ©cipio
unb anbere waren? 2Bir muffen gegeben,
tag biefes t>onbergott!td)en3$orfe()ungfom/
tue- Unb boeb macben uns beigleicben m
berwartiae Gegebenheiten im ©fauben irre,
£)iefe miteinanber (treitenbe £)inge ausein*
anbei* nt wickeln, vermag weber tiic ^Mjilofo*
p()ie ber Ägypter, nocbber©ried)?n, titU
weniger mi$t pe gegen biefelben gewijfe WliU
tcl anjuwenben; fonbern ®Ott bat bieSel)*
re folcber bocb^wid)figen^ingeburcb feinen
@o()n tabgetban, unbfleburdjbie^ropbe*
ten aufjeidfmen lajfen, unb erbaft aueb nod*
iljre (Schriften in ber 3\irdjen, mitten unter
bem Verfall grojfer^onigreicbe, unter ber
^Berftörung ganzer ®täbte unb Golfer.:
j$at aud) nad) feinem wunberbarett Diatb
feinen (gobn, unfern #erw 3^fum £bri>
jlum, ju bem @nbe gefanbt, baß er Uc ilu
facb alles unfern (Elenbs aufbebe : bas menfeb*
liebe ©efcblecbt aber erbalte unb auf freuen
5uf? fMle ; weldje £ebre üon GEbrifto unb ber
Srlofung beS menfcbu'cben ,©efd)led)is gar
berrlicb in ben ^rop^eten t>orgej?ellet wirb,
wie es unter anbern beom #ofea c, i3,i4.bei§t : -
O ^ob,;idb wia bir ein ©ift : ^)one, icf) will
bir eine ^t3e|li(en^ fepn,
6. ^3aö oiecte geugnig tf! ber vgciu'ge
©eij! in ben ^et^en ber/enigen, bk ba timn
wabren ^rrofl empftnben, batton Paulus
fpriebt , Ovom, 8,i? : 3br fyak empfangen bm
@ei|t ber ßinbfcbaft,, ber rttffet : %bbc\ , \k>
berSßater. ©iefer ©eifl gibt geugnig un>»
ferm ©eijt, t>a§ wir ®Ott<>$ ^inber finb.
©iefeö gefd)iebet, baf7 wenn wir in wabrer
Getrübnig M$ 'Sßort beö langem' boren,
fo jeigt ber @obn ®Ottt$ unferm fttvitn
ben 2BilIett beö ewigen ^ater^^inb fpriebe
uns ^roft ein burd) Die ^rebigt beS (£ba\\*
gelii: er jtärfet unfern ©tauben; er geugt
attö feinen Zeitigen ©eijl in ttnfere ^)erjen,
ber uns freubig unb ba$ ^)er? in ®Ott ftittt
maebt unb berubiget.bag es fiel) nid)t mebr üoc
®£)tt verbirgt; fonbern mit S?reubigfeit ß
ibmtrit, i^n anruft, bittet unb ^)utfe üon
ibm erwartet, unb barinn einen Anfang unb
^>or(cbmacf bes ewigen Gebens befommt*
tiefes £icbt in ber ©eete unb biefe greube
im £erjen jeigetan, ba§©£)^^; barinnen
wpljne. Unb fo wirb benn biefer Geofall
(Idrfer, unb ber ©taube i(! mt)t$cifti$ in bem
^erjen, m \i)n bk ^pijlel an t)k gbrder c. ir,
bejebref*-
?48 *«) 2X P^«f- tneUnd>t4 5ufd)vtft über änderten £at. IPittenb. (EfoetL ^49
befc&rcibet , ba§ ec nicf;* zweifele an &em,fcas
man nicbt fielet.
7. &as fünfte Seuamj? fommt mit bem
nad)ftüor()eröe^enbenübe^m,unt) betriff t>ie
greubigf elf unb bm gef roflen 9)?uf Ij betrat*
tt>rcv in ibrem £ecben , .welcbe mit fo grojfer
(gtanbbafttgfeit ben $:ob unmSgftd) würben
«bcrnumben l>aben , wo md)t ibr ©laube
ftarF gewefen, unb bfl^ Seügnig©ötfe£ als
ein £id)f in bera £er$en aufgegangen wäre«
2. £)a$ feci?#e Seucmif ijf bte beftdnbige
@r&aftimg ber Äcbe unter bera gdn$cben
Verfall unb SSerwüftung berer 9vetd)e ; wie
wir feljen.f onnen,bafj ©Ott an ber £el)re £ftod
unb an feinem £)ienft ©efallen gebabf (jabe,
weil er alle anbere £ebren unb fetten m&
gerottet; ben i Sftoal^ aber allein mit
fttner Samilie, unb jwar burd) feine äugen*
jtf)einlid)e£ulfe, erbaltem Unb obgleid) ju
aücn Seifen bie ivirclje'mit fold)en ift fcermifcfj t
gewefen , bk mit bera ©iff gefdbrn'cber fflti*
iutngen angeftecft waren, wie t>k ^barifv
er unb @abbucder,, beg gadwrid unb <&U
meons Kollegen; jebennod) l>at bte SHSalyx*
Ijeit obgefiegef: unb wie ber <Sd)aum,wenn
er an ben flippen anflogt, wieber ablauft,
weil biefe unbeweglich (leben ; eben fo ift aud)
bk ^af)rl)citm bem apojblifcben.£oüegto
fceft unb unbeweglich geblieben, ba hingegen
bk ^barifder unb ©abbuede? bcCti bat*
auf gdnjlicbftnb vertilget werben. .§Hfo aud>
J&ernadj, wenn gleicb .ber Teufel irrige unb
fcerfebrfe £ebren au^geflreuet; fo ivetben
bod> btefetben burd)eba£ belle £icbt ber 3Ba(jr>
Mt wieberum gebampft, welche* fofjerrltd)
*)er$orbrid)t, baf ber Ausgang felbft weh
lennen gibt, es feo am gottlidjera ®md)t
alfo ergangen,
9» 9M biefera Seugnif oerrmtpffc man
nod) ba^fiebmteton ben Strafen ber Jettv
be be$ €oangelii. seßiro man gleid) <A&
benn, wenn ber (Sobn ®Otte$ am. 3un$*
tariert 0d;riftmi^ Efcetl,
fferr ©ericbt ftd) ben 93?enfdjen ftcbfbarlid)
offenbaren wirb, beuffid) [eben, rok alle
©oftlofen Strafe leiben muffen: fo liegen
un£ bocb and) fcbon in biefem Eeben grenv
pel baöon t>or klugen. ©Ott !dg$ eint
Seitlang ut, bag bi^ ^rannen, fanatifdje
Saferer unb beren Sfa&ang, gegen bte 3\M)e
wüten unb toben; unterbeffen aber feget bodj
ba$ 53^enntnt§ t>ieler,-nebf! anbern Seidben,
t)on bem €t>ange!io ein flaftfic&e$ geugntf
ab; hingegen wirb bie Ößntfy ber ©ottlo*
fen ju feiner %tit geflraft , unb fte werben öer*
tilget;, pit an ebera €rempel ^barao, bec
^anander, 3ieiben unb ^>eobm ^u feiert,
beren ©raufamfeit ungemeflfen war.
10» ^Bmn fd)ont>etfebrte ^enfdjenubct;
bie|e mancberlep geugnifle fadjett; foi)1boc|
reebtfebafenen (Seelen beren iSetracbfung
febr nu|bar. €'6 fommen in 2efung fcee
5>ropf)eten unb in bm ijiflot'ien üon feber
§lrt fold)er geugniffe bie berrlid;fle Krempel
oor, wobei; ein £efer nid)t of)ne fonberbarem
5iU^en fliSe f!ef>en fann. $)lan bat and)
bei; einem j'eben ^ropb^enaufbieSeferad^
tung ju geben, unb i>k fürnebmffen ^prücje
in benfetben ft'cb wol)l ^u merf en« ©enn ob>
wol tu Propheten Wc$ unter ffcb gemein
baben, ba6efte alle SBuffe prebigen, Die
frommen froren , Ue Q3er|ejjfungen wn
bem SCBeltijeilanD wieberfe^len unb I ld'
rer macben: fo erläutert bod) einer wc kern
anbern biefenunb/enen ©lau^enöartifel.^fl^
ber @iä:ia$ prebigt gar beutlid) öon ber ©e^
burt einer Jungfrau , t?on bem Mtum be^
^fen 3fte§id, ber ^(uferjTebung ber ^Tob^
ten , ber ewigen ©eltgfeit unb ber ewigen
ÖSerbarammg. 3eremia^ tton be^ben 5?a/
turen in Cbrifto mb wn ber 5lbfcbaf ung
beö ©efe^e^ ©aniel üecftmbiget öor^er,
p weld;er ßeit ber 5S)?cßiaö fein £ebramt&ec
walten , leiben unb frerben würbe, tylifya
fübret ben ©eburtsort bejfelben a«. %Ba$
il abe?
tfo 1 v- 3ufd?rifren über bk Sammlungen unb ^öittonce Äut^evt Gereiftem jf i
aber in einem jebweben für fonberlkbe 9fta*
fetten DorFommen / bau lehren bie Ausleger :
unb baf feine Auslegungen fd;oner (inb unb
betti propbetifeben (Sinn naber fommen,al$
£utl)eri feine (Klärungen, wirb fiel) jeigen',
wenn man fie gegen anbere bält.
iL ©a aber t)te Verausgabe berfelbigen
eben ju ber %tit g<?fd)iebet, ba £w. ^kfll
©urd&I. g!ücfltd) unb erfreulieb mrüefge*
fommen: fo fbü Dornebmlicb €*. §♦ ©. bte^
fer ^beil ber2Berfe Sut^eri zugeeignet fepn,
bamit aueb wir unferä £>rtä unfere greube
hierüber m befugen, ©elegenbeit fyabm mog*
fen. ©enn wir freuen uns über biefeAnfunft
um ber g&re ODtte«, ber Älw&e,©*. Surf».
©ur*f. W unb gm. g. ©.©ema&ffa,
um ber gütfrlicßen Äinber unb aller Untere
f bauen Sreube willen, unb ba§©£>tt an bie^
fem Krempel fe^en lagt, er ftelje feiner ©e>
meinbe bep , er erhöre ibr teuften unb SCBün*
fc^, er geftatte niebt, baffiejerftreuetwer*
be, er linbere ibr audj tk TObfeligfeiten
biefeS £eben& Unb es werben Diele fcutcf)
€.$.©. Q5efreoung bewogen, obergeflärft,
-feg«©, befannfe £ebre beffer einfeben unb
annehmen, ©erowegen banfen unb prei*
Jen wir @5£>tt für feine gerinnen erzeigte
® o$Wjtofen, unb rujfen feinen @obn, unfern
j^rrn 3^fum €f)ri(him, ber ?gecreuu'get,
aber aud) Dom ^obe auferffanben ift unb über
feiner Svircbe ein waebfametf Auge fyat, be*
mütbiglid) an, er wollend) buref) bfe reine
unb lautere ^rebigt be$ @t>ange!ii in biefen
frwben beflanbig eine ewige 0rd)e famnv
Jen: bat §lenb, fo wir in biefem £eben bau*
en muffen, erleid)fern/ aud) mm ©ienflbes
gDangelii unb mr 93eforberung ber ©ott*
feligfeit Dvtib unb Jriebe febenfim. ©er
£ircf)e bienet m groffem Sftufcen, ba§ man
€w. <?. ©. S5efennmi§/ $rübfal unbSBe*
frepung, je^tunb fünftig in beflanbigem2(n>
benfen bebalte, wie bieSSefreimng ber ^fra*
eliten auöbemSeuerofen, unb beS ©anteis
au$ bem üvaeben ber £6 wen: unb £. §.©.
rufyttwofleä Krempel foö aud) billig anbere
mr wabren grfenntnif unb Anruffttng
®Qtt& reijen. Sßßas fann aber einem
Sflenfeben grojferes wieberfabren, atebiefeS,
ba§,waö if)m in biefem £eben begegnet, mr
Qkrberrliejjung ®Öttt$ unb^u vieler ©ee>
len *öei! gereidje unb ausfrage, ©iefe €(y
re ifi blutigen (Riegen unb ^riumpben weit
öormu'elKn. €w.g.©* tafle ef©£>ft wobl
unb glficf lieb ergeben» Wittenberg an bem
5:ag, baran man ®Ott für l)te ^obltba*
ten banfet, tk er feiner ßirebe burdb ^
©ienft ber beigen €ngel erweifet, benauc^
$.5. ©♦ erfahren bat; wk ßefebrieben ffo
bet: €r bat feinen Engeln befbblen über bir,
ba§ fie bidb bebüten auf allen beinen Negern
€w, Jutfll ©urcbL
P^iCtpp tnelandjtfcon,
13) ©. Philipp €9^eIanc&t^>onö
gufebrifft an &txm ajolfgatig, gur^
(len *>on Slnbalt, fo er bem fünften 2att\*
nifcf)en Sßittenbermfc^enX^eilw*
gefe|et
^Bon ^n.^ugup Mittel
©em*^)od)gebornen gürfTen unb JQtttn,
»Öerrn^olfgang, gurflen Don Anbalt
unb ©rafen Don Afcanien, ^)errn in
^Sernburgjc» ^einemgndbig(Ten #errn,
1«
^S(elegeben!en t$,ba§ ber^b^firb^ann,
*& ^utber,oft febr nat^bruef lieb gerebet Don
bm wunberbaren ^eranbrungenberüveiebe,
Don bem Rillen ®Otk$ in ^rbaltung ber
red)tma§igen ©efellfcbaft beö menfd)licben
©efc&lecbts ; Don ben Abwecbfelungen ber
#errfc&aften unb ibren Urfac^en, unb Don
großen
ff 2 13) 3D- Pbit. tTJelandjt. Sufcfcnft «bei- öen fünften Hat, VQiwnb. (ßbetf, fyj
grojfen unb fürnebmen Bannern, bureb
welcbe ©£>« entweber bie Derfaüene ^Kcicf>e
lieber aufgertebfet , ©efefc, £>rbnungen,
©errd)t unb gud&e lieber bergefMet, ober
bie einioermaffen blübenbe ^oliceoen er&al*
fem $8t\) welcber €r$e&hmg er aud> bes
^nbaltifcben^aufes^apfferfrit, SRfi&e unb
Späten lobte: bie, als fte lange Seif bte
©jurwürbe befeffen, biefe£5egenb£)eutfdv
lanbeS an ber €1be oft mdd>fta unb glücflicb
gegen We 8$>men unb Sßenben gefdjufcet
bat. £r liebte aber bte gange $(nbaltifcbe
gamtlte Don Serien, tbeils weil er ftcb freu*
ete, bag ein cm feinem Sßaterlanb na&e Ut>
genbeS Sanb fo treftu'dbe Banner IjerDorge*
bracht; tbeils, weil biefe niebt allein ben
s3vttbm ber ^apfferfeit Dor anbern geljabt ,
fonbern aud) aüejeit ©ereebtigfeit unb©ott>
jeligt>it fonberlicb geliebet, unb Diele bie £elj*
re bet ^ireben mitgroffem $lei§ gelernet ba>
ben. £)enn nid)t allein Q3ifd)of 2(bolpb, fon*
bern aueb einige anbere QSerwanbfen fo ge*
lebrtgewefen, ba§ jte bei; Dielen Surften in
biefen toben mit ibrem Üvatlj alles getfyan
baben. 2lber ^rini ©eorge bat ©elegem
beit gehabt, mefyr unb beffere &)ingenHer>
nen.
2. ^eifbetmgleidbes (Stubiren jwifcfjen
ibmunb £utbern einegrojfejreunbfdjaftge*
fKftet, bat £u$erus, naebbemer ^rinj @e*
orgens ©ottfeligfett unb unflraflid) £eben,
fpwol als feine 2BeiSljeit unb re$tfdjaffnen
Sßerjtanb ernannt, ü)n über bte mafien ge>
liebet. Unb man weiß genugfam Don \>kkn
Sfterf jeid)en ber bepberfeitigen Sreunbfcbaft
unter ibnen. 3* peifle aber nidjt, es wür>
be, wenn £utberus Surft Georgen überlebt
fyatk, er felbft geugnijfe fowol feiner #ocb*
aebtung t>or bejfen ©o'ttfeligFeit unb anbere
^.ugenben, als feines Setbes , ba§ er einen fol*
d^engreunbunb Kollegen Derloren,anS Eief>t
jejMet ijaben. Sei) fyabe alfo Dermennet,
woblju tbun, wenn tcb ju £utbert ©djrtf'
fen bte €rjeblung Don bepberfetts greunb*
febafr, unbbem Söetatnigbes Surften ®e*
orgit binjufügte, fonberftcb ba es be^ %u&
warttgen unb ben ^acbfommtn feljr nü|#
lieb ifl, baj? man febe, was t>or Banner
bie Sebre unfrer £ird&en fowof angenommen
als geleitet: was bie furnebmf!en barunter
öor ©ottfeligfeit unt> geilen t>e^ gottlicben
35epftanbes gehabt : tvtefte unter einanber
über ben toidjtigflen ®trcitt'sfetfen pd& be*
fraget. $lffo f>abe id&Die #ijf orie t>om 5ur>
|Ten Don 2wbaft, ©eorge, mit in ötefe«
SCßerf gebracht, unb gebenfe bter jugleicft
^ures Samens, bagattcb bejfen ^ugenbfa
berrlidb feuchtet , bte 9?acbfommen mm
ben ^fiebern ber roaljren ^irc&e^ie £ut^ert
33efenntn$ annimmt, lefen mögen, ©enn
barum febreibe id& t>k ^orreben an $urff en
unb gelehrte Ztutt, bag bte ^ad)fommen
feben, baf bte£eljre btefer Streben ntd)tblog
üon gemeinen beuten, fonbern aueb t>on tm
n>eife)len unb gottfeltgfien Kurilen unb ©e#
lebrten mit t&rem.anfe^nlicten Ö3ei?fall fep be*
e^ret Sorben.
3» ©a§bemnad) fowofe2(uSmartigeafe
bk 5^acbfommen njijfen mögen, in was dop
einer Jamitie Jurfl Don 5tnbalt, ©eorge, ge#
boren worben : fo will tcb ein wenig Don
bem Slltert^um unb 9\ubm ber Jamilie in
^^rfiird)t erje^len, unb fem fabelbaft %tv
kommen bieten , fonbern einige bijTorifcbe
®inge, bre allen, fo um^eutfe^e ©efd;tc$/
te etwas wiffen, befanöt (Inb, erjeblen,
4. 5(lS&tbartuSbep@a<bfe/ emweifec
unb grofmutbtger Äa^fer, ein ^)eer inßta'
Um fd)icfte,bie tnuerlicbellnrube|ubampf<»
fen unb bk @aracenen aufyutvcibm: bat
er 2(lbred)t , mit bem gunamen Vrfum,
über bas ^)eer als ^riegsberr be(!ellet , bec
aus bem ^aufe ber ©rafen Don 35aUenfläf
unb 5lfcanien geboren war, & i(l aber bt*
l\* fannf,
ft4 IV* 3ufd?rift über &e ^ömrnltwcjen unb £fcittones Hutberi ©cfrrtfren 4^
Fannt, bag ^Ifcanten ein (äd>lo£ unb eim
ntagj^e ©taöt »ft unweit falbes; flat»t* £ben
ti§ ift mcfy bie 2mbaltifebe Samilie, welche
pon eben bem <Sd>fo§, Das pradbtig unb ge<
5llbred>f$ üwi Sffcanien ^etefjeit unb 3>
$enb ift fb gro§ gewefen, ba| er in Stalten
tfjeitö burcl) <3:Macbten, tbeite burd) guten
fKat^ , öic immlidben Unruhen gelüftet, unb
bie @aracenen mrücf ge jc(>Iagen. 2(tebenn (><rt
Partus, nac&bem er Die ©aracenen t>er/a>
get, i>bne (Befa^u 3falienniit©efe£en,©e*
yicDten unb $8cfa$ungen- in einen rubigen 3u*
flanb gefegt, unb alles mi$M) wfcnjtt.-
?. Site aber Damals t>k alte gamilte ber
Slftarggrafen tto-n Q3ranbenburg unb €f)ur^
fucfien verlofd)en : fyat €otI>actuö betr &ap>
fec bie Sugenb be£ 21 berti Pon 2(fcanienfo
i)ocf) geebret, ba$ er ifrm bie URarf unb bie
furtrefflicbe 2Burbe Der (Eljurfurtfen öerlie*
i>en. Unb |>at Albertus bober nidjtioon einem
tapfer, Der un$ergfeid)lid) weife gewe*
fen, angefeben werben fonnen, alö ba$
w feine ©ewalt mit fo einer großen #err*
fdbaft fcermeljret, unb tfjm "bie 2BurD'e er*
teilet, bie eine rechte Sterbe unter bemmenfd)*
liefen ®efd)led)t ift.
6. ©iefer Albertus pon 2(fcanien f>at
unter anbern@6ljnen timn mit9?amen£5erm
<trb,gebabt, welcl)er ba$ $m ^riebrid^
Öe$ $otbbarts in Statten gefubret l)at
©a aber#enricu$ ©uelfus, mit bem 9?a;
men Der @tofte,e«&er$o8 t>on (^aebfen unb
•95apero, ben tapfer m 3talkn au$ auf*
rul)rifd)em ©emiitlj per Joffe»; unb $wioß
%f)einridb ^ernadb , weil er in bk Qlfyt et'FhV
ret Würben, in ^nglanbgefloben, (jat^rie*
berief) in btefem Ärnbarb t>on Spanien >
fcetj fo ^roffer <55efal>r ©eutfebtanbeö, fold)e
<£lugljgtt, ^ugenb unb $reue befunben,
baf? eraucl)ibmba^ ©acbftfcbe^anDan Der
€lbe unb Die 98BupWbeöC&urfurflenert&eM
(et. 2(lfo jTnb jwei) Der furneljmflen £anbe
an ber (Elbe, Dabei; mgleid) f>of)e ^ßürbe
unb Sfafeljen ifl , ber 2ifcanifcl)en unb 2m>
balfifd>en gamilie erteilet werben, weldje
räum gewefen, ben tarnen l)at» £)iefe$ fte aud) über 200. 3abr mit groffem 9Ui(jm
behalten iyau Unb (jaben 2lJbred>t3 unb
23ewbarbS Sftacbfommen biefe ©egetib
©eutfd)Ianbe6 mit groffer ^rapjfÄrfeit \x>tott
bk SCßenben, ^L^men, ^o^len unb^ar^
tern ttertbeibiget. Einige baben aud) $wt>f
rid)£ IL ^)eerein ©ijrien angefftbret*
7. €$ ift aber gewig, Dag Die Jurflen
öi>n 2(nbaU, bie bau alte QSaterfanb burd) -
©DfteS ®mbt nod) befi^en, \)on Alberto
5ifcanio,unb ^ernfjarb, «öerjog^u ©ad>
fen.be^lbrecbts (gßbn, in feerer Ovei^eab/
(lammen, Unb ift m unfern %eitm einer
auöbem£aufe9vuboipb öon; Slnbalt feljr
berubmt gewefen , weld)er betf ^dpferö
^avimiliani ^eere in 3falien angeführt,
unb mit ben Sßenetianern unb ^|>ab(l Sulii
Ärie^öolf gltaf lid> gefcblagen."
' 8. S>n alten 5(bel gibt auc& ber %lfc
me De^ febr alten ©c&fofled unb ^&au^
feö 5lfcanien ju eifennen, ©enn, bag hit
^uifconeStton 2(fcane ben tarnen 6aben/;
ifl vieler ^cribenten ^ei;nung , welche hit
@leicl)l)cit beö Portes Darauf bringt:, Unb
tc& ergebe mic& red)t an bem tarnen Sffcan^
weil er betnfelben ^nfel 3apbetö Don ber
SKeligiün wegen fc^einee beigelegt m feyn.
©enn ;ro \ük esch Cohen, beöcutet ein 5eu^
er &eö,$MeJier& 1£$ ift a'fo Derfelbe §nhl
3apbetö ein IBewabrer unb Quttv be^ ewtV.
gen Jeuer^ nemlid) ber Dveligion unti £e^'
re gewefen. 3eDocb genug non folebem %U
ter! €^ i|! aber in ben £ijtorien niebtaaein1
eine flete Dveibe ber Jürgen öon 5fn jäftunb.
Qlfcanien befi'nDIid), fonbern aueb eine ©e*
fd)irf)fe t)o» i)en allerberrficbjTen <§atf)m,
bk fie,get^an/# weiche ^ier ju errtlen^ufan^
öe wal;vcu tombt.
9. 3n
^6 i3) 2>« Vhil tTJelancfet^. 5ufd?rift über bm vimen tau Witt. Cbeü*. , ^7
9<3n biefec bod)fteblen gamih'e ifl Surft
©eorge tongurfl €rneften unb bec grau
Butter, aus öcm £aufe Der Surften &on
^tmfterbet^geboren worben.£g waren aber
an Den Aftern unter anbern §ugenben ein fon*
berlidxrSleifc unb§ifer,bie£el)re &on©ött su
af ennen unb rechte Anrufung ©£>tfe& ©a*
(>er fte auet) brenne $u £aufep:@rFenht<
ntf ©Ö«e^ unb ju allen anfjdnbigen Wicfj*
ten angewöhnet, unb if)nentüd)tige£e!>reer $&
georbnef. && mar bamaU auf ber berübm*
ten llnfoerfitdt ju ßeipu'a ©eorge -g>eID oon
gorebbeim, belfert c£reue unb geübtes 2B efen,
junge £eufe m u'el)en, m groffem Stuf war,
unb Ijatte er auc& ba$ £ob eines red)tfd)afi>
nen unflraflid£>en 2Banbel& .©enn biefer
ijat erfr 3oad)imum gamerarium, Cafpar
Creu^aern unb anbere unterliefen, bieljer*
nad) in ber Jvird)e unb ^oficeo bem gemein
nen Ztbtn mit ifjrer ©elebrfamFett trefflidbge*
bienet fyabm. liefern ©eorgto Sordbeime
tft ^rmj ©eorge aon 2lnbalt anbefohlen
warben , be» welchem er, . weil er groffe £ufr
tmbSBegicrbe m fernen fyatfe , balb bie ©ram*
niatiF, bie Eateinifcbe <^pracf)e, bie Qiaf
leetiF unb bte ©rünbe ber £b#jicl)en £ebre
gefaffetljat, unb jum @ebef Peifia ift geljal*
ten warben»
10. $ewadj if! er auf D\at& betf anfef>m
Jtd)en alten Q3tfcf>©fö rn3)2erfeburg, 2fbolpl)i,
gurften^t?on Kobalt, angebalten worben,
bte 2(nfang£grünbe ber Seftre ber SKed)t0ge*
legten m leimen, barinnen er fo unberbrof*
fen gewefen,bag er bie £melienred)t erg?-ün*
btt; barinnen ifym nidtf allein bie£eljrer,fon*
bem aud) feine grojjmütbige unb eble Sfta*
furfoiige&olfen, als wekbe ber ^Babrbeit
nat&fhebte unb alle falfäjelKanFe {)a$tt- Cr
fcbe, wie in einer £unft, ben Anfang, gort;
$aw imb-6nbe>e unb exFauute, ba§ bte
^Babr^eit efe gottuefr £idbt wäre, fo Dem
me»fd)lid;en ©efd;led;t seiest warben, baj?
man ton einem Unterfd)t'eb jwifd)en ef)t*6a*
ren unb mietbaren, $wifd>en guten unbb&V
fen fingen \m$te, unb(&Ort erFennere,
wer er wäre, nemütif) weife unb gerecht,
wabrfjaft, gütig, gerecht, woljftljdtig,
beiHg,unbein 9vdd)er ber UMtfoatm. €*r
fagte: ©Ott walle, bagmanibmfetbftbe^
pfiid)te bei? ber erfannten 3Bal)rf)eit: gau*
Felbafte lifrige (Stretdje unb fatfc&e ©pfiffe
waren an ^pott ®Otte$; unb ^atteeraf*
ter^ ba£ c3Bort ©afomons ime^unbe: &
nem Surften siemetnic^t eine lügenhafte tip*
pe. ©arum fud)te er ba$ SKedjt au$ htm
©runbe ^erau^, famt beffen ©ebrauc&',unl)
ta^ infanberbeit ^anormitanum.
ntßil$ er nun in foldjen £eWaf)ren fein
©emütb etliche 3a^r binburd) bereitet, fo
nabm tyn ber€arbinal £nbrec!>tl.£{jurfürf!
in TD?aanj unb 95ifc6of in ^agbeburg, ans*
Dem ^>aufe ber ^arggrafen m Ö3ranbenbur3
mit unter feine Ü\utbe bei; »Oafe auf: ba et'
nun nic&t, mt auf ber bol}en(^cbule, t m S)un#
Fein, fonbern in üvegimentögefd)dften unb
©ertöten ben ©ebraud) ber M>re beöÜvec^tö
tfubierte. Unb ba er t>on Sftatm berebtwar,
fa ^ait ber Carbtnal bk (Sachen burd)i^nafl
vortragen laffen, barüber man fid) jubera^
tl)en, aber m fpredjen f)atte. Sllfo würbe
er nic^t allein immer arbeitfamer, fonberti
auc^ Flüger.
12.^ waren aber bte@treitigfeiten über bec
^ird)enlebre fc^on angegangen, unb ^egef/bec
au^ marFtfe5reperifd)er Jred)l)eit ben pdbfr^
Heben $lbla§ feil f)erum trug , mit feinen TRott*
gefellen, ^efen unb anbern, jwunge Sutbe^
rum mitfteten @d)riften unb 35annftralen
bes ^abffe/ ba§ er t>on bm testen ©rün*
bm ber C&rifHic&en £ebren me&r fagen mufte*
^an hatte fe^en Zutfyvi ^rFldrungen Dom
linterfebieb beö ©efc$e< unb be$ ^üangelii ,
t>on ber wahren Q5uffe, t>an ber ©nabe,
i^om ©iauben^om wahren ©ebet, unböom
i\ 3 ©^
j j8 * V. 5ufd?rifr en über bte Sammlungen unb gftitiones £mf>. Schriften. ^9
©ebraud) t>er ©acramenten ; ttem Unter*
febteb Der goftlicben unb tnenfc&!id>en ©efe*
|e, i>om Unterfd)ieb bes ettangelifeben Sfnv
tes tmb ber weltlid)en Obrtgfeif. &)iefe
©djriften waren in ben £dnben ber @e*
lehrten unbUngele()rten,unb fing man an fleif*
ftgerunb begieriger barnad) ju tbun, weil
bte abergldubifdjen Canones lange bte ©e>
wiffen gemartert unb bte ^3abfre unb 9tt6n*
dje iljre #errfdjaft gewaltig gemijjbraudjt
Ratten. Sttan febnte ftd& au(^ nad; einer
reinen unb beutlidjen Geologie, weil aus
ber ©cotiff en unb anbere* t'bres gletdjen 3rr*
garten garntd)tmrommenwar. fielen aU
fo t)iel fromme unb gelehrte £eute£utbero bep,
unb freisten ftd),bafj es in ber ^ird&en (jelle
würbe: anbere 2Beftlicbgeftnnte faben es
auc^ gerne, baf? fie einiger Äanbe los wer>
ben f onnten '; wie es m geljen pflegt,
13. ob aber gleich $rin& ©eorge bfefe
©Triften aud) las, weil er ©Ott reebt m
bienen begehrte \mb \>klm guten ©prücben
beoftel: jebocl) weil er beljutfam ging, unb
nid)t wegen &)m$fyti bes 2(lters fallen
wollte, lief er ftd) nicjjt gleich über bieganje
£e&rc heraus. 3ebod) bat er inbeffen ©Ott
mit f)erjlid)em gleben unb (gtufftn , &a§ er
fein $er;} jur SBaljrbeif neigen moebte ; unb
bat er oft mit ordnen biefe SCßorte Wieber*
r>o!ef *- $anbelemif beinern £ned)f na$ bei*
ner ^armberugfeit , unb leljre mid) beine
9vecbte. €r las bef$albcn immer in ben
propf>etifd)en unb apoffolifcben Triften,
utötfyat bam bie 43tftorte ber erften £ird)e,
bk ©ebriften Slugujtini, $ieron&mi unb
^etri Sombarbi , vok iljm benn ©eorgiuS
Sordjemius gerinne» balfunb'rietb. Unb
weil er aueb gerneben ©runbtertiubenpro*
pbetifeben unb <&poftplifd)cn ©driften erfrm
neu wollte, legte er jtd) aud) aufs $ebrai*
fd)eunb©tHecbiftt)e, unb -f am im ^)ebrdü
fd)en fo mit, baf er barinnen fo Relais bte
gelebrtften Ausleger fcermoebte; oft befragte
er ftd) aueb mit gelehrten unb weifen beuten
über aUe ©treifigfeiten.
14» 5(ls er betin, nadjbem er aUer il>re
3ftet;nungen wol>l erwogen , befanb , baf? un>
frer £ird)en 35e? cnntntf bte wabre (Bnbelltg'
feit wäre mit ber alten €atbolifd)en 3\ird)e,
mc folebe in ben propl)etifd)en unb apoffalü
feben ©Triften entfjalten wäre: fo bat er,
ob er wol 4?af? unb ©efabr barüber üorljec
falje , bennodj bezeuget , baf? er bas $3ef ennt>
nif? unferer ^ireben annehme, unb bat bete
SÜSiberfacber SBege unb £)pffer fabren laf*
fen, mb ftef> ganj auf beten unb lefengete
get, unbfeinen^rübern, ben lieben Surften,
mit benen er lebenslang o^ne einigen UnwüV
len unb (gntjwepung getebet, in ber Dvegie^
rung treulieb bepgeffanben. Unb ^war f)at
er erftlicb mit gemeinem 9vatf) mit ben Ferren
trübem bk ^ird)en in feinem ^aterlanbe
wieber angeridjtet , tüc^tige^rer unb Wirten
beftellet,^at bas Q3coI5 redjt m lebren befohlen,
bk gottlofen ©ebrdud)e abgefleöet, @cf>u!e«
georbnet unb ©t/penbia angewiefen, Sllfö
ift W Sdeligionsdnberung o^ne gwietrarbt
ober £ermeu gefcbefjen. Unb naeß fold)er
^ei;nung unb Krempel ber güttfeligen Jur^
fren fabm fitf) \>kk mr Srfenntnif? ber
^a^rbeit leiten, anbere aber barinnen #dr>
fen laffen» ^)ernad> (jaf er aueb in anbern
©tutfen bes Regiments bem Q3aterlanbe
treutieb unb mUtid) gebienet
1^ Ql\$ er bterauf beruffert worben, tit
Streben im ^erfeburgifeben ^igtbum obe«?
^eu'rf ebenfalls wo^l m befMen: fo fyat er
aueb bat)^ ^ßolf red&r lehren laffen, unbifl
ber oberfre 5luffeber über bk ^ir4)eninganj
^ei§nerlanb gewefen ; unb bat er auf bk
5(rt in bie 20. Sabr ge^anbelt, bis er au$
biefem (Verblieben £eben mr©emeinf$aftber
bimmlifeben Ä'ird>e beruffen worben, (Et
()at im lebigen ©tanbe feufcj) unb unbefTecft
fielen
j6o 13) 2X pbiltpp.iTJelandbt. Sufcfcrift über fcen Dierten £at* U>ittenb ZbeiU t<5|
£$ ifi ift M greunbes ÜveöeDen ^Betrübten
gar ettt>aö fufleö.
i7.Q3on weftficben ©treit/greiten untere
bete er f?c^> mit ben furtreffltdben 2Ked)t$ge>
gelebet* @em Simmer war ein Tempel,
UniDerfitdt unb 9\atb&aufc SDenn bartn^
nengefebabe täglich biefeS, ®ebet, £efen,
©treiben, 33eratben über bem Üvegiment.
Unb wie &bra$, fo bar er bem ^Sater*
lanbe in bepben ©tücfen gebienet. (Er b<rt
DieleM^rebigtenunbautfgegebenen^cbrif*
ten gefeilt unb bekräftiget: unb b<tf aud)
t>ie Ovegtmentsgefcbäfte mit 9vatb getrieben. '
Sftiemanben bat er je mit 28iffenbeleibiget,
er bat Dielen t>or ftc6 unbeffentlicb©ute$er;
get'öet, bat unter ben dürften nun grieben
geraden , Dieler ©treitigfeiten bepgeleget,
unb Dor aßen unrubigen, aufrubrifcben,2{l*
cibiabifd)en9vatbfcblagen einen Sfbfcbeu ge>
habt, ift Don @bw weit entfernet gewefem
§r hat niemals 3oM/ #<$ oto Dfaebfucbt
beoffcb walten ober fiel) einnebmen Iafien,
t)a§ er wiber bat 3\&bt gebanbelt ober W
gemeine Dfabe geff oret hatte. SSiel Q3eIetV
bigungen unb groj? Unredjt b<rt er mit grof-
femSttutb ber gemeinen Sfaibe ju gut geben
laffen : er bat aueb anbern 33erbru§ unb
©dbmerjen mit folcber©elajfenbeit ertragen,
ba§ man genugfam ernannte, tag er burdbs
©ebetegeffärfet würbe unt>mit ©Ott $ufrie>
ben wäre» €*r wußte ate ein ©elebrterben
Unterfcbeib beg menfd)lid)en unb goitn'cben
Joffes, unb brauchte oft bie <3Borte : @e^
©Ott untertban unb beteniibm:£)er£err
ijr nabe benen, bie jerfdbfagenen %g)er jen$ finb ,
unb bilft benen, bie bemutbigen©eifte$,ffnb,
16. £>a$ ©tubieren,bie ©d)mer$en,fte*
te ^efebaftigung im Üvegimenf unb ©ebet,
bielten ibn Don allen ^ßobflüflen beö £eibe$
Unbnad) ben ^roflungen, bie t'bmbie
lebrten, ben #ocbweifen unb^ugenbfamen,
Q>or|Mung göttlichen Softes unb bat®**
betbarreiebte, fagteer, er batte Feinen bef
fern §citDerfreib unb ^rp'cf ung, ate m
@erpracb feiner liebwerten Ferren 95rü*
ber unb anberer ebrbarer unb gelebrter Wan*
ner, unb barte feine £u|* an bem 35er* ;
4Dierom;mo ©djarfen, unb £ubwig $ady
fen: Don ber Sftatur aber bes menfcblicben
Körpers, DonbeaUrfad)en ber^ranFbeiten,
unb Donbenöenefmittem/mit ben erfabren*
ften Sterben, (Sebaflian 2lurbadjen, 2(ugufti>
no©d)urfi'ounb3acob^ilicbio. 1
t& Sßon ber £ird)enlebre banbelte er mit
bem £utbero, 3ona unb Sobann 35ugen>
bagio,^omerano; unb erinnern wfe un$,
baf? fte Diele! gelebrfe unb gottfelige (Sadben
miteinanber gefprod)em SCßirbaben tiabe\)
gefejfen, afö er £utberum fragte : ^Bieibaö
©ebet in ber £ird)e Dom b^bnifeben ©ebef
ju unterfebeiben fei;, t>a aueb t)k ^epben,
t>k niebt ganj wilb unb tollgewefen^rfannt,
ba§ ein Derflanbfid) ^(Befen t>ie %Be\t juge*
richtet ? ©a bat £utberu$ geantwortet : man
muffe allezeit im©ebet benefen^u wem man
rebe, unb fein ®ebet Don bem (jepbmfdbert
fd)eiben; unb waren jwei) wichtige @tücfe
be^Unterfcbeibö:er(TliclbDom 3Befen Ü50t^
teö, unb bernad) Don feinem Tillen; unÖ
Don beifiem tlnterfcbieb muffe man fic6 bie
gottlicben Offenbarungen in ber ?"aufe fet^
neö <&ol)nt* unb/fbhff; ftets Dorbalten,mft
ben Qkrbeiffungen, W &Ott gertjan. ©eg^
wegen fei; ®Ott au^ feinem gebeime«@i$ ber*
Dorgegangen, ba§ er in foleben Offenbarung
gen.erfanntunb weit dou allen bunfelbafteit
ober erbicbfeten©ottbeiten abgefonbert werbe*
Uub^nQrnfebungbe^9[Befen^ muffe man ben
©Ottgebenfen, ber ber ewigeQ5afer unferö
4D€rw3£fu Cbrif^i iftunb mit welcbem
unb bem $eiU&en ©eijt er afleö erfd)affen,
unb bie Q3et'beiffnng ber ©naben ertbeilet/
unb mit bem 2Mut unb ber 5(uferftebung
be^©ob«^ Wiegelt worben; voie. Cbriffuö
fpriebt:
S61 IV. ;5ufcf>riften über bk Sammlungen unb fgbtiioncs £utl>* ÖcWften. 563
fptidtf 3ob- 14,9 : 2Ber mid) fielet, ftc(>ct ben
•33ater.$Ba$ benSCBillen bdanat,fo muffe man
aud) cm ben Mittler unb bte Q3erlKiflungen
getenfem tiefem watyreu fötbet tfr cjanj
ungleid) ba^ t)ct>t>mfcf)e unb ^mfifdie ®e*
bet, fo biefen ®ott niebt ben wafyten ©£>(t
über (Sd)cpffer ber 9CBcJt will fetm faffen
ber ein 3>ater3 unferö #£rrn 3€fu€l)rijti
wäre; unb feinen Mittler ober OBerbeiffun*
gen rennet, fonbern jweifeft,eob unb war*
um ©Oft t*ie Unwürbigen erfröre. @r Src#
te aud) bie £ebre ber ^ftombe, rocid&e gwei^
fei mit m ©Cft bringen bei§t: eben tt>tebte
tg)ei)ben bergleid)en mitbringen. €r befaßt ;
man follte im ©eber oft bie Qßerljeiffungeu
betfagen unb bebenden, weil burd) Dauern
fen baran ber Ölaubeangeumbet. werben
mu$tt ; unb &erbammteber(Sd)warmer ^rolN
tyit , bie bk ^enfd)en abführen fcon Q3e>
tradbtlwg ber getriebenen ^ertyeiffungen.
(£rfacjteaberaud)e: Wlan tnfifli biefe £e^re
0et$ bureb em brimjlig ©ebetöben.
19. £>a nun ber üon ^(feanten lieber
fragte t>om Unterfd>.eib ber ^erfoneu : 2£ar*
um b?r (Sofjn M$ 2Bert" ^tejfe, bk bvitte
Werfen aber ©eift? bat Sutber mit tiefem
©euften ben 3ammer ber^irdben lüb&w
ren angefangen, fyat bk alten (Streitigkeiten
mteberbelet, unb bk feufiifcben &e£eret)en
©amefatem, £irii unb feinet gleidjen, bar*
au$ enblic^ bes ^tobomets ©oftesläfierung
emftanben, wrflud)t: bernacb bat er aud)
bie$\iagebinutgetl)an übe* bte 9M)lafig£eit
ber neuern (Scribenten, in bereu (Streitig*
feiten oft mefyr $?ebenwerl? als? $auptwer£
$u fmben wäre, Irjfc fagteer, berJSofyn,
baS ganje ^benbilFöeß ewigen QkterS unb
feinet <2Befen&- tt>oi-rabcrJ^$t^-mdj>t
allem, weil er- burdjWlTcbränfebenbewuni)
unÖ S&teberberfMltmg bz$ menfd)lid)en ©e*
cl)Ied)tö cmäaefprodben iff. 3Der iflber(E'nV"
ael betroffen SRätb$, ber ben munberba*
renunbI)eimtid)enDvatf)fd)Iu§ üon ber 9)ten# ''
fd)en (SeligFeit aus bem (Sd)oog cbes en>i>
gen Hafers bett>oit ringt, unb bie Stimme ,,
be$ @&angefii ergeben lagt an Slbam unb
£oam,aucb nun baeWmt betf^angelii erhalt,
unb burd) bk €oangeltfd)e (Stimme ^rojt
tm-&erjenmfprid)t/ ben Sparer jeicjt, urtö
Das &bm mieberaibt unb ben fteiliaeti t ©etil
fd)enfet, ber in ben ^erjetf^rtebe, ©ebet,
unb anbere bergfeieben Bewegungen entjun*
\ictf voie er felbft i|t; bal)er er aud) (fteifi
fyi$t, milbkbü[uJ^t^0ÄM]o'M^^0
v&3r bal^JttlT^e^^ewegungen im *ger^
jen ^^^^SsS0^1&^ß&X'^ ~
"20. ®a £i#eruö aufbiefe^Öefprad)ge^
fommen ,l)at er aud) Diel anbre (Sprud)e er*
flaret, alö er(llid): ®er, fomit md) rebe;
tnglet($en »on ber SEBeieljeit im ©afomo'n:
3d) bin SfBerfmeiffcr miti^mgeit^fen, ^
be im Creiö feiner ^rben gefpielet, unbmei*
ne Sufr i(l bep ben ^cnfdjenfofynen. C05a^
fagteer, iflfufferö, atöbiefer<^prudj>? benn
er i(! üom ^ofrne gefaget , in bem ber ^nt^
wurf be$ 35aue5 ber ^elt geflralet, unb
ber fid) mit lauter (Stimme bem menfd)fi>
d)en ©efcfe!ed)t geoffeubaret hat : ber fptelet
mit wunberbaren ^BerFeninber @cl)6pf<
fung unb (Sammlung ber ßird&e. ^)enn wa^
ift beö ^enfdjen (Sd)op(fungüor ein lieblicbeö
(Sdjaufpiel? 9fißaö.öor liebliche &)aub\U
ber fmb bk 5lnnef>mung ber menfcf)lid)en
^ftatur, bk (frretuncj ^?oa in ber (Sunb^
fliutb/ beöQ3ol6eö in Ägypten, bk 5lufer^
weefungen ber lobten, unb anbre 2Bttnbeiv
tfyatm'i (So ift au$ ba^ überaus fro|Hic&
unb fuffe , ba§ er fprid)t : €r ^abe feine €u(!
0elrWt^WtTQ3ater^©eban!en gefugt ifl; an ber ©efellfd)aft ber ^enfeben: er i(l bei?
fonbemaud) weil burd) i^n ber DvatbfcblujjiunS, fammlet unb erbalt bk $itd)t burej
twmfor sanien Drbnunö Der ©cbopffungjbie (Stimme bt$ ^oarrgelii.
j$4 *3) 2>* £&**♦ tTleland>t. 5ufd?rtft über ben fünften Hat VOittenb. Zbtil fä
21. Das war ber Snnbajf ber vertrauten
©efprddje, wenn biefe Scanner jufammen
famen, unter bmtn ber^rmj von 2(fca*
nten glctc^fam oberffer O\eo;terer ober 5Cuffe*
tyt bes ^ampffes mar. Unb babei) war er
nid>t fhmun,fonberner gab auc& feine 9Bep*
nung von Den @treitigfeiten unb 2iuslegun*
gen befc&eibentfitf) t>a\u, lief? einen anbete^
eigen 2Bunfd) unterlaufen, unb banfte©Ott
fott>ol für anbere SOßobltljaten, als für biefe
groffe <3abc, ba§ er bte päbftlic&e Jinffer*
trif, fober bet)bnifd)engleid)ift, vertrieben,
«nb bas liefet bes gvangelit wieber gege*
ben,
22. 3ona, einem in ber £eljre ber <£ir*
d)en unb im &e#ten woblerfafyrnen^ann,
\)cxu er gefagt: @s febiene ifjm einerlei) ge*
fagtju feijn in ber &tfeinifd)en Ueberfe^ung,
fo ganj unterlieft unb bunfel wäre, ünSolj.
3, 4 * Die (Sunbe iflbas Unrecf)t.3onas ant*
wortete : © er Ueberfe^er ^afte barüber ()inge*
fahren unb t>k furtrefflidjje Definition ver>
bunfelt. j£)enn vok hk *)>rivationes ober
S[Begnel)mungSreben am beften burd) Sßer*
gleid)ung angezeigt unb betrieben werben,
j. & wenn wir fagen: ginffernig ifleine
2Begneljmung unb Beraubung bes £idjts;
alfo befdjreibe 3ofjanneS bie (Sadje ganj
red>t: ba§ bas ©unbe fep, was bem©efe&
juwiber fei) : tk @ünbe iff bes ©efe^eaHeber*
tretung» Die 3vid)tfd)nur ber ©ered)tigfeit
t(t bas ©efe£ ©öttes, weldjes bk ewige unb
unveranberlic&e 2Beis(jeit in ©£>ttijt,beren
(Stralen m vernünftige Creatoren auSgegof«
fenfmb, unb t>k in £unbmad)ung berge Jen
©ebote wieberljolet ijt. 2BaS wieber bkft
feine SfBeisbeit unb 9vid)tfdjnur lauft, ver*
baramt ®Ott unb nennt es (günben, unb jtb
netmit ben (Sdmlbigen unb vertilget fic. Unb
man fielet, ba§ So&annem btötoilbt £eben
fd)nur fjat ^igen wollen, barnad) ffe urt&eü
lenfonnfen, mld)t bofe Dinge von ©Ott
verbammt waren. @r weifet uns alfo $um
©efe£, welc&es er red)t verflanben fyabm
will.
23. @t: ergebe f?d> aud) an bem ©Wtönifr
fo D* ^omeranuSjabt3ieeinOving5^
gei^^unT gebebt wfrb wegen eines @beJ> -,
geffeins, Demants ober (Smaragbs, nicfjf
aber wegen bes©ofbeS: 2(lfofagt man, ber ,,
Sflenfdj werbe burd) ben ©lauben gereue,
wegen bes (£belgejTeins, bes ©obneS©£)fc
tes , biefen ©>elgeftein aber faffen wir im "
©faubem
24. 9SSlit 3oacf)imo Camerario rebete er
von ben vg)if!orien aller S^n, von ben^er^
anberungenber 3vejd)e unb ibren Urfad&en,.
von ben #immelslduften unb 9CBtrf ung ber
©efftr ne. ^r fragte and) viel von ber 9veb^
art in ben apofMifcfjen Q5üd&ern. Unb wie
man von bemTMatone fagt, baf? er ein ge^
wiffes @prud)budj, fo ben ?:ifuf ©op^ron
geführt, beraeflalt geliebet, baf er es unter
bas #auptfmjen gelegt, bog er es mfyim
S&tttt bei; ber -5anb fjatte: (So liebte ber
^n'nj von Slfcanien ben ©alomon unb ©tV
rac&, unb fagte oft: \>k (Bprüc^e waren tU
ne gute Seftrung auf bem 2Bege biefes tu
bens, unb bienten bep vielen Verätzungen
feiner guten %n weifung; Keil aber &u
radjs ?:ert an vielen orten falfd) if!,ermar)nte
er^oad&imum, erfolltei^n bod) verbeffert
ausgeben. @r befragte fTd& aueb oft mit §m
über bunfeln ©prudfeen; eals, wenn im
4r. Capitel gefaßt wirb: »&ütebic^ vor bem
o-^o^xjö-^wbes Ö^e^menS unb ©ebenS: ba
fagte er: 3c& lefe Jie lauter Ovd|el, unbbe^
ge Ijrte @rf larung beffen. Da fagte 3oadji>
mus, es wäre Ijier ein <2Bort gemalt aus bem
(gprüdbworf: egxo^masy unter bie Stäben A
unb werbe geboten, man folle fity in a$t
Derer t>w bewogen , bk aus ben 4)epben m «
^ird)e getreten waren, welchen er eineüiiw nehmen im austreiben ober ^erlofd)en bet
£utfce« 6d;riften 14. Ztyil ^H m SJus*
?65 I V. Sufcfenfc tn über bk Sammlungen vmb t£bitiont$1lmtyn Sd? vifcen, 567
Ausgabe unb ©nnafpe, b. u ber Vergü* jd)e, ben lieben #eiTn35ruber unb bieanbern
tuug toi $anöe!unb in gleicher Vergeltung; ; Surfen Den Sfaljaft, ba& Vaterlanb unb'
&Ott wolle, baf folc&e Vergeltung ntcf>t ab*
.gefebaft werbe ; aH toeiebe eine £)rbnung
ber SJBetefjeif unb@erecbfigfeitin©£Htfep,
«nb bie menfcbMx ©efellfd)aft Rammen*
fyalte, unb anzeiget, bajman@j£>tt£)antV
baifeit fcbulMg feoe. «Sßiewol nun anberelgemacbt, barinnen er fein Q5efenntni§ wie*
cinbre ^rf iarungen fucl)ten : fo bie!tbotf>ber|berl)olet, unb ber £ird)en ©d)u| bem
^}rinj Don Stfwmen, fo ©ereebtigfeit unbj^errn Q3ruber befoblen bat @r f)ataucf)
&eutfd)lanb©öttim©ebet befohlen; her'
nacl) fiel) aus ben propftefifenen unb apofio^
uferen ©griffen Detlefen lajfen, aud) rtaef)
Vermögen ned> bk Regierung beforgen bei*
fen. £r bat aud> ein ?ef!ament(£brifrlid)
SDanFbarFeit liebte, biefe 5(uöl€öttnd 3oad&t*
•im für bie befle.
2?, Sfber genug Don foIcf)en ©efpracben,
t£)enn man bat feine ©cbriften, bie fowol fei*
tie ©elebrfamfeit af^ fein Q3eFenntni|ran ^ag
legen, in wekbem er mit bem gemeinen $3e;
Jenntnig ber ©ädbftfdben ift'irdxn uberenv
allen ^»farrberren in feinen Sanben ju ibrem
jabrlicben (EinFommen 12. ©d&effel ©etraV
be mebr Derorbnet (Enblid), ba bk SvranF*
fycit über bie fc&wac&e $?aturftegete, ifrfein.e
@eele im^onat Ccteberauöbiefemjlerb^
lieben £eben jur ©emeinfd&aft ber bimmli*
fd)en Strebe abgerujfen werben : ba er beom
ftimmet, welcbes er au^gottfefigemunb rei? teben fid) tagljd) bem VolFe ®£>tte£ befot)
fen Äbacbt angenommen unb nie baDonge/jlen,unb bk gottlid;en Verbeiffungen immer
mcbenijl, fonbern benen barwiberjlreiten* wieberljoiet batte: $.& 2flfo bat ©£>tt bie
ben ©djwarmerepen unb 3rrlel)ren allezeit
heftig wiberflanben bat.
q6. &$ rft aud> tiefe feine ^lugbeif unb
3\id)tiafeit iü loben, ba$ er eine DewKcfee
unb eigentlicbe ©ebreibart gebraud)t; ba$
md)t atö bergweobeutigFeit, wie oft gefebte*
bet, unridjtige SÖtoontmgen unb gmifligfei^
ten entfhwben. €*r war aber in feinem £e*
ben unb £Banbel fo franbbaft, baf} man
mit Sßßa&r&cif Don ibrnrubmenfonnte, waö
®ton twh bem reolicben tapfer $)?♦ 5fnto*
nie gefebrieben: €"r ifl in allem gleid) gewe>
fen unb bureb nicbf$ geanbert werben: €r
war aber fromm, unb baut nkbts gaife&e^
aniljm ftotf. %Ba$ bat an gurflen unb ren ©ammlung ber $kd)enau$ bem menfeb
gemeinen £euten Der gute ^)inge fei;tt, baa"
wiftefren alle Fhige ^eute.
27?lucb biegten ?:age beö£eben^^3rim
jene1 ©eörgü jetgen feine ®bttfttia¥tit unb
%ki)flanb. ©a er ein ganj ^afb
%Btlt geliebet, bag er feinen eingebenden
©obn gab, auf bdg aüt, bk an il>n glau^
ben , niebt verloren werben ; 3ngleid)en :
^ie'ttKint wirb meine ©cbafe au$ meinet
»Öanbreiflen; 3t ^ommtju mir aUe, ük
ihr mübfelig unb betoben fci;b: icb will eud)
erquiefen* Unb bat er fo frifeben Wutb ae*
babt , ba§ man woljl gefeben, ba$ ber ©lau^
be unb bat Vertrauen auf ben ©ot)n©Ot<
teä ijl&t, öon ©Ott angePammet, in ibm
brannte, ©enn er bat allezeit mit bem #errn
Q5ruber unb anbern Don ben SBoljltbaten
be& &obne$ ®£>tt*$ , M ber Hoffnung
beö ewigen £eben£, unb Don ber wunberba^
lieben ©efd)!ed)t, aufö twßidjfte gerebet
28.£)b nun wof ber Verlufl biefes^ru^
ber^ un$ , ber ßircfKn, unb bem Vaterlanb
febr naf)e aebet; fo hat man bod) bem
^rin^en ©eergen feine ^inreife unb $lb*
J|abr mit einer btfc!)werlid)eu ^ranff>eit ^ujfcbieb, ^ur^emeinbe ber bimmlifcben^irdje,
tampffen hatte, §at ex bo$ [\$, bk Äi^lWHifli« gönnen unb fefig p preifen,unb ba^
bei)
tf g 13) &. Wf • %Wtlan<bt Sufd^rift wbet ten funfren £at, Wimnb. CD?eii 09
bei; an fein Q3ef ennf m§ tinb ^ugenben fleip
fig ju geben! en : €tp4 tag mit- ©£5t t ban
Jen ff«? bie ©aben > bic eciljm, unb unö burd)
il)n, &erlie&en ^a( : benn eg ift gewig, baß
tiefte tityi bei: -SOßalit&eie unb glam*
tuen ber Siebe gegen. ©£>tt, unb anbete ^u*
öenben,@aben ©£)ffef> feiw, bieiijmbatum
gefebenff würben, fcö$ fte ibm tmb anbern
Ijeilfam feim moebten, Unb beo tiefet £)anf >
fagung (jaben \m auf peyetlet) 2frten Zente
$u feigen: auf bie ©efaffe besgorris unbber
Skrmberu'gfeit , n>ie fTe Paulus nennet
%Ba$ iff ' beerübf er , a$ eine' ^eff ■. unt&er*
terben beö menfc&Kc&cn ©efd?led)ts $u fei;n,
n>ie ^lcit>iaDeö , &atilina , öftere unb iljreä
gleicben gewefen? Unb »aö ift e$ ro'cbt t>or
- eine Jreute, ein ©£)« tt>i)&feefattifle^ ^Berf*
jeug, tag ter Äird&en mi|e iff, uj fepn,
wieSofepb, (Samuel, pi$tia$\mb anbe*
te gewefen ? gu meldten wir and) billig ?|>rin*
$en ©eorgen ja Wen, an bem aian@5ötte$
$3et)tfanb forool in feinem QSefenntnig unb
^ugenben, ati tmüvegiment augenfd)einfielj
gefe|en; niaffen ©£>tt tasDvegiment foge*
fegnei, tag ba$ Q3aterlanb beffelben nun fo
fciele Qabve, "Ca eäin ter 5tad)barfdjaft ah
M M 3\tieg unb, Unrube gewefen, tufyigge*
blieben. @old)e SBBo&It&aten ®Otte$ mug
man ernennen unb: bahfbatfid) greifen; fyx*
nad) muffen mir ©Ott aüe innbtunflig bitten-
tag ber^obn ©OtteS'uns iljnt ju Sieben
*nad>e, mie et fpriebt 3oljj?,?: Jd) hin
tet tPeinfloc? , tfrr ftyb die Siebente,
j«nt tag ee uns als $8erßeuge ter 35arra<
Wtfahit btanfye, unb unfern SRat&unt&r*
■ w*t taftm regiere, bag fie Der £ircbe nü|e.
; 29. $etnadjfoffetun$<uicfrtur^ öa$$8e>
,f enntm§ bes -*|>rmjen$ ©eorgti un* (Warfen
. unb aufmuntern |um©ebet ®Qtu$, unb sunt
Sieig, bie göttlichen ©aben wob* jubewal)*
feinen gleig beimäßen, .tag et fte bur$
fletetf ©ebef gefud)ef , unb fief) aeWfef,
bag et fte «tc&jC liebetfieb öetmaWofef^
£)enn bem, bet ba -feaf, hm Witt ge>
geben werte« , fptic&t bet @o&n ©0^
^•©, meWetiDia/ bag wir auf fölcfc
Tempel fel)en;unt peiftcbere fei>n, tag et?
aüen gfeid) fetvunt aud)un$, wenn wtr^
(en, belfen werbe. ^Bietern* bet 34. ^fal«t
fegtet, tnan muffe tureft ^elrad)mugfbfd)e^
&):tmptl t)0 ©ebet entflammen, wum'tt
fpric^t D. .^ 6 : ^ÄJititf ju i^m mb lauft
ihn an. £)a :biefer 2kmei*ief,l>at t^n Öer
^rt-ecWret? S((fo löffet unö trö ^riit#
.jen'ö ©eorgii Zanfbätatyitn mti ©0rt.tanf#
batfietpreifen, unb bitim, tag et unä an$
mitten wolle, tamtt witfeinem^tubiete^
f?Jeig unb ^tbeitfamf^it uad)foIcjen iiot Ht
®abe (&&ttt$ €5rif!iid& b ewaftren.
30- 3c& ^offe, tag alleil Jtommen tie^
fe 4)if!orie Riefen niebt allein lieblid), foa#
bern and), Diel nü^lid) fei)n wette. 3c|j ba^
be abet anfangt and) bre Utfa^en meinet
boppelten 33otrl,abentf gemelbel, ,wegf)albeu
id} fowol, #od)gebotnet3wfl &et &md)i>
^rwe^nung in hkftt%tn$aabtt§w, ä$anti)
M$ Q5tbäd)tm$ be^ ^rin£©eötgen^ugfeid
mit teil @d)riften ?utberi behalten -»^
fen wolle* ©enn ei ifl baran gelegen , ba§
$ln$\müat unb tte !^ad)fommen wijfm ,
m$ Der Mannet bie £eljre unfret ^ird&ett
augenommen §abm. ©iefesmem ^or^
ben unt ^ei>nung wirb tjoffewfid) €urett
anfe Weben ^ei>faß erlangen, ta €we
9Reb!icb?eit allen jurflen unt anbern frefifttV
d)en Bannern, in gan^ ©em fc^fant,me Jr al^
ju belannt mit bet) ifyntn beliebt ifl. %d)
ton aueb ^ t?erficbem, tag t)kf weldje
tiefe 5(uögaben befotgen, ei an aüemglei^
unt ^rreue, fo reebrrd)affenen Bannern an*
un> %em man mugbefennen, tag feine Uantig ifl, md)t* ermangeln laflfen * wie
J«deoten ®&ben ISßm fe^unbiugleid) Iman fe^en wirb, wenn man tie 2(u^aben
SX m 2 ge*
tfo
IV. Sufcfcriften über bit Sammlungen unb iEbitionce &utfreriGd?riftm ^71
gegen einanber galten will. ©el>abt £udj|&on©öttan feine £ird)e gefanbten £ei*
»DM. 3m 3a&r ijw &« £>ftern, n>eld&<« I Ianb *u «Fennen, Don bem er wußte, Dag
na* Ausgang Dcv Sfraeliten aus €g»pten bie^roprytenjeugte», unbiljn um ferne <Se>
^3063. ifr
€urec ^o*f* ©urd&l.
ergebener unb bemut^iger
Philipp tTleland?tkon
Sut^eti eigene 93ortebe nebft JD. Söeft £ietrid>$ 3«:
jtyrift an «£er&og Sodann €rnft , über ben VI.
&teinifd)eu SSStttenbevgifdjen Stjeit ber SBetfe gu*
tf)evi , fo beffen Störung über b«ö erfte Söucfj
SRofe in fi$ begreift , ftabet ber geneigte Sefer
«Seutitybem.erftenSljeil biefer neuen ©aromlung
wrgefefjt.
ligFeit anfpricljt:2flfo,obwol baö gan^e menfefa
Iid)e©efd)led)t fowol ber (Sunben falber t>or
©£tt(Sd)ulbl)at,al$ fcon unjaJjligem3am'
mer fdjrecflid) gebruef t wirb, tt>ie beube ®l6r^
ber nid)t allein QSubenftnb,fonbern aud)
(Strafe leiben unb blutig baljangen; iftboer),
ba gleidpol gleite (Sunben unb ©trafen
an benben fmb, eber eine $;ljeil harter als
alle Seifen, unb l)af t cm$ £picurifd)em©rimm '
©ott, ben (Sofrn ©OtteS, bk ßirdje unö
güanaelium t>or leere gabeln, unb lachet in
gegenwärtigen (Strafen m feinemSßerberben,
big er einmal burclj ewigen S)onnerftral ge*
fd)laaen, erFennen unb beFennen wirb, ba$bk
©trafen niefit öon o&ngefeljr Fommen, fon*
bern ©0$$ ÜHd&ter unb 9v«d)et
fei>* ©er anbere r£fjeil fallt bem 2Bor'
tc~®£>eteö bep/ glaubt, baf ein ©ott fei;,
unb burefeben (Soljn, burd)bie (Stimme be$ !
hangeln, eine ewige Ätrdjje fammle , unb
baf ein ©ericljt folgen werbe, ba bk ©ott*
lofen verworfen, unb bie£irdjeuir©emenv
fdjaft <&Otte$ gebracht werben werbe, ba§ i
fte (ÖOtreö ^IBetö^ete in alle ^mt'öFett genief»
fem
2. (So oft wir gebenFen, ba$ ber (Sof)n
Jö fmb unö, ba ber (Soljn ©£>fte$, un> <&Ottt$ ptfd)en jwepen^orbern gelanget,
' fer #£rr 3@fu$ €t)ri|?uö, am Creujj follen wir aud) benFen, bafbas gan&emenfd)> >l
14)®. ^ilippSWeIanc|)f^onö
Suic&rift an &txm 93armm; wef*
$e bem ftebenten unb legten £atemtfc|jen
SBBtttenk Xljeil twgefe^et/
3(njefco aber erft ins ©eutfdje gebracht ifl
Qton.SR. Buguft Ctttel.
£>em #odjgebornen Surften unb #errn,
$errn Barnim , #erjogen in (Stettin,
Sommern, Cajfuben unb SCBenben li
gurften in Üvugen, ©rafenic.
Hletnem em&ttgßen £errn,
1.
Iwifcljen jween^ttotbern getangen^wepQ3ol^
fer im menfct)li*en ©efd)le*t abgebilbet wotv
bem ©enn wk ber eine ganj blinb unb toü,
t>on fo fielen 3eu%gniflfen ber ganzen \ftatur,
uom €'rbbeben, plötzlicher Serreiflfung berjel*
fen, ber unnatürlichen ©onnenjjnflernig,
unb feinem eignen £Ienb nic^tggcrur)retnocl)
erweichet wirb , fonbern beö am £reuje
Jangenben vg)^rrn ber Sftatur fpottet : ber
anbere hingegen burd) biefe geugniffe fowol
afe ben g$ttfid)en 5rieb bewegt wirb, ben
lidje ©ef*le*t ba^ange; unb foUenun^um«
fer ^lenb, bk Urfac^e beS ^obeö unb aller
3^ot&, unb bie ^3efrei;ung betrachten, unb.
öerftd)ertfei)n,ba§ wir anberö nid)t ^ur b«mm#
lifeften ^ird)e gelangen werben, att \x>k ber
@d>ad)er, ber bk (SeligFeit uon bieferti
^)Srrn ber ^Ratur begehrt, bobin gelanget i(?*
3. ©a aber biefer |)§rr, ber (SofmOOfr
teö, anbere nicf)t erFaunt werben mag, aH
bur* Q3etrad)tung be^ ^Borteö bed ^öan^
gelii; fo mu§ man not^wenbig \>k propfjert#
fc&en
f 72 14) £♦ Pbfctl?eland?t, 5ufd?rift übet- öetr ftcbentcrr Hat. EPittenb. Zbtil 5-73
fd&en unb apoftoJifdben ^5uc^er lefen unb g6V
ren. 2$on folgern ©tubieren beffelbentnug
uns nic&fä abfuhren, feine (Spötterei; goft*
lofer <Sd&adE>cr,- b. i. fein ©elad)ter ber ^ptV
eurer, nocg ©aufefepen ber (gegwarmer,
nocg ber Papillen unb #eud)Ier SSo^^etf*
2(ber bie (fpteurer, weil fte ojfentlicge Scm^
be ©Öftes ftnb,fann man leicgfer erfennen
unb meibem 2(ber anbere fcgleicgen ftd> lü
fiiger ein, n>eld&e nemlid) rügmen, baj? (te
bie propgetifeben unb apoffolifcgen 58itd)er
annegmen; unbebocg bafürfrembe unbun*
aegte Seiten einfugren,e£)ie (Sabbucaer ber*
warfen bie ^ropgeten offentlicg, wie bie£pi?
eurer unb 9)?agometaner je£t offentlicg bie
apoftolifcgen Q3üc^ec berwerfen.
4* SOtan f ann aber gegen biefe fteg ßnug>
fam Dermalen unb antworten: baf? eä un*
mottet) fep, Dag bie im SBolF ©£>tte^ feon
fonnen, bie ba gefielen, baf; fte bie propge*
tifegenunb apojMifc&en 33ücgernid;tanneg*
mem £)iefe Teilung muffen wir beff gak
ten gegen alle £euben unb offenbaren geinbe
ber 3\ircgen. Unb ba§ man an biefen©runb
oft benfen muffe, wiffen alle biejenigen, bie
ben rechten ®Ott anruffen unb ju egren fu*
cgen, Qlbet bie *pgarfder betrogen ba$ Q3olf
anbete; benn fte jMten ficE> , a& ob fte an
ben propgetifegen Q5ucgern gielten, unb er*
biegtetenboeg babet) anbre'Ütteonungen^welV
cge fte mit ujtigem 2uiffricgbon propgetifegen
^Borten befiederten unb tünegeten. £Hfo
fd)rue ©amofatenus , ©erbetus, unb ber
nocg gerumtfreiegenbe ^etrus Contra au$
£ittgauen, fte blieben bei) ben apoffolifcgen
33ucgern; unbmaegten bocg bie (Sprucge
t>om @ogne ©Ottes juniegte. £)ie tyabfo
ler fagen unberfegamt: bie £egre ber propge*
tifd)en unb apoffolifcgen 25ücgerfet) niegt ge*
tiif, fonbern muffe nacr/benen 2fo*>!egun>
gen, bie benignen im ©cgwange gegen,ge*
nommen werben,
s. 2Biber bte muj? man Sefaid Dvegel
beff galten: ^ad> bem©efe|unbgeugni§!
bie nid;t nad) btefem <2£ort fagen, werben
bie ^orgenr&ge niebt gaben. Unb tyaw
tos fpriegt: SÖßenn einer ein anber £&ahgett*
um fegret, außer bem, baö icg gelegrt habe,
ber feo aerftoegt ! ©er ewige ^Bater gebeut
ben(gogn^u goren, ber baß ^angelium
ans bem gegeimen @tf)oog beß ewigen 33a*
terS gerborgebwegt gar, £>iefeS Sünger
folfemwir fepn, unb alfo bürfen wir feine an#
bere£egre aufbringen, ^onbiefem £egrer,
bem (gogne ®Otteß, bem <2£ort beö ewtV
gen^iater^, fonnen wir t>e(l glauben, bag
er nid;t allein berflanben fepn wolle, fonbern
aud) red)t reben fonne; wie man flar ffe>
get, M§ in ben ©tfiefen, barinnen bom®e^
fe|, üon ben ^ßergeifungen unb Qlvtihln
be^ ©laubenebefenntnig geganbelt wirb,
ganj eigentlicg unb ved)t gerebet werbe*
©Ott gat ftd) aug unenblicger ©üte offene
baret, ba§ er red)t erfannt unb angeruffen
werben fonne» 5ür biefe go|e9ÜBogltgat
ift e$ ber gocg|!e Unbanf , bie gottlicgen Off
fenbarungen üuüerbregen,uhb an|lattgottli*
c^er (Sprucge falfcge ^epnungen geimlid)
unterfegiebem
6. Ober, fagen pe,e man mug bod) gefte^
gen, ba§ einige ©prüdjebunfel fet;n, anbre
unter ffd) ju flreiten fd)einen; me ber Q3ube
(Sebaflian Jranf ein Raufen folcgerdsprtV
d;e tücfifcl) unb boegaft ^ufammen getragen
gat, bie unter ftd) ffreitig fegeineru ^)iec
antworte i(S) i) nad) bem alten SßerS: €$
ift niegtö ärgert alö QSerleumbung oberfa^
fege Sftacgrebe. ^an fann nid;fö fo eigenflieg,
beutlid) nnbbebad)ti&veben, baß einem aus
SßoSgeit niegt Derbregt werben f onnf e. 2)$ex*
naeg jage icg, wie ^pipganiuö gefegrieben:
"üftan barf niegt alle OTorte ®Otte$ auf etV
^e ©leiegnigart beuten, fonbern wie fte lau*
*iqu ffian gat aber freolid) Vernunft unb
*74 iV*-5ufcfecifrcn über öic Sammlungen tmbgfoitfoneg Zutlyevi Sdmfc-en. m
~Qk\)tfm?cit ju brausen, bag man etnegfe*
ben ©pructye* Svraft unb Q3ecflanb etf en>
ne- 6i nennet Daö 5M&ffamfeit,wa$ &>
fabrungfonflbeigt, n>elc&e baö rechte £id)t
Der 9[Bovte i)l ©enn bk Empjrnbung le^
ret, »abgeben unb 3rob, bie Etfenntnig
ber fc&abjidben, t)ic ^rfenntnig bet troflfi*
dben ©üter, ©efefc, gtirdbt, ©c&merj,
©ünbe, Q3uffe, ^rofl aus SSetracgtund bei
SSarmberug? eit, ober ausbem ©laubenunv
giroerficbt, naebbem man bahnte erfaunt
f>af , fep» €nblid), wie bie Hebung in allen
Stünden ein Stc^e gibt, fo erlauf ern bk
Uebungen ber SSuffe unb bes ©ebet^ bie£el>re
fcer£ird)en; jal in biefen Hebungen teueb*
tet ber @o(jn ©Dfteß in ben (Seelen ber
Üted)tbetenben ; rote er faget 3ol>. iy , j : 3d)
f?möecWeinpoc£/tfei,fcy& ^ Gebern
7, ®er €pipbaniu$ fe£t aber auc6 bas
anbre ©tuef &mju. §r fpriebt , es fei) ^$e
Vernunft ober Betrad)mngnofbig. 2Benn
man t»te 2Borte unb Üvebarf wrfle&et, ift
ber 2Beg son ber ©pwcbfunff am naebften
im ^ernunftlebre. ^Slan muf bebenden,
m$ m tlnterfd)ieb in ber Zttyt if!, m$
bie£ird)e eigentlich lebre, unb wiefietton
anberen ^eonungen abgebe , m$ bk #aupt*
fiücfeber £ebre feon, ingleicben berfelben
eigentlid)e33efd)reibungen unbSlbtbeilungen ;
unb frtf man au* auf bk 93erfajluug ber
©rünbe*,ufel)en, ob jTe red)t fünMgfeon.
^antmtfjerwegen, was ©Oft, mßbtö
©efefc , was @ünbe , m$ Evangelium , maö
©nabe, Bufie, ©laube, ©ereebtigfeitpor
©Ott, bie Erneurung, Erleuchtung, <$e»
beijfung ber ewigen ©üter, 3$erbeiflungber
kiblid)en ©üter/waS £ircbe, ^ofjcei) unb
bie notl)menbigen Wid)ten im bürgerlichen
£eben, bapon btc >1)ropbeten unbSfpojtelre*
ben, feon. (SnWi* muß man aud) im £eb'
ren eine £>rbnung galten, unb bk ©Aicfe,
#ie in £üm1eu, «injelen Dim^ro. @QJ>
cf>e Drbnung unb Vortrag nacb ber Äunjl
nennt Ep.'pbamuö Betrachtung, %\u\u$
aber, red)t teilen. <2Bir wiffen aber, ba% bie*
fer j?le$, bk OveDart ju ernennen unb Die
©tuefr Don einanber m febeiben unb et*
genflieb ju befcl)reiben,unbbie Orfmbe tcfyt
iufammen in fe^en, fonotljig fei) in Erlernung
ber übrigen fünfte, ba§, mv nid)t barauf
fktyt, nd)t einmal für ftug ju aebten. (5$
raug aber aud) bei; bem Sleig'bte^nruffim^
©Öfteö fei;n, mit ba$ menfcb'icbe ©e^
mütl) Doller ginjternig ift, unb ber Teufel
aufraancberlep^rtnad)|!eüet, unb bk®&;
mütber fiel) leid)t ber anbern wahre mxb faU
febe Urteile, fonberlicb wobei) Sfafe&en unö
5(ltertl)um i(l , einnebmen unb ueifübreti
tafTem
8. ©a^ fubreieb barum ttm$ weitrauf^
tig an, weit üor Fudern einer t>on ben £fau'
iten nu ^3rag etlid)e?:age mit bem Q3orge^
ben ober £ebre jugebraebt bat : 2Beif
ber ^$er)lanb ber propbetifd)e« mb apo^
(lolifdben , ©djriften niebt gewtg wäre/
müßte man tbre Üvebe nacb ber tyabfit
unb Wlfafyt Deutungen Hebten; unb ffib*
reu befwegen ben Sprue!) aus yiattfy. c ^39.
an : Wenn ötc^ einet* auf fcen rechten ^a^
cfcnfc^lagt, fo reiche i$m aud; öen an*
bevn öar*
9. 3nbiefem(^prud);unb anberen glei*
d)er Qlvt, fagen fie,bat3:ulianuö ber^at;fec
ein ungereimt ©ing gefunben, unb ba$ ^o#
angelium befföalbev Derfpottet; man mufle
alfo eine Auslegung fuebem ©arauf fana
man aber gar kid)t unb grünblid) antworten :
SSlan muf t)k ©prücbe in ber ©ebrift fein
gegen einanber. balfen, unb an UbtmOvt \e*
ben, woöon bie ^)vebe fei), 5/tuineman>
bern Ort galten gottlicbe Sprucbe bie^oli^
jcp audbrücfiicb für gut, unb geben bem
weltlidben Üvegiment ebrlid)e Seugnifle; in
biefer ^rebi^t abet fa$t ^f;w/!uö gar wbt$
pom
ij6 14) 2X Pfril. H7elöncf>t. Sufthtift übet ben fiebentm tat. Wittenb.Zbeil si7
Dom weftftben Regiment ; fordern nur Don ei*
w$ jcben'Q3üffc unt> $erpsreimgfeit üv
fonberbeit. 4t Derbiet et-md&t, bie Don ©Ott
geordnete ©egenmebr un&-@d>u|$ugebrati<
djen, fonbern n>il! nur, öa§ Öte Orönung
nid)t gefröret werbe, 3obanne$ber Käufer,
Paulus, foüen nidjt ^u'frufjr \v>ibet bk $>
rannen erregen, fünftem basUnred)tbulben,
n>enn fk bie orbentlid)e £>brigfeit nid;tfd;u*
|er. SWfo wiib £>urc& feieren gleij? bie red>
te grKärungunö<*3er|iariö Ijerausgebracbr,
wenn man nemu'd) betrachtet, wtDonCbri;
fluörebe, ob bie ^rebigt Don ber wätlklwn
£>brigfeit, ober Don eines jeben $erjens d\ei<
nigfeit ober 55ufie infonDerbeit ban&ele.
10. @o nimmt ber ebrwürbige SX 3ftar*
ttri £utber ben reellen Sßerftanö aus ben
Ouellen fe'.bjl, unb wenn man ben f)at , fo
ift bernacb beß ^äijfers 3uu'ani Sanierung
leicht m begegnen; man ft'ebet aud) halb,
tvk eitel bie Traume ber ^ond)e feon, bk
fle aufeebraclx baben Don ben eDangefifdjen
SKatbgebungen unb Don ber SßoW pmmenbett.
£>i§ Tempel zeiget md) in anbern Watte*
rien , ba§ bie SDinge , weldje bunfel fc&einen,
burci) Sufaromenbaltung Flar met'ben, unb
baf? man niebt aus eignem $(berwi£ ®Iau>
benelebren bieten muffe, wie bie £inber
aus 3Bad)S balb einen ^)tmb, 6aib eine
©ans, ober wie bep bem Suciano einer ge*
nannt wirb ein ^rometbeus in Mortem
n*£s iß aber in biefem §;omo bie (irtf Ja*
rüng biefer ^rebigt, barinnen ber (Sobn
@£>tteS bie ge^en Gebote treibet unb erfla*
ret ; wetdje , wie man aus bem £uca fielet ,
$u Derfd)iebnen Reiten unb oft wteberbolet
worben. (Es fyalt aber £utberi ^tflarung
eine fef>r reiche £ebre in fiel) Don Dielen CDnv
gen, unb weifet jugleid) einen Furien £Öeg,
wie man ffreitige fepmebe Dereinigen tonne,
unb führet uns auf bie Clueüen, unb beißt .
uns in jeber ©teile auf bie tytfityt unt> $801*1
f)aben beffen, ber ba rebet, feben, unb ba§
foldjeSnicbt mit hänfen, falfcben @c&täf*
fen unb betrügenden ©freidjen gejdje*
l>e, fontern mit einem wabi'fjeitliebenben
unb bie @l)reQBöttesfu#enben#er$eu, unD
ba§ man in llrtfjeifen fltmlid) banbfe.
12, 3(1 esalfo bod)|!nü^id), biefe 2(uSle>
gung ju lefen, ©leid)Wte wir aber in ben
anbern ^^eilen gottfefiger durften (Erwelj*
nung getban baben, infonbetbeit barum,
&a§ bk %lad)¥ ommen faben , bag bie £ebre
unfrer Streben nid)t aHein Don bem Ö3olf
93eyfaü habe, fonbern aud) mit reifem Ö3e#
bad)t weifer unb gottfefiger Surften angenonv
men fei;: Sllfo fd)reibe icl) aud), S)urd)^
laud)tigfter Jurjl, ^urer ^)urcl)Iaucl)t bie*
fen ^beilju, weil^ure ^)urdblaud)t tiefe
£efjrenid)t nur gottfelig annimmt, fonbetn
amt bk ^ircl)en red)t febren laffet, Mb bie
©efal>r besQ3eFenntnij[es tapfer bulbet €ö
iftaber nuyid), ba§ bie frommen , fowol
\e%t aU auf bie fpaten ^Racbf ommen, gottfe*
liger gütflen Krempel Dor $(ugen b^ben,
13. 3d)'bitteenWtdböen ©o&n ®Otte#,
unfern J&^rrn S^fum Cbt'jftum, baß ec
bie ^ireben biefer £anbe gnabiglicj regiere
unb befebirme, unb €*ure ©urd)laucbt ge*
funb erbalte. (Eure £)urd)laucl)t gehabe fic§
wofjl! S)en 1. =October 1^^
i£mev ®uvcblciud)t
Philipp tTJeiand;tl}onV
Scharm Stiebric&eti/ $nm 5«
aaebfen; weldje t>em er(!en ©eut|d;eti
gBittenöerfliWen £$etf Dotgefe|et
wotbem
^ f?ef)et &icfel6c in t»em VIII. ?f;?il p. 151a. tiefet
<gammiHn3, " ■-.
578 IV. 3ufd)rifrcn über bie Sammlungen tm& äJ&m'onee Üut&eri ©cfcrifren. s7)
6) ©.Martin gut&erS föor* I «"« g»««*«««»«, «* fr1*« *H8£.fB*S*dt
re&e,w feinem Stbfdbtebe gefleHet;
fo Dor bem andern S)eutfdjen3Öfc
tenbergifdjen Sljetl jfefjet
©iefe Befinbet ftd) in tiefem Sljeil p. 47>- N- 6-
17) flippt 95Mand)tf)omg
3ufd)rift, an JvOntae^ianinSän-
nemarr^fo t>em dritten £)eutfd)en$Bifc
tenbergifdjen Xfjetl boran jfeljet.
2tnno i^o»
£)em «£)urc()laud)tigffen , ©rogmddjtigen
gurren unt> v&errn, ^ermC&rtfh'an,
&u SDannemarf unb^ftorwegen, ber©o*
tben unb SCßenben £onig, £*Wn ju
<gd)legwitf unt) £ol|tan :c. ©rafen ju
Olbenburg,
tTJemem gna6iejf!en £eim
©OtteS ©nabe butcl) feinen eingebornen
<gol>n 3§fum £briftum, unfern *g)et(anb
unb wahrhaftigen Reifer, jwoc*
1.
SRutd&laud&ttöfl«:, ©rogmacl)tigf!er, ©nd>
>g* bigffcer Äig unb ^)ecr! 3Biewolin
biefer menfcl)licl)en Sftamr baö £id)t, bat
©Ott \>on feinet €rf enntnig otö feinen ©lan^
in bie etilen $l*nf#cn Stoffen Ijat, fe&r ber*
bunfelt ig-, weld)e£ f>od> unb mit Widern
(geuften ju besagen iff: fo bat bod) ©Ott
fo tiel f tare gewiffe geugniffe in bie 3?atur
aebilbet, bagalle vernünftige Sttenfcben in
aller 2Belt, öon Anfang bis in @wigfeit,
£ei)ben unb ©Otteö Q3oIf, benennen n#
fen, bag ein einiger, ewiaer , allmächtiger
©Ott fei), t>er biefe febone, orbentlicfe,
ftcbtbare €reaturen erfebaffen bat unb erhalt,
bag aud) berfelbtge ewige ©Ott weife, ge>
reebt, öütigunb wa&r&aftig fep, unbüveü
nisUit unb Äeufc&Wt Neb &abe, unb über
unb ©ered)tig?eit juwiber tff, ernfllid)en Sorrt
fyabe, unb gewigfieb (Strafe üben wolle«
£)iefe @r!enntnig leuchtet natürfid) in
2.
allen ^enfdjen, unb Ijat geugntg in un$
felbjl unb in vielen fcfyonenorbentlicbenSfBer*
fen, am #immel unb in ben ©ewdcbfm
auf @rben, bag gewiglid) folebes von ©Ott
wabr unb unleugbar fei;* ©leidjwol iff ein
groffer #aufe auf @rben , ^>k ungeaebtet
biefer unleugbaren SBaljrfyeit , bie natürlich
in$ftenfd)en leuebtet, bemiod^O^unb
©Otteö Sorn, ben fte tdglicb vor Sutgenfe*
f)en unb füllen, freventlicb für nitfytä halten
unb folgen eigenen ©ebanfen unb £uf!en;
welches febr febreef lieb ifr
3. ©iefelbigen aebfen ütelweniger ber be^
fonbern Offenbarungen unb £e(jre, barinnen
©Ott fein 9Cßefen unb SBillen t)on 5(n^
fang in feiner hinten, $(bam, ^)eöa, 9(0^
a^^lbra^am, ^ofe, Qatib, <£lia, unb
in ber @enbung feinet ©o^ne^, unb in ben
SlpofMn erHdret fyat, unb (jat babet; Sei*
<$en get^an, lobten auferraecft/gbie (äon*
nelaffen fülle flehen; item, juruefe laflfen
gebe«;' item, bas Sfteeraufgertjan, bafDa^
^Baffer gejlanben ift wie t)k 33erge, ba^
mit wir se^tß fmb , wer biefe £e(jre gegeben
Ijat»
4, 3£iewol nun fold&eö alle^ Diel Wim*
fdjen leiber üeraebten: fo füllen bod) n>iv^k
vok au^ natürlicher ^rfenntnip benennen,
bag ®Ott fei), finb aueb i(>m ^ierinn ge&or'
fam, bag wir feiner Offenbarung in feiner
^ireben, /einen SEßunberwerfen unb feiner
Sebre glauben wollen, um niebt laflfen in
gweifel fuhren bureb &er goftlofen Tempel
unb (Spotten; fonbern foüen erjllicb Deflig^
lid) fcf)lieflen, bag watjr fep, bagficb©Otf,
au^ groffer unmdglid)er©utigf eit unb^arnw
l)er|igfeit gegen bem menfc^ltc^m ©efcf)lecbf,
geof»
y8o 17) Pbil. iTfelancftt Sufcfortfc ubecfren bvimn JDeutfcfcen EPittenb. £beil. jsi
geoffenbaret &ae , unb füllen i'bnrfür foldx
groffe ©imgfeit banfen*
^ £)abet> follen mir audfj biefelbtge feine
£ebre, bie er anVmtö gegeben ^at, unb bat
babeu Rgefaget, burd> biefe £el)re in unöju
wirfen uhb ewige (Seligfeit ^u geben, mit
£)anf batfeit annehmen, lefen, fyoren, be*
fragten, fernen, unbnmfen, tt>a^ fi'e &oc&
jaget, unb tt)a^ Unterfcbieb ifr jwifebenber*
felbigen göttlichen £ebre, unb anbern D\cuV
öion unb ©ebiebten.
6. ©a§ wir biefen ©efyorfam ©Ott febuk
big ftnb, t)at>on bat er fo oft ernjllicbe ©ebo*
te gegeben, afö, ba et: üon feinem @cr>ne
fpriebt Sttattb. 3, 17. unb Qap. 17,?: £>ie*
fei: iflmein geliebtet* Sobn, an welchem
td? ber$ud?e ^reuöe imt> tPonne fcabe,
liefen foüt it?u ^orerr*
7. Q3on biefem fprid)t er aueb im fünften
'93uc& *3)toffc €ap. 18, 18:'- 3* wiü ib*
nen «inen Propbetcn, wteöu biff ,erwe*
efen aus tbren 23ruöenr, unö meine
VOotttin feinen tTJim& geben: öecfoü
$u tbnen veöen alles, voa$ itf?tbmgebie*
ttn werbe; unö wer meine TOOorte niefct
fcoren vvivb, öte et; tn meinem £7amen
reben veivb , bm will td? felbß ff rufen.
8« Unb naefebem wir in berfelbigen gott*
lieben U)tt t>on ©Otte^ 3Befen unb 2Bik
len unterrichtet werben, ftnben aud), bager
ibm allezeit in menfcblicbem ©efebfeebte eine
ewige ^ireben e bauen will; bau t(l, er
will iljm ein Häuflein für unbfüroerfamm*
len, ba$ tljn reebt anrufe unbpreife, unb
welcbetf beu ibm fyewadj in ewiger SBe&beit,
©ered)tigfcit unb greuben leben wirb: fo
follen wir uns mit (frnft umfeben, wo biefe
^itJclje jff, barinne gewiglicl) allezeit etliche
fetig werben, unb foll ein jeber berfelbigen
einigen , wabtbaftigen Äird&en ©liebmag unb
Mitbürger fet;n; foll ft'cb mit ®tauben,%n*
ruffttng, $3efenwni§, tkbe unb Tempel
Äußert Schriften 14» ^l?cii.
ju bevfelbigen £itd)en galten ; foU niebt eige*
ne ^3f)antafet;en in bet £ebre madjen, fofl
m'cbUu Verfolgung betfelbigen waljrfyafti*
gen Streben belfen, fonbern mit allem gleig
unb reebter ^reu baffelbige £dufJein belfen
in gleicbec ®Otte$ ^nruffungunb in ©nig*
hit ehalten, unb -.ugleicb mit bemfelbigen
#auflein©£>tternftlid> anruffen unb pfeifen*
9. Unb follen atfo alle $2enfd)en , biefe
jwe» £)inge ^um bobejlen unb t?or allen an*
bern ©acben fueben unb begehren: nemlicft
ba§ pe ©Ott Rcbt ernennen, unb baß pe
ber wahrhaftigen ^ireben ©liebmagfepn mV
len*
10. ©enn man foH unb mu§ ntcf)t alf»
gebenfen: £>ie ^irebe fliege in £uften, fei)
unficbtbar, ein /eber möge ftcb felbfl *u ef#
ner befonbern ^ireben macben, möge ihm
DpinioneS unb ^f)antaften biebten, biefjjm
wobfgefallen; ba^ tauget niebt^: fonbern bu
foüt wiffen, bag ®£>ttc$ ^Bille ifi, ba$
man ftcb W $&& SBerfammlungbaltenwofr
le, unb ba§ folebe Verfammlung (id;tbar
i|l, welcbe bu mit otogen unb O^ren etf en*
neu fannfr
11. Unt) biefem ift bk wahrhaftige, ftebt*
bare £ird)e, in weld)er reine, £ljriffticbe
£e^re geprebiget wirb, unb rechter ^Öraucö
ifl ber ^acramenta, lautba Qrinfe^una.
Cbnffi, unb ba niebt ^(bgiJtterei) erbalten
unb oertb^ibiget wirb. Jyn foleber Sßtt*
fammlung fi'nb allzeit etlicbe Slugerwablte,,
in welcben ©C^:^: burc^ bat <£üanQtiium
wirf et, ba§ fte befe^ret unb feiig werben;
ob gleicb neben fo!d)en ^eiligen in biefer^er*»
fammlung fefyr oiel S0?en!cben ftcb niebt be^
f ebren wollen, fonbern oerbarren am eignem
Tillen in ©imDen wiber ©ewiffen, unb
fallen in ewige Qkrbammni|?, wie anberc
©DttesVerdd)fer.
12. ©ennoeb foß man aewigh'cb wijfen,
b$ in biefer fiebtbaren ^ireben für unb. für
$}n etlicbe
tf2 IV. Snfcfcvtften übet bie Sammlungen unb jgfttttoneg Eutberi Greiften. 583
rechter Q5raucbeber (Sacramenta erhalten
wirb, unb 2lbgottercp geflraft wirb%
16. Starnacb foflt Du bie aüerbocbften
3$erbeifiungen betrachten, wie ber^eyt faget :
tPü; wollen $u tbm £ommen,unöXX>ob'
nuriQ bey ibm machen , 3ob» 14, 23. ©Ott
will gewißlicb in folgen wohnen, bie bk reine
£ef)te betf hangeln annehmen, lieben 4 unb
pffanjen Reifen. ®Ott will bieb erboren,
regieren, will bir #ülfe tbunin biefemfdjwa*'
eben elenben £eben, benn er mi§ unfere
(Scbwacbbeit, unb will bir ewige (^eligfeit
geben, fo bu ein foleber ^Diener feon wtüt,
beü feine Sebre treulieb bemf)vm will» £)ie>
fer $:ro|t ift über alle ©üter, bk man in al>
len Kreaturen gebenden ober nennen Fann.
1% Unb foH fieb memanb auö biefem wabrs?.
wirt um lieben, u^a^°^^!^|baftiaen QSerftanbe bes (Sprucbs im 3o<
banne lajfen abführen bureb anbere frembe
©loffen, bk erbiebt finb t>on benen, btettn*
etlicbe Au&r wallte finb, bk feiig werben,
unb foll man niebt bicl)ten, ba§ SluSerwabk
te finb aufler biefer fiebtbaren Äircben, mt
etlicbe bieten fcon £ato7 ^ra/ano, unb am
bern loblicben #*«ben; fonbern, wie nie*
manb auffer ber 5(reba Sftodjj in ber(Sünb>
putb lebenbia bliebe: alfo muffen wir inbie*
fer äreba unb ^ireben feon, fo wir felia wer*
ben follen; wie getrieben ifh Quoselegit,
hos et vocauit, Ovom* 8/ Z°*
13* £>iefe Erinnerung iftfeljr trofflicb/imb
bk reebte S\ircbe ju ernennen unb ju efyren
mitlief).
14. Unb alfo fpridjt ber ©olw <50ttt$
3oban.i4,23: üPevmid? liebet, fcer trieb
meine Äebe betsabren, unb memX>ater
f ommen, unb eint XPobnung bey tbm
machen*
1?. 3n biefen ^Borten ift&breunb'Srroft
gefaffet* S>i* 2el)re ift, 'welcbe Sttenfdjen
©liebmaffen reebter Svircben finb, unb wo
fte ju ftnben, unb Yck fte m ernennen ijr;
nemlicb biefe Sttenfcben^ bk bk reine £ebre
be$ €t>angelii lefen, boren, mit ©lauben
annebmen, benennen, unb belfen pflanjen,
unb auf bie 9}acbf ommen ya erben $lei§ tbun,
unb in folebem ©lauben bm wabrbaftigen
®£>tt anrufen ; biefe finb bk wabrbaftige
^irebe ©£>tfe$, bk bn mit klugen unb Ob'
ren fueben, erFennnen unb riebten Fannfr
unb follt tiefer Streben ©liebmag unb
Bürger follt bu aucfrfeon, unb tagltcbfok
cbeS betracbten,fo bu in beinern @3ebet fpricbß ;
3cb glaube eine einige, beilige, CbrifHicbe
J^ircben* <pk bebenfe, welcbe, unb wo
biefelbige fep, nemlicb nicbtbeo ben^dbflen,
^ifd)offen, Sttoncben, bie6ffentKebe2£aljr>
tjeit »erfolgen unb Abgötterei) jtarFen, fom
bern in biefm Q3erfammlungen , ba reine
£ebre beö €t?angelii geprebiget wirb, unb
terfebieb jwifeben bern @5efe£ unb ;€tjangcli8
nicl)t baben merfen wollen.
18. 5Ra.cbbem nun gefagt i(l , ba% !aHe
^enfebenfcbulbig finb, erjllicb/öotte^ort
ju lernen unb anmnebmen; barnacb, in
wa^rbaftiger ^ireben ®Ottt$ ©liebmafeu
feon: fo wollen nun alle bk, fo ui (£r!ennt>
nig reebter ßebre f ommen finb, unb taglieb
waebfen, unb in foleben Äcben finb, ba fte
unüerbinbert reine Sebre boren unb ©£>$;§:
mit anbern ^eiligen reel)t anruffen mögen,
biefe groffe ©abe ®Ottt$ bebenden, bafat
ban!en, unbfolcbe groffe ©aben ju ®Ou
te$ &f)te unb ibrer unb anberer ^eligFeitge*
braueben. £)iefesalieg follen billig aüe^^rif!*
liebe 4oerjen taglicb betraebten.
19« ©ieweil benn <&Dtt Eu- ^oniglicben
Wajtftat unb €u. ^oniglicben Wajtftatgw
nigreieben unb £anben bk groffe <änabt ge*
ben bat, bog barinn €*inigfeit in reiner,
€brpicber£ebre,unb reebter 33raucb ber
©acramenta ifr^unb Sieig gefcWet,3ucbt
unb
•■ ■■ - - ■ ,
j84 J7) P&& ^He^ncbt. 5ufd?rifc über ben bvitten 3Deutfd?en Wutenb. Cbetl, fä
unb rechte £c&re ju ermatten: fallen totr alle
©oft banfen, unb bitten, bag er £u* £6%
ntcjHd&en $to/e(tdt ^erfon unb 9vek& gndbig*
üd erhalten unb bercabren wolle; wieaueb
tcb unb anbere in unferer £ird>en foJcßeömit
6erjen t>on ©Ott bitten, Dag ®Ott ju£ob
aud) ein ganj £onigreid) auf€rben fep,bar^
inn reine £ebre be$ €öangelii in önigfeit
geprebigt roiet», t>a aueb £ ^oniglicbe'Sta*
jtftat fefbfl unt) alle €brijllic&e Untertanen
t>kfc Jreube baben mögen, frag fte wijfen,
bag fte gljriftficber £irdjen ©liebmag jmb,
unb in hm öffentlichen gottgefälligen <S>er*
fammlungen fdmtlicb mit anbern ^eiligen
©£>tt unüerbinbert anruffen, unb wülen,
bag fol*e Anrufung ©ort gefällig ei|t unb
erbort wirb. & 3\6niglid)e Wlakftat wolle
aud)$£)tt m €^ren,unb ju ifjr-er i\6niglid)en
SJtojefldt unb vieler 3ttenfc&en / audj ber
sftacbfommenben (Beligfeit fold) angefangen
2öerf, ßireben, £ebre unb gudjt ju erbal*
ten, §leig tbun, vok aHe€bri(ltid)e^)er3en
bitten: Confirma hoc DEus,quod operatus
es in nobis , propter templum tuum in Ie-
rufalem. Reges adferent tibi munera» 3n
biefer bocbJeblicben Könige, $al)\ fWjtf ciuc^
@u. ^onigltcbe ^Slakftat bei; £)awb, 3o>
fapbat, Sjecbia, Sofia, unb bergleicben.
©iefe €^re ift siel bober, benn alle^rium*
pbeÄlevanbrt, 3tm'i, Augujft, unbanbe*
rer, hk ©jöttes gfcre unb Sxirdjen fcerad)'
ttt ober Derfolget t>aben*
20. Unb obgleid) ba$ (Ereuj unfern ®iv
eben je&unb aud) mit aufgeleget, unb man*
cfeerleo Unrulj fcor Augen ift: fo wirb (&Qtt
bennoeb @u.£6ntg{icben Sttajefldt Svircben,
unh bergleid)en mebr , gndbiglid) fcbu|en
unb bemabren, unb wirb fiu ^oniglicben
^ÜZa/efrdt unb unsbiefen^rojl anjeigen,wte
v£f. Paulus fprid)t i€or. k,8: iZuvtliu
fcett voivb mcfrtt>erc*ebltd) feyn im *s*£iTn.
21, ©iefe$aJletfijit>ielen ju^
^ro(lgefagt,
unb ifl&Äglicben SttajefTdt biefeSSÖer?
beö ^brwurbigen #errn £>ocfortö yftattini
£utberi mgefanbt, hk Anlegung vieler febo*
nen Walmen ^aütbö, befonbers bieweil t$
ein £6niglid) 33udb ift, bag §u. ßoniglicbe
Sfta/eflat unb fciele in t'bren ßanben ^rojl
unb (gtdrtag barauö fd)opflfen wollen,
^)enn, wabrlid), biefe ^falmen unb %xs*
legungen jinb ein febr reieber (Scbafc Cbri^
lid)er £cbre* Urib naebbem (5u. ^oniglicbe
^a;e|ldt felbjl wiffen, bag febr Diel bober
Könige, allen ^enfeben ju gut, nfi^licbe
^üd>er jufammen gebraut baben unb auf
bk ^Racbfommen geerbef : fo ijl bod> foleber
5leig öorneljmlicbinber €bri)llidKn ^ireben
nu^licb unb notbig, bag man Seugnijfe ber
redten £ebrer niebt üerlofcben lafje.
c22. £)arum wolle §tj; ^onigliebe Wak'
jfdt biefeö unb anbere ^Bnd;er be$ €brwur^
bigen v&errn ©octorid Partim £utberignd^
biglicb belfen erhalten, unb auf \>k Sftadj'
fommen bringen, tikmii €bri(|licbe ie^re
in fielen notbigen Slrtifeln burc^ ibn mitfon*
berlicben ®£>ttt$ ©naben etfldretifl, unb
üiel Abgötterei) unb 3rrt^um bureb if)n
geftraft unb abgetban finb, unb ift notbig,
bag feine (Scbriften , afe gewijfe Seugnijfe,
im ©ebdd)tnig bleiben*
23% & ift aud) gewiglicb wa^r, bag fetV
ne 33üd>er treulieb burd)ben wurbigen^)errn
©eorg Övorarium jufammen unb an haß M)t
brad;t werben; unb ift biefes ^JZann^ *$:&
genb, ^:reu unb ©laube gegen ®£)tt, unb
gegen ben €*()rmürbigen ^)errn ©octor^aiv
tinSutber, mdnniglicb befannt, bag ganj
md)t ju jweifelnijl, biefe SBücber ftnb rein
unb ungefdlfcbt an ^ag gegeben, ^elcbeö
in ber SSorrebe anut(;eigen aud) notbig ift,
bamit alle ^aebfommen wiflFen,baggebacb*
ter ^agijler ©eorgiu^ Dvorariu^, alt ein
treuer , wabrbaftiger , gelebrter , gotteSfiircb'
tiger SO^ann, ber loblicben fimftm unb^er^
9vn 2 ren
^
$86 IV.' X>oiTcöen über bk Sammlungen unb i£biüone$ £ml>eri Bereiftem ?87
renyunb fielen cf)rltd;cn,geleörten Bannern in
feielcn Sanben begannt iß, biefeS ©ruefenä
balben Q3efebl gefjabf. @o I>at aueb ber
©jrwüttöge £err &oct. SDtartinus £ut^cr
felbjr ein befonber gut Vertrauen ju i(>m all*
ytit gebabt.
24. £>er @oljn ©Ottes, 3©iiS ©>rt*
fiuS unfer *g>eüanb, wolle $u. ÄigÜcbe
9fta/e|tat unb 3N^»ntgltcben ptojeflät £6*
iiigin, junge #w#aft unb 3\6nigreicbgnd*
biglicb bemalen unt> regieren» ©atum
2Bittenberg, am^age 3o§annfö 95aj>ti>
pd, 2(nno i??o.
untert^nijev dienet
Pbmppue tl7elartd?rt>on.
fcfertft an £wjoa,3M)tiippju@tetm
tmt><J3ömmem;fo er bem »tertenSDeutfcfoeti
SStttenbergtfcben Sfjeii oorgefe$r,
$nno 1^0.
©em £)urcb!aucbtigen, #ocbgebornen $ür*
Pen unb £>errn, &wn Philipps, $erjo*
gen $u (Sterin, frommem, ber Caffuben
unb SOBenben k. Kurilen juStäge», unb
©rafen ju 3?ü£gaw. "
tflemem (Einabtgen $errn :c,
©OSr^es ©nab bureb feinen eingebornen
©obn 3^fum (Sbrifhim, unfern £eilanb
unb »a&r&afttgen Reifer, uim.
1.
jurebfauebriger , ^oebgeborner, ©ndbtV
ger gürfr unb #err!2Biewot Wegrof*
fe Unorbnung in ber *2CBeIt, unb bk groffen
gerflorungen aller £anbe unb £wiigreid)e für
unb für, unb ba$ ©enb unb Unglücf Bieter
unfcbulbiger ^inber unb armer £cute, bk
iwemanb ©d&aben getljan (ja&en, unb bage*
gen bi«geroffe£)of)eit unt) ©ewaltberfcbdnb*
liebten argepen Tyrannen, bk menfcblicbe
Vernunft irre machen, baj? fle jweifelt \>on
wegen foleber Unorbnung, ob ©Ott Üvicb*
ter unb Reifer fei) , unb ob ein befonberer
$beil im menfeblicben ©efcblecbt-f&nberlicb
®Ottc$ Q3olf feo ober niebt, fo bod> ©lütf
unb Unglücf burebaus unorbenrtieb audge*
tbeilet ijt bei) allen^ülfem, €l)rt|Ien,$;ur*
fen, $ei)ben, 3üben*c.: 2Btrb bocl) ein
grojfer £aufe frommer ^enfeben t>on ben
23ofenfo fieber vertreten, wie bte febonen
^rdutlein ober 2Bürmlein anf ber £rbeu
vertreten werben. 9CDie ftnb Die beiligen
^inblein in popten, nir Seit SDtoffy fo /dm*
mertieb getobtet! unb finb alle Seiten Doli
Krempel*
a. €in mutwilliger £onig in £gppfen,
Ptolemaua Hxmyvu* , bat ift ber <&bwd>
ier, überfiel ba$arnie©Ottes Q3olE in (Sa*»
fitda, niebt langer ber Seit Sftaria, unb tob>
UU bep breiig taufenb, unb pang bk&t*
fangenen, baf fieüonber lobten Körper,
t)on if)ren ^Blut^erwanbten/frejfen mußten;
unb ftnb o^ne S^eifel Diel heiliger ^enfeben
im felbigen Raufen gewefen. ^Belebe grof#
fe ^üterep üben bk dürfen füriinb für am
Cbn'fHidM ^olf, barunter bennod) üie!
rechter ©fiebmajfen ^bvif^i ftnb. @olcbe
Krempel macben menfcblicbe Vernunft fef)r
unruhig, ba§ fie Dorn gottlicben Regiment
zweifelt unb jappelf,
3. ©0 follen wir boeb wiber biefen bofeu
Sweifel, unb gegen bk unorbenf lieben fy*
empef, bk Haren Offenbarungen (5£>ttt$
unb ^irafe^alöbieäuöfübrung begSßoIfg
3fraelau^ Ägypten, unb ber lobten Qluf^
erweefung k. bö^en unb frellen, barinn
©Ott t>on feinem "^OBefen unb Tillen Seug/
nif? gegeben , unb macbet um gewig, ba§ er
i'bm eine ewige ^irebe im menfeblicben ©e/
fc^lec^t für unb für fammief , unb will biefe^
bigen
1
-gg ig) pbtl. ttte(atie£t. Sufibtift über fcen vierten iDeutffyen tPittenb. <Zfyeil ^89
bigen erhalten, erkoren, unb tT)r £m!fe;tfjun,
unb fte enbltd) erretten unb mit ewiger @e>
ügfeit begnaben , laut feiner £e(jre , bte er
mit gewiffen f laren-geugniffen in Die 3Belt
ausgebreitet l>at.
4. 2Bo nun biefer ©runb gelegt ifl, bag
baS #er$ vejligltd) glaubet, &a§ biefer
$ljeil in menfcf>ficl)em ©efd)lecf)te ©OtteS
Qtolff«;, ber ©£>tteSe2Bort rein unb um
gefaxt annimraet, glaubet, lernet, hebet,
erhalten unb pflaumen will; ba ijr ber 2(n*
fang ju red)fer ©OtteS^rfenntnif?, juewi*
ger (Seligkeit, unb ut allem ©uten. 3Bo
aucj) biefer ©runb nid)t ift, unb bte' Skr»
nunft in tljrer 23ltnbf)eit Der darret, unb
will göttliche Offenbarungen, geugnijfeunb
SBorte rrtc&t achten, foldje Sflenfdjen fallen
babin in ewigen gorn," wie Dte Teufel.
Sßßiewol nun biefer verbammfe $aufe ber
grojTere ^eilt'fr auf @rben; fo erhalt ben*
nod) ber ©o^n ©Ctte^, 3@fus €f)rif*us,
gewaltiglic& fein @rbe, wteerfpricljt: Hie?
manb permag, mir meine &d)hflein am
meinen «Sanöen $u reiften, 3ol). 10,28,
f. £)iefe @tbäflein fammlet unb mibet
ber (Sofyn ©Oete^ Jourcl) fein (Evangelium,
baS er aus bem beimlid)en göttlichen dXatb
ben $&nfd)en vorgetragen Ijat, unb bat es
fdbjlgeprebiget, unb mit feinen 2Bunber*
werfen, unb feiner 2wferffel)ung am bem
$ob, betätiget unb £tt prebigen befohlen,
Ijat baju bas tyvebiatamt emgefefct unb er*
fyalt es wunberbarlid),
6.2Bo nun ber rechte ©runb, wtegefagf
ttf, öelegettjt, bafbu göttlichen Offenbar
rungen glaubeft: fo wetgt bn and), baf?
<&Ott biefe Stimme vom Fimmel geben bat :
JDtefer t|4 mem lieber So^n , an xoeU
cfeem tcf) tt>ontre unö ßteube \>a*
U, biefen follt % b&m $KattlM, 17«
#us biefem allen ff! Aar, baf wir biefe eint*
$e wahrhaftige Se&re von @£>ttes 2£efen unb
^Bitten boren, lernen, annehmen, nnb
lieben follen,
7. 2Bir follen aucf)tlnterfd)eib galten ycb\>
fd)en biefer einigen wafyrfyaftiaen M>re, bte
®Ott feiner £irtl)en in ber ^3ropl)eten unb
$pofM @cf)nften geben bat] unb allen an*
bern Sebren, l)epbnifd),^)M)ometifc^,^abfl*
lidj, yfönttycbvt x. unb follen flteben unb
verwerfen alle anbere £eljre, bie biefer eint*
gen wahrhaftigen, göttlichen £ebre wibermar*
tig ijl ; wie ber ernpd)e @prud) geboten bat :
VOev ein anbev ^t?angclium lehret, öer
foü t?erpud)t feyn. ©al.^,8*
8,£)enn es ift halt) mit €ain in ber<2Belt
eingerijfen, baß bie £eute baben felbft wollen
flugfeim, ©otterunb ©ofterbienft erbicly
ten, unb bat ber Teufel feine SBerfjeuge
bajtt beftig getrieben, ^ernad) wieberum .,
nad> Ö^oal) ifr balb folclje graufame %b*
gotterep;von neuem in bte SEßelt auSgebret^
ttt, unb bkibct bi$ pn (gnbe; \vk i'e^unb
jmb $tybm, ^a^ometif!en,falfd)e 3uben,
^>abfi, unb feine abaküfdye Pfaffen unb
tÜtond)e : von biefer aller Se^re unb ©otteS*
bienf! mu§ man redjte£eljre unb rechten ©ot^
tesbienft abfonbern,unb aus ©DtteS'IBort
Unterfd)eib wiffen.
9. *&ier fprec^en nun bte ^db(Ilicl)en i
^Biefann ma^aus ber ^rop&eten unb Ölpo*
fiel @d)rift Unterfcfceib nehmen, fo boc^ bte^
felbige (Schrift bunfel unb ungewiß i|l,unb
mad)et ein j'eber ©eutung feines ©efallens?
io.^)arauf ijrwa^rbaftige Antwort : ©er
^rop^efen unb 5(poflel @'d>rift ift fiav unb
gewig, in allen nötigen Ereifern, wie ^>f
19, v. 9. gefcbrieben ift: 2)ie (Bebote 6ee
4^cvn pnö lautet, unb erleuebten öie
^ugenic, Stern 260^4,3.4: Unf*
(Evangelium iß nid)t dunfel unb $uge>
betft, obnein folcben, bie bet Zeufel
vevblenbet. OTer ©OfteS ^ort anne^
men will, bem tfts flar mb gewip; wer .
Sftn 3 aber
59o IV. 5itfcfrnften.uberfrte Sammtungen un^gdtttonegHut^ei-iBcfenftcm w
ober feinen -€töcnbünCel erhalten will, unb
will ©Otte* OBort na* feinet ^bantafeo
beuten, ber flieget (gopbiftem;,unb machet
bie eigentlicbenredjten 9\ebep ungewiß %l$;
t)ie Üvebe im etften €apitel^t. 3o(janni$
ifi ganj Aar, genoig , eigentlid) uni) wpbl
üema^rt in allen Umtfanben, fo wie glau>
ben wollen; gleicbwol fronte (Samofate*
nuS eine (gopbijterep Dagegen machen.
n. gflfo baben l>ernacb bie ^apijten ge*
tftan. £)ie@cbriftfagt; £>urd)öen(£lau<
ben ebne EDerfe werben wie gereefct,
SKom.3,28. ©iefe ^Cßorte finb genugfam
etflaret in «Paulo , bag wie gewpcb 23er>
gebung ber"@unbe &aben, unb bor ©Ott
gerecht unb angenehm finb , ol>ne unfere Söer*
bienfte, fonbern allein bureb ©lauben, ba$
ift, bureb wabrbaftig Vertrauen auf ben
(gobn ©ÖtteS, 3@fum Wfhtm. S>
gegen macben fte ©opWfterep, glauben fep
allein, bie £i|torien wiffen , vokbk c<teu>
fei aueb bte ©efd)icbte wijfem
12. £)arum fo tum fie weiter, man
foll mit eignen SBerfen Vergebung berbte*
nen; machen neue ©otteöbienjle, wfie,
Äcbereoen, ^eiligen Anrufung 2c. wet*
d)en alfo üom wabrbaftigen ®Ott ab, unb
treiben 2lbgotteret>, ^ ■ e g .
13. 3Biewol nun fold&e 3w&umeroft tn
bie Äicc^e emgerifienfmb,fo bat bocb©Ctt,
um feinet @ol)ngt willen ,m gtoffer25arm*
benigfeit, feine SBa&r&cit oft wrneuet, ba*
mit niebt alle 9ftenfd)en in »Itab&eitwrber*
ben. Unb fo er fein tifyt wieberum ainutv
M, reinigen folebe reebte ^rebigerbie gott*
liebe ©*#/ tfteieben ber ^barifaer £otl)
babon weg, wie Spanne* 93apti|ia bei'
^bai'ifaer falfcben SBerftanb (Irafete bom
tt>elt!id)en ftonigreid) Sftefcia, unb gab ben
reebten <$ertfanb ber ^ropbeten*
14. £>iefe$ ijt baS&erf ber redeten $re*
biser* @ie b.icbten nkbt neue £e&re auffer
ber göttlichen ©obrift, fonbetn fie reinigen
Uc göttliche ©ebrift üon bem Unflatb, wel<
eben bie ^barifaer, 2(bgottifcbe , £e|er,
^abft, Sfioncbe, barein gemenget baben.
if. £)a$ alles t^T: barum gefagt, ba§ man
wi|fe,c warum biefer ©cba^ber SSucberbeö
®rwurbigen £errn 2). Watt. Äutbete ju
erbalten unb grof? ui aebten fep. (Es foll ber
^topfyeten unb äpojtel ©ebrift ber ©runb
ber €brifrlicben £el)re allein feun unb bleiben.
2Beil aber betfelbige ©runb^om^abfrunb
SDtöndjen, unb Dielen falfd>en Seljretn fcer*
bunfelt gewefen , unb nun roiebmim autf
©£>tte£ ©naben bureb ben #errn ©. Wlavu
gereiniget ijt: • foll man feine SBuc&er mit
grofiem gleiß bewabren, unb aufbietftad>
fommen erben* 4)enn man wirb feiner
geugnijfe noeb fel)r oft bebürfen.
16. ©aß aber bureb feine (Stimme, $>re*
bigen unb (gebreiben t>k gottlicbe (gebrift
gereiniget fep , f onnen alle ©ottesfürdjtige
felbft obne allen gweifel rid)ten , fo pebepbe
£et)re, tik pabjilidje unb be^ $erw£)octo*
riö Martini ©ebriften unb ^Befenntnig, ge#
gen einanber balten, unb merfen, welcbe
gleicb lautet mit göttlicher ©d)rift, unbwefr
d)e uiebt gleicb lautet*
17. ^ ift ein befonber grog @5£>tte$ OTerf,
bag er für unb für fein ^rebigtamt in De*:
^ird)en erbalt; Yok im Vierten Kapitel nm
€*pbefern gefebrieben ifh Unb weil oft 3rr^ >
tbumunD^linbbeiteinfd)leid)f, fo erweeft
©Dtt Dagegen etlicbe rechte ^rebiger, alö
igliam unb iBif&um, wiber v^aal; unb
5acfrariam, 3obannem SapttfJam, n>M
ber bie ^Mjartjaer: unb bernacb^obannem
^oangelifram, wiber ^ebion unb €erin^
tbum ; ^tbanaftum roiber^rium ; unb
Ztugujn'num wiber ^elagium» 5llfo ifl
aueb i'e^unb Der ^)err 2). tT7art. miber pdbfl^
liebe unb anbere t»iele 3rrtbumer erweeft,
unbijt QftOtteä 2Bille, baSmanfold)erred>"
ter
S92 i8)Pl?^PPtTJelanc^t^on83ufd?r!ftuberöent?iertettBeutfd?mtt>!tt< Cbeil. S9Z
ter ^rebiger Qtum§ wiffe , mb auf bk
sftacb? ommen bringe; wt ber^rr fpricbt
ju^etro: tln&fo fcu beeret biß, foüp
buöeine 3vübev ftatten, guc. 22,32*
18. ®Ott0t etlichen fo(eb£id>tunb®a*
ben anbern ju auf, baß wir burd> ju: unter*
wiefen unb aefldrft werben, ©arum i(l bie^
fer §Jet§ ben <£ircben bod) notbig , berfelbi*
gen recbten ^rebiget^dbriften unb 33e£ ennt*
nif wobl ju bewabren.
19* Unb ftnb infonberbeit in biefem ;e|igen
QM viel notbiger ©tücf e jufamene gebracht :
©rflarung etlidjer Kapitel Sftattbdi , barinn
Unterfcbeib beS ©efe|e$ unb @vangelii febr
beutlid) angejeiget ifl; 3tem, eine ganje
^efenntnif, t>te ber #err £>.$Mrt. wenig
3abr vor feinem ^obe, in ^5eofepn bes #errn
Nicolai 2(mgborfs, CDoctor 3obann 23u>
genbagen, ^omerani, ©ocfor £reuu'gers,
unb anberer, felbft gesellet unb mit eigener
£anb gefcl)rieben bat; 3tem, eine wobige*
grunbte ffarfe (Erklärung vonbenlajlerlicben
abgottifcben pdbjllidjen Neffen/ Unb viel
anbere nüfclicbe ©tücft, bie jur Erinnerung
bienen, bagwirunS buten für mancherlei)
3rrtbum unb betrug/ 9?un fielet man,
wie ber Teufel burd) liftige f übne ©cbwä*
$er, bie bem ^abft anbangen , als, burcr) ben
©ibpnium , unb feine? gleichen, pdbftlidje
2(bgottereo wieberuni einzuführen avbdtet.
20. dagegen feilen wir verwabret fepn,
b$ wir niebt verblenbet werben bureb fal*
feben ©djein unb ©opbiftereo, unb Ijernadj
in graufame Strafe faüen. Qmn es ift
© 0 % $ unleiblid) , baf t)te ^enfeben fein
2Bort veralten, unb wollen felbft Üieligi*
Ott macbeti fym ©efallens. Unb wiewol
in fielen krempeln bk ©träfe vorgemablet
fft, als in Sfcbab, 2fcba$, 9?abogbonofor,
unb anbern : fo will icb bod) aMn bkfcö
Krempel ^ompe/i je|unb eneblen, ber ein
feljr I6blid;er, jödjtiger, gütiger, e&tlic&er
Surft gewefen ift, unb bat ©ieg unb gut
©uicf gebabt, bi$ auf biefen legten ©tölj.
21. ©a er gen Serufalem fam, unb bot*
te nun von ber 3üben alten ^erEommen unb
Üveligion viel geboret, unbfabe, ba$e#'okl
eine anbere £ebre war, benn bk beobnifdje;
benn bk 3uben biebten niebt viel ©otter ,
billigten niebt unnatürlicbe Unjucl)t2c. mt
bk ^peobenjc. ba wollte erben Tempel aud)
febauen , unb feben m$ bodb barinnen m*
re, ob aueb Silber ober anbere Sieben üa*
rinne ftunben. Sftun fagte man iebm, ba§
©Ott i>kfc £)rbnung gemad)t f>atte, baf
allein ber ^)obeprie|!er in ben legten beimli?
eben ^bPtrge^en feilte, unb fonff fein ^enfd)
auf @rben.
22. ©iefes ^ielt er für Jabeln, unb ging
fort in benfelbigen beimfieben verbotenen Drt
unb fdjauefe, m$ brinnen war. Wim ifi
biefelbige Seit niebts barinn gewefen. ©enn
ber ^afte, barinn SSlofto tafeln gelegen
ftnb im vorigen Tempel , iftmitbemfelbigen
Tempel verbrannt.
23» ^5alb nacb biefem ©to^if!bie(^tra^
fe gefolget. 21B J|3ompe/uS wieberum mit
grojfer ^)errlicbFeit ju ävom anf ommen ijl,
bat er fiel) wiber 3ulium anbeten laffen, unb
ift ber graufame &rieg ^tt>tfct)en ibnen bei)*
ben, 3ulio unb^ompem, erreget, barinn
viel bunbert taufenb ^ann umfommen,
unb ewige 3krdnberung beS d\tid)$ gefol*
get; unb ift ^ompe/us in ber Swd)t auf
bem ^eer jdmmerlicb Qttfottt worben,
niebt fern von bem £anb 3ubdä, ba er ba$
Sanb 3ubda unb bm Tempel im@ejicbtge*
babt fyat
24. 2Biewo! nun biefe ^eiffiebe ©träfe
noeb nid)t bk fürnebme unb ewige ©träfe
t(l, barinn er|l ®Ott feinen gereebten gorn
in ^wigfeit eneigef, wiberatle, biefieb nidjt
befebren ; gleicbwol will ®Ott aueb in biefem
Ztbm bk ©trafen anfa^en, ju Neigung
feiner
J9+ *v* SufUmfcen über bie Bammfungen tmögfttttonee Hutbcri Schriften» j9?
feiner ©erecftfiafeit, unb ntm Tempel Der
anDern.
2?. SCßie ^ompe/uä fjernad) fdjrecfucfc
gefallen ijt, nadjDem er in Diefenbeimlidjen
verbotenen £>rt gangen tfh alfo ftnb t>ief
bofyer £eute gefallen, unb werben fallen, bie
fo nifyn ftnb, bafj fte in folc&e'^etmu'dtfeit
©Otteö (jinein bringen, wollen Oveliaton,
£e^re unb ©otteSbienj? machen atiö eigener
^Bei^eit, wiber ©Ofteö 2Öort; ftdrfen
unb machen Abgötterei), unb fud&en bernacl)
<^djein unb ©opbfömata, bie Sagen "unb
£af}ewngen ju febmuefen, bie oft fo fd>on
gefärbet finb , Daß w'el teilte betrogen werben ,
unb fd)wer wirb, ben 33etrug anzeigen.
26. £)arum foüen wir beßo teigiger feyn,
red)te £ebre grünbfid) ut lernen tmb juefaf>
fen, bag wir Dagegen 3rrt(>iim unb Sügen
vidS)ten unb verwerfen tonnen,, unb bleiben
sn rechter waljrbaftiger <5tfenntni§, ©(am
ben unb Anrufung (EOtteS, t)a§ wir bei)
üjm in ewiger (Seligfeit kbm, ibn preifen ,
unb feine QSBe&ljeit, ©eredbtigfeit, ©utt'ö^
Feit unb $reube uns in ^wigfeitmifgetbeilet
werbe ; wie Der -#&n fpriebt 3ol). i?, j:
£Det* in mir bleibet, unö td? in ibm,0er
wirö Ptel 5rud?t bringen,
27, ©amit wir nun Unterfdjeib ber red&>
ten unb falfd)en geljre merfen unb öerfTeben
fonnen, Dienen biefe Q3üd)er, barinn t>on
nötigen Artikeln <Sf)rifHi$er Se^re grinne*
rung gefajfet i%
.28* Unb ftnb biefe unb anbere$l)eileber*
falben an Könige unb Surften aitfgangen
unb gefi)rieben , ba§ biefe 33ittf>er beffo fletf>
figer bewahret- unb erhalten werben: ba$
mic& männiglid) wifle, Dag Der würbige unb
treue ^ann (Beorgtus Äoranus , ber fte
511m ©rutf »erorbner, bäs £id)tnidjtfcbeu;
et, fonbern arbeitet, baf? biefe 2Berfefreu;
Jid) unb ebne 33eränberung auf bk ^lady-
f'emmen gebracht werben.
29. ©ertalbcn ifl biefer Srbei! g. $. ©.
mgefd)rieben , weil männiglid) weif, ba§
€. 5- ©♦ ofö ein &o#libltc&er$urfr/ ©Ott
in red)ter grfenntnif unb rechtem ©lauben
anrufen, unb reine §()riff liebe £ebre treu*
(td) in iljren £anben pflanzen faffen , unb
€briftlid)e gadjt unb fetubia ernjtlidj beb
fen erbalten. Sftun tfr and) reebt, baf? in
biefen i33ud>ern ber lebftc&cn gurren Qtiad)t
wirb, bk lu biefer 3eite(EI)rifflid;er £efyre
Sengen ftnb, fielen ju (Stärftmg iljres ©latt^
benS : Darum wollen (§♦ g. ©. biefen ©ienfl
£f)rifHtcf> unb gnäbigu'cb üerfleben , bag (&
J..©. in biefem ^Cßerf wobl aeDacOt wirD»
30. ©er eingeborne @obn (Söttet,, 3,®
fuö€briftu0unfer $eifanD, Der gewigltc^
ibm eine ewige S\ircbe im menfcblitt^n ©e^
fd)led)t Durcf} fein g^angelium fammlet unb
eil)dlt, Der woüe and) & g. ©. unD jg."^
©n. ©ema^unD junge ^)errfcbap, in feiner
^ird)en, unb Dielen $u ?ro(r gndbiglicbbe^
wahren, unb allezeit regieren, ©atum
Wittenberg, 20. ©ecemb. Qlnno isio.
' § 5- ©•
Untcttpntgct: Wiener
Pbilippuß tüelanc^tbon.
19)©. ©eorg SJRa jor'W Sufc^rift
an ik ©rafen ju SJiann^felb; au
Dem fünften Sljet! Der' £)eutfdjen3Bit=
ten^er^ifdöen ©ammlung,
?lnno ?W2-
SDene'n ^CBoblgebornen unb '^Dlcn Ferren,
Sjmn (Bcbbav&m, Sjmn <oam (Beoiv
gen, $errn *^anö Jtlbredbten, ©vettern
L tmb ©ebrubern, ©rafen unb Ferren ui
^ann^felb, (gblen Ferren ut »g)e^
brungen,
H7emen gnädigen Vetren,
©nabe unb griebe tion ©Ott Dem Q5afer,
burd) unfern #ei!anb Cl)ri!tum 3(£fum*
i.^t'e
I.
<0(£Sie ©Ott ber #&r bm Sttenfcfien $u
&& feinem 33ilbeerfcbaffen; alfo tjt fein
gweifel, bagbes^enfcfcen£ebeu, foeswttr*
be nacfrl&OtteSOrbnunggefubret, em'SBuV
be unb <25emaf;It)e ©Ot?e£ wäre : weld)es
benn fouberlicb an ber Regierung ber Strebe
unb ©emeinbe be* lieben ©Off e&, unb bar*
nacb an bem meltftc^en Regiment $u feben,
welche ©oft Darum eingefe^ei unbgecrbnet,
ba$ erftlieb ba$ weltlid)e Dvegiment, £dV
fer, Könige / durften unb Ferren, .tmbafc
le welflicbe ObrigFeit; mit ibrer üvegierung
barju bienen füllen, öa§ unter t'bren Jlugeln
@cji)U$, (SDebirm unb @d)ilben, tioie tM'e
©ebrift bk guiflen ©cbtlöe fcer grröett
nennet, t>te ©emeinbe ©Oft albte in biefem
geben folle lernen ernennen, anruffen, loben,
ebren unbpreifen, unfc fle, bfe Könige unb
durften , biemeil fie SEftitglieber fold&er ©e*
mdnbe ©OffeS ftnb, barauf t>or allen an*
bern ©adben.ac&tung geben , ba§ rechte M)*
fe unb red)ter ©otiegDien.fr gepffanjet unb
ausgebreitet, unb alfo bei;be in ber &trd)e
unb im weif lieben Regiment €inigleit, grie*
be unb Üxu^e erhalten, unb in folgern ftiU
Jen gottfetigen geben ©Oft gelobet, geebret
unb gepreifet werbe ; unb barm bat weltlu
d>e bem geiftlicben, unb wieberum baggeijk
liebe bem weftlicben Regiment biene, helfe,
unb womit es fcwn, eines bem anbern $anb*
reieburrg tbue, unb alles ju ©OfteS @bre
unb ^rfenntnif gerid)t werbe: Denn fcaran
fein gweifel, -bafröariu biefe be^be dleau
ment Mrnebmficb Don ©Ott berorbnet, unb
barum erhalte» werben» :
2. £)erbalben benn auef) biefe be\)be D\e?
gimente, bafieniebtbabin, fonbewnjjib
mt*,, SBobnuff, £offart, tyvaftt, eigenen
tyven, Dvaebgierigfeit, unb anbern eün;
ben unb fTetfcblcd&en Ruften geriet werben,
©Ott ber ££rr oftmals über einen #au*
£utt>e«Scfcvifren i4, £^etl.
06 20) 2X<0eorg Wajovw 3ufd>rift $um ^ 2>ewfd}en WittmK Zbeil ?97
fen fbffef , unb neue Regenten unb Sebrer
erwecket; vok folcbeö ber ganzen 2Belt $|V
florien bezeugen , vok ©Ott ber Sj&n unter
ben Königen unb ben ftoljen mutwilligen
unb abgoftifenen Pfaffen unb £ebrern geru>
moret, unb fte greulich aufgerdumet , wel>
cf>eö benn fonberlid) an Serufalem unb benr
3ubifd)en 2$olF iu feiern
3* ©enn bi% ift bk Orbnung Oötfe^,
ba% , wie ber ©obn ©Ott bem ^afer ,i>ou
welchem er bie ©ottbeit bat, erfennet, tfjti
ebref, ftd& üor ifyn &on ^erjen bemütbiget,
tbm üon -&erjen ge^orfam ift, unb if>n ber,^
lieb lieb l)at : bergleicben aud) , vi>k ®£>tt
ber ^eilige ©eift, fo \)omQ3aterunb@obrfc
ausgebet , ben ^8ater unb ben @obn mit t\x>b
ger, unan^fpred)lid)er Siebe gegen emanber
tverbinbet ; unb ®Qtt ber c^ater wieberum
am @obn unb ^eiligen ©et(l' ein ewigeö
SOßoblgefallen, feine ewige Jreube unb 2Bon>
ne an ibnen f)at ; unb biefe bret) unterf($teN
liebe ^erfonen in eine ewige ©ottbeit unb
©emeinfef)aft unb ^)errliebfeit mit emanber
t>on ^*wigFeit üerbunben: §IIfo will auc^
®£>tt, ba$\w ^enfd)enburel)fein$Bort
unb Eiligen ©eijr im©lauben, recbrer£ie>
be unö-gurd&t unb aHen ^ugenben, ibm
foßen vertrauen unb mit ibm jur ewigen (§e*
ligfeit wrbunben feyn, auf baf ©Dft aüe^
in allem fei;; vok ber $£rr 30^,17,22. 23»
fpricf)t : 3$ ^al?e ihnen gegeben bie fyxu
UcfyUit, öte Öu mir gegeben bafi, t>aß
fte eines feyn, gletctyrote voiv änee ftnb;
id) in i^nzn, unööummir, auföa^fte
tjollf ommen feyn in einte.
4. ^)d^ ftnbgroffe <5ad)en, biewirftet^
betrachten unb üor klugen baben fo«enrbar^
an wir feben, warum unb worm ba$ menfeb*
liebe ©efcblecbt gefcbajfen, unb roeg&alben
bk ^ird)e unb bat weltlicfee Regiment \>on
®£)it gegiftet unb üerorbnet, unb wormeö
bienen fotl, nemlicl;, ba$ wir al§ier auel) in
Ö e biet
598 IV. $ü{d>tiftenubevbit Sammlungen mbigbiuoms&mbm Begriffen» 599
tiefem ?eben biefer n)tmberbarlicr)en ^ereinü
gutig ÖOtfetf ein 35ilbe fepn, unbalfoaucf)
mit fööj^ ju ^mtger Bereinigung unb ©e*
«ieinfd)aft vertrauet »erben foUen.
5. SCßolIf c ©Ott, bag öte fKegenten , bepbe
ber £ird)e unt) be$ meltlic&en Ütegtments, fofc
d)e$ betraf eten, wiö Darnad) traten, fo nooGU
teil wir auc!) in biefemSammerfljalein fct)6rt
fieblic&^arabiesbaben.
6. £)er Teufel aber, ber Jtirff biefer 2Bef t,
Sonnet unö folcfje $reube unb #errlicr;feit
nid)t; meld)er allenthalben in ber ^irc&efal*
fct)e £eljre wnb falfdje ©ottesbienjie, tmb im
weltlichen Regiment tlnorbnung, Unge(jor>
(am, Äufrufyr, £rieg, ^orb unb mancherlei)
$3erti>uftung <mtid)ttt, baburcr) ©Ötteö
£>rbnung jer|%et ur.b jerffreuet, gottlofetf
38efen unb fd;anblid)e Barbaries angerichtet
n>irb*
7. Sennodj feljen mir>ba§ ©0§:$:aug
grojfer Q3arml)erjigfeit ;e mtüw treffliche
Banner ber SCßelt in bepbenövegimenten er*
roeefet, burd) welche rechte Seljre &on ©£tt
nneber angejünbet, gereiniget unb ausgebrei*
tet, bamaü) aud> im weltlichen Regiment
gute Drbmma unb ^olieep, ÜUilje unb £inig<
feit mieber aufgeriefct, unb eine Seidang er*
galten tmirbe, auf bag ber Teufel burd) fei*
ne 2Berfjeuge nicr)t alles mmfit unb t>er*
ijeere.
§♦ Unb ijt liebfid) unb nüfclicr) ju betraf
ten, watf für trefflicfje £eute ju jeber Seit in
ber^irdje unb im weltlichen Piment gerne*
Jen, burd)tt)elc6e©£>tteö^enntnig, Sucbt
unb ^uaenb im menfd)lid)en ©efd)led)t er*
galten morben; auf baf? n>ir ©Ott bem
«gXgrrn für folcfre fdfrone Siebter ber 2Belt bcin*
fen, unb barneben bitten, baf? et' um feiner
(Eljre unb ber armen Seute (Seelen ©cliafeit
n>iUen alfo forter ju /eben Seiten, bis jurgu*
fünft feines lieben @o(jnö, unferS Sj&vn
S^fu grifft, ju €r&altung go(tfeliger&l;>
re unb auter Üvegimem unbOrbnung in öte^
fem seitlichen Seben, etliche folc&e Banner
wolle geben unb erroeefen.
9. Öls, im erften taufenben Saljre ber
Sfttelt in bepben SKegimenten fmb gemefen,
ülbam, Abel, <Setb, €nos,£ainan,3)to#
fyalaleel, 3areb, £enod), Sftatfjufafem, Sa*
med); burd) roeldbe&ofje Seilte, welche mit
ber allert)6d>|Ten Q&eiSljeit unb 3:ugenb ge>
jieret , bte £ird)e unb bk SEßeft hie erften tau*
fenb 3a(>r gottfelig regieret, welche in ber ^ir^
c^en unb bem rceitlic&en Üvegtment grofle
2Bunberroetfe unb ?:^aten getban , unb
roeielicfcer regieret, benn ^u feiner Seit fyu
nac^ gef$el)en, nocl) gefd)eften n>irb«
■ io* 3m anbern taufenben 3abre pnb got^
tesfurefctige Regenten gewefen, 5^oa^ 3a^
pbet, ©ern, 5Trpl)acl)fab, (galab, ^)eber,
Weg, üvegu, Serug unb aubere. £>ieje
£eute ^aben »aö fonnen tfubiren, fe^enunb
erfahren , meiner etlidje über 400« etliche u<»
ber '6©o, ja aud) über 500. 3abr gelebt, unb
ben^oab^um^aterunb oberen Regenten
gehabt, \t)el*er Dor ber ©unbflutb 000. 3äbr
mit ben erjfen Katern unb Üvegenten ber
2Beft gelebt unb »on if>nen gelernet»
11. 3« biefer Seit finbetlicbe, al$9}im*
rob, Q3elu$, ^Rinu^, ©emirami^unban*
bere, burd) bte alte @d;lange ertvetft, mU
dje in ber ^ircl)e Abgötterei) unb falfd)e£e(j>
re, barnac^immeltlicben Regiment ^pran^
nep unb Serflorung gu(er ^olicep, fo |uoor
tik beiligen Q3ater angeridjt, aftlitf) ange^
fangen unb eingefufyw.
12. 3m britten taufenben 3a(jr ber S&tU
ftnb gute Dvegenten , unter »elcben erfllid^
auc^ ^)epben gemefen, @em ber fromme
unb geregte ^onig ^u (Salem, Wbwljam,
3faac, Scicob, Sofepf), unb^barao, bep
melcbem 3ofepl) %ct$ Regiment in ^gppten
gefü^ret; Hercules £pbius, tvefefeer v>tel ^
rannen l;ingeric!)fet, unb gut Regiment in
Stalia
600 2o) D. <35eorg tDajoris 5u fdn'ift jum 5. iDtfwfcfcen.tt?* ttenb. C&eif, 6ot
%talia unb ^ifpanta wieber angericbt ; SO^o^
je*, 3ofua, ©ibeon, ©mfbn, Adjitle«, #e>
clor, Aenea«, (Samuel, Öaw'ft ©atomon.
13. 3m Diemen taufenben Sab* ber 9£Befe
ftnb bte fwtrefflid)en {Kegenten gewefen, ba
fM) benn bieSCßelt gemeldet, unbsroffc^^
nigreicfx attentfjalben aufgerichtet worben.
3m ßirefjenregiment bei? bm 3»ben, gu'a«,
tlifau«, €faia«, Seremia«, Daniel, €^e^
cbief, £aggdu«, Qatfyatiat, WcAafyiat,
$tarbod?au«, 3efu«, 3oadjim, (Efra,
Sftebemia«, (Simon, £lea,iiaru«, (Simon
3u(iu*, 3efuö'-@trac&, «KafatWa«, 3u>
bas^accabau«, SOfotf&an, ®i, (Sim^n,
gac&ariafc
14. 3m wefdidjen Regiment aber, bei)
ben 3ubeti , ;Ajfa , 3ofapt>at, €i*$ia$.
$$ep biefe« Könige« tU3uba Regiment , bkt
mii bk $6nige m Sfrael groffe Abgötterei)
imb Granne» ubeten, unb feine Strafe
iur3$ejjerung belfen sollte, bajurig ©Ott
bajTelbige&onigreicb ganj, baß bte jefjen ©e>
fcbledjte 3fr<*el binroeg in Afforiam gefügt
würben, unb warb bajfelbige 3\onigreicf>
nimmermehr aufgeric&tet.
it. CDieweil aber in 3«ba nodj etfidbe
flottesfitrcbtige Könige unb Regenten m*
ren, Derfdjonete ©Ott beffelbigen alfo fang,
big fite ju!e|t aucf>all|uabg6ttifd) unb tijran*
ntfcf> würben; als ah ^anajfe, Ammon,
3o&a$, 3o/aRtn unb %\Mia ju feberi: bar*
»m fk ©Ott aucb gefhafet, ba§ 3mifalem
unb folcr) ^enigreicb 3nba aucf) fcerwuftet,
unb ba« SBolf famt bem £onig g«n SSabp*
Ion gefangen gefubret worben,
j6. 9?ad> ber trlofung au«" bem ©efang*
ntg SBabpIontö fat i>§ <$titt auc!) etlic&e
fromme Jurüen unb |)obepriejter gehabt,
Welcher £uca* am britten€apitelt>.23. fqq.
feine« langem' gebend, bis auf ©>rifhim.
17. ©er Afforer9ttonard)ia, welche bie
«rffe gewefen, i(! unter, ber Crwgiewng m
$ftabud)obonefor«auf« bocbffe erbauen, votU
d)tt obnegweifef ber ftereffftcbffe '^onig in
biefer erften 9ttonard)ia gewefen : berfcfbige,
ba er feine 3)M)t unb £errficl)feit ibm felb|f
unb mcfjf ©Ott $ufd)rieb, warb er oott
©Ott bart^ejucMget , barum er au* Q5u jfe
tf>at, gotfe«furdjtig mt> ein Irriger $6nig
warb; wie fein ^efenntnif lawt, ba tz
Daniel 4, 34, (priest: tX>erßol$ ijl, t>m
tann (5(Dtt öemut^igem
>8. ©oteße ejeempd ffeaet ©Ott alle«
Ütegenten öor Augen , ba§ ff e ft'cf) baran fpte#
geln, unb niefn freef), mut&wiKig; abgof^
tifd), unb ^erad)ter ©Otte« werben, fönbem
i^n furchten unb öor Augen fyabm foüen.
19» S»^ 3^'f ^ anbern ^enard)ie bec
^erfer finb t^k furtrefflicbüe ^Sflmmt un^
Regenten auf <ititn gewefrn Daniel, C^
ru«, Crofu«»
26» ^23ep ben ©trieben, (Selon, ^akt,
galeueu«, ^ittacu«, TOpieneu«, ^öon,
^ilciabe«, Cimon, tonibe«, ^tmiftQ*
ik$, Arifiibe«, ^tafybultö, 3p^icrate^
Cfjabrias, ^imotbeu«, ^paminonba^ ^3e#
Jopiba«, Ageftfau«, Conon, Sijfanber tc*
burefe welcfje treffjicbe Banner ©Oft etlicbec
fürtrefpic&er Stabte in Gnecia ®tmltf $i*
ne 3«t#-fo ibnen benimmt, erhöbet, unD
nac&bem (te fid& felbfl au« Sttut&wiflen untec
einanber Derberbet, bi$ auf Den ^onig Ak*
^anbrum ^agnum erbalten , welcher bw
giegenboef ifl, fo bem «JBt^ber, bem £6/
nige ©ario , feine jwet) #hm , Ue bet?bege^
waftige ^onigrei^e ber Werfen unb ^eben,
absöffet ; n>ie ^Daniel geweiffaget. ©ec
Werfen Regierung t>om Cpro bi$ auf Afe#
jt*anbrum ift geflanben bep 2oo.3«b^n.
2u ®ie öcitfe SDtonarc&ie ber ©rieeben
bat ber groffe ^onig un^ «öetb Aie>'anbec
Magnus erfllicb angefangen, babteQDßelt
nun 3634- 3fl&r gejlanben, ^at gewahret
\joj be« «&€ri:n€§#i ©ebu« 3^ 3«bt%
öo a baö
6o2 IV. Sufcbriften über bie Bammlungen unb Ufttttonea £ut^en Schriften. 603
ba& ijf, bis auf2utgujtum, utUev weld&em
£(jrt)lug ber £@rr geboren.
22. ©urc$ tiefen Konig tat ©Ott ber
££rr ben ^mf)roiüen,bie|)offarr, ^rac&t,
ilnjud)t unb Slbgotterei) ber ^erfer (jart ge*
flraft ; unb nacfybem Öferanbe? aud) nic&t
frommer, benn bie öorige Konige war, n>a>
rete fein {Regiment nieOt lange, unb folgete
nacf) feiner Üvegierung eine greuliche vieler
Königreichen gerjiorung, nadjbem ein jeg*
lic&er feiner 0mftm Konig feon wollte, unb
n>ar ein roufl ^e$ein unb &)laä)tm un*
teer ilynen felbf! , bi& einer ben anbern auf*
raumete.
23. Unter biefer turtttcn Sftonardjie be$
Sflevanbers unb ber ©riechen wadtfet btö
greuliche werte ^bier, mit ben eifernenSa^
neu, Oie cß t>on Daniel oefcf>rieben wirb,)
baS üiomifd;e 9\eid>, bie oierfe unb Ie£fe
5ftonardjia, mit groffer Gewalt baber , nxl>
tf)t$ aüe anbere Königreiche auffnflet, ju*
tiit unb mmalmet ; e benn bie ©mbe ber
2Be!t nun gewaltig uberbano nimmt, bar*
»m aud) ©Ott ba$ 3J$igf baber wad)fen
töffet, burc&roelc&es er bte (3Bdt roitf ftrafcm
24. 3$cnn aber ®Qtt ber Sj&v ein dleiti)
will ergeben , fo gibt er aucl) Zeute baiß.
©arum eraud>, ebe biefe oierte berJKomer
3ftonarc&ia anging , ben Römern treffliche
Banner, mit liefen boben ^ugenben geu'e*
ret, gab afeba gemefenfinb, €amilws,SSa#
ferius Corm'nuü, 3ritw* $tonlius ^orqua*
ttö, tucivtö ^apprm££urfor, §abriciu$,
£)ecii, Üuint u$ JabiuS 9)tojnmu$/,Üft.9)tor>
eelluf, ^Cornelius, <5cipio Qtfcicantö,
C.£aliuö5{frica»H0, ^ Cornelius Sftafica,
& £ornef iu$, (gcipio &ftaticu$, tyautuö
Qltmiüut, Cato, % ©ctpio tyfmatiQttmv
Jiamiä, ^eteluis ^tumifrcug, ©pfla, $to»
riu$, ?|>ümpejus $ftagnu£ xmb etliche anbere.
2? ♦ • £>urd> biefe grojfe Reiben unb Kriege
reute, a&biefesmerte« ^ier^eifemeSa^ne,
finb bie greife gewaltige Königreiche, £at*
tbago, ^ftacebonia, 2lft'a, @nria, unb anbe>
re mebr aufgefreffen. £)enn, wie ber^oet
fagt: <£$ wirb fein grofferSDrad), er freffe
benn müor bie Heinere auf; unb ifl alfo bat
DvSmtfd&e d\cid) über alle Konigreic&e ber
ganzen 2Belt btö gewaltigfle worben. *
26, ©a fat>et nun an bem §nbe ber bier
taufenb 3a(>re, fo bie 2Belt geftanben, bit
oierte SSlrniavtyia ber 9v6merean, unter bem
ernennten Kapjer €. 3uh'o £afare, 47. 3af).v
oor bei ££rrn Qbtifii © eburt , nadb Anfang
ber ^Cßelt 3897- Sa&r, © iefer afle Kdpfer
<L3uuue iftber grojlen Krieger einer, fö
/emafö gemefen, benn er ?2. ©cßlac^ten ge^
t^am €*^ wiib aucl) aefd;rieben, Daf in
folgen @d)iad)ten, baruber er Hauptmann
genxfen , eitfmal ()unbert unb jmeu unb neun^
u'g taufenb tylatm erfd)lagem ©enn biefer
3nu'tiö , m$ nod) in ®ctöia, ^jifpania, $fri>
ca, ^tegopto, ©pria, ^((la unb anberftw
übergeblieben, fyat alle^ ttoüenb aufgefreffen,
mtreten unb mmalmct, unbunter baö9\o*
mifd)e 3o^ gebracht; unb ba, er nic^t langer
benn fünf 3a§r , jeboefe bie grojle 3^^ t»
Kriege unb Unruhe regieret (jatte, n>arb er
oon feinen bejlen Sreunben im Üiatfy /am?
medic^e^^en, bamit er aucbbe^a^let, ba$
er fo ttiel ^}?enfd)enblut Dergoffen.
27, Cftad) biefem bat <£>ctax>iw Tingu*
ftmfieö 3uu'i ^Bä)mflev §$ti)tet @oI)nAbag
Kdnfertfjum angenommen, tyit erfllidbjmolf
3a^r in grojfer Unruhe regieret, bi$ er bit
aüe fyingetittrtet, fo 3ulium erjlocßen unb
nac& bem Kapfert&um fhmben , folgenb ^at
er 44.3a&r mSncöe unb guter Övube regier
ret, guteDrbnung unbp>elicep angericjjr,
unb ijt ber weifejlen unbfurtrejfu'cfyfTenKap^
fer einer, fo je folgenb, gemefen, fyü 56.34c
regiert; im 42. 3af)r feiner Ovegierung ift
Cl)rifluö , ber ^elt^cilanb , geboren.
28* ^?ac& biefem &at ^ibeviue reAieret,
L
604 s°) 2>."^^3 tTJaforiöSuftyrift $um 5 . jpeutfcfren t%>ittenb, £freil« 6of
3n
i|l bem 2fuguflo nirgenb gleid) gemefen.
tiefet if. 3af)r$ Regierung i# unfer £>£rr
Cfatftu* getauft, unb folgenb im i8.,3a^
öccreu^ct n>oröen, geworben unb t>on3;ob*
len mteber auferffanben; ba bie^ßelt nun
toier taufenb 3<$r geffanben mar.
29» 9?un folget n>a$ für trept&e £eute-,
kpbe im£irc|)enninb n>e^Uct>en Dvegiment,
in bem funfren taufenben3al)r ber 2Beltge>
tiefen finb.
%o. £>a t'U wfftid) ber obeeffe unb emtge
^riefier, baS #aupt ber ©emeinbe, £l)riftu$
3§fu$, fifcehb jur 9\e$ten ©Dtteö, mU
d>er m allen Seiten feiner lieben ©emembe, ber
^eiligen ©rifrlid)en &ir$en, etliche ju^po*
fiel, ju^ropljeten, ^©xtngelijlen, \\x§\x*
ten unö £el>rern gibt unb jenbet.
31. ©amirbnunbaö£id>tbe$|v@t>ange*
Xti burd) bie 2(pojM unb i&re 3unger in afcllerianum, 2(urdianum; fcie le^te aber, mU
ler 2Belt angejunbet, unb nad)bem bie 5(b^jc()eburc6©ioeletianum im ganzen üviSmifc^en
gotterep unb gteufic&e mannigfaltige @tmbeiÖvetc^e mtber bte Triften erregt morben, ifl
burd)$ €oangelium gefrraft un& beS Teufels jbie allergraufamfle gemefen, meld)e auefj io4
Sitiü) gefttirmet mirb, fegt ftd) ber teufet j3al)r aneinanber gemdljret, unb mirfc ge*
^rieben, ba§ in fotd)er Verfolgung innere
l>alb 30. fragen aUentWben im Dvomifdjett
unbm'elanbere, meiere mit oief gotte^furd&ttV
gen beuten bk greulichen Äejften im 9\5mi#
fdjen Sveicbe, in bent anbern bunbert Safere
nad) bes ^rw ©eburt, aud) aufeefrefien.
34. 3m bntten bunberten 3al)r biefer s> to
ten t$onard)ie finb bk furtrefflid)(!e 9ttdn*
ner in ber €l)rifw'c!)en ©emeinbe gemefen,
^areiffträ in Serufalem, ziemend juäle*
ranbria, %anuö $u «Sbeffa, ^ertulliamm
ju Cartbagine, £>rigeneS, £oprianu$ ugfr
t>tel anbere mebr.
3?. £>iefe breoljunberf 3<tf)r, b& auf bert
tapfer Conjiantinum ^agnum, fmb £efjett
erfd)recf tiefte Verfolgungen miber bk €6rw
ften&eit burd? fofgenbeÖwmifcfte tapfer er>
regt morben ; als , burd) Sfteronem , ÖomtV
fianum, ^rajamim, ^arcum Sfotoninum,
©eserinum, ^ariminimt, ©eeium, Va*
mit feinen ^prannen unb bem fd>warjen
Raufen auefe mit ganzer ©emaftbamiber,
mutet wiber iik C^ri|lenf)eit mitmürgenunb
morben zoo.^ofyvm einanberi)id auf Con^
(iantinum 9)?agnum, alfofe^runb grimmig*
lict), bo$ (n?ie^)ieronpmus treibet,) auf
einem jeglichen $:ag ba^gan^e ga^r^inburd)
feber ^oo^drtprer mögen geilet njerben,
bie in foldjer Seit umfommen,
32; (BQfiw'b nun m ber ^ird>en Regiment
bie furtrejflicfcjle Regenten , nac& ©rillo
bem «ö^ern, erfllicfe Ut 2(pojM famt ben 70.
junger« beö *t)£rrn, meldte inben erjlen
J|unbert3a^ren nad) ber^eburt be£#£rrn
»on t>m ^urannen alle aufgerdumet pnb
löorben.
33. ©arnac^ folgen ber $fpof!el 3«nger,
£±;
imotfjeus, 5;itu^, Crefcen^, Clement, ^a*
ik*, 3gnatiu$, ^olpcarpui, Ow«^tu^
Oveic^e 17000. €l)rif!en jdmmerlid) ermurget
finb ; meines ^e eine groffe ©raufamFeit
36. pfaf ba§ aber t>k €|riften^eif ein we*
nig grtebe, Üvu^e unb @cbu| ^abenmod5tef
ermeefte ®£xt ber #£rr Comlantinum
^agnum, melier nac& $l)ilt>pD ber erpe
€&ri(llic6e tapfer gemefem tiefer fyat in
bem ganzen ?K6mifc&en £üzid)t ber ffyrijf lr>
c|>ett ©emeinbe miber bie ^rannen triebe
unb Dvulje öerfebafp, unb iff ber furfrefli$^
|!en tapfer einer^eroefen, welker t^en Qtyip
iic&en ©lauten fe^r geforbert
37. 3ubief^3eifen,unbfofgenb^ernac&/
t>a bie^ri^en^eftnunD\u^eerla?:get, iflfie
öom Teufel burd; manc^crlep^erep, 9\ot^
fett unb @ecten angefod)ten morben ; ate,
bm:#bie ?friane^ MMtomntö, ©ona#
©0.3 #a#,
6o6 IV.5ufd)riften ubeuöte Sammlungen UH5^tttonc3^.utl>ertöcf?nften. 607
tiftat, £uciferianoS, 9)?anicbaoS, ^5e(agia# ^ pmranuö ©eridjt unb Dved)f im Dxemifc^m
?Hcid> , fo burct) t>i« Stoffen t>te!fa(tiden friede
jerjloret , roieberum aufgericbt.
44. £(nno fccf>s&unt»ctt nad) beS #@rm
©eburt tjl ^abometl) unb bas ?)3abfttbum
faft jugfei* mit einanber angangen, unbba*
burd) an fielen £>rten ber SßMt recbte €bri|fr
lid)e &&rejunb red)ter©otteSbienft bernacfy»
mals untergangen.
4?. 2Bie aber folcbe bepbe Dveicbe, be$
^abffsunb^aljomets, ^genommen, bas
fefjen flifc leibet t>oc SJugen, unb ift nun&on
feinem Anfang bes^ttabomets^eid) bis auf
biß 3<rtjr, ba manna* bessern ©eburt
lobktiw, öe(!anbenj>T2; btftyabföabtt
972»
46. ©er barmfjerjfge ®Of( rooffe big an*
tid)rif?ifcbe Oveicb um feines lieben (BobnS
3§fu©»Kftt rotäen aud) enbticben einmal in
ben feurigen ^fiil ftürjen, auf baf er allein
ernannt, in Qhvigreit gelobet unb greifet '
roerbe, kirnen.
47» 2$un biefer Seif an bis auf benerffen
©eutfcljen Käufer CaroIumSttagnum, bai
i|r, bis auf bas 8oa3abr nacb§brifn'©e<
burt, ift bas Üumüfcbe dxeid), fonberlicb im £>*
rient, fe^r gef*rca%unbäerrijfentt)orbem
48- &>e§gleidjen ba bit Sftoncberep über*
(janb genommen, unb bie (gtubia gefallen,
ift and) redete £&rijtfid)e £e&re fe&t berbunf elt
worben.
49, gBieaber©0$$ber4S©8Räu*-
fonberlicben ©naben, bamit baf to'ebt alle*
ju tmmmern unb untergebe . Im twltlicbe«
Regiment je feiten etliche flirtreff licfce SKe>
nos, sjMjotinianoS, Sftejfälianos, £unomia*
nos, 2ipoUinariftaS unb anbere mef)r.
38. $uf ba§ nun fokben gereuen jum
$;beil gejteuret würbe, bat ©£>tt aberdnen
gottesfurebtigen unb ftirtreff(id}en tapfer,
ä^eoöoftum JTTagnum , unb in ber £l)rtf>
Ucben ©emeinbe biet beilige unb gelebrte£eb*
rer erwecket , welcbe^bie falfd)e £e^re unb <*e*
|eret)burcbi&re^recigfen unb (gegriffen ge>
writiglid) roiberlegt, unb rechte gottlicbe
£ebre bureb ©£>ttes©nabe erbalten baben;
als ba in bem Herten bunberten 3afyre nad)
beS $<£m gbrijti ©eburt geroefen ftnb,
(EufebiuS £ctfarienjTs, ^apbnutiuS, öpi>
ribion, 2ltl)anafüis, gprtllus, Q5aftfiuS^a>
gnuS, ©regorius-^au'anjenus, 3o(>anneS
Cljrofoftomus , (Epipbanius , unb anbere
tnefyr bei) ben ©riedjen im Orient.
59. 3m Occibent aber ©larius, ©♦ Wla*
titfnuS, 2lmbrofius, «SneronpmuS, $ugufti>
tws unb anbere.
40. Sftad) biefen in bem fünften (junber ten
3abr na* beS $£nn Qtyifti ©eburt fm&
tbre Difcipuli etlrdx feine gelebrte Banner
gemefen , j'ebc* ni*t i^ren Prsce^to^ibus
^lei*.
41. ^kmü aber ju foldjer %tit bk ©0^
tU, ^anbali unb #unni ^uropam unb %
fricam febr ^ernjuflet, i(! fyanad) and) eine
groffe ?3arbarep in &tubii$ unb ^erfinfte--
Tung in (EljrifHidjer Sebre erfolget; miebenn
groffe Kriege aflejeit Barbarei;, Serruttung
ber SReligion unb guter ^olicei) mit fieb
bringen.
42. 3u biefer B^ $ bit $Slm$tw «ueb
mit ©eroalt angegangen, unb allein beilig
unb f)od) feon jebermann gead>tet morben.
43. £s finb aueb niebt jbnber liebe Regenten
imroeltlid)enüvegiment, benn roaö^tißico,
^ellifarius, ^RarfeS unb Melius, tapffere
^riegskute-geroefen; jebo* M^fer 3m
genten gegeben, buitf)ttxld)er ^eisfyeif,^
genb unb ^annbeit bat Regiment erbaften
würbe ; als ba finb f olgenbe loblicbe SDeutfcjje
tapfer geroefen, Carofus^agnus, ZubotU
cus sjMus, ^)enricus beri. Otto Magnus,
Otto n. Cttom, ^enricus beriu €pn^
rabusberii, .
6o8 vo) 2Xd5eonj tTJalocteSuf^nftjum^^eutfc^enlPittcnb.^eil cc? -
to. 2flfo bot ®£>ttauc|) je nieten "etliche
f urf reff (tdbe £e^rer fcmcc C&n'fTen^ei t ö^sebcn,
burcb welche etliche Srrt^&ner geffrafit, unb
redjte £ebre erhalten würbe: aJ0 ba gewefen
(Int), 25eba, Sßraito, 33onifaeius, ^(Icuü
mis, #aumo, ÜvabanuS, ©trabuS unb an>
bere; wiewol Diel Sftondjerep unb 3rrtl)um
in biefen £ebrew mit unterlauft.
51. £)aS ftnö nun bie furtreff lid)ffen£eute
tn bepben Ükgimenten, fo burcb (Ruften
uns befannt , weldx in ben fünf taufenb 3ab*
ren ber 9CBelf gewefen , welcbe boci) nid>t alle
$ie erjcblt, benn biefeSßorrebe fcbonalbereit
m lang werben.
?2, 3n bem fed)flen taufenben3<*br nadj
bes£grrn€brijti ©eburt^nnoicno, unb
alfo an bemgnbeber 3Belt, (bcnnbie^Belt
über 6000, 3abr nidjt Wen wirb, wie ber
ben öffentlichen Q3efel)l bes #£rrn €f)tifrii
(Bebet öem Äayfer, wae bee 2Uy fers iß tf.
Sttaftlj. 22,21. 3tem: 2>iett?eltltsben2\$'
mgebm-fcfeert, imb Öie (Bewältigen betp
fet man gnabige Vetren, i^r aber nietet
alfoK. £uc.22,2f. 3tem3Rotti.^i: 3e*
Hermann fey untertbanber^brftpte, Sit
(Betraft übet* ihn bat *c*
f4. 2Biewol wir nun am (Enbeunb in ben
4pefen unb ©runbfuppen berStßelt fmb, ba
t>a$ autiebrifftfebe SKeicI) beS Surfen unbbeö
^>abfrö alles ju üerwuften unb ju verfroren
fid) unterftebet; wie es benn, leiber! greultV
eben grojfen (graben an £eib unb an (Seelitt
•ber SQSelt tr)ut : jeboeb , baß nid;t alles jerfak
le unb untergehe, erwecket @£ttt bennocl)
gndbiglicb in weltlid>em unb geiftlicbem Üvegi*
ment etfiebe Ztutt, burd) welche ernod) eine
©prud) bes £aufes€1id lautet , ja basierte geitlang bet;be fKegiment erbdlt.
taufenb Saljr wirb aueb um unfer @ünbe wil*
len, wel$egro|? unb mannigfaltig finb, ni$t
erfüBet werben, ) ba fmb im weltlichen 9vea>
ment bte fürnebmfie £eute bis auf big 3a|r,
ba man nun jaulet 1^2* gewefen, tapfer
£enricus iu, Sftiger, welches Regiment
eben mit bem fechten taufenben 3afr ber
<2Belt angebet ; ju weld)er %<it ber Teufel bes
*)>abjls ©ewalt unb ^prannep aud) angefan*
gen, ba|? er fieb über alle tapfer unb Könige
crbaben,biefelbigen nad) feinem ©efallenein*
jufefcen unt) wieber abutfefcen , befeleicben
4ud> bie 33i§tl)ümer allein ju tterlei^en, weld)e
p>or bes ÄapferS £eben waren.
53» 3« biefer3eiti^aud)er}Hicl)bie^f)ein
©eutf$en £anben ben^riefWn »erboten,
unb burd) W ^ctbjfe eine greulid)e<^erwü^
(!ung in ber^irebe unbimüwmifd)en^eid)e
fT. 5lls ba gewefen pnb ©ottfrieb, ein *&e^
jog »on 2otl>ringen ,, welcher mit öielen an#
bern tapffern gelben Serufalem unbbasge#
lobte £anb, famt 5lntioc^ia unb anbernum*
liegenben labten erobert, unb ba$ ^onig^
reic^ ju 3«rufalem 88. 3ä&r innen gel>abt^
Stem^otbarius (Saro ber 18. ©eutfebe ^dp#
fer/ <5ribericuS Q5arbaroffa, SribericuSbec
ll*üvubolj>bus, ^ubooicuS, ^apimilianu^
tf. ^aS aber für Regenten jubi^fergert
finb, ba$ wirb nac^ uns betrieben unbge^
baebt werben.
S7* ^iewol wir nun in ben #efen bec
^CBelt, vok je^tgefagt, pnb : bennod) fyat
®Ott ber #@*r etliche feine, weife, Cbriffr
liebe Könige, €bur?unb Surfen, aucbOvd^
tbe in grojfen(8tdt»ten |ut>or unb /ewiger geir
geaeben, welcbe mit Vernunft, SBeisbeif
angerid)tet, wietie^ijtorien&ermelben; bagiunb in ©ottesfurebt regieren,e t>on welcben
billig alle ^brifllicbe tapfer unb Könige ben l aud) anbe're Urgenten unb <&tabte gute £>rb*
^abflen feinb, unb ibre ^prannep je^orenlnung unb ^olicei; nehmen, unb nacb i^n»
folten, bieweil fic fid) über bie boebpe Gewalt, Krempel fieb riefen.
fo^Cttauf^rbenwrorbnetArbe^n, wtberl tf. fßfo fat®Ott ber^)<5rrauc?)folgenb
m
610 IV» 5ufci>nfcett über bU Sammlungen unb ^öittonee fcw&cri" &d)vi\tm< 6u
in ber £f)riffficben©emembe etliche feine Ztf)*
rer bis auf unfere Seit, $u Haltung feinet
£Borts, gegeben, eS ba gewefenftnb, Anfel*
mus, SSewbarbus, #ugo £arbinaf is, Abbas
3oacf)im, Bonaventura, 3}icolauSbe Spra,
^auteruS, 3ofyannes£mf}, S'obanneSÖer*
fori, Spannes De £a»ferberg, ^BeffeluS, unb
ju t)iefen unfern Seifen Den groffen teuren
^ftann ©b'ctörera ^ttartinum 2ut&entm,tt>ek
eben ©Ott ber#€rraus fonberlidjen ©na*
Den s« t)tefcc Seit, unb t>ornet>mlid> mibecDie
vielfältige 3rrtl>umer itnt> Abgötterei; beS
^abptf>umö erweeft, buref) welche febier bie
ganjeSBeft perfubret, unt) gleid) als mit einer
(günbjuitl) tiberfcbwemmet war, ebaf? burd)
tbn folebe 3rrtbumer unb Abgötterei) ber
3Beft entbeeft unb offenbaret, unb aus ber
^ircfyen ©OtteS folcber L£eufelsmi|r ausge*
feget , unb reine £ebre unb wahrhaftiger ©ot>
tesbienjr hiebet» aufgerichtet unb ausgebreitet
würbe.
s 9. @$ würbe aber tnel ja lange werben, ah
\m ben Unflat!) jtu erjagen, fo ber^abfi irri
W Äirdje eingebet , unb ^amit fte, wiber
^Öttej? 3£ort unb ©ebot, befd)meijfet ; als
bafinb, ber Ablag, bte£>pffir unb^eel*
meffen , unb unjdbüger Sttijjbraud) allein
bes Abenbmanls bes #§tm, ber 35ann,
bas Segfeuer, 2Sigtfien, 33ierwocben, 3af)p
jeit, ^eiligen anruffen, SCÖatlfabrten, Q5rü*
berfcfyaften , 3ftondjen*unb SRonnenleben,
Verbot ber S&ettnb ber (Speife, Reibung
bes @a!j<$, Sßaffers, jlaben, @$ro*
fen, Svenen, <3£tirj?, Jeuer, Altar, ©lo>
efen, ^ireben, Capellen , Alfartudxr, Sieb*
ter, £eud)ter, ^elcb, Rafften, unb bes antü
d)rijiifcf)en ©efd)me$un$af>lig; melden ttn^
patft allen auszufegen, unb bagegen reebte
gottlicbe £e()re oon ber 33uffe, uon bem (glau-
ben, Don Vergebung ber (Sünben unb bes
$ttenfd)en 9ved)tfettigung, t>on reebter An
tuffung ©£>ttes, unguten SCßerftn, bom
©efels, oom^reu^, 00m redeten 33erffanbe
unb ©ebraud) ber boebwürbigen (Bacramen*
te, als ber 'Saufe, berAbfolution, unb be$
Abenbmabfs bes££rrn, unb anberer notlj'
wenbiaer Artikel beS £t)rijllicben©laubens,
ju erklären unb ju pflanjen, unb tbm jubetr
Seit, baibm alle bollifcfje Pforten aufsbeff»
tigfte 2£iberflanb getban (jaben, unb erber>
wegen in ©efabr SeibeS unb Gebens allent*
falben (jat flehen muffen.
60. 2BaS bi§ für ^uf>e unb Arbeit gefüf
ff et, unbgroflfe ^Öeflanbigfeit beS ©laubenS
infold)enmanc^fdltigen ©efabrlicbfeiten erV
forbert, M Diefem einigen TOJann faflaUe, unty
oornebmlicb bk grojlen ^aupter ber 3Belt/;
aufö befftigffe entgegen gen?efen;,baö bebend
fen ;e|t gar wenig Seute, wir werbend aber
an jenem 3;age an Diefem treuen Seljrer ber
^riflen^eit fef)en, xok Daniel fagt: ®ie
Hefyvev werben leuchten vüiebc$6>immcl$
(5lan$, unbbie, fo viel jur (Berechtig? «t
i^eifen, tt?te 5tc ^uvmn immer imbett»^
iic^. 2)an..i2,3,
61. £)arum iebauebbiefe lange ^e^lung
getban fyaht, n>k ®&tt ber $ßvv auö grofi
fer ^a^mberjigfeit bepbe Sveginient^ aleber
^ird)en unb weltlicberüvegierung, t>on betf
2Belt Anfang bis auf biefe Seit, bureb bie
furtreff(id)ffen Zmtt, feine ^OBerFjeuge, wm
ber alles bes (Satans ^uten unb ^oben,
wekber oon Anfang bepbe Dvegimente, mt
in ben Glorien ju feben , gerne über einen
Raufen gefloffen unb aües t>erwwftet baue,
andbtglid) erhalten babe; auf ba§ man
i&Ott bem $<£wtr für folebe grofie %BqW'
tbat ban!e, unb ibn oon ^)erjen bitte, ba$
er aud& ferner bi^> auf hk feiige Suftmft fei^
nes^o^nes 3€fu ^brifli, unfers einigen
<£rfoferS, ju ^rbaitung betjber Üvegierung,
mj|lfdbe unb gottfelige Seilte geben wolle,
Ourc§ wel^e feine €'breAJriebe unbüvu^e
auf
6i2 20) 2X <35eovg IHaforte 5ufcfcnfc $um ?♦ SDeutfcken tDittenb, Zlnlt 6:3
( @n. gfugeln, <&d)u(} unb ©d;irm gepffan*
jet unb aufgewac(>f*n.
.64. SDerowegeri an & ©n. meine unter'
tranig« QSifte, <S.@n. wollen tiefen meinen
geringen gfeif gwvbigM) t>on mir öermer*
fen, unb tiefe Q3ud&ef unb bmüfye $tü$U*
gung £uff>ert .über bü£ erjle ^3ud), a«c& *f/
Uö)t anbtti ©tuefe unbCapitef ber^Mtdxr
^loftä^ item etlicher ^ropljeten, al$€faiä,
3eremia, 3cnd, »jSabacucö, gaefrarjä,
unb mle|t bie fefyr fd)5ne unb trofllid)e SSu«
d)er, baß3^u$emjebi>tfner3ubefep, wm
bei: bie ©abbatet1 t>bn 3uben unb ifywnZw
gen, t>on legten Rotten StoörbSüc. boxin*
nen ber 3uben 3t*rtf)umer gewaltiglic&en- wf*
auf £rben in tiefem seilen £eben gefor*
bert unb ehalten werbe.
6*. SDenn in tiefem jeitlid&en £eben fein
ebler £leinob t>on ©£>tt uns fann gegeben
werben, tenn goftfelige unb weife Regenten,
beobe in ber iitfycn unb weltlicher tKcgie*
rung; im ©alomo "' fpn'd&t : Wenn-bie
tWflagungausif*, wivb bas^olimb
$>e unb xxüfte, wobl abei* $em, bev das
<Befe% banb&abt, ©prücljw. 29, 18. 3tem
3efuS ©iradj: 2>ß» Regiment auf £rbm
ßebetm(8(Dtteß fanden, betfdbige gibt
ibv weiten einen tüchtigen Regenten:
ee ßebet t« (0d>ttce ££nöen, baf> einem
Regenten -gerade , öerfelbe gibt i\>m ei*
nen löblichen £aniltv & @it\ 10 , 4* ?♦ I berlegt werben > unb pk Myct Don bem 9lei*
clje €§ri|K fleißig erllarefunb getrieften wirb,
63. 3?ad)bem aber> gnabige Ferren, bk*
fer treue Seljrer ber©emetnbe©ötte$, ©o*
ctor ITlartmue £ud?eru0, feiiger ©e*
badjtnif, al&ier m ©leben in €♦ ©n. #err*
fc^aft genüget unb geboren, unbni$t o&ne
fbnberlici)em 2Men ®&ttt$ au*alf)ierin
biefer ©tabt feinen feiigen 2Jbfd)ieb fton bit*
fer £Bdt genommen, unb /ewiger Seit ber
fünfte $t)eil feiner Q3itcf)er in £)rucf burd)
miel) üerorbnet, id) aucl? <e|iger $tit €• ®n-
in gottlid)em(2Bort unb Dvegwung ber £tr>
d)en unwurbiger unb untertäniger Wiener,
mir and) bewußt, mit was©naben €\©n.
tem ۤrwfirbigen #errn &)octori Martina
£utf>ero feiigen ffets gewogen unb geneigt,
mid> feine £el>re unb ©c&riften feod), treuer
unb wertfy galten, mt fit benn billig ju ^al^
ten: ()abe icb bebac^t, baf au^ biefen unb
anbern me^r Urfad)en biefer fünfte $ljeil fei^
ncr QSticber niemanb billiger, benn @. ©h,
meinem gnabigenJperrn, folltemgefd)rieben
werben , alö welchem »or allen anbern ^err^
fefeaften bte ^rfdinge unb bte eblen grud)te
öon biefem ^aum gebühren, fo buref) ®£>U
W ®nabt in biefer #errfd)aft unb unter &
Jiutfcevi Sd?vif«n 14» ^^eii
ifyr mit Peifigem &fen unb bewegen befo^
Jen fet;n (äffen»
6s* ©er aümadjtige bavm^e^tge ^attx
unfern $£rrn 3^fu t&ri|!i wolle feine liebe
Cljriftenfyeit in reinem €tfenntniß fernem
©of)ttg, aud&^iebe unbfinjgfeit, btpbt in
ber <i\ird)e unb weltlicher Regierung, gna>
bio>M) erhalten , unb S. ©n* famt aller «&err^
fd)jft unb ifyrenltntertfjanen, t^or aHem UebeJ
gnabigli<& bebten unb bewahren , Slmen*
(&tbm ju <ii$kbmbm 18. Jebruarit, am "£a*
ge Concorbid, an welkem t>or 6. 3aftren
ber €(>rwürbige unb 4böd>gefaljrfe *&er.r
©oetor ^artinu^ Sutljerus all)ie px @^le^
bm auö biefer QBtU feüglid)en mfcfykbm>
unb nun bep ©Ott lebet, 2to iff?»
g«, ©m
*l^
QBi%r, ^örfameu
(Seorging. major, B*
21)^1,
614 IV.Sufcbriften über bic Sammlungen vmbi£biti$m&&ut\)eii Qcbriften. 61?
21) flippt $ieland)tyonte
3ufc6rtft an bie guv|Tett ttnb ©ta*
fen &u #enneber$; fo bem fechten beut=
fcjjen $3tttenbergifd)en X(jetl i>ora,e=
fe|t tt>ovt)en f ^.1553.
©enen ©urd)ldud;tigen , $od)gebornen
gurfktt unp Ferren, #errn CPtlbelm,
unt) £errn (Seorg großen, Surften
unb ©rafen ju £>enneberg, _
tttemen gnädigen Ferren«
1»
[Off es ©nabe, burdj feinen emgebornen
" ©obn, 3€*fum Cljriftum, unfern £et>
fant) unb tt>af>vf)afticjen Reifer, uipor.
©urcbl. #ocbgeborne, ©ndbige Soften
unb Ferren. ^ ift freuer unb Cbriftlicber
«äBoblmeonung por Pielen^ 3fabren bebaebt
Würben, ba§, fo t>tel moglid) rodre, alle
Q5ud)er unb ©ebriften beö febrrourbigen
vg)errn ©oefortä Martini £ufberi jufammen
gebraebt unb als in ein Corpus öefaflTcf n>ur^
ben, ba§ fte bei; etlichen $u ft'nben, unb t>k
Sftad)Fommen eigentfid) barinnen felbft Jefen
unb erfunb/gen mod)ten , roa$ biefer jSeif
©freit, unbroelcbe be£$errn£utf>erigrunb;>
liebe Stteunung geroefen fep. SOgelcbeS alles
febr nu§lid) ift ;u roijfen.©enn roieroolak
lein gottlicb S&or^baS bureb bk ^Propbeten
unb 5(poftel gefebrieben ift, be$ ©Jaubens
©runbpeftejepn fann:fo bat bocbber©obn
©£)ffeg gndbiglicb ba^rebigfamt pon^frv
fang im ^>arabieö aufgerid;tet , unb ift fiir
unb für felbft ber @tbalfer, fenbet ^rebiger
unb £e,brer, unb gibet ibnen fein ÖBott in
tfyre #erjen unb Sftunb, unb erleuchtet fte
mitbem#dl.©eift.
2. <&kfe foüen bem SDolr5 Smfeifung ge*
ben, ber ^ropbefen unb2(poftem ©pracbe
reebf ju verlieben, unbfrembenfalfcbenSßer*
ftanb ftrafen unb aus bem SXBcfle räumen, <u'um Seugen fmk
©enn für unb für bringen etlicbe Slabber*
geifter fremben Sßerftanb in bk gottlkbe
©cbrtft, mttmaneberleoSSert'ebi'ung, febein*
barlicb/ ober o^ne @d>ein burej) ^urannep;
al£, 2(riu$ fuebet feiner £dfterung grojfen
@ci>ein; alfo, bk ^dbftficben färben etlicbe
3rrtb«mer mit maneberlep garben* ^k
bk ^Pb^ifder bicbteten,eibre;Opffer perbien*
un Vergebung ber ©ünben; bat braebte
piel©elb. ©enn bat SBolF mollte atfo Q3er^
gebung ber ©ttnben mit viel öpjfern Faufen,
©leid) alfo bureb biefen©d;em ijat manpiel
^ejfe gefüftet unb gefebmiebet; benn biejeS
ift in bk tmtt getrieben, man mujfe ein fag#
lieb öpffer baben, Vergebung t>a @un^
bm babutcb ut t^erbienen jc« e ©aruber n?itt
Der ^abft t>tele grobe 3rrtbumer, ol>n allen
<5d)tm, allein mit ©eroalt erbalfen, aU,
^eiligen 5lnru(fung, <5be Verbot ,e 5(nbe^
tung im ©pectafel, fo man tin&iitf Dom
©acrament umfragt ic.
3. 2£tewol nun bie goffliebe ©djriff an
ibr felber flar unb liebt ift, fo roirb fte boe&
burd)falfd)e£ebrer ubeberfebret; unbroenn
bk ©eroobnbeif einen 3rrt^um ober 2(bg6t<
terei; geftdrft bat, ote, mit ^eiligen 5(nruf*
fung, fo roirb bk %Bttt blinb, unb roill M
£icbt in gottlicber ©ebriff nid)t mebr fe#
ben. ©argegen erroetf et ber ©o^n <&Ot*
fe$ red)te ^3rebiger/ bk 3rrtbum unb bofe
©eroobnbeit (trafen, unb bk ^ireben roie^
berum ju ©£>tfe$ SXBort führen ; rote er
bte ^>ropbefen roiber bie falfd)m ^riefter i:
3frael fenbet, unb roie Sobanne^ ber ^t).
angelijr roiber bk Qubifcben ©ebanfen pd
ffltfya, bk fbion unb^erintbuö ausbrei*
tefen , Pon ber SBabrbeif Seugntf gibet,
ba$ in Wefiia goffltcbe unb menfd)lid)e^a#
für ft'nb, unb bernacb ©eorgiuö ^eocafa/»
rienfttf roiber ©amofatenum , ^(fbanafnrö
roiber 2lrium, unb S(ugufrinu^ roiber tytlcv
4Mb
6i6 2i) P^iftppitl)danc1)t^oni05urc^riftubet:6m^2)eutrc^enWirtenb .^E^etl. 617
4. 2flfo bat t>er @>oljn ©öffcg tcn €&r*
n>uröt'öen #errn ©oct. SJtortinum Sutfyern
in liefen legten 3etfengndbiglid>erwecft, öte
pdbftftcben 3n:t&umec ju trafen, unb bte
£ird)en wieberutn ;tt ber göttlichen ©cljriff
ju weifen, ©rbet alfo jum rechten einigen
<25erf!anb ber gottlid)en ©c&rift Anleitung,
unb jtärfetbie Sefer mit feinem 3*U9nt§: er
bringet feinen neuen Verßanb in &kt\id)e
@d)riff, fonbern allein ff reicht er ben Un#
flatbroeg, weld>en tyabft unb $ftond)e bor/
an gefleibet Ijaben.
f. <2Bte nun Jeljr nu^licf) tff $u (Erinne^
rung unb ju ©tarfung, beteiligen £e&rer,
als 3renäi , ©regorii Sfteocdfartenfts, $ltba*
najujc. ©driften äuwiffen, barinnfteflar
auSbrucfen, was t'br ©laubeunbQBerftanb
gewefen i(! Dom #£rrn €l>rifto: alfo tft
and) btn Sftadtfommen febr nfi^lid), bes
#errn £utljeri 35ftd)er m lefen , m €rinne^
rung unb $u ©farfung beS ©laubeng. Unb
ifl gewifjlid), ba| t)iel nötiger üktiM treu*
lief) Don tbm erkläret ftnb, m$ ©ünbe ifl,
was ©nabe tft, n>ie ber 9ttenfd[> Vergebung
ber ©ttnben erlanget, \vk er geredjf , bat
ifl, ©Ott gefällig ifl, wie er burdfj gottlicf)
2Bort unb ^eiligen ©ei(f wiebergeboren
wirb, unb ®Ott red)t erfennet unb anruf*
fet; welche SCßerfr, unb wie ©Ott gefällig
unb ©otteöbienjf ftnb, welche ©ünben in
bm ^eiligen in biefem Seben bleiben, welche
bie ©nabe unb ^eiligen ©etft wegjbffen;
3tem, \m$ rechte SBefebrung ju ©Ott iff,
was ber ©laube an §bri?fum $, unb ber
ficmifie Stoft aller ^enfdjen, Unterfd)eib
S»tf*cn ©efefc unb €Dangelio, Unterfcbeib
swijcben bem £ird)enamt unb weltlicher
£>brigfeif , ttnterfckib jwifdjen €rleud>>
tbung im £er*en unb auffetiicben weltlichen
^ugenben, Unterleib jwifdjen gottlid)en
unb bifd)üflid)en ©eboten, m$ ber rechte
^Sraud) ber ©acramente ift, Dom SWjjbraud)
ber ^effe; ^tm Dom ^ejlanb, unb Don
weltlicher Obrigkeit, ©eric&ten, unb anbern
orbenflicljen ©fttcFen ber weltlid)en Remter*
9?un tan ein jeber Sßerftdnbiger bei) ftcr)
felbfterfennen, ba|? allen Sftenfcben Don bie*
fen Sfrtifcfa notf) ifl, wabi'baftigen grünbli*
d>en 35erid# ju §abm. £>a$u bienen Kit*
fes23ucl)er.
6. CDamit aud) manniglicß /e|unb bep
ben ^act^omtnen wiffe, ba§ biefe 33üd)er
treulid) ans £id)t gegeben ftnb; 3^m ,bag
hkjt Se^re Dieler gottesfurc|)tigen Wenige,
5ur(len, ©rafen unb Ferren, unb alfo in
Dielen ßirdjen ojfentlidb 3cusm'§ Ijabe, unb
fep nid)f eine 2Bin£ efprebigt : tf! red)t unb
mitlief) , ba§ irtblefen ^3ud>ern ber löblichen
€^Vijllic^en Wenige, 'Sutflm, ©rafen unb
Ferren, unb ibrer ^irc^en Reibung gefd)ie*
bet, ba$bk ^adbfommenwijfen, ba$bk<
fe Sebre offentlid) am €idbtgewefeni|l. S&ie
®Ott wia, bog fein ©o&ti3€fu$€W|lu«
befallen ^enfd&en ernannt werbe, unb er
redbt angeruffen, unb Diel feiig werben; unb
ba§ Diel löblicher Könige, Surjlen, ©rafen
unb Ferren biefe £eljre angenommen, unb
jie ju erhalten Diel ^aben leiben muffen, wel#
$e bod) ®0tt in itytm Zttom gndbiglid)
gefldrf t unb erhalten bat.
7* 5(us btefer guten Urfacße ffnb Q5orre^
ben an etlicfje €^ri(llid>e Könige ,e fimjlm,
©rafen unb Ferren tn; biefen 25üd)ern ge^
freHef, alfo aucr; an &.JJ. ©. bie auc& atv
bern ein feiig Krempel jmb; unb ftnb geu^
gen, ba§ biefe 2ebre bie ewige unwanbelba**
re ^iBabrbeit Don ©OffeS^CBefenunb 2BüV
len, unb Dom ^)C*rrn €(jriflo, unb ber eitv
trdebtige 3$er(tanb ber reebten <£atf)D\ifd)W
^ir*e©0ttes fet). Unb ba§& 5»©- »iV
fes mit ^)erjen alfo glauben unb benennen
^Ott ju öftren, bemifm €'.5- ©.mit33c#
fldnbigfeit inbiefer 23er*enntnif?, in maneber«»
let? ©efdbrli($feit unb Verfolgung, , ©er
^p 2 ©#t
6i8 IV. Sufdbnften über bk Sammlungen unb ÖSbttionee Hutfreri Schriften, 619
■©o&n ®&tttt , 3£fu$ €&ri|to* ,e woüe
gnabiglid) für unb für €I# ©< fldrfen in
teebter €rfenntni§ unb Slnruffimg, unb &
g. ©. ^erfon Sanb unb ^ircben gnabiglid)
fcewabren , unb wolle bei) & 5- ©• fe^n/
unb fiel) beweifen unb erdigen, baj? er bei)
€\ S> © gegenwärtigst) mit ©nabcnyba§
önbere ^5iäubtc|e geflaif et werben , unb bic
fjepbniffe SBeifen beFennen mujfen , ba§
©Ott fei), unb wabt'bßftigu'cb jume wiber
die @unbc > unb wolle affo erfannt fei)n
unb ©nabe erdigen, \w er un£ in feinem
€t>angelio lehret.
8. Qmn biefetfiflgewigM) gottliebe, ewi*
oie, unwanbclbare 9feabrbeit , baj? allein
biefe £ebre Don ©ötte* SBefm unb SBtl*
Jen reebt i|r, t»te ©£)ft felbfi geoffenbaret
fcat, mitgewifc'mSeugnif?; unbbatfteaug
befonbern ©naben burd) bk ^ropbeten unb
Sfpoflel in (Schrift faffen fallen ; unb erhalt
bar ut eine 3\M)e , ban'nn er bfefelbigen SßtV
djer unb £ef)re bewa&ref ; aucl) ift feine an?
bere ^erfarnnihmg, bk ©£>ftes ~8olf fei;,
unb baritm ©Ott wirf en unb ewige ©elig*
feit geben will, beim allein biefe QSerfamnv
jung, welebe ber *J>rop&eten unb 2lpof?el
©triff mit ©tauben unb in biefem reinen
£&rff anbe , fo in ben ©pmbolfc ber ^fpoflcTn,
Sfticätro unb^anaft^auggebrueft iff, am
nimmt, ©enn &Ött miß gnabigtieb alle*
|eit im menfdjlidjen ©efeblecbt um beö $fcn
C^rp willen ein £rbe behalten , aber alle
ßnbere ^erfammtungen , welche ber tyvo*
pbefen mb £tpoflel ©ebriftniebt annehmen,
i>ber ibren ^Berftanb fallen, bk ftnb ge*
wipieb @£>tte$ Scmbe ; unb werben ewiV
glicf) öerbammf, wie3&ban. 3,36. gefebrie*
ben: VOev nkfyt glaubet an bm @obn,
ober den fefbtgen bleibet bev 3oni (£><i)t;
tes, fre baben flauten wie fre baben,#ej^
ben, laflerlrcbe 3üben, t^aborcetillen,^'
$er, Papillen /^ßiebertduferie,
9. Unb ifl wrßanbigen unb gotteSfurcb'
tigen SSftenfeben nu|licl), oft unb fleißig &u
betrachten biefe folgenbe fedje Seucmiffe,
biebeweifen, ba§ allein ©riflliebe Üveligiott
reebt fei;, unb feine anbere,
e 10» £)a$ er#e Seugntß, ftnb für unb
für btc grojfen SftiraFel unb 2Bunberwerfe,
bk ©Ott barum gewirfet i^at, ficbjuoj|en#
baren, unb ^u bezeugen, ba§ tin allmady
tig 9(Befen über bk fiebtbare ^latur fei);
unb ifl barum hk fiebtbare ^Raturju erbend
liebem ^auf, Q3erf!anb unb 38irfting ge#
fcbajfen, bag biefe £)rbnung Seugml fep,
ba$ ein ^Berf meiner fei;, ber weife, guti&
gereebt, wabrbafttg, feufcf) fep, nemlic^
©Ott; unb biefer Raffer wirf et bernae§
anbere ^erfe auö biefer 0rbnung, ate,
5(uferwecfung ber lobten , 2fofba!tung ber
Tonnen, ba$ fte fhll frebet ober jurücf ge#
tyttc. bamitmangewi§liebwiffe, bafiQ5£>(t
ein allmdcbtig <2CBefen fei), noeb fTärfetbenn
biefe gan^e^elt, unb belfen funnee über unb
aufler naturlicber £)rbnungunb$uffe.
ii. ©a^ anbere dm$nif> ift^ ba§ bec
^ropbeten unb 2(]>ofrel £ef)re bk altefte ift,
unb bat für unb für gewiffe Sabril erbal*
un. S)a^ pnbet man be» feinem anbern
Q^offe , ober anbever Religion, fenbern ak
lein in ber reebten £irebe ®Otteß; unb ge^ *
ben bk beybnifeben ^5?frorienefelb|13^Anig,
ba$ ber ^vopbeten ^ifloria alter fei), tflm 1
ifr reebt gefprixlxn Dom ^ertulliano: bk
txfte £ebre t(l reebt; benn ©Ott bat allezeit
eine ÄireJbe gebabt. 5^un fann feine Q3er^
fammlung Äircbe fet)n, wo ber eingeborue
@obn ^3ötte0 nifyt erfannt ifi; barum
fy^t ($£)tt atibalb im Anfang feinen (gobrt
unb Vergebung ber ©unben unb (^\nbe
geoffenbaret* ^)iefe^ geugnig wirb oft üon
ben eilten angezogen, al^, t)on3uflino,€^
mente, unb anbern.
12, X>aö 'dritte Seugmß i(r, Üveinigfeit
ber
6üo 2o) Pl?it ttlefoncfot« 3tifcl)riften über bm 6. 2>eutfd?en tt>tttenb. Cfceil. 62 1
ber Mit an «fyr fefbft, tm©efe$unb€t>an*
^elio. £i*ftftcf), t>om®efe&3Ureben: tt>te^
wol ©Oft ben QJerffanb bes ©efe£e3 inbie
tmnfd)lidje Warn in t>er €rfcl)affung ge*
pfömef jaf; böj?, wie alle oernünftige'Sften*
fcfcen tfon Watw ^ablen tonnen ; alfol)dtfen
fie micb 5le Seijen ©ebof e gewu§t* ©leicly
wof nad) ber @finbc i(l btefeö £idbf bunfel
worben. Übet. ©Off £>ot es in feiner £tr>
$e für unb für Derneuet unb erhalten. 2lber
bie i)e»öen (jaben grobe @flnöe bagegenge*
trieben unb ßebfcet;ü& nemlid): fiet&a>
ben Diel ©otfer unb wiberwarfige ©öfter
erbtd)tet unb angerufen, unb&aben fte offene
ud)e Unjud&t, ©jebrucb , 23lutfd)anbe ge*
btüi^t , unb (u etlichen Seiten ffic Ijeilige
gBerfeaeWten; Stern, al!e£eobenf)aben
gnenfd&en ■ als Opfer jum ©otte$Wen|f , ge>
tobtet.
13. Sftun ift nid&t mogu'dj, bn§ ©OfteS
93olf finb foldje, bie etwas wiber biegefyen
©ebote billigen. £>iefe Siegel mette wof)l.
©teweil bmn göttlich ©efe| allein in biefer
Sßerfammlung ijr blieben , Die ber ^ropfje*
ten unb $poM $3üd)er gehalten ()at : fo ijr
gewi§lid) biefe QSerfammmng allein ©Of*
m £ird)e, unb $ro$ allen Teufeln unb afr
Jen Rügen #eoben , unb /ewiger geit 9?eu*
trafen! t)ag fle biefes Argument um(lo|fen
formen.
14* 5/ucI) ift feine QSerfammfung, bie Dom
ewigen Se&en nadj biefem Ztbm, unb Dom
reellen £rojf, Vergebung ber ©unben, unb
ba§un$ ©Oft -gewiß u'dj erkoren wolle, et*
tt>a^ beftanbigeg gele|ret Ijabe , benn allein
biefe 'Sßerfammumg, weld)e ber ^ropfyeten
unb 2lpofM i£üd)er l)at; bk anbern alle
fafien bk 9^enfd>en im gweifel flecfeh, wie
jefcunbbie ^apifien; aud> tonnen bte anbern
©fcten triebt anzeigen Ifrfad&e be£ ^Flenbö
in ber ebfen menfc&l'idjen Wlmv. £llfo ift
itt merfen, bafi alle ünbere ©ecten S5Jmb^
Ijeit flnb, in Dielfjoljen @fücfen nötiger M)te.
i?. Öa$ werte 5eugmß ijiim $erjen,
b<x$ Seugm'g'beä pdliQm ©eijles, bas al#
len ©otfe^fui'cf)figen unb Diec&fgldubigeti
in if>wr ^rrübfal begannt wirb, ba&on^au*
tu^fprid)t 9v6m.8/iT.iö: 3br^abt (BOti»
tes (Öeifi empfangen, ber ruffet $u <B®ttf
2ibba lieber X>ater , unb gibet eurem
<35eiff e 3eugn$. cjgenn j>u m crrtfllidbec
23efrubni§©0ffes QCßorf mtiSIäubeh fap
fe)!, fo fprid)f ber @or)n ©Offed $rofl.fo
beirt i&er^ unb geiget bit\ ba^ bir ©Oft
gnabig fep, unb gibt bir greubeburd)feineit
^eiligen ©eift, bk bein^)e^gewpd)fü()>
lef« $(fo wirb ^)awb auß bem Qrobe unb
au^ ber Rollen errettet, baber^rop^et 9ca>
tf>an fpr id)f : (5(Dtt bat beme Sunbc rpeg*»
genommen, 2(^am. 12,13. unbijtgewi^
üa§ er wieberum ju ©naben angenommen
i|r, unb tum £rben ber ewigen ©eligtcitge*
rnaeff. $(lfo tiberwinbet Äaurentiue bie
glammen im 5euer* Unb g^feort ^u biefem
ßeugnif hk ©rof mutbigf eit ber ^arfurer
in i^rem Seiben, ^k folcfte Jreube füllen;
vok gefagt i{?. ^iewol nun biefe greube
nid)t allezeit im $erjen leuchtet, unb niefet
in allen gleid) grog ift : fo ijr bod) ein $uhrV
lein batjon in allen, bk ^1 ©Oft beeret jinb ;
wie fte fefbf! in redjfer $8efel)rung unb $lrif
ruffung oft füllen«
16. S)ag fünfte Seugnig, ift OTeifa^
gung Don Orbnung ber pd)jlen ^onard)i>
en auf ^rben. ©enn e^ ift fein ^Bolf auf
^rbengewefen, $>a$ folcfte ^Beiffagung ge*
^abt l)abe, vok ük r)6cljfle ^onara^ia Don
t)en ^l)albaern unb $(ffi;riern auf bie Reifen,
barnad) auf bie©ried)en, barnac^ au( t>U
Üvotner fommen foö, unbJoUe nac& ber
oierten ^)?onard)ia bie gerfTorung bur^bie
Surfen , barnad) bk 2uiferfM)img ber $"ob^
ten folgen. Sftun (inb D^'e ^onard)ien alfo
nad^einanber gefolget ; unb biefeö Ijat nie^
^ p 3 mant)
622 lV.5^Rknfren übet bic Sammlungen unö jgfrtttoneg Hut^eri Sd?t'iften» 625.
manb öerfünbigen F onnen, Denn allein ®Ott
SDarum fmb gewiglid) unfere ^tcpljeten 00m
wa&r&aftigen ewigen ®Ött gefanbt, SCßie*
wol nun biefeg gcugnig tn t>te SftiraFel mag
gerec&net werben: fo ifte bod) ein befonber
fd)6n geugnfö , babued) bk (joben grojfen
Penise Sftabogbonofor, £)ariu$, Corttf,
unb anbere, jum n>al>vr>afttöen ®£>f t tef cf>^
cet jmb. ©arum follen wirS aucl) oft be*
trad)ten.
17* S)a£fed?f*e3eugnu3, (Erhaltung bie>
fec wafyrbaftigen ^trd>e , fcon Anfang ber
<2Belt bis $u &ibe, unb bewad) tn €wig*
feit; rotemol bod> t)te £irc|e in biefemSeben
\>on weltlicher SJtod&t wenig (Scbutjljat, unb
bie langete geitgraufame Verfolgung leibet
tton Teufeln, Grannen, Meiern. 2Bie>
wol nun Diefe ^rfyaltimg aucl) in t>te 'Sttira*
fei mag gereebnet werben , unb felbjt für
unb für ooll SftiraFeln ift: fo ift ftebopeine
gemeine <2Bobltbat, unb ein $roft für unb
für , für alle SftacbF ommen. £)arum wirb
tnfonberfyeitgemelbet, unb geljotf l)ieju bit*
fer <Sprud): ÜDte Pforten ber Rollen wer*
ben fie nid>t semlgen, SOtatfb. 1^,18. Unb
obwol oft bk wabr&aftige £ird[>efef)rgeäng*
fliget, Flein unb fd)wacb wirb, afejurgett
9ftaccabaorum , unb nun \\x bkftn regten
geiten : fo erweef t fte bod> <&Ott für unb für
wieberum, unb jtürjt bie Grannen unb £e'
$er ju boben, <2ßie ^b^ao, Slntiodjus ,
$W, ©tocletianus, $Ui\i$, geftraff unb
graujamlicb weggeraumet fmb*
i8» ©iefe fed)$3eugnijfe wollen &$.©.
öud) bei; ftd) betrachten, unb ibnen weiter
nad)benFen» £)enu Diel nü|licber Ittyt
gerinn gefaffet ül, ju (5tdrFungbe$©lau*
bens, ba§ (£. g.©. £ird)en unb anbere,
bamit inbet Sefyre einträchtig, ö^tt>tglt<^> btc
einige wahrhaftige ©OtteSßircbe feo, unb
ba§ ©Ott in biefer Verfammlung reebt er*
Fannt, reety angerufen, mb rec&t gee&ret
werbe; unb ba$ barinn gewißlid) aHein bie
^rben ewiger <s*eligFeit fmb, unb in Feinen
anbern (gecten, weld)ebiefe£ebre verfolgen,
bie in 6. §. ©. Streben geprebigt wirb.
•Sttabometiffen unb dürfen finb gewi§lic&
©ötteö Seinbe, benn ibre €ef>re ifi ein neu
©etiebt, baS lange nad) ben ^ropbetenunb
?Jpoffeln "aufkommen ift, unb wirftbaö^y
angelium weg , baju jerreijft e£ ba$ ©cfe§,
lebret vek man mag falfd)e £*i;be unb $^w
brud).mit Sllmofen vergelten, unb billigt
grojfe llnjucbt; 3tem, bietet Diel ©öfter,
®enn fie ruffen aueb ibre ^eiligen an, voit
pe bep i&nen gerüf>met »erben. Unb
über biefeö alled gebeut iljnen ber ^Blut^unb
^abometl), baj? fit unfere ^ßerfammluna
jerfloren unb uns tobten foHen, barum , baß
wir ber f|3ropbefen unb äpojtel£eljre fyabm.
19 Mfo auc| Fonnen tytyiflm nid)t©Dt^
teö^ird)efeon, bk Verfolgung Yoibtv ber
^ropbeten unb 5lpof?el gebre üben; Stern,
iljre v^eiligenanruffung' ifl ojfentlicbe grobe
2ibg6tfere!i>e, aud) finb i^re ^ejfeunb^Jotv
d)ere» abgotfifc^.
20. ©iefeö aöe^ foH man f!ei§ig betrad>
ten unb bk rechte ^irebe ©Ctfeö fud)en unb
Fennen lernen, unb unferfd)eiben t>on anbern
©ecten, unb ben wahrhaftigen ®£>tt, ber
ftcb in ۤri|lo geoffenbaret bat, in red)tem
©lauben auf ben (gofjn ®Ottc$, 3^fum
^bnffnm, reebt anruffen, unb in rechtem
©eljorfam ebren: ber wia un^'in (üwigfeit
feine 9ßBei^eit unb ©ütigFeit bernaeb mit#
tfyikn. §u biefer Wen unausfpred)licben
(SeligFeit fint) wir erfdjaffen, unb wieberum
burcbben(Sobn©Ötte^ erlofet: unb wirb
biefe ljobe(Seligf eit nid)t anbere erlanget,bentt
burd) bk ^rebigt unb QSefracbtung be^ €o^
angelii, tiabm^ ber (Sotjn ©Otte^ Fraftig
ifl in ben ©laubigen, in biefer einigen gott>
gefälligen Verfammlung, t>U t# niebt ein
unjic^tbav S)ina, fonbern i(l unb muß be#
Fant»
€24 2i)-2>»PWnie[anc^t«5uf^giftuberöm|iebgnten2)emfc^eitiyitt.^eil 62?
fannt fepn* £>enn ©Ott will aus grefler
SSarmljer jtgfett , baf fein eingeborner @o&n,
3©n$ €fjrifHi$y im ganjen menfd)lid>en
©efd>lec&t befand fet>; mie er fprid)t: 2>te*
fee ifi mein geliebter ©obn , ftiran td?
Ü>onne unb ^reube fcabe/btefen foUr ü>r
fcoren, SDtottfr. 17/?. liefen allmdd)ttgen
(Soljn ©£>fte$y 3€fum €&rifhim unfern
■geilanb, ber i&m gewif Hefe für unb $r eu
ne ewige Kirche im menfe()Jid)en ©efcfyledjte
fammlet, bitte iü) mit ^er^en, baß er £u»
g.©.unö&$*©.£anb unb &ird)en alle*
fit gnäbiglicfc bewahren unD regieren wolle,
mcn. Saturn Wittenberg auf ben er}f en
£ag3anuariiy 2(nnoift3.
& 5. &
untertäniger ©tener
Pbiuppuö tllelanc^tbon»
21) flippt WManfyfyomS
Sufcbrift an gÄrjtSoac&tm gu 2fa=
, jjalt; fo bem 7* £>eutfc&en bitten*
bergifrfjen £fjeif bepgefuget $♦
_• SJnno 1754,. ■
£)em £)urdjlaud)tigeny #od)gebornen
Surften unb #errn,£errn3oacbimy$ita
ffcn 31t Sfo&äfe/ ©rafen $u ^Tfccinten^
£errn gu gerb jt unb$3ernburg k.
tllememgn&bigen^urjlen unb &tvitu
h
'Out* ©nabe burdj feinen eingebornen
' @of)n,3@:futn Cfjriffum, unfern i&tu
lanb unb wahrhaftigen Reifer, uwor.
©urd>laud)ttgery ^ocbgeborner, ©nabiger
Surft unb £err! &&©. fefefi, unbbief
furne^me, el>rlid)e £eute wiffen, bageine
(jerUKlje, €()rijt!id)e Zieht ge^eneinanberge*
wefen i|t,unb oljne Sweifel in £wigfeit bletV
bet, inbem ©urc&taudjjtigen, #Dd)gebor*,
neu Surften unb £errn, $crrn ©eorgen,
Surften ju Sfofclt & <&i.fr©n. geliebten!
$$ruber, unb m bem (Irfyrwürbigen «©errti
£>octore Sttartino £utljero: Partim nic&t
3 weifet »fr, fo gebacfyter #err ©octor nodj)
in biefem £eben Ware, er l>affe felbjt in ofr
fentMien ©Triften (Ef^ifllicbegeugmjTe&on
bes (jod&gebad/ten gurren Sefyre unb £f)riff*
liefen unb gürfüicben $;ugenben, ut23e*
ffdtigung ber Zetyt, bie @. S- ©♦ befannt
fjaben, unb Dielenju gutem Krempel, auSge*
i>tn laffem
2» ©ieiveif aber fie beifit alfo in wenfo
3af>ren nad&einanber au$ biefem fd>wad)en
Zehen in bie ewige ^irc^e, p fid)tbare*
2(nfef)auung ©£>tfeSy uim$eilanb£(jrijto,
jun ^eiligen Engeln, Q3atern, ^rop^eten
unb Spoilern erforbertfinb;cunbeben /e^unb,
ba neu(id) ^ed)geebac|ter Surf!©eorg2cau^
biefem £eben gnabigli($ abgefdjieben ifr,bie^
feö ^ei\ berQ3ud)er be^^errn£ud)eriau^
ge^et, Übe iü) am biefer Urfad&e ^ugleicft
Reibung t^un wollen ber guten jreunb*
fd^aft äwtfcfjen $mu beiden. ^)enn eö ifl
nu^lid) \m\) trJfll^'eiunb unb bei) ben^ftacfy
fommen, |u wiffen, welcbe ef)rüc6e,gefa^
tt, hofft, weitberujjmte Banner in gleicbeu
Q3efenntnt§ e^riftfid)er Wafjr^eit ftn^unb
allejeit eintrad)tig geblieben fmb^amttman
wijfe, ba§ bieft M)it nify eint ^BinMpre*
bigt gewefen , unb fep nid)t üon unbebdd>»
tigen Seuten angenommen unb ausgebreitet
3, 2Hfo bienet biefe Reibung ju Btdrfung
In redjter £e^re unb recbtem©!auben, ^ar^
nad) follen mir and) babey betradjten, was
Cferif!(id)e ^ircbe ifl, unb wo fie ifr, unb
ba$ ®£)tut ®ahen unb Werfteuge jmb
treue £e^rer unb treue Regenten, unb foITen
ihn barum preifen unb i^m banfen, unb um
gr&altung ber Äircbe' bitten, ©enn fo bep
@obn ©Dtfe^ nicbtfetbfi biee£irdjee erziel*
te unb in feinen Jansen trüge, würbe fie
at^batb ganj ^unid)te. &nb\i(b bienet aud)
folc^e ^elDungju gutem Krempel, baßan#
- ^ bere
626 IV* 5ufd>riften ubev 5tc Sammlungen unb 1£biti$m$ £utl>eri @c^nf teil. 627
bere in boben unb-niebern (Stauben biefer
Sürjtticben ^erfon ©lauben unb fugend
folgen*
4* 2Biewol nun ber S«t'(tKc&e (Stamm
Sfnljalt febr begannt ift; fo will id> bennodj
eine für je 2(njeigung baDon erflltc& tbun,
bamit etliäje in fremben Sanben mefyr baoon
Riffen mögen, £)afj biefer (Stamm Der
gurren ju 2lnbalt unb Ferren ju 2f feanien
febr alt fei), unb fitrnebme 3Bei*beit unb
^ugenb barinn gewefen fei), finb biefes fla*
?♦ £)enn ber Käufer gotbarms, ber
©ad)ftfc& , ber ein fe^r weifet; nft|lid)er9te
gent gewefen ift, (jat bem Alberto Urfo, ber
ein £err ju $3allenjtet unb Slfcanien gewe>
fen uf , fo Diel Derfrauet , ba§ er ifw ate
©tattfealter unb Hauptmann Dor il)m in
Stauen mit bem £riegöDol£gefanbt bat :ber
f>at bk Unrube ju ber Seit in Italien unb ju
3vom , mit QßmWt , unb \wm tbeif mit ernft*
Itcfeen @d&fad)ten , geftillet : barnaefe tjt £cu>
fer SotbariuSgefulget, unb weiter geigen,
unb bk ©aracenen aus bem anbern ^beil
Statten Der/agt; unb als biefelbige Seit ber
ölte (Stamm ber Sljurfürften- ju Trauben*
turg auSgeftorben ift, ba bat tapfer £otba*
rtuö bem Alberto Urfo bie 3ftarf unb baö
£()urfurftentbum in ber ^ar! geben.
6, SMefer Albertus feat Diel @o&ne ge*
%abt, beren einer genannt ift öerm>arc>,
ber ift £a»fer Sriebricb$35arbarojTa#aupt>
mann in Stalien unb in SDeutfc&en Kriegen
gewefen. Unb aU ^envicuö ber ©uelf, bk
Seit €(jurfurft m(§adjfen,in bk 2ld)tge<
i^arvtft, f>at tapfer Sriebridj ein ^^eil bes
tanbe^ (Saufen unb bas Cburfurftentbum
biefem Surften $5ewfearb geben; unb finb
alfo bet;be ^^urfurjtentbumer^acfefenunb
'58ranbenburg, betr biefem @tamm Sfaljäfc
unb 2tfcanien bei; jweubunbert Saferen ge*
blieben, unb l)aben biefe Surften lobJid) ti*
gieret, -<Deutfdbe £anbe an biefem !Öt>f wr<
ber sjklcrt ," SfBenben unb SSof)etm gefdjti*
|et, ■ baben aud^ gug wiber bk ©aracene»
in Äflen getljam SDiefe Ferren geboren in
ba$ ©efcblecbte $UMU unb $lfcanien
7. $fud) ift ber $}ame Slfcanien eine 2m*
jetge eines fefer alten IobKcIjm'.&er?omnien&
©e'nn bk ©elebtten wijfen, M§ Sofepfeu^
unb oiel anbere fdjreiben, i>a§ äfeanes ber
S)cutfd)en Q3ater fei>; vokbat ^Soxt,
^utfconetf, aueb anzeiget, welcfeeö alfo lau^<
m, bk 5(fcaneö. Unb bat ber ^Rame tu
nen lieblicben QJe'tflänb, fPriefter bes Seu^
iW) ^fc^^oben, \\täiz\§tt an, baf? ber^
felbtge ^ater ber £>eutfdjen jum Opfern
unb ^rebigen^erorbnet gewefen ift,
8/ 9iun wäre oief ju reben Don ber lo&*
liefen Regierung mb ^ugenb Dieler Soften
ju 5(til>alt; aber e£ tjt^ie ju laug/ £)iefef
ift allein furj angezeigt, ba§ frembe ^atio*
nen wiffen , ba§ebocbgebad>ter Surf ®eorg
in einem febr tobltcben, alten gurftlicbett
©efd)Jecbt geboren, ift. Unb bkmil feine &U
tern, Surft €rnfl unb Surft ^rnften ©emabf,
geborne gurftin $u s^5nfterberg, ingroffet;
'^ugenb, @otteöfurd)t unb ®Offe$2foruf>
fung gelebt baben: baben fle aud;if)re@o^
ne in ®Otte$ £r?enntni§ unb ju ^rugenb
aufer jogen, unb fte m Cbrtfrlidier ßefereunD
anbern loblid)en fünften fleigig unterweifen
lalfen; unb pat ©Ott bar ju biefe ®abe §&
bm, baß 'Surft ©eorg einem gotteefurcbnV
gen7 gelegten, febr treuen ^ann, SttagiV
fter ,©eorgio gelten Den Scrcbbeim, befolg
fen ift worben, ber ^iwor Diel anbere in ber
lobtieben Unioerfitat in £eipjig nu|Kd&'uru
terwiefen f)at
9- tiefer <Beov$u$ %>dt fyat ben fun*
gen #errn Mbmtlid) in £ateinifcber
®prad>e ; ©rommatica unb QiaUctica,
geubet, unb tyat in ibm grfenmm'g unb5ln>
ruffung ©Otte^.au^ bm Qaufytmo $c*
pflanzet
62% *0 Pb& ITJelVwckt düfämfruberöen-fiebewen 2)euc|c^cnU>irr.^^et(, 629
pflanzet, 'unb gat t(>n jju €&rifth'*er Uebung
mit ^Sefcn unb gefen unb aller €bN(llid)en
3ud)t ernjl(td) gebalten* Sftadj biefer erflen
Äroberleb« tö öer /ut|9« £err au* ^atf>
feinet Heftern, Surft SfDolpl)* , Der $»<
fd>of gewefen ju Sfterfeburg , anhaften
worben, in iure m flubieren/ berbalben er
etlie&e 3abr Le£üones iuris geboret bat , unb
^af infonÖcr^eif ba£ %<Mlt Jus Canonicum
Utlb Panormitanum für Ullb für fleif ig Qtk*
fen. Unb bi^meil er pon @,ö« mit Q3er*
(lanb unb £Wicf(icfJFdt J« m&m toobl ge*
jieret war, bat ibn ber Carbinal unb @rj>
bifd>of m Wam unb Stteibeburg, 2(lber*
tu$ , s3toggrafe ju Q3ranbenburg 2c. atö
einen Dvatb ju ber üvegierungim ©rtftStteu
beburggepgen,ita er Hebung in bm ©e>
riel)ten unb in ber Ovegferung bekommen, unb
bat babet) fein rooblangejtmgen Studium
ntd&t unferlaffen, unb Die übrige Seit nidjt
mit ^anqueten mgebrad)^; fonbern bat mm
Studio iuris, unb neben göttlicher ©cbriß,
angefangen Auguftinum, Petrum Longo-
bardum,Hieronymum Uttb hiftorias Eccle-
fiae , famt $tagifler ®eorg gelten fleißig
ju fefen, babureb eraucbUrfacbe genommen,
bcpbe Sprachen , Ebrsam uni Graeeäm
Linguam m lernen; unb fyat, ber ^ropbe*
ten ®djerifreigentlid)|ti perfleben,befonber$
t>k §brdifd)e (<*pracbe roobl gelernet.
10. $?urt war biefelbige 3et> ber Streit
bon €i)tifl(id)er £ebre angefangen , unb bat*
te ber Sbrmurbige $err £). ^artinuS 2u>
rt)eröiel€o#Hc1)enUnterricf)tt)onbet©na^
be, pom©fauben, Ponrecbter35efebrung,
pon reifer Anrufung , pom Unterfcbeib
roaWafriger ©otteöbienjle unb ^enfdjen*
fafcungen, Pom35raud)ber (Sacramentejc.
laflen ausgeben, nad)bemberfreoele Sttond)
$e;el , \mt> bernad) ber (^opbift €cf ju 3n<
•golflabt, unb ity Sfobang, ^u @fatfung
ber pabjllicben 3rrt^umer, wiber Sutbevn
Jluberi Schuften 14* ZtyiU
Piel £djlerfd)tiften unb 35annbriefe auübtei*
ktcn, btiomd) Sutber bk SBabrbeif Mfcbu>
*jen unbmefyr m erfldren Perurfacbet mürbe,
n* 2[Biewof nun oiel in öden Sanben,
nic&t allein geringe £eufe, fonbern aucb ge^
lebrte unb alte perfldnbige Seute, 2ut!)er$
@d)riften annabmen unb lobten: fo batboc&
bocbgebacbter^ew^urfl^corg^n^etracb'
tung feiner 3ugent, an peb gebalten, unb
bat fiel) in folcben tt?icbtigen ©acben niebt
balb felbjl jum Ducbter madje« mollen: f)at
aber alle ©dbriffenbeobes QfyiH fletgtg ge^»
lefen, unb baneben gottlicbe (Bcl)rift, bet
alten $M)m ^ijlorien, unb $uguflini ^ebre
bep (icb etlid)e3abr betrachtet unb bewogen,
bat and) mit hoben unb gelebrten tylannm,
unb fonberfid) mit bod)gebacbfem Cattn'nal
unb ^rjbifd^f^lbertO/ber ibm fef>r geneiget
n?ar> Diel pon ber £ebre bifputiret.
i2.lleber ba$ mar bizfze fein taglfcbe^ebet
unb@euften gu ®Dtti Sieb tvabrbaftigec
©Ott, «Safer unfern ^eilanbe^ 3^fu€brtV
jli! S^bitie bieb niif ganzem *§er^en, bu
roollefl mid) in beiner ^Babrbeit leiten: Fac
cum feruo tuo feeundum mifericordiam
tuam, et iuftlficationes tuas doce me,
13. Qtt$ nun für unb für bk SBabrbeif
mebr erfldret marb, unb er ben@5runb bef>
fer ernannte, wterooler vieler groflen ^er^
ren Ungunfl unb oiel©efdbrlicbfeft Por Öln*
gen fabe: b^ tt bennod) <30ttt$ ©ebot bo>
ber geachtet, unb biefe gottlicbe ©prudje
Ma^tf 1 Cor* «0,34: Stiebet von 2tb*
gotterey; unb'fllaty.iz, 32: iDte ^.affev
rung wiöet* fcen «oetligen ^leijl u?irö mcfot
vergeben; ©al.1,8: Bo temanö etnan^
bev ^i?an0eftum preWget, öer fey t?er*
flucht
14. 5(u^ biefen unb bergleicben gottlidjen
(^prueben, unb nldjt au^ Surtt)i| ober8u|l
m fleifcblicber Jrepbeit, ober auö Seicbtfer/
tigfeit; fonbern ©£>tt iu €^ren «nb fei*
0,q «et
€%o IV* Sujcferifren tibec Ote Sammlungen unb ££t>ittonee tuttym Sdfl'ifren ♦■ 6y>
ner (Seligkeit, f>at er bte reine £ebre, lauf
fcer ©mfefjion £utbert,. angenommen, unb
bernacb befKmbiglid) für unb für , fo lang
i'bm ©Ottbaö tcbtn geben bat , befannt,
mit tdglicber ^mruffimg bes £>£rrn Qfyvifti,
mitgeben, @c^reibcn, ^rebigen^efM*
Junaber Streben, unb mit Diel Arbeit unb
SeiDen , ba$ in ^jfaniung unD Haftung
€Wfilid)et -Sefjre gebienet !)at
k. Unb baß blefe feine 35eFenntnif? ernfr*
fiel) ju ©OfteS £bre unb ju feiner ©eligleit
gemeonetfeo, l>at f«tn € Wlid) S^ben unb
Stoffe ©ebulb beroie'fen. £>enn er für unb
für bte ju feinem feiigen £nbe in ©otte&
furebt, in täglid)er Ömuffung, wber2fo
bat beö (^fubii unb ber Regierung , in un*
befleckter Sveimgfeit feines £eibes unb 3\eufcb>
fyit gelebet fyat : &nr niemanb ©cbaben ge>
tban, niebt QBortftetl gejuebt, niebt tymti*
fen ju Unrube gemad)ef : bat Stieben Reifen
tnacben jwifeben Wen unb geringen ^erfo*
neu: 6at t>iden armen ^riefle w,©d;üiern,
unb anbtme ©utes getban , Streben unb
(St ubia geforbert : bat groffe Verfolgung,
barinn man $m nacb €etb unb £eben ge*
fragtet, mit grojfer ©ebulb Derfd&roiegen
unb beimlieb getragen, ©Dttui€l)ren, unb
gemeinem grieben 31t gut. (£r i)at aueb niebt
neue »Opinionetf, ober @ci>bi}lerei;, ober
aufrübrtfdje ©ebtebt pljantaftre^bie £!jrifb
liebe &bre $x vertilgen, ober nt fcetblenben,
eber Sfufru&ren $u erregen; wiejubtefenSei*
fen , Feiber ! mandberley fcbdblicbc (Sopbifte
reo tmö 5fa§e£tmg ju $(ufrubren t>or otogen
fmb: fonberner ift allezeit in biefer einigen
£3efenntni§ unb gönn ni reben geblieben;
n>ie feine ^ebriften be^euöen, bie tn&er (Eon*
fejjion ber @d4>fn$en ^irc&en autfgebrucfr
ffL-
16, Unb if!gen3i§M)n3a|r, bfefeö M)t
m feinem QJerjlanb, unbatfe feine ^ugen*
fcerr, fmö ©^^©abengenxfen; barumer
aber taglidj mit groffem &rnfr @X>« ange*
ruffen \)at, unb bat barinnen treulieb gebier
net, unb fein ^funbwoljl angeroanbt;bar>
um ®Qtt aueb gndbiglid) in feiner Dvegie*
runa in ^ireben unb in ber £errfcbaff
©lücf unb Rieben geben ; mt&t ^auluö
fpriebt ^l)il 2, 13 ! ©Ott i(te , ber ben VBiU
len gtbet, unb gibt bat Vollbringen, ba'
mit etmaö gefebebe, ba$ ibm wohlgefällig
feo, unb nicb.f alle $ftenfcben in febreefheber
^5linbbeit unb c&km roiber ©Dft lebm,
unb bernaeb in ewige ©trcfe.unb ©rimm,
n)iber ©Ott fallen. .
17» tfladfiem nun 5«r(! ©eorg bk reine
8ef)re ©Ott «j &vm unb ju feiner (^eu'g^
Feit angenommen bat, unb mit Sieben unb
Triften bei> boben ^erfonen unb anbern
offentlicb befannt bat': bat er neben btn
^Duscbfaucbten, ^)odbgebornen güt(!enunb
Ferren, feinen geliebten trübem, ^öerrn
Qobann^ , unb ^)errn 3oacbim, gar(!en
ut Önbalt, ©rafen ju 5lfcanien, #errn in
Serbft unb ^5ernburg it. bk Streben in ib^
rer ^errfebaft in €briftlicl)e CrDnung ge*
braebt, unbfinbalfomitiäOtte^ ©naben,
bureb ber loblicben gürten eintrdebtigen
dsatf), oljne Unruhe unb of>nc Spaltung, in
bm ivireben reebte £ef)re unb reebte ©otte^
bienfFe angeriebt, unb fi'nb t>iel. gelehrte unb
Cbrif!li4)e ^3rebiger etforbert,unb^cf)ulen
vefyt befteM , unb ift bm ^ajloren, ^ir^
eben unb ©c&ulbienern Unterhaltung m*
orbnef.
ig. ^)ernacb i(l bodbgebad)ter Surft ©e*
orge ^ur geifllicben Regierung im ©tift ^er>
feburg erforbert/ ba er ui^jtonjung^bt'ilfr
lid)er ^inigfeit im Zanbt ^u tyltifim treulich
^cbkmt bat,
19. Unb l)at alfo bei; panug Satyrn
Cbrifllid) tmb fcliglid) gelebet^ unb gearbetV
(et in ben ;m?i)enbof)en unb notljigffen 5lem^
tern, in ^ßpanjung reiner €f)nfllid;er^f}re,
unb
632 öi) Philipp.tTlä<md>t. 5u(cferift ubn bin fiebenten tat. Witt. Cfeeif. 6y
unb in weltlid)er Regierung ber .gerrfd&aft;
unb bereifet bat 3£erf , &a£ er tn betten
Remtern ein gnabenreidjes unb feligeg
3£err>ug ©Dttes getuefen ifT* Sterniob
gfeicb in biefem elenben menfdjlid)en 3Befen
Diel ©ebredjen mit unterlaufen; fo i(lbiefes
ein feiiger <§fanb, wo rechte £efjre geprebi*
gent>irb, unb Dvedbe, ©ericSt, 8«$* unö
grieben in £anben erhalten wirb: wie ©ßtf
folgen n'emlidjen^tanb in fcer Ovegierung
biefer lebten Jürffen gegeben §at, roeld>e
bk 2aff Der Regierung famtlid) mit grofier
@orgeunt)e|letigcr Arbeit, e.i>oc& in rechter
guta- ©ntrdcbtigfeit unb bruberfic&er Zkbt,
getragen baben.
20. Unb bat Surf* George baneben bie
t&tubia nid)t nacbgefaffen, fonbem fyatjum
täglichen ernfllicben (Bebet für unb für in
gottlicljer (Schrift unb anbern Schriften et*
watfgelefen, bat tlrtbeil gefaffet in geijlltV
eben unb n>cUHcl>en @acf)en, bat oft felbft
geprebigt, (jat etliche fefyr nü^lidje @d)#
tenlajfen ausgeben, barinnen er feine £on*
fe§ion,@£)tt ;ut @»ren unb fielen |ur©far*
jung, an btö Zitfyt gegeben»
8i. Unb wiewoler oft franf gewefen , unb
burd) SJtbeit, 33etrübnif? , unb fonft ge*
fcbwädjt war; kt er bennodj in ben ßranfr
betten fold)e Arbeit nidjtganj fallen laflfen,
aud) je^unb in feiner legten <$\ran!f>eit: beim
er allejeit Uroflan ©Ott gebabt unb gefüfj*
letbat; unb ift enbltdj in froljlidjer 2(nruf*
fung fce* £§rrn €l>riff für fidj, für feine
geliebten trüber unk Vettern, für gemeine
^ird)en,fttr fein Vaterlanb, unb in Wp
lidjer ^efenntnißunb^anffagung, unbin
bell ^Troftfprüdjen : Sic Deus ditexit mun-
dum, vt Filium vnigenitum dederit &c.
loh. 3, 16. Venitead me omnes, qui labora-
tis et oneiati eftis &c. Matth. 11,2g. Ne-
10. v. sg. au$ bkfem elenben toben in bk emi>
^reube ab&efd)kben.
22. <2z ijat md) an fd>5tt .CMft&'d) ^
flmncnt gemacht, barinner feine Confefion,
SDanffagung unb 5Jnrufftmg^u ©Oft erljo*
let, unb 35efel)l tlmt fcon ftWtung reiner
Cbrijf lieber Seljre unb5iuffebung aufbie^ir#
eben; unb bat nemfid) einem je&m ^ajloc
in ben ^ireben biefeg ^eüü ber $errfcf>aft,
welches in ber Teilung i'bm ^uget^eilet ge*
tiefen ,/dbrlid) einen ganzen ^Bijpef SRotfm,
unb einen fyaihm QOBifpel <2Bet>n, unb ei*
nem jeben &uft$bi fed)$ ^cfeeffel Sfocfen
au^ feinen Erbgütern öerorbnet, mit befott*
bern Siebten, DaS folebeö #1 deiner geitge^
anbert iDerbe; bamit bie ^3ajlereö beffere
Unterhaltung i)abmf unb fleißiger finb im
(§tuUo unb ^rebigen-tc.
: 2^. ©ie'fe mabrbaftige ^iflerien t>en b^m
lobWd^en unb€briRlid)en $ertu Surfl @e^
orgen, Jürjlen ju $(nf>a(f jc. l)abe M) guter
s^ei;nung auß btefen breiten Urfacben ^e^
let , wie mir in ber £ird)e öec fälligen ^3er^
fönen $i|f orten barum follen mijfen unb be*
trachten: frjllid), öonmegenber^efennt^
■nif , bo§ manniglicl) miffe ; bafi biefe^ löblichen
xj5err n, Jürf! (Seorgen, gürflen |u Slnbalt jc
£ef)re unb $8thnntni$ gleidb flimmet mit
ber £el>re be^ ^rmürbigen^errn ©octorte
^attini 2,utfym,unb ba§ bnrd) Ijodjgebadj/
teö Jürflen 95efen'ntni§ t>«I gefeft werben
biemeil er biefer £ebre geugnif gegeben fyat,
foe lange er gelebt &at, unbi|r barinn be^
ftdnbig blieben in mancherlei) Verfolgung ;
unb geben $ug!eiclj tjiel €^ri|Uicbe Serien
geugnif , ba§ biefe Sebre ber roabrbaffige
gottltcbe ^roft fei?, welche buref) bkfä jür^
j^en üiegiertmg, ^rebigt unb <&d)tiftm, ;u
<5rEenntni§ ber ^a^eit Eommen flnb , mU
cbe amb wiffen, baß biejer CbrifHicbe Jürfl
mandberle^ Verfolgung gebabt bat, unbfciel
mo rapiet oues meas «x manibus meis , loh. j 3al>re in groffer ©efal)rJi$f eit gefefen,unb
0,q 2 -t)aben
634- IV. 5ufd?riften über bk ©ammtontjen unfc öftittones £utl>* 6d?rif ten, 635
fyabm fcefunben, Dag i(m @£)tt wunber>
barli# gehülst unb erbaifen l>at.
04. gum anbern, foli uns bte 53etrac!)'
*ung ötefer ##orie jue £3anf fagung vermag
nen* po oft mir im ©ombofo fprec&eit :
3$ glaube eine CbrijHicbe Strebe, bie ©e>
nteinfd)aft ifl ber ^eiligen ♦ feilen mir btefe
Stoffe ©nabe^ ertaen, baf? ber©obn@;öt>
teS ibm für unb für eine ewige <*irdje im
menfd)Jid>en ©efcßfedjte burd)£ (Evangelium
fammlet, giber etliche red>teunb feiige leb9
ter, unb jieret fie mit fronen ©aben; mie
£efd)rieben i(r €p(je|tö$ 4, 10. n : 2)ec Sobn
(5d)tte0 fi^t jur vecfyten &anb bc$ etx>t^
gen Paters , unb gtbet öen fc!7enfcf?en
<15aben, Propheten, Zpoftdn, (£van*
geltßen, Wirten xtnö ilebm* :c* SDieweil
. nun ljoc&gebad)ter ??ürfi©eorge treuli$ unb
feliglicfc gearbeitet bat in bepben Remtern, in
ber £e(>re unb weltlicher Üvegierung, mie
€$bta unb Sfteljemia unb anbere; follen wir
erf ernten ,baf a? einfeligeS 2Bert>ug©;öt>
fe$ gewefen ift, unb follen ©Cttpreifenunb
banfen für biefe, ©aben, baf? er £e!jre unb
feiige Regierung fo fange gegeben fyat, bat
<utclj geugmf t>on fiel) geben in vielen <£u>
genben, in Vlnruffung, unb in feiiger Üte>
gierung biefeS Surften.
2y. Unb foll ein jeber bep ftd) betrauten,
baf burdjaus jweoerIeo>}>erfonenim menfcly
fielen ©efdtfecbt fmb s etliche ftnb Vafa mi-
fericordiae, ^er^euge ber ©naben, wel*
d)e.©£>tt gebraud)t ber £itdje unb ber Ü\e*
gierung $u ©utem , ate 3ofept> , ©a\)tt5 ,
S^cljias, Sofias, §faia$, 3eremia$,£)a>
stiel jc. ^etrus, ^aulua, 3o&anne$, $u>
guftmuSic Unb bagegen, vafa ira?, t>er*
worfene ©trrafeefaffe^t^ welche guten (^tanb
in ber 3\ird)e unb in ber Öiegierung jerrüt>
fen unb in Raufen werfen, ®Otte$ ßorn
fehreef lieber erregen, als Warao,£atilina',
s!fteto, 2(rius, Sttaljometjc Grannen unb
£e|enc. -Sftun fann einem SD?enfd)en nid&tä
beffers wieberfabren, benn ba|? er fei; ein
<2Berr>ug ber ©naben; biefesjbll ein (eber
mit täglichem teuften unb fKuf^en ni-©.Ott
bitten, baf? bid) ®Ott aud> gnabiglid) mU
kein 9[!ßer^eug ber ©naben mailen, bap
bu in beinern ^Beruf ©Ott ju£ob, unb bit
unb anbern jur (Seligfeit lebefl unb bienef!,
wie bk heiligen ^ngel, ^rop^eten, Qlw
fiel, bie feiigen Regenten ," alö ^a^aman.
Unb biefe^ lehret un^ ber ^o^n ©Ötte^ felbfl
in biefen Porten bitten: ©ein 2Bil!e ge#
febe^e. a*@Ott!Wf, b$aUt ©tanbe
biralfo bienen, bag fte tyr2(mtred)t ausrief
ttn, unb ibre Arbeit bir wohlgefällig fep jc.
3n biefen Porten foH ein /eber feinen feeruf
anfd)auen,unb bebenden, wie er biene,unb
bitten , bo$ er nidf)t weggeworfen werbe in .
ben üerbammfen Raufen ber 3orngefa§ *c
fonbern ba§ ifyn ®Qtt gnabiglid) ein ©na^
benwerF^eug mac&e.
q6. gum britten , if! bai Krempel in bit*
fer unb bergleic^en «^ifrorien an^ufebauen,;
ba$mv aüeuns baburd) erinnern ,bergletV
^en Sleif j;u tljunjn unferm ^3eruf, unö
üben mit Sefen, fernen, Q5eten, guten <&iu
ten *c. ©ennwiewolbie(Stdnbe unb ©a^
ben in ben 5flenfd)en nid)t gleid& finb, unb
bk ^ac^folgung unb 3mitatio ficb nict)t in
allen (Sachen reimet: fe (Itnb bennodb aUt
^enfe^en^uben gemeinen ©ebofen verpflidy
tef/ niemanbfommet^u ^rfenntni§©£>tteö
o^ne bk Ztbve, bk mu§ man ^oren ober !e<<
fen. ©arum vok biefer Surf! nebeneanbe#
rer mandjerlet; Arbeit bennodj göttliche
©d&rift für unb furgelefen 5at,unbburc&
bat ^efen fein #erj jum ©ebet erweef t , alfo
follen wir biefe llebunfl auc^ galten; 3tem,
w biefer Joblidje Surf! &ebulb gehabt, unb
niebt radjmeriggewefe^ba er boeb Urfad) unb
©elegenljeit ^atte,alfo follen wir aueb ©ebulb
^aben: Sum, wie er in Öveinigfeit unb
^eufcb^
636 20Pfcfl.tTWänckt, Sufcfeciftuberöenjtebemm 2Deutfd?entPitrenb.Cl>eiL 637
£eufd)beit gelebet; affo feilen mir mtcfj Un*
judjt fliegen 2c. Unb wäre gut, bag €ble
unb anbete ^erfonen, ^tebiger unb Segen*
ten, biefes Surften Krempel oft betradjteten,
«nb folgten.
27. 2Biewol nun biefe $if!orien tnsge*
mein dien andern üu Erinnerung (jie er^eb*
Ut if! : - fo $ &oc&, •Durd&laucbter, £ocl)ge*
borner, gnabiger Surft unb #err , biefe SSor*
rebean&i. S< ©. getrieben; benn biefeS
if! ber bod)f!e ^rofl, ben uns ©Ott in fei* \
ner £ird)e geoffenbaret f)at: ßeati mortui,
qui in Domino moriuntur, jOffettb« 14, 13*
<bieweil& 5» ©♦ wiffen, wie (jie erlief
if!,baf? bßd)gebacl)£ er 6. $.(35. geliebter SSru*
ber/SürftScorg^in rechter 2farufftmö©Ot'
teS unb £r£enntnif? beT^rrn €bnf!i,unb
in gutem ©ewijfen gelebt l)OA, unb in red)*
fem £()ri)tficfjen ^rofl aus biefer 3£elt o^
gefcbieben if!, unb baf? feine treuem*
btit in ber Seljre unbüvegierungein öffentlich
geugnil? gewefen if! feines rechten ©lau*
bens, unb rotten fonj! t>tele feine beimlidje
Ovebenüon göttlichem ^rof!e: fo fallen &
S- ©. aus ber öottltd&en SKegel fd&Iieffen ,
ba§ er bep ©Ott m Steuben Jefeet, unb
feilen boffen ,ba§ €. $. ®. ftn famt g. £.
@. £erw sSater, S^u Butter unb äl>
fern trüber, H feben werben, unb mitü>
nen froblid) t>on allen ©OtteS Werfen unb
©naben.'reben, ©ÖtteSSfBeisbeit in®K>i&
feitpternen, unb ©Ott mit frohem *&er*
jen banfen unb iljn preifem ©iefer einige
Wtöüt ^rof! mag & S- ©♦ SBunben
%nepfeöm £)ie gelebrten £et)ben baben
anbern mand>erlet> ?:rof! sefucöt; al$,bk>
weil wir bocb gerben muffen , unb bte^
fes Seben w 2lngf!unb Stab if!,fo gefcfce*
be biefen ntd&t übel, bie balbbat^on jie&enjc
©teje gemeine Dieben raffe i* fallen, wir
foflcn uns an ben £bnf!lid;en ^rofl balten,
unb babei? mijfen, $4 wir ®8tt geborfam
feon follen, unb ba§ wir nicljt ebne©;OtteS
Dvatb aus biefer 2Beft abgeforbert werben;
bennalfo fprtd)tber#€rr:#üe 4>aaveauf
eurem Raupte fmb geriet 9flattb* ro,30.
28. £>a§ aber fünft & $. ©♦ bie Saftig
rer Ötegierung, unb m'el groffe @ad)ett be*
trauten, unb ; fciel s23etrubnif; ^aben, mi$
id) feinen b^ern ^rofl in allem groffen €lenb,
benn biefeS groffe 2Ber? , bc$ ber (Sofjtt
©Dttes menfcfelid)e 5latur an ftd) genorn*
men^ät: bamit©€)tt fo ernfftid).unb flau
befuget, ba§ er groffe ()er;#d)e Ikbt ^u tiv
fer armen menfd)lic|)en %atur bat* forget
furfte, unb will ibr Wfen. ©enn biefer
gottlid)e, wunberbarlicfee SRatfy mu§ grofl^
Urfac^en ^aben, unb muf? bas Elenb ntefet
gering fetw, ta^m uns eine foJd^e groffe,
gewaltige , wunberbartic&e pfiffe gefanbt if!,
nemiieb ber @obn ©£>ttes felbf!, ber menfd)i»
lid)e5Ratur an ftd) genommen, baf? ntd&f
biefes ©efc&opf ©Dttes gan^ unb gar aer*
tilget unb juni^te worben* ©arumtrSgee
ernununs arme, f(^wac6e ^enfeften al$
feine ©liebmajfen, Y^k er fpri$t: Er woße
uns tragen, mit Ut Wirten ^k j'ungen Stimm*
lein in bem ©cfeoos tragen, ^k noef) nid&t
laufen fonnen; unb will uns gewif lieft %th
fen, tük er mit ben allerlieblid>ften Öveben
In uns fagt: ^ommt ju mir alle, bie ifcc
in 2(engflen unö ITlottym feyö, ic^ wiü
euct> erquicken je. 3)?aftlj. n, 28» 5S^ft bi&
fem ^rof! woaen fieft <£ f , ®. als einC^rif!*»
ud>er, weifer Sür)!f!arfen.
29. 5lud) fonnen W 6. S5. ©• erinnern
ber €l>rif!liien (^dbriften unb^rebigt, bk
^oeftgebac6f er &$.©. geliebter trüber an €♦
§.©, ^at laffen ausgeben, baraus €*S*
©. bergleicften ^rof! fc^opffen fonnen. Unb
ba§ biefelbigen @d)riftenmitbeS^bwnrbtV
gen ^)errn ©octoris Martini £utberi h%u
gleid)f!immen, befugen bie ^Süd^er, bieöon
^bepben in i^emSebeu ausgan^en finb; wel*
Ü q 3 $es
<g$8 -IV« Sufcfrrifcm über bit Sammlungen unb i£bitiome gutbert Sänften. 639
$e$ männiglid) $u wtfien rm|lid>ift. £)a§
<wd) Dtefe 33üd)er Des ebrwftrbigen #evrn
Martini Sut^eti freuüd) nacbgeDrucft finD,
$ t)urc& Die alten <£remplarra Fiat; m bereifen :
©et allmacbtige <£obn ©£>ttes, 3€fu*
£&wf!u$, Der iljm gewifjlid) eine ewige £äv
d)eim menfd)lid)en ©efd)led)te Durd&$@>*
angeltum famtnlee, wolle & 5- @. öndbig^
fiel) ftarftn, unD fielen QEb#u'd>en Stten*
fc&en tmt) & 5. ©. £anDen unD beuten $u
gut , lange Seit in feltger SKegierung ehalten.
®awm auf Den ettfen $<$ Sanuarii, 2(n>
»O Jtf 4
e & ©.
tmtetttjaniöw JDtetietr
Pbilippue lTieland?tbon«
22) flippt 5SKeIand)f()omg
guf*rift an SJla^gtaf Sennern
)u 25ranbenburg; Mor Dem 8* fK3it=
ten&ergtfcf)en ^fjeil flehet»
5lnno i^6.
©em S)urd)laud)ten, #ßd&gebonten SuV
|ten tmt> £etrn, -&errn Jobanns, $)targ*
gtaf«uu53ranDenburg, in&etin, ^om*
mern, Der gafiuben unD 2BenDen, linD in
(sSd&lefta, m Croflfa #erjogen,2c. unD
Burggrafen m Sftoribergjc.
Kleinem gnaDtgen £emi,
©Otteä ©naDe Durd) feinen eingebornen
(gobn 3£fum Cbrijlum, unfern #ei>
fonD unD wahrhaftigen Reifer, jum
ji
*^urd)laucbter, #od>geborner, gnabiger
VS Surft unD #err! 3* babe mtd> nid&t
aus eiaenem 93orwi£e Darmgenotbiget, Q3or>
reDen in Des @brenwürDigen #errn £>octo*
riö Martini £utberi 25ücljer jumadjen; fon«
Dem Dtemeil er nocl) Ht Diefem Seben unD feu
ner Arbeit gewefen ift, hat er felbft ^orre/
Den gemacht. Sftac&bem ifjn aber <BOtt
au^ Diefem jfcrblidjen £eben tnbiefroblicbe,
bimmlifije £M)e etfobert bat, unD Die Öjr*
wurbigen Ferren, (Eafpar <£reu£tger7 unD
©eorgius Diorer, unD (jernad) £)octor©e*
orgiuä'tütajor, begebret fyabm , Da§ kfyti*
ne Sfojeigung ba&or jcfjreiben foüte, DaDurd^
t)k 9tod)Fi5mmen wfigten, wo unD burd)
weldje btefe 33ücber alfo mfammen bracbf
unD gebrückt ftnö, bin icb ibnenju willen
worben. £)enn id> zweifele nid)t, Diefe
Banner baben in Diefem ganjen 50etf treu^
lieb gebanbelt* 3d) babe aud) Diefelbige-
QSorreben Darum an ^brif!(id)e Könige unD
Surften gefMef ; Dag Die 9?acf)Fommen auch
in Diefem (^cba^ lefen unD feben mögen, Dag
Die £ebre in unfern ^irefren niebf eine *$B\n*
FelpreDigt ge wefen ift, fonDern bab'e ^efennf^
nif unD geugniß üieler bod)t>erfTanDiger, go(^
eeöfürcbfiger, gelebreer, ebrlidjer, bober
üvegenten, ,^)errfd)aften unD £anbfc&afren;
unD acble m ^rinnerun^ unD ju (gfarFung
Deö ©laubenö für 'febr nü^lid)y Da§ bei; Den
^aebfommen €brifllicber Surften Sftamm,
Q3eFenntni§ unD ^ugenD , wof)l beFanm \m* I
ren, wie Die jjßben ^3ropbeten ddu Anfang
getban, unD vieler beiliger fKegenten t&tt
fenntntß in ibre ^)if!orien gefaffet babem
2. 5Run ift offenflid), Daf (Jure JurfllM
cbe ©naDen Don ©£w mit ^Beiöjretf 'unö
^ugenD furfrefffid) gejieret ffnD, unD ©Ott
mit reebter 5lnruffung unD^eFenntni§recb^
ter £ebre Dienen, unD Die Ätrdbe treulid) er#
balten; Darum icb <5uer SürfHtc&en ©na»
Den 9?amenmicb neben anDern löblichen k&
nigen unD fiuvftm in Diefe 33ücber ju fe^en
beDacbt babe,
3. UnD Dieweil /eftunD Diel ^KeDenfmb Don
(Eonctften unD Ätengericbten, babe ic&
Daüon in Diefer Sßorrebe einen iSericbt tbun
wollen, Der m Diefer Seit, fo Dielicb Derjl^
be, nic&t unbienlicfj ift»
4* Unb
640 22) Pfcifipp fllelancfet. 5ufcf)rift über bm achten IDtütfcfyen Witt. ZbnL 641
4. Unb erjllid) , ifl offeutfid), tag fe^r
fetel fyofte^erfonenunb anberefinb, biebtcfc
ten Don ber ßirc&e, wie t>on einem weltltV
d)en fonigreid). €in f'ebeS weltlid) £ont>
reid) mu§ einen £onig unb ©efe£, barnad)
©erid)t unb €recution mit fctblicfee»®ctt>alt
&aben. Unb fo es nidjt ^prannep \ft, fo
muffen jweperlep ©efe£e fepn : €ine gewiffe
unroanbelbare Siegel, nemlid) ütö natura
ließe ©efe$ , bas gefaffet ifl in bie-geßen
©ebore, biefeibiöen in red)tem 3>erfknbe
$tt-t>er|le(jen; unb feil eine j'ebe weltlidje
Obmhit erjfcd) Öic (Stimme fepn beffelbiV
gen göttlichen unwanbelbaren ©efe^es. Dar*
nacb bat i&nen &Ott befohlen , in leiblidxn
(Sadjen eigene ©efe£e ju mad;en: nid)twi*
bemdrn'ge ben gottfidjen, fonbern Deter-
minationes mib gewiffe Statuta ju mctd)en in
Umftdnben, nad> ttenrnnftigen UrfadJen;
als, gettlid)e un\) unwanbelbare ©efe|e
fprecfKn, Diebflabl fei) unred)t, unb bk
bbmUit foll pk :Diebe ffrafen, barnac!)
Dienet bieöbrigfeit, wie unb welche ^)ie^
be mit gelinben .©trafen, ober mit bem ^ob
füllen gejiraft warben. Unt) Diefe.©efe|e k&
ben Straft, barum, bo§ ®Dtt weltfidjer
$errfd)aft biefe tylcufyt geben feat , eigene
(Sefeöe ju madjen, unb will, baf? i>k Untetv
tränen gefrorfam fepn öon wegen bes ©tan*
bes ber Obrisf ctt , unb ftnb alfo biefe ©efe*
^efmftig, autoritate regia.
$. Daraus folget nun, baf? in ben @e>
tiefen biefeS füll gehalten werben : 2£o tte
gdlle aus ben^unwanbelbaren ©efe6en,ober
fonj! aus gewi!>t)nlid)en Haren ©efefcen mo%
gen geurt&eilet werben, foll ber 3ucl)ter bei;
benfelbigen ©efefcen bkibm, unb nieftt eige>
ne Dunfel ober ^(jamafep fueljen.
6, (So aber gmeifel vorfallt, mibbergaU
m'd)t eigentlich begriffen ifl in gewotjnfo&eh
©efejjon, ober bk ©efe£e felbft eine €rHa*
rungbebutfen; Ijat bie £errfcl)aft $to$t,
mit vernünftigen tlrfad)en €*rf länmg $u tljun '
unb eine Determination 3Uema$en, unb ifl
biefelbige Determination frdftig, von wegen
ber ©ewalt unb Autorität bes (StanbeS,
autoritate regia vel praetoria. Unb ftnb bie
Untertanen fd)ulbtg, geljorfam ju fepn unb
babep ju bleiben, unbfojemanbungeborfatn
ifl, foll t>k £errfd)aft ©wution tljun mit
leiblicher ©ewalt.
7. ©iefeöif! alfo von ©Ott georbnet,
©ered)tigfeit unb gmben {'n tpefttid^en 9ve^
gimenten ^u erhalten, in.welc&en bie flfeitiV
gen @ad)en bwcl) bie Vernunft mögen ge^
urt&eilet werben.
8» Diefer welligen örbnung nac^wol^
len bie ^dbffe, ^5ifd)o(fe, Könige, unb an*
bere groffe Ferren, in ben^trd&en auä)®**
rid)te machen ; unb mepnen , \w$ fie obet»
| ba$ nteljrere^eil fd)lieffen in ©laubensfadjen
bas muffe alfo gehalten werben, öon wegen
t&re$~(g>tanbe& Diefer ^raum ift eitel
grobe £Ügen ; benn decreta Conciliorum in
©laubensfac&en -ftnb nid)t frdftig autoritate
regia vel piraetoria-,
9. *&ie fprtd)t man nunt @oH benn fein
fid&tbarer Övid)ter in ber 3\ircf)en fepn, unb
m$ Reifen t>k ©eriefete, fo baö Urteil nid&f
t>om Üiicftter .f raff 6at? hierauf ijl bkfe
wahrhaftige Antwort: ©Ott will, bagfMjt*
bare ©ericl)te in bm ^ird)en finb, uitbernj^
lieft erhalten werben, me gefd)rieben ifr: Die
Ecdcfi«. Unbf'IInic&t^DtteS^ille, i>a%
man gejlatten foll ©ottesldfterung, ober fonfl
irrige £e&re au$buhveitm.
>ioi Unb ifl ber flc&tbare Ovicjtev hk®iv
c5e, titöift, gotteSfürc!)tiae, gelahrte ,Derv
nünftige ^erfonen , ^pebiger unb anbere.
Doi$ ifl biefer fic^tbare^vicBter llrafSange^
bunben an göttliche <&<bvift. Denn biefe
(Streite finb nid;t (Streit, wie bie weltlicljen
(Sachen, barinn tk natürlidje Qlernunft
^eljler i(l; fonbern es finb ©ac&en ^on
6±2 IV; 5nfd?riften über öie Sammlungen un& ä^bitiones Jlutfceri Schriften. 643
©DtteT Offenbarungen , barinn ©£)tt fein jbens, fonbern tfyun 93efenntnijfe t>ott intern
3Befen unb Tillen bat geoffenbaret, unb ©laubenunt>Q3e^ant»in9o«u'd)et*@cI)vif^
in Der *)>ropf)eten unb 2lpo|W (gebrift ge>| fagen: ©Ott W ftd) alfo geoffenbaret, ba§
fajfet, baüon tot üvegel ijr : XEeremanber j t»cr ewige ©>bn babe menfcblidx Sftaturan
£i?angcuum prebiget, Oer fcy t>erflud>v *
©al. i/ 8» £>arum fott feine Creatur, fem
€ngel, JefoSttenf*, fein ^abfr, fein 93i#
f*of, fein^rebiger, fein tapfer, fcmSUv
in, fein Surft, wiber bie gottuebe @d)rtft,
ober aufler ber gottlicben ®c&tifr einen an*
Dem ober neuen Slrtifel beS ©laubens ma«
eben
11. dagegen fpredjen aber bie$Beltwei*
feri/ bie ©c&rift fep ungewig, unb werbe
t>on<taem3:Wl alfo. »om «nfcrn anbete
gebeutet, barumfo mufieber1idrtbare9vid>
■fecTOa«t^aben/ €rflarungjutbun; unb,
foHte bie ^rfiarunanicbtefraftiafepne\)ünn>e*
aen beS ©tanbeS, fo wäre beS©ejanfSfem
lobt darauf if! Dtcfe Ware Antwort:
SBie Wogbonofor nid)t 9ftacbt bat ; einen
neuen ©ott ui macben ; alfo Ijat aueb bas
Cenctlium ganj feine Sttacbt, einen neuen
©oft. in macben. SBas tt>ut es Denn ? €ai
tecjht -fconeflium, als 9}icanum, tftetne
SBerfammluna vieler ©ptteSfurcbtiaer unb
©eletyrter, wefcbe ba il>re 93efenhtmffe
tbun fcon ibrem ©lauben unb ^ertlanb in
Qütdid)er@cbrift; unb geben Unterweifung,
lai ibr 25erftanb in gottlidjer ©cbrtft obne
(gopbitferet) gegrünbet fei) , mögen aueb
QeuaniflFe aus ber erften reinen Streben
nehmen, wie SrenauS $ol»carpum an
ieu*t, ber Sobannis beS (Soangeu'ften
fecfeulet gewefen i|t, unb verwerfen ben
falfcben Qfcrftanö, unb ieigen an, b<$ ber
©egentbeil (gopbülereuube wiberben^ert:
ftdrfenalfo tot @d)wad)en , tot boeb reebt
glauben, unb verbannen tot °fmm, tot
, genommen , unb fmb alfo in Sftcfia
gottlid)e unb menfd)Iicbe Sftatur; unb be*
jeuge fold>eS tot ganje £ircbe, von ber er*
ften CI3ater ß^, btö nacb ben 2(pofMn:
benn bie ^eiligen Ijaben allezeit ben ©olm
angeruffen als aümäcbtig 2c. ßeigen weiter
an, baf? (Samofatenus, 2(rius, unbibre
gfeid)en, (Bopljifferet) braueben, fo fte m
biefen ^Cßorten : Et Deus erat Verbum, tot'
fe Q3erFebrung macben: Deus noneflemia,
fed officii communicatione. tlnb fe£en Wi'
ber tot ©opferet; ffare gewijje geugtuffe
aus göttlicher ©ebrift , als tiefe : 2tflee ifr
öuref) ihn gemacht, 3ob< 1 . 3. 3tem :
5ut>or ebe Zbvabam geboren ift, bintd?,
3of). 8,^8. 5flfotftin ben ^ircbengerid)ten
in ©laubenSfacben biefes ber ^irc^en unl)
Concilii Qlmt, baf fte^8efenntnigtf)ununb
Unterweifung geben; aber eines /eben €l)ri|!#
lid)en ^)erjens ©lauben i)l gegrünbet ntcf)t
auf t)es Concilii beeret, fonbern aufgottt^
cbe ©ebrift, barinn fi'nbetaud) ein €bri|f>
licb^erj, Das obne ©opbiflerep urteilet,
ba$ tot ©ebrift nid)t eine ungewhje Üvebe
12. £)a§ aber bie OTeftweifen gleicbwol
fd&repcn : (So bie ^rfldrung M ©pnobi*
nid)t fraftig fep t)onbeS@tanbes wegen, au-
toritäre regia, fo fet> beS ©e^anfS fein <£n*
bee. darauf ifl biefe Antwort; ©Ctt er*
bdlt allejeit eine redf>te£ird)e, bas ifr, tin
Häuflein, in welcbembie^Babrbeit bleibet,
mt @fa.j9/M. gefebrieben ift: Wän(Beift,
öer in 5iv ifi, unö meine XVoxte, bie td>
in Öeinen tTJunö geben babe, bit werben
niebt fotaen wollen. Slifo / im Micanol mdbt t?on öeinem munOe weichen, nod)
^oncilio^acben tot Sdecbtglaubigen feinen) von öem rnunbe^öetnes Saamenö für
neuen ©ott, ober neuen %xt\U beS ©toUnö für in £wtgfeüv
13* Un>
644 22) Pl?ü. tTJelancfrd?. Sufc^nft ubec t>en achten S^eucjc^ert CPttt. (E^etf. 64$-
13. Unb bleiben aljb ©freit , bt^ bag
©£>$$: ben falfcben ^r^eü gan$ twtilget.
$IU , üa Die 2(pojM bas beeret gemadjt
baffen , ba§ Die £J3efd)neibung unb anbere
Sübifcbe Ceremonteu niebf fmb bk ©eretf>
tfofeit bes Sfteuen^ejf aments unb feilten auf
boren, tia fmb and) oiel t'brer ©cbulet' ab-
gefallen: 5Tber ba ©Ott Serufalem nnb$>a$
ganje 3übifcbe Regiment vertilgen fteffe , tia
fabe man , ba§ ber 2(pofM beeret reebt mar,
t>te auef) feinen netten ^Crtt^cl beö ©laubenö
gemad)t Ratten; fonbern es ift oon anfange
wrrunbigef gemefen, tia§ ber 3ftegtas mur*
be emige ©eredjtigf efc bringen , unb niebf
üergänglidje <$ti\i$iitj Ut in Ceremenien
unb öebfen fd)lad)ten 2c. fteben mürbe, mie
gfaiaö fpriebt im legten Capitel.
14. £$iö anbei? ift gefagt, Dag inber£ü>
dje fallen ©eriebte feun, boef) fei) Unferfcbeib
jmifeben tpetfltc^m unb £ird)engericbfen,
©laubetöfadjen; unb feUten ^briftlicbe 9ve*
genten in fcorfallenben @ad)en redjt ©eriebt
balten lajfen, unb bie^Babrbeit freultc& fu>
eben, mieConftantimtS, $beobofm$, ^flap
tianus, 2(rcabiu$, unb efliebe mebr goffe&
furchiger Könige unb Ferren geeban baben.
if. ©af aber ^k groffen Könige je|unb
(Eoncilia nennen ben ^abjt, feine Äifcbojfe,
Pfaffen unb ^ombe, W offentlidjeSembe
fmb beö #£rrn €brif!i unb beS (Eoangelii,
unb sollen Wlaäjt baben , 2f #i fei be$ ©lau*
benö unb neue ©öfter ju macben, batifttv
tel ©ottesldjierung , mie Sftabegbonpfor unb
$fatiod)tu$ getrieben baben. ©arum fofl
man auf ibre Concilia niebt warten: fo ijt
offenttid), ba% im Concilioju^ribent m'ele
$rtifel gemacbtfmb, bie grobe, öffentliche
-tüg-en fmb miber bat ©)angelium. Unb
bat $ab|t Paulus ^ertittö biefe 3£eife ge*
balten: fo oft an 2(rtifel ju $ribenf gebellt
werben, t>at man benfelbigen 2(rtifel t>or
ber ^erfunbigung bem^abjt^aulo^er*
&utfreri Schriften 14, (t^eil.
tio gen üvom fenben muffen, baf? niebt -etwas
t'bm naebtbeilig gemaebt mürbe; barnaeb, fo
er baran gemeiert bat feine« ©efallens, bar
er bemConcüio fem©ebid}t jugefanbf, unb
bajfelbige oetfünbigen fojfen. SHfo ift ber
tyahft allem btö ganje€oncitiumgemefen,
mie ber Som im <£fopo allein ber ^(uetbetlec
ift, unb fragt feine ©efeüen, m$ er tbtm
foH, unb bebalt gleicbrool ben ?Kaub allein.
5(uf fold) €oncilium bes tyabfö in märten,
t'Ü ettel ^Ölinbbeit unb^eraebtung be«^)^rrn
Cbrijli, ba&on ber emige ^3aterüom^)im^
mel gefprodien bat : 2Dtefer iß mein Ketzer
@o$n, ötefen foQct^r Igoren , ^attb.i7,f.
@t> ftnb auc& btc pabftlicben ©otteöla|le*
rungen unb 3rrtbumere alfo grob, ba$ fte
leid)tlid) ein jcber ^erjlanbiger riebtenfann.
\ln\> if! gemiglicb matjr, ba§bie©elef)iten
^erfolget miber eigen ©emiffen, hk erfann^
te ^Babrb'eit oerfolgen, 011$ nemlicb, ^k
neuen ©cribenten, W K^unb bm treffen
Ferren ju gefallen ft'cb becooret^un, itnöfu^
eben neue Sarben, t)k 3rrtbumer äufcbmu*
efen; als in5(nglia tyoM, ju Colin ©rop>
peru^, berbenCarbinaBbutöerbientbat, in
£)ef?erreicb ber Cpnicus Canifug, in(^cble^
ften (Stap^liuö, $u 3ngolf?abt ©eorgiu^
^eanber; meld>e, fo ft'e alfo forffabren,
unb erfannte "SBab^beit tnit boebaftiger ^e^
pbifferep verfolgen, 3^tbum unb ^Ibgotte^
reo ftärFen , unb ba$ arme SÖolr5 c\n Sr<»
fenntnig ber 2üabrbeit ju oerbinbern niebt
aufboren , merben fte ^nütö ^elobnung
empfangen* &k fc&mucfen fkf^ mit bem
beiligen tarnen, '^irebe, fofiebocbfelbflmip
fen, DafunmoglidM!*, baß biefe ^enfdben
maf)rer £kd)t ©liebmaffen (inb, melcbeSlb^
gotteret) mijfentlicb febu^en, unb belfen un^
fcbulbige Seute t>on megen Cbrpcbet,(2Bab^
^tit ermorben: mie fie tDiffen, bag b^c ^abft,
^ifdjoffe, ^fajfenunb^oncbe Diel beiligec
^erfonen in fielen Sanben noc^ taglicbgrau^
fK c famli#
€4-6 IV. 5ufi?nften übet* bie Sammlungen unb igbitioiu® SLmb. Schriften« 647
famlieb erwerben. @of efce 2Mutbunbe ftnb
nid)t <&\iebmaften Sbrifti. SDiefeS füllen
retr eft betmeftfen, ba§ wir reiften, öa§urv
fere Kirchen mabrbaftiglid) fee$ #&:m
Cbrijri 3vird)e fmb ; reie gefebrieben tjt:
Oues mese vocem meam audiunt , 3oB. io,
»27, Unb feilen $roft unb greube boron
ftaben, &a§ mir ben reabrbaftigen ©£>
23) flippt 3Kdand}t{)0m6
3uf4rifl an ^faljgtaf (Dtto öe*n*
rid)/ €r)urftirjlen k, fobem 9. £)eut*
fcf>en -jJBitten^eröifc^cn X^etl oorjte*
{jet. 510.1557.
£>em £)urcbJaud>tigflen , #od)gel>OMett
in feiner $iv$e anrufen/ 'Ob gleiel) t>iel | Surften unb £errn, £errn (Dtto <&em#
ftyroac&e ©ItebmafTen fint> , unb leiberlln*
fraut mit unter road)ff , bodb feilen biedre*
biger unb Regenten, ein j'eber nacl) feinem
%nt, pr SBejferung, (p£)tt ui £obe ar*
feette« ; unb follen mir alle in ben Spiegel
ber ^ropbeten fer>en ; bie aucf> betjbes öor ftd)
§dnbt$)abm, falfebe^ird^n, Q$erfelgerunb
Sftorber , unb bagegen eine reebte &ird)e , bie
dxOtt recr)f angerufen f>af, unb Abgötterei?
geflogen, eb gleich aueb febveaebe^Jiebmaf'
Jen in ibrer^irebe gereefen, veie audb in ben
SfpofWn ^d)mad)^eit gereefen t>er beS
#£*rrn Cbrifli Auferffebung. ©er all*
maebfige, wahrhaftige @ef>n (&Otte$, 3&
fte CfrriJte, ber für uns am Creuj ein Opffer
gereefen ifl, unb iff roieberumaugbem^obe
auferfranben , unb fammlet »bm gereiglieb
eine emige&irdje im menfd)!icben@efd)led)>
le, burclj$(£t)angelium, unb niebt anbete,
mellegndbiglicb, um feiner (£bre reißen, bie
£irel)ett unb £ert'fcbaften biefer £anbe re*
gieren mb bereabren, unb reelle barinn aueb
€. 5« ®* gnäbiglieb regieren, bemalen, unb
im (Seele unb Mb ftdrfen. £)atum 2ln#
UO fj?6. die jequino£Hi Verni, ju Welcher
Seit ein fcbrec£lrd> Cemet gefeben iff , ber
irr Virgine erftlid) gefeben ifl, unb if! gelofc
feu gegen Septemrio. ©ö^ reolle bie
twbnxrbienten Strafen gnabiglicr) finbern,
9fmen,
€.&©«,
untertänig« $(ener
PWippus £I7eland?t&on,
liefen , e ^faljgrafen bet;m dxfyin , be$
<$t\l Öl6mifd>en if\eid)$ ^rjfrucbfe^ unb
Cljurfurflen , ^erjogen in Oba* .
unb ^ieberbai;ern ic.
tTJemem Qn&biQfim ttfxxw,
®Ottt$ ©nabe burcl) feinen eingebornen
@obn, 3<5fum €t)ri|tum, unfern $tb
. lanb unb reatyrljaftigen Keffer, ber t'bm
geroiflid) tim ereige Äcbe in menfd)li>
d)tm Öcfdblec^te burdjö €t>angelium
fammlet, uj&or.
1*
urdblaucbttg(!er, »5ocbgeborner (E(jur>
furjt unb gndbigfter ^)err. Sftacfy
bem ber ^bwürbigeÖecter Martin Zvtytt
ai\$ biefem flerblicben Zebm in bie eroige
Jreube *um »ö^rrn SSrifto, *u ben ^>ro^
pbeten unb Apojtem erferbert i|r , bin ic§
üen^bem €l)rreüfbigen »5)errn (Docfot* Ca^
fparh Crucigero unb ©eorgie üverario, reel^
d>c Q5efel)l gehabt, bie KBucber £utf)eri ju/
fammen ju bringen, unb in^ben £)rucf ju
geben, gebeten merben, ^rdfattenc^ bar»or
m mad)en, ba§ bie 9?acf>Fommen m§ten,
burd) reelcbe DiefeS ^Bec! aeftttiget. Unb
ift mal>r, ba$ ©ecter ^afpar unb 0vora>
riuö/ unb folgenb bie anbere, treulieb ba*
mtt gebanbelt Ijaben. 36 bab aud) bie
^rdfatjoneö barum an ^oebleblicbe Cbrijl/
liebe Wenige, gurffen, ©rafen unb Ferren
gejteilet, baß man in frember Mafien, unb
bei; ben ^ad^ommen, beß mebr 2wjeigun>
648 23) 2XPM* Wdmcfytty. 3ufci?njt jüm y.2>eutfc^cn Wictenb,£beu\ 649
gen fjabe, t>a§ t)ie £ebre in unfern Streben
nid)t eine Q&infelprebigt ifl , fonbern. £>a§
jie mit gutem Övatb Bieter ^o^er unb werfer
q>erfonen in fctele Sanbe gepffanjet t(r, unb
6a§ gewiflid) biefer ^^eil Die tt>a(>r^afctöe
£ird)e©£nte$feo, unbni^t bie pabflifelje
Verfolger £t)riff(id;er SBafyrbeit,
2, £)enn bieweil ju aöen Seiten mancher*
let; (Spaltungen fnb, als£ei;ben, 9M)0;
metiflen, 3üben, unt) unter £brpcljem
%imen mancberfei; Beeten; tjt jum bod)
(Ten notbig, baj? alle «Dfcnfc&en |u Jeber Seit
jtd) umfeben, »0 unb welche SBerfammlung
©Otte* £ird)e fei), unb jtcb ju berfelbigen
(jaffen mit ©lauben, $8efentitm§ , Anruf
fung, tiintiadititfeit , mit aller moglidjen
£ulfe unb freunblicben 9[Bof>ltl>aten ; voie
bie ^falmen fpreeben, ^84,*: Selig fmb
bk im kauft (StDttee ivobnen ; 3tem
tyf. 27, 4 : IDiefes einige bab id) begehret
t>on C50tt, ötefes fuebe id?, öaf? id) al-
lesett im £aufe <£>(Dttee bleibe jc*
3. tiefes fallen mir taglicfj befraebten, fo
wir bie Artifel beö ©laubenö fpred>en: 3d>
glaube , ba§ eine gemeine €brijllid)e £ird;e
(et;, ©enn obgleich ber groffere $beü be$
menfebfidjen ©efeblecbtS in 33linbbeit , Un<
finnigfeit, ©£ttte$ 33erad)tung, Abgötterei),
unb in graufamer Untugenb lebet,unb in ewige
(Strafe fallet : fo ift bennocl) gewig , ba$
md)t bau gan^menfcblidje ©efd)leebt ju ewu
gern QSerberben, ju ewiger ©otteßldflerung
unb ewiger 3lud)t gefebaffen ijt ; fonbern
ber <§obn ©öttes bat gewi§lid) ein ewig
grbe, bem ©Ott ewiglid) fein 2icbf, 2£ei&
M , ©ereebtigfett unb Sreube mitteilen
tt>ill/ unb biefeS £*rbe wirb in biefem £eben
burd)g&>angelium gefamrolet. £>arumijl
bodbnotbtg, bajjmanfebe, wo unb welche
$ttenfcben biefer ^tbeü ft'nb.
4» €$ jte^en aber bk pab|tli$en Perfol
ger €^riP($er 9(Ba()r^eit biefen beifige«
tarnen ®ittpe auf fiel), mte bie^f)arifdi
unb (gabbucai im ^olf 3uba. £>enn fie
faffen in offeutlidjera^egimenf, wollten £ir*
d&efe^n, unb bieteten ?;ebre unb ©otfeöbienf?,
wie fie wollten ; vc>ie fe^unb ^abftCarbmaV
fe, 35ifdjoffe, <9)tond)e/ unb tbr 5mbamjrüV
men, fte finb bie alte waf)r1)aftig^erd)e; fo
fie wiber bk alte, mabrtjaftige, reine ^trc&e
ojfentlid)e Sugen unbftbgotterei) eingefuiret
baben, fd)ü£en, vinb mit groffem ^:ro^ unb
^Mutüergiejfen p erhalten fiel) unteren.
^. dagegen aber follen wir au$ tiawn
c*6ttficbem B^ugnif wiffen, ba% wahrhaftige
©öfteö ^irebe biefe nic&t jtnb, tk waf)r^
baftige gottfid)e Ztfye verfolgen, unb Abgot/
terei) wiber iljre eigene ©ewiflen mit 3Borf
unb allerlei ©raufamfeit fe^feen. Steint
alfo i(r gefebr ieben ©af> r,8: Öo jemanb
ein anbev ^üangeiium prebigeit v&ivb,
bev fey Mtflvi<tyu
6. Unb iji ganjoffentfidb^agbie ^abjtftV
d)en grobe Abgötterei) treiben mit ber&er*
florbenen ^eiligen Anruffimg, mit bem
^e§opjfer für Eebenbige unb ^obte, mtf
Anbetung in berUmtragung be^^rob^, mit
^Zoncberei), (Satigfaction k. 3tem^ t>er#
bieten ben @je|fan&/ unb l)abm öief falfdxc
i2ebre; febrepen, man föH attqtit im 3mcifef
bleiben Don Vergebung beröunben; öertiU
gen alfo ben Artikel : e Credo remiffionem
peccatorum, unb tterfalfcljen \)k gan^e ^ebre
de peenitenti-a, de conuerfione, de fide.
7. 'jditmil benn ber tyabfi unb fein Atv
bang öffentliche Abgötterei; unb 3mbum
$)ü£et, fo i)l gewi§licb wabr, ba§ fie nkfyt
(8£)tte$ $i?<i)efinb; me auel; bie Weba*
taufer, @eroetif!en, Antinomer, unb&tenf*
felbianer nid)t ®Otte$ $\ivd)e finb, weld;e
aueb üffentlid)eegraufame 3rrtbtmier baben.
^ielweniger formen ©Dtte<? Strebe fei;n bie
^M)ometif!en unb biefer Seit 3uben. X>enrt
^vr 2 bie
fto IV. Sufcfrrift über bU Btunmlungen unb gftitioneg Hutfreri -Begriffen. 6ji
&£.$.©n. neben Den anbern f)ocbloblidjen
£brijtlid)en Königen, Surfen unb J-Serren, in
Den @d)riften beö Gtyrenwürbigen »perrn £u>
tt>eri, als ein geuge €&rifHid)er3Bafo:befc,
©Ott ju gljren, aud) anberegottesftirebtige
Sttenfdjen Jtu ftdrf en, genannt werben. Unb
tjl biefe ©ebäcfytnif? , bie ju red)ter @rf enntni§
©£>tteS unb regtet Anruffung bienet, bkl
boljer , benn alle menfd)lid)e ^Tr rümpfe ^u a$*
rem ©enn es foüen ja alle Regenten t>or al*
len @acben redete ^rfenntnig ©£)ttes im
menfcf)lid)en ©efcbled)t pflanzen , wie ber
*)>f.2,io, fprid)t: Et nunc reges intelligite:
Erudimini, qui iudicatis terram ; ^tem^f.
24,7: Aperite portas, prineipes, veftras.
£)iefes ifl ja öffentliche SOßabrljeit, bamit
m £ €. g.©n. felbft unb bte ganje £anb*
fcl)aft froflen foU, obgleid) mancherlei) Sßer*
folgung unb SOßiberwärtigfeit &or Augen
ifl.
9» £)iefe3Belt naljefpn^nbe, unb n>irb
bk waljrljaftige £ird)e enge ; n)ie ju fe(jen,ba#
aüe^anbeinberganjen^ßelt, leiber, ttollof*
fentlicf)er Abgötterei) finb. £)arum foüen
wir ©Ott t>et#icl) banfen, ba§ voivp feiner
€*if enntnt§ unb rechter Anruffung gndbig*
liel) berufen finb, unb foüen baran greube
baben ©£w p ebren, unb foüen folc&e arof
je <&abt mit b^licber Stanfbarfeit anneb*
men, unb (&Ott ju @jren unb uns ;$ur @e*
ftöfeit auf bie Sftadjrommen erben. Alfo
fpricfjt ber *J>ropbet @fafas c. 53, n : Notitia
ferui mei iufti iuflificabit multos ♦ JDie l£c*
Unntnift meinee gerechten 2toed)te <£!>«'
pi wtrö t>tel geredet machen, £Diefe (£r>
fenntnij} foll bleiben, unb baburej) foüen unb
werben wir ^rojt Ijaben, obgleich ber gsof*
fere ^fyäl in ber 2Belt biefe £er>re Deracbtet
unb verfolget , unb foü uns eine IjerjlicOe-
greube feyn, ba§ bas rechte @rfenntni§ unb
Anrufung ©Ortes unb bes #@rrn ^^rifrt
t)te Sttabometiflen verwerfen offentlid) aüer
^ropbefen unb ApofM @d)riften. <j&k
Süben verwerfen ber 2(po|M ©griffen, unb
Mfdlfcben bk ^ropbeten. ^Dagegen ift
öffentlich, ba§ in unfern £ird>en, obgleich
fciel ©cftwad&ljeit in uns aüen ijt, bennoeb
ber ^ropb/ten unb Apoftel ©Triften in tty
fem imgefalfcbten 3$erftanb, unb &te@ptn*
fcola treulidb erhalten werben, unb bu ganje
€brif!lid)e £ef)re, burd& ©Ottes^naben, in
eine flare ^»umma unb €onfef ion gefaflet
ift. ^)arum wir biefeS mit wabrbaftigem
©lauben fcftlieffen foüen, unb biefen ^roil
^aben, ba§ gewiflic^ unfere ^Öerfammlum
gen ©Ottes £irc|)e finb, unb barinn Diel
Stoffen finb ju ewiger (äeligfeit erwablet,
wie getrieben rfl: Quos vocauit, hos ele>
git. Dvom.8,30.
8* ©iefer wahrhaftiger ?tD(! ifl uns afc
(en feod¬btg unb foü täglich betrautet wer
werben, ©enn wir foüen unb müjfen be#
benFen, was unb wo bk wahrhaftige ^irc&e
®Ottt6 ifl, unb i(! Don biefer ^ocf;Wicl)tigen
grage in unfern ^irefoen , burd) ©ÖtteS
©nabe, aus göttlicher ©c^rift mtyfycifti*.
ger, ffarer unb notdürftiger gerieft in tit*
len öffentlichen ©cljriften an ^:ag geben,
©iefeä aber bab ic^ j'e^unb ju ^rof! €. €.
5. ©. unb vieler ^enfc&en fcl)reiben wollen,
unb banfe Q50tt unb bem »gx^ern CWo,
ba§ 6 €. S, ©n. in iljren £anben bie pdb^
lid)e Abgötterei) unb 3rrtljum abgetban fya*
bm, unb reine £efjre, laut ber €onfe§ion ,bie
ß ^. 5^ ©u- &o^ ausgeben la flen , eintraf
tiglicl) ju prebigen üerorbnet baben; unb bit*
te ©0^:^:, er woüe gndbiglicb, um feines
(^obtfS 3€fu €bri|li willen unb burd) it)n.
tt)m aU^ett eine ewige £irdje burebs ^toan^
gelium in aüen unfern ^irdbenfammlen . unb
€bri|llid)e €inigf eit ju feinem tob unb in m
ferer ^eligfeit erbalten. Unb biefe ^3rdfa
tion bab icf> an €• €. J. ©n.gefcjrieben, ba$ bei; uns leuchtet, unb baf? unfere ^ird;en unb
6?2 23) £)♦ Pfrtl. Zfidan<btt>. 3u(ci>nft jum 9. £5eutfct?en tPtttenb, Zbtil. 6q
#uftlein, unbtDic feibft©£>ffe$ £ird)e unb
«äBo&nungftnb, unb tucf)t abgotttfc^c Sftovb*
gruben. 5(ifüfi)rid)t3ercmiciö 0,9,23: 2>ec
©tarfr foü mcfyt lufcmen t>on wegen flu?
ner ©tacEe ic. fonbern biefetf feil imfer
<%roft feon, t>ag wir ©£>tf red>t erfennen unt)
anrufen, SDfflp wolle berfelbiae wafyrljaf*
iige ©Oft, Werter unfern ^eifanbe^ 3QU
grifft, ber ijjm gewiglic& eine ewige 3\ird)e
im menfcblidjen ©efd;led)te burd)$ £t>ange>
iium, unb nidjt anbers fammlet, um feiner
€(>re willen, uns allen feine ©nabe öerlei*
Ijen, unb wolle £ure £()urfur|l(icf)e ©na>
ben an (Seel unb Mb ftdrfen.
Saturn iö.2(ugufii? 57.
fc€&urf.@n.
armer Untertan
P^ilippue fllelanc^t&on,
&on Brettern
24) SBaftlu Sabri Suf<fertft an
Cfrrijiopi) x>on ©teinberg ; toor
bem io» ©eutfe^en Söitfen&ergtfc^n
Sfjeift Sfono 1557»
-&tel)et in tiefer Sammlung bem I, Sfjeit , fo &ie Sr*
flarung be$ erften 5önd)S SERoflS enthalt, oocati.
25) 3o&- ©u&ent 3ufci)riff cm
Cbrißopi) wn @temberg; t»or
bem ii« ©eutfeijen fJBitten6ergtfcl)en
£t)eil. $nnoi557«
JDiefe jte&et in biefer Sammlung bem II. $&eil t»r»
an.
26) flippt ^elanc&t&oniö
SufcDrift an Äonig ifrie&nd) m
©ännemarf; meiere bem 12« £)mt'.
ftfjenSöittenbergjfcljen Sfjetl wr*
gefe|et. 5lnno 1559*
SDem ©üwfetaiicjrtflfün , ©rofma^tiaen
Surften unb #errn, $errn ^fi^bnei^cn,
$u £)annemarf unb in Norwegen, ber
©otben unb 2£enben £onig, ^erjoaen
in (§d)legwicf unb#olfJein, bereif mar*
fd)en #errn, ©rafen ju Olbenburg *c.
' meinem gna&tgjren «^errn»
1.
iefe$fi(! ber jwolffe unb le|fe ^:l)eif aller
3>tid)er be$ 0rwurbigen oberen £>o*
cforis Martini £utljeri, wie fte m^Bitten*
berg f reulid) gebruef t fmb, Sftac&Dem aber
gebad)fec #err §)ocfor felbjl bei) feinem £e*
Ben t>or fcierjeljen 3al)t*en, unb Ijernad) ©o*
ctor €afpar £reu£tger, ^aai(!er ©eorgius
SKorer, unb ic(>, ^rafationes in ;ebe $l)eile
gemac&t, bag man wiffe, wo unb wenn, unj)
burd) weld)e fte alfo sufammengebradjtftnb:
babenwiraud) bie QSorrebenmeljrer ^fyeite
an ljod)lüblid)e Cljrijflidje Könige unb $ur*
f!en gejMet , aus biefer Urfac&e , baf ük
Sftaffi ommen aud> babet; erfennen unb b^
tradjten mochten, ba§ biefe £ebrey bie ©Off
pdbiglid) |u biefer S^f aeoffenbaret fyat,
lauf ber^onfegion, ju5(ugfpura im SKeidj^
faa Slnno 190. bem tapfer Carolo V« über«»
antwortet, nicf>t eine ^feinfelprebiat aewe^
fen fep; ba§ auc& bte ^eranberuna in &iw
c&en, wie fte burd) ©£Htes©nabe nod)f!e#
[jet in biefem i^^3a()r, in £ ^. 5W. -Äo^
ntareidj, unb in ^)eutf$lanb in ber Sfjrifc
liefen €^ unbjürjlen^errfcftaften, nid)t
auö tlnüerjlanb ober JreDel gefcHenJet),
fonbern bog fte mit gutem Üvartj, nad) grünb^
lid&er @rforfdjung unb ^rf ennf nig berOfeafer^
&eif, an$ fcl)ulbigem©eljorfam gegen ©Oft,
unb ber (äeelen (Selig? eit ju guf , burc^) lob?
lid)e ^errfeßaften unb £anbfc5aften ange*
nommen fep, obwol groffe leibliche ©efäf>r#
licl>fett im Anfang ttor2(ugengewefen, \iit
and) nod) Dor 5(ugen i|!. © enn baö &>an>
aefium ifi ni feiner Seit o&ne Creuj, unb
bleibet ^ic etfle^rebigt im^arabieö allezeit,
CHr 3 wfc&t
fo4 *V. Sufcbriften aber &te Sammlungen unb gbitioneg Hmberi ©driften. 6j?
welcbe fprid)* : ££s werbe ^5cxn6fci?aft feyn
jwifcfyen 6er ©erlangen unb bem &aa*
inert bes Weibes, unbbic$d)lan$ewev*
be ben ©aamen bes Wäbes in bie ßetfm
beiffen, aber bei: ©aame bes Weibes
werbe bev ©drangen ben 2\opf jutee^
vteiT, i$ftof. 3,iy.
c. ©£w will itjm gnabiglicb burd) fernen
(goljn 3§fum Cferifhmi eine ewige £irdje
im menfd)t^en ©efcbledtfe, mit ber £ebre
betf (Ettangelii, unb niebt obne bat ©>ange*
lium, fammlen. £)ieweil aber bie Teufel
mit #<$ unb gorn wiber ©Dft unb wiber
ben (Sobn ©£>tte$ brennen, treiben fie £a>
fferung in fiel) felbft unb in liefen ^enfeften,
bie ®Otte$ 2öort üeraebten, ©Dtt;nidjt
furchten nod) anruffen, unb tterbarreninif)*
rem (Stol* unb ibren •gBobllutfen. 2flfo
teilen fie dürfen, ^afejle, 35ifeboffe, 3tt8n>
dbe, unb mancfteilep üvottengeifler ju^ibgot*
terep, Halterung unb Verfolgung ber ©lieb/
Waffen ^^rtftt* 2llfo baben wir nun fcier*
u'g 3a^r Don $nbf?en, ^ifcbojfen, Sfton*
eben unb flogen giftigen Üvottengajlern man#
cberlep Verfolgung leiben muffen ; n>ie 6fr
fentlicj) iff. SDarum follen tterftanbige £eu*
te md)t gebenden, bn§ wir bie £ebrebe$(|ü*
angelii, laut unfret Confegion , aus 5ürwi£
angenommen baben ; fonbern offentliebe um
wcmbelbare ©£KteS iBebtä fjaben gotte^
furchige Üvegenten unb ^rabicanten boju
bewogen, biefe £ebre in groffer ©efabrlicl)*
feit , &Ott in 0jven unb Dieler "D^enfc^en
(geligr'eit $u gut, anjunebmen, in benennen
unb in pflanjen. §)enn alfo fpriebt ba$ o>kt*
liebe ©ebot : 3br foüt Zibgotterey fliegen
i Cor. io, 14. ben unt) j^ « w ^5n^e^ - ^ ooD cgje|^
3. 3tem tylattfy* 12, 31: Wer £a(ferung fyit, ©ered)tigfeit unb Jreubeifr, wegge*
rebet wiber ben & (Beift, bem vvivb bie forbert: fyabe id) bebadjf , biefe Vorrebe an
©tmbe niebt vergeben in biefem noeb <&&9tt. aufteilen, tton wegen biefeqwepen
l Infeigem Hebern £8er nun bie Sffiaf)^ | Urfac&en ; Cwr/f ii^> , &aj? auc| in biefen 23u
c&ew
W erfannt fyat, unb gleiebwel Diefelbige alö
£ugent>erbammt, unb fd;ufct unb flärret&b*
gotterep, ber ift ein Wem, unb fallt in
biefes graufame ©erid)t, baß biefe @unbe
nid)t »ergeben wirb. Sftäftf). 17, f ; £)ec
ewige t^ater fpriefet: Diejer i|l meinge*
liebtet: ©ob« , bei* meine ^reube unb
Wonne ift, £>iefen foüt ibt* b^ren.
Unb ifl ba^u gefaget, $(pg. 3, 23: Wev
ibn nid?t b^ret, bei-fbll vertilget werben
auß bem Volt (Mj,8: Wev ein <xn*
bet ££i?angelium pvebiQet , bex fey vet*
flud)t. 3ob»3/3^: tPerb^Gobnmcbt
glaubet, bev wivbbas Heben nicljt feben,
fonbem bev 5orn <5<Dttee bleibet auf ibm,
2 3oS.b. 9: XCev niebt bleibet. in bev
Zetye (Ebripi, bev bat(5(Dtt nic^t; wer
aber bleibet in ber £ebre tyxifti, bev bat
ben Vatevunb ben ©obm
4. ^>iefe f lare unb unwanbelbare geug^
nijfeef>abe idb bier erbolet, un^ ^u ^rojl unb
©tarfung, unb anbern jur Erinnerung.
SDenn btö mug gönj ein eifern £er$ fcpnf
voeld)e$ bureb biefe unb bergleid)engeugniffe
niebt beweget wirb, nad) ber *2Babr^it ju
fotfeben unb reebte^ebre anpiebmen; unb
(tob niebt anbere tlrfod)en, barum wirb«
9£ßabrf)eit mit grojfer ©efabrlid)Feit geler*
net, angenommen t^ben unb pRanjen, bem
allein biefe gottlidje ©ebote»
f. 9?adjbem nun in einem ^omo juöor
bie SBorrebe an ben £ocbl6blicben gfaifüi*
cben^onig^errn C5riflian,(?. ff. ^. ^jerrn
^ater, gellellet i|r, welchen ber alimad)tige
gtf 26) 2X V>bil lTleland>ti> 3ufd?rift $um 12, 3Deurfd?en Wittenb, Ztyeil &tf
d)ern beö fronen £f)riftlicben ^Tbfcf>tet>^
botfgebacbten Kenias €fmffian gebacbt
würbe, gum anbern: bag männiglicb in
anbern £anben, jeßunb unb bep ben Sftacfc
Fommen, troffen möge, öag £uer £6niglicbe
S)toje|iät in ibre3£ocbf6bltd)en .&errn33a*
fers £briflltc&er SBefenfflmj? unb gleid>er
wafjrbaftiger Sfnruffimg ©£)«eg bleiben,
unb feinen CbwfHtd&en unb Foniglicben &ti*
genben folgen. 2Beld)eS alle* ju (StarF ung
be£ ©laubens in Dielen Wltnfiljtn btenct. Unb
tf! & & 3E. ^)errn QSaterS gatijeö &ben ein
(Spiegel aller ©jrifHtcbcn unb Foniglicben
$;ugenben. €r bat einmal £rieg gefübret,
barju er gebtungen iß, unb tfl- nicbt gürroifc
©ber@tol$ gewefen, unb bat ©£>$3;@ieg
unb £nbe alfo wunberbarlicb gegeben, ba%
wer bte 4?iffarien n)ei§, beFennen muß, ba|?
©Ott felbjt ber cber/Te gelbbauptmann ge*
tiefen fei;. Unb rcie gütig ficb £6nig &vi*
ffran gegen ben fteinben erzeiget f>at, iflaw>
biefen ^baten abjunebmen : 3n ber QSelage*
rungCoppenbagen, bagroffer junger in ber
(gtabtgewefen, bar$Snig£brtfltan, beröor
bec (Stabt gelegen, ©peife unb ©etranF in
bk &tobt gefcmbt für Diel Softer *)>erfonen,
dürften unb Jüdinnen unb anbere eble
grauen unb Qungfrauen, ba§ fte nid)tburcb
junger fferben mug ten. ^ad) bem (^ieg
bat er aud) aller Sdnbc gnabigficb t>erfcbo*
net, unb bernad) fein ^Iufter.aieffen ange*
richtet, fonbern mit QyOtttt #ulfe einen be*
tfanbigcn grieben gemad;t unb fein £eben*
lang erbatfen.
6. Unb bat ben ^rieben mr^ ^u funbiger
SffitofyBttjl gebrauchet , wk in ber 2Belt ge*
woljtilid) tft, fo man furdjto unb ficber iff,
fud)cf man ungebübrlidje grettbe; fonbern
l)dt Sitdjm unb weltlicbe [Regierung in befc
fern Stanb gebradjf, welcbeS befonbere
3BerFe pnb, bte ©Oft ben boben Ovegenten
befohlen bat; rote gefdjrieben ijt $f. 2, 10;
Unb nun ü>r Könige jeyö »eißanöig, öie*
net 6cm *ä*£rm m redbter 5*"*^*» un&
W- 82, 3: 3l>t* feilt öcn kirnen un5 Um
terbi'ucftm (Bertcbt halten tc. ^£)iefe be^
ben <3Bcrfe bat ber ^brijtlicbe unb»pDc()lüb#
lic^e ^onig €l)t'i|iian im Anfang feiner SRe*
gierung, mit @5£>tteö #ulfe unb vieler got^
teöfürijtigen unb ^erfTdnbigen Mannet
Watfy, hergenommen unb fein £ebenlang treu#
lieb geubet, t)<\t in rechter ©Otteö unb beö
$&nn €^ri|ii ^rFenntni§ unb 5(nrufFung
reine Seljre beö €*öangelii in ^irdjen unb
(gd)ulen ju prebigen geboten , unb falfcbe
Sebre unb abgottifebe Zeremonien verboten
unb abgetljcm: fyat bk löbliche Unit>erptat
juCoppenbagen mit gelehrten t^annern, bie
&Qtt red)t anruffen unb e^ren unb alle lob*
lid)eS\ün|le ba pflanzen, aufgerichtet, unb
affo mit ©nFommen begäbet, baß ju (joffen,
ba§ , mit ®Otw #ülfe , reine 8ef>re bei; ben
^RacbFommen bleiben wirb.
7, ^)arnacb fyat er aud) in weltlicher fKe^
gierung Ournjelei) unb ©erid&t mit grojfec
SCßetelKit georbneet, f>at felbfl bk wichtigen
(^ad)en, fo öiel moglid) gewefen, geboret, unb
ernfllicbe Srecution getljart ; unb fyat niebt al>
lein anbere ju unterweifen unb in regieren
gleig get^an, fonbern bat an feiner eigenen
5>erfon angefangen» €r Ijatfelbfr reine Seb'
re^eö€i>angeliiflei§ig geboret, gelefen, be*
tvad)tet, unb mit ©laüben angenommen, ha* '
burd) ibn ber ^eilige ©eift regieret, unb $ti
red)ter ^rfenntnig ©ötteö unb be^ #@xrn
Cbrifii gefubret bat. 3n biefemrecf)ten£id)t
beö Ö$lauben$ bat er alle ^ugenb geübet,
bat in ^eufd)beit gelebef , ben <%f?anb Cbrjf?*
lieb gebalfen, bk /ungen Ferren unb $rdu<
lein ni recbter©öfte^ unb be$#£rrnW'
f!i €rfenntnig unb Wnruffung unb ju aller
^ugenb aufgewogen, unb ifr biefeS ^erm
Kammer eine noabrbaftige itirebe gewefen,
barinnen ®Ottt$ Q23ort gelefen, geboret unb
betracb*
6^8 IV. Sufcforiften über Öie Sammlungen tmO^Ötttoneö üutberi Schriften* 6^9
betrautet ift, unb Da ©Ott mit 2forujfung
unb Stanffagung geefyret ift, unb alle 3>
genben gctibet ft'nb*
8. Sftacb biefem beiligen (Efyrijllicben Ztbm
ift aud) ein febon Cbrifrlid) gnbe gefolget,
t»a§ feine £6niglicbe<>Ö}ajeftdt in ber £ranrV
beit tdglid) Cbrftlicbe QSePctmfnif erholet
bat, unt) fiel) fro^id) mit gettlid)en Serben)
jungen getrottet unt) geftarfet, unb bem
#grrn grifft feine (Seele befo&len fat , laut
biefer 2ßorte: 4*£rr C^rifle, empfabe
Cm meinen (5ei|* , Suc. n, 46« 3tem : ?(uf
biet), &&it, teaue td?, laß mid? ntcbtju
Bcfcanben werben in Jgwigjtot^f.3^2,
bag flar ju erfettnen gemefen, ba§ ©Oc£$
felbft bureb ben <Sobn unb ^eiligen ©eift
tn ber (Seele erofee Jceube gemirfet unb an*
gefangen fyat, unb Daf biefer &tyiftM)t £err,
£6nig <£brifhan, in biefer SabI ift, baoon
gefd)l'tcben ift; Beati mortui, qui in Domi-
no moriuntur, Ofenb. 14, 13. Unb ^attf).
24/ !3 : Ol?'1 perfeuerauerit infinem, hie fal
uuserit; unb ift biefes Sjmn £eben unb
(Sterben em fd)6n Jurbilb, baran mir alles
beides lernen füllen , ^ugenb im ttbtn , unb
Bereitung ju einem feiigen 2(bfd)ieb au$bk'
fem (cbmacben Eeben.
9. dagegen follmanbetradjten, miegrau*
fameSlngjt, Slucbt, goro unb £afierung ift
im (Sterben Der ©ottlofen unb Grannen,
baoon gefebrieben ifr 3ob- 3, tf : Wer mc^t
glaubet an Oen Sobnü5(2>ctes, ber wirö
fcas £eben md?c feben, fonbern Öer 3orn
(B(Dttee bleibet auf bemfelben ; mb ^fal,
49, T- 3br £iw muß pergeben, in der
^oüen muffen fiebleiben^ <Dagegenfprid)t
ber trojtlicbe(Spvucb (Spnkbm. 14,32:25er
(gerechte bebalc Hoffnung intStcrben.
10« 9?ad)bem nun g. &m £err 33a*
ter wn ©Ott geugmfj ber ©naben gebabt
im £eben unb (Sterben, follen mir alle uns
mit feiner ^efenntnif? fiarfen, unbfeuberlid)
. ift €\ & s3ft. btefes Krempel ausbauen, bk
nun bureb gottlic&e Orbnung jur^ronunb
Äigreid) erbo&et ift. ©aju & £6 n. 9)ta(.
alle £ird)en in iljren £anben, unb oiel £ir*
d)en in anbern £anben, unb mir in benfelbin
gen , mit treuen #erjen feiige Regierung
mimfd)en, unb ©0$$, ber grfdjajfer unb
grljalter ift aller orbentltdjen Dvegimente,
roafyrljaftiglicb anruffen unb bittm, er molle
(i.R.yft. gnabiglid) im ^eben erhalten, unb
an ©eelunb £eib ftdrfen, unb burebfem
9GBoct mit feinem ^eiligen ©eifi regieren,
mie gefcl)rieben iff $f 144 , 10: Qui das fa-
lutem regibus, unb Daniel fprkbt c.4,22:
(Ef(D« peranöeuc unb erbalt Öle Äonfg.«
reiche ; ber molle aud) g; k. Wl £eben unb
Dvegierungbaju beroa&ren, ba§inoielen£an>
ben bk Cbriflticbe 3vird)e @cbu| unb ^:ro(!
babe, unb redjte grfenntnif unb Anrufung
(30tte$ erhalten unb geftdrfet werbe.
©Ott bat ^oniglicbe «Ka/e|lat M
n«
über anbere ^enfdjen ergaben, er miflaber,
ba$ fie ju feiner reebten grf enntnig unb 5(n^
rufung, jur$Betöl)eit,©erecbtigFeit unban^
bern ?:ugenben fein <2Berf jeug fet)n. Unb
ift Diefe^ein grojfer, febreef lieber 3ammer in
menfeblicbem ©efcblecbt, bag in btefem^o^
flen ^tanb aufgeben, berÖ.ötteögbenbilb
oorne^mlicb fepit feilt A fo menig allzeit ge^
roefen finb, bie ®Otfe^ gbenbilb babenfepn
mollen. gö ift aber biefes, leibeer, eine grof>
fe graufame (Strafe aueb ber @unbeninben
Untertanen, nicbi allein ber (Sünben in *&er^
ren. ©arum mir alle, Ferren unb Unter*
tbanen, ®Ott um gjnabe anruffen füllen,
umbeö ^)grrn Cbrif^imiHen, ba§ er gnd*
bifilieb ju feiner gbre ein ^)dufTein erbalten
molle , barinnen Ferren unb Untertanen
ihn reebt erPennen unb anruffen ; mie ber
^falm fpriebt, bagbiefe^ba^fcbonfle unb fe*
ligfle Regiment fet), me Könige unb Unter*
tbanen jufammen Fommen ©.Ott ju bienen.
(Sofcb
6Co 26) 2X P&£ melanci)tt>. 5uf<fcrift $um 12. 2>eutjci?en rPittetib/Ct?el 661
®olc& Dvegirnenf n>oüe © £> $ $ in £u,
$. ffi. 5\6nigreicfjen unb in btefen £anben
allezeit anabighd) geben, ju feiner €*(jre unb
t>ieten 3ttenfcf)en jur (Seligfeit, Otiten. &
ftnb feljr alte, (jocbberüljmte Sßolfer, t)tc &
£.^ unteren ftnb, £)ani, ©eta,£im> |
merii, #eneti: biefe alle flnb befannt in ben
alten £ijtorien, n>ie bie ©ele&rten tt>iffen;
unb ftnb ausCriem fort gejegen^ gegen un*
ferm ^eer, n>te bk $lltm gerooljnlid) t)k
©renje unb £>rtlanb gegen bem $fteer ge*
fuc&f Ifaben, baß ffe ber<£rben Crnbe Riffen,
unb merfen motten, wo fle tn ber SÖMt
n>arene, aucf) ba§ fre mit t>m (Skiffen an*
bere Sanber fudtjen mochten; unb Ijabenbie*
fe 2$5l?er für unb für große §;&afen get&an,
unb oft grofle^ugenben geübet; als in^ta*
lia, ber ©otljen Äonig , £)iefritf; genannt
Banner, welche bep btefer Arbeit bon 2fo*
fang bi$ in biefer &it gercefen ftnb. £)a>
tum 2mno w. Calenbts 2(uguftü
€u,Ä^a/efr
Atmer dienet;
PWppus tTTelaB^tfeort;
27) 5>rit>tleötum ber ^crjoge
p @ac6fen , übet Dtc Smaif^m
Steile bei" Triften £utfjerr«
t>on 33cm ,unb ^otila jc.
iß, Unb füllen mir billig foldjen löblichen
Qföifew $u ®Ottt$ ^rfenntnij; bienen, fo
fciel mir mit ©£)ffes£ülfe tbunf6nnen,ba>
$u aud) biefe unb ber^letc&en ^üd&erbe^^
renmürbigen #errn S>octori$ Martini Zw
tljeri fe&r nüfcliclj feon, Ut treulich in biefe
Kontos gebraut ftnb ; unb ift gewißlid) roaljr,
bo$ niemanb anberö allezeit ben legten
£)rucf befeljen Ijat, bemterftlicl) ber £err
©octor £utljer felbff , bieroeif er gelebt fyat,
hctmd) Diel 3af>r £)octor Cafpar €reu^
ger, unb ©eorgius Üiorarius, unb enb(tc&
Stoctor ©eorgius 9ttajor; roelcljes $;reue
Aar m benoeifen ift am ben erften <&empla*
ren, bk beo geben beö Qtbadfytm #errn &).
Martini Sutljeri burcfj fyn felbjt allezeit im
£)rucf befeljen ftnb. £)iefe$ jeige icf) an
mit SBaljrljeit, ba$ bk Sftacftfommen n>t'i>
fen, baf; in allen biefen dornte, in SBitten*
berg gebrucft, attejeit treulief) gearbeitet if!;
baüon f onnen maljrbaftige Seugnijfe geben
t)iel ^otteefürefetige , erließe, \>erffanbige
Hutl?ea Sc^itft^n i^ibm,
Sßon ©ötte^^naben^ir 3o^ann5rieb#
ri* ber Eitlere, 3o^ann ^fetl^elm, unb
3o^ann griebrieb ber 3üngere, ©ebrübere,
^eqogen^u (Saufen, £anbgrafen irr
^l)üringen, unb ^arggrafen m
^eiffen.
1.
Rennen unb t&un f unbgegen manniglic& t
^ac&bem meilanb ber ^od&geborne
Surf!, ^)err 3o^ann grieberid) ber2(elte^
re, ^erpgsu^ac^fen, unbgebornerC^ur^
fürfhc, llnfer gndbiger, lieber ^err unb
SBater , löblicher unb feiiger ©ebdc&tnig,
auö befonberm €5ri(l:lic&en ©emüt^e unb be#
megenbenllrfac^en, unferm lieben getreue»
€bri(lian Üvobmger, ^uc^bruefer^uaena,
gnabiglid)gegonnetunb erlaubet, be£ &{)t*
mürbigen unb ^ocfjgelaljrten, unfern lieben
2lnbdd)figen, |)errn Gattin Zmfym, bec
^eiligen (Sc&rift £>octorte, gcttfeligen, ^ü/
d)er unb (griffen, meiere nic&t an t)m $:ag
gegeben, auef) feine anbere Q3ücl)er, miefol/
cl>eö mürbe btM)t roerben, mieberum rein
bruefen ju laffen, auä) befftlbtn fonbetlicbe
^5efreyung gegeben, inmaffen t?on ^Borte
ju ^Sotte f)emaci) folget.
2. ^Bon ©Dtte^ (3na\)m, %Bk %&
bann gciebricl) ber keltere, «Öer^og ju <&a&
fen, unb geborner C&urfürjt, £anbgrafe fo
©^
€62 IV. TOovvebm übet* tue ©ammlunnen unb (gbitionee Stürben ©d?riftem 663
$buringen, unb 'tDtarggrafe ju ^eij[en,|
entbieten allen unb jeglidxn unfern ^rata*!
fen, ©rafen, Ferren, Denen t>on ber Dvtt^
terfd?aft unb Abel, ^aupt^ unb Amtleuten,
©d)6jfern, ©eleiMeuten, Q3ürgermeifrern,
SKtdtfern, Ovarien ber &$abte, unb fonfr
Allen unfern Untertanen unb ^Bermanbten,
unfern ©ruf, ©nabe unb alles ©u$ jwor.
3. ©mürbige, £Bof)lgeborne, (E'blejie*
be Anbad)tige unb©etteue! 9?ac&bemn>ir
aus £r)riftlid)em ©emiitbe unb bewegenben
Urfac&en, ju Haltung unb Ausbreitung
ber reinen allein feligmad)enben £el)re beS
Ijeiligen £&angelii , fo weilanb bur* ben
Qrijrmürbigen unb $ocf)geIabrten , Unfern
lieben Anbacf)tigen, $errn Gattin £utf)er,
ber r)eiligen ©ebrift ©octor, gottfeligen,
ttermiftelfr göttlicher fonberljcber ©nabe an
$£ag gebrad)t, für |b$ notbmenbig, nu£
unb gut angefefyen, beffelben 35ud)er unb
(Triften, roelc&e £>oc& nod) nid)f an ^aa
gegeben, unb benn feine anbere 33üd)er,
n>tc folebes wirb bebaut werben, ungeacljt,
ba§fte umor ausgegangen, wieberum rein
bruefen ju laffen ; fonberlid) weit /ewiger
$eit allerlei) fyaülitye 3mbümerunb£e£e*
reiben, meiere boeb in sebafyten Q5üdjern
jum reicl)lid)j!en wiberlegetunbüerbammef,
fiel) (jertjor tr)un unb ereignen, andj 'fünfte
gTicl) ereignen mochten. ©0 geben ^ir
eud)ui erFennen, baß 2Bir unferm lieben
©efreuen €f)riflian Üvobinger, 33ud)btucf er
ju ^ena, allein unb fonfl niemanb, bemclbete
j 35ucl)er unb (gegriffen ju bruefen unb unv
jübruefen gnabiglid) vergönnet unb erlaubet,
3(jm nviä) auf fein untertänigem Anfügen
unb Ritten biefe Q5efreoung geben fyaben :
£)af? er unb feine Q3efeblbaber, ober biete*
nigen, fo (jicrju fcerorbnet werben, biefelben
Von ir>m gebrückten unb umgebruefren Q3ü *
eftev unb ©Triften forber in Unfern £an*
ben unb Sürffentljum feil (jaben unb t»
faufen Iafjen foü unb möge.
4. 3Burben aber obgemelbet e 33fid)er unb
©d)riftcn in ber %eit, wenn biefelbigen all*
bereit burcl) genannten £t)riftian D\6bingfr
im £)rucf ausgangen, nacfygebrucft: fofok
len fie in unfern ßanben unb 5urf!entf>um
lieber beimlid) noc6 öffentlich feil gefyabf
ober fcerfauft werben, bei) $>»n fyunbert
©üfben, l>alb ben©ericl)r^)alternbem£5rtö,
ba bieUebertreter beftmben, unb bie anbere
Reifte genanntem $5uc!)brucfer unb feinen
35efel)li)abern, ober ben anbern Stkrorbne*
ten, herfallen (ui fet>n.
?. Q3egebren bemnacl) an @ucl) edle unb
einen (eben infonberbeit, mitgle$unb@rnfl
barob ju fet;n, auf ba§ in euer jebes luftan*
bigen, and) unfern Amt&unD©taötgeric^
len, obange^eigte 33üd)er unb (Schriften $&
'Detlefen , nodj anbern feil ;u haben unb jtt
öerfaufen, ber ober biefelben traten eö benn
mit genannten £ljrijftan 9vobinger&' feiner
^efeblljaber, ober ber <2$erorbneten %Biffen,
Ritten, ober fdbeinlic&e 3uW«n9/ «t*t t>er^
fkttet; fonbern fo j'emanb bamiber getban:
hatte, obertbafe, gegen ben ober benfelbi*
gen rooUet i^r eud)aufme^rgemelbten€f)rt>
(Tian ^Hobinger^ feiner ^5efebl&aber, ober
ber DerorDneten Anfachen, mit Einbringung
i)orberu^rter ©träfe, ernfHid) unb unnad)^
la^ig erzeigen. £)a£ wollen wir eud) nid)f
unoermelbet laffen, unb geliebt baran bei;
Q5ermeibung Unfer felbf! ernjUicber ©träfe
unfere ganjh'cfte ^epnung. 3u llrfunb mit
Unferm juruef aufgebmef ten©eeitt befiegelt,
unb geben auf unferm ©d)loß ©rimmenITein*
Montag nad) ©ifabetfy, 5(nno ©omini
1^4. [1^3.]
e 6. 5(lf> bat nad) feiner ©naben feliaem
tobtlic^em Abgang, ^aebadbter ^^rtflian Ww
Dinner Unö untertbaniglid) evfmht unb ge#
beten, foIcf)e feiner ©nabenbefm;ung aud)
gndbigltc^
&S4 27/priwfcgtum bct £er$oge 3U Sacfrftn fibec Mg Jenaifcfoen €freile. 66y
gndbiglicft ju bewilligen, unb juconfrrmiren
unb betätigen. 2Bemt SBfcurtf bennfdml*
big ernennen, btefe^ Q#i* «nb loblic&e
$Beif, fow'clanuns, *u beforbern, Nu
aud) geneigt unt) emfd&foffen fmb, weilanb
Unferä Storfaljren unt) gnabigen lieben
#errn unb Katern feiigen £()rif}lid}em©e*
mutf) unt) Neigung, fo i&re bebten unb
®n<tim jtt ©OtteS reinem unöerfalfdjten
<2Boirt unb beiligem <5üangelio gehabt unb
getragen, baffeibtöe aud> bte Seit fljrer ^ie6bcti
unb ©naben £eben$, unb biß in ben Srob,
fonber üvu&m , mit gtoffer ©efaljr befannt,
geliebt, geebret unb geforbert, . »ermttfeffi
aotfltd)er 4bulfe unb QSerleibung m folgen,
iinb in ibver&ebben unb ©naben Sufjffapjfen
ju treten. __ ■ e .
7. @o baben 3Bir biefe feine untertbamge
Q?,ttte angefeben, unbbemelbteunfers^errn
unb Katern feftgen gegebene 23efreoung,
für ura unb unfere grben, aud)egnabiglid>
bewtHiget/ conftrmiret unb btftatiQtt, unb
tbun folcbeä gegenwärtig^!) unb wiflentlicf)
biemit unb in £raft biefes Briefes, alfounb
bergejialt, b$ biefelbige 33efre»ung in allen
ibren Staffeln, Sfoufufo, 25egreifungen
unb Stteonungen, nicbt aUein gegen €f>ri|Tü
an Ovobinger, feinen 33efeblbabern, ober
benjenigen, fo Ww üerorbnet werben ;fon>
bern aud) gegen ben folgenben unb künftigen
Bucbbrucfern, fo \>k £>rucfere» in 3ena
mit unferm SBorwtflen unb 9M)lafiun§ in*
ne^abenunb gebrauchen, aud) tk #dnb*
ler, fo ba$u j'eberjeitüerorbnet werben ;(wel*
d>eS 2Bir Ijicmtt bermaffen, in biefer Unfer
Bewilligung , €onftrmation unb Q5eftdti'
guttg fonberlicb fttn , orbnen unb erf laren,)
ftet , beft unb untterbrucblid) gehalten , aud)
Iberjelbenftraf 3 nachgegangen foü werben.
8. Unb befefjfen barauf allen unb jeglichen
unfern ^rdlaten , ©rafen, sperren, £anb>
i&ofmeiffew, #aupt>unb2(mtlewten, benen
fron ber $vitferfd)aft, 5(mt^erwefern, (Sd)of>
fern, ©leifsleuten, (^dbultefiTen, Bürger*
meinem, Dvid)tern, Üvdtben ber ©fdbte,
©emeinben, unb fonß unfern Untertanen
unb ^erwaubte-n ^'emit unb in 8vaft bkfc$
^Briefs, ermelbten unb bk funftigen SBucb*
brucfer , aucb feine unb ibre 93efe(jHjabe&
unb S&rorbneten, babepmibbtean Un^p
fd&u^en unb in banbbaben, and) bemfelben
für eucl) fdbftin geleben unb nad)$ufommen,
unb bei; ben euern aljb ju ttym, Detfd&affe»
unb gebieten ; alles bei) ^Bermeibung bei?
(Strafe unb $6n, in folcfoer SBefrepung f)iec
oben au^gebrucft nnb Dermelber. ©ar*
an gefd)ief)t Unfere gdn^lM)e ^epnimg.
gu Utf unb mit Unferm jurucf aufgebrucf*
ten (beeret befiehlt, unb geben ^u 3Be9'
mar, am^age^arid ^agbalend, %nw
©omini rjT4*
28) Nicolai t>ott Slmöfcorff ©e^
Dicationöfc&n'fr an Die £erjoge üoit
Saufen, bem er(!en 3enatf$en
X^eil öorgefegt« 5(o* 1555.
£)en ^)urd)ldud)tigen, ^)o$gebornen Jür*
(!en unb Ferren, Jfrmn Johann. Sviebvu
<bm btm Eitlem, ^errn 3ol>atm VOiU
fcelm , unb $mn Johann $viebvicfycti
bem3ungern, ©ebrübern, |)erpgen ju
(Saufen, Sanbgraferi in ?:f)üringen,
unb ^arggrafen p Reifen. w
ttteinm twafcigen Suvften unb i^evven,
auc^ allen frommen &fyvifim unb
^eiligen auf (gvben*
1.
0«e^ ©nabe, <^fdrfeunb£raftburd>
bm <$tiUo>m ©ei|!, in bom (Jrfennt*
ni§ unferö lieben $&vvn 9€fti ©«(!i, unb
feines 5(ntid)ri^, bag ibr barinne tdglicö
road&fet unb june^met, ®Ott ;u £ob unb
©^2 ^re,
666 IV. Sufc^rifcen übet tue Bammlungen imö i£ tnttones Jß.utberi Schriften. 667
Cübre, unb feiner beiligen £irdje m §:roir
unb Sjtil @5nabige Surften unb beeren!
(aueb liebengeeun be unb ^3ruöcr in ©jrifto !)
Sftacbbem etma 6« e$. ©. lieber #en: unb
Sßater, ber €buifürft m (SadDfen, gottfe*
It^er unb &ocf)l6bHcf>er ©ebacbtniß , mein
gnabigfter £err, t>or etlichen 3abren t»ie
(griffen unb 23ud)er S). 9tt. ßuf^ert ju<
fammen ju fafien unb in SDrucf ju bringen
befohlen baut, war /ebermann in guter «©off*
mmg, es würbe feinen gorfgang gewinnen,
bag foleber ©c^al, feiner lieben £bt'iftcnbeit
|u gut unb ^roft, follt ber&orgebracbtwer*
t>enr wie benn m einem guten Anfang $ween
Storni , aud) bei; £>ocfor £utljer$ £eben,
finb gefertiget worben,
2. 2lber nad) feinem ?:ob , ba bk geit
ber gei)l!id)en unb leiblichen ^rubfalen atv
ging, barem wir auö ®Otte$ gorn unb luv
gnabe, um unferer<Sünbe willen, gewifljett
ftnb, batfidjbaö^pielgewanbt; unb wie*
wol etlicbe ^omi ju Wittenberg burdj ben
3Drucf anfangen finb, fo Ratten boeb @.
€. 5- ©. unb unfer fciel,bij? SSebenfen:
3. gum £rften, ba§ etliche (^freitbücber
tutSgdajTen finb, welche um ber ^iftorten
un^ ©efdjicbfe willen ber Jvircbe £fjrifti $u
wijfenguf, ntt£ unb notb finb»
4. gum2(nbern, tjHiel£)ingSinbenfek
ben £omtö um ©limpfs willen ausget ban ,
gefebwiegen ober wränbert worben.
j, gum £)riff?n, fmb anberer @5efabrten
Q3ud)?r mit etngemenget , fo wir bod> 3D.
Sutfterö ^5ud&er allein bep einanber ju baben
begehren, rt>k benn aud) ber^omorum 3>
ful anzeiget unb <tusweifef.
6. gum Vierten , finb aueb Uc fcerbol*
metfd}ten^5ud)er hinein gefegt, welcbe an
Vielen Orten ben ©eift unt) SBerftanb &)o>
ctor£utber£ niebf getroffen nod) erreichet baben.
7» gum fünften unb legten, finb in ben
$ebrucftw dornig bie^tKtyevSccfor^ar*
tini nid)t nad) ber örbnung ber getf, \x>it
fte ber Sftann ©Ctre^ , C£)«^artin £utber,
bat laffen ausgeben, jufammen geraffet,
baraus benn Diel il>re Sftepnung (baß matt
bat *)3abfttbum baten, unb ftcb mit t'bm
üergleicben folle unb muffe, ) fcblieffen, unb
fold>e$ fcertljeibigen wollen, weil ber^ftatm
®Öitt$ im Anfang ber (Soeben ,ba ernod)
ein frommer, ftrenger 'üttoneb unb ^apifte
war, unb utr felben geit niebt anberswug*
te, üiel ^api'liereu getrieben unb nac&ge^
lajfen baffe,
8- öolcbe unb bergleidben Mangel unb
gebt ein ben^dbriffen unb 95ucbern©.^
begangen, ^aben bod)gebac^ten ^burfürfTen,
feiiger ©ebacbtni§, nacb feiner ^rlebigung
Derurfacbet unb bewogen, auf Wege mge*
benfen, )®kt)t$ feiigen ?9?anneö Quebec,
unb (Scbnffen anberweit in feinem Sn^en*
tljum, ber ^ri|!lid)en ^irdbe ^u gut, rein,
unt>erfalfcbeet, oljne gufa^t, ganj unb or^
bentlid) mochten gebrueft unb erhalten wer^
bem
9. Unb bat bemnad) t^m Wurbigen unb
Woblgela&rfen Wiener €^ri|li, meinen lie*
ben ijerrn unb trüber in €brifTo,^)i.©e^
orgium Dvorarium (bem^oefor^tartinutf,
ber liebe 9}iann ®Ottt$, $u&or feine Quebec
in ©ruef in fertigen befoblen baffe), auö
^)annemarf m folebem Werf erfobert unb
ben £)rucf ju 3ena aufgeriebf, ba§ gebadv
te SBudjer aBefamt , e nacb örbnung ber
3abr,gart| unb unr-eranbert, (voit fte ber
tbeure unb wertbe ^annöötfeg felbflnad)
einanber gefd;rieben , obne fremder Q5ud)er
Q^ermifcbung, aud) obne anberer ^olmef^
febung ) mfammenju fragen unb mbruclen
ernjllicb befoblen.
ig. Welcbeö ©Ott wo^gefaöige Werf
& 5- ©* alt bk &bm, nacl) t'breg gnäbi^
gen lieben #errn «nb Q^aferö feiigen $tb*
fcbieb,nicf)t weniger^ forbevn tmd) ©£>('
m
i
66% 28) Htcolat von #msborff ÜDefcicatton $um erßen 3enifci)en SEbetL 669
red ©nabe ge|mnet fmb ,e \w benn fofebes
aucb feie Confi'rmation über öaö gegebene
^Privilegium gnugfam geusef* -
n. ©O^ wolle foleb fein angefangen
SEBetf $11 öftren feinet beiligen Samens mit
i&nabe fordern unb fortje^en, unb jum
fro Wichen Qjinbe laufen lajfen , aucb bem ^eu*
fei unb feinen ©cbuppen, fo big <3Berf bin*
beim wollen, allejeit fteuren unb wehren,
SBelcbes mit mir alle fromme£bri|?en,bie mit
banfbaren #erjen tii$ öroflfe 2Bunberwerf
erfennen,welcbe$ ®Ott ju biefer legten gelt
bureb ben teuren Sttann G$Öttt$ Martin
£utber ber 2Belt erzeiget, unb wiber btn
tyabfl gewirfet bat, &on ©£>tt wünfcben
unb bitten, ( o&ne Sweifel) auc& begehren fot*
len unb wollen.
12. ©0 wirb man nun in biefem erflen
^Ijeil ber Söüeber unb ©ebriften ©octor
Martins feben unb ftnben (welche er im2uv
fang biefer (Sachen, 2{nno 17. 18. 19.20.2u
gefcbrieben unb ausgeben (jat laffenj t^k
$tf!orien unb©efcbicbte, wie biefe (Sacfye
ber Üveligien angefangen unb orbentlid) auf
einanber gegangen ift: wa$ £)octor£ut!jern
in febreiben fcerurfadjjet: wie er in biefe
©adfte geraden; wie erbarinne fortgefebnt*
ten , unb immer mebr für unb für in grof*
fern unb gewiflernSÖerflanbunb greubigfeit
beö ©ei(te$ gefübret ift* 2(ucl) weiter, vok
tf>n feine 3Biberfacber gebrenget unb in \>k
©cbrtft, bk 3£al)r()eit juerforfc&en,(mit
tl)rem toben, wüten, fd&elrea unO wrbatm
men,) getrieben l>aben.
13» £)erbalbenaucb,jumebrer @r£unbi*
liebe 33ud)lein ber StBiberfacfjer/* um ber
#ifforien willen, mit eingefprenget werben,
auf ba§ ber £)eutfcbe£efer in biefem erjlen
^heil einen üoUfommenen Q5ericJ)t alleöbeg,
fo fiel) mit £>, Supern in ben erften Sauren
^getragen bßt, erlangen unb bejlo beffer
erFennen möge, ^k wunberbarlicl) ©Ott
mit biefem feinem leften 3Bunberwerf, Üa*
burcl) er üa$ ^abfttljum bat offenbaren unb
fein jjeilig @öängelium wieber an ^:ag brin>
gen wollen, umgangen fe». 3n ben anbern
^bellen aber werben fiel) bk ©acben felbft
alfo beazbm, baf; man niebt fofciel frember,
nod) wrbolmetfcbter Q3ücber unb (äebriften
mit untermengen barf. ©erljalben folebec
niemanb barinnen fueben nod) gewarten foll,
es erforbere benn bie Sftotljum ber^)i(lorien
willen.
14. £)amit aber ben ^lüglingen, W nur
Slntilogiaöunbwiberwartige Üleben auö^.
£ut&er$ ©ebriften u'efyen, begegnet, auef)
ber €l)rijllicbc £efer verwarnet werbe, biefe
Q3üeber mit Unterfebeib unb Q5ebad)t ju le^
fen: fo foller wiffen, ba§bie$5üdjer,wel*
cbe ©. £utber im Anfang biefer ©aebenge^
febrieben, fo in biefem er(!en ^beil fielen,
ben anbern, t)k erljernael) gefcbrieben,ntcl)t
gleicf) fe^en, noeb übereinfh'mmen. 4)enn""
im Anfang bat er bemDvomifcben^nticbrifl,
a\$ ein redbter frommer ^apijl, Diel nacb^
gelaflfen unb gegeben, welcbes er ^ernaeb trr
folaenben 3abren, aU er bureb grojTeti
^ampf, ^rübfal unb ^nfec&tung, folcfeeS
unreebt ernannt, geanbert bat.
fij; C5)enn er war ein ern)ler unb (Irengec
^oneb, ber Un ^ab|t unb ^Komifcben
©tubl mit reebtem ^rnjt ebrete unb fürebte*
te, berbalben er aueb im Anfang niebt ^cn
^Pabfl ober feine £ebre,fonbern allein biegro^
ben 9fti§braucbe ber 5(blagprebiger, ( fo unter
bem tarnen unb Gebein bed^abjlö biear*
men &M mit ibren unt>erfebamten fj>rebi>
fen /ammerli* tjerfübreten unb betrogen,)
bes ^abfö ^bre unb ©ewalt ju öert^eibi^
gen," angegriffen batte.
16. Öarinneer, wie oben anzeiget, al$
ein frommer, treuer unb rechter tyayifa, mel
0^3 S)inge^
670 i V* 5u fünften über fcie ©ammlungenunö £bittone$ £ut^e« eifcviftem 671
Ringes ungeftraft bat bleiben faffen, bas ei'
f)ernad) ,ba er burd) ©Otteö ^Bort ju n>a^
rem <£rFenntni§ grifft unb gottltd)er
gBabrfjeit Fommen ift, billig unb mit©runb
ber (SdWft verworfen unb fcerbammt bat
£)enn er bat nidtf auS£eicltffertigFeit , %m
n>i| , Sftutbwitlen ober jrebel ben ^abjt
unb feinen Üiomifdjen #of angegriffen, fon*
bern aus weltfern (Eifer b?S ©eifJeS unb
©laubens, ja, aus fcodbfler Sftotlj feinet
©ewijfens, burdj ©£>ttes@eifrunb2Bort
baju getrieben unb gezwungen.
17. £)enn feine 2Biberfad)er t'breunb be$
ÜuMuifd)en £>ofeS 3rrtf)um, 3Hif?brdud)e,
£e£ereoen unb Abgöttern) ,ofme ©runbber
(sdtfift, allein mit fdjmdljen, lafternunb
Derbammen aertljeibigen , f)anbl)aben unb
fd)i^en wollten; bamit fte if>m nur Urfad)
gaben, ber (Saclje weiter nad)mbenFen,unb
bk <§d)tift bejfer unb fleißiger ju befefjen
unb erforfd)en, ob er irrefeober unrecht batf
te, mie fte tf>m fd)utb gaben. £)enn tf>m m
ber erjt bei; ber (Badje nid)t wof)l mar, bau
U gerne gefcljwiegen , inne gehalten unb grie*
be gehabt, wo feine 2Biberfacber ibnmdtf
im Verantwortung genotbbrenget Ratten
ig.2föer je langer unbmeltf er bie (Schrift
erforfd)te > jfe mebr £td&te^ unb (ErFenntnif
tfym ©Ott gäbe, baf? er im ©tauben piafjm,
immer ftdrFer unb »ejjer warb, baj? er aud)
jule^t befanb, ba§ feine M)ve in ber b*
gen (Sd&rift gewig, unbeweglich, fcejt gegnuv
bet, unb ber 2Biberfad)er fd>reoen unb
fd)reiben ein lauter 3flutf)WiH unb Sre&el war,
alfo , ba§ er batauß ben tyabft unb bas gan?
je Üvegiment beS 9vomtfd)en £ofeS erFennen
Jernete,waS er für eingrommieben unb©reuel
ber Sßerwttjlung in ber (Eljriflenljeitwdw.
19. £>i§ alleö Fann man aus ben erflen
SSudjiern ©. Sutberi erFennen, wie aus ei>
geinb beS ^abfftljums worben iff . €s foll
ftd) aud) niemanb baran froffen ober ärgern,
Da§ er in biefen erften 35uc&em biel^apifle*
reo, alS,t>on bes ^>abfls unb ber $Bif*8ffe
©ewalt, Don betreffe, öon einer ©eftait
bes Eiligen unb ^oefwurbigen (^acra>
ments, auf papifn'fcbe SCBeife lehret unb
fd)reibet, benn er es bk Seif, als ein ftren*
ger, ernfler, gottesfüttbtiger ^ond),nidtf
beffer gewußt noeb öerftanDen fyat. .
20. 2(fs er aber Ijernadj burejj ®£>tte$
3Öort tft erleudtf worben, ju red)tem 3$er*
ffanb Fommen, unb burd) tdglicbe tlebung
unb <Stfabrung gewaebfen unb ^genommen,
bat er wl anbers gefcj)rieben, alle ^apiffe*
rep barnieber geteget, unb ju boben ge^
|tür^et;e wk benn ein fTeigiger £efer au$ feö
nen ^3üd)ern, wenn er nur aufbt'e Seit unb
Drbnung, wenn fte ausgegangen ftnb^ad;^
tung gibt, ji'nben unb erfahren wirb,
2i. Unb obwol ber -liebe ^eilige ^ann
©Ottes^oft gewünfd)f unb begehrt bat , baf
feine ^5ücber untergeben foHten, unb /eber*
mann jur lebenbigen Cuelle unb Brunnen
ber beiligen (Schrift (barum er allein ge*
trieben unb alles get|an bat,) in lefen be*
wegt unb getrieben würbe : fo muffen wir
bocl) mef>r barauf feljen unb acljten, was ber
€f)rifllic6en £ird)en nu| unb notf) ifr, benn
auf feinen 2Bunfd) unb SBillen.
22. ^)enn baß mi$ id) furwaljr, bat
fixit <&t. tyautt Beit feines gleichen auf £r*
ben nid)t Fommen ifl, ber bie ^eilige (Schrift
mit fotd)em ^'rnft, ©eift unb Q3erflanb er^
fldret unb ausgeleget, unb alle Srrtljumer,
falfcbe Sebren xmb J\e^eret;en, fonberltdj bk
erjle unb le^te,audt) bie drgjTe unb fd&dbKd&*
|ie ^eret), fo je auf €tben Fommen ift,
ba$ $ute Wevlc jur Scligf etr ponnorbeti
nem redtfen frommen ^apiflen ein rechter fmö, bureft ©öttes 9SBort fo gewa(tiglid)
frommer tyvift, aus'eiuem Sreuube ein ;wiDerleget unb umgefroffen bat, als eben bie*
fer
672 28) Hicolat t>on Zimsborff Debication $um erßen *Jcniffym £beil. 673
fec liebere£)octor ^artinuö £utf>eru^, ^eüt>
ger ©eDdc&fnif?.
23. 2lucb nie feiner fommen iff , nocb
Fommen wirb , Der Die 2(rtifel ainferö (jeili*
gen£l)rifTIicben©laubeni?, unb We bepbe
©acramente , fo ©riftos, unfer Fieber ^rr
unb^eKanb, gejlift unb und uibalfenbe*
fbfjfen l)af,fo Deutlich, (jerrlicb unD gewif? burcb
©Otfe$£Bort,unb fonberlicb bat %ben&
mabl, wiber gmincjefn unb feinen 2(n()angge>
walfigltd) gegnmbet unb bewähret fjat, a\$ er.
24» ©erfyalben wag für $?u| unb ^rom»
men bringen wirb^octoris Martini Sutfyeri
93fid)er i\x lefen, min id) bie Eefer felbjt er;
fahren (äffen* @o ßibtö unb ^ci^f^ aucl) Die
Qtyat an ifye felbfr ;wieman fagt,ba$3Berf
lobet feinen Weiftet, ©enn bor ©octor
£utf)erö Seiten bat niemanb gewiigt, aud)
tk befTen unb bejfigfren ^onc&e felbfr nid)t,
\x>k man Der (äünDen foüte log, gen #inv
mc! fommen, unD feiig werDen. ©erofjafc
ben Denn ein j'ebcr einen eignen <3Bccj- gefudfjt
unb erwdljlet, baburcb er ©Ortes ©nabe
bat erlangen wollen, baß er feiig würbe,
©ner ift ein Cföond), ber anber ein 2Balb;
bruber ober€*infiebfer worben; biefer gen
?Kom, /cnersu @t. 3acob Ablag ju bolen
gelaufen; efftd&e haben ^loftet unb ©om*
lird)en, Neffen unb ^igilien gejlift , unb
fold)eö alles ift Darum gegeben, Dag fie ha*
burd) ©OtteS ©nabe, Vergebung ber
©unbe, emiges £eben unb (geliahit haben
erlangen wollen»
2? .Aber !»on ©oefor Martin £ut(jer,fe*
»ger©ebacbtni§, f)ab?n wir, ©Ctt.&b,
nun t>tel anber* gelernet, nemlid) baf? foldjes
aüeö t>er0eblidr) unb unnu$ iff, ja eitel Q3e<
trug unb Eugen, unb ba§ niebf meljr, Denn
ein einiger <2Beg unb mttel ift, Tätern*
peligfeifju erlangen, nemlid; ber ®\a\xt
bean 3efuin£f)riftum, unfern lieben Jtf&ttL
burd; welchen wir aüein, oljn alle SÖerxfe,
aud) üie <30tt geboten Ijat , Ue evoiae (Se*
ligf eiterlangen: wie €f)riflus unfer lieber
•&€rr felbfr fast: 3d>bm bei tPeg, bte
tPabvbeit unö bas Heben.
26. ©üfen £Beg jum ^immel unbewtV
Zeben hat um Der tbeure, wert&e Wann
<$Otte$, ©. Sttart. £ut&er, in feinen @d&«fr
ten gejeiget unb geweifet, bag Diefer 2Beg
allein, unD fonff feiner mel)r, weber oben
im £immel, nocl; Ijienieben aufgeben, uns
gen Fimmel ^um ewigen Zeben bringen unb
ftibren fann; voie bennaud) alle ^eiligen,
fo je geweft, jelsunb finb unb nocb fommen
werben, muffen allein burcb Diefen 3Beg,
einer wk ber anber, feiig werben.
27.3umanbern, baben wir nid)et anberö
gewugt, Die ^effe fei; Der bejle, bod)|leunb
berrlicbfTe ©ctteöDienft gewefen, Damit man
@5£>tt geDienet, gee&ret, gelobt unb gebarv
fet hau 9Run aber ( ®Ott fei; ©anf in
€wigfeit,) l>aben wü? üon ©octor ^arttV
no gelernet , unb lernen taglid) at\$ feinen
(griffen , unb wiffen atwiß unb furwjbr,
Dag bk väbfti)d)e s^ejfe üorÖ^tt berarg^
fte ©reuel unb Abgötterei) ift, üon Wien*
fd)en erbid)f unb erfunDen, Damit man ©Ott
nid)teef)ret noeb dienet, fonbern nur fpottet,
fcbmdbetunblajrertbaburd; er^u gorngerei^
\ct , unb mit feiner (Strafe ni eilen unb fortjtt'
fahren beweget wirb, für welche <£tfenntnig
wir nimmermehr ®£>tt gnugfam Danfen
fonnen-
28. gum Dritten, taben wir nidbt anbete
gewugt, ber tyabft fei; ein csicavwtunü
f(^tattl;alter €brifii, unfern ikben ^)^rrn,
gewefen, ben wir als einen ©ott gefurd)tet,
geebret unb gefeoret haben. ^nn aber,
(30tt fei; ^re, tob unD ©anf, baben wir
gelernet, unD fann nod) ein /eber taglid) to
neu aus biefen (gebriften unb ^üd)crn £>.
9Ä. tiaf; ber ^>abft nid)td anber? ift, benn
ber rechte wal;re Antic&rift, Da\)on Die bem>
9e
674 IV» Sufüviftm über bie Sammlungen unb iltbitionee Hutberi Schriften. 67j
ae@djrifr jeugetunbfaget, unb fonberlidj; in ©efä(jrli$f eit Mö unb ©ut$ fom*
©t.spaulfold&e* Flarlicr; unb beutu'd) t>er*lmen.
fönbtget unb getveiffaset bat, baf? er, wie
bie alten £e|er, bte (gljeunb ©peife, fub
fpeciepietatis, verboten (jat*
29. Unb wir achten unb balten es gewifc
lid& bafür, baf? ber ^eilige ^ann ©Ctteö,
S>. 9& £♦ fcon ©Ott baju fonberltd) erwe*
efet fei;, ba§ er ben2lntid)ri)Tni3Rom offen*
baten unb ju @cf)anben mad)en fönte, ba§
er burdj ®£>m$ QBovt gefmrjtf, unb in
aller frommen Cgäjleh £erjen »erachtet
würbe» Unb für biefe groffe 2Bol>ltf)at ber
Offenbarung beö 2foticbrifr$, fo wir fcon
bemljeiligen, tfyeuren Stern ©Otre^ SX
Sflart. £utfjero empfangen baben, Fonnen
wir abermal ®Ott nimmermehr gnugfam
banfen- 3>nn wir fonft ben Teufel unb
feinen 2fotic&rift unfer gebenlang angebetet
unb geefyret Ratten, unb waren mit il)m in
feurigen ^ful geworfen worben, mt 3o>
fyannes in feiner Offenbarung am 20, Qap.
imo, fagt ,.\n. ^
3c. Unb wenn wtr fonfl fernen y?u|noc&
frommen aus ©. 3Ä. £utljer$, beiger ©e>
bacl)tnif , 33üd&ern hatten, benn biefe brep
oben angezeigten Agtucfe: fo feilten wir bod)
feine Sßudjer lieb unb wertl) galten, unb
aus unfern #anben nimmermehr Fommen
laffen. (Sonberlicr) aber barum, baf? wir
uns ttor bem 2fotid>rift unb feinen 2lbiapl)o>
ritten buten unb bewahren Fonnten, welche
ben ©reuel ber abgottifcben^effefcfcmücfen,
unb unterm @d>ein einer neuen ©ifeiplin
faulen unb fettleibigen woUen,unb uns über*
neben r ba§ wir unter bem (gdjeinunbSfta*
men ®&ttt$ 2Borts benSfotic&rifl ju9\om,
bie 25abolonifd)e #ure, unbbas SJjtc^fo
fte tragt, anbeten, unb feine 9ttaaljeicf)en auf
tmfere £anbe unb (Stirn neljmen (ollen ,
Offenb. 16 , 2. c» 20, 4- auf ba$ wir fau*
fen unb wrfaufen mögen, (basif*/) nid)t
31. 9hm ftnb über bat in ©. Martini,
feiiger ©ebdd)tni§, $3ücf)ern, wie aucl) oben
gemelbt, alle 2frtifel unfern (Sljritflidjen
©laubenS fo beutlicl) unb gewig erkläret,
baj; and) bit Pforten ber Rollen mit allen
i(>ren (Schuppen unb ©liebem bavoi^cv nid) t$
fagen, nod) aufbringen Fonnen; founwiber*
fprecljltcJ) bat er fte mit (&Ottt$ 2Bort ge*
grünbet , bemiiet unb bewdljrr. Unb fon#
berlid) biefe breo QlttiM, ba$ brei; ^}erfo*
nen in einem göttlichen 2Befen ftnb; Jftem,
ba§ 3§fus €W(hi6 wahrer ©O^ unb
Sftenfdj ijl, unb t)k Seljre Don ber3uf!ipca^
tion ; baju mag man auclj rechnen &ie£>ffen&<^
rung bes 5lnttc6rilB ju Üvom»
32. ©iefe 5lrtifel unfern ^eiligen €5rtfT^
liefen ©laubenö fyat fein ^»octor, (Tut bte
©rijlenfjeit nad) ber $(po|Tel3eeit gef?anben,
fo beutlicf) am ber Schrift erflaret, bewit*
fen, bet>e|!igetunbgegrünbet, al^ er, bar>
um auefe feine 5ßuc|er mit aller %Btit ©ut
unb ©elb nicljt ju bejahen ftnb* 'M) will
ber anbern 2lrtifei unferö ^eiligen C^riflli^
d)en ©laubens fd)weigen, t)ie er fo (jeü unb
hmüid) barget^an unb erflaret fyat, bagwtr
baburcö auö ber greulichen unb fd)recf liefen
5injlerni§ ber Q5abolonijcben ©efdngnrf ,
beö9vomifd)en@tu^,erl6fet, unb in t>a$
£id)t ber fimfttit , ber ewigen göttlichen
^aljr&eit f ömmen ftnb. SDafur abermal
wir ®Dtt nimmermebr gnugfam banfen f 6n*
nen $a$ er biefen Sftann, feinen au^erwablten
Ovüfljeug, ^)octorem^artinum, au$ fon*
berliner ©nabe erweeft unb £)eutfcl)er Sfta*
tion gegeben bat.
33. £)arum will £d& biefe Q$ücfjer S).3Ä.
Eutberö , beö beih'gen 'DJJannöunb treuen ®ie^
ner^3€fu^f)rifli, nid)t ^n iureconfultis
Unb Tabulis forenfibus, aUC& nicbt Demo-
fthenibus unb Ciceronibus , i>ielweniger aber
Dm
eys 28 ) tXicolai von Zmeboiff 5ufc^rtft $um evfien' ^femfcfcen Zbeil 677
Den ©tewgtKfern, fö ex Aftns wabrfagen,
n?ie e$ Den beuten geben foü, fonbern Den
frommen unb einfältigen Triften, mit ©mfl,
S5ebacl)t unb $let| ju lefen, befohlen baben.
34. £>enn in btefen Ö5itdjern SX SDtart,
8. fwbet man bte &bre Der sanken €briffttV
eben üveltgion , alle WttiM unb aotbige @tt%
cfe unferö (jeiligen ©jrifllic&en ©laubenS,
welche m feinem ©octor, in feinen £onci*
Ken, nod) in ber ganzen Cfjriffenbeit bepfam*
men gefunben werben: im SDrecfet aber unb
£)rec£etalen bes Üvomifcben 2(ntid>rift$,wie
es£)» £utber, mein lieber #err unb 3$ater,
ettM benennet 6af , nur baß SOBiberfpiel,
md)t ein £brt|Hid(j SSBott un&erfalfcbtjufe*
Ijen nod) ju ftnben ifi. Unb wenn man ö(eicT>
alle S&rifilicOe gefyrer in ber ganzen S&elt,
fojegemefen, jufammen fd&meljte in einen
Raufen, fo mürben alle 2fttifel unb biegan*
je £ebre be$ £(jriftlid)en ©laubens barinnen
nidjt gefunben.
3?- §)erbalben iff audj fint ber 2fpoftel
Seit S). 9)1 £ut&er$ gleichen fcon ©eift unb
©lauben , $Bä$fyit unb Q3er|tanb ber
SBa&rljett, md>t gewefen, au* nid)t f om*
menwirb; weldjeö mit ber 3^, wenn mir
20fen, fonocl) leben, baljinft'nb, bie^Belt,
wo fte anbers langer flehen füll, wol beftn*
ben unb erfahren wirb.
'3& 2fuf ba§ nun fotc&cr tljewr, grojfer
unb unaugfpred)fid)er @d>ai^ ber 55üc&er
©. £ut&. ber €ljrijftid)en £ird)en nid)t enfr
wanbt, nocl) untergebrueft ober verloren,
fonbern be*^ einanber bleiben unb erhalten
werbe, aud> nidjt burdb frember 93uc&er
Sufafc mit menfd)lid)er gBefe&eit befubelt,
geanbert unb »erfalfcbt werbe : ©0 ftnb
btefe 35ud)er £).£. gan$ rein unb un&erfaifdjt,
Darinnen niebts aufraffen, auftriebt* bat
iu getbän ober barein gemifd)ttf*, fonbern
wie fte ber Hebe $tann ®£>tte$ getrieben,
gelefen, ober geprebtget (jat, »on SÖovt $u
fciir&ert 8d?ufceiU4, C&etl.
<2öort , um unfer Sftacbfomraen willen, $u-
bruefen befohlen worben*
37* 2Cuf baß fte nidjt allein ben ©eiff ,
2Öei*beit unb Qkrffanbbes ^eiligen 3ftann$
£utbert, fonbern auc&, weil er barinnen ge*
wad)fen unb ^genommen bat, barauöfpiW
reu, feljenunberfennenrnSgen, unbibnöon
anbern ©eiftern (welcfje perfuafibilibus hu-
manae fapientiae verbis, ben ^enfc^en JU
Gefallen €f>rif!um gele^ret unb geprebiget
baben,)unterfd)eiben fonnen, SDenn ba$
9SBortüon €f)riflo ifi ein 2£orf be$£reme*
unb ^ergerniß, baran p* floffen unb ar^
gern alle £ocbgelal)rten, 'SBeltf lugen un^i
Reifen, bie allezeit ^riflum unb fein@iö*
angelium beffer ijabm lehren unb prebigen
wollen, benn^utbec, bie S(pofTel, ia&fyw
fluö felbft, welken fie |ur fec&ule führen,
unb eine beffere Ä>ifciplin anrieten woüefT,
benn er, nn\i muß fid? fllfo ö« tX>ei8^et't
von ibven eigenen IMnbexn vecfetferttgeti
laffen , ütc. 7 , %*
38. ©erljalben nennet fteaudb ©t^^aul
W^3/*8. Seinot bee Creujee £&vifii,
imb Animalia ventris, benn fie lehren unö
prebigen ben Sftenfdjen ju ©efaRen, t>atnm
fie Wiener unb ^ned)te (Ebriffi m'dbt fepn
fonnen, wie bod) fte ftd) beg auc& rubmen;
fonbern es fmb 5öauc()fnecbfe, fo mit bem
^öangelio t)en Rieben biefer ^SBelt fud)en/
welcbe^ boeb unmoglid) ifT, wieC^rifiuöun*
fer lieber #£rr felbftfagt, ^11^10,34. % :
3<i? bin nid)t kommen Stiebe $u fenben,
fbnbevn öae Sc^vvevöt (nemlic&, baf
bie (Zfyviften leiben follen), üDenn i<i bm
kommen, 6en Wenfcfyen $u erwgerr ww
öerfemen Vatev, bie ^od^tfi: wibev ifa
te rTJuttec, unb bie Schnur wibev ibve
&d> voiegev ic.
39. 3n@ttmma, wenn unb wo man ba$
۟angelium prebiget, ba folget gewig alle*
leit llnfriebe, ©enn bie 3£elt fann nießt
^t Uiben,
$!
678 IV, 5u(cf>rtften über tue Sammlungen unö <£&irtoneö Hutbert Schriften. 679
leiben , ba§ man burdjs (Evangelium t^re
faoff erwarte unb erbid)te©otteSbienffeunb
^rabition frrafc unb tterbamme,£)enn fte Ijäft
allezeit mefyr unb bofyer über bes ^|3ab^ , benn
über €#rijft <2Bort unb ©ebot. £)arum
fte nod) ^eutiseö 3:age$ nidjt aufboret wü
fcer ©Ott unö fein 3£ort, unb bejfelben
^rebiger m toben unb tauten, btebaf?£(>ri>
fhiS , unfer lieber $&v , burd) feine (jerrlicfte
feiige gufunff be$ @ptelö ein (Enbe macfce.
S)a$ gefd)et)e /a balb unb eilenb, auf ba§
Wir armen, elenben Triften Don ber argen,
bofen 9CBeIt unb i&remprjlen enblid) erret*
M unt* erlofet werben, 2(men. 2(m i& $e*
bruarit, Stonoijjf,
29)3^^ Sforifabrt Qtbicatu
<m i>e$ erftcn SißleM- Xftetfö, an
©raf (Earm $u 2ttann3felb.
$Jnno 1^4.
S>em 2Bof)Iaebornen unb (Eblen ^errn,
#errn (Latein, ©rafen unb $mn ju
^annjfelb,
meinem emaöigen *oerrn.
<£$So!jlgeboMer unb @bler ©raf, gnabtV
*^ ger£err! 3m anbern 33uc& W&fii
am er/len Kapitel ö. 8- Wet gefdjrieben,
baß naef? jfofepbs unö feiner 25tubev
Coö ein neuer 2^6nig in tgQypten auf*
kommen fey, öer öa nichts t>on 3ofepb
gewußt fcabe: baö tff , in %;pten fyd
ein großer König regieret, welcher ben ©Ott
3frael (üon Dem 3ofepb geprebigetj M)t
fennet, fonbern ©OtteS 2Bort wadjtct,
in QfBinb gefdjlagen unb wifolgef fjabe ,
2. lieber biefem plo|licJ)enltntergang ber
Üveligion mag man ft'd) billig üerwunbern
unb bafür erfd)recf en. S)enn im Königreich
%;pten ©Ottes <2Bort unb £rfenntni§,
burd) bk heften £eute bamate auf (Erben,
a^burc^bie ^atriardxn, gepflanzt unb
ausgebreitet war. Zlbrabam unb £orb
joaen mr Qtit ber ^rfteuruna in kappten,
unb lebeten bafelbft im^rilio, unbfyabenw
bem red)ten wahren ©Ott , unter benagt;*
ptern geprebiget, iSföof. 12, 4*10* 3tem,
3acob wirb fcom junger au$ bem £anbe
Kanaan getrieben , ha$ er aud> mit feinen
(Sonnen in big Königreich jeudjr, unb^er*
berge im £anbe ©ofen bekommet , feinen
©lauben unbDveligion albanid)t&erfcl)wei*
get , fonbern anbere baöon lebret unb unter*
riebet , 1 Sftof; 46 , ^ 6. 7* <^o i|t ^ofepb,
be^ Patriarchen Jacobs @o^n, Dvegent
in %)pten, iSftof 41,40. /a ber oberfte
Q3ifc§of unb ^rebiger. X>tef^ üier ^3atn>
ard)en, afö &bral)am, £o^, 3acob unb
Sofepl) , finb biefeS ^errlid;en ^onigreid)^
$)octoreö, ^>farrf)erren , 95ifd)6jfe unb
(geelforger, fte leuchten in biefem £anbe al^
^elle brennenbe ^erjen, £id)terunb5acfeln,
babei; t)k ^gppter <&£>tt fe^en unb evfen*
mn, and) ben 2Beg jum ewigen geben tref*
fen unb pnben mögen, unb alfo unferm
^)@rrn ®£>tt au^ i^nen eine ®itd)e erbau*
et unb gefammlet würbe. SDiefe (jolje treffe
licfte ^rebiger, fo bamaläLux Mundi ge^
mferi, werben gar fdjone, wo^lgeorbnete
3\ird)en angerichtet (jaben. @o ^at ©Ott
aud) ben Ägyptern löbliche unb gottfelige
Regenten unb ^onige gegeben, bitta ©Ot^
teSSCßort geboret, geliebef, geforbert, ge*
eljret, gefdnVtunbge^anb^abet, auc^ber
^irc^en Verberge gegeben: fte ftnbbieredv
unb alfo bte wa&re Oveligion unb re$tfd)af^
fener ©otteebtenfl, burd) 3ofep^ angerid)tet, I ten NutrTcii Ecciefis ," (gaügammeV unb
in biefem ^errlic&en Königreiche wieber 3er^|^d)tt^erren ber Kirdxn, fo tue ^Patriae*
faHen unb untergangen fet>, J c^en nnb anbere arme bfirftige un^ ' geplag*
6$o 29) 3ot>ann Zfutifabrt iDeöication über den erfien ££islebtfd?en SEfceil. 68t
te unb verjagte ^T^rtflen ernähret unberljal*
ten, gebaufet unb geiget Ijaben. ©et*
gleichen fo ftnb Die Untertbancn c^otte^furc^ticj
unb fromm, unb btenen bem ©Dtt Sfraet
3ft alfo baß Königreich für ein red)t irbifd)
^arabtHunb unferSib^rrn ©Of tes£u|fgar*
fenju adjten unb ju galten.
3. Aber mte lange wd!jrets? Als bieleu*
te nod) am £eben ftnb, bei) welcher gett bie
SReligion in @d)wang fommen, ba Ijat es
ntebt 9M) mit biefem Königreiche, ©a
aber bie Patriarchen abflerben , bie treuen
*j>rebiger baS »öaupt legen, unb bie£f)rifb
fielen löblichen Könige nid)t mefyr leben, unb
alfo bie bellen £i$ter imgeijllicijen unb weit*
liefen Regiment ausgelofcfren ftnb, ba fallet
bie £ef)re beS göttlichen <2Borts unb ber
redjte ©otteSbienjtbabin , unb folget wieber
brauf in biefem Königreich Abgötterei;, fal*
fc&er ©ottesbienfr, gauberep, Tyrannei)
unb Verfolgung wiber bie Kinber »on 3fc
rael , aud) anbere (^ünbe unb £after meljr.
(Solche Sinfternif? unb ©unfel mu§ folgen,
wenn ber @onnenfd;ein unb ©lanjbes gouv
liefen 3Borts »erblichen unb »ergangen ijl,
unb mm} €gppten, ber fd)one"£uif garten
©Ottes, nunmals bes Teufels ©auftair
feon.
4< ©tefe £ij!oria i(! uns jum &empel
ttor bie Augen gesellet, baf? mir barausler*
nen unb wiffen foüen, wie es bem göttlichen
SBort unb Üveicb €brijti in ber SBelt gelje,
nemlid), baf es für unb für an einem Ort
nid>t bleibet , ober auf ein Königreich, gütv
ftent&um, @tabt ober Sanb gewibmet ift,
bag es muffe ewiglicft bafelbjt fepn unb blei*
ben» (Sonbern wenn man beS gottlid&en
SBortS fatt unb überbrügig wirb, unb un*
biger abwerben : ba nimmt ©Ott Denn ba$
2£ort lieber weg, lagt es wanbern unb
gibts einem anbern Ort, ba es juüor nid;t
gewefen ifl. £)enn ba 3ofepl) geftorbeuwac
unb feine trüber, unbaüefbie ju feiner Seit
gelebt Ratten, bafam ein neuer Konig auf
in €gi;pteu/ ber wugte nichts üon Sofepfy;
ba folget ber ®izd)m unb Dveligion Untere
gang in @gi;pten.
s. (Bolzes wirb im anbern Capitel bes
SSuc&s ber Üvidjter c. 2,8. fqq* aud) ge*
fd)rieben: iDaß, als 3ofua, öer So!?n
Hun, gefiorbenwar, öer 2\ned;t öes
<&£rrn, als er bunöert unb jeben jfabc
alt vom, ba aud? alle, bie$u bev 5ett ge*
lebtbatten, $u tl?ren IPatern t?er|amm^
lettDoröen, tarn nad) t'bnen ein anbev
(Befd)k<i)t auf, bae öen *ä^crn nic^t
Immt, noc^ 6te Weife, öte er an 3j>
rael get^an l>atte* 5Da tbaten 6ie 2^tn^
btx Jfrael übel vor t>em *o£fcrn, unö öte^
neten Saalim,unöt?erltef]en öen&CErrn,
ibrer t>ater <5d>tt, Öerjle aus Ägypten*
lan6 gefubret batte, unö fblgeten an*
bevn Ottern nac^. ©iefeSgefdjieljt un*
ter bem Qßolf J3frae!/e ba i^re gottfeligett
£ebrer, ©ternunb ^aupter, als ber Kern,
hinweg finb, <ils bie lebigen Sd>alen uni)
^ülfen übrig bleiben, bie fallen benn liebet*
lid) ab üon ber wahren Oveligion.
6. Alfo i|!s auc(> $ur $eit ber Ätc^rer in
3frael gegangen, ba§ fafl aßet)ierug 3af>r
53eranberung unb Untergang ber Üveligion
gel'efen wirb, ©enn wenn ®Ott jur felbu»
gen geit gleid) oft ^^rifllicfce Regenten unb
fromme $rebiger gegeben, als ben ©tbeon
unb anbere, bei; welcher £eben ©O^^es
3Öortim ^olf gegrünet Joe, unbbieKir^
banfbar bagegen i|t, ba§ man n>ilb unb voA c^e ©£)ttes gewacf>fen unb jugenommen , fo
&e lebet, »erfolget auc& bas OBort unb£)ie
ner, bie Obrigfeit unb Untertanen gottlos
werben, «nb bie mnen^ec^tfcftajfenen^re^
^atsbo* balb wieber abgenommen unbijt
gefallen ; wie benn aud) bie ^eilige ©d&rift
folc&es flaget, i@am. z, r.Oaf sutr. 3ett £>e^
5;c
682 IV. Sufcbrift über bic Öammlungcn unb ß?btti<me$ £mt>eri Scferiftem 683
KpntS mvfo t>cTtf>df er was bem #£mi
übel gefiel, er erwürgete alle feine trüber,
unb flutete Den wabren ©ottesbientf ju bom-
ben, meldten fein QSater Sofapljatmitgrof*
fer Waibt unb Unf offen aeffift ^atte/ 2 Cljron*
am 2h Kapitel
u. 3tem, nadj 2(bf?erben bes Königes
fcec^ia, afö ber ©ottesbienfr fein warge*
orbnet, ber bei) feinet Katers Zifytö Dlegie*
rung jerftoretwar, aber £iecf>iag ber Konig,
unb £faia$ ber ^ropljetj'fyn gewalt iglid) tt)ie#
ber aufrichteten '; barum ©£>§"£ bemfelbigeu
€t)rijTO)en unb loblid)en Kuntge großen
(Bieg un£> ©lucf wiber ben Konig ui Sljft*
rien, (^ennadxrib, fcerf iefye , 2 §ljron. 31. unb
32. $Mb fallet fepn^o&n, ber König ^a*
na(fe,öon be£ QSatern Religion unb@laubm"
wieber ab, erwürget @faiam unb tik anbern
^ropfyeten, triebe Abgötterei) unbSauberei),
unb ging bei) feinem 9vegimentbieKird)e unb
Dleligionuiboben, 2@ljr0n.33. AlfojiflSDen
Kird)en gegangen ;fo bie ^ropljefen gepflan*
jet Ijaben, ba§ pe fmb bertvufree worben,
unb bi'c Seljre göttliches SCßorts barinnen un>
tergangen»
12. gur Seit bes £§rrn £ljriftf,3o(jatt>
£obenprie|?ers <&i bc& <^ittvn Wovt
feltfam , unb wenig Weiffagung m 3P
vael geivefen fey,
% Unb obgleich unfer ©Ott, auSfonber*
lieber ©nab unb ^armberjigfeit,e auwei*
Jen ber 3Belt Ut ^rebigt feinet göttlichen
SOßorfS wieber gegeben fyat, unb bajTelbige
eine S^dcmg leuchten unb fc&einen lafim ; vok
er benn juf Seit ber Könige in 3uba unb
Sfrael bk lieben ^ropfyeten bar;u erweeft
fyat, als Qaiam, 3eremiam,£)anieL %v
liamunb^Oelifdum, unb anbere ^ropljeten
roeljr, bie bem 3übifd)en £anbe unbbenad>
barten Königreichen, au$ ben:Kat)fertl)tV
mernunb^onarcf)ien©ötteö 2Bort gepre*
biget unb ausgebreitet baben : fo ift bod)fof'
ü)t tyttbiQt balb wieber gefallen*
8. 2(lfo liefet man, ba$ jur && bes K6%
ntgeß 3*faM$ ©efe|bud) im QJoIf @£t>
teö gar fep verloren gewefen, wieim anbern
Ösud) ber Cfyronifen am34.Capitel0.14jy.
getrieben fleljet; aber t>on #il£ia bem
*)>riefler wieber gefunben , unb bem Konige
Sofia uigefMlet warb, welcher bttmbkfyzi*
lige @cl)rift wieber an ben §:ag btafytt*
9* 3tem: Sur 3$ besgottlofen Königen
Zcbabe warb im TRtid) 3frael ba$ (3Bort
©£tte0 alfo fettjam, ba§ber groflfe tf)eut'e
^ropljet ©raö nic&t anber^e mepnete, benn
baf? er alleine überblieben wäre, öon tmm,
bie i^re Knie t>or bem %$aal nießt gebeuget
Ratten, 1 Kon. 19,10. 14. unb ging eine fok
it)t greuliche Verfolgung wiber W ^rebi^
ger, t>a$%bbia$M$ Königen 5lc&ab^Kdm#
merer^unbert ^ropljeten in eine ^olenüer^
flecfet, fie mit 'äßajfer unb Sßrob fpeifete,
iK6n.i8,4«
10. @olcfjer Untergang ber Religion f)at
(idj oft im ÜveicbSuba ^getragen, fonbetv
lieb aud) nad) bem $ob be^ l)o$berü^mten
Königen Kofap^at, ?Jfäfein ©o^n 3oram
niö be^ Käufers, unb ber lieben Slpoflef,
bliebe bie£eljre beö <5Dangeliiuber 4o.3a^r
nid)t im 3übifd)en £anfee, fonbern fiel vok*
ber hinweg. ^)ie Kird)en unter ben ^eiy
ben, gepftanjet burd) ©t.^aulum, verloren
auc$ balb wieber ba$£t>angefium,unbwur>
ben burc^falfd)e5lpo|lel tmbKe|ert>eifu()ref*
13. ©iefe oberjeblte Krempel bienen unö
jur £e^re , 93ermal)nung unb ^ßarnung,
baß wir uns barinnen fpiegeln unb betraf
ten, wk t$ einmal bem £)eutfc()en £anbe
auc&ge^en werbe, fo nun etlid)e unb 40.
3a^r ®Otttß SCBort überpü§ig unb reic^
lieb gehabt, ©enn fe^r ju furchten unb ju
beforgen ifl, e^ wirb baffelbigein furjergeit
wieber verlieren, unb \)it fronen ^errlicben
Kü>
684 29) jfobann Tiuvifabvi £>ebtcation ober bm erflen (giekbifdtm Zfytil 68?
£irdjen £5eutfdjen £anbe^ griffen werben ,
biemeil foldjeä Dem fenigreid) Sgopten, ate
t>er ^afriar$en£ird)en, begegnet.
T4. 3fem, bem £>oie jffrael, jurgeit
ber 5Kt(^tcr ; bergleicljen ba bk lieben $ro*
pfyeten geprebiget f)aben,ttnb bem 3itbifd)en
Q3oI^, ba Der #@rr (EfcrifhiS unb bie^fpo*
fiel gelebt fyaben; unb 1(1 bod) fcon benfei*
biegen Oertern ©OtteS <2Bort weggenonv
men, unbbie £ird}en ju grunbe gongen:
n?a^ (bitte benn bem £)eutfcj)en £anbe nid)t
wieberfaljren? £>enn ber Teufel ben £an*
ben unb Orten fetnb if!, ba bk £f)rif!licf)e
ßircfje ifjre Verberge fcat unb ©O^es
<3CßDi:t geprebiget wirb , barum, bafj bei' #<*rr
£f)rif!us,atetw tfarfe ©ewapnete, bafelbf!
ben Teufel au$ feinem Üveiclje,3kf!ung ober
^allaf! treibet, unb feinen Svaub unb #ar>
ntfd) amfyikt £>a t>erfud)et ber Teufel
fynwieber fein 4?<tf, bietet unb trachtet ^ag
unb Sftac&t barauf, wie er bk abgebrunge*
ne S3ef!un^ wieber erobern unb einnehmen
möge, tierfdfjcfjet bk £eljre, macljet auöben
gu&orern epicurifdje tote , unb aus ben
^rebigern Tbaufyt neckte, &eud?(er unb
fhimme £un&e, (£faia 56, 10. bk Obrig*
feit unb bie grojfen Jpannfen bt%tt er ju ber
Verfolgung: ba muß benn ein fofc&er Ort,
ber ju&or ein 33et(jau$ , Ȥei(igtl)um unb
Tempel ©OtteS war, fternad)be$ Teufels
3ftorbergrube unb 33orburg ber Rollen
werben; wie benn bas Üveicj) fgppten im
Seit SDtofte eine redjte Sttorbgrube if!,
1^ 33etfjel war Dorsten eine Ijeilige
&tabt unb Ort, ba ©Ottes SBoljnungen
unb bie rechten ©otre$bienj!e gewefen fmb;
benn ber Sllwater (Sem fyat bafelbf! gepre*
biget, ©Ott erfdjiene aud) alba bem ^
triardjen Slbraljam, r^k benn *u feiner geit
berfelbige Ort Sttoria l)ie§. £)arnacf> (>at
©Oft mit beoben Patriarchen, 3faac unb
Sacob, an biefem Ort auti) gerebet ; no$ W'
fen bie £ei)ben unb ber teufet benfdbigcn
Ort innen. £>arnad), jur geit 3DaüiDS
(Kttteaus Q$eff>el Slraffha, berSebufiter,
ein Sßorwrtf ober (Scheune gemacht, alba
er fein 3\orn.auSbrafd), 2(Sam. 24,ig.fqq*
bi$ba$ ^a^ib biefelbige (Statte faufte, unb
(Salomo (jernad&er ben Tempel baljin bauete,
i£6n.6,r.fqq.
16. 3erufalem war aud) eine Eilige (Stabr,
barinnen alle ^rop^eten, aucl> ber (Soljn
©Otte^ felber unb alle $(poj!el geprebiget unb
grofle ^Btinber^eicften get^an Ijaben ; noc&
wirb fk aud) beS Teufel« 0?e|l, SReicl) unb
Sftorbgrube , barinnen bk falfd)en ^3ro/
p^eten, bk ^fjarifder/ §flaer unb ©abbu^
eder, unb unjdfylig anbere me^r Motten unb
(Secten , wof)neten unb ^errfc^eten.
17* 2Bie eine fd)one ^ireße if! in 9Rom
gewefen,af g ©t.^auluö bafelbf! prebigte, vok
t)iel taufenb griffen fyat fte $tl)abt, wk \>k\
treff!id)er£e^rer, Q3efenner unb tftaxtyw
bat (i'egegeben? Qibn bat nid)t ber Teufel
benfelbigen Ort eingenommen, unb if! ber
^>ab|! mit feinen ^enfc^enfa|ungen unb
^;eufeMe&ren alba nidjteingenifteltunbein^
gewurzelt, ba er noc& bk Seute mit feinen
Neffen, Vigilien, Sfblag^allfa&rt,^
ruffung ber Seifigen, unb anberm ®auhU
fpiel unb 5Rarrenwerf, &on €&rif!o ab^ucDt,
bknbü unb öerfüljret? benn )'e ^eiliger ein
Ort if!, je naljer ba Teufel bafelbf!if!,unt)
l'e me^r er alba &u tf)itn bat, benn bev ©a^
tan will unter öen^möern (Bfötteeftyn,
^iobi^.cap.ß,^ \x>k ber ^dufebred un*
ter bem Pfeffer*
18* 2Öenn ber Teufel an einem Seifigen
Ort aufgetrieben if!, ober t>on einem ^en#
fd)en auöfa^ren muf?,fprid)tber %£n S^tM
f!uö £uc. n, 24. 2f . 26. fo öurcbwanöert ev
büvtc unb wuf!e Bratte, fuct?et ^ube
unöpnöet t^r mcf?t; t)enn fpric^t er:
Jfcb roiö wtetw m Oaö ^aua fcfcren,
5:t 3 ^a^
6%c IV. 5ufcf)riften über bie ©aminlungen unb £bitionesllutbert Schriften. 687
baraus \<b gegangen bin. kommet ber*
falben wieber $u ber alten Verberge. Xlnb
wenn er bae $>aw finbetgefdjmuclet unb
mit öefemen geEebret, fo gebet er bin
unb fyolet (jeben CBetfler, fcie arger pnb,
benn er ijt, kommet unb wobnet in bem
<£>au6, unb wirb bae leckte mit bem <Dv*
te imb mit bem t)7enfc|)en arger, benn
\9. $at ber Teufel biefes anbern £6*
nigreidjen, £anbenunb (^tdbfen aJfo mit*
gefpielet, bog er (te be^ göttlichen ^äBortö
beraubet unb ©£>ft abgetrieft, fte 31t fei*
nem ©gent&um, QMr5 unbDveid)egemad)t;
was follteer bemS)eutfd)en£anbe bennnid)t
tl>un? @s ift jwar be» uns ©euffdjjen bas
teuPtfd&e anttcf>rtfrtfd>e Üvet'd) bes ^abfl*
tfyums angegriffen worben, gefturmet unb
jerftoret, unb bat ber Teufel mit feinem
Slblaf^ram ber Neffen ^igilien^egang*
nijfen, Wallfahrten, ^ondxreoen unb
33rüberfd)aften, ausfahren muffen« Unb ift
JbaS £)eutfd)lanb ein JjeiligeS £anb , bes
#€wi grifft ^allaft, feine liebe £irdje
unb Ovetd), barinnen man ©Ott m wafyr*
Saftiger ^betligf eit unb ©ered)tigfeit bienet,
ja es ift ©£>ttes ^arabies unb Sutfgar*
ten, batk 3ugenb, wie bie fd)6nen pfropf*
reifer unb Q3dumlein,in©£)tteS @ifenntni§
unb gurcl)t aufwad&ft, ba man ben eblen
©d&afc beS feligmad)enben Worts ©CtteS,
rein, lauter unb unoerfdlfcfret bat tiefes
tfyut bem Teufel mfy, baj? er ausgetrieben
ift, fein ^aüaft ift ifmie eingenommen, unb
er Ijat muffen meinen: berbalben fo flehet er
uns nacl) biefem <5cl)a& beS göttlichen Worts
§:agunb3?adjt, wollte fein altes #aus,:
Skflung unb ^allaft, gerne wieber einrieb
menunb befugen, unb ©OtteS £u)tgarten
verwuften, unb iljme baraus eine SCftorb*
gruben wieber Juristen. Sinbet er nun bas
#aus mit 23efemen gefeljret unb gef#mü>
efet, bas ijt, bafjwir freier ft'nb, fdjfafen
unb fd)nard)en/ liegen in Sßeracl>fung gott*
lid)es Worts, in Unglauben unb ©otteS*
lafterung, laffen uns oon allerlei) Wt'nSe
unb £el)re f)in unb f>er tt)el)en, (Jrptj.^i^fqq.
Hegen baju in einem gcftlofen,ftmblid)en unb
ärgerlichen £eben, als in Ungeborfam gegen
£>berl)erren unb Ötern, in^orb, Unuicbt,
%bruclj, ^runfenfyeit, £5iebfM)l, Wu*
efter, in £ügen unb betrugen: fo (jat ber
Teufel gewonnen (Spiet , unb ift ibm^btir
unb genfler aufgefperret, ba§ er mit einer
ärgern Övotte unb ©efellfcbaft ber Teufel
wieber bei; uns eüm'elje. Sbennjfts^gppten,
35etf)el, 3erufalem, SKom unb anbern meljr
&ird)enalfo ergangen, warum folleS bem
©eutfc^lanbe aucl) nic&t wiebcrfaljren foiv
nen,
20. Warum belanget ©Ott abtt,ba§
ber Teufel foletye g^rfTorung unb Ö3erwü*
ffung ber ^irc&en, auc^ Abfall ber tote
bom göttlichen Wort unb Untergang ber
wahren (E&rifWdjen Dveligion unb ©ottes^
bienf!, bergleicfyen anbere groffe 5lergerni§
unb @cl)aben me^r anrid)tet ?
zu £)as machet erfllicf) unfere leibige @i>
c^er^eit , Unbanfbarfeit unb ^erac^tung
bes gottlidjen Worts, wenn \)okbc$ Qfot\i'
d)en Worts fatt unb mube ftnb, unbbeffel^
bigen nid)t me^r afytm, (toieman im
@prud)wort fage( : wenn t)k ^aus bes
ijnebls fatt ift, foifls bitter,) bawill man
benn©CtteS ^et^eifTung unb Trauung
nid)t mef>r f)6ren, bk Welt will aud> 00m
©eijle (30tte$ fiel) nic&t me^r (trafen laffen,
fonbern es werben bk Seute gar epicurifcl) ,
leben rok bk unvernünftigen ^5iere, wer^
ben gar in Spöttern, wie(St.^etntS 2 £pifi
3- 0.3* propbe^eüet. ©iefe Unbanf barfeit
mu§ alfo geflraft werben, baj? wir ®&m
Wort unter ben £anben verlieren, unb ben
Untergang unb gerjtorung ber ^irc&e erle^
bm
688 29) 3>kö»w 2lurtfabrt iDebication über bm erjlen ££telebtfcken£beil. 689
ben muffen, unb erfahren, wie ber Teufel
mit feinen Diottengeiflern in ber £ird)e ru*
moret, unb Die Artifel (Eljrifflic&eS ©lau^
ben0 fdjdnbef, unb alle über einen Raufen
wirft. £)enn naef) bem Jetten unb wahren
©onnenfcljein mu§ uns wieber frieren, ©ok
$e$ brauet ®Ott 1 (Samueln 2 , 30. ba er
faget: üDte mid? el>ren, bte xviü td? w?te^
ber efcren, aber bte mid? ©erachten, öie
foüen $u Befanden werden. Unb im ^ro*
p^eten #ofea c.4,6.wirbgefaget: £>tewetl
du meine £el?re t?erwtrf(t, fo wtü td?
bidj au<b verwerfen* Unb im ^falter
(teljet: & wollte öes Segens ntcfyt, fo
wirb er ben,Slud? befommen , ^f. 109 , 17.
22. Unb jum anbern, fo if^ fötö&esi audb
eine ©träfe, weldje ber falfd)en £ej)re unb
(Eorrupfelen falben, über bie 3Belt gefd)ic£t
wirb; benn wo ®Ott eine3\irdje bauet ,ba
fe^et ber Teufel balb eine Capelle barneben.
2Bennber ©demann in ber Parabel bes
€*>angelii guten ©aamen au^aefdet ljät,fo
Jommetberjeinb, ba bk 3ttenfc(jen fcl)la>-
fen , unb fdet auf benfelbigen 2(cf er aud) Un-
fraut, weld)es benn aufgebet, unb i>a$m*
te ©etrdobe unterbrücf t unb er jWt. £)enn
it>o ®&tte$ <2Bort geprebiget mb, ba fin*
btt ftd) balb baneben falfcfte £eljre; mie wir
juunfer Seit gefe&en, baj? neben £>octorte
Martini gutljers £el>re ba$ ^abfttfyum feine
Abgötterei) gewaltiglicl) getrieben f>at. Äu$
wie ifi ent(!anben jti unfern Seiten einunjcuV
liger Raufen £e£er unb ©d) warmer, aß
bie f)immlifd)en ^rop&efen, ^ilbfifemer,
9Jtonjet* aufrül>rifd)e Ovotte, bie ©acra*
mentirer, SBiebertdufer, 2mtinomer,3n>
terimitfen, Abiap&oritfen, ^ajorijlen, £>{»
anbri|ten, bie ©$wenffelber unb ©oner>
giften, unb anbere me&r* £)iefeglattergei<
per mit ioren Süaen unb 3mi)um aefaüen
unb gelieben ber 3£elt mehr, &enn@ö(te$
2Bort « 9Jtan planet a§k flugs m, \ia muf
benn bie Siebe unb £uft m 3>rrrt)um alfo ae*
(träfet werben, £)enn 2 ^(jeff. 2 ; 10. n. 12.
faget ©t. ^aufuS : £>afur, baf> (te öie £te*
be oer XXJabrbett niebt baben angenom*
men, &aß fte feiig würben, fcarum voivb
tbnen (5(Dtt Eraftige ^rrtbumer fenben,
6aß (te glauben 6ec üugen, auf öaß ge*
richtet werben alle, Sic ber tOabrbett
nid)t glauben, fonbern baben &u.ß an
ber tlngerecbtigteit; Unb Üvom. 1,21:
iDtewetl (te (5(Dttee ntefet geachtet ^aben,
(b ^at <?5(Dtt (|e auc^> ba^tn gegeben, in
einen üerEefcrten 6mn.
23» gum britten, fo M'bienetfold)e©tra^
fe audj) bie Collupon, mit bm ©ectarii^,
n>enn man fiel) gefettet unb fanget an 3vot>
tengeijler, al^ benn ;'e^t in ber ^ircf)en ber
2(ugfpurgifcljen €enfe§ion allenthalben bU
eber^e^ten (Eorruptelen einreijfen, autf) bit
©ttfter / Anfänger unb ^eifjer berfelben
nocl) geliebet, geef>ret unu gefcl)ü|et werben*
£>a bocl) bk meltlid)e DbrigfeitbiefenOvot*
tengeiüern freuten , unb bk Q3erfdlfd)ung#
beö güttlid)en ^ortö n»'d)t bulben füllte/
fonbern öielme^r auf bk Ausbreitung ber
reinen göttlichen Se^re unb ^a^r^eit fe^en«
£)arum gebot aueb ^K ofeS ben Övic^tern,
?3ftof. 6, 7. 8. baß fte öas Sud) bes<Be^
(e^ee (5<Dttes (lete tn tbren ^dnbert tra*
gen foüten. ©arnad) fo ueften anbere
^rebiger aueft bie pfeifen ein, fc^weigen |Jif^
fyu folgen ^erfalfd&ungen ber Ovottengeu» 1
(ler, wollen bm ^Biberfprecljern ba$ ^Kaul
nidbt mjlopffen, nocl) breiten, ober bk&w
te für bm ^eufetele&ren warnen, fte (trafen
unb üerbammen, fonbern liegen mit ifjnen
unter einer ©eefen, blafen mit i&nen auö
einem J^orn, laffen jidb biegen unb beme^
gen Don atterlep^inbeber^e^re. • Unblaf»
fen bk korrupteren unb fallen öftren,
gleichwie ein wilb Raffer, einher brechen,
braufen, raupen, unb nicl;t anbere benn
eine
690 i V. Sufcfcrtfren über bie Sammlungen unb CEbtttonee Äußert Schriften, 691
eine (Sünbfuttb, aues verfuttben, überfeinem*
men unb ^erbeeben. 9SB(t fahn Denn nun
dl)te bie reine Sebre bes göttlichen <2Bovt^
begeben, ober bk wabre £ircben bleiben,
wo man nacl) t»em ©ebot €^ri(ti fiel) für fal*
feben^ropbetenniebt bütet, ober nadfj ber
Üvegel (St. Scannte i^pijl. 4,1* t>te
($5ei|rer niebt prüfet nnb fieb oon ben ©eetariis
ntd>t abfonbert?e9?acbber ^ebre^f.^au*
li, ba er jun Römern am 16. Capitelo. 17*
t8. faget: 3d? ermabneeueb, lieben 25ru*
t>et-, bafHbrauffebet, auf bte, fobaSer*
trennung unb Slergerntß anrichten / neben
&er[£ebve, bte ibr gelernet babt, nnb
weichet von benfelbtgen, bennfolcfyebie*
nen nidjt bem 6>i£vvn Jitfn (Ebrtßo,
fonbern t^vem Sauere, unb burefc fuf
fe Prebtgt nnb pr&d?ttgeU>ort, t>erfut>*
ren fie bte unfcfculbtgen £ec$en. @$tbut
albie nicljt, ben Q3aum auf beoben 2(cbfeln
tragen wollen; miebenn bat Q3ol? 3frael,
3itr ßeit beö Königes 2(cbab$, aueb $u ben
: 33aätepfaffen fiel) aefellete , unb ernftlidj von
bem ^ropbeten §lia barum geflraft warb,
baerfprid)t i$v6n. 18,21: t£>te lange vcoU
let tbr tynlen auf beyben Seiten i tff ber
4>i£vv euer (5<D^UL, fo folget tbme, tf*
aber bev Saal euer (Bort, fo bleibet and)
bey tbm, Slber wie auclj (St. ^aulus ju
ben €orintbern 2 @pifl 6, 14. 1?." faget, fo
Üann $t*?tfd?en CbrifJo unb Tbelial leint
(Bemeinfc^aft ober X>ergletd>ung feyu,
unb e& lann ba$ £icf?t unb bte Smftevnifi
and) nid>t bey einanber pebentc.
24. 3um vierten, fo t|te auebeine (Stra*
fe über bk Verfolger beSgottlicbenSÜSorfg;
benn bk 2Belt feine ©efefcprebigt mebr lei*
ben will, fonbern feinbet bk ^rebiger an,
bk nacl) ibrem 5lmte (Trafen muffen, laftert
fte alt 2lufrübrer, Verfolger, verjaget,
würget unb tobtet fie. (So muffen aueb bk
Srrtbumer fc|en, ;e|f ben tarnen tragen,
bag fte #aberfa£en , ganfer unb (Starre
f opffe Ijeiffen , unb werben gleicb alt Catarma-
ta unb Peripfimata 1 £or. 4, 13. aus bem £an*
ben verweifet unb vertrieben, immaffenbenn
tk 4oocbjeitgäfIe im £vangelio, Sftattb. 22«
V* 6. 7, bie Öoten aud) fcofrneten unb tob*
teten, bte fte jur <io4>5ett forbecten,bts
t^ve Stabt wtebet: angejönbet unb vev*
brannt voavb.
2f. £)iefe tlcfadbe wirb aucbuon ber 3^
ftorung ber &abt 3^rufalem unb ber Sa*
bolonifdjen ©efangnig be^ 3übifcben SÖolr'*,
gefe|et, 2Cbron.3^, tö. ba geflagetwirb,
bafi fie fpotteten bei* SotenCEKDttes, unb
t?ei*aci)teten fem Wort unb affeten feine
Propbeten, bte bev (Bvimm bes ^itxxn
ubei-fetn t>olf wuc^ö, ba$ lein feilen
mefyv ba warte.
26. Qlm biefen Urfacben folget berliner*
gang ber üveligion, unb bk ^erwüjlung
ber wabrbaftigen ^irebe, cü$ wenn bk 3u>
^orer be^g6ttM)en'2Bort^, ^picurer,Q$er* '
aebter unb (Spötter beffelbigen werben. 3tem,
ba§ ^e^er unb falfcbe £el>rer mit groffen
Raufen einreiben; barnacb,bagniemanb beö
^eufel^ £ügen unb falfcber £ebre feuert unb
webret, ober bi§ $euer unb Sranb lofcbef,
fonbern manbeucbeltmit benDvottengeijlern,
/ebermann fallet unb pfliebtet tbnen bei), unb
ba§ man bk reebtfebaffenen ^rebiger plaget
unb verfolget, äßo bi§ ^ofgefmbe be$
Q:eufel^ bk tleberbanb befommet, ba ifi et
mit ber £efyre unb Ätrd&enaus, ebenn(0d)tt
will fem ^etligtbum ntc^t fuv unb für
laflcnfurbte %unbe werfen, ober feine
Perlen für bie Saue^attb- 7 ,6. %Ba$
füllten auef) einer £ub ^ufeaten, fteiffet
wol »paberftrob? (^oldjen unbanf baren,
epicurifeben ^auen, ^e^ern, ^3lacenti*
nern unb Grannen , geboret aücb niebt
g>rebiger, bk ftcb wiber falfc^ Se^re unb ISßtte* 28ort unb ©naOe, fonbern ^:eu
fe^
6'92 29) 3ol?ann Ttmifabvi 2)eötcation übet* 6en;erften igielebifibm Zlwil 693
fehto&re, ^enfcbenfafjung , £ügen unb 33er*
fübrung , ja, ©JOtteö gotn unb § lud). 3f em,
bic 2*eröammm§, ewiger $ob unt) Dassel*
lifcbe Setter auf ibren £opf.
27. (Solche ©efeOen ftnbet man je|t in
©eutfeftlant) , btefe ■ finb Die allerbobeffen
Rauptet in ber £ird>e , unb bie fiurnebm*
flen Urgenten an ben Surften $ofen unb
Statten, fit wollen b$e Eebre, >)>rebig£ftubl
unb sT)rebIger , reformiren unb rmetflern :
barumfo fann anbete unb gewiffer nid)t$foU
gen, Denn Daß Da$S)eutfdblan& wirb bieSeb'
re be£ €vangelii lieber verlieren, unb bajj
jbld)e Seit wieber Eonimen wirb, alöin £<u>
pten gewefen, bamm von3ofepb nid)f$ ge*
wujjt(jat, 2^of.i,8.
28. ©ebet aber einmal biegerflorungber
<£ird)e an, unb wirb ©£>tte$ 2Bort verlo*
ren, fowirb bie^ircbebeffelbigenörts niebt
leicbtlicb wieber von ©Ott aufgeriebtet, man
bekommet Q)£)tte$ <äßott aud) ntefet wieber»
£)enn wenn ber Teufel in btö alte $m$
wieber eingebogen ift, fo wirb bas le^te dp
ger , benn ba$ erfte. Ägypten unb ba$ 3u>
bifd)e £anb baben ©Ottes 3Bort nid)t wie*
ber f riget , nod) wiebes bes ££rrn £brifti
Strebe worbem (§5o fjaben bie <£orintber,
^beffalonteber unb €pbefer, benen in ©rd*
cia($£t. Paulus geprebigetbat; item , Üvom,
aueb ©Ottes SCBort je$t nid)t, fonbern ber
9)}abomet unb5intid)rift fterrfdben gewaltig*
lieb an benfelbigen Dertew ; benn wenn ©öt>
teö angebotene (Bnabe einmal au$gefd)lagen
Wieb , fo gebet fte vorüber , unb man ftnbet
fte benn nid>t wieber. £)erüvegen, fo ein*
mal vom^immelauf ein Sanb^efer^ie*
fen ober ©arten fallet, unbba$ £anb feud)t
macbet unb wdffert, fommet auc& niebt ber*
wieber, fonbern wirb votn ^Btnbe unb ber
£uft vertrieben , unb gebet immer forber.
Stlfo, wenn ©£>tte£©nabe einmal twfeber*
jet ift , fo tommetff e niebt wieber. @oW&e$
Hutfreri Schriften 14. ZfytiL
bat @. %whi$ wobl gefeben, ba er 2<£or*
6, 1. 2. alfo ernfflieb verrnabnet unb fprid)£:
^cfcet ju , öaß ifyv ja <&&tte& <25naöe
nid)t tjei-gebltci? empfal?ec, benn ftef?e,
fe^t ift bie angenehme Seit, fet^t tjiöec
£ag bee £eite. Unb am anbern Ort : ä£s
vturfc aber öte 5ett kommen, öa§ man öcr
Mjaroen Heine ntc^t reicö achten, fbrv
Öecn ju Jabeln und Hla^rletn fjc^ fe^
cen, unb (5(Dtt nncö öenn kräftige jfrr*
t^umer geben, 2^111.4,3.4.
29. ©ajfefbige faget aud) S). ^arttnu^
Sutber im anbern 3enifd)en Tomo,im SJ5ud&-»
lein an alle ÜM>$)erren&eutfcbfanbeg,&m*
berfcbulen an^uriebten, ba er affo fcbreibe|<
Sajfet ung unfern vorigen 3ammer anfeben,
unb hk 5in(!erni§, barinnen wir gewefen finb.
3cb ad)te, ba§ <&mtfd)lanb nod) niefo öiei
von ©Otte^ SOßort geboret babe, afö i'e$t;
man fpttret je nid)t^ in ber |)i|lorien bavom
Sajfen wir^ benn fo begeben oljm&an? unb
(E'bre, foijl^jubeforgen, wir werben noeJr)
greuliebere 5inf^erni§ unb^JMage leiten. Zw
Ben ©eutfd)en ! ¥ auft, weil ber ^DZarf f vor ber
$(jur ijt; fammlet ein, weil e^ fd)einet unb
cwt CCßetter i(l; braudjt @£>tteö ©naben
unb ^ort , weil eö ba ift. ^)enn üa$ foüt
tbr wiffeu, ©Dtte^^ortunb ©nabe iflein
fabren^er^Ma^regen, ber niebt wieberf 6m=
met, wo er einmal gewefen ifl. ^r ift be»
ten 3uben gewefen; aber bin ifl bin, fie ba*
ben nun nid)t& Paulus brachte ibn in
©ciecbenlanb ; bin ift aud) bin , nun baben fte
öen Surfen. Ü\om unb Zateinifd)lant> bat
ibn aud) gebabt; bin W bin, fie baben nun
ben ^abf!. ilnt> fyv ©eutfeben buvft niebt
benf en, ba§ t'br ibn ewig fsaben werbet, benn
ber Unbanf unb 9gerac&fimg wirb if>n nid)t
faffen bleiben. Partim greift m unb |>alt
m , wer greifen unb baltenfann ; faule #dnbe
muffen ein bofeä 3abr baben k.
30. ^ofoll man nun W&ttL klugen unb
Uu Ob'
694 IV* 3ufd?rifcen übet* bk Sammlungen uno £oitionee ßutberi Gereifte«. 69T
£>l)ren, Sttunb unb^afen, gegen ber ange*
botenen ©nabe (&ötte$ auffperren, mbbk<
jelbige mit betten $änben greifen, n>te
bei' #§rr Cbnffus 3ofyannis am 12. (Eapi*
tel D.3?.3& au* befiblt, ba er faget: 3Dte#
weil tfcp fcas £ict?t babet , fo wanbelt in
fcem Hiebt, auf i>af? eueb öie^inßermffe
md)t ergreifen: 3br babt nod? einerlei
ne Seit baß Hiebt bey md) ; öieweil ibrbae
£id)tbabt, fo glaubet an basüicfcc, auf
baß u>r öee iltebtee RtnÖer feyb. CDenn,
fommts baf)tn, t>a§ ©Otte^ 2Bort f)invt>eö
unb feine ©nabe Derloren ijr, ob man benn
gleicb barnad) rennet unb lauft, ftd) barum
feinet unbfeuftet, beulet unb weinet, ober
fieb barüber gleid) mriffe ober jutrdte, foftn*
bet man fie bod) niebt wieber. ©tefe^ jei*
get ber ££rr €!jrijrus an Wattf). n, 17:
PPir baben eud) gefungen, unb tbrbabt
niebt wollen froblicb feyn, wir baben
eudb gepfiffen, und ibr babt niebt wol
im tanken; tbrfotlt wieber febreyen, unb
niebt erboret werden,
31. 3ftbennbas£icbtbes£Dangefiiau&
gelofdjen, fo mag man bk ginff ernif?, 2Minb*
\)tit, Unwt jfenbeit ®Om$, Unglaube, falfdje
£ebre, ^erltocfting, allerlep ©ünbe unb 2ler>
gernig, ben göttlichen gorn unb ©trafen,
Bulben unb tragen, unbniemanben, benn uns
felber, bie©d)ulb geben. €s i(l im dltid)
kappten m groffer Sammer erfolget, baS^
fepbs unb ber Patriarchen £efjre unb tyyü
bigt Dergeffen unb verloren mar, unb bage*
gen f)ei)bnifcbe 2(bgotterep unb erfebreef liebe
©reuel eingerijfen. 3tem, wenn in bm bei)-
ben ^onigreieben 3uba unbSffäel ber^ro
pbeten£ebre gefallen, unb ber wabre©ot>
tesbienff in ber 2lfd)en lag, bei finb erbarm*
liebe Säumer bep ifmen erfolget. £Bie
wir noeb mit 9vom unb bem ©rieebenfanbe
ben ©piegel t>or ben klugen fangen baben,
was für einen Sammer unb #erjefeib ber
3M)omet unb 2lnticbri|t bafelbjr angerieb*
tet baben, barinnen mögen wir uns befebauen,
unb mit anberer Seute ©d>ab*n flug werben.
32. Sftun baben wir m unferer %tit aud) etV
nen3ofepbgebabt, ©€)^;^^atbem^Deut#
fdjen Sanbe einen tbeuren ^ropbeten unbMv
rer , als ©octorem ^ärtinum üutberum
Cbeiliger©ebäd)fni§), gegeben, weld>erba^
göttliche <2Bort ( fo bureb bat ^abjf tfyum gar
Derbunfelt unb t>erfinfrert gewefen,) mc^t
an §:ag gebracht, erkläret unb ausgebreitet,
unb ton hm ^)auptflücf en ber €l)ri|rlid)en
£e^re Diel ^errltcfter unb nu|licber 5feüd)er
gefd)rieben i>at , aud) bin unb wieber Diel fdjo>
ner ^irc^en unb Cljriitlicbe» ©emeinben an^
gerid)tet. Slber eö f ommet , leiber , bfc&it
aueft , ba§ man Don biefem 3ofep^ ntdbtö
mti)t wiflfen will; benn feine £eljre unb 53ü*
cber werben niebt Diel mef>r geaebt ober gele^
fen, fonbern in2Buib gefd)lagen; feine £e^re
febmeef t ben beuten niebt mebr , man Ijdt
bran Derfurwi^et, man gaffet \t%t na* ber
^bilotbeologia , unb es muß bitaltt fdjo*
lafrica^^eologia wieber berDorau(bie^3afy
ne egebracf)t werben» Wan Derlaflert unb
fd)anbet noeb wol baw Sut^eri £ef>re unb
Q3ü*er, als ber Dom frepen Rillen gar ju
bart gefebrieben, unb bk £cr>re Dom 2lbenb>
maW bes *g)@rrn Qbnfti niebt Derftanben
babe, unb Don anbern ^rtifeln niebt grünb^
lieb geleljret, noeb ein Corpus doftrin« chri-
ftianae in feinen Ö5ud)ern Derfaffet f>abe, Diel
Ringes felbf! niebt Der(!anben. 5lu* fep
er ein zorniger ^ann gewefen, unb mit fei*
nem ©türmen bie£eute für ben^opfgef!of»
fen, unbDom@Dangelioabgefd)recfet. Stern,
man fdbret noeb wol ju, Sutberi Sebre hen
beuten mha(fytiQ m madften, mt Wl. <£ifr
leben in ber ^ar^ in einem öffentlichen ge>
örueften ^5ueblein Dergibt, unb faget: Q3iel
leben je^t, bk ba niebt wiffenA_wo man £u>
tf)eri £ef)re nehmen ober geben folle, bat ijl,
wo
696 29) Johann Huvifabvi £)et>tcatton über ben evften ££t6lebifd)en ft^eil. 697
wo man berfcibt'öcn glauben unb folgen feile
ober ntdt>t* (So fahren aud> bte dvottenget*
jter &u, unb wollen üjre QSerfälfrbung unb
gorruptelen mit £utbeti (Scbriften befcbo*
nen, oertbeibigen unt) wei|brennen; ermu§
eine (Stürze ober &ecfel über if>re ^opffe
feim. £e£tlid), fo wirb feine 2ebre nod) t>ar*
ju verfolget: nicljt jwar soir ben offentl?d)en
abgejagten 2Biberfad)ern, als ben ^aptflen,
Die nun fcamtbet: ju toben fajl aufboren, fon*
betn &on ben falfcben Q3rübern, bieftebbod)
für oie beften griffen rühmen : biefelbigen
Ijajfen, planen, verfolgen unt» \>erjagenebie^
jenigen, fo über ber reinen M)re beö gottli*
eben SOßortS, burd) £)octor £utf>er an ben
$:ag gebracht, t>efre galten, unb foldje £ebre
gutberi auf bie ^ac^fommen gerne un&etv
falfcbt bringen wollten*
33. CDabin willS in ©eutfc&fanb Fortunen,
ba§, gleichwie man in §gppten oon 3ofepf>
mcbtötnebrwufjte; alfo wirb man son &)o>
ctor gutbers £ebre aud) niebts wijfen, unb
enblid)biefelbigenicbtlefen, boren, whjen,
bulbcn nod) leiben wollen. e2Bas nun bar>
auf im SDeutfcben £anbe für ein Jammer
unb #er$leib fommen werbe, ba$ ifi broben
erjeblet. Slber gotf feiige €b#en füllten für
bie beilfame £ebre ©. SR. gutfcr* ©£>$$
treulid) banFen, bie jelbtge belieb lieben, an/
mbmen, fleißig boren, gerne lefen unb betraf
ten , baraträ aud) ibren ©tauben (Warfen unb
ba$ geben bejfern, unb fiel) t>or allen anbern
irrigen unb falfdjen gebren büten ; be§ follte
flcb i'ebermann befleißigen, bobes unbntebri*
geö (StanbeS, öbrtgFeit unb Untertanen ,
^rebiger unb Suborer ic
34. Unb auf ba§ nun fold)e geljre, (Scbrif*
ten unb ^lieber, £). Martin gutbers, nict)t
allein ju unfern Seiten unb geben, fenbern
aud) bco ben 9}ad)Fommlingen gelefen, ge*
banöelt, unb e im frifeben ©ebckbtnif erbal*
ten werben moebte; fo fyat ber £>urd)laud>
tigfte, ^od)geborne5ur(l unb ^)err, fyeit
Cburfürfl je» (bodjloblid)er ©ebdebtniß,)
fcor bem <Sd>malFalbifd)*n Kriege, noeb beqm
geben bei ^eiligen Cannes ©.gutbers, bie
€l)rif!licbe/enü^lid)e Q3erorbnung getban, ba$
gutberi $3üd)er jufammen getragen , unb tu
<2Bittenber$ in etliche '^omoä gefafiet unb
gebrückt würben» SDenn felcbes ift aud) aU
ler £brtjliid>en £>brigFeit ^Imt, ba% fte auf
bie &irdjen fefyen", unb für bie ^flanjung
utibSfusbreitung bes gottticbenQCßorts forg*
faltig fmb, aufba^ bie9?ad)^ommlingeaudb
®£)ttt$ <&fenntnij? unb^ort baben moeb^
ten. 9?ad)bem aber t'bre Cburfürfllicbe
©naben, nacb bem Tillen ©ötte^, tnfol*
cbem wabrenben ©efenftonsfrtege in ber
^dt;ferlid)en ^ajeflat Cujiobj'en Farne, unb
bureb ®Öttt$ Mtalid)z unb gnabige <&<!t)i'
cfung, nacb fünf Qabren, baram* wieber ent<
leNget warb, unb juibrem geliebten ©emabf,
@obnen, unb nacbgelaffenen ^kil £anbeö,
wieber anbeim^am: ha bot ber Q$vißid)t
flanbljaftige Sürjl nocbmalö bie Propaga-
rionem doftrinae Lutheri tbr lajfen angefe*
gen fepn, unb au^ bewegenben widjfigenUr>
fachen bie buchet Sutberi aufö neue (nad)
örbnung ber3abrjabl, ^onatunb^age,
wie ©. £utber ein/ebeöQ5ud)felber gefebrie*
ben, unbim^)rucf ifi ausgangen,) iu%e*
na jufammen tragen laffen. Unb bat feiner
€burf» ©n/barum ben würbtgen^. ©eorg
Ovo .er auö ©dnnematf gegen 3ena, ^ur
Correctur unb 2lnrid)fung tiefes ^erf^er^
forbert. ^ic& aber, aU bamate feinet
gljurf^n.^ofprebiger^ mit ber Arbeit, bie
Catalogo^unb Crbnungberfelbigen, nun*?
mafö burd) feiner €burf. ©n. bodjloblidje
^of>ne, *B. ©. 5. unb Ferren, in ©ruef
ausgegangenen jwolf ^omo^, i^uriebten
beleget, welcbeö miel) \>id ^übe unb Arbeit
gefofiet : idj aueb bie neuen 3$üd)er un\)
^d;riften , fo in ben 3emfcl)en ^omiö be*
Uu 2 griffen,
698 IV, 5ufl1?riften über öie Sammlungen tmt>ö£fctttonee Hutfceri ©driften. 699
griffen, unt) in ben 3£ittenbergifd)en nid)t
befimben werben, aus meinen getriebenen
fKeltgion^anbeln , berer id) in gr offer Anja()l
bei; einanber babe , bar $u gegeben.
3?. 3?ad)bem aber von <D, Gattin £u*
tbern bte Seit feinet £ebenS allerlei in SDcucf
auSgangen, ttnb fonf! and) t>iei gelefen, ge*
prebiget, bifputiret tmb aerebet worben, bat
in ben QCBittenbergifcbcn imb Senifcften^O'
mis nid>t begriffen , tmb for.berlid) t)on mir
in bte 3enifd)en nid)t Ijat Tonnen gebraut
werben, barum, ba§ icbbiefelbigen gebruef*
ten tylatnim bamals nid)t bei) ^anben ge>
babt, tmb auef) bie neuen gefebriebenen^re*
bigten unb Auslegungen Don mir ; ber id) am
<&ad)fifd)en $ofe mit wkn ^rebigen be*
laben , ntd)f abgefdbrieben nod) mgerid)tet
gewefen, tmb id) je|t faß bei; breiten 3a|>*
reu mid) im ^rebigtamt nicljt Ijabe gebraut
eben laffen : foljabe id) allenthalben im QeuU
fd)en £cmbe nad)ben binterff eiligen gebruef*
tm ^Büc&Iein £)octor Gattin Zutfyaö ge*
trad)tet; berer id) beim fel)ri>iefm?s(Btra^
bürg bekommen , weld;e mir hk ^Diener gett*
lid;en 3BortS., bte ba fleißige £efavmb £teb^a<
ber ber £ebre^octoriS^artmi Sulfat fmb,
mitgef heilet , hie benn felber wof>l bebaebt ge*
wefen , fold)e(Sd)riften beS teuren Cannes,
£)octor £utbers, in ein %$ud) jufammen m
liefen unb im £>berlanbe bruef en ju laffen,
aber um biefes meinet €bripd;enfcorbaben>
ben^Berfs willen mir nidbt vorgreifen wol*
Jen, fonbern bas 3^e mir mitgetbeilet. £)ar>
nad) fo Ijabe id) aud) in ber @raffd;aft
^ann^felb unb anberSwo bergleicben ge*
foruef ter alten ^8üd)kin Sutberi ükl gefuiv
ben. Unb nad)bem id) um biefeS nü^licben
® tvH willen Unterhaltung unb 35efolbtmg
»on bem <2Bol)lgebomcn unb (?blen #errn
QBollratb, (trafen unb^berrn m^annsfelb,
unb t>on feiner ©n. ^Bvubev , hübe : fo habe id)
allerlei; Auslegung, aU über eilige Kapitel
beS anbern unb fünften 33ud)S üftofis, hie
benn in biefem erjten^omo begriffen fmb:
barnad) Auslegungen über t>ier Kapitel beS
g&angeliften t&Jattf>at, unb in eüid)e £api*
tel bes <£t>angeliflen 3oijannis , welcbe in bem
folgenben $:omo gefegt werben follen, unb
juüor in ©ruef nie ausgegangen finb: beiv
gleichen anbere meljr Eutberi ^rebtgten, aus
ben getriebenen Q5ucbern S)octor Cafpari
^reuu'gers, ^.^iti^eobori, 9^. ©eotv
gii fKorarti, yft. ©regotü ©oltni gottfeli^
gen, unb -9ft. Slntonii £autetbad)$, unb
^>l)ilippi Söbricii , \x>eld)e alle bem tarnte
&btte$ £ut^ero mitgroflemgleif feine ^re*
bieten unb £ectionen naci;gefcbrieben Ijaben,
mgeric&tet. Unb folc^eö alles nad) örbnung"
ber 3abr^af)l gefegt, gleid;er ^fBeife wie in
ben 3«nifc&en Promis and) gegeben; ba§
aljp in biefen £i§lebifcf)en Points erfüllet
mochte werben, voa$ an ^üeftern, @$riften
unb Auslegungen tntbeti, in hen S^nifcften
^omis mangelt unb fehlet.
36. Unb wiewolidb bebaut gewefen, alS1
id) vor etüd)en 3af>ren angefangen , fold;e
Auslegungen mmri^ten, biefelbig«n m 3ena
bruefen m laffen, nne id) benn in meinem
Qlbm* ^on bem gurjllic^en @dcl)fifd)en
#ofc beS^rbietenSgewefen ; abev fold) mein
Erbieten fyat burc^ meiner 9£ßiberfac^er Qkr<
^inberung nid)t muffen flatt^aben, fonbern ift
üeraefetet unb abgefcfclagen worbem Auf
t>a§ nun biefe berrlicbe unb nü^lid;e 3$ti$er
£utberi , bie &Ott ber 2Belt burd; ben t^eu^
ren^anngegonnet, nid;t im ©unfein m*
borge** blieben unb ewiglich untergingen;
fo (jabe id> fie all)ie ut ^isieben in^ruclge^
ben, unb ber £irdjen €6ri(Ii mitteilen
wollen.
37. 3c6 wollte aber, ba§ biefe f$were Ar*
beit von gelegtem unb mit grofern ®aben
begnabeten £euten, als von £). Qafpav €reu/
jiger, ^. ^Seit ©ieterid;, ober 3K. ©eorg
9\orcrn
'»■"1WC""1 ■
yoo 29) "Johann Husifabvi iDeöicatton übev ben elften igisUbiffym ZtyeiL 701
Syrern, Dor Die £anD genommen unD jum
©ruef DerfertigetvoorDenmare, als Die £u*
tberi ©eijl mo^l gefannt, feine ^(jrafes unD
2(rt ju «Den wol)l gerauft, unD fonfi feiner
fcerrltdjen 33ud)er Diel $uDor in £)rucf ^uge*
rietet Ijaben, Dafür Die SOSelt iljnen groffe
©anfbarfeif fcJwlbrg : Qibtt weil ©Ott Die*
felbigen Wen £eute, burdnljren unfertigen
$ob, aus Diefer SOßeit $u feinen ©naDenab/
geforDert, unD Die alten ©ifeipuli ^urtjeri,
fo ibn ^aben Ijoren preDigen unD lefen, febr
Dünne unD ibrer tDenigraerDen; fo Ijabeid)
(als Der fönberlid) Slnno 37.33. unb 39. aud>
im 40. etliche Kapitel Der beoDen(£Dangeli>
ften, "SKattljäi unD Rannte, felber Dom
£utr)ero preDigen geboret, Dergleic&en aud)
5mno 4?. unD 46. femgufyorergenxfen, unD
Diel ^5reDigfen iljme nad&gefcbrieben,) Diefe
2lu$egungen, fo in Den €iglebifcben dornte
flehen , aus Den obgeDacf>ten gefci>riebenen
(Tremplaren , mit &o c&jtem $leig unD <£f)rijr>
lieber ^reue, maljrfyaftiglicl), olme einigem
3«fa| ober glicfroerf coüigtrf, abgefdjrie*
ben, gefaffet unD jugeriebtet, auf Dag Diefe
fyerrfiebe Fragmcnta , 2^rod?en oöer 23ro*
famlem, Wattf). 8, 3. Der (Sd>riften unD
$$üd)er £utberi, getreulich auffje&obet^unD
ber£ird)en£ljrijriDDrgetragen, unD $uge*
brauchen mitgetbeilet würben.
38. 2Bir mögen tfjun mit Diefen neuen
^ornis unD 33ü$ern £uf(jert , fo albic ju
Rieben in £)rucf ausgeben foüen, gleich
ttnemaninDer(£rntetl)ut, Da Da$©etraiDe
Don Den 2Jecf ern abgefdjnitten unD tn bit
(Sd>euren gefübret rcorDen ijl, Da man aber
nad)abret , unD Diel Halmen unD $ebren
mit einem 2Red>en jufammen liefet. Ober
wenn man in einem Weinberge abgelten
bat, unD man nacbjtoppelt, unD zuweilen
an einem SEßeinfiocf e etliche Trauben blk*
bm, fo nid)t abgefdjnitten worDen, melcbe
man fleigig abliefet, auf Daß)'a Der (segen
©DfteS auf Den Slecfern unD 3Bembergen
nidbt Verloren mürDe unD umftüme, 2flfö
fmb Diefe 33üfblein einöle Sieben, fo auf
Dem 2fcfer liegen blieben, unD einjele^ein*
trauben, Die wir fammlen, unD uns mi|e
machen, unbbarausSebre, Unterricht unD
£roft nebmen : Denn fte fonjt umfommen
waren, UnD ob fie nid)t Den reid)en ©eift
£ut(jeri erlangen , welchen Die legten feine
Triften f)aben (n>ie Denn Die 35üd)lein in
Dem folgernden Storno Diel (jerrlic&er feonwer*
Den ) : fo mag man fie bod) fleigig aufbeben.
£>enn es i|t nicl>ts fo geringe Don Q.yftav
tino £utljern getrieben, gepreDiget ober ge*
rebet, Das nid)t eine bejonbere £e^re ober
^r of! in fid& fyattt. ©iefeS ^lanneö @d)r i[*
ten gefyen Dur$^ tim, fie bafften unD tro*
flen. ^Cßie Der ^ocl)l6blid)e fe^urfiir ff $w
jog 3of>ann^ grieDmd), f)ocbloblid)er .©e*
Dacbtnig, in feiner €u(ioDien, alDa am ^ao^
ferlic^en *&ofe bei) feiner €feurfür(llicften
©naDen fc& ein ganj ^alb 3a^r aeroefen,
ofte ju mir ppegete ju fagen, Dag ©.^ar*
tini £ut^et^ SÖudjer ^jeten, Durd)^ar0
unD 35ein gingen, unD reiben ®tift in ftd)
tyattm. ^)enn menn er gleicf) einen ^ogen
Don anDerer^^eologen <§d)riften lefe, unD
nur ein Q3?at(ein Sufberi Dagegen bielte, fo
befunDe er meljr @aftö unb Sraff^, aud)
mefyr ?:ro^ Darinnen, Denn in ganzen ^3o^
genanDerer@cribenten. i3Befd)eö icb nid)t
ju ^ÖerHeinerung anberer gelebrten ^f)eolo/
gen 35tidjer anikfy, fonbern Dag eö Die §t?>
faftrung befuget, Dag Deö C^ifWid;enr>oc^
loblichen €f>nrfürfTen Urteil unb Cenfüra
Don 4). i2ud)er^ ©Triften mabr fep.
39. S>ien>ei( Denn unter & ©. @<$u^ unD
(Scbirm Hefe ^mterfteHigen 93ud)er -SX
Martin £utberö albie 3U (Jigfeben gebnicft
n>erDen, fobabe Diefen erjlen ^omum uiv
ter & ©n. ^itul unD tarnen ic& wollen
laffen auögel)en , Darum , Dag g. ©, Die S^re
Uu 3 fo
702 I V.Sufcfrriften über ftie Sammlungen unO ^ittoneg gutfreri @d)riften. 703
£. ©. Der betrübten unb glasten tyxiftU*
ä)en £ircl)e in ibrer £errfebaft Verberge unb
gnabigen (Scf;u$ gönnen. 9fete benn &
©. fiel) bierinnen 6iö anber ffbriff Iidfj unb l6b#
itd) erzeiget baben. ®Ott wolle biefefbe fer*
ner gndbiglicl) regieren, feiten unb fübren,
33efel)le £. ©n. 6iemit in ben gnabenreieben
©c&ufe ©Ctfeö Des 2(llmacbtigen. ©ege#
ben ju gigleben am $:age btöSfpofieföSBar*
tljolomai, 3(nnoiy54*
guer ©naben
imtert&äniger Sienet
3ofrannes ^udfaber.
3°) 2o\)Mmifabxi<£mmmna
fcon betten in im erjten ©c&riftm
£utl)eri annoef; befuibficjett 3r*
tfjumern.
(BVbriJHie&er Sefer, in erließen unb fonber*
W heb in btn erften ^raefaten biefeS
(i.gisleb. ) Sromi, wirf! bujuweilen <2£ort
unb ©emenj finben, bie noeb etwas unbe^
quem unb fajlpdbfft'feb verebt finb. 2Bie
es ben» fein SCßunber iff , bag ber werrtje
2£err>ug bes £.©eif*es, .©. Üutber, fo in
pab#t|cben ©ratein unb Jinffermften aufeiv
waebfen unb tneläafee barinne erfoffen, ja
noeb ju ber Seit , ba er anfing wiber bm
tyabft ju febrdben, ein reebt unb ernfler ^a>
pift, unbwiecraucbfelberjeuget, bem^abfl
ml getreuer, benn gecius unb anberepdbfto
febe Q3etfecbfer mar, anfdnglicb niebt alles bat
in grunbe oerfleben unb erfeben, unb and)
niebt fogar eigentlicb unb bequem oon tm
©acbe« reben fonnen, unb bem^abfl nocl)
Diel nachgeben l)at, bas er boeb bamaef)
oerworfen. £Bir wollen bir etlicbe unb bk
furnebmffen naeuos ober Mangel geigen.
0 3m ©&$&.i.fDi.4.b. c^rf) xu. P,
1748. §.2.) fagt er, ,,baguimwurbigengm*
„pfafyen besSacramemsoonnot&enfe», ba§
„ber
in ber <2Belt oor anbern gfirfren unb #err*
jebaften gegonnet, bag bie:elbigen SD.^ar*
üni £utberS £anbsberr gewefen, unb biefev
leite tropftet ber 2Belt (fo roa^rbafttg ber
Snlnmann unb^ VOaQin 3frael genennet
mag werben, 2 Svon. 3, u* ) aus g\ ©♦ £*rr*
fdbaftalbiem Rieben geboren, unb in ber
Streben ju (St.^eter getauft worben ; unb
5lnno if4& ben 18» §:ag Sebruarii geflotv
ben ifl; welcbem icb aueb feine Singen babe
in feinem 2lbfcbiebe jugefeblojfen, unb feiner
berrlidjen 33e!enntnig bes ©laubens unb
g&riftlicben 2lbfcbiebs aus biefem £eben ein
Seuge bin : 5lucb gerne wollte feine £ebre
(\>k er oon ®Ott empfangen, fo rein unb
unwrfalfcbet bis in feine ©ruben, wiberbes
Teufels ©rimm, ber OTelt Proben unb %Bü*
ten, wiber bieder unb ^rannen, jawi>
ber t)k Pforten ber Jpolien / gefubret unb er*
jalten,) auf bie ^RacbFommlinge propagiren
unb ausbreiten Reifen; auf bag biefelbigen
feines ^rebigtamts aueb freuen, unbbiefeS
3ofepl)S lange ftcb getrojlen moebten. po
jünb §. ©. aueb bisanber ein fleißiger Suborer
unb Siebbaber ber Sebre £utf>eci gewefen , unb
barob mit grDjfem^rnft unb gifer noei) bel-
len, ba§ burcl) bieteten unb Övottengeijier
folei>e£ebre Sutberi niebt Mfalfcbet würbe,
bafj alfo g. ©n. biefe €()re ber Öebication,
ÖeS erjien^omi billig gegonnet wirb.
40. 3eb bitte aber oon ganzem ^)er^en
®Ott, ben QSater unferS ^)grrn unb ^)eifan*
bes3<lfu€brijli, baf er g.©. in feinerer*
fenntnig unb Strebt, aueb in freubiger^e*
fenntni§ feines gottltebenSiBortS, bis anibr
gnbe bejldnbig erbalten wolle; auf baf? üit<
felbigen für bas belle £id)t beS goangetti,
burcl) ^).^artinum £utbern, benwabrbaf'
tigen 3ofepb, inibrer^)errfcbaft angejünbet,
©Dttbanfbarftnb,. unbfoieben ^eba^gott*
lieben IBorts lange bewabren mögen, wiber
alle €orruptelen unb Q3evfdlfcf)ungenA unb
704 3o) 3<^- Burtfabci £*nnnet;img- bey Öen erßerr Schriften ^ut^eti. 707
„ber «ättenfdjalteSunben, Die off entließ ^ob;
„funbenfmb, beicfe.ee;,, fo erbodj fonftljin
unb wieber redOt nacb ©ottes 93EBort lebret ,
ba| niemanb fcbulbig fei), ober genotbiget
werben folle, alle ©unben bem ^rieffer ju
beichten* 3>ocb mag ein 9)ienfd) bie ©unbe,
fo fein ©ewiffen naget , unb ^rofl Darüber bt*
Darf, bem Wiener ber £ird)e offenbaren, unb
$roft Darüber fud&en*
2) 3biö, fbl.7. ©& J.3& (xii.^ p.
17*8. §• 17Ö reDet er ttom fremben ©lauben
alfo, ,M§ ber^ireben, ober fonft eines be*
Rannten £b#en©laube, bem, fojum ©a*
„crament geljet, nüfclid) fei), wenn bergleid)
„feinen eigenen ©lauben babe. 3a, es wer*
„be aueb ein Heines 8inb getauft unb feiig
„bureb ben Q3erbienft eines fremben ©lau*
»bens.
Stern fbti6. &l ?:&. *• (im ^raetat
toon ber Sreofyeit eines £(>riffenmenfd)en):
„3$ muß meinen ©fauben unb ©ereebtig*
„feit für meinen Sftac&flen fe$en, fcor ©Ott
„feine (^mbt jubeef en. 2lber fol. 220. &l
$M* (^.Xi« p.2296. §.24.feqq.) lehret
er gar fciel anbers, unb fagt freu, ba§ \t%t
gemelbte Keimung t>om fremben ©lauben
Srrtljum fe#. 3n ber £ircbenpofMe Do-
min. 3. p. Epiphan. (XI. ^f). p.66f. §fi&
fq<V) fä>w&# w fcfa srünblicb ba&on, „bafj
„Die Äinber, unb einjeber, burd) eigenen,
„unb nidjt fremben ©lauben muf? feiig wer*
»ben-„
3) So!. 17. ®& S& 1. (X.3& p. ij2o.
§♦1.) foricfjt er, ,M§ bk ©ereebtigf eit ber
„€brifien, burd) welche wir gered)tfertiget
„werben, feo &on auswenbigeingegojfen,,.
3tem f6Li8. ©&$&.i. (x.^^i.P. 1524.
§. 9*) ♦ » ®iefe frembe ©erecfytigf eit wirb
„nid)t jugleicb eingegojfen, fonbern bebt an,
„nimmt ju, unb wirb enblicb DurcbDen^oD
„»ollfommen. 3tem, balb Darauf Ci&J^
§.n.) rebetert>ou einer anbern©ered;tigf eit,
,Mt unfer eigen, unb ein 2Betf , Jrud&f unD
;,Sofge ber erflen ©ereebf igfeit fei), t>te &oü#
„Siebe unb macbe üoüfommen Dte erjle ©e/
reebtigf eit 2c* „ Q3ie! anbers unb ber ^et'UV
gen ©$rift gemdjfer lehret er fonf* in allen
feinen ©ebriften t>on unferer ©ereebtigfeit*
©onberlitf) ifl ein trefflicher unb fd)oner lo-
cus inbem vii.3en.^.fpl.i98..(vin.$k
p. f 46» §. 105- . feqq. ) \>a er \t%t gemelbter £eb*
re gar juwiber tjt, welches ber Cbriftfid^
Sefer befef>en mag.
4) ©& Ä i/fol. 22. b. (in. $fy P;
200t. §. 16 ) fdpeibt er, M§ bk festen pei)
„©ebote nicht in ^k Siebte geboren :c. fo
boeb bie griffen mit benfelbigen am meijlen
ju t^un, unb jicb wiber ^k @ünben, fo ^a
wiberjlreben, juwe&ren unb ju besagen l)<x*
ben, Dvom.7.
T) ®SL % I. fb!*3o. (X. % p. 2523.)
„gebend er in berjorme belaufe noebbes
»^al^es, ba$ es ber Käufer in beS^inbeS
„^Dlunb floffen foll unb fpredjen : 9?imm ^in
„bas @al$ ber ^Beis^eit, hnf bem 05Ott
„gnabig ijl, in \>a^ ewige Seben,,* ©i§
©tuef ifl if)m aueb bajumal «od; aus bem
^abjlt^um angebangen.
6) ^on ben (jeiligen@acramenfen xcbet
er etlid&emalalfo, als waren ibr noeb mebr
über \ik beilige 3:aufe unb bas 5lbenbmaf>l
^ $&vm ©onji fagt er aus ®&ttt$
<3Bort/ ka$ eigentlicb nur ?wei)©acramen^
te fei;n, Dte^aufe, unb bas (jeilige %bm&
mal)L
7) €iSl. 35. 1. fol.f9* (XI^lj. p. 495*
§. it8« 159.) klaffet er t>m Altern noeb
frei), ibre ^inber in £loftern w laffeu*
3tem ©Ä. $b.i. fbf. ^9. 70- Cim 95*&«fr
fen unb Unterriebt üon ben ^loflern unb aU
ler ©ei|Hid)en ©elubbe, ) item ©SL $b- 1.
fol.129. gibt er noeb ^u, „ Dag im £lo(lerle>
„ben, wenn nur Das Vertrauen niebt Dar#
„auf gefegt wirb/ ©£tt öebient werbe, fo^
705 iV.3ufcbrijren über öie Sammlungen tmfc> i£bitionee Stuftet i Schriften. 707
„wol alö in anbern ©tanben,,; unb lagt
Saturn freix, Öen £>rben laffen ober nicl)t.
$ber fonffc lehret er allenthalben, baj; nie?
manb ©Oft Diene mit ben Werfen > bk
&Ott nicj)t hat geboten, nad) Dem Jfeifd)*
Fruftra me colunt mandatis hominum.
(Üitel.^h- I. fol.7?. (imobberübrtemSBeben«
fen) orbnet er, „£>a§ btt ^ages nur eine
,3effe galten, unb alt ein .gemein ©ä*
„crament gebanbelt werbe;,, lh§t alfo noch
eine papiftifefte 9ftejfe beg^ages nad), bk
er aber bernad) gar abgetljan unb gewaltig
foarwiberaus@runb ber@d)rtftgelef)ret hat.
8) ©& $&.i. '114. "«. 117. CX1« $*♦ P<
3012. §.7. ibib. p. 3142. §.i.fqq. §.io.fqq. )
„fcfevioebet er nod), unb gibt fafl naclj, bk
- „verdorbenen ^eiligen an^uruffen , ju bitten.
„£)enn er fpÄ: bu fünbigeft nicl)t, wenn
„bu fte alfo anruffeft. 3tem : e gerne will icb
„Lariam haben , baf? fte für mich bittt
„3tem : wir wollen fte aud) heijferidne gna?
„bige grau. 3tem : für eim gürbitterin
wollen wir fte haben „ * 2Biewol er et etli?
cfyermajfen wieber corrigiret.
9) 3^m, balTer fagt, >,ba§ ber tyahfi
, ein bofes £eben führet mit£)uren,baöfonn'
„ten wir t'bme |u gute galten, ben Hantel
„unb Äappe Drüber werfen unb helfen jube?
„cf en. » $at er bodj l)ewacj) bepbe bk fah
fct>e £el)re unb gottlofes Seben beö^ab^ge^
(traft. £)a§ er aber anfänglich alfo gere?
bet, bat er bamit wollen ju verfielen geben,
ba§ an ber Sebre am meinen gelegen ; bod) foll
aud) batf £eben berühre gemäß fetm, wie er
ijernad) ftd) erf laret.
10) ®tl % J. fol. 123, (im ^Traetat:
»^auptarttfel, burd) weld)e Die gemeine £l)ri?
ßenbeit btetyt verführt wovben,) lagt er mit
Seremia: „3Bir füllen benennen einen fol?
„c^en freien Rillen m haben , ba§ wir bar?
„ju alle 2Bege ©.Otteö £ülfe bebürfen.,,
$bat ijt eben ber ötmergiflen Keimung, ba§
noclj etwaö in uns übrig fei), tüd)tig unb wirf*
tid) jur Q3efef>rung ; weil et aber uj fd)wad),
fo bebürfenwir ©DtteS $ülfe Dam. 2ibec
beftel)e feruum arbitrium , ( ober bat Q3ud)
wiber ©afmum, baf? ber freue SCßille nichts
fep,) mb anbere £>erter mehr, ba erfcom
freoen 3Billen fd)reibet, fo finbeft bu es an#
berö.
11) ^l.^^.LfoKi2^. (in erftbenannfem
^raetat) fc^reibt er: „^'öbilft unbnü^t ber
„©laube, ber bureb bk Siebe wirf et. 3t^m:
„bitlkbe mebret ben glauben» „ 3tem &i$L
®M. fol. 126. (ibib.). -,,®nfolftcr®Iau*
„be, ber, \v>k ^t.^aulu^fagt, burd)bie£ie^
„be wirf et, ijt ber einige (Steig, mitbemwic
„burcl) bat 9votl)e ^eer biefer 2BeIt in bat
„Gelobte >2anb f ommen muffen. „ Q3eftel)e
aber bk anbern @d>rtffen, 5(uölegung ber
(SptjM ^auli an bie©atater, unb fonji viel,
ba er viel anbete unb befier auö ©Dtteö
^ort lehret.
12) ©«!. ^. 1. fol. 129. (eob.^ract.)
fpric&t er alfo: „Staä ©ewiffen foll nid)t
„mit geboten verbrieft , fonbern mit 23er*
„beiffung gereift werben,,, mepnet et ohne
gweifel recljt, nemlid), ba$ man erfdbroefene
©ewtjfen nid)t weiter mit bem ©efefc fefere^
efen foll. SJber bie, fo ba lehren, Dag man
bm Ö^eugebornen bat ©efe^ nid)t prebigen
foüe, werben e^ au^ ihre ^eynung beuten.
Sßeftejje aber bie ©ifputationeö unb^d)rif^
teti wiber bie Slntinomer, fo wirfl bu finbm
ba§ er lehret , ba§ aud) ben ^Reugebornen foö
bat ©efefc geprebiget werben, boc& fuo mo-
do, fine ecvfu*
13) ©«I. ^f).i* fol. 139* Ceob. Srtttct)
, ©lauben an€hrif!um, unb bem^iad)fien
„thun, wie bu glaubejt, ba§ bir €f)ri)tuö
„gethan habe, bat ifl Der einige unb red)te
„3£eg,, fromm unb felig ju werben, unDi(l
„fein näherer.,, 3n ben anbern unb folgen^
„ben (Schriften frreitet er heftig wiber btefe
^a;'o^
7°# 30 3ob. 2turifabri Erinnerung bep 6en eiRen öcfcrif ten Üucbtri. 709
tylajoviftm , ba er barauf bringet , wenn
man von ber Üvecgtfertigung beg 3)?enfdj?n
t>or ®Ott unb Der ©eligfeit rebef, fofoll
man ber 2ßerr> in biefem (Ejrf elgar gefrgwei*
gen, n>eM)e fonR t^re Tratte nnt> Ott ga*
Ben, Da fte gingegoren,
14) ®A 35.1. fbl 148. (im Ssacfaf t
ggriRi Sfblagbrief jcO gibt er Dem >l>abR
nocg fo viel, bafTerfpricgt: „$?icgt,ba(jid)
t>a^ 9v6mifcge ?(Ma§ verwerfe, „ 4>wm*
gat er ign gar verworfen, Unb lautet and)
Der $bla§brtef, fo porger gefeit, ettt>a^ felt^
ftm. 3£ieberum aucg t^tefe 2Bprteuber et*
liege 586» g<?rnad) ( XL §(>. p. i73^ §• 32.)
„3R baS nid)t Wn arof S)ing, wenn idrnr*
„mer ©unber meinem ^JacgRen feine <§m
„be unb gegfe vergebe, ba§ mir6)£)tt auclj
„meine (Sttnbe unb ©ebrecgen vergeben
„will?,, Stern ©ft S&.L (bf.2K. (x.^g.
p. 798- §• f 80, » ©ie SDdter f onnen t>ie @e*
♦iigfeit an Den Sinbern perbtenen. 3tem
Qibi^ p. 796. §. ??.)„ £)er ^ann fofl mit bem
„franfen^Beibe, welcge igm'ate ein heilig*
„tgum gefcgaffen, ben £)immel erwerben. „
®]efe naeuos ober fanget, fo igrer ber
Cgrijtltdge £efer megr ftnben wirb; iioar.en
wir jroar wol erRlid) ^fBtüenö, famt bem
^ractatlein, barinn fte Regen, gar nid)t ui
brucfen; aber folgen Üvatf> unb Tillen ga*
ben wir enblid) geanbert, unb Reim tarnen
®Otteö mit unter pajj iren la jfen, au$ fol?
genben Uifacgen :
@rfWd)/ weil mir uns vorgenommen, unb
te|t aud) vergeben, alle Reglern , fo £wge>
ruö felbft bei) feinem *ieben in ^Drucf gege*
ben, unb bocb in ben 2Btttenbergifcl)en unb
Senifcfeen dornig ntd>t gefunben werben, in
unfern^omis ber Streben mttjutgeüen, wur*
be es uns übet anRegen, in biefem unfrergu*
fage ntd)tnacgmtamen, unb alfobte Strebe
ber 33ücger berauben , bk £utt>eruö felber
£utt>sri Schriften i$Xtyil
bureb ojfentlicgen £)rucf ber Bregen gegon*
net unb mifgetgeilet gar.
gum anbern, wenn wirgleicfcbie^ractcuv
lein alfo ausgeben Itcffen, Daß bk nseuiober.
Mangel geraus getgan waren, fo würben
wir von unfern ^iberwartigen atöQßerfal/
fc^er ber 25ud)et £mf>ert mit einem groffen
&tf)tin auögefc^n;en werben. (Sold)e &a>
tumnien,fo Diel moglicb, ^u Dettuten, gaben
Wir fte gleid) flehen lajfcn.
gum britten, wir Knnen aueß nic&t ben*
fen, wie bombte ^apiflen unb CorruptelijTett
burc& gemejbete n^uos m i^ren 3rrtbumern
mögen gejlaift, pberaueb anbere Einfältige
in 3rrtl)um verführet unb geärgert werben ;
(internal fte Sutberu^ in ben anbern ©cjri^
ten unb ^rebtgten, fa ^um ^eil auü) in
biefem ^omp ptelfaltig beutlic^ unb gewak
tig eorrigirt, gleid) refractirtunb wtberruft,
unbftc&barum niemanb auf folcOe naeuos ni
referiren ober ju (lohnen $<\t\ unb foüten bte
€orruptelif!en bem Tempel Cuttert folgen,
tia§ ftei^re3^umer aud)au^brucf lieft unb
categorice re.troefi'rett unb reuociren, unb
niebt au0 biefen Triften ^3et>eif unb $)?an*
tel fueften.
3um vierten, fo i(l ;'e au<$ inben^raetaf^
lein, barinnebie nseui Regen, oielguteö^in^
ges ju jtnben, bc$ t$ immer Sdjabe wäre,
jj)ldbentgeuren(Scba| (um ber wenigen mv
bequemen ^orte unb Üveben wiüen, tikbod)
£utgeruöe felber in ben anbern Q3ucl)emgnug>
fam erkläret, unb jum ^geil, wie gemelbet,
eorrigirt hat,) gar |u entrat^en.
gum fünften, c$ iR jeaud& nu|h'c6 unb to
Rig u! fegen, wk ber liebe Öotte^mann an*
fdnglicft niebf pli#cft afie« (wie aueb oben
gemelbet,) Ijafwifien unD verRegen, nocg fo
gar eigenttid) unb ricgttg auereben fonnen,
unb bod) almdgltgibut,c6 beö $lnt\tf)ti)l$ unb
ber ©einen Ritten, Proben, (Scgrepen,
(§d;reiben unb Q3erbammen bagin getrie^
36 r bmf
7io IV, 5ufd?cifcen über öie Sammlungen unfc ^bitionee JLutberi Schriften. 711
ben, baj? er ben©ad)en immer weiter nad)-
$tbad)t unb gelefen; hi$ er bind) SIBirFung
bes ^eiligen ©eijteö bermaffen erleud)tet,
bag er nid)t allein ben tyabft für ben Önti>
d)rift erfennet , unt> reidjlicl) aus ®Ottt$
^Bort erflaret, fonbern aud) in feinen tyw
bieten unb ©Triften aHe2lrtiFel<£f)rifT;td)er
itbw bermaffen ausgeftridxn unb bk 3rr?
tfytimer wtberlegt, ba§ nun alle korrupte*
liften and) au£ feinen (Schriften, neben ©Ot>
teö 2£ort, gewaltig Tonnen wiberlegt wer*
ben: unb muf mdnnigf id), fo in Dveligion&'
fad>en ein wenig seiflanbig ijr, fagen unb
befennen, ba$ u)n ®Ott felber erweeft, unb
geleitet unb regieret fyett, feiner Äirc^enjum
befren , ba§ ber Qlntid)tift offenbaret, e unb
fyinforber bin £orruptelijlen begegnet würbe.
llnb geejtel)en bem (ätapfyilo unb anbern £a*
ffermaulern feinesweges, ba$ SurljeruS wtV
berfinnifdje £el>re gefütyret. ©enn ob er
gleidb im anfange tt\va$ gejlraudjel^unb
fo eine reine gange aüerbingö nidyt gehabt;
fo (jat er bod) mbüd) bued) §rleud)tung be$
^eiligen ©eifleS feine Sänge gefd)abet, unb
\va$ er öorl>in unförmlich ober oerbdd)tiget?
m gerebet, fleiftg, wie broben gemelbet,
corrigirt, reooeirt unb refractirt, unb hu
nesweges t>ert()eibiget, $at aud) bk 0)ri>
flen gebeten , es wolle fiel) niemanb bran är#
gern, unb nic&t au$ bm allererften, fonbern
folgenben legten (Sdjrifteo, oon feiner £el)re
jubiciren, barinne er, ate ein- woMgeubter
Unb t>erfudjter ^fjeologus, ftanb&aftigeren
©runb aus ®£>m <2Bort ber CtycifKi*
d)tnM)vt leget. Um gemelbeter Urfac&ert
willen haben wir geweifefe (unb fo ifyr no$
mel?r gefunben würben,) nseuos im tarnen
®&ttt$ mit unter pagiren laffen. Ritten
bemnacl) ben (EljrtjÄicJjen £efer , er wolle
\l)m unfere TOo^fmepnung gefallen fajfen.
©iefer ?:omu$ hat wl Ö)utt$, baran
o^ne gweifd bk ©oftfeligen il;re £u|t unb
Sreube (jaben werben. 2fber ber nad)ff fofr
genbe ?;omus unb bk weiter barauffommen
Jollen, werben ifwen nod) beffer gefallen ; benn
ber Wann immer im ©eift unb Sßerffanbe
in ber göttlichen (Schrift ^genommen, unb
gewad)fen in bem ^rfenntnif? Cljriff i. £)er
barmherzige ®&tt gebe nur triebe unb fei*
ne ©nabe ba^u, ba$ wir ^ vollbringen fon*>
neu, $(men.
31) 30. Sturifabri ®et)icafion
l>t$ anbern ©sle&tfebenSfjetß/ an
tapfer tTlajrimiltanum iL
®€m 5(Uerburd&lauc6tig|!ett, ©rofmäcWcy
(Ten unb Unuberwinblid)ften Jürgen unb
#errn, Qtxtn ttlartmütano, be§ Sftcu
men^ bem anbern, ^rwd^ltem ^vomifc&en
^äofer, yu allen Seiten ^e^rer be^ SScidjS,
in ©ermanien, ju ^ungern, Q3&)men, QaU
matten, Croatien unb <Sclat>onien Äonig,
Snfant ju ^)ifpanien, §r$erjog ju öejler^
reicr; , #erjog ju ^Burgunb 2c. @teur,^ern^
ten, ferain unb ^urtemberg, ^arggrafen
$u ^dljren , ©rafen ju ^aböburg,
glanbem unb ^prol ^
tTleinem aKergnacMgff eit «Scrrtt,
(BOete^ ©nabe: unb $wbt burd& 3€fum
^ri(lum, unfern .jpeifanb*
^Jf flerburc6laud&tig|!er , ©ro|mad[)ftg(ler
»ti unb Unüberwinblidbfler tapfer, $(üer*
gndbigjler #err. §e werben in ber fytiliatn
göttlichen ©c^rift bte Könige in 3uba, $(ffa
unb 3ofapl)at , bepbe Q3ater unb ©o^rt,
bergigen aud) Sofias, ^üc^geru^metunD
gelo^
7i2 $i) Johann Tlmifabvi^ebicaüon ober ben anbevn tgi&khiffyenZfyeil y\%
gelobet, bafi fie bk 2lbcpetterei> unb falfcl)e|er imMw'bvivübit&fflvtifbt, Wleabtti
©otteSbienfte in iljren ^om'gretdjen ^erfteret
unb ausgerottet, Dagegen aber ©Ottes €*r>
fenntnig unb feligmadDenbes ggort, unb ben
wahrhaftigen ©otteSbien|t beo iljren Unfern
i&anen geoflanjet / geforbert , ausgebreitet
unb ehalten fjaben.
s. feenn als §er 3\6mg 2lffa insSKegiV
mentfam, unb emen bet rubren, erbärmlichen
Suflanb ber£ircljeuttb9*eligion fhni), benn
femQJa(er5(bia gottlos (unb wiebie(&ljrift
»ort fym rebet), fein $erj ni$t rcd&tfc^affen
an bem #£rrn war, Unb lief bas Zanb
»ollec Abgötter erfüllen, gemattete aud), baf
ftint 9ttutter9ftaed)a im #done einen fonber*
lid)en©ottesbienft, bem^tplejetl) (weldjen
man bafut fydlt, ba§ er ber Abgott ?|}riapus
gewefen feo,) anrid)fete, unb ftefelbfi^ebtif*
fm ober ^riorin in bemfelbigen £lof?er war.
3tem, fein ©ro§»ater Öveljabeam, $6nig
^alomons (golw, naljm pd& nid)t »iel ber
^ircljen unb Religion an; fonbern (ba er
bie jeljen (Stamme 3frael »«leren %atti,
weldje naci)$wug(E5alomons$obe »ontljm
abgefallen waren,) trac(jtetemel)r auf@robe*
rung ber »erlornen Sanbe, btnn auf ©£>fr
teö ^Cßort unb 3\irdjen, vok benn furjunb
für Kriege jwif$en tyme unb £ierobeam, bem
Könige 3frael, waren. £)arum falfc&e Itty
re unb Abgötterei) tmSanbe gewaltiglicl) ein*
ruje, unb bas Stoff %uba tfjdte was bm
$<Srrn übel geftefe, unb baueten ilwen £6V
t>en , beulen unb Käufer auf ben fjo&en #u#
geln unb unter ben grünen Ö3dumen, §fa
ten nad) allen ©reuein ber $e»bem Unb
bieweil bereuen, 3rrtl>um, falfc&eSefyre,
unb unrechter ©ottesbienjl, wo er einmal in
einem ganbe einreibet, befleibet unb cinwur*
jelt, ni$t balb ausgetrieben, »ertilget unb
wieber ausgerottet werben mag; alfofanb
äffa aud) noejj im £onigreid) feines Kelter*
.»aters , ßom'g ©alomons, 2fbg6tterei?, bk
fefee, $mmonitifd)e, (Ebomitifdje, giboni*
fif#e unb £e$itifd)e Leiber ins £anb 3p
rael gebracht fyattt. ©a er bem ©£5tt 3P
rael üon ganzem #er$en ntdjt nad)f)ingeunb
folgere, fonbern wanbelte naefj bem Sf fl&arof (j,
ber gibonier ©Ott, unb Sitcom, bem ©reue*
ber.^mmoniter; itm, bauete Soften btm
©jamos, ber 3ftoabiter ©reuel, unb ^fto*
lo$, bem ©reuel ber 2Jmmonitec, ba$ alfo
Das ^onigreid) 3frael mit allerleo &tctm,
£e£ere»en unb Dvottereoen ber breoer Äi*
ge, als (Salomons^ebabeamSunbflbid,
M Königes 5(j[d Q3prfa6ren , gar über*
fc^wemmet unb ubevfyaüftt wart benn matt
nid)t wl mel)r im Tempel ) H>k®Ott gebo^
tm fyatu, rducfcerte, opjferte, prebigte, be^
tttt unb <30tt bienefe , berfelbige ©ottes**
bienjl unb M)Xt warb »erad&fet unb »erlaf*»
fen; bagegen aber lief Obermann ;u ben §ei^N
nifcfrenODttesbienflw, unb nabme biefetbiV
gen an; mt benn W %Btlt neurig <(!, unb
frembe, feltfame unb neue Seljre balb Ikkt
unb annimmet
• e 3. ©a es nun ber ^onig Affa alfo tt*
bdrm(icj) in ber ^irc&e fanbe, ba tljdteraHe
©o^en ab, bie [eine S<er^emad&t f)attm,
bk fremben %Mte unb (beulen jubrac^ er,
bk ^)done fykb er ab , unb jerflorete alle ^6#
btn, alle »öurer unb falfc^e £e^rer (agte er
aus bem Sanbe, fo fe^te er auc^ feine ^Sluu
ter SÜJaeclja ab »om Qlmt, baß fie bempto
plejetft gemac&et f)atte im ^dpne, jer(!orete
bk\dbi^n üvattennefler, unb rottete tljre»
tyltylqftfy aus, unb »erbrannts im 35ac^
^ibron* Unb war fein ^erj rec&tfc^ajfen
an btm •Q&m , unb er tfyatc was bem
^€rrn woftlgejtel, mc fein Q3ater ©a»tb,
triebe auti) ^efef)l aus ins ganje ^onig^
reic^, unb manbirt ernftlid) allen feinen Un^
tert^anen, baf? fie ben^€rm, ben ©.Ott ify
rer^dter, fugten, unb traten nad; feinem
$V 2
, ,, ^^^ ,| ..■■■! ■ . i ■ ■ ' ' ^""^ n — »-r i ii i , ,, — n i
714 IV. 5ufd?riften über bte Sammlungen unb £&itionee £utl>eu Scfyrifren. 715-
©eje£ unö Geboten* ©otö&cä tt)ät er meßt
allein bei>3uba unb 35en/amin, alö [einen
orbentlid)en Untertanen (t»a§ er fte fufjretc
unb hielte mit groffem Crifer unb €rn(l jum
redeten ©ottesbieuft, ba§ fte ben#£rrnflon
ganjem »öerjen unb öon ganjer (Seelen fu*
(fear tauften: mie er Denn ein folef) geftreng
ernfttid) ^anbat auögefyen lieg/ ba§7 wer
nid)t Den ©Ott 3frael fachen würbe, ber
follte ff erben, beobe Klein unb ©ro§e, beobe
Sßlann unb 2Üeib); fonbern ^k &tabtt.bk
er gewonnen haue auf bem©ebirge €p^
im , and) \>k Jremblinge, t)k autfben &tam*
men SttanafFe utö (^imeon, unb fonjf aus
gpfyraim $u ifym mit großer Sftenge gefallen
waren, bte fyielt er uir wahrhaftigen Cljrifc
Iid>en Religion unb ©ottesbienjl, erneuerte
auclj ben Sütar be$ £€rrn ,. ber vor ber £alle
be$.£)£rrn ff unb, un$ fcerfammlete alle feine
Untertanen' gen 3erufalem, welche Da ei*
neu && ihm mußten, bem ©£>S3: 3frael
^inforber alleine äübtenen.
4. §fö nun ber pnig 2f jfa 39%3al>r re*
gieret ^atfe , unb mit feinen Katern ent/
fd)lief. . Unb 3ofapbat, fein ©olm, an ferne
jfatt Konig warb, bawanbelteerauc&inben
vorigen 9Begen feinet SBaterS ®at»tö^ , unb
fud)te nifyt ben Ö3aalim, fonbern ben ®£>tt
feinem S3aterf Sffla, unb wanbelte in feinen
©eboten, thate aud) ferner ab au^Suba alle
Soften unb #aime , bie fein S3ater $fia nid)t
pfforet hatte; trachtete alfo mit ^D&em5lei§
barnad), wieerbieüveligion, fo geläutert, ge*
reiniget unb erneuert war, aud)bie 9veforma*
tion ber Kird?e, burd) feinen Q3ater, Konig
Stfia, angerüstet, erhalten mochte, 3Der>
falben richtete' er eine SSifftation a^ unb
fanbte burd)g ganje Konigreid) Ue durften,
als SSen&ail , Obabjä , ©ad&ar/a , 9?e*
tfjaneel unb Sfticfraja ; 3tcm, mit iljnen bie
Seiten, nemlid) @emaj'a, 9ietfyanj'a, $i<
fael, ©emiramotf), Sonaten / Öbonia,
$obia unb^robabonia; barnadj) fdnefte er
aud) mit tynen jween ^rieffer / €1iafama
unb 3oram, welche ba$ ©efe^buefe bes
#€rtn mttftd& hatten , unb in allen labten
beg Königreich 3uba umbogen, utöbtö
SBolf leiteten.
b @o befMete Sofapfjat gu 3ec«falem
aus ben toiten uni> ^rieffern, unbauöbeu
oberffen Katern unter Sfraef, aud)ttberbas
©erießte beö »6€rrn, unb über bte @ad)en;
unb lief fleniSerufalemmolmen, unb gebot
ibnen unb fpracl): ^f>ut alfo m ber $ur$t
beö ^rrn, im©lauben, unb mit reefrtem
»Öerjen, in allen (Sachen, bie ^ueud)fommen
\>on euren Erobern, t)k in i^ren ©tdbten
wohnen: jwifeben 93fut unb Q3lut, jwifeßen
©efe$ unb©ebot, jwifd&en ©itten unb dled)*
ten follt i^r fle unterrichten, Dag(teftc6 nic&t
uerfcf)ulbigen am^^rrn , unb ein Sorn über
euej) unb eure Q5ruber f omme, @olc& geij!^
liefe @erid)te ober ^onftjlorium follte auf \^k
£el>re beö göttlichen 2Bort$ fefyen, ba§ fte im
£anbe rein unb unöerfalfc&et ginge ^ unb faU
feßer £e^re jeitlid& burd) bifputiren, coiloqui^
ren, (cßreiben unb lefen begegnet unbgewe^
ret würbe, audb b$ ber^rebiger&bennidtf
argerlid;gefu^ret, fonbern ben 3u()orernaB
ein 58orbilb unb^piegel aller ©ottfeligfeit,
&l)X barfeit unb ^ugenb öorleucßtete* Stern,
Ue £()efadjen barinnen »errichtet, aud; allen
öffentlichen ©tinben, £a|!ern unb5lergerni§
burd) eine ernjle^ird&enfjrafegejleuert, unb
eine feine ©ifeiplin im Königreiche angeri$>
tet würbe.
£. Unb wenn eine ßriegsnotlj vorfiele,
al^ , t>a bk 3\ inber ^oab unb hk Kinber 5lm^
mon, auef) W <&i)wc wiber3ofap5at jlrit^
ten , ta liej? ber fromme Cljriftlicle Konig ei>
ne 5<*ffen au?ruffen unter gan^Suba, unb
tterfammlcte fte famt QBeib unb Kinbern ju
3erufalem in .ben Tempel, m^ betete famt
feinen Untertanen, unb fugten t>m Sj&m
mit
7i6 31) 3obamt Ttmifabti IDedication über ben andern ^tslebtfc^ctt £l>eü\ 71g
mit groffem £rnfre, ©cufjen unb@cbm;en,
fcaj? er Die oorfteljenbe 3\riegönotlj gnäbiglicb
abwenben foüfe,fa£te feine Hoffnung, ©lau*
ben, Vertrauen unb Saturn allein auf ®£>tt,
Da| ber t'bmn Reifen müßte; mie er Denn
gar loblicf) fast 2<£bt'on. 20,12: 3n un&
tft mcfef Araft gegen diefemgrofjen^au*
fen, der wider uns kommet; wir wiffen
ntebt, wae wir tbun fblien, fontern unfere
HuQtnfebennad} dir, *£>l£cr.
7<t £)ergleicl)en tf>ut audj Der Ijocbberüljm*
fe Äontg joftae im 2, ^Öuc^ Der Könige am
22.£ap.ü-2. c.23,2?, an welchem £)rfe Der
$eil. ©eift alfo jeuget unD rüljmef , ba^ er
tbat, das dem 6*£rrn wob* gefiel, «nö
wandelte in aüen Wegen feines Daters
JDatnds, und wiebe ntefet weder $ur &ed?*
ten , noeb jur Hinten ; und feines gleichen
war t>or ibm tein 2\onig gewefen , der
fouon ganzem &er$en, von ganzer See*
len, von aüen Gräften ftd) $um££n:n
beeret , naefc allem (5efe$e fcTjoftö ; und
nacb ibm tarn feinee gleichen nid$t auf
3- £)enn al^ er ins Üvegiment fam, be<
ftWet er, an Dem $aufebeS |)<£rrn Den ^env
pel m bejfern, n>a^ Daran baufällig war,
üerorbnete Darju gewif? ©elD , Stufe unb
Üvente m $eben.
9. ©arnadb , afö Das ©efe^bud) be£
«&§wi, (Die SBibel,) fo lange Seit im 2Bin>
fei unD verborgen gelegen unD im£onigreicb
3uba unbekannt gewefen, im Tempel wie*
Der gefunben; welcbes, Da es t'bme ttonbem
^obenprießer^ilfia jugefebief t worben, er>
febrieft Der Svonig Darüber, unD jerretf t &or
tinmutb unb^raurigfeit feine Kleiber, Dar*
um, Da§ Die 23ibel unD ®Om$ SBort bat
feilen fo lange Seit (wie aueb im ^abfitbum
gefebebenifr,) unter Der 55anFunbefannt unD
ungebraucht liegen; erfennet unD benennet,
Da§ ©Ott folebe Skracbtung feines SOSortS
nicf;t werbeungeftraftlaffen fyingeljen, wieer
fagf c. 22, 13: (Et tjl ein -großer (Brimm
des 4><Etvn über uns entbrannt, Darum,
baf man ©£)ttes2Bort bteljer fo garniebts
geaebtet, ja foöeracbfet bat, ba§ Die Q$tbel
oberDeö^rrn@efe|bud) im£Bmfel unbev
fannf unb ungebrauebt gelegen ; ober, rvkfci*
ne 2Bor te lauten : £>aß unfere Pater ntebt
gei?orcfyet baben den tPorten biefes
3ud)8, daß fte traten aüee, wae bavuu
nm getrieben ift. ©eroljalben lafiet er
hew £(jrrn Üvatf) fragen , mie Den ©acben ju
tbun fei), unt) wie man Der üerbieneten @tra*
fe um bet,(Seracbtunge beö gotflicbenSCBortg
willen entnommen moebte. ©arauf ibme
Denn ®Ott lie§ jur Antwort fagen ü. 16 :
Tllfo fpriefet der^rr, deer(B0tt3fraelt
Siebe, id) wtü Unglück tiberbtefeStaÖ*
te und u>re !£inwobner bringen :c. dar*
um, daß fte mtety t?erlaflfen und andern
(Bottern geräuchert baben, daß jte mict?
erjurnet mit allen Werfen ibrer *oande,
ba§ fte Die 5lbgotteret|unD fallen ©otteö*
Dienft gejliftet unD getrieben naef) ibrem©ut*
DünFen, wiDer mein ^CBort, DrDnung unD
^5cfebi, darum wird mein (Brimm ftd?
wider diefe Städte anstanden, und niebt
ausgelofcbet werden, 2Beü e^ aber Der
3\onig Sofia fo gut unD treulieb mit DerDxe*
ligion unD reebtem ©otf e^Dienfr meonete, aticb
(Kd) fcor Dem *6€*rrn Demütbigte , bef am et ei*
ne trojtficbe Antwort für feine ^erfon, nem*
lieft, !)'♦ 19* 20. darum, daß fein 4et'3 er*
weicht ifl über den ^Porten , fo er gebore
babe/ und ftcb gedemutbiget vor dem
^igrrn, der ba redet, bafi diefelbige
Städte und ^inwobner foüten eine Per*
wufJung und ^ludrfeyn, und er babe
darüber fdne Kleider jurtflen undgewew
net t>or dem *o^rrn : fo babe es.der <o^rr
aueberb^ret, und wolle den3\6nig Jo*
fiam mit frieden in fein (Brab $u feinen
Tätern fammlen, daß feine #ugen nicht
36 r 3 *[l*
718 lV.Sufcfrrifeen ufrer bitGammlungm unb *ffi>m$nee gutfreriQcfrriften, 715
alle bat? Unaluc? , fe t>c»r ^jgrt- über bie«
felbtgen Bta6re gerebet, fefcen follrerr.
10. ^Darauf berfammlefeer fid) mit allen
2(elte|ten in 3ubaunb3erufalem, unb fym
tnit allem SBolf unb Untertraten , beobe
kleinen unb ©rojfen, ^riejlem ynbZwitm,
tn ben Tempel ober <©aud beg #@rrn, unb
lafit bor ber gan jen S^erfammlung alle 3Bor;
tebe$©efefcbud)Slefen, macbet einen ^unb
mit bem^olf , unb &erpflid)fet ficbüorbem
»£)§rrn, bager, ber&onig, unbbasganje
<Sotf ficf) nacl) folgern 33ucl) wollen entfjal*
ten , unb i&ren ©ettesbienji barnad) an>
pellen*
11* ©0 bellet er aucß ern|llid>, ben ^:em#
pel ni reinigen fcon allerlei) Abgötterei) Der
SSaaliten unb anberer, unb fcbaffet allen fal*
fcben ©otteöbienft ab, fo im£anbe burd)bie
£3aaliten unb anbere fecbwärmer gejn'ftet
war unb tiberfyanb genommen Ijatte, Unb
brauchen einen €ljrifllid)ett€ifer unb fonig*
Iid)en €cn(t wiber bes Teufels ©efpenfle
burcl)bie 3$aaliten, Camarim unb anbere
falfc&e ^rppfyeten unb groffe ^riefter aufge*
xid)t ; röie es benn nad) ber Sanae im 2, 33ud)
ber Könige am 23. &»>• erriet wirb.
12. Ueber btö fo lajjet er e$ nicbt habt\)
bleiben, ba§ er bieSlbgottereo ausrottet, unb
bas jenige, fobofe if!, abfdjaffet; fonbern er
ijl auc& baran, beft<, orbnet unb feerfdjaf'
fet, baf? ber rechte ©otteäbienft im Tempel
be$4o£rrn aufgerichtet ynb gepfteget werbe,
unb gebeut bem ganjen^ol^frael, CfJern
|u galten nac& ®Otu$ £>rbnung, Q3^fe^l unb
ginfefcung, weld)e$ lange Seit nachgeblieben
war; will md)t, tia§ man ©Ott bem^&rn
unb bem^Öaal äugleid) in einem Tempel W<
neu füll* 38 ie bie ^apiflen je^t in einer £ ir*
d)e Cbritfum unb ben33elial jufammen ffel*
ien wollen; item,bag$benbmal)lbe$#@:rrn
unb Den ©reuel ber ^ejfe au$ bei) ober neben
iinanber behalten wollen» 6p manbipet
aucfe ben ^rieffern unb Mun, wie im 2,
%$ud) ber Chronic, am 3?. Qap. 0.6. gemein
t>ct wirb , ba§ fie betf ££rrn Sßolf fe&ren fol*
len , unb Die ©otteöbienff e pflegen , nid)t nacl)
ibrem ©utbunfen, fonbern nacfj bem 3Borf
beö #&:m,
13, gumfe&ten, gibt unb reichet er auc^et^
m& flattlidxs jum ©otteöbienll mit feinen
gürten unb Gewaltigen; fud)et nid)f unter
bem @d)eein bes göttlichen ^Borteö Die geij^
lid)en ^rabenben unb Äircl^enguter, fonbern
®£>m §l)re unb^ienjl, feine unb; ber \ln*
tert^anen ^eligfeit* S)a§ nid&t unbillig
tton i^m genUmet Wirb: Seinee gleichen
war vor i^m fein Zottig gewefen, bec
fo von gan3cm ^crjen, t?on ganjer @ee*
len, i?on allen Ät^ften ftct? 50m %><2xxxi
befe^ret, unb naci? t^m ^am (etnee glet>
d?en ntc^t auf :c» 2 ^6n. 23 , 25-.
14. tiefer breoer löblicher Könige ^jrem^
pel flellet ©Ott allen öbrigfeiten in ber &
(Sd)rift barum ium^Silbe unb Spiegel oor^
aufcbaf fte ba\>on ein yjlujiw unb ^robe, ja
eine9^icl)tfd)nur ifjrer Üveöimente nehmen mo^
gen, unb bebenfen lernen, baß fie in ber weit*
lid)enüvegierung i^ren bödmen gleif? barauf
wenben füllen, wieber ©ottesbt'enfl unb ^ir^
cbenregiment ober ^rebigtffu&l red;t befiel
let, baö göttliche ^Bort lauter unb rein, oljne
gufa^ ber menfcl)licl)en Sebre, ^bilofopljia
oberanberer^eufelelebren, geprebiget unb
gebanbelt, t>k »©eil. ©acramente md) M
£>£rw tyvifti ginfe|uns unb Orbnung ge*
reichet unb abminiflrirt, unb t)k guf)orerim
wahrhaftigen ßrfenntnif ®Otw , Q3uffe
unb ^ejferung il)reö funblicben £eben^ geleitet
unb gefu^ret werben. ©old)eS ift ber ßbrig^
hit furneljmff e£ 5(mt, ba$ fy febe anf^k ^^re
©Offeö; item, auf Die Ausbreitung feinet
Üveid&eS, unb auf bie ^r^alfung feinet allem
feligmad)enben^Bort^, unb ber armen Un^
tert^anen ©eelen |)eil unb ©eligf du S)ena
fr
720 31) 3ofcann 2fmifabri JDeötcatton übet* ben anbcvn igieltbifäen Hbtil 721
fte ift nicfjt allem barum eine Obrigkeit, ba§
fteber9ftenfd)en£eib, $aab, ©utunb^re
fc^ü^e uns) rette, unb einen gemeinen £ant>^
frteben erbalteu; fonbern baß fte auef) auf
ber Untertanen Seelen ©eltgfett felje, auf
tag fte nidjf in t'bren ©unten, ©£>tteö gorn,
bes Teufels utö ewigen §:obe$©ewalf, unb
in ber SBerbammntf bleiben urib tterberben
mußten, fonbern mit ®Ott ewigf id; lebten.
is. ©olc&efonialic^C&rifllicfee^erfe
werben wol von beng&dtweifen unb^oliti*
feben mad)Ut unb üerftM)ttet,au$ffe^faf*
fenfacben gehalten. £>enn man ttorgtbf,
wa^ ftcf) Kdofer, Könige, gürflen unb Ferren
bamit bef ümmern , belaben unb bemühen mo*
gen, benn fte wol anbere unb notwendigere
©adjen ju bereuen unb äut>errid)eten Ratten,
unb fiel) in bie flretttge3vefigions()dnbel nid)t
mengen burfren ; unb fonberficj) fperren ftcf)
etiiebe £ofleute , t)te mit £anben unb puffen
Ijinbern unb wehren, baf? t^re Ferren ftcb
mit ber £e^re beä göttlichen 2Bort$ unb bm
*J>rebigern nid)t einladen, ober bamit oiejf um*
geben. £)enn füllten iljrc Könige, Surften
unb Vetren, ber Kird;en unb Religion ftcf) am
nehmen, biefelbige reformiren, unb bie Seigre
lautern unb fegen faffen : fo biatut man iljnen
Dor, fte würben j&re Altern unb Q3orfa()ren
in ber©ruben oerbammen, audj würben fte
gwiefpalt, Trennung unb ©cfyifmata an*
rieten ,e unb auf bieSSeranberung berDveli*
gion mochten Kriege, Empörung, Aufruljr,
gerftomng, unb 3$erwüftung £anbe unb Im*
te folgen: Ober bilbenbengr offen Ferren ein,
man muffe ben^rebigern bengaumniebf al<
fo lang laffen , ba§ fte biegroffen ^annfen mit
bem göttlichen 3Bort ftrafen unb yux Q$uffe
Dermalen, fonbern ibnen fcon Qoft fcor*
treiben, nodöjte lehren unbprebigenfoaen,
unb ifyrem Q$ebünFen nad) bte Regenten dar-
auf btiafyt fei;n, baß fte nur einen beftanbi*
9en £anbfrieben erhalten mochten, unb nid)t
felbft $u Unruhe unb Serruf t ungen Urfadbe ge*
ben. & fmben fte!) benn aud) weltweife Kupfr
fe, Ue ba mittein, unb fünft ben ©ad^en
d\afy fud)en unb treffen woUen, aud) ju 2kr*
gleicbungen unb ju glief mtt ratben; item,
Daß man gemaef) mit ber &ad)t tbue, benn
was bo fe unb unrecht wäre, \>a$ würbe mit ber
geitüonftcf) felbft fallm.
16 ©0 fannS ber Teufel auelj gan$ unb
gar nid)t leiben, ba% fein Siäd) füllte jerfto*
ret, unb feine 3rrrt)wner, Motten unb ©e*
cten geftrafet, etfennet unb oertilget, unbbie
Sftenfcben auö ber Rollen unb^Berbammnif
errettet werben. Öarum fo fyatß an ber grof*
fen Potentaten Joofe fo mannigfaltige Jpinbe*
rung, Anftojfe, §et)l unb Mangel, baf es mit
ber Sveligion unb 23ejMung ber ^ircf)e unb
göttlichen 3Bortgnirgenb fort will, benn ber
ipofteufel leget ftcf) in ^eg, unb wehret,
baf t$ nicr)t fortgebet
17. «&ie werben biefe bretj fromme Könige,
$Cffa, 3ofapf>at unb 3ofk$, aud) erfabreu
^aben, bag t>k Reformation ber£ebreunb
Äi'rdbe in iljren Königreichen ii^nen gar fauer
unb fcl)weer wirb Würben fet;n: benn fte fun*
t>cn vielfältige Abgötterei; unb ^>n>bnifdbe
©reuel im Sanbe, fo bei; ibren ^orfal)ren
eingerifem Sftun mid)ü ber Teufel niebt
leic^tlicl) , fonbern al^ ein ftarf er ©ewapneter
bewahret er feinen tyaUaft unbQ3eftung, auf
üa$ba$ feine t'^rn mit ^rieben bleibe : e^ ?o|let
Wlhty unb Arbeit , foll man ben Teufel au^
feiner^5erberge au^agen. ©0 werben aud) \%*
re ^ofleufei|nenfurgebtlbet unb eingebleuet
l)abmf obfle wollten ben weifen Konig ©a<
lomon ; ttem, feinen ©of>n Ovebabeam, unb
Ab' an i^renQ3ater, ateibreQSorfabren, be/
cer Succeflbres fte waren, einÜeberbcinma*
d>en, fte tabeln unb uerbammen ? ©owirb
man aud) aUerlep ©cfabr ibnen fitrgeprebiget
baben, a\$, baf fte bei; ibren\ftacf)barn, ben
Königen in Sfrael, (a\$ bem Serobeam,
welcher
722 IV. 5ufd)rifcen über frte Sammlungen unb gfomonee fewfrei-t Schriften. 723
weld)er t>tc gülDenen halber ju 33ctfj.ele un&
C^anaufgeridjtet'batte; item, bem^onige
25aefa, unb bem Könige Acbab, ber mit
feinem ßkmaM 3efabel Den 33aatöbienff ut
(^amaria geffiftet, unb mit groffen Unfoffen
unb @rnff Darüber bielt, alfo ba§ er ©iam
Den ^ropljeten, unb alle andere £ebrerunb
sjiropbeten, au« bem £anbeüerj'agte,) wür>
ben einen groffen Unwillen, §einbfd)aft,
gorn unb SBiberwartigfeit erregen, ba Denn
mit ber %tit, um ber ff reitigen Dveligiqnwil*
len, unter ibnen Kriege unb QSerwüffung
ber bepben $errltd&en Svonigreidje erfolgen
f onnte. 3tem , fte werben fürgegeeben baben,
bas ju fd)arf feon, bat machte febdrtig ; man
follfetemporiftren, laftren, uribmitbetälb'
febaffung ber <$aw unb Soften fduberlicr)
fahren , unb bk ^rebiger niebt laffen bk
Corruptelen unb ^erfdlfcbungen fo ernfflieb
angreifen unb ffrafen: benn man würbe bk
Untertanen fcor ben £opf ff offen, unb alle
umliegenbe 9?acl)barn erzürnen, bamit, ba§
fte flüger, ^eiliger unb eifriger fepn wollten,
benn anbere £eute. 2Bie benn etliche #of'
leute foldjen &ad)m balbe wijfen einen Wm*
tel umjubdngem
18. Aber biefes alles aus ben Augen, Ol)?
ren unb #erjen weggefegt: fo bebenfenbie*
fe breo §f)rifilid)e Könige, was ibr Amt unb
Sßeruf feo, nemlieb, ba§ ©Dtt fte babeui
5vircf)&dtern gefegt, unb ju ©dugammen
ber griffen tterorbnet, unb ba$ fte feinl)o>
fyer, nod) Ijerrlicber 2Betf jljun fonnen,
benn auf bie ©rifflidj* S\ird)e ad)tung (ja;
ben, unb auf bk Ausbreitung, ^ropaga*
tion unb Haltung ber reinen £ebrebeSgott*
(td)en 2Borts feben. £)enn bej? baben fte
ernfffiebe ©ebote unb 35efet)le in beteiligen
©dftrift; als, ^ofeSimfünften$3ud)c.i7.
D.i9* gebeut, ba,§ eintönig, §ürff unb üve*
gent bat 23ucr/beSk©efe|eS folle in einer
#anb baben, unb in ber anbern #anb bas
©d)i\3erbt. Unb fonberlicb bat man batton
gar wl Seugnijfe in Den ^jalmen; als , im
anbern ^falrn ü. 10. n. 12. wirb gefagt;
Hun lajfet eud) weifen, ibv 2\6ntge,un6
laffet eud) judmgen ü>v &tcfyterauf £w
ben. dienet bem <£>£rrn mit 5urd?t,
unb freuet eu<b mit iStrtern, puffet bei*
Qobn, baßerntdn $urne, unötbrunv
fommet auf bem tPege, benn fein Sorn
tvitt) balb anbrennen; Unb ¥fa!m3y,i&
fpridjf ber ßonig ©attiö felbff ; 3cf? wiU
biv bunten in bev groffen (Bemeine, unb
unter viel Volts will td> biefy vul?men^
Unb ^fafm 47,7. wirb gefagt: £obftnget,
lobfmgct(B(l>(IC! lobfinget, abfinget
unfeem Röntge! öte Suvften unter öerc
Voltevn finb perfammlet ju einem Volt,
öem (5<£>ZZ 2tbra^am, benn <5<Dtt tff
fet>r erboset bey ben Ferren auf ^rden,
Unb ber ljunbertunb anbere ^>falm fc.22.23,
fprid)t : Huf baß fte $u 6ton prebtgen ben
XTamen be& &i£vw, unb fein £obsu^e*
rufaiem 5 wenn bie P$tfer jufammeti
5ommen,unbbte^nigretc^e,«t)em4J5iTti
3u dienen ; Unb ^falm 148, ir. 12. wirb
aucr) gefaget: £obet ben ty£.xxn, ü>i'2\6*
ntge auf^iben, unb alle £eute, ^örffen
unb alle Ätci>rer auf i£vben, ^ungltn^
geunb3ungftauen; ^f.f4r/T: Rinbes
2\inb tüerben betne tPeife pretfen,un^
von betner (Gewalt fagen, i4>wtüvebeti
von beiner «^ervltcfehtt, fct>6nenPi-ad;r,
unb von beinen tOunbern. ^0 gebet
ber Sprud) €^#i Sftattlj. 10 f 32. bk £>brig>
feitaueban, als gefaget wirb : Wermtd?
benennet vor ben tllcnfcfoen, ben wiü
id) wiebev betennen vor meinem bimmlü
fdjen Pater. Unb \va$ @t. ^auluS ^uti
^pbefem am 6,4. unb SEclojfern am 3. Ca>
pitel fc. 2r. gebeut, (wie Die Aftern m Der
^)auöl)altung ifyre ^inber unb &efinbe auf*
ergeben follen, ba e^rfprid)t; 3$r Pater
retV
724 3Ü 3fob» ?furifabri 2>eötcatton übet* ben awöern (gielebtfc^en Ztyeil 72?
retjet eure 2\inber ntcfct $u3orn, auf tag
(Je mcfct fcbud?cern werten, fonfcernjie»
bet fie aufm ber SuctytunbDermabmmg
$u bem <&£rrn,) eben bafielbige ijt auef)
öer Dbrigfeit %mt, bag fte ibre Untertba*
nen jut Jurd)t ©£>tre$ unb *u bem waljr'
baftigen ©ofte^bienft balte.
19. ©iefe gettliebe Kantate unb Q3efeb*
le ftnb ibnen eine SWcbtfcbnur unb 9Cßinfe^
mag, ©Ötte* 2Bort gu lieben, aueb bte
roabrbaftigen ©otteöbienfre m bereuen, unb
bie ©ri|llicl)e ^virc^e $u beforbern, fd)ü£en
unb juljanb&aben; benn baSerforbert ©Ott
Pon t^nen ernftlid).
20. £)awadj fo baben fte ddp ftd) aueb
fd)otte berrlid)e Tempel anberer treffu'dxr
bobenSeute, roelcbe innrer Regier ung fid)
befliffen , bag fte unfeem ty&m ©Ott,
feiner £irdjen unb 2£ort aebienet baben.
21. $11$ 3ofepf> im Svomgreicb Ägypten
utm Regiment fam, unb bie erfcbrec!liel)en
greulichen 5(bgotferepen ber (Egtjpter Jabe,
bte Da bie (Sonne, ja £>d)fen , halber,
©toccl)e für ©otter anbeteten ; wie benn baf>
felbige Q?oIf febr geneiget roar jttr £fbgotte*
rei>: Da fcbajfete er fbld)e beobnifebe ©reuel
ab, unb pflanzte bie £ebre pon bem n>ab*
ren ©Ott Sfrael in bemfelbigen Üveicbe;
iDt'e benn ber ioy» ^falm p. 22. pon tf)tn fa*
get : £>aß er ()ie 'jurßen ££gyptt unter*
weifet nad) feiner tOetfe, imb feine Ziel
teften tttobett febret. £)ig wirb eine
berru'cJ>eÄ1)e©0tfe$gen)efen fem?. £>enn
es ^atte 3ofcp(j$ Söater, ber^atriard) 3a*
cob, mit feinen jwooif (SSljnen, Verberge,
Unterhaltung , (Scbu£ unb (isebirm unter
sjMjarao, bem Könige in Ägypten : unbba?
ben bie berrlicben Siebter, alö3acobber^a<
triard), item, 3ofepb unb feine »ruber,
gar beerfid) geleud)tet mit ibrer (Srfenntnig
glauben unb ^rtbigt pon Sbrifto, in ben
greulieben @gpptifdxn Srnflernnjen, alba
Hüben 6d?riften 14, £beif*
fte S3ifcboffe unb (Superinbenten über Die
^irdjenunb £ebre genxfen ftnb, unbfal*
fdjen £ebren gefreuret, -bat göttliche 2Üorf
aber gepflanzt baben*
22. <Sold)e£ t^ut 2>amb, ber $6nig in 3p
rael,aucf). 2ffö nad) 2(bff erben be$ gottlos
fen Honigs <&au\$ ©£>tt rtjme 4um DvegM
mentbalf, unb pon ben ^riegen, unb fet'#
neu geinben unb CCßibermartigen ein menig
Suft befam:' tia lieg er bie >2abe be$ »un^
beö, bie *u Qiibea in${binabab^^)aufe|run^
De, wegholen, ging felber por ber toben
ber mit bem ganzen 3frael, fpielete mit tV
neu auf Warfen, ^Pfafter, tyauhn, <5$eU
len, €imbeln, trompeten unb ^ofaunen,
mit ^anjen unb groffen Jreuben» ©ar*
über fein %ßeib , ^icfjol, ^onig (&cmH
^od)ter, ibn lagerte unb fpottefe; aberSDa*
\>it) opferte ut 3erufalem (Dabin er bie £a>
be be$ »unbeö braebte,) »ranbopffer unb
©anfopffer, 2©amueli^6/ufqq. ^oll^
te bafelbfl ber Zatien be^ »unbe^ein^au^
^irel)e ober Tempel bauen; aber ©Ott lieg
if)m burd) ben ^ropbeten ?Ratr)an folebeö
perbieten, unb auf feinet @oljn£(Salomcn$
Dvegierung fparen» ©leiebmol tntte tbabib
$ Serufalem ber Zobe bes »g)^rrneme^)uf#
ten be^ Q3unbeö bauen laffen, unb perorb>
nete Sepiten unb anbere ^ireljenbiener auö
ben ^inbern $(aron, bie Por ber Butten bie*
neten, aud)befrelleteer Die^riefTer, <ti$3a*
bücf unb 5lb;'atbar; eitem,piel (Sangmeiflec
unb ©anger unb(^ditenfpiel, bagber©ot^
teebienft mit Q3ranbopffern unb feanfopf*
fern, aueb berrlid)en Zeremonien, unb ei*
ner fofllieljen ^uftea U)ol)l befallet marb,
bat^u er, ber 3\6nig Sxwib, benn felber bie
f ß(rltd)en ^falmen unb ^obgefange mad)ete,
unb alfo ber 3\ird)en unb Dveligion im Ü\cic&
3frael mit €rn|T fiel) annähme,
23, ^ie benn 3\onig ©alotnon naeft
feinet Q3aterä S)aPiD$ ?;obe aud; Der Dve^
SPP Kflfc
726 IV*3ufd)riftert über fcte Gömmlungen unfcgfttttones JLittbm &cferifrem 727
ligiori ernftficb fidj bef[et§t9te , unb baiiete^
mt't gro jfenUnf 0 jlungen ben ^empel/djmücf *
te ibn mit ^ape^erepen, mit ©olbe unt)
(Silber, unb lief allerlei) ©erätlje Juristen,
fo man im Tempel gebraueben fönte, unb
erriete £eöitenunb ^riefter, biedern ©ot#
tesbtenft t>orflunt>en ; item, (ganger unt)
onerlep ^aitenfpiel: auf ba§ aUe^tm $em*
pel mit ber £e!jre unb Zeremonien lobticl) unb
rooljl miWr utö w im Anfang feiner SKe*
giewng t>tel ©utes bep ber 3\ircben ®Otteß
tljäte, biß er mle^t in feinem 2(lfer buref)
feine l)epbnifcbe2Beiber inSlbgotterep geriete.
2Belt, ba baß belle £icbt beß ljeiligen@:ban>
gel», bureb ben (Ety^urbigen Sttann ©Ot>
teß, £). Sftartinum £utbern, mieberum i(l
angejünbetroorben, ©£>?:$ ttielloblicber,
£b#lic|)er unb frommer Surften im £)eut>
feben £anbe gegeben bat, bk fid)bed\ircben
unb göttlichen ^XBortö mit f)ocf)flem gleif? unb
€rnjt angenommen baben. Unter welchen in*
fenberbeit gemefen finb, ^onfgCbrißün
ju £)dnnemarf, aueb anbere JfirfTen unb
Ferren meljr; infonberbeit aber bie £)iircfy
laudjtigjlen , #oebgebornen gurjfen unb
Ferren, £err ^rieörid), ^erOobanns,
24, £)iefe Krempel, ate, beö 3ofepb$,junb £err 3obanns ^riefcerid), $erjoge
unb fonberlicl) beß Honigs Öabibö unb <5a> m (gaebfen unb Zburfurffen, £anbgrafenin
fomonig, bcibenbiefebrep^rifllicbe, from* ^bwingen, unb ^arggrafen m SfteüTen,
me Könige, 2fffa , Sofapbat unb 3oftaS, ] unter rceldjer <&(§'& unb@cbirm^),^ar^
toor klugen, unb fpiegeln fiel) in t'brer §3br? tinus £utber 2mno 1517. angefangen roiber
fabren ©ottfeligfeit, treten auebin ben gu§> j baß 2lbla§ ut febreiben, unb baß anticbri)li>
ftapffen, vertilgen bie Abgöttereien, riebtenifebe Dteicf) ju jerfloren unb $11 &ern>u}ien.
bargegen ben voabren ©ottesbienfl an. Unb
naef) iljrem Abwerben erweefet ©Ott anbere
fromme Könige, a\ß ben £$cd;tam: p
roelcbeg Seiten 3erufalem »on (Bennacberib,
bem tapfer m^ffurien, belagert roarb ; item,
ben 3oas, auci^ben 3ebu, roelcber ben
33aa!öbienft öerroüfTet, ben 5lc^ab, ber£o%
mg in 3frael, angerichtet Rattern (Samaria.
Unb £)anieli$am britten wirb ein belieb
Krempel uns öorgebalten, barein alle £>brig>
feit ftttß geben foüten, ba$ ber ^epbnifcbe
tapfer m ^abel,nabog&c>no{br,ein offene
lieb €bict ausgeben laft, unb ernftlicb ®t*
beut, baf; niemanb Edfferungroiber ben &Qtt
3frael anheben follte. dergleichen Ijaben
t)te tapfer bei> t>en Gebern, a\ß 2>avtue;
item, bep ben Werfen, alß Cyrus; unb im
^Komifcben ^dpfertbum (TonfJantinus , Zbe*
oboftus, unb anbere groffe gelben unb
SBunberfeute, ber ßireben €f)rijri öiel ©u^
ttß getban.
27* ^ie benn in biefer legten %eit ber
@inb alfo 3br. Cburfurfllicbe @n. roabr*
baftige ^ircbent?dter unb (gcbu|bei*ren ber
reinen Sebre beß g^ottlicben ^Bortö gemefen,
unter roelcber Slugeln^^artinue^utber,
unb anbere bocberleucbte gelehrte £eute mebr,
ficOer gewobnet, geprebiget, gelejen, unb
bureb ben öffentlichen ^pruef ©OttesOTort
in ailt £onigreicbe, 5^^"^)um unb Zan*
be ausgebreitet baben. ۧ ijabm aueb i^re
Zburfurfllicbe ©naben bk Sftoncberepen,
Sßfttt, Neffen, ^Baöfabrten, unb alle
gottlofe Ceremonien unb pabjllic^e ©reuel
abfebaffen laffen, unb bargegen eine Q3ifita/
tion unb &fyifilid)t Üveformation in ibren
£anbtp angefleüet , bk £irdjen* unb ^3re^
bigtfluble mt't betlfamer reiner £e^re i?erfor^
get, unb auf allen Ü\eicb£tagen üor ber
tapfer!, yftajtftat Zarolo v. aueb allen tyo*
Untaten unb Königen; item, C^itrfur/len
unb §urflen beß Ö\6mifcben üveidf^, bkfe
tefye aiß ©CfteS ^ort befennet, unb mit
grojfer ©efa^r i^rer Zl)urfutfl/icl;en ©n.
728 30 3*b* 2turifabri JEtebkation über ben anbevn igiehbifcberi. 1ü»eiL 729
£anben tmt) teufen, aucb merflicfter tMo>
fhmg gefd)ü£et unb Perf Ijeibigef ♦ 2£ie Denn
infonberf>ett ^ule^t £er|o<$ jfobannes 5rie<
beriefe, ©Jurfurft, wn @d)md?albifd)en
Kriege, 3&r. C&urfurftft&e ©n. £anbunb
.Seute, ©emai)I unb ©tyne, über ©OtteS
9EBort unb Religion bei: 2lugfpurgifd)en (Eon*
fegton unb Sfpofogta, in ©efa&r gefegt, unb
QU$ bef falben in fcfwew Sßeljaff un& unb
©efangnif Öamals ber ^apfeiu'djen äftaje*
tfat Fommen, barinnen ©eine ©urfürjtliV
c&e ©n* bis in bas fünfte 3al)r ift be^a(teen ,
unb jule^t burc6 gnabige €rlebigung Aap.«
fer ©arols wleber ju (Seiner €f>urf. ©na*
t>en geliebten ©emafjl, (Soljnen unb übnV
gen £anben gelajfen korben.
26» (Solche t>crr!id)e Krempel ber Röntge,
tapfer, audj löblicher gl)ur*unb Surften,
fonberlid) aber bes Kaufes ju @ad)fen,fofo
ten anbere Obrigkeiten, §t)mvunb Surften
irrten aud) Por bte klugen (leüen, unb ben*
felbigen nachfolgen, 3Denn ©Ott erfobert
folebes ernfllid) &on allen Regenten, ba§ fie
ber 0)rifllid)en £ir$en ftd) annehmen, unb
übet* ber ßefjre feines göttlichen ^CBottö befie
galten, unb feine $ftot&, ©efa&r, (Ereuj
unb Verfolgung bapon fidj abfd)recfen,ab<
wenbig ober abfällig machen laflfen. Unb
trift bk Obrigfeit ber ©pruefr grifft' aud),
unb will eben fowol^5efenntni§unb9ved)en*
fd)aft il>res ©laubenS pon ihnen, als pon
ben Itotertljanen Ijaben, ba er faget Sttattl).
io. p. 32 : IPer miefc benennet t?or ben
ülenfcben, ben will tet) vwber befennen
cor meinem bimmlifeben Pater; 3tem,
bas im 14?. ^falm p.2i,gefaget wirb: Lau-
datiojtiem Domini loquetur os meum. ©0
nennet @t. Paulus an bte ^Ijilipper 0.2,9.
uns alle mit einanber üiebter ber tPelt;
unb @t. ^etrusin feiner erflen (£pifW c.2.
P. 9. fpricl)t: tt>ir finb aus ber Sinfter*
roß $u bem wunberbarltc^en £id?t be*
ruften, auf baß xoiv t?er£tmbtgen foüen
bte £ugenb beß, ber uns beruften bat;
bas ifl, ba§ wir ©Otfes 2Bort ausbreiten
unb forbern follen: ja; er gebeut noef) in ber*
felbigen £pi fiel c» 3,1?. 16. ba§ jebermann,
Wes ober niebriges (Stanbes, feines ®law
bens por ber 3Belt Antwort unb Dvedbeu^
fc&aft geben folle; unb ©t. ^aul jun 9vo>
mernamio, 10. fpric^t: tnit bem £T7mv
be befennet man $ur ©chgfetuc.
37. ^un i|t gut ju befennen bas gottltV
c&e <2Bort, wenn Fein Unglück nod)(2ßiber^
wartigfeit por ber Qfyw Porl)anben ift:benn
alba fonnen aüe ^eucftler unb yjlauldwftm
p* auc& für ©Cttes Ämbet unD©u'ebmap
fenber €&rt)Wic6en Äird)en bart^un, unb
weisbrennen-, als waren fie lebenbige ^)eiltV
gen. ©leicfcwie faule unb wurm|tid)ige
$(epffel unb ^irn auf einem Q3aum unter
guten Sfepffeln unb SBirn flehen, unb fid)
aticb für gut Obft anfe^en Iajfen; fommet
aber em©turmwinb, ein ^agel ober ^Ia$*
regen übe^en Q5aum,fo fallen biebofen fau#
Jen unbwurm|ticl)igen^leppunb 33irnbalb
pon bem ^Baum auf bie €rbe. ^DBie bmn
ber $£rr €()ri|!us Zuc. am 8. €ap. p. 6*
biefelbigen pergleic&et bem ©aamen, fo
auf einen S*te fallet, tioenn ba bicSaat
aufgebet, fo t?erborret jie balbe, bmn
fie bat nid?t©aft. ©ag a!fo auef; biefelbigen
^auld)riflen, wenn fie ©OtteS <3fBort fa
ren, wol ©DtfeS «SDBort l)6ren unb mit 5reu>
bm annebmen, aber fte baben niebt ÜPutv
5el , eine Seiclcng glauben fie , aber
$ur 5eit ber 2lnfecl>tung fallen fie tvieber
ab* ©a foll nun ein i'eber €&rifl jur Seit
ber ^rübfal, t)c$ greujes unb Verfolgung,
feinen ©lauben unb befltelbigen ^5efenntnig
nid)t fd)weigen. 2Öie benn bk Äinber ber
<2£elt pflegen ^u t&un, unb bas Creuje
fd)euen; wollten gerne triebe unbüvu^e^a^
ben, jief)en berfealben bie pfeife ein; ^aben
2? p a Srep
730 IV. Sufcfcriftert übet* die Sammlungen und £ditiones &m\)m Schriften* 731
SSrep im $toul, rennen nid)t reben; ot)cr
fal>en an m beudbeln, wellen ben $3aum auf
beoben Acbfeln tragen, unb ben Hantel
nad) bem'SBinbe fangen; ober unrerfle^en
fifd) ju mittemober Vergleicbungenjufudjen,
£t)riff um unb ben Teufel, bei)be mgleiel) , m
greunben ju behalten, wellen laftren unb
remporifiren; Darüber benn ber 53cfenntni§
deä göttlichen SBortä gar vergejfen "wirb.
£)avon boeb ber 119. ^f tM&fager: 3<*
redete t>on deinen 3eücmif]erit>orden2tö'
niejen, und fcfcamete mich nidjt. S>a
folget benn gerne barauf eine Verleugnung
des göttlichen SOBorts, n>ie manuir 3?it betf
Snterimö wol)l erfahren Ijaf.
28. 2Benn nun 3ofepl> in feiner ©tö*
pfiffen ©efdngnif? , unb ba er ein £>ienftbo*
te unb 3?ned)t war, von bem'©£)tt 3fraet
fydtte|rillgefd)wiegen; iim,^abvüd>,lTiCf
fad? unb #bednego, im 3. £ap. beg ^ro*
p^eten ©aniels, in ber $5abelonifcben ©e>
fdngnif} i(jren ©tauben wiber be$ &at>fer$
CftebucabnejarS Abgötterei) beS aufgeric&te*
ten gulbenen Q3itbeö nid)t benennet l)dtten
(tt>ie fte benn fid) el)e lieffen in ben feurigen
£>fen werfen , benn \x\§ fte btö gülbene 33ik
de Ratten angebetet); aud) Daniel felber
wiber ber gfirfrenin^erfta, an be*> £m*
geö ^arii ^)Dfey Durren unb gurren, fei>
«e Anruffurig bes wahrhaftigen ©OttegSP
raelö niefet ojfentlidb befuge/; unb3udaß
tT7accabau0 mit feinen Brüdern, ^ur %>ät
ber groffen Verfolgung Antiod)i, bes £6*
tiifld in Syrien, fiel) wiber bie gottlofen
Sittanbat unb ljet)bnifd)en ©reuel nid)t gele*
get (jettte : ^Cßaö wäre bod& fein unb ber an*
bern aller gljriffentbum, ©otteöbienjl mh
©laube gewefen? & benennet, wa&rlid),
Bellas ber ^ropljet feinen ©tauben unb 2efj*
re von bem wahren ®Qtt 3frael wiber bie
Q$aatöpfaffen, unb la§tfte unb irjren gott*,
lofen jornigen Svonia, Aci&ab grunzen, unbl
fiel) aus bem £onigreid> verjagen, fürebtet
feine ©efafyr feiner .ffiefenntnijj falben auf
fid) in laben»
e 29, Sllfo ift ber ^urct)faudjtigfTe £ljur*
ftirjr, $erjog ^ohanm ^riedrtet), aud)
nicj)t allein (afö er eingrofTer§l)urfürftwar,
mächtig von banden unb beuten, item, einen
groffen Anfang unb $fyi;ffan& Ijatre von bem
fecfemaffalbifcben ^unbe^ ein £iebf)aber
beö Ijeiligen @vangelii gewefen, unb baffefc
bige in feiner Cfjurfürffficben ©naben £an#
ben rein unb unverfdlfcbet prebigen lafifen,
ben3vrtl)ümern, falfcjen Mmn, Üvotteret>
en unb @ecten mit jettigem Dvatl), burd)fei*
ner €f)urfüv|llicl)en ©naben ^beologen ju
Wittenberg ^)anbelung unb ©ifputafion,
gefeuert unb gen)e()ret, $(ud) nid)t allein
auf allen Üveicbetagen , als m Augfpurg
5(nno i?3o. unb bernad)er ju^vegenfpurg,
©peier, ^CBorm^, ^agena unb fonfr; unb
auf anbern ^)anbelöfagen , alö \n Sc^mein^
furtj, Nürnberg, Scftmcjtfatben, granfr
furtf), unb fonfr vielfältig gehalten, mit 'merHb
d)er gro|Ter3ef)rungunbÜnfoflung, W Qtyrtjfc
lid)e Dveligion ber Augfpur^ifc^en €onfef^
ffon unb Öpotogia geforbert und au£gebret>
ttt: fonbern 3^ro ©urfiirfffic&e ©naben
aud) if)r Sanb unb £eute, <£l)vt nnb ©ut,
£eib unb £eben -im (Sd)malFalbifd)en Kriege
baran gefegt, if)r ©emai)l unb ©obne in
bk ©cbanje ge(li)lagen: Und banad)©Öf>
M Wiüen 3bro ©>urfur(Wi*e©n. in mty
renber €vpebition unb Kriege in ber ^apfer^
lid)en SDtojeflar ^ße^aftung fam, unb auf
titm Üveicb^tage |u Augfpurg Anno i^s.
^dt)fer Caroln eine Vergleid)ung, tw'e bi$
auf ein €oncifium bie^dbfrif<^cnunb£utlje>
rifd)en mit einander beftk^et werben moct>
ten , buref) etlid)e roeltroeife tmtt f)or)ei> @fan«»
Deöunb m&i von etlid)en Geologen ber Aug^
fpurgifd;en Qtonfefion gebilliget imd appro^
biret, wrflefctyagen unb angebracht würbe,
unb
„^ ii • - i — i i> in \-~\ r--" ' ~
712 31) 3*b> Xwifabvi &ebkation über öen 'anbcvn itiekbiffym Zbeil 733
-. m
unb 3ljro £ät)ferlidje SJto/effar foW&c 05er* [unb gü Riffen, bö^ fie (elbfi ©ewiffem* baf*
gleidjung (.fo man bernad) ba^ Interim ge* ben nid)t tbunjPonnten, t>teltt>ent'9er f onnf ea
nennet f)at,) als einen 2Beg jjum griebe",
fKulje unb ^inigfeit, allen ©tanben bes
SKeicbS vorbielte, bte es benn $um meiern
^beil annahmen, btö auf wenig Surften
unb 9veicbsftabtein©ad)fett, unbfonftbie
ftd) bawiber legeten : £)a ift folcl) Snterim
bem Cburfürften ^er^og 3ol)annS griebri*
#en bureb ber £äi)ferl. 3tta;eft. SKatlje and)
anjuneljmen vorgehalten worben, mitgrof*
fen gufagungen unb QSerljeijlungen, ba§,
wo bec tkatftvl Sftaf'eftat würben ©eine
CbutfürjH. ©"♦ gerinnen willfahren, b$
3&r. Cfturf. ©n. ber erlittene @cf)aDe an
i()ren verlornen £anben reicblic|> Don 3f)rer
$tofetl. SDtajefh foUte ermattet, aud) 3br.
Cburfürftl. ©n. jum ©tatt&afeer 3^rer
£doferl* SJtojefi unb ©ubernatorn in ganj
©ermanien fönte gebraucht werben, unb $u
groffern fingen, benn nie pvor, fommen.
2Bieberum, wo 3br* Cburf. ©n.ebeflfelbi*
gen in ^egerung fteben follte, fo würbe ber
^cbferl ^ajeft. tlngnabe egegen t'bm , ati
allbereit einen gefangenen gürften, gemeljret
unb gebaufet werben, ©eine Cljurf. ©n.
©emal)l unb ©oljne , audj ifye gelaufene
übrige ganbe unb£eufee, mbiemifferfteiftotl)
nnb Q3efcbwerung brüber fommen. 2(ucf)
ift ernftlid) begebet, DaßS&r. g&urf. ©n.
berfelbigen brep ©obne auefj baf)in balten
follten, bergleicljen an bk ©eeftdbte fdjrei*
ben,(bienod)auf3^.€(jurf- ©n. feben,
unb mil 3^* Cbarf. ©n. bas 3nterim
nicl)t angenommen, fie ftdj beg aud)
wegerten,) bafjfie ber £ai)ferl. tma;e^. mit
Annebmung ber Aufrichtung be$ Snterims
ge&orfam waren. Aber 3§r. €tjurf. ©n.
$äbcn fo!cf>eö für ifjre ^erfon, unangefeben
einiger ^krbeiffung ober Trauung, abae*
fd)Jagen, and) mv Antwort gegeben : ©ie
mifrm tfjren @of)nen M nic&t w gebieten
fielen ©eeftäbten Siel unb Waa^t fe£en,
m$ Sfte in ©laubens* unb Dveligionsfacften
t^un feilten,
30. ©ie $• ©ebrift (Teilet uns vieler, ljo>
fyer, trefflieber £eute Krempel vor bie Augen,
unb betreibet iljre Cbriftlicbe fBefenntntg
unb ^eflanbigfeit, ba$ fit fid) Weber burej)
Ikbi noc& Sett> von ber gottlidjen^Bafyrljeit
^aben wollen abwenben laffen* ^ie benn
in bem anbern Q3ud) ber ^DZaccabaer am 7*.
€ap, eine fd)6ne ^ijf ona betrieben ifl , tjon
öev Hlutter unö t^ren fiebert ©obnen,
bte alle jämmerlich ermorbet worben, ba§
fie ni($t beö Antioc^i Abgotterei) anbangen
wollten, fonbern bei) bem ©efe^e <&&ttt$
blieben. Aber in ^abrbeit, Dtefeö bodv
löblichen gljutfürften 55e(!anbigFeit follte
man auc& md>t vergeffen , ober in ein 2Badj$
brücken laffen, fonbern bei; ^inbes ^inbern
begannt unb rudjtbar mad)en unb in alle
SBett atöbvtitm, auf bag alle öbrigfeiten,
Jürften unb Ferren ein Q5ei)fpielunb^rem^
pel von 35tv. €f)urf. ©n nehmen, über &OU
teö feligmad)enbem<iBort unwanbelbar unb
tofteju ^ato. ©ennfe 3&r. €W.©n.
in bobe(ler Anfechtung, unb £eibe^©efang*
nigunb33eljaftung, |'ainduf}er(!er Armut^
(benn ©eine Cburf. ©n. in ber <2CßeIt we>
ber £anbenoc& £eute gehabt, biemeilbie^tn^
terlafienen 8anbe3ftr. €^urf.©n.©6f)nen
von ber Äapferf. ^a/e}l in aufgerichteter
Kapitulation gegeben; item, baalleQ5lut^
freunbe unb fonft Q3erwanbten unb ^un^
be^genoffen 36r. €l)urf. ©n. fieb aufferten
unb niebt mebr fannten,) bennoeb ©0^^
vertrauet baben unb fein %Bwt benennet,
unb fid) bavon burd) keinerlei; dBeae niebt
wollen abfubrenlajTen: warum wollten bie>
/enigen/ fo il)re ^onigreid>e, gürftentbum,
£anb unb Imt noc^ mit Üvulje nn^ triebe,
2) 9 3 bur*
734 lv< 5t*frfrrifren über die Sammlungen und gfrttioneg gmfreri 6cfcrtften. 737
Durd) ©£we£ ©nabe, beftfcen; item, in
grofem SKeicbtlmm, ^f>ren , ©eroalt mit)
9)?acl)t fcbweben , feon © £> ^ £ unb feinem
SXBorte weichen?
zu ^Dieweil Denn, atlergmSbigjf er ßdi)'
fev, fro. £dt)ferM)e^ajeJfataüergndbigft
vernommen, voaö Der allmächtige ©Oft fcon
ollen £>brigfeiten ernftlicb erforberf, nem*
lief) Dag er fte m SOßdcbtem, Q>orjM)ern,
(gdbufcberren , ja m (gduaammen unb $3d>
fern fetner Svircbe unb sott Itcben %8ort3will
gebraueben : unb (£. Äferl. SOtojeft üon
Dem lieben getreuen ©CSS: m ben Sbreu,
Würben unb #of)eit ergaben, DagfiebeS
£♦ SKSm. Dveicbs, unfern allgemeinen 3$a*
terlanbeS, ©ubernator unb #aupt auffe
Den feon füllen, bam Der aHmacbtige ©Ott
€. & ^ajejt. feinen #eil.©eiß unb^egen
milbiglicb verleiben bellte : @o werben &
£dofe $taj. ftcb ftre* Berufs unb Sfoitfa!*
fergndbigft aueb erinnern ,e unb miljrcr$a>
ferlidjen Üvegierung mit IjSdbflem gleif? unb
€rnfrbal)in arbeiten, baß ©OfteS <2Bort
unb rechter ©otfeSbienft,im dlm. Üveicf)
CDeutjcber Nation gepflanzt, grünen ,wacb*
fen, ausgebreitet un^ erbalten werben mocl)*
fe, 3Bie benn allbereif ba$ mehrere 3;b?tl
ber ^buiv tmb gürjtm if>re Streben mit ber
£ebre Des göttlichen SCßortS ber 2/ugfpurgtV
feben (Eonfegion unb Sipologia, aueb ben
(gcbmalfalbifcben ^Irtifeln, angertebtef unb
reformiret baben , neben welcber ( feiber an
eflieben Ovtm t>iel £orruptelen mit einge*,.
fcblicben,) unb g. £d»f- Waf- bcfftalben et* I &jßt . ja tbun, fo Die CbrijHicbe £irdje
liebe 3abr bertton melen gottliebenben beuten ' prüften, unb Die £el)re Des geblieben SOtfoi'fg
boebgerübmet Würben, ba§ fie baö 96t tlid;e • unb ber ©acramenfe üerfdlfc^en unb t>er<
3Bort unb 2(ugfpurgifcbe Confegion lieben, j Derben, £)as benn £ure £di)ferlitf)e Sto
unb für bie ewige, unwanbelbare^abrbeif'iefTdt burcl) einen £l)riffticben (SpnoDum
®Ottc$ fyaltm, unb barumauc^grojTe^m, ober 3»fammenfnnft, ipaubdung, €oüö>
fecbfttng, Verfolgung unb SOßiberwdrtig* quium unb £)ifputafion gottfefiger, gelebt
hit, bureb ©=Ottes £ülfc, auSgejfanDen ter unb bewahrter fotogen fonnte t>eric&>
unb erlitten; benn €\ £di)f. !0£$, befttnben, | ten, unb alfo Den Trennungen, Spaltungen,
au#
ba$ biefer £ird)e £el>ren am Dem Brunnen
3frael (jerflieffen, unb in Den (griffen Der
^ropf>eten unb 2fpofre!rtgegrünbet,unbwie
<Sf. ^aUMS faget, Analogs fidei finb,
32. dagegen wollten ££d»f;9)?a/.auc&
(leuern unb webren f>elfen allen 3wbü>
mern unb Verfdlfcbungenber&bre DcSgotf*
lieben $Borts, Die Dureb ben ^>abfr in Die
^ircbe^ötfeäeingefübret, Da Die Stäupt*
arttlel unferer €bn^licl)en £eljre, unb foiv
berlicb öon ber üvecbtfertigung Des ®law
benö, gartterfofeben, unb Die^enfcbenge^
wtefen auf 9fficrf beiligfeif unb eigene Ver#
Diente, t>on ber©nugtbuungunb Verbienft
€b#i; item, burcl) Die ^effe baö 5lbenb^
mabl profaniret unb migbrauebet, unb Die
einerlei; ©eftalt, aU Der £elc() ober Q5lut
Cbrifti, ben £di;en gar entzogen unbQttau*
bzt, Dag man nur ein dufferlicl) ©pectafel
unb @cbaufpiel mit Dem Umfragen Der £0*
llien Daraus gemacbf- £)arnacb, Dagaucb
bureb €. tfapf. Wlaj. bk 9Sallfabrten,$(tv
rufung Dere.J>eiligen, unb anbere ©reuet
unb 9)?#raucbe abgefebaft würben, unb^
^aiOla|. auj^weiritenDenj^efuiten 7alg
DeiL netisaL@4u^£rjieiM3JaMi5^
"l^ÄMcteiL^eicbs, biejicüötber^
pab]tucbe_ 9vejcb_.mkber auf Die^emg m
bringen, unbjeine Ögottereien m fdrEen
unbui febmuefen, unb^aiLDein^iniagigen
mebr Becpünb "üimsmifim, alt unb neu,
736 31) 3°*>* Zuvifabvi iDecucation über ben anbevn ^telebifc^en Zbeil 737
aucb 35erfdlfcbungen berSeljreunb mannig/
fäff igen 5(eröerntffen efltc&er maffen abhelfen»
33. 2(uf baf? nun €ure ^dpferlicbe^aj'e*
jfdt baffelbige tbun mochten : fo follen füre
£dpferlid)e tytajtftat bie oberjeblten gottli*
cl&n "üftanbat , $8efe(jl unb ©ebot barju
i>erurfad)en, ncbentt>etd&en fonbecHc^ C>:ure
£doferlicbe 3)?ajefldt in ©emiitb führen fol>
len bie sottltd&e Q3ermaljmmg ^fdm 24, 7.
weld)e §ure £dpferlid)e ^a;eftat fowol als
anbete Obrigkeit angebet, Da ©Dtt faget
unb gebeut: tHacbet öie SEbore weit, unb
bie Zbuv in ber Welt bod? , baß bev 2\o*
mg ber ££bren einriebt* Wen t|i öerfek
bige £$mg ber £breiT ?£s tfi ber 4><£vv,
ßar? unO m&cbtig, ber fy£xx maebtig
im Streit, unb ber *&£rre 5ebaotb k,
34. 2(ucb baben (Jure 3\doferlicbe Stta/e*
flar t)or ftd) bie berrlicben Krempel ber £d>
nige 3uba, als 2(ffa,3ofap&at$ unb 3ofta,
unb anberer loblidjen tapfer in allen £0?o/
nardjien, aucb ju unfer %tit bk fdjonen&v
empel unb Jürbilbe ber obgebaebten breper
Cburfurjlen bes Kaufes $u ©aebfen, unb
anbere Öjur*un& fiuvftm beö Üv6mifd)en
Üvetdj& belebe €brif!licbe Röntge, &dp*
fer , £()ur * unb durften niebt auf bk blojfen
Zeremonien, wie im ^abf!tbum gebraut
lieb gewefen, jüdj gelegt; fonbern allein ba*
f)in getrautet l>aben, Dag bas 3Bort@£>t>
tt$ rein unb unfcerfdlfcbetim (gebwang gin*
ge, unb bk tmtt bataut t>on allen 2frtiMn
unfers €ljrpc&en ©tauben* notbbürftiglicb
unterrichtet mürben» £>a fie benn ui benen
ßirebreformationen, ^ropbeten , toifen,
^riejter unb anbere C&rifificbe M)rer unb
^rebiger, unb niebt weft&erjldnbige tote
gebrauch, noeb einem ober jwepen aufer Je>
gef, eine^amaritifdje, interimiltifcbe^er^
gleicbung in ber Religion ,m febmieben, unb
2Bort unb 23efef)l., unb niebt nacb menfeb*
lieber Vernunft, 2(nbad)t, ©utbunfen,
ober anbern (jungen itnb ^rabttionen,
ben ©otttesbtenjt lieber beeilet baben ; item,
gerabe unb gleicf) jugegangen,nid)t auf bepben
©eiten gebunFen,€britfum unb 23elialmit
einander concilüren unb vertragen wollen, fon*
bern allein ber 2Babrbeit angebangen, unb
ber Slbgotterep unb aller Qkrfdlfcbungen jid)
geduRert SDenn e«Eb#uS unb Q5eltal,£icbt
unb ginjferniß l onnen niebt mit einanber
eins jepn; wie benn audb &t. Paulus um
€*p^efern am s< £ap. t>. u. faget: *^abet
mefet (ßemeiiifc^aft mit ben unfrud?tbas
ren Weiten bev ^mPerniß, jlrafetpe
aber tuelmebr* Unb in ber Offenbarung
3ob- am 18. Cap. \>. 4. wirb gefaget: (&e*
bet aus meinl^ol^ uonibr, nemlid),üon
ber 25ttbplontfc|)en ^)uren, auf öaß ibr
ntc^t tbeilbaftig weröet i^rer &unben,
unb ibr nic^t empfabet etwas von ibren
Plagen/ benn ifyu Sunben reichert bis
in ben'&immel, unb (ßd)ft öenft an ib*
ven ßveveU
3s* &$ ift gewi§lic& Uwfyobm ?:ugenb,
^teinob ober Ornament in einer Obrigfeit,
fie fei) nun tapfer, ^onig,5ür|l obe^err,
benn wenn fie fid) ber wahrhaftigen €bri|l^
lid)en üveligion fleigig unb getreu! iebannim*
met, unb ibre Unt<rt^anen juben red)t^
fc^affenen ©otteSbienjlen l)dlf, ber Abgötterei;
jleuret, \>k £ebre gottlicbeS^BortS üon^eu^
felelebren unb ^enfebenfa^ungen reinigen
unb fegen, unb ^k ^ird)en ttifttiren nacb
®&ttt$ ^Bort, unb nicht nacb bes^abfl^
^unblein ober ber SCßeltmeifen ©utbunfen
refbrmtren Idft, tie ^ircbenflrafe unb^i>
feiplin banbbabet.
36. ^foüfe/ebieweltlicbeObrtgPeitjur
«öeforberung bes ©otteöbienfteS reijen unb
Darnacb ben Heuten mit ®t\m\t wollen auf* tteibm, ba$ unfer lieber £@rr ©Ott fie ai
bringen, ^k na$ ®£>m ausgebrueftem ifol)o$ ctytt, unb i^r in gebührlichen ©a^
738 * V, 5ufcbrtfcen über bie Sammlungen unb igbitionte £utk ©d?rtf ten. 739
d)etv geljotfam m feon jeDermdnniglid) ge*
beut, £)enn er nennet fte im 82. ^falm &. 6.
(Butter, teilet i(>nen mit feinen gottlicben
^ritul, feljreunb tarnen \ Denn alfofpttd&t
C5Dat>tt> : 3<t? babe gefagt: tbrfeyö (Bot*
ter, unb 2Mn6er öes 2ttJerboct)j}en, ©0
J)alr i230tt aud) über t»cc £>brig?eit, fe|et
ein unb ixrdnbert t>te 3vom'greid)e, wie im
^ropbeteu £>aniel c. 4,14, gefaget wirb.
£)arnad) fo gebeut ber ^^r^brifms^af tl).
am 22. ü. 2u untertänigen ©eljorfam Der
^ObrigFeit m leiffen, als er faget: (Bebet
bem 2\ayfcr,was bes Ä&pfers tfi jcllnb
(gt. Paulus 9vom. 13» €ap. t>. 1, fpricfct:
2tüe fcbrtgEeit ijt t?on (ödDtt, unb wer
ber (Dbriglettttuberflebet, ber wiberftre*
bct <g£>tc,unb wirb Strafe l^aben; unb
bellet, t>a§ manifjr 80W/ ^enre unb ^tv
but geben foll, \vk er, bei: ^£rr Cljriffug,
benn felber $tottf). 17, 27* für ftd) unb fei*
neu 3ünger BoU gibt. <^o faget (Sanct
^etruS aucf) 'in feiner QrpijM: Sey bunter*
tban ber weltlichen (Dbriqceit, benn
aüe <Dbrtgt*eit iji t»on ©(DCCC, i^etr.
i.fc 13. @o brauet ©£> 3:^ aud) aüen
Ungefyorfamen unb 2(ufruljrern feine fcbwere
Ungnabe, '3wn unb (Strafen, ba er ^attf%
26. fc. ?2. fprid)t: tPcrbas Sc^werbt
nimmt , ber foti burci? 5as Qd> werbt um*
kommen.
37. ®tevt>eil benn ©Ott bie £>brigFeital>
fo'bod) abelt unb preifet, ba§ er mifyrenige'
bufyru'dben ©efyorfam jebermann treibet: ja ,
€()rifhi£ feiber ifHfjr untertänig, benner
ttor bem ©erid)tjml)l tyilaü fttfyti fo lagt
erber Obrigkeit aucr) ifyr Regiment, unb
entfd)tagt fiel) bejfelbigen mit feinen £ird)en*
bienernr &enn ba fte gijrifmm wollten
Sei am 6. gap.fc.1?. mm Könige mad)en/
ba flieget er üor tiefem $lmt unb ®re.
©enn ba einer m iljm fam, unb iljn bau,
bajj er tk £rbfcl)aft jwifdjen iljme unb fei*
nem trüber tfjeilen wollte, antwortetet:
tPer bat mtcb $um Siebter $xoifct)m euefe
gefeset? £uc, 12,14. unb reifet iljnanfetV
neeorbentlid)e Obrigfeit; 3tem, la feinen
3ungern aud) t^k Sftafc flunfe nad) bem
weltlichen Regiment, fpracl) er Euc.22, 2? :
IPeltltcbe Wenige berrfeben unb regten
rett, tbr aber ni^t alfo. ©reifet alfo ben
^ai;fern , Königen , gürjren unb Ferren
nic^t naefti^rem weltlichen @c&werbt, @teg^
uif ober nad) bem pügel. QBie btö ber
^abjt,. feine Carbinal unb 95ifä)offe getrau
f)aben: mld)t ber ^irc&enmit bem^3rebigt^
amt unb wahrhaftigen ^raud) bcr'(gacra^
mente Ratten Dienen füllen, fo finb fk^u totlu
lidjen 5ur(!en unb Ferren worben, unblja*
ben ba$ vos autem non fic gar in 9£Binb
gefctyagen; fyabtn, \w eö ©♦ Martin Zw
t()er, ^eiliger ©ebac^tnif, genennet bat, ein
3tdi)ferlid> e$abflt^um angerichtet, ba$ ijl
t>a fte ben^dpfern in ifjr2(mt gegriffen,unb nur
naef) .^onigreid)en, £anben unb beuten, it.
nad& groflfen Regierungen gej^anben, l)abm
be^ ^rebigtjM)^ unb ©Dtte^ ^fBort^ gar
öergejfen, ;a nod>wol 3rrt6um;tmb üvot^
teret; mit grojfen Raufen in bie ^ird)e©Ot^
fe^ gefcOmenJet unb gefu^ret , ftnb Sird)en*
rduber unb ^eld)biebe am 2(benbma()l beö
^)^rrn ^xifii worben, unb ben ©reuelber
abgottifc^en ^ejfe um beö %$aud)$ unb etV
gen ©enieg wilkn aufgeriebtet, celebrirt unb
gefc^u^t: Darnad) Die ^^e ^n ^rieftern,
unb bie (Speife ben Zatien üerbofeh, unDetV
ne grojfe ^oranuet) mit Den armen bettub*
ten ©ewijfen getrieben» SCßttjKe bennnoej
ytlafyt l)(\ben wollen m bifpenfiren , baj?
man bm ßaien Dag 2(benDmat)l in bet;ber
©eflalt reiebe, unb boeb Darneben aueb gleid)'
wol bk eine ©effalt für red)t unD mi^taMt
haben. Qiud) ben^riefiern bie^emgefiati'
ten, unbgleifd) an verbotenen fragen ep
fen ju laffen/ barinne er bod; nic&t $ftacbf
f)at
74° 30 3$b. 2ftmfabri &ebkation über öen andern ££ielebifci)en £t?eü\ 741
Ijat, feines ©efallemfetwasju orbnen, ^ufta'
tuiren, oDerbiefelbigenjuanbern» sD^acI)et
aus ber ausbmcfricbenürbnung, ©tiftung
unö ernflen 35efel)l bes ££rrn £(jri(fi eine
©ifpenfation : wenn es Der ^abfr erlaubet,
fo tft es vtd)t, wenn erö nicbt erlaubet, foiv
bern verbeut, fo iftes unrecht; ba^ atfoDer
g>abfi ftd) über £ljri)lum unb feinSCBorter*
Ijebet.
38. ^W nun ©Ott ba$ bei; ber Cbrig*
feit, ba& ev bte tapfer , Könige, ^ürffen
unb Ritten alfo eljret, forbert un^ über ify
nen (jctlt; warum wollte unb follte W weit?
licl)e £>brigfeit nidjt binwieber ju fd)ulbiger
unb pflidjiiger £)anfbar?eit ba«9\etc&€$rtV
fti unb wabrbaftige ©otteSbienfte 6anbl)aben,
©öttes<£brefud)en, bas gottlidje SGBort
lieben, unb t)ie recbtfd)affene 2fustf)eimng
unb Q3raud) ber ©acramente allein nad)
beS ^immlifd)en ^abtf ober 33ifcbofs,€bri'
(n',£5rbnung, ©tiftung unb 35efel>l evbah
ten, unb alfo unferm #§rrn ©£)tuud)ge;
ben, was©£)ttesiji?
39. £s follte aud) bk weltliche Cbrigfeit
m #erjen mbren bte gottlid)en 3$erbeijTun?
gen unb gufagungen, ba er allen Cbriafeü
fen Derfpricbt, b<$ es if)nen für iljre ©ottfe*
ligfeit folle wobl geben ; benn ber erjte ^f.
faget 0.2: XPer öa Jüif* bat am (feefeise
öee <bf£vvn, unb reöet öat?on £ag unö
Hacbt fo Unb ein anbrer ^falm fpridjt :
£>ie öa gepßan$et fmö in öem £aufe öe$
*&£iTtt, öie warben grünen, wie ein
Palmbaum, ^falm 92/ 14< 3*em, fonft
ein ^falm fpriAt : Fax multa diligenubus
te, bpmine: ige muß benen woblgeben,
Öte öid>, «o^cr, lieben, «Pfalm 122,6.
Unb big ift aud) an ben brobener$ebltenbrei)
Königen %itia ju fe^en, wie ®Ott fie bin*
wieber gefegnet l>abe. ©enn ber Äonfe 2Jf*
fa warb reid), batte au* grog ©lucfe im
Kriege wiber ben abgettifd)en ^onig Sfrael
Jiutberi Schriften 14/gbetf*
Q3aefa, beme er fajf bm ganzen ©tamm
9?apf)tl)ali abgewönne; itm, er erlangte
aud) einen gewaltigen ©ieg wiber bie ^ol)*
ren, He mit grojfem ^riegsooff in$ Äig*
reid) Quba fielen. SMrnacb warb ber^
ntcj 3ofapl)at au* mit grojTem Dveid>?bum
gefeguet; fo f>at er gro§ ©lütf unb 2B#W>
fabrf in Kriegen. <3Bt"c es benn aud) bem
Könige 3oftaglücf feiig ging, unb bie ber*
Diente ©träfe [einer SÖorfafjren , welche
mandf)erlep Abgötterei) getrieben, aufgefd;o^
ben warb, bis er mit ^rieben in fein ©rab
f am. S)ergleid)en benn ®£)tt anbere C^n'f!^
lid)e fromme tapfer unb Könige autf) gefe^
net Ijar. ®enn alfo faget ber »g)§rr €5rt>
jlus ^attf). 9, 33 : 0ud?et am erflen bat
Äetcb <Bd)ttee unö feine (Bececfytigfeit,
fo foü eüc^ fcas anbete alles jufaüen. Unb
r. 3:im. 4, 8 : 2?te (ßottfelig^ett t(l 511 aU
len Dingen nu$ , fie bat Derbet'fjung bee
gegenwärtigen unö jufunfttgen Hebens.
2Beld)e frofllicbe, fejone gufagungen noc6
foüten ^k £)brigf eit reiben, $u ^en wal)r5af^
tigen ©otfe6bienflenftd)mit5leif jirfcfjfcfem
e4o. ©enn, ft'nb bie Öbrigfeit, tapfer,
Könige, Surfen unb Ferren gottesfurebtig ,
unb nehmen fieb ber wahren CbrilllidjenDie?
ligion mit €rn|! an : fo ift ber mannigfaltige
Öttt£ nidfjt auS^ufpred)en, ber ibnen barau^
erfolget» £)enn bes ^)&rn €f)rifli dltid) -
wirb bureb fte gepflanzt, erweitert unbaus^
gebreitet; fo wirb ©£)t(e$ beilfam unb fe^
ligmad)enbe^ ^Drt benn rein gele^ret unb
geprebiget; ikm,hk €bre ©.Cttes unb bie*
ler £eute©eelen ^)ei(unb©eligfeitgefucbet.
©o bittet bm unb wieber tk €bri|llicbe^ir^
cbe aud) für hk Obvi&teit, auf ba$ in ten
^ai)fertf)ümern unb üvegimenten ein gemein
ner £anbfriebe bleibe, unb j>k Untere
tbanen unter ber öbrigfeit Segeln (Tdjer
wobnen, unb ibre^inber au* jur Sur*e
®Ottt* aufer jief)en mögen» Unb foüengrcf*
3 5 fe
742 IV, Sufcfcriften ijberöteSammiungenjUnö^öittoneeJiut^cnÖt^riften. 743
fe Potentaten, Könige, gurjfen unb $tv>
tm beberjt'öcn , t»af Der griffen ©cbft fiic
fieiljre bejle 2Bel)r, <5d)u& unb SDtauer
f#, bagegen berfelbigen ©ebet wiber fte tf>r
grofteö llnbeil ift. ©0 gibt ©Ott aud) be;
fio mefjr ©lücfs unb 2Bol)lfabrt ju ibrer
Regierung; wie benn ber 144. ^falm &. 10.
fagt: 2>et bu ben 2\6nigen ©ieg gibfl,
unö erlofej* öeinen&nectjnc. Unble|tlic|)
fft ber rechte TODael unb grojfe Jttrft mit
feinen heiligen Heben Engeln bei) ifmen, unb
(freitet für t)ie £l)rifllid)en, loblidjen 9ie<
genten unb gelben, fo burd) ben ©lauben
ben #£mi Cbrifhim ergreifen , ba muß
benn allem Unglück unb ©efdl)rlid)feiten ge>
fteuert werben, fo bei: Teufel ju Sßerwfi*
ftungber Sanb unb lerne, aud) ju 3erjto>
rung Der $ftonard)ien oberüvegimente, jtif/
tet unb anrichtet 2c.
41. SCßieberum , fo fönten bk göttlichen
©tduungen, aud) Die jeitlid)en unb ewigen
©trafen, ^adtfljeile/Qkrberb unb ©d)d>
ben, ben £>brig!eiten eine Tarnung feon,
ba§ fte öor Abgötterei) unb falfdjer £efjreftd>
hüteten; 3tem, aus Jurcftt &or leiblicher
©efdljrlid^eit, ober um ber$eitlidjen (Sljre,
ÜveidjtbumS, ©ewalts, ober ?eitlid)en5rte?
be$ Witten ftdt> nicf)t lieffen abfd)recfen t)on
ber €rFenntniß unb Sorberung Der wahren,
€^rijllid)en Üveligion, ÄfteÜung unb Ove*
formation ber ^irdjen , unb Abfc^affung unb
Sßerbammung ber 3rrtt)ümer unb Sßerfdl*
fc^ungen €()riftfid)er £el)re. £)enn wo fie
fblcbe$unferlajfen,2lbgotferet) unb 3rrtbum
ben Üutcfenbalten, unb bar^uburcfe biejin*
jterfeben, me&r9ttenfd)en, benn ©£)$$:
fürdjten, baß %titlid)e bem Ewigen fcoru'e*
ijen : fo muffen fie am 3ungflen $age bem
gejlrengen unb oberften dichter, bem $£rrn
Cljrifto, atebenn fd>were Üvedjmmg bafür
gefon« Unb mb ber ©prudb €4Wi fte
woLfinben unb treffen, ba gefaget wirb
Wattf)* 16,26: Was bulfeee bem Wetu
fct>en , wenn er ber Q<xn$m Welt (5urer,
*£bre unb (Bexoalt bätte, unb foUce
Schaben an feiner Qeelen leiben , unb mm
Teufel fahren ? 3a, e$ muffen fo!d>eöbrig!ei#
tennocbwol aud)jeitlid)e ©trafen üon ©Ott
gewärtig feon unb tragen, £)enn ®>£ft%
brauet in ben %el)en ©eboten, manfoüe
mcfct anbere (Softer baben, noc^ feinen
Hamen vergeblich fubven, benn evvooU
le folc^e nic^t unfcbulöig balten, 2^of.
20,7. Stern, er laft boren t). f. bafy er fey
ein eiferiger <5d>tt, öer ba beimfatyebie
tTJiffetbac Öer Dater an ben Ätnöernbiö
in& bvitte unb vierte (Blieb; @o werben
aud) ^ ^of. 28. &ty. aüerfep ©trafen er^
je&let, fo ba über bie Q3erdd)ter be^ gottlü
d)en^Bortö fommen follen; Unb i©am.
2.Ü.30. Wirb gefaget: IDiemicf) unebren
unb veraefcten, fo>Uen$u Bct^an6env»er^
benic* 9Cßie benn ©alomons Abgottes
rep erfcbrecFlicb tfr gejfraft worben , unb ba$
gewaltige £onigreid> 3frael be^balben ^urif»
fen, unb mit greulichen Kriegen beimgefucf)t.
^Darnadb ift »©ierobeam^ Abgotterei) greu*
Ud) toon ®Dtt gcfTraft; fo finb Qlfyab unb
fein©emaM, 3efabel^ umbe^Q5aalbienf!^
willen erbdrmlicf erwürget; aud) ftnb ber
gottlofen Könige 3«ba unb 3frael falfcbe
Öveligionen ,^e^erei)en unb unrechte ©oftefc
bienfle, bureft ber ^erfer, Afforer, s^abi^
lonier unb Üvomer ^riegörüflungen grau^
faro ge|lraft, unb U§tlid) gar ^u grunbe yx*
jloret.
42.^)ieweil benn bte €brif!Iic5e^ird)e bei
©eutfd&en £anbeö in trofTlsd)er ^ofnun^
flehet, £uer ^doferlicbe ^ajefldt werben
ben löblichen krempeln Der Könige 3uba/
aläbesAffd, 3ofapbatö, Sofia/ unb anbe*
rer ^orbilben Diefc^ Soften ©tanbö, atebe*
^aofer^ ^f)eobofii unb ^onfrantini, nacb'
folgen unbini^re giifflapffen treten, unb Die
744 30 3°k. 2tuvifübvi Jbebication übet bm anbevn igidkbifcbcn Zbtil. 74?
ftdoferliclje Regierung richten ju ©£>tte$
80b unb *)>reis,aud)ju ^r^alfun^ unb 2fus*
breitung beS ÜveicbS unferS lieben #<£rrn
unb £eilanbs 3<£fu €(jriffi, unb ju berar*
men betrübten C^n'penf>eit ^rope» 2lud>
(griffen unb ^rebtgten bes gottfeligen
SÜanns, SX'*Dtarrfai £utberi, in biefem
anbern $omo begriffen, ba tnfbnberljeit tit
^ertitd^cn ^rebigten £)♦ €utf;erö über etltV
d)e Capitel be$ (bangeliffen Scannte ju>
bag im 9vomifd>en Üvetc^ bie Unmerfitatenfttor nie im ©ruef auSgangen fmb, aller
unb (Schulen aufgerichtet, mit (Efjriftltcben, gndbigft annehmen, unb n4©riffticber£dy
gctt^ligen unb gelebrten beuten beffellet,ba§ re, Unterricht, <$erma(jnung unb £ro|f
bic Sugenb bie £ef>re beS €ated)iSmi lerne,
unb ber wabrbaftige 2>erftonb unb 2(usle*
gung ber ^eiltden (Scbrift in fte ö^^^t^tnD
^anttbrn aud) Ut #ebrdifcbe , ©rieebifebe
unb £ateinifd)e (Sprache, aud) ^k anbern
ftcyenÄfie, alsbie©mmmatica, Qia*
lectica, Dvbetorica, tyWca, <£t\)ica, unb
anbere mebr , fo inv #anblung unb 2(iisle>
gung ber SBibel ober ^eiligen (gebrift notbiß
getrieben mürben, unb alfo unfereSftacbfonv
men ©ÖtteS (E'rfenntnifjunb feligmad)enbes
9Cßort aud) rein unb unöerfdlfcbt baben rnoeb*
ten, richten unb fuhren : bafür ber allmdcb*
tige ®£>tt £ 3\d>ferlicbe SJtajeff dt wieber*
um fegnen wirb an £eib unb (Seel, unb ibre
Övegierung in feinem t>dterlid)en unb gndbtV
gen (Sd)u| erhalten, aud) (Eure £di>ferlid)e
Sttajeftdtwtberben Surfen, als ben £rb*
feinbber €(>rijtenb*it, unb anbere €u- ÄaV
ferltcben SJlajeftar $einbe unb SBiberwdrtige
©litcf .unb (Sieg verleiben unb geben: (So
babe id) unter (Su^dferlicljen^a/eff dt Sfta*
men unb $:itule biefen anbern ©eutfeben
^omum ber Q5ücl)er unb (Scbriften ©octor
Martini Sutljer!,foin ben 2Bittenbergifd)en
unb 3enifd)en $omiS niebt gebruclt finb,
fonbern wn mir ber Cbrijtlicben 3\ird)en ju
Sftu& unb ^rofaufammen getragen , allerun*
tert&dnigft , aus £brpd)er, bien(llid)er,
fcbulbiger Sfteonung, albie ju €tf?leben im
S)rucf ausgeben (äffen wollen ; ber unter*
tbdnigjten troftfiebften Hoffnung unb guwr*
fid)t, (Eure £di)fedid)e^ajeftat werben bie
fe €l)rifl(id)e/ nütyifyt unb nötige 33üd;er,
gebraueben. Q5efeble (Eure 3vdoferlid)e ^fta*
jtflat feiemit in btn gnabenreieben <&d)u§
©£)ttcS beS 2(llmdcl)tigen. Unb bitte mit
ben <S\ird)en ber ©raffd)aft 'Sftannsfelb, be$
Cannes ©OttesS). £utj)erS 33aterlanbe$,
barinnen e bie |£ebrebeS göttlichen ^SBorfö in
biefem trübfeligen guftanbeberßircfyennod),
©Ott £ob! rein unb unoerfdlfcbt, eljne alle
(Eorruptden im©cbwan§e ge^et,bag©Dtt
€ure i\dpferlid)e ^ajejldt in frifeber, lang^
wieriger ©efunb^eit, C^riftlicJ&erunbgfucI^
feiiger Dvegierung^ and) ju Ausbreitung unb
Jorberung bes gottlid)en ^orts, unb ju
^roft unb @cbu^ ber€^ri|tlicben ^irc^en,
unb (Erbaltung eines beilfamen JriebeS im
£eeil* ^vomifeben Dleid>, (larfen unt) aller*
gndbigfl lange erbalten wolle,
43- ©egeben ju €i§leben im 3abre nac&
ber ©eburt unfers lieben $@rrn unb vg)ei#
lanbes 3€fu ^f)ri|!i itfs* am ^age tyaU
marum, ober bes unanfe^nlicften &or ber
%Bc\t, unbboeft üor ®Ott t>errli($en €*im
m& 3^fu Witt, ©£)ttes unb Marien
@obnS, ^u 3erufalem, bes Honigs ber €()*
reu unb $& rrn aller Ferren, bem audb bie
frommen €ljrif?en wahrhaftige, foniglidbe
^rerbietung unb Dve&erenj erzeigten, buref)
\>k freubige Acclamation unb ©ratulation
beS öfianna unb Q3enebictuS , unb ibme auc&
ibre Kleiber unterbreiteten, ^el^unb tyaU
men^wefge untei flreueten unb üortrugen , unb
als ibren ^e§iam, ^)eilanb, unb feligma*
d)cnben , bimmlifeben unb alimdebtigen ^\o*
nig mit Stuben in ^n
Sä*
;empel begleiteten.
Unan*
746 IV, 3tifd>rtften über bte Sammfungen unb^btttones £utl>ert0d)rtften. 747
Unangefeljen bcn groffengorn^oben,^^
ren unb Tyrannei; Der ^3of>enprtcfleu ,
©d&rifrgele&rten, ^(jarijaer, kelterten, unb
anberer groffen #annfen alba, bie über ük<
fem l>erritcf>en §injuge t>te Sftafen rümpften;
bie £6pffejufammen ftiejTen, unb berate
fd)lagfen, mie fte biefem km$ ber (E'fyren,
ben ffe für einen Sfufrüljrer f)ielten, bat
Kantate legten unb ifmanS Creuje brächten:
aber er am britten $age wieber Don ben
lobten auferjranben unb gen ^immel ae
fahren ijt, ftfcetalbamr rechten £>anb fei*
ne$ l)immfifd)en SßaterS, unb regieret als
ein ewiger £onig unb (^d)u{$()err feiner
€(jrifffid)en £irdje, beme aud)fe» £ob, €lj>
w unb *J>rei$ in (Ewigfeit m £wigfeit, 2(m.
§urer 3\apferl. $toj,
3ot?anne6 2turtfaber,
32) JD. 3ol>annSt>nf!fne£) ©a^
flittar ii ©e^icationö @#rift an 4>er*
Jos ifwfcnd) ttW^elm &u 0ad>fen,
£)em erjlen2Uten5urgtfd)en£fjeü'e
borgefegt. 2ln,i56i,
©em ©urd)laud)?igjTen , vfpodjgebornen
Surften unb^errn,. Jberrn ^ciebdd) U>tk
beim, £er$ogen m @ad)fen, 3uM), £le*
De unb Q3erg , £anbgrafen tn ^Ijüringen,
Sftarggrafen p ^enjen, ©efürjfeten @ra*
fen m £enneberg, ©rafen m ber ^ar0
unb SKaöensberg , $errn m
Ü\attenffein,
fernem gnabtgjfen Jurflen unb £errn,
©Ö«e^ ©nabe unb @egen!
1.
MSenn ber ^rop&et £faias im neun unb
^^ ttierug^n <&ap. ^25. ben glüctTeliaen
3uRant> ber ^ircöen $ur Seit 9?cueö $e#a>
ments will befdjreiben, rebet er unter an*
bern biefelbe alfo an: 2>te 2\6mge foUen
öetne Pfleger, imb tbre Süvfien (ober
wie es aticf) fann gegeben werben : 3bre
2\6mgmnen unb Jurfimnen,) öetne
Saugammen feyn. <jda benn ber £eili*
ge ©eift (joljer Potentaten forgfaltige §5or*
forge, mütterliche Brette unb Sftilbigfeit,
mit ben Porten, Pßeger unb Saugauw
men, fct>r nacftbenflid) abmalet»
2, @n Pfleger, ^ausbalter, ^ru'efjer, ift
mefyr ein Sftame ber angjtlicljen Ö3emü()ung
unb feieren Verantwortung, ate groffer
§(jre unb anmutfjiger 9vul)e, %Ba$ bringet
ber^ame^onig, gürfl, Regent, anbers
mit fiel?, alö ffetige Unruhe, ftet^nagenbe
©orge, wwermutljefe Untreu, fdjanblicfjen
Unbanf, unbfürjlid), einefd)einbare ©ienjfr
bavfeit e3BeId)em &)ienfte,@orge, ©efaljr
unb Q5emüf)ung Dennocf) t)k Könige, Kurilen
unb Regenten ftc& wiOig, mr Q5eforDerung
göttlicher <5f)ren, nad) be^ ^eiligen ©eifleö
cJBeifiagung, werben unteru'eOem
3. <^o!d)e$ ernannte (Lonftantinm ber
©rojfe, M er fagte wie (Sojomenus Hb. 1.
c.8> melbet: Hicfet 6amtc ei* boe^mutbig
rubmete, fonöern öamtterCBOttfcanfte,
äSr Ware t?Oin mari Britannico an bis ge^
gen öie tllorgenlanöer üon(ßi(Dtt gefub*
ret, öafj ötedbripitc^e Religion t?ermeb^
vet, unö bie 2\trc^e t?on öet* Verfolgung
errettet tsurbe* £)te Könige, ^w^^en
unb Regenten, fpric&t ^Bern^arbuö,/'. 727.
fol. iji2. infermon. poß redit.ab exilio. bat
(5<Dtt gefe^et fetner beiltgen ^irdjen $u
Ottnern, unb ntcfct 3U ^errem €*ö rü&*
met aud) CNfo^mus, ba§ &er tapfer
£beoboftu6 , unb beffen ©emaljl t>k %w
boria, um ben £rieg unb weltlid)e Dvegie^
rung ntcl>t fo bekümmert gewefen, als um
bt'e £ird)e.
4; (Sin Pfleger unb &ikf)a freuet fM)
über
... i ' ' ■" ■ ■■ ■ .,■-..- i.i ii i i» «ii i ■ i ■ . ii -m i — M»»^>—— m-
748 32) 2). 3ob. (Tbriflf. Gagtttarit Bufcfyrift über öen erflen # Itenburg. £l?ert* 749
über feto ^flegf inbes 3Bad)Stbum unb 3u*
nebmung an ber ©reffe, unb fcornebmlicb
an aOen ©Ott wohlgefälligen $:tigenben,
s. £)ie Könige , Surften unb Dvegenfen,
will ber ^eilige ©eifi fagen , werben JM) aucf)
i)§d)lid) freuen , wenn fte fehen ben glucfiicben
gortgaug ber 3\ird;en ©Ottes,
6. €in Pfleger muf bem tlnmünbigen
baSSOBortreben, bef[en(Sd)aben abwenben,
unb beffelben ^Bobuianb beobachten helfen.
7* ©je Könige, Surften unb Agenten
werben für benberlafleuen Zapfen, bie^ir^
d)e , aud) t reuf icb reben. ©aber fte aud) ftcfc
genennet Ecclefiae Aduocatos, ober öer Äir#
d?en tPoctfcalter oder @cbut$berren;
unb $5ernbarbuS an triefen £>rten feiner
(Senbfcbreiben fte auefj alfo nennet,
8. SDie 5t*rf?en (ober hie gürffinnen),
fprtd&t ber ^ropfyet £faias ferner , werben
öeine Sdugammen feyrr. (Eine freue
Butter, hie iljr £inb jMef, entjt'eljet hie
Cftabrung ibrem eigenen €ei6e , unb über*
ttJtnbet hie beliebe Ziehe gegen baffelbe alle
Q$efcf)werniflfen, bie fte muß bei) befien £r*
ndl)rung unb 2faferjiebung ausgeben.
% Sbie Könige, Jürgen, 3vegenten,£o%
niginnen , 8«r jlinnen unb Üveaent innen , wer*
hen, will ber ^eilige ©eift fagen, t>onü)rem
Vermögen unb €*infunften hid), 0 serfaffe*
ne unb arme £irdje , ndbren , ja manebe
werben es ibnen unb tbren Ö?ad)fommen
gleidtfam^entwenben, unb bir mit willigen
#erjen gönnen, nur ha§ bir möge geholfen
unb geraden werben.
10. 2(ls£erjog3obönne6, ©jurfürff ^u
(Sacbfen, bocbfeligen 2(nbenfenS, & gü#
(icben ©urdjf. oberster #err S5ater , in
bero £bur* m% gürfientbumen eine3$ifita'
tion angeorbnet, unb bie Ferren 23ifttato*
res im ^büringifd)en Greife befunben,ba§
tthd)c ^farrberren gar ju geringe 35efof<
hms l)M*n, auc& Deswegen bis auf gndbig*
fle Konfirmation ibnen eine 2(bbition gema*
d)et, unb hk 3\irdjenbiener im ©otbtfcben
unb (Eifenadjifdjen fofdjer gulage gnabtiffß
Konfirmation untertljdnigft gefuebet, unb
in ibrer v^upplication aueb biefen (Sprud)
angefügt : 2>te Röntge foüen beim Pße*
ger, unö bießuvften Seine Sdugammcrt
feyn ; boben @e. Cburf. ©n. barüber ft\t
febr bemfüget, unb alfobalben befob!enyman
follte ibm hie &e\le im^ropbetenSfaia jei*
gen, unb ha @iefold)es gefeben unbgelefen,
ift&ie febr barüber nfreuet roorben, hie §e*
fd)ebene Sufage gndbigjl genebm ge^ato/
unb alfobalb treue £eute abgeorbnet, hie hie
ergangene Konfirmation offentlid)foUtent)ec*
melben, (go(d)e forgfdftige ^fleger unb
gutt^dtige (^dttgammen ber Kl)rifllic|en^ü>
d)en ftnb gemefen hie Käufer, ConflantfnuS
ber ©rojfe, ^beoboftus, Karomsber©rop
fe, SuboDicuS ber fromme, Helena, ^uf<»
d)eria, €uboria, Kunegunbis, unbttielan^
bere meljr , belebe alle ju benennen unno*
t^ig.
11. ©udbet man nun auf ben walten
(Stammbaum bes [)o$Ioblid)en ^aufeS
@ad)fen , fo jinbet man aud) forgfdltige ^fie*
ger unb gutberu'ge (Sdugammen, hie hie
£b#lid)e Strebe öerforget, ^ireben unb
(^cbulen mobl beeilet, unb &on if>ren ©n<
fünften groffe @tiftun^en gemad)et. 3d>
rotU anj'e^o nid)t tveitlduftiganfübren, mie
umS 3abr Kbrijl hit« t>om Sanbgrafen in
$büringen unb ^arggrafen ju Reifen,
tPilbelmen, biebieftge@d)lo§fircbe, betn
Flitter ©t. ©eorgen ju @f>ren , aus einer €a*
peU,ju unfer lieben Jrauen genannt, gefftffef,
unb mit gemiffen £mtunften »on bero ^)errn
35ruber, $evm ftrieberieben j,em f&txeiu
baren, unb bero *&errn Werter ,Sriebrid)en
bem3üngerny t>erfef)en trorben: Sßßie im
3abr Kbrifli 1409- t>on an/e$o wo^lermelb^
ten »öerjog 5rie0evic^en bem (Streitbaren
82 3 t>ie
750 IV. Sufcbriften über bie Sammlungen unb £bttione& £ucbevt Sanftem 751
t»te Unmerpcdt £eipjig aufgeridjtet , fd)6ne
goüegia erbauet, unb erft aus feiner €am*
mer bie SSefolbung reieben (äffen , (>ernad)
aber fte mit reichen ©nrunften bebad)t,aud)
pom ^abffe ju 9vom erhalten , baß in bie
t>cci> Stifter, Genien, Sflerfeburg unb
Naumburg, i'ebe&nal fec^ö 3nfpeaore$ bei)
biefer Uniperfttät, als breij ^fyeologi unb
t>rep SvecbtöPetfldnbige , muebten ju £)om*
Ferren aufgenommen werben ; fonbern id)
will nur mit wenigem bei tibren, m$ ©Ott
por Pfleger unb Slmmen aus @uer Sttrftl.
£)urd)l. Ferren QSorfabren feiner Äircben
uigewiefen , als er bie ©einigen au$ benen
pdbjlifcben ?Jiti|lerntffcn wollte fiiljren.
12. ^erjDg5n^'i^€^utfüt'ftju(Sacb^
fen, ber 2Beife genannt, pemiacbte in feinem
^ejtament, atö er in Stalten 30g, 2Jlmofen
unb ©tipenbia ben armen ©tubenten ju £eip>
$ig unb Erfurt; unbrid)teteum$3abr £&ri>
f!i 1502. bie Ijobe ©cbule ni Wittenberg auf
mit überaus groffen Soften, pon welchem
Weijfenberge bie ganje Welt, nacb £>.$le>
efens Weiffagung, ber bamate bie (Einwei*
fcungsrebe tbate , «SBei^eit würbe boten.
Was ©e. ©utfucfH. ©naben t>on ©£>tt$
Wort gehalten , ift unter anbern hieraus
atyune&men, baf?, ba ber ^rebiger gebaut
würbe, ©ie in 93epfepn SX 3o§. ©taupi>
fcenä fagten: 2>iePrebtgten,bteau6©pü$*
flnbtgteiten unb tttenfebenfatjungen be>
fixxnben, waren reefct talt unb obnmaef>»
ttg $u bewegen, ÜDenn nichts fo jmn*
teid> tonnte vorgebracht werben, weU
dyee niebt aud> wteber mit einer anbern
finnreicfcenScblußreöe tonnte umgeßof*
fen wtvten. Die betltge Schrift aber
«?are allein biejentge, weicht einen fol>
d>enKXad)btu$ , auch ohne unfere öe*
mubung, barte, baß |ie alleCPaffen ber
EPiberrebe abnebme, bringe unb notbige
ju fagen; i2& bat niemalen ein fcttenfcfc
alfo gerebt. IDiefee iß tet Ringer <8<Dt#
tes, benn fte lebtet niebt wie ©cbrtftge*
lebrte unb PbaufSer, fonbern gewal*
tigltcb. 2tf $ nun £). ©taupifc folebe 9ttep*
nung lobete, reichte ©e.£&urfurftf.©n.SX
©taupi|en bie #anb, unb begehrte aueb feine,
be$©taupü)enä, unbfagte: tterfprecbet
mir, baf) ibr fiets biefer tHeymmg feyn
unb bleiben wollet. Sieber, fd)reibet an
bo$gebad)ten €&urfur|Ten £). £utberu$ in
ber Uteiniföen Sßorrebe über ben anbern
3enifcben $(jeil, foüte bie Üvebe unb ^ep^
nung niebt bem beiligffen unb bellen ^rie>
fter wobt anflehen? unb folebe* um fopiel*
me&r, weil man beufliebfpuret, bagpeniebt
nur mitbem^unbe, fonbern aueb t>on Jper>
Kengrunbe gerebet worben. 5ln ä&r. €l)ur#
furjll. ©naben ©eburtötage baben ©ie ja
bemal fo piel@olbgulben in benf lingelfacf
eingeleget, fopiel 3a^r ©e. €6ucffir(H. ©na*
ben alt worDen; teie ©r. (Jf)iirfur|ll. ®na*
ben SSeic&tPater, JQevv ©eorgiuö <&pa\ati'
nu^/ erlief •
13. ^urfurf!3obanne6,ber^ef!anbiV
ge genannt, €». Jürjll. ©uttjl. oberdlter
»Öerr ^Böter, feat im 3af>r 1530. bie ©lau^
ben^befenntnig ber protefh'renDen @tdnbe5U
5lugfpurg ofentlicb neben anbern (^tanben
beö $e\l SKom. Dleicb^ übergeben , unb we>
ber burd) groffe^Ber^eifungen noc&gefdbrli*
cfje$3ebrol)ungen fid) Pon ber ernannten <£\>*
angelifd)en OTa^rbeit lajfen abgalten, 3br
wtjfet aüe, fd)reibet ^err £>. £ut^eru^ in
biefeö €^urfur(!en £eicl)prebigt , wie <J£t,
(Ebrtflo nacb , t?or jweyen jfabren 3a
Ztugfpurg geworben , unb ben testen
Zob Quitten bat, ntebe für fid> allein, fon*
betn für um alle. £>a et alle bofe ©up^
pen unb (Btfft bat muffen auseflen , bie
tbm ber SCeufel etngefebenfet bat. £)ap
felbige ift ber rechte, greuHcbe CCob, ba
ber ieufel einen mit aufreibt, £)a bat
unfer
7?2 32) iD. 3ob. (Ebrißf. Sagittarii 5ufd?rift über ben erßen Zlltenburg. Zfytil 7*3
unfer lieber (Eburfurfr dfaifti SEob unb
2fuferffebung vor ber ganjen tPelt dp?
f entlieh benennet, «nt> ij? baraufblieben,
bat £anb unb Heute, ja fein eigen £eib unb
Heben bavan gefettet. 2Bie fd&vt>et* biefeS
(Sterben fe», ftat er otjne gweifel wol in fei*
nem #er$eri gefügt, £)ie ^reöt'öten l)aben
3t>r. €burf. ©n. ntcfef allein fleißig angefyo*
ret, fonbern aucb mit eigener £anb fajr oon
SBort $u 2Bort in bte (fecljreibtafel nacbae*
fcbrieben; wiebergleid>en befd)riebene$ ^dfc
lein nod) alfyier in & 5* S>ucd&L ^ötMiot&cca
annocf) fcorfyanben. 211$ aucfr Ädpf. 9)ta/.
(Earolus öer v. juSfugfpurg beseite 4 man
follte bie öffentlichen ^rebigten beö wdfjren*
bem Dvetcbstage unterlaffen, Ijaben @e.
Qfyurf. ©n. alleruntertfydnigjt geantwortet:
©ie fonnten fo wenig ber ^rebigten entra*
tfyen, als bere täglichen (Speife unb ^ranf^.
ei4. €!jürfürff 3obann ^riefend?, @u.
SürfH, £>urd>laud)t oberdlter #err Q3ater,
bat als ein junger v£>ern>on fteben ober ad)t
3af)ren ben #errn Q3atec felber gebeten,
Sbre ©naben wollten julajfen, bag er aud)
mod)te ben €ated)femum öffentlich in ber
3vircfjen $u $:orgau, wieanbere £mber,be*
ten. £)ocfor £utl)eru$ gibt biefem goftfeltV
gen #erw ein Ijerrlid) geugnig : öo i jt aucb,
febreibet er, ba((S0tt£ob!) einjücbti*
gee, eferlüfees Heben unb EDanbel: CEtn
wabrbaftiger Hlunb, eine milbe 6>mb,
2\ird?en, Öcfoulen, 2lrmen ju helfen:
£in ernßea, bejlanbigee, treues £er$e,
CBvDttes CDort yu boren unb jebermann.
£tn (Ebriftlict) fliU 5rauen$immer , ba&
einem 2\lof*er (wie man $u rubmen pfle*
9« ,) gleich iß. $>4 boret man taglicfr
(0(2>tte6 ÜOort, gebet $ur Prcoigt, be*
tet , unb lobet <g(Dtt. COiU niefct fagen
wie viel ber (Cbutfutf fdbfr liefet unb
fc^reibet aüe Cage. Unbabermal: t>on
ben Äircfcengutem bat ber Cbutfurfi,
((5<Dtt Hob!) was betfelben vorbanben,
ganjlid? angelegt, unb tbut es nodj»,ate
anJKircfcen, ©cfyulen, Remtern ?c. unb
öurfre berfelben wol mebr in {bleuen grop
fen Unfoflen, fo über ibn gebet. &a§
bem alfo, beweifet gnugfam3^re€f)urfür(W.
©naben ?iuöfd)reiben , be ©ato Borgern am
^age ^artbolomdi Önno w-, unb bei)
^)errn Jriebricb #orb!ebew im 22. €ap.
Deö fünften 35uc&$, oon ben Urfac^enbe^
&>utfd)en ^i'f'ege^, ju fi'nben: in weldjem
boebgebaebte ^urfurfllicbe ©naben au^ bem
<5infommen ber <&tifte unb Softer, 5(lten^
bürg, ©otf)a unb Öfenac^, gndbigfr üer^
otbnen, ba$ Ijunbert ^erfonen, 5lrme von
%M, Pfarrer, ^rebiger unb Bürger, ju
2Bitfenberg follen unterhalten werben; nem#
lict)ad)tunb breiig üon 2(bel, berer neune
jahtliti) &ieru'g,unb \>k anbern bret;§ig@üU
ben /eber ; ad)t unb jwanu'g ^farr*unb
^rebiger, fed)ö unbad&tu'g Surger^inber,
beren /eber j'dbrlidj fünf unb jwanu'g ©ülben
foöe em^fa^en. ©er Unttermoglidjen oon
5(bel ^eebter , fo ^iebeöor berwegen mebr^
maf^ in bat fcerbammlicfte^lofterwefen unb
Zehen gebrungen worben ftnb, jatylid) 16.
bunbert ©ülben öerobnet ^HJegen erlittenen
fünfjährigen ©efdngnif, Q3erlufrber€bur^
würbe, famt Dieler £anben unb beuten, unb
ba§ er weber mit flattlid)en SÖerfyeiffungen
tiod) fc^md5lid)en 33ebro&ungen Formen ben
wogen werben, ober feinen Ferren @ob>
neu bergleic&en ^u tf>un an^umutben, \)aben
&e. Qpmfmftl ©naben ben tarnen be^
©rofmüt^igen erlanget.
1?. %Ba$ in ber Cßorrebe an Äapf. ^aj.
WlapimiLn.'&ct S>. 3obann Qtmifabes
üon obf)od)gebacbten brepen €burfur|!en
febreibet, fann in berfelben, alöwelcbe^ier^
ndd)fr folget, mit mebrermnacbgelefenwetv
ben.
16. & gurfll. ©urd&l. ^)err ©ro&oater,
bex*
7>4 * v* 5ufd?riften übet* cne Sammlungen unb hörnernes Hutl?evi Schriften, ysi
#erjog Sodann Wilbelm, fykltim 13. 3a!y
re feines alters, in©egennxu:f bes «£>errn
3>aterS, anderer Surfen, ^rofejforum,
unt) einet: groffen ^enge ©tubenten, ju
Wittenberg im 3a|j? grifft 1*43. eine^ier*
Itd&c Sateinifdje öration vom Üviftec ©f.
©eorgen ; wie aud) bejfen *g)err 33ruber,
3obann griebrid) Der Mittlere, tm 14. 3afy
re femeö alters eine £>ration von eines
guten Surften 2lmfe. Welcher bepben£)ra*
ttonen ru^mltcf) gebenfet »öerc £). £utl)eruS
m ber Sßorrebe übet; biefelben. Sunbirte
neben feinen Ferren 35rübern von benen
nocl) übrig gelaffenen bie Univerft'tat 3ena
ju Der allergefdlji'»Wen Seif. 3m 3a()r
grifft r??8- lie§ et: neben feinen betten Ferren
trübem ju 3«n<* eine eigene 3D*ucferep
aufriefen , aus bem 3v6nigreid) £)änne*
mar! SJtagtfter Sennern 3vorariumerfor<
bern , unb neben £errn Sfticolao von 2fmS*
borff bte ©djriften Sutfjeri ntfammen tragen-
#ielt im Safjr €f)rifti 1^9. ut3enaim€ol<
legio eine fcbone Sbeutfc&e OMim, unb
t>erbeffcrfe ^k Statuta Academica. £3er>
madyceaud) Darauf tm nad)folgenben3a()i*,
jaf>rltd& funfug $f)aler aus ber Kammer p
jablen , bafür roedjfelroeife t>it Jacultdten
follten $5ücbet laufen ju Söermeljrung ber
ijerrlicben SBibliot&e! , meldje £l)urfürji
griebrid) ju Wittenberg jufammen bradjt,
unb ©eorgium ©palafitium nac& Q3enebig
um W fürnebmften SBü$ec bafelbjt einju*
laufen gefd)icfef ; Ijecnadb be» ber Ueberga*
bt Wittenberg , auf aüergnaOigjte 3«W'
fung tapfer!, ^a/. Paroli V. nad)er Sena
abgefübret tvorben. <$at bte 35tbel bei)
ad)tmafen, neben anbern Triften ber
^beologorum, vorneljmlid) aber bie Pornos
£urt>ert aud) etlichemal burdjgelefen; unb
\iamit £inig?eit in ber ^ir*en (&OtteS fepn
mochte, baS Kolloquium im 3a^r Cljrifft
itf& itvbtefer ©mbt angeffellef , ba^er es
attcb ben SRamm £oßoquii 2flfenburgenft$
bekommen.
17« Wie aud) im 3af>r €brifft i??f. bte
bret) Ferren trüber, #e« Sobamrjrteb*
rieb bec Mittlere, £err Sodann Wtfbelm,
unb #err Sofyann Jriebrid) ber Süngere,
•©erlöge su ©acbfen :c. über t>k gulagen
unb &bbitioneS 3b*we4perrn ©roßvaterS
unb Q3aterS fei. nocb jdbclicl) pet> taufenb
©tilben benen ^farrberren unb <$\ird)enbie>
nern, bei) n>eld)er ^infommen Mangel be^
funben, utgeleget, unb baruber ft'ebenunö
öieru'g ©ttpent>tacen in ber ©cbule ^u 3e^
na, barunter jeljen Slbelsperfonen, unb be^
ren /ebem jalpliü) fünf unb bre#g@ulben;
aber bic anbernfteben unbbrepgigfl>erfonen,
fo ^riefter, Bürger unb Q5auerSfoftne fei;n
füllen, j'ebem/afyrlid) brepfig ©ulben ^uent^
rid)ten gnabig befohlen: be§gleid;en fünf»
bunbert ©ulben ju gemeinen $articularfd)u^
len. X>arut brepljunbert (3u\bm armer
^>rie(ler verladenen Waifen, ^ofpitalcn
ttnb^iedbbaufecn, aus bem ©nfommen
ber ©ttftc unb ^lojler gegiftet, melbet M
fteben unb jroamjgfte <£avik\ bt$ fünften
s^5ucbs, von ben llrfad)en ^ ©eutfc&en
Krieges bei; ^)errn »Oortlebern.
i§Tvg)e^og Swbmci) XVtibdm, 5etv
nad) ber €buifad)fen 5lbmini(!rator, <£m.
$JurfW. ©urd)L *&err ^Safer, bat tägltdj
fünf ©funben ^un ©tubiis, eunb tm Joerrn
Q}ater (elbf! ^um Snfpectorn über iljn gehabt.
3m zwölften 3abc feines Alfters besDvectoriS
"Siagnipcentigimi 9lmf mit grojfem 9vul)me
^u 3ena vermalfet, auef) etlic&e 3a&r b<\*
felbft ftübkct; nad) angetretener Regierung
auf biefelbe ein gnabig unb n>acbenbes 5(uge
gehabt, unb ernjllirö befohlen, bag bofelb)!
beS ^)errn £uf ^eri 8ef>re rein unb unöerfdlfcbf,
mie (te aus bem Worte ©Dtfes genommen,
vorgetragen mürbe. Wie fleifig aucb3^
ro <£)m&)limf)m ©griffen gelefen, ft'eM
man
7?6 32>2X 3ob, (Ebrtßf. ßagtttani 5ufci>rtft über ben erflen2tfcenburg €beii 7^7
man mir '2>erwunöerung aus benen Wlai
ginalibug, Die mit eigener gur}tlid)eri?anb
an Den Üvanb gefe^et , unb wenn biefeg ober
jenes Q3ucfj angefangen unbgeenbet, aufee* !
jeicbnet iu etlid)en Q5iKbern £tuberi, fo bei)
€ro. $it#f. ©urc&f. Surft! 25ibliotf>eca
anno* bcfmblid), 3n ber ^mabminiftra* '
#on fmb ©eneral« unb <^pectalotft'tatione£ '
angeorbnet, unbijf ber eingefd)lid)ene ©ift!
ber Safoimffcn burd) ©OtteS ©nabe abcje^ |
fcbaffer. Su foffwm Unterhalt ber $tfc(>e
im £om>ictorio ju Üeipis baben 3(jr. £)ur*l.
am ©etrdibig eine fürneijme gufdge ge*an.
Sttö aucl) b.a$ 2Cmt9vonnenbui'ö 3bre £)urd)l.
.erbanbelt , fcaben bte ^aftoreS (n felbiger
Snfpeetion wegen febr geringer Q3efolbung
um eine gulage untertljdnigft fuppliciret , unb
barauf erhalten, bo$ idbrlid) im 2Jbbition
bunbert unb funfu'g ©ülben ibnen beputiret,
tt>eld>e no* biö S)afo (jic&ft rufymlid) aufr
gejätet werben,
19. @ol*e treue ^fleger^ unb ®aw*
ammenbienjte, Der £ird)en ®Ottt$, t>on
gm. jur(W. 3Durd)L Ferren ^orfaftrener*
wiefen , fabt i* begroegen atyier fürjlidb
wollen erjeblen, bamit man fefye, baf; es
ber SßßaMeit ntdbt gemd§ feo, m$ man*
d)e au$ ben pdpjtifcben fcfympfM) pflegen
öorjugeben : SMe §oangelifd)en jurff en tf)ä*
ten ntd&tö , benn faufen , freien , jagen , Uep>
pigfeit treiben, unb bie£ir*enguterfd)dnb*
lid) fcerprafien.
20. qpcß €w. gfit|H. ©urc&L, ©na*
bigfter Surft unb #err, ju Unterhaltung beS
3ftinijterii in ifyren Surf}entbümernunb2dn>
bernam ©elbe unb ©etraiDt<5, @rljaltung
ber 3M)Uöblid)en Untoerfitat 3ena , be$
€oburgifd>en ©pmnafii unbbieftger <&tobtt
fcbulen , gndbigjt unb willtgjt j'dbrlid) reicben
laflfen, unb fünft mit ©runbeber SfBabr&eit
gerüfymet werben formte, wiU id) anjef^o
wiftentlidj übergeben unb jur anbern Seit
fcutbert 6d;riften 14. ibetl.
mfparen. SXefed niuf aud) bt$ £d[rerun$
feibjt gegeben, büg 3i>te prjft £)urcf L bali)
bei; angetretener Dvegierung bie Untern'cttimg
ber lieben 5>ugenb im dated)tömo 3t>r Oocß^
lid) angelegen feon laftn, unufolc^emitgrop
fen Soften angeorbnef: bi<©Ü)« aud)al[o
gefegnet, ba$ auö <&errn ^oetori^ tutfa
vi fd)6nen ^rofrjc&retbenan ben ^burfür|len
^)erjog 3ol)annfen, €f)ri|rmifbe|Ten5(nbe^
hm, mantnit^abi'Wfannfagen: i£$
waebft iewnb öaber bie $arte 'Ju^mb
PonÄndblein unb IVh^blän, mtrOetn
(Eatec^tsmo unb Sd?dft , fo tvobl 3üge^
riebt, t>aß mirs in meinem ^erjen fanfte
tbut, öa^ id) feben mag, wie jeijt junge
2\nab!ein unö tllaa5lvein mebr lernen,
glauben unt> re5e» f onnen t?on (5 0 C C,
oon (Ebriflo , öenn $ut>ört>m unb noc^
aüe Srifce , Älojler unb Scfeulen gekonnt
baben, unb noeb fonnen, ©ennbe^öoti
Swl S)urcbl. gndbigfl angeorbneten /dbrli^
c&en geboppelten ^ir*en unb ©cßutoifftatHj^
nibu^ maen nid)t o^ne oft ju tilgen feigen*
ben ^b^dnen mit #er$en$Iufl Wet, wie
^inber, berer in maneber ©orflcbule üter*
W, funßig, au* fe*jig feonb, fyvestyxi*
jlent^um^ gute Üve*enjef)aft geben fonnem
(^age berof>alben nocbmalen mit^)errn©o^
ctoriö £u*eri SBorten: <Dbä& junge Volt
wivb$ tbun, bas mit feinem unfc^tilbt^
gen Sunglein fo berjlicb gen «Stmmehuft
unb febreyet, unb £*vo. $faß. &uvd>L,
als ibren lieben X?ater, fo treulich bem
barm^erstgen <S(Dtt bepblet.
ßr. gu ^5ef6rberung biefe$ nü^lieben
^Berf6, f)aben gure gürftlicbe ©ur*tou*#
tig>U\t einen grofien Q3orf*ug getban , an
befonber $au$ (>terju neben ber 5ur(!h'c&<n
3>uc£ereo aufriebten, unb neue @*riften
mit niebt geringen Unfoflen giejfen laffen*
Unb alfb W lebr^unb trojtreicben @*rifte»
be^ teuren ^anneö£utl)eri,«l^ ein Don 3^/
Qlaa re»
7?8 IV. 5ufd?rift en über bie Sammlungen unb igbitisms Äußert Schriften« 7^9
ten Ferren ©ro§eItern ererbtet Äfetnob,
auf folebe SCßeife 3&r ^eignen ,aud)$ugletd)
&er lieben @i>angeJifd)en £trdben$um95eflen
in biefer bequemen gorm gndbigfr überreif
djen wollen, ©ergletdjen W* unb groffe
SCßoWt^aten ju Ö3eforberung unb^rbaltung
U$ reinen @t>angelii ,ber £ircbentmb(iod)u>
len, &on bembod)l6bficben€buMmb5ürffc
Sieben #aufe (saebfen reidjlid) erliefen,
lonnten ebne £eudjelep mit gutem ©runbe
tmftr angeftibret werben»
02. (So ferne nun bie fcon €uer Surfllü
«ben S)urd)laucbtigt>it mir gnabigfl anbe^
foblene Sufammentragung biefer ©<$#
len, unb \m$ (onft barju gehörig, ©Ott ju
SDerofelben gndbigff em Vergnügen gefegnet ,
werbe id) bemfelben (jer$c() banFen, aueb
ibn tdglicb in meinem ©ebete erfueben, baf?
*r biefes angefangene SJBerf jum erwunfeb*
ten §nbe wolle laffen fommen»
23. €ure JtirfHicbe ©urd&f. £)erofelben
$er$telgeliebte Surffltc&eiSemaWin, beobe
junge gurfHicbe #errlein , ba$ $urfflicbe
graulein unb Dte gurfll. (Sifenadjifcbe grau
SBitwe, tjjue id) ©ötfes treuer £>bad)t ju
fernerer gjücflicben Dvegierung, beftanbiger,
langwieriger ©efunbbeit, fernerer foblidxr
tmb Cbrijllicber^rjiebung/Unb allem Jürff*
liefen boben^Boblergeben, bemfitbig befef)*
len, aueb barneben untertbdnigft bitten,
€ure Snt'ftlicbe ^DurdjlaudjtigFeit wolle gnä*
fcigff geruben, unb mein unb ber lieben Ofleu
w'gen gndbigfter Surfl unb^err verbleiben.
®eben %Uenbw& in ^eijfen ben 24. 5(pn'l
$fone i66u
€uer Jurfff. £>urd&f.
mtmUm^ev tvmet %Mitta
3« ©Ott
3o^..CM)fneO ©agittarws, £>♦
33) £>♦ 3ol)ann S^nftfneb (Sa*
gtttarü 33omi>e auf ben (Ecftert Sil*
fenburgifeben ^beil. 2mno *56i.
2fo t>m CfcrifHid^en &efer.
1.
(^adbbem ber ©urdbfaud&tfgffe, #od)gev
™v borne gurfl unb -öerr, Swbntf)
CDilbrtm, 3ber^og ja (Sad&fen , ßuütf),
£let>eunb£Berg, Sanbgraf in ^buringen,
^arggrafe ju SJtteijfen, @efürffeter®rafju
£enneberg , ©raf ju ber Sftarf unb SKa&en*
fpurg,e »g>err 511 Öva&enjTein, mein gnäbig*
fter Surft unb #err, nacb ber in£)ero£an>
Den gebaltenen ©eneraloifitation, unter an*
bern wabrgenommen,ba£ bie (Schriften betf
tbeuren Cannes £utberi fei. bei; gar wenig
£ird)en, weil Sie burof) ba$ furgewefene
langwierige ^rieg^wefen unb anbere Un^
falle wegfommen, mebr anzutreffen gewe^
Jen: t>a boebbie Cfjurf. @adbf. ^ird)orb#
nung Slrtifel 43. mit groffer Sorgfalt üer^
orbnet, ba$ jebe^ £>rt$ Collatore^ bafyn
beüatfy feon follen, öornebmlicb ^ie $8fid)Ä
S). £utber$ in bie ^ird;en ju fdjaffen, auc6
br'e (^uperintenbentenunb^b/uneten ju fcer*
fdbafen befehliget, ba§ bie ^farr^unb ^ir^
cbenbiener fold)e mit Sleif} lefen, unb ob eö
gefebebe, /eberjeit im @pnobo beriefen fofr
len: Sa« Jaben 35r« 5ur(ll. ®urc6I. gnd^
btgfl üerorbnet, biefelben in einer bequemen
Jorm, richtig, unb fo t)iel moglici) oljnc
S)rucf febler , wieber auflegen ju laffen , bw
über mir bie $(uffid)t gnabigfl aufgetragen
hierauf benn 3br. %üiftu ^Durcbl. #err
Canjler, geifr^ unb Ke\tM)e &\atty, unter*
febiebfiebe Öeliberatione^ in ber ^?urcbt
®Otte$ gebalten, unb enblid) ber ^ireb^
^brifii am nufcfid&ften unb erbaulicbfTen au
feyn eMfytetmxbw, ba§ alle©cbn'ffen£u*
tberi
76o 33) &3ofr-Cfrriftf«Qagfctqrit Vwwbe übevbm etilen Ttttenbuvfr Zkeil ?6t
tbeci au« Denen ^omt«, fo ;u SBittenberg,
Sena unb ©sieben Por, bunDert Sagren ge*
bruef et , iufammen getragen würben. . £)a*
mit nun ötcfeö gemeinnu^iae OTerf Por Die
$anD genommen würbe, fyabe id) mein in
meiner 3«aenDüber erwe&nte ©d&wften Per*
fertigtet üvegijfer normalen burdjgefeben,
ein jeDeä an feinen .Ort unb in Da« Satjr,
wenne« getrieben, gebradjf, tmbalfoau«
Den obenermelbten dornte Die ©d)riften
£utljeri jufammen geigen* £)ie Senifcbe
$omi, weld;e nacb t>m Sauren getrieben,
fmD gleid)fam |um ©runbe behalten, unD
jbldjen Diel !jerrlid)e 'Srractat u« unb@d)rei*
Den am Denen anDern Reifen, voitfik por
jebweDem^omo bejtnblidje CRegiffer werben
weifen, mferiref, jeDe«mal btö Q3lat au«
poriger €Dition, unD Die 2lüegafa au« Der
(Schrift auf Den SKanD gefegt worDen. ©o
fyabt id) and) unterfdjiebliefje Pon anDern in
Originali ober glaubwirbig pibimirte mir
jugefebiefte treiben, meldte Por Diefem
niemale in Den £)rucf gekommen, jugleid)
bepgefüget ; and) ediere Por Diefem PerDeutfd>
te^raetatu«, al« pon Der Ö3eid)te, wiDer
Den gewapneten Wlann Cod&ldum , PonDer
33abölonifd)en@efcmgni|?, unD anbere,Die
in Vorigen 3:emi« übergangen worDen , an
ßatteine« Eingänge« oDer Appendicis, in
€nDe tw$ unD anDern ^omi , gefegt»
<Dergeff alt nun flnb Die ad)t Senifdjen ^
tnt, aufferbaj? bifweilenau«le$terenetwa«
an feinet* gehörigen £)rtPerfe|et worDen, in
tbrer £>rDuung and) in Diefer (EDitiongebliei»
ben. £>en neunten Sttyil wirb machen De«
feiigen Sttanne« füttrefflieber £ommentariu«
über ©ene fin ; welc&en 23aftliu« gaber Der*
beutfd)et, unD in Den SBittenbergifcben Der
jeljente unD eilfte ^romu« i|h ©er jeljente
unD le£te $ljeil begreifet in ftdj ein PoUftan*
Dig in unterfd)ieDlid)e Kapitel abgeleitete«
Övegitfer; Daß alfo alle £)eutf<$e ©Triften
£utberi in fünf bequemen 35änDen €(jri/WM
dje unD Der €*pangelifd)en 2Bafjrbeit Äe*
fu'ffene fonnen lefen , weldje foml in im$
unD jwanjig Storni« unD 33anDenbcffanDm,
Die gar feiten in einer SSibliotbeca in fmben,
aud; ogne fdjwere Soften m'djt ^u fefraffen
gewefen. UnD weilen Soganne« Slurifdbec
im anDern (Eifjlebifcben ^geile, an Dem x>w
ljunbert unD ad)t unD neun^igjlen 33late,
Den Dritten £i§lebifd)en ^(Seil Perfpricbf,
and) Darneben gebeutet, er woHe in Demfeb
ben Die (Erklärung über Da« Dritte unD pierte
£ap* Soganni« W berrlicbe 2(u«legung£unV*
ri über etlid)e Diel Capitel De« ^»angeli|ten
Wattlm, fo jm>or nie an Deen ^ag fommeij
ft'nD, famt anDern Deffelben nü£lid)en ^d)rif^
ten gerau«geben; melcbe«, foöiel mirwtf»
fenD/ weig niebt an^ wa« Urfacben, untere
lajfen, icb and) öerftd)ert, Da§ necb fjinuni)
wieDer febone legr^unD tro|lreid&e ©djreibett
meiere i>ielleic{)t au« §ui'd)t wegen Damalig
gergod)|i gefährlichen Seiten, oDer au« an*
Dern mir nie6tbeFan«ten^5ewegnijfeli^urücf
geblieben, unD nid)t jum ©ruefe bef^rDer^
worDen: 5(1« gelanget (jiermit an Den€W(l#
lid)en Sefer mein gejiemenDe« @ud)en unD
Ritten, er wolle, foif>m etwa« üon Diefem
wertben ^anne« @;0tte«@c6riften in fyan*
Den fommt, folebe jur @ljre ©£>fte« unD ju
feiner £ird)en Erbauung mir Daöon Sftad)*
riebt in geben gefallen lajfen. (2$ follen foU
cbe (Scbriften mit ruljtnwürbiger ^ZelDun^
Der^3erfon, üon Der e« kommen, angeboriV
gen Drien binjugefragen werben. 2Bie Den«
in Die Drepf ig ©tücfe, welcbe entweDer noc§
niemal« in Den SDrucf fommen, oDer, ob
fte gleich geDrucf et, Dod> in Denen fcor Deffen
aufgelegten dornte nid)t anzutreffen ^nD,
i$ fc^on bep mir ^abt, W tbeil« anß Jürjl*
liefen , lljeil« an^ ^>riPatbibliotl)efen mir
communiciret, Derer aud) noeb megr mirper^
fproc^en, unDpon obigen etliche allbereit in
%aa 2 Diefer
7^2 IV. Sufc^vtften über bic Bammlungen unb gfttttonee £utf>eit ©d)rifrem 753
34) 3<>!>ann ©ottfrtet) 3etbTer6
bkfer angefangenen Crbition, unb burd) Q)OU
te$ (Segen tn'er verfertigten ^(jeilen ju fwi'
ben, _
2. 2Ba$ nun ju biefem SÖorbaben unfere
2öiberfad)er werben fagen, wollen wir uns
niebt laffcn anfechten, ©enttg ift etf , baf
ba$ £ocblobl. ©ummbSütWicbe^aus
@acl)fen an biefem ©.03:$: woblgefdlligen
^Cßerfe ein gndbigjTeö ©efatlen traget, unb,
gleicl) bm bocbloblicbften Q3otfal)ren, utbef»
fen Q3eforberung einen anfebnlidxn Sßeotrag
fl>un laffen. CÖafurj^nen ber 5(lierbocbfle
bm Sohn beg $?ebemid geben, unb t'brer $\U
lieb «nb ewig am beften (jebenfen wolle» ©e>
nua i$$ audb, baf? viel fürnebme £bur*ünb
Stirftl. <^ad)ftfd)e, aueb anbere berungedn*
betten 2(ugfpurgijcben Confefion utgetbane
Herten ^beologi, mitbeneniebbierauScom*
municiret, bie@acbe, aU boeb nü^licb, ju
befd)leunigen mid)ermabnet, unb Diel <£brifc
lid)e ^erfonen bobw «nb niebern (Stanbes,
Öelebrte unb Ungelebrte, ein groflfeS 33er*
langen b''ernacb baben, unb^ßttnebenmir
anbdd&ttA erfueben , ba§ niebt allein biefem
2£erFoollig möge beraugfommen, fonbern
audb ffei§ig b^nacb btird)lefen, unb jur feli*
gen liebung unb Q5eforberung göttlicher @>*
ren angewenbet werbe. %8eld)e$ ein j'eber
unferer (Ettangelifcben Streben jugetbaner
wabrer tyvifl neben mir mit eifrigem 2(nbal>
ten bei; unferm ^Ofte wolle fueben, beffen
©nabe unb (Sdju^ben Cbriftficben 2efer icb
biermit freulicb tbue befeblen. 5(ltenburg in
ttteiffen, ben 6* Waji Qinno i66u
3ofr. tktiftfrieb Gam'ttan'uö, ÜD.
6uperittf, (Setter, fycfpvtb. imt> fcei
Sufcbnftan ben ©urc&laucbttgfien
gtufen unb #erm , £errn griebrid)
£Bilfjelm , ÄbntgX ^rbprin&en in g>reuf*
fen :c, &u bem #aüifdjen6upplement, fo
Slm 1702. fjerauSgefotttmem
£Hjrd;lauct;tmf!er £ronprin$, (BnhbiQtv
*ja§berfel. £utber, welcber tm Anfang
feiner Deformation bei) einem t)ol>ett
geblieben Prälaten üom #aufe 33ranben>
bürg wrgeblicb ©cbu£ unb SBepfall feiner
£ebrebegebrte, nunmebronad)i8f. 3flbren,
in biefen feinen in oorigen dornte unge>
brticf tenScbriftenJid) erfreuet, unter §urer
^oniglicben Jpobeitallergndbigfre protection
ftcb in begeben, gefd)iebt niebt obne tlrfad).
£)enn icb glaube fieberlicb , wenn ber liebe
■Sten j'e^iger Seit wieberfdme, unb ben mit
allerlei) geiJHtd;en (Segen in bimmlifd)en@ü*
fern beglückten guftanb fo oieler Sanbe unb
£errfdjaffen, unbfoftiel Million <5inwob>
ner, bk afljumat, au$ pdbflifcbem ©cwijfenfr
jroang erlebiget, unter £6niglicb ^>reugi^
fd)e-r unb ^burbranbenburgifd)er allerlobltcb'
f!en Dvegierung in ^riebe^CHube unb J?re^
^ejtibreö ©ewiffenö leben, in 5lugenfd)ein
nctbme, ba§ er fidy baruber boeblicb erfreu^
en, unb ju Feinem Potentaten CDeutfcblan^
be^ mebr Q3erf ratten , alß ^u bem 3v6niguV
eben ^)aufe ^reuflfen, baben würbe, aU un>
f er Reffen üoii ®£>ttmitau$§ebveitttm unb
erbosten Regierung er ben grojlen $beil
feiner mit ^cbmer^en geifliieb gebornenÄ
ber bat, unb ba baß ^abfltbum am allere
wenigflen 35eofaÜ finbet, ba aueb bk mti*
jle v^off nung erfebeinet, baö/enige, was feit*
ber ber alten Deformation nod) inUnricbti>
Mt geblieben, mit ber 3d:inbefferm(St<U!>
be ju feben. €ö bat jwar ber liebe Sftann
einen
7^4 34) 3°k (Bottf. 3etWec0 3ufd?rift $u öem «ä&üifcfren gupptemenf, 76?
(inen guten Anfang €vangetifcber Üveforma*
tion in Cljurbranbenburgifcben ganben nod)
bei) feinet 3^ erlebet, unb ©Dte lj»er$lic&
bafur gebanfet, mit ben Zeremonien ober
Dielet bamate paiiren f äffen, fo nod) von
Dem alten 2Befen überblieben- @oBte er aber
jtytbk fcbonen ©otteSbienfte bem £anbem fe>
ben, würbe feine Jreube ^n groffer feon.
Unterbejfen ergebet unb erbauet man ft'cfj
nicbt tvenig burcl) Betrachtung bem erffen
2fnfangm einem fo guten unb Ijeiffamen
SSerfm, unb ber erften 2Babrbeifen,benen
(jernacb mehrere gefofget. ^Cßetl ber ©runb
tvobl gefegt, mußte em freolicb mit ber 3^t
ein vefkm unb Dauerhaftem ©ebdube aeben,
tiefem erfennet mannunaucbjum $l)eil in
gegenwärtigen, bimfyer ungemeinen , unb in
Bornim ungebrucften^d)nften£utberi; tvel*
cbe,bafiebco biepger £oniglicben Univerfi'
tdt jum 3$orfcf)ein fcmmen, errubnen (je
fid& nicbt unbillig ,.ui ben güffen £urer $6/
ntaltdben »gjO&eit, aB Re£bris Magnificen-
tiffimi biefer gelegten Üvepublique, in aller*
untertbdnigfter ^Devotion ju legen, unb burcb
^orfc^ung §*urer königlichen pöbelt glow
roürbigjten ^amenm, fldjj bei) aHen £)ero
Untertanen unb ber ganjen §ljri|fenljeit, be*
(lermaffen ju recommenbitm ©leicbtvie icb
nun ,alm ber ©eringfle unter benen, fo. unter
bieftgem 5tcabemifcf)en ©cepter ftubieren unb
arbeiten, boebJHergmigtbin, fo unter bem
boljen @ci>ufc §urer königlichen #obeit icf>
©elegenbeit fmbe, einige ©ute unb ju ge*
meiner 2Bob!fabrt abjielenbe Arbeit ju ver-
fertigen; aifo ergebe ferner @urer £onigli<
eben £obeit allergndbigfter protection micf)
unb meine geringen ©tubia, mit beiilidjem
<2CBunfct>/ to§ ©Ott(£ure £6niglicbe £o*
fyit, famt 3)ero ganjenßoniglicben boben Ja*
mif iejum @egen fe£e erciglid) , mb erlebe un<
ter ben (Stanben auf&ben, bamit aucftun*
fere löbliche tlniverfitdt, unter £)ero bot>en
©dju£ mb ©ubernement , je mefjr unb mebr
florire, unb (Eure £oniglid>e #ot)eitbar>
an, alm an einem neuangeridjteten unb blü«
benben ©arten, iljre £utf feben, unb wir
©tubierenbemit taufend greiibenbejeugun*
gen ben <J8erm roieberfyolen fonnen:
Felkes populos , qtios aurea Principis huiuf
Sceptra regunt: Quos gemmifera tegit
umbra, Corona 1
£ urer königlichen #ol)eit
#afleant24.2(pr. untertänige?
1702. Jofy.CBottfvittöäbkv.
35) ©♦ S^ann Stancifci 33u6*
Oet Q3ötreDeiUt)emi)aaif*ett©ups
plement, von bem rechten ©ebrauefc
ber ©djrtften £utljeru
^)em £f)rpcl)en £efer mün(cl)e Don ©Oft,
unb bem QSater unfern ^)^rrn 3§©U
QrifK, feine ©nabe unb ©eif!, juerfen»
nen ben überfd)tt)engiicl)en üveicl)tt>umfet>
ner ^3armberu'gEeit in feinen ÄneAten unb
ou^erwa^ten SRufteugen, ju €ob unb
g>retö feinet ^eiligen ^amenm*
1*
Gfäm laflet fi* beutigem Magern mit grof.
»»V fem^rnjl angelegen fep, btl@f W
ten ber ^iten, fonbertiel) ber Äir*errt>aterf
beröor ju fueben, unb tvo man aueb nur bm
unb ber jerflreuete ©tuef en ftnbet, biefelb^
ge utfammen ju tragen unb ber ^e$#»/
feeit, fo w'el afö mogüd), ju entreiffen.^Be^
&, ob em jn>ar an unb vor fiel) felbfr nto)t
jutabeln, fo ge(cl)iebet em bocbjum oftern
üaö viel unntHem geug, viel @tro|e unb
(Stoppeln mit untermenget wirb, bejjenwtr
obn einigen ^eriufl entbehren fonnten; am
aUerwenigflen aber wirb rcol bterbeoaufben
rechten ^nb^tveef , nemlid) auf bk €rbau*
unflunferetfe!b(l unb unfereS ^dcl)llen,unb
8foal3 auf
y66 IV, Sufcfyriften ober bie Sammlungen unb Zitrones Üutbert Schriften. 7S7
auf t)ie ^rtveteecuriö bes Ületcbs grifft ge*
feljen, wofyin bocfj ade unfere Arbeit: sielen
foHte.
2. TO ben ©djriften aber bes tauten
Cannes, weldjen ©Ott ju einem auSer*
wallten Ütfiftjeuge gebrauchet, Martini £u>
tljeri , Ijat es ja allerbings tiefe $3ewanb*
mg, bo$ audj fafl nicbt baS getingfte unter
benfelben gefunben wirb, wefdjes ntd&t,
wann es redjt gebraucht unb angenommen
wirb , eine ^6etltd&e £raft mit ftcfc fö&ret , unb
einen Ijerrlicben Sftu|en in ben (Seelen rec(jt*
fd)affener§l>riften t?erfd&affen l ann. S)enn es
war ja biefem Sttannein rechter €rnft, nid()t
nur bk ©reuel bes ^abfttbumsuuntbecfen,
unb bk Stoffe ber SBabplonifcben #ure ben
Slugenber ganzen 2öeJt öorjuftelien; fori*
fcern aud) ein redjtfcfyaffenes, lebenbiges ©jjri*
ftentl>um wteberanjurid)ten,unb bas fjimm*
-lifcbe 3erufalem ju bauen, unb beffelbigen
fßßrger unb ©nwolmer mit grojfem gleig
unb vieler Arbeit, ais ein redjt (teuer Z0
rer, jujurtd&tau
3. C£*s ift aber bte UnbanfbarFeit ber un*
artigen £inber Sut&eri fo grog, bag ffe fol>
d)es nidjt aHein nid)t ernennen, unb fconbem
©eifte £utberi nid)ts wiffen; fonbernbagfte
flud) feine ©driften fafl maifytlify kalten,
aufs wenigfte nidjt mit folgern §rnft, unb
in einer folgen 2(bftd)t,bas fiebarausfomv
ten erbauet werben , lefen. <Denn ja be*
fannt, bag man auef) wol bep ben wenig*
ften, welche ©eleljrte unb^r)eologi fenn wol«
len, bk ©d&riften Eutfjeri ftnbet: bei) Un
gelehrten aber ift es üiel, wann man am
bie Svirctyen^ober ^OatiSpoftiü bes feiigen
Cannes antrift,bie übrigen ©c&riften, bar
inn bod) fo- t>iel ©Utes enthalten ,fe»nb u>nen
ganj unbef annt, 2Bas ift es bann $u wun*
bern, bag unfer Zeben unb unfer ganzes
Cljriftentbum fo wenig mit bem (Sinn unb
Keimung Sutjcrt öbereinftimmet.
4. €s moc&te bir biefes jwar ju (jart ge*
rebet fdjeinen, bag unfer €(>riftentf>um mit
beme@inn unb ^ei>nung £ut(jeri nidjt über*
einfame: atleine es bleibet bod) babei;, unb
ift bie lautere 3Bal>rl>eif. e 3d) fonnte biefes
mit Dielen ©rünben beftatigen, aber idjwiH
fcorje|o nur eins anfü&ren, 3n ber fdjonett
Auslegung bes ^Bater UnferS, weldbe unter
gegenwartigen ©d)riften mit an bas $:age&
lief) t gefteöet , rebet biefer t^eure ^ann p. 103.
*) folgenbergeftalt : JDaraue fof get,ftaß wir
alle ^Cage ntcfot öaö ganje ietöen, ieben
oöer Wert ([brtfli t>or uns nehmen foO
len 5U betrachten, fonöern alle Caeje ein
Btucf : fest wie er ausgefubret veitb,
fetjt wie er gefronet, t>erft?ottet, t?er*
fpetet tc* bavnad) ber tTJenjc^ mebr2ln*
öaefet finbet, 6aburc^ er geredet möge
werben; unb gebe alfo in fein «Jer$,faue
öaffelbige, auf ba^ es bey ibm erwarme,
unb 2^raft unb Btif igfettöem tl7enfd)en
eingebe. 2lber lieber (5<Dtt , wie viel ift
unfer, bie wir uns felber niebt fennen,
unb unfer £ebenlang Baum ein6,ober ntm*
mer, in unfer ^>erj geben unt> erforfefcen
wer wir finb; meynen allein, voenn wir
mit bem Raufen beten, $ur Streben ge^
{>en , unb nad) ber gemeinen tPeife bin*
leben, faften je. fb fey es genug, betru*
gen uns alfb felber, fo wir unfer *Ser$
nicfyt erforfd;en unb ernennen,
*) 2S..V«. p* 1064« §♦ 71.
^. ©ewig, fo gut^erus ß feiner 3«'Mlr»
fac&e gehabt hat nt f lagen, bag niemanbfem
«g)er| erforfebe unb fid) felbft erfenne, unb
bag man fid) fcljanblid) betrüge, wann man
mit bem gemeinen Raufen mepne, bag es
ju einem €briftlicben £eben genug fei>, wann
man bete, finge, in bie ^irdjen ginge, unb
fo ferner: fo mepne icr) ;'a,bag wir fcielmeljr
tlrfad;e fyobm, Oeröleic&en Ptosen anjuftmv
mm*
7^8 30 £>♦ 3ol>. 5^ncifci 23uöfcei t>ortebe ju oem *Sallifd?en Supplement j6?
tuen, «öeiffet aber nun'biefe^nacb bemann
unb Sttepnung Sutberi gelebet, wenn man
bennod), aUer Q3ermabnungen un^ac&tet.bei;
tiefem fd)änblicben (^elbflbetrug »erharret?
ober erfobert niebt ttiefmebr £utberi£ebreunb
$D?ei>nung, ba§ alleö im Sljrtftent&um auf
bie feforfebung beö *g)erjenö unb wabre
grünblic&e &fenntntg fein felbft an? omme ?
6. & erbarmet fic& ja noeb jujeifen
©Ott berufe feinet armen Häufleins,
unb erwecket treue Wirten, weld)e ftd) ber
beerbe €#rifu' red>ffd)affen annehmen.
3Bie bann infonberbeit m unfereregeit ber
*£>evr ben ©eif! vieler getreuen <$Bad)ttt er*
weefet f)at, t)te Stöenfdjen djei-^Tttd ju ober*
jeugen, ba§ esmitfold)emäujfetlid)en©ot*
tesbienft f einesweges auögertdttet feo : allein
eölebretaucb bk tagltdje £rfal)rung, wie
folebeö bei) fo wenigen bteljero gefruchtet.
£)ie titfad) ijt leid&te m ermejfen»e £)enn bie
(rinbübung i>on ber feaft beö aujferlidjen
©otfe$bienjB,aud) bep utwerdnberten ^er*
jen, ijt ber einzige $roft; wiewol nur ein
befrüglicber unb falfdjer 3;roß , welcben
weltgefmnete Sttenfcben bei) iljrer fletfdjrfi*
djen @id)erbeit baben fonnen. ©enn tbr
©ewiffen überzeuget ft'e, ba§ fte fonfl ©Ott
bem $<£vm niebt bienen, fonbern fciefmebr
tljren eigenen £uf*en unb $3egierbem #6*
ren fte mm,baj? biefes^irdjen* 33etcbt>unb
£(benbmabfgeben , an unb fcor fiel) felbft,
ibnen niebt belfen mag, ja, ©ö^^: bem
#§rrn auf fold)e 2frt niebt gefällig fep : fo ,
(leben fte ba in ibrer QM6j|e,unb wnjenmdbt&
mebr m ibrer €ntfd)ulbigung einjuwenben.
habere bk alte (Bcblangealle ibre ftfligfeit
baf)in richtet, biefe ©runbfeule bes groben
unb fubtilen ^abjttbums $u erbalten, unb
auf keinerlei; #rt ben Sttenfeljen &on biefem
irrigen 2Baljn bringen gu laffen.
7*£>b nunalfübergleic^en w0ti$tfyw
Ud)t §rmabnungen , fowol m anbern, ate
aud) infonberbeit in gegenwärtigen <^djrif>
ten gittert entbalten ftnb ; fo muffen wir bk*
felbe bennod) fo anfebenunb gebraueben, ba§
bem gleiß, weteben wir auf ©£>ttes SfBort
felbft m wenbenfd)ulbigfeott, baburcbnicbtS
abgebe, ©enn aueb biefes ift fein geringer
gebier, baß, wann ja einige ©emütber fö
weit gebracht werben, ba§ fte um ibre ©e*
ligfeit (Sorge tragen, fte fM) mebr mit aller*
banb menfdjltd)en@cbriften bebelfen,afö ba§
fte ftd) ju ben reinen unbflaren Brunnen bec
gottltd)en 2Beis^eit, fo ntvgenbsbanninber
beiligen <Sd)rifr anzutreffen fepn , b^cbm
feilten. Sutberu^ felbft warnet un^ bafttr,
unb zeiget zugleid)/ tdk wir feine eigene
(Sdjriften annifeben baben, in ber£Befcblu§>
rebe be^ erjlen ^beil feiner ^ird^npollilla,
fo audb in gegenwartigerCollection zupnbeu
p. i?2.(*) d> öaßCB^Dtt wollte ,fpricbt er,
öaß mein un5 aüev ^ebrer Auslegung
tmtergmgen , ustö ein jeglicher dbnft
felbfl öte bloffe Bcfcfifc unb lauter (B(Dt^
tee Wort t?or fid) na^me, ^)u fiefcefi
ja am biefem meinem <35efci)«?at$, wie
unmaßlid? ungleich (B0tte6 Wort fmö,
gegen aüer jficnfli)en U>ort, wie gar
Bein tHenfcITmög ein einiges (Bettes
COort gnugfam erreichen unb t>erflaven
mit allen feinen Worten, igeiftein
unenblict) Wort, unb will mit ßifr
lern (Beiß gefaffet unö betvacfytet feyn,
wie ber 7;. ^falm jaget : 3d> wi^ boren,
vcas <5d>tt felbß in mir ret>et, ^0 be^
greifete cud> fonfi nitmanb , 6enn ein fbfr
cfoer ßiüer betrad)tenöer (Beifl. VOet
babintonnteobn (Blo^irenunö ausfegen
kommen, öem wäre memunö aller XNent
fäen (Blochen gar lein notb, Ja, nu*
binöerlicb. 2>arum l>inein, tynein, lief
benCbrijlen, uno laßt mein unb aller
Äe^rev HueUQtn nuv ein (5eruß feyn
jum
770 IV* 'Sufötiften übet- bte Sammlungen unb fZbitioneß JLutperi Sd)rifrem 771
$um rechten 23au, baß wir bat bloffe d)en, foferne fte nur afe #anbleitungen jur
laita-c tVoit (B(2>ttee felbjl faffen, , ^eät0cn@c&vtft tnocfen an$efeben n>er &en ; fon#
fci)mecren,unb 5a bleiben ,benn öawob*
net (SCDtt allein iti 3ion. Timm,
0 XI 30. p. 2538.
8. <§o tjt e£ ©OtttfSBortmufium
©runb gelegt tt>erben , fon(l ^cit Der 35au
Des geijtlid)en Tempels feinen $5eftanb.
$}enfd)licf)e ©ebriften fct;nD nur als eine
Jbanbleitung ju gebraud)en , oöer tt)ie Su*
tferuö fefyr wo!)l reöetfjte feonb nur ein ©e*
ruft jum rechten 23au: unt) wer fte anbers
anfteijet unb gebrauchet, Der betrüget fiel)
felbji S)abero man (1$ niebt lange barbe»
aufhalten feat, fonbew man !>atUrfad>
vielmehr ui bem/enigen Brunnen ju eilen,
aus weld)em aßef, n?a^ noeb etwa ©utes
in menfd)»'cben ©djriften nt ftnben, geflop
fen. Unb barf ftd) feiner abfebreef en laffen,
aß wenn ©Dtfeö Söort ju l>od) wäre, ober
nur von Denen fonnte vertfanben werben,
meiere man©elel>rteui nennen pfleget%2Ber
nur ein ernfllicbeS ®tbtt unb einfältiges
#erj mit bringet, bem ftnb bk verborgenen
<&d)af$t ter ^eiligen <Sd)rift eröffnet, aber
verfd)loffen allen, bk niebt in einer fold)en $3e*
fd)affenbeit bee ©etmiti)$ flehen, ob fiegleid)
an irbifc&er 2Bei6ljeit alle Timern über*
treffen füllten. ©ennbaßCßefets öee#£cvn
tfi obne ÜPanbelunö erquiefee 6ie Seele :
öae 5eugn$ öes ^rm tft gewü3, unb
mad>t bte Bibern, baä ifi, bk Einfältigen,
feie es in ber ©nfältigf eit i&rtf #ersen$ annef)-
tnen,tt>eife. ^falm 19,8- Unb bleibet aud) wol
barbe», waäber2(po)Mfaget: ntd?ttne*
lett>eife nad> bem $Utß$, nid)t Diele
Gewaltige, niebt t?iele i£bk finb beiruffen i
fonöern was tb$ricf)t iftvw ber XVtU,
6ae bat (5<Dtt evwablet,baßer bk VQei*
fen ju Scfyanben maetje, i £or. i, 26. 27.
9. Wan (jat alfo menfcfelicfte Triften
ni$t allein in feweit be^utfamlic^ ju gebraut
bern eö geboret aud) tim Prüfung barut,
tveld;e etwa unter if>nen bem/entgen^nbjwecf,
worut fte foDen pebraucl)et werben, amndi^
Ren fommen mochten, ©enn ui gefebwei*
gen,bag man in benen , m\d)i in Md)\U
d)em(^inngefc^rieben, wol wenig von einet
Soff lieben ^raft unb ^anbleitung pnDet,/a
wo! ofterö mefjr. an bem <2Eetl ber &t*
ligf eit gebmba* wirb: fo teilet <&Dtt bec
Sj&w,nad) feiner verborgenen ^3ßefe5ect,bie
©aben, fo bier^u henklet fepn, nid)tnad> ti*
nem tylaaftt anö. *£e ftynb mand>etky(5to
ben, aber eeift ein (Bcifi. Unbaücs bkfe9
veirtet betfelbige einige (Beift, unb tbet>
let einem feglirben (time ju,nadb öem er
wiü, 1 Cor. i2, 4. ti. Q]on £utl>ero aber
Fonnen wir fagen, baß er oon Q)Ott miteiV
nem reid&enSftaaf? aller ©aben, fo ^u einem
fogroffm^etf , woruiibnber^rr beruf*
fen Ijatte, t>ortrefjWic& fco aitSgeriitfet gewe*
fen. Vflit m$ für £rnfl unb ^aebbruef
(lrafetnid)tbiefer tbeure ^annbieSaffer
unb @ünben ber^enfeben? SÖMdMraff
(inbet ftd) niebt in feiner Ovebe, wenn er bU
3m&umer be^ ^ablittjumö wtberleget, fo
baß aud) feine ^Beis^eit ber Sttenfc&en Der»
felben wiberj!ef)en fonnte. ©ie ^raft fei*
ner fKeDe war vok ein ©turmwinb, beral*
le^ wegreiffet, unb bk ^)6^en ber menfdjli*
*en Vernunft mit ein^ ui boben fd)laget unb
ju (^cbanben macbet. ^D5ann er im @e>
gent^eil oonbem gujTanbe eineö betrübten
unb oon bem gorn Q)Qttt$ gedngfreten ©e^
rvift<m$t ober von ber Jreubigfeit be^ ©ei*
jtes , fo man erlanget au$ gndbiger ^er*
gebungeber (Bünben, rebet: 9IBann er von
bere@u§igfeit ber Siebe ©Otfe^ unb von ben
Gräften ber f)immlifd)en ©üter tm$ lehret,
o! wie balb fonnen wir merfen, baß biefer
Sttann auö eigener .^tfafrrung rebe, unb
nrc&t
772 30 5D- 3*h-- Svancifci 3ubbei Vwvebe $u bcm .<S&Ütf$en Supplement, 773
nicbt nur km unb faltfumige ©ebonfen,
welcbe fcon btefem allen aud) beo öenen/em*
gen ffct> ft'nben f innen, meiere boeb in i&rcn
^erjctrmd&tf Datten gefebmeefet, borfteüe:
ja, Dag lattfep Ärap/ ©eiftunD Seben, in
feinen Porten fowol als S&erFen, ft d& t>er^
pren Jaffe.
10, 3nfont>erfjeit aber laben mir biegrof*
fe ©ütigfeit .©otteS bod)lidj SU pretfen für
Dte^abe, Die ^eilige ©c&riff auszulegen,
unb bann Die neigen ^tfe& bes©laubens
auf eine einfältige, aberDeutü'cI^unbgrunb*
lid)e %xt üorjutragen, weldje er unferm&t*
tljero, unter anbern fcieifdltigen ©aben, in
einem Ijofjen ©rat) bewieset, Xl.nb par,
was Die ©ai» Der Auslegung anlanget, fo
.geftebe icl) meinet £>rts , Dag töywd[> wenk
ge gefeben, welcbe in biefem @tucfemit£u>
tfyero f onnen fcerglid)en werben. 9iic&i als
mann MjeruSan^rfennimf Der ©prägen
,unD anbem .menfd)lidjen ^Bnjenfcbaften es
.allen juöorget^anbatte; Denn bagüielege*
wefen, weiebe in Diefen Stufen Denfefbert
übertreffe«, wiU ic& nicf)f leugnen: fonbern
bie furnebmfte Urfacbe , warum SutijeruSeS
fafr allen anber.n $uDprgetban, ift biefeyDa§
er eine rec^e,JebenDigegrfenntnigS^ri|rige^
()abt, ol)neweld)eniemanb, er mag fo ap
lefyrt fepn als er will, Die ^eilige @d)rift
red)t berfteljen, t>ielwerager au^Iegeij fann.
©enn bierburcr) wirb man gefuljre.t.aucb ju
erfennen,. aus was für einer ^efcbafifenljeit
bes ©emüttjs Die fertigen Scanner ©OtteS
gereDet unb gefd>rieben Ijaben,. Sintemal
Die^vtbe, fiemag mm auSgefprodjen pbe$
gefcb.rieben werben ,e nid)ts anbers als ein ?{b*
bruef unfers ©emfitl)S4mb ber Bewegung
unfers #erjens ift. £)erowegen wer Der*
gleid)en"$3ewegung Des »öerjens ..unb $3e*
fcbaffenfyeit beS ©emutbs bei) fi$ bejtnbef ,
als berienige gehabt u beflfen ©Triften man
liefet, ber ift allein tüd)tig, bie rechte £raft
£utl?en Bd)vifteni4. Zbeil
Der Lebe unb betfclbeninnerften©runbein?
jufe&en. 3Ber aber in biefem guftanbe fiefj
nicbt beftnbet, Dem ift nicbt allein Der waf)/
re Qkrftanb ber @d)rift erborgen, fonbern
er \mb ftcb aucb%rs an bieiljm ungewiß
liebe Lebensarten ärgern, ober einen €cfel
unb ^erbruf bafcon befommen. ©ollte
wpf einem traurigen unb fcon #erjen $5e*
trübten bie luftige Lebe eines ablieben an*
fte^en? fo wenig fann auebeinem Ö)tmiiti)t
Daöfteifcblicbgeftnnetift, anfielen, waöbii
Banner ®Otk$ aus ^rieb Des -ipeiu'gert
©elftes unb DoHer geiftlicfter Bewegung ge/
fdjnebenljaben. 20or^u n od) biefesf ommf,
böf einer, DerbielebenbigeCifenntnigcirtV
fti nid)t bat, aud) ntd>ts Don geift(icben®u/
fern geftmeefet bat, unb alfo ni^ts Den
Denfelben Derftef)et. 3cb fage, f ein 9)?enf4
Der nid)t gefd)mecf et unb in feinem^erjen em^
pfunbm bat, m$ ba fei) ^ujfe, ©rauben,
Vergebung ber ©trnben, Q}nabe, ©ered>*
tiahit, ©0tfes gorn unb 33armfjerjigfeif,
lann #lcbes öerllelen, ^telweniger mit Ö3e*
ftanD nnb ^ad)brucf Dat)on reben« S)a
nun aber bk heilige <Sd)rift öon nid>ts alß
folgen |immfif($eniinbgottficben ©utern re^
Def, wie ift es moglicb, Dag einer, Derbie^
fes a\kß nid)t eufabren ftai, bk ©ebriftöer*
fte^en, ^ober Diefelbe auslegen ßnne? ©ott*
te^on Dem wol ni<i)t eintreffen, \va$ ber
3\i!mg @alomon faget : Wie einem 3\rup/
pel Oae €an3en, 4lfo(le^et DemnaiTeit
an, 9pnV0ßißheit£$m. @pruc^w,€ap*
ii» 5Ji$t weniger aber laben wir Die
s^arnrf)erjig?eit ©ö/tes ju rühmen in Der
©abe/e Die ^aupf^uefeber ©rift/icbenSe^
re einfältig unb ^vunblid) Doqutragen, ober
m eateebeftren ., weld>e bei) unferm fdigm
£utl)ero ftcf) aud) in einem reiben $)?aaffe
befunben, ^ßoüon um fo biefmebr" alf)ier
etwas ^ugebenfen, weilbie Auslegung Der
^5^ Seften
774 *V. 5tifd>rifcenuber bic Sammlungen unb<£bition£$ Äut^cri Schriften» 775
3el>en ©ebofe, (*)fcie er bereite Am iji&ge*1
prebiget , eines fcon ben a!Ierfd}on|len <&tu<
cfen gegenwärtiger (Eollection ifh Sttanljalt
tiefet gemejniglicT) für etwas gering; wie
fa(i aüe^if bas utifjlid&fte unb notbigffe cim
wenigflen, nad) ber üerFefyrten Unart ber
$ftenfd)en, geachtet wirb. Aber biefer faJ^
fd)e unb irrige ^a(jnmagber(Sad)enfelbft
ifyren ^ÖJertf) nid>t benehmen* 3Denn es ge*
(joret barju, erpltd), -eine arfmWtd&e @rfennt*
mß bcö -sottticßcn dBorfe^, baß manjuöor*
berft bas/enige, maö etwabiegroffejle^raft
unb ben beffcn Sftacb&rucf f)at, Don anbern
if\>et§ wo&J $u unterfdjeiben, (£s geboret , für
baS anbere, eine grojfe Qßmijtit öarju,
baß alles auf ben Sujfanb ber Sttenfd(jen
woljl möge gerichtet unb appliciret werben ,
fintemal fünften bk grudjf fogar gro§ nid)t
feon würbe, ferner geboret barju, bk ® a<
be beutlid) unb orbentlidj tint @ac&c fcorp
fragen, bamit aud) einfältige unb gemeine
£eute alles begreifen mögen; bocl) auf fo!c|>c
Alt, ba§ nic&t etwa t>erac^tlicf?e oberunan*
fldnbige Lebensarten bie/enige^fjrerbiefung
hemmen, welche wir- bei) ©Ütteö <2Bort ju
Ijaben fd)ulbig fet>n* €nbfic& geboret auch
barju, eine grofle £Bel)utfamfeit , ba§ bk
£el>re in iljrer Üvemtgfeit fo fcorgetragen wer*
be, ba§ man in Feinem @tucfe oon ber
Aef)nlici)feitbeS ©laubenSunb 9Spvbilbe ber
(jeilfamen 2Borte abweiche. 28er biefeS
alles erreget, wirb leicht erfennen, t)ag bie^
fe (sadje fo leicht unb gering nicht ift, wie
man wo! gemeiniglich glaubet»
(*) f. fir. ££ei( p. 1692*
lehren nicht; wann fie waslefen ober hören
füllten, mußten es höhere (fachen fet)n, als
woburch fie allein fonnten erbauet Werbern
SDaljero wann mancher fel)en wirb, ba% in
btefen (Schriften £utl)eri eine Auslegung ber
gehen ©ebote fafl twnean flehet, burfte er
balb anfbk ©ebanfen fommen, man Ijatte
gar leichte anflehen fonnen, biefe (Schriften
Znttyvi ans Tageslicht uijleflen, wann nichts
anbers unb wichtigers barinnen enthalten;
btn (Eatedjisnutm unb bk geljen ©ebote
wußte man oljne bem fdbori; fo waren auch
fo wk Auslegungen ttorbanben, ba§ man
faftujwunfchen hatte, bc$ man auftrete
folche ©Triften heraus $u gebertt
13* Sftim wollte ic!> wunfdjen , bä| bie/e*
nigen, welche fleh rühmen, baj?fie!eine<ivin>
ber mehr im ^f)ri|Tent&um waren, unb bag
fie geübte @inne Ijattcn, fiel) wirHidjunb in
ber ^at in einem fold)en gujranbe beft'nben
mochten. Aber nun fyahtkt) Urfad)e pht*
furchten , ba§ fidb wol bk meijlen in einem
mit (jSljern ©rab bes€f)rijlent^umS jufes;n
erad&ten, als (Te fid) beftnben, ;a welche
wol noch nie erfannt, worinn t>as rechte
€l)ri(lentbum beft efjet. gwar was bk auf*
ferlict>e unb budbfldblid)e §rfenntnif anlan*
get, Fann es wol fepn, baMtä Ww bw
einem unb betnanbern, wiewol auc& t>ielleidbt
bei) wenigen, fo \x>k fie fepn fön, behübet*
Aber bamit ift es fange nodb ni$f ausgeri^*
ui £)enn es mögen aUelbiejeni^en, welche
fotehe (?rfenntnig auefe in einem ^ern©rab
befi|en,*nid&f nur ^inber, fonbern mit all
12, ysian üerac&tet aber nid)t nur tiefe [Sremblingc unb &ned)te fepn, entfernet t>on
©abe, fonbern bie cated)etifd)e M>re felbfljben ^Beifeiffungen unb ber ©emeinfeftaff
wirb gering gefd)d|et: inbem man glaubet, beS gei|llid)en 3fraelS. Unb baffe mepnen,
bas waren <&ad)m, bk für .^inber unb ge* fie mitben burdj) biefe unb jene Betrachtung
meine Zeutt getreten; bie/enigeii, welche ; (Tatlid) erbauet, fannesfeon, ba§ berget'^
im ®>rt|!entf)um fd)on zugenommen unb ge^ '.\i$t Q5au, wobureb ibre «&er3en 511 einem
Abte ^inne fyattm, bütften folc^er ©runb^ i^cmpel ©Dttes unb SCBo&mtng Des ^)eil{V
gen
7^6 iO ®*3ob* Swncifci i 2$übbei Vvmbe su bem ^allifcfycn Supplement. 777
gen ©eiffes follten jubewifet werbm, nod)
nid)t angefangen t(l.
14. gu biefem gefabtlicben guflanbe ber
menfcblicben (Seelen, unb ^Serwtcfelung in
bie ^triefe bes (Satans, fann unter anoern
aud) ein gro'ffes betragen ber falfcbe unb ir*
rtge 2Babn, weld)en tyrer viele ton Der
€*bauung baben. 3ta .boret ja öfters,
ba$ bie Änfeben von ethaiiMmi ^xebi^
ten, tt)ie aueb von erbaulieben Sänften re*
ben. QBenn man aber etwas genauer um
teefuebet , warum bann biefelbt erbaufiel) von
Urnen genennet werben, wirb man gar balb
befmben, ba§, wann es viel tfr, babuvclj
bie äuffecliebe @rfe«ntm§ etwa in göttlichen
SDingen, in einem unb bem anbern , tft ver>
vermebret worben. CDa aber nun bas #erj,
nad) \m vor, eine IBe^aufung Deg bofcnHs*
f!e unb ber fcbdnblicfrjlen s33egierben bleibet;
wie te boeb biefes eine €rbauting u?m geijt*
lieben Tempel (Lottes genennet werben?
SBorauS man beim leidjt ernennen mag, ba$
biefes eigentlich eine red)te Erbauung ift,
wann bie gottlidjen SCBa&rbeiten tief in bas
»gjerje bringen, unb beffen @runb reebt am
greifen ; wann babmd) ber ©runb bes gen>
lieben ^3aue^ in wabrl)aftiger 33ujfe geleget,
unb red)t febaffener €wjt in bei* Heiligung ge>
brauebet, ber @unben unb bofen 33egierben
mebr unb mebr gefteuret, unb auf folcbe2(rt
ber 33au in feiner SBollfommenbeit gefubret
wirb.
1?. ^iermnun, binic&verftcbert,ba§bie
einfältige £ebre bes €ated)ifmi, wenn fie reebt
in itpr £raft vorgetragen wirb, mit mebr
bebulflicb fet)n f arm , als bk aüertiefeften 35e*
traebtungen von beu verborgenden ©ebeim*
niffen. 3a, icl) glaube , ba$ folcbe Q5etracb*
tungen, inbem fie vielfältig Die ©ebanfenbeS
^enfeben von ber gueignung ber gottlicben
QBa^rbeit unb frferfebung beS$crpSab*
galten, mebr bmberlicbfepb, al^forbedicb
m einem foleben beilfamen S&etfe. ^k l)tu*
liebe Slnletnmg aber £utberus aud) benen,
bie bereits einen guten $lnfan§ m biefem geifl*
lieben ^5au gemacl)t, ju beffen QMfuf)rm%
in feinen ©driften gebe, wollen wir nur mit
einem Krempel betätigen, bannt alle unb je*
be bejlo mehr von ber ®em$best bkfet
•SBabrbeit mögen überzeuget werben. 3n
ber Auslegung bes fünften ©eöots, p.48.
(*) fleben btefe merfwürbige 3Borte : „ &$
„ift eeine fcblecbte <&ad)e, baf? bu bid) niebe
>,erjürnft über einen (Sanftmütigen, berbiu
„fein ieib tfyut , folebeö tbun aueb bie $ev*
»ben, ja bie unvernunftigen unb grimmigen
^biere. C^im fiebe, me febon bu &icft
„rubmefl beiner ©eredjtigFeit, baf; bu bid)
„niebt erunmefi über bie@anftmt4igenun&
„©ebulbigen, unb e$ fo mit gebraebt baf!
„mit beiner Sanftmut!) , aU bie ©cblangea
,sunb Sowen. ©0 Dir aber bein ©elb^au^
„QJater, trüber, Butter, ©'^we|ler/
„^inber, $lecfer, Mbe$ ©lieber, ja ba&
„£eben genommen wirb; ba fiefy ^u, ob bu
„fo gefebief t bif! > ba§ bu nid)t aHein niebt im
„neft, fonbern aueb bieb freuejl, unb ®bte
„preife(i, unb wob! tbuft benen, bie bid)
„beleibigen. ^annflbubast^un, fo banlt
»®£>tt : benn bu Ijajl feine ©nabe. Wlev*
Mft bu ahev, bc$ bu es niebt vermagfl, ji
,rfoHfl bu wijfeu, baf bie Würfel besgorn^,
„nemlicb ber innerlicbe geijllicbe ^Bille m
„tobten, nod) in bir flecfet, benba$®efe$
«verbeut unb bawiber flreitek ©arum i|l
J)iet bk ©nabe vonnotben , -t)ie wirft bu
, gepungen )u fueben, fo bu burebs (Befe^ bein
„Unvermögen er^ermefl. ^Jocbte /emanb
„jagen: ^u§ Der ^enfcbc benn fo rein feon,
„baf er aueb ntebt wollte inmen in allem lk>
„bei, fo man ibm antljutl 3cb antworte:
„3a in alle 2Bege, benn es fommt niebtS
„in Fimmel , baß nod) unrein ift @o lan^
?,ge in uns ber ^ille bleibet, baf wicfdweH
^3bb 2
«feonb
778 IV.5"f<frriften ubev-frte Bammlungen unfr gbitionegllutberi Schriften« 779
„feunb uns ]u erzürnen, fo mau uns barp
„ret^ety. finb mir nod) unrein ic,
C*) f.IH.^. p.i8>9. §.»3- »4«
16 &kty, wiüjt bu nun rafften, ob tu in
Zutfym ©ebriften etwas erbaulifbes ftnbeft,
fo nimmoiefe unb bergleicben fd)onc Dvcben
£utf>eri t>or bid), unb erforfd)e beiit 4W,
rate fid) bat befünbet Ob bu ba$ UnrecbC jo
bir gefdjiebet, mit folgern ©emutbo annim*
meft, bag bunid)t adein niebt unmutig wirfl,
fonbern bid) and) barbe» freueffc £rforfd)e
bein $er$, ob ber geij!lid?e <2Bifle ju tobten
noeb in bir jfeefe, unb bebende alöbann,e n>ie
bu benfelbigen banbtgen unb unterbrächen
möge jl 3d) bin gewi§ , bu wirfl hierbei; fo
Siel nt febafen ftnbeu, ba§,ewenn bu aud)
baß boebfre kältet erreidxn modjtef!, bir bem
nod) bk ^age Deines Gebens t>iel jufurjfd)eiV
nen werben, ein fo tt>tdbftge^ unb groffee
<3Betf auäjufu&rem Unb biefee if! nur ein
©tücfe. (Öebejt bu nun nad) bt'efer ;OrD*
nung usben übrigen, jbbmicb&erftcbert, ba$
ber <£afed)ifmus unb bre einfältigen Sfusfe*
gungen beffelben bir nid)t mebr werben \>er^
ad)i\id) i>orFommen ; fonbern bü wirfl er*
fennen, ba$ alle Sttenfcben genug hieran m
flubieren baben. £>u wirf! nicbtmebrglau*
ben, bag biefe ©Triften jur £rbaeutmge we>
mg tfyattn ; bu wirfl fcielmebr überführet
werben, bat bierinnen biebeffe Erbauung,
fo \?tel felbige am menfcblid?en ©Triften ju
nehmen , 311 fi'nben fei;. <£u wirf t md)i mefyr
bedangen tragen, (jofjfc getfHtdje ©adjen,
©treitfragenunbbergleid)en, ju betrachten
ober m erfennen; fonbern wirft alle beine£ufr
unb^ergnügenfeonlafjen, mit biefergefip
bm unb nötigen ©petfe beine©eele lunafy
ven unb m faltigen.
17. Es wiü bennoeb aber öormotljen fetw,
ba§ man bei; Sefung ber ©Triften gutberi '
eine QEbrifHic&e Ö5ebutfamFeif unb Prüfung
gebraute. 2Bie bann infonber^eit bereift?
bk ©elebrten angreifet, baf? gleidjwie in
bem feiigen lütann , naebbem er angefangen
bte ©reuet bes^abfltbumseinmfeben, bit
ErFennmig ber gottlicben unb Efcaugelijd)en
3Babrbeit üon 3;age ju ^age gewaebfen;
alfo pnbe man nod) in ben ©ebriften , bk
üon fljm » erlangter wolliger ErFenntnuJ
ber^abr^eit ^ausgegeben, einige bebten
unbSKebensarten, wekbe man ju Denen il>m
annod) anffebenben pabllifcben 3trtbümern
jeblen muffe, ^[Belebe Erinnerung wir bann
fonberlid) ^uwieberbolen^or nktyc\ beji'nben,
fintemal in gegenwärtigem CoÜection unte»
fd)iebene bergleiöben ©ebriften ju pnben,
üornebmfrd) aber hk Auslegung ber Beben
©ebote, welcbe t)nn ibm : bereite 5lnno ifitf.
unb alfo nod) öorbero, ebe ber ©treit pi*
fd)en ibm unb bem ^abft angegangen, ift
geprebiget worben* 3Bir mögen aber flau
M) bamu$ erfennen, wkbkftv tb^ure^ann
febon ju ber geit <okk grobe unb erfebreef iU
cbe 3rrtbümer, bk bamaU im ©d)wange
waren, erfannt, unb ber^lid) gewnnfd)et,
ba§ bod> biefelben mod)ten abgefebaffet wer*
ben. 3a , eä leuebten bk berrf id&en ©aben,
womit ibn (&£>tt ber ££rr m einem foleben
90ßerf au0gerü)!er, metflicr; in ü>m bertjor,
unb geben ftcb /ebermanniglid) ju erFennen*
©ag wir alfo aueb baraus fd)lieffen mögen,
bag fcineewegeS lätUd)? Slbficbten, ba ber
©freit wegen bes 5(bla§framg angegangen,
Sutbermn bar^u bewogen, mebk Üvomtfcb'
catbolifcben, ohne (Brunb unb mit Ö3ermeb>
rungibrer eigenen ©cbanbe, Doruigeben fid)
md)t entrotben; fonbern tjieltnebr ein reebt*
madiger 6fer,s biedre ©Otfeö^u retten,
unb ben aUerfcbanblicbften 3rrtl)ümern , wo*
Durb fo ükl tauftnb ©eelen in$ QJ^cberben-
ge|lü jet worben, ju fimvetu 'Denn ba§
Damals, el>e bev ©trere wegen ber 3nbtiÜ
gentien angegangen , £utbecus in ^8e(!ra#
fung ber üielfaftigen 3rrt&6mer eine jeitli*
d)e
780 $f) 2). 3*& ^ranctfct 22>ubbti "Dorret^ $u bem <Säüifd)en Supplement, 78 t
d)e ^bftd)t foöte gehabt Ijaben, wirb wol
niemanb *u behaupten ftd) Unterfieljen. 3m
©egentljeil abermfeen mir barauS fd)lteffen,
bafj ■, weif er oorljero bereits fo (jerrficfje^ro*
ben feinet rebu'cften ©emütfjs unb <E&rif!&
d)en ©fers für t)te <3Bo^lfa&rt Der armen
^enfcben abgeleget, es aud) fefyr glaubltcl)
je?, bag if>n nichts anbers, benn Dtcreö bar(ui
bewogen , bem fdjanblid&en 2(blaffram in
wiberfprecben,
18. 2£er aber fonft nur ein wenig tn ber
£el)re ber &Kmgefifdjen «aSBa&r&eif gegrün*
bet ijf , wirb gar teid)t merfen, wo etwa ber*
gleiten anflebenbe 3rrtfyümer aus bem
*)>a&|ftfjum Dorf ommen mochten. SEBeldbeö
bann einem oerjtdnbigen ©emütbe fogarntc^f
wirb fd)dblid) feon, ba$ es aud) pn offern
unterfd)iebeneS barben antreffen wirb, wef*
cfjeS es ju feiner merHid)en Erbauung anwen*
ben fann. £flfo, ba £utl)erus in ber $lu&
fegung bes erflen©ebotS oon Anbetung unb
SBerefrrung beteiligen rebet, fud>eter jwar
biefelbe, bodj in gewiffen @d)ran!en unbolj*
ne 2(bbrud) ber Ifyre ber Anbetung, bk ©Ott
bem #<STrn allein gebühret , naci) feiner ba<
maligen $fte!)nung ^behaupten ; wef dbes ein
vernünftiger £efer nad> ber fKid)tfd)nur bes
gottltdben 2BortS fcfeon wirb in prüfen n>if>
fem @r t()Ut aber unter anbern p* iä(*)
folcbe Erinnerungen, welche, wann man jie
red)t erweget, unsnotljwenbig in unferm Iau^
liefen (Ebriftentfyum befd)dmen muffen. Utv
ter andern lehret et, wie man ©Ott in ben
^eiligen loben foö\ ,/Öarum fallen bk &m*
„fältigen biefe £cf>re merFeu : £)er efrref bie
„^eiligen teefot in ©0«, Der ba anfd;auet
„in fynen ©OtteS SBerF unb ©nabe, unb
„burd) fold)e95etrad)tung bewegt wirb, unb
verrinnet in eine füjfe Ziehe in ©Ott, &a§
„er fo groffe ©abenibnen twlieljen l)at. $ls
„wollte ein fold)er Sfrnfcfc fpreefeen : 3d) fo*
„be breb, unb banfe bir, bu frommer ©Ott,
,»benn beine ©üte wahret ewigli'd). S>n
„&afr biefen fingen ergriffen, unb aus bem
„^ijon ber ©ünben unb 93erbammnr§ bir
„ein fo (jerrlid* ©efa'g ber öftren ^bereitet,
„(siefre, alfo fyaflbu nun ©03:£ gelobt in
„biefen feinen ^eiligen- „
r\(& f.[II.t&.p.i744.§.i".
9« Q5eo uns ijt es eben fo weit gekommen,
ba§ bk meijfen, weil fie froren , man fülle bie
^eiligen m'c&f anbeten 1 auf bk ©ebanfen
f ommen , bk ^eiligen gingen tfjnen nid>ts an ;
ja, mepnen wol, als wann es, id)mi$nid)t
was für ein 3mjum fei;, wann man oon
btn ^eiligen nur rebet. Unb gewif?, baber
9Sanbel ber meiften fo gar unbeiltg tfr, if!
es nic^t in oerwunbern, ba§ fit weber oon
lebenbigen nod> verflorbenen ^eiligen etwas
wiffen wollen, tflun, ifl es ja freölic^ an
bem, ba§ wir bie Seifigen nW)t anbeten müf^
fen; bann biefe gfjrefommef allein ©O^:^:
in: fo formen (te aml) uufer ©ebet nic&t er<»
boren, vermögen auc^ nid)t aus unfern ^3?o^
tfyn uns in frelfen. ^Beit aber in biefen
^eiligen, fo fern fie anbers biefeS Samens
wmbi^ nnbud)U ©efdjfe ber©nabe@0^
tes gewefen fepnb , flcfr bk «^errltcbf eit ©Ot^
tes frdftig offenbaret; ajfo erfobertaud) m*
fere.@($ulbigFeit, felbtgc Darrnn ni erFennen,
unb ©O^ ben $£rrn bafür in preifen.'
^)enn $ki$mt in bem dieidje ber ^latw
bk JfretvtichUit unb?DJaje(!af©Otteö infei>
nen vortrefflichen ©efebopffen fid) nid)t oer*
geMid) barfrellet, fonbern ba$ wiv babmd)
füllen bewogen werben, bk pöbelt nnb bk
^eisbeit be^ <£)d)&pfftv$ in erFennen, nnb
benfelben in loben: fo ift es and) gleicher*
maffen bewanbt in bem d\eid)c ber @na#
ben. ©a ifl gewi| biefeS eine grojTe ®att*
fumrgFeit unb ÜHangef ber göttlichen Ziehe,
wann wir nid)t anf bk OTerfe bei> ^)^rrn
achten, unb in benfelben feine QLBeiSfreit nnb
®mi$eit in räftmen ©elegenijeit nehmen»
S5bb 3 Unb
-82 IV« Sufcfoifterc über ftie Sammlungen unfr gSittoneg &mb. Qcfoiften, 783
Unb biefeS jwar um fo ttielmebr, n>eü fiel)
©Ott ber «&S&* fold)er feiner gBetfjeuge
bedienet, bie Sftenfcben ui über jeugen , unb
$on iljwn irrigen 3Begen auf ben rechen
3£eg ber SBa&t&eit ju bringen, . kommet
es nun aber einem getreuen Untertanen ju,
fiel) nu freuen , wann baSüvcid) feines $m\\
^ergrofTert unb aermebret wirb ; wie vielmehr
will es uns bann geboren , eine berjuc&e
greübe mit loben mb banfen $u bezeugen,
wann ©Ctt beehre fofd)e Banner erwe*
efet, woburd) bas fKeicl) ©rifti, unfers
^eilanbes-, fann erweitert werben.
20. g£o tfl aud) biefe <3Baf>rr>eit in (&Qt*
teS <2DßDrt f(ar unb beutlicb gegrünbet, ewie
SutberuS fetbft am angebogenen Ort f raftig
emsfübvet. (*) „ Unb alfo , fprid)t er, wirb
felben bte ©utigfeit , liebe unb Qöeisbeit
©£weS? 98er banfet, wer preifet if>n b&
für? 3^/ icb glaube, ba|? wol Dielen biefeS
als fremb unb unbefannt fcorfommen mody
te, ba|? fte für bk .©eiligen ©Ctt banden
füllen : ba man bes £obeS ©£>ttes fo wenig
eingeben! ifr, b<$, wann es boeb fommef,
man bemfelben fattm für jeitliclje SCBebltba*
fen bandet; wiewol aueb biefeS, wann es /a
gefd)iebet, faltfmnig genug gefd)iebet. (Be*
()et,fold)e berrlicbe ©elegenbeif, unferQbri*
jlentbum $u prüfen , gibt uns £utberus audj
aisbann, wann er fofc&e (Sacben jufebreii
fdjeinct , bk tym nod) au^ bem ^abfrtfyum
angefangen.
(*) f.III.$&.p.i743.$.iQ.
31. 9?od) eins faM mir bierbet) ein, wel>
d)eS id) nicht t>orben laflen fann , wiewot
»Q>£>tt aelobet in ben Seifigen, unb bieget*
„ligen wieberum in ©£>tt, wie gefd)rieb*n j nod) fciel mel>r anfüllen konnte, wann mein
bliebet im $falm: £cbet ©Ö^ in feinen ; gegenwärtiges Qjorbaben fold)eS öertfattete,
^eiligen," lobet il)n nad) Der SJienge feiner j fintemal folebes aud) öielleicbt ju vieler, Die
,J@$fie. Sllfo fd)reibet @t ^auluS ©al. 1.
„tag i&m bie erfren £t>ri|ten alfo gedjan fa
„ben. 3n mir, fpriebt er , loben fte ®Ott
;,Unb <&atä im nt, ^falm : 3* n>& &«
„banfen, £®9v$K, w>n ganzem £erjen,
fid) als £ijri|len rübmen , Söefcbamung ge>
reid)en fann. @s beträfet Der feiige £utbe*
rtiS biejenigen infonberbeit, p. 1?. (*) welcbe
bk ^eiligen um $eirh'cl)e ©üter anruffen.
geiget alfo, bag, wann man ja fid) ber !km
„im Üvatb ber ©ereebten unb in ber 33er* j ligen Surbitte bebienen wollte , follte man
"fammlung. ©rog fmb bk QBtthM gei)lüd)e ;©üter burd) fiejiidben ju erbaltem
JtSsmt öefud)t nad) alle feinem OüBiüen.
,5$)enn ©Ott wia gepriefen feim, \mbb$
„feine ^erfe wrfünbtget werben. £Bie
„ber ^falm faget: iDa^ fte in 5ion x>i*
SBamv&u nun bierbet; erfennejr, t)a§ £utf)<y
ras biefelbfr nacb ber ibm bamals beymob/
nenben SÖ?ei;nung oon Anrufung ber ^)eiliV
gen gerebet, tbufi bu reebt unb woljl. 5iber
„tunötgert 6en Hamen öee <o^^*n, unö fiebe, er $ibt bir jugleicb ©elegen^eit juprü#
„fein £ob ju ^erufalem. Unbabermal : j fen, veie es um bem (Bebet fM>e{. §S leb^
ret , leiber , bk gifabrung mebr benn ^u t>ie{,
üa§ wol hk wenigen, -wann fte ja betm,
um gei)?!id)e ©üter bitten ; wiflen md) wol
nid)t einmal, was geifrlidje ©üter fetjn, ober
gjaubenjum wenigjlen nid)t, Daf? ft'eberfel^
ben bebürfen. liefen begegnet nun £ut(jc
ruS mit großem 9uicbbruc£: „gumerjlen,
„fpriefct ^, &alte id; i&nen für, twt&w
„3c^ will erser^len aüe beim Wunbev.
„3tem : ba$ id? er$cl)le v^Uen deinen Preis
„in ben £r>orcn ba Zodjtev 5ton.„
(Sollten aber wol w'ele unter uns gefunben
werben, weld)ebiefeS jemals, ic§ will nid)t
fagen getban, fonbern, ibre <§d)u\üiQ>fe\t ju
feon eistet baben? ^Ber gebenfet an bie
<mexfe bes ÄSwn? 2Ber erfenne.t in bem
784 3?) '£>♦ 3°^* 5wrtcipi £>ut>öet X>otTe5e ju Dem «^aUir<t>cJ» Gupplemmt* 78?
.„flu« fpricf)t : £rad>tet am erßen nacfc
„Dem &eict>e (BCDttee, unö nad? feiner
„(Berecbttgfcit, fo tvivb eu<fy tiefte alles
zugeworfen. Unt) weiter fpricbt £(jrt*
yftvß: 'iDte <SeyDen fud?en fclcfce jettltdbe
„(fiurer. ©ie^e, Darf bie €brifhtS bieje*
„nigen£)ei}ben nennen, Die folcf>e ©fiter fu*
„eben, fo barftd& fie wol fd&wac&e griffen
„Riffen, ober boefe faule unb unaebtfame
„Sttenfc&en. „ €s baben aueb gemeiniglicb
bte/cnt'öen , welchen es me&r um jeitlicbe, atö
geifilicbe ©fiter ju tbun tfr , triefen 93or>
wanb, womit fie fud&en ibr §:(jun ju fcI;miV
den, bagifiefagen, fie baben eine gute
Sföeommg barinn, unb bitten niebt anberer
llrfacben falben um bliebe ©üter , Denn
nur fo ferne fie babureb gefebief ter werben ,
Die aeitffieben ©üter ju fudjen, begehren bar*
um langes Zthtn unb ©efunbbeit, Da§ fie
mögen 93ufie tbun unb fromm werben.
SEBorauf unfer £utberus antwortet: „3d>
„benenne, baglbte (=M)wad)glaubigen wol
„mögen bitten um ©efunbbeit unb langer
„Seben, baf? fie bernacb frommer werben.
,$ber bore bocf> bter jwe» finget <2Ber
,,wei£ boeb, ober Darf t>on ibm fagen, er
,Mbt ein foldfj rein £erj, ba§eer foltl) leib?
Jid) £)ing begehre in fo einfältiger ^eu*
,>nung? ©af hk meinen fidF> nur alfo fiel*
„len, als wollten fie frommer werben, weiV
„fet ber Ausgang, S)enn gemeiniglich »er*
,»ben bk arger*, bie fieb mit ibrer ungefKt*
„men 33itte üon ber (Strafe ©öttes erlebst
„get baben; «nb raffet uns ©Ott bier feljen,
„was wir *>or Darren jmD, ba§ wir nidbt
„verlieben, ba§, wenn er uns flraft , fo
„maebt er uns gefimb, unb wenn er feine
„>§anb t>on uns abjeuc&t, wie wir es gerne
„Raffen, fo maebt er uns erft red&tfranf.
„3um anbern, wiüft bn bein Ztbtn befiern,
„fo rannf* Du es ntd)f beffer tbun, Denn Dag
,$n unter ber ©träfe, bie Da ift bie rechte
„Q5ejferung unb 2lrme» Deö Gebens , fcer*
„barrefl bis an Den ^ob. S>enn biefe 33ef*
„ferung be$ Gebens feblet niebt, fintmal fk
„niebt aus bir, fonbern aus ©Ott iß, ber
,allen beinern Ritten mit jtwor fommet,
„unb es beffer mit bir macbet, als bu Wim*
„fdjen rVmnff • e 3fdb f ann niebt fagen , wie
»bas fo ein wfirbiges Sebenijr, fo einer et«
„wa^ in Utoen bat „ ©a fiebefl bu ju*
gleicb, ^k febon bamals ßutbero bas@e*
beimm'g beS Creu^eS niebt iff unbekannt ge«
wefen, wie er bas bei; aller Ö5elegenbeittrer>
ber, wooon boeb i>k wenigen beuttgeS^a«
geS etwas wijfen wollen, ©enn was ba$
(Btbtt um jett liebe ©fiter anlanget, ift niebt
einmal notbia in erinnern, baß DiefeS eine
£ebre feo, weldbe^, wenn fie jemals, gewig
in unfern Seiten bocbjlnotbig ifi, babiereeb*
te $(rt beS ®cUt^ foeWenigen reebt begannt
ifr, mit folebes aus taglieber frfaf>rung Im
mm, ber ein wenig 3krjtanb W, mag utv
wiffenb fepn.
(*} f. III. 5^. p. 173p. §. 101. fqq.
22. $Bir fonnen nun aber auejj an$bm*
l'enigen,e m^ bisl)ero angefübret worben^
jur ©nüge abnebmen, mc biejenigen müf*
fen befebaffen feun, welche bie(^cbriften£u«
tberi reebt in ibremSftu^en lefen wollen, gu^
ttorberjf ift ibnen üonnot^en, ba§ fie bei; tik*
fer ganzen @acbe einen recbfen^nfywecir fea«
ben; welcber hin anberer fepn fann, als ^k
wabre Erbauung feines €bri|lentbums.
2Ber aus einem anbern ^nDjwecf \)k @eb#
tm Sutberi liefet, wirb ntd)taUemn>emg ober
wol gar feinen Sftu^en barauS baben, fon*
bern er wirb aueb wenig barinn fi'nben, Das
ibn vergnüget. 2öeltlicbe ©elebrfamfeitifl
l)ier weniganjutreffen. Äep tiefen 33etrad)*
tungen bober ©inge balt er fiel) niebt lange
auf. $HeS gebet Dabin, tia§ in \)m #er*
jen ber^enfel)en ein reebtfebaffen unb leben^
biges ^briflent^um möge aufgerichtet wer^
Den*
786 I V. Sufcbrifren über fcte Sammlungen unö gftttiones ttut>eii,@cj)vtften. 787
ben. 2Bem es nun barttm nid)t ju tf)tttf iff,
ober biefes für gering ad)fet , ber muß es
notl>wenbig für ungereimt unb Detbrüftid)
galten , bag man batton fo Diel ^Borte tmv
d)tt, unb ftdjs fo fauer werben fäffet , fytt*
tnn t)k Sttenfd)en tecr)t ju unterrichten,
gwar , wann id) gegenwärtige Coflection
betrad)te, mochte es mand)em Deoif ommen,
als wann manmebr ber £uriofuut bergen*
feben, alö iljrer Erbauung /btenen wollen,
weil ja bit ^fyorljeit ber ©eichten fo mit
heutiges $:ages gebet, ba§ man basjenige
feocl) fd)ä|et , was etwa nicbt leicht anjutrefr
fen ijl , of)nerad)tet man weber ben Q3er^
ftanb, nod) ben Rillen baraus Derbejfern,
ober Doltfommener machen fanm <IBeld)e
^enfcftenja wol ttd)t erbarmenswürbig
feyn, weil fte m ernennen geben, ba§ fte felbft
nitfy wnjen, was fte tl)un. 0?un fonnen
wir unfern £>rts niemanb zwingen, wie er
bie @d>riften, bk ans $ages iid)t gesellet
werben, auf* unb annehmen foll: biefcsa*
ber fennen wirDerftd)ern, ba§ ft'egewigDon
£utf)ero ju biefem €ntywecf md)t gefcbrie*
ben* Unb ba gleicbwol in allem, aud) in
bem geringen, etwas anzutreffen ijt , bat
einigermaßen in einer wahren goj|lid)en
<2BeiSl)eit etwas bettfragen fann: l)at man
ftd) nid)t oljneUrfadxbie Hoffnung gemaebt,
es werben fromme (Seelen unb recbtfc&affe'
ue ©emittier Diel@>uteS bartnn ftnben, unb
©Ott ber #@:rr werbe aud) biefes nicf)t laf*
fen ofyne &gen fepn. Sfeir fonnen mit
Ovecfet Don biefer <£olleetion unb allen barin
enthaltenen (gtücfen fagen, was £utf)erus
fejbft fprid)t Don feiner Auslegung über bas
i7te Kapitel bes «gDangeliffen 3ol>annis, in
ber 33orrebe/ welche aud) in biefem 2Betfe,
p.34^ (*) ju ftnben i|t: ,,3d) weiß, baf ben
,,red)ten frommen C^rijlen, fo nacbber @5e*
„red)tigfeit bungert unb bürdet , biefe Q3ro*
„den unb biefer ^runf l altes Gaffers, lieb/
„lief) unb nullte!) fepn wirb , wefeben wir
, and) o^Mn hiermit dienen. £)ie überbrüf*
„ftgen,fattfamen, rotten ^eiligen Ijaben fonjt
.,mebr benn genug , o^n unfer #ülfe unb
„£)ienjl, benen wollen wir audjj nichts fyw
„mit gebtenet fjahtn.
23* 95>as foHen wir nun aber Don benen
fagen, weld)en es nic&f allein an biefem reclj*
ten ^nb^weef fehlet, fonbern weld)e wol mit
einer bofen unb f ünblieben Vlbfifyt, bk (gc^rif*
ten £utl)eri ttor ffd& nehmen, um aUer^anb
o^ne^ßeifanb unb^3efc&eiben^eit fierau^u
flauben, woburc^ fte bie fünbltcge Unart ber
SflenfcNn, nnb bk im ©d&wange ge^enbe
35oel)etten fud)en ^u bemänteln unb ^u bi*
fd)6ntgen. S)iefe gewtg laben ein f$weres
©erid)t auf ftd), inbeme fte ©ift fangen aus
ben fcpnßen Blumen, wobur<b fte nid)tal^
leine ftd), fonbern aud) Diele tauftnb unfd>ul>
bige ©eefen Derfü^ren unb ins ^erberben
jlttr^en. S)«f man aber £ut^eri @d)riften
fo mißbrauchen ton, ifl nid)t yn Derwun^
bern; inbem ja t>k ^eilige (Schrift felbfl, ge^
gen welcher alle menfd)lidje ©Triften mt
nichts $u r^d)nen fet)n, ^terDon nid)t ausge#
nemmen ifl, ^XBiewol man Don folgen
^enfefeen wel fagen mocfjte/ mß borten
ber ^onig (galomon ft>rid)t : $£in Gpvuc^
in eines Harren tliunOe i|i **>ie (in
^omswetg, öer meweZwnlenm&ant)
ßicfot , (gprüd&w. 26, 9* ®c\vi§ , wer t)a
meinet , tia§ £utl)erus ^k Sic|erf)eit ber
5)]enfd)en/ ober i^re^DS^eit, ober anfyii)?
re 5rtulf)eit unb ^ragf)eit einigermajTen ge^
^eget, ber irret fid) fer>r, unb gibt flarlicft
ju Derfleben, ba§ er Sutljerum nid)tfenne,
unb Dteüeid)t niemal ^inc (^cfyriften mit Q3er^
flanbe, ober of)ne Q3oS()ett gelefen- $lid)t$
if) ben f!eifcl)lid)en/ ftd)ern unb trägen €&rtV
ften mebr ^uwiber , als bk £efere Don ber
Verleugnung fein felbj t. S)a^ero fte Don
ber/
g7g 3r) £>♦ jfofr.^ftwcifci 75ubbei Vovvebt 3« bem 4>&üiftfym ©uppfement. 789
Derfelben fatf gar nicljfS (joreit mögen , unb
öHerfjanb STuöfTud&ee backen fud)cn, aucb
wo! mit alt in 3n>cifel jte^en , ob aucb Su<
tberus unb anbere reine Sebrerber^vangeli*
fcben^irc&e biefelbe mir fcld;em€ifcv getrieben;
Mein, wenn fte nur etwas weniges in £u*
djero gelefen Ratten, würben fte im gering*
fferimd)t Daran geifern. e S)enn berfelbe
treibet biefe £ebre aufs (jod&ffe; wovon i$
nur ein geu^ntg anfuhren Will aus Der Aus*
legung Des Vater UnferS p. 99- (*) » 35*'
„fc&lüpd) folget, Daf wir $11 Dem Steige
,,©£>tteS m'c&t Fommen, es fei) Dann, Da§
„unfer 2Bilf e gebrochen mirb/baf? Der Sttenfcft
„alfo geffi&ret werbe unb fage: £) mein \\t*
„ber ©Ott, ba i|T £olle, Da ift £tmmel,
„ßeufcbljeit, #eiligfeit, gute SBerfe, Darin*
„ne &ab tcfr Die Nennung :c* Aber lieber
>$£>ttf icb fe|e es fre» ju Dir, mac& Da*
„mit, was Dir gefallet, Denn mein SCBill ift
„nicbt fo gut , als Deiner, ©arum gef$e>
„Ije unb vorgelje Dein 2BiHe. Unb alfo mu§
„ber ^enfcl) gelaflfen fetm, ba§ er aucf), fo
„es ®Ott gefiele, in &ie£oRe wollte fahren
„um feinetwitlem 2Benn aber bi§ alfo ge*
„fdjie&ef , fo fommt baS ZReid) ©CtteS in
,ams ; benn %bam ift nun tobt, unb regier
„ret £b#us, unb in bem #aufe tbut man
„nichts, benn ©Ott loben k. „ SfBobei) tcl)
mid) erinnere beSjenigen (Streits, welcher
fiel) ju unferer Seit unter einigen ©liebern
berüvomifdjen Streben erboben, ba man Die
£ebre, bafj man fid) verleugnen fönte , aucf)
fo weit, ba§ man Die^eligfeit nid)t anbers,
als mit völliger Ergebung tinfers Willens in
ben 3BtUen ©OtteS, fotlte verlangen, nid>t
nur in ber9\6mifd)en, fonbern aucfcljmunb
wieber in unferer ßireben verbammet J>at-
£ier fielet man gleicbwol aber, baf? unfer
feiiger Sutl>erus eben biefeS geleitet, inbem
er f»rid)t: Unb alfo muß öer tttenfd? ge*
laffen fyn, Oaß er a\xfy, fo es d5(M£
ftutfrri ©Triften 14, £l)eti.
gefiele, in 6?e ^6ffe tvotfte'fafrren.um fef*
netwtllem 28aS Fann Deutlicher geiget
werben? 3dj fage niä)t, bageinSftenfdjeS
u.! einer folgen Voüfommen&ett, wc(d)ebett/
l)6d)ften ©rab ausmachet , bringen fann
unb baj? md?t benen, fo bierin am \mteften
gekommen, vielleicht noeb einige (Scbwacl^eit
anheben fonne: vielweniger, baf bte/^nigen,
welche es ju einem fold)en ^of>en (3vab ber
Verleugnung nid)t gebrad)t, muften ver?
bammet fepn; benn i>ae faget 2utl)erusau$
nid)t : fonbern ba$ bk ^enfe^en barnaeft
ftreben follen; benn je meljr unb mebr fte in
ber Verleugnung i^rer felbjt junelmien, \t
mel)r md)fm fte in ber Volifommenljeit.
C*)f.vir.^.p.io53.§.5*.
24. 2iber bas ijl es eben, ba§ man aueö
fyutiQtä ?:ages niefrt leiben fann, bafj man
jagt, ber^enfef) foü vollfommener werben:
unb wer baljin nid)t ftrebe, bas wäre fein
red)ter ^brifl* SDßelcljes bod; bit lautere
^Ba^r^eit ifi. ^ie benn aud) f)in unb
wieber £utljeruS fold>eS bezeuget, unb (jerr*
lic^ bavon rebet. 2(tfo lebret er in bersäus#
legung bei erjlen ©ebots, p. 3. (*) ba§,
wenn ein ^enfd) nod) mf fid) , unb nid)t
lebiglid) auf ©Ötteftebet, ber b^t eint
Abgötterei). Un5 ldjjfet ftc& barauf ferner fb
vernebmen: „3a, fprid)jr bu,ba^ gebet nur
„bieVollfommenenan, unb ift nid)t no%
„baß alle 9ttenfd)en fo voUlommen fepn*
„Antwort: 3d) miß felbf! wol, ba§ folc&e*
„gefagt if! ben VollFommenen, ( nemlicb ben
„Cbrij^en, niebt ben 3ubm,) bas fa^id)
„nid)t barum, als füllten alle verbammt feyn,
„bie fo Voüfommen nid)tfepn, fonbern ber
„gweef unb giel ift uns vorgefTecfet, unö
„wirb niemaab entfcbulbiget , ber es nid)t "
„erreichet, Denn allein, wer mit feußenwe^*
„mutbig erfennet unD befennet, baß er nod) #
„febr unvollfommen fep, unb Docj) täglich '
! »$Ui$ tbut, baf er möge vollfommen wer*
€ce „Den,
790 IV. ttorreben über tic Sammlungen nnb £r5itiones Hutheri Gcfmfrcn. 791
■ ■ ■— ». ... — 1 1 — — — — ■■ — ,, ... — M — — - _ . — i . H m
„Den.,, Urö Damit ifi allen fiebern , rohen 1 fet : unb hat alfo ebne ^eDenFen an;une&#
teufen itjre Ausflucht benommen , wenn fie ' men , was" Dviir.it übereinFommet, es mag
fprecfwi: Ob ich gleich nicht fo tvllFornmen
fcin, Fann ifr Doch wol feiig werDen. C^ein,
Das" gehet fo fchlechterDinge nid>t an. Ein
anDers itf, fcoüFemmen fcon, ein anDers,
im bochfren ©rat ücllFemmen fenn. 21 He
ty>o £utbcre oer ober nach angefangener Ute
formatier gefd rieben fern.
26. c2£o nun alfo eine fclcbe reblidje $ib*
ficht bep £cfung Der (Schriften £utheri fi<$
befindet, Da Fann es auch nicht fehlen,
£hrifren muffen t>cllFommen femi , pc\$ werbe Der ©etfl Der Prüfung unD Der £iebe
in Feinem eimiaen ©tuef e fie Die (SünDe über Damit pcrFnüpffa feon, inQ3euttf)cilungDes>
fiü) herrfcf en lallen; wieDerv^eifanDfpn'cbt: jenigen, was£utberus etwa aus meiifchlidjef
JDarum folfcr ih>r roüf ommen fcyn,gletciv (Schwachheit perfeben bar. ^t'e Ehre Der
wie euer X>ater im Fimmel rolifommen 3>ellFcmmenheit gebühret allein Der heiligen
ifr, 9?uitth. 5, 43> allein, nun gibt es uifej^d&rift, unb Daraus erFennen wir eben; Dag
terfchieDcne Stufen Der QMFemmenbeit. fie©0tte?2£erti|r. 3cf)rebean/e|om'd&J
UnD Da befinDet fid) ;war ein Unterfcbeib; Pen Den£ebrpuncten, welche etwa aus Dem
Doch fo, Dag, Die in einem geringem ©rab ^abftthum geflejten, bapen bereite oben
fid> befinben, allezeit Dahin frreben, Das Kt 35teG)ung gesehen; fonbern Pon Den übri>
mögen pcUFcmmener werDen : tmb wo fie gen^hlernmenfchlicfervScBiiHicfHSeit.^oier^
ba£ nicht erreichen Fonnen, betrüben fle ficr> unter mögen ge;ehlet werDen biefenberbareo
barüberPon^erjen, feuf;enunbFlagenDar> freoen Lebensarten , welcher fitf> Dann unb
tiber. QüBer nun in einem folgen 3ufranDe^n\inn tiefe: theure 5ftann bebienet, unb
fich nicht befinDet, Der tu auch Fein rech? werinnen esfeheinet, Da§ er piefleicht feinet
rer Ehritf, unD Fann fiel) Don Dem Urtheil 5iOtur Den gugel ein wenig ;u roeitgelafleo»
Der 33erDammnifc Feinesweges Icsfprecoen, SÖocJ ein rechtschaffener Ebnfr, Der Da mel>r
C*) mii. Zb. p. 1702. §. 8. j auf \>k (räche felbft , afs auf Die 3Borfe fle>
2c. ^umi^f teftr>ieEeicbt einwenDen : £u< ' her, wirb pdf) Daran nicht froflen. Unter an#
tr}erii5 hat Diefes" unD Dergleichen im Anfang1 Dem mu§ man auet) nad) Diefer üudjrfehnur
gefchrieben, ehe er noch ;,u wolliger erFenntnil jurtheilen öon Der 3>crrebe De? feiigen 9RaiM
Der QiBahrheitgeFommen. Vorauf ich ant? ' ne? über bte^pif!eJ 3acobi , welche , wie fie
werte : ©a§ jwar freofich Daji'enige, was ich
anführe, aus'folcr-en v2cr)riften Butfcri fte>
nommen, Die er heraus gegeben, ehe Der
(Streit mit Dem ^abji recht angegangen.
2iber Deff^ö? müiJen wir nid^t alles bertt*r*
fen: fonDern, wo wir befaiDen, Da§DieÜeh^
re, Die er vortraget, tnlSCttesÖiBortgecrün*
tet i|l: wie Dann Diefe aUerDings gegrunDet
ifr; unD roo wir voi^m, ba% Bif^entöber/
fdben niemals wiDerfprochen, Das ift für Die
reine unD lautere £ebre Vutheri ;u galten.
Einern Einfältigen ifr genug, wenn er alles
nach; Der Svicfcrfc&nur göttlichen ^orts pnV
; i
nd) in Der EDirion, fo Sfnno u-22. herauf
geFommen , befinDet , in Diefer (EeHection
p. rs-4. (*) gefefcet i)L ®enn es Hinget
frenlich cttrae hart , was furherus Darinn
oon Diefer Epifrei fdjreiber. S)a Dod> heuti*
geS ^ages eine ausgemachte (Sache ift, ba$
fowol Diefe, als anbere Bücher Des 5^euen
$:eltaments, aus ^rieb unb Eingebung De^
^eiligen ©eifres gef(|riei>etL UnD wann
man Die {'ehre 3acobi mit Der £ehre ^3auli
oon Der?vechrferrigung;ufammen halt, wirb
man gar leicht befinben , ba§ 5wifd)en Diefen
bepDen Fein Streit, fonDem Die ^HerhochJ^
lieber*
792 3?) 2). 3o^. 5ranci|ct 25ubbti Porreöe su öem ^ällifcfyen Supplement* 793
Uebereinffimmung i (f. 3nbem aber Sut&er I feonb , ju überkommen: »omif ber €fjrifr>
flets ju tljun fcatte mit 53eflreitungberfd)ein* nicken ßird)e, fo balb es in meinem ^ermo
^eiligen papiflifc&en ££erfe, fonnte er fiel)
leidet- übereilen , ein ungleidjes tlrtljeil ju fäl>
len t>on bei' @pi|M, bartnn btc ^Cßerf e , aber
&ie rechten äBeif e, tt)eld)e grud)te beS ©lau*
bensfeonb, aufs IjSdjfle gerüfymet »erben.
3Bir erfennen baraus, ba§ £utljerus auc(>
menfd)licf)e (&f)»ad)ljeiten gehabt, »efd)e
ober ein jeber redjtfcbaffetKr ©jrift, in 2uv
fefyung ber übrigen freuen SMenfte, bk er
ber ganjen £(j«ffenljeif getban, il)m g&r
leicf)f ju gute galten »irb* Unb eben biefeS Ijat
man allezeit ut beobachten, »ann man etma
aucft anbere genfer menfcl)1id)er@d)»ad>ljeit
in biefen ©driften 8u#eri antreffen foltte*
(*) f. in fctefem S&eitp* 150. §♦ 6,
27. ©c!)lie§lid) , erinnere bon gegen»ar*
Ciger Coüecu'on, baß man barinnen jufam*
men gefafiet alles , n>aö man Don £utljeri
©eutfdjen (Sd)rtften gefiinben, »elcfte in t>ie^
fer @prad)e in bm ^omis, barinnfonfrfeiV
ne Triften jufammen getragen feonb,
fiel) nidjt beftnben» %Bk benn aud) etlid)e
in bas ©cutj^e finb überfe^et »orben, üa*
mitfte aud)benen, fo ber2ateinifd>en(äpra<
d)t nid)t ftinbig, mod)ten uiflattenFommen.
3d)fjoffe, ba| ntd>tö bierunter feun »irb,
»elcfies nicljt feinen 9}ujen baben Fonnte.
Snfonberbeit Ijatman aucpben ganzen tyfaU
ter nad) ber erflen UeDerfe^ung, »eldje bem
©runbterte fetjr nachgebet, mit eingerückt,
tbeils, »eil£utberusfelbftge»ünfd)et, ba§
biefe Ueberfe^ung mod)te beibehalten »etv
ben , tfyeilS, »eil biefe tleberfeijung öfters 51t
fronen unb erbaulidxn ©ebanfen ©elegen<
(jeit gibet. 2$on folgen (St ücf en , bk ned)
nie an bas ^ageölid)t geffeflet, beftnbenftcl)
aud) etlid>e , aber wenige in btefer SoHection.
€s i|t mir aber #offnuna gemad)t, einen
Stoffen @d&q$ folefjer Triften, bte no#
nie gebrucft, unb bo# »©^ausgearbeitet
gen flehen wirb, ju bienen niefit ermangeln
»erbe. 3dj fyabe $»ar vernommen, ba$
man <uid) an anbern orten Ijin unb n>tet>ei:
bemübetiff, nod) mef)rDon£ufljeri(E5d)rif>
ten jufammen ju tragen; »orüber td& mid)
I>6d)!id) erfreue, »eil es ein §eid)en ijt, ba$
man »erbe anfangen aud) ben (Sinn unb
©eift £utljeri »ieber lieb ^u gewinnen: t$
Fann aber biefen, bie bar innbefcfiaftiget/nicfil
ui»iber fepn, ba§ biefe ^olleefion an ba$ -
^:ageslid)t gesellet. ^enn»enn mannid)t$
anbers alsben5?u|en ber€M|!lid)en^'i^
cfie fuefiet, »ie kf) nad) ber ikbt Don allen
unb (eben ^offe, fann es /a »ol einem j&m
gleich fet;n, burd) »en bergleidjen ©cfiri^
ten an bas^ageslidtfgejMet »erben, »enn
man ja bk ©ebanfen ml) auf gegen»arti^
ge Triften mit foüte geriefitet Ijaben: 6at
man aber nodb anbere, t)k inbieferCoÜection
nicl)f jleben, »irb bem löblichen ^or^aben
baburd) nic&ts benommen feon.
28. ©Ott aber, ber Urheber unb Q5runn^
queH alles ©uten, ber laffe aud) hieraus t)iel
©Utes entfielen, ba§ bk reine Se^re be$
^üangelii, »elcfie er burefi bm ©ienjl fei*
nes treuen ^necr)ts £ut^eri»ieberumf)erüor*
gebrad)t, unbbaoonerin feinen (^eferiffen
fo frdjtig itu$tt, Dielen taufenb Seelen »e^
hm möge ein ©erud) bes Gebens |um Zehen
um bes tljeuren Q3erbienfTs unferS #@:rrtt
unb .^eilanbes »illen» %men.
36) 3o^ann ®ottfxitb SciWerö
2$oti>erid?t von Stuöferttöung H$
Jg>döifcf>en Supplements» 1702^
j.
mg$ f)at j'eberjeif in ber ®elt ein groffeS
Sf> 2(uffef)en gemalt, fo fid) bann unb
wann ge»if[e Zew ^erDorget^an, ober Diel*
€ccs tw(;r/
794 IV< PorreDen übev bie Sammlungen unb ßbitione* Hutkeri Sc&rifteri, 79$
mebr, wenn©£ttt bergleicben ?eute erwecf t if>r 3)ori)aben ausgefübret gar burd) einen
andern 2Beg, als fie (M) eingebilb^t gehabt,
£)amit niemanb an feinem guten SSurbaben
Der jage, wenn ftd) alles wibermdrrtg. anldj>
fet, fonbern ©Ott Dertraue, Deffen SBege
wunDerlicb finb, unD es belieb binaus füb>
ret, mbem er mebr tbun tarn, Denn wir wif>
fen ober Detfleben*
3» liefern nad) bat Dor Dielen anberoun*
fer feiiger liefcer Sutberus einen unterblieben
Flamen Durdb feine Diele , ja faftunjdblige,
berrlidje geijf#tinb lebrreicbe (Bebriffen er>
langet Unb Da man Dorsten Den Reiben
fo für ibr SBaterfanb gelitten, @()renfei^
len unb$;rüimpbbogen aufgericbtet,ibrÖ5e*
bdd)tn$ ^UDerewigen: bdtte er obne 3wi*
fei bergleicbenjdngjl Derbienet, wenn es ba*
mitgetfjan wäre, unb es mit Der £)emutb
unb fd>led>tem 2Befen beS feiigen Cannes,
fo er bei) feinem Ztbm an ftcbgebabt, über*
einfdme. Unb id) bafte, fo ibm berglei*
d)en 3>nfmabl geftiftet würbe, wäre es
gleicbfam nur Äinberwerf: unb tnan wür>
bepar Daran bk Singen beluffr'gen, aber
wenig wD nicbt mebr Daraus etfennen, als
ba§ SutberuS an groffer unb berühmter
*$Jann gewefen, Daraus aber nidjf erlernen,
\m unb mmit er Der 3Belt gebienet, unD
Diefe #odjacbtung, erworben*
4, $tan fonnte alfc Diefleidjt beffer tbun,
wenn man fein £b«nbilö, nid)t fowel mit
färben unb ^infel, ( me Der berübmte £uca$
^ranadb Dor andern fünftlid) getban,) fon*
bern mit Der @d)reibfeber, oratorifcl) nac?)
feinen ^ugenben unb Q3ortreffIid)feifen Dor*
f!eflete , w jwar einige ©cribenten Derfucbt;
allein, weil niemanb mi§ was im SKenfcben
jiebabt, welcbe Das &erberbm!Hbrer Seiten
sor anbern genau eingefel)en , unb auß auf?
fckftfigetn ^erjen Diel gute unb ntt£lid)e
SBabrbdten an $ag gebracht S)enn es
finb biefen ungemeinen €rftnbern unb Q3e>
fennem $n 2Babrbeit gute Ztute bau*
fenweife ^gefallen, tk ibre &bre begierig
Angenommen unD weiter ausgebreitet: UnD
Die Cftadjwelt ift bemübef gewefen, gegen
ibre QSerbienffe mit groffen Abneigungen
fcanfbar ju fepn* €*S tff aueb nicbt unbillig,
fca§ manfolcber woblDerbienten£euteim$5e>
pen geDenfe. £)enn was fonnen wir fbnen
t>or Vergeltung tbun, DajjfteunS, mit i^
?er eigenen ©efabr unD $intanfe£ung ibrer
jeitlicben ^[Boblfabrt, Dorgearbeitet, unD
uns pn Reffen Die bittevt 2Burjel Der^eiS*
fyit ge?Df!et,bamit wir ibrer fuffen grüd)te ge?
m'effen t onnen. Q5tw§, es ijl eine Don ^m gro^
Pen 3Bobltf)aten , Die ein sIftenfcb tim anbern
erzeigen fann, wenn man einem feine 3rr?
tbümer jeiget, unb if^n m$ bem £lenbe feü
nes Willens unb 3krf!anbeS b^uS rei§t.
9Ber and) biefesptbun ficbunterjlebet^ug
notbwenbigin ber ^rFenntnif fein fefbjtDor
6er bemühet gewefen feon , ftd) gebemütbi'
get,Derleugnet, unD mand>en Barten ^ampf
ausgeflanben baben. Sftodj mebr aber muß
Derjenige bran wagen, feibenunb buIDen,
Der bk bitttvt 2Babrbett Dielen, ja berc^an^
im %Be\t Dortragt, benn er muf? Der ganzen
^Belt^)agauf fteb laben, unb Dieganje
SSelt Derleugnen.
2, ©erbalben ijl notbig. Dag Die 9?adj*
l ommen wiflfen , mn Dergleicben ^[Bunber?
feute jur ^rfenntnig ber %Bei$tyit unb
2Babrbeit l ommen ftnb: m (k einen ^eg! if!, obne ber ©eifl beS ^enfd)en,Der inibm
gefuebt, Da feiner w.ir, inbem fie feinen
Vorgänger gebabt, foubern felbp burebbre*
ef)en müjfen. Unb mt fk ÖOtt wunber^
(ic&sefü^et/ befd;ü|et uno erbarm, unb
((!, würbe es Dtelleicbt bamit geben, m
mit feinem Q3ilbnif , üa$ man ^war allenN
balben ftnbet, aber gar feiten läufiges ^a*
öes^^ofeu wirb, (Dielleic&t Darum, weil
«nfer
796 36)'3;.(B.'5tibUvBVothMl<i)t t>on TtuefevtiQunQbttJo&üiffym&uppkm. 797
unfer f>euti$e$ Cbriftentbum mit feiner £ebre
öuc& ntc^f beffer »bereinf ernmf,) benn tmiu
ben ibn etliche aljufdbon, anbere aber a(ju<
baff icr) mit ber "§eber abma&Icn, inbem et*
liebe üonifjm ju wenig, anbere ober ju
vielfcljreiben, unb il)m aufbetten tyti*
Jen feine rect>je ©eflalt geben würben*
f. Q&ir formen bannenden) biefem wor)l'
wrbienten Sftanne fein würbiger ©ebäcbf
t\i$ ftiften, aU ba§ wir feine (Triften, bar>
innen er fiel) mit allen feinen berrlicben öm*
litaten unb groffen Beriten genau reprdfen*
tiret, innren falten, . unb felbigeate einen
f Dflbaren @cba| oolljldnbig unb unverfdffcf)t
auf bie Sftacbfommen bringen» £)enn weil
fein ©ing ben 9tteijier beffer lobet , aU fein
eigen 3£erf : fo gereiebet es einem Kunftfer
$u grofferm^Kubm, wenn ba$ ^Betf, fo er
verfertiget bat, felbft oorbanben ift, benn
fo manbaoonniebtmebrate einen äbrif? ober
Q3efd)reibung 4jaf. Unb in biefem ©tticf
babenö Die ©elebrten beffer, afö aroffeSür'
flenunb £rieg$belben, inbem jener ir)re
(griffen er)er unb langer erbauen werben,
ate biefer ibre ^baten:benn waöflie mitbem
(Scbwerbt erobert , ober fonfi gebauet
tmb in ibrem £anbe gebeffert, gebet balbwie*
berum verloren, ba§ man e$benSftacr)fom*
men niebt jeigen f ann ; aber /ener ibre (ge&rifc
ten werben oft in ben wunberlicbflen £Revo<
lutionen ber^geiten unb Königreiche erhalten.
6. © wäre $mar in wunfcjben, ba§ a\ie
unb jebe, tie per) nacb tutberi tarnen nem
wen, ein lebenbiges £ontrafeit t'bres tbeuren
Vorgängers feonmocijten; alfo bajj, wenn
gleicf) alle griffen £utr>ri verloren waren,
Wan Von ibnen (mutatis mutandis) fagen
f ontrte, m$ ber beifige tyaulu& von feinen
Cormtbern fagts^pifl.Cap.^: 3br feyb
tin Brief (ein 95ucb, förmig unb SBibliO'
tt>f)£utberi, Öurd) (fein) Piebigmmt
Wbtwittt, tw& burcr) u)n geföneten,
triebt mit CErnten, fbnberomitbem<Beijt
Des febeubtejen (Bd)tteg, m'cbt m fUU
mvn £afeh£(unb gebrückten 33üd)ern , ia*
mit man off nur t>ie 2Banbe jieret, unbwe*
nigbrinnen liefet,) fonbem in fleijc&ern
tafelndes <oev$en$% £)a es aber,leiber,
mit biefer lebenbigen Q3ibf iotbef fo vieler 1000.
£utberaner gar fcr)tecr)t befc&affen, muffen
wir aufrieben feon, baf wir jum wenigjlen
noeb mit feinen (Scbriften beweifen fonnen,
bajj jemals ein £utr)eru$ , baran man fonf!
zweifeln moebte , gewefen , unb biefelben burefe
ben ©ruef erneuern, unb oor fernerer 8^
f!reuung bewahren; in Hoffnung, je eint
reichere &aat wir (jaben oon feinen (Bcr)rif<*
ten, ;e eine gefeanetere (Srnte oon lebenbigen
£utt)erifcr>en ^5ibtiotr)efen bermalein^juerte^
ben»e Unb gleicbwie alle $yrucr)t feiner Sebre
anfangu'cl) auö feinen (^ebriften fommen,
baf? berg^eieben aueb noer) ferner burcr) eben
tiefet Glittet, wenn fotebe recr)t unb mit,
5^ei§ oon Steten getefen werben, erwaebfen
werbe, ^afen wir fcr)on /ewiger %& in eu
wa$ oerfpuren, baß biefe* lieben Cannes
^dbriften oon fielen f!ei§igergelefen werben,
ateoorßo. ober 30. 3abren, ba fle man*
cbem groffen ^eologo wie Q5or)mifcbe^)6r*
fer fd)ienen; inbem bie £eute anbere S)inge
iu tbun batten, unb ibnen anßeit, ©efcbi#
efeunb ©ebufb fefyete, batijeniae, m$ in
ibren eigenen ^tbtiotr)efen rare^ oon£utr)ert
Öacben entbalten, nur iem ^itet nacb, m
fennen, öielweniger fofcr)e^ atä^aaeö tityt.
ju bringen»
7» 3cb r)abemtr/e|tnicbt vorgenommen,
ben Cbaracter £utberi^uunterfucben,t>ielwe*
niger oon feinerlKeformation etwa$ ju mefc»
ben, welcbeö anbere, vornebmlscb ber feiige
^err Don ©eclenborf auefubrlicb getban:
fönbern wiH nur fütju'd) fagen, ta§ £utbe*
ru^ ein $)?ann gewefen oon bobem unb fub*
tilem ^Öet jlanbe, von berebfem3)tonbe, ^unb,
€cc3 yw*
798 lV,t>orrcfcen uberfcie Gammfungen utibttbitionee £ur^eri ©Triften, 799
\x>a§ bat fürnebmfte war, von aufricbtigem
£erjen, bei: ftcfj vorbete felbjt red}tfd)affen
f>atte in ©£)« befebret, e&c er anbete Ztutt
p befebren getrautet; juvor felbfr gelernet,
ebe er anbere gelebret, unb in (Eifenntnifj
ber 3Babrbeit nttjji aHeine auf gutem 3Bege
gewefen, fonbern audniemlid)weit barinnen
fommen, unb es fo bod) gebracht, als fc*
genb einem \n feiner 3ctt moglid) gewefen,
maffen er nid)t alle ^abtbeiten unb 3rt*tbtV
mer gefeben, vielweniger atle^ vollfommen
reformiret. £)enn bk Srrtbümc;: berfelbi*
gen %zit waren fo grob unb unjablig, aud;
fo tief eingewurzelt bei) Jpoben unb fiebrigen,
tag eines Sttenfdjen Alfter ntdbf fc&icne d m*
langlid) ju fepn, ftd) bcrfelbigen aller VoHig
au entlebigen. ( @!$ bezeuget bte ^rfabrung,
üa§ biej'enigen, bie Sutberum blinblingS gleid)*
fam für einen Abgott unb für infallibel bal*
.fen, feine btfttn Sebren am wenigen ver*
fleben , fonbern foldje an anbem morblid)
T>affen unb verfolgen: alfo ba§ fte&U&erum,
fo viel fte aud) mit feinem tarnen pralen,
garnid)t fennen, fonbern nid)t mebr von
ümt wnjen, als etm ein reifenber #anb*
werfspurfd), berju hieben einen (Splitt
ter von bem $5ctte gefcbnitten, barinnen er
geworben, unb bamitate mit einem £>ei<
ligtbum aller £>rten prablet. 2Beld)eS fte
an ^rag geben mit t'bren unjeitigen Urtbeilen,
wenn fte tik £ebre £utberi von ber Q3uffe
unb Verleugnung fein felb|t,fo fte t'bnenvon
ibren ^rebigern vorgetragen wirb, mit vfodn*
ben unb Süffen von ftd) ftoffen, unter bem
Vorwanb, fte lieffen feine neue £ebreaufc
bringen, fte wollten ben £utberi £ebre bleiben.
.©a man bod) von feinem Sutbero weif , ber
einen ^of)lcrglauben- obne Siebte, unb
fleifcblicbe (*id)erbeit gelebret batte.)
8:£)erbalbenfann es nid)t feblen,e$muf?
ein m\)tl)ät\kbenbev 9)?enfd>, unb ber nie;
ber ftd» mit £rnft befebren will-, einen fonberba*
ren@efdjmac£ in #inen@djriften ftnben ;benn
er jeiaet gnugfam, bafi er bk ^abtbeit
angjliid) unb mit bartem £ampf gefugt;
wenn er ffe gefunben , bmtlid) unb reicblidj,
münblid) unb fd)riftlid) "vorgetragen, auc&
bereit gewefen, barüber Verfolgung, 9)?ar*
ter unb $ob ju leiben. Unb ba§ er bann*
nen orbentlid) gangen , immer einen 3tr*
tbum nad) bem anbern entbeeft, unb eine
'SBabt'beit nacb ber anbern bervor gebraebr,
unb fotdje fTanbbaftigaus bem@runbe bctlu
ger efed)rift vafod)ten. @5leid)wie er aber
anfanglid) auf feine Üveformation gebad)f,
(baju er aueb fein Vermögen nocl) ^Beruf
gebabt,) fonbern allein bk 3rrtbümer aus
ben £erjen ju reifen, nnb bk ^abrb^'^u
bevefligen, gefonnen war : alfo würbe aueb
folebe nid)t erfolget fepn , wenn nid)t Q)Ott
im ^piel gewefen, unb bk @ad)en mbtt
aller ^Oienfcben @inbilbungalfobirigiret,ba§
eine fo merf (id)e 5(enberung ber Ceremonien
in vielen £anben bureb biefe ©elegenbeit an*
gerid)tet worden. Unb \x>k tit ^rfenntnig
ber SBabrbeit unb innerliche iÖeflerungbe^
9ftenfd)en berauflferlid)en3f\eformatiott wert
vorjuu'eben : alfo fann e^ wol niebt feblen,
e^ mug berj'enige mebr ^In&n an$ hifyai
(Sd)riften"baben, ber fte in bem $bfeben
liefet, barauö fromm ju werben, alö wer
pe blof au^ ^uriojltdt liefet, t)k Dveforma^
tion barattö ju befenbiren, ober ju feben,
\va$ gutberu^ fiatuiret habe.
9. Snbeffenflnbbocbbte gefamten^ebrif'
ten Sutberi gleid)fam eine fleine ^Stbliotbef
vo* einen ^)i)Toricum , baratt^ ju erfeben ben
Anfang unb S^rsang t>er fo genannten Zw
tberifrf)en Üveformation ; fonberlicb wenn man
utgleicb (wie billig) bagegen bdlt, bie Afta
publica , unb bamafä aulgegangenen ©tf)rif'
ten be^ ®iberpart^ ©enn in allen <&t?tit*
manb beud;eln fann, no$ me^r aber einer, lfad&en ifr niebtö beflfer^ alö t>a§ man ftc&
beleb^
8oo 36) 3< (B^tibleve Vovbevi<bt t>oft#usfevttgung oes 6atf. Qupplement6* 8ot
belegen lajfe aus ben öriginalfcbriften ber*
jemgen, t>ie t>ornebmlid) unb anfänglid) »n
bie(£ad)e »erwicfeft gewefen. @cll man
aber biefeS tbun, fo muj) man bte ©inge
bepfammen baben, bamit an ben Aftisgleidy
fam Fein ®lat fef>fe; -fonfl gibt es fein red>
beiligen(Sd>rifr bas3b?e getban,ftdj üon ben*
felbengeraben Weges jur i^cbrift wenben,
unb ficb barinnen frei) üben füllten , ja gewün*
fd)ef,ba§aUe feine 35ucber untergingen, unb
beS $ftif braucbs balben ttiel -®len tief unfes
bk (Erbe »ergraben würben; wie aus fei*
(es Subicium, wenn ' bit 2Jcta jerflumpelt; ner QBorrebe bes i. Wittenberg. S)eut*
fonbern man gibt ber ©acbe gar dnt anbe*
re ®e|Mt, ttnb befd)weret ben Wiberpart
mit fallen Auflagen, baraus bernacbmals
jum offern (Streit unbilnrube enthebet.
io. Unb obfd>onaud)auS einzeln ©cßrifr
ten Surften guter 3te ß fd)opffen, majfen
er biefelben nicbt beo Folianten unb in 3:o>
mis, fonbern alle einzeln in wenigen $3ogen
anfangtid) ausgeben lajfen, welcbe Heine
Triften in ber ganjen Welt berum geflo*
gen, unb fid) baufen weife ausgebreitet, W
t>k geiftlid) hungrigen (Seelen begie*
rig angenommen, ficb \iamit gelabet, unb
fiel) fajl jedermann bamif getragen : 2Jud> gut
Sewefen wäre , wenn nad> feinem ^obefelbige
gleid)faUS einzeln nad)gebrucf t , unb in ben
$dnben bereute blieben waren,ba foldje meb'
rentbeils nur in 95tbu'otI)ef en tmb bei; ben ©e>
karten (jernadj m fud)engewefen, nacbbemjte
in gewijfe ^beile jufammen gebrucf t , unb hk
£>riginalia erflen £)rucf S affacbte ftd) wrlo*
ren ; weld)es3ncommobum tiel©eleftrte fcbon
t>orläng|lgefebeu,unb fiel) bartiber besaget.
io. @o itf boeb ein febr loblid) Werfba*
bureb gegiftet, baf $ofc Potentaten bafür
geforget , aud) ^rtüatt bam geraten unb ge*
bolfen, baf Sutberi griffen in gewijfe Po-
rnos jufammen gebrückt, unb ben 9?acM omen
ju gute erhalten würben. Unb binberf nid)t,
ba§berliebe£utberu'sgarnicb(bas$bfebenge*
babt,baj? t>k SftadjFommen aberglaubifdjer
Weife an ber Vtnfyovitat feinerer iften fte
ben; wlmebrfofcbenicbtalsbas ©ebatt, |on*
bern nur als ein ©erüfte |um 33au betrauten
tmb wenn feine @d;riften mit 5(nf%ung[ur
^beils unb aus anbern Orten ju er*
CDenn ^a auf einer &itt bk ©p
feben
feben.
mutb bee 5(utoriö n)iinfd)efe, ha§ feine ^3ui
cber untergingen unb verloren n>urDen: fö
erforberfe auf ber anbern (Seiten Uc ^0$*
aebfung unb $3egierbe ber-£efer Ütö ©egen*
fpiel. ©ag es bigfalis ^utljero fafl ergteng,
als roie bem^rrn €bri(lo:3e mebr er^er*
bot / je mef>r fte es ausbreiteten.
12. £>a()ero würben gleicb anfangs 2(n*
no 1520. bk bamtilü fcorbanbene ©d)riften
Zutbai in etlicbe^omoS, nemlid)bie£atei*
nifeben ^u 55afel in Jolio, unb fowol bit
©eutfeben als £ateinifcben anberswo in t>tec
^beilen in Cuarto jufammen gebrueft.
Weil aber ^amit nid)t fortgefabren warb',
ging 5lnno if 28. in .Octafc aus ein ^atalo*
gus ober Ülegifler aller Triften ^utberr,
welcber jum anbernmal is33e< cüntintfirtber*
aus fam, ^amit ein^ber noü§te, was erge>
fd)rieben, unb folebes einzeln anfd)affenFonm
te. Waffen aue| fciele , wiewal nid)t ade,
feine Scbriften, in untergebenen 3al>ren
wieber aufgelegt würben, ba§ tiavan fein
Mangel fei>n follte. ^s ging aber t>amtti>tel
ju fparfam ju, unb würben w'el gute^acben
vorbei) gegangen, weil immer etwas neues
an titn ^rag fam,bafjman bes vorigen nid)t
mel)r grojj ad)ttte.
13. ©iefes merrte febr wob* ber tbeure
^utfStft 3obann ^riebrieb «u (Sacbfen,
unb !fcß fid)t>k litte ju £ud)ero benoegen,
eine ^uorbnung ju t&un , bajj alle feine
Triften, gleid) t)m Cperibus bef alten
^ircbenlef)rer 4pierom;tm , ?(usu(lirli :c. p
802 IV, t>orreöen über öte Sammlungen unb gfritioneg £utf>en Schriften. 803
Wittenberg tn untcrfc^tebene Pornos au-fam* £Bieberemfe£ung in feine Erblanbe, auf fei#
Wien getragen werben follten. Welcher $u ner neu gefhfteten Unisetfitat in 3ena, ei*
golge noef) bep£ebjeiten£utljeri bafelbjt bm;
^om^nemlid) ber erffe£)eutfcf)e ^beil^nv
no 15-39* t>eu erffe £ateinifclje 1545. unb ber
anbete Sateinifebe 154& ausgangen ,aud) ber
anbete £)euffd)e £beil ju brücken angefan*
gen worben* SDiefe t>tcr Pornos Ijat £ut(je>
ruS felbft georbnet unb eingerichtet, llnb ob
tljm wol aeratf^en werben , et mochte bie£)rb;
nungnad) Der 3ctt unb Sauren, tviebie
(Schriften anfänglich nacbeinanber ausgan«
gen , einrichten : ijat ifym boeb gefallen , folebe
Dielmeljr nad) ben Materien ju orbnen, wk
ik SDeutfcben Wittenbergifdjen ^omi au&
reifen, wiewolinben £ateinifdjen$:omisbie
£>rbnungber3<tf)w bejfer in acht genommen
korben. SDtefe Arbeit Ijat SX gutber fei
5ft. ©eorg SKSrern, £)iaconoju SCßittenv
berg, fe!b(^ aufgetragen unb anvertrauet, toiU
cf>er feine @d>riftenjufammen in bk Pornos
gebracht, unb baS Werf birigiret. Unb bat
£utljerus, weil er gelebet, aünxge ben legten
S)r uef felbf! befeben. ^)ernacl) tief 3a(p £>.
Creu^iger unb ©eorgiuS SvorariuS , unb enb/
lid) 3* ©eorg Stta/or ; rt)ie ^biüppuS 9fte*
lanebtbon in ber ^Sorreöe bes i2.SDeutfcljen
Wittembergifcben ^eils fdjreibt. £)ocfor
(Ereuu'ger bat in ber Coflectton ffl. Üwtern
bepgeflanben, meieren Wlippus bas 3eug*
ijifgibt, bag btefe bafic, unb Ijernacbbie
anbew, treulidjbamitgefjanbelt baben,unb
fep es burd> ^k alten €vemplaria flar ju be*
weifen. ' (Sinb alfo fteben £ateinifd)e unb
gwolf 3Deutfd)e §:omi au Wittenberg von
^n. 15-39. bis 155-9. ausgangen ; wobep ja mer>
Fen,ba§ auclj bie t>erbeutfd)ten,ober ins Satein
fiberfe|te (Schriften in benenfelben enthalten,
14. Ungeachtet aud) Ijodjgebacbrer Qfymt
furfl 2(nno i546.inbemunglucflid>en Kriege
mit tapfer Carln bem v, um bie €ljur fom*
men: fyat er bo$ bep feiner €rlebiaun$ unb
ne neue gtiition aller Triften £utberi aber*
mala angeorbnet, unb felbige röad)t £)eut>
felje unb vier Eateinifdje Pornos jufammen
bruefen lajfen, alfo,baf}jebeS Scriptum in
ber ©pracjje, barinnen etf £ut(>eru$gefd)r-ie>
ben, au^gangen , unb t^k &erboImetfd)ten
^Tractat baüon geladen , auc^ aUe^ nac&
£>rbnun§ ber Sal)^, 5^onat unb ^age,
nad) ^ogtic^feit orbentlic^ gefegt Sorben»
3u tvelcbem ^2at er Wl. ©eorg S^orern^
ben er belegen au$ ©annemaif beruffen,
unb feinen ^ofrrebigei?, ^. 3o^ 5lurifa*
brum^inarienfem^erorbnet, beren biefer
t>k ©Triften coöigiret unb in £>rbnung
bwd)t, unb/enerber Correctur abgewartet,
^on weiter Einrichtung ju lefen t)k ^8or^
rebe Nicolai üon 5(m0borff über hk 3eni>
feben ©eutfd)en unb £atemi(cf)en Pornos,
unb 3of>. 5(urifabri ^Borrebe über ben erften
Eiglebifd)en ^omum. Unb finb biefe jn)6lf
3'enifcbe ^Tomi von 2(nno 1555» bi$ 1558. un*
ter gnabig(!em , ^n'öilegio ber ^epogen ju
©acljfen, Weimarifcter Linien Wollig [)w
au^ fommem
15« ^Racbbem aber von ©. £utf)ern bie
%tit feines Gebens allerlep in S)rucf au^gatv
gen, unb fonjl aud) Diel gelefen, geprebiget,
bifputirt unb gerebet morben, ba$ in tim
9Cßittembergifcben unb 3enifd)en ^omiö
nic^t begriffen : l>at befagter Slurifaber t>or
fi* felbjl gar viel ©ebriften Zutfym colligtV
ret, hk er anfanglid) ju 3ena bruefen ju \$
fen willens gercefen, fold)e aber Ijernacty um
ter ber protection ber ©rafen ^u ^?annö>
felb, unb fonberlidj bureb Unterhaltung unb
^5efolbung ©raf ^ollrat^, unb feiner
Ferren trüber , ju Einleben in jweeti
^omis Qinno 1564» unb 1565. ©eutfd) ftew
aus gegeben, aud) btn Witten ^omum
bejfen aticf) ^i;riacus ©pangenberg
i
804 3^) 3* <$* fotMers Porberidn t>orc 2(u8fcrrigtmg 6eg <Saü\ Supplemente- gor
inber 7. ^rebigt bon £utbero2(nno [?6?.ge*
benfet , |u publtciren Derfprodben ; fo aber
bi$ bato nod) nicbt beraub ftjmmen, aud) nie*
man&n>ei§, wo t>ie ©cbriften, bie barein
fommen füllen, öf^^'eberr. Snöletdö^n ^at
er 311 Sieben Den ?:omum J>cr ^ifebreben
£utberi 1566. an $ag gegeben, © baben
aud) übet tiefes ©tep&an Üvobt fcie (2>om*
wer > unt> g-e(fpofWIa Sutberi 5fano 1527. €a*
fpar Cremjger bk£ij$enpofMa,@ümmetv
djeite, übet' Krifteln unb (Evangelia, 1544.
QMt £>ietericij bte ^Bittenbergifcbe »öaij^
pojftlla 15-44* unb Slnbreaö ^oadj bie 3entV
(cbe #au$pofn'üa au^ ber $anbfd)rift 9vo>
tarii, alle^ aus naebgefd^iebenen^rebigten
fcttbert, fa 3Dru.cf beforbertt Stern, es Ijjtf *
fe obgebaebter $lurijfaber jween £ateimfd)e
Tomos Epiftolarum Lutheri in £Utßr.tOy
ftm «inen p Sena i? ?6. utö t»en anbern ju
©sieben 105. bwauSgegeben. t|nb waren
Wblicb aueb ausgangen CoBectanea £utberi
3u granffurtb am 93}ai)n 156.6. in üetafco.
^)ag man alfO/ wenn man bie£)e«tfd)e
SSibel £utl)eri; item feine £a.feim'fcbe, wie*
wpl niefet uoüfidnbige translation ber 35i>
hdin Solide 4USgangm,;be§gfeiebenbfe
£ateinifd)e £ircbenpojliIta ex transhtione Bu-
ceri., bieSaieinifcbe^itfeuberöifcbe^an^
pojIiUa interprete Mich, Eotingo 1747. unb
Die 3etlifcbe ^»au^ppfliOa ex vedione Ioan-
nis Wankelü 1^98* ntifreebnei, die <&>$xif*
tm £utberi in 46. &>mi0 ober SBanben w
lammen p baben fieb gegen €nbe bes 16.
©ecult rühmen formte.
16. tylan bdtte nun «lehnen füllen ,*S n>ür^
be naebbieferreieben (Ernte wenig ober niebts
mebr übrig fepn, fo bureb bie^ad)Fommen
auf Dergleichen Qlvt'oon biefes tbeuretf^an*
nes ©Triften tonnte jufammen gebracht
werben- e@o bat boeb nid)t allein £>. ©e;
orgwS €ole(töw*, $robfl $u SBerJin, «tele
§ptjMn £utberi, fotwbm in f einerlei) 3>
£ucl?en ©driften 14, £&etf.
miS gebmeff , feiner Hißoriae Auguftanae
Confeffionis mit einverleibet, Ja einen jtenv
lieben ^orratb berfelben in etlicben ganjett
^omi^ beraub ju geben, in ber PegTomiL
Epiftolarum Lutheri Edit. Berolinenfis de
5(nno 15-79. »erfproeben; fonbern aueb, afe
alle ©eutfebe £)pera Sutberi ju ^lltenbur^
auf ^efebl «nb Sofien ©einer JürfHicbm
Qmdtiaüdjt, ^erjog Jribericb^ilbete ju
©aebfen, bureb •©; 3obann CbnWrieb (ga^
gittarium Sur|Hidb ©adbflfc&en Dberbofpre/
biger unb ^eneralfuperintenbenten pSllten^
bürg, Slnno 1661. feqq. am ben ^GBittenber^
gifcben,3enifd)enunb @Mebifcta feilen
in ^eben ^omßö aufs neue aufammen ge^
brueft korben, ifl ti?o^gebacbter ©. ©a^
gittariu^fo glücilid) gemefen, ba$ er biefer
Vitien ann.ocb febr ötel ßtnefeinferiret, fö
in ben vorigen ^omts nid)t p beftnben.
^§gleid)en bat er aiid) bet)fammen g^babi
eine grojfe 5lnjabl toetnifdber ^pijl^ln tu*
tberi, fcärmiS ^r bell Tomum tertium Epi-
ftolarum JU formiren, in dnem g^brueften
Catalogo werbet jfen. ^BeJd>ec aber , mtu
m$ ^Biffen^, annodb M$ lid)t t\id)t ge^
feben.
17. ®af aber aud) tiefe ftöbfoerbienfett
Seute fo gar rein trieb! nadbgelefen, bag nicl)f
aueb in nnferer Seif Spicilegium poft meffem
erfolgen fonnte, werben biejentgen !eid)ter^
fennen, roekben W ungemeine bobe ^Bor^
forge,§!eig tmb ^rfabrnn^ beöS)urd)laucb^
tigjlen, ^oebgebornen Surfen unb ^errn,
^)errn ^uöolpbi ^ugujlt , ^e^oge $u
£>vaunf<bvceiQ unb &unebvvg tc. befarmt:
inbem @eine gur|!lid)e ©urcblaucbt über
hk roeftberuftmte ^BiWio^ef ju^Bolffenbu^
fei anuod) eine eigene 95ibliotbef ju Ö5raun^
fcbrceig, von un|dbltgen Wutograpbiö unb
Originalfcbriften £utberiy unb ruberer ©e^
tebrien feiner Seit/ unb a£üs publiäs , mit
mebr als Snrftiicben ^o(!enunbunbefcbreib*»
S)bb liebem
8o6 IV. Vovvtbm über bk Sammlungen unö (£bitiom& £utl?eri £Sd)riften. 807
liebem gicigüüii aßen orten ulfammen ge*
fauft unb angerichtet dagegen unferer 2$or>
fahren, unb aller ^riDatorum jleif?, 2te
beitunb 95i bliot&efcn nur Dor ©cbattenunb
^inberwer? 311 ad)fen, £)enn ba ji'nbetman
afleö , nx$ Dotn fei. £ut(jero unt) £oataneiS ge<
fd)rieben, inDriginali, unt> in unterfd&teöe^
nen§'bifionen; mäffen fold)eS bie auf @etV
ner gtirff lieben &urdjlaucbtgnabigjlenQ5e>
feb* Durcb ben #errn Don ber£atbtt)erauS*
gegebenen bret) ^omi Autograghorum Lu-
theri et Cosetaneorum ru&mltC&ft" htltü&tn*
tlnb fann man benfen,ewenn ©eine Jur^
liebe ©urc^laud&t gnabigfte ^krorbnung
traten, ba§ aus biefem ibrem $3ücberDor*
toxi), bureb woljlgebad)ten vjoerrn <profeffo>
rem t>ön ber #arbt, ber biefer .©flicken t>or
anbern Oejebrfen unferer Seit erfahren, ei*
neneue, Doll?ge, eorrecteunbwofyfeingerieb*
ttk <£bitim aller (Scbriften£utl)eri in ©ruef
angeorbnet würbe, unb barju Die ©urd>
taucljtiajten v&erjoaen ju @acbfen bero @d)ö6
inbem Jürfll» ^Beimarifcl)en 2(rd)t'D erof*
neten, worinnen, wie aus bes ^)errn Don
©eefenborf Commenrario de Lutheranif-
mo nt erfeben, nocl) feftr Diele Manufcripta
Lutheri Derborgen , aueb anbere Ferren unb
@kkljrte,baS 3brige einfenbeten; ba|? gegen
foleber neuen Ausfertigung alle Dorige €bi*
fioneS, bk 2(!tenburgifcbe nidjt ausgenom*
wen, jtcb gfeidtfam Detfriedjen müftem
18. @s ifi nicht ju leugnen, M§ j'eberjeif
an ben vorigen ^Ditionen ber £>perum Zw
tfym einige ©ingebefföeriret werben» £Bon
einem ffjeologifcben (Eifer angeboHen, unb
alles, was bie tt>ibrige gartet; in S)ruef ge*
geben, Derba$tig gemacht ; welkes unsbeu*
tiges 3:ages niebts angefye*e, fonbern alle £bu<
tiones mit %lu% brauchen fonnen, wenn wir
erregen, ba£ fowolbtefe, als jene, t()tem
(Scopo nacb , treulid) gnug geljanbelt , Heine
5el)ler aber iljnen niebt uiimputiren. SDenn
wer^ie^ebriften Sutljeri gerne na$ ben $ta>
terien liefet/ brauchet biUiQ bieSCBitfembergi*
fdxn^omosj werfte nacb ber Orbnung
lefenwill, wa()Jet bit 3enifdjen, unb wer
gern alles beofammen ^aben will, wirb Die
Öslebifcben unb 2lltenburgifdjen nid)t gern
entratben wollen, ungeachtet Diel <Sd)riften
in ben ledern (jinuif ommen/bie ben erften unb
fürnebmffen quoad autoritatemnicbtgleicb
fommen. @o befi'nben ftd) boeb in allen
^bitionen, auflfer bere ©ruef fehler, tick
©inge, fo ^u dnbern waren. 3- & ^0 öfters
in Titeln u, a. m. ttm$ geanbert, (wgefe^t
oberauffengelaffen, fomit ben 5lutcgrapbiS
niebt übereinflimmet; einige ©ebriften, fo
pfammen geboren , Doneinanber geriffen, unb
febr Diel bajwifd)en gefegt ; einige (Scripta
Doppelt gebrucft;etlid)es nid)tnacb benredy
tm bewahrten, ober buref) Sut^erum DerbejVi
fetten, fonbern nacb ben erflen unDoflfom/'
menen/öber naebgebrueften ^remplaren^e^1!
brueft ; parteoifebe unbunanlTanbige^lD^:
fen biujugefe^t;bte red&teDrbnung ber^a^
re unb ^rage oiebt obfewiret1, fonbern fejr-i
ml Hyfteraprotera gemaebt, unb berglei^
eben beren einiges ber fei. 4?err Don (Seelen*
Den Äfcbulbiaungen, fo bie '^Bittemberger j borf in feinem Commentario de Lüthera-
wiber Die 3emfd&en unb 2lurifabrum, unb ,nismo bereits obferDiret, unb tcb felbfl ber*
fciefe wiber ;ene gebaut, baDon feripta pu- gleicben Diel angemerfet, wo$u mir bie €ol*
blicareciprocaDoi'^anben, jtbtnkfy$ juge^ lationtber5futograp§orum, beren ic& einen
t)enFen; ft'ntemal ein llnpartepifcber Uid)t 1 u'emlicben Qßorratl) an ber ^)anb (jabe/Unb
fteb^t, tia§ es mebrentbeils auß £*igennti| ber llmflanbe 2e. gebienet;woDon, gonnets
unb Effecten gefcbel)en,ba immer eine^ar^ ©Ott, in meiner fogenannten ^inriebtung
u\) i>u anbere aus pofmfd;en tlrfac^en mit \ unb SSevbeflferuna. ber €bitionen ber (Scftrifc
m
8o8 36) 3 &5etWtröPovbe«cfetDon2(u8fÄrt3tin3Öe9^ll. Supplement, 809
ten Eufberi ein mebrers, worinneniebgejbn*
nen alles nacb ben3abren unb ^:agen,nad)
ben alten Ephemeridibus, fo mel moglid),
juorbnen, unbmaö bacmnen berfeljlet, m
anbern, babep auch bie Jebfer t>sc vorigen
f birienen nad) Den Autographis &c anm*
jeiaen, unb fo Diel mogiiä), alk ^roiotppa
umftanbltcb m beft&rctben, aucf> anbete benf*
wurbige ©inge, bte bei) ben ©driften 2u/
fljeripajwt, beizufügen.
19. ÖBa^ nun enblicf) bie ffofleetion unb
fefertigung gegenwartiget ©c&rifiten £u>
f^ert belanget, bate£bamitbiefe^ewanb*;>nie£t, fonbern fotfebete. unb fud)te atttt
nig : & fyaben fiel) biefelben t)onmelen3ab* buref), was mir üorfam: fanb kl) ctmß w*
ren !>er nadb unb nad) bei) mit gefämmlet, res, fofaufteidbs, obec borgte eg unb jc&rfo
rid) ausrauben, unöwfe ^rarquititutl mit
bm ©ubillifeb'en 53üc&ern, uns mit bem
uberbu'ebenen bereifen muffen, ©od) biegu*
ten £eufe baben twri&rem 2Bortgejdnf nid>£
fonnenbarmfornmen, baf fte ftef) um fofdjje
©tnge bei fimmew foüen. SCIfb fa^e id) $or
etlichen 20. Saljreu nremanb,betbiefe£>üv
ge adbtete, fonbern Myten miä) aü$, unb
meldeten.- kl) füllte £utf)ewm mit folebem
%lad)fianUtn feiner ©dm'ften m ber (Srbe
nieb* Denmru^igeU/tmbnic^tNoauas AthV
tragen. 3cb M)rte mid> abet baran
nas
tmb tfl.bamit fafl gegangen, wie mit benal*
ten SKomifeben Sftünjen, fe man nirgenbfu;
eben tann,fonbern ungefuc^t oft eljer &on95au>
tentmSlefcr, als öon-groffen Ferren ober
©eichten gefunben werben. 3d> geriet!)
ganj jeitlicb in meiner Sugenö auf t>ie
©Triften Sutberi, weil td) aber!anfänglid)
feine $ome$ nidjt l^affe, faufte id) feie unb
6a einige alte 93ud)er, unb machte mir aß*
faebtebie ^utograplja begannt; beren id)
M®, nacfybeni id) bie $omi)$ batte, immer
mefjr unb mebt m £anben frigte, unb bar>
aus befanb , ba§ blel §}fog$ t>or alters ge>
brueft, welkes ftc& je|t in ben dornte ntdjt
jmbet, fonbern in fo langer Seit ftdf> aus ben
Singen unb ©innen ber ©eleljrten verloren:
ba§ bergleicben ©Inge twnmeljrp mit m'elem
©neben , wenn fte einem nid)t obngefeljr in bie
$anbe tauen, m'cbt m fmberi, noef) für
Selb m erlangen, ml) oft eber bei) einem
Sauren auf einem beratjebetten Ralfen, a&
in 93ibliot!je?en ber ©elebtfen. anzutreffen.
(®Qtt vergebe t$ unfern ^orfabren, ba§
ile biefegute©ad)ea niebt wer ^ad)munb
jbeffer aufgeboben, jbnbern ble ^Bürmefref'
im unb in ^ramlaben jerreiffen lajfen, t)a§
m M fi W» nun. wie perlen auö bem ^
be e$ ab. ^ feblete mir aber ©efb unb ©e>'
legen^ei^groffeDveifen brauf $u tfyun, obec
grojfe €orrefpqnbenj( mit®elebrten m galten :
i$ war aud) fo glucflicb m$t, bog mir j'e*
malö i'emanb ct\m$ b/^u freiwillig offeriret
f)afte, wenn id) tf nid)t öorbero felbfl au^
gefunben unb barum 2lnfud)ung gerftan.
cJBef wegen id[) auf frembe pfiffe mtäyttity
arog üerlajfen konnte, tmb ei enbtieb fafr
überbrugigwarb, bagjTc^ in etlicben^a^
reu nid>t$ mebr baiu fanb ; meinte aueb nidfo
baf ic^ e^ für miebannoeb fofffe in ©rud
geben, biß ba§ mir ©Ott bier in »gaEenoc&
einige gute ©acl)eti ba^u befdjerete, wtd)t$
mteb wieber ermunterte, btefe^lrbeitöollenö
ju Doübrmgen, unb gegenwärtigem, ob e^
wol feinen p&Ui&tn ^Banb au$müd)ttf bem
£e#t' nid)t langer m öerl)alten.
20. hiermit, foffekbnun , foUenbie^
rigen ?:omi £ut^eri um ein gute^ ^tilmo
mebret, unb ein unb anbere £fiefe ergänzt
fei>n. €0 bat ber fei. Wlann ba$ wenig^e,
m# in (einen dornte ift, felbff gefd)rieben ;
fonbern baö meifte ift au$ feinen ^rebigten
unb £ectionen aufgefangen , unb butd) an*
beve in ©ru^ gegeben worben. Unb obwol
unfeinen furnelmflm unb befannteflen
' ©bb 2 ©c^rif^
gio IV« Dot-ceöen über fcie Sammlungen un6 fcbitionco £utt)eri Schriften. 8u
©cßriften ferner nid)ts ermangeln wirb: fo
wirb ftdfj t>oc^ f>m iinb wieber nod) utel fton
feinen Briefen unb nac&gefcferiebenen ^re*
tönten unb Auslegungen ftnöen , baraus nod)
ein unb anbcr $;omuS mit ber Seit erwad>
fen bürfte, ©enn ber feL ßutberus war Fein
tid)t unterm ©cfretjeljonbern auf Dem Send)'
ter : er war inffetswafyrenbcr Arbeit begrif*
fen, unb jeberman faffete üon feineu 2£or*
ten wag er formte; bafcon wir ganj wl aU
bereit fjaben, mdyjokt aber annod) ttermifr
fen, fo nun aljttfpat bebautet wirb.
werben : was i|?S anbers, als fyatu es £utljeru$
;e|t üorr neuen gefc&rieben unb geprebiget?
22. (Es ftnb t>te ©djriften unfein lieben
£utr)eri, wie wir fte in^omis Ijabeu, imb
feist bergleidjen ausgeben, nid)t einerlei Art,
norf)tJon einerlei? Autorität unb SBurbe^tw
bern auf folgenbe Waffen unterfcfcieben.
23. ^rfflicr), was bie iörtfyoborie anlanget,
ifr nid)t ju leugnen, baß feine mitfern unb
ledern ©d)riften weniger t?om ^abfltbum
als hie erflen fyaben ; beffen ungeachtet aber
ifr, meinet §rad)tens, in ben erften mer)r
21, £*Sm6a)tejwarjemanbfagen: OTae^dfrunbSleif?, ba bie lottern guten 3;f)eil$
nu^erS, ha$ man alle ^leinrgfeften tton hx* tumultuarie gefd)rieben,j'a meljrüon anbern
t5ei'ofogenaunaci)fuerl)et,unbin^)rucfgibt? als t>on tr)m felbfr ju Rapier gebracht ftnb.
2Bir Ijaben of>ne bem mefyr üon feinen &a
d)en, alö tt>ir €u|f 3« lefen r>aben. Aber
tcr) frage wieberum t 2Bas nuf et es, baß man
cüe Sragmenta unb verlorne Ijalbe feilen
aus ben alten ()et)bnifd)en AuforibuS angffc
licr)auffucr)f, unbisenn man etwas geftm*
ben, raupet wie ein £)ieb, »grtobc.'go,?.
ober als hätte man ben lapidem Philofopho-
rum gefunben ? ©ie <2CBcft ifr* unb bleibt cu^
rioS , unb achtet ein gebraten SBogeldxn \)h \
r)er, wenn es etwas rares iff , als eine ge#
bratene ©ans. ^an laffe es benn gut feon,
wenn burcr) biefe Curioftfaf nur ein guter tflui
erfolget, ^ielleic&t bejfert fid) jemanb et)er
aus biefen wenigen £Dflectaneis,alS aus ben
anbern gro jfen ©Triften £utr)ert , baran man
leiber fd)ier einen (E'cfel r)at. @5ewi§, wenn
ber fei. £utt)eruS füllte wieber $u uns Fommen,
unb nur nod) einmal eine ^rebigt fyalten, es
würben ficr) £eute finben,ebie über fjunbert
teilen barnad) reifen würben , it)n ni 1)6*
reu, ungeachtet He feine gebrückten ^3rebt>
ten ingrofler ^enge ju v§aufe lefen fonnten.
^)anun in biefem ^etf ganoiel^rebigfen
unb ©d)riften Eutlxri, bte man bisher nicr)t
traben Fonnen, bem beforglid)en Untergänge
entrijfen, unb wieberum publif gemacht
(Bo pnb auet) hie erflen weniger parteifd) ;
als bk le|fern; Stern 7bie erflen finb fur^er
unb newofer gefaflfet, bte ledern finb mit*
lauftiger unb mer)r oratorifer), Einern Un^
partet;ifd)en ijlme&rmitben erfleti, als mit
ben leiten gebienet; /ene get)en met)r aufbii
üveformation bes 9ftenfcf)en, biefe mer)r auf
bie Deformation bes £anbeS )c. <5k fyabm
axrcl) fdjonec ©euffd), als hie erflen» 91Ber
aber auf bas ^ircl>enwefen , Xi>ie es tm @tan*
be ijl, fielet, ad)tet hie legten mit r)or>eri
Unb wer fte bloß ber Sjiftwien fyalben liefet,
mad;t in allen bißfafls Feinen Unterfcr)eib,
24. gutn anbern, in $lnfel>en ber 2(u&
fatigung Fonnen ffe or}ngefer>r tu t)ier€laf«
fen eingetr>eilet werben, 3n bie erf!e Clajfe
waren $ fe|en bie/enigen ©c^eiftert , bie £u*
tl)erus felbf! mit eigener $eber ausgearbeitet,
aucr) ^on iljm in S)rucf gegeben; wot?on
hie 2lufotypa fo gut unb bejfer als feine
^)anbfdbrift finb, ober nad) feinem ?:obeauS
feiner vg)anbfd)rift gebrueft finb. 3n hie
anbere klaffe, hie <&ad)en,hie er felbf!nicr)t
gefdjrieben , fonbern aus feinem Sttunbe burcrj
anbere aufgefangen unb nactg^efdbrieben^on
ibm aber nid)ts befloweniger überfein, ap^
^robiret unb in S)rucf gegeben, QBor^u
auc6
8f2 ^6) J- <E>. Mbkve £>orbericfct von Buefectigtmg fces £alf, ©upplemenr, 8*3
aucb geilet werben Fonnen einige &on an*
Dem überfe^te Stiften, fo mit feinem (Eon*
fenS'ausgangen. 3n Die briete klaffe get)o%
renbfc ©c&riften gutfteri, bie il>m andere
nacfcgefcbrieben , öoti iijm aber Weber ret>tt»trt
nocb approbirt, fonbern an fremden Orten
ofyn fein Riffen gebrucft, ober aus Sftanu*
fcriptis nacf) feinem ^obe pon anbern,biees
nacfjgefc&rieben, ober bk bie 3ftanufcripta
ererbet, ober fonft an flcf) gebrad)t, beraub
gegeben : in weld)en einegroffe Ungleic&beit ju
fpüren, inbem etliche woblausgearbeitet,
(nicbtoljne frembem 3ufa|,) anbere aber
aar furj unb »erbrochen gefaffet (ba nid)ts
meljr (jinju Fommen, als was ber Concipi*
ent im 9?ad)fcf)reiben erregen fonnen)*S)e>
ren bk erften jwar ein ferner Sfnfe&en W
hm , ben ledern aber meljr \w trauen. 3n
bie vierte klaffe fonnte man jaulen bk Per*
bolmetfcf)te (Schriften , beren er Pielewolnie
gefeben , ob fte tt>ol bep feinem geben im £)rucf
auSgangen, jum t&eil aud) erft nacf) feinem
$obe oerbeutfcf)t ober ins gatein oertiret wor*
ben. Sßon jeber ©aftuna ji'nbet fid> piel in
ben t>or Seiten ausgegangenen Promis, unb
fonnen fiel) aueb gegenwärtige (Schriften ,fo
inbiefem.erfTen v&aüifcfjen "?:omo enthalten,
in t>kfc 4* klaffen rangiren laffen.
^ drittens, in Betrachtung ber Collen
ction fmbet fid> folgenber Unterfc&eib: baf?
i. einiges aus £ut&eri£anbfcbrift; 2. eimV
9es aus ben Normals ausgegangenen 2(uto*
typis, ober erflgebrucf ten einzeln <&empla*
tien; 3. aus Copepen, fo anbere aus ben
^anuferiptis abgefebrieben, ober aus Bu*
a>ern, ba einige @c&riften £u$eri mit eim
verleibet; 4. ausnacbgefdjriebenen alten 9tta*
nuferiptis ben ^omis mferiret worben, ber*
gleiten au* in unferm 2Berf an/efio ge*
fc!)e!)en.
26. ^XOte es nun nadfj biefer 2lbtbeilung
mit allen unb jtim ©Triften Uwanbt, fo
biefem ^omo einverleibet, Jonnte mitlaufe
tig gemelbet »erben, es würbe aber bem£e*
fer Pielleidjt bier ju lefen perbrieglid) fallen.
@öU besaßen, mit@0tteS £ülfe,fünftig,
in ber fogenannten Einrichtung einer neuen
Ebition ber Triften £utberi, ausführlich be*
fcb.rieben werben. tleberbaupt iftiu rciffen,
baj? alle @tucf ein biefem$Berf begriffen, in
Original* bep mir ju ffnben, auffer Denen,
ba auf bem Dtanbe notiret, wotjer icf) foJcbe
befommen ; it, bem Vertrag Sutfteri, juEisle*
ben 1S4.6. aufgerichtet, unb"üorf)erge^enber
@d)rifran ^>U Ferren ©rafen ju ^Kannsfelb
1^42. bieieft aus best fei. ©eneralfuperin*
tenbenten ^. ^ic^ael EmmerlingS ^anb^
fc^rift abgefebrieben. Unb ifr alles unb;'ebeS,
fomol gebrücktes als getriebenes , Don mir
getreuliel) abgefebrieben, mit ben Originalen
nocljmals coüationiret, im ©rucl mit3lei§
corrigiret, alfo ba$ mit Tillen fein Q3udjjfab
»eranbert; unb aud) W S)rucffef)ler, mo
fte nicl)t gan^ fenhtlidb, wie ffe (1$ in bm
Originalen bepnben, gelaffen finb. $8$'.
wegen mir es ber £efernicl)t imputiren wirb,
wenn er fyie unb ba einiges ftnbet,fo i^mun^
gereimt t>or!ommt, unb feßeinet als fep e*
im 5(bfdbreiben ober im ©ruefen t)erfef>en»
^jelweniger 5öbe icf) (bn(l im ^rert etwas
geanbert,fonbern aüe$ Heben lafien, wie iebs
gefunben, wie billig, ©efjgleic&en in ber
Orthographie gut^eri f)abe nichts geanbert,
auffer wo tn nacr}gef$riebenen Eremplaren
unb fremben Ueberfe^ungen gar feine &utf)&
rifd)e Orthographie ju ffnben war, imvddjen
Triften tebs gehalten, vi>k in bm alten
SBittembergifc&en unb 3enifcl)en dornt's,
ba§ iebs nacf) gutberi le^tbeliebter &ct)vcib*
au eingerichtet^ bamit b$falis me 6leic&^
fyit gehalten würbe.
27. Es ift bem fefigen £ut&ero an ber Or^
t^ograpbie febc öiel gelegen gewefen, m
€&rif*opb ^alt&er im ^ßeric&t twn tXBit'
<&1>b3 ttw>
8r4 IV. X>oiTC&n über Tue ©ammtwngm unb igöitionee Hut^cri Scbnften, s^
tembergifd>en Q3iblien fcbreibet: €*$ $& ber
<£3ftann Octteö mit fonberm Svatf) unb 33?;
"bad)t eini'ebes 9JBortin feiner 35iblien, unb
«allen anbern Büchern, feinen eigentlicbsn
(t$&ud)ftabtn ;u bntcf en befohlen : 9tad>
l<b€m er, £)♦ ^artinus, unb SX Cafpar
"Sreu^iger einanber geholfen t»ic ©eütfcbe
"©pracbe rein unb gut auspoliren. Unb
"baben biefe bet)be Banner ibren \ftacbf om*
<cmen ernfllicb befobfen, folcbeörbmmguub
<c£>rtbograpbiam flets unb mit allem gleiß m
galten. „ $Bie benn aueb bis ifgo.tmb
langer ui ^ittembergmQ3iblienunbanbern
SBudbern Sutberi trettlid) gefdxben, unb ber
Smgenfcbein bereifet. ©olcbe eiubellige
$(« l\x fd)reibenwirbmanin £ut&eri@cbnf>
tert flnben, tik er einbdnbig corrigirt, bon i^a
an bisanfein£*nbe. $ernacl),babie©d)wd>
bifeben ^beologi in ©aebfen fommen, tjr
£utl)ert £>rtbograpb*eberdnbert, alfo bag
&on berfelben Seit an t>k 35uc&bnicfec fy
ren frepen 2Billen gehabt; n>ie inbenbeuti*
gen Bibeln ,unb ben ^Jltenburgifc&en^omtS
$u feijen.
28. 3m übrigen ift biefer ^omuS in ah
lern alfo eingerichtet, ba§ er eine ©iecd>l^eit, fo
i>ielmoglicb, mit ^m alten dornte (>aben
mod)te. Stabero babc icb mid) befliffen, in
ber Ueberfe^ung einiger (griffen Die Öve^
bensarten £utberibeftermajfen juerprimiren,
obmanwolbeutiges^ages nid)talfoju w
ben pfleget» CTO) beud)t,es wäre nodjroof
ber TObe wertb, baß fiel) jemanb bruber
mad)te, unb alles, was £ut^eru^ £afeinifcb
$efd)rieben, DoHenb wrbeutfebte, weil boeb
uns £)eutfcben feine ©ebriften am meinen
angebe» , unb wunbett mieb, ba$ es nid)t t>otv
langfl gefebeben. <£$ geboret aber m#r ba*
ju, als Daß man 2atein öerflebet.) ©ie
lluslegung begeben ©ebot, unb 2lbbent*
pojlilla habe fleißig mit bem Satein cpnferi*
xtt, iwbes bamit gehalten, wie ber feiige
D. ©agittarius mit Un (Bdmften £utbert
»on ber %5eid)t unb 25abt>lonifd)en Oefdng*
mß,bie man niebt tton 9Cßore ju 9Bort nad)
ben alten unbeutfeben (Exemplaren brücken
Tonnen, fonbern bie alte Sßerfton in vielem
dnbern muffen, \>amit fie t>erftänblid)er unb
bem Sateinifcben fjremplar dbnlicber feyn
mochte. 2Beld>es äueb ^ie alten (Eollecnv
res mit einigen (Scbriften alfo gebalten, X>ie*
fes nun, wie es jie;nlid)e SBlhfye gefoflet, al*
fo ha§ id) es ja fo Heb bon neuen uertiren
wollen, wirb ibm ber £efer nid)t mißfallen
laffen, fonbern meinen wenigen $ki§ burd)
^oflfetirung mit ben alten ^emplaren etv
fennen^
29« ^on ben ^3rebigten, fo aus ber alten
@ommerpo(liüa £utberi mit berein ge^
braebt, unb wn p. 22-. bis 341. ju flnben,
ifl noch ju erinnern > bas.biefeö gar eine be>
fonbere, ton ber £ird)en*unb ^)auspo^
jiiüa £utberi untergebene ^ojlt'üa ift, jb
anfänglich Sfono 1^27. burd) (Stepban Dvobl
au^ einzeln ©ermonen Sutberuufammenge^
tragen: unb nadjbem 5(nno ^44. t>k $iv
cbenpojlilla bes ©ommertbeils burd) ©, Ca^
fpar £reuu'ger über ^ptfreln unb (&>anseKa
ausgefertigt , niebt wieber aufgeleget wor/
ben, fonbern gar in Abgang fommen, m*
wol it. ^rebigten in ber £ircbenpofMa
behalten worben. ^on ben übrigen 39. hat
3obanneS 2lurifaber eilf 5>rebigten in i>it
@islebifcben Pornos bruefen raffen, wie fofc
d)e in 5lltenburgifd)en ^omis nad)gebrucft,
^Cßeil fte aber niebt am ber Wille, barrn^
nen fie t?on £utbero überfein unb gebelfert
fonbern nacb ben erfTen berbumpeften gptm*
platten gebrueft, haben ihm Diefes bie%Bit*
temberger übel gebeutet. S)er ^)err @agt>
tarius abev, weil er biefe a\u rare $ofh'lfe
nie mag gefeben baben, iji fo ^it entfcbuU
biget* £)erobalben war icb wiüens, alle
Wtfe39.$rebi$fcn, b« jw ber ^f'rd;enpo^
$i6 36) 3.<B^Bei6IeröX>Oi*b(jncfett)on2tu0fetttgung6e0^al(.@iippIcment0. 817
jlilla nid)t ]ü ft'nben , biefem %Bal ftoüig ein*
ju&erleiben, batfttt man Die eilfe, fo in diele*
bifebenunb Altenburgifdxn $omis flehen,
barnad) corrigiren fSnnte« Aufebaf? aber
fctö 3Berü nid)t ju weitlaufHq würbe, unb
bieContenfaniit bem ^itel ubereinjrimme*
teilhabe id)S biftnal bep biefen 31« ©tucfen
bleiben taffen, unb barinnen ben bewarf e*
ffen unb legten <£remplarien gefolget. €*S
werben aber bk fünftigen Collectores ber
(griffen Sutljeri , bep 2£ieberaufkgung ber
^ütnorum fdjon Riffen, Die übrigen, anjlatt
ber unwllfornmenen ^rebigten, n>eld;e in
©slebifc&en Dornt'S flehen , an ge&origen
Orten einzubringen.
3o.^asbie Auslegung bes 3}aterUV
fers anlanget, fyab iä) jte biefem ^omo juin
ferirenfein SßebenFen getragen, ungeadnet
Sut^eruö btefelbe Anno 15.18. fcon neuen felbfl
ausgearbeitet, tute fte im erfreu Aftenbur
gifd) 3:omo p^ö.juft'nben; weilbiefebeo*
be Auslegungen gar votit fconeinanber unter*
fd)ieben,unb bk erjle ein m&f würbig @tücf
i^nben^rimitiis&itljen ifl, fo er nod) m
Anfang bes (Streits pom Ablaf? geprebigt.
^Daraus $u eif ennen, wie er fdbon bamals ml
grobe 3w#ümer bes ^abftt&ums angefod>
ten , unb ifjn fein ^rtoatintereffe mtber bat
*)>abfft(jum $u fcbrelben belogen ; welches
unter anbern aucr) $u feljen aus bem Q3e*
fd)lug ber ^rebigt pon ber Aufermecfung
£ajarip. 116. ba £utljeruS übel empfunben,
bafj bk (Stubenten ju SfBittemberg bes 3>
$els Thefes Dom Ablag auf bem SKatft 6f*
fentlid)perbrannnt, unb ge!ef>ret , manfol*
le aucl) feinen Liberianern ^rifrH:!)e Zkbt
«weifen. §S fyaben fd)on bie Alten für tatbfam 1
gef)alten,bie er jfen (Sbitiones ber <3cbr ifren£u*
tf)eri,ungead}tet fte Ijernad) öerbeflert morben,
ju conferpiren. SOßannen&ero Die AuSleguna
ber $8ugpfal'men,item bie^pifMan bk®&
later, in bk Pornos mit Steig boppelt gefefcf ,
ob fk wol nid)t fonberlid) Ponetnanber untere
fd)ieben. SOBeil aud) bk Attgfpurgifd)e€on*
fefion erjlen £)rucfs, wie fte unter wdbren*
bem 9veid)Stage ausgangen, in vorigen <3>
mis nicOtju finben, fonbern foldje nacbbem
€remplar,foAnno 1531. burd) £>eorg Dvbaw
gebrucf t , in (Ermangelung bes er ff en ©wer* S,
bat muffen gebrucf t werben, wie bte @)lof#
fc im 6. 3emfc&en©eutfdjen ^:§eif bezeuget,
al$ l>abe felbige biefem ^feerf mit dmxrleif
bet* 9&iH aber bamit ber Zhitovitat be£
^remplars, fo in bem €oncorbienbud> (!e*
^et, unb am bem ©jurmaonu'fcben Ard)iD
foll abgefc^rieben feon, nid)ts berogtret (ja*
bm, wiewol biefes €Tcmplar /enes anfielen
Orten erHaret, unb ben&efectin berQßor*
rebe ; barinnen in §orm* €oncotbia m
gro| ©tucf attsgefaffen, alfo ba§ es nic^t
coJÄiret, unb fein^enfus barinnen iftfw
ffaret*
31. ^on anberer ©elebrten ©djriften,
fo ber Deformation an groflfeö tifyt geben ,
obwot berfelben eine^iemltd)eAnjaWi)orf)aiv
ben, (jabe mit §Iei§ nicbts in biefen $omum
bringen wollen, ausgenommen bk Antwort
ber £ut^erifcjen ©om^erretmiber £). €*cf en,
mit folc&e in bm £ateimfd)en 3enifd)en ^0=
mis enthalten, jweyen ^orreben ©tep^ati
Dvobts über bk ^ofrillen gut^ert, <§vakü*
ni Söorrebe über ben (Sermon üon peoer>
let; ©erec&tigfeit, unb£ut&eri^ic6enprebtgt
bk t^m 3ufhtS 3onaS gehalten* ©ennber^
gleic&en (Sac&en ju colltgiren, erfobert ein
eigen (3Ber?, weil es ewig f$abe, wennfo
^errlid)e ^onumenta mit ber getf follfen
verloren geben, deines toenigen Orts wer*
be nid)t ermangeln, biefe S)inge f?ei§ig in
fammten, unb fünfti&gonnetS^Ott, fo fte
einen anfldnbigen Verleger ft'nben, befon#
berö bk ©ci)riften Ulrid)S »on^utten, ©♦
^arolftabs jc> in gewiflen ^omis an ^ag
ju gebenf
32. €$
gig IV. Dorreben über bk Sammlungen unö ^ictonee £utl?eri 3cfrrifren. 819
32. (2$ wate äuwftnfcben,bajj bie noeb
bie unb öa verborgene ©eutfebe unb £ate<^
nifd&e Triften, ^rebigten unb ©riefe Des
fei £utberi, bie pormals aus gewijfen Urfa*
<&en bmter&alfen, ober fonfl beworfen unb
öctwa^rlDfet, fcollenb aufgefuebt, unb 6er*
ausgegeben würben» 3Bte icb benn bie gu*
te Hoffnung ^abe/ es werbe fiel) ins fünfri*
ge, burd) £ülfe guter Patronen, unb fonfi
o&ngefe&r noeb fo ml fmben, bag in furjen
ber anbere £dnifcbe $omus biefem erften
folgen fonne, maffen albereit febon eins unb
bas anber bierm t>orf)anben. 3u gefebwei*
gen, baß Don ber #anb ©einer Sttagnifv
cenj, bes#errn35ubbei, jween ganje Zatci*
nifebe ^Tomi, baüon fte fetjon öieles in 35e*
reitfebaft baben, mit ®£)tteS £»lfe m er*
warten. Unb werben alle unb /ebe ^atroni
unb £iebl>aber ber ©ebriften £utberi, ^ter**
mit gebubrenb erfuebet, fo bei; ibnen ftcb
einiget Don bergleicben raren ©ebriften ftn>
benmoebte, felbiges (wo fte es felb|t niebt
in ^Druct3 m geben gefonnen, bergleicben £err
©; 3ttaper-in#ambiirg mtbun,ber gelebt
ten 3Belt gute Hoffnung gemaebt,) entwe*
ber in Original, ober beglaubfer £opep,m
überfenben. €s wirb wrftc&err , tic\§ folebes
getreulieb reffttuiret, aueb fürt, cm geborigem
£)rte rübmlicb im ©rutf werbe gemelbet
werben. 2Bie icb benn biermit Denjenigen,
fo m biefem 2Ber! eins unb bas anbere be^
getragen, bereu Sftamenn auf bem £Kanbe
bet;gefuget,offentIicbgebubrenben®anfab^
fratte, befonbers bk wiebtige SfccefSienber
»4. ^rebigten, fo mir ex Patria ß. Lutheri,
eBibliotheca Gutteliana,je$0 S. Andreana,
beren rare autographa Lutheri et o-üvegyev,
gleicb benen in ber gurjtl. Söraunfc&wetgi*
feben ^ibliotbef, (benen jte, wo nicl)tanber
ga()l, boeb an ber Stürbe, bk e3Bage fyaU
ten , ) im £)rucf m fpeeiftetren würbig , über*
fenbet, rubmlid) $u mefben llrfacl) Ijabe,
33. '»Ob ftcb aueb moebten Gabler ftnben,
bk biefe £ollection aus %ltib ober tln&e&»
jfanb anbellen mocbten,&ornebml&bausbera
^rajubicio, weil fte bureb eine febfeebte^er*
fon ausgearbeitet: fo bin icb meines £)rt*
bureb baS gengnif meines ©ewiffenS fcerfw
cbert, baf? icb barinnen alfp gebanbelt, ba$
icb alles unb jebeö gegen mdnniglicb m /ufiü
fteiren gebenfe. £Bann aueb publica auto-
ritas, unb ber 55eriifju einer ©acbe, niebfö
wiber 3rrtbumer bilft, unb ^rtoati oft wem*
ger Sntereffe bep einem ®mge böben, als
bk fiebs publica autoritate unterfangen , mag
ber £efer mir wol trauen, ba$ icb mm we>
nigjfen fidem hinkam beobaebtet, unb bem
fei. Sutbero niebts fupponiret noeb angebteb*
m , fonbern alles gelaffen , mt es geftanben ,
ungeaebtet manebes mit meiner ^eynung
niebt ubereinfommt , inbem icb gegen alle
©criplores gleicb gefinnet bin. ©leid&rote
es mir nun fein £ob bringet, wo Sut^eruS
etwas inwiefern 3Ber£ gefebrieben, fobem
Sefer gefallet: alfo wirb es aueb wir niebt ju
imputiren fepn, wo er ®inge gefdjrieben,
hk bem £efer miffallen. g. g. wo er b«
Seber, naebbem bamaligen ©tulo ber @e*
lebrten,m fel>r gefpi^et. Wltim Intention
gebet weiter niebt, als hk @c&riftenSutf)en
ju comptiren. C^iewot jcb einige almobiofi
^rraetat bapon gelafien.) ®as Subicnjai
uberlajfe icb bem gefev« (£s ftnb ©inge, fo ver-
gangen fmb^eren fitcb bie 3e^lebenbenntd)i
an^unebmen, als bie barinnen Weber gelo.
bn noeb gefcbolten werben, ©0 ftnb biefei
meifllicl) icriptadoannaüa, unb gar wenij
poiemka mituntermenget, weswegen fte De
flo bober m balten, unb aueb »on benen, (i
fiel) niebt nacb ßutbero nennen, perbienen in
bejlen aufgenommen m werben. e 3cb bilD
mir bamit niebts ein, benn es rommt ber
gleiten Arbeit niebt fowol auf eine grofl
©elaljrtbeit, als auf eine gute Uebuug an
un
. ___ . " , , ,T , , — — ! — _ ; _ _ . ./. , -
§20 37) 2X Cbrifi. 5rie6t*. 23ornei-8 Porbericbt $um u un6 2. £eip3« Ci?etl , 821
unb ^abe, allen roibrtgen Beurteilungen üor
jufommen, obige Srimierungen beifügen
wollen. 33ielleicr;t fxnDct fiel) ©elegenbeit,
t5on particukribus anberStüo dn mebrers in
gebenden. 2Bo übet: <33er!jpffen etntcjc^
foüte öerfefjen fepn, bitte in entfcljulbigen,
unb in fimffigen (EDtftonen ^u fcerbejjern.^s
wirb sielleidErt in ©egenbaltung beffen, maö
in üorigen Promis Derfeljen, wenig austra>
gen. 2Der geneigte £efer brauche biefea
•2Beif gefunb, erbaue fid) baraus aufs be*
fte , unb fei) berSnabe ©Dttes treulichem*
pfoljlen. £alle am n. Slprilis 1702,
Jplyann (Bpttfneö getMer.
m £>er £ri^igtfcl)en ©antmltma
"&ep ©c&tfftcn gurren,
37) ©♦Sbrift. S^te&r. ^tnerö
23orberid)t $u oem erften tint) an&ern
Sfjetl biefer <Samm fung; nebff .®. 3oa*
<J)im ÄlinSUntetTidyt, wie bie25ucfjer
unb Triften £).$)*. gutljerS nüglicf)&u
Jefen ; unb einem 2lug$ug aug Den <Sd)rif
ten Jg)feronomi SBeüer.3/ t>on £ut^ert
furtreffMjett <&töt, t>ie Jgml*
(Schrift auflegen.
011.1728*
£>♦&?.#, Sc iefcnd^ocners £oi;bej;id?f.
I.
Sinter biejentgen unfehlbaren SCBoljltlja
w ten, welcfce ber gvunbgutige ©DiE^
Äutbcrt öd>ctftcn 14. i^ert;
nad) feiner übetfd)nxnglid)en@nabe, in W*
fm le^en Seifen ber £irdx CfcrifH reid)lid)
mitgettjeifet i)at, jmbnebfl liefen anbernbe*
fonbers unb niemals genug gepriefene»
Q3ortbeiten, welche aus ber üon bemaus
ermatten SKufljeuge ©öttes, bem fei. 3).
Watün fcutfcer, fo glücflidj angefangenen,
als (jefbenmtkljig ausgeführten &ird)enre*
formation entffanben fmb, fonberüd) auc&
bejfen ■ furfrefilic&c ©griffen ju rechnen , mU
d)e biefer groffe, unb mit un&ergleidjlici)en
©aben bes*Öei/?es auSgeu'erte £eljrer, jur
€&re ©Oftes unb feines ^eiligen QBorteS,
$ur 93ef!äfigung- unb SSertfceibigung bei?
et>angelifd;en^BaHeit, unb jum 9?u|en
unb Erbauung ber ^ir*e€^ri(li^interlafen
Ijat. ^ 2£ir mörben bie enge» ©rangen , in
bie mir uns bep biefer ^orrebe unumgang*
lid)f)aben ein fd)ranfen muffen, garfeljrüber*
fcljreiten, wofernewir bie unklugen £06^
fprfebe, welc&e benen ©Triften bief^f)od>
erleuc6ren£e&rerSt)Dn^tmt)en unb $tiw
ben Dielfaltig bepgeleget werben fmb, *)
alljier tvieber^olen, ober bk £efung be^
ben, unb benbarauS in fd;opffenben unau^
fprecl)lic6en pulsen, unfern Sefern üon neuen
anpreiRn wollten. SDiefe €obß>rud&e fomol,
als bie Dielen BemegungSgrunbe, hk @d)r^>
ten Sutfjeri fleißig in lefen, ingleid)en bie^lrt
unb 3Beife, mie folc^e ju (efen unb red)t ^1
nu|en unb ju gebrauchen ,- finb bereits üonei^
nigen alten unb neuen ®otteSgeleljrten ^0
in befonbern ©d>riften ^ufammen getragen
unb ausgefufeet iporbe.n. ©a6ero wir nur
folgendes ^u gebenfen uns begnügen. 'SBaS
, J fann Sut^eri (&d)tiftm in gr&fferm dinfymge*
€ee reichen,
*) Wl. (Beocgc VCtidobtl pfeffevfyws , ©uperintwtbent ja^onna , etfic&er tat getaner, ft^s «wc^ toibt'u
gev Stslicjionööemanbtca gute Urteile won Sut^ro, feiner 2e^r «n& ©Stiften, ©otb« 1717.8» p.?3.
:}<:0 2Bie bk ©öc^er unb @^riften bes teuren unb feltgen «Kam«« <&Otte$, 55. «Wartini Sut^eri, nu^ic^
ju (efen. ^oftdbtm tttorlm Doftor. 3tem, ludicia etttd)«r Geologen ju unfer geit, üonbem^an*
ne ©Otte« £>. Martin gut^ero, feinen 9&u^ern unb Ocfyriften; barinnen au«t) furjlicl) oermelbet, tvw
fie frudjtbatlic^ foUen gdefen unb gebrandet werben, ©rtrueft iH©ß(e6«n lu j.fDie Untergriff OeöS&riefö
an
822 IV» t>orfceten über bie Sammlungen unb gfbttionce Huttjeri Schriften* 823
reid)en', als bas/enige, »aö ein Prior $u
Hurnberg einSmate ju Erfurt!) gefprpcf>en ;
Se Lutheri libris carere nolle, etü to-
tum Romanumimperium lucrari pof-
fet: ££r wolle Hundert Sucher nid)tent*
bebren,tt>enn er 6a6 gan$e&om!fct)e2\etci)
damit gewinnen ronnte.SCÖie DDrt&eiU>afttö
tyaben nidjt t)te bei>t>cn &od>geleljrten Banner,
öfrasmus ^oterobamus unb 2mbreae
fllaftue , ein in bm CDJorgenlanbifdjen
@prad)en fe&r erfahrner Dvatfj 31t €(ew,un*
öead^tet fteberüiSmifcftcn £atijolifd)en Öve!u
gion mgetljan gewefen, Don Den griffen
£utljeri gefprod)en* CDenn als Ne pap^ftt^
fd)e ©efanbten auf bem Consent m €ofln
€ra$mo ein fettet Ö5ißtf>um t>erfprad)en,baf?
er t^iber Sutljerum fd>retben mochte, gab er
tfynen fo!öen6eö jur Antwort: Maior eft
Lutherus, quam vt in illum feribam
ego. Maior eft Lutherus, quam vt a
meintelligatur; plane Lutherus tan-
tus eft, vc plus erudiar et proficiamex
leötioiie vnius pagellae Lutheranae,
quam extoto Thoma: £utl)er ift großer,
aß ba§ iclj tt>ibec ifjn fcl>ceiben fofl ; £utl>er ift
groffer ,aU baj? id) i&n öerfle&e, ja et* ift fo grof?,
fcaf? id) me&r Unterricht befomme unb lerne,
Den ganjen^omam. Unb mit biefen rufjm<
sollen Porten (rimmet aud) Des erft bt*
lobten#noreatT?aj5üUrtljeiim2utW^k
d)ern öoUfommen überein, weldjes er ni£tet>e
gefallet (jat : Saepe plusTheologiae in vno
Lutheri folio efTe, quam in toto libro a-
licuius patris. 5(uf einem Q3fot Der ©d&vif»
ten £utljeri fei> oft meljr Geologie, aB m
einem ganjen 33udj etneö $\ircf)em)ater&
s.&> werben bannenljero bie/enigen unter
unfern ©otteSgelefjrten, wefdje Die t>on hv
tfyero lieber l)erge|Mte £e^re beS Mangel«
angenommen unb fortpflanzen Ijelfen, umfo
tticlweniger einer ^artepli&feü befdjulbiget
werben tonnen, wenn fie bie SürtreffWeit
beschriften tljres £eljrerS unb ^D2itarbeiter*5
in bemSOBort ber2Ba()rfjeil* etfannt,unb nad)
93erbienft öffentlich gepriefen Ijaben. ©er
furtrefju'dje Pbilipp t17elanci>tbon entwarf
einömals, nad>^atl)efii geugnif?, ben&ba*
racter aller bamate in Wittenberg lebenbea
Geologen: 2X Pommeranus, fprad) er,
ifr ein (Brammaticus, oer legt ftcf? auf
öie XV wt e öea Certee, *Jd) bin ein IDw
toieue, febe Darauf, tt>te ber Cert an#
einander banget , vc<x6fid)<lbviftU<b mit
gutem (Brunöe baraue fpinnen unb foU
wenn id) eine einige (Seite t>on i!jm lefe, als gern xvitl laffen. 2\ Hfanae ift ein (Dra>
. toc 5
<m$itnot{jeum ,$\ird)ner ift üom 12. 2fpril 1,65, ferner , Oratio continens adhoriationem, ad|a£l> ■
duam leäionem feriptorum reuerendi patris et praeeeptoris noftri , D.. Martini Lutheri, vltimiEliae
et prophetx Germanix, feripta et recitata in fchola Isiebienfi 2. Nouembris Anno falutis MDLXX.
a M. Conrado P-orta, verbi miniftro ibidem, recens recognita et multo emendatiusquaniantea,
edita Islebii i^ri. 8. ©0 lautet ber 5itul »on 5er Sfuffoge, 6ie n>tr 6ep ber 4?ant> haften, unb juöe5
6ecübmten tfii&adia XZeanbvi Theologia Magclandri Lutheri flebrueft irorbeu ift. 3n ber^orts
öcfe^tctt ©ftmmlang »ort ßlten mtdneneit Cfceotocjtfcbett ^«c^en 1725. p. 379. wirb nod) einet
Sufla^e von 1584- bie ju 2Bittenbet*a in 8. fjetauScotnmen ift, gebadjt. ferner &at biefe Örofion ,bet
J^ecc -^cttnuinn von Öec -^at;Öt 1708. wieber auflegen faflen, unb nennet f«e in nouapraefationener-
uofo Lutheri in totamS. feripturam commentario praemifla, praeclarum opufculum, unb Portam , vi-
rum de Luthero ejusque doärina et feriptis optime meritum. ©iet)e bie fortcjefetjte ©«ttimlurtfl
!• c- Sngfeidjen-^teronymt XDette« libellus pofthumus, cur feripta Lutheri legeuda, £eipjigi$8r.
©ie6e %o\>ann ^otfdeö (DUatii Scriniiim antiquarium p. mz, ©onberiid) a6er iftbeeä |od)6erö0nt«
tem^pologi/^tn^). Tbtxovei , Söorrebe A6ec ben neuen 5omum bec (Sdjviften fiut^eci, von bem reg-
ten ©ebraudj bec ©djn'ften ßut&cri : 3n9feid)en^ei:rn 'Profeffbr Ä«mb«dbs boppelte SSorrebeJoroot
von ber SSortrefflic^feit ber ©djriften fiutl&eri, bie mit gutljeri 2f6&anblung won ber 8ie6e unb i&rer 9Sor«
treffiid)feit 1725. in gT$n 3*na Befonberß ^raußfommen ift, alö aud) bie pon bem ©eaen ber ©djrif*
ten Sut^eri, fo ben «userlsfenen ff einen ©Triften befiel&en, bie bafelbft 1727. unter einen; Affgemeinen
Situl Ijerauöfomm^n! porgefe^t ff!, nad)ju(efetu
8«4 37) $>♦ £briß- 5rie&r<236rnei*6t>orbericbt ju oem i. uno 2. £eip$ig, £beil ♦ 82?
tot* , ber Eann öte UPorte bee £e>*tes fceriv I is vt leo fefe oppofuit ; pauidis autem
lieb uno öeutlid) awfprecfeen, erHaren | mentibus placide vt ouis fe accommo
unb jum ttlarft rid)fen. D. Martinus eft
omnia in Omnibus: ÜX tTJartinus ijt
alles in aücm. iDes tPunoermanns unb
erwarten tX>erf $eugs 2\e6e unb 0d>i tft
bat ^hxb unb Süffc , unb bringet burebs
&er$ unb War?, un& l^fjet feine ©cbärfe
unb £ro(t hinter ibm , in vieler £cute
£er$en. 2Der berühmte ^Ijeologu^ CDoctot'
ÖJrafm. Zlbemis, ©upn'intenbent ju^veu*
branbenburg, gebenfet m feinem bafelbf^
1^0» 8* gebrückten Q3ucf)wiberbie t>erfwebte
£ebre bei; Carlftdbter, £utljeri unb feiner
©driften mit nacbfolgenben Rotten : *Jn
eincmSucb 2>.iHff nbet man;mebr2Uinfl
unb gute itebre, ben in allen Smcbern,
bk nacb ber 2tpofiel §zit gefct;riebenunb
' sorbanben jtnb. 2). tttartmus vcax tin
1 testet Paulus, unb ein vcabvev(£liaeic.
(gm jegueber SEbeotegus foüte taglid?
neben öer Stbel 2). fllartint £om©0 le*
fen ; unb feben öie großen VPunbertbaten ,
\ bit (EKDtt burd? ibn $u biefer 3eit unb an
| ber Welt i£nbt getban bat, 3£aS für
einbefonbererSÖerebrer £utbert unb feiner
dauit. Dici nonpoteft, quam multi-
plex do&rina fit in diuinis monumen-
tis D. Lutheri. Nulta tentatio exeo-
gitari poteft, cuius non remedium ex
Ulis fumi poflit, Hanc laudem nullus
vnquam feriptor ecclefiafticus eft con«
fecutus. Omnes et feriptores et con*
cionatores mihi frigere videntur, qui
diuina monumenta D. Lutheri nenfa-
miliariffime nota Tibi reddiderunt afix-
dualeclione. Scripta eius plena funt
muleiplicis do&rinae et confolationis,
et intimos animorum fenfus penetrant,
et affliclosexmorteinvitamreuocant:
£>. i. »>©♦ £mf)er i{l am ©eijl unb^raft
»bem £lia, unb an ber ®abt bit beilige
"©ebrift auflegen, bem 2(pofM *}>aulo
»gleicb gewefen. Sutberijr mit eben ber'Jperj*
"baftigfeit auf ben DunrnTcben^abftloggev
»gangen, beren fid) (£lia$ miber bit ^roplje*
»ten 23aalbebienetbat. £utf)er borniert unb
"bli^et, wenn er bie^apiflen beträfet, wenn
»er aber bit betrübten tröffet, fo ift niebttf
fo aelinbeunbfanftmütbia,al^ er* ©einen
: ©ebriften ber fromme unb geiftreiebe $>it* "©eanern f)at er ficf> als ein Im entaeaea
fonymus Ct?eüfct*u0 cetvefen few ieiaen,» tt)ie "<i&m* hmn^rtim nh^t» honi*n wirR^nr^nori
wk anbere ©tcHe^alfo aucbbejbnbcrSbie*
'jenigen ^orte, bieerin bit 3BittenberaiV
febe ^roms^ ei.qenbanbisgefc^rieben, unbüon
bem jefcigen ^5efi$er berfelben er(l öor f urjem
anö£icl)tö^eüetmorbenjlnb; D. Luthe-
rus fpintu et virtute par fuit Eliae.
Dono interpretationis par Apoftolo
Paulo. Lutherus eodem animi robo-
reinueauseft in Romanum Pontifi-
cem , quo Elias contra prophetas Baal
vfus eft. Lutherus in taxandis Pon-
tificns fulminat et tonitruat, in con-
folandis affliais, nihil eodem et pla-
eidiuset fuauius, Aduerfariis fu-
gefefet; hingegen aber benen erft^roefenen
»^)erjen als ein ©c&af bemütbig erliefen*
>$}an Fann niebt au^fpreeben^a^ t>or eine
'mannigfaltige ©elebrfamfeit in benen gott>
»ließen @cÖrtffen 2).£utberi anzutreffen fep*
»Steine Q5erfucl)ung fann atöQtbatU wer?
'ben, rciber noelcbe niebt ein Mittel bavaüt
»genommen werben fonnte, £>iefe$ £ob
'bat fein einziger ^irebenferibent erlangt, al^
■>le (Scribenten unb ^rebiger febeinen nur
»falt ju fetm, welcbe bksfotMje ©ebripfen
t*&* Martin £utber^ bureb Seifige £efung,
»ftcb niebt befannt gemacht baben. (Seine
»©driften finb t)oß mannigfaltiger ©e*
„U^famf-eit unb ?:ro(l,pe bringenin bk in^
^ee 2 ner^
•r
826 IV» t>orre5en ubevfcie Sammlungen unb öftttiones £utl>*Sd? vif ten, 827
„nerfle (Empftnbungen Der £>erjen , imD et'
„weefen &ie betrübten auö Dem $:ob jum
„£eben.„
^icronymus tt>. £>
3. <2Bir übergeljim einige anbere, nid)t
wentger merfwürbige ©teilen biefeö ge*
treuen <Sd)ülerS Surfen', bavon nod) einige
nad) unferer^orrebe unb£x3oad). Sttoilinä
jwarf leinen, aber bod) metfwürbigen Un-
terrid)t,* mte bte ©djrtften Zitihcxi nii$itf)
^tiefen, befinblid) finb, untMfyun, unter
fo vielfältigen anbern £obfpnid)en £ud)eri
uiib feinet ®d)riften nur npcl> beteiligend
»Dehnung, mldjm ber berühmte evangelifd)e
^beologuö, Zihmannw «äeebufüis, feiner
Apologiae &c. einverleibet f)at: »Q^aU
»4e 3BeIt mtffe, fprtd>t er, n>aö iefj von beut
blieben ^artino £utl)ero, bem britten £lia
»>unb ^3roi)l)eten,fo©Dtt 3Deutfd)er %la<
"tion unb bem ganzen menfd)lid)en@efc&lec^t
»|u ^rojl, in biefem legten Alter Der <3BeIt,
»'erweckt Ijatte : tbue kl) bier mein effentlid)
»33eFennrni{?, baß id) nid)t zweifele, £utbe<
»>ruö fei; ein teurer ebler äöerfteugbe^ei--
"ligen ©eiftetf gewefen,burd) welc&eg (BOtt
»fein verbunfeJtetf unh fcfjter verlogenes
"Evangelium wteberum an ^£ag gebracht,
"ünb ber 2BeIt jur Aufrichtung feiner enot*
»>gen^ird)el)at offenbaret. Scr) fyalt iljn
>md)t allein für ben beffen, trefflicbjlenunb
»3gei(lreid)|Ten ^fyeologum aller berer , tk
»>@Otteg 2Bort baben gefurd)tunb(Sd)rif;
• fen hinter ifjnen gelaffen; fonbern unver
>4>olen fageicj), ba§ unter allen 2ef)rern unb
"@cribenten , fo nad) ben ApofMn, von
>\3gnatto unb Suflino anuifaben, bte auf
»biefeSeitm ber &kd)m gelebt, (^Ottes
"CCBort gefeljret, ben Meiern gemeldet, unbl
"ber Kirchen vorgeflanben, feinen müßte, ber J
"mit bem 3ftanne ©ottes £ut(jet'o wäre ui;
»vetgleidxn, SDenn obgleid) AtfyanafmS j
"Unb Augufrinuö btybt mit Sebre unb®ei|t
„ben anbern mit vorgegangen, bennoclj ift
»tik $&eo!oa,ie,meine$ £rad)teng,nocl) gemalt
„tiger unb reicher in SX Sttartino £utl)ero,
„benn in benen, beoben. Unb wenn gleich aU
„le mißliche £eljr unbQSermaljnung, fo inal*
„len?|>atrfbu£ mag gefunben gerben, aufö
„flei§igffeujfammen getragen wäre auf einen
„Raufen; fo muß man boefe gfeid)mel be*
„fennen, in £utberi (Schriften wäre bietet
„reid>er unb gewaltiger. £)arum wer Zutht*
„rum mitSlei§ liefet, mebr $rud)t fdbaffet unb
„reid)ren 93erfranb ftnbet in ®Otttö 3Bort,
„benn wenn er alle^atres burcblafe.Aud) mu§
„man befennen, bagbie Geologie, fo ne^
, ben £utljero ©ötteö 9[Bort ju unfern Sei*
,,ten erkläret, alö^fjilippue^omeranu^,
„Urbanuö Üvegiuö unb anbere, i^re befonbe/
,re fürnef)m|le ^^eologiam vom £ut!)ero
„(lubieret ^aben, unb if;rer aller ^räceptor
„gewefen.,,
4. @o gvojfe dornige bemnad& bie^efcrif^
ten bkfe$ teuren ©otteömannö vor ben
@cl)riften anberer ^r&eologen vorauf 6aben;
fo mit biefelben Viele &i)viftm ber alten
Kirchenvater übertreffen; fo würbig fi'nbfie
gleid) nad) ber ^eiligen ©c^rift felb)} vonak
len evangelifd)en €6riften fleißig gelefcn ju
werben.Um fo vielmehr f)at-man feit bengeiten 1
berDuformation beftdnbige ©orgfaft getrau 1
gen,ba§ man cl\i$ ben einölen in groffer$?enge
gebrueften, unb jum ttyil vielfaltig wieber
aufgelegten f leinen ©Triften allerban^grop
fe (Sammlungen jufammen gebrad)t fyat , tia*
mit nid)t^ bavon unbekannt wäre/ ober gar
verloren geben mochte. Unter biejim Utk
faltigen Sammlungen, bavon eine umjlanb/
Üä)c %lad)vkht in bem Anfange .von be^
Jfberrn von (Secfenborfs au?fül)rlicl)en $i*
(Wie be$ ^utf)ertl)un}^ befi'nbltd) iff, baben
im? bk 5(ltenburgifd)en^omi, meiere auf
#erpg 5rie6ric^ Wdtydm& S3efeW von
bem
#28 37) 2)- Cbriffc 5«^* Sorners tVrbericfct $u öem i. unb 2» £eip$tg, Cbeü. 829
bem fei. ©♦ 3ol?ann (£l?ri ßfneö Sagttta*
vio jufammen getragen worbefl^ bie Dorber*
aefyenDen Auflagen ,bep mitm übertreffen ;
n>eif felbige nid)t mir alle in Den SCßittenv
bergijd)en, 3emfe&ett unb £islebifd>en
©eittfcften ^beifenflebenbe, fonbern aud)
Diele in Dtefen nicht beftnbltct>e ©cfjriftenem*
Derleibet ftnb. Sftadrtem aber bereite in Die*
Jen 3<rt>reni>on ber Altenburgifcben (Ebition
fein @remplar mebr in Denen Q5ud)faben ju
baben gewefen iff , aud) to Verlangen Der
£iebbaber ber Scbriften £uf(jert burd}' bie
einzeln in 3ena unb $alk gar loblid) u>te*
ber aufgelegten f leinen (Triften Sutberi
nid)t gnugfam gejftflef ju fepngejcbienen f>at;
als bab icb nebft #errn £X Pfeiffer bas>
Jobiicbe33orbaben 3obanne#einrid) Seblers,
33ucbbanblerS altjier , bie famtlicben ©dbrif»
ten Sutberi in SDeutfcber Sprad) auf feine
Soften bruef en ju laflfen, nm fo Dielmebr ju
befoeöern gefud)et,unb Die mir aufgetragene
Aufjlcbt unö £)irectionebiefeS SCBerfS um fo
Diel lieber unb williger über mieb genommen,
ba id> nid)t ungegrünbet DorauS urtbeilen
fonnte, ba§ biefe neue Auflage fowol jum
©ebraud) bequemer, als aud) an unb Dor
.fid) felbf! Diel Doli|lanbiger alsbie Aftenbur*
ötfcl)e eingerichtet werben Fonnte. 3nbem
md)t nur 1702. m #alle m abfonberlieber
^ornus berer barinn mangelnben Triften
mit bes £od)berübmten ^beologi, £errn ©.
23ubbei , Sßorre&e berausgeFommen ■ fonbern
aueb bk neuem Sammlungen fowol; als
Derfcbiebene Q3ibJiotbeF en unb geneigter ©öV
ner 33ei)trag, einen nidjt geringen ^orrattj
ju Derfprecl)en fc&tenen. SBaS Demnad> w
Dorberjt bie@nricbtung biefer neuen (Jbition
anlanget: fo follen barinn, wie bereit inber
biffals begannt gemachten Sflafynfyt gemel-
ba worben,bie ©c&riften £ufberi niebt, wie
in benen 3enaifd)en unb Altenburgifcben 1
Ö&eifen sefWen, nad> benen Sabwfom1
%
ibernnadxben tC^atet'ien georbnet werben,
als welcbe Crinricbtung, wie ffeDon ?utf>ero
felbft bei; ben S^ittenbergifcben Promis belie*
bet Würben, alfo aud) ^um (Bebraud) mit
bienlid)er iff; mitbin follen juerfl feine ere*
getifeben unb bomilcrifcbeu ^BerFe, nemltcö
Die £?F launigen imt> Auslegungen ber bibli*
fdjen SSüdber unb ^erte, fobann feine Myc*
(Streik SDtorak QafuaU $rofb unb £>iftori>
fd)en@d)riften, unb enblid) feine ^Sorreten,
Briefe unb übrige ^raetate in beboriger
Crbnung unb^btbeilung gebruefet werben*
^aö aber t>k ©d&riften felbfl anbetrift, fo
follen niebt nur aüt Diejenigen, fo in benen
2flf enb wgtfd&en ^omiö , al^ welcbe man bijj^
fallö jum ©runbe legen wirb , bepnblid) finb,
/ebod) nad) Dorbergegangener Kollation mit
benen alteren unb bejlen <£remplarien , in
biefe neue (Jbition gebraebt werben; fonbern
man wirb aud) aüeö, \m$ infelbigen feblet,
fowol au$ bem Q5ubbeifcben^:omo,alsaudb
auö anbern Sammlungen, ingleicben m$
wir felbfl in ^anufeript befl'|en, ober auc6
Don bodbgeneigten ^5eforberern biefes ^CBerB
an unö au$ bem Sttanufcript überfanbtwetv
ben modbte, an geborigemörte ein^urücfen,
unb bie barunter bezeugte ©ewogenbeit op»
fentltdb ju rübmen, niebt ermangeln.
J:; Unb fo erfebeinen bemna$ unter gott^
lidbem ^3ep|Tanbe, unb nach bem Don bem
Verleger getbanen^Berfpred)en,bie beoben
erflen ^:omi bec neuen unb DolljlanDigen Sfuf*
hat ober famtfieben ©d&riffen Sutberi,
in weld)en, nacb unferm gefaxten Schlug,
ber Anfang in bm eregetifeben Scbn'ften
biefer tbeuren M)ttv$ gemacbet worben ifl*
^6 entbalten Wefelbe jwar mir bfo§ unb ab
iän ßutberi ^rebigten über ba$ r^.^of.
unb bie bret) erfTen ^.bäk Don feiner gulbnen
Ausfegimg über baffelbe: allein, es werben
Ut begierigen Cefer ber griffen üutberi,
welcber -<b macl)tia in ber ^eiligen Schrift
£ee 3 ö^e#
»— — .....— ■ .--iL. .... i ■.— ■■ ■ ■— ■ ' ■ ■ — ■ — ^ - . i ■ ■ i ■ ^P^^MMPMRW«SMM««MW«aw»H|.
830 IV, Vorreden übet- tue Bammlungen und ^ditiones £utbert Bcbriften, 831
geroefen tfl, an biefen f ernbaften Q5ud)em
fo lange ifyren junger jh'üen formen , biö nacb
unb nacl) forool Der Dveft über bie 2iu$egung
fceä i$8ud)$ SJtofls, alö aucl) feine übrige
©driften in ben folgenben dornte, auf gleid>
tnajh'ae 2lrtn>ieber an öa$£id)t setlcUettvcr*
fcen formen, £)enn was ber fei. Hicoiaus
ämsdorftue überhaupt t>on£udKri©d;#
ten geurt(>eilef: 3<b balte dafür, wenn
man alle alte undneueCommentarioe und
igeftarungen der beiligen Bcbrift über et*
nen klumpen jufammen br&cbteyundda0
aüerbefte daraus nabme ; fo tonnte öod?
folcfcee mit den Schriften diefeetHannes
Hutberi nicfyt tjerglidjen werden: £)ap»
felbe fann ftiglicJ) oon feinet; mit allgemeinen
£ebfprud)en aller eoangelifcben Geologen
bee&rten Biegung überbau iQ5#M-mit
$lttl)t gefaget werben, ^amitroiraber fcon
berfelben fowol, att audjoon feinen ^>ret)t>
fen überlas 1 95ud& S&toffö einen ttmß
umftcmblicbern ^erid)teal!jier erteilen mo*
gen: foift, was anfänglich Die ^rebig*
fen anbetriff, folgenbes baoon m mercfen:
&$ finb nemlicb biefelben im 3at>r 1527. m
erft an t>aä £id)t fommen unter bem^itul:
lieber Öas h Äuc^ Wofie predigte tl?ar>
tin llutber famt einer Unterricht, wie
ülofes 3U lebren i% (Beöructt ju tPit*
tenberg. gu €nbe berfelben (lebet : durefr
(Beorg Äabwen 1^7. 4. £)afelbfr ifr
aucl) im folgenben 3af>r eine anbere fyufia*
ge an tia$lid)t getreten: lieber das erfie
23ud? tTlofe predigte tTJartin £utberue
famt einer Unterricht, wie tllofeejule^
ren iß. (Bedructt $u £t>ittemberg dureb
<Beorg 3?lab«>. gu@nbeijfbagif2o. 3abr
beugefugt in 3. mit gtguren. 9?odj $nxp
anbre auflagen einer ©eutfeben unb einer
£ateinifd)en, n>eld)e 1^27, in 8. berausfonv
inen, gebenfet ber berubmte #err 6env
mann sonderiaardtTomJ, Autograph.
Lutheri p. 239 : lieber bae etfle &ud)
t17ofe Predigt n?artms £utber$ famt eU
mv Unterricht , wie tljofes $u lebten ifl,
Nürnberg 1*27. 8. £>ie £ateinifcbe2lufla<
ge fröret bafelbff nacbfolgenbeu^itul: In
Genefin Mofi librum fanftiflimum,
D. Munini Lutheri declamationes« Prs-
cerea index , paucis totius opufeuli
fummam concinens, Haganoae 1^27.8,
^an l)at auef) nacl) ber &it biefe ^3rebig#
ten in W ^Bi«enbergifd)e^We.^:bm. V.
f. 1. 3n iik 3enaifd)e $om. IV. p. r.
unb in bie,5lltenburgifd)e ^omoö. 5. IV»
p. r4 eingeruefef. Unb n>eil ber it>eltbe^
rühmte <^err t>on BecPenöorf in feiner
^jiflorie be^ üut&m&umä aüe^, n>aö fomol
mr "^)t(!orjc als aud) ^um Üiu^m tiefer ^>re#
bigten geboret , n>or>I mfammen gefaffet , auc6
einige ©teilen baraüä ^ur ^robe angefu^
utfyat, tragen wir fein QSebenfen, folebeö
au$ ber ©eutfeben lleberfer^ung al^ier m
tt)ieberf)olen. „Qkfz ^rebigten, fpric&t er,
„voelcfye mitbem CommencarioinGene«
„Fi nid)tm confunbiren pnb, famen 5(nno
•>if 28. &erau& ©eibige t)ielf €uf ^tu^ n?ie
"er in ber furjen Q^orrebe erinnert (ber bes
.»1^27. 3af)t oorgebrueft ifi), oor einigen
•»3a^ren, allermeijt um ber Ü\ottengeif!er miiV
"len, tia ber ^un^erifebe ^5etff autf tim
»(£l)ri(len 3uben mad)te, unb Sftofen auf
-falfcben Q3erfTanbe sog. £aben Demnach
»einige ©eierten folebe ^rebigfen nad)ge^
"fc&rieben, unb £ut(jeru$ ffe für bie feine etv
»fannt, bo.c& baber; gemelbet, er tDurbe (le
»beffer aufgearbeitet baben, mo eö biegeit
»ibm uigelaffen föne. . & traben fid) aber
»bie/enigen, belebe biefe ^rebigten naebge^
"fcl)neben, gewig um \iic ^irdbe \wf)l m*
»Wem gernaebt , unb fonnen jtcf) berfelben
»mit groffem ^Ju|en bie/enigen bebienen,
»tveldbe mebr auf bie Erbauung ibrer guf)o>
»rer, alö Ö/lentation i^rer ©eleljrfamfeit
832 37) £>♦ tyvift.Stkbv. Sornecö X>otbmd)t $u 6em l tmb 2, £eip$tcj» £t>eil* 833
»feben. ©an« SutberuS gebraute srofle
»Ö3ebutfamfeit , auf baS einfaltigfle unb
•>beutfid&fie öie febwerffen; ©teilen ju erleu*
«fern, unbjti weifen, Daß fie ntc&tmtean^
«Dem ©teilen jlreiten, wieaudj benen gott^
»>Iofen ©ebanfen, Die einige fcon felbigenbe*
»gen, abhelfen, ©abei; er Die auö €u*
»riofitat aufgeworfene $^rage fcorbei) ging,
»unb erinnerte: €s fei? für Die £ai;en gnug,
»baf? man ein wenig rolje (Erfenntnijj batton
»>nef)me, unb ntc&t alles fo fcl)arf auSecfe,
i^.73. &c (conf. p. 3?0 3nbeffen bat er,
»was jum ©runbebes ©faubensunbgott*
»feiigen £eben geirrt, auf baS gnmblicbtfe
»>unb beutlicbtfefcorgerragen, Dag man es nicljt
»>obne grojfes Vergnügen unb Erbauung k*
»>fenfann.; in 2Bieberbolung aber ber 3rr*
»tbtimer , ift er in biefem 25uebe fparfam*
a,€s liejfen ficbfcielmerfwtirbige ©teilen mit
»Sftufcen bes £efers anführen, wo es ber
»Ölaum aerff attete: fo aber wellen wir nur mit
»»wenigem unfere Nennung Ijieröon erweis
"lieb macben. 3n ber weitläufigen SSorre*
»be biefes 3Ber?s banbelt er furtrefffieb Don
»bem 2frtifel ber ©cbopjfung, unb weifet,
»was groffer Chilenin ber £ebre, SSermab*
»nung, Tarnung unb ^rroft barinn liege.
»>2lber, fpriebt er, wenig fmbjbr, bk fo
»>weit fommen, baf? fie Völlig glauben , baf?
»er ber (EOtt fei) , ber alle ©inge febaft unb
»>macbt. £)enn ein foleb Sftenfcf) muß allen
"fingen geworben feon, bem ©Uten unb
»3x>fen, bem $obe unb 2eben, ber £olle unb
»#immel, unb tton.^erjen befennen, baß
»er aus eigenen Gräften nicbcswvmag. £)as
»©ebrimnifj ber ^eiligen S)m;einigf eit er*
»»weifet er aus ©en. r.ftj.2^ febr gottfelig
»pag* j.fqq. Sßom freuen Tillen aberrebet
»er bei) ©elegenbeit, wie fiel) Slbam gleicb
»>nacb bem §aü bezeiget, gar Ijerrlicf); unb
»febieuft alfo braus: S>aftel)enun, was ber
»freije SBille unb S&ermwft t&ut, .wenn es
»^um treffen fommt, fonberlicb in Grobes*
»notbeh, wie fein fte rtjr felbft Reifen famr,
"Wie fie mit ©£)tf janfet, was fte Jim t>or
"§bre gibt, unb vok freunblicf) fie mit ibm
»rebet, ebaf? fie ftcb nur je langer je tiefer in
"bk #ülfei>erfenfet.p. 27«fqq» Q5eo (grflcU
»rung be^ <>. <£ap. pmfet er Die Seiten fetig,
"in benen folebe treffliebe Banner jugleicbge*
»lebt, welche ein Wusbunb eines guten 9ve*
»giments gefubret, unb erfnnert: flieget
»niebt an ^Bucbern nocf> Vernunft; es lie#
»get baran, ba$ ®Ott geute auf €rben fd&tcf f •
»©0 fef)en wir in allen $iftovkn ber gan#
»jen ©ebrift: ^enn (§>&tt einem Q3o!fe
»b«t wollen Reifen, (jat er es niebt mitQ5u*
»dfjern getrau, fonbern niebt anberS, Den«
»baß er einen Sftann ober jween aufgewor^
»fen, ber regieret beffer Denn alle ©d)rift
»unb ©efe$. ?9ian pnDet noeb wrflanbige
»unb gelebrte £eute, aber hie aud).©Otte$
•»©ei(! böben, finb wenig, p*49* Q5ei>^
wjeblung , ba§ hie, fo ben ^8abi;lonifcben
»^burm ju bauen angefangen,, fiel) einen
»tarnen macben wollenjlrafet er'bie Üvubttw
"fud)tber€bri|ien, t)k fiel) immer wollen;
"einen tarnen in ber 2Belt macben, unb
"beffer fepn als anbere, woraus Verwirrung
»ber ©pracbe, t)aß ijl, allerlei; Uneinigfeit
»erwacbjf. p. 79«fqq. ^3ei) bem 14. €ap*
»erinnert er, haß wol niemanb^elcbifebeclj
»für ein Vorbilb €brif!i würbe angefeuert
„baben,wo niebt bie€pi/!el an bie Hebräer
„folebes fo flar unbbeutlicl) t^ate,unb liefet
„baraus biefe Zef)tet ©a fann man feben,
„was es ift, wenn ©Ott M$ 9XBort ins
,,^aul gibt, baß es bann pnbet unb fielet
„basfein^enfebengefebenbatte to* Q5emer^
„fet ferner, baß ^elcbifebecb niebt barinn,
Mß et 33rob unb 2£ein beröorgetragen,
„€bri(Ji Vorbtlb gewefen, fonbern wegen
„feines ^rieflertfjums, me benn aueb an
„biefem Ort fein 28ort in ber ©runbfprcv
S34 IV* üomöctt über bie Sammlungen imi>£Mtione8.&utbm öci?rifren> 83?
„cbe ffeljet, öaö Opfern bebeute, fonbern
„weld)es fc&ledbtbin &etgt, f>erDorbringen /
M bod) Die £ebrdifd)e (Sprache. foDief
„Opfer worie foml bat. 2BaS er anbei) Don
grifft ^riefrertbum unb Dvetcf) banbelt,
„ift gam ünöers'letd>iid&«p. ico.fqq.^onbe*
„neu fallen ber ^eiligen, im eilten 3:efta*
„ment Derjeid)net, rebet er gan$ erbaulieb
„pag. i29* 3ngleicben febr ffattlid) t>on
„Dem (gaamen, in weldxm alle ©efcblecl)fe
„follen gefegnet werben, p. 144« 95ep §r*
„flärung beS ©ebets 3acob, führet er btV
„fe ernfjlid&e ßfoge: <£s i)l Sammer, bag
„wir tmfer v&erjeleib nid)t fttblen, unbnid>t
„&u £erjen laffen geben, fonft Ratten wir
„tlrfad) unb 3M) gnug alle 2(ugenblicf ju
„beten, fonberlid) fo wirred)te@5ÖtteS £in*
„ber waren, unb fcfjen, ba§ fein beiliaer
„Sftame, barinn wir getauft finb, unbbaiv
„nacb genennet, bamit er uns gieret unb feg*
„net, fo greulich gefcbdnbet unb geldwert
„wirb, 3Bo finb ba Cbriften, bk f lagen unb
„fdwen? ?(lfo auef) bitten wirrdglid) llr<
„fad) unb bobe 3^ I» bitten, Dag fem D\ctc&
„utfomme, weil mir feben, ba$ fo fd»t>ad)
„in umgebet, unb Dom Teufel, jteifd)unb
„3$lut gebinbert wirb , unb fort in allen an*
„bern (§titc£en; bas will niemanb (m $tv
„jen geben , p. 212, 33et> <5rFldrung beS 38.
„€ap. fubret er gleid) anfangs fokbe^Borte,
„Die billig follten bemerket werben; fte lau*
„ten alfo: 2Bir muffen febier Dor dn j'eglid)
Kapitel eine Q3orrebe unb 33efd)6nung ma<
„eben: £)enn wir finb fo jart, baj?wirnid)t
„leiben ju reben noeb m boren Don menfd>
„lieber ©eburt, unb babenboef) barneben ge^
«trieben , bas greulich ;u fagen ifr. @s ifr
„wabr, ba§ bi§ ift ein eben grob Qapittl:
„^unjlebet es bennod) in ber beiIigen<Scbriff,
„unb bats ber ^eilige ©ei|tgefcf)rieben,wel*
„eber je fo reinen Wunb unb geber bat, als
„wir, b$ id)$ niel;tbo^eriubefd;onen weif?,
„beim alfo. Sjat /emanb einen reinem
„"Sftunb unb Obren, benn er, ber mag es
„laffen ffrben; (jat er fi$S m'd)r gefebeuet
„rrod) gefebdmet jufdjreiben, wollen wir uns
„niebt jcbdmen ju lefen unb ju boren, 3BolU
„te ©Ott! wti Ratten gudjt unb(^d)aro
„gebalten, Da wir fte b^lten follten, unb
„Un^uebt gemieben : wo man foüte- £J(fo
„t)aben wirö in (Sd&ein gewenbet» ^o
„man auö ^otfibaüonrebenfolfte, fobaben
„wir gefebwiegen, ciber üiel drger getrieben.
„Unb wieberum: ©er SjtilQicift wei§mo!
»mß er gemaebt fyat, fo rebet er aueb Dort
„feiner Creatttr, \m es gebet. 3Bennman
„es f>tn unb ber febret, fo finb wir gefd)af*
„fen , gt'uebt ^u zeugen unb m tragen , bat
,0 bot er uns gegeben ©lieber, 5(bern,5lüf'
„fe, ^5lutunbgleifd): wirmaebenbaraus,
„was wir wollen, fo muffen wir^annunö
„^eib bleiben, unb bk CRatur laffen ge*
„ben, vau fte gepflanzt ifr. £)a ft'nb wir
„feufeb unböuebtig, wollen niebts baüonbo^
„ren: was man fonfr tvdhct, ba feberjet
„unb laebet man ba^on. (Das ifr bk weltli*
, cbe ^eis^eit, bk alle ©öfteS £5rbnung
„Detfebret- 3d) bin aueb nid)t geneigt ß
„lln^ucb.t unb Hurerei; , fonbern jum ef)lt>
„d)en ©taube, bäumt babieb muffen bam»
„reben unb febreiben, bem armen ©ewiffeti '
„ju ratben unb belfen, unb bie falfcl)e £eufd)^
»beit ber ©et|llid)en nieber^ulegen, p. 2^4.;
"§r bemetf etaud) an Dielen X5rten,wie ®Ott 1
»bmü) ^ofen in biefem $3ud)e fo Diel Dom
„^inber^eugen, Dveifen ber Q3dter,-g)auswe^
„fen je. aufjeicbnen laffen , weld)eSber ^er^
„nunff gar Deracbtlid) Dorfomme, in ber
&fyat aber bk ^mbeit ber 2lMf ^ur
,,^[)orf)eit mad)e. „ Q3eftebe baDon pag.
169. 193. unb anbere ©teHen mef)r. 93ep
^Ibbrucf ung biefer ^>rebigt bat man fimv ben
4» 5lltenburgifd)en ^beil ntm ©runbe gelegt,
aber auc& bk erfie 5(upage Don 1^27» öaeje*
gen
g&l. 37) 2X tbvift. jfrieftr. 22>ovMv$Vovbevi<i)t$ubemi.\mb2. £etp$iej» Weil. 86$"
gen galten, unb ijt baburd) in©tanb ge<
fe|et werben, Diele 5(uSbefferungen in ber
2Jltenburgifd)en §bition *u madjen, bawn
i m @nbe ber Auslegung über bas er|te35ucb
«Otojfe bte furne&tnffen Skrdnberungen unb
äerbejferungen, bit man in beoben gema*
.cbetbat, nacft.ben flattern 'befinbKcb feon
werben, 3ftan bat aucb in Denen ^rebig?
ten bte erfte Ueberfe|ung in bem ^ert bei;*
Debatten muffen, weil fid) bie £rflarungen
■öidfifttöbataufflesrunbrt; unb ift baber
Die in ben Slltenburgifcben ^lomum einge*
■cutfte neuere Uebetfe|ung weggeftrid)en
worben, Ueberbaupt aber bat man alles
1 nod) ber neuen unb gewobnlicben <gtf)reib*
,art, aud) jum ©ebraucb ber Ungelebrten
;eingerid)tet, unb bisweilen bie aftufebr Wr*
j festen 2Borte ber ©eutli$feit unb €enjlru*
cttott wegen in il)re natürliche £>rbnung ge>
:brad)t; ber tterbefferten ^araiaalien, ber
; auf bem Dvanbe baju gefe|ten 23erfe al^ier
i in gefcbweigen.
6. 3Beit füttreffiid)er if* bas anbere
i @$cf , weites in tiefen gegenwärtigen 3>
; mis ber famtlicben(Sd)r iften £ut(jeri enthalten
; itf ,nemlicb feine t)err(id)e Auslegung bes erften
i$8u#$3ttoft$, ba\xm ber £err »on @e*
itfcnborf einen umjtanblicj)en Sßericbt feiner
4Difiorie bes £utl)ertbums einverleibet hat, ben
iwir aber etwas jufammen ju &ieljen,e unb
j ünferer Sßorrebe einverleiben ntc%t für un>
?bienlicb balten, „©er berrlicbe Commen*
1 „tarius über bas erße QMid) Sjjofe ift tri bte
l„3enifd)e ^beile, wegen feiner ©reffe, nid)t
„nid)t gebrad)t, wol aber in bk bitten*
;„bergifd)e £ateini(cbe ty.Vh ©eutfcbe X.
'i„unb XI. unb 2lltenburgifd>e ^b-1*- &*
!„bat Sutberus biefe Arbeit 5(n. 1536. ange*
| „fangen» ©ie Auslegung bes 22. €api>
„tels fing er an ben 27. £>ctobr. 5ln, m%
,,me in bem £ateinifd)en^jL,emplar P.n.fof.
: „167. am DvanDe angemerf et ift. ( 3Beld?e
Äutbm Beruften 14, QDbeil»
„^nmertag im ©eutfcben £MX. p.593«
Jn bem $ejtt felbfl eingerücfet werben.)
„3u (Enbe brachte er bat ganje 2£ert" t>m
„17* Sftoöembr. 15-45-, unb fd)lof? mit biefen
„Porten: ©ig i\} ber liebe ©enefls, Un*
„fer ££rr ®Dtt gebe, bag es anbere nacb
„mir beffer machen, 3d) Fann niebt mei)^
„icb bin febwacb.' ?8i«et ©Ott für mieb,
„öag er mir ein feiig (gtünblein mktyt.
„©er eifte Cbdl biefer Auslegung, Die ir*
„ufien Capitel in fid) begreifenb, fam Qln.
„1544. beraub, bem £ut(jeru$ eine fur^e
,,^3orrebe »orangefelet, t)avinn er melbet:
„€r (jabe biefe Sectienes gan^ niebt ^u bem
„£nbe vorgenommen, ba$ fte foUtengebrucft
„werben; fonbern ba% er ber Wittenbergs
„feben (Scbule t)amit biene, unb fid) felbff
,.in ^>Dtteö 9Cßort ju üben, unb nid)t mit
„einem faulen unnü^en 2(lfer bas Sfbflerben
„feines Ziibtt ,fo er an fid) tdglicb füble , be>
„fcblieffen mod)te 2c. €ö Ijaben aber biefe
„Sectiones jwcp fromme unb gottesfürebtige
Banner, 2), (Eafpac Cveutjujei; unb tn*
„(5corge ^orariue, aufgefangen,/ wetdjec
„beober. gleif . unb Arbeit W. Veit foibe*
„rtc^ audj vor fid) genommen , unb ba$
„Seinige ba^u getban. äßeil nun \)kfübt
„für gut angefeben , bc\$ man pe folle in
>?©rucf geben, unb ber £irdje Mmitbk*
„nen , fo bab er es aueb fid) gefallen lap»
„fen tc. $tad) £utberi Q3orrebe flebt Q5eif
,,©iberid)S ®et)ication an ^erjog 3obann
„§rntf ju@ad)fen, am €f)tiptaae 5(n. 15-44*
Mivt <&iMd) preifet in ber QSorrebe
y,\>k ^5eiligfeit unb Ö?u£batf tit biefes ^o#
„faifeben Q5ucbS , gibt >2utbero fän gebülj'
„renb Sob, unb bezeuget ebenfalls, baj? er
„biefen ^beilauS txtm, tt>a$ ©. €reu^iger
„unb Dvorarius aufgefangen, treulieb f)tv
„ausgegeben, ©en anbevn Ztyil t>om 12»
„€apitel bi^ auf ben 10. 3$erS bes 25. bat
„mtc^ael £6ting §(nno 1550, nad) Q3eie
Sff 11^
$66 IV. "Dornten über t>U Sammlungen unt> *£öittonee £utberi Schriften. 867
3,£)ieberic&6 ^e&c (&** ^nno rH9- wr*
Rieben,) frerauggegeben. lieber Den brir*
„tetv Zbeil, ber bi^ auf haß 36. Capifel gefrt,
,,^at tTJetod?tl;>on 2lnno i#a; eine ^r*
„rebe gemacht @r reöel irt fofc&cr mit grüf?
„fem^ifetr n>tbe$ &a$€oncilü*m m 'Orient je-
„@r tarnet habei) £utfreri ©durften jefrr,
„fonberlid) btefen feinen ©cfrwanengefang
„über ha$ erjleSBud) 9Jlofe je. &)en tncr*
„ten CW frat <&tevon. &? feltm* , ^rebi/
„ger p Nürnberg, frerausgegeben 2fer. 15*4*
„tiefer ^ßefoiDu^ n>ar eine gcitfang 8utfre<
„ri #au& tmb $ifd)burfd), unbfraftefdbjt
»einen guten ^freil biefer £ectionum naefrge*
^rieben* €r rufrrwt aber aud) Q3ett ®te*
„berief ©efcfrtcrlicfrFeit in bergleid)en 2fr*
^bett, ber Kostfr geftanben, baf? faft nid)t mos*
^ictygewefen, roi* gefdjwinb aud) einer immer
*>gefd)rtebew >e sule £Berte aufzufangen, unb
„in fofdje fefrone örbnung m- bringen, als
„e£ £utfren$ felbf? wtirbe getfran frafcen,
„wenn er biefeS 35ud> fdbfr hatte freraträge*
„gebem €r meib?t aud), t>af t)ie naebge*
„fdjriekn? ©tucie jur geit be£ 3nterim#
„bei; $ieroni;mo 95awngartner t>erwafrret
„werben, woraiis er fowof , aH au$ bem,
,.wa# Soframi ©folf unö er fclb)r naefrge*
„trieben, biefe Arbeit enbltc^ p £nbe ge*
„braefrt t& 3nS &)euffdje &ar hie etften 2.
»Äfreäe öiefeä Commentarii öaftftue Ja*
„ber gebracht, wie beffen Q3orrebe (d.
y3agt)eburg 1557O bezeugt £)en triften
„unt) werten aber bat 3$bann <Buöe,e Der
»ältere ^reöfger ju; 33raunfdjweigv über-
rft%t tc\ OtÖre frod) au d) brefe# 2$erF $u
galten -, fann aus €frurfurjl 5(ugu)ii bem
^orgebruef ten^r tMegiVe iiwrte ibten geu^
„nuj erfreuen, wel$e$ alfe lautet : Sßßrc
„wifen , öa# bij? beö #errrc SD. Sut^ert leß*
^tern imb beffern ^werneinö iffA n?e!ct)e^
j,furj wr ^in-em^bflerbeiT, mit fonberItd)em
»§o§eagf#upÖ-6rfeuc6fttt© be^^Öei^
„(leö gemadX- ®tcfe« ifiauef) noc&an^
„merfen, baß auf bem ^:itul be^ ix. QiU
„tenb. ^freite ein ©puef fe^fec fep , wenn bei*
, felDfl flefrt, t?fe ?luölcgimg fange »om n#
r,€apitef an, ha fre bod) t>om elften anfängt.,,
tiefer ^eefenborpfc^en 9}acbrid)t feiert
mir ba^/ertise an hk &eite, ma^ ber gottfe#
lige ^rebiger im 3oad)inröt^al , 3obannee
tYlat\&efiu&, imn SRufrm biefer Suslegung
^utfreri über ba$ etile 33u$ ^oftö, aufgei»
jeic^net frat „ <2Bie er lieber beimFornrnt,
fpric&t er, „(nac^bem er fid) eine geitlang
r>bet;m Suiflen^u ^erfebiEg aufgeba^en,)
„tjoüenbet er feinen ©eneji'n am 17. ^ag
„5Jowmbr. CiwO ööran eno* 3of)r mit
„be^bflem Jierf gearbeitet fyatte. %ftit fefrr
.^frnlid)en 3Borten befc^feufft er biefe feine
„Letten Djfenflid) : ^)a^ ift nun ber liebe
„©enejfö, faget er tm €ecforiß, unfer ^rc
^©Dtt gebe, bag e^ anbere nad) mir beffer
„maehm, ic^ fann nidjt mefrr, td) bin
>,fdya>ad?, orate Deum pro me, ba$ et
„mir ein gutes fefiges &tbnt>iein wvleify,
„wie er anti) gefogf, ba er bijj 25adj anfing:
,y£)a$ wirb meine Ie|te Arbeit fepn , mit
y>bettitt)ittid), 0b©OttwtlI, meinßeben be^
»Wtffifo grepüd) finb t)k legten ©ebanf en
„biebcften,wentfffc jumal an ©ötteö^ort
„geratet feiwe nnb havauti Urquellen , un&
„alter Ceute^ud)er unb^rebigtenfinbwoW
„p merf en unb außu^eben. Unfer S). I)at
,frc& w biefem^utl) beweifet unb froren Iaf>
„fen aH ein ^ropfret ®£>mt unb ©iener
„3§fu €frrif!i , unh £efrrer unb 2Iuöleger
„ber ^); @cfrrift, barauä er unö öiel feiige
„£efrreju Öebulbunb^rDft, unb be(!änbi^
5»ger Öffnung, afö ein weifer unb erfafrr*
„ner ^atei? ^ector, freröorbracfrt l)at €$
„fraben wol ifrren?iet IHacfe poft Home-
„rum gefc|)rieben, unb ifrre Komment üon
nS?remben in biefe ^anbe gefd}leid)et;. aber
,Je ßnb titele allen miOfornmen gewefen.
. « I | I Tl I I I II -"1 | — III
568 37) 2>. Cfcwfr 5**e&r* &&vnex8 Vovbhid>t $u dem i. unbjz. Äejpsig. £l?dt 869
„Q5ei;eucb, meinen Worrfinbernunb^cbiV
„lern, jeuge tdt> mit ^Ba&rftcte: 3d) fjabe
„mein ^age, bafj kb ber ^Jkopbeten ttnb
„2fpo|fef ©driften PerfM>en fernere, unb in
„Q$etrübnif? unb $4ütfjen einen feligen unb
„lebenbigen ttofi unb ftath Öffnung be*
„fdme, ein 9ftid>eltbeil Q3ucbec burcblefen,
,,fd)onet unb tro|flid)er Auslegung iff mit
„auf biefer SOBelt poc meine 2foaen nid)t
kommen* Slnbrer Seute gute Q3ßcber er*
„flauen audb bte ^ejtte, unb faffen bie 2(r*
„tifei unfers ©laubens fein ricbtig unb or*
„bentlicb mfammen , unb wiberlegen fdjarf
,,unb runjllid) ber ^CBtberfac&cr £inrebeunb
„Argument, wie unfec ©octor fonberlic!)
„^rn* $l)tlippo unb Q$rentio bkfc Seugnij?
„gibt Ober wer€f)rijlum im ©eneft woll*
„te lernen etfennen, unb pon Äraft bes le<»
„benbtgm^ortS©£>tteS beriefet werben,
,,was (Sünbe unb ©eredjtigfeit fe», fo allein
„wc ®£>j& gilt unb b^el>et, unb mollte
„gerne trojUicb hoffen , unb unferm ®Ott
„aushalten lernen , aud) in 2(ng(t unb 9?6V
„tt>en ficb erquicken (äffen, unb pernebmen,
„wie man ber grojfen «©eiligen Jet)! unb
„©lauben fefiglicb brauchen, ober worauf
,>pornebmlicb ein Eebrer in ber (scbrift feben
„unb gut ad)t geben fülle, unb wie er altes
„unb neues mr ©elegenbeit feinen guborern
„Porrid)ten unb bequemJicb if)nen appüciren
„unb ^eignen fonne , ted)t unb feliglid)
„braueben Je^e: ber lefe bi§ 3$u#, fonber*
»lieb wm\ er im #. Creuj jteeft, unb Per*
„memiet, ©Ott-fep niebtbabeim, unbbcu
„be unfec gar pergeffen, ber wirb im 2Berf
„unb €rfabcung befinben, was t)iefer alte
„©octoc in feinen leiten fragen, tiarinn er
„Pielfaltig perfudjt, in biefcs ^Bucbrnfanv
„men gebracht bat
„atbfen lernen, unb alle, fe anbre tmtt f*>
„{jglicf) Pon nu£en unb nötigen Sivfym*
„fachen berichten wollen. #em ©eneffs,
„unb fonberlid) bie legten ^.tyik , fcieitbto
„nens, ^tojf falber oft tmrcblefen, unbun*
»terff rieben unb betrieben habe, wkb mis
„be§ Seugnif unb £unbfd)aft geben. 15to#
Ja biefe Auslegung , Die bat mit CbrifH
„2Bort unb SBillen erffdret, unb @£>$:§;
„bat mir $roff, e9vut> unb geben in mein $er*
„feljrt unb betrübtes $er£ bacaus $efpcD*
„eben, ©enn wenn unfre Jdüe $wt $es
,,^3atriard)en Creuj einflimmen , unö bie
„Auslegung ttift eimS ^ierj, ds refceSto*
„cfor eigentlidb mit uns ; fb Ikbt unb kbi
„ber Comtmntarius, unb erfrifebt unb er*
„erqmcft eims S^tty 3cb will nur tin$
„©efe^eins gebenden , ©ÖtteS ^Bsm unb
„biefer Auslegung ^u€^ren, unb md)iw
„QSermaljnung, ba§ ibr biß 35udj eud) öe#
„f!o lieber fepn laffet* ®.a unfei' SDectoc
„3c»cobS unb Sofep^S betrübtes ^)er| unb
„fcf)were 5(nfedbtung befebreibet im 3% £a*
„pitel, fcbleuft er enblid) mit biefen feligeu
„unb trejilicben Porten : öbwol 3acob
„fein Qzti perfebmaebten will , ba er um fei*
„nen liebftenÖobnfommen ijl, unb Sofepfr
„pon feinen eigenen Sritbern perrat^en und
„petfauft wirb; unb meinen btybt, @Ote
,,^abe ibr pergeffen : (b fep b^cb tn'efe t§#
„res ©öttes $fcpnuns pon ibm gewe*
„fent ^einQacob, meiuSofepb, C^^oe
„^atbefifel ic& fyni%*) icbmerfe wol, m$
yybid) \t%t bruefet unb frdnf et , icb fc^laf«
„niebt; aber bi^mal wiö icb euer Zaft niebt
, pon eueb nehmen , unb ^rofl in euer ^)er|
^fpreeb^n : es ifl noeb niebf bie Seit mfyan*
,Üen , barinn icb m<i) erretten will ; u)t
I „mi#t mper erfahren unb lernen , wer ber
^ein geugnif pon
„biefem€ommentariolafid)bmtermir,ba< „^tüftl, was ^XBelt, wer^nber, wer
„mit es meine $ inber unD^farrfinber niebt „trüber unb greunb unb ber ^ob fe», ba^
„Pergeffen, unb i^rSebelangboc^ unb treuer! „mit ?ud> meine ^5nabe beflo fiffer werbe,
Sffs „tm&
870 IV, porrcöen öbec öie;Bammlun0enun^^Nttone8ß.ut^eni6c^rtften. 87'
„unb ba§ ifjr fpüret, icl) fyab in euer Smgfi
„unb ^obcöfc&merjen Ijerjlid) für eueb gfc>
„fordet, £)enn obn mein Rillen unb $3$
„fen foll eueb ntc&t ein #arlein t>on eurem
„Raupte fallen- (Seob ibr nur getroft unb
„urwerjagt, unt) galtet au$, unb lernet euer
i,€reu$ mit ©ebulb fafien unb tragen. 3cb
»bölte ©lauben, unb will gewiglid) balten.
„3cfe babe üerfprocben, euc^u fernen unbui
„erretten ; t>a$ foü jur reebten geit gejebeben,
„unb will unb fann eueb nid)t jum £ugner
„werben, gleifd) unb 95lut'ifl ungebulbig,
„unb murret; aber '(hebet unb fampft ibr
„bamiber, unb berrfebet Darüber im ©lau*
yMn unb ftarfer Jpoffnung,- bag euer ^)ulf
„gewig befebfoffen , unb ju gelegener Seit
„ins 3Berf fommen wirb. §ß füiD beg *
,}gktd)en febr t>iel^rojlfpmd)e in biefen le^
„ten ^beilen. tlnferm (&Ott fep ewig £ob
„unb £)anf bafür , ber unö jum Siebte £e*
„ben unb 3rroft, t>tg Q3uc& burd) SJtofen bat
„aufg Rapier bringen , unb burcJTSX £u*
„tbernüerbolmetfclen unb auslesen, unb
„burd) £)♦ €reu£igern , SDMKorer, 5tt.
„QSeiten auftreiben, unb anbre gute 8eut
„im £)rucf fertigen (äffen* 2Bie id) and)
„benen £)anf fage, t>on meinen ^farrfin*
„bern wegen, bk e$ baben beutfd)en unb
„brücken laffen. ®Ott ial)k allen ibre feli*
„ge 9Kub unb Jfeig, unb lajfe ibre £rben
,„tn Sftot&en aueb^rojt unb ©ebulb bieraus
„febopffen.,. ^iebt weniger Ijaben and)
bie beoben obbelobten^b^fogi, 3oacbtm
ITjodin unb £tetonymü0 XPellcr , ber
$.@cbrift £)ocf ores , biefem SCBerf gutberi
ein befonbereg £ob beileget. 3ener fd)reibt
in bem (<bon angefügten Q3ud)lein alfo:
„gum achten, lag barauf folgen beS £eil.
„Cannes Confummatum eil , ben lie*
„ben ©fcnefm , barinn er , alä in einer
„neuen 2Belt, nid)t etnjle (ätuefe, fonbern
„alle (Bebaue unb Öveid;t(jum ber SBtitytit
„gottlicbes SC&orts ^vorgetragen unb auf*
„get&an; bag bergleicben Sud) nacb ber
„tlpojM geit niebt auf (Erben fommen.
,2Ba$ faget man &on aUm ^Ijeologte?
„©eneffe gutberi macbet fie alle ju tgdjw
„lern,,, SMefer aber hat über ba$ neunte
Kapitel beö ertfen ^Bucb^ ber Könige nacb^
folgenbe CCßorte mit einfließen lajfen j
„9&ien>oI alle ©c&riften gut^eri voller
„trejflicben £ef)re unb ^rrofj fepn, über?
„trifft boeb hit 2(uölegung übet^ r. ^Bucb
„^pfe mit äße anbre <&d)üftm unb
,,^ud)er. €ö fann fd)ier efeine 5(n#
„feebtung erbaebt werben, baftir unb bar
, wiber er nic^t eine gewiffe Sir^enei) unb
„^Trojl: in berfelben QlwUgmü geweifet ba?
,.be. <£$ ijl gett>iglid)mabr, bager, £u#
„tberu^, i]n biefer5lu6legung fid) felbf! über*
„wunben l)abt ©erbalben t>ermabn unb
„bitt id) alle tk, fo ftcb bie ^)- ©ebrift ju
„lernen begeben baben , fie wollen biefeö
>33ud) pbn Unterlag lefen , nimmer an$
»bin J^anben fommen laffen, unb ijjnen, fo
„t>iel immer moglicb, gar gemein unb be*
„fannt macben. Öenn bat barf icb obne
„<Bd)eu unb fieberltd) fagen , ba§ id) an
„biefem Q5ud) mebr gelernet babe , benn
„febier an$ aUen anbern ©ebriften gutbeti,
„barum fann icb mtd) aud) niebt mub nni
,jatt Dran lefen. 2Benn man aller ©cti*
„tenten ^Bucber, fo in ber ^ireb gelebt b^
.,ben, Don ber 2(pofW geit an, in einö jufam*
„menfcbmel^et, fonnen fie boeb niebt t'bm
„in biei'em einigen 33ucbe ober ^övlegung
„\>?rglicben werben. 3cb wi§ , ba§ id) Die
„SEßabrbeit febreibe, unb ba^ mir werben
„^8ei)fall geben alle erfahrne unb recbtfcbaf^
, fene gelebrte ^beologi. Qmn an ber am
„bern Urtbeil, bk nid)t in ber (Sc&tife ber
„5infed)tung gewejl, fonbem^wiegelebrtunb
„gefdbieft fie immer fepn mögen , febr icb
„mid; m'cbt^ überall 2c. „ ©elbf! in ber
For-
872 37) 2). (Lpn}*- ffiteor, gornei-g Porbmcfr t $u fem 1. uno 2« &eip3tg. Cl)etl. 873
Formula Concor -dia Wirb biefer Commen-
tarius, praeclarus Commentarius , ei"
ne ljerrlid)e Auslegung benennet, t>on mh
cfjem Urteil auc& fein einher öon unfern
©ottesgelefyrten , bteaufbiefe@tunbe, ab*
gegangen i(l; fonbern <$ (jaben t^n DiefeJbe
einmütig aU tin furtrepcfces Sftei^erftucf
einiö groffea Auslegers jeber;eit gmi&mef,
twö t»elien ber ©ottgelal)t'tl)eit Ergebenen fo*
wol , ate attc^> anbern frommen €l)riften
nacbbrücflid) anbefotylen* gs wirb biefeä
aus Demjenigen 3<wqn ig flar werben, meiere
jb wk 3:l)eologi unferer.3\ird)en beffanbig
abaeleget fyaben bat>on , unb tk um fo w\
m>tbiger alfyier ju wieberl>olen fmb, jegrof*
fern fenbruet" fte in bie ^erjen- unferer £efer
Ijaben werben. Ctmotbeue Rir i-bneru*,
weicher alt ©eneralfuperintenbent in SEBep*
„ba&on mit na$fte(>enben Torfen -jufam*
„men getragen : Legendus hie S, Luthe-
„rus nofter in Commentario in Gene-
„fln, quo de vt ftudiofa iuuentus, in
„cuius gratiam feribimus ha?c, quam-
„que numquam fatis laudandum com-
„mentarium maximi illius viri non
„adeo magnifacere , et vt vrile ac par
„eft, aeftimare, vel publicis in auclio-
„nibus vidimus, quid habere debeat,
„feiat, adponam Judicium Dauidis
„Chytraei , Theölogi Roftochienfiss
„b. r. quodin dedicacioneenarrationis
„iuae in Genefin, editae W ittebergae
„anno MD. LXVIU. in 8- his verbis
„tulit: Exftat inGenefih enarratio re-
„uerendi viri D.Martini Lutheri, quam
„poftremo fua? vitae decennio, in aca-
mar wrftovben i|t, urteilet in ber^orrebej>>dernia Wittenbergenfi, velut cygna?«
px feinem Thefauro Lutheri Germani-}5am cantionem, omnibus numeris ab-
co mit nacfyfolgenben Porten: ,,.©aö.»,folutiflimam edidit. In qua diuinus
„33ud) magmanwol fyeiffe^baeConfum-jnille interpres noftro tempore ad in-
^matumeftD.Lutheri.gubem^u^müp )?ftaurationem verae de Deo docliinse
„fen alle ^(jeologt in bit €Öjule geften . unt^ „exekatus, praeter ampliffimum fanefoe
„wirbs feiner au$|tubiren, be§ bin id) fid)er „eruditionis et fapientiae fpiritualis
„unb gewig. 3n Dem Q3ud),f)atber Wlcmn „thefaurum , vberrimam orationis co-
„©Otte^ fajt \ik furne&mf^en unb großen »piam, et exaclam omnium locorum
„^rfifel unferö ©laubeng fo btuüitf) unb;3>etquaeftionum intricatarum explica-
„reic^lic^ geljanbelt, t>a§ feinet gletcl)en,!»tionem: adhibuit etiam et penitus
».ausgenommen bie^^ibel, ntcl)tauf,biel»orationi fuaeinferuit mirificam foivo-
„^CÖelt fommen ift, aucl) frei/li^ nic&t forn^i^T^T«, et vim permouendi animos le-
„tneuwirb. * t €*ö wirb wol Thefaurus ,,(!:1:orum et ad veram pietatem, timo
„Thefaurorum, unb ^in unerfd)opPicl)er|»)t,em Dei, fidem et ceteras virtutesin-
„flammandi &c. .Quod fi in omni gene-
jßSrunn aüeö ^rofleg mbm Der ^ibel fepn
„unb bleiben, ©er unlangjt in ^)DÜanb
„üerjlorbene berühmte (Lbomae (Ereniu?,
,# nid)t nur t>oc ftd) ein befonberec greunb
„t>on biefem Commentario gewefen, Jobbern
„bat au$ Ue tutomMm Ihtfyik breper
„niebf weniger gelegten aU berühmten
,, Theologorum, £tat>iote Cl?ytrai Da
„ntel Cvamm unb ^I?ral?ami dalow,
re dodtrinarum optima qussque feri-
„pta Tibi addifeendum et imitandum
„iinguli proponere debent, adhortan-
„di certiiunt omnes pii, vthancLu-
„theri cantionem cygnaeam attente et
„diiigenter legant et fibi familiärem
„reddant , prae ceteris aliorum quo-
„rundam auötorum feriptis , eruditis
Sff 3 »<ivi~
g74 IV.' jporu&m über bk Sammlungen nnb ütbiiioms Untreu Sci;ctfteit 87^
„quidem ac copiofis ; fed tarnen, quod
3,ad fapientias cceleftis et rerum gra-
„uiffimarum maieftatem, «sc vim per-
^mouendi ac ad pios etfpiritualesmo-
„tus incendendi animos leclorum at-
„tinet, tantum cedentibus Lutheri
„fcripto, quantum cetera ftellae<paff<po-
„ga, feu folis potius lumine etfplen-
„dore fuperantur, Egregie cordatus
„Theologus B, P. Daniel Cramcrus,
„Paftor olim et Profeflbr Stetinenfis
„Gymnafu in p. m, 26. Ifagogse Petra
f,Pailadii ad libros prophetic* et apo-
, ,ftolic* editae Roftochii an. MDCXXX.
„in 8-quamt? Quem mihi commen-
,*da§ commentatörem in primum li-
3,brum Mofis ? Et refpondet : Cum
?,multaw hoc libro, tanquam in ocea-
„no, omnis Theologiae occurrant in-
„telleclu difficillima, merito in vefti-
„bulo ftatim quaeris de bono Com-
,,mentatore, quo melior non exftat,
„quam diuus Lutherus, qui totum de-
„cennium traclauit explicationem hu-
„ius übri publice, et Uli libro tanquam
„vltimae fus et cygnaeae cantioni piae
„immortuus eft. Quem librum qui
3,nonlegit,Theologi nomen indignus
„cenfendüs eft, Quapropter gratus
9,efTe debet iunioribus. Summus D.
^nofter Calouius in praefatione Com-
„mentarü in GeneC p» m, 1 9, edit. Wit-
tenberg- MDCLXXI. in 4to eundem
„Lutheri commentarium aureum vo-
„cat, et ex quo plurimum et ftudiofe
„irrigata fua profitetur. Quae hac fpe
„sdduco, num forte ftudiofos mouere
vpoffim, quod et in aliisnonnullismi-
;,hi. apud illos contigit feliciter libris>
^quos ignotos, antequam eosilüs com
„mendaueram et vtiiitatem monftra-
„ram , capiendam ex iftig , vel non cu-
„rabant, vt abieelos et veteres et noa
yfux religionis, vel inridebant, vc
„nullius momenti, huius libri leclio*
„ni vt operam dent vtilem, et vacent
„cogitantes, maiorem fpiritum , pieta-
,,tem, ardorem in precibus, tentatio-
„nem et linguatum notitiam fuifle in
„Luthero, quam in ceteris. 3D. t. 2fll)ier
„tjt unfer •%>. £urberuS in fetner 2fu$egun$
„über bas exftt SBucb tKopg ju lefen; tia*
„mit aber bie fruötrenDe Sugenb, ber ju@e^
„fallen wjv biefeö fcbreiben, unb hie, wil
„wir in üffcntft'cben Slucttonen aefe^en fa
„bm, Dtefen niemals anua öepn'efenen€om^
„mentarium biefeg aroffen ^0?annee^ nid&f,
„rote ^ rec&f unb billt^a ift, ^ocb ffilt, n)if#
„fen moae, roa^ fte babon Ralfen foüe : fo
„wiR id) üa$ iktfyii be^OvDpo^fcben^eo^ •
JoQit&ctofoSbytvai feLÖebad&tnif, W)tt
„fe|en, wekbeä er in ber gufc&rift feiner
„1^8. in «äßifteMbera in 8. gebrückten
„Enarrationis inGenefintnifnadbfolöen^
„ben Torfen gefallet ^af : ffian bot doo
„bem^orwurbigen ©. Martin ^utber eine
„Sdtölesung über baö erf?eQ3ucb ^offe, t)U
„er in bm legten jeben 3abren fernem 2ffter$
„auf bcr tlnioerfitdt 9&ittenbera, alö ein l
„©cbwanenaefan^auf bae aUetüoüf ommen^ t
„(le berau^eaeben bat. 3n berfelben bat I
„biefer furtreffiidje ^usleaer, ber in unfrer (
,%zit jtjr^erbcgruna ber wabren ^ebreüon n
„@5;Ott ermuntert morben, auffer einem fe^r r
„greifen @cba$ voller ^iPu'cl)er©e(ebi:fanu
„feit unb 9£Bei^l>ett , eine ungemeine reidjje
.^erebfamfett, unb grunWicbe fifldtung
„ber twmicMten ©teilen unb ^t'oaen an*
„gebracbt. $r hat and) eine berounbew^
„wm-bige ^raft unb SDtocbr, tfkJgmm ber
„Sefec ju bewegen, unb mr roabfen ©ortie^
„KflFeif, ^-md)t ®£>tu$, Glauben wtohbtu-
„gen ^rugenben anjufangen, tief in feine
«SKe&e gejeflt iu ©e»u woferne man in ah
875 37) $>♦ $toü% 5«^^- 2$$rner$ Dorbericfct ju öem ju »nt> 2,&etp3ig.€bgiU 877
„fen 9sBiffenfd)aften öte beflen (^cbriften
„mm fiubtren unb nacfjal>men onswabfen
„foß/'fo fmb woWaftte äße kommen ju
„ermahnen , bamtt fie bedb biefen QScfw
„nengefang £ut!jeri aufmeeffam unb ffeigig
„tefen, tuib ftcfr uor anbern ©crtbenfeit be>
„famtf machen , ob fie gfeid) gelehrt unb
„ausfübrlid) fmb; bre aber boeb, mag Die
w!Btofe|iät ber bnnmlifdxn <3Bets^tf unb
„ber aüerwid)tigflen £>inge, wie au# bie
„Sttacbt öie £erjen ber £efer ju bewegen,
„unb ja gottfdigen unb geifrlid)en Q5ewe*
„gungen anmftammen, anbeteifr, m foweit
„biefer @cWfr Säuert nadjffeljen, als ^>ie
„übrigen ©ferne &on bem 9)lorgenffern,fi)ber
„toiefmeljr ber ©önneu £td)t imb ©landaber*
„troffen werben, ©ar roof)! fragt auch ber
„wDUc&e'Sbeofoau^ber fei. £).S>anief Cra*
„mer, Ornate ^ajtor unb ^rofeffor bes
,$5i)mnafü ju ©tettnr, in ber itegoge Petri
„Pallad ü ad libros propheuc et apo-
„ftoL bte m DloffDcf iö^o. ttr 8» berauSFem'
„memff p. 26, 9IBaö recommenbirefl bumir
„t>or einen Ausleger «kr bas erjle 33ue&
„'ättojfö? Unb alfo antwortet :2Dambiefem
,»33uc!), aTö in einem tiefen ^eer ber gan*
,,jen ©ottesgefcbrfamfeit, öiel £)mge &oi>
Jfommen, welche fär)tt?tr ju üerfre^eu ft'nl) A
,rfrag|t bu gleicb beprn Anfang billig naefy
„einem guten biegen, fe ifr aber fem
„bejfer Ausleger, als ber fei. £ut(jer u^ tt>ek
„d)er ganzer 10, 3abr über biefes 23ucb &f?
„fent(idj gelefen, unb Daffelbe erffaret f)üt,,
„aud)' baröber ,, als> über feinem fegtet*
„<§d)wanengefang, feiig geftorben iff. <2Ber
„biefeS 35ud) nic&t liefet, üerbienet nidjtben
„tarnen einer$beof ogi. £)abero es Denen
„Süngern angenehm fetm fett. Unfer grof*
„fer ©•. CaJefr nennet in ber QSorrebe feines
„Commentarii in Geneiin p. ig», Der p
„2Biftenberg 1571. in 4. gebrückt korben,
„benennet, bog er feine ©ebanfen tneiflen*
r,tbet^ unb fieifjia bamtt begojfen -gäbe,
„SMefes fü&r id) mberjenigen Hoffnung an,
T,ob id) tneßeic^f bie(StubiofüS belegen fort*
„ne, (welches mir bep einigen anbern 33u>
„cr)ecn glücf Iid> bep il)nen angegangen if!,>
„Die fle alö unbefannte, c(>e id) fie i(>nen re^
„commettbirte , unb ben barau^ ju fd)o pffen*
»ben CRu^en jeigete, als verlegene unb alte,
„un& ^\t nkr)t i>on i^rer Religion finb/eent^
„weber nid)t aebteten, ober als ntd6tön>urbü
„ge t>ermerfen> bamit fie boer) biefeS Q5ud&
„Peinig unb nu$lid) lefen, unb bebenfen mfi^
„gen, baf ein griSjferer ©eijl, ©ottfeligfeif,
,>Q5rutt|Hm @5ebet, ^erfu^ung, f&mnU
,Aii$ ber (Sprac&e in Su%ro, als in anbern
„anzutreffen gewefen feet>. „ @o mit geften
Des berühmten ^boma Cremt 3Borte, mit
mek&en nic&t nur ber üor einigen 3af;rett
öerfbrbene 2Bittenbergifcf;e ^^eolDguS, ber
feliD^tTJartm^labcfuus, toefc^er, wie
njarcttt.&elüicus biefen Commentarium
diuinum Commentarium, eine giktu'cr}e
5(u^egtmgy alfo mit Caböio aureum
Commentarium, eine gülbene Auslegung
genennet bat, übereinjtimmf ; fonbern e^
loben aueb nod) furÄ einige nod) UbmU
berul)mte ^^eotogi m tyortbeilbafte^ unb
ru^mmurbigeö Seugnif für biefe äuslegimg:.
hx ü)reu(Scbriften offentlicr) abgelegt, ©enn
ju gefeftroeigen, was $t. w.<lkviftian <&w
ber, m berSortje^ung Der unerFannfen<Sün^
\^m betr 2Bdt p. ^04. baDon angeful>ref t
„3# md)t feine (^utberi ) ^usfegtmg Deser*
„flen ^«cb^^ofts einefurfrefHtd)e^riftA
„Ut nid)t mir annnitbtg , fonberrr and) feßr;
J?nu|!icr; unb CYbauUfy lukftn? €s bat Der
„t!)eure3Berftetrg bie^ugen^n' iinbSrüm^
„mig^eit ber (jaftgen ^öirrarcben Dermaffen
Mm befc^t*Kben unb m&fttM, bafiman
,$d) fmm fatt lefen tamv, mm\i mm ein*
,- Mtfm Commentarium ^ut&eri guiben, unb I ,.mal anfan&u ^an Ifemte eine furtref (i^
§78 IV«X>onreben-uber Öie Sammlungen mbi^bitiomiiut^mSdjviftml 8?q
?.d)e Ethicam Patriarchicam ober Chri
jftianam aus folgern Commentario übet:
„fcaS erjle £5ucf> Stoffe Jjeräu$jte(jen, unb
ntd> tt>unfd;C/ bag ein geübter £f)ri|tltd)er
i,c£beofogu$ ftd) an biefe Arbeit mad)e; icb
,,bins gewig, es (böte eine fel>c mujlicbe unb
„tjerrftcbe ©d&rift fepn: » (So berufen wir
uns nun auf ben 2(uSfprucb eini^r /erleben?
ben ^Ijeofogörum, be^ #errn 2X &ubbei
CV,
in ^ena, unb #errn £>< dacp50t>s alljier
in&ipjig, weldje biefer ^(u^egung l)eö feh
£utber i mit groffem Üvubm gebad)r lyabm j De*
ren ^Cßorte wir anjuftibren t>or uberflu§tg
balten , ba iljre ©cbn'ften in ber mei(len
#anbe fmb. £Bir feigen uns alfb, wegen
ber fo fielen uberem|timnienben Beugen t>on
ber Jurtreffltcbr'eit ber Auslegung £utl)eti
über bas etjie 95ucf> "Sftofe, alö aud[) wegen
Der üon j'cbem£efer barinnen waf)tjune[)tnen^
ben befonbern ©rünbWeit, fraftrgen &fc
brucf, unb ungemeinen (^rbaulid^eit, an bas
aus $ag unb ©alle betroffene tbtljeil gar
nicbt, welcbes ber fowol bei) feinen eigenen
©laubensgenoffen, wegen feiner <^ocinia<
nifdben <Scu)e, als aud) bep anbern,€b#<
lieben ©laubenswrwanbten ; wegen feiner
gefabrlid)en $ftei)nung,gar feljr betbaebtig
geworbene granjoftfc&e ^apifl, &tcbat<
bU6 BimonillS, in feine Hißoire Critique
du Vieux Teflament, mit eingefcbalfet bat,
eb wir gleicb £utijerum niemals bon allen
menfcljlicben Sebletn frei) fpreeljen, noeb in
$ibrebe fepn wollen, ba§ nicbt. bie göttliche
Q3orfebung nacb beffen gelten in ein unb am
bern ©tuefen m beüereS £icfet ber €rlla*
rung ber $. (Sdjrift bafte aufgeben laffen,
beffen wir uns aud) Ijier unb bar bei) £efung
ber ©ebriften gutberi gebübrenb ju $?u£e
macben f onnten. ££ir bittm bieltne&c ben
fegens&oUen ©Ott, bo§ er Ut inbie ©ebrif*
Stoffe £raft aUe unb jebe £efet biefer neuen
Auflage tbeifyaftig macben, fte m ber S
: f enntniß ber J2Bat)t^ett jur ©otffeligreit
grünben unb frarfen, unb jum ewigen £ebe«
erbalten wolle, 2fmen!
£eipjig ^m 2.£>ctober 1728*
fyviftian Swbvify Sorner, 2),
SBBfe Me SSüdjet un& @d)#
ten fee^töeurert ani) feltgen Cannes
©DtteS , SX Martin gut^ert / nu|lic& ^u
lefen, für fromme Pfarrer unb anbere
€&riil(i$e gktyabtv unb £efec ber
S3ucf;er ©4 Martin £utt>erit
^em^urbigen unb^o&lgelabrten Gerrit,
, ^9i ^imotbeo ^irc^nero, $farrl)errn ß
SCmforb/Jc«
tTJemem befonbern unb guten 5reunb
$u <äanben«
rjratiam et pacem per Chriftum.»
Habes tandem", mi Magifter Ti-
mothee, quod toties flagitafti, meum.
iudicium, quomodo fentiam, duplici
modo- Lutheri libros legendos efle,
cum aliquo et medioen fruclu, fcio
me extrema vix affecutum etc. Ethoc
fcio ac certus fum: Lutherum maio-
rem efle omnium hominumopinione,
eum mirari poflum, fed nee iingua,
nee calamo altitudinem vel amplitu-
dinem huius diuini organi qii3fi per
vmbram exprimere. Jntelligoautenij
hoc ingens efle Qei beneficium, quod
pro fua immenfa et incredibiü bonita-
te hoc mihi largüus eft, vt hoc ipfius
donüm (cum quo omnes thefauri, to-
ten feinem tbeuren ^ned)teö £utberi gelegte . tius terrarüm orbis collati , ftercora
funt,) magna veneratione non fufpi-
eiarn
g So 2>« 3oac^ tTJorlina Unterricht, wie Die Sucher Hutfreri nfigticfe gu lerem
ciam folum et diligam, verum etiam
in praecerdiis amem et exofculer. 3d)
bin £utberifd), unD M, ob ©D^S: »in,
£utberifcl) ererben, $lmm* Chriftus te
cum tuis lernet et gubernet. ©aj? ftr
aud) ja gut Sut^ertfcl> bleibt, $mem Ex
Brunfchwigia ii, April, an» d$.
Ctmot$eo 2\irct)nero*
(Knab unb Jrieb burd) gfyriffum l &rib<
^ liel) befummelt Öu,. mein lieber ^imo*
ftee, mein eft öerlangteö Uttf>eü, wie idj
glaube, Dag man Die <Bd)rift £utf)eri auf
jweperlep'Sfrt Iefen foU , mit einigem unö
jiemlidjen 9?u|em M weig , Dag i$
faum Das auflege erreichet fyabt. 3d)weig
nod) DiefeS unD bin genoig , Dag £utl)eruS
groffer ifl, als ein $ftenfd) DenFet. 3*
fann if>n bewunbern, aber id) fann Weber
mit Der gunge, nod) mit Der Seber Die '<$&
tyit unD ©rojfebiefeS göttlichen 2Berf>u9S,
anbers als burd) ein (Schatten aus&uDru*
efem 3d) üerfre^e aud), Dag es eine grof*
fe SBobltljat ©Ottesfep, Dag er mir na*
feiner uberfdjwengltcben unD unausfprecblt*
eben ©ütigfeit DiefeS gefebenfet bat, Dag i0
Diefe@5abeDejfelben (gegen welcbealle^cba*
$e Des ganzen (ErbbobenS nur £otf) finD,)
nid)t allein mit befonberer &{)tfmd)t boef)
aebte , fonbern au* t>on #erjen liebe, 3c&
bin £utberifd) , unD will, ob ®Ött will,
£utl)erifd) erwerben. <£f)rijtus erbalte unD
regiere M) mit Den Peinigen, Dag il>r ja
nod) gut 2ud)erifd) bUibt , Slmetu $UtS
^raunfd)weig Den is.SCpril Sto.i^
<Mlid) ijt Das gärjrooljl au merfenr, Dag
Eutberus breo fonDerlid)e , gemaltige $aupt*
fhicfe bat, Dor Stelen anDern Geologen,
Die *u unferer, unD balD nad) Der Sfpofiel
geiten gelebt gaben,
©as erfte ifi, Dag er Der $auptfa$en
cer ejriftlicben 2eljre unD ganzen £,©cbvift
Jlwberi Bcfcriften i4,£W#
gewaltig if!; Ijat baüon niebt allein gemein
nen SBericbt , fonbern redjten grunblid)en
SBerftab , Darum eraueb in feinen Q5u^
cbern niebt fd)Iecbet nad) Der gemeinen Diale-
Äica berumfebwanjet , fonDern greifet in
Den ©runb , weifet Die Nemos ; worauf
Der vjp.@eift bie(Sadjen gefegt; Daber aud)
feine Jeinbe eines ^eiti befennet baben, man
Fonnte fein ©ing niebt alfo refofoiren unD
auflofen , ^ €rafmi unD anDerer feiner
Seufe. ©enn es ijt alles $u jlarf , unD alfo
in einanDer gefajfet oDer gebunDen, wo man
iljm ju will, mugte man Diel groffe gewaltig
ge ©tücfe jerreijfen , welche er fo flar in
®£>ttes 2Bort weifet, Dag es niemanb olj>
ne <Sd)am leugnen fann*
©as anDere i|t DiefeS : & Ijat fdjjSne ^err<«
lid)e ^Borter, Damit er fold)en grunDlid)en
^Berfranb überaus lauter unD f lar , artig
unD eigentlid) geben fann; fcl)Wa$et mdjf,
mc Die unnu|en üvbe.tores, Die mit Dielen
Porten wenig (gadjen begreifen, fonDern
alle ^ßorter finD Doöer gewaltiger &äd)m,
unD boljes ^BerflanDes , reDet fein SCBort
vergebens oDer umfonfr ©arum , wer fyn
mit gleig liefet, unD a*tung gibt auf Die
@ad)en, was, unD voie er Dason reDet, Der
f an niebt nacbeilen nod) fortf ommen ; er (ja lt.
einen auf, Dag man an einer ^iageHa oDer
jwep einen balben ^aa ju lefen, unD Drep
oDer Dier Soeben $u (luDiren bat, tia man
Die %tit beo anDern etlid)e 25ücber ausle^
fen, unD Die (gacben auf ein flein ^apie?
bringen fann,
©as Dritte furneljmlTe ,©tucf im 8ufb^
ro uiobferDiren ifx Das :5lHe fein gleigifitw
aufgerichtet, er wia bk £ebr m allen Witt*
fein rein unD Deft baben, aus ©runb ©Ct^
tes 9H5orts; Darum fe^et er feine SMnge
niebt auf ©ebrauben, macbet niebt Defi-
nitiönes flexiloquas , rotundas et vo-
lubiies, Die man waljen fonnte.unD fegren
©gg , *w
882 IV, Porre&en über bit Sammlungen unb OZbitiome Hubert Scfyrifcen» 883
wo man mtU, fonbern faget grob, rein unb
öurreljerauS, wa$ recfyt ijt, Dagegen waö
unrec&t ijt, refutiret er mit €wft, wie ein
©iener Q^rifti m tljun fcbulbig ifr, unbon^
ber$ nid)t fepn fann, wo bie Seljreungemeiv
get ober ungefalf$t,follf rein unb red)tfdjaf>
fen bleiben»
gum anbern , wer aber nun bie Sebrefaf*
fet, unb £utljerum benn lefen will, mit 9?u$
unb Srud)t, ber mu§ tiifyt balb an feinen
Q$üdxru t>orn anfa^en» £)enn Sutbcrus
nid)t angefangen £utl)erug unb einfoldjer
«^Bunbermannm fepn in ber@d)ulunb3\uv
ä)tn, ba§ er aHein barinn gelefjret, fonbern
©Ott (jat $n anfänglich ber <2BeJtprobiren
wollen, barum balb in btn Reifen unb bar*
fen £ampf gefübret, ba§ er mufte hk unmej?>
licf)e Arbeit rf>un,banifonfr aller 2Belt£raf>
re, ^unjrunb Q3ermogen m wenig waren,
nemlicb bajj er ben lügenhaften ©eifl, ben
fd)änblid)en bo$jaffigen$ntid)rifr, fcor bem
fonfr alle ^errlic&feit, irbifc&e Gewalt unb
SDta'c&t P* entfette, ber fiel) über ©Dtt er*
fyabm, alle ^irdenunb@d)utenüerbrucfte
unb unter ftdj f)ielte , mufjte angreifen, offen*
baren, barnieberreiffen, jur €rben wer*
fen, unb iljm bie tobtlicben 3Bunben geben
mit QZOtttt fSBort, aus £raftbes ^eiligen
©eiftes, vöU &on feutfjero burd) ^aulum
fleweiffaget ifr 2 tycft. 2, 8* £>arum er in
ben erffen Q3üdjern niebt balb Ijaf f onnen
(Mf einmal be$ ganje Corpus Do&rirv fap
fen , fonbern bat muffen biefe @ad)en angrei*
fen, barinn ba$ tyabfttß &raft unb SSer*
mögen, öornebmlicl) bie geit, geftanben,bi$
er ein ©tücf nacfj bem anbern in ber £eljre
gereiniget, bes tyabftet unb ber Motten luv
fiatf) barauö gefeget, unb in allen feinen 33tt-
cbern aUe^aupfarttfel (Ebriftlicfw Religion
jefcunb grtinblid) unb rein gefaffet ft'nb.
28er nun biefelbigen nupd) fl ubieren Win,
ber ijalte biefe Örbnung; <£t lefe twr allen
[einen kleinen €ated)temum, faffe benfelben
in ben £opf , baf? bu and) feine 2£orter in
ber Auslegung bebalteft, unb nid)t üerdn*
öerfr. Unb ft'ebe fein brauf , )x>k er im Ca#
ted)iömo t)k breperlep banbelt: ba$ ©efe|,
£&angelium unb£au$tafel. Q5ep bem @#an*
gelio aber bk *!e!)re be^ ©lauben^ in beo(
Dreoen Slrticuli^ , Don ber ©djopffiing, fe
lofung unb Heiligung; W Utyt Dom ©e#
btt , f)od)Wurbigen ©acramehten* £a§
anbere ^ated;iömoö fo gut fepn aU jie f on^
nen, aber £utf)eri Cated)ismum fyaltt für
tik wertbe ^rom ^;ro^ allen nimat, ba$
fiibat erfle ©ebot fo runb, fur^, grunblic^
unb eigentlich auflegen , aH £utf>erus mit
biefen wenigen Porten §et6an: 9XBir fönen
®Ott über alle ©inge furchten, lieben unb
vertrauen, $Bi\l mebr nidjt fage^weigaber
woly wa$ itf) fd&reibe»
gum britten, li§ barnadb feinen groffm
€ated;iömum. Stern, bie Auslegung ber
ge^en ©ebot, auö bem 19. unb 20. Kapitel
€*rob* ^om» IV, Senenf. ©eutf* : fo
wirf! t>u feljen, m$ er unter feinen wenigen
Porten in kleinem £ated)&mo, bei) einem
/eben (Stucf »erflanben unb begriffen ^a^
be.
gum üterten , wenn Mkfe f mit ©um^
ma gefaffet 5ajr, auf bag bu benn mogef!
ba$ ganje Corpus Doftrinae weitläufiger
\>erf!e^en, unb fe^en, m$bk furnefynulen
^auptflucfe ft'nb ber Cljrifllidjen Oveligion,
@o ligbarauf bie 17. SlrtiM^ut^ert, auf
welche bie Auguftana Confeflio geredet
i(l , ^om» Vv3enenf. ©eutfd). 3tcm,
fein ?öefenntnig t>on allen ©tuefen ^briff^
lieber Üveligion,fo M folget bem großen 23e*
fenntni§ t>om 5(benbmabl, ^rom. HI. %i*
nenf. Öeutfc^. fein Q3erid)t m beten ^:om*
VI. bk SchmalcaJdico9 articulos Tomo
eodem. Unterricht ber(^ifitatoren(5:. VII.
^nblic^bie Auguftanam Confeffionem
cum
.<— — " ■ i i in i i n« II n nii «ii in, in i. ...,»..i, i iii i m n p . , i — «p— ^.
884 2X 3oac{^ Wfcliw Umetrricbt, wie bie 23uc&er fhxtfym nutjh'd? $u fefen, 885"
cum Apoiogia , • barinnen aUeö jufam*
men gebracht iffc
gum fünften, weilen aber m ber CljrifHiV
$en Sel>ce, t)ie ganje Äraft unb^fladjtDor*
nebmlicb liegt an Dem rechten 3$erf?anbe be«
©efe^e« unb Mängeln ,eal8 ber^auptquelle,
Darauf Dte andern ©tücf alljumal fu'eflfen,
unb nimmermebr fonnten fein fepn, noeber*
jalten werben, wo e$ in biefen gunbamem
tenfeblet: fonimm fcorbieb biefebonenrei*
eben abgruben, ba$ eble ^arabie« ah
fer lieblichen unb beilfamen SBlümlein, bk
€pifM ju ben ©alatern* Unb ba lauf öod)
ja md&t obcnljm , wennbu liefefl; paefe
aueb niebt allein etwannein ©prüdblem b*t*
au$, wie bie ungefd)icften £opjfe tbun, xk\)>
ten bannt £ermen an unb tlnluft , wiftm
aber nid>tyDt»ec wollen üieOeicbt nid)t wijfen,
wooon, wa«,unbwie£utberu$rebet. Jöa*
be bu barauf flieif ia adjtung < n?ie unb vt>aö
et einem (eben .©tücf e broben giebet ober
nimmt, wieer,ein jebe^erpliciret, unb bef*
felbigen im ^aulo, audb anbern £>rten,gu>
ten ©runb weifet , unb bie Contraria gewal*
tia refutiret.
gum feebffen, barauf (ig aar fleifig de
nouiflimisverbis Dauidis, barinnen er
ben anbern 3(rtifel unfern §bnfllicben©Iau>
Um tractiret, fonberlicb bk 9SBorte : 3$
glaube an 3£fum C&vtflum feinen einigen
©o&n, empfangen Dom Jpeiligen ©elf* unb
geboren *>on Wlaüa k. 3tem, baß Ö3ücb<
lein de Ecclcfia et Conciliis , barinnen
«tj>en 3. 2(rticul unfer« ©laubeng reiebtteben
banbelt. Oßie aueb im .©ans 3Borf*, wie
ber ^eilige ©eift unb wobureb er eine £ir>
cbefammle, waö unb tto&ie&CJrifiltc&e
£ird>e fei) , waö fte tbue, unb wie tfe alle£)inge
ttomebme. £)argegenaber, wag bie fal>
febe £ird)e, unb wobei) man biefelbefennejc.
gum ffebentcn^annfi bu nun alfoalleam
bere Scripta tufym behalt aufteilen in
bie Capita doclrina?, wie fte in bem Ca*
tecbiömo unb Confeflionibus gefajfetfmb,
afö in locos communes , unb in einem
;eben aebfung geben, m$ er Dornebmlid)
banbele, ei« ©tücf ober meb^ wl ober
weniger.
gum aeßten, laf barauf folgen bes #eif.
^anneö Confummatum eft, ben lieben
©enejut , ban'nnen er, al$ in einer neuen
3Belt, nid)t einöle ©tücfe, fonbern alte
©cba$e unb Dveic^t&um ber ^Bei^beit gotf^
lidbeö ^Oorf^ b^^ot'gefragenunbaufgetban,
ba| bergleicben ^5ucb fint ber 5(popelgeif
niebf anfärben f ommen. ^a^ faget man Don
allen ^b^ologiö? ©enefiö £u$«i machet (Te
alle ju ©cbülern»
gum neunten, bod)mu§tbu audb ba$ bat
bei; betrafen, baf bu nifyt £utberu$ bif?,
and) bein Sebenlangnid)t werben wirf!: ber
bat eö follenfepn, unb feiner mebr. £)arum
ob bn gleicb in ctikt)m ©tüclen iljn niebe
allentbalben mit beinern QSerffanbe erreieben
fannfl: fobenfe, ba$ bir Diel ebru'dxr an^
f!ebet,beint(nDermogen &u benennen , ©Dtteö
bobe©abe in£utberoju rfibmen, bennba^
bu wollte)! freöel unb unbefonnen, allein
toller Ütarr (jerausfa&wn^uffjerum fugiß»
ren, abwaren folcbeÖveben hyperbolics;
w Wugujlinu^ febreibet, ba§ bk ^elägia'
ner audb bem $til ^aulo getban, Libro
V. contra Iulianum Pelagianum c* 3.
©enn wenn bn jugleid) ein S)octor waref!,
aber affo Dürftig unb tborlid)8utberi (Scripta
wolltef! fcerf leinern : fo mi§ bod) alle^Belf
(tbm auß bem ©tue? , ba$ bn m^ &it(>ero
ein grober kf bifL ;
gum Renten, pnbet mau ber nafewetfeti
^lüglinge über au« Diel,l bie au« bem €u*
tbero allein etlicbe(wie fiebiefelbigenbeifTen)
grobe Porter flauben, febrepen unb rufen,
k fep ^u unartig; unb wa«ber übrige 2Bit$
w\ mebr i$. ?fn foleb ^laubern fe^re bu
©gej 2 bidb
886 IV.'Oovvebenubevbk Sammlungen unb <£biticmes glitten Schriften. 887
bid) ntd>t^* ©enn wenn tm tiefen $ftarren<
weifen folgen woütefr , mufteftbu aud) balb
ein gut furnefymes ©tuef au^ Dei? SBibelljer*
ausreißen, unb bem ^eiligen ©eijle Den
ginget auf ben Sflunb legen, ber mit groben
SOßorten bie groffen, fingen, frommen ^ei*
Iigenunb gelehrten tote, Darren, Otttt*
gejud)te, e#unbe, reiffenbe Sißolfc, flin*
fenbe ©raber, §:eufefsfinber, tljr Q3ornef)>
tnen eine ungehaltene 53run(t," #uren|tfp
nen, ifyre grommigf eit ein unreines unfJcu
tigeS £Ieib, £)rec£ unb Unffatlj red)t unb
billig nennet, weil folebe SEBaare feinet
anbern Samens unb Würben werty unb
wörbig iji
gum eilften, faß btd& aud) nidbt irren,
bafNelfcbrepen, erfepaüjugefd)winb, fyV
|ig unbfyeiggewefen, einjorniger^ajfiger,
janfifdxrSvopfjc.
(Soldje @d&ulb geben il>m gewiglid) bie
am allermeiften, welc&en es um bte SKeligi*
onSfad)en fein rechter £rnfr ifr, fonbernbatv
inn femporifiren unb f)anbeln, naebbem es
bieSeit/J&rfon unb anbere ibre (Gelegenheit es
gibt. Sutljero ift ©Cttes <2Bort , ber £ir<
$en (Sad)e,#eil unb (Seligfeit, ein gottfeli*
ger, eifriger (£rn(rgewefen, biefelbigen Ijat er
Don ganzen «öerjen für fein leib unb @eel
mit allen freuen gemepnt; barum befennet
er, (wk jwar Paulus öon iljm felber audj
rühmet,) wo man ibm an bie boljen (Sad)en
gegriffen Ijat; unb ijt wafyrMtig bepbes an
ibm erfahren unb waljr worben , bas ber ^)3ro>
pl)et £faiasfagt cap. 49:Pofuicos meum
quafi gladium acutum, ( baS fi)ll f ein
gud)Sfc(jwanj fetm,) fub vmbra manus
fuae protexit me; £)arum ift$ ®Otte$
SÖBerf gewefen , in welchem er audj binbureb
geriffen, in freubiger froljlicber 33eftänbigf eit,
ber tfjeure $ftann ©£>ftes ; barüber anbere
getaumelt, unb jammernd) bep ifjrer gebieb*
ten ^dfHgfeir gefallen, &Ott erbarms &
(Summa , £utbems ifr ein 2£unbermann,
ben ®£tt ber 2Belt jum Ratete unb gw
terSftac&t, aus reicher ©nabe t>or bem
3üngjten $ag gegeben bat. Sollte ©Ott,
wir waren fo feiig, baf? wir tonnten t>er^
freien, was SufberuS gewefem 2lber bat
tjt bie wrbtente (Strafe ttnfrer fcbdnblidjen
(Simben unb Unbanf barfeit, ba§ es wenig
£eute üernejjmen, ja ibrer ttiel ü)n tterf leinern,
niebt bc$ fie bam t>on £utljero ilrfacl) &at#
ten, fonbern bie liebe (Sau friffet, was fle
auf ber (Straffen fiihbet, für alle Sftufcaten
unb foftlicbe gimmetrinben; bmit es gebe,
me jener fagt: Similes habent Jabra la-
#ucas. S)aS finb bie Doclrinalia.
(£nblid), wer aber biefegroffe Ijerrlidje ©e>
fcl)icbte , bas bolje Stti raeul unb 3£unber, bat
grojle ^erf nac& £brifti ©eburt t>or bem
3ung|!en ^ag, nemlid) bie Offenbarung
besSnti(^ri(lsfe§en, biefelbiae befraebten,
bem lieben frommen ©Ott bafur banfenwill,
wie ein j'eber ju tbun fcfjulbigijt: ber lefe
opera Lutheri, ordine, wie fte in Sena
gebrueft finb, ba f>at er ntdr)t allein biefebo*
ne ^ijloriam, fonbern ^oret unb ffef)et,wor*
inn bes ^abfles ^raft beflanben, wie erber
gebraucht ®&tt jum ^Berbruf, nnb iu$8ev*
brücfung ber ^fBafjrbeit; unb wiebeium,
wie fd)wacb ber arme £ut fyerus gewefen , felbf!
üom ^ab(t gebunben unb gefangen an teib
unb(Seel, unbbod) gleic&wol ber fromme
(30tt mebr unb me|r i^m bie klugen ge>
öffnet ,t bas armefd)wacbe©efaf gejrarfef,
unb frdftiger gemaebt, bi^bie groffe %$ab\)'
Ion, burc&ben armen geringen ^erfteug,
mr ^*rben in bie #6lle geriffen, €utf>eru*
aber beflanben, unb feine £ebre aus ©Ofr
te$ ^Sßort bleiben wirb, wiber ^3ab|l, ^eu^
fei, Dvotten unb Beeten» ©enn bereS
angefangen , witbs binausfu^rem ©emfel^
ben fep für biefen ^ann unb Ijolje &aben
..!■■!, - " ■ ' . I .11 , I. H. ■ ■ . .
gg8 2tw$u$ einiget Steffen aus ben t&<bviften ^teronymt tPeUert. 889
£ob unö <£& in grotgfeit, kirnen. £(lfo ©griffen $:ag unö 8?acf)f el>n Unterlag unb
£ob unb <£$? in &wc,feit, Sfaien«
foflm alle fromme griffen beten»
Joöcfemws Jttorlin,2\
5(u5jU3 einiger ©feKen au6 bm
0d)riften ^ieronpmi £öelleri , darinnen
er Don £ufl)eri fürtreffltcf)en ©aben, bte
^eilige ©dmft auflegen, Ijanbelt/Unb
t>ie @mi>iofo$ £()eologid$u £efung
Derfelben anmahnet.
\tc tfflann ©Ctfe§, ©. «Btotttoutf £u*
tljeru$,if!ein rechter ^eifter unbSfafr
bunt» gerceft , bie Eilige ©d)rift auflegen ,
unb bie Auslegung utrid)fen auf aüerlei> 2uv
feclmtngunb feefd)werung, fo ba vorfallen
mögen. £>ie £(jriftficf)e £irdje bot Dom
Anfang nidjt einen fo treffu'dxn £ef)rer gehabt,
aufgenommen t)te ^ropljeten unb?Jpo|W,
O'eöod) nißtalle,) ateSutberttf geroeff.
®enn er bat alle 5(rtifelt)er€f)ri(lftd)en£e^
re mit rounöerbarlicber unb ganj geiftreicfter
3Bol)lreöenl)eit, bepöes was fcfepne auser*
lefene c3Botte unt> tapfere ©prüclje belang
get, gel)anöeltunberHaref. SBaSber 2(po/
ffel Paulus ganjfurj unb nad)2lrtber£)ia*
fecttfen gefd>rieben uub geleljret bat, baäfjat
£utl>eru*> nad) ber Üvetljorifenftinff aufs berr*
licbjie erflaret , unb ganj reic&licl) ausge*
Oridjen: lieber bas,foljat er feine £ef)re unb
Auslegung gerichtet auf allerlei) angefod^
teneunb befummer te Zeute; alfo, baf>> fa|t
feine 2infecl)fung unb 33efümmerni§ mag
genennei ober erbaut werben, bafür ober
baraufer, £ut(jeru$, nid)t eine gewiffe 2lr*
jenetj gen>iefen bat. Unb bi§ £ob fjatr er Dor
allen anbern £i'rdjenfcribenten ganj allein.
£)erl>alben id) benn mit @rnjl, ol)n alle
©c&eu, alle ©tubiofos ^^eologia, haöifl,
bte fiel) im heiligen ©djrift ju lernen begeben,
Dermale unb anhalte, baj? fie /a £utl)ert
©Triften ^ag unb$?acf)t e^n Unterlag un5
aufboren lefen wollten, unb aUweg benebe«
ber ^eiligen ©cbrift, aucf) £utf)eri Q3üd)ec
in ^anben (jaben. £)ie andern Ausleger,
bei;bes alte unb neue, ^aben fiel) be§ befleiß
(iget, baf fie ben waljren unb eigen tlid)en
Qkrflanö ber ©cbrift geben moebt en, (id) re*
be Ijie Don ben beften,) £urtjerus aberbat
ntcJE>t allein ben eigentlichen ©inn ber ©cbrift
gezeigt, fonbern aud) ben ^ert orbentlicl)
aufgelegt, hie ^raft unbfonberlicl)e33ebeu*
tung ber 2Borfer in ^eiliger ©cf)rift flei§ig;
ermogen, unb bem £efer eingebilbet* Unb
mien)ol er aufteilen Öugfdwife gemacht,
ober bigrebiret: fo t>erljarret er boef) nid)f ju
lange barinn, fonbern tt>eifl, ftaö gnug jft,
unb fommt benn balb voieber^um^erf ; fu^
ret allenthalben mit ein fc&one f)errlic{)e©e^
banfen,bieein trefpic68ic6t feiner 5luölegung
geben, unb biefelben fa)t angenehm unb lieb*
Utf) maeljen. 3c& f)eiflfe aber fc&one fyerrli*
d)e©ebanFen, hie ^>aulu? Offenbarung nen>
net, n>enn mir unter bem 2lu$egen etwas ein*
fallt, baüein anber auf biefe ^Oßetfe ntd&t
f)afte fe^enjonnen, unb ifym fo ebenmc&tein^
gefallen roare.
©iemeil icb aber angefangen fyieüon^ure^
ben, unb £utl)eri gebacl)t, will i&> fürjti^
Anleitung geben , wie bie (^tiihmfi ^^eolo*
gia €ut(jerum fonnennü^lic^ nachfolgen, ba^
mit fie redbtfdjaffene ^rebiger unb ^l>eolo^
gen werben mögen.
€$ (tnb etliche, Ue allein ber 2£of)lrebett'
fyit unb (Eifer, fo in £utbero ift, nadpfofr
gen fi'cl) befleißigen; lafien fid) bebunfen, (te
fepn tapffere ^Rad&foiger £utl>ert, wenn fie
nur Diel SOBorfe Don einem ©inge machen
fonnen, mit übrigem ©efc^wa^ hie um>er*
(lanbigen guf)6rer aufhalten, unb hie meu
fie Seit in JPrebtgen mit ©trafung ber ty<x*
pulen jubringen» 9DBeil aber ibre ^rebig*
ten nid)t baben Zuttyxi ©rünbe, 9?ad)DnV
©gg 3 efe
890 IV.Vwubm über fcte Sammlungen unb £öttiones £utbert ©Triften, 891
cfe unb ^Irt, geben fte o(jnefonberlid;egrud)t
ab, unb richten wenig aus*
©tefe serfeljrfe ^Beife, €utf>ero nacbäu>
f ommen , füllen biejenigen ^rebiger meiben,
unt» (ollen juerft bie beffcn £ernfcl)riffen h\>
tfyti ftets unt) fleißig lefen unb wieberiefen
unb ibnen gemein machen, ©arna^follen
fte feine ©eutfebe (Schriften, fonberlicbaber
bie,in wekben er bie^ebrift auslegt, ins Sa*
tein bringen ; nidbt jwar alles t)on 9XBoct ju
3Bort, fonbern bag jte oft einen ober mejjr
f)3erioboS mit einem furjen Zatcinitymbt*
greifen, ober nacb 2(rt ber^>ara$>rajB w
wanbeln.
&$ fann niebt ausgefproeben werben, wie
trefjJicbenSftu^enbif? einem (Sfubtofb $(jeo>
logia bringe, 3Denn juerft übet er ba feinen
(^titum in ben aHerbejlen^aferien. £5ar>
nacb fo informiretunb febarfet folebe Hebung
überaus trefflicbbenSßerflanb, unb er wirb
(jierburd) gebracht im @r£enntni§ vieler treffe
lieber @äd)eh» 4!e£tfid) wirb er üiel fleifji*
ger unb genauer £utberi feine ^Bort unb
Tönung erwegen unb anfebauen, alsfonft,
unb enblicb bat babureb erlangen, ba$ beu>
t>e, eine 2lrt ju reben unb ein &ing $u ttyU
len , wirb gan$ gutljerifd) werben. 9?un
will id) aber htö ntd&t fo gemeint f>aben /
als follt er alle geit in Sutberi 33ücbew ju*
bringen, fonbern bk bejlen (Stunben foll er
jur §5ibel ju lefen gebraud)en, basifnnbie
QBerte ber beigen @d)rift gar wojjl begannt
maebt. gubem foü er aueb bie übrige geit
hk <5d)riften ber £Bafer unb ber neuen
(£5cribenten jum £efenanwenben,beybesba§
er tten ber alten Reiter £ebraud) einen Q3e* :
riebt habt, unb aueb um anberer Utv
facb willen, ©i§ bab icb um ber jungen
^beologi willen mclben wellen, welchen k\)
üornebmlid) mit biefera meinem @d;reibenju
bienen btitxfyt bin tC
3tem/ meinem Briefe £X SBek
leri f an €6erum getrieben,
2fnno 1^2.
9[He ßtrdjenfctibenten, wk gelebrt ffe aud&
^* fepn, bknid)t in 8ut&ert\$u§ftapffen
einbergeben, jmbbet)mirt>erbad)tig; benn
icb bins gewiß, ba§taeraufjTebenwirb,ber
ben §liam ju unfrer geit, mit @nabe ju
lehren, unb <d\id)ü$cit bk failfot ©c&rifit
auszulegen, unb aucbe mit fo retd)em ®eiff ,
als in ibm gewe(t, übertreffen wirb; unb
fdjeuemid) niebt, fo M bk ©aben unb
(Streit belanget, ibn mit bem2(pofW ^au*
fo ju i)ergleid)en. gürwabr , fo siel bie über
alle ^aaflfentrefflid)e^Bof)lrebenbeit bttüft,
febeintg traun, als tbat erobern auöerwabt
un Dvüfljeuge @anct ^aulo mit juüor.
3d)par, ber icb ben "üftann <&Ottt$
fo Diel geboret, unb feine ©ebriften obntuv
terlag gelefen unb wieberiefen Ijabe, fabe
nun erff reebt an, mid) über ibn in fcerwun*
bern, ibn greg ^u aebten unb ^u öerjlebem
Unb tbut mir fcon ^)erjen webe, b$ iebfei^
ne ©dbriften niebt mit meiern 9ßer(Tanb
gelefen babe*
38) ©• Sl)riftian$w&nd) 556r^
mti Q3or&mcbt jum britten! unb
vierten X^eilber ^eip^9if($en@amm<
hmg.5lnnoi729»
i.
^aebbem in ben beiden erjlen dornte btV
V fer neuen 2eipjigifcben2(uflage ber famt^
lieben (Sc&riften beöfeUS) Martin Sutber^
nacb ber beliebten Orbnung, mit benen e^
getifeben SBerfen ober Öuölegungen ber
^5iblifd)en ^Bücber , welcbe biefer t>on ©.Ott
bocberleucbtete, unb in ber bertt'sen (Scbrift
befonber^ ntaebtige Sebrer ber ^üangelifcben
Äircbe / ju bocffl erbaulid;er ^u^anwen:
buujj
g9 2 38) *& tbtifi. Jrtcbrid? Römers X>-©rberid?t $um 3.imb4,£eip$.£beu\ 89?
bung (jinferfafien, ber Slnfang gemacht;
mithin juforberfl beffefben Pi-ebigteri ttber
fcae erffc 25ud? tTtofe, wie folc^e juerjlim
3a(jr 15-27« ju SBittenberg (jeraugfommen,
unb fo benn bie erflcn brey £beile fcmcö öuJbe*
nen Commentarii in Genefin, nad) ber
Dom öaftlio 5<*bro unb 3obanne (Bube*
nolmfertigten^eutfcbenUeberfe$uiig,wieber
ans £idbt öefieHct werben: fo Ijat man auf
fold&e ^BeifebiUiafortfa^enfollen, unbftnb
ba&ero in biefem britten £omo, weld&er um
ter gfotlidjem (Segen hiermit erfc&cinet, ber
vierte unb letzte 4beübe$obbelobten Com-
mentarii in Genefin, unb herauf über
htö anbete 23ucfc ttfoffe t>on feutberoge'
fcaltenen *)>rebigfen ju beffnben.
2, ^Hermafifen nun aber bon bem ganjen
Commentario in Genefin, unb beffen
#eraträgebung in £ateinifcljer (Spradb, wie
aud) ber barauf gefolgtcn £>eutfd)en lieber*
fe^ung, allbereits tn ber QSorrebe ju ben er*
(len jrney dornte, ausbes <&eim pon 6e*
dfenborf6^)i(ioriebrö£u^ert&umgum(!anbi
liebe O^ad&rid&t ertljeilet , unb jugleid) bte
Stirfreffltc&fcit bteferbon&ut&ero,flaclj je*
IjjenjaSjriger tn feinen öffentlichen £ectionibu$
barauf gewanbten Arbeit, furj bor jeinem
fei. 2(bfd>ieb ju £nbe gebrachten au$fül>rli>
djen TtuelegunQ bee erflen öucfye rTJofe,
mit ben Seugnifien tHattbef«, tTJoilmt,
XPeüeri, 2\ircfcnei :t ,<£|)ttrai > (Ealotni , unb
anberer tjoc&berü&mten 3:ljeülogorum meljr,
betätiget worben; als eradjte iti) um fo*
M weniger notfyig ju fe»n,bonbem vierten
unb legten ZbeiX biefeS Ijerrlid&en unb ebleti
y&eiH, weld&er, weil ber ganje Commenta*
viue feiner ©roffe falber in hie be^ben er*
jlen Pornos nid)t gebracht werben fonn*
te, im bem gegenwärtigen bvttten Zo*
mo gefparet werben muffen, unb biefen alfö
großen ^eils ausmacht, ins befonbere eu
\x>(\$ jufagen ; ha in ber Q3orrebe, welc&e £te#
vonymus Öejblbus,*) als ber erfte £er*
ausgebet* befagten^ljeils, bemfelben borgen
•) *§iewm)mu$t2&efofou$ i$ eoangelifdjer *J>ccbiger ju Sttfirnberg, unb »or&ero «in fleißiger ©d)uler ßu«
t&erigemefen, auch folgenbä ein freuet unb beftanbiger Sftacbfolger beffelben in ber Steimgfeit ber £e&«
verblieben, ©ein ©ebadjtnifi ifl um foöiel ru&mroärbiger , jemej)r ber fel&e ftd) burd) feinen £leijj unb Arbeit,
fo er auf Sut&eri Commentarium in Genefin geroenbet, um bie eüangelifdöe ^ird)e »erbient gemacht, altf
welche biefen teuren ®$&%,na$ft 93^. 9Sito tf)eoboro ober ©ietti^, aud& weifanb ^farrf)errniu3^ärtn*
»erg, biefem Sßefolbo gröflent^eil^ j'u banfen §at> 2l'(* er auf ber Uniwerfitat j\u SSitten6erg ftubierer,
«nb bafelb|t &et)j2ut&ero im ^aufe unb am £ifd), folg(id) ein vertrauter junger biefeö groffen Se5re*
tu fepn ba$ <©(äcf gehabt; ^at er aud) beffen ßectiones über @ene|Tnfelbjt mit angehöret unb folc^ePeif»
flg nac^gefd)rieben , rooburd) er alfo in ben @tanb gefegt roorben, M$, alöiljm, nac^ erfolgtem %b>
fterben o&ermelbten JDietctcb^, bie von fel6igem an bem anbern ?&eil öe«5 Commentarii in Genefin an»
gefangene, buref) ben $ob aber unterbrochene Arbeit ju »eöfu^ren , unb bie übrigen $l)eile befagten Com-
mentarii gleic^ergeflalt jum] 2>rucfen gu verfertigen , auf (Sinrat&en ^öilippi 50teland>tt3oni6 unb 3ft.
©eorgii SHörerei, öoh ^ieronpmo 95aumg^rf nern , 3lat^errn ju Nürnberg , einem großen ^reunbSu*
ti unb £te6b>6er fejner ©Triften, aufgetragen worben: €r fotljane Arbeit nic^t nur übernehmen/ fons
bem auch,, mit ^ulfe berer »on Crncigero, Rorario Stolfio , gefc^rieoenen unbib^m barp gegebenen Qrr*
cmplarien, rü^mltc^ »oübtingen f^nnen. 2Cuö biefem nun, wat ©efolbu« felbft in ber 93orrebe ju bem
4. ?l)cil be^ Commentarii in Genefin mit me&retm berichtet, ift flarlid) 3U erfeben, roag|ma|Ten berfeU
be nic^t nur biefen 4 SfceilbeS foförtrefj!i*en Commentarii ober 3fu^legung beö fei. ßut&eri öberbaö 1 93.
ti 5UI:* Kinen ^let^ mb 3frbeit Sucrf* an* &$* S^bracbt, fonbern autb. bm vorbergenben 3. 5&«ü/
weldjetmit 93?eland)t^oniä fBorrebe ^erattgf ommen , jum 2)rucf »erfertiget, wie nid>t weniger aud),
»a« £>jemcb &er> bem anbern ?t)eile übrig ju laJTen burd) frfit)äeitigen $ob genüget worben, Oinju»
gefuget: «mmaflen benn aud) nidjt nur $ReUmQtfon , in berjefct erroe^nten SSorrebe, biefeö befuget,
ba er fd)retbet : Vit* Theodon mortem , huius laboris , ( edendi videlieet enarrationes Lutheri in
Genefin) yt ifedicam, hxres fuit Hieronymus Befoldus,qui bona fide fecutus eft exempla Crucigeri
et Rorarii manibnsferipta, cum quibus vidit, et fua manu feriptum eft, et alterum feriptum manu
Iohannis Stolfii, «uius diligentia et fide» exiraia eft, congruere. 3Be(d)e ?S$Wtt »erbeutet am
404.
' • • - ' -" — ' — -— rT|— ' ^"ITIWIIIIHJJ— Jll ÜL^II IM gl I - - ^11 l . . ___
894 IV, "Üoi'ireöen ubei- öte Sammlungen imö £öittonee £utl?eri ®d)riften. 89?
fe%t , unt) Die fo^Ietcf) n^ict> biefem Q3orbertcfet
folget, eine grimblicbe @rjeblung Don bem,
was folcben eigentlid) angebt, enthalten i(!.
3. @o »erhoffe id& au^, es werbe bem
geneigten £efer aus bem erffewSÖorbericbt
annod) erinnerfiel? feon, was fowol überhaupt
bei) biefer neuen Auflage ber (Schriften h\t
ttjeri jurüvegel gefegt worben, bag ncmlicft
lue 2lbbrucftmg berfelben jwar aus benen
pttOrunbe gelegten ^lltenburgifcben^omis
gefdxben, $ugleid> aber aud) ben ?tyt nadj
ben er ften unb bellen ^emplarien, 1p ben Au-
tographis gfeid) \n feigen fmb, überfein,
unb wo notbig, bariius öerbeffert werben
foll, als aud) infonberbeit beobenerfTenjtwo
^omis bi§fais beobachtet unb wirflidj pra
ftiretworben. ©ejfalt manbenn beo2(bbrucf
bem. barinnju erft&or?ommenbenPt*et>i[jten
Hütten über £>as erfie 22>ud) Wofc aus
bem öierten 2(ltenburgifdjen $omo , abfon*
berlicf) bat altejte &emplar, fo ju Ritten
berg im 3abr 1727. in 4. gebrückt tft, nebfl
ber (gbttion in 8- welche im folgenben 3abre
bafelbjt berausfommen, tfets t>or 2(ugenge*
fyabt, unb baraus biejenigen (Stellen, wo
man in ber 2JItenburgifd)en €bition ttm$
geanbert, ober ausgeladen , ober fonfl eingebe
(er gefunbeh , ju fcerbeffern ; mithin ben er jten
unb eigentlichen ^tert ber 2Borfe £utberi al>
Ientbaf ben barjufMlen , ftdj angelegen fepn laf*
fen. 2BaS ben barauf folgenben Commen-
tarrum in Getiefin, ober t>k auSfübrlid)e
Auslegung Sturzen übet* bae erfle 23ucf>
ITJofe anbelanget ; fo Ijat jwar bk S)eutftf>e
Ueberfe^ung , welcbe fcou ben erjlen $we$
^ikn 2$aßim Sabet, unb t>on bemerk
ten unb vierten Johann (Bufce, ^rebfger
ju 23raunfcbweig, gemacht, behalten,
unb aus bem neunten 5(?tenburgifd)en^omo
abgebruef et werben muffen. 3ebocb i(! biw
bep ber £ateinifcbe ^ert ^u Dvatbe gebogen,
unb nacb biefem t>k Ueberfe|ung an Dielen
Orten emenbiret worben» (Öamit nun ab®
aud) ber geneigte £efer feljm möge, worin*
nen bk ermelbter majfen , in biefer neuen
Auflage bisber gemachten Sßerbefferungen
eigentlidj begeben, unbwofowolin ben^re*
bigten als in bem fcerbeutfc&ten Commenta*
rio über bas erffe $8ud> Sttofe Don ber Sü>
tenburgifdjen §bition abgegangen worben;
2(fS l)at £err XK* 3ot>ann Jacob (Efceiff,
S. Theologiae Candidatus, weldjer bii
anbero bei; biefem <2Betf groflhmgleig erwies
fen, unb abfonberlid) bk ibm aufgetragene
Arbeit, obgebadjfer <?3ergf eidjung ber$re>
bigten mit bem erjlen ^remplar, unb ber
Auslegung beserflen 33ud)S$ftoffs mit bem
£ateinifdjcn ^erte, rübmlicb Derricbtet, bk
barnac^ gemad)te ^erbejferungen in ein or>
bentlicbes Q3er^eid)nis gebracht, unb \x>tö
fowol biefer wegen , als audb ber in biefer €biV
tion gebraud)ten ©cbreibartbalber, juerin^
nern annod) notbiggewefen, in bem t»orge#
festen ^5ericbt anzeiget, ©abero wir
aü$ folebes feerüeicbnig in €nbe biefes ^
mi anfügen lajfen, unb ^ugleidbbiermitun^
fer in bem erften ^orberiebt getanes Q3er^
fpred;en erfüllen wollen.
4, gSoj
404. 95tot beä anbem Storni biefer neuen 2feflage ber ©Triften ßutßeri ju lefen flnb. @onbern eö be«
(tätiget out^ fold^eö ©.SUtcolauö ©elneccer in folgenben SBorten, n>el^>eer j« 95efolbii wo^löecbientem
S^ad^CU^m oufgejei^net : Linco pie defunäo Hieronymus Befoidus fucceirerat,pari fidelitateet lau-
de rem ecclefiafticam adminiftrans , ctea, quae nondum a Theodoro , voletuditiario et iain anno
setatis XLII defuneto, in Genefis per D.D. Lutherum explicatae, continuationc abfoluta erant, fe-
liciter complens. V. Selnecc, epift. dedicator. Commentarii in Genefin Lipfiae 1569. SBie tteft itt»
nbri^en biefer 2&efolbu«J an ber reinen Seljr beö (Soangelit, wel^e er wn Sut^er© empfangen, gepalten,
ift unter anbem aud) au« bem, was er in meljrermelbter feiner 93orrebe miber" Öftanbri 3wt^um in ttm
2Crtiful von ber 9ted)tfertigung getrieben, juerfennen. Q>^ilippuö 5Keland)t^on ^at iljn fe^rwert^
gehalten, unb »iel vertrauliche ©riefe an i5ngefc^rie6en, M\ty L,V,Epp.JPh, Mei, ex cd, loh. Saubej>
«i p. 213. feqq. L. VI. p. 50^. feqq. befinblic| jtn&.
89$ 38) £>• €^njl* 5l'te\Bocnei*0 t>orbencf?t $um 3 . unt> 4. £cip$. £t?eil. 8^7
4, SSoit Öec Auslegung £ucbert über
ba^ anbere 2>ucf> tttofe , roeld)e nad) bem
legten $:ljetl beö in$'£5eutfd)e überfein
Commentarii in Genefin in gegenroar*
tigern dritten Conto folget, tjr jut>orberft(M
rciffen, baß na4>bem tutbecusbie^rebig*
ten aber §a# erjle 35ud) 'Dftofe (n>eld)e tn
unfermerf* en^omo beftnblkl) fmb,) ju£n*
be gebracht, er Ijierauf biefe jtt 3Bittenbeerg
ojfentlid)geprebiget. <£$ gellet folc&eg Hau
liefe auö £utberi eigenen ^Borten* ba er in
ber^orrebe ober Eingänge berfelben aus*
brucflid) bezeuget, bag, nacitf>em er bis
anbero fcae erjle £uct) tTJoje ausgele*
gec tc. *c, er mm $ur 2tue!egung Öce
anbern 25üd>& greife k. :c- $?ad) 2furt<
fabri im I» Stölebifdjen $:ljeife p* 279.^01:^
gefegten SBcridtf, fyat £ut^>eru6 fte jupre^
bigen angefangen am 19. (Sonntage nad)
^rinitatte 5(nno ^24. mr Q3efperjeit, €$
gefyet jtbar biefe Auslegung nur biß anfßi^
Kapitel, roorju nod) fommt btc Auslegung
öer 5eben (Bebore , aus bem 19. unb 20.
Kapitel, bai)on wir Ijernad) franbeln wollen.
3ebod) fyat Äutberue aud) über btc folgen*
ben Capitel, biö m £*nbe biefeS 35ud)S, ge*
1 prebigt, weldje ^cebigten aber Derloren
- gangem <2BiebennDb§ebac6fer2(unfaber/
l welcher bie Auslegung über bie 18. erflenCa*
; pitel juerjl in S)rucf gegeben, in bemnact)*
gefegten 33erid)te *) melbet, ba{?<£corge
öucbboli$er , ^robfr \u Berlin ; biefe 5$c#
btgf en alle beofammen gef)abt,in feinet kvanh
fyit aber 2inno 1^4. um biefefben Fommen,
mithin fold)e$um £>rutfnid)t liefern Finnen,
©er 4)err Skrfaffer ber S3eutfd)en lieber
fe^ung tion be$ ^errn tion Secfenöorfs .
fu^treffficf>en ^tflorie bes £ut()ert!jumg,gi*
bet jroar öor, ab ob Cncfe preöigvcn llu»
tbert über 6ie erflen 18. Capitel öes an*
Öern 23ud>8 tTlofe im ja^r iy2d in {Druc£
t ommen ; allein tt>ie ber £err i>on &ec?en*
borf felbft in feinem ?afemifd)en Commeqra;
rio nur fo w'el fagt: Retetos in Tomum
III, et in A6ta anni 1526. inuenire Ser-
mones Lutheri in capita XVII I. prio-
ra Exodi ; baj? man nemlid) befaßte ^re^
bigten in ben britfen ( ^ntenburgifc^eny^o^
mum, unb ju benen Aäis üon 2(nno i$g§.
(aH in welchem 3a^r itueberus mit $dU
tung berfelben ju ^ttbe l ommen, )gebrad)t
^abe« SfJfo tjt n?ol gemif , unb au^ ^urt*
fabrt angefugtem Q5erid)t mit me^rerm ^u etv
fe^en, weldxrgeflalt felbige üon biefem ju
aHererfl, bep^)erau^gebungber ^lebifc^en
^^eiley unb jwar in bem erfien ^^eile p. 279*
fqq. ans £id)t gesellet tvorben* Pannen*
Ijero man bann and) , bei; Sfbbrucf ung bi*
fagter ^rebigten au$ bem britten 5(lfenbur^
gpen "§&effe pag. ^23. fqq. in gegenwartw
gern
*) liefen ^ßecic^t, meld>er in bem erften Siölebifd)en Sljetlep. 39»- feqq- unb in bem ?♦ 2f!tenburgifc^en
^eile p.655. $u Snbe ber ^utflegung be«5 18. Qüapitete fle^t, ^aben »ic tjter ganj anzufügen für- »6t^ig
ecadtfet ^c lautet alfo : 2$eetcfot «n Öen Ä.efec. 2)as 19. unö 20. Captt: öes 2. $Öud)S COJof. tf?
5uooc im £>uicE ausgegangen, onö im 4- £>eutfdben ymifänn Como juftnöen. 2?t'e anöecn
btntec^eüigen Captte^fo mit ifcree Auslegung t>te^er gefetzt batten foHen n?eröen , öamit biet:
inn nicht fHangel t»«ce , ftnö ja>«c bis jum i£nöe t?on 23. Startin ßut&ern auch g'epceöiget
tt>ocöen. VOie ÖenniSt: ©eorge S5u^5olacj; ' Pvofi ju Berlin, öiefe pceöigten «Ife beyeinanöec
gehabt, ftbec in fäntt &ranlrbeitimi$64. 'jabt iff folcb 2$udb entc&ct't unö enttragen cüocöcnj
öaß ec niebt roieöec fann öaja kommen; toeldbes vc, öec -^ecc pcobft felbf?, fcl?rtftltd? öem
5Q?oblgebocnen unb i*bUn ^ettn, *$ettn SJoltatf), ©trafen ant> ^eern ju ITTannsfelö betrieb*
tet bat, öa^ @. <&. ötesbalb etlicbemal an obgeöaebten S&uc&Wjern gefebrieben. &kfe 18. <Tap.
ftnö in ^£c »P^ilippi ^abtitti, gea?efenen pfacebeern jti Äingleben, Aibevey vor öe£ ge:
toefen, unö von öem tJPoblgebocnen onö ^olen -^ectrn, ^errnSBoIfen t>on ©clj^nbur«, -^etrrn
?u <S\md)«.\x tmo 5a)alöenbut:g jc. etfaäft m$ ausgebcaebt, unt> von mit 3o§«nne 2l>rifabr»
in JDcucE »eroconet tmö gegeben.
Äußert Schriften 14, tyti\. #fj&
898
IV, Porrebenuber bie Sammlungen unb (Sbitiones £utt>eri Schriften. 8^9
gern £omo nur allein bie£i$lebifcl)e£bitton,
n>cIdE>er bie Sfftenburgifc&e gefolgt tff , ju
SRatfy u'efyen formen.
j. Ob nun wol, was biefe 2(u$egung be$
fei. £utberi übet: ba^ anbere ^8ucl> Sttofc
an ffcb felbft betriff, fold&e frepltd> ntc&t ■ üon
ber Q3efcr)affenf)ett ift, wie t>ie t>ort>erfle^
benbe Auslegung über Das erffe ^5uc^ 3)iö>
je , ober anbre dergleichen oon i&m felbft ^um
3Druef oerfcrtigte@cl)riften, unbmanleidjt
fielet , tag es nad)gefcl)riebene ^rebigten
finb: fo t>at boct) biefelbe aucl) iljren groffen
3Befti),unb muf?man allerbingsbem^errn
fcon ©etfenborf wolligen Q3eofall geben,
welcher nad) feiner (jerrlicljen Einliefet alfo
babon urteilet *) : (£e fdjeine jwar,
JHiit^ius babe bjefe Prebigten metfien*
tbeite, obne t?tel Öarauf $u f?uoieren,ge>
halten, unb mit bem X>ortrage nad)
6cm begriff feiner Suborer fict> geriet?
cet :& k. febod) fe? aueb barinnen eine
fonberbarc 2\raft unb groffetTJenge vov*
trejflicixr -ilebren, t>ermabnungen, £ro>
(hingen, tParnungen, unb tPiberlegun*
gen ber grobpen unb fd?ablid?(ren 3rtv
tifeurner anzutreffen« gu beffen SSewete?
thum er auet) folgenbe einige ber merFwür*
bigjten ©feilen barautf anführet.
6, £Son ber Auslegung ber Selben <?5e*
böte aus bem 19. unb 20 (Eapttel bteaw
bevn 23»ud?g Hlofe, wefc&e benen je£t er*
jet)lten über, bie öoc&ergcbenbe - 18. Capitel,
cA$ roorju fit, nad> 2turifabri ^Injeige in
bemobangefnry^enÄeric&t, eigentlich gef)6>
ret, im gegenwärtigen bvitten £omo p. 609»
fq^. angefügt, subefi'nben, unb womit fiel) ak
fo bkftv Zomus tribiQtt, ifinod) nimelben,
ba§, folelje juoorr)ero abfonberlicr) , tinb jwar
weit fie in benen nadj ber geitorbnung ein*
gerichteten (Jbitienen berer©cl>riften£utbe>
ri unter bem 3ar>re 1^29. fielet, t>crmutt>
licl) in befagtem 3af>r juerfHm SDrucf aufr
gegangen, unb folgenbs fowol in betrV.
SBittenbergifcljen, als iv. ^enaifcrxn, unb
au$ biefem in ben IV. ?(l>enburgifcl)en ^(jetl
pag. ?8o. fqq. gebracht worben. $$ tieiv
meonet jwar ber $err ^Berfaffer ber£)eiit>
fct)en @ecfenborffiftf)en ipiflorie beö £utr3er^
t^um^, baß felbe nic^t inbae 1529. Hfabr
gebore , fbnöern mit btnm Pceötgten über
ba$ erjle Suc^> fHofte als ein 2tnbang
berausfommen, weil gleid) im 2(nfan^
geöeifelben, ba £utl>eni6 von ber 2(rt
unoUPetfe, ttucfcllofes $u lebren fey, re«>
bet, bkfe tOorte ju pnben: 2)arutn ifl
nun oben in ber t?orrebe über baß^etfte
3$ü<b IVofc gnug in bk breite unb£am
ge geerbet worben je. je- ©feieftroie aber
biefe ^Borfe £utt>en t>on feiner gehaltenen
©ngang^prebigt ^ti ber folgenbs geprebigten
Auslegung ber Q5ud&ec ^OJofTö garn>oWöer#
flanben werben fonnen; alfo bezeugen auet)
t)ic 5(nno 1527. unb 1528. ?u ^SBittembergsc^
bruef ten ^remplarien ber ^rebigteu über btö
1. ^5uct) SSZofiö , weldje mir bep ^)anben ^a^
ben, ba{? ermelbte ^epnung feint^wege^
ftatt l)abe.
6, £MHci) im übrigen jwar wölbet Sßw
f)abenö geroefen, in biefem Q}orbericl;t auej
bie;enigen ©teilen, welct)e in benen biel)cr
ebirten , unb in bieten fowol als in ben erpen
omi^ beftnblici)en Auslegungen be^ fei.
£u^
a.5
*') VidenUir quidem hi fermones, fi n©n omnes , certe maxima ex psrfe, absque multa prxuiedifa-
tione et ex tempere faöi fuiffe, ftilo plane populari, gemoqueefieentisetauditorum captui aecom-
modato , vnde et aliqua plus femel , et liberius atque inpolitius dr&a cenferi poJTent. Inte-
rim etiam in" his efl ingens et admiranda copia et pondus quoddam doörina» , fiue ad inftruclionem
in fidei myfteriis, ßue ad mores emendandos, fiue ad folatia aduerfus affiicliones^ itemque ad
errores quosdam crafliores , qui nocere illo tempore aüditoribus poterant, refutandos aut cauendos»
Comment, de Lmberianißn^ L, JI.fe&, <>. farag. z^. p. fo.
90o 39) £>♦ Cbrifr. 5w'eb. Corners Vovbevicfyt j«m ?. und 6. Uripj. C^csl. 90t
Äutberi, entroeber f*roenu »erflehen fmb,
ober eine befonbere $tteonung in (ic6 galten,
•ober aud) tton einigen anbers gebeutet, unb
auf einen falfdjen (ginn gejogen werben,
abjbnberlid) ju opfern unl) ju retten : fo
Jat Doc& Die ßürjejber S«f, bei) Denen mir
obliegenben sielen $mtst>erri*tungen, fof *es
für ;ego ni*t üerjf artet: unb wie i* Daljero
t)ie Q3ewerF|Migung biefes 33or(jaben$ auf
ein anberSmal ausfegen muffen, alfo f>abe
tmmittel|f nur überhaupt erinnern wollen,
bag bei; Sefung ber. griffen Uutljeri man
aUentbalben juborberft auf beffen eigentlichen
S^ecf unb Öbfe^en ad)tung gebe, biej'enige
©teilen, welche bunter finb, ober barinnen
fonfl einige @*wierigfeit vorfallt, mit an*
bern, roo er bon eben ber ©adje beutli*
unb ausfüllt* geljanbelt, berglei*en, unb
abfonberlid) unter benen erffen ©djriften,
n>eld)e &on iljm, beu no* ni*t ttoflig unb in
allen ©tuefen gehabter ^rfenntnig Der §b*
angeben ^CBaf>r&ett, verfertiget Sorben,
unb benen, meiere er in folgenben3af)ren,
nacl) erlangter meiern unb tigern £iv
f enntnig, gefd)rieben, einen guten Unterf*eib
mad)en; mithin bigfate na* feinem eigenen
feonlicf)en Verlangen, M er in ber 93orrebe
m bem erilen^eil feiner £ateinifd)en^
*er t^en £(jriftti*en £efer bittet: Saß er
ferne erffcn Sucher ganj bebacbrficbimö
mitgroffemtnitletbenlefen wolle :c, ft*
wtbaften muffe, SBomit i* ben geneig*
ten Sefer gottli*er ©nabe empfehle, unbbeiv
[elben au* $u nü|li*em unb Qeflfamen ©e*
brau* biefes Mten ^Torni ber neuen Sfaffa*
9$^^j?ttitft*en ©d)riften Sutfreri., wn
$£>$$ aüen (Segen unb ©ebenen roüri<
t*e. ©ef*rieben ju Seidig ben i?ten $e<
bruar» 1729*
Cbriffc'an Srteörid? Sfoia,
£>oefc-
39) SD.'fi&nfrgriet)r.§Börnfr*
33otbencbt jum fünften tm§ fecb^
ten Sfjeil ber geip>d. Sammlung.-
5(nno 1729,
1.
padbbem man in biefer netten ^bitfon ber
V ©d)riften beö fei. £u*eri, nad) ber
beliebten ©rmd)fung, bi$ auf beflelbenTtm*
iegiwg übet bte Pfalmen geFommen, autf)
bijjfaüs albereits mit ber er Jim Ueberfe*
sung be& Pfafters , benen Summanen
unb einer Auslegung ber neun er jten Pfaf*
men, in bem fcorfyergefyenben werten £betf,
ben Anfang gemad)t: fo folgen mmme&ro
in bem hiermit ju gleicher $eit am Siebt tre*
tenben fünften imbfeefeßen £betfe in be*
poriger £>rbnung, fomof alle anbere t?on In*
tt>ero über mehrere pfalmen 3ugleid? per*
fertigte Auslegungen , aH au* Ue bon
iljm abfonberli* gemachten *£ec7arungen
emjler Pfalmen, nebfl ber am §nbe ange>
fugten 2Iti8legung 6es Prebtger £5alomo?r
nie. (£t)e unb bevor wir aber ju ber eigene*
lid)en^rje^ung unb 53efd)reibung fot^anec
inebiefen beoben feilen öorfommenben fe
flarungen f*reiten: fo ifr e^ no*ig, bajj
mir üorf)ero von ben obbemelbeten, ju to
t^eri ^falterarbeit gehörigen <&d)viften,
\ve\d)e in bem werten CbetI mit eingeru^
efet korben, ^ie annod)erforberlid>e^ad>
rid)t bem geneigten Sefer, berfprod;enermap
fen, erteilen.
2. c&Sat bemnad) bes fet. Zutuen i£vße
PfalteruberfeP»ung anbelanget: fo (jatman
felbige feinen famtli*en ^rHarungen ber
^falmen t>erfe$en wollen, weil fie t>onber
in unfern £)eutf*etr Z&ibeln befinblid^en an*
bern Ueberfefcung Sut^eri, in ber £)eutfdjen
^iu^brücfung ber ^g)ebraif*en 9CBorte unb
Lebensarten, unterf*ieben, unb mef>r naef)
'ben $öud)flaben be^ ©vunbreyt^einöeri*tet
.•SM 2 i iff;
5C2 i V. Vovnbtn über bie Sammlungen unb *£6itiones £utberi Schriften. 903
ifl; folgfid) audj baljero if>ren befonbern
SBertl) unb 9i ufccn $at ' ©efralt benn £u*
ttjemä felbft um biefer llrfac&en willen, nebjt
ber leötcrn Uebetfe|ung, roorinnen er ben
QSer-lanb ber (2Borfe auf gut ©eutfd) ju
geben fiel) abfonberlid) angelegen fepn laf*
fen, audb feine elfte ^falterbolmetfdjung ab
lerbingS bepbebalten roifien wollen; rote fbfc
cbeg aud)'au$ ferner bei) einigen T>falterebi;
tienen angefügten @d)Iu(?w&e (*) mit mel)>
rerm $u erfeljcn ijr* 3Bannenljero and) ,
, nacbbem befagte erfte ^falterbolmetfcfrung,
tt>eld)e2ut!)eru82m. h-24. ausfertiget, nad)
bcr 5(nno 1^31* üon il>m (^ausgegebenen
neuen Ueberfe|ung , in folgenben Reiten feljr
rar werben, nid)t nur unterfd)iebene f)od)ge*
lebrte ^fyeologi, infonberf)eit 3D. tPoijv
g-:mg ^L'an^tus unb iD. 3öbarm ^lieöcici)
tfi&yer, biefelbe um ifyrer ^n^bavfeit mU
len (**) lieber auflegen ju (äffen öorfya*
benS gewefen, fonbern and) Der fjocfrberuljra*
te ©eneralfuperintenbentf ber ^erjogtljümer
jSSretnen unb Serben , £err 3D. 3obann
' -SDiecfmann. , ingleidxn #err 3obann
(öottfricö 5ei5kr , fo!d)e$ in ber ^at be<
iverfjfcnlgct; inmajfen jener oftbelobte tyfah
teniberfcfcung in bie &tabifd)t 23ibelebition
in fbl. 2(nno i7or. mit einmcfen lajjen; bk>
fer aber felbige feiner ju v&aüe 2(nno 1702.
herausgegebenen neueren (Sammlung ber
fecM'tcn £ut[jeri fol. 47^39, unter bem
$uel ; £>ec Pfaiter, vezbemftyt öurd?
JXtTJartm &m\)cv, nad? Zn <£braifd)ec
Sprache 1524. einverleibet, 2Bie flebenn
and) au^ugSweife in benen fowol ju &a*
De, alö anberwarts nacl) ber ^iecfmannü
fd)en (Ebition gebrückten 33ibem in 8. im
gleichen in ber ni^Sremen 2(nno 1718. ebitv
ten (Beiftliü) gerührten t>civfej£avibe, jw
befinben ijr.
3. &ß ift aber fyzbty ui erinnern , ba§ bie
iDiecftnannifct^e £bition mit ber Setöler*
fdjer? niü)t allentbalben uberemfltmmet, fon*
bern an manchen £)rteri öte eine \>on ber an*
bern abgebe: welche unffreittg von bemlln*
terfd;eib ber £remplarien , fo bie €bitore$
gehabt , fyemiftret. 3nmaj[en benn in bern*
felbigen 3abre , ba Sut^eruö feinen erffen
©eutfc&en ^falter ausfertiget, nemttdj
2lnno 1^24. fold)er, nad) beö in ber S)eut^
fc^en Q5ibel§iftorie befonberö root)lerfal)nien
^)errn 3obann nield)toc Ärafte , ^a*
fiortö Primarii unb 3nfpectori6 ju ^ufum,
beriefet, brepmal nacl) emanber, unb jmar
l'ebeömalmit einiger Q^eranberung, ju ^ir^
tenberg gebruef t unb aufgeleget roorben.
4. Unter biefen Drepen ^büionen nun if?,
roie v£)err ^afior 2\raft an$ bereu Q3er>
gleicftung grünblic^ ernxifet , bieienige \^k
erjJe , n>eld)e in ^)rn. geibler^ #ällifd)em
^omo ber (Sd)riften ^ut^eri abgebrucfeti)t,
an beren $nbt ba$ 2£ßppen €ut^eri nebfi
einem 2amme freuet, mit ber tlnteifd)rift :
j2)a8 5etd)enfey 3euge, Cuß folct;e2>»^
c^er
(*) (£ö lautet biefe ^c^lu§rebe von SBort ju SBort olfo: „05 jemanb flögen töoflte unb worgeScn, roir
„^tten ben ^>faitet äufern t»n ben SSorten gejogen ; ber fep 6ep fid) fet&t? f (ug, unb (äffe unö biefen *Pfcüi
„tec ungetabelt. 25cnn roir ^a6en eö n>t(fentlict> getljan , unb freplidf) alle SSorte auf ber ©olbmage ge;
„galten, unb mit allem -^leig anb breite oerbeutf^et , unb finb aud) gelehrte Seute gp.ug bc&ey geroefen.
„2>ocb laflen voit twfecn vorigen 2>eutfd?en pfaltec «ueb bleiben, um berer willen, fo ba 6ege&»
SJren ju fe&en unfer Krempel unb ^u^jlapfen, mie'man mit 2)o(met fdjen na^er unb n^erfommt.
„2>cnn öer »oeige ^entfebe pfßltec if? an vielen (Dtten öem -^ebcaiffbett nÄbet, unb öem
„iDeutfdjen fetnet , biefer ijt bem 3)eutf(^en n&jer, unb bern ^»ebraifc^en ferner.
X**~) Martin Crufins in MSto Chronologica notatione rerun) , qux a tempore r«nafcentis Euangelii
in Germania contigertmt, Bezeuget von biefer erften ^Pfalterbolmetfc^ung. ßut&eri , bä$ er biefelbe fogar
öl« einen (Eommentarium ixbiz ben ^»ebrmfe^en ^falter gebraten fönnen. Vid. U»f(t?^lÖi<3e Zlfläff
siebten 2fn, 1703. p, 365?.
_____ , „f „, , .- I -I. ... _ — ■
904 39) 2>* C-prifr jfriebr. Borners X)orb?riefet $um ?. unb 6. ietpj. (Cfeeil. 9c?
efeer burefe meine ^ähö gegangen finD;
benn falfefeen, 2>ruc£ens unö &ucfecrt>er;
berbene befteißtejen fkfe jcQt fiel.
5. £)ie anbre ^bitten i)l ber mit Dem
jpieb uni) Denen Q3udjern <E5alomem$ ju*
fammengeDrucfte JPfalter in fofio.
6. ©ie dritte ijl Die, fo £r. 2>. 2>tecfc
mann gebrauchet , nemh'cf) Die £>ctat>eDi<
tion , öon welcher auef) auf (jieftger ^bO'
tna^btbltot^ef ein ©rempfar anzutreffen ift,
mit biefem $itel: 2>ct\Pfa!ccr (Ceutfcfe.
tTIavtmuff JLutfeer. Wittenberg 1*3.4.
7. Ob nun wol nur gemelDte Dren €Di<
tiones Der erjten >|}falferbo(metfcI)ung £utf)e>
ri, fo in einem 3'o^r ju ^CBif tenfcers feerauö^
f ommen , &ier unD bar fcon einander untere
fcbieDen fmb; wie folc&es aus Denen obbe*
lobten #rn. 2\rafts mit fonberbarem Jleif?
mfammengetragenen , uno in bebortger Drb*
mmg barge|Mten unterfc&ie&enen Sefearten _
folcfeec e brepen erfreu £Dmonen ju er jefeen : j t*er Dberft>e(jnfe recr)tfchaffene Simger unb
fo behalt öoefe Die aüererße Vitien üor be*l Sftacbfolger Dee? fei. ötfberi, 3©banntT7a*
nen fblgenDen um fo öfelmefer Den ^ovjugjtfeefiää (*) berichtet, Dag nemh'cb £uti)erus
je genauer fie Den ^Sucbfraben bes©runö*;biefe Bummarien binnen i>ier ^aejen ge*
terts nachfolget : fcö&ero mir aueft Diefe'be macht ; worauf Hinc Jertigfeit unb geübter
billig beibehalten, unb in Ermanglung Des Q3eifranb in Denen -jMalmen >DafcibS um De#
Original, aus Dem ^aöifc&en $omo ba* )lomel)r $u erlernten , t*a felbige febr aetft^
ben abbrucren laffen. let>tv unb trofrreicl) abgefafiet ftnb. UnD
8. ©ie hierauf fofgenbe Bummarien babero nid)t nur Der fromme tOuitljejuis tb*
über bie Pfatmen tc; (jatSurfjeruö, nad)* nen Das £ob eines fefeonen unb nutsliefeen
Dem er feinen ©eutfd&en ^jalfer übet-feben, £>ucfelcms beileget, unb fie feinen ^farr*
unb Die Ueb?rfe|u«;-3 ;um le$tenmaf, auf 2frt ; FinDern nac&brücflicf) recommanDiret"; fon>
unb <2Beife, wie fte in feiner £>eutfd)en35i* ; Dem auef) Diefelben, t'brer furtreffJid)en$iu|'
barfeit balber, balD nacb ber ertfen «öeraufr
gebung, vielfältig, fowol mit Dem Walter,
als abfouDerudbgeDrucft, aueb fblaenbs eü
nigen^ibelmerfen ein&erleibet woröen- @o
^)bb 3 6at
bm, md) ter in Denen CPttfenbet-gifefeen
unD ^ilrenburgifefeen dornig beftnDficben
Sfnjeuje, juer^ &n, ^33. in^)rucf berau^ge^
f ommen ; i^tetöol Der fei. 3)iaftl)eftu£ , an
Dem balD an;ufwt)renDeu Drte, Das 3abr
1532. Dat>orj^t, n>o nicf>t fische«, ftieesfaft
febeinet , für einen CDrucf fetter 51t galten.
3u DeS ^)rn. von öer <6artTomis Auto-
grjj)horum Lutheri finDet fici> biebon Fei*
rie alteu (E'Dition, als Der 5fn. 1^33. in 8.ge?
brueffe Pfakec mit benen 6umm»:rieii
2). t71arttn £utfeei'9. Ob üutberuö ju Die*
fer Arbeit burefe Die t>on feinem getreuen
JreunD unD fäitatibtitw am §t>angelio,
QiBenceslao Önden, ^reDigern ju ^ürn*
berg, ?Jn? i>27. in 8. b^rauSgegebene üui*#
$c öummarien oöer aussöge ber Pfak
mc ic t>eranfaffet werben, roie ^r.^ajlor
Äraft mutbmajfet, faffet man an feinem Ort
gcfMIet feyn. ©iefeö aber ifi gewig, was
. i
beberfion noeb jefco orDentlid) freuet, öerbep
fert, unD Der £)eutfcl>en ©praefee nad) üetv
flanblicber gemalt, als welkes 2m. 1^32.
9?fd>eben, verfertiget. & jmb aber DiefcU
(*") CKötSefiu« m ber je^nten «Prebigt »on ber J?iftorie55. ^lavtiti 2utf)tt§ p. 109. ed. LipC £öxi. „3m
»3*-3a&*9«&«n autoauö bie @ummßricn fiber ben »Pfaltec, roelc^eg fc^dnes unb näglid»* ^Öudilem
„ber ©eeeor m wer ^ngen verfertiget, boratt er bes €a»3eä üier ©ep9erftun^^n fc^rieö, z. »orm Effect,
,,2. nß* bem<_-(fen «r. 3>iefe ©ümmaeffti mit bei -beil. ©eifteö 1>ia(terletn befeöl id) e':-4. memen
,,^>farrtinbern , benn fte aeben neben bes JJperrn 'P^lfppi 2(uölepHa fe^rgate lutb richtige ?lnl?;pj»ia.
J;^ri(l«m «nb t>jel feligtn $ro0$ in^falmen s« finben.
___^________— ■ i — /---■■■ ' - n ,
906 IV, Sufdbriftcn über bk Bammlungen unS ÜZSitiönts £utp. Scytiften. 907
\)dt aucf) £r. ST.tHeyer belobte Bumma*
tkn, nebfT bcö fei £>m. CD. Hicol. Set*
neccew gebeten auö Denen Kulmen 2c. um
ter bem ^itel : Bmveifung jum rechten
jLut&erifcben (ßebraud? öes «getl. Pfal*
terbudjö, 2fn. 1697. $u Hamburg rcieber
Safeimfc&cr ©pcacfec öerfertiget unb 2lnno
f5i9/2r» fKief reeife herausgegeben , ber 2in*
fang gemacht , unb fold)emnacI) Ijiewon bie
Ztuelegung fcer 9. tvfitn Pfalmen, wie
folc&e Ütt. ©repban Soto aus bem £ate(ni>
fc&en nrö ©eutfclje uberfe|t , m\> biefelbe
auflegen laffen. 3EBas fonfi Sutfjeruä bep 1 folglid) m ben £)etitfcjjen Pointe , als in
gbirung berfelben beobachtet ronTen wollen,! bem bitten öOittenbergtfcbcn fol. 72. jeq*
ba§ fie nemlid) nid?t in fcem pjalter jwi* unb in bem erfhm 2Utenburgtfd)en p. 520»
fd)en öie Pfalmen gemenget werben
mochten, folcfytf i(l aus feinen @cf)lu|}tvDr>
ten mit meiern m eiferen. 3nben £>eut>
fdjeri dornte Sutf)eri fteben fte> unb jwar in
Dem polften IPittenbergtfcften fol. 370.
unb in bem festen 2tttenburgtfci)cn pag.
133*160.
9. 9?acl)bemmannunalfo bepbes£utljeri
erße Pfalt erubung, unb bk Don if)m öerfer*
tigten '©ummarten mit bei* X>oitcöc vom
2>olmetfd?en, feinen fdmtlicf)en SfoSlegun*
gen über t>te pfalmen billig porfe&en laffen:
fo tjl folgenbs, was fotl)ane Auslegung felbjr
anbelanget, mit bem (Eommencarto über
feq. m befihöen ift (*), unferm inerten
SEbcüe nocl) mit einverleibet roorben. €$
bat jn>ar ber fei. £utl>eru$ fdjon vor ber Die/
formafion, als er nemlicj) 2(n.i?i2. Do&or
unb ProfeiTor Theologise tt?orben, unb
feine erften £ecfioneS über öce £pifiel an
bk Corner gehalten, fogfeiel) Ijierauf bat
Pfalterbucfr erkläret. ('* *) 2Bie benn bat
von iljm feiern gebrauchte, unb m Wittenberg
£(n. 1^3- in 8. gebruef tc £ateimfcl)e^falter*
ereemplar, mit feinen burc5 unb burel) eigene
Ijanbig beogefcljriebenen (Stoffen, nocl> ;e$i
auf ber furtrefflidjen £od?furfiL öraun*
fvfcvveig t tPolfenbuttelfct)cn öibuotbeE
öie 22, erpen Pfalmen, welche £ut!?erus in. anzutreffen ift (***), ©leid)n>ie er aber
(**) SBic ^aBeu ^terbe^ nid)t uncrinnert laflen foflen, &a0 5ic in bem Sßittenbergifdjen $omo fol. 73. unb
bem 2nten&urgifdjen p.520. $n>tfd>en Ä,m\>m Vorceöe ju bec SHobtjfc^en Ueberfe^ung , unb beftelben
iwjcft 2(nleitwtt3, rote öec pfaltee nu^Ud? ja lefen fey, em<jefd?obne Auslegung etlidjccüÖOo^
ter, öte oft mj>fftlmen onö pcopbeten beyfämmen ff eben, &uvd) 2>. tlT. «äL. um begroillen »on
uns wegqelaffen tvoeben, roett eö biejenige 53orrebe iji, fo t»oc i'ut^eci erjlec sPfaltet;äberfe|un9 jtefjt,
unb bie folglich in biefem unferm vierten 5^eil albeveitö an gehörigem Ott/ nemlicj) p-34»- -eingeröeft ju
finben.
£K**} sj>^itippuö 'SKelanc^t^on in vita Lutheri : ,, Poftea enarrare epiftolam ad Romanos cepit , dein-
,4e Pfalmos. Haec feripta fic illuftrauit, vt poft longam et obfeuram noctem noua dodrinae lux
,,oriri videretur, omnium piorum et prudentum iudicio etc. SD.Ü 3^ad[> biefem (nemlid) nad) erf)«(>
tenem tC)eo!ogifcften JDoctorat) ,,^at Sut^ecuö . angefangen bie ^piftel an bii SRämer ju erflaren, unb^ier*
,5auf bie pfölmen: bie er benn alfo erläutert ^at, i>a$, mä) bem Urtfjeil aller frommen unb wrjldHJ
„bigen £eute, ein nei^eö Cic^t ber ßeljre, nac^ fo langer unb bunfler 3^ad)t, aufjuge^en ge^ienen.,,
Confer. ttT«tt>efms m oec erf?en pcet>i$t von öec -*5tf?orie 25. Äutbetrs , fol. 8.
(**) S8on biefem auf ber SBolfenbüttelfc^en Söibliotpef befinblic^en ^faltereremplar, bejfenfcOon JD.t?ob.
XOiQanovis, in prxfatione de Schwenckfeldianifmo, folgenbermajfen rü^mli^fle 9Kelbung get^an :
„Vidi initia Lutheri, quomodo is adhuc in cappa degere Pfalterium tarn attente perlegerit , vt de verjao
„ad verbum fua manu gloflarit : item epiftolam ad Romanos et Ebreeos ; autographa enim ipfius in mea
„manu habui, atque infpexi et miratus fum etc.,, 5at oftbelobter «£err ^>ajtor %xaft in Dem «rtöew bun»
dmie>bti$M ^wbeliAfe? öetiExwncjeUfcben Ätt?d?e C. I. jT- a. p. 3- feq. eine au$füf)rltd)e unb lefenöroür*
bige ^»efdjreibung gegeben, wöben er fe&r roo^l angemerf et, ba$ meil ba$ ^remplar felbjl 2f nno 1 513- jn SBit*
tenbff 9 gebVUCf t i|l/ unb am <Snbe (le^et : Whtemberg^ in efficina lomnh Gronmbergeri m. MDXIIl- VIII.
Um
908 39) 2>« Ckrifr ^n^i'. -Bonjerö X>or&md)t 511m s . unb 6. £etp$. Cb^tl* 909
t>on biefer feiner erflen Pfalterausleguncj
nic&ts brucfen lajfen: alfo bat erbingegen,
nad)bem er 2(n.i?i9, auf in|tdnbigeS$nbal*
ten feiner 2(ubitorutn, toYiEtfl&vung öer
pfalmen $um anoetnmal t>or bie ^)ant>
genommen, (*) feine btgfaB gehaltene £e*
ctiones fofort nad) einander in §)rucf gege*
ben; inmaffen er Denn biefelben unter bem
$ifel: Operationes in Pfalmos etc. halb
im Sftonat Partie befagten 3a(>r$ ju ebiren
angefangen, unb bamit bergejlalt fortgefab*
ren, ba§ er öor 5(ntrit Der Üveife nad) SCßormS
2(n. i?2r. bte au|Fben 22j?en ^falm gerom*
men, bej[en £rffarung er folgend in feinem
^atbmo ju 3Bartenburg verfertiget, unt>
aud) nod) in. bcmfelben 3af)t' bruef en laffen ;
jugfetejj aber f)iemit biefe feine Operationes
in Pfalmos befdjloffen. 3c(j befuge ^ier^
Don eins ber erjren (Jremptarien, fo aber
nur biß auf ben hofften ^falm gefjf . ©er
$ttd iß: Operaciones F. Martini L» in
Pfalmos Wittebergenfib. Theologise
ftudiofis pronunciatae. ?fm (üttbe Der
£r?fdrung beS fünften ^falmS flehet: Wit-
tern bergx anno Domini MDXIX; unb
am §nbt beS eilfiten ^falmS: Wittember-
gae per Iohan. Grünen (l e. Grünen
berg ) anno Domini MDXX. @s Ijät
md)t nur SJWancfytljDn ju biefem £vemplar
febr sielgefcbrieben, fonbew aueb Zuttyttö..
felbff bafielbe mit eigener #anb (jier ttnbbar
311 anbern unb ja beffern angefangen. 2Bor>
aus in erfeben , ba§ er eine neue unb üerbef*
ferte @bition bpn biefem ^etf fjerauögebeu
wollen. ^efTaft er Denn aud) ben gebruef*
ten ^ritel ausgearteten , unb biefen brdber
gefebrieben: InPfälmosDauid F, Marti-
ni Lutheri. Aug. Wittembergen. Com-
mentarius per au&orem auelus et re-
cognitus* (^cnf! aber finb mebrermelbe*
te £ateinifdje (Mlarungen ber erften 22.
pfalmen, fo, wie fte nad) unb nacb beraub
gekommen, nid)t nur hierauf $u Ritten«»
berg utibju 35afel jujammen gebrueft, fon*
bern aud) folgend mit ber^räfatlon Eurbe*
ri an bk ^tubiofoS ^Ijeologiä unb ber SDe*
bication an Cburfurfi ,§rieoerict> öerj
XVäfm, ingleid)cn einer ^orrebe^ljilip'
; pi 3)Mand)tbonte in bk 2ateinifd)e Pornos
£utt>ert gebrad)t korben , unb alfo in bm
III. T. Wittenberg, fol. 131. feq. unb in
bem Il.Ienenfi fol.i. feq. j'ebodj in biefem
obn ^elancbtboni^^ombe, ju beftnben*
Q3on ber SuitrefjficbFeitebiefe$ ^Berfö wir^
niebt notbig fepn wl rü^men^ m macben.
©0 befdjeibeitth'd) Sutberu^ felbjt bawn ge*
fprod)en, (**) fo gewiß ift$, was berun^
i?crgleid)licbe ^err von Becf enöorf bip
falt
Um Julias apudAugußinimos, es? g(öu&(ic^ fep , ,,bafj Sut&eni^ mit &. $5tAupi%ens «n^ Ä6rtgcr 3fsi(jHfff*
„nee @encf)mf)aUunq , fcie ©vltion folgen Satetni)'ii)en sl>fa{tcrö i>or f\<$) unb feine 3(ubiroreg fum JÖmcS
.,bef^«t ^«be. „ 2Bic n>ünf$en aber and) unfein OrW, öajj bie «9od)fürjl(if§e J^crrf^aft $u ©raun*
f<$roeia/-3Botfenböttel gn^biqfl ju veranfi^lten gerufen wolle, bafj £>ie in fotf;anem £;emp(ar 6efniMi^f
©loflen Dutfjeri buc^ ben 2>rucf ang 2id)t ge6rad5t werben magern
( * ) Lutherus in prxfatione ad Fridericum I. EleÄor. Saxonix , Operationibus in Pfalmos an. 15:19.
prsemifla: „Iam feeundo in Wittenbcrga tua Pfalterium profiteor, vrgentibus et exigentibus opd-
n'iis auditoribus etc.
(**) Vid. Perilluftr. Seckendorfii Commentar. de Ltitheranifmo L. J. fol. 316. feq. afrw bt'e Wetjer (jef^
rigen SBorte forool aus ber SDebication ß(g bem <S(^{u$ &e3 SBerfg angefö&ret werben. ^Daraus mit
mer)vecm 5« erfe^en, wie ßurlerus? tiefe feine Q}falterarbeit feineöwegeg für eine voflfommene S'rflarung
ausgegeben, nod) brtfur gehalten wiffen woöen; g(cid;wie er foldpesä aueb gieid? mit bem $jtel feibftju
erfennen gegeben, inbem er fle operaciones nennet: „Has meas operationes, fd)reibet er iu ber 5>ebj;
pation an ben Cburf&cfJ^neÖridjCit, „quales quales fint , operationes certe funt (nam imerpre-
^tationes aut Commentaria non audebam dicere, confeius mihi nieae fwpelleßilis) illuilriflim,x
„Tuae döminaüonis nomine edere voiui 3 etc.
IV. Dovrcoen über Sie Sammlungen unb groiticnee üud?evi Schriften,
Quanta in hoc opere
910
911
fals toerfie&ert: .
„vis et copia eluceac pise et ipirituaiis
,.eruditionis, deprehendent, qui eum
„attentione et fpiritu diüiai auxilii le-
,,gerint, u e. <2BaS für eine grojfe £raft
„unb llebeiflug gottfelt^er unb gepcber ®.e>
^lebrfämfeit in biefem 9Cßctf beiöorlcitcfctet,
„werben biej'emgcn wabrnebmen , welche es
„mit Slnfmerffamfeit unb -unter bem 35et;*-
„ftonö beS & ©eiffeölefen werben.,, " Q3on
tot © eutfeben Ueberfe^ung beS er jlen Steife
fotl>anen QBcrf ^ , nemlid) Der.. Auslegung
fcev neun evfienPfalmen, welcbe TJJJ.Ör^
pfcan Äoöt, ©pubica^ augwicfau/ ge*
mad)t, unb 2in. 1^24. berauSgegeben , if*
annod) m erinnern, bag Der tleberfe^er ftct>
gerinnen einer u'emlicben grepljeit beDienet,
nnb , um fold)e m gemeinem Ruften unD
Erbauung bienlicber jumad)en, an He 3Bor*
te beS £ateinifd)en Wertes ftd) fo genau niebt
gebunden, au* bic pl)üologifd)e €rflarung
ber £ebrdifd)en2Borte, insletc&en.öietep
ber £ateinifcben'€*bition bejtnblidx s]3rafa;
tioneS Sutljert weggelaffen. $£ci\ aber bod)
gleicbwol gut&eruä felbjl , in ber befagter
<£>eutfd)en Ueberfefcung t>orgefe£ten Q3orre;
be, aitftoucflK&fcejeugot: >»& 6«^ tf#$
„gefallenden, bag t>tc öon ibm gelefenen
„unb aufgelegten 22. ^falmen 3ft. Stephan
„Hobt öerbeutfdjet unb in £)rucf gegeben,
„als ber, wie erbinjufe|t, bepunsgewe*
„fen, unfre 2Beife ju lehren unb reben er*
„fahren, unbinunferer^ljeologia geübt jc„
unb benn folglich bie&obttfcfrcUeberfefcung
in ben britten tPittmbcrgtfdxn , unb bar*
aus in anbern 2tltenbuvgifd?en ^omum
^rdfationes aber , abfonberlid) bk fd)o*
ne Cöebication an (Eburfurß ^nebttefeen,
wollen wir inben/enigen^beil, barinnbie'
Sßorreben £utl>eri ttorfommen werben, t>er^
fparen.
e 10. 2(uf bm 3nn!jaft tys gegenwärtige»
fünften uno fechten Zlyäle ber ©epriften
Eutberi mmmeljro m f ommen : fo erftöeinen
barinn, unb jwar fürs erjle in bem fünften
1 2lu$fepng t>e$ 10. unb Verfölgen*
ben <pfa!men bis auf ben 21.
C^Dtefee ift alfo bte gortfe|ung ber Opera-
tionum Lutheri in Pfalmos, ober ber
toon £utf)ero in £ateinifdjer (gpraclje üon
%n.m9* 1521. herausgegebenen Walmerier*
fldrung. SfUermaflen nun (jieüon feine
©eutfd)e Ueberfefcung Weber abfonberlid)
gebrueft, noefj in Den dornte Zmfyn anju*
treffen; als ^at man ermelbete^luslegung
ber 12* folgenben ^falmen an/e^o er(l burc^
ben bei; biefer netien Auflage ber (griffen
£ut^'ert t)k il)m aufgetragene Arbeit mit
rul)mlid)en gleig continuirenben #errn W.
3ol?ann Jacob (Bveiffm, S. Theologie
mürbigflen Candidato unb ^Zitglieb Des
Seminarii Concionatorii bep ^ieftger
tlniüerfttdt6fird>e, aus bem Eateinifc^en ins
©eutfdje überfein laflTen; welches er auej
bergejlalt prdfltret, bog biefe feine Ueberfe*
f?ung, worinnen er bem.gateinifd&en ^ejrt
genau nac^gefolget, mithin aucf> bie §tf ld>
rung ber ^)ebrdifd)en Porter niefy »orbep
gelaflfen, Derf)offentlid) ben erwunfd)ten ^ew
fall erhalten wirb, fes ftefytt jwar ber Q3er^
gebraut worben ; als ^aben aueb wir biefel? faffer ber £)eutfdxn Becf enbotffifc^en ^i
be allerbingS beibehalten : i'ebod) bit ;egli^
efeen ^falmen \>orgebrucften ©ummarien,
tt)eil folebe febon unter benen por^erfle^enben
fdmtlid)en (Summarien £utf>eri mit befind
li^ftnb, weggelaffen, ©ie ermanglenben
fto-ie beS £utf)ertf)ums, ^)err illiae .jrtcP,
in ben ©ebanfen , bag obgebaebter Äobt
ßutberi SluSlegung überaus, ^falmenüep
beutfd)et im ©ruef gegeben Ijabe, unb wutv
bert fiel) bafyer, i>^ in bem anbern 2(ltetv
bnrgiV
9i2 39) 2>» £ W *♦ Sttofc 25ovnet& Votbetidjt $um 5 , unb 6. £.etp$, C^etl. 913
burgifcben SW* nur Die 2mSlegeung über
Die 9* erften unD Den 22. $faftn uberfc^t ui
ffe&en fei;. (*) allein, obwol £ut£)eruS,
auf weld;en er f!* Wgfal* berufet, in t)er
QSorreDe, fo Der &o6tifd>en Ueberfe|ung
Der ttttiitm 9.erflen ^falmen DorgeDrucft
t)!, fcftreibet : „€r &abe ftd)S gefallen laffen,
„Dag «ätt.Qtepfrw &oöt feine 22. Pfannen
„wrteuifd&t in ©wer5 gegeben:,» fo i}l
Docf) Daraus weiter nid)ts ju fd)lieffen, als
Da§ mebrermelDfer &oöt Die angefangene
$kbät fortjufefcen , m^ aud) Die übrigen 12.
^falmen &erDeutfd)t ju eDiren , willens ge we*
fen. . £)a§ aber foldjes ntdtjt gefeiert, unD
er es bet> Den 9. erften, ingleidjen bei; Dem
hierauf befonDerS in ©rutf gegebenen 22.
^falm bewenDen laffen, ifl ndcbflDem, Da§
JeingeDrucfteS (Exemplar t)on allen 22.^1*
men trgenDSwo anzutreffen, aud) aus öem
Sejtfclufj, weld)ert>on Denen Editoribus
Des Dritten 2Bittenbergifd)en $omi am &n>
De Des 9. ^falms binjugefcfct, unD in Dem
anDern 2fltenburgifcl)en ^omo wieDerummit
abgeDrucfet worDen, (**) flarficl) juerfefyen.
h. aiußlegung &e$ ai.^fafmS.
11. £)iefeS ift Die Auslegung, weld)e, tt)ie
wir bereits oben gemelDet fyabm, Der fei.
Sutberus in feinem ^at()mo ju 92?artenbur<j
2fnno r^2i. verfertiget, unDfcenen oerljerge>
benDen tn Der neuen Auflage beigefügt, unD
i>k awfy 3ft. Stephan Hoöc aus Dem £a>
teinifc^en ins ©euefd&e überfe^et, unD ab<
fonDerlid) herausgegeben t Da^ero fymn
weiter nid)fS $u erinnern ift, als Dag felbf»
ge fo, wie fte im Dritten tPittenbergifctjen
I^etle fol 212. feq> unD folgenDS cuitf) nebft
üorgefeiter^BorretreSut^eri in DemanDern
2tlcenburgtfcfeen p.öyo.fcq. ju lefen tft; jfe
Dod) nad) t>or(>er begebener Sßergleid)ung
mit Dem £ateinifcl)en Original unD untere
fdjieDenen Daraus gemalten QSerbeffertm*
gen, bierinnen abgeDruef et worDen. 3d)
beftee aud) ein in 8. geDrucftes @remplar
von Der ^oottfefeen Ueberf^ung, fo nur im
Anfang von Denen ^Deutfdben ^omis in tu
was abgefjr. ©er ^ritel Davon ifl Diefer:
iDer 22. Pfalm iDatnte von öem Haben
(£f>rifJt, Xtew/ «*<?w.f, D^«/ meus, SXtUat*
tm£utber, Wittenberg. ®ie gufdjriff
ift an Palten Einern, tfialem, bürgern
5U ^reyberg in tT7eiffen :c. (***) unt> Da^
tiret in Wittenberg Öln. v&&* mit Der Un>
terfebrift: Stephan Äoöt von Switfau.
5(m €nDe (!ef)t: (Bebvuät vmb voümbet
j
C*} ,.3* »erwunbre mi<^ oSer f>6d)ltdj, f^tei6t er, warum im angefügten 3T(ten6urgif^m 5^etl nur bie
,9 erfren unb ber 22. «Pfalm öberfe^t ju finben; ba boeö Sut^erug in ber SSorrebe ausbrucflic^ fc^rei.
„bet: €r !)a6e fid) gefaUen laffen, bog biefer tOJann C^.ete^an^obt,) feine 22. 'Pfalmen »erbeutet
„in ©ruef aege6en. „
(**) JOiefer S5efdj(u§ lautet atfö: ,,©a wotten tt)irö auf bi^mal bleiben lafien, unb bai er|te ^(jett biefer
,,^u^!egung mit benen neun er|len 'Pfalmen befc^üefien SBetl nun aber ber 22. 9>falm aucf> verbeutst
„ifl, unb ber fiknetjmften ^auptpfalmen einer i|tf wo\im n>ir feine 2l"uglegung bem tytifiUtyn gefer
,,5ur Se^re unb ^roft aud) mit herein fe^en. ©ie anbern felgenben 12. ^fatmen, vom loten an b\i auf
,,ben 22jten , gibt ber tiefte ©Ott ©nab unb ^rieb, wollen mir au* bem ßatein in* ©eutfd)e gebraut,
„mit ber geit aud) an $a§ geben. JDer aUmad)tige barmJjerjige ©Oft motte un* gtiabtglicbjetn
„Zeitige* Sort je flarer unb beutli$?r geßen, unb unfern ©lauben burd) bajfel6tge von «tage ju ' ^age
„meljren unb Warfen, ba§ aifo ber alte 2l'bam , ber geib bereänben, jerffotet merbe, unb ibOU m
„un* eroigtid) regiere, ©urdj S^fum (L'ljnfrum, feinen einigen ©o^n, unfern ^(Srrn unb ^»eilanb,
„meldjem fet> ^preiö unb (5^re in Smigfeit, 3l'men.
(***) 3d> fannnid)t umhin, bie tfnfangsworte biefer von ©tep^art 2toöt an (ginern ge|!etften3ufd)rift
^erjufe^en , weil foldje bagienigevoUfornmen befrÄftigen, roa* id^ vor&in von feiner Ueoerfelungsart an*
gemerfet: „©flnHiger lieber J?err unb S&ruber! Surer freunblid>en 9&itte unb $öeg« nad;, §tä t* bte
£utbevi ©Triften i^tfreil, 3 i i %üii
9r4 IV, Vovwben übet öte Sammlungen unb igbitiome tutfym Schriften. 91J
fcuvcf? 3ofßPk 2M»& 5« Wittenberg am
XTleutn ^afcrstage im 1525. jfafyc.
in. Äwje Siuöiefiung u&es bie er
ften 25» ^fa(men. 9ln. 1530*
i2, $lu$ bem &on 3obann ^urifabro, in
bem anbern öfiölebifd?en ^omo fol.19. t»te^
fer f ut^en 5lus!cöunö über Die erf^y.^fal*
men ttDvgeft|ten, «nb bierunter (*)' ange*
fußten auöfuf)r!id)en l>ij?orifd>en beriefet,
ifimitmebrerrnju erfeljen, n>ekbergeftalt£u'
tberusbiefdbegeit feinet SlufenfyalfSauf bem
mum mit eingeruefet, liefern ift ncd) bep*
uifügen , &a§ albeteits öorbero , ebe noefj
gabri gbition berauSgeFommen, 2(urifabec
felbfl fotbane' Auslegung, twerool nur \\bw
bie etjlcn 12. jpfalmen, unter bem ^itel:
2sur$e un6 tro)lud?e Auslegung über bie
erffen 12. Pfannen, fo 5X Hlart. £ut!?e*
nie fcl. (5cbad)tni$, im soften 3afcr ju
Coburg auf 6em Schofle feiner guten
^reunte einem, $um Zvoft ünt> Untere
vidyt sorge fct>rieben, m Erfurt 2fn, 1^48»
in 4. brücken lajfen ; ate twon aud) bei)
(gc&Iog ju Coburg, n>ai)renben ÜveicbetagS | mir ein ©remptar üot'banben iff. ^Barum
ju 2lugfpurg ^In.i^o , bei; müßigen &\m* 1 2(urifaber biefer feiner eigenen t>or^ero febon
ben , feinem lieben £)ifcipel unb bamaligen
Amanuenfi, W. X>ctc ÜDiemc^en fcorgele*
fen; biefer folebe mit §leig aufgefaffet unb
naebgefebrieben ; 3tt. SBaftu'uä gaber fie 2m.
1560. ®cutfct> berausgegeben, unb folgenbö
obbenannter £iurifaber felbige, wegen vieler
barinn entbotenen berrlicben unb unlieben
£ebren, in feinen anbern £fielebtf4>m ^to*
ausgefertigten ©)mon, im angeführten $3e*
riebt feine Reibung get^an, fannmanniebt
eigentlich) anzeigen ; ttermutblic!) aber iffö,
ba$ folebes barum gefdxben, mit er feine
ttovbin auegefertigte tleberfe^ung, alsrcelcbe,
roie aus £8ergleid)tmg ber (Ejremplarien er*
bellet, t>on ber jenigen, melcl)e er in ben^ifr
lebifd)en ^emurn gebracht, untergeben iff,
bintan*
„Auslegung Sccftor 93totin 2uitjer$ ö&er ben stpen unbstt>«ujigften()3falm mit fepner gunft unb t>etrn>i(*
».Hgwuj, fo viel @^tt@na&e geben frat, t>erfceutfc^et ic. SBitUberjmjoreud), unb erm iglidje« Sefec be$
„errmnern, bafj td> me&r ttleijö angeroanbt ben 23ef(ianb unb 93?eymmg hieraus jufud;en, beim Daf id)
„wert umb »ort gebe, auf bafj tx>or hiermit aud)beit eynfelbigen bienen :c.
(*) „2(te 2(nno 1^30. bk^Hei^^tag juJfugfpurg öomÄüpfec Sacl V. gehalten tvarb, bt> grofTe Spaltung
„in ber Religion bafel5ft beizulegen , ouc^ üon bem dürfen friege ju ^anbdn ; unb ber £)urd>laucf;tigft ^0^
,,ge&orrce ^ärfl unb Jperr, J&ett %Q$)<mn$, »Oerjog ju ©acr;fen unb S^urfürfl, auf benfelbigen 9veid)fe
„tage jog, mb ber erfte ^urfl war, ber ju 2l"ugfpurg auf am, unb feiner ^ird)en unb »Pr<$öieanten &(■*■,
„Sleligicnö unb ©lau&enö, Antwort unb 3ted)enfd)aft geben moHte: ba fyat ©e. ^urfär|llid)e @n«be
„berfel&en ftcirnef)m{le|' 55cofoge«v at^ 2).5)?art. Sutberum, S>.3u|ium 3onantr 93t. ^ilippum 5Re;
„tand)tbonem, ©eorgium@i>alntinum, unb £0? . So^nnem 2fgricoiam , mit (td) gen 2(ugfpurg gefü^*
,,ret. Unb bieroed um ber lPapi|!en 2)räuuna, 5o6en unb SBöten miffen, 2>. 2utl)ern allerlei; '®ef^r;
„lid)feiten »orfiunben; ba f)at bod)gebad)ter ^urfürir S>. ?D?art. Cuttern liinter ftd) ju €oburg auf bem
„€>d)lojj gelaffen, auf ba$ man von bem Ort feineö9tatljs,Utiternd)tö unb ^troftö ge&raudjen tonnte.
„Sieicf&ig? $?it \\btv l)at 5). Martin ßut^er bem <£f)rmürbigen ?0t.?8eit ©ieterid), bamals ©tubenten
„ju i83itte!i6erg unb feinem ^ifdjgefeöen , ber gu Coburg auf ben Jperrn JDoctpr fleißig gewartet, biefe
,,25. Pfalmen gefefen unb aufgefegt, wenn er bafdbjt von feinen vielfältigen^ groffen, mid)tigen unb fd)»e#
„ren @ifd)^ften etmon eine ©tunbe §at abbrechen fßnnen, feinen ©lauben, Hoffnung unb (^5ebetmit
Riefen ^falmen SU Rnrfen. ©old)e Auslegung flnb »on rooblgeböd)tem ^t SSeit 2)ieterid) mit befon*
,,berm -$leijj fluf^fflffet ut\b nad)gefd)rieben tvorben. ttnb biett^eil biß S&iictlem »icl l)enlid)er , nti§'
,,lid)er Selben in fvt bat, a(g , im 2.^>fa(m Dorn 3leid) ^^rijri ; im 16. ^pfalm wom 95erbienfr be<$ £ei»
„ben^ Sf)ri|ri roiber bie SBerf ^eiligen; im 19. ty\alm üon ber 2ef>re beö (fvangetii; im zo ^pfafm von
„ber Öbrigfeit ; im 22 $>falm \>um Seiben, ©terben unb 2fufür|M)img bcö ^(£rrn €l)rifli; item, von
»ber Sted)tferfigung unb anbere« mefjr; unb e^ 2fn. 15:6a üou *3)?. SBafifio ^abro Sentfd) im JDrucf
„auögangen ifl, unb in ben §Bittenbergif(|>en unb 3emf(^en ^Qmi« uid)t begriffen ifr; Jb l;ab id)ö in
^>bif 3o.S«^ bruetw (äffen. „
$i6 39) 2>.<£briff. 5«cÖr.23ornci-0X>ocbend?t $um s.m& 6. £etp$. Cbeü. 91?
fyntcmgefefjt, unb bargegen gabri £Mion ; ^falms unb benen fürten: vde aud> öie
tcöiglid) gefofger, @on(l flehet <md) bsefe
Auslegung aus bem @Mebifdjen ^omo ab*
gebruät in bem fünften 2tftenburgtfcfyen
§omop. 412*497.
iv. ffutje Hutfeguttg Ä6er rtßcje
anbre 9>fa(men/ al* beit 19.
42, 4.5. 51. 56. 81. 128t 133» I31M47-
«nö 148*
v. £u?se2lu«e8Uttgufw ^23.24,
unb 25. 9>faiim
g. Weil tiefe Biegung benannter 14.
^fafmen, beroorbergebmben, fowol t>on
OJurifabro in bem IL CEtelebifcfcen L£omo
fo!. 9?. «te aucb barnacf) in bem V.ZUten
Bonne sweyeriep 2u*t tft ic» biefe 9?©ta
'DftargtfÄ ffrljcr: JDicfeuPfami bat £>*
tT7* ausgefegt m ^lec^en PretjH?,bea
Hlorgenbe um bie 3agb$eu\
vi Auflegung fcercr 7. SJugpfatoteit
Steno 157*
vii. 5tufle^ung bereu 7*-S3ugpfa&
mew. ©ie an&ere 2(u$fertigutfg
9tntio 1525.
14, @s mifb alfo l)kmit bk (jerrficfte
Auslegung berer fieben $3u§pfafmen bept)e^
mt folcbe Sut^eruö juerfr in £>rucf ausge*
fertiget , als aucbjjernacbmatem ttvoa$m'
dnbert berauggegeben, bargcflellet. <D ie er*
fie £bifion betreffenbe, fo-ffl folc&e um fb t>tel -
bober ju fd)d$en , mit fre in eben bem 3a&*
burgtfcben ^(jeile p. 497* feq. angefüget I re, in n&eldjem £ut(jeru$ ben ©amb ju bei:
Sorben; als beren erflere, nadj bem borge* gefegnefen $ird(>enreformation , burcb bie
festen Q$ericbt, obermelDter SD*. Veit £>te* piber ben ^abfllidfjen ^bfafjr'ram- offene*
tetict) ju Wittenberg aus £utberi Wimbt licl) angefangene ^Ijefe^ geleget, am Sicbr
im foujenben 'Ja^vc geboret unb $ufam<
men gebracbt, worauf fte aud? tmiDrucE
ausgegangen, bk folgenbe aber aus £u>
tberi eigener ^anbfd?rifc genommen unb
nact>gefec$et worben ; fo fyat man aud)(jier
bergleic&en u)un, unb fokbemnad) befagte
Annotationes , aus meieren forool, cä$
aus benen oorljergeljenben, ber #err oon
6etfenöorjf einige merf roücbige (^tellm
ercerpiret, m biefer£)rbnungbarfMenvool>
lern Wobei? noeb $u gebenden , baf? in be*
fagten dornte bei; ber 5(uölegung be^ 42.
getreten , mithin tm furfrefflief) £)enfmal
ift, baran uife^en, wie ßiidjerus Die bei(^
fame Se^re t>on ber ^3ufie, afö tDomiterob^
ermefote^ljefeg,*) unb jugleicb hk 9kfor^'
mation felbfr, nacb bem Krempel 3ejjanm$
bee ^dufer^ unb unfern ^eilanbe^, ange^
fangen, burcl) fein fin$i$t$ Jorfcfeen in ber
©ebrift erlernet* ^ &at bemnacb 8ut&eru«
niebt nur Stnno i?r£. bie 7. ^5tt§pfalmen oer^
beutfebet unb erfldret, fonbern aueb biefe
feine Arbeit neeb inbefagtem^ö^rinS)rucf
gegeben;**) »on beren ew>unfd)ten 5/uf
Sit 8 ' naf)m
*) S>enn alfo lautet bie cr(le $fje|Ü? : Dominus et Magifter nofier IEfus Chrißus, dicendoy peenitentiam agi-
te &c. omniumvitam fidelium peenitentiam ejfe voluit, SD. t. 2>ft Uttfec tföeiflet; UrtÖ f§^CC,^^
ftts (J(>nf?us, fpetebt, t&ut SöufTe sc. u?ill ec, ö«g öas ganje Äcbe»t feinec (BfiAubigert Aufigtr^
1>m eine (?ete oöet: unauf bötlidye Buffe feyn foü.
**) 2>a$ bec erjh Jörucf Wefes SEBerfS 2l'nno 1517. gef^e^cn , crOettrt äjeil« au^ gut^eri Söcief an ^ob«tttt
Äöngen, fo bativet t|l Dom. Inuocauit Anno 151 7. ali wocinnen er unter «nbern fc^retbet : „Pfalmi
„translati a nie et explanati vernacula , fi nulli placerent , mihi optime placerent ; attamen Iohan-
„nes (Gruneberg) Calcographus expeflat, vt abfoluas eos, quos mifiadte.„T.I.ep. Luth.n.XXV.
fol. 33. b. roo&ey bec Sbitor 3oX)ann 2lutifaber am SRanbe anmetf et : Pfalmi panitentialesAnno
W7-
9i8 IV, Dorreoen über ofe Sammlungen uno i^oitiones £utfreci ©Triften, 919
naftm bie 2lnno 1518. unb 1519* roieberljoften
Auflagen ein fattfame^ geuc^niß abmatten,
5(uf i)iefiger llnfoerfitatöbibliotyet5 ift aud)
ein ^remplar Der £eipuger €Dtfton tton 1518.
in 4, beftnMid^* ©er $itul (jcißr: 3Die
Sieben 2>u$pfalm mit <Deutfci?er aus*
legung, nad? oemfd>riffcUet?en(yime8iJ
Cferijtt unö gottes gnaoen neben feim fei*
ben wäre erfentniß grunoltcb gerichtet.
Unter Der SBorrebe ftefjt : ß. FHarttnus
tubev ZtugufHner 311 KPütcnbeug 1518.
Unb am (Sbe beS 23ud)S : geörueft isu
Heypist* Öurcb öen £>orfu1?tigenman3a*
cbbumCbanner, nad) (CbriftgeburtCau*
fent funff bunoert tmö ym acfct5cbenoen
yare. 3Beld)ergefTalt £utberu3 in btefer
erfren Ct'bition bep berUeberfe£ungbeö^:ertö
nid)t ber Vulgatae bIo§f>ingef&fget, fonbem
auefj #ierommii SSerjbn,unb infonDee^ett
£X 3'oljann Ü\eud)ü'ni Septene ( unter mU
cl)em ^itul t)ie 7. Q3u§pfalmen ut wrffefyen
fmb, füDveud)linu$ inber£trmTd)en©runb*
fprad), mit feiner hieraus neu verfertigten
£ateinifd)ent!eberfe|ung,Ht Tübingen 2lnno
1*12« in 8. ausgeben fajfen,) ,m fKatf>e ge$o*
gen; imgleicfyen roas er felbfi ju @ntfd)ulbi<
gung feiner £)eutfcl)en 2fu$egung bepge*
faafyt, felcfjeSift aus feiner fcorgebrueften
^BorreDeju eiferen» &$ fyataba £utfjeruä,
nad) erlangter grünblidjen ^iffenjeftaft in
ber #ebräifd)en ©prac&e, ^ feine $h*
bat \>on neuen überfein, unb fbroolin ber
Sluelegung unterfd)iebenesgeänbertunb nad)
bem eigentlichen @inn unb SDfepmmg be$
Wertes befler eingerichtet, ateaud>,an jlatt
ber erften lleberfekung,au£ber inmttteföt>er>
fertigten £)eutfd>eh ^fatterbolmetfdnmg \im
^ejtt t)inuigetijan, unb fold)ergefraltj Kit*
felbe jum anbernmal unter bem ^itul:
JDie Sieben Sußpjalmen mit iDeutfcben
?lu8legungengebej]ht, öurd) 2>. tTJar*
tin £utbei* is 2c. augefertigef.
if, Ob nunmolbtefe anbere Ausfertigung
in Änfe^ung ber gemad)ten Q3erbefierungen,
babon abermals gutfjert eigene Q3orrebe nady
gelefen m werben üerbienet, Der ber erjlem
(£bition einen SBor^ug Ijat: fo behalt bodj
nid)ts beflomeniger auef) biefe ifyren CCßertlj.
2Bie Denn nad>(l bem, baf? £uffjerus felbfi
in nur gebad)ter Q3Drrebeausbrucflid)bejeu^
get : ££r ftnbe nodb nifyte fcba6lict?es oar#
innen gelebret ; ber <£>erc ronSecf enöorft
fef>r n?o&t unb grunblicbbaüDn urteilet: Et-
il ( Lutherus) annis fequentibus majo-
ri luce et fpiritu materiam pfalmorum
horum traäauerit, infignia tarnen or-
thodoxe theologiGe, et eruditae para-
phrafeos documenta eum jam tum de-
difle, lecfiores fäcile deprehendent«
S5ciö ifl: (Dbvrol £utberus in folgenden
3abren mit grofferm £id>t unb (Beift oen
jmbalt oiefer Pfalmen abgehandelt: fo
tüirM
1^17. editi, quos.videinl. Tomo Germanico fol. 14. tfyeil* cuuf) <£afpat @utte(« 3l'nno 1518. eMttett
gaffenprebietfm , al$ trorinn JLuttyvi ^eutfcbei: Beptcit öes t»erc?angenett ^aprs <mqef%et tüirö.
€onf. XPiß.Ccnjels bJfJonTcbet: Äeridn vom Anfang «nö et(?en ^ortgans oec Äeformfttto»
Äutl>e« / ex edit- S. R- Dn. D. Cypriani. c IV. p. 495,296. Item M. I. F. 2vt«fts «nöetres ^Uttöertfab
rt'gcs ^abeli«^ cJ.§-3.p.io.n. rote benn aud) ba^ero foroolm bem i.3enaifrf>en als i, MtttibmQ.
5omo, a(t«ö bie erfle ©Ntion ber Söugpfatmen o6gebrucft ^u fünben, felSiqe mit fKedjt unter ba$3af)C
15 17. gefegt morben. ©oöingegen im 3. SSBtttem6ergtfd)en Storno es ein ^^(er ifl, menn in bemberaf»
ba eingebrurften nnbern Ausfertigung t>orgefe|fen S&erid)t fol. 24. gemeibet wüb, 0«^ öie 7. ^«u^
pfAlmettetRud^öard^öeniDcud1 ausgegangen 15 19. :e. «f« wieder ^ler au* uon oft Oelobrem
J^errn 2^caft I.e. anqemerfet worben. ©0 5«t auc^ ber (jocfc&etuftmte ^)err 25. &.6fdbev, in öem ec;
f?en Como feiner ÄefotrmAtionsßcten c. ?». p. 729. bie Sfutflegnmt ber fiepen SÖKfjpfafmen ju benen
3(nno 15 17 ebirten ©diriften fiut^eri gerechnet; roierool er fotf)ane Äußfegung für pttäi$ten ausgibt,
fb Äatbecus ubec öie fi'eben £uf?pfdmen 2(nno 1517. geilten babc; bavon ms abtx roeb«r1nbem
ISserfe felbft, nod) fonfl einige 2(njeige gefunden.
920 39) 2>. <It>rif*. 5riet>r. öornere X>ovbnid)t $um j. unb 6. &eip$. Cbeil* 921
wivb öod? ein tefa leicht wahrnehmen , (Es fyat aber aud) ttol)lgebad)ter ^err ^ro*
fcaßerfcbon $uöer5eitfebr berrlicf?e öe* fefibr &ambacfc bie anbere (Ebition üon 2in>
weietbümer fcer reinen (Ebeofogieunögemo i?2f. jugfeid&mit" confertret, unb bie für'
lebrten Auslegung an ben £ag gelegt.
®o bemerfet aud) Derfelbe an einem anbern
£>rt,ba§ £utf>eruS bei) Der anbern 2(uSferti;
gung eben fo gar w'e! nid)t gednbert (ja*
be.*)
16, SCßannenljerß auc& *g)err ^rofeffor
Äambact), roejcfrer nebft anbern ödjriften
£utbevt>ud) Die (bßfarung Der Sieben öufc
pfaimen befonberS vütebcr auffegen lafjen,
unb biefe mit einer <oi|torifct?en CTäcfrricfet
von bev Suffe Hutberi, ju 3ena 2fnm>
1716. in 8- ans £id)t gesellet, felbige nacl)
ber erffen §bition t>on 2(nno 1^17* aus bem
erfren 3enifcf)en $omo abbrucfen Iaffen;tt)ie
er Denn felbjl in ber Q3orrebe bezeuget, ba$
folcfyes tbeite fcarum gefct?el>e, weil man
mit gr©fifermX>ergnugen 6iefe öem 4>i£vm
gebeiligte *£rfigeburt £utberi in bev*
jentgen (Behalt erbltcfe, darinnen fie 311^
erj? $um Dorfcfcdn fommen; tbetls weil
neljmften QSeranbrungen unb ^erbeflerun*
gen , bk £utl)eruS in biefer anbern Auflage
gemadjt f)M ~ unten am €*nbe eines /eben
3MafS angefügef ; barbenebenft aud[) roeil
Der Status in ber erftcn (Ebition etnxiS m*
beurfic^ ift , fold)er tlnbeutlid)! eit bamit , ba§
er fyn unb lieber bie jum £3erffanbe erfor*
ber!id;en Porter in ^Jtontbefi eingerticfet,
aud) bie aüju fefyr t>erfe£ten (EonjtructioneS
in ifyre natürliche £)rbnung gefegt, abuifyek
fen fid) angelegen fena lajfen. **;
17* 2Bir (jaben aber ;u unferm ^orfja*
ben bienlid)er^u fei;n eracbtet, bttöe £bi*
riones, nad) Dem Krempel ber £)eutfd)en
^enifcfcen unb 2Ut enburgifcben ^omorum,
imraaflfcn bie iErfte t£öttton im i. 3eni>
fcfyen ^til fol. \6. fqq. unb in bem 1. ZU
tenburgifctpen pag. 2^ $6; bk anöere
Ausfertigung aber, foaucfc in bem Hl. XOiu
j tenbergifcfcen fol. 24, fqq. fteijt , in bem I II»
er trabr befunden, was bereite öer fei. j ^emfc^en fü(, i, fqq. unb in bem in. Tüten*
£err ponSecfendovff angemerkt l?abe :c. | burgifien p. 1 * 32, ju bepnben , auc^ in biet
3ü 3 fem
*) ** Conaili vtramque editionem, fd)re(6et ec 1. c. et in annotationibus paruin mutatum reperio,
„certe nihil,Jquod ad dograatum fubftantiam pertineat.,, (£r melbct ferner: „toie Sut^eruö aud) Me ©teile
„vom ^eiifeuer , fo in her anbern 2tu6iea,ung bes erflen ©ugpfalmg ü. 3- vorfommr, in ber anbern 3[uöfertü
„gung freien ioffen , quod exhypothefi, et vt prouerbium , absque aflTertionedogmatis depurgato-
„rio intelligi poffit; weif nemli(^ £utfjertig alba mit 2(nfu5rung eineö ©prödjroorts , fo »on ber gemet»
„nen ^e^nung vom $egfeuer hergenommen, biefeö feib^ frermit feineöwegeg beroilltge,, 0&&elo6fcp
^err^eßft leget an aRgejcgnem Ort p. 13. fgq. fogar ber erfren Qibition »or ber anbern, in qeroifien
©tnefen , einen ^Sorjug, unb 6eftatiget feine OJiepnung mit bem Seugnijj, »elc&eö ber fei. S>. tlTfil'ua
in ber SSorrebe feiner Auslegung öer fteben Zttxfipfalmen bavon gegeben. 2>iefe5 ijt 961019, roelcr>e$
aua) 'Prof. Äambftd? angemerfet , bafj, inbem £utf)etuö bep ber anbern Ausfertigung mand;eö?är»
. S« gufammen gejegen, untecfdjiebene fdjone ©teilen baburd) n»eggefaffen\morben.
»*)Obrool ber biffßls »om ^»errn ^>rofe|for Äambacfoen angeroenbete §(eip afkn SKu^möerbienet, unbfet^
"^^nintefonbermSBert^jufjaftenifl; fo ver6»ffentmv bed), eö m?rbe mit feiner @eueb;raf)altun9
«eiacpen-, ba^ wir frier einige Oerter anfuhren, alroo fel6ige»on ßutfieri SBortetT, ffteifs audj »on bef*
fen ©inn abgeht. 3n ber Auslegung beö 38. QM'almö ». 8. JDen« meine HenSm ftnö »euer @cban=
öezc. ftebt in ber 3vam6ad)ifd)en Vitien p 4c» JDenn bürdete ßeiben brurft ftern«*, (ober wirb nerauö
gebrutft ) ber ^erjen bßfe grünblid)e Unreinigfeif. <£$ foö aber beifien : ötif* öie ÄcnOen bvudt et
aus C'nn'borum nomine exprimit,) Oie ^eejen unö bofe gc&nölid;e Unceintgfeit. ©feiebwie
üna) im erfrm 2l[tenbucgifd)en ^6eil p. 34. olfo aelefen wirb p. 64. 1 7. fM)t: Ccopflein, för baö von
gnbero gebrauste SB3o« tCrofilem. 3« ber Auslegung bes 51. ^falms 0 5. liefet bie 3tambad)ifd>e
ebition p 65. penn bie etfle (Bntö iO ein Znfabm ju rDflAfen unö ?u reinigen, in «?eld?ei:
Cötejenmen) niebt bef?efc>en:c. ba boeb bas eingefd)obene SBort XZidn roeber in öem alten £eip^
öifdjen ^rempfar, nod) in ber A(ten6urgifd;en €bitiön gefunben roirb, u.f.ro.
922 IV, Dorreöen über öte Bammlungen unb gfotftoneg gutfeert Gegriffen, 923
fem unfern V. ^(jeil innrer eigentlichen^*
jtotr barmfMlen , unb infonber^ett aud) , bep
2lbbrücfung bei: erflert £bition baö obbe*
fd)riebene£eipjigifclje §remj>lar jum ©run*
De seiest»
viii. 9(uilegimg übtt bte 15. Siebet
im I)6i)ern S^ou, \)om 120, 6tö 134-
<?>fa!m-
i8* 21& Surtjerus über bie fo genannten
PfalmosgraduurnjOberEißber im bobern
€t)or, von^lnno i^r. bi$ 1^33* ju ^Bitten*
berg offentlid) gelefen, Ijat fein fleißiger S)i
19. 9Gß<tf. maßen l'utljenis biefe Sfosfo
gung jum £)ienfr ber Königin tl7aria,£dV
ferö Carl» be$ v. grau ©c&weffcr , unb
iLuberoig», Honigs in #ungarn, fjinterlaf*
fenen %8itm 5(nno [?26 aufgefegt unb in
^)cucf gegeben, i# aus ber vorgebrueften
Sufc&rift an Hefelbemit me&rerm ju erfetyen.
£)ag biefe Königin, vok Damals, alfoau*
nac&folgenbtf, eine geraume Sät lang ber &(j#
re beö hangeln jugetfjan gemefen, ttnb an
£utl)eri ©griffen fid) abfonberiid) ergoßt;
inmaflen aucl) €ufyeritö , nad) Abraham
©eultefi 35erid>t , bas fefcone SrofHieb:
fctpttl /- t)ett 2)tctcrt'4>, biefe feine 2luö(e* tpag tcb Unglück mc!)t wibevftabnx*
gung nad)gefd)rieben, ttnb jblcfye Ijernad)
ntaB 5lnnoiHo. unter bem^itul: in XV.
Pfalmos graduum commentarii ex prae
le£tionibus D* Martini Lutheri falua
flde colledi , mit einer 3ufd)rift an Surft
(Georgen $u ?(m>alt, in £Druci gegeben«
Vorauf biefelben aud) benen lattinifchm
dornte, aU benLI. tt>tttenbergtfct)en fol.
fqq. einverleibet Sorben. £)te S)eutfd>e
Ueberfe^ung bkfe$ ^BtttS ift fo, tviefle von
unterfd)iebenen AutoribuS, namentlich 9tt.
3acob örunßbergern, tyl. Job. Waw
vit. <£>eümg,e <B. iHajore, $tt. ©repban
^gricola, flücfweife verfertiget, in bem
VIII. CDeutfcben H>ittenbergtfi1)en ^tU
lef.i. fqq. ttnb VII« 2tftenburgifd)erc p.
488s^r,ju bepnben, ftier abgebrueft, ju>
gfeid) aber* aucl). an Wim orten au$ bem
£ateinifcl)en £>riginalterte verbeut werben.
ix, Auflegung Derer 4- Sroftpfal*
meti/.nem(t$ &e$ 37* 6^ 94, unb
109. >pfalm&
für fte verfertiget; bavon (>at ber £err von
GeclJen5orfFunterfd)iebenfe Seugniffe ange>
fuljref. gg ifr ermelbte Auslegung audj m
ft'nben in benen £>utfd)en $omi£, als in bem
HI. tPitreitbergifcfem f. 4ji. feq, M, 3e*
ntfd>en f. 303. feq. unb III* 2JItenburgifcben
^eilep. 487 '?ij.
20. 3^ad)bem alfo unfer fünfter CE^etT
hiermit fid) enbiget: fo folgen nunmefjr in
bem feebften Zlyeik btß fei. £utl)eri 3Jue(e^
gung über ein^k Pfalmen, welche $u
imteifc^tcöenen leiten vevfevtiQct, mb
abfonöerlid) gebrückt woröen. tyUn fit*
6et f)inau$, \vk fogar lieb £ut(>erus Die tyfaU
men^avib^ gehabt, unb tvie inmglicl) er
ftcl) baran ergoßt; inbem er foviel geit unb
Arbeit auf beren @rf (arung gewenbet, unb
baburcl) fiel) unb anbere jju erbauen bemuljef
gewefen. @ ifr aber ju&orberfr ,ur erinnern,
öag ob mir wo! alle einzelne ^falmenau^
gungen Sutljeri mit Jleig ^ufammen gefud)*,
um bkfdbm in berörbnung beren pfalmen
air)ier barjulTerien *): bennod) dni'^ roentV
ge Auflegungen meggelaffen werten muffen,
mil
*\ SSBir swetfdn m*t,e« werte b« genetzte Äefec ouc^ tyerav* be« 9lu|eti 6er (Sinricbtuna Wefet
neuen «Söttton becer ©d)nften Suttjeci erfennen, inbem er bte in benen 3l'(tenburaifcften Zmti bin unb
l)® ierUrweten ^[almenauglefltinsen ^ier nße 6et?f«mmen in sef^riser Ortnnng ßntat wJb fefen fann;
um
924 39) &• <&«(** 5rwör» Corners X>orberid?t $nm y. unft 6. fteips. ^^ciL 925
tttfiFfeFch* nic6tabfon&evh,c& ebtrct, fon&ernifm&/ Don btefen ater m'd&t füglich abgefon»
an&ern ©d&riffen Sutfjm mit emt>erTetb€t|^er( werben müden: afe3.6.Wefw^n2Iu^
um fo vielmehr Ijat es uns befrembet, ba{j ber ^odjgelaljrre «#err 2). ^ohmn Zlbted)t ^Abrietet«,
0). *p. ju Hamburg, in bem biefe Sftefie tjerauSgefornmenen anbern $t)eil feineö Centifolii Lutherani
p_7<jf feq. fotljane ©nrid)tung nid)t billigen wollen, fonbertt gerofmfdjet , baß &ie2Hten6urgifdj«i$omt
tifm 93eranberung wieber aufgelegt, unb alfo bie Seitovbnung , tnweld)er 2utb>rus feine Triften ver*
fertiget, behalten, bie neuen acceffiones aber abfonberlsd) gebrucft werben mögen , anftatt bajj man
2ut&m<3d)rifren nad) benen^aterien in biefer 2eipjigifd)en(£bition baräufrellen, unb fold)erge(talt eine neue
Orbnung gu machen, ffd) belie6en lajfen. 2Hlermaffen wir nun bitte fogenannte neue örbnung, obwol
foldje eine berer allerälteften ift, unb nad) Jpevrn $a6ricii eigenem ©eftanbmß p. 765. von Sut^ero felbft,
als man bie SomoS ju Sßittemberg ju ebiren angefangen appro6tret worben, wol)l&ebad)tig xmb aufm*
ler Verlangen erfiefet fjaöen , als ftnben mir uns ba&ero gemüj3iget, auf bie barmiber gemad)te (£in*
tvürfe mit wenigem alluer }ü antworten. €S wirb bemnad) juvö'rbetfi wiber biefe unfere (£inrid)tung er*
innert, bajj fo(d)e benen, we(d)e bie 2ntenbuvgtfd>e $omoS befifcen, ober bie barauSeitirteßoca n«d)fd)la*
gen wellen, nid)t juträ^lid) unb bienlid) fe». Mein, ju gefd)weigen, bafj basjenige, was tdglid) ge>
fdjiefyet unb einem jeben 2lutori frei; flehet, feine (gegriffen olm abfonberlidje ©upplementa JU machen,
vermehret unb verbeut fcerauS ju geben/ o^ngead)tet fdjon viele bie etften QübitioneS bavon 6eft|en;
oud) benen Serlegern Ijiebe» $u Tratten fommt: fo 5«t man 6ep biefer neuen <£bitiou nid)t forool auf bm
*Privatnu£en berer , welche bie 2Utenburgifd)e .Somos fcaben, als auf ben gemeinen Pulsen unb ©es
braud), als woju of)nf*reitig bie gemalte Orbnung bie allerbefte Unb bequemte ift, fein Sl'bfeljen gerid)*
tet. SBie benn a\\d) bie, bie in 2atl)txi SBerfen etwas auffudjen wollen, foldjes mit gar leid)ter tOiUf),
unb nod) leidjter, als in benen 2fltenburgifd)en SomiS, ba aus benen 3Öittenbefgifd)en Sljeilen goca ci»
tata nad)iufd)lagen ftnb , ftnben fännen. SBaSben anbern unb gemeinden Einwurf betriff, ba$e$
nemiid) viel bejfer unb bem 2eferbienlid)erfei), 2utf)eri Triften in ber Orbnung barjujtetlen, wie fte
von töm felbft ber Seit nad) verfertiget worben, weil allerbings viel baran gelegen, ju fefjen, wie gutlje*
vuS nad) unb nad) sm «Schreiben, £ef)ren unb 33tebitiren ftd) gebeffert unbjugenommen: fo i (Hierauf gar
leid)t ju antworten. 3*enn ju gefd)weigen , ba$ man nid)t fd)led)terbings ben SBertlj ber ©d)riften 2u;
t^eri aus ber geitorbnung erfennen fann ; inbem einige ber erjlen @d)rifteii , worauf Sut^eruS vielen
§lei§ unb geit gzwenbet, vor benen folgenben, bk er wegen öber^aufter ®efd)äfte ex tempore gemad)t,
tnfonberbeit vor benen anbern nad)gefd)riebenen unb herausgegebenen ßectionen unb ^Prebigten einen
grollen Sßorjmj 5aben: fo ijljuvorberfl $u erinnern, ba^ felbfl in benen Sl'lten&urgifdjen 'Jomis, welche
wir bod) o^nSJerSnberung abbrucf en laffen foflen, fo wenig bie red)te geitorbnung beobachtet worben, ba$ viel*
me^r gar viele ©c&riften bigfafs nid)t an if)rem red)ten ort fielen. SBir fötiuen fo(d)eS nidjt nur mit
bemSeugni^ bes ^>errn von ®ecf enöocffs , bem vor anbern Ijiertnn ©lauben beojumeffen ifl, btftht
tigenj als weldjer in, feinem furtrefflidjen Commentario de Lutheranifmo L. II. §. 10. p. »9. fd)reibt:
,, Monendi funt hac occafione Leclores , ne teraporis calculum ex folo fcriptorum ordine , quo in
„Tomos relata Amt, Computern. Nam non femper is accuratiflime feruatus eft, et diftinguenda
„funt tempora verfiotium germanicarum a libris latinis, qui prius prodierunt de.,, fonbem aud) mit
unterfd)iebenen Rempeln , fo unter gegenwartigen (PfalmenauSlegungen vorf ommen, beweifen. 3fl-
fo flehet bk von Sutr^ero 3tnno 1531. •* -* 1533. gemachte Auslegung ber Pfalmomm Graduum in benen
2l(tenburgifd)?n $omis unter bem Sobviui ;bie5fuslegung bes 40. unb 51. Claims, bje betjbeju^lns
no 153a. gel)6ren, jene unter 1534. biefe unter 1538-; bie 3(nno 1^34. verfertigte 2fuSfegung beS po.
^>falrns, unter 154z. u. fw. «Oiernacfjft ifl a6er fattfam baför geforgt, boß ber ßefer wifien m6g?,in
welchem 3^5^ j^glid)« ©d)riff, von 2utl)ero gemacht worben; immatfen in benen 23orberid)ten , fo be*
nen $emis vcrgefe^et worben, nid)t nur &u welcher 3^'t, fonbern aud) meiftent&eiis m unb beo tvaö
• für ©elegen&eit, ingfeid)en in welcher ^prad)e Sut^eruS bie barinn befmbltcfee @d)riften verfertiget: o5
er foldje felbft, ober wer fte fonfl juerft herausgegeben, unb was meb;r ju be-r ^»(florie berfelbeu juwif»
fen nor&ig ift, gemetbet; aud) jebesmat, nebft ber 9lecenfton ber Originalebitionen, wo fie foivol in be-
nen übrigen, als infonberheit in benen 2fltenburgifd)en 5omiS xu beftnben finb , mit allem ftfeijj angejeis
get wirb. ©0 ftub wir aüc& aflerbings gefonnen, am Inbe biefer (£oition einen fo viel nur moglid) aa
curoten indicem chronologicum aller @d)riften ßut&eri anzufügen, womit wir obiger (lautet eine \Mi>
ge ©nage §u leijren, unb fold)emnad) bem gefer einen nu^lidiern 2>ien(l ju ermeifen vetl)offen,als»venn
wir in benen ^omis fetöft, mit Betrachtung ber Seitor^nung , e.regetifd)e , Se^r;i©treit<r«Woral-€nfual»
^rofT#^i{lorifd)ev@d)tiften, ^r'ebigten , SÖorreben, ©riefe, alles mieber burd)einanber fe&sn (aJTen, am
<£nt>< ftbev bwxd) einen Indicem materiarum ber ©adje tat^en »oüen.
926 IV. X>ovvtbm übet; 6te Sammlungen unb ^öittorree Jlütberi Sd?ufrm. 927
legunaen beö 2. 7. unt>9.^f^m^ baöon bic
£r|*e in einem Briefe an Den Carbiual HU
brecht / <£rjbifd)of nt ^awnj unb ^aflDe^
bürg ; t)ie anberein bem 3$üd)lein Don beim*
Iid>en unb gcßoblnm ©liefen; bie brit>
fe, in ber «otjfouic ©ruber <£>einrid;0 üon
(Sübpfjen je. befmblidj iji. u. f. w. 3Ba$
nun aber bk \)kx jufammen gebrucftenSluä*
legungen anbelanget: fo sollen mir üorj'e^o
biefelben, fo, wie fte aufeinanber folgen, er*
3el)len,unb uigleid) in roeld)em3abreine jty
liebe beraußfommen, mit 2uifiii)rung ber
2Deutfd)en ^omoittm , wo foldxaujferbic*
fen 311 ftnben, mieaud) berer Originalerem*
plarien, n>ü mir bcrcj(cicl;en bei; #anbenge*
babt, beliebtem
h SluöleQuna M anbem <}}fafm$.
21. £)iefe Slirälegung Ijat £ut(jeru$?lnno
1^32. feinen auditoribus fcorgelefen, t>eit
JDiererid? aber, berftenad)gefd)rieben, &v
teinifd) 2liwo ty.& berautfgegeben, mornad)
fte folgenbs in bie£itfeinifd)eif£omo3,al&ben
II!. tPirtenbergtfd?en f. 437. feq. cbitt 1^49.
unb IV. 3cniftDenf. 7^0. feq.gebrad)tu>Dr*
ben. &>ie £)eutfd>e tlebeifefjung ifr ju
tTJagbeburg bei) (Ebrifh'an Dvobingern i;?o.
in 4.cjebrucft/ mit biefem^itel : ÜDeran&re
Pfalm iDamö» öurd) £>. tTlartinum L\h
rl>er beiltcjcr geöectnnifj ausgelegt, baiv
innen auf bie leufte unb benbcl :c. tet$t
nerdid) t>eibeutjd?t. 9(Betl man fowol
in biefer Litton, altf beren ?lbbrucf in bem
V. 2Ütcnburgifd>en 3$etlp» iij4^n8r.\)ie^
fe^Drucf fehler gefunben, ftnb fbldx albicr
corrigiret, mieaud), au£Q3ergleid)ungber
UeberfeJjung mit bemSateinifd^n^ert, im*
terfcbiebcneOSerbejferungen gemad;t werben.
u. «lu^egungbe^s^falm^ 21 1537.
22» 3)1 autf bem <)^litfd;en $omo pag.
420. feq. abgebrueft morben. ©er üonbem
evjten §bitore, £>. ®eorg i&lejrino, biefev
2luölegung borgefe&te ?:itel laufet alfo : 2)ee
ad)te Pfalm iDavibs , geprebigec unb
auegelegc burd? ben tbeuren tTJann <SÖt#
tee 2). ttlartin JLutber 8nno 1^7. iß
weber tm XX>irtenbergifd?en, ^entfeben
nod> ^ielebtfd>en Zfyeilen ,bavum froiw
men (Ebtiftcn 5U gute ju wege bracht , (ßc*
org.(Ee(e(fmu0 1^77, 3of>. 6,12: Sainlet bie
übrigen öroerm, baßnid^te umfomme.
^Bobei) ^)eiT Seibler 1. c. anaemerf et : 3(1
aud) ntd)t in benm 3ttenburgifd>en Cbct*
(en 5U ftnben,i(r abft von ina*3.(35.5. in bec
öibltorbef 5U Witteinbcrg funben , unb
com <^erv*n 2(jibiea6 Sennetto L L.Or,
P.P. &c» mir 3ubiefem Wcvh mttge*
tbedet.
öl 2lu$!egtttt3 beö 23* ^falm^ 2(it^
no 1536»
23. CÖaö öriainalevempfar fuljref bk*
fen äitel : 2)er 23. Pfaim auf einen ^benb
übcvZifd), nadybem (Bratiae, auege^
legtburd)iD.tnaitinilutbet*.XCittemberg
J536. 5(m (Jnbe )?el)et : gebrückt ju Wittan*
berg 6urd^> niefd ed>idcn3. Vid. Jlf.
tPittembevg.£bcil f. 277. feq. VI. jjen,
QCbcil fol. 3*9- feq. VI. ^rtenbmgifd;en
JEbnl p. 891 * 907.
ivt «Prebet tibtt k« 26, ^fö(m
Slnno 1525.
24. ^^ ^at gut&eruä biefe ^rebiat, naefe
3el)ann §(iwifabri üorflefe^tem ^enebre^u
^ittenbera acbalfei^beirSteptaa nad)3ubiV
täte, ati ^eqoa ^nebvieb, fffiÄfutf^ge*
florben unb begvaben mar, ?(nno i^y. gr^
melbtef^urifaber aber bat felbiae, t)a fte ^tu
üor im ®nicf nie auögeaanqen, unb unter
^)errn ^bilippi Jabritii aefd;riebenen Q3tV
d)ern gefunben morben , m bem U. ftirttbU
fä>cn c^omo f. 170. feq. juerfT and £icbt ge*
llcüet. 3n benen 2Ucenburgifcben 5l;ei>
len freuet fte ^om» II. p. 890 > 902.
928 39) &♦ Cbnß. ffiictotcfr 23fanerg Porbeticfyt ;um ?. unö 6. Heip$. fcfrgrl 929
no 1532, in €ateinifd)er ^pradje von 2utt)e*
ro gemacht ^fnno rq8- von Veit üDim*td>
ebict^unö fold&eröcftalf in Den W. Senium
Wittenberg, fei. yo. feq. unb ^om. IV.
3enenp foh 374* feq. öebrac^f^on <5eor*
gio majore aber 2inno 199. (roeldxmnacfr
bec pag. 170. begangne ® ruef fct>(er / Da
nemlid) bau 3aljr it8?- gefegt motten, ju
corrigirenifr,) aus bem Sateinifcben ins
&eutfd)eüberfe&t, unb in SDrua; gegeben,
unb (jernad) in bem III. tPttrembei:gif<i?en
^beil fol. 338. feqq* unb VI. 2tltenburgt*
(tt?cn ^Oeil pag. 1266 * 1349. abgebrueft
roorben.
vui# 2fa$lepng be$ £*♦ 9>fa(m$*
28* 31* eme ^rebigt, fo Sutljeruä über
befagten *Pfalm ju £)ejfau, vor bem $ür*>
fren ju $nbalt, gebalten, unb nad) ber im tu*
rto 1521.
07. %eltt>ergeftalt £uttjeru$ ermelbte
Sfaslegung in feinem ^atljmo ju SOßarten.»
bürg 2mno r?ar. gemac&t, unb tt>aö ii)n
bam bewogen, folc^cö öteböf öie an fcae ax*
me £äußein dbrißi $u Wittenberg gc*
{Mte 3u jefenfe faf f fam ju erFennen. @i< f te*
bet£ateinifdj in bem Tom.iLEpißolarumD. M.
Lutk. f. 1?. feq. unb $omo V. Opp. Witt
temberg. f. ji?. feq. £>eutfcb aber in bem
III. ÜPittenbergifcfjen ^l)eil f. 339. feqq.
I. 3*w|cbcn ^f)eif fbl. 339* feqq* unb
1. 2Htenburgifd?en ^freile p. 8 «3 f 8«^-
vi. Stillegung M 45.tyMmi it.
26. ©tefe Auslegung ijt in 2ateinifd)er
(Spracfj, alö in welcher £urt)eruö btejelbe
5(nno 1J32. verfertiget ,ju Wittenberg ?in<
nois34.tn8. unter bem titelt Enarmio|H?ittembwg.$Wf.394- beftoMid&cn 2to#
D. M.Luch. in Pfalm. 47. gebrueft, unb| W,£>* &>fPac Cceujigerin £)rucf ge>
geben, (Sie ifr beubeS in nur ermelbtem III«
Wittembergifctjen ^fyeil fol. 394. unb VI.
3entfd?en ^fyeil fol. 123. ingleicf)en VI.
Zlltenburgifcben ^fyetl p. »66. * 180. an*
mtreffen. S)aS bei; bem $bbrucf alljie ge*
braucl)te öriginaleremplar ifr 2(nno ^34.
ju Wittenberg burcl) (Beorgium &r>aw
in 4. gebrueft, mit biefem $ifel: £>er4?.
Pfalm bwd) 2X tttartin £utber $u2>ep
jaw für t>em Surfen su Zlnbalt gepre*
ttget 194.
ix. «Auflegung Ded 68. <pfalm$ :c
29.©iefe geboret aud) ju benen £r?larun*
gen , roeld)e Sut&rotf in feinem ^atljmo 2(n>
no iv2i. wrfertiflet, unbjlebct im III. VOitf
temberg. ^eil fbl. n* feq* I« 3OT«£5e"
folgenbö bem III. $:omo Wittenb. fol.
469. feq. unb III. ^omo 3ertenpf.46r.feq.
einverleibet, korben, ©ic ^)eutfd)e lieber«
fe;;üng bat ©eorge 9}?a)or gemacht, unb
foid)e mit ber bier eingerückten Sufcfertft an
Öie €^urfur(lin m (Saufen, Sibyllam, ju
^ittemberg 5inno 1^37. 4. herausgegeben,
©(eiebmie nun ^a/oriö tleberfei^ung aucl) in
bem Hl* S)eutfcl)en TQPittenbergtfcben
^beile fol. 289. feqq« unb Vi. 2(ltenburgü
f^en^eil pag. 373"^ 433* ju befrnben;
alfo Ijat man biefelbe auet) gerinnen Donig
behalten wollen. *)
vii. stu^ieöutig Des 51* ^falm^ k.
27. hiermit fyattü fa|tgleid)e^5ett>anbtni§,
als mit ber vorigen. ©* tfl: felbige aud) 5(n^
jflutben ©ct>riften 14. €beil.
§. 44. P. 1400. ein unb onbteß an tiefer iöecfton ou^efe|t. ^l >wj«J«» » «efänbetn biUia »eben*
f<n fletragen.
«>3o IV, X>crreben übet bte Bammlungen unb Q*biti$ne& Hutbert Schriften. 931
«fcbeil foU j?2. feq. unb I. Bfrenburg. ^^eü
p,74i * 7?j* Sßonben erf*en@:bitionenfo;
rtjaner Siuslegung Ijaben rcir ein ©remplar,
fo mSEBittemberaburcftnielcbtor £ottern,
ben 3üngem, Sinno 1^24. gebrucf t ifr, mit
biefem ^ritel: £>eutfd?e Auslegung beefte»
ben unb fed)$igf*en Pfalme, t?on bem
(DfJertage, £immelfabtt unb Pfmg(ren.
ttfartinus llutber Wittembergi?24.
x. öttefegung \x$-7** 9>fa(m$ tu
Slnno 1542-
30. &d)tt im 12. Wittenb. «Sljeil fol-
399. feq« unb in bem VIII* Tlltenb, ^Ijeil
p. 997.
xi Slu&eßtmg t>e$ 82» $falm$ 3fo=
no 1530.
31. £)a$ Ctiginaleremplat ift in 4. ae*
^vucft m Wittenberg burcbHicfelScbttv
lemsSInno i#. hoc titulo: Der 82* Pf»
ausgelegt tTJartm £utber Wittemberg
1930. ©te^et im Hl. Wtttemb. ^!)eile
fol. 406. feq, V. Jm. ^eil fol- 66. feq, im
V. 2tltenb. tyeil £• 277 * 29t. Unb ifl
au<J> mö £ateinifd>e überfefcetburcl) 3ufium
jonam in bem Hl; ^omo Zatin. Wtttemb.
fol. 538- feqq- ju fuiben.
xii. Stillegung be$ 9°- 9>faIm*.K.
xiii. ttutfegtsng be$ 90. <pfaim$/ aus
bcm Satetntfc&en überfegt burd>
Sofiann ©pangenberg je.
32. Site Zutfymö über to i.25ud) Sttof.
Jffentlid) m Iefen fiel} fcoraenommen, (jat
er ^ierju mit Der §rf lärung be$ 90 ^falmg,
als be$ Debets $tofi$, ben gingang, gemacht,
unb fotljane Sfrbeit Smno 1^34. »ollenbet.
ft& ifr abetbiefe feine in £ateinifci)er (Spraye
Jjorgelefene fel)r fcljone unb geiflreicbe @rFlä*
?nng be$ 90. ^falms erfr Slnno i?4l in
S)rucf Fommeri, als in meinem 3abr fei
fciße t>omX>eit Dir trieben fub titulo; Enar
ratio Pfalmi XC. per D. Doitorem
Luth. in fchola Vitebergenfi Anno
1534. publice abfoluta, mit einer ^otre*
be an 2D. 3ok #effum jc. in 8. ebirt, unb
alfo auef) folgenbö bem III. ^omo £atin.
Wittenb. fol. yyr. feq. unb iV, ^omo 3*'
nenf. fol. *2i. feq. einoerteibet rcorben. Wm
hat Neroon 2. ©eutfebe Uebetfefcungen.
©ie eine iff oljn beigefügten tarnen be$
lieber fe^ers unb 3al)rjal)l, gebrückt m
Hörnberg bei) (Ebrtftopb <5ucrnect?t in
4. hoc titulo : IDer Heunjigfre Pfalm.
ÜZin ®ebet XTiofi,' wae flerben fey, unb
wie man bem £06 entßiebe , ausgelegt
burd? £). ttJartin £utber. SDiefe iji in
Feinem ^)eutfd)en ^romo m finben, f)ier
aber etngeruefet morben, meil folebe bem
£afeini((l)en ^:erte öenau folget, unbbepbe^
£ut(jeri ^JCBorte unb @inn tceulicDbatflellet,
mithin bifjfatö »or ber anbecn, nemlicl) bec
©pangenbergifeben, einen fonberbaren
Sßorma. Ijat. ^ie benn aucl) ber £m Q3er^
fafler ber üDeutfcbcn Becf enborffiijcbcn
«Jiftorie bes ^titbertbums, bep $(nfu^
runa einiaer Stellen au8€utf)eri5luöleaun3
be$ 90. ^falmö btefe^ angemecFet, ba|
Bpangenberg Sutberi ^Borte aar mcl)f
nad) ibrem eigentlicfxn £aut wrbeutfebet/
babero er aucl) befagte (Stellen felbjf juuber^
fe^en ftcb genotbtget befunben. ©te anbre
tleberfe^una mmifrbie, fo Wl* 3obann
Qpangenberg wrfettiget , unb Slnno ih^
m Wittenberg btircf) (Georgen Äbaw,
in 4. bruefen lajfen mit biefem $itel: £>ae
(ßebet tHofi be© Ittanns (EKDttee, £>er
90. Pfalm öurd? 2>. tTJartin Äutber in
Hatemtfcber ©prad?e ausgelegt unb iQt
perbeutfd), bureb ITJ. 3obann 6pai^
genberg, ber 2\eiferltcben Gtabt tlort^
baufen Prebiger. Ob nun n)ol berfelbebe*
reitö etmelbter maflenmebrnacl) ber^aupt^
abfielt, alö nad; ben ^Borten ZmW fi*
S«i^
932 39) £>♦ C&w'ffc Sticbr. 23©rnera X>orbciicbt $um 5-, unb 6. £eip$. £beil. 933
^ertd&tef, unb bafjerobiefe feine Arbeit mefjr
eine ^arapfyrajB als Ueberfefcung i|t, (jat
man bod), weit folc^e tn bem in* XVittenb.
Sfail f. 419- fqq. unb VM. 2tttenb. $beile
p. isy » 207, flefjt , aßen bigfaf^ beforg*
licfren Vorwurf $u öermeiben, felbigeaud)
frier, unb jwar mit ber obbefagtererften &bi*
tion öorgebrucften Sufcbrift, anfügen, ju*
gleidraber aucb erinnern follen, Dag bic auf
6ie Sufdjrift folgenbe X?©rccbebe0 lieber
feuers, ber Anfang beö SCßerfeS felbft ift,
unb aus 33erfeben alfo genennet, unb ber
Sßorrebe Sutfjeri t>orgefe$et werben*
xiv. mutgtm M iou $falm$
Slnno 1534-
33- Ste Criginalebition m 4* f)M biefen
$itel : 2)er 101. Pfalm , burd? £>. tHart.
Hutber ausgelegt, tPittemb. 19^ 2Jm £tt*
be fkl)t : (ßebrucft $u Wittembcrg burdj
£anns Hüft 153?. 3|t aud) julefen im HI,
tt>ittemb. 3;i)eil fol. 4^ feqq. VI, Jenu
fd)cn $fjeii;fol. 157. tmb im Vi, 2Htenb.
$&eil p. 181 * 21?.
xv.2(u$legtmfl fce$ no, $fafm$ ac.
Sfono i5L8»
xvi. Stuölepttfl be* no. $falm$
$rnio 1539*
34» ^an $at bier abermals bepfammen $u
fefyen pepertet) Klärungen £ut^ert, beren
erpcre er ju Anfang ber Deformation, ^k
anbere aber in feinen legten Sauren über ben
furtrefiidxn no. ^falrn verfertiget, QU^
et|l herüber gemalte Biegung, fo nad)
■Öetra £)octor Hofiere Urteil ein rechter
t>©rblitf bec Deformation tj* ic. (jat @e*
orgius (SpaJatinus mit einer Sufcbrift an
#errn 6ier©nymum £bnern, £ofungern
ju Nürnberg, atewelcbem, wie ©palatu
nus Ijierinnen melbet, ju <£()ren tmb ©efal*
Jen tofttm. befaßten ^falmmit einer ©ewv
fdjen Auslegung erkläret, 5fnno 1^18. in 4.
herausgegeben. &# ift t)k erfre £eipu'gifd)<
€birion, weldje nodj in eben bem Saljre ja
2fugfpurg nad>gebrucfet worben, auf &te(T-
ger Unwerfttatsbibliotber' öorbanben, 2fuf
bem ^ieulbtat fleljt: Auslegung bea \)\m*
Oertimfc neunten Pfafms 2>irit £)ne.2>o^
nun© me©. ÜDoct©rt8 tTJarttm Hutbec
2Cugujfcner qu tPittenberg. 15U ^em*n
*äyer©mm©ö£bnec £©fungec entlurrw
bergf; unbam^nbe: <6at gebrückt ttlet^
cfet©r £ottber $u £etputg im funfjeben
bunberten unb acbthchcnbm iar. ©a^e#
ro aucß bep gegenwärtigem 5(bbruxf,mit bec
in bem VIII. tPittembergifctyen ^eilfoL
^73- fqq- 1- 3enifd?en ^eil f, pr. fqq. unb
1. 2(ltenb. ^^eil f. 101 > 112. beftnblid)en
erjfen 5(uslegung ber no. ^falmö ermelbteö
Driginaleremplar conferiret, aucf) (Spala^
tini 3ttfd>rtft aus felbigen eingerucfet wor#
ben. ©ie anbre unb neue 2u$kgung bit*
feö ^falmö, fo im III. tPittemb. tytilt
f. 483. fqq. VII. 3en, ^Ijeile fol. 297. fqq. unb
im Vll. Zltenb. ^beil p. 328 * 381. unb
bierinnen p. 404. \w (t'nben i(!, nacf) tya\i\*
ge ©eorg Dverarii im 111. EPttrembergifcfcm
^beü, von ßutljero geprebiget,unb von®,
(Eafpar (Ereu3tgern 5Inno 1^39* gefaffetunb
im CDrucf gegeben worben,wie benn btö i}m*
üon bep»öanben babenbe ^remplar in 4. im
befagten 3^bf 3U Wittenberg burcOHicfel
Bcbirlens gebrucft i(l, mit biefem ^ritel:
3Der 110. Pfalm. JDijcit dominus , gepre#
bigt unb ausgelegt burcfe ^♦tHarttnUu^
tl>er, tPittemberg 1539.
xvii, Slu^leguna bt$ 112» 9>falm$
gepreöiöt S(«no 1526.
35-, €ö bat ^war 5(urifaber in bem l ^i^
lebifd;en ^omo fot. 222. alwo er biefe %m
(egung eingerußt, am üvanbe angemerfet:
biefee Pfalmen ^vf^rung flehet nicbt in
J^ff2 benert
934 1 v- Dorreöen über bie Sammlungen nn6 gfritioneg &utberi gereiftem 93?
Denen §:otm$;'ite (lebt aber allerbingg in
bem lll.^BittenbergifdKn^omofol. 26ofqq.
mit biefem fcorgefe$ten 25erid)t : EPer bie
ituelegung naebgeßbiieben unb im üDrud?
gegeben bat, iß unbewußt; benn er fei*
nen Hamen ntebt angejeiget. Stuffer be*
fagten dornte , iß felbige in Dem 111. Zltzxxt
burgifd?en ^eik p. 320 t 332. \w befm*
Den.
3inno 1530.
•36. £>iefe Auslegung, faMt Ordnung
nacb t)ev üorbergebenben t>ocßel>en foSte,bat
Sut&eruS felbß mit eigener gufc&rtß an #errn
Cafpar t?on 2\6cF eris Anno 190. beraub
gegeben. £)ie £>riginaleöition beffelben
3af)r$ iß öebrueft ;u Wittenberg öureb
£anß XX>ete in 4. hocTitulo : ÜDer bmv
bert unb eilffte pfalm ausgelegt Öuid?
2). IBart. £ütber Wittenberg 15-30. unb
ijtfonßbefwblid) im HI. Wittenb. tytik
f. 528. feq. V.jeniffyen ^eil f. 200. feq.
unb V. 2(ltenb. p. 334 *%o.
xix. «u&egung M 117. -3>fatotf
Stnno 1530.
37. 3ß auch fron 2utberi> im t>or&emelbfen
3abr verfertiget, unb mir einer SufWt an
#errn £ansoon Gternberg, foer aus Der
SBüßen (baf iß, bem ©cblofou Coburg, altf
toeldbeö er,wabrenben feines gebeimenAufent'
(jaltf bafelbß, in Briefen unb (Scbriften Ere-
mum, bie XPuße :c. $u nennen pflegte,)
bafiret, in £)rucf- gegeben roorben. 3Der
^nnbevt unb ©iebenjefcenbe Pfalm. 71m>
gelegt burdjtTJartin £utber 1^30. ge&rucf t
3U Wittenberg burd? (Beorgen Hfyaxo
in 4. vid. III. Wittenberg, ^fyeil f. 542.
V. 3enifcben$;(}eir f 145. feq. unb V. 31,
tenburgißben ^)eil p. 270*267. 3(1
Äambad? nacb unb nacb befonberS beraub
gegebenen auserfefenen f leinen (BcbriftenÜu*
rf>crt befmbficb unb unter bem ^itul t XX\ax<
tini Hutberi <5etßreid?e Auslegung bee
bunbert unb Siebseberiöen Pfalme-, als
ein iTleißerßucr* einer grtinblid?en *2rf \fa
rung , famt beffen (Bebanfen t>om ^\cic^
Cbrißi über tThcba 5- , i. feq. mit fynn
Äambacbs QSorrebe Don bem geugnig ber
^falmen t>on 3^fu grifft, m 3^na ge^
brücft 5(nno 1721. ünbjumanbevnmal$ln^
no 1726. in &
aud) mit unter benen t?om -&errn ^Prufeff. J2Ötenb, $&«J p. i^8 «« 196*
xx. Slu^egung be^ n8» ^falm^
9(nno 1530.
38. %iud) biefe Qfu^egung bat £ut&eru$
5lnno U30. m Coburg verfertiget, unb fel^
bige miWnet Snfcbrift an ^)errn 5riebru
d>en, Qlbt ju ©t. ^egit>it ju Nürnberg, f»
Daticet ift ex Eremo r. 3"^ ^30» $U lS>it#
cemberg in 4. brutfen laffen. ®er ^iful
ber erflen ^bitten iß biefer: 2>as ßbone
Confitemini anöer Sablber irg.Pfalm.
ausgeleget bureb Wattin £utber 1530.
tPittemberg. 2tm€nbeßebt: (Bcbvndt
ju IPittemberg bureb &ane £uß 1530,
(S Cafpar Creu^iger bat biefe »or am
bern boci)jufcbä|enbe $luölegung^nnoi^48.
lieber auflegen laflen, unb eine Q3orrebe
ba^u gemaebt. @i> i(l aucl) felbige &or eintV
gen Sabren, nemlicb 2mno 1719. p 3ena
tn 8. unter bem ^.itul ; 2>. Htortin £utber^
geißreiebe Auslegung, welche er über
ben ng. Pfamt, als feinen £eibp(alm, ju
Coburg 2tnno 1^30. verfertiget, mit einer
^orrebe unb üerfebiebenen utr Erläuterung
bienenben Anmerkungen Don ffi. 2fo^. Cbrü
ßopb Cramern b^auögegeben korben.
(Sie ßebet fonß im HI. CPittenb. ^beilfof.
$6i feq. V. Jen: ^eil f. 80. feq. unb V.
aueb in ba&
93-5 39) &• Cbnp. 5rieÖr. Socnei-6 Dorbertcbc $u bem y. und 6. £eip$tg. C^eil 937
£ateinifd)e überfefct $omo Vil. Saf« SCÖit'
tenb. f. 424«
xxi gitt«e8Uti8^H9*^>faIm*«.
Sinno 1521,
39. 3jt eine £)eutfd)e t!eberfe|ung w
melDren ?|>fafoig mit furjen Smmerfungen,
«nb beftnbficf) im VII. XX>tttenbergtfdben
$&e« f. 2^4. feq. Oemfcfr.^&eil. fa&H-
tmb 1* 2Utenbutg. $(>ei! p. 80^812.
xxii $u$fegung&eSi2o.3>fa(m$tn
einem Xrofibrief an Die 9JWten<
berget je x. Stnno 1524»
xxiii. SfuSJegung M 127- <pfalmg
, an Die Qljrtfien ju SHtga k* Sin*
no 1524*
40. 3Ba$ £utfjerum mr Q5erfetftgun<j
bieferfurjen 2fu$Iegung beS 120. unb 127.
spfaforä bewogen, geben bteSufc&riftenber*
felben fattfam m ernennen. & hat bei)be
£tnno 15-24. im £)rucf auSgefertrget* &)ie
$;ifei ber Öriginalebifion in 4. ftnb biefe:
0 £?« (tbriplicfcer Xropbrieff an ^>ie
tTOtenberger, w?te pe pcbanybren
feynben red>en follen, aue fcemii9.
Pfdm, 2)oct, fllart. £utber. <25e*
fcnicFt $u Wittenberg burd) nitfei
0d)irlen#. 3m 3ar 1524.
2) IDer &unbertunbQtebenunb$tt>en>
mftt pfalm ausgelegt an bie (Ebrt*
Pen $u &igen ynn £tf$Ian&. tHatv
tmus &mbei\ tX>ittemberg 1524.
@,(e pet>t im III. Wittenberg. $#efl
£63. feq. 66. feq. II, Jm, ^ö f.^
f. 389. feq H. 2Ktenb. $6eil p.7?r. feq.
7??. feq. unb£ateinif<#§:. n.gaf.gBit.
füL 488. fq* Unb $. II, gpfp. £uf$er.
for* xSr, fqq.
xxiv, siusiepng &e$ 147. Vfalmtf
Stnno 1532.
41. -Unb (jtecmif enbfgen flcß nunmefjro
bte einölen ^fafmenatifegungen Sutfjert.
€s (jatberfelbe biefe festere Auslegung, fo
eine fcf)6ne Betrachtung bec 3Bol)ftiaten
©OfteS, befonberä berer, biembemerpen
Sftfifel be$ €()riftlid)en ©faubenS geboren,
in fid) faffei, wie er felbp in ber an $erm
*£>ane Sofern, ^rbmarfd&aOen m (Sa^
fen, gepeütengufcfmftmeJbet, unterweaens
auf bem <28agen <jemad)t, ak ifm biefer mit
auf W 3agb gefufyret , unb fotebe hierauf
aufarbeitet , unb \\\ §nbe bes ^afytmu
in ©ruef gegeben ; (Sie alfo m U?ttt$n>
berg burd) £ans tt>e«3 gebruef t in 4,
m Anfang beö fofgenben3a^i^ frerausfom*
men, hoc Titulo: 2)er 147. PfalnVJLift-
^^ lerufalem. ausgelegt tHuxt? 3D» tüart,
J*utbet% üpittemberg2(nno 15^32. Unb
flehet im 111 IPittenb. ^r^ette f. ^84. feq*
V, Jen. f. 491. feq. unb V. 2Ütenb. tyeil
xxv, Sdiöteguiig be^ ^>tebt0er@as
fomoniS/ auö Dem Sateinifcfeen
ttberfe§t D«r0 Suft 3o«am»
42. 2$on bieferbenQ5efc6Iugbe0@e4j#'
Pen (Ebeile mac^enben Auslegung beS
^rebiger^ (Salomonfe i|! juwifen, ba§fok>
(Je auö ben übev ermefbtes 95ud& ^om Su^
t^ere gehaltenen Leclionibus publicis bc^
fle^e. & ip ba^ro biefelbe merp in €ateu
ntfd&er ©praeß ebirt, unbuntec bem ^itel:
Ecclefiaftes Salomonis, cum Annota-
tionibus Martini Lutheri , m ^ittem*'
berg 2^01532, tu 8. gebrueft werben. Conf.
Tom. IV. Lat. Witenb. foh hfeqq. Tom. III.
len.f. 2jg.feqq. feie ipaber am) gleid) ba$
folgenbe 3a^r batauf, nemlicb 1533. burd)
3upum 3onam tjerbeutfc^, mit beffenSu'
fcfjrift an Pbüippen , ^anbgrafen ^u ^)ef»
Sit 3 fen,
938 iV. Vwvebm übetbie Sammlungen urtöigöitiones SLutt). Schriften, 939
\en,iu 3£ittemberg in g. l}ttau$Qd ommen ,
mithin ^tefeUebcrfe^ung bemXU.n>ütenb.
SöjeüfoMi.feq. unb V.%ltmbuv$iftfyen
&)eil p» n8 r. 1280. einverleibet, unD aud)
alt>icc abgebrucft , jcbod> ber^ateimfcfce^ert
babe^ conferiret t^orben*
43» 3$ t\>unfc&e nun , baf ber geneigte
£ejer Die in biefen beiden feilen enthaltene
feljr febone unb geijtreidje ©djnfterflarung,
tsoju fte Dom 2utf>ero gemad)t korben, bäs
ifl, ju feines Bebauung in ber Q3ujfe, ©lau*
ben unb ^eiligen £eben , Ijeilfamlicl} gebraut
d>en,unb vielen ©egenbaraus fc&opffenmiv
ge! (Betrieben in Der Seidiger $fti$aeli$>
wiefle Sfano 5729,
Cbofttan ^riebriefc &$rner, £>.
40) ©♦S^rift.Sricbr^ornerö
SBorbencbt ju bem 7 = * 12. S&etf
t>er £eip}tgtfd)en Sammlung ber@rf)#
ten £ut$erit
1.
(Jß&ad)bem im vorigen 3aljre bei) 2fu$ferti*
8f gung beg 7. unb 8. forool, als 9. unb
loJLhäle ber f amtlichen Schriften £utbe#
ri einige SßerlSinberungen mcf>t»er|fattet fyn*
ben, von benen tn befaßten feilen befinblü
eßen biblifdjen Biegungen unb S*rflarun>
gen bie etforberlid&e ausfutjrlid&e 9?ad)rid)t
öemgerietgcen£eferju erteilen, mithin fol*
djes W |ur .&erau$gebunge be$ n. unb 12,
(Ebeite verfparet werben muffen : als (jüben
wir nunmefyro unferm bigfalö getlja*
nen Sßerfpred)en gebitfjrenbe ^olge leiflen,
unb foldjemnad) in ge gentvartigem Dovbe*
rtd?te juvorbertf bte in obbemelbten feilen
enthaltenen (gdjriften nad) ber £rbnuuger*
jefylen, unb Jt>a^ bavon abfbnberlid) }u ttfßji
fen notftig ift , jugleid) anzeigen feuern
2. 3Ba$ bemuadj anfänglich ben 7* $f)eil
anbelanget, fs f ommen barinnen vor
1, Sut^ert furje Sto&egimg be$ £ö*
öenliebeg@afomomö, atiä beffen
Secttonen Don SÄ. 23eit ©ietric&
jufammett getragen 2tt?* 1538. an«
je§o er(l m^ ©eutfeße übeufe^t
©iefe Auslegung beo «SobenhebesÖafo*
monis ift , tvie ber vorgefe|te ^titel anzeiget,
von bem feiigen Sutbero in benen bi$fal$ ge*
fyaltenen acabemifd)en £ectionen feinen 3uj)6>
rem munblicb vorgetragen, nid)t aber von
i&m felbfl nun ©ruef verfertiget, fonbern
von feinem vorhin getvefenen (Teigigen £)ifci>
pel, unb bamaligen £vangelifd)en ^rebigec
ju Nürnberg, ^"Oeit 2)ietud?en, av&
benen nadjgefdjriebenen Sectionen, unter bem
^itel: In Cantica Ganticorum breuis»
fed admodum dilucida Enarratio D.
Martini Lutheri etc* an. 1538/ ()erau$
gegeben (*) unb in 8» gebru^r, auti) foU
genW
(*) <5«$at X>eit %>kttiü> btefer feinet ^bition einen §5«ef an SD.^o&.Ärtesmßnn , ^cebigern 5eö^t»s
angsüi ju ^nigöbecg tn ^reafTen, angefüget, baraugjuerfe^en,n>etc^ergeflalf er t>urc^ 5a« inj!4nbi«
2tnfu^en ernielbten 5>. Äctesmftnns, unb una&läjjlidjc Erinnern feines QlollegenJD.t3DenceAUi4.mct,
Borneftmud) Semogen wor&en, t»ie ?Cuö(<gung Sut^eci ü&er bai ^o^elieö ©alomoni« herausgeben ; »je
ober aud) hierunter nur basjenige von i^m ebiret worben, wa«s er (td) ju feinem @e6raud> aufgejeidjnet,
aU ztJLuüxmm über fotfyanes Sönd) (efen ^oren, unb wie eö ba^er fomme^ bap bie Qfölärungen (0
furj, unbnid)tfofdftig, reid) unb auäfä&rltd) , a({54.«tbet;as fold)e5u machen gewohnt gen>«fen, al^iet
anjutreffen. Sebod) V)er|td>ert ()ier6e9 &ietti<A) , bajj er bie ?0?e9nung unb SSerflanb , wie foldjen &Mt\)t»
cus burd) baö ganje S5ud) angejetget, getreu(td) unb beut(id) vorzutragen 6efuflen gewefen. S)af
nun aber befagte 2fuölegung nid)t nur, n>ie2>tetricb fe(b|l gefielet /o^neÄut&e« (jinwiölgung in ©rudf
fommeu, fonbern aud) 2Lm\)ttw nid)t aßerbingö bamit sufrieben geroefen, foldjeS befuget beffen, ne6(l
«nbern, be^ mir »or^anbener eigen^nbfger S5rief , welchen er unter bem 1 1 . %m. 2(n. 1 5 39- «n ben bamali«
gen ^upmotenbenten ju ®?«3be6urg, VHtoUwnwnXmtäQVff, gefr^rieben, in foigenbm Porten:
Mitto
940 4°) 2)». tbüft* S^kbv, ödrners Vsvbm<t)t 3U 5em 7 1 12* ^etpjtg. Ct)etf ♦ 941
genttf nach biefer ©>itiün in &ie fttteinifcbe»
Pornos bec @c^rtften Sutfjeri, unb jtt>ar in
ben 4. tt>tttenbergtfd?en fol* 49- feq. unt)
4. 3enifcfeeit.fbl* 270. feq. em^erucfet mv
bem QBeil man nocf) feine ©eutfcjje Ue*
berfefcung (jieröon gehabt; afe f>at folc&ean*
je|o erfJ üerfect feet werben müflfen; inmafc
fen benn aud& |)err Sft. 3ofr«nn 3*cob
(Btciffbep bei' bigfatö übernommenen 5(fbett
feinen getoobnlic&en §(ei|? rü&mfidjfr errate*1
fen.
3, 2Baä t>k 2Jttffegung felbft anbelanget,
fo ift es jroar allerbtngs an bem, baf? berfel.
gutljerus von bem eigentlichen gwecf unb
3nn&alt be$ #o&enliebe$ ©afomonte eine
befonbere Stteonung gefajfet , unb folglid)
aud) t>k &l lärung beftelben barnacf) einge*
rid)fet. £)enn ba forool unter benen aften
<fcird)enleljrern, atö aud) unter benen neuen
(S#riftauglc-sern,bie meijten unb furnef>nv
ften mit gutem ©runbe bafur galten, bag ba$
•Sobelieb Don C^rifTo unb feiner 33raut, bec
(Ebriftficfyen 3\ird)e, ober aud) einer jeglidjen
gläubigen ©eclc infonberljeit, fjanbfe; unb
baf? affo biefes aanje #obelieb nichts anberö
fep, a\$ eingetßlicfoeöÄcautUeC), worin*
nen (SDalomo \ik geiftlidje SBermaljMng unb
^Bereinigung grifft mit feiner £ird)e fowof
afö einem jeglicben n>abrbaftigen©liebmajfe
berfelben, rote fofdx burd) bie (jerjlfc&e £iebe
unb ©nabe bes ljimmufd)en ©eefenbrautM
gamS in biefem £eben atyier auf £rben an*
gefangen, beforbert, unb bteaufbiejuftmf*
etge #od)$eit be$ £amtm$ in bem ewigen Se#
ben
Mitto etiam exemplar in Cantica Canticorum. Vides autem , omnia efle vel furtiue a noftris excer-
pta, vel a me confufe annotata. Sed rapiunt ifta fratres. SÖeil beroberjeftfteÄriefVeit&ietricbs
<w Bttesmannen gan& gelefen &u werben mbienet , unb berfelbe tu benen Sateinifdjen $omiä mangelt / «16
haben wir fo(d)en nebjl ber 2>eutfc&en Ueberfefcung bem ©. 2. alljier mitteilen »eilen. 1
EximioVIROD.IOANNI BRIESMANNO, Sacra Theologie Doflo-
ri ac Euangclii fideliffimo praeconi Koningsbergae in Boruflia, Domino & amico
fuo^ Vitus Theodorus.
Gratiam et pacem in Chrifto. Redte dicitur: Bis dat, qui cito dat. Quare ego tardam harte gratiam
non magnopere praedico, quod ante annos aliquot promifla Cantica nunc demum ad te mitio. Etfi
enim cuperem in hoc genere tibi homini et de Ecclefia Chrifti praeclare merito, et recte fentienti
de communibus uoftris ftudiis , gratificari ; tarnen , quia fententia breuius indicata erat , verebar,
ne tibi minus grata enet opera noftra. Et quoque fpes erat, futurum, vt ab amicis, qui nobifeum
D. Martinum Lutherum audierant , enarratio hacc locupletior prodiret. Sed dum cun6tantur illi , oc-
cupatialiis laboribus , et tu nullum finem flagitandi facis, exiftimaui, melius elfe, quantumuis bre-
ues fententias extare, quam in vniuerfum carere ecclefiam hac erudita et pia fummi Theologi enar-
ratione in librmn, tum ob genus orationis et figuras obfcurifllmum , tum ab aliis quoque ineptw
fententiis mire deprauatum. Atque hie diligenter officio fuo funetus eft D. Venceslaus, vir et ob
aetatem ac fanftimoniam ritx reuerendus , et mihi in minifterio Euangelii coniunclus. Is enim,
cum a te rogatus efl'et, vt hanc operam a nobis exigeret, omnem lapidem mouit, vt quamprimum
tibi fatisfieret. ySaepe dixi , nimis haec ttte exilia , quae ego in meum vfum ita fignaram , vt in-
fpicienti ftatim ob oculos effet fententia* Praeterea non fas efle, aiebam, vulgari haeefineconfen-
fu Autoris, qui cum foleat fumraa grauitate et fingulari copia in enarratione (cripturae vti, ridicu-
•r1 ^a6' ^ breues fententias fub eins nomine in publicum emittere. Sed nulla ratio ei tanta efle
vifa eft, quin perpetuo vrgeret, vttibi fatisfacerem. Nolui diutius homini amico, et tuam cau-
fam agenti, negare hoc officium. Si quid tarnen^ me peccatum eft, no!o, vt folus eam eulpam
fuftmeas; feret eius partem quoque tarn fedulus monitor. Opto autem, mi Brifmanne, vt hanc
leiiem operam noftram grato animo aeeipias. Etfi enim fieri non poteft, quin faepe vberiorem ex-
poutionem requirat ledor, tarnen fententiam, ficut eam D.M.Lutherus per totum libellum indi-
cauit, ndeliter et clare reddere conatus fum. Fortafle fiet, vt alio tempore fimili officio decla-
rem voluntatem et ftudium in te meum. Bene vale cum ecclefia tüa. Salutant te reuerenter fra-
Ires noftri, qui hk funt in minifterio Euangelii, praeeipue D. Venceslaus tibi ob longam & iueun-
dam «onfuetudinem gratiffimw amicus. Datum Noribergae Calend, Augußi Anno MDXXXVIII.
P42 J V. Vovvcben ober oie Sammlungen unb <Zbiti$ne$ £mt>m Gdjriften, 943
ben ehalten- wirb, befinge; fo ift binaegen
t*e$ fefigen Sut&eri Sttepnung, bof? baö #o<
fcelicb fei) Eucomium politfc», quae tem-
poribusSalomonis in pulcherrima pa-
ce floruic, ein £obfpwd> Öer 511 @alo>
monia Seiten in 6em fd?6njlen ^rieöens/
por gcjfcwbenen 3ubifd?en Äepublic.
Stfjb fagt et: gleicfc im Anfang Der QSqrrebe,
ba er ben 3nnl)alt biefe$$5ud)S vortragt, er
halte, in 2lbfid>t auf ben einfältig jfen uttb
achten Qkrjfanb befielben, ba&or, „offe
„eiusmodi Canticum, in quo Salomon
„laudibus Deum celebrec, eique pro
Jvconfttturo et confirmato diuinicüs
„regno ac politia fua gracias agat, et
3,orec pro eiusdem regni fui comferua-
„tione et propagatione, fimulquecon«
„foletur incolas ec eines eiusdem re-
„gni » vt in tencationibus et rebus ad-
„uerfis bono animo fint, et Deo con-
„fidant, qui defendere et liberare pe^-
„petuofoieat fuos ad fe ciamantes etc«
„esfep einfüld)es£ieb, inweld)em (Salomo
„®£)tf lobe unb preife, unb iljm für bteSTn^
„riebtung unb 5Bet>efltguna be$ £omgEeidj$
„unb feiner ^ßolicei) ©anffage, fowolaud)
„um bit Haltung unb Fortpflanzung bk*
„feg feines dltifyt bitte, utgleidj aber atscfl
%,bk €inwol)ner unb Untertanen beflfelben
„treffe, ba$ fte in Q3eifud)ungen unb ut<
„ftoffenben Unglücf efdllen gutes SRut&$ fetw,
„unb &Ott vertrauen fote, als welket
i,bit
SDem Jurtreffficben $errn ^obannörtesmann, ber #eif. Geologie Dodlori,
unb treufirigigen ^refciger U$ @uartg«fü ju ffimg$1>ttQ in *preuffeit, feinem #etwt
mfo-%te\mU, Veit &kttid).
©nabe unfr f riebe tn Sljrifro. ^anfagt mit SJvedjt: SBer balb gibt, gibt boppelt. Sero!)al6ett
töjjme i<^ mid) tttc^t fe&r biefer fpaten SDienftlriftung, ba id)2>ir oie twr etlichen Sitten albereit* »er:1
fproepene Auslegung beS J?o(jenliebes onje^o aUtmfi sufd)icfe. SDenn wtewol ice. S)ir, als einem um
5ie $ird)e (Eljrifti fyodwerbienten unb üon unfern gememfd)aftlid)en ©tubien wo(jlgefi'nnten Spanne, bif^
fatö gerne balb wiüfafjre« mägen: fo beforgte iä& bod), bafj weilen bie Srflanmg aljufurj »on mir gefaf
l'et worben/ £)ir mit meiner 2Crbeit nid)f uiel gebienet feim börfte. ©0 war auc^ einige Hoffnung üor«
(anben, ba$ biejemgen, »eldje ©.Martin ßuttjern mit uns jugleid) gel)6ref, biefe Auslegung toüfihm
fciger ^'rauöge^en. roörben. SBeit aber biefe eö anjtetjen lafien, al$ bie mit imberer Arbeit befc^dftigeJ
ftnb, unb25ub«ramju6ittenm^töuf&iSre(lt fot)abeicf)bafur gebalten, bafj eöbejferfetje, btefe obn>olfur=i
j« (£rf lärungen ju ^aben / alg ba§ bie ^cre^e biefer gelehrten unb gottfeugen Auslegung bes groffen ^f)eologt/
über ein forool ber ftgörlid>en <§5d)rei6art f)alber ^6d)fl bunfeleö , als auc^ r>on anbern burd^ ungereimt«
^Deutungen fefer öbel jugeri^tetetJ &udj , ganjlic^ entbehren follte. <i$ §<xt auc^ ber be\)be$ feines 2H-.
terö al« ©ottfeligfeit 5al6er ^rwurbige, unb im S5ien0e beö ^yangelii mit mir fte&enbe 2). SSence^lauä
Cßincf), ba$ feinige ^ierbeo treulid) get^an. 3>enn weil er «on ©ir erfuc^t tvorben , biefe Arbeit t)on mit:
. &» erforbern, ^at er jtd) aKe 5Ku$e gegeben/ bamit bein Verlangen fo balb mßglicf; erfüllet werben m^j
te. 3«& ^«^ oft gefugt , eö rodre baö , was tefc. mir gu meinem <Sebraucf> aufgejeic^net, wi ju wenig/
fcßfj ber 95erfranb fogleid)barau« juerfef>en. Heber biefes fyabe id) »orgewenbet, ba0 e<? nid)t redjt fet;,
oljne ö2ö Autoris Einwilligung fqlc^eö tjerauä jugeöen. Senn ba "biefer auf btö allerfr5ftig(ie unb reid);
{id)(le bk ©djrift ausjulegen pflege, fo fep es ldd)erlid), fo für je Erflarungen unter feinem Dramen an$
Sid)t ju (teilen. 2(tleine bem allen ungeachtet, ^at er mir immerfort angelegen, beinern 95egcl)ren@nä»
ge ju leiten. 3d), fyabe bab^ero einem fo wertben ^reunbe in feinem ©eftid) \»r bid) nid)t langer Oiermrt
entfielen wollen, ^abe id) nun gleid>wol etwas unrechtes bi^fots begangen, fo foHft bu nid)t allem bie
©,d)ulb tragen, fonbern ber mid) fo fleißig erinnert, wirb aud) 5^eil baran 6aben. 3^>wi1nfd)e aber,
öafj t)u öiefe meine 2lrbeit geneigt aufnehmen m6geft. JDenn ob es wol ntd)t anbers fepu fann, als ba$
jum Aftern ber £efer eine weitlauftigere Sröarung erforbern wirb: fo Ijabe id) bod) ben S3erflanb, wie
|old>en 2). Martin £utf)er burd) baS ganje Söficfefein angejeiget, getreulid) unb beutlid) ^arjuflellen mid)
bemf^et, ?8ietteid)t fan'n id) ju anberer %eii auf gleite SKeife meine 2>ienftgefltffen&eit gegen bid) bejei:
gen» . Sebe wo^l mit beiner ^ird>e. €S grufien bid) ehrerbietig unfere ©ruber, welche albier im Soan?
ge(ifd)eu 2ef>ramte flehen , abfonberlid) b«n'alter Pertrauter ^reunb, 2). SenceslauS. ©egeben ja 3^firn;
beru.ben i.?Uigu)ti im^r 1538.
944 4°J &♦ tbüfc Svitbv. 236were X>orbßrid>t ju öem 7 1 12, £eip$icj. <II>eil. 94^
„&ie @cmen allezeit ju befd)u£en unb ju etv
„retten pflege, wenn fie \\x if>m rujfen.,,
Unt) fo jetset er au$ ferner , fl>te mit biefer
Sfteonung, Dag nemlid) ©alptnon von fei*
nem mit aller erwfmfc&ten ©lucffeligfeitvon
©Ctt begnabigten Üieidje unb ^oliceo tn'e^
feö belieb verfertiget, bere Bortrag unb
t>ie Einrichtung beffelben übereinjtimme;
fintemal @alomon &&tt mm Bräutigam
unb fein Bolf ;wr Braut mad)e, unb un*
ter foldjer BorfMlung bk inbrunfftge Zicbt
©öttcä gegen biefetf fein Bolf , unb bic
mannigfaltigen @>nabenwo()lt(>aten , fo er
felbigem erliefen, aufs IjerrlicDfte $u erto
nen gebe.
4. £)b nun aber wol ber feiige Sutfyerug
folcbergeftalt ba$ ^)of>elieb auf eine befenbe*
re 2(rt erkläret, weil ifrni nemlidj, wie er
jefbft in ber Borrebe bezeuget , bk unge*
reimte unb fyocbftverwerflicfie Sfteiwung be*
rer jenigen ju gefdjweigen , bk folc&etf vor ein
irbifcbeö £iebe$gebid)te @alomoni$ galten,
aud) felbfl bie Auslegung berer, welche eö
von ber Bereinigung ®Ott<$ mit ber 3ü*<
bilden ßircfye, ober von ber glaubigen @ee*
fe verfte&en unb erklären, feine ©nuge ge*
tfyan, unb er babero einen bequemern, nim
£eben£unterrid)t fowol, aU $u gebttbrenber
Betrachtung ber göttlichen <S£o()ltf)aten
bienlid)en, Berftonb ju fud&en unb anjujei*
gen bewogen worben; fo. mag bod) feine bif^
fatö vorgebrachte ^eonung nid)t gering ge#
achtet, vielweniger aber ftto fe^erifd) gebal*
ten werben, vok einige ^abjtifdje £eljrer£u*
tberurn bigfalä jur Ungebüljr befdmlbigen,
abfonberlid) Sixtus Senenfis, welcher lib.
Vlll. Biblioth. hseres,8< p.m.7oo.fd)rei>
bet: „Lutherus, in exordio fuaruman-
„notationum in Cantica, fecutus eft
„errorera quorundam haereticorum ,
»quosThe odoretus in praefationeCan
„hunc nihil aliud eile, quam familiäre
„colloquium inter Salomonem et rem-
„publicam Iudaeorum,inuitantem Salo-
^rnonem, diledtum fuum, ^d regnan-
„dum Cuper eam. „ <&mn gleichwie e£
ein offet&arlid) falfcljeS Borgeben ifl, ba§
£utf)eruö ba$ $oljelteb für ein ©efprädj be*
Königs ©alomoms mit ber 3ubifcljen 9ve>
publil gehalten; inbem berfelbige, obange*
jeigter maffen, burd) ben barinne vorgefrelk
tm Bräutigam @5£>tt felbfl, unb burcj) bk
Braut fein mit benen aöerberrlicljften 2£oljU
traten unb vornehmlich mit bem@dja£ebe$
göttliche« Söorrs bod)begnabigte£ Bei?
vergebet ; alfo ijr Ijierinnen unb in ber barauf
ftc& grunbenben ^rflarung nidbfö anjutrefJ»
fm, fo nid)t mit ber 2(el)nlid)feit beö ©tau>
ben^ voUfommentlid) übereinffimme, unb ju
erbaulid)er ^u^anwenbung bienlic^ fep; ja,
e^ laflfet fiel) aud) biefe feine ^)?ei;nung mit
ber obbelobten 5luölegung von £{)rifto unb
feiner ^ird)e gar füglidj vergleid)en, wie foU
d)eö infonberl)eit ber fei. £)• 3o^ann (Btv*
barö, in ber Borrebe ju feiner Poftilk Sa-
lomonaea cap, IV, §.i$. mit me&wtn ge^
jeiget, von welchem aucr) fowol, als von tum
v^errn von ©ect'enfcorff , in ber Hift. Lu-
cheranifmi L.lll» §.67. p. ig6. angemer^
fet worben, weld)erge|lalt £ut^eruö in feinen
anbern @d>riften fyn unb wieber bit &pm*
d)e M £ol)enlieb$ auf^^riftum unb feine
^ircr;e ober bk glaubige (Seele gebeutet, unb
in biefem BerJIanbe angefu^ret ^abe»
ü; Ueberfe^ung bt$ ®tbtti (Sato*
rnouB t atö Htm i,S5, Sttfionu
^Cßeil biefe Ueberfe^ung von ber/enf^
gen, fo in ber SDeutfcben Bibel be(tnblic&,
in ttm$ abgebet, unb auef; in Denen vorbin
ebirten £)eutfd)en ^:omi^ ber (Schriften tut
„ricorum narrat, afleruiffe , libeilum t^eri, aß bem 6. X&iMnbtvQiffym fol. 33*
Äußert ecfevtfteni4.0:W, €U i.^enu
94-6 * V« Dornten ober öte Sammlungen unb ftbitiontt £utbeu Sd>riftem 947
1. 3emfci?en fei 47?* unb 1. 3iltenburmV
fd?en pag. 782. anzutreffen, als &atman
felbige nid)t vorbei) laffen, unb an biefem,
als Dem füglid)l!en Orte, einrücken wollen.
£utl>eru0 f>at folc&c feinet: 2(n. 152 1. Ijeraufc
gegebenen unb £erjog 3ol>ann ^iiei>it*
eben mgefcbriebenen Auslegung bes^agnü
ftcat angebanget, mit ber Üeberfd>rift: Wie
2s6mg Salomon ein ,j$uifHt<i> (Debet be*
tet$u(5(Dtt, allen ^ut'ßen unb Ferren
ju einem Krempel, aue bem Sud;
fiKÄeg.
111. j?urje Wttffepng fce$ <propf)e=
ten3efatd/ (anje§o erft andern
2ateimfd)en uberfegt)
6. Unb fo Ijaben wir billig, &awfcauf|,,£rflarung
tutberi Auslegungen über Die ^ropbeten „von einem
fommen, mit feinet Auslegung bes erfreu in
ber Drbnung unb aHerfurtreff!id)f}en ^ro*
pljetenS, Sefaia, ben Anfang machen foflen,
obwol foldje, etliche wenige Capitel ausge*
nommen, unter benen in SDeutfrfjer @pra*
$e öorbin ebirten 2Berfen £utl)eri nirgenbs
anzutreffen gewefen. £*$ ift foldje, fo wie
jie attö Denen J>on £utbero über biefen *}>ro*
pfyeteh gehaltenen Acabemifcben £ectionen
uon einem feiner puftorer mfammen gebracht
Würben, unb alfo in Üateinifcber (gpradje
luerft Am 1532, unb hierauf öoSflanbiger
An. »534. m Wittenberg in 8. fyeraus fom*
men. " ©ie §bition üon Qln. 1534« Ijat bm
titelt In Efaiam Prophetam Scholia,
cxO. M ART. LVTHERI pncleftioni-
bus collecla, multis in locis non parua
accefllone audh", unb ber Sgucbbrucfer,
3>bann tnfft, welcher beybe §bitionenge#
btueft unb verleget, fyat berfe&igen, nebft
£utbert SÖorrebe auf ben ^>ropl>eten ^efaiam,
<wekl)e$ aber feine anbete , als Diejenige ift,
fo berfelbige ju feiner ©euffeljen Ueberfe^ung
biefes 3ßrepl)eten Am i?2& gemalt, unb in
ber 3Deutfd)en $3ibel ftefytj einen s33ericr)e
ttorgefefcr, barinnen er melbet: „waSmaf*
„fen er fcor jweoSabren biefe ScholiaA wel>
„clje tin (Stubiofuö aus £utberi £ectionen m
„feinem ©ebraueb aufg^eicf)net gehabt, auö^
„geben laffen, weil er oermeonet, benen ber
„f>eiligen <&tf)vift 33efliffenen feinen gerin>
> gen ©efallen barmt m erweifen ; ha es aber
„wegen feiner aljugvpffen §*ilfertigfeitgefcl)e#
„bfn, ba$ bk &flarung an fielen £>rten
„fuqer geraten, aU eö wol fei;n follen, fa
,be er an/e^o biefe Scholia, wo eine weit*
„Idttftigere ferflaung Donnotf>en gewefen,
„ttermefyren laffen. (E*e wäre jwar wof)l
,,mwunfcben gewefen, ba$ Die febr teiel)*
„licf)e _ Auslegung, welche £utl)eru^ bep
biefe^ ^iTpbeten gemad)t/
recl)ten Reiftet ganj auö#
„gefertiget werben mögen; nadbbem abtt
„biefeö nid)t ot)ne hk g^rojie ^ubem®er^
„fe gerietet werben fonnen, fyabt er bafur
„gebalten, has quafi micas illius lautis*
„fimae menfse colligendasefle, quibus
„Studioli animum reficerent, illamque
„cognofeendi huius Prophet^ famem
„non nihil lenirent, man muffe gletd?*
„fam öiefe Siechen t?on fclc^em fojlli*
„djen tlifcfyt fammlcn, wormit 6ie@ru*
„otofi tbv ^emutbe erquicken, unöibren
„junger, öiefen Propheten ^u vexfte*
„ben, in etwas fltUen formten; inmaffen
„fie benn x6ier ben $&r|Tanb beö ganzen
„^ropbeten furj Mammen gefaxt m finbm
Ratten 2c, „
7» OTir ^aben biefeä au$ beö ^erleger^
^eriebte, welcher aucl) an/e^o inö^eutfebe
mit überfeist twD beborige^ Ort^ eingerücft
worben , um fo Diel lieber anbero nrie&erfjo*
len wollen, weil man bavauö ntd>t nur am
beften fiebet, was es mit ber Zatäniföxn
5lu^gabe biefer $luelegung U$ Propheten
Sefatä,
948 40) 2). C^rifl. ßvi:bv . Dimere Dorbertct>t 511 bem 7 > 12, £ejp$tg. £beil» 949
9efara, nxlcbe folgonbs and) btnen Zatti*
mjfito dornte, als Dem 4. Wittenberg^
fcben^fbl. rif. unÖ 3. 3emfd>en, fof.294.
einmleibet werben, eigentlid) für 25en>anb>
mg f>abe r fonbern au* üon bei» 95efc&aflFeti^
ijeit ber Auslegung fclbjl eintgermaffen ur*
(feilen fann.
8. 9?ad)bem nun aber, wie oben gemek
bef, biefelbe öorbin niemals inö 3)eutf*e
ganj überfeijet korben, unb babero aud) in
bencn ©eutfc&en dornte ber$Bet'fe Sutjeri
«mangelt, worüber man fid) um fofcielmebr
rcunbern mu§, je mebr felbige t>or Dielen an*
beim Sateinifdjen @d)ciffen £udjm, n>eld>e
nitbt t>on folgern 28ertb ttnb 9?ufebarfeit,
tinb bocb t)erbeutf*etroorbenjmb, bergleü
djen »etbienet; aB ifl fold&eö anjefco gefcbe*
ben , unb bemnad) bie t>on £errn SBl. <5vtip
fen bigfatö mfertigte©eutfd)eUebetfe|ung
bter in bem fiebenten Cbeile biefer neuen
Sammlung ber (Schriften Zuttyvi ju befwv
bem 2Borbeo ju erinnern, bag ber ^ert
be£ ^vopbeten bei) eineö jebenSßetfeö frflcV
rung ganj eingerückt, Die SGßerfe bejfelben,
rcelcbe £utberu$ befonberg erkläret, roiebetv
botet , bit Ueberfe^ung bes %t$$ aber na*
ber in ber £atemifdjen @)ition beibehaltenen
Vulgata, abfonbedid) an benen£)rten, wo
bie wlarung barmttubereinflimmet, ober
aud> bk in ber Auslegung gemacbten Q3er*
befferungm ber Vulgatae ft* barauf beu'e*
ben, eingericbtet roorben.
9. 2Die albemtö öorbanben geroefenen
einzelnen Uebeifeßungen, a\$ bei; Auslegung
bes 36, unb 37, ingfeieben bes J3,£aptcete
3efai&, bat man par bebalten, unb bebo*
rtgeö örtä eingerußt; j'ebod), bei; bem 2(b*
brucrV bat Satemifd>e §remplar mit m TRatfy
gebogen. @rflere, nemüd) bk Auslegung
bes 36, unb 37.£apitele, roelcbe in bem v4
tenburgifefcen, p. 342. beftnblid), bat ber
berühmte (Efeocgms Bpalarinus, £utber<
vertrauterer Jreunb, gemacht, unb 5(n» 1735-.
herausgegeben. SDte original > €bition , fo
im befagren 3abre $n Wittenberg, burd)
4>ans tafft in 4. gebrueft beraub Hommen,
führet biefen ^itel: Auslegung iD.tllarti*
fit Üut^ers über öas ©eci;>s* vsnb Sieben^
unb 2>re^ig|Jc Capitel öes Ptopbereri
i£faia&f über bie maßen, näglid), bienfl*
Itct> unb tropltd? m allen letblt'c^en unb
getrieben Anfechtungen , bureb (5eor>
gium ©palatinnm perbeutrebt. XX>iwnt
berg MDXXXV. 3n ber gufebrift an
bie Cbutfurfiin ui<Sad)fen, Jr.Öibyüain,
wel*e in benen £)euffd)en tytilm nid)t mit
ju beft'nben, bier aber beygefäget ift, melDet
©palatinus, nba$, naebbem er nun tili*
„cbemal Zuityn Auslegung über bm trofllrV
„eben ^ropbeten 3efaiam geJfefen, babe el
„ibm fo roojjf gefallen, (weld)e^ ein febr
„tt>id}tigeS Seugnig tf! von ber Jurtrefjtf*'
,.feit biefer Slu^egutig,) bager ba$&td)$<
„unb @ieben^ unb ©rei;§ig(le Capifel fom
,,berlicb üorfi* genommen babe ju verbeut*
„feben, unb eben auöbertlrfacbe, bager*
„melbeter ^err^)- Martin £utber in benenn
„felben pepen Qapittln M betriebe , trofc
„lid^e Sebre unb llnterweifung gibt, reffen
„man ft* m aUm Anfechtungen balten
„follJCo»
10, ©ie anbere Ueberfelung, nemli* ber
Auslegung bee ^3. (Lapmle 3efata, ifl,
of>ne ju roijfen, wer foldje gemdebt, 5m.iy39»
ju Wittenberg, burd) Hicfel ©cbirfen^,
in 4. gebrueft/ unter folgenbem ^ifel beraub
f ommen : 2^ae 5 3. Capitcl bes Pvopbcten
jefata , pon bem Äeiben unb ber £ervf iefes
^ettdbvijlt, ausgelegt bureb 2^.tnartm
Deutfcben IPittenbergtfcben Cbeile fol Äutber. Wittenberg, 1^39; unb (lebet auc^
273, H^ielebifc^en.foUsBö. unbVl^Al^ in bem v, JDeutfc^en Wtttenbergtfcl>en
m % Cbeae
9?o " IV* X>ovreben über fcte, gammtungcn unb *£bitionee £mbeti Schriften« 951
CCbetlc foUs<5, unb VI, #ltenburgtfci;en
11, 9Cßa^ nun hit Q$efcßaffenßett tiefet
Auslegung be$ ^ropßeten 3efaid an ftcl>
felbfl betrifft, fo i|t jwarfolcße an vielen|£)r*
ten feßr fürs, unb nießt fo vollkommen, als fie
fet)n würbe, wenn fie £utßeruö felbfl $uttt
©ruef f)ätte verfertigen wollen ; /eboeß ijt
fie allerbings aueß fd>6n , unbßatißtengrof*
fen 9SBertß. 3Denn gleichwie £utßerü$.alfc
kalb im Eingänge erinnert, ba£ ju bemrecß*
ten ^Berfranbe unb Stußlegung biefeS ^ro*
pßeten, nebft einer grünMicßen TOjfenfcßaft
ber $ebrdifcßen (Sprad)e, eine genaue £r>
lenntni§ ber ^ijtoriejelbiaer Seifen , in 2ln>
feßung fowol bes 3übifcßen QJolfö alt ber
benachbarten QBolFer, unumgdnglicß notßtg
fei>; alfo f>at er felbft bieje bei)ben bewahrten
£ütf£mittel in gegenwärtiger Auslegung
feßr glücfu'cß gebrauchet, unb babureß bk
fünft bunfelen (Stellen flar unb beutlicß ge*
maeßt, vorneßmltcß aber, wie bk fo ßerrli*
eßen unb reicßlidxn SfBeiffagungen biefeS
ßodjerleucßten ^ropßeten, von £ßri|fo unb
feinem Üveicße/allemßaföen rod&t $u verließen,
unb wie wir uns babmd) in unferm allerlei*
Kg(ren ©lauben unb Religion beveftigen fok
Jen, Jjetffame Stnweifung gegeben^ ©effcilt
benn auä) £utßenrä nad)geßenb£ über einige
biefer 3£eiffagungen abfonberlicße ausfuhr*
ließe (£if lärmigen gemaeßt, welcße, wieffe
in bem IV.£atemifcbentt>itrenbeigtfd>en
£omo, ber bteßer ermelbfen furzen 2fu$e=
gung bes ^ropßeten 3efaid einverleibt $u
beftnben , wir gleicßergefialt aueß ßier bei?
felbiger beßorigeä örttf mit einrücken Iaffen.
12, @s folget foteßemnaeß auf bk furje
Auslegung beS 9. €apitefö, eine weitlaufr
tigere ä^rftarung beffelben, von bem j.
btö 7. Dei-ß , weld)e au$ £utljert in Zatei*
nifd)er ©praeße gehaltenen £ecttonen, ton
$ft.©eorgio SKorario, $n. 1544» jufammen
getragen, unb herauf von Stö. 3o. Srebero
au$|iußrlid)er abgefaffet, unb Sin. 1*4$. ju
Wittenberg in 8. herausgegeben worden,
©ie ließet alfo obgebaeßter maflfen in bem
I V.£atemtfd)en TOttenbevgtfcfcen domo,
fol.14^ unb t|t;nunmeßro aueß tri£)eutfcßer
©praeße in l)ieffgem VII. Zfoile ja lefen*
£$ fyat £utßerusbiefe feßr griflreiije unb über
alle maffen erbaulid)e£*rHdrung ber furtreff»
ließen 2BeiflFagung 3efaid, von ber ßeilwcuv
tigen ©eburt unfern «£WlanbeS, in feinen, ver>
mutßlicß Qln. ih4 / «nb jwar jur heiligen
2Bei()ttacl>t^eit, offentlid) gehaltenen Zu
ctionen vorgetragen ; inmaffen er felbf} in
bem Eingänge bezeuget, „baf t)k Wimcfoe*
„rung beö ©eburt^fefr^ unfern Sj&m 3&
„fu <^5rifri i(>n veranlaffet, aud) feine ?lca^
„bemifeße Arbeit tm eigentlichen gweef unb
„5lbfel)enffotßanen gefteö juwtbmen, unb
„eine gebü^renbe banfbarlicße Betrachtung
„ber ^enfd)werbung be^ ©o^neö ®Ottt$,
„operis omnium maximi, et miraculi
„omnium miraculorum auguftiffimi,
„et fummi erga genus humanuni bene-
„ficii, a\$ beö gfDffeflen^JBerF« unter al^
„len ^Beifen, unb bes f)etTlid)fren %Bun*
„berö unter allen ^DBunbern, unb ber J)ody
„(len ^Bobltßat, welche ®0tt bemmen^
„ließen ©efd)lcd)te erwiefen, aniufteüen.» ,
gu welcßem €nbe erebie ^ifforie von bemi
^atriareßen 3ofepß, über welcßer er bamaH
in ber Auslegung beS i.Bucßö^ofetegrif^
fen gewefen, auf einige Seit bereite gefegt,
unb ba^9«€apitel be£ (Soangeliften $lltt$ %&
jtamentö auemlegen vor fieß genommen , unb
über bk barifien enthaltene furtrefflidx OTeip
fagung von ber ©ebnet Cßritfi, biefe ß'ficßfl
leßr^ unb trofrreieße ^ifldrung verfertiget.
13, §6 ift aueß fonfl nod) eint Preötcjt
von Sutßero vorßanben, barinnen er befagte
2BeuIagung bes T3rop^efen Sefaid att^ge^
legt, a\$ wefcße 5in. i)*6. in Wittenberg,
unter
9?a 40) 2X (Lbvift. Sütte- 236rners 12orbericbt $u öem 7 1 12. £etp$tg. CC^eiL 9f3
unter bem ^itä: „^ieEpijWbeS^ropbe*
„ten 3efaid/ fo man inber ©jrtlfrnefie liefet,
„aufleget unbgeprebiget burcf) Martin Su*
tl)er,„ in 4. l>erauS? ommen : metlaber bk*
felbige in bem iDritten £beile feiner 2ür*
cbenpofiiUe anzutreffen, als fyat man fol>
<fye alljier noeggelaflen.
14. £>ie anDere, in bem lV.£ateinifd)en
tPitrembergtfcben £omo f. 266. feq. unb
folglich aucb alljier, uadj befcl>el)ener lieber*
fe^tmg ins S)eutfd>e , eingerückte weiilhufc
tigere f£rflanmg, ifbon £mbero über bae
53. (Eap, 3efat£ gemacht, unt) audb fcon ob/
gebautem Stt, (Beorgto Äorario, 2(n. 1^44-
flammen getragen morbem 3n Dem bei)
Der £)eutfcl)en ©etfenborpfcben ^tjrorie
Des Hutbertbume angefugten Dvegifter De*
rer ©cbriften unt) 3Betf e &itf)eri p. 1534,
Wnno 1^27. in 8. unter Dem titelt ÜZint
*£pijlel aus bempropbeten3eremiat>on
<£brißi &etcb unb (Ebrifilicber Sveybett,
geprebtgc öurd? 2). tllartm £utber;un&
folgend Denen £>eutfci)en ^omis, aB Dem
V, tPttrembergifcben f. 391. fqq. HL 3*'
nifcben f. 42^, fqq. unt) HL #ltenburg, p.
79?* f<M* einverleibet morDen. 3n Diefem
ledern ffe&et ffe unter Denen (Triften von
?fnno 1*27. Es fyat aber Der £errvon Be*
cf enborffin feinem Commentario deLu-
theranifmo L. 11. §. 33. p._88- tt>o(jl an>
gemerfet, Daf?, obmol Diefe ^rebigt in er*
melbtem 3af>re in £>rucf fommen, fte bocl)
baS 3aljr Dörfer, nemlicj) 2Jrmo 1526, (als
meld)es 3af>r auch in bemSCßittenbergifcljen
unD 3enifd)en ^r^eüe bifjfalls benennet
mirb,) gehalten morDen , weil Hutberus
mirb biefe meitlduftigere Erklärung Des 53. j barinnen bes ^aurenfriegeS Reibung tfyue,
€apitels3efaid, fo mir Äorariom banden, als Der fiel) im »ergangenen 3abre mge*
für Diejenige gehalten, meldje in Dem V, tragen Ijabe. 2Bo!)lgebad)ter#errt>pn0e*
3>utfd)en tt>ittemb. unD VI, 2Utcnburg. ! cfenöorff nennet Diefe ^rebigt mit f>od;jtem
$bei!e beftnblicb i|r ; DaDod) jene von Diefer, 1 9\ecl)t doftum ac pium fermonem , tu
fo Die ftirje Auslegung ermelbfen 9. Kapitels | ne gelebrte unb erbauliche Preöigt, unD
ift, gar fef>r bijferiref , unb nur biefe Sfono führet mbej|en$5emeis unter jd)iebene @tel*
tenbarauSan« €s i|r infonberljeit, ndd)ff
bem, ^ok überhaupt barinnen Die £e^re von
€f)#i ^erfon unb £(mte fomol aisaucr)bec
Jrucbt unD Oiu^barfeit feines 2(mtS, aus
Dem ^rop^etifc&en ^e>*te aufs l)errlid)fte
1534- ms ^)eutf($e uberfe^et morDen«
23. Say. be^^rop^eten3eremm
S^rifllicöec greg&eit.
it. ^s mdrejumimfcben, baf man auf
gletcße^Beife, mie ben3efaiam, alfDaucfe
Den ganjen3eremiam unb Die folgenbenimet;
groffen^rDpfyeten^Dn £ut^ero ausgelegt ha*
ben mochte. 3n Defien Ermangelung muffen
mir uns an Der Erfldrung einiger ^erte unD
(Eapttel aus Denenfelben genügen laffen. ©e^
genmdrtige Auslegung ijr eigentlicbeine^re*
Digt, meiere Zmbnm über Den Ijerrlidxn
~ ert 3eremia 23. t>. s * 8« gehalten. Es
vorgetragen unb abgel>anbelt ju befrnben,
über Die OTorte: tlnöman vt»ir6 ibn beip
fen: ^pnsc mrv, ^rrunferCß^recfeter,
ober,^fev tmfere(Bered)t!gfeit, eineun^
vergletcWidjeSluSlegungüon^utberogemad^,
unb mit grojfer Äraff unb 9?acj>brucf ge^e^
getmorben, melcl)ergeflalt ein unuberminD*
liebes Argument ^'erinnen enthalten, bafj
3€fuS €briflus ma^r^aftiger ©D^^ fep;
mobei) er biefe benfmurbigen ^Sßorte ^inju*
fe^t : iDarum laffet un6 bitfen ^ejtt bier
ift biefelbe m erfl fcwmsf ommenju VPitrenbf ■ | woW merf en , wenn nun {>ie 2\eeer und
£U a ©ecten
5
9? 4 IV» X>ou*eöen übet: fcic Sammlungen tmö ^ötttoncs £utf?eri Schriften, 9^
Secten auffielen tr>ei*6en , unb öiefen 2tr*
cifet tmfers (Blaubens anfechten , öa§
(Tkrijlue nf cfet ein wabrec unö naturlü
d)ec (5d)tti|l^ (wie fcenn gewiß öiefe
2\e*5erey nod? kommen wirfc,) fraß wir
fcenn gecujlet feyn, unb ibmn öiefen
Spruch tonnen vov bic Hafe galten,
öawiöer jie nichts letcfytlicfr wecöen ton*
nen aufbringen. Unb tDieberum : *£etß,
wie td> gejagt kabe, nod? Öie jfteserey
daDOrne wiber Öiefen 2(rtitel unfereCBlaU'
bens, öag (tbripus wahrhaftiger unö
natürlicher (5(Dtt ijh C50tt gebe, fcaß
wie fit nid)t erleben, 2Ba$ im übrigen
ben $bbrud? biefet* Auslegung anbelanget,
fo ifi man jroar bem 2ütenburgtfcf)en $f)eile
gefolget ;jebocl>, weil in Dem Senifdjen^bei*
le f>ter unb bat* eine ankere £ection ju beft'n*
ben, fo ift bei: Unterfd>eiD uigleid) bemerfef,
unb' bte abgefjenbe £ection be$ 3emfd)en
Stbeite jebesmal auf ^n üvanb gefegt wor*
ben,
v, Ueberfegimg iti 38.ttnt>39.Sap<
&e$^op§etett£efeftelttom ©ca.
i6, 2Ba3 maffen £ut(jerus biefe Ueberfe*
$ung in feinem anbern ^atjmio, nemlidjui
Coburg, ate er 5(nno 1730. rcdbrenben 9\eic|)&
tags m $ugfpurg, bafeibßfid) aufgebalten,
Derfertiget , befaget feine eigene Q3orrcbe, noel*
d>e er berfelben Dorgefe^et. Snmaffen er
benn aud) gerinnen mit metjrern juerfennen
gießet, roas ifw biefe beijben Capitel abfon*
berlidj m Derbeutfd)en unb berau^ugeben be*
wogen, unb mie baö/enige, was ber ^ro*
pljet in felbigen Dom (Bog genxnjaget, fei*
uer ^epnung nad) , Don bem dürfen eigent*
lieft ju Derfkben fet> §ß ifr t>ernnad| biefe
feine Ueberfe^ung beS 38. unb 39. Capitel
bes ^ropbeten @jed)ieli$ mit ber QSorrebe
unb einigen Dvanbglofien ut$Bittenberg$(n*
ni> 190, in 4. unter bem ^ittU £>jf$ iStUnb
39» €x>pitef Qqedjiefe Dem (Bog , Derbeutfcbt
bwcf) tUart. £utber berau$fr>mmen ; gleidj*
wie er foldjeSDorfjero an^elancfyt&onembe*
rietet: Verti duocapita Ezechielisde
Gog, cum praefatione, qu<e fimul ex-
cudentur, T. III Epp. Ltith. ex edit, Bud-
dein, ug.p^z. ?{(Ierniafifen nun biefe beybe
Don &ud?ero Derbeutfdbten unb mit feinet
Q3orrebe unb üvanbglojfen abfonberlid) ber*
ausgegebenen Capitel be^ ^ropfjeten fyfo
fiel aud) in benen S>utfc!)en ^omiö, afe
bemÜWtttenb. f.^os.fqq. V. 3mrfd?en
f, 3.fq^' unb V. 2Utenburgifd?en pt 2. fqq-
njbefuiben: alt tjat man foldje, abfonber*
lid)um ber ^Borrebe miüen, atyter gleich*
faas einrücken moüen, unb ift ber $lbbvucf
au^ bem V. §ßfenburgifd)en ^fyik, (eboc^
Dergejialt gefd?e|en, baf bie Övanbglolfen
unter ben^ert gefegt; hingegen, njeüinbem
V« 3enifd)en ^^eile tk Ueberfe^ung an w*
len £>ttcn anber^ laumf unb mit ber, fo in
ber £)eutfd)cn Q3tbel gelefen n^irb , me^r
ubereinjn'mmet, ber Untetfcl)eib, gleid)n)ie
bei) ber öcrljergebenben 5(u^legung bcö 23.
Capitelö 3eremia, Don^errn ^.(Bveiffen
auf bem Övanbe angezeigt werben, ©onjl
bat man audb einen Unterricht Don Zutljtto,
wie bae (Befugte <^efefiel8 vom tPagen
<£ap. 1. unb io. ingkidben 5aa (Bebau %e*
fe^iclß in ben legten 9» Kapiteln Don bem 40.
an, bteans£nbe, $u üerfle^enfey; tDel*
d)er aber feiner in ber £)eutfd)en Q5ibel be<
pnblid)en ^Borrebe auf biefen ^rop^eten an*
gefügt ijt , unb bafyero unter benen Q3ibli*
fcl)en QSorreben in bem XU. 5L^etle biefer
neuen Sammlung anzutreffen.
vi, SOi&epng it$ a Sapitefö im
^Prop^etett ©aniel/ \>- 13. fw-
Don ber Offenbarung be£ 5-lntic6ri^,ai^
bem £atemifd)en überfefpt.
1% 3n ber Vovvtbt, welche ^ut&eru^ fei*
m
90 40) 2\ (Zbvifi. ^ceftc 2$Qvmv$ X>ovbevtd?t $u öem 7 * 12. £eip5^(Ei>eÜ. 9^7
neu Ueberfefjung beö ^ropljef en £)aniete Por*
gefeit, unb in Der £)eutfd>en Q3lbel flehet,
l)at berfelbe eine jum Qlerjianbe ber Weif»
fagung tuefes ^ropfjeten D«nltd)e 2inn?ei*
jung gegeben/ unt> ju Dem @nbe ben^nljalt
eines jeglid)en £aptteJs erlief, l)iewac!)ft
aud) über 12 Capitel eine abfonDerlid)e #uö>
legung gemad)t . Weil nunaberbie fammt*
Ud)tn Porrefcen £utberi über Die Pon tf>tti
überfein 2>iblifcben Sucher mit einander
brucfen m laffen por gut befunben, unb fol^
d>ctrt nad) biefelben, wie obern>eljnet,in bm
X1L vtfceil gebrad)t vüovben; als ift aucl)
ermelbte Einleitung nebjt Der Auslegung Des
12. £ap- SMnieliS alba ju fud)en.
18. M)ia ift mm 95efd)fog be$ VII. Sßeife
eine ©d)riff Pon Sutljet'o angefüget, welche
beffefben Auslegung öeee8. (£ap. ÜDanieliö
vom Tlntictyvift in jt'd) ba(L Es iff eigene
liclj eine @tt'ettfd>rt jt , n>eld>e £utl)eru$2lm*
brofio (Eatbavino , einem Dominicaner*
mondje entgegen gefe^et, bärinne er abfon>
berlt$ btmtftt , baf? Der tyabft nicf)t Das
$aupt ber £ird)e grifft, "fonbern pielmeljr
Der 5intid)ri|l fep , unb m folgern ^*nDe $ei>
get er, wie btf ^abfls angemaßte ©en>alt
unD #errfcr)aft , ' in ber Weiftagung £)anie*
fi$ am 8. Kapitel aufs Deutltd>fie abgebt
morben. Er &at foId>e 5fnno i?2i. in £ateiV
mfc&er ©pracfcc Perfertiget, unb unter Dem
^itul: Ad Kbrum eximii Magiftri no-
ftri M. Ambrofii Catharini, defenüo-
ris Silueftri Prieritatis acerrimi , Re-
fponfio Mart. Luther. Cum expofita
vifione Daniel. Vlil, de Antichrifto;
m Wittenberg in 4. brucfen tafen, unöfetV
rung be$ i^nöecbrißa, aus bem Propbe'
ten Ibanitl voibtv (Eatfcarimim ic, VQit*
tenberg 1^24. 4.
19» Eine anbere Ebition IjierPon , bep weh
d)er roeber Das 3aljr nod) ber £>rt benennet
iJVfüfjret biefen ^;itel: sDerCBaraus. Von
fcem itnbdyvift, feinem 3\eid) mb ¥&*
giment , aus bm\ Pvopbeten Hantel,
teibet (Eatbarinum ic. ®leid)Vüie biefeö
Werf nad) ber £)riginalebition , in betten
£ateinifd)en ^:omi^, qH Dem 11. Wittern*
bergifci?en f. 13?. fqq. unb II. 3em|H?enfol»
370. fqq. $u beftnben; alfo flehet baflelbe,
miee^ Bperatu? iberfe^et, in bem VII.
2)eutfct>en U>ittemb. ibeifß f. 177. unb
1. Stttenburgijcben, p4 653. fqq. -^$epbem
Slbbrucf al()ier ift fotvot ber £ateinifd)c Qxi*
ginaltert , aB aud) Die erfte Ebiti on pon
(gperati Ueberfe^ung juDvat^e geigen .unt)
baburc&, noaö in bem^ltenburgifc^en^b«1
Ie an piefen Orten pitioS ift, Perbefletttpotv
ben. Eine umfranblid)es3?ad)ricl)t pon bks
fem Werfe, fo £utf)eru^, in 5fnfe^ung fei*
ne$ ©egnet^ unb Der^efc()affenfefitber(Sa^
d>e, mit jiemticl)ervg)eftigfeit getrieben, unö
pon beffen 3nf>afr ftnbei man in beö ^errti
pon öecfcnöoi'ffb CommentariodeLu-
cheranifmo, Lib. 1. §. 106. p. 173. fqq.
unb in ber 3>utfd)en ^ition bejfelben im
1. 23ucf> §. 109. p.^93. fqq. ©a^cowic
unö ^ierbep ntcf>t langer aufhalten wollen ,
fonbern nunmeljro ^u bem Zfytm CCbeilc
fcl)reiten.
20.I tnb fo folgen.min in biefem Vlll. Zfyeile,
^* £uflKri Auslegungen bet tleincvn
Propbcten. 3ftan l>at ftd) um fo Piemieljr
nein wertl)ejten5reunbe,Wenceölao£incfen hu erfreuen, ba|? .Sut^eruö auc^ auf Die
jujefflH'ieben. Paulus Bperatus, ein freuer ErFIarung Derer fammtlid)en fogenannten
©ebülfe ^utf)eri7unb nad>mafö SBtfAof ju
«Pomejan in ^reuffen , f>at Diefeö Werf ins
©eutfelje uberfe|t^ unb mit einer ^orrebe
herausgegeben.
Der^:
f leinen ^rop^eten feinen Jlei§ gewenbet,
unb t>U üon ii>m t)tgfaüö gelei|tefe Arbeit mm
allgemeinen 5^u^ an^ Sicftt fommen,
itüift; <&ffmbat\ (wie Denn, ben ^ropr;eten »&aggaiauöge*
nonv
958 IV* t>orrefcen über oie Sammlungen uno ^öitioneö üutberi Schriften« 959
nommen, über bte anbern afle&uölegungent
Don ifym porljanben pni),) je nötiger es ijr,
ju bem rechten SÖerftanbe berfelben, einen
m ber ©d)rift fo mächtigen unb geijlrei>
c&en 2ef>cec mm 2(nfül)rer m f>aben, unb je
gegrünbeter Sttefond&t&oms Slusfprud) ifr,
ba et in ber ^orrebe beä IV» Sateinifd)en
<2Bittenbergifcl)en^:omi berer©d)riften £u>
tfjeri, an Cljurfürft 3obann Jrtedricfcen
(einreibet : Nullius efle enarrationes ma-
gis concinnas et propius exprimentes
Prophetarum fententias, quam Lu-
theri , oaß Eemee Auslegers öfttlarun*
gen fo nette ji'nö , uno Oen Sinn uno
Derftanö oerer Propbetifd?en Scbrifr
ten fo eigentlich aueöructVn, als oie je*
nigen, fo üutberus verfertiget« €$
werben alfo in befyoriger Drbnung alljier bar*
gefMet:
t'858 Statlegmtg be$ 9>topt)eten
^ßofed , twbtutfd&t &ur# griefcrid)
st« (£g i)at biefelbige, fo wie fte ber feiige
Sutberuö in feinen öffentlichen 2(cabemifcijen
£ectionen ber fhibierenben 3ugenb porgetra*
gen, unb Ijernadjmate überfein, ber oft
belobte unb in ^wauögebung berer^regeti*
fd)en dBerfe S«tr>ert um \)k (Et>anöcltfcr>e
<£ircr)e bod)perbiente Wbnbergifcbe <£b*olo*
gu$, X>eic Dietrich , mit einer Sßorrebe an
gurft (Beorgen m 2(nl)alt«c. in £ateinifd)er
©prad)e, 2mno ih?* Ijerauggegeben. ©ie
ift bemnac!) in befaßtem 3al)re m CDitten*
berg in 8. gebrückt worben, mit biefem^i*
tel: In Hofeam Prophetam D. Marti-
ni Lutheri Enarratio, ab ipfo in pu-
blicis pradeäionibus tradica , et po-
fta recognita,colleäa per Vitum Theo-
darum Norimbergenßm , plena piae do-
#rinae et falutarium confolationum ;
unb Met alfo au$ m benen Satcmifd)en 3>
mte, aU bem lV«tX>ittenbergifd>en f. 391.
fqq. unb IV« 3enifct>en f. 598« £)ie £)eut*
fcfee Ueberfefcung, fo in bem vln\£)eutjcl)en
XPittenbergifc^en^^eile f. 233. befuiblic«),
unb fofgenbs aud; in ben Vlll. Zlttenburgü
fcfcen $;ljeil p* wfqq. gebracht tvorben,
hat Swtotö üDracEfiet gemadjt; wietwl
fo.cf)e gar fd)led)t geraden, unb ber lieber*
fefcer Ut Ijierm erforberlidje ®tfd)itfM)Uit
nid)f gehabt m haben fd)einef. SBannemV*
ro audj bei; bem 2lbbrucfe alfjier vieles nac&
bem ©runbterte gednbertunbpet'beffertrcec*
ben muffen, ©er #err pon ©ecf enöorff
l>at in feinem furtrefflid)en Commentario
deLutheranifmo, L. 111. §. 138. p. sSi*
s%7* »tefe meif mürbige ©teilen auö biefec
becclic^en Sluefegung £ntl>ei:i über ben tytm
pljeten ^ofeam , : melcbe , nacj) l>ictvid)$
geugnif, al^^a-iov Lutheri opus, ein
achtes IPere £utberi, anmfeben, ange*
fu&ret, unb alfo mt auf -bem $itel ba^on
gefagtnwb, ba§ folc&c votier gottfeltger
£e&re unö betlfamerCroflungenfei), mit
auöbunbigen krempeln bejrdtiget ^or*
bei; er unter anbern aud) bk etwa« bunfrl
fd)einenbe<2Bortee£utf)eri/ baber^lbe ^ap.
6« v. 2« bep ©pflarung be0©prucb^,i^etr«
r.ö.18. fqq. »on €t)#i ^ollenfabrt, fagt:
„ €bri(!u«l)abe aud) etlichen geprebiget,bie
„ju benen Seiten Sftoalj nicl)tgldubeten 2C«,» .
„vt agnofeerent, fibi perChrifti facrifi-
„cium peccatacondonata efTcaufbag 1
„fte erÜenneten/ ibre Sunöentv^ren ity
„nen öurd? öas CDpfF^^brijti vergeben;
pon aller iSfofjbeutung fel>r fd>on geretteten*
bem er am benen fotgenben 3Borten£utt)ert
fiarlid) geiget, t>a§ Zufim &nn unb 'Step
nung btefe fep, gfjrifftiS l>abenemlid) benen*
felbenju ernennen gegeben, ba§ tik®u\tio>kit
feinet öpfferd für tiic @ünbe ber 2£elt auf
a«e %>ättn fid) erflrecfe, unb bag alfo au*
biejenisen, n?eld;e in ber ©imbflutf) um*
fom^
9&> 40) SD. Cbrtft. £de5rtd? 25&vmv& t>orbericf?t jum 7 * * 12; &eip$4 £l?etl, 9ör
kommen, baburd) feiig werben mögen, wenn
fte t'br Vertrauen Darauf öef^^et, unb um
Dejfefben wiHen ©nabe bei? ©Ott gefucbet,
bä fte bingegen burdb ibren Unglauben ftcb
felbfl öte ewige Sßerbammmj? jugejogen*
22. 3n ber Auslegung bes 14; £ap* ^4.
gebenfet Sutberutf#errn 4teronymi öaum*
gartners, unb behaget, baj? biefet gelebr*
teunbgotte$furcbtige,uobnicbtnur um bte
©tabt Nürnberg, fonbern audf) um bk &iv
d)e €^rifli bocb&erbiente 9ftann in faxtet
unb langwieriger ©efangnig gehalten werbe ;
woraus ber #err t>on Secftmöocff fcblteffet,
bog, weil erm^bter &attmg&rmei; 2inno
1^44. gefangen genommen soeben , £utbe*
?m im befagten 3al)re biefe £ection überben
#ofeam gebalten ^abc. 2f Heine, ba§ £u*
tberus Dtcle 3abre borbero ben ^ropbeten
$ofeam in benen öffentlichen Secrtonert er*
flaret, fblebeö gibt Dtetrict) in^ber, (>ier
$u erf] ins SDeutfc&e überfein , fronen 33or*
rebe an gut)! (Beorgen ju £mbalt fattfam
in ernennen , ba er melbet , welcbergeffalt
csfe Etttberuö biefe Auslegung #ofea in be*
nen öffentlichen Sectionen vorgetragen, fof'
de bon Üjm fowol als t>o« €afparo€rucige*
ro unb ©eorgioSKorario aufgefajfef worben ;
welcbeS alfo m ber S^it gefebeben, ate&te*
trief? noeb in Wittenberg ft'dj) aufgehalten,
unb ebe er inö ^rebigtamt nad) Nürnberg
berufen werben, <S)letd)wie er aber auc§
ferner bedeutet, bc$, als er fyernad&mate
biefe Auslegung in Örbnung gebracht, unb
t^ot beren ^)erau^gebung an £utberum
prtleberfebung getieft, Wefer tot gan*e
Werf genau burd&feben, unb es in ben
©tanbgefefcet, \w es folgenbs gebrueft
11, 2(nl)att3 3« ber 3f «Regung beS
9>ropf)etai!>ofeäf Patinnen bec
©ptwd) 1 Sor. 15/ **. mit $$f. 13..,
23. 3nbem V1H. S)eutfcben EDtttenb*
^fjeile ifl biefer 3ufa£ weggelaffen, un&
folgenbeS bißfate erinnert worben : „Was
ȟonotefee Spruchs (Joof. 13, 14.) IDofr
„metfcfcung im Latein folget, geboret für
„bte <Belebrten,md)t fuv den HOeutfcbm
„Hefer; fcarum böbentt?treet*nflentuc^
„auagelafien.,, 3fa bem 2lft<mburgifl1?ert
VII L ^betle b^t man biefeö für bttannt oxv
genommen, unb \z%K angeführte frinnerung
Des Wittenbergifcben ^bitoriö treulief) wie*
haf)okt Wir baben aber, unferm ^or*
baben gemag , nemli$ bit famtlicben ©d&rif^
ten Sutberi bar^uff eilen, bem ©eutfcl)en^
fer and) biermtt bienen wollen, unbfolcbemi»
nad) ermelbete ©ebrift, barmnen ßutberu^
naebbes $mn bon Secfenöorffb Urtbeit,
l c. p. t8t* gar fonberlicb ge^eiget, was er in
ber Philologia Sacra öermocl>t, Wie fte öoti
pm Wl. (Breiffen aus bem £ateini[cben
überfe|et warben, beboriges Ott$ einrußen
faffen.
hl (Sttfe Sfu^Iegtitta hti^ovf^tm
3[oeB/ anjego erfi au* temgatei*
tiifd&en uberfegt
iv. SlnbereSludlegttng&e^rop^*
ttn Soete/ toer&eutfc&et ?{«♦ 1553-
04. Weilen ?wet;erle^ ^u^legungett
über biefen ^ropbeten unter Sutbert
Sftamm borbanben ft'nb, ate f>at man
aueb bei)be #e*mit bar|!ellen wollen*
werben; 5llfo balte icf) bafur, ba§ 8u^en«l©le Eifere, fo in einer furjen €rf!a*
beofotbanerllebetfebung, welche eben au ber rung beö Wortoerflanbö begebet / ift ju#
geitvafe öaumgartner ftcb m gefänglicher gleid) mit ber ^uölegung £utberi nbetMn
Jpaftbefunben, gegeben ^bermelbete^öon 2tmoe unb (Dbafciam, in Sateinifcbec
bemfelben beogefuget babe. l(gpracbe5(nno 1536. |u6tr«ßburg in 8. ge*
Äutl?en6ci?rifteni4,C^e^ ®lmm ^rueft,
962 1 V. X>orre6en über bte Sammlungen unö £f bittonee Üutberi £5cfrrtfren. 963
brucft, t)erau^ümmcn , unb jkfyet aud) in
bem 111. £ateinifd)en Jtmfätn $:omo fol.
497, mit beigefügter Anzeige, t>a§ felbige
aus £utljeri Sectionen jufammen getragen
worben. &ie alf>teu jüerft erfcbeinenöe
©eutfc&e lleberfe|ungvon btefer erften Aus*
legung beS^ropbeten3oels,bat oft wofylge*
bacbter #err 3)?. (EfreifiT verfertiget.
25-. £)ie anbere unb weitläufigere AuS;
legung baben wir abermals bem rubmwür*
bigen gleiffe <$u X>cit 2)tetrtd?ö m banfen,
als weldjer, wie er felbjVm Anfange ber
an $iiet>ti<h 23ernbec&m,9tat()Sverwanb;
fen m fingen, gesellten <$orrebe berieb'
m, btefelbe, feiner ©ewobnbeit natb, gleich
n>te bie anbern von ibm ebtyfen Auslegutv
gen £utl>eri, aus beffen#£ectionen mfatnmen
getragen unb mm SDrücf verfertiget (££
fyat bemnacb JDtetricfc felbige m £ateinifdjer
©pracbe Anno 1*47. unb alfo nadj bereite
erfolgtem feiigen Ableben £utl)eri ; ans 2kl)t
gesellet. (Sie flebet m benen £atemifd)en
^TomiS, als bem lV.tX>tttenb. f. 48r.feqq.
unb IV. 3emfcf?en f. 781. fqq. unb, wie fte
Anno 1^3. verbeutst werben, in bem Vlll.
3Deutfcben Wittenb. §l)eile f. 547. unb
IV* 2tltenburgifd?en p. 2^9. fqq. alwo fte
aus 3rrtbum unter bte @c^rtften bes 1^36.
3abreS, als in welchem bie von biefer um
terfcbiebene erfte Auslegung 3oels(jerauSge>
fommen, gefegt worben. 2Dieje£tgebad>
te ©eutfcl)e Ueberfe$ung von Anno 1^3. ifr
^war oudbWerin unferm Vlll. Cbeile abac*
brucft, jebod>nacb ber £ateinifcben £t>(tion
ftier unb bar verbeffett,. unb berfelben bk in
fcem XX>itfenbergifc!?en unb 2(fcenburgtV
feigen ^fytiU mangelnbe Porrebe X>ett 2>tet-
riefcs an 35ernbee£en vorgefe^t $u befuv
ben*
26. ©er »ßerr von ©ecftmöorff Ijat,
gleidbwie aus ber ££r ßen furzen Auslegung
bes ^rop&ete« Seels, «nb benen m gleicher
Seit fyerausgefommenen Auslegungen berer
behoben folgenben ^ropbeten, Arnos unb
(Dbabia , in bem 3. itod? t?om £utbcr*
tbum §.48. p.eH2 * 134- alfo aud) aus
ber anbern weitlauftigern £rfUwung,foAn.
1^47. fyerau^gefommen, in bt\'aaum 3. Q5u<»
cbe §. 138- p. 666 0 66% feiner ©ernenn*
Ijeitnacb, bie/'enigen (Stellen autogen,
welcbe er barinnen befonberö mer!würbig m
fei;n eraebtet. Ob au^ benen geitumfldn^
ben, welche in biefer ledern, fowolbei;^
f larung be^ 1. €ap» v. 4. ate aueb am <£w
be, bei; e9[Bieberbolung berer fürne^mfien
#auptfhjcfe ^l)ri(llid)er £e^ren, fo in benen
$rebigten 3oela gebanbelt werben ,vorfom^
men, mit ©ewifbeit ab^unebmen fet>, bajj
£utr>cru^ fotbane Auslegung, bat 3a^rvor
feinem ^obe, nemlicb Anno 1^4?* gemad)f,
laffen wir babin gesellet fepn. Unfern fe
aebten^ gibt infonber&eit bk erfle ©teile,
ba gemelbef wirb, „baß 0te ^uf^t'^r'en
„im vergangenen jfabre, bäe ift im 46.
„fowol an anbern £>rten in ©eutfcblanb,
„al^ aueb infonberbeit in^adrfen/Woeöan
j,(Scblefien flogt, groflfen Schaben getban,
„ffarlid) ju erFennen, ba§ 2>tetrtc6 Diefe^
„für fieb &mjugefe^t
v, Sluölegung M tytovfytw Stmo^
wröeutfcfct Dur^SW^aul 8ibl
vi#8lu«eflitttg beö $>rep$etm Oba?
Dia, Derbcutfcbt Durc^ 3B..@tc»
planum 3(^ricoIam*
27. ^on biefen bei;ben Aufregungen
über ben 2fonos unb (Dbabiam ift vorbin
allbereitä Reibung gefebe^en, üa§ folcbe^u^
gleicb mit ber erflen Auslegung bes ^ro^
Poeten 3oel6, in £ateinifd;er ©präcbe,
Anno 1936. berausfommen, unb jtebenfolcbe
aueb fowol in bem lV.£ateinifd)en Witten*
bergifcir;en ^:omo f. 5-19. fqq. s 36. fqq. als iö
bm Hl £atmiifd)en Jm. ^omo f.^fqq»
T38*
# *
ra. £etp$, £l)eü\ 99?
9g4
S38. fqq- irtöleid&€n> fcon =öbbenanntemms,„es iljm Feine ^ülje, unb richtet fofc&eö nur -
£)euffci)e tiberfe^t, in Dem VH1. ©euffc&en t „mit einem ClBorte aus; als foüte er unsfa*
EPirtenb. ^>ei(e f. 411. fqq. 44r. fqq. Wlb
VI; 2(itenb. p. 1000. fqq. 1036. feq.
vil tyuikguni be$ ^roptyetenSottä.
28. S)iefeS i(l ein ^Berf t>on£utf>erieiae^
nee #anb, immaffen er Die Auslegung Des
^ropijeten 3ond felbfl in £)eutfd)er @pra*
de aufgefegt, unD gutn SDrucf verfertiget ,
unb wteftealfo gegenwärtig t>orfjanben,2uv
no 15-26, herausgegeben.
29. SOßaS i(>n m Diefer Arbeit fcerantajfet,
(jat er in Der £ßorrebe mit meiern ange*
jeiget, rcelcftergeftaft er nemüd) um Desmin
lenfolcfye übernommen, um baburd) forool
eines ^eils fein \>on Denen SKottengetftern
bisantyero üerunrufyigteS ©emutlje von Dem
(Streite roiber Diefelben auf eine Seittang ab*
&ujtel)en, unD auf Die nötige @d)riftübung
ju wenDen, als aud) anDern, t&eils in 2w*
febung Des Butens unD Kobens Derer ^
rannen roiber Die göttliche $Ba(jr!)eit, feinen
©tauben :aus Dem^Borte ©CtteS Dargegen
frdftigud) m Harfen. „Sxmim, treibet
„er, fyafo id) Diefen Reuigen ^ropbeten 3o*
„nam t>or mid) genommen auszulegen, als
„Der M in Diefen @ac&en faft woW reimet,
„unD ein treffliches, fotiDeru'cfceS, trojrlici)eS
„Krempe! Des ©taubens, unD ein grogmad)*
„tiges (BunDer^eid)en göttlicher ©üte aüer
>,<2Be!t vortragt. £)enn nxr follte ®Qtt
„nid&tt>on #erjen trauen, unD noiDer alle
eufel unD aüe rafenbe ^rannen ftodjtmV
«Atglicb trogen unD ftolj fei;n auf ©£>ttes
,,©ute, wenn er Di§ Krempel beDenft, Daj?
„©ötteSÖeroalt unD ©naDe fofeiel vermag,
,,Da§fie3onam mitten im tiefen 9fteer, Dar*
„ju mitten im 2BaHjrfe$,DaS i|t,nid)t ineü
„nedeo, fonbern »ielerle» ^oD, &on allen
„€reaturen fcerlaffen unD unbekannt, fo
„(entfiel) erfjdlt, unb toieberbrinaet, alt fei;
„gen: ©iefye, Das t&ueid)mit einem <2Borte/
„roaS meoneft Du, bat? id) fonnte tljun mit
„meinem ©eijje unb ^raft?,, £s finD uns
t)on biefer fd)6nen unb erbaulid)en 2diSle*
gung Des ^ropljeten 3ond jnmj original
eDitionen von <too 1526. ju Sjavtim hma
men. 35epbe finD m Wittenberg, unD
jroar bte eine in 8-burd) (Efobr.JU'am?, Die
anDere in 4. Durdb tUtcfcel £otteium ge*
Druckt, mit Diefem titelt £)er Prophet
jfona, ausfjelegt 5urd? tT7art. £utt>ei\
9Tßanneni)ero aud> Diefelben bep Dem 2(b^
Drucf fot^aner Auslegung, meld)e in Denen
©eutfcfjen ^omis, unD par in Dem V.
tOittenb. f. 130. fqq, 111. 3em f; 195. feq.
unD \lL2titenb. p, 35i*feq.befmDlid) i|t,fleif>
fig conferiret tDorDem
30. Juftm 'Jonas hat Diefe Auslegung
in Die Sateinifd)e ©prac&e uberfe^t, unö
fold&e feine Ueberfe^ung mit ilutberi an if)n
gefcjriebenen €*pi|M, worinnenfelbiger feine
§ufrieDenf)eit hierüber gar fonDerücf) bezeuget,
inÖrucf gegeben. €^ flehet Diefelbeaud) in
DemlV.Üateinifcften^ßittenb. ^:omo f. 539,
^ie aus DemüonDem^)errn^on Der^arOt
eDirten Q^erjeicjnif Derer von Dem gottfeli*
gen ^)er|og ^ut>olpt> ^ugujl ju ^raun^
f$tt>eig gefammleten Autographorum Lu-
theri T. Lp. 229. ju erfe^en, fo iß and}
eint £ateinifd)e Ueberfe|ungDesCommen-
tarii Lutheri über Den ^rop^eten Jyonam
Dorn Q5incentio Dpfopoo "gemacht, unD mit
intern '^orreDe an Denfelben, ju ^)agenau
änno.^2«. w 8» geDrucft morDen-
d&dr inö ©eutf^e u&crfe§t ton
31« ©er gottfelige unD gelehrte ffl. Veit
IDktvid) ^at fid) hiermit mieberum Die ^
Sfömm a ange^
$66 ty. Xtovwbm über bie Sammlungen unb ^bittones £utberi Sd? triften« 9S7
angelifcbe Svirdje Ijocbverbient gemacht, in*
bem öerfclbe aucl> tiefe fd)one Auslegung
3flicl)a aus benen von £utljert über biefen
^repfyeten gehaltenen Acabemifcben Sectio*
nen, bie er felbf!, als ein fleißiger ^cl)üler
bejfelben, £u Wittenberg gehöret unb auf*
gefajfet, fKrnadjmalS, in feinem ^rebigt*
omte^u Nürnberg; tn Orbnung. gebradjt
«nb nim allgemeinen Sftufc ber £ird)e Ijetv
ausgegeben. €s ifr biefeS gefd)el>en Anno
1^42. als in welchem Safere Die erfle ^bitten
Jjierbonnt Wittenberg, bep Veit treiu
eern, in 8. gebrucft worben,mit biefem$:i'
(ei: Commentarius in Micham Pro-
phetatn, colle&us ex praeleclionibus
Reverendi Patris D. Man. Luth. nunc
primum in lucem editus per M. Vitum
Jheodorum, Concionatorem Noriber-
genfem. £)ie 3uf#rift #<*n benbamali*
gen 33ifdjef ju Naumburg, Htcolaum von
ämeborff, gerichtet, unb, nad)bem folcbe
in benen £)eutfd)en dentis nid)f befi'nblid)e,
aucbfce» bem Abbruef ber Auslegung Sttidxi
tn biefem unfern vill. ^eile »eggeblieben,
hierunter angefüget ju lefen. f)
32. Sßlan ijat Daraus unter anbern px er*
fennen, baf? 2>ietrid> , eljeer biefen kommen*
tarium ans 2i$t gesellet, folgen vorber£u<
tbero in über/eben gefc&icf t, mitfvin bie AuSle*
gung hiebet fowol, als bes ^ropljeten *&o<
fea , obwol folcbe t>on &tetrwfren £um Sprucf
verfertiget werben, bennod) für ein achtes
SCBerf Sutfyeri ju f>alten fep. 38aSiDietrid?
fagt, bas tf>n bewogen, Zntfym £ectioneS
über ben ^rep^eten Sfticfram heraus ju ge*
kn, er t>abe nemlicl) bafür gehalten, has
enarrationes Ecclefiae etiam ad pofte- ]
ricatem profuturas efle, quia tanta eft j
eius (Lutheri videlicet , ) in interpre-
tandis Prophetis dexteritas, vc nemi-,
nem ei in hoc genere anteferr« pof-
fimus, es werben biefe ^rflarimgen ber
2\trd?eaud}aufbie nacfyt*ommenfd?aft
böcbff nmlicfy unb erlpneeltc^feyn^weil
JELut^etUö eine fo grofie (Befci?tcfltct)Beit
babe, bte Propheten auszulegen, baß
mantbmöiffate niemanb sorjtebentoiw
ne, fölcl)es beftati§tt nid)t nurber&errvon
Sectenborff l. 3. §. 99. p. 40? * 409. mit
fefyr bielen batauü angeführten (Stellen; fem
bern es voivb autf) baö Werf felbft einem /eg#
liefen, ber fold)e$ o^ne ^orurtfeeil liefet,
^ie gürtrefflicfjfeit unb 5^u|batf eit ber l)ie>
rinnen gemachten Auslegung beS ^ropfjeten
Witya jattfam uor 2fugen fTellen." Öletdv
wie im übrigen i>k £ateinifd)e Qbitm auc^
benen £ateinifdjen ^omis , als bem IV«
U>ittetibergifc^en f« ^3. feq. ttnb IV, jfe^
nifd?en f« 5-38. feq. einverleibet werben; c&t
fo i|t bie üon ^. ©tepfyano ^etefeen 2m*
no tt^. verfertigte unb m bem Vin. tpit^
tenbergi|H)en £beile f. 44^« eingenicfte
©eutfebe Ueberfe^ung aud; inbemVill. ZU
tenburgifei^en £beile p. 67^ feq« ju beftnDen.
33. &en@pruc&fl7tcW?,i. f)at £ut^
rus aucl) in einer abfonbetlic&en^rebigtab*
gebanbelt, welche wir im XlLttbeile feinen
Predigten über befembere ^Eerte unb
Bpruc^e <&« Schrift beyfugen laflfen«
ix« 3(u^(egung fce$ ^ropfieten $la*
^um / fcetöeutftDt bur* 3Ä. Ste-
phan %jrico«ann
34« ^onbiefer Auslegung bes ^3ropl)e*
ten Habum ift ^u erinnan, b$ folcbe,
gleichwie au$ J>te Auslegungen SepbAnia
unb tTJalacbta, Sateinifcl) nur allein in bem 1
IV. Hatewtfcben üOittenbergifcben^omo
f«&3. unb burd) ^ Ötepb» 2fgricolam,
bürtig bon Augfpurg^ ^>farrl)errn ju ^er*
IV Stofe 3ttfet)ttft ©?. ^5eit ©ietric&g 6eftnöet fief) m «nf«y^ mmn Cflmmhwfl im VI. S^il p. 3700. &<&.
QWi«l> voi 6er 3luöl?3wng öeö 'Propst« ÖJild)«,]
i
968 4°) 2>* Cbriß. Svieb. Corners t^orbertc^t jrnn 7 * > 12. $leip$. Zfoil 969
feburg,2wno ijyy. \mbeutfS)t,in bem VUK
)IDeutfd?enEt>ittenbergtfd?en (Cbeüe f. ^29,
woraus fte folgenbs in bem VU. 2Hrenbmv
giften £l>etie f. 662, ab^eDrucff , unb
unter bie griffen be$ w. 3aljre$ sefe^ef
werben , anzutreffen. iäftoitmit nun er*
melbte Auslegungen bereu ^wpljeten $?a*
tum, Sepbaniä unb ^alac&ia, in benen
3entfd?en dornte, bei; welken bas £(bfc
^entternebmltcbbabin gerietet gewefen, FeiV
ne anbere aH ad^te griffen £utberi bar*
aufteilen, nid>t ju fmben fmb; alö fd&emet e^
bafyero, dubitatum aliquatenus de his
Commentariis fuifle, an reuifi a Lu-
thero fuerint, fcaß man einigen 5vt>et#
fei baran getragen, fraß folcbe von £u*
tbero uberfeben woröen ; mt ber $err von
Setf enöorff t 3- §. 92. p. 37f ♦ ängemer*
fet. 3nbefien geben bodj folc&e., nad) t>«e^
fcs ljod)t>erf*anbigen Cannes Urtbeil, £u>
tl>ert ©eift unb ©elefjrfamfeit nicbt unbeut*
Itcb m ernennen; wannenbero and) biefelben
in biefer unfrec Sammlung feineeweges
$aben weggelajfen werben foflen.
bacuc.
3f. *2Ba$ mir oben tson ber Biegung
freö ^rop beten 3on^ gemelbet, folcbeS ge*
(>et aucb bie Auslegung be$ *Jkoptj>eten £a>
bacucan, afc weldje ber fefige >2uHjerug,fo
wolate jene, feibjl, unb aucf) in eben ber
(Sprache, nemlid) £)eutfd), unb in eben
bem3abre, nemlid) 2wno 1526. verfertiget
unb in ^)rucf gegeben. $gte benn au*
biefelbe eben fo gelebrt anb erbaulicl) abge*
fafiet, ba§ fte mit jener gleid&e #ocf)acbtung
twbienet. ©leicfcim anfange ber Sßorrebe
jetget £ut&eru$, warum er biefen^ropbeten
wrfW glommen auflegen, unb bag es
barum gefebeben, t>mit man fe&en möge,
»wae « mfic^^a^ tm& wae uns Oev
»^eilige (Seif* Cmrcl? tbn fage unb lebre,
»naebbem bis baber nod) feine rechte €rf(a^
»rung beffelben ^um ^orfc^em gekommen;
*'tt>e(d&eö er tfjeifc ber Unmtffenf>ett in ber
"^ebraifc&en (Epradje, obne rcelebe es
»niefet mogltct) fey, 6ie Schrift, fonber*
»ltd) öie Piopbete», an etlichen (Dctm
»ttatltd? $u vtfvfteben , tfytiH betSftad)läf>
»flgfeit berer, fo einefattfame ^iffenfebaft
"ber ©mnbfpradje qefyabt, ^ufebreibet, ba
"eö ted) um foöiel ni>t^iger gewefen, geb%#
»renben Jleig an biefen ^rop^n $u wen»
"ben, weil man btökfyt&tyitd, nemlic&
»fein @ebet, fo tdgu'cb im ^rauc& gewefen,
"bei;be gefungen unb gelefenin allen Rittym,
»boef) faf! nac& bem Sprfid&wort, voit bU
•Tonnen ben ^falter lefem»,
30. S)ie Originalebition, fo wir felbj!
befi^en , unb bep bem 2(bbrucf biefer 2(u$te
gung au^ bem 111. 2Ütenburgifcl?en Cbetle,
( allwo fit p. 416. feq. gleichwie in benen t>or^
ftergebenben ©eutfeben ^tilm , alö bem
V. U?ittenbergif^en f. 33T- feq. unb HL
3enif(*en f; 224. feq/ju bepnben ) confertV
ren laffeu, if!gebrucft^uXPittenberg„burc?>
Vüidbtl lottern, Qinm 1526. in 4. mit bk*
fem ^M: 2)er Ptopbet ^abacue aue^
gelegt ö«r<^ Watt. &mfy.
37« 3nö £atemtfcf)e (jat tn'efe $(u^legung
3of>. Soniceruö «fcerfe^t, welche Ueberfe^ung
in nurermelbtemSabre ju (<straf?burg in 8-
^erau^ommen. ©ie (lebet aud) in bem
IV. £atemtfd?en IPittenbergifc^en ^
mo f. 225. feq.
xi. mik&\m& ht$ tyxovftttm gt*
Planta,
38. ^adbbem f)kv Don bereit oben bei)
ber 2ut$egung beö ^rop^eten Habum bit
erfordernde CRacbricbt ertbetlet worben,
al$ i(! bt§fa^wefternic&^ al^ierju erinnern.
Stömni3 XU.
$7o IV. Motteten über öie Sammlungen un6 t£bitione& fiutfcert Bereiften, 971
xn. yWvvMtiat\<bt$)Qn$Snt)alt
Der 1>reptKäet)Uttg£aga,ai/ W--
Deutfcöt Dur* 2». ©tepft. Start*
colanu
39. 2Beil iUerbiefdmfutf)enf leinen ^ro*
pljeten t>or Sutfjero Auslegungen Dorjjahben,
unb nur allein fiber ben £aggai bergleidjen
nid)t ju (wben gewefen, fo iß baftb berüon
tHelancfetbone 2(nno 1^2. in £atetnifd)ev
(Sprache aufgefegte 3nl>alt oeret Pteöig*
ten £aggat in t)em IV. £atemtfd;>entX>k*
tenbetgifefcen ^omo f. 666. feq. unt> t>ut:c&
2fgttcolam tteebeutfebt, inbemVULiDeut*
ftfyen tX?ittenbergtjcl?en <Ibeite f. ^9. unb
folgend audj inbemVU.?iltenbutgifd?en
C^eile p. 697. feq. mit fottyaner Erinnerung
f)inHigefe|tworben, mitljin ift foleber aueb
um biefer Urfadje willen alljier eingeröeft $u
beftnben*
xiil Stu^eöUttäk^ropöetenS^
djariä*
40. TO biefer Auflegung frdf cb gfeidje
SSewanbtnif?, alö mit Denen Auflegungen
'Jörn unb <£>ab«cuc. 3Denn nad)bem 2u*
t^eru^ mit jfyt genannten bepben ^ropbeten
fertig werben, Ijat er aufgleise S&eifeaucb
ben T>ropfjeten 3a#wiam autfgeljen m laf>
fen ftd) vorgenommen, €r febrieb Daljero
Anno 1526, an Htc. ^ausmannent Za-
chariam meditor, vc fequatur Haba-
euc et Ionam. Unb in benen Briefen,
welche er in bem folgenben K27. 3abre ge*
fd)rieben, melbet er mm oftern, mie er mit
ber Arbeit über \im 3a$ariam kfd)aftiQtt
41* £$ fcermeonet par ber #err t>on
6etfenoorfFl. 2. §. 39. p. 113. -taf&feSfufr
legung biefes ^ropbeten Änno 1^27. fyerauö
l pmmen , weil £utberu$ unterm 6. %m. nur
«tmelbten 3af)re$ an Juftum Jonam fcr)ret>
bH: Zacharias edicus eft; allein , ba§
ba$ 3al>r bei; biefem Äricbte falfcbfeo,fol>
d)eS erweifet $err Sw$ inberSetfenöoiv
ftfcfcen <^i|lotie fces iLutfcertkums p. 89^
aus benen beMad) getriebenen Briefen tut
tberi, ate worauf m erfeben, ba§ er mit
bem Erliefe nod> fo balbe niebt ju franbe
fommen. deines Eracbtenö i|tfowolau$
htm Briefe, weldjen £utberug ju £nbe be$
sftooembr. Anno 1*27. an Wenceölaum
tindten abgeben laffen , unb Darinnen et
iljm melbet, Zachariam jam pene abfol-
ui , 3ct? bin mit öem 5acfyaria nunmeb*
vo fa|i jum ££noe; ate aud) infonber^eit
au^ bem, \va$ er nacb £ucid befagten 3a^
reo an Hie. ^ammannm gefebrieben:
Ego Zachariam dabo iftis nundinis
Lipfienfibus, 3d? toiü öen 3act;ariam
Ötefe £eip$iget t11efl"e fettig tiefet« , nid)t
unbeutlicl) ju ernennen, t>a§bit ^tu^legung
^»a^axia 5(nno 1^28, unb jwar mitbem %n*
fange be|felben3abreö, am Zi$t getreten»
3nmajfen benn aml) feine altere ^bttionba*
üon öot'banben , a\$ bic, fo in bemelbtem 3alj>
re ut IPtttembetg burd) tTJicfeel J^ottetn,
in 4. gebrueft j(l, mit biefem ^itul: 2)et
Prophet Bac^at^a, auegelegt fcutcfc
tHart. £ut^et.
42. Unb fo ift benn nun attcB biefe 5iu^
legung beö ^ropbeten gac^rid eine^ berer
dcbte)!en ®erfe £utberi, unb fcon fonOer#
barer 8urtreffüd)feit, ate wormit £utberuö
fein 5(bfeben Dornebmlid) bafyn gericl)tety
bur$ grfmblicbe (Srfldrung beö eigentlicben
9CBortöer|!anb^ bem lofen ©efcbwd&e be#
rer leid)tfertigen ©eifter,. welche alle i^re
^un(t auf Negotien (lellen, ©nbalt ju
tbun, unbuijeigen, vok man ba^ teerte
4auptpucf, Oen (Ölauben, immerbar unb
in allen ^ropfyeten fueben folle,
43. 3n benen ©eutfd)en feilen ifl bk>
fe ^(u^eaung, unb par im V, Wittern
97^ 4°) ID.C{>riP.$rfe& Sorners tterbericpt $um 7* * 12. £etp$.<Ebeil 973
bergifcfym f. 366. feq. IV^cnifc^en f.
233.feq.tmMV, 2lltenburgtfcbenf, 276. #(|.
uibeftnben, unbausle|term, mit^onfertV
rung bei* Originalebiticn, bier abgebrucft
werben ; (lebet aud) 2ateinftf), t>on $ft. £au>
renfio @pan überfe^t, in bem V. tateinu
ftyen SDittenbergtfdben ^omo f. jo?,feq.
xiv, 2{u$(egung betf <PropJ)eten SWa*
lac&rd / verbeutfdjt ötird) 3JI
Stepfy. Sfgncolam,
■ 44. vfpiertton tf! oben bei; ber Auslegung
bes ^>rop(jeten Habum geljanbelt, unb baS
ju n>iffen nötige ange^eiget worbem
45-. $tacbbem nun alfo mit bem V11L
ZbciU öte ^vegettfc^en "@d&riften beS fe*
ligen£utf)eriüber Öas 2(Ite £eframent fiel)
geenbiget : fo folgen nunmebro in bem ix, unb
folgenden ^Ijeife, auf gleiche 3Beife unb in
ebenmäßiger ürbmmg / feine Auslegungen
unb Erklärungen Derer 33üd)er Heues Zu
ffcmients , unb ftnb bafjero in bem IX, ZbtU
Ie enthalten,
i Sutfeeti SittmerFurtgen übtt ben
©oanadiften $iattf)äum, anjie*
$0 erft ins ®eutf*e überfefttt>on
2». So&ann Sacob ©reif
4$. ($s fmb btefe Anmerkungen m £ateintV
w fcf>er ©pra*e 5ln. 1^8, ju Witt,
burd) 3ob- Äufft in 8-gebrucff, juerfi&e*
aus! ommem £)er $itul ijr : Anmtationes
D. Man. Luth. in aliquot capita Matthaei,
ab autore, non vt ederentur, fed in
amicieujusdam priuatum vfum feripta?.
Vß**** !®M Mtt9ef, bog nemlicb
btefe AnmerFungen m bem Sfcrfafler nic&t
ju bem @nbc, ba§ jie heraus gegeben wer*
ben feilten fonbewfür einen guten$reunb,
unf fiel) betfefben ju feinem ©ebrauebe jirbe*
bienen, verfertiget- worben: bas giebet bk
35orrebe, n>eld&e Stitf)ernö felb|tbiefer<£bi>
tton Dorgefe^et, mit mebrern ju erfennen,
als worinnen berfelbe berichtet, was maf*
fen er einetn guten greunbe, als berfelbe über
ben 9)?attf)aum gelefen, ju (gefallen, bei)
^ifd)e, weil er fonfr. feine %tit gehabt, et>
was aufgetrieben, bamit er Materie ^ufet>
nen £ectionen fjdtte , ntcf>tö weniger aber,
als biefes t»ermutbenb gewefen, ba§ berglet*
eben ©ebanfen jum £)rucf aufbehalten wer*
benfoüten. £r tterfid)ertfolglid>, ba$bk*
fe Anmaßungen nid)t mitfeinemS&illenunb
auf fein Anreden ans £idjt geffellet würben,
fonbern er muflfe es nur fo gefdjeljen laffen,
weil es feine guten Jreunbe baben wollen;
unb entfd>ulbiget fid) baljero, bag unter bem
^iful öer Anmerkungen über öen tTlat^
tbaum eine fo unöolffornmene $lthtite t>o«
i^m ans £ic^f trete; \vk er benn aud) über^
l)aupt üon feinen bisher ^ausgegebenen
feud)ern unb @d)riffauslegungen fteJ&
alfo erflaret, ba$ man feine Öemut^ unb
Q5efd)eibenl)eit bsffals f)pd)lid> bewunDern
mug, anbei) aber nad)brüefiic^ t)erma&net,
ba$ man burd) bie groffe ^enge berer ta&>
lid) auSgeljenben ^u$er fltcfc ja ni$t öon
fieigiger fefung be^ #. 55ibelbttcl)^ abwen/
wenbig maefeen lafle,
4% £s $tf)tn aber btefe AnmerFungeit
nur bis auf öas 19. €ap. HlattbSt, unb
ftnb über bk erffen 6, Kapitel (wie benn
Das fi'ebenöe Kapitel gar mo,btkbm, alef
worüber fowel, als über Uc btybcn t>or&er>
ge^enben, Sut.r)erus albereits bk Ötum» 2. fol*
genbe weitlauftige Auslegung aussen ifap
fen, ) fe^riur^. ©ie Urfacfe ^ierüon jefc?
get £utf)eru&in nur ermelbter ^orrebe an,
ha er melbet, me baf er r-on obngefe^r ju
biefer Arbeit fommen, als obgebac&ter fein
guter greunb über bas g. Capitel gelefen,
unb ba$ er and) mit felbigem bei; bem 18.
Capifel aufgeboret; unb ba^er fommeesafr
fo, ba§ bk Anmerfunsen nur über jeben
€apu
974 IV.'Oovvebmubet bie Sammlungen unb igfrtttoneg&tttfreri Gegriffen.
Capite! im ©rucfe erfcbienen,*c. ©ocb
hat er aucl), be» ber Ausgabe beg 2£erf$,
ijber bte erffen Capitel, auf £rfucben, em>^
tjinju gefegt, oamir, wie er fagt , öasSucij
mcfet gleich bey öem-erfienänbucf (03er»
(lümmelt cns &td?t treten möchte- £)b
es nun wol mit biefen Anmerkungen btsf>er
gemelbtermafFen alfo befd>ajfen ifr, baj? fol*
d)e webet eine öoflftanbige Auslegung betf
©>angeli|fen <£9^att^dt barjtalen, noebaudj
t>on £ut!jero mit gleif? aufgearbeitet unb jum
^Drucf verfertiget worben , unb felbiger mit
beren Aufgabe niebt allerbings aufrieben ge*
wefen; wie er benn and) biervon in bem
öben,bei) ber92adjricfjt vonSutberi Auslegung
be$ <&obenlieöß Salomonis, angebogenen
Briefe an tXkolawn von ZJmeöorjf
fcfyreibet: Mitto Annotationes in Mat-
thaeum, lacerum et interpolatum commen-
tarium, ideo recle et typographi Iace-
ris chartis et interpolatis exeuderunt:
fo (Timmen mir bod) aSerbingö bem «Serrn
von SecFenborff bfy, weldjer in feinem
Commentario de Lutheranifmo L 3.
§. 67. p, 187- nid)t nur, mie bat, m$ Zu*
tfyerus in ber §Borrebe ju biefen Anmerfun*
gen , feiner Q3üdfjer falber , gewinnet , nicht
in ^#raudjju Rieften fep, boefc aber baju
biene, bag man einen Unterfc^eib berfelben
mad)e, fe|r febon zeiget, fonbern t>on benen
Anmerkungen felbfl verjte&ert, in extern -
poraneis his ad Matthaeum annotatio
nibus reperiri , quae et textum egre-
gie explicant, et falubria de fide et
fan&imonia continent, ba$ in biefen
ex tempore gefeferiebenen Anmerkungen
über ben tt7atfb&um fowolberrudje<£iv
llarungen 6es vEerts, ale auefc n>ict?tige
CBlaubenelebren unb ß.eben6regeln,beüV
famlid? abgebanbelt anzutreffen; welcfjeg
979
SfBannenbero, unb babiefelben bteanbera
nur in benen Sateinifdjen dornte, als bem
V* EPittenbergtfcben f. i. feq. unb iV.^e*
mfcfcen f. 292. ju jltfben ^eroefen , mir fol>
$e ttunme^roaif($alf)ier bem £)eutfcl)en2e*
fer mit$ut(je:(en ni$t unterlaffenfoHen*
48. &>iefe$ iji alfo hie oberwe&nte Auöfev
gung, welche bor benen nur recenftrtenAn*
merrungen über hm 3ttattbäum aüerbing*
einen großen SScvm Ijat, mit ber feiige 2u*
t^eru^ nießt nur felbige in öffentlichen ^re^
bigten , fo er Anno 190, ju galten angefarv
gen, Dorgetragen; fonbern aud), vok au$
feiner QSorrebe ju erfejen, hit Au^ge^ung
berfdben fic6 befonber^ roo^l gefallen laffen*
Unb eß i^kfelbe auß um füöiel nu^barer,
je mistiger bie fofcftoneöergpreöigt unfern
»©eilanbe^ 3^fu €Wßi ift, meld&e ber
Söangelijle ^att^duö in ermelbten Kapiteln
befd&rieben, unb /emebr <§atan, burefe fei*
ne ApojM, fid) bemüht, ben eigentliche»
(Sinn ber ^Cßorte unfern ^)eilanbe^ ju Mt
bref>en unb |u t)erf ebren. ©ejialt benn £11^
t^eruö eben ^ierburc^ infonber^eit bewegen
werben, biefe Auflegung \\x verfertigen, um
barinnen ben rechten, lautern, ^rijtlicben
QÖerflanb ber £ebre €^ri|li ;ebermdnniglic&
t>oriulegen. <£$ ift biefelbige juer|^ Ann»
i?32. ju Wittenberg burc&^ofepbÄlugen
in S)rucf fommen, weldx etfte ^bitionfo^
wol, al^ ber Anno i^39.bafelb(tburc&3o^
EPeijfen erfolgte ORacftbrucf / bm ^itel
führet: 25ae ßunfte, @ed?(ie unb @ie^
benöe Capitel St4 tftattbai , gepreöigc
unb ausgelegt 6urd> J>, tHart, hxt\>tu
®ie flehet aud& im IV, Wittenbergifc^en
£beile f. 1. feq. V. jfemfcfyen f 3<S4» feq»
er folgenbö, feiner ©ewo^nbeit riac6, mit I unb V. Altenburgtfcben p. 806. feq. au*
tiden krempeln, p, 187 * 190» Uftfcwu
welchem (entern fie a^ierabgebru(ft,}ugreic&
aber
975 4o)^C^nfl^net>.236rnet^t>oi'ben4;t$um 7 #>i2.£eip$.£beüY 977
aber audb bas^riginalbabep conferiret ,unb
an einigen orten naef) berafelbigen öerbef*
ferf roorben*
m, ^u&epttg unb Seutung -fee*
|>, 2>ater Unfettf, SJIattfj, 6, 9.- 13,
Stono 1517-
IV, Sluglepng bt$ X&ttz Utifettf/
m einfältige Smjett, 3fnnoi5i8>
v, j?uuje Sfotfegung M £. 33ater
Unferö t>or jld) unö hinter jl#/
Slnno 1520,
49. .&$ bat ber feli^e £utberus feine berj>
innige titbt unb £od)ad)tung gegen Öaö
fceilige Pater Unfer, ate welkes, tt>ie in
6er fcorbergebenben Auslegung besTecbßen
(Eapitels tüattbat feine <2Borte lauten,
freytidb bas allerbeffc (Bebet iß, bas öa
anfärben Eommeniß, oberx>onjemanb
erbaut werben mag, weil es (J5<D££
t>et- tratet bmd) feinen Sobn gesellet,
unb ibm intHunb geleget bat, baß wir
niebt bwfen zweifeln , Öaß es ibm aus
ber mafien wobl gefalle ; unter anbern
aud) barmit gar fonberlid) an ben $:ag ge>
feget, ba§er, wie pnflei§igen,affo auef)
Dornebmlicb ju bem wabrenunbred)tfcbaffe>
nen (I5ebrauä> beffelben Dielfaltige beilfame
Slnmeifung ju geben, fid) moglicbtfen gleif*
feä angelegen fepn laffen. 3nma|fenfolc!)es
fowol feine in benenbei)ben<Eatecbtsmisunb
anbern 33ücbern tnebr bigfalte beftnblid)en
Unter rtebte, ^Erklärungen , unb öetrad?«
jungen, alSaucbbie öon ibm abfonberlid)
herausgegebenen Auslegungen bes betligen
Pater Unfers , fattfam bezeugen, <£ß\m>
ben bererfelben brepe albier bargefMet, wie/
Hutbcn Sdmften 14, Weil.
wof t)k Anbere nur in einer weitlauftigem
2(bbanblung unb 2(usfubrung ber (giften
beliebet. Unb eä fyat bamit btefe 33ewanbt*
nijj: e2lte£utberuö$lnno ^ in ber <$&
flen, über bas SSater Unfer geprebigef, bat
feiner ©d&ulec einer, namentlich Johann
Sneiber, aus feinen ^rebigten fewol als
£ectionen,biet>omfelbigen gemachte $lu$U*
gung in eine gorm unb Drbnung gebraut,
unb fold)erge(falt mit einer 8ufd)rift an fe
(Ebri(?opb Plangftm*) Slnno 1518. albier
ß &eip$ig in 4. bruefen laffem S>r£fe
tulbieferibition, fowirfelbjtbeftlen, iff:
Auslegung unb Deutung bes belügen
X>ater Unfers , burd? ben ^Eb^urbigen
unb «6ocbgelarten ^ertnlTlartinJlutbern,
bei* belügen Betrifft IDoctorn, i£m{iib*
ler Äeformirten Augujliner <Drbens, in
Sacb fen Picarius, ju tt>itfenberg£,mt
^17. jabr geprebigt, inbet Saften, von
feinet- ©d?üler einem jufammen ge(at$t*
£at gebruc£ttTJelcbior£ottber3u£eypt$r\
iyi8. #ierburdj if! nun £utberus öeranlaf*
fet werben, feine Auslegung beSSSaterUn*
fers felbp att^uarbeifen, un\) jum ^)rucf
ju verfertigen; wie er fte benn noeb in felbtV
gern Jfabre , nemlicb 5lnno 15-18. unter Dem
^iful: Auelegung Deutfdb bes t>ateu
Unfers, fut* bic einfältigen $Layen. ibo*
ctor tOait, £ufbeu, AugußinerjuWit/
tenbeeg. Hiebt föibie<Belebrten; m$*
geben lafen, unb eine furje ^orrebeöorge^
fe|f, bartnnen er anzeigt, weldxrgeffalt ec
peruifacbet woiben, bi$ Pater noftet,
üorbin buvcb feine gute ^reunbe ausgab
gen, witbeviim ausjulaflTen k. 2lto
maffen nun bierau^ erbellet, worinnen bec
Unterfcbeib berer bevben bier auf einanbec
^Rnn folgere
[*)S>a biefe 3u%ift Bereif im VII. $&«l unferer eammlunö in t»etS3otteb« p. lo.&cfinbli^: di Um
fol^« M>U>ftna%(?f<m Wfrben.]
978 IV* X>orceöett über bic Sammlungen unb^btttonee £utberi Schriften, 979
folgenden Biegungen be$ Q3atec Unfern
eigentlid) befiele, unb ba§ bte $nbere fowol
eine üolljianbigere, atö audjj eine achtere 2fr*
bett Stuart fet>; alfo ift es toermutpcbaücb
baljer gefdjeljen, bafj bte £rf!e in benen £)eut>
fc^en ^omig weggelajfen, unb nur bte 2fn*
beretnfefbigegebrad)tworben, als in bem
VL tDittenbergifcfcen f. 32, feq. L "Jtnu
fcfcen f. 69. feq. unb 1« 2(ltenburmfd?en
p. 76. flehet, inmajfen aueb btefelbe trtö 2a»
feinifd&e überfefcet in bem VJL £afeinifd)en
Wittenbergtfd^en ^omo f. 99« feq. m be*
ftnben. Sftad)bem nun aber ijinwieberum
bie (£rffr, aus eben ber Urfadje, weil fol*
d)e in benen irrigen feilen nidjt anrntref*
fen i(!y bem neuen 3aü"ifd?en ^omo p< 90,
einverleibet korben; als Ijat man, bamit
Fein Mangel btffalis Ijierinnen feim möge,
unb weil aud> feibft bte 2$ergleicfjung bei)*
ber €bitionenifjren3?u$enljat, foldjemnacl)
<wd) bei;be albier barfMlen wollen.
\ ?o. 3£as nun bas <2Berf felbft betrift,fo
laflet ftcb aus ber Seit , ba £utl>erits folebes
fcerferftget, als mld)t$ betjm anfange ber
beilfamen Üvefcrmation , unb al(p m ber
Seitgefdje&en, als£ut!)erus tic pab|rifcf)en
Srrt^ümer nod) nic&t fcollig eingefeljettjdjon
einiger majfen fcbliejfen, was man bep £e*
fung betreiben in ber $f>at wahrnimmt,
üa§ bk gerinnen enthaltene Auslegung bes
*$. SBatec Unfers ntefet allenthalben fo rein
unb lauter abgefaffet fei;, als bie, fo er in
folgenben Seifen gemalt unb in benen £a*
ted>ismi$unb fonff ju beftnben. §s ^aben
allbereits ber 4err ronSetfenborfFinbem
JU (£nbe beS Commentarii de Luthera-
nifmo angefügten lndice 111. fo ein €ljro>
nologifc&es ^erjeidbni§ berer griffen £u*
tl)eri ifl, bep Siecenftrung biefeS %BaU,
fub Anno 1518. mie nid)t weniger aud)ber
um t)k §öangelifdje £trd)e l)ocl>&erbienenbe
4>m £>. VaUmin Cmfl J&ifctw, in bem
$weyten £omo ber rollftanbigen fKefor*
mationsacten unb S)ocumenten €ap.>9. p.
?79. ein unb anbereS btgfaüö angemeldet,
j. §. bag ber tf>eure Seljret fic& nod) nid)t
unter jMje, bendvofent*ran$ unb bie Anbetung '
ber ^eiligen m verwerfen, au<$> ben2fbfa|
niebtgar fcerftojfen wolle, fonbernnurbeflen
ysifäbvautf)** Buffer biefem aber ijt btefe
Stu^legung al!erbing£feljr fc^on unb erbaue
ltd&/ «öod&flebac&fer ^erc 2>. £ofcfeer be^
jeuget ^'eröon an angeführtem Orte: £>a$
XX>et^ ifl fernbaft unt) i£van$tlifci)Xllcin*
d>t Pabflifcbe 'Jxnfyixmis unö anbre
(Breuel werben auc^ bier gejetgt anband
gegriffen :c Unb in bem ÖH'ßen ^:omö
€ap, 34, p. 728- allwo tv von ber er)Jen
€bifion, fo burd) 3obann ©c^neibem
beforbert würben, Ijanbelt: tVJan pnbet
batinnm berrlta>e Seugnifle tviebev ba&
X?erbien|lbertC>erfe, un6 Proben bes
Äetcbtbums an geififtefcem X^et'Panbe,
tt?elct»en (5(Dtt in |emtPerf seug, itutbe*
rum, gelegt*
fif ^on ber ^Dritten ^urjen Belegung
bee <$. Dater Unfere i|l weiter nicfctS ^u
erinnern, al^ba§fold)e, wie fie tn beml
3enifc^en Cbeile f. 400, feq. unbl. 2tf#
tenburgtfeben p. ^44. feq. unter benen
(^d)riften t>on Slnno iy2o. ju befrnben, fytt
eingerücf t worben»
via.
f2. <£$f)M Suff)eru^mitbieferfurjenWu^
legung bes fo genannten 5lt?e 3ftaria, ober
be^ ^nglifc^en ©rujfe^, 2uc. i, 28. fetrt 5(b^
fef>en öerne^mlicb bafein gerichtet, bmfflify
braud) bejfelben im ^abfh^utn mbejlrafen,
unbba^ero, neb|l beutlicfter €rflarung be^
eigentlid)en 9Hßortver(!anb^, gejeiget, i>$
man weber ein <$tbtt nod) ^nrupng bar^
au^ mad;en fonne» ©a^ Sßerf ^%«^
98o 4°) 2>* C^njl.^neöiv Boiwtut>ovberid?t$um 7 * 12. £eip^ CfyciL 98t
vtöjiMwj (jat er jroar alfricr nad) ber Vulgata
gegeben: rotier (Efcaben, ba er f)ecnadb?
mafö in bep £)eutfc&en Q3ibefoerfton bafur
$efe£t: «Sol&feittje; ;ebocl)aud) alfo erftd'
cct, Daß erbaburcl) nid>ts anbete i>er|lanben ,
afö eine t?on (D£>tt begnadigte. CCBce et
benn gleid) anfand erinnert, Da§ ja niemanb
fein Vertrauen unb gu&erft'c&t fieHen fbfle
auf bie Butter ©Ottes ober i&re Serbien*
ftt 3>r &eiT t?on Setfenfcorff merket,
in bem obangefüljrfen lndice, t>on biefer
Auslegung an, Dag felbige mitunter bieru-
dimeiKa Reformationis $u rechnen fep,
weil ber ©ebraudf) be$ @nglifd)en ©rtiffeä
nad)gel)enbs ootlig aufgefyoret. @ie wirb
m benen (Schriften t>on Anno 1522. gejcfylet,
unb jleljet in bem VI tt?utenbergtfcl)en
£i?eile f. 114. feq. IL 3emfd?en f. 188. fa).
IL 2tftmburgtfcf)en p. 13t. feq. unb latiu
nifd), §:. vll. XX>tttenb. f. 129. feq. ift mtd>
in bem III. ^Ijeile Dec Ätrcfcen PojttUe
ber €rf laruwj beg doangelii an bem Jeffe
ber ^erfeigung Wlaüa angefügt^ fi'nben.
vil §lu$(eptig bt$ goiagniftcat f
2uc 1,46^55.
K. Stöfe Auflegung bes furtrefffidjen
£obgefangs tTJana ift Anno 1521. PonSu*
tt)ero,i>erfertiget korben. £>en Anfang l)ier;
ju bat er, wie aus bem £rflen ^omo feiner
SBriefc ju erfeljen, unbbarau$inbeml.2U>
tenbutgifctjen ^omo p. 7^6. anaemetf t ifl,
m Wittenberg t?or feiner Abreife nad)
Worms gemacljt, in feinem ^at&mo aber
biefe Arbeit m (gtanbe gebracht. <gie ifl
alfo im befaßten 3aljre, mit Sutfjeri gueig*
mmgßfd)rift an#er jog^obann 5uet>rid)en
gu ©acDfen, m Wittenberg m 4* gebrückt,
l>eraustomtnen, ©er %itul Dort ber öri*
gmalebition ift biefer: „£)as £obgefang ber
^eiligen 3unsfrauen Sflaria, genannt baß
•»^agmficat, wrbeutfdjt unb äugelest burd)
„ben (jod^elefyrten.^artinum £ut(jer, Au^u*
„ftinerOrbens, in meinem lernen mögen gur*
»ften unb Ferren, rcie fk ftd) in if)rem(Stanbe
„balten foüen. gu Wittenberg.,, @sfM)tf
biefe Auslegung aud) in bem VI» Witten
bergifd)en (Ebetle f. 10. feq» 1. 3emfcf?en
f. 4^ o. feq. unb 1. 2Wtenbucgifc^en p. 7^. feq»
Wann Sutfoerus, am <£ribt ber Sufd)riftr
hk heilige "Statut ©£>ttes bim, baß «ffe
„if)m erwerben wolle ben @5eift, ber folgen
„ifyren ©efang möge mißfiel) unb grünblicl>
"auflegen 2c. „ fo muj? fo(c&e^ nad) bem, n>a$
tt)ir m üD»'f)ero bei; ber 2wetfegung beö ^a*
t er Unfern erinnerMjaben, gerietet, unl>
aucl) biffal^ bie Don ijjm felbjl, bei; Sefung
feiner erjten @d)riften", erforberie $8efd>ei>
bentjeit beoba(cl)tet werben ; inmajfen er and),
m$ iljm bamalö, aU er obigem getrieben,
üon bem alten Aberglauben, W abgottifc^e
3$ere!)rung ber ^g). Jungfrauen ^aria be^
trejfenb , annod) angefangen, balb barauf
öollig abgeleget, unb, wiefelb)! t)k in foU
genbem 3a^re herausgegebene unb mir er#
jef)lte Auslegung be$ Aöe ^aria bwuact,
fold)en 3rrt^um nad>brucfiicl) wiberlegetf
vm. Slu&epng it$ Srflen vrnb 2tit*
bem Sapitelö bt$ SDangeUftm
^4. ©en <güangelij!en 3obannem §at
unfer t^euerfler £utl>ecuö, wie bükia? %t
^0$ unb werd) gehalten, unb ba^ero inbe^
nen cjfentlid)en ^rebigten fleißig erHdref»
„©iefer (Eöangelifl, fast er im Eingänge
feiner ^rebigten uberbaöerfleCapitel, „foll
,M ber 2BeIt , unb fonberlicl) bei; un$ in be?
•^ird)en,ba wir ©£>tteS2Bort feaben, prebiV
,,gen unb benennen, befannt bleiben, auf baß
,',wir feiner @prad)e gewonnen. 9Cßoüen alfo
"imtftatnen be^^)€rrn fein^PangeliumDoc
„uns nehmen, baüon rebenunbprebigen, fo
„lange wir l onnen tu ,., ©effalt benn aud; ,
O^nn 2 untec
982 IV.Dovreben über die Sammlungen unb CEöittones £uti>ed @d?riften. 983
unter tonen SCßerfen £utljeri, über bie mek
(ien Capitel t>iefeö gvangelitfen ^rebigfen
unb Auslegungen von tf>m vorbariben fmb,
welche wir babero, unferer ©nridbfima, ge<
maf , in ber Orbnung, mie bie Kapitel auf
rinanber.fofgen, afbier barflellen follen , ofc.
fie wol, ber geit nad), inbiefer £>rbnung
von £utbero nt'cfet gehalten korben,
^ Unb fold)emnad> erfd)einet uj erft t>te
Auslegung i>ee £?rflen unö ändern- £a<
pttetebes g^angeuOobannfe/alS weld)e
(JutberuS in 20, ^rebigfen , fo er m ©.
Pommere ffattju^Bittemberg Anno i^f*
unb iq8. öe^atten, vorgetragen. §s fmb
tiefe ^rebigten, nad)bem fie juvot niemals
im SDrucf ausgangen , aus sefcbriebenen
^rempfarien, von 3obann äurifabro, in
bera 11. £Et6lebifd?en ^Ijeile berer ©c&rif'
ten £utberi f. 393- feq. juerjt ans Eicbt gefM>
let, unb folgenbs hieraus in bemvl. alten*
burgifcben ^Ijeile, unb jwarbie Ausfegung
fces Srften Kapitels unter ben Werfen von
Anno 197. p. 1122. feq. bie Auslegung bes
Anbern Kapitels aber, fovonbenm.SÖerS
angebet, weil bk er|Tenm 93erfe, als bas
(Evangelium, fo am anbern Sonntage nad)
€pipbc»nias geprebiget wirb, von £utl)ero bier
iveggelafien worben, aud> fonfl feine £rFla*
rung barüber in ber&a-c^enpojfcüeut ftn/
hm, unter btnm 3Berfen Z\xt\m von Än>
no 15-38. p- 1340. feq. mit eingerücft wosben.
3obanne0 äurifaber (jat, anbefagtemör*
te, biefer von ifjm herausgegebenen AuSle*
Stmg folgenben $itul unb Sftacbricßt vorge*
fe$f: „§tlic&e gapittl @t, 3ol)annis be^
»dvangelif!en,als bas (Erjfe, Anbere,£)ruv
„te unb Vierte, (es verfpridjt aber ber $:iV
ful biffaDS meljr, als in ber wirf liefen
<§.f)at geleiffet worben, weil fowol über bas
©ritte als Vierte SapiM bk Auslegung
fehlet,) „ausgelegt unb geprebiget burd) bm
»$totm ©ßtttf, 2* Waxtinum £wfcer,J
,,al^ 2>. 3obann 23ugenbagen Pomer,
„^farrljerr ju Wittenberg, to£)ännemart
^gejogen war, ;'e|t von mir,D^^nne Hu*
„ttfabro, oxxt Sfil. d5eorgit &orarü, 9)?.
»(Bregovtt Solini, unb fönjfnod) einem ge>
„fd)riebenen (Eremplar, fo in bes Joerrn
„tthcbaclis (Telü, ^farr^errn ju $ZanS>
„felb , Siberep i|t befunben werben , mit gleif?
„uifammen gebracht.,, (Solche ^rebigten
jmb juvor im ©ruef niemals I ausgan^
gen*c. ©er «äevr t?on Sc^enöorff
treibet von biefen ^rebigten: Quanta ia
his concionibus fit pietas; eruditio,
orthodoxia in articulis arduis et fub-
tiliffimis de naturis etperfonaChrifti,
et in iis populoexplicandis facilitasec
fimplicicas, id vellem , vt ii , quibus Lu-
theriincomparabilia dona ignota aut
non fatis seftimata funt, leclionis ex-
perimento difeerent. ©aS ifl, nac&
»Öerrn S*tä$ tteberfe|ung : „QBat ft'n?
,»©ei|l, (Belebrfamfeit, 9vetnigfeitber£e^
,,re in benen fdjwerejlen 51rtifeln von bec
„^erfon Cljriftiunb benen bepben Naturen,
„unb ©eutlicl)feit bem gemeinen Sflanne
„foldje wo^l einiubilben, in biefen ^rebi>
„tenfleife, mochten bie/entgen, benen beS
„Cannes unvergleichliche ©aben unbekannt,
„ober bk bavon nid)t nad) iljren würben
„galten , aus fiei§iger Sefung berfelben erfe#
^en.^SBie er benn auc^ hierauf, I. c. aus ber
Auslegung über ba^ £rfte Kapitel, unbfol^
genbs p. 191. aus ber 2uisfegunge tn$ 5(nbern
Kapitels, unterfcf)iebene ÖuSjüge gemaeßf;
welcjje nadjgefeljen ut werben verbienen.
?6. ^Bon ber p. 5-3^. fqq. angebengten
Auslegung über 3ob. 1,1^14. fo lutty*
rus Wnno 1542. geprebiget, iji ju erinnern^
ba§ btefelbe in bem 11 ^telebirdxn unb
VI. 2tttenburcu'fct>en ^rl>ei7e, bei; benen
bisfjer eumelbten ^Prebigten, unb^war bep
ber Auslegung bes erflen Kapitels, fogleicft
nac&
>o) £>. Cfcrif*. 5rieöt\ 236rner6 X>orbericf?t jum 7 * 12. &äp$. Cfreil 985
974
nad> bem i4*en Q3erfe etnöcrucft ju befnv
ben; weil aber f>tc»:burcf) t>fe Ordnung Ne^
fer ^rebigten unterbrochen korben, als b<v
ben wir feiere abfonberlid) fe£en unt) amÄv
be berfelben anfügen laflfen* @ben biefe Zu&
legung über "Job. 1, i'i4- f*e(jet and), unb
jwar wie fie ^raneifeue Scbatfrf?miö mit
einer QSorrebe ju Wittenberg, 2(nno 1562,
bruefen laflfen , in bem neuen 4>büifcbm
Storno p. 451» fqq- unb febeinet es, bag ber
Herausgeber beffelben nidbt gewußt babe,
t»a§ folcbe fd&on in bem 11. ÄBslebifcbenunb
VI. 2Htenburgtfd;en ^fyik an obgemelbtem
£)rte fle^e^nbem er fie fonfl nid)t aiS ein Sup-
plement ^u Denen jelben würbe ebiret baben.
ix. ßurse grfldrung Dereu 2Sorte,
3ofrSap«i.fc 29*34^
*7. ©fef* ntrje §rflärung tjf aus bem
11. jenifd?en ttyib, f- 38o. fqq. unb 11.81*
tenburgifeben p. 349. fqq» als in welchem
fie, mit ber 5lnmerfung am üvanbe, baf?
£utberue felbige mit fetner eignen %><xnb
gefebrieben, anzutreffen tji, (jiefyer gebracht
worben.
x, ttuflegung bt& t. 7* ttn& 8- Sa<
pitel* öe$ (Sjxmgeiü @t« 3°ftans
ttü, gepreßt ja QBittenberg/
Stnno 1530.153^1532.
?8. £>ie Ausgabe biefer ^rebigten fta*
ben wir audb 3obanm Storifabro ju ban'
fen, als weiter biefelben in bem iL ££iele*
bijltert ^beile p. 14^ fqq. juerft ebiret,
Woraus fie folgenbs in bem V. ZUtenburgi*
fd?en ^beile p. #f.fqq. abgebrueft worben.
3Beil aus bem Don Zlurtfabro t>orgefe|ten
SBericbt umflanblid) ju erfeben, $u welcher
Seit unb bei; was t>or Gelegenheit SutljeruS
biefe ^rebigten über ben €t>angelif!en 3o>
bannem, üon anfange beS 26. Kerfes beS
6. Capttelö btg auffcas 9. Kapitel, gebalten,
fowol autf) wober fie Sumfaber bekommen,
als baben wir benfelben &on 2[Bort ju (3Bor(
f>te^er fefcen wollen. *)
hierauf folgen nun ferner in bem X. $ljeile t
1; Sut^eri Furje CrHdnmg &e$
<&ym<h& 3^ 6, 37*40- anje^o
erjl m$ ©eutfc&e überfe§t;
59* (^^elbt'öe (lebet £ateinifd) unter benen
^ (Scbriften gutberi fcon Wnno 1718*
in bem L£at. ^emfcfcen ^romo f. 219. fqq. unb
ift, vok aus bem ©cbluffe ju^rfe^en, öpa^
Sftnn 3 latino
*) „3» &em 1530. Safere, ba 6«t bte -tapferltcbe Stetcbätfabt Äubecf bte &(jre Beö hangeln, von ©Ott
„bürden tbeuren3)iann@öttes, SD. ÜTatttn £.ntbern, ber SSSelt in biefee testen Seit offenbar«^
„angenommen, wnb, unter bem SHeid^tage ju 2lugfpurg, von ber Äirdjen unb Uniöerfttat ju Wittenberg
„g«rud;t unb gebeten um benlSfcroürbigen ^>. ^o^ann ^ugenfjagen pemmee, ^>farrberrn bnfelbft,
,,bag er bk fieljre beö (£»angelit bei; ifjnen pffansete, wb i^re Kirchen reformirete. 3tlö nun S». VCwa
„ttnus Sjxtb^t, PbiHppns tUeknd?tbojt unb 2>. t?off»s ^on«s vom SHetc^ötage rcieber ju iBit*
„tenberg anfommen, unb Sljurffirft ^c^ßnnes ju @ad)fen £>. pommecn gegen Söbed ju jief;en er«
„täubte, melier ben 20. $ag OctobriöyonSSBittenbergabgereifet; 55a bat ib. vßattin Amb^c, in fei'
3)nem 2(bn>efen, feine genjöbnlicbe ^rebigten, alö ben (Sonntag bk grü&prebigt, unb bie 9Jtittn)cd)en&
„unb ^onnabenböprebigt auf fid) genommen , unb am SQftttroocfoen bat 5- <*. «nb 7. Kapitel Sßattbai
„gebaubelt unb aufgelegt, weid)e Auslegung benn im JDrucf jmb :c. Tim ^onnabenb aber bat er im
„(Stxmaeltflen ^obßnne geprebiget, weieben 2>.pommec angefangen au^julegen. £>ero6a(ben i(l et
„barinnen fortgefahren, unb am eonnabenb nad) 3fßer JpeUigen ^tage 3(nno 1530. bk erffe ^rebigt
„im 6. Kapitel getban, unbto(gen«an bemfelbigen unb am 7. unb 8. Capitel ^ofeannis geprebigt big in
„ta* 153^. 3a(jt. Siefe <Prebigten ftnb juvorim S)rucf nie Abgängen, a6er »onmir, Joanne 2t«ri.
„fabro, au« ben gefeforiebenen 95öd)ern ber Sbrnsurbigen unb ©ottfeiigen 2eute, alt Xtl. Viti Cbcooo*
„rijuinfirnberg, item, m. (BtotQii Äorarit, J^errn tn 2Tntonn Jiawtetbacbs , unb-£ermpbi«
„Itppt ^abtitii, Cwel^e aus bem belügen SKunbe Äwbeti fo(d)e Q)rebigten aufgefangen,) je|t abges
„febrieben, mit gleiß augetrebtet, unb in biejen ^omwm jum S>t«cf petPbntt W>tb«n, auf btf foldje
.„Auslegungen nic&t utttetgiengem
86 i V* ttorceoen über bte Bammlungen ffiib äfoitioneg jutfreri Sanftem 987
larino ju £>ienf*e, öon £ut&ero aufgefegt
worbem
11. Auslegung M h* *5*wfo*6>
gapitelä be8 Stjanaelü @t. 3*
Rannte.
&>• ©leunau*fi>rec&!tc6e SurtreffKd&feit
ber in bemetbien breoen Capitetn pon Dem
£. Johanne aufsejeicbneten 93aletprebtst
unfer* äeifonbe«, „ als Der beften unb
i,troflK*(lcn ^«Wfit, fo ber Jg>&r Mm*
,ftu$ auf @rt>en getban, unb bte be*|fe
.iBiOisreit, ba§ man tn2tnfe&uns bem bar*
innen wftsesnmbeten £auptarttM Der
!,€bri«en £ebre btcfe ^cebigt in ber
,€toi|tenbeit mit Sleif? treibe" unb banble,
„bat £utberum, n>te erin ber Sßorrebe be*
leuaet, bewogen, ü$ er aueb ben Steif
%tp öetban, unb biefe bre» EapiteUor*
„Genommen anzulegen für bte emfaitisen,
„allermeijtabermber hk leibigen ^eufelsv
rotten bie recbte reine £eljre t>on€&n|tounb
*£hrifflK&em ©tauben ju ehalten. M Sftacb
in/ lob. niattbepi 93eri*t, in ber n.
PreWot von bet Sporte 2>.m fcut&ew
p. 127, b. bat £utberuS, 2fono ij38.btefe beS
Jygwn ^ W* leJ*te Preöi9t *m ^benö'
mabl auf ber ganjel ausseiest, ■£>. €a(par
Craijiger aber folcbe ^rebigten nacbgefcbrtc
ben, unb bernacfc in SDrutf Sieben, ©e>
n>$ i(l, bag in bemfelben 3abre fowol bie
Auslegung bce 14. unb if.<£apttele, als
aucbbte Auslegung bes 16. Capttele, $u
$Bittenberg, burd) 3*>fepb Hugcn, 1114.
gebrucftworbeh, inmaflfen wirfelbft bte öri*
ainalebitionen bierwm beften. £>te2ütS,
Iesung über bas 14- unb 1?. €apitel iftab
fonberlid) gebrucf t mit töefem^itul: 2>ae
14. unb i£ (Eapttel Bt. 3©bännts, burci?
2>,m iutbein gepredigt unb ausgelegt.
tX^tttenberg. im «nb am £nbe |M)et:
Älug 15-38- ©ie§fcid)faföabfen&etlicbse*
bruefte Auslegung über bas 16. Kapitel f>at
folgfnben ®tut: 2Daei£. (Tapttel SOo#
bannte , geprebtgt unb auegefegt buicty
2X Hlartm Hut^er, 19g. €0 ftnt) ermelb*
te €bitioneS mdjt nur mehrmals wieber 00
seiest, fonbern es i(! aucl) na$ benenfelben
bie Auslegung £utberi über bae 14. ij.unb
16. dapttel bte ££pange(ißen 3°b«nms
in benen SDeuffd&ert feilen, als bem IV,
tPtttenbergif4>en f. iro. fqq. Vll. jfe>-
ntfe^enf. 4f.fqq. unb folgenb^ aucl) i)ierau$
in bem ViU 2ürenburgtfct?en p. 5-4, fqq.
absebruef t werben. SKerfwurbis iff, tvae.
Mattheilus, an obansefübrtemDrte, t)o»
biefer 'üon Sut^ero seprebisten unb hierauf
in ®rucf auösansenen Siu^leguns welbet»
,»©if Q3u<!>, febreibet er, trug ber ^err
octor fel>r oft mit fiel) jur ^ireben, unb-
„lafe gern barinne, n>ie ici) aus feinem ^un^
„be, mit anbern am ^ifebe, Qefykttx <&i%
»fep fein befies ^5ucb, baöersemacl)t fyabt;
„roieroof icbö niebtsemaebt, fast er, benn"
„iD. Cafpai- (Treusiger bat feinen greifen
„^etflanb unb boben gleig baran beroeifet,
„^i§ foll nacb ber beiüs^n ^Biblien mein
„rcertbes unb liebjTed SBucb feyn." €*$
öerbienet bk(t$, \w ber^evr von Beclfen^
bovf 1 3. §. 68. p. i9%- wobl erinnert, um
fo t)iel mebr erwogen ju werben, je weniger
£utberu$ fonjl au$ feinen ^ebriften felbjl tu
m$ in mad)en pflegen. Unb fo ift aueb afc
lerbingS unleusbar, m$ ber /'erstgenannte
bocbberübmte Autor felbft baöon urteilet,
,üa§ nemlicb in biefen g3rebigten ungemeine
„©aben beö@ei||es berüorleucbten, unb fei*
„bige babero beflanbig selefen iu werben perf
„bkneir. Pudere fanedebetomnes,qui
„Lutheranifmi nortien non auerfan-
„tur, ü notitia harum carent, et tot
„aliis libris euoluendis oecupanxur.
^bradEtiu üplttenb^vg buwfe 3'ofepbj billig, fast er, foöten fieb a^, hk jt*
i,jum
y
988
40) 2>._€ferif?. Swb* Bornere X>orberid?t $um 7*12. £etp 5. £betl. 989
„jum £utbertbum benennen, fcfyamen, wenn
„iljnen biefe ^Jrebtgfen unbekannt fmb, unb
„fte fiel) mit £efung fo fcieler anbern Q5ücber
„aufhalten/' ©(«'c&wie wir im übrigen
mit ^erbrug wafjrnebmen muffen, fcagbet;
bem 2(bbrucf Der bi^feer ermelbefen 3(uöle^
gung in biefem X. ^beile ein merf lieber Scjj*
(er begangen, unb nic&t nur über ben $;ert
be$ 14. CapiteB baö SDreyjebnte Capttci
gefegt, fonbernaud;, beoberbarauf folgen*
ben SfaSlegung fotfjanen 14. (Eapitete , biv
fer Selber beftänbig fortgefe|t, unb ber£o>
iumnentitel barnacb eingenebtet worben; al*
fo erachten wir für notl)ig, Ijierbe» ju mel>
ben, bafj t>k famtlid>en in biefer neuen &bi*
tion anjutvefenben 2DrucrTe()ler, als ^
abfonberlid[> bei) bem, m$ auffertjalb £et>
jig bauon gebrueft worben, niebt ganjlicb
üermieben werben mögen, beo bem öoüigen
(£cl)luj[e ange^eiget werOen follen.
Hl. 5lug(eguttfl beS 1% dapittU be$
evanaclijlen @t. Scannte.
61, 2Baö t>on ber &ort)ergef)enben %n&
fegung genormt worben, bat geljet allere
btngg aucl) bie jefctfolgenbe an, nemlid) \)k
Don Sutljero geprebigte Auslegung bes 17. £a*
pitefö 3oljan«te, als bec eine frdftige £rf lä
„gern, ate ber ju fold;em ^l)un woljl ge>
„febiefr, gebeten tytöe, fte ju fajfen unb in
„eine beutlicbe feine gorm jujleüen, bamit
„fte aueb anbern frommen griffen jü tljeil
„werben mud)t e 2c» «■ (Sie tjt alfo unter bem
^ifttl: £>as ötelbcnsebenb (Eapttel 3o*
bannte, t>on bem (Sebete (EbrifSt. (5e*
preötcjt unb aufgelegt bttreb ÜD. 81. Hu*
tber; in£)rttcf£ommen. <^ir befugen ba*
üon Dier unterfebiebene £bitione$, fo alle ju
XPttrenberg in 4. unb jwar bie erffe 2m*
no 1530, burcl) £ans VOzte ; bte anbere
5innoi534. burdjebenbenfelben; bie brtf tc
5tnnoi538» burcl) 3ofepb fttag; unb bte
vierte, bureb <&ane ji-tfcbmue §lnno 1^40.
gebruef t worben. 3n benen ©eutfc&en $0*
miß, aß bem IV* tPttcenbenj. p.275. feq.
VI. jfentfeben f. 181. feq. unb VI. Ittttn*
bureufeben p. 219. feq. flef>et biefe $ln$U*
gung unter benen (Schriften oon 5inno 15-34.
Da boej) fefbige, mt nur gemelbet, bereits
2(nno if 30. f>erauö f ommen. &t ifl aud>,
inö Sateinifc^e überfefst, in bem V. £ateint#
feben tPtttenbergtfcben ^;omo f. 184-ft^
anzutreffen.
iv. 8tu^eptt9be^i8.itn& I9.aud&
rung ifl bes aUerfcaftigflen ®tbtt$, wefebe^f tel Deö gt>angcltjl«l @t 3«?^«
unfer ^eilanb, oor bem Qlnttit feinet ^ei/
bens, ^u ®£>tt feinem 5immlifc{)en QSater
gebetet. Sut^eruö befuget felbf! in ber S3or<
rebe, (welcbe bep benen erflen (^bitionen in
bejinben, in benen folgenben aber fowol, aU
tn benen dornig, ermangelt, unb baftero
bem £aüifcf)en Supplement p. 34^ ein^
berletbet, audbal^ier, nkMi$, be^orige^
Or« eingerueft worben,) 3,baf? er biefe feine
„^rebigt üon bem Qxbtte unfern ^)^rrn
„3@fu€^if!inrcbtaneingernegefe^enburcb c
, ben S)rucf ausgeben, Tonbern aueb felbfl tjat er 5(nno 1528. unb 1^9» geprebiget, )le
„fernen neben Srettnb, «Kt Cafpar ixm& ift aber erf{ nac& feinem fe%n ^obe &emu^
fonv
62. Unb fo folget nun and), in ber Ort»
nung bereer Capitel be^ €bangeliflen3oban^
nte, W über ba^ 18. 19. unb ein ©tuif beö
2o.£apitef£, Dom 1. big 19» 33er£, t>on£u/
tbero geprebigte ^uölegung, unb enbigen
ftc& jugleicb bi^emit t>k bi$f)tv bargefMten
fd;6nen unbfterrlicben^rebigten, weld)e£u*
tberuS über t)ic meinen €apitd biefes unüer'
glet^lid>en €*\>angeli|len iu unterfc^iebenen
Seiten gelalten, (gegenwärtige Auslegung
990 IV» 5ufd)F.fteiT über 6te Sammlungen vmb fgbitisnte £utb. SdWften, 991
Jommen, unb mitHtc» Don&nsfcorfSßor'
rebe, 2(nno 1557« J»3enÄ/ &urd)CWia»
^oömgers Srben, in 4* gebrückt Worten,
mit biefem $itul t „ £)a« ac&tje&enfc unb
„neunjeftenb Kapitel, unb ein (Stücf au«
„bem jwanjigjten (St. 3of>anni« , üon bem
„Reiben x Serben unb 2lufer|!efjung unfer«
„#€wn 3®u Witt ©eprebigt unb aus*
„gelegt t>urc& £X 9ftart, £utbern» Sfono
,- „i^8. unb 1^29. 95or^in nie im ®rucf
„<m«gangen, unb fe|t aUererf* jufammen
„bracht. „ €*« l?at 3ol>.3torifabef fotljane
?)>rebigten in bem t $£t8lebtfcben $omo
f. 42g* "fqq. eingerückt, unb folgenbe SRadj*
riefet tiorgefe$t:. „ ©iefe ^rebigten finb in
t$m tPittenbergifcfeen unb 3emfd)en ?>
„miS niefet ju ftnben, unb son Sft. Sfoteea
„Poad?, ^farrfyerrn jum 2(ugufftnern $u
„Erfurt, in ben £)rucf gegeben, 2mno i?57<
^m €*nbe flehet: „SDiefe ^febigten in
„frorljergeljenbe bret) Capitel 3obanni« l)at
„SMTtertm £utberui Wittenberg, im
,#ibwefen £). Pommere, ber Seit Warr*
,4erw, getljan, al«erju Hamburg bie £elj>
„re be« d&angelii angerichtet, aber naefe ben
„Dftafcperfagen be« 1529. 3af)re« gegen
„Wittenberg n>iet>et* ankommen/* 2fa«
bem £islebifcfc>ent:omo finb felbige in bem
IV. 2atenbm*glfd>en ^IjeüY p. 644« f<jq.
abgebruef t, l)ier aber aueb ^k in beiden er*
mangef nbe lefen«würbige93orrebe VTic.vvn
2tmet>oif, aus übermelbter3emfct)en£bi*
f ton , jugleicfe mit bepgefüget Sorben.
v. Sluöleäuns fce$ 7* SapiteB ber
etilen Spiftd ©t. ^auii an &ie
&ormtt)te&
.63. 9CBaö £u$erum bewogen, biefedr*
f lanmg De« 7, Capitcl« ber 1. €piffct an bie
v €onntf)ier^u verfertigen unb l)erau« p ge*
ben, folclx« i(l au« ber wrgefe^en Sufcljrift
an ben§rbmarf$alm be«£&urfür|tentl)um«
@ad)fen,«&errn %ann$lofevn,w Presfcb,
al« welchem Sutljeru« biefeibe jum ^oc^jeit^
gefdjenfe überfefeieft, mit meiern nt erfe>
[)en; inmaffen er barinnen mel&£l#a§,„tt>eilen
„befagte« Capitel fcor allen Triften ber
„ganzen 3$tbel (jin uub Ijer gebogen fep Kit
„ber ben Qjeftanb, unb gleich einen gewal'
„tigen <&ä)cin gewonnen Ijabe für ben ge*
„fäbrlict;en unb jeftfamen (fetanb ber fo ge*
„nannten Seufcfjljefc, ober be« e^elofen h$
„ben«, €r, umbiefer tlrfacl)e wiüen, baf>
vfelbe Dor ^c& genommen auflegen, bamie
,,e« niefet langer cm (Scl)anbbecfel bJeibe ber
„falfc5 berühmten Äeufc&ljeit, fonbern nad)
„ber red&ten ^epnung <&u ^aufi üerflan^
^m werbe.,, €* ift Ut bei) Rauben feaben^
be öriginalebition biefer \>m £utf)ero
felb(! 51nno 1523, ausgefertigten Auslegung,
uj Wittenberg, in 4. gebrückt, mitbiefem
^Titul: „ ©a« fkbmh €apftel@f. ^auli
„ju \im €orintl)ern, aufgelegt burdj §?ar^
„tinum Sutber- Wittenberg» 1)23, „ ©ie
flehet in benen ©eutfc&en ^omi«, unb 3 war
in bem 1. tt>ittenben$ifd?en f. 324. fqq»
lL3mifct>en f+ 296. fqq* unb 11.2tttenbuiv
gtfd>en p* 383. unb, in« 2ateinifc|)e überfe^t,
in bem 11* tat. tPittenbergtfct?m ^ornti
f» I02. •
vi. ?tu^(eöutts be§ 15* SapfteW Den
ecjlen Sptjlel @t* ^)auli an Kei
Sorittt^ier/
98on ber 5ittfer(!e^ung ber lobten»
vli. 23ier ^cebigten über öa^ 15. Sa^
pitel Der 1 Spiflei an ik Sorim
töter/ \).35;37-
QSon ber lobten $luferjTe^ung unb Wm
^ofaune ©0«^.
04. ©ie I)ier juerfl gefe|te Auslegung be^
15. £apttel« ber i. €pif!elan tk Corint&ser
bat**). €aipav (Eveustger au« benen ^>re*
tytw, f« Sutl)eru« 2uwo 1^34» ^u aBitttti*
berö/
9? 2 4°) £>♦ <£frriß- ffiieb. 236rner0 1Öorbei*id)t jum 7 * 12» £ct'p$. Cb«C» 993
berg, unb mm $:(jeilauf bem (Sctyloffe, Dor
€f>urfurft [Jobamt jtrieöric^ett ju @ad>
fen, baruber gc^aften, aufgefaffef, unb auf
Dielet £5egebren, wegen beö Darinnen mit
cjroffer iftraft unD ^adjbrucf abgehandelten
^auptartifete ber (Ebriftficben Üteu'aion Don
Der Öuferftebung ber lobten, mit einer 3u*
fd&r'fft an bodS>Jlgebadtfe<Se C&urfl £)urd)l.
jjeraus geaebcn* @ie flehet in betn 1 . Wit<
tenb. ^beife f. 343. feq. VI. 3enifd?en
f. 22t. feq. VI. ZUtenburgifcben f.26o.feq.
unb, Don Vinc. Opfopoeo in$ 8afeim'fc&e
überfe$t, in bem V.&rt, Wittenberg. $e>
mo fof. 130. feq. ©ie bei; bem 2(bbrucf
afyier conferirte Originalebition ifi 8te*
no 1^34. $u 2Btttenberg, burd) tJofepb
klugen, «14. gebrucft, mit biefem^iful:
>&a$ in Captfel ber erflen £-piftel ©f.
©fc |torif an die <
<56. ©Cetd&wfc unter 2ufljeri Regungen
ber 35ud)er 2to ^eftaments fein (jerrfc
cber Cömmentariuö über Das erfle $8uc&
Stoffe, wegen De* Daran gewannen groffen
Sleiffe«, mir allem Üvee&fe in ber grofiefie»
#odf)aci)f ung ffe&et ; alfo f>af aucb ebenerntaf*
fen, unter Denen ^rHarungen ber Q3ücber
SReue* $:ef!amenw, fein ferner Sommert*
tariu£ über Die@;piftel®f.^aulr an bk®&
toter, einen grofien^prmg, unDwirD tia*
fcero billig tt fonDerbarem c2Bettf)e gehalten.
£ä bat aber Zutljtmü nkty mir $wei; unter*
fd)iebene €ommentarioS ober 5(ueleö«naei!
über Die £pi|W an bie ©alatcr, unb jroar in
ßateinifc&er @pradje , verfertiget unb im
was in eapirei oer erjten lörpijrei vs>r. «uwnjw vppraa;e, wrfernget um in
tyauü an \^k geringer. <23on ber 21 u'f* Qwtf ausgeben faffen ; fonDern "aueb. mS
„et (Hebung ber lobten, ©eprebigt unb au$
^gelegt burd) £>♦ 'S?. Sutyern. SBitf en*
bem 2m. 1^9. feine erfle €*tflarung Jjeraug
femmen, biefelbe nacfjse&enös überfein,
unb £in. 1^24. t)in un^ wieber Deranbert in
£)wcf gegeben. Unb Don Diefer an. 15- 19»
er. ^ie hierauf fofaenbett Dter ^rebig* juerff ang M)t $eftcUttn unb ^/n.^24, re^
fen über eben baifelbe Capitel, Dom 35. bitimtiiztm 5(uö!eguna befaßter $pif!ej fyabm
$. ^erö, bat Sut^eruö^lnno 1^44- unbis-4^.
galten, unb y$t. ^nDreae Poacfe, ^fartv
§err mn ^ugnftinem m frffurt au^ ^.
(Be^rge Hörers gefc&riebenen ^emplarien
wir Dor/e&o ^u f)anbem, a!^ bie ^u ^nbebeg
x. ?;t)ejfö in £)eutfd)a: ©pradbe bargefleüee
werben. S)enn w>a$ bk anbtu ^uefeguna,
ober Den gwjfern Commentarium , weldjec
pfammengebra^unb^nno^öB.in^rucf Don Sut^ero iith i?3?.ebto worben, anbe^
auöge^en lajTen. &$ freien biefelbigen injiangel, baöon werben wir, bei? Dvecenfi'runa
fernen anbern, aU benen 3lltenburgtfcben'ber in Dem gegenwartigen XL'Slwle emljaU
tenen ©d&nften, al^ unter welchen fefbiger
merjt flehet , einige 9Ja#ric&t ertbeilen.
QiBa^ nun alfo bk eifle Sln^egung betrifft,
fo ijl felbige, wie ober weinet, mer/l Slnno
ip9, unter bem Qitel: In epiftolam Pau-
li ad Galatas R Marcini Lutheri Augu-
ftiniani -Commentarius, mit einer £De'
Station ober gueigntingöfcbrift Don £utf)ero
an feine bei)ben Dorfi^enbe Coüegen in ber
^ ^ofogifd&en ^acultat, Petwm iupinum,
Ooo unh
omiö, un\i jwarim Vlli.^beile p.378;fea-
unb find Da^ero, wie fiebafelbft ju bepnDen,
ftier abgebrueft worben. X)en 3nba(t bit*
fer ^rebigten befebreibet ber &ert t?on Be?
dfenborf, Comm. de Luther. LJ11.§. Hg.
p. ^7. gteid)wie er au<^ ber Dortjergebenben
Regung l c. §. 30. p.86. rubmlicbfte
Reibung tbut, unD unter jc&iebenes baran^
anfubret.
£utberiöcbrifteni4. Cbeif»
o
994 IV* Votveben über öie Sammlungen unb Cöittones £uti}eri Schriften. 99 j
unb Bnoream ©oöenßem, <£aro!of*a*
bium, ^Wittenberg in 4, Ijerauöfornmen,
unb ber £)rucf am 3. <Sept. ( v. Epp.T. I
p. 208.) geenbiget, aud) folgend fowolba--
felbjt 2(n. i?2ö. unb 1523. wieber aufgelegt,
aH an andern Orten nactygebrucf t morgen«
£s' fmb bep ;e£termelbter crflen @birton, n)ie
auc& ber von 2Jnno 15-20. einige £afeinifd)e
Epigrammata, ingleidjen eine SÖotrebe,
unter bem tarnen (Dttboms (Bttmani,
unb eine Sftacbrebe Pauli dorn motu &et>-
rani, beftnblicb. £)er $err von Secfem
fcorf (jat bei;t)e feinem Commentario.de
Lutheranifmo , L. I. §. 85. p«i37- feq.
einverleibet, .£>ew£).'&$fcfeer aber bieber*
felben vorgefeite, hingegen bey ber 2ln. 15 24.
revibirten (£Utim ( weil bamalö garlflab
von £utljero fdjon abgetreten war,) wegge*
laffene fcj>one £>ebication, als worinnen £>ie
(Summa bes erffenüveformationswerfsent*
galten , in feinem britten ^omo ber vtllfi&n*
ötgen 2\eformationeacten uno iDocu*
menten, eap. i?. pag, 928. feq. etngemcfef.
©'ie (febet auc^ in bem I.Tomo Epifto-
larum Lutheri n. 84. p.132. b.feq. unb
jugieicb mit ber Biegung ber £pi|Man bk
(&alatez felb|r, in bem 1. £ateinif$en Jtni*
|ct>en Como fol. 389. fq.
67. $?acr)bem nun aber fofgenbg gitfjjero
gefallen, biefe feine Auslegung gt revibtren,
unb unterfdjiebenes barinnen $u anbern, m>
fonberbeit basj'enige, wa$ er au$ gutem 33er>
trauen ju bem ©egentbetl ^uerfr gefcbrieben,
weg^ulaffen ; aH i|t biefelbe, folcbergejlalt
veranbert, 5m \&4> unter bem %itd: in
Epiftolam Pauli ad Galatas Martini Lu-
theri Commentarius , pro vniuerfse
Scripturae methodo perutilis, nuper
ab Autore denno recognitus , in 8.
mit 1!DMand()t(jom$ £5orrebe ebiret Sorben.
fowol als V. Zattinifdxn Wittenberg*
jfyen fol. 213. fq. anzutreffen, ijr bk £5euf
fd&e tleberfefcung eingerichtet, weld>e in bem
folgenben 3abre , nem(id) 2fo. 1725-. unter
bem $:itel: 2>te £ptfiel @t. Pauli an die
(Balater , ausgelegt ourci? 2X tDartm
£ut^er, ju Wittenberg in 8. (jerauöfonv
men. SD. ~Job. «Sugenfcagen bat eine fur#
je ^orrebe barju gefegt, bar innen er bejeu»
get, baf? biefe ^erbeutfdmng, mit Willen
bes fei. £utberi, vont>mcentto iSeionecfern,
ate einem ^e^ugefd)icften^ianne, Qtmaü)t,
unb ausgegangen fep. Wannenbero aucb
biefe Ueberfe^ung fo, wie fre in bem zwölften
2Bittenbergifd)en ^^eile fol 1. feq. unb er<
(ten $lltenburgifd)en pag. 151. fq. abgebrucft
flehet, §ier beibehalten , /ebocb nac^ bem
Zauiniffym öriginalterte an vielen Orten
verbeffert, wie aucb tie obbelobte bei; ber er*
flen ^bition beji'nblicbe Sufcbrift Zu tt>et i, neb|l
bejTen@d}JugreDe, fonod) nid;t uberfe|t ge^
wefen, beifüget worben.
68. Ob nun wol in ber von £utl>ero fjer*
nacbmalö von neuen verfertigten Auslegung
ber ^ptflel an t)k ©alater, nemlid) in bem
5ln.i53^ ebirten groffern Commentario, bk
in befagter £piffef enthaltenen f)M)ft wicbttV
gen unb nötigen »5aupt|tucfe ^briftlicber
£ebre au^fiibrücber ab^anMt ?u ^'nben : fo
ifi nkbt$ befloweniger bod) aud) bk erfle
^luelegung, naer) bem woblgegrunbeten tlr^.
tbeil beä furtreffiid)en ^beologi, -&erm ©,
Höfc^ers, I. c- cap. XVH. p. 947. voller
Ixevn unb Saft; unb ber nie faftfam ju
rubmenbe «gerr von 0e^ent>otf führet
1. c. §. 84. p. 1 34- feq. vkk ^errlid)e @tel>
fen avt$ bafdben an, um batnitiuiewn,
\w fd)6n, beutlid) unb grünblieb bk beilfa^
me £eljre von ber allein vor ($5£)tt geltenben
©laubeu^gerec^tigfei't, unb von bttauö bem
tlnbnacbbiefer^bifion, wefd)eaud)inbemi wahren unb Icbenbigen ©lauben, baburcb
in* £ateinifcben 'Jmifd^en ?:omo fol. 1, fq. I w«> aMn gered)t werben , entfpringenben
Zkbt
$2$ 4°) 2>* <Üh*#. S*k&v. 23©rners "Doi'&ericfyt 51t öem 7*12. £etp$. Zbcil 997
Siebe" unb Sebenäljetfigfeit, ic. von £utbero
bierinnen vorgetragen worbem €r fe|et
aud> p. 133. feq* einige £obfprüdje tflamm
23ucerty unb anberer von biefer Auslegung
(jinw, unt) erriet am £nbe aus Bauari
ColleÄan. MSS. Vol.1. p*434, bag, ba
Sut^ruö Ijernaebmals jum ofternin ber£pi*
fiel an bk ©alater flubiret, unb folgenbs in
feinem ebejlanDe felbige ju erklären vor ftdj
genommen, et einfiel gefproeben: „Epi-
„ftola ad Galacas eft meaepiftola, cui
„me defpondi; eft mea Catharinade
„Bora; bk $pijfcl an bk®alattt ifr meine
„gpifW, mit ber id) mid) verlobet; fte iß
„meine ixdtbe von Q3oren.„
69. Unb biefesiftalfo, was wir von be>
nen griffen, f> in benen vorbergebenben
mer Zfytikn, nemlicl) bem Vll. Vlll. IX
unb X. enthalten finb, annod) ju melben ge>
^abt, unb folglich l)ier in biefem Q3orbericb'
te eintiefen follen, Was nun tk gegen*
wartig ans £icl)t tretenben bepDen neuen^^ei*
le, als ben XU unb Xll. anbelanget, fo wer*
ben barinnen, unb jwar $uvorberfr in bem
XI. $beile, bie annod) übrigen Auslegung
gen, fo viel nemltd) berfelben über bk folgen*
ben Q$ücberbes$?euen Filaments von bem
feiigen £utbero vorbanben, unb unter benenn
felben bie über einige (Sprüebe ermelbter $3ü'
cl)er gehaltenen ^rebigten, als welche, ju
Ausmalung eines wolligen ^beiß, mit an*
gefuget worben, bargejMet. €s wirb ber
geneigte £efer aus folgenbem QSerjeidwig,
was für ©c&riften in biejem XU 3;beile be>
finblief) finb, ju erfeben baben; wobeo mir,
neb)t Anzeigung, wo folcbe in benen vorigen
Sammlungen ober Dörfern ebitten dornte
ber Wert>£utberianmtreffen, nur basjeni*
ge, was biffals infonberbeit ju wiffennotln'g
feim mod)te, erinnern wollen*
l ©. SJlartmgtitljet* atibete Srfld
rin$a, öwSpiftel an öie ©alater;
aus Dem gatetmftöett m$ ©eut*
fite uberfegt fcott Suffo Sftetrio,
9)fart$erm tmfc@upennten&e*ts
ten ju ©feitad)*
70.(^0 folget bemnad) hiermit berSfrurar*
^ ausgefertigte gwffere£ommentariu$
£utl)eri über bie £pijlel an bk ©alater , als
welcher in befagtem 3al>re gu Wittenberg,
unter bem&tel; In Epiftolam S. Pauli
ad Galatas Gommentarius, expraele-
elione D. Martini Lusheri colle&us etc.
in 8* ebirt, unb folgenbs vielfältig nad)ge*
Orucft, fowol auc& in unferfcbieöene ©pra*
eben, als bk Sranjüfifc&e , &mtifd)i, £»
überfefct worbem Wie kfy benn uon ber
€ngUfd)en Uebetfe|ung eine €bif ton be(t|e,
fo ju £onbon5in. 1639. in 4. gebrueft i\\ wor*
bei; ^k Approbation ju finben , welebe ber
bamalige 33ifcfjof ju ^nbon , <£b\x>ims
©anöys, als biefer Gommentarius meifl
in gngUfcfeer Sprae&e I^erausfornmen, Qin*
157^ beogefuget. lS)er gateinifc^e ^ert bie
fes ^ommentarit , welel)en ^ (Beocg, Äo#
rartuö aus £utberi üectionenjufanimenge*
tragen, unb er felbjt fyernaclj uberfeben, ftt*
bet in bem fünften £ateinifei)en Wittenberg
gifd)en ^omo fof. 269. feq. unb IV. 3eni#
fcl)en fol. 1. feq. unb bk üon 3uf?o tllenio
verfertigte S)eutfd)e lieber fe^ung in bem er#
jlen <2Bitttnh. ^tik fol 1. feq. unb vi4
5lltenburgif*en fol* so% feq. woraus fte,
mit einigen nad) bm £ateinifcl)en gemaebten
^8erbefferungen, fytv abgebrueft worben*
vgo unt>ergleicl)lidb biefer Sommentarius iß,
unb fo einen angemeinen 35eofafi berfelbe fyat
bt() benen, welche bk barinnen rein tmDfau*
ter vorgetragene unb frdftiglicl) bewahrte
t>eilfame £ebre bes^vangelii lieb baben; \vk
folebes, ba es notl)ig/mit vielen Seugnijfen
Heftdrfet weröen formte, (v. Seckend,
L.1U. §> 42. p« n6. fq.) fo xvibxia iß baö
Coo 2 lUr
993 IV. "Dovrefcen über 6te Sammlungen unb£?bitfot\t$ £mberi Schriften. 999
tlrtbeil, n>elcbe£ Der bekannte &ktjaröSi>
mon , m feiner Hiftoire Critique des
principaux Commentateurs du Nou-
veau Teftament , c.XLVl. p. 684, feq.
bafeon gefallet. <2tBte er gleich im anfange
feine grobe Unn)ijfenl)eit an $ag leget, t>a
er vorgibt, baf man &on £utbero fafr nkl)t$
über baö Ö?eue ^effament (jabe, unb, wenn
man feine ©leffen ausnehme, fep to anbere
fo roenig, baf? er nid;t einmal eine ©teile
unter benen 2(uälegern wrbiene; alfofdjreü
btt er au$ feinbfelt'gem ©emütlje, es babe
berfelbe bei) ber £pifM an bie ©alater um
befallen ftd) aufgehalten, weil i(jm fofcbe
ja Unterjtt^ung feiner Meieret) abfonberlicb
bienlid) m fetw gefcbiencn. %Ba$ in feinem
Commentario , in Ofofeljung bes erklärten
^ortoerflanbes, ©Utes ttorfomme, Ijabe er
aus bem «Sicronymo unb *£rafmo genom?
men, ob er tuol biefe bepben getieften €ri*
ticos mm oftern feljr übel banbele, twil tf>re
Geologie mit ber feinigea niebteorbentlidj
übereinkomme ; macl)e t)iel unnü^e 2(u&
[Reifungen , öergeblicbeö §)ifputiren unb
unredjte Snmenbungen, gleid)ateobfold)eg
bam biene, ^auli £ef>re beflo bejfer m ser*
fteben ; roann er eine Lebensart antreffe,
t)k fiel) m feinen Vorurteilen fdjicfe, l)alte
er ftd> babet) auf, unb beruffe fiel) and) rool
bifjfafä auf <äter©nymum unb ^cafmum;
#ucw(ft'num u'efye er in ber Geologie benen
anbern alten ^ircbenlebrernsor, unbglau*
be, berfetbe babe allein hk £ef)re ^auli $on
ber 9Red)tfertigungüer(lanDen; £r balteftd)
^roar an ben fenlum literalero, weil er
aber feine Vorurteile niebt abgeleget ', treffe
erg nid)t allemal red)t; er habt im ©rieebi*
fdben Wdand)tboniö Q5ei)l)ülfe notfyia ge*
habt; unb roas be$ ßm$ twbr $• ^ W
nidbt notljfg, bag mir uns Diel 9ftü(je geben,
hm fd)onen Commentarium £utl)eri roiber
biefe unbillige €enfur in wtl)$töi$m , ba
nebft bem tarnen beäVerfafTers, aua)ber*
felben Vortrag felbft mebr aU mr ©enüge
m ernennen gibef , baj? fold)e am ber geber
eines mit benen flatf jten Vorurteilen toi*
ber bk ^oangelifcbe SIBaljrbeit , un'O bem
allerbifterffen ^)a(fe cjegen ben teuren 35e>
fenner berfelben, Sutberum, eingenommenen
Cannes gefloffen, unb basjenige, n>a^ bar^
innen Sutbero mr Zaft geleget werben mb
ten , ba$ 5Dßecf felbjl vollfommentlid) n?i#
berleget* SÖ^ett befd)eibener ift ba$ tlrtbeil,
n?eld)e^ ein anberer ^beolo^us ber 5ran|6^
ftfeben £ iicbe, nemlicb ber berubmte Du Pin,
gleichwie t>on benen anbern ©ebriften %u*
tberi , alfo aueb üon beffen Commentario
über bie ^piflel an bie ©alater, gefallet; n>ie
foldxs m fi'nben i(t in feiner Bibliotheque
«des Auteurs leparezde la Communion
de J'Eglife Romaine du XVJt et du
XVlhSiecleT.Up,67,
71. ^5iefe 2(nno 1538» m Wittenberg ab*
fonberlid) ausgegangene febone €*rflarung
ermelbten ©pruebö, flehet in bem IV. Witt
tenbermfc^>en Zlyäle fol. 328» feq. VII*
3enifc£en fol. 22. feq. unb VU. ?llten>
burgtfd?en pag. 22. feq. unter bem ^itel:
„S)er ©pru* <§t. ^3auli ©al.i, 4. Qrv
,fiu$ bat ftcb felbjt für unfere ©ünbe gege#
„ben*: ©arinn ber Öpoflel ben »g)auptartiV
„fei beS €bri|llid)en ©laubenei, von Jigfu
„Cbrifio, -(ba§ ber^enfd) gereebt n>erbe,
„obnebe^^efe^^erf, allein burdbben
„©latiben an ibn,} banbelt, erkläret bur$
„€>. tTlartmiut^ei-, allen traurigen unb
„betvubtcn $er^en nü^licb unb trojllid) m
liefen, fonberlid) m biefer greulid)en festen
„gi»i>. v, Seckendorf. L, lli, §. 68, pag.
111. ©e?i
iooo 40) D . €&riß, Jneör, Sdrtiere X?orberict)c $u öem 7* 12. £eipjig.£b$& 1001
Hl ©ermon t>om Unterfdjeib jmt
fcben bem ©efeg unb ©föngdfo/
72. 3ft augleicb tm't bem ©ermon üom
SKeid& grifft, über Sföic&. ?,i. gebntcftut
^JBttfenberö , burcr) ^am KPeis, 2fo.i?32.
in 4, h. t. Wie t>ae <öefe$ tmb orange*
lion recfct grunNic^juuntcrfdjciSenfm^
3D. tDart £utbere Preoigt :c* unb flehet
im IV* U>utenbergtfd?en ifreile folY?o9«
feq, V. 3cmfd)cn fol. 5-20« fcq- unb V, ZU
tenburgtfe^en p. 806» feq. v. Seckend.
L.lll, §♦ 14. p. 35-
IV, tyubi&tm ttött itt e&njHtdkn
6/ 10. fq*
73» ©ie bierfcon 6ep £anben Ijabenb* &
bitten t|t gebrückt tti^ßtttenber&but'cb <Se#
orgen &f>aw, 5(n* i?& in 4, h. t. t>as
fedjfle Capitel t>er *£pif*el Pauli an öie
£pr;efer , t>on 6er <£bri|?en *Sarmfd> unb
EDaffen, geprefciget öurd? £>. ttfarrin
£utber, §g jmb aber biefe ^rebigten, tote
iT7attt>efuj6 Co 11c. 5, p. 109. b. befuget,
baö 3aljr toorljero-, nemu'cf) £fa. 1^2. $uerfr
ausgegangen. (Stnb ju fmben im 1. Wü>
tenl\ CCbejle fol 403. feq. V. Jeniffym
fof. 729. feq. unb V. 2tltmbwQifd)m p,
S8*. feq. #err sßrof. &ambacb bat bte>
felben aus bem I. EDtttenb. Cbcile befotv
bers abbruefen raffen, unb einefcbone3$otv
tebe, pen 5er i£v?enntm$ öerÄanft? öee
©atans , toraefe|f . . ^ ifr biefe gbition ju
3ena, unb par jum anbernmaJe,2(n.i727.
in 8« berausfommen.
v, 23on ber ^auptfumma ©OtteS
©ebot* , barju wm Sftißbmttcf)
mi rechtem ©ebrauefc beg @efe»
§eM«$ iXmu,3<fq*
74* ©iefe Biegung tf! unter benen 2Ber*
Fen £ut!jeri i>on 3fa. 1724, unb fle&et im I.
H>tttenb. greife, fol* 435-. H. 3emfd?ew,
foL f.90. feq. unb H. 2tttenburg. p. 826. feq*
vi ^rebtgt, ton ber Summa be$
@l)rifil%tt gebend uberiStttn
7f» ©te iörigtnalebttion &on btefec &tt
SDeffau, ttpr bem Surften Don 2to&att, t>on
^ut^ero sejoftenen ^rebigt , ift gebrueft ju
Wittenberg , burd&' 3ofepr; 2Uug, §(nnp
1^33« tu 4* h. t* ©umma oes €brijl!ict)en
Gebens, aue @t. Paulo, i£ütm. Heu^
lic^ gepredigt ourd? 2>, Hlart* £utr>cr*
@ie flehet in bem J, tt>ittenberg* ^etle,
fol446*feq. VL 3emfc^ett fo!. 53. feq. unb
VL^lrenburg* p. 32« feq* rote aud)in$ Sa*
teinifd)e überfeit, T.Vll.Wkt. f. 3iufq,
€*ö »erbtenet infonber^ett naebgefe^n \umx*
hm , ivaö ber *öerr von Sedfenöorf L. HJ.
§. 24. p» 64. \>on ber SörttePc&feit btefer
^rebigt angemerkt.
vif 8ection/# ober ^tebigttt)jber Die
SHottetiöetffer/ unb n>ie ffc& tt>e(f*
liebe Dbrißfett Wttn foß/ au^
1 2im* i/ 18. 19. 20, uitb 2, 1. 2,
76. ©tefe, am gteptage nacbDcttli, 5(n*
i^2f, Don £utt)ero ge^ebtgte £ection ; tyat
jo^* ^lurtfaber, in bem 1 *£ielebifd)ert
Cbeile foL 394. feq. juer|t an^ 2tcl)t gefiel
kt, tvorau^ ft'e fofgenbs in bem n* stirem
burgtfit>en ^:l>eüe p. 882. feq. ctbgebrttcft
korben* v Seckendorffii Index feripco-
rum Luth. fub an. 1^25. Suppl-4*
VUL 3luöleöu«ö be^ <§vmü)i/ iti<
mo^. 2/ 4*
77; SfBie tkf^ 5fuö!eflund «uf bte üor*
^ergel)enbe fub No. V. in hmm cttba be>
niemten feilen unmittelbar folget; alfoge^
t)6vet jte oueb in bem 3#e 1524/ w^ift
öoo 3 *>a(jew
IG02
IV. Vorreben über öie Sammlungen unb <£bittonee Einbert Bcfeciften, 1003
1
babero berp.46>. begangene £)rucrTel)ler,
inbem bafetbfl $u t)em $itel ba« 3«^ 1533»
gefegt Sorben, ju corrigiren.
lx. q>rebiätt>on unfern feigen £off
mm&üöer J^en (Spruch ©tV^au
li, Sit 2, 13.
78. Cbermelbter 3urtfaber Mt biefe
^rebigt trr bem iL ^slebtfctjen 3:beile
fot. 136. feq. eingerückt, unb folgenben Q5e>
tityt fcorgefe^t: „©etban m^emberg, am
„i9tenS:age2uigufti, 2(nno 1*31. unb bureb
^tn #errn ^.Zlnoream Poact;, tyfaw
„berrn m £rfurtb, aus Stt. (Beorg R6«
„rers S5ücbern mfammen getragen , unb
i$fn. is6o> in ben ^rutf gegeben, unb ijl
„biefer ©ermon ntebt m ben Wittenbergs
„fd>en ober 3entfcl)en dornte.,, 5iuö bem
f£i«kbifd>en ijl f Ibige abgebrueft m fmben
in bem V. ?Utenburmfd>en 3;beile pag,
603- feq.
x. Slu^eguttöDererflettSpiflcKSt
tytttu
xi Siußlepna DetJ anDern Spiftel
79. £)iefe Auslegung bei* erfreu £pifrel
@t. ^etri ijl 2wno 1^23. perfl (jerauSrcnv
men , unb bie Crtginalebition burc&ntcfel
Scbyrlentj , in 4. gebrueft , mit biefem
titelt „€*pt|tel &t. ^ctrt geprebigt unb
,,au$gelegt burci) 3ftartinum £utl)er. %Biu
„tenberg, 1 s 23. „ 2Bir baben au (fer btefer
nocf> eine §bition in 8 , auf bereu Qiutauti)
bat 3abr 1523. ausgebrueft ifr, am £nbe
aber fiebert „@ebrucft ju Wittenberg,
„bureb liefet @cbirlen£, im 3abre ^24. „
£)ie Auslegung ber anbern £pi|M ^etri ifr
mgleicb mit ber Auslegung ber £*pijrel <gt.
3ubä 2(n. if 04« gefolget. 2Bir t)aben auc&
bieüon m>ep ^bitioneS, eine in 4 unb bie
anbere in 8* fo bei;be im.bemelbten 3ar;re $u
Wittenberg burc!) <&ane ituffc gebrückt
finD, mit biefem ^t'tel: „£>ie anber€*pü
;#e1 (St ^etri unb eine &. Subaö gepre*
„Digt unb" aufgelegt bureb Martin £utber,
„3Bittenberg 1524.,, §*s jretjen tiefe 2fuä»
iegu'igcn ber betten £pifreln ^etri unb ber
@pi|Me(*r.3uba, fo aus benen oon £utlje'
ro Darüber gehaltenen ^rebigten jufammert
gebracht roorbe» , unb , nacr) be$ $errn
von SecrVnöorfs Urteil, L.I. $. 160. p,
282. ooller berrlicben§rflarungenunb^3er^
mar)nungen fmb, nacb einanbec in bem 1*
tt>ittenbergtfcbeii ^^eile fo!. 324. feq*
II. Jmifddtn fot. 296. feq. unb H. 2(Iren^
bt?r0ifd?en p. 40^. feq. unb ing ^ateinifcf;e
uberfe^t, T. V. Lac. Witt. f. 43 9- feq.
xii. Stillegung ber erflen Sptfiel
@t. Sofcanmä / aniego erfl au^
htm Satemtfcbett übetfeßt t)pn
30t 3oö. 3ac> ©retff.
80. hiermit erfc&einef an ^CBerf Zutfym,
fo in feiner ber vorigen (Sammlungen feiner
(Bcbriften anzutreffen, tnbem Diefe %wU*
gung ber erflen €pi|M (&t 3o6önnt^ naefe/'-
bem fo(d>e fafc jvoeo ©ecula ^inburct)üer^
borgen gelegen, aus Dem ^remplar, fo
t Jacob Sprenger, Prob|i genannt, mit
eigener $anb gefebrieben binterlajfen, in £a^
teinifcfyer (Sprache, 2ln. 1708. albier ju2eip#
jig in 8. gebruef t , ^uerfr am Üd)t getreten.
&$ §at tiefe Ausgabe ber $ocl)berubmte
^ittenbergifdje ^^eologu^, nemlic^berfel.
X). 3obann (Beorge Heumann , auf ^in#
ratben beö ebemaligen €bur" unb Jurjil»
^äd)ftfd)en Hiftoriographi , XPdbelm
^cn^ Centsds, alö rüelc!)er ^u bem <5nbe
Üa$ autographum in bk Un&eifttatsbtV
bliötr>ef nad)er Wittenberg perebret, t>er>
anflaltet ; unb ifl fclebemnad) ermelbte?lu^
legung, btircbbeffen Q^ermiftefung, in ob/
befagtem 3al>re, unter bem ^ittl, D. Mar-
tini
ioo4 4°) £>• £bnß. S^ieör, öjrners Dorbericf>t $u öem 7 * 12* £eip.^. Cbeif, too?
tini Lutheri Commentarius in S. Io-
hannis , Euangeliftae et Apoftoli , «pi-
ftolam Catholicam, a lacobo Praepo-
fito, S.S«.Th. Lic. et Eccl. Bremenfis
Anciftite, quondara exceptus, ac pri-
inum nunc editus ex Bibliotheca Wit-
tenbergenfi, cum aliquot D. Lutheri
ad eundem epiftolis, et praefatione
Io, Georgii Neumanni , S. S. D* ac P. P.
etc. Lipfiae 1708. IjerauSFommen. 3n
ber fronen £8orrebe, meldje .gy.©. Heu*
mann t>otgefe£t,jeiget er imkbtvft, Da§
tiefe Auslegung über t)ie erffe (Spiftel 3o>
Rannte , ofyngeadjtet fofd&e nur aus t)enen
Den Sutjjero hierüber ex tempore geljalte*
tien Sectionen befiele, unb mit feiner entme*
ber Don iljm felbftjum ©ruef verfertigten,
ober bodf> fcDrljero überfeinen Arbeit in hu
ne Q3ergleid)ung fomme, nidjts beffoweni*
9er mit allem D*ec&tt>erbienetf)abey anöStdx
geiMet ju werben, £r erroeifet l)ierndd)ff,
Baf felbige aHerbingS Stit&eri Arbeit fep, unb
biefes fomol aus benen ^ennjetdjen, n>el$e
in 3acob Ptobfle autographo baöon $u
fwben, als weld)es bte Sfaffd&riff fyatt Prac-
lecHones Lutheri, etc. at$<\uü)au$ bem
Snnfyalte felbjf ; führet audj einige Darinnen
torfommenbeljijfarifdje Umftdnbe an, \vw*
aus erhellet , bag biefe £ectioneS um baS
Safjr 1^24. wa £utljere gehalten, unt) üon
fer Söerö nt'd&t geflanben, anberntljeils auc^,
meil £uttjerus fcermeijner, Dag felbtger mir bem
Content nidbe füglid) jufammen jrimme ; roor*
bep aber aud) #err SX Heumann £utl)eruro
fcon Denen Digfafö erfolgten Q3efd)ulbigungen
unb Säuerungen feiner 2Btberfad)er nadj*
bruef lieft rettet, tt>ie nid)t weniger aud) bte
©ottlidjteit gebauten (gprud>s grimblicf)
behauptet. SlHermaffen nun ber fold)erge>
fielt öom£errn£X Heumann ebirte£om#
mentartus allerbings ju benen 2Berf en £u>
tljeri geboret, mie benn aud) t>k Qlufyabt
beflelben mit allem ©an! aufgenommen rcor*
ben; roegfyalber mir uns infonber&eitauf bie
ttnfd?uloigennad?rid?tent?on alten unb
neuen Cbeologifcben Backen :c. ^nno
1708, p. 317* 31g. berufen; als Ijaben mir
foldjen nunmeljro aud) in biefer (Sammlung
befyoriges £>rts barjMen, unb t>k pi bem
§nbe tton #errn 5R* (öreijfen üerfertigte
©eutfefte Ueberfe^ung bejfelben &ier einnV
cf en lajfen wollen,
xiii ^rebigtett attö ber <&fUtt @pf*
ftel ©t, 3<$anm$, \)Ptt Jet: Sie*
. bef Sap. 4/ 16 •. 21.
8l i)iefe ^rebigfen ftnb au$) |u ji'nben in
bem I. EDtttenK ^;()eile f* ^* feq* VI.
3enifct?enf»4^fe<|« unb VI Sfttenbuwj,
pag» 4^ feq« ©octor (Tafpar Creujiger
Probften nad)gef$rieben'morben. ^r featbiefelbenjufammengefajfet, unb 5(nno
^anbelt ferner feljr um|tanblid& unb gelehrt '1^3. (melc6emnae& ber p. 6$. bepnblid)e
üon ermelbten jfacob Probte Ztbm unbj^rucffeljler, als mofelbjl 5(nno 194»^
$<xti$ , unb unterfud&ef enblic& , mo^er esLyt, ju corrigirenifl J ausgeben laffen. ©ie
fommen, ba$ £ut&eru$ ben 7. Qkrg im $ Jöriginalebifion i(l gebrueft ju Wittenberg
Capitcl, toon öenen öreyen 5eugen im 4im* burc| 3ofepb ^fug in 4, unter biefem ^iV
mel, in feiner ®eutfcj)en ^ibelöerfion unb! Uli i£tlid)t fc^one Predigten , auebez
fonfriueggefoficn, als moröon Ue Urfad&e in erfren ö^ptjlcl Banct Jobannie t»on bev
biefem ^ommentan'o felbfr (p, 628.) ange^Uiebe, ©. ^art. 2utt>. 1^3, ^siflbeober^
jeicif ju ftnben, ba§ nemlic^ fold)es'barum felben ©. (Emsigere 3ufd>n'ft an (Brego^
gefcHen, meil eineStf)eilS in benen ©ried^numöernöt, SfatWcmi U4 ©orlifc , be^
fcfjen Bibeln, meiere £un>erus gehabt, bie^iftnbli*, meiere man in benen ®eutf*enS:o#
mis
ioo6 IV. X)om$en über frieQammiungen unögftitioneg &utfrmHct)rifrcen» i0g^
mte meggeiaffen. _(2B«l fte aber nicbt nur ino 1720* @ie finb bafeibfi, jum anberomal
furj, fonbern aueb , mad 5). feurigem ju
$erausgebung biefer ^rebigten bewegen,
unb bcren fonberbare $}u£barfeit febr fcbon
barinnen vorgeffellef ifr ; a& wollen \w fe(*
bige bem geneigten £efer albier mitteilen.
ÜDem £btf>am unö £ui'ftd)tscfen (örc*
gorio Bernör, 3ftatbsbeu*n3U(5$rm3,
meinem gunfligen #:eunbe.
,>(35nabe unb Jrijbe üon ©Ott bureb fLffiU
„fluni. <%bar, fürfitf)tiger,gtbftiger$err
},unb§reunb! Sftacbbemibroff unbfcielmicb
„gebeten um bie ^rebigten unfern lieben S&u
„tcr^ ® . ^art. £utber$, üon ber (EljrifHtcben
„^iebe getban, fo ihr felbjt albier geboret, unb
nur ©jummawen gebrückt, Sfono 172*111
©er fromme1 unb geiff reiebe *a)totf Ijcfiu* ban>
beltDon bemeigentlicben&bteben tjnb3nnbalt
biefer febonen ^rebfgten, mW gutbews aus
ber^pifTelCgt. 3obannte uon ber £brijilu
eben £iebe gebalten, unb ( wie feine eigene
SBorte lamm,)®. €cfpav tteimigetaxß
unfern £>octor* ^unbe naebgefebrieben , unb
mit lj6el)f!em griffe 2(nno 1^33. m<Drucf ge>
geben, febr fcbon in der äebenöenPrebmc
von ber ^ifiorie £>. Wlavt. Äurbere, p,
m. 110. feq. ateroofelbjter geiget tt)ie befag*
te ^rebigten benen ungefebieften langete
feben ^3rebigern , roelcbe i>on ber öor bem
Jonberltcb ©efallen t>a$u babt, unb für no* Rauben fcorbergebenben Suffe, unb bec
„tbtgacbtet,aueb andern mitjutbeilen, babe barauf folgenben Siebe $u prebigen unter*
„tcb auf fefeb euer 33itt unb QSegebr biefekjfoffen, unb baberomitUnbefcbeibenbeit&om
„bigen ^rebigten Mammen aefaffet, unb ©touben reben p: £ection bie nen foüenjc.
3)eucl) ui ©efaüen, unb anbern (fo es begebe m™> We Mfe «ß& gebfibrenb (m Mm,
„ren,)ju^)ien|!, foffen au&seben, benniel)
„boffe, fte füllen vielen nutztet) feyn,befto
„ß&rtev $u redbter (Itynfilicbtt £iebe 311
„vtiwn , unb auefy benen das ttlaul $u
„popffe"/ bie nid?t aufboren, wriöerbte
„unfern $u febreyen ; als lebre unb balte
5,man niebts von bet üiebe unö guten
„tPecfem hiermit ©£>tt befohlen, ^üv
„tenberg, prima Maü 15-33*
(Eijfpar Creutjiger.
82. @onft fyataueb ber berübrnte^beou)*
guö ju #alie, ^)err ^rof. Äambact?,g!eicb^
wie üiele anbereberer f leinern (^cbriftenSu^
tt>ert , alfo aueb biefe ^rebigten befonbers
abbruef en laffen , unb biefelben unter bem
titelt 2)es tbeuren iVannce (BcDcree,
tHavt. ^utbert, erbauücbe ^tbbanölung
von öec £iebe unb ibrer ^uvrt'eff»td>fett!
über 3ol). 4,16.17, ig. «♦ mit einet Q5o^
rebe von bei* 5^i'tt*efpid?Beit Oer @djnf-
naebbruerfiel) anermabnet. „ 3cb bitte jagt
„er, lieben greuitfe, t'br woüet biefe tyw
„bigtenfconber£iebe oft unb-fTeigifl überle*
M, unb ewl) ©t. «Paufi ©prucT). baraug
„erinnern : 55en>abre ®hubm unb w ©e«
,wiffen jc.„ ©er £err ^on Öecfenboiff
fcbreibetüonbenenfelben: In his quoque
übt fimilis eft (Lutherus) , imino fe
ipfum fuperat, L. 111, §. 24, p. 64.
tenJiutberi, bei'augsgegeben|u3ena,^!53ibdmfon Darüber gemacht;
xiv,?fu«e8unflbecffpifter©t.3ubi-
83. ^ßon biefer Regung, belebe bm
^cblu§ beö XI. ?:Wfö macbet, if! oben
tub Num. XI. ahm öon ber ^uelegungber
anbern ^pj'iM^m'i, afe mit welcber biefe
Utgfeid) ^erau^ommen , gebanbelt mirbA
bie bieber geb^rige Sftac&ric&f ^ fr'nben
84 ^Btr follten nunmebro aueb bie in bem
12. -c&eite entbaltenen©cbfiffen «utberUft
iüoretn 1) hk famt Kdben Öorreben über Die
btöli)^iiÄjei;,e[ü erbep feiner <£>Mföm
9) ferne
2to
oo8 41) 2)« Cfrriß.5cieÖr. ö&mere'Dörbencbt 3« dem 13. un& 14. £tip$i$,Zbtil 1009
SSorreben über bie von anbern verfertigten
©cbriftausleoungen; 3) etlid)e f leine ejre*
getifebe (Schriften unb Auslegungen bibltf^eu
©prftc&e; 4) Die über gewiffe ^Terte, unb
$) bte; über t>tc ..©onmunt) gefftagsepi*
fleln unb (Evangelia von tbm gebaftenenunb
in feinen ^ojlillen ntd&t mit bepn blieben tyct*
bieten ic. gebracht worben , nad) bei' £>rb*
nung erjeblen. 2lflbieweil aber ik Seit fol>
cbesvorje^o nid)t verhaftet, als baben wir
immitteljtein accurateS SBerjetd&nij? bierü*
ber verfertigen, unb fokbeS bem XU.^ljeile
felbfr Dörfern (äffen. $Bünfd)en tm itbri*
gen, bet) bermaliger Ausfertigung bes XL
unbXlL^f>eilS,ba§©£)tt ferner biefe 2Av
beit fegnen, unb folebe feiner Svirdje gebet;*
ltd) fetm laflfen wolle, gleicbwiewir aueb feiV
ner ©nabe unb Siebe ben geneigten £efer l)er^
M) empfeblen. @5efd)rieben in ber Seidiger
Subilatemeffe, 2fonoi73i«
<El;nßtan ^nebriefy 23$**
nee, SX
40 ©. S&rifl*grieör.356rnerd
23or6ecicöt gum 13» un& 14. Sfyeil
i>er 2eipäiajfc&en (Sammlung-
1.
<JE£nd)bem in benen bisljer ebivten Stsolf
■ *&V Zlytikn biefer neuen (Sammlung be*
rerfmnf lieben $8erfe £ut!jeri, beffelben ere>
getifebe Arbeit, jnemlid) bte tbeilsvcnibm
felbjt ausgefertigten , tbeils von anbern aus
feinen Sectionen unb ^rebigten jufammen
getragenen Comntentariijunb igvllamnQen
öer «Seil. Sdn-ift, nad) berOrbmmgberer
Q$tb!ifd)en Q3ftcber, bargejlellet, utöinbtm
5w5lfcen £b«le mit benen (Sermonen unb
^rebigten.uber t>ie (Sonn* unb $ef!tagSept>
fleln unb (gvangelia,- hxidje in ber fo genannt
ten £irdjenpojhlIe £utt)ert niebt anzutreffen
fmb, ber <Sd>lug gemad)t werben; (Sofol*
£ua>eri Bd^iften 14, Ztyil
get nunmebroaudbu] gegenwärtigen iDrej?<
jebenten unb X>ie»:$el)£nten vierte befag*
te 2\tcd>enpofW!e felbft, als weldje man
in biefe (Sammlung mit einmruefen um fo
vielmebr Utfacbe gehabt m baben vermehrter,
je weniger biefes, als eines bereu fürnebm*
flen unb erbaulid)ften 2ßerf.e *2utbert , von
feinen anbern Reifen abgefonbert ut wer*
ben verbtenet. Qnmajfen Denn, was bte
Sürtrefjrlicbfeit biejer ^ofh'üe unb ber Darin?
nen enthaltenen grünbjicben unb gciftreid)en
Auslegung .berer (Sonmunb gcjltagSepijTelrc
urtb Evangelien anbelanget, jplcbe, ta es
notln'g, mir vielen £obfprud&en bererbewabr*
fefien ^bcolßgorum bekräftiget werben fonn*
te. £)aS berrlid)jte Seugntg bier$on gibt
£ut^etud felbfr, wenn er, in ber^lnno 1527.
unter bem ^itel: 2>cß biefe Wovte <ZbvU
ßi (bae ift man £cib)ttod? vefte ftebm,
wiber ^k <Sd)warmgeifler berausgegebenen
©dbrtfr, auSbrticfltd) febreibet: »£)ie tyQ*
»jtille fei; fein allerbefteS Q3ucl> , t>a$ er jt
"gemad)tbflbe." ^annen^ero aud) fotba^
ne ^Dflt'Ue nid)t nur, nac{)bemfieuterflber^
aus? ommen , um il)rer fonberbaren $lu&
bavhit willen , mit ungemeiner SBegierbe
aufgenommen, unb nod) bei; £utf)di Zthiti*
ten vielfältig wieber aufgeleget, audy in bk
^ieberjad)jifd)e unb Zattinifcbe (Sprache
überfe^et ; fonbern aueb folgenbs bei? ber
§t>angelifdjen. ^ird)e in f>obem Sßertbe ^
bereit gebalten werben. <2Bieebenn infon^
bereit, in Slnfebung ber (EburfürjH. @acf)^
ftfeben £anbe , in bem 43. ©eneralartifel , ^k
^farrberren tial)in angewiefen finb,
»b^gfie Darauf bebaut fet;n folleu, ba§fk
ȣX >2utl>erS <&d)tiftm, fuvnebmlicb aber
»feine 2\irc^en/unb ^auöpofttllen fabm
«mögen.13
2. 5Run füllte jmac von ber erften 5(uS^
gäbe fowol, als benen folgenben^bitionen,
unb benen barbep vorgefallenen Q3eranbrun^
9>PP gen
ioio I V.üorrefcen über fcie Sammlungen un& fgbitiQme SLütfyevi ©d>rifcen. iou
gen ber^ircbenpolHlIePutberi, eine ausfuhr
lic(>e 9iöd)ridjf gegeben werben. %la&>
Dem aber t>ec bocbberübmte QSerfajfer öer
iDeutfcljen ©ecFcnborfftfdjen <&Äorie öee
Hurfeerrbumg^ «gierr&Itaejric^ inbem
felbiger angefügten ^ßeridbte von benen
Triften unt) e2Berfen £utljeri , §. n. p.
2724. feljr umjlanblicbbavon gebanbelt,unb
dfo eine tiollftanbige -©tf^orie mebrermelbter
^ ofhlle bafelbj* ju fxnbenifl; alö mollenroir
nur bannige, n>a$ vornebmlid) bifjfatö ju
roijfen notl)ig tfl, bw anfübretn
3. <§£ l)at nemlicl) ber feiige £ut!>erus
Den öftren ober fo genannten tXHntertfceil
biefer ^uffille , meiner bie Auslegung be
rer EpijMn unb (>oangelien vomAbventbiS
£)tfern in ftd) &alt, balö im anfange ber
Deformation, als er ftd) in feinem ^atbmo
«uf bem (Bcblojfe Wartburg befunben,unb
bereit vorbero eine £ateinifd)e ^ojlille über
bie AoventSepijlelnimb Evangelien, tveld)e
verbeutfd)t mit ber Sufc&n'fr an ben 5^$*
treuer ften €btirfürfren m (fead)fen, ^t*tet>>
rief? in. als auf beffen 25efebl er fo^eSfr^
beit, benen (Seelforgernttnb ibrengubocem
jugute, übernommen, in bent XH.3$ei(c
biefer (^mmlung p. 258 ^o^beftnbfidjijf,
herausgegeben fyatte , m verfertigen ange*
fangen, unb nad)Dem er mit ber Auslegung
bi$ auf ben ErfTen ©onntag nad) Epipba*
nias fommen, fold;e Anno 1722. ^u (2Btften^
berg in jroepen feilen in 4. bruif en (äffen,
(jiewäcbft aber and) tiie nt befagtem 2Bim
tertbeileannod) rücf flänbige Auslegung, nem*
lid) berer EpijMn unb Evangelien von £pi<
pljanias big Öftern , Anno 152^. bafelbf! ans
gi$f gefleHet £)en Zfa&ern ober fo genannt
ten ©ommenbetl ber £ircbenpof!iÜe, bar?
£wberus, n>etl er, anberer bodjivicbtigen
Verrichtungen falber, fyeviu feine Seit übrig
gehabt, nicbt felbjt, fonbern 9ft. Stephan
&obt mm £>ruvf verfertiget, als roelcber
bie £utbero über ermelbte £vangelianac[)ge>
fcbriebenen unb meiflentbeils einzeln beraum
gekommenen ^>rebigten mit gleiß mfammen
gelefen, in örbnung gebracht unb überfein,
unb alfo ben ©ommertbeil forool als hie
^eftpofftüe, Anno 1*27. unb jmarbei>bemit
StUberi 23orreben, barinnen er bie vonermelb*
tem üvobten bif?falls praffirte Arbeit appro*
biret, berau^gegeben. ©ejMtbennberfel*
be folgenbs aud) aufgfeicbe SOBeife ben VOin*
tcvdnil mit Sutberi Q^tvilligung jugericbtet-
unb in £)rucf ausgeben laffen.
4. $iad)bem mm Zutbm® ircbenpo|ülTe
fold>erge|!alt m völligem C^tanbe gefcrad)f ,
unb hierauf in benen folgenben 3abren mm
ofteru unb an unterfc^iebenen Orten, rm'eröof
nid}t obne mit untergekufenen ^enberungen,
nad)gebrucf t worben : fo fyat es ju!e|t &u<
tfeero gefallen, felbige burd) feinen vertrau^
ttften fitewtö unb Colleges 2X (^afpan
(Ereu^igertT, ati einen ju fo&ber Arbeit be*
fonberS gefcbicften ^JJann, auf^ neuejuricb^
ten imb ausfertigen stHajTen. ^otbane
Ausfertigung ijl Anno 1^43. erfolget, berge*
ftalt, bafr mit ^inmfügungber in bem^om*
mertbeile bisfyv befiberirfen Ausfegung be*
rer £piftew, ni$t nur inbem OTinterrbeile
unrerfcbiebenes geanbert un'O f ür^er gefaffet,
fonbern auc|> infonberbeit in bern i^ommeiv
tbeile title von benen in vorigen ^bttionetr
befinblicben ^rebigten njeggelaffen, unb an^
bere an beren ftatt gefegt, bierunter aber
alles nad) £utberi (^inn unb ^ftepnung ein*
richtet tvorbemöb nun tvof alfo biefeauf Zu*
innen bie Auslegung berer Evangelien von tberi^erorbnung unb mit beffen völligen Ap
Qftevn bis Abvenf , ingfeicben ben dritten iprobation von ©.Creu^igern ausgefertigte
ober $eftt\}eil, in welcbem t>ie Erklärung | neue Ebition ber ^ircbenpojliüe vor benen aU
bei gegangenen bargefleßet tvorben, I)atltern^bitionen einen befonbern Döring jir
fyaben
ioi2 40 2>. C^nfl« 5«'^. 236mec8 X>orberid?t 3um 13» und 14. £etp$, €&eü\ 1013
Ijaben fdjeinet : fo be^arten bocb nid)tsbeffo<
weniger aucb Dtefe tbren 2£ertb, unbtfJba*
&ero, nad> obbefobten.£)erw5"<Fs Slnmetv
füng, gar nu^(td&, baj? ber fei. £err £).
©penec 2wno 1700. $u -ÜBerftn eine folc&e
neue £bition auflegen lajfen, m welcher fo*
wol was'©. CretiQtger gebadeter maffen
auffengelaffen, als aucr) was er üon baien
nacbgefcfyriebenen *)>rebigten ^'njugetban,
äugleicf) entsaften, ünb mit ^erfjeicfcenun*
terfdjieben iji,e fo baß biefe @Mion aüeö ,
was fo wol bk altefhn , als bie »ort ©. Creu*
utgeni aufs neue $ugerid)fete ^offtüen.lja'
ben, in fic& begreifet,
5, Unb um eben biefer Urfadjen willen ift
m$ öor gut fcefunben worben, bk Ät*
cbenpofltUe £utl?eri nad) nur ermelbter
(rbifion, weld)e2(nno 1710. albier ju £et>
3»'g , mit (Bottfueö Zmolbs Q3orrebe , unb
einer unter bem *£itel öee X>terterr £t>etls
bec 2\icct>enpof!iUe SLutfavi angefugten
neuen (Sammlung unterfc&iebener anbern
^rebigten unb (Sermonen 2utr>eri über t>k
€pifleln unb £üangelia?c (\^k aber nebft
bielen anbern mebr in unferm XII. (Lbeile
fcerer Werte £mt>eri allbereitS eingeruef t
jufmben,) wieber aufgelegt worben, inge*
genwartigem XIII, tmt> Xiv. Zfytik, ab>
bruefen m lajfen.
£♦ 2£as nun aber ju bem rechten (ük>
braue!) biefer £bition bem <£brifTO)en £efer
ju wiffen notljig ift, fold)es bat £err ©•
©pener in ber SBorr&e folgenber maffen
angejeiget :
> £s bienet ju wiffen i)ba§bie£aupf>
abfid)tbes ganjen Sßßerfe feoe, bem fle#
gen £efer tik £ird)enpojrille£utber taufst
fommenfte alfo t>or 2wgen gu legen, baß er
nid)t allein, wie biefelbe nur ju biefer ober
jener Seit etfd&ienen, fonbern aufeinmalju*
gleicl) ibre unterfd)ieblid)e ©ehalten $u ®t>
fic&tebefomme, mit bem Unterf^eib, baß
I er iwieid) fer)e, was äuanbewmalenju* ober
abgetf>an werben.
©aber 2) brep Qrbitionen gebraucht wor*
ben fmb, nemlt'4 v*s* w*< unb 1*43. unb.
alfo bas ganje $Ber£ gleicbfam m einem er*
ffen, mittelften unb legten ${te*/
3) Unter biefen, wie bie mitteljTe bte&oS*
fommenfteifl, alfo liegtflebier jumOrun*
be, unb ift alle^ aus berfelben »orne^mlicjj
abgebmeft, waö nicf>t einige befonbere Sei"
cf;en betf llnterfct)iebe^ l)at.
4) ^0 etwas i?28.anber$ gelautet ,ba^
wirb l)ier mit einem ©ernlein e(^) bemer*
fet; waö aber in ber t>onrT43.geanbert,obe^
binjugetban worben, ift mit einem €reuj*
lein(f) angebeutet: wo es aber gar vieles
betriff, ober gar neue ^rebigten eingerücft
worben/ welkes in bem anbern ^eil fafl
burcl)aus gefd)ief)et, ifi auSbrücflicl) voran
gefegt, ba§ folebe auöe 1^43, bergenommen
fepn, obne fernerer ^5epfugung eines geicl)ens.
hingegen- was 1^32. »orbanben gewefen , aber
if43. ausgeblieben, ftdjet al^ier mit Ämr
mern [] eingefcblofllu
8* 3m übrigen ijt, was tim gegen war*
tigen äfbbrutf anbelanget, annoeb ju mel*
\^n, was maffen nic^t nur unterfebiebene
berer alten ^bitionen, fo nemlicbbepüutbe*
ri Sebjeiten l)erauSfommen,(weil hk nac^
beffen ^obe erfolgten ausgaben unb bie bar*
innen gemad;ten $enberungen feinesweges
l)ierbet;ju attenbteen gewefen,) unt) infon*
berbeit bie 5lnno 1^30, $u Wittenberg burd)
^ane £uftt in folio gebruefte ^irdbenpo*
fliüe üon ^)errn 19?. (Breiffcn mitjlei^con*
feriret, unb bureb beren Ö3cpt>ulfe Derart
bin unb wieber correcter bargef!ellef; inglei*
ifym audb ^k Dollftanbigere Auslegung ber
(SpifW amOfterbienfrage, fo in ber mebr
ermelbten ^Serlinifdxn ^bition mangelt, fup*
pliret, fonbern aucr) biefdmmtlicben ^orre*
ben unt> gufebriften ^utl^en, Äobte unO
^pp 2 Creu*
ioi4 IV. Vorreden über öte@ammIungetuuit>iS6ittone0&ut^m Schriften« iqi?
<£reui$igere, fo bep Denen obersten er|?en
€Ditionen ju beji'nben, alfyier porgeDrucft,
mithin aud) bigfal^ Der Mangel Der offge^
Dachten 35erlinifd)en unD Darnacb eingerid)*
teten Seij>u'gifd)en §Dition Pon Sfono 1710.
erfe^et werben.
9. @Meid)tt)ie man nun alfoaUenm6gM>
ften gleiß unD (Sorgfalt Dal)in gemutet, Dag
„be idj unterteilen in meinem <£>aufegetban,
„für meinem ®efinDe, batnitid) alö ein #aufr
„unter, aud) Das meine f bäte, bep meinem
„(Sefinbe, fie ju unferridjten , ein €(jrtftlitf)
geben ju fuhren. „ ^ierinnen tfr £tttberus
Dem Krempel Derer (jeiltgen ^atriardbenunb
Derer 2lpoftel nacbgefolget, Wie er feld)esin
Denen felgenben 3Borten ju erfennen gibet,
Die £ird)enpojtüie £utberi aufs poHltanbigfle ^a er mtt, Daf? Diefelben Diefe 3Beifejupre>
unD cortectefte Dem ©enejgten £efer ijiermit bigen aud) geljabt baben. CbbelobterSöifor,
por 2lugen gefeget werben mikbte ; alforoot*
!e ftcb Derfelbe DiefeS ffcttefiflc&c 2BerE Des
teuren Cannes ©Ottes£utberiju fleißigem
unD beüfamen ©ebraud) bellend empfohlen
fet)n laffen. ©efd)rieben in Der £eipjiger
SDttcfjaeliSmefTe, Qinnoiy^u
dfyviftian jvtetaicfy Corner, 2D.
42) ©.S&rffi.^e&r.S6rnct«
23ct;bene&t sum 15. unb 16, s^etl
Der gzipfr «Sammlung,
1.
$|l)nb fo folget nunmebro auf Die in Dem
'S* 13 unDf4. ^eileDiefer neuen ©amm*
ittng Derer famtlid)en SÜBerfe Des feiigen Hu*
tberi DargefMteÄircbenpofMc, in gegen?
roartigen beoben ^tjeilen Deffelben &auspo*
Jhüe, unD ^mar Porerf! in Dem funföeben*
un ibetfe Diejenige Joauspojn'lle iutfym,
mld)c PonDem *food)perDienten ^an^eJMieji
SQeologo- &u Nürnberg ffi.peit Dietrich
aus Denen pon ibm nad)gefd)riebenm ^re*
Digten Sutberiäufammengebrad^ unD fymu&
gegeben korben. £s führet Diefe ^ojn'lle,
jum tlnterfdjeib Der£ird)enpofftlie,ben3?a<
men Der &äwpoftiik , mit fie nemlicf)
grojlentbeilS aus Denen ^reDigten, begebet,
wttd)t £utberus $u £aufe über Die (äonn*
unD SefttagsepangeJia Denen ©einigen
gebalten. „£)ieje ^rebigten, fefjreibt er
felbjt in ber bierju gemachen ^orreDe,,,^
tyl IDietricb , melbet gleid)erge|la!t in Der
befagter 4oauspoflille bürgerten Sufdbriff ,
Daj? „äutberus Diefe ^reDigten Daheim in
„feinem #aufe an Sonntagen, unD jroar,
„Da er, @d)wad)fyeit (jalber, inDerib'rdje
,}nid)tprebigen?6nnen, feinen ßinbern unD
„©cfmDegefbanfyabe.;, habere Denn aud),
wie Derfelbe bierbeo anzeiget, Diefe ^rebigten
feintux^ un5 einfältig gejleUetftnö,roeil
fie nemf id) i.&utberue für ba$ junge un&
einfältige Volt kin gebalten, mitbin feinen
^.ortras unD bk ^tlldnmg Derer ^Pange^
lien nad)Dem begriff Tolcber Seute', unDal^
fo eingerid)tet/ t>a§ fie ettvaö Dapon fajfen
unD merfen f onnen.
2. 5lllermaffen nun1 Der feiige iDietricfc,
als 8utl)eri geliebte^et unD fleißiger 2)ifcipel
aud) Damaliger ,£tfd)genoffe/fot&ane#au&»
preDigten feines tbeuerfren ie^rerß allein
mit eilenber ^anb aufgefaflet, unD bei)
fid) behalten; als fyat er bernacbmals> Da
er in Das ^reDigfamt nad& Nürnberg fem*'
men, Diefelben, als einen eOlenScba^,
aud:) anDern mitteilen sollen, unD fold;em
nac& £wtberi ^auepoflilfe ju Hucnberg
5lnno IT44« unD balb njieDer, nacb aberma^
liger SKepifton, Slnno isw* mit einer fd)6>
nen Bufcbrift an Den Hurnbergifcben Vfia*
yiftvat , in £)rucf ausgeben lafien. 3«
Diefer Sufcbnft ■ roefebe , nebf! £utbert
X)orrebe, aud) in Diefem unfern XV. £bei>
fe. Der 2Dietricbfcben ^auepopiKe &u*
tberi
io\6 4g)iD»Cbrifrffiieörid?23$rnerg VMbmd)t$umij.unbi6.Ü.eip$.Zi>eil 1017
t&ri&orgefe$t $u ftnton, fuftrcl ber feh'.Qej 3. ©ne foldj'e Q3e»anbf nigftat e$ mit bei'
Dtctrtd? unferfd)iebene Urfacften an,»eldje
t()rt ju #crauggebung tiefet <2Bej;fö ftaupt*
fad)fid) bewogen, ttni) jeiget infonberfteit,
»te biefe ^au^poJliHe um Desminen, »eil
man nicfjt allein öiel anbere ^offtllen, fon*
bern aud) t>orne5m!rc& ilut^ct-t 2Mrcf?enpo/
ffttteftabe, ?eineg»ege$ üor eine unnotfti*
ge Arbeit ju vierten, unb »eld)ergejfalt ab*
fonberlicft bk ungeleljrten ^3fat*rf>et't*cn auf
bem£anbe fo»ol, aH ^auS&ater, felbige
mit groflem ^u^en gebraud)en fonnen.
©a£ aber aud) iLutberus mit 2>tetrick6tln*
terneljmen »oftl jufrieben ge»efen , unb t)k
t>on iftm ebirte ^auöpofliüe für feine Arbeit
erfannt , foldfteö erfteüet fattfam aus Der
<$orrebe, bk er felbjl barju gemacht, unb
Darinnen er unter anbern, nad) feiner ge*
»oftnJicften 35efd)eiben(jeif , öon biefen feinen
^rebigten treibet : „£)af aber biefe meine
,',#ausprebigten t>on ^agiflro Q5ifo ©ie*
„trieft, ber Seit meinem ^ifcftgefeüen, auf*
«gefangen unb beljaften, i)cM ieft nid)t ge>
„»u§t, &iel»eniger ^badjt, bajj fft (baten
t)on 3ft.T>eit iDietrid) ebirteT* #au$pofft'l*
k £utfteri; unb »ie bemnacft\>iefelbe, fo»ol
in 2(nfeftung Des? QSerfaflertf unb '(E'bitorü?/
at$ »ekfter ftierm öor anbern gefdjicft gerne*
fen,unb bem»ir fo t>iele auf gleidx Sßeife
erhaltene fterrlid>e (Sd)riften £utl)eri m ban*
fen f>aben, als aud&beö t>on £utbero felbjl
fotftaner (Ebition erteilten SeugnifieS, ba$
fie feine ^auepvebi^m in ftdft ftalte, aller*
bingä unter Die 3Berfe Surften geboret, unb
in grojjem SCßertfte geftalten jii »erben t»cvv
bienet ; inmajfen fie aud) um iftrer furtreffft*
d)en $u£barfeit »illeu, ber mn IVichael
Äotmgen verfertigten unb ju nötnbepg
2(nno i?4f- m$ Sicftt gesellten £atcmtfä?enj
Üebetfe&ung ju gefebmeigen , fefe ofte unb
an unterfdjiebenen Orten ab* unb nad)ge*
brucft»orben; 2flfoftaben »ir föld>et billig
aud) biefer neuen (Sammlung berer famtli*
d)en SEßerfeSutfteri einverleiben iatfm, unb
beftorige (Sorge getragen, ba§bie3Dietrid>*
fci?e (Ebitton in gegenwartigem funfjc&en*
tttx Zbtik auf üa$ correcteffe bem geneig*
„bureft ben £)ruc£ aud) unter anbre £eute ten £efer vor klugen geleget »erben mochte,
„unb grembe fommen, Wvift ge»efen ju 3u »elcftem ünbe nic^t nur m feftr aecura*
„(Sinne, afö feoen fie gar wrgeffen; aber tes €?emplar, gebrueft ju tPittenberg,
3)»em fie gefallen, bem »illicftfte gerne goiv $ln. 1^4 9. in f oh*) jum ©runbe gelegt, fon*
„nen, »ie bie Q3rofamen, $$rocfen unb
„pumpen, fo übrig finbjc.,,
bern aueft wrfefriebene anbere, abfonberlic^
ber Wittenbergifc^e^Racftbrucf üon 5lnno
$pp 3 i?9i.
0 Äer ^o#efö&mtc ^eologuu, S?m JD. (5af?ftt> ©eocge oelmet , mdOettn feiner 2tnno 1727.1}^
ßHSgege&enen Äcbensberdbcetbung öes becul?mten^ad?öc«cf ers 5» Wittenberg , -^Anns Äufts>
p. 64. „tag bieöon Veit Dietrichen gefammtete , xmb juevfl in fftärnfcrg , ?Tnno 1544- unb 6alb roie*
,,bet 3(nno 1545. jum Sruc? öbergebene J?au*pofime Sut^cri, nae& blefem fel)r ofte in SRürnberg, in*
„gleiten tfugfpurg, ^ranffurt^, u. f. f. feiten ober ober ett»«s fp«terin tPittenberö, j.& bep
s^ftnns Ära(ften; 2(nno 1567. unb bep ^flnns Äafften wenige mal ah: unb nflc&ge&rutft toorben. „
<£6 berietet aber bargegen ber getoefene €orrector in ber £ufftifd)en "Söuc^brucf erep, €brif?opb XPaltper,
•in ber balb folgenden ©ebtift, fo er wun ber ^auöpofliUe fiut^eri 2fnno 15^9. anheben (äffen, „i>a$
„naebbem ioeit Jöietricb fdbige jn i^fifnberg in JDrurf gegeben , ber feiige £utfieruö fteaud) ju SBittens
„ju bruefen anfa^en laffen , «nb 93?. (B»eorg Äorern befohlen, mit aK?m ^feig ju^Mjen, &ajj (Ie
„rec^t gebrueft wfiro«; unb bafj fo!ci)e nic&t nur bep Sebjeiten ßut^eri, fonbem auc^ etliche 3a&r nac^
„feinem $obe, 93fc ©eerg 3ldrer brurfen (alfen , unb'ju SBittenberg cotrigiret f;abe jc.„ immaffenbenn
aud) eben biefe aufs neue überfe&ene ^»augpofliße, $ $ti SSiftenberg 2fnno 1549- in SDrud; fommen ,ob:
angejeigter majfen jum 2fbörnd in tiefem XV. ^fid!^ gebr«ucbt; morbeu , unb nebjt anbern Sbitionen,
bie man&ier&ey conferiret, aud) nod) eine SBittenbergifdje gbitkm in 8. »on^tnno i$$6, be^ Jpanfren
jewefen.
ioig IV, t>orreöen «berate Sammlungen un& £fci«onee Äutbeii Sd?rifrem 1019
ij9utt>eld)en Stt. CJobann Ikcafft gefectu
get, unb baflbn ein (tyemplar mit beö feli>
gen #errn £). &ulfemanns bet;gefd)riebe*
Jim ^nmerfungen auf (jieftger Unfoetjttatfr
bibltot^ef befinbltcb ift ; wie aucfc ein anberer,
welchen 3Ä. ©imon (Sconenberg in eben
dem 3al)re, unb gfeicbfate ju SDBittenbecg,
beforget, t>on£errn$Jl 3obann 3acob
<Baetff, nunmehrigen *3>aftore in ©erl$&
fydpn, öamit conferiret warben.
4. 9?ad>bem nun aber, auffer bei: IDte^
tricbfct^cn, aud) nocf) eineanöei-e^auepo^
Piüe bes feligen^utljeriöorbanben, nemlid)
Penise, fonacb beffen^obe 9)?.2tnöre*
as Poact? au$ 9tt. (Beorge Rfave
$la<hfMfttn herausgegeben ; afö ftat man
md) bk(t\bt uicbt roeglajfen , fonbern in
bem fofgenben fecfes$ebnten Zbcile biefer
igammlung fofcfye bem geneigten Sefermüv
feilen füllen» 2Ba$ tk 23efd)affenbeitunb
ben Unterfd>eib tiefer anbern ober TKowit
fci)cn #auSpofhlle £ttfl)eri t>on ber vorigen
anbelanget: fo melbet ber €*bitor berfelben,
?ÖZ. 2tnOreas Poaci?, #) in bem fcorge»
festen öericfcte, welker: tm XVI. $b- p.?.
3« lefen, ^»roas maffen er, aus berllrfad)e,
»weif in ber vorigen ^au^oflfflc Sft.iDtefc
„vtct?feine eigene ^rebigten miteingemenget,
0,ingleid)en if ters sroei; ober bre» ?ßrebigten
„tut&ert , bte fted) nid)t in einem 3abre §t<
»feigen, äufammenineine?|3rebigt gebrad)t
".„babe, benen ju ©efaüen, welche £utberi
'^rebisfen unb @d)ttften allein unb o&ne
„fremben gufafc gebrückt baben wollen, flc&
„bewegen laffen, bie#auspojlilla aufä neue
„ju überfein, unb mit benen gefcbriebenen
^üdbern S$fl> (Beorg totere, bk er nun
„^beil nod) bep beffen geben t>on i&m felb(l
„barju erhalten, |uconferiren, tmbn>elcber>
„geaalt er babero feine €*bition ber $au$po*
vfn'lle £utr>ert au$ benen SKSrerifc&en MStis
„alfo jugeridjtet, t>aß en) aUefrembe^re*
„bigten weggelaffen, unb <m beren jtatt an*
„bere, nxlcbe §)ocfor Sut^erö ftnb, binein*
„gefegt ; 2) i>k t>on 8utbero über ein £&angß>
„lium jum anbern^unb brittenmafe aebalfe*
„nen ^at^prebiaten ^tn^uöefuget ; 3) bte
„&on 25«trid?en tn eine äufatnmen aefc&mel^
„ten mebrern ^rebigten feon einanber gefbn*
„bert, unb eine j'eglidK »eilig lieber fjerge*
„flellet; unb 4) ^k ^autfpofn'tte nacb ber
„<3Bittenberöifd)en ^irebenorbnung, tiefte
„£utberugfelbft gebalten, .Wfpontcet „ gum
Ö3efd)lug fagter: ,,^>od)füll fytmit nie^
„manb gemeldet fepn, mm bie vorige #auö>
„poflilla mebr geliebet, biefelbe ju braueben;
„wer aber ©. £utbers ^rebigtengern allein
„bat, bem fei; hiermit gebienet, )t
5. nicclaus t?on 2lmst>oif , weldber^u
biefer anbern 4tau$p©(ltBe ^utf)eri bie Por^
reöe gemaebt, fo im XVI. ^b. p. 3. feq. fle*
bet, betätiget mit feinem S^gnif, n?aö
Poacfc in feinem beneble gemelbet, inbem
er p. 4- fagt, „ ba$ in ber uorigen ^)aug*
„pojIiKe öiel ^rebigten £ut^eri au^gelaflen,
4ttm ^et'l geanbert, aud>anbere ^'neinge*
: ■ «fe^
") SSon tiefem SSi, "anbiete tyoaty ^«t ber ^»err 2futor öec cwsevkfbnm tEbeologtfcbert ^ibliotbef
im XXIX. Cfceile p. 39?. ööß I°h. Hundorphii Encomio Erfmtino folgenöen 25ecic^t eingerudft:
„ ^R. 2tnöce«s poAcb, fo ju SBirtenfierg ein fleijjigec ©cooler Üut^eri öewefen, ifl »on 9brt6nufen
i,na<^ Scfurt^ «n bie ^uguftinerpfatre 6eruffen, unb, nad) Jpercn S). fangen« 3l6fter&en, ©eftior,
„wtejju4> $fjeofog. ^5. «Profeffor »otben. 2t6er 2fnno 1572. 6eRebenft nod)4. ^üangelif^en ^>rebi-
^.gem, nid)t ber 2e^re, fistibem ber 'Papiftifdjen Dompfaffen falber, entftanbenen ©treitigfetten wegen,
,,««f 'Patmarum entfe^et n>orben. 2Beld>e boti &Ott aöeanberswo, in anbern bergleic&en ©ienflen
„«erforget. «9J. poad? ifl ju Utenba^/ eine 93?eiltt>egeg von 3ena, Pfarrer morben , unb in feinem t)o«
,,&cn 2ilter ben 1. 2(prü 2t'nno 1605. fetig im ^i^rrn entfityaffen. „ (^ s ^at fonjt aud) tiefet «ö?. poad>
»ier «Prebigten , f»> 2«lt)eruö über 1. (lor. 15. von öer Coöten 2(ctferf?et)un3 anö legten pefanne
<B<Dttes, 2fntw 1544. «"b ij45- gelten, jn iSrfuirtb 2(nno 1503. ««^fertiget, welche in bem
X. fcfceüe p. 415. fo. biefer unfrer ©ammlang ju befinben.
jo2o 42) &♦ €l)vift. Stiebt. 25otnet& t>orbertef>t $um if j unö i& fietpjJ Ct>ciU 1021
fidjen (E^c&rifr, wefcfre er unter bem^iftilt
„Sfaftwrt auf ber S^cJ<*"«^n Öfow un&
„faffcfren Q3erirf>r tviber bie #au$pojf rü ©a>
,>ctoris Martini öitljeri, ju Wittenbergs
no'15^. in äwet) Q5ogen W4. ausgeben fa(>
fen, bejffig n>iberfprodjai, unb barinneti
nicftt nur kk jDtetridbfctje §bition tuiberob*
geborgte 35efd)ulbigung ju Verl fjeibigen , fon*
bern aud) bagegen von ö«au$3ft. (George
ÄSrere gefd)rfebenen Gebern jufammen
gelefenen unb ju 3ena gebrückten neuen
#au$pcftille, baf? bie in felbiger befmbu'ctjerc
|)auöprebigfen TSR. $£vec Feinesmeges am
Zutbm ^?unbe aufgefaffet, fonbern abgt*
fdjrieben, nnt> naclj fernem ©efalTen veiw
bert, bavonunbbarju geffjanl)abe, juer*
weifen fttb angelegen feon laf en* 2B eü ung
biefe tüaltl>erifc|e Bc^nft, brefonfl ni$£
leiste ju ftnben , nebff anbern vsn befagtem
Corre#are ebtrtcn ^iecen ju $anberc
fommen, afö fyaben wir fo(d)e au£ bem£)rt>
ginalbruef (drunten (**) anzufügen ffi?
not^i^
*) 9Sou biefem <£brif?opf? tDaltfcr iff mehrere Sladjritfjf j» finbetr, forool in be$ felrgen^obaow (Toni
r«c> Seltner:» Theatro Corre&orum Erudicoriun , p- 542. feef. oi$ aucf> bei) o&bdobteu befftn -Qtvtto
SScuber, 1. c. p. 77. feq, melier aud) p. pr. Hoffnung mad)f , baß er 6?p einer anbarn ©ffegenljeit nod>
weiter mifjm&anbeln wolle, conf. öie ausführliche CbeologffSbe 2&blicfbeir, i.e. p. 396. feg.
**> (S(>rifrep&5Bn[tl>erg,) 2rntn3ortftufOec^iöci«nif?en SL\tg,tn vmt> fatfdben Bericht anöer öfa
•j$a«8po(?itIe SD. «BJartint Süf&eri , Wittenberg, cjeöencft öurd) -^an&Äufft, 1559.
2)ie ^öuäpoptill gutfjeri fjat bertfewergelerte Sftan, 9&33ira$2>ietrid), feiiger rmbl&>hd)erget>ed)t*
nitf, am bem muub beß dijrnwirbigen .#erm, unfet$ lieben SSaterä tu C&riffo SO. Martin gutljeri,
mit eilender jjanb aufgefangen, als -er ju SStttemberg. ftnbtrt fyat , 3fnn«y i??i. gx. jc. wie ömn/Gegbe
JÖ. 93?art. £ut^. unb SR. SSitu^, in ben ?8orreben ber Jpauöpofttff felber fagen unb jeugen. %\i nun
5)i. 33ituö 'Pfarr^err 511 ^a>n6erg n>orb> bat er föl^e ^au^prebigten au« 33erwiöigung mb j$iAafiaa&
unfern lieben Safere! £utf>eri, nfiM) ju Nürnberg ififim brucfe.r, etlichemal barnac^ tjat fle Sutöeruß
ouc^t ja SSBittemberg faffen aufaßen ju bröien, unb b«m SD?» OeoraeriÄer 6efo5len . txi$ er mit allem
»leig in ber ©tuefere^ folt sufefyen, öas5 {te rcd)t gebrueft toürbe. ©old&ö &ar 3J?. ©eorg. willig un^
gern angenommen unb getljan, 5« foicöe ^auspoftil felber butc^auä nac&gelefen unb corrigirt, wb tyt*
te bweb groffe £u|f unb ^reube", tobte fve auefc sum l)dc^!en, mie ic^ fel&er av& feinem ?Dtunbe gebort
t)m, wib ift folc&e J^augpofül jwor , unb nac| fintiert feligcn 3fbg«ng/ fojl äffe jgr ge&rucft worben ,
ba§ jrer warlic^ *>iel taufen^ gebrueft, werfaufft, unb inMe SSelt bin utfc wieber außget^eiiet unb ge*
breitet worben jtnb, tmb' Oaben fefir groffen SHtu^ unb fruc&t gefefcaft, bem 3teic^ be£ ^eujfelö groffere
2lbwucb getoau, un& barin weiblicb rumort, n>eld)^.bem Steujfel ftberau« roe^e tOut, feret ber&al&aber»
mal burd) bie ^(acianiflen ju, tabelt unb fd)enbet folebe J&auspopiu' flufö afferergefl, unb &aften eine neroei
^ausjwßlf laffen ju 3&en* bröefen, au« beö sjjj. borgen SÄ6*rer{< gefdjrie&enen Sööcbern sufammen ge*'
lefen , 6amit fte »arlid) viel frommer S&rifren ^er^en fe&r bm&ben , mb jrr madjen. SDerfjalben idf,
a\$ ein alter Wiener auf SDröcfereg, ber id) w<h neben $R.@eorg9vcirer,fo{d)e ^au^pofltU ju Sitten*
fcerg fy&e offt öelffen lefen unb corrtgiren, muö cuf fold) freuet SSornehmen ber ^l«cianif!en antworten,
wbaHenfroRwt SßriltUdjen^erfeen, bie foldj? *Po|til fauffit, (ieb Mb mxb &«ben,gTun©lid)en S5erid)t
t^u»,
„fe^t, unb (jinQegen in biefct ouö benen ge
„fd)riebenen Ätzern, wkfye SSI Rfoer
fM$ Sut()ert ^unbe sefaflfet^ ber Hansel
„erfe^et, v>tcle ^rebrgten [jmjugetljan, unb
»bk fremben auffen geföffm morben, berge?
,,$<\U unbaljü, bafaüemSutfyeri^rebicjten
^barinnen ju befinben; „ twrbei; erjugleidb
berichtet , ba§ biefe neue £auöpofftlle auf
$25'efeW berer brep e$ur|f liefen ©ac&fifc^cn
©ebmbere , e €&urfur|l Johann ^neövtc^o
Vetren @6'5neA welche bie &6rerif$en
MSca ntc^f of;ne geringe Sofien an fr$ ge>
bracht, in ©ruef gegeben worben.
'% fe §at aber bem, was Jefetermelbter
maffen 2rm56otf fomol, aföPobcfr in fei?
nem ^5ericbie vorgegeben, al^1 ob nemücb
ip ber vorigen 4?au$})üftiire Veit IDietticb
£utljeri ^rebigten Deranbert, unb infonber?
fteit viele von feinen eigenen ^rebigfen etn^
gemenget, ber bamalige Corre&or in ber
luftigen ^ud)brucferet> ju: ^Bittembcrg,
C^ctpo^ Walttyet, (*) in einer abfon?
1022 IV, DoiTeSenubeuöte Sammlungen unö *£&tctonea ILiitfrei't Schriften. -1023.
nottytö tvad)ttt. £)enn ob n>ol öicfdbe , uiKjqieroenfeec pefftioftit unt» afIet$anD an>
na# tPalct;ev6 getwfjnlK&em Stylo, mit juslic&en tmt» fajimSfta §ppre|jforiaien nnV
_______ Der
t(jun, das es wattig viel ein anbei: ©eflalt 60t mit jrer newen ^oftiff, benn fie aus Seuflifdjer Söotf--
(jeit freien unb fpeien, bas fteaud) felf$lt$ unb mit vnwaljr&cit, ßutberi 9>o(ii(l, bie «jjj. SSituS als
lein aus bem 3Run.b gut^eri auff gefangen bat , tabeln unb fdjenben.
€>(ilid) fan td)S nic^t gleuben, bas Sftagiftet ©eorg SKorer bie Jpausprebigten folt aus bem 3Risnt
Sutberi aufgefaßt fjaben , n>ie auf bem $itel jrer newen Jpauspoftilf flehet.
Jöenn 9Ji. 5ö'.tuö [agt ja flar in feiner Söorrebe ,bas aUeine er folc&e .$ausprebigf?n mit eifenber J^an*
ftabe aufgefangen , benn bis ftnb feine SSort : £>aram, obn?oi öte 2lu8legung öee &onnta$8epu
fieln wnö ££x?angelien jcbon f&c öec ^anö t»nö öittec Den Heuten, ifi wie ft'e ebegeöacbtee 2>.
ITTaw. £utb. felbs in £>cucE »eeosönet bat, @o babe idy öoeb ötefe -^auspteötgten, voelibt^
et öabetm in (einem ;*§aufe an Bontagen, öa et <3eba?acbbeit balben in öets&ttrcben mcbtpte«
digen fc'und, feinen Äinoern ttnö (Beft'nöe getban, unb tdb allein mit eilenbec ^,anö aufgefaftet,
wnö biftbee bev mit bebalten bebe , niebt Satynben gelaufen, Bondetrn als einen eolen fcbaQ,
Auch andern (tfyziften mitteilen wollen , :c. 3tem
_?d? babe bamit nichts gefacht, denn das fblcbe predigten ntcbt »eslocentoatden, toeildtei,
. felben niemano batte denn id?, fanden and) niemand nün,e fein, weil ft'e mit eilendet: i&anb ge*
lebrieben waten, denn mit allein zc: 3tem,u>eil feb fie allein mit eilender ^and naebgefebwe«
ben, zc.
25$ finb ja flare Sßort 93J. 93iti, unb folebs giebt jm auet) 3eugnis £>. SRart. gutfjer.
2>aju war ju berfelben Seit 53?. ©eorg SHcrer ncd) Kaplan ju SSittemberg , tmb mujte unter foldjen
4?auSprebigten ßutljeri/ ber Äird)en warten. 932. SöituS aber ifi ffetä umb ju geroefen, alg fein $ifd)>"
gefeile, roiebennßut^eruö felber in ber 33orre5e faget.
©0 ijls aud) öjfcntlid) , oas , alles roas n>ir &aben von ^Prebigten unb ßectiom&uä Cuttert, ba$ öaben
wir allein burd) bie jroeen tteffltd)e gelerte Neuner, JDoctot Safpar Sreu^iger , unb SR. 3Situm 2>iete=
rid), beiber feiiger unb groslöblidjer ©ebedjtnis. 93nb fo 3R. ©eorg Slörer beim 2e&en were, fo mufle
erä benennen , wie id> benn ont von jm gebort ßa&e. »
2)enn ?0^. ©eorg^atte jernidft bie @a6en, wie biefe bei&e Ferren Rotten / ©onberli^ mit eilenbec
, , ^tanb su fd)reiben unb su fafien.
216er bas gebe id) 9)2. ©eorgen 3eugni§, bas er fe^r bemnljet war, »nb gern alle SBorte 2utf;eciauf*
gefaffet ^ette , wie er fid) benn effte in ^rebigten unb ßectionibus erjeigete , aber es ^atte boty weber
3?enbe nod) §ä|5e, one Jöoctor <£reu(jigev$ ^>ul|fe, wie id) benn gefefjen E>abe.
Ser^alben folt man 9ti. ©eorg Sl^verS gefd>rie&ene 93ud)er nid)t fo ^od) erbeben , unb bes 5:reflid)ett
gelarten Cannes, 93iti S)ietrid)S, erbeit öorji()en, \>nb fo tabeln unb fd)enbcn. 2)enn Ijette ?9t. ©eorg
9l6rer mit feinen gefd>riebenen S5öd>ern f^nnen befielen , er were one S^eiuel bep Seben Sut^eri bamit l
Ijetauö gewifd)t, Ober ^ette er wa£ mangels an ber -%,au: pofftll gehabt, er &ette es biUid) bep Seben 2u*
t^eri folt anjeigen.
S)as mag wol fein, ba^ 3Ä. ©eorg 9t6rer, folc&e Jpausprebigten §abe abgcfdjriebeu, »nb gefpicft,abi
tmb ba ju getrau nad) feinem ©efaöen.
@old)S bewetfet jtd) bamit öjfcntlid), baS feine ^auSprebigten in ber newen 3^enifd)en ^auSpeflil
»beieinjtimmet , <£s i|t etwas barju, \>nb abgetljan, »nb »erenbert.
«So folten aud) «OauSprebigten fein einfeltig, für bas jung eiufeltige 356lcflein gesellet fein, JDeunbep
benfelben mus man nid)t groffe Äunfl färgeben, ©onbern bie Üere lur^ »nb einfeltig gellen, vnb mit
^Sorten wol einbilben, bas fte etwas bauon faffen onb merfen fdnnen, wie benn CutberuS getban lyat,
wie \Di. SBitus in feiner SSorrebe anjeiget. 216er in ber newen 3lenifd)en ^»auspoflil finbe id) biefe Sßort :
SDaS ijt bie redjte Svljetorica , 211s wenn id) fage : Onmis homo cürrit. Nullus homo currit. ©enn
iiniucrfalem negaduam , ^cijfe id) fimpliciter, Antithefin in oppofitionibus. JDenn Wo man red)t
leren foll, fomus man ein ^emanemen, fiue affirmathuim , fiue negatiuum , mb bajfelb erponiren
«Üb erfleren per Antithefin..
3t*m, A eibo bis coöo, ab amieo reconciliato, a Muliere barbata , libera me Dominc.
9Snb berg(eid)en me^r,weld)S ja nid)t in bie ^>ausprebigten,vnter ^ned)te unb tyleQbe, unb unter an:
fcer fieute, bie nid)t (tubiret ^a6en, gehöret.
«Pflegte btd) ber liebe S3ater in ber Äirdjen, ba bod) viel gelehrter £eute waren, fo viel ßatein nid)t
ju reben , wie folt er benn im Jpaufe für feinem ©efinblin , fo gerebt Ijaben.
»erhalb, weil Wl, ©eorg iH^rers gefd)viebeni Söüd)er nicht mit vnfer ^fluspojlilf, ju Sittenberg
S^vüdtf
iö24 42) 2X C^rtff. friede« 25Qvmv6X>wbevid)t$u fccm i^ imö i£, £etp3ig^l>ctt io2f
ber bie Damaligen Jeniffye ^eolocios, ab* j Der #tjfarie beö über &te#au$po|ftfle£iit6e'
Raffet ifh fo se^ocet fte t)od& mwfymliti) ju'ri erregen (Streite/ unD ^a(( uoeerfc!)ie&ene
merF*
gebrucft, vbereinftimmen , Cwie bic gfacianiflen fe(6er freien,) fo mus folgen, bas 9torer foldje Q>res
bigten in feinen gefd)He6eneti Söücbem verenbert, ju=un5 abgetfjan f)at, nad) feinem ©efallen, wie ober*
gemelbet. 3ft berl)alb vnredjt unb falfd), bas fte fagen, man l)abe in vufer Jg>attSpoftill Sut&eri geen*
bect , baju getljan unb abgetan.
$u (Summa, man folt bißid) feine gefdjrie&ene 9?öd)er mt er 5em Tanten Jhttljeri metjr annemen, tmb 6e*
beulen, was ber Teufel bamit SBtflenS tfl. S5ennaües,waSwir paben, üribSutbeti tfl, basl)abenwic
betj 2utt)eti ßeben burci) ben SDrucf bekommen, ausgenommen wenig speebigten, bie er fur£ »or feinem
(£nbe getljan Ijat, 93nD ift nu alles in bie jmelff Seubfebe 'Seil , ober $omoS, \>nb in feie fieben 2atu
ntfdje SomoS gebrucft werben. £ob, <£&re tmb Sancf fet) unfetm lieben ©Ott, für foldje unausfpredj»
lid)e ©aben.
©as fep furfjlidj von 93t. ©eorgen gefc&riebeaen Sofern angezeigt, bas bie $ lacianiftenfelfdjlut)un&
mit 53nwarf)eit fd)reitn unb freien, man §a6e in unfer Jpauspoflit oiel geenbert, abe unb baju gefl)an.
SDenn wie fte bei; £e6en £ut&eri onb etliche ^ar nad) Sut&m £ob, 93?. ©eorg SiSrer felber Ijat (äffen
Drucken, mtbju Sßittemberg corcigirt,, alfo-ift fte noeb bis auff biefe %tit, (£s ift md)ts meber bajunod)
bauon get|an, bas ift gewisltd) war, unb ttoij ben glacianifren, tmb allen Teufeln, bas fie es anberö
beweifen fonneu«
SBeiter geben fte vnfer •OauspeftiH fdjulb, unb tabeln fie bamit, btö fte fagen es feien viel frember
9>rebigten barin, bie nid)t Sutbeti ftnb, fold)S beweifen fte alfo.
(Ectilid) , bat niebt alle 'Prebigten bie SerjeicbniS auf bem 3tanbe f>a6en , wenn fte gefd)cljen ftnb«
£)at;auf antworte id), bafj id) onferm ließen 93ater 2utbero oiel mef)r.glau6e, benn fotd)en ^erjeid)*
niffen, weil fte gar leid)tltd> in ber ©röcferet) Htimn auSgelaffen fein, wie id) benn, bie S5arf>eit ju re*
ben, aud) feine 2fd)tung barauf gehabt-, weil es öffentlich ift, bas fold)e 'Preoigten fafl alle swifdjen bem
1530. mb 1540. 2sar gefebe^en ftnb. ^»ette mid) aud) ,^u fold>ev ©pi^funbigfeit beS Teufels jtid)t ver*
fe^en. 3R to% aud) in ber ^irdjenpoflil gar feine 5öerjeid)nis, folten jw barumb nil^t Su^ri 'Pre*
bigten fein ?
gum legten, beuten bk glacianiften beS 931. SSiti S>itrid)S SS5ort in ber 33orrebe felfdjlid), bei er &U
fo fagt : \
2ludb »tel peeengtett, fo üortjm CÄ.utbero) «usgelaf|en, &onoevliä)t>onben Soften jVoddbt
man titöer ©adbftfcben<|)cönutts nid>t belt, $ab id) binja gefetzt, miff öas ois VOttdo\xvd)S
ganr^e 3<u: »olfomen, t>no öec^alb j'eöerman öef?o bveu&lidbev unb nutzet voeze.
Senn fte fdjlieffen aus fold)en SBorten , bas 932. ?8ituS öiel frember ^»rebigten ^a6e l;ittein gefegt, fon*
berlid) bie *Prebigten oon ben $eflen , weld)S öffentli<^ erflunef en onb erlogen ift.
S)as ifl aber eigentlid) 93t. SSiti Meinung. SMemeil gut^eruS nid)t burd)S gan^e 3aljr alle ©enntage
im «^>aafe geprebigt ^at, »nb ber^alb »tel ^prebigten auSgelafTen ftnb, ^abe er an (tat foldjer auSgelafles
nen -^auSpreetgten , etliche ^irdjenprebigten Dinju gefaxt, welche 93J. 5>ituS, fowol als bie ^»auSprebig*
ten , mit eilenber ^anb aus bem 93Junb Sut^eri aufgefangen bat, in beu ^irdjen, S>enn er ^at alle 'Pre*
bigten nidjt allein im J?aufe, fonbevn and] tu ber $ixd)m aufgefangen, vnb ifl reid) von ^Prebigten 2u«
t^eci gewefen , berbalb er ja feiner fremfcber 'Ptebiaten beburfft hat ljmeiu;mfe£cm 2l'uf baS man aUt
Wöfte, weldje ^ausprebigten ober ^irebenprebigteri ftnb, f)at er (äffen am Svanb verjeidjnen, Anno 1534.
in ^emplo, ober ^ird)e, Anno 1533. 2>omi fuae, m feinem ^aufe. SaS aber etliche ^erjeid)nis ftnb
ausgeladen, wie gefagt, mus man aus bem erfreu (Jremplar wieöer ^ineinfe^en, »nb bie ^eufelsföpfe
fragen, was fie weiter 93?angels an fold>en ^Prebigten ^aben.
©0 ifls aud) 6ffent(id), bas fold)e «Prebigten »on ben ^efliS, e^e ftnb im ©ruef ausgangen, benn bte
^auspoftiö, v>nb ßutt)etuS befent ftd) baju, bas fte fein ft'ub, Senn Sut^erus ^at fold;e^ejl alle aud) ju
^ittem6erg erfllid) gehalten, ©oldjs alles bezeuge id) mit 2utf>eri eigenen SBorten, ba er oon foldjen
^)rebigten alfo faget.
&i~efe ptecia,tm von btn t?ocnemef?en ^ef?en im "3ox lafTen xx>it b<xtum aussen, (Ä-iebetr
Ä-efec) bas xvit befocgen, n?etlft'et>on etlichen ftnögefrtfret,3ntöer^ett,öÄ tcb fie preöigte, moeb;
ten etxoa brxtdy (Bdtt, obet X>n$ixnft, \)inbet unfetm XDifiln unb Witten fjeömct't voevben, txne
mit benn bissen r tefmal cjefcbebenif?. Vnb nicht allein bas, fonbevn fie fetten auch bayvt
tx>a& fte «sollen , x>nb vevbhmpetn nuc meine pvebi&en , bas ich fie feibs nicht »eeffebe , vnb
Oocb meinen tTamen f&ren ?c. Wem esgefellet, mag öecfelben btaucbm, ©internal es }«bef=
io26 IV» fcorrefcen über 6ie Sammlungen unö ^öittoneeÄut^ect @d?riftcn, 1027
merfnnirbige tlmftanbe in ftcf), n>eld&e t^ett^
bie eigentliche Urfad&e ber ju 3ena unfern
nommenen £bition bei: #auSpo|!ille £utf>eri
an $age legen; tljeils aber aud), auf was
üor ©rönben bepberfeitigen Vorgeben &on
Der §)iefricf)fc$en unb Övorerifcben #au&
po|n'lle unb beren Unterfcfyeb beruhe, befon*
berS ju ernennen gebem 2£ir überladen
berfelben Beurteilung bem geneigten £efer,
unb galten unferS'£)rt$ baftir, ba§ 3tt.
2)ietrtd? £ut()eri #auSprebigten, obgleich
md)t, '\x>it felbe son £utl)ero gehalten roor>
ben, tton SOßort *u 3ß3ort, j'ebocl) befiel*
ben Sttetjnung nacl), aufs treuliche bar>
gesellet', rote er foldjes fetbf! in ber gu>
fd)rift p. 7» mit biefen Porten befuget:
»bb ml in bem Mangel ift, ba§ biefe
»tyutyttn, weil tdS> fte mit eilenber^anb
»gefdbrieben, befier »on bem §l)rn>ürbigen
•>#errn £). Martin £utl)er gerebr, benn t>on
»mir gefajfer finfc ; fo fyobi tcfj bocj) bie
»tTJeinuncj nad) meinem beßen Vevmfa
»gen bargegeben;»» inmafien benn audjj
berfelbe f)ier^u t>or aHen anbern gefcl)icft ge*
n)efen;unbbaf,baferne aud>£)ietncfe einige
öon feinen eigenen ^rebigten, abfonberlic(j
auf ^k $ef!e , roelcbe man in ber <^ady
jifc&cn Crbnung nicltf fjalt, ^inju gefegt,
wie
jet ift, ijbda £uan cjeltum aod? auf See -getltgen £ef? *u pwOigen, xrie fte **»» gesellet ftn?>,
jiDemt t»on fauler* tmcjefcbic£ ten Äecjenöen fdjteatjenjc.
2fuS folcfien SBorten ßut&ert flehet ja ein ieber, ba{j bie ^lacianijfen tigen. SEßarumb aber SD*. 23ituS
foldje 'Prebigten, bie ber Jj>err Doftor nid)t ^a&e in feinem ^aufe get&an, (jinju gefaxt, jetget erinbet
SBorrebe flar gnug an, 3flemfid), 2(uff Das öts XCevd öu«J?8 cjantje jfac t-olEomen, tmö öet*
l^alb leöetrmart, öef?e btcad)lid)tt xmö n&Rec w>ece.
Äenn bie ^ojtiöen ftnb ja nid)t allein bec .^irdjen ju SBittenberg »nb (Saufen gebrucf t , öa man fol*
cfye #eft nidjt &elt, ©onbern ju Sftufc aud) anbern ßenbern vhb ©tebten, ba man fold&e ^efie ber ^>ei*
ligen ^>elt.
»Oierau« fan ein ieber feljen, n»er nid)t mutmißig fchnb roil fein, ba$ [feine frem6b* «Prebigfen in bk
^tauöpoflill gefaxt ifl, wie bie ^laeianiften fpden, & n>ere and) unferm lieben 23ater in€^rifio ©octori
SOtartino Üutljero , nid)t rö^mlicf), bat er |Id> ju etn>asJ folt benennen »nb annemen als beö feinen, wb
tt>ere bßd) nidjt fein, a6er n>ir notflen, baö erö nid)t pfleget ju tt^un, 2Sa$ nid)t 'fein ifr, beö (jat er fid)
nid)t angenomen, wie er benn in ber SSorrröe bei ©efang6äd)lin$ faget, 2fbec biefe ^auöprebigten »nf>
^trd)enprebigten fyat er ftd) angenomen, vnb offentlirf) befanb, ba$ fie fein ftnb , »nb ^at folcfee ^a«öpo*
friß mit feiner 33orrebe, mit feiner eigenen ^anb gefd)rte&en, uerftegelt, ba$ fte foHe vngetabelt bleiben.
2tber ba fragen bie ^laciani|len nid)ts nad), fie müjfen €alumnirn mb lägen, ©leidjwie tjor ö«t
Siaren, ba mad)ten fte ein gros geteraefdjrep, man rjette ju 5ßitten6erg etliche <8treit6üd)er in ben^o»
mte auögetaffen, liejjens in ^fentlid)em Srucf ausgeben, ©o bod) jur felbigen geit norf^ nid;t ftebeii
JDeubfdje ^omi ju SÖStttenbArg gebrucft waren, @ie wuflens fe§r wel, bat bie ^omi nod) nid)t alle ge*
bxüd t waren , nod) muffen etliche ©treitbud)er auSgelaffen fein, JDamit fte wtel fromer Seute betrogen
^aben, bie jnen ^a6en gegleubet, wb nu bat 5Ber<f, ©Ott fyab £ob, Q[-fore onb Sancf, ganf^ »o(n6rad)t
fjl, fold)en Söetrug fef)en. 2(lfo aud) jr 35?ei(ter, §laciuö, ber faget in be* 3lmsborjfs ^efentniö. ©»
SSorrebe be«5 anbern 56eil ber Sfidjer Cut^eri, fep aus bem 25ud)lin, wiber Jpans SBurfl jufamen ge*
rafpelt, @o bod) fein 'Paragraph, ja feine geile in fold)er ^Jorrebe jtel)et, biejugleid) aud> im SSM)5
Un wiber ^»anS SBarft freuet, ©o belefen ünb erfaren ftnb bie jarten ^eiligen in Cutljert 95öd)ern.
Sffio^er ober 33t. ©ei>rgfeerfold)e33orrebe genommen, vnb für ben anbern $eil f)at lajfen bröden^
weis id^ 6effern 93efd)eib, benn ber onbeutfd^e »erlogene Sftan.
^Dergleichen Sägen »nb viel größere, weit id) me^r anzeigen, 3fber i^ wils i|t lajfen bleiben.
©old)ö feo fär^lid) allen fwmen ^ri|I(id)en «Jper^en, weld)e bie J?auspoffill Sut^eri, j\u SSBittember^
gebrucft, faujft l)aben, trewlid) angezeigt, au jf ba$ fie nid)t bem falfd)en S5erid)t, Sägen wnb hörne-
rnen ber $(flcianiften ©lauben geben, ©onbern bebencfen , ba$ ber Teufel folgern S&ud) fe^r feinb ijJ.
JDenn es t^ut in feinem Steift jefjr groffen ©d)aben, 3>er6alb braucht er foldjen ßtfl »nb Söetrug burd}
bie ^lacianijten, auff bat er ben beuten einen @raul twb Scfel fär fold)em S5ud)e madje.
JDer barmherzige ®Ott, »nfer lieber Sßater, woUe jm (tewren »nb n>e6ren, vnb ben ^(acianiflen
©nabe wiegen, ba$ fie M erfenne», wib bem ^euffel nid;t ju feinem Söorfjaben öfteren »nb bienen,
?fmen. Cb«'f?opbor«« XPfiUbn-
io28 42)^-^rip.5"'^»236nicr8 X>ot*bericfct 511m if, unb 16. $leip$. Zbcil 1029
tt>ie bie 3enifd?en §biforeS aus Denen gleicf)
folgenben Porten bes feltgen 2>tetrid?e,ba
er lägt : »Auc& triefe ^rebigt en , fo t>on fljnt.
•<2ut(jerö) ausgelajfe'n, (bnDerItd&c Don Den
»gefferr, roelc&e man in ber ©adbftfc&en
»Drbnung md&c fyalt, l>in|ugefe|t, aufbaf
«bt§ <3Beirf burcbs ganje 3abrMl£ommen,
»unb berbalb jebewnann Depo bräunlicher
»unb nü|licfjer wäre, *c.» ju erbeHen Der*
mepnen/wtewet £l>nfiopb Waldytv fo*
tfjane 3Borte »ort Denen binjttgefeijten Ättv
dbenpreötgten Hutberi wrftanben wiffen
will; Dennod), um biefes wenigen 3ufa|eS
wfllen,bem 3Bert&e ber£>ietctcf?fci)en ^me*
po(ftHe £utberi niebrs abgebe, als bie aller*
Dings, unD jn>ar Dornebmlicf) um Des Don
Sutfoero felbfl iT>r beigelegten unD bereite oben
angeführten geugmfies willen, Ijocf) gebal*
ten ju werben Dcrbienet. S)a nun aber auef) I
SJt. (öeorge ÄSrers ^reue unD ©efebiefr |
liefefett in (Sammlung unb Ausfertigung De»
rer 3Ber?e £uf(jeri fatt(am befannt ijt, unD
Die aus befien gefct?rtebenen2$uci)crn ebir*
te #auSpofftlle gutberimeiftabetlsganjan*
bere, nemlid) $u anberer ßtit Don £utbero
gehaltene ^rebigten, als in ber vorigen be?
ftnblicbfmb, inftcbbalt, alsijfbiefelbeaucf)
in beffen Anfefyung aflesAeßimS wiirbtg,als
beren man pdjnebft jener mit gutem %ln>
%m gebrauchen f ann. Gepalt benn aucl) biefe
£6rerifd?e £auSpo|Kae£utberi,berer fonfl
Dor fid) babenben berrlicben Seugniffe ju ge*
febweigen, ein fonberbares Sfofeljen baburcl)
erhalten, in bem, b$ niebt nur £erjog
5«eörid> tPilbelm, alsbamaliger Abmi*
ntflrator Der <Zt>ut Gaffen, felbige aus bem
Anno i02. ju jfena gebrueften §vemptar,
in feiner $u fcorgau aufgerichteten 35ucf>bru*
efetep, 2(nnoi6oi. aufs «'erlief abbruefen
lafien, naebbem ffc Dortjero aucl), auf Deflfen
SBcfe&l, Don m JoHnn XVanteln in Die
£ateinifd)e ©pracbe überfefct, unb erntet
tm Orts Anno if ^7. in 4, in £)rucf ljer>
ausgegeben worben, fonbern aucl) bureb ein
(Spnebalbecret fub dato iiDreß&m,
ben 4. Aug. Anno 1642. inbenen £&urfdd[y
fifrfjen £anben bie Verfügung gefd>eben,
»ba§, wenn bie ^farrtjerren auf bem San*
»be, fonberttebin benen giliafen, niebt felbj?
»prebigen Tonnen , Die ©cbulmeiff er aus ber#
.felben eine ^rebigt ber ©emeine Dorlefeti
"foflten.» ^Bannenl)ero benn um fo trief
weniger befagte ^auspoffille aus unferer
cBammlttng Derer fdmtltcften (2Berfe £utf)e^
ri, wegbleiben mögen; unb ifl bei) beren 2(b*
bruef in bem x vl Cbetle, mitDerobgebacft^
ten Corgautfc^en (gbitton , unb beren $?ac6*
bruefe, welchen Cbitf^tan Rtrc^net:, unD
3obatm £u5wtg (Blebitfcb, bepbe ^3ud&#
^dnbler ju£eipjtg/ jener 5lnnoi^, unb 1679*
biefer aber Anno 1702* ausgefertigt, ein»
auf fytfi&w ^omasbibliottjer* beft'nbliefeeö
^remplar, ju Jena burd) &onat Rieh*
Qen^anAnno 1579- i^ folio gebrueft, mit
biefem ^itul: ".pauspofft'll über t)k öonn^
»tags? unb ber furne&mpen ^P^angelien,
»bur<$ ^ ganje 3a(jr, Don ©. Martini)
»Üut^ero fei geprebigt, ause^» ©eorgen
»Hörers fei* gefeßriebenen ^Buc&ern , tyit*$
»bit Don3^)r ju 3a^r aus feinem ,bes£)o>
»ctors, «KimDe aufgefafft, unb^ufammert
»bracht, treulieb o^n alle Aenberung, Qlb*
»brucl) ober Sufa^, aufs neue jugerkljtel , unD
,:im ©ruef gegeben,,, Don woblgcbac^tem
*£)errn SSfl. (Breiff conferiret worben, im>
maj|en berfelbe,nacb feinem bisherigen Jleif'
fe,auc& Ijierbep alle moglicl)f!e^orge getragen,
bamtt Die in Die vorigen (JDitionen eingefd)lt>
nen gebier ausgebefiert, unb gleichwie Ut
^temcbfcbe^lfo aucl) bie&om'tfcbß#auS>
pojliüe £utberi,aufebas correctepeall)ierba^
gesellet werben moebte» .
7. Unb fold&emnacf) nun finbet ber ge>
neigte Äcfec in gegenwärtigen XV. unb
€lqq a XVI.
io5b 1VV Vovvebm übet* bte Sammlungen unb £5tttönee Hutbert Scbriftcm 1031
XVI, Cbeüe bepbe «Jauepoptüen £utf>eri,:
mit benen ju jeglic&er gehörigen TPotrebco,
Da fcorljero eine jiemli^e .Sonfufton mit Die*
fen vorgegangen , inbem bes fei fcutberi
Vovnbe, welche bod) juber £>ietrid}fcben
#auSpoftille gehöret, ber Rorerifd^en in
allen §*bitionen berfelben wrgefe^t werben,
hingegen t>ie 2(m6Öotiftfcbe QSorrebe, föju
6er &6ve«fcben #auSpoffiHe geboret, t>or
ber IDietcicbfcben, in einigen berfelben §Ditfo*
nen, jum Krempel in ber, fo $u Lüneburg
Anno 1638» in Öctaoo gebrueft ift, flehet.,
unb benn wieberum ermelbte TlmebQtffu
fcfye Vovvtbc fowol, als SEK. Poact>s23e*
riebt, in Der Csrgautfcben unb benen fok
genben (Ebitienen Der &6rerifd?en Sjau$t
poftiöe ganälid) mangeJt,
43) ©♦£&#. grtc&.©$rner*
•jbaupttootbericfct auf Den 17,1ml)
folgende Steife*
1«
8» @cl)lü§lid) ift aud) Ijierbe» nodj *u er>
tnnern, ba$bie gfrflauung beS Spruchs
(Ebnfit, ^att^ 2o4 X>iei jmo beruffen,
aber wenig finö ausevwablet , fo aus ber
SDtetriebfcben&njepofftlJe in bie ioitjamV
febe (£bition ber &6rerifd?en #auSpoffr'üe
taljeri eingerückt werben, als inberQBorre/
be tyierju p*7« mit meijrerm angezeigt *u fe*
fen , aucj> in unferm nad) ber Corgaut*
feben Qrbition eingeritten Slbbrucf e ber &6*
mifcfcen £auSpoflille £ut(jeri ju bejtnben.
9. Unb hiermit empfehlen wir ben genetg*
ten £efer göttlicher ©nabe, unb wünfdjen,
Daß berfelbe fid) auefj ber in gegenwärtigen
btybm feilen enthaltenen Arbeit be^ fei-
gen Amben ju vieler Erbauung (jeilfamlid)
gebrauchen möge, @5efd;rieben in ber £er>
jigec Subilatemefle 1732«
3D« C&riffcän 5rtebric^
©ovner.
f^adbbem in benen bisherigen Reifen Die
y €rflarungen unb Auslegungen bes fe*
ügen^utbau, tljeifö über ganje Sötblifdje
25üd[)er, tljetls über bejonbere Kapitel unb
^rerte, nebft bejfen ^rebigten mb tyoftiüm
über bk ©omvunb geßfagSe&angelien unb
€piffem, unb foldjemnad) feine famtKdJen
^regetifeben unb <&omtfenfcben 2$erFe,
fo oiel nemlid) berfelben ttorljanben, inbe^e*
rtger £>rbnungbarge|Metworben; @ofol>
gen nunmebro Uc ju ber, burd) Den £)ienft
biefeS&on©£)tt auSerwal)lten tljeuernSKüffr
ieugs,oerrid)tefen (jeilfamen ^irdxnreforma'
tion infonberfeeit gehörigen, ober bie/enigen
Triften, barinnen gutfeerus tk 3n4ü>
mer unb ©reuel beS ^abfltljums fldrlid)
entbeefet, unb aus bem ^Borte ©0?$rt.
Frafttg wiberfeget , bage'gen tk ©Huigefo
ffien ®(aubensk()ren un^ Den regten ©of/
tesbienft rein unb (auter mteber IjergefMet,
unb bk bi§faB erfannte unb bekannte
9Baf)i'6eft wiber feine $£iberfad)er nad)^
brücf lid) öert^eibtget. £s mcb baf)ero in be^
nen gegenwärtigen beDben$:fjdfenyafs t)cm 17*
unb ß. hiermit ber Anfang gemacht, unb 1
ein anfe^nlic^er ^eil befagter ^r^unb 1
@tre{'tfd>riften £ut!)eriy bem geneigten Sefer
barinnen &or Augen geteget* €f)e unb be>
t>or mir aber *ur §r|e|mng berfelben f($reM
ten, fo eradjten mir für not^ig, Don berbie*
(er^alben bdkbten örbnung unb €*inrid;tung
überhaupt folgenbeS 4u erinnern*
2. €s i|I nemh'cb -uborberfl bei) biefer neuen
Claffe Derer ©djriften Ruthen' , fo Das 9ve#
formationswerf eigentu'd) angeben, Die
jSeitorbnung bwbafytet, unb fofgfid^ bie Ab^
Uf)ei(ung na$ benen Saljren, in welchen ber
t^eure
io32 43) 2\€&rif*.,Sriefct\ Towers &auptvovbevi<bt auf C>eni7* &eip$, Zfycil 1033
tljeure Wann ©ötfes felbige t>erfertigef,
unb ans gtd&t gellet bat-, gemalt worben;
unb btefeö umbejjwitten, bamtt manumbe*
ftobefierwabrnebmen Fonne, ttyite was üor
©Triften felbiger m /esltd&em 3af>re n>iber
ba$ ^abflt^um ausgeben (äffen, tbetfö voie
Iwfelbe bie ^>apifTifc5ert Qkrberbungen ber
beiffamen 2ef)re beö Mangel» fcon 3a(jren $u
3a(jren mebr eingefeben unb entbeefet, unb
m SSBiberTegung berer ftf)ablic(jen Sertürner
irnb Qkrtijeibigung ber (E&angelifdjen
Sffialjrljeir angenommen, unb folc&cröeffaöt
biefe nacb unb nad) in j^rer fälligen £auter*
feit wieber Jjergefteaet habe, ferner Ijat
man auef) für gut befunben, bog, was etv
melbtei: ©ebriften unb ber ban'nnen fcorge*
tragenen £e^re falber, tbeüs mit £utbero
fefbft, er>etlö roj'ber iljn gebanbelt unb fcorge*
nommen Sorben , benenfefben beogefüget
würbe; unb biefemnad) bk mit £utbero ge*
baltene £oüoquia , ©ifputationeS, ingfei*
eßen bie wiber ibn unb feine Seljreausgegan'
gene ^abftifebe Nullen, £ä»feru'd)e, £o%
nigu'cbe, §fitftfo&e, SSifd&ofKc&e Wanbate
unb (Schreiben , auf benen DveicbStagen, unb
fünft ber Üveligion falber gepflogene #anb*
fangen 2c, unb überhaupt bk $ur üveforma*
f ionsgefebiebte gehörigen 9toc&ric&ten ,
Söriefe, unb UrFunben, in obermelbter
prbnung bep jeglichem 3abre mit einrücf en
lajfen.
3-3)enn obwol bie^eformationsgefdjidj;
te unb UrFunben, auffer bem, was£utbe>
tusfelbfHi&fattSgefcbrieben, ober mit fei*
nem Unterrichte unb 2{nmerFungen beraus*
gegeben, in bie (Sammlung feiner <£*#
Jen eigentlich niebt geboren; fo faben bod)
folcbe fowol um oben angeführter Urfadxn
Witten, unb wegen bes gufammenfang*
Der (bac&eii , ate aud) weil felbige in bie
öormals ebirten^omos berer ©c&riften Zu*
fym mit gebracht worben, nic&t fttgücfc
weggelaffen werben mögen» 9)tan würbe
jwatvbtefdben um ein merF fidjes faben t>er>
mehren Tonnen, woferne fowol bk in grofc
fern #fiorifd)en Werfen ,ais bes £errnfcon
Secfrmborjf um>ergleicblicl)en Commen ta*
rio öom äutfreitfcmm unb in benen (Speci'
albefc^reibungen befonberer Deformation^
gefdjicbte unb #anblungen, auffer jenen
öorfommenbe Documenta, als aucl) infon*
bereit bk fcon bem #od)fürjH. ©otfaifd&en
Conftfroriakunb ^irc^enrat^e, fym&*
(gxnft Salomon Cypriano, mit W* S.
(Lenzete Q3erid)fe *>om anfange unb erfleu
Sortgangeber Deformation, aus benen
Öriginaüen mitgeteilte, unb in jwepen
Reifen $nno 1717, unb 1718* ans £ic!jt ge^
jlettte nuQltd)e Ui-Eunben $ur ^daute^
rung Öer erjlen ^eformattonggefckicfr*
te tc. ing(eid)en waö über biefe in beS#oc|)#
berühmten ^fyeofogi, ^)errn ©. t>afenttti
^viifi £6fd?ers t>oüf!anbigen Dveforma^
tton^acti^ unb £)ocumenttö, fo jur geit biö
auf 2(nno 1^20. ge^en , #errn ^>rbf. 2\ap^
penö fiemer Hac^lefe nütslicfyev Hefoiv
mattortsur^unöen, m ben unfä^ulbige«
nac^ric^ten t>on alten unb Heuen Cbeo>
logifd^en Sachen, unb berfelben fortge^
festen Bammlung,wie aud) fonf! nocftjin
unb wieber bifjfaltö ju bepnben , be^orige^
Orts inferjret werben feilen, 5(Ibtet\>eil pbw
burej fotljane ^inrücf ung afler $ur ^*rlaute^
rung ber OveformatiDn^gefd)id)te bienlicfjen
Urfunben, \>on bem ^)aupt^wecf aljuweit
abgegangen, unb barmit biefe obnebemfe^ott
an ^beifen june^menbe <£bitm berer 2Ber*
U unb (Sdbriften Sutberi no* trief ffarfer
hatte gemad)t werben muffen; al$ tyat man
eö bep bem, wa^ in benen ZHtenburgifcken
Reiten t>on bergleidben Üteformation^ur^
Funben benen Triften Sut&eri angefügt ju
beftiben, bewenben lafen, unb biefelbigen,
bamitauä) b$f«WnJc§W von bem, was in
£>.qq 3 Öenen
I.
1034 *V« Vovvcbm aber bit Sammlungen unb fZbitiome £ut bert Schriften. 103?
beneu affeu ^:omi^ anzutreffen^ m biefer
neuen (Vitien vermijfet tr»ect>en möge, nebfl
etlichen wenigen nötigen Sufd^en, bierim
nenmittbetlen, tmmittelfl aber audj mbe*
nen (gpecialvorberidjten, bei* jeglidxr 2lb*
tbeilung , wo &ie zu mehrerer Erläuterung
tiefen SnbaltS bientieben Sftacbricbten unb
itrfunben, in obbenannten Q3ucbernunb
(Sammlungen anzutreffen , bem geneigten Se>
fer anweisen wollen.
4. 3'm übrigen tft annoef) uberbaupt zu
tnelben, bag bte biermit folgenben unb aus
benen 2lftenburgifcben teilen abgebrueften
£ef>rnmb <3treitfd)riften Sutberi, fowol att
bie vorbergebenben eregetifd>en 2Berfe, mit
benen erf! en unb dltejlen gbttionen, ober Jose*
nannten 2lutograpb& , ingleicben hk ver*
beuteten mit bem gateintfdben Originaltexte
zufamen gebalten unb barauö verbeffert , aud)
emtae aus bem £ateinifd)en anje^o allerer)*
tn$§Deutfcbe übetfe|et , unb biefeg alles burd)
ben fortwdbrenben unermübeten gta§ £>errn
$ft. jobamOacob (Bmffe, woblverbie*
nenben ^afbris zu ©ericf)3bat;n, bemerk
ftelliget worben.
?♦ 2Ba$ nun bte in biefen bei)ben ^r(>eilen
enthaltene ©driften infonberbeit anbelanget,
fo wirb ber geneigte £efcr bte bi§falß erfor;
berlicbe «Srzebmng berfelben, nebjlbem,was
babei) vornebmlicb zu bemerfen, in benenn
öligem ^^eite vorgefeJjten ©pecialvorbe*
richten fxnben ; wormit wir benfelben gottti*
cber @5nabe empfehlen» leipziger 9tticbaeli^
meffe, 1732,
£>♦ <£l?riflian Sriebrid; öorner.
44) £>. S:t?rtf|. Srtct>. Corners
23orrcÖe $u Den SHegtftetm über Die
geipäigtfcbe Sammlung ixt
©Reiften Sut&eri.
f^ad)bem ftdj verfdjtebene #inberniffe tx*
y eignet, bafibit fo febnlid) verlangten
Üvegifter zu benen $wepunb$wan$üj£bet*
(en 6er £eip$iger Sammlung fcer@ctnüf>
tm bh fei £utt>ert niebt eber ausfertiget
werben fonnen: fo verboffet man , e$ wer*
be bie nunmebto erfofgenbe £erausgebung
berfelben, benen, welche fid) ermelbte ^eite
angegafft baben , um beffo angenehmer feon,
ha fowof ber $err 3krfajfer allen gteig
unb ^ube angewenbef ,felbige zur nötigen
2lnweifung unb zum nu£lid)eu ©ebraud)ber
Triften £utberi einzurichten, als auebber
$err Verleger fotebe, burd) einen faubern
unb correcten ©ruef ,an haß Zifyt zuteilen,
feiner rübmliebeu ©ewobnbeit nad), forg*
fdftiajl fieb angelegen fepn Iafiem tum
^orbaben ifl zwar gewefen, einen ausfuhr*
lieben 33erid)t von benen in ben ledern fecb$
feilen entbatteneniebivStceit unb anöern
Scbriften Jtabert beizufügen , unb bier*
mit bas/em'ge nadpbolen, m$ bep 5(u^fer^
tigung biefer ^beile, gewiffer tlrfad)en fyaU
ber, unterbleiben muffen* 2(lbieweil aber
fürbienlid) erad)tet, unb t>on mir »erlanget
worben, eine »oüftdnbie ^)i)lorie berer
fdmttid)en (Sd>riften Sutberi \\x verfertig
gen, bergejlatt, baf man fowol bie in benen
Q3orberid)ten iibahk erf.enfed^jeben^bep
te von mir gegebene', unb mit vielen gufa*
|en zu vermebrenbe unb zu verbejfernbe
9?acf)rtcl>(: von benen f regetifeben unb $o?
mitetifeben @d)riften, al^ aueb bte an<
noeb ermangelnbe Üvecenfion ber obermelb*
ten Sebr^ (Streit unb übrigen Triften
£utberi, worzu eine grünbüdje @rzel>lung
ber Dveformation^gefd)icbte bauptfdcblicb er*
forbert tvirb, in einem SCßerfe bepfammen
ftnben mog^e: fo babe iebmir vorgenommen,
fold)e$ beboriger maffen, unO babero bureb
ein abfonberlid)eö Q3udb/ zu bewerffteßtgen,
wel^
iotf 44) && S* &ottm$X>ovvebe ju oen &egt(lern über öie &eip$, Sammlung* 1037
tveld&ee unter t>em ^itel einer *otffort#
fcfcen un£> £beofogifd?en Einleitung $u
e>en Sctmften £utberi, mit nad&flemjum
©ruef foll beforbert werben*
2» 2Baö fcie gegenwärtigen fKeötffer an*
6efangef ,fo tt>trb t>er &on bem 9&rfajferber>
felben, £errn^ ©reijfen, umjlanblid) er>
feilte 33eridjt bem geneigten 6fb fattfam
$u erfennen geben, maö fc@n ibm biffalte
praffiret worben. £)a$ Don &emefel. SX
So&änn €l)riflfrieb (Sagittario über bie
neun Qlltenburgifcben ^beile jufammen ge^
tragene , unb in jwolf Capifel eingeteilte
#auptregi|ter bat ibm jwar $u beren SBerfer*
tigung gute Anleitung gegeben; j'ebocbfjater
bte £>rbnung in etwas tteranberf, Nein jenem
überflügigen Capitel entweber weggelafien,
ober mit ben anbern pfammenge^ogen; babin*
gegen bat OSer^eicDnil? berer(Scbriffen£utberi
nad) ben tylatmm , wie nemlicb biefelbigen in
ber Seipu'ger Sammlung barnaeb georbnet
korben, unb in ben XXih feilen aufenv
anber folgen; ingleicbenbast>onv£)errn igliae
Briefen beS *£>erw üon Secfenöorf am*
fubrud^cn &tflorie öee ilutbertbuma, unfc
ber beilfamen Reformation , angefügte
DoUfTanbigere geitregijler, woraus p erfe*
ben, in; meinem 3a^re jeglid)e (Scbrift&on
tut&ero verfertiget werben, ober juerff in
S)rucf fommen, unbwofülebe in benenn
febiebenen (Sammlungen an^ntuffen, mit ei»
nigen erforberlidjen (Supplement unb 33er*
befferungen, unb mit ber 2tn weifung aufbk
£eipj?ger ^fjeile, ^inu!gefe|t; überhaupt
aber, wie ba$ auf aüe (Sammfungen ein*
gerichtete 0\epertovium ber ©teilen, fo am
£utf>eri dornte aUegiret werben, alfo au*
fcie fattflid&en fKegifier in bm (Stanb pt
fe^en ftd) befliffen, ba$ bfefelben twftofffafr
lieb bem Erwarten berer, welche barnacl)
Verlangen getragen, ©nüge reiften werben.
3* ®aö (Supplement, welche* jugleicl)
biermit erfebeinet , bält i>erfcbiebene ©c^rtf^
ten unb (Stücfe in fiel), fo tbeifä bei; bem
^ruef ber £eipu'ger ^Tljeile <m$ S&rfeljen
übergangen unbweggelajfenworben, tkiii
in fetner (Sammlung $u beftnben, unbgro*
(!en ^fytitß an/e|o erft in ©rucl fommeu*
lieber geboren tnfonberbeit bfe 2)eutfdjen
£5riefe£utberi, alberen eine betrad)tlicf)e
Qlniafy bem geneigten 2efer gerinnen mitge^
theikt wirb. €*s Ijat biefelben ber fei. £)♦
3obann 2(nbreag (Sdjmib, ^rof. ^^eol*
p #efmjlabt unb $lbt xu^arient^burd)
eine roeitldufttse €orrefponbenj unb mit
vieler Wluty jufammengebrad)t, inbem^lb^
feben, folebe mit benen \>on iljm gleicberge^
(lalt colligirten mit mebrernSateinifdjenan*
noeb ungebruef ten Briefen Sutberi in einem
abfonberlidkn ?Banbe berau^ugeben* £)ie
ßateinifeben Briefe fabt icb, nad)bem Ue
gan^e öon bem ^errn 5lbt @d)mibt jum
^)rucf bereitete (Sammlung aus ber^elm*
ftc&U Sluction mir ?u tbeil worben, Dor
einigen 3af)ren bem boebberubmien, nun*
mebro feiigen, ^)amburgifcben c$mn tya*
flori, ^obann CbrifJopb Wolfen , als
©erfelbe mir fein Sßerfyaben, eine^oü(iän^
bige &bitm \>on allen, fowol t3orf)in febon
gebrueften, aU annod) ungebruef ten Satet^
nifeben Briefen £ut^eri anö Zid)t p (leüen,
eröffnet , unb meinen ^Septrag bar ju Verlan*
get, nebjt anbern mebr, wiüigjt pfommert
lajfen. %5d läge aber garfebr,baf bureb btö
im abgewichenen 3abre erfolgte frü^eitige,
utMtv ganzen @öangelifc|)<m ^irebe unb ge^
lehrten ^elr betrübliche Ableben bkfeö um
beijbebocb^erbienten^anne^befagfe^bition,
worp berfelbe einen fürtrefifiieben 5/pparaf um
bep #anben gehabt , in$ (Sfecfen geratben,
unb wünfebe, *>a§ bejfen ^»err trüber, ber
niebt weniger berübmte *&err ^rofejfor
^[Bolf in Hamburg, ftcb gefallen laffenwol^
le, m ber €t?angelifc> ^uf^rifd;en ^irebe
fr
;o38 IV« t>omöen über bic Sammlungen unb (gbitionte £utl>et*t Gegriffen, 1039
fo nu&.id)e$ SBetf ju StanDeju bringen,
unt) mm^rucf uibeforDern. 2fufbie©cut>
fd)en Briefe nun v^teöcü m kommen, fo ba>
be idj aus tief Sdjmibifcben (Sammlung Die
jenigen, fo in ben ' Staitfdjen kernte md)t
(leben, au$gefud)t, unb felbige nebfl einigen
anbern , wotton id) entweber felbfl Die Ovi*
ginale befü)e, ober bk icl) oon anbern £>rten
abfdjriftlid) erhalten, ober aud) in i>erfd)ie*
Denen Q3ud)ern eingebrucf t gefunben, ermelb*
rem (Supplement , ber geitorDnung nacl),
einverleiben laflfen ; wobei) nid)t nur,e tute
bei) Denen anbern Sd)riften unb Sfucf en
biefes Supplements aud) gefdxben , \w mh
d)em £eipu'ger ^fytiU, unb an welchen ort
beflfclben j'eglicber Q3rief gebore, angejeiget,
fonbern aud) mit 33otfe|ung eines Furien
Snbalts, ob er aus bem 2futograpboy ober
wor)er er fonft genommen fe», SRadjricbt
erteilet werben. £>ie meiffen Briefe fcon
Deö £errn 2ibt Sdjmtbö (Sammlung jmb
aus bem 3Beimarifd)en 2(rd)it>,als woraus
er folcbe abfcbriftlid) erhalten, ©er rubmwwv
bigffe #err fcon Sccfenborff bat biefelbigen
fowol, als Die in ermelDtem 2(rcbfo beftnDJf*
d)en £ateinifd)en Briefe £utbeci, in feinem
mwergleid)lid)en Commencario de Lu-
theranifmo mit $ki$ reccnfiret, unb fcer*
fd)iebene mecFwürbtge Steilen barouSange*
führet« €s wirb babero bem geneigten £e<
ferum beffo angenehmer feim, bk ganzen
Briefe atf>tetr beofammen in ft'nben , unb in
Der (Sprache, in weld)er fte £utl)erus abge>
fafiet, lefen m tonnen, ©etfalt bmn aud)
in biefen fowol, als Den anbern Briefen M&
U widjtige, unb injonberljettmr Erläuterung
Der SKeformationSgefd)icl)te bienlicbe Sachen
Dorf ommen, aud) einige betreiben fo furtreff*
lid), unb fo ööH ßraft unb ©eifteS finb, ba§ fie
befonbers l)od)gefd)a^t ju werben oerbtenen.
4. £ein gweifel ift, bag nod) mehrere
£>eutfcl>e Briefe wn £utbero, entweber un<
gebrucft , ober in anbern 23udjern eingebrucf t
feon werben, womit bk 2Jnjabl bererinbie*
feS (Supplement eingerückten 1 Briefe &ermer>
ret werben Fonnen, wenn man, bepberma*
liger Einridjtung beflfelben, <£ommun;cation
ober $iad)rid)t baroon gebaut (jatte. Sei)
will aud) wol glauben, baf? aufter biefem
t>erfcbiebeneScbriften Sutfjeri üorbanben fepn
mögen, weldje in DerSeipjiger (Sammlung
niebt anzutreffen finb; ^alfc aber aud>ge*
m§ bafcor, baß bei) einer fcorbabenben neuen
unb DoHfranbigeren (Sammlung nod) man*
cbeSjmrücf bleiben, unb;man, anberweitige
Supplementa ober 9?ad)lefen ni mad)en,
immetfort Gelegenheit baben werbe. Unter
benen Schriften, welcl)e in Der £eip$iger
(Sammlung mangeln, unb in Dem fünften
€apirelbes $auptregifferS p. i^.fqq.fpe#
cijiciret werben, finb wol bie, furnebmfien
£utberi £ateinifcl)e Briefe, (inmaflfen bkba*
felbft angezeigten S)eutfd;en 95riefc meifleiv
tbeils in ba$ vorermelbteunbbierangebrucf*
te Supplement gebracht finb,) unb Deffen
£ateinifcl)e Streitfd)riffen; fo aber um Deg*
willen binweggelaffenworDen, mit Diefel#
bm er fr m$ ©eutfebe überfe^t werben muf*
fen, folebesaber wegen Äje ber Seit, in#
bem ber #erc Verleger alle balbe3abrepei)
^beileeabbrucfen laffcn, nicr)tfuglicl)gefcbe*
ben mögen, l)ierndcb)l aud) bk jur tiebeiv
fe|ung ber Streitfd)fiftenerforberlicbemub*
fame Arbeit üon Feinem grojjen yiufym üor
ben ©eutfd)en £efer ^u feoneröcbtetworben.
©ie furjen Slnmecfungen, welcbe CutberuS
feinem O^euen ^eflament, ingleicbenetlicben
feiner juerf t gebrückten ^rebigten bepgefdbrie^
ben baben foll, unb Die fcor einigen 3al)ren
abfonDerlid) finD berausgegeben worDen, bat
man, in Die Sammlung Der (Sduiiften£u>
tberi in bringen, Q5eDenfen getragen, unb
für ratbfamer gebauten, Daf Diefelben in De^
nenbaoon gefertigten §Ditionen gelefen wer^
Den*
1040 44) 2>» & S* Zfrfanere t>omfre $u öen &egtftern bev Eetp$. gammhmg» 104t
len eingefcblicbenen ©rucffe^fcr, worüber
ich meinen 3krbruf? vielfaltig aufs nadjbr&f*
(id&fTe |u ernennen gegeben, vermiebe-n wer*
ben mögen, befannttn tlmjtänben nac^, ju
verfcbaffeu vermogenb gewefen. 3d) vec*
(Joffe alfo, es werbe m beffett 2Cnfe|ung ber
geneigte Sefer*, wegen berer in ben Seipjiger*
Reifen an^utreffenben £)rucf> unb anbem
Sefyler mt'dj) voflfümmenentfc&ulbigefc^to«
Konter £>rbnung, nad& wefd&er bte (^cf)rtf*»
ten £utf>eri in biefer (Sammlung bargefMet
worben, vermutlje i$, baß einige Dafür
galten werben, ba§ W Einrichtung fyierunö
bar beffer gemacht werben fonnen, unb dn
unb anbere ©ftwfr unter eine anbere W>*
tljeilung , alö worunter felbige flehet , gebracht
werben follen. 3cf) will folc&es gewiffer
maffen jugeßeljen, wiewolicft vermeime,ba§
bas, woräui#feIb|tbte$nweifung bilfais
gegeben, nacf) ber babty geführten Qlbfifyt,
ni$t olmeUrfac&e gef$e(jen feo; woruoerro
ber, geliebt e$ &Ottl balb ausfertigen*
ben Einleitung in bie (Schriften Zutf$m{ t$
mitf) beutlicber erflären werbe, unb tmubri*
gen ben geneigten £efer göttlicher ©nabeenv
pfeljle, Seipjtg, Den 3. ^09, 1740*
C&rifftan 5rteteid) Sanier, 5D+
ben. £>ag Die fo genannten $:ifd&rebenaus
biefer (Sammlung wegblieben, wirb uns nie*
manb verarg*n,wer t>a mi$,vok\mbti<ubt*
fam unb mt ungefd)icfr foldje jufammen
gerafft unb ebiret, unb was vor Unredjt bem
feiigen Sut&ero barmit angetan werben ; im*
maffen in ber Einleitung ju ben ©*riften£u'
rtjert biefeS beutlicf) foU ge&eiget unb erwiefen
werben. , ,
?♦ 3cf> wimfc&tenur, baf bte Setpjtgeer
Sammlung fenfl feine wirWen$e&ler&at*
te, unb infonberfyeit bte bavon bem geneigten
Jüefer anfänglich burclj ein eigenes 2(vertiffe*
rnentgemadte Hoffnung, ü$ nemlid) bas
ganje<Berf ni*tnur auf gutes weiffes^a*
pier, unb mit ganj neuen ©Triften, fon*
betn au<# correct gebrueft werben follte, al*
lenken bet)origer maffen erfüllet worben
Ware. SfUein, wie fcMec^tfoIcfeeS befolget,
unb wie unfleijjig unb fe&ler&aft bk meinen,
abfonberlid) bk legten ^eife abgebruef twor*
ben , weifet ber 2iugenfd)etn. 5* beftnbe
mtdf) bafyero gemügiget, hiermit öffentlich ju
bezeugen, bc$, ob i$ wol, als mir baS
<$örf)aben einer neuen Ebition ber fammt*
liefen (Schiften Sut^eri eröffnet, unb tdE> jiu
gletd) erfuüet worben , bas £)irectorium
barbe^ju führen, baffelbe übernommen; ju
bem Enbebte iubeebacfjtenbeOrbmmg,unb
wk bte ©griffen barnad) einjutbeilen, an*
gegeben, ju bereu beffern £erjrellung bte
briginalebitionen , neb(l anbern nötigen
33ui$ern communictret, tmmaffenmtd)e von
meinem geltebtejlen (Eoöegen, bemo^nldngjl
feUg verdorbenen »&errn £>. Pfeifern, ge*
febe^en, auc^ einige Sßorberidf)te verfertiget,
unb barinnen bte in b«n erfreu XVI. $:6ei*
Jen bepnblic^en@cbriftenrecen}tret; id)ben*
nod& ein niedreres biffals nid&t t^unfonnen,
jbnbern bte 5lusfü^rung anberu überlaffen
muffen, am aöerwenigjlen aber, ba§ bk
Correctur gebub^nb beforget, unb bte sie*
£u$#i 6^vtftw 14* Wh&
45) 3».3o&ann3«olK©r«ff*
^oebectebt loonDer Smric&tMtg unö
©ebrau* btv ^egifler übtt Sutöe«
ri@(önftett, bep Der getpjtgtfdjett
©ammfung berfdbem
%>tm (Beneigtert fiejec xounftbt &d unb
QtQm t?on ®d>«!
1.
ie Olegtlleruber bU Se%tgtfc6e©antm*
lung ber ©c&rift^n Sut^ert, W fo be*
gierig bisb<jr verlanget worben ftnb, werben
hiermit überliefert. §:ljeilS bit weitlauftige
ü\rr ?^rbeit/
io4* IV« t>orreben uberfrie Sammlungen unb ÜZbitionte Umty. Stiften. 1043
Arbeit, tbeits hie im 3Bege gelegenen $\n>
bernijfe, baben Die Ausgabe t>erfelben bis
bieber aufgehalten» €1)e id) aber t>on felbi*
gen beriefet erff atte, n>irt> es niebt unbien*
fiebfepn, bie#if!oriebiefer auflagern t>er
£ürje bar$ufMen*
2. £)ie@etegenbeit, eine neue Auflage
ber ©driften Sut^ert in unternebmen , gab
ber vor etlichen Soeben feiig twflorbene
£>♦ 3obann (Bottlob Pfeifer, auf fjtefto
ger $lcabemie boeböerbient gewefener SS.
TheoL Prof. Publ., als welcber in feinen
£olIegiiS feine Suborer m fleißiger Sefung ber
©driften £tttberi öermabnete, unb barbeo
cfrerö n>unfd&ete, baßfelbige, als eintbeu*
rer ©cba^unfrer £ird)en, burd) einen neuen
£)rucf mod)ten gemeinem gemaebt werben,
weil bie altern Auflagen feiten vollftanbig
vorfamen, unb ber ledere 2lttenburgifd)e
gfbbrucf fid) rar gemaebt, S)iefeS t>eran*
laffete ben Gerrit Verleger ber £eipu'gifc&M
€bition , folebe auf Pränumeration in unter/
nehmen, unb bat fiel) bie ©irectionbarüber
fowol von bem fetigen ^errn 2>. Pfeifern, ba>
maligen ©ecanober#ocbl6blid;en$()eologi*
feben $acnltat, als aueb wn Sr. <&$<$*
»>ur&. ITlagniftcenj, £errn;iD.236rnern,
$ocbt>erbienten Profeflbre Theolo^iae
Primario, aus. SSeober teuren Sftan'
ner offentlicbe Remter verwalteten niebt, ak
fcs notbige barbe» ju beforgen ; baljer geru>
fytm 2>tefelben meine wenige *perfon jum
Sföitgeljülfen anjunebmen,naftbem@ie mieb
3breS gutigen ^atro^inii bisber genießen faf*
fen, unb eine^ocbloblicbe^beelogifcbeSa*
eultat bureb Sfnvertrauung iljres Sfcd&tos,
um ein SKepertorium barüber ^verfertigen,
mid) derber geprüfet fjatte. ©ie ^orfW*
fang, ba§ babureb ber £ircbe J&Ottes ein
angenebmer £)ienfl erwiefen würbe, bewog
mid), es als einen göttlichen SGßinf an^iti»
(eben, unb meine n vorgefe$ten £el)rern mid) w
einer <5ad)e geborfam unb gefällig ju erdigen
ber icb mid) freiwillig niebt würbe unterjo*
gen f>aben, S>mnad) würbe mir aufge*
tragen , bie Kollation ber mancberle^ (ibitiü*
nen von £utberi ©eutfeben ©ebriften fowol
mit bem £afeinifcben Originaltexte, als er>
fren £)eutfd)en Slbbrucfen, $u übernehmen,
unb wo etwas ju anbern, folebes mitbenen
Ferren ©ireeforibusjueommunienm 3c&
erbtelt ju bem £nbe fowol von #errn §)♦
hörnern, als Jperrn CD. Pfeifern bie von
3bnen gefammleten AutographaLutheri,
fo baß mir beonalje von ;allen unb (eben
®tücf en , befonbers von Den f leinern ©ebrif/
tenSutberi, bieOriginalebitionen, unbbe*
ren ^lufllagen üon unterfebiebenen Sauren
hie m £ebjeiren ^utberi unb mit Deffen @e>
nebmbaltung gebrueft worben, iwyttmb
brepfad) ju meinem ©ebrauebgereiebetwur^
btn. 3cb würbe babureb in ben @tanb ge*
fe^t, vieles in bem 2llfenburgifcben ^em#
plar , bas bei? bem geip^igifeben Slbbrucf jutn
Orunbe geleget würbe, au^ubejfern, mU
cbesid) in einorbentlicbesQ5er^eidbni§bracb^
te; unb modjfen biefe t?erbefferte (Stellen im
CDrucf wol jwei) gan^e 5l(p^abetb ausma>
eben» ©ne ^robe ba^on i(r am (Enbe beS •
Dritten ^eipjigifcben ^beilS an^an^t, um 1
meinen angewanbten gleig baburc& barju/ <
tbum 3n ben übrigen Reifen ijr bie ^ >
^eige tjon folcben üerbefferten Stellen, auf»
fer m$ ^)err ©. ÖornerinbenQSorberidj'
tm ba^on gebaebt bat, mit gutem 23ebad)f
weggeblieben, inbem man &imn fonberltV
eben %luf$m baoon fabe, als aUein für ^it
^eft'^er ber Slltenburgifcben ^bttton, wert
bie üerbefferten ©teilen an geborigem £)rte
imkerte eingerücft waren, unb man ein
übles Urtbeil ju beforgen batte, als ob man
burd) bergleicben ^3ralerep, mit öerbefferten
©ruef feblern , bie Q5erbien(!e ber £öitorum
ber Slltenburgifc()en Auflage j« verbunfein
fteje.
1044 40' ^» 3* 3* tffrwffs t>orb. $u öm &emff ern bey 6er £etp$, Sammlung,
Tit^ft^ ST&im» hitffo*» 9ft»ft<>iV imh hrtm»Vrtit,HK I noch h*n rtrfm/vrfiftfn Ofnftrtff/m n»rMke
fuc&e.. 33ep biefer Arbeit, unb batmraud)
Die Ueberfefcung t>erfd)iebener £ateintfcl)ett
©(Seiften Örtberi aufgetragen würbe, um
bureb felbige bie Seipjigtfcben tyeik m &er>
mehren , blieb feine Seit für midi übrig, Die
(Eorrectur m beforgen , fonbern esmupte fei*
bige anbern überlaffen werben. QiUe ^albe
3afyre waren benen ^ranumeranten |mep
geifern liefern öerferoeben werben, unb
Der #err Verleger fanb fid) genotbiget,fol>
cbeS m erfüllen. €r machte alfo feiner*
jjaben, £utberi £>eutfd)e griffen brücken
p f äffen , in ber £)fJermeffe 1728. öffentlich
Mannt, unb gleich Darauf würbe audb ber
Anfang bamit gemacht, mir aber nid)tfooiel
Seit gelaffen, aß notbig war, t)k mancher*
leoen €Ditionent>onSut§eri@cbriften bureb'
juge&en. £>er erfte unb anbere £eipu'aifc6e
Heil mußten alfo in ber MicbaelismeffebeS
9ebact)ten 1728. 3at>reöfertiö feon; obgleich
auf bem $itelblat,na#©ebraud)ber£5ud)*:
feanbler, bas folgenbe 1729, 3a(jr fttUt;
gleicbwie man aud) bas barauf befi'nblicbe
(Signet besseren Verlegers QLBtüfü^r &at
überlaffen muffen, ©iefer Slnfana würbe
bem #errn^erle^erumilid)fcbwer. £)enn
Die 5lnja()l ber ^ranumeranten war anfange
lic& «id&t binldnglid), ben ©ruef burcbüV
ren 25orfcbu§ m befreiten. §s mußten ba<
W oom £errn Verleger ©elöeraufgenom*
men werben, unb es trug bk Soften nidjt,
mehrere Wlitaxbeitet anmneljmen, m? es
wol notljig war» Ueberbif? mugte ber £err
Skrleger auswärtige ^ruefereoen m £ülfe
nebmen, babero bas €vemplar oftmals in
fünf biß feebs ©rueferepen, t>k mit oon
einanber entlegen waren, wtfyikt würbe,
3» f)iefe ber SBa&rbeit gemaffe unbv>or*
frn befannte llmflanbe bat* \6) für notbig
eraebtet, l)ier felbjt aufrichtig anjufufjren,
um bem Vorwurf m begegnen, bag ber
S)rutf ni$t burc&gangig na$2Bunfcf> unb
104s
nacb ben gemachten 2fnfMten geratben fetj,
inbem es nidjt in unfrer ©ewalt gefTanben,
alle$ebler beffelbenabmwenben. ^nernlfr
lieben ^orffellungen besbalben bot es nidjt
gemangelt, unb icb Ijabe maneben £ampf
Darüber mit ben fd)Iedjten £>rucf berren ge*
(jäbt. 3$ bin, wabrenben £>ucf s, aus
£eipu'ge jum Pfarramt, erftfid>enad) @5e>
tidyöfyayn , unb bann nad) Sttofbis, bc
ruffett worben; abetaud) abwefenb fyabeify
fo wel getban, als moglicb gewefen, £)e*
rowegen bo jfe, ber g^nei^f e £efer werbe, nac5
Ueberlegung biefer tlmftanbe, fein Urtbeilin
biefem ©tuefe nadb ber 23iüigfeit magigen.
3d) babenac^gefebe^enem 5(bbrucf ber^eip^
»gifeben ^eile (Stellen gefunben, in welcbeö
t)k Sbrucf er bk am Üvanbe bes €yemplars
beygefd&riebenen SBerbejferungen niebt beob#
achtet habm : 3d> babe au$ bisweilen in bm
gefunbenen alten Ueberfe^ungen etwas muff»
fen pafftren laffen, barinne hie alten Heber*
fefcer, nac& ibrer Damaligen 5wt;^eit, ftd&
fo genau an alle SBorte beS £atemifcben
^eytes niebt gebunben (jaben; eines ^beilS
beswegen, Weil ?utfjerusfelbft in unterfeftie*
benen Q^orreben, hk er ut ben Ueberfe^un*
gen feiner <Sd)riften gemacht, ber Arbeit
feiner Ueberfe^er feine Spprobation gibt ; an^
bern ^r^eiis, weil idb be^ bem ^Ibbrucf ge>
baebter Ueberfe|ungen bem erften^)rucf ber
S©ittenbergifcl)en ©eutfeben ^^eifegefolg«!
bin, als weldje bamals auf CburfürUltcpe»
^3efebl gebrückt worben, mit bemausbrücf*
lieben Werbet, in Sut^eri (Scbriffen, wk
man fte bamals gegenwartig fanb, bei; bereu
Sibbrucf niebts m anbern. 5(uS eben ber
Urfacbe finb and) t>k alten Marginalien, bie
eben ntebt piel taugen, beobebalten worben,
weil man fi^ nemlicb aueb in bem erflen £)rucf
I gefunben f>at. Ueberbaupt wollte man niebt
I5fnlaf mm ©efcbrei) über oerbaebtige Q3er^
| anberungen s*bmf baman vorhin fc^on ben
9Jrr 2 iw>
1046 IV, 5ufcferifrenuber5icöammluncjenunMg6ittone6£ut^en6ct)i-tften, 1047
irrigen 2Ba(jn unter bie £eute gebraut fyau \ glücf lieber gewefem €s baben ftdb aber vie>
te, als ob Der neuere S)rucf von intern le (Scbwierigfeiten babe^ gefunben, unb
(gebriften mit beren erffen Ausgabe ntd&t
übereinfomme, nacb Sutberi^obe fev vieles
barinne geanbert werben, unb bergleidjen.
3d> wiu" ben offenbaren £)rutf feiern in ben
£eipjigifcben geifert niebt bas 3Bort reben,
fonbern bebaure nur, ba§ bk angewenbete
faure Sftübe unb gute Sfbftc&t ntdbt burd>
gängig ibren gewünfdjten 3n>ecf erreichet.
2Üiewol auefj £utberus felbjiflagt, t)a§ er
febon bei; feinen Sebjeiten mit bergleid)en £8er>
brufj über unfleifigen 2lbbrucf feiner ©djrifr
ten ju f ampjfen gebabt #err SX (gagitta*
rius, in feiner 2$orrebe jum £auptregijfer
über bk 2flfenburgifdxn §f)cile, gerbet
gleicbfais ojfenberjig, baf audj beo feiner
(Sammlung , beren £)rucf boeb auf £ody
fur)llid)e Soften gefdjeben, ftebSftucffebler
mit eingefd)licfjen ; gleiebwie er ihm biefes
»on ben vorhergegangenen erffen (gamm*
lungen bafelbf! mit angemerkt bat §S finb
&on ifym Errata am^nbe eines jeglicben^lJ*
fenbuegifeben ^tilt mit angebdnget wor>
&en ; wiewol biefelben finb ber wenigfle 'Sfyil,
unb id) babe, tt)ie bereits ^Mh, beo ber
Donation beren mit meiere unangejeigte
gefunben, £>em obngeacbtet bleibet fte noeb
in ibrem 2Bertbe. 5fffo fonnen aud) bk
&ipjigifeben ^beile ftd) niebt rübmen, ba§
iriebt noeb ttrobf jurücfe geblieben feo, bas
|u verbelfern wäre* 33on einer fo weitfauf»
tigen, langwierigen unb bejlanbig gepreßten
Arbeit, wirb ber billige Sefer vonfelbflglau*
ben, bafj bisweilen bk innerlieben unb dujV
ferlieben (ginne fhimpf werben fonnen»
4. 23eo gegenwärtigen Üvegiffern über bie
teipjigifdjen ^beife ift meine furnebmffe
Sorcjegewefen, bergleic&en mverbüten, unb
bureb ben erwarten neuen #erm Verleger
felbige mit mebrerm §leifj bruefen $u laffen.
groffe ^ofren barauf gewenbet werben müf
fem 3d) lege fte ben geneigten £efern bar,
jum Q3eweis, ba§, \t>k an biefen 9vegi|M'n,
alfo audb an ben vorbergebenben feilen, ie&
unermübet gewefen bin, fo viel mein 5(ntbeil
an biefer Auflage betriff, 3b?en Verlangen,
mogfidjjle ©nüge $u leiffem ©er Mangel
ber %tit bat mir niebt verjlattet, btö @e^
bruefte aufs neue ju burebfeben, barumbit*
te mir ein gütiges Urtbeil aus, wo ttmt
überleben fepnfoüte, jumaHcbaud) meinen
©ebulfen unb Copifren in etwas trauen muf>
fen. 9)CBer ba wejg, was baSeÜ\egiflerma^
^en, unb ^umal über fo weitlauffigeSEBer*
fe, vor eine Arbeit feo, wirbaueb bas, m$
man barannoeb ausfegen moebte, felbfrenf^
fcbulbigen. S)amif ©ie aber biefe 9vegi|Te«
bejro beffer gebrauten fonnen, wirbSbuen
niebt unangenebm fei;n, ba§ icb meine %b*
fidbt, t>k itf) bei) berfelben ^inrid)tung ge^
fübret babe, naebörbnung ber €apitel, tyq
eroffne.
5. Ueberbaupt babe icb beo beren ^inridb^
tung bas 2fltenburgifd>e »gauptregifler vor
Slugen gebabt; vok beo bem $bbrucf ber
Seip^iger ^beile audb ^k $((tenburgifcben
^beile jum ©runbe gelegt worben finb,
®ocr> gibt ber Slugenfcbein, beß tdb vonge'
baebtem 5lltenburgifcben 3Regif!er bier unb
bar abgegangenen, wobie @acbe felbffun*
ter ber Ausarbeitung erforbert bat, etnebep
fere ^inriebtung ju madjen. 3«/ es bat mit
bas 2fltenburgifcbe 9\egi(!er wenige ober gar
feine §rleid)ferung ^madjt, fonbern tiit
£eip^igifcben unb übrigen altern Steile mufp
ten von ^Slatf ju ^ölatt burebgegangen
werben.
6. £>as ÜZtftt Captrel p. t welcbed
bit ^öuptabt^etlungcn 6er lUip$t0ifd?eii
©ie finb auc& in be? ^atbarinne miwn'fgWm Owrc^ alle fytfa berfelben bar^
1048 47) ttt 3. 3. (ßveiffö Vovb. 3U 6en 2\egi(iern bey bwUeips Sammlung. 1949
fteBet, mar notljig, um t>urcf> felbtcjß^ ßleid)>
fam ben <55vunbng uon Der neugemadjten
£inrid)tttng berSeipjigifcljen 'Sbeilenad) Den
SMerien in il>rem Sufammenbange barju*
fletten, bamif to ganje weitläufige 2Berf
auf einmal überfein werben fonnfe»
7, &a$2lnbtu£apitelp.9. iß einher*
jeiciwtß 6er Bc^nfrcn £utf>eri, f@ tt>te ft'e
trtben £eipjigifcben feilen nacbben ttlate*
rien georbnet (tnö unb auf einanber folgen»
Unb ba$ fonnte nicl)t wegbleiben, weil beu
allen groffen©ammlungen t)ie ^:itel ber Dar^
inne enthaltenen ©griffen befonberä erje^
Ut werben* ©ie erfdjeinen Wer nacl) iljren
ijier unb bar fcon #errn£).;56rnern gean*
berten Titeln, ateburd) welcbe ber3nbalt
berfelbenbeffer, als in ben alten Titeln, ge>
faffet korben ifh & finb Ut möglichen
glcijfeä untersten unb richtig befunberten
Safyre ber 2Ju$gabe j'ebem ©tiefe beigefügt,
nebjt einer 2lnjeige, ob unb wo ft'e in tm
i>orl)ergebenben©ammlungen jufinben finb*
©outen iit f)ier beftnblidjen citationespa-
g'marum etwan wegen ber t>on einanber ab*
weid)enben©)itionen, oberfonjT, ntcf>t cm^
treffen; fo wirb ber geneigte £efer in basle^
te Kapitel, nemlid) In ba$ Repercorium
Derwiefen, weldjes iljn $ured)te weifen wirb.
Sfobet) wirb in biefem Kapitel getreulich mit
angezeigt, wo etwan in ben Seipjigifdjen
feilen, in^nfeljungber^itel, einige Un*
rid&tigfeit mit eingefallen ijf, ober wo hit
£>rbnung ber ©Triften in ü)m golgeauf
einanber nid)t beobachtet worben, iunb an
welchem orte ft'e eigentlich ffe&enfollten.
8, StaS dritte (Eapitelp, 94. enthalt ei*
ne ^olljlanbige nachriefet t>on allen jDeuf
fcfcen ©driften &mfceri, nebjt anbern
bar ju geborigen ^raetaten, Utin ben£eipji*
gifefcen feilen mit abgebruef t werben finb,
twet) (Drcwung der Jabve, in benen ft'e
twnSfroiiMji** 154^ terauSgeFcmmenfinb,
dergleichen Üvegifrer fr'nbet ftd) au* in t)tm
2(ltenburgif$en ^auptregijler* £>a$ mei*
nige ift nad) #errn £lta Briefs feinem ein*
gerichtet, wefd)e$ ftd) am <£iibt feiner £)eut*
fd)en tleberfetjung fcon ©ecfenborfS^ifrorie
be$ £utbertf)um^ beftnbet, weil e$ aecuratec
iff , als bat Sütenburgtfdje. ©arinne ftnb
t)k alten gewöhnlichen ^itel ber ©driften,
voit fit in hm üor igen ©ammlungen gelefett
werben, beibehalten worben. 3Ba$inben
£eip^igifc^en feilen neu eingerfief t Würben,
ift unter bau 3al)r ber Ausgabe gebrad)t
worben. <£$ bcwd)te mir notl)ig ju fei;n, Ut
©Triften Cuttert auf biefe 21-rt jwet^mal ju
erjel)len, weil t>iele baran gewönnet jlinb, fei*
bige unter bem 3abre i^rer Ausgabe unb
unter i^ren alten Titeln ju fud)en. ©iefen
\)OX man hierunter bienen wollen, ^wnit ft'e
folelje ^ad)rid)t aucl) in unfrer ©ammlung
pnben fonnen*
9. £)a$ Vierte (Eapttel p. 140. bebarf
feiner Erläuterung. S)er ^itel beffelben
ift: „^ermebrungen ber Seipjigiföen §bi*
„tion burcDbie/eniqen ©tflcfen,bie^u£ut^
„ri ©ebriften geborig, in ben vorigen ©eut*
„fdjen ©ammlungen berfelben niebt befünb*
„lidb / unb anj'e^o juerft in t>k £eipäigifcf>en
»^beile, t^eilö ant Autographis unb bem
,,#allifcben ©upplement, t^eilöauö benßa*
„teinifcl)en ©ammlungen berfelben, neu über*
„fe$t mit eingebracht worben ftnb ; naeß
„Orbnung ber £eipjigifd)en ^beile Riebet?
„wrjeic^net. „ ©ig aber muffen wir b i«M
erinnern, b$ biefeö Qapittl einen parfe»
3uwad)$ bekommen burd) bie^acblefe, be^
fonberS ber fielen Briefe, bie^)err ®.öor*
nee bet> bem 55efcl)lug ttß ©ruefö biefer
Üvegtfler gutigf! mitteilen wollen ; bat>on
M ä5er3eid)ttig in ben gleid; n<jd?folgenben
flattern ^u ftnben ifr
tg. S)a« Sänfte (Tapitel p.m. betitelt:
„^erjeicDnig ber fibrißen ©Triften Sutbert
lop IV. Sitfefenfren über bie Sammlungen unb igbitiome £utl>. Gcf?rtften. io$i
„unbanberer,biein biefe£eipäigifd)e ©amtm
„fungniefctsebrad)^ tmb als nod)nid)f über*
„fe^e/ (baö <2Bort entweder ift p.c. wegju*
„(freieren) in Den €atetnifd&en (Sammlungen
„unb an anbew Drten anzutreffen ftnb, „
serbiente barum allster eine ©teile, weil wir
in biefen Üvegipern bem geneigten £efer eine
sftafynfyt , fo &ollftdnbtg afsfte unSbefannt
soeben, erteilen wollen, was t>on ßtf&eri
©Triften in bie £eipu'gifd)en ^(jeife nid)t
tmtgebrad)£ korben ift, unb maß er felbft
fein Urteil fallen, ob man öiefe Övucfflan*
ie entbehren f Snne ober radijf .
ii. ©a^ ©ecfrfie Capttel p. if2. geiö^t
an- We/emgen forte unb Spruche, bk aus
6cm beiligen ötbelbuct) in ökfen IDeut*
fd?en feilen 6er Schriften £utberitfceite
©oUftönWg erklärt , tbette be^laupg er*
läutert $u ftofcn finö, unb ftnb biefe Wv
ten ©cfcriftftellen bttrd) ein * t>on ben erfte*
ren untergeben. #ierinne ftaben wie gleidy
falls fcas 2lltenburgifd)e Dvegifter $war $um
Vorgänger ; allein es fmb in biefem öw @prü>
Iduterungen an ben Orten, wo fte flehen,
nifyt würbe gefud)t $obm, erachtete id> es
für bienlidj, fold&e ©teilen in biefem £api'
tel nad) Orbnung ber bibfifd>en 33ücf)er mit
anwerfen ; t>a id> fünft anfdnglid) wil*
fens war, biefes Kapitel ganj weeg$ulaffen,
weil es bem erften ?(nfel)en nad) überflufitg
fdjetnen fonnte, inbem bie gam; erwarten
biblifd)en ^evte in il>rer bibliftyen £)rbnung
00m h btSjumXH. Seip^igif^en^eilefor^
ae^en. 2f ber td& überlegte, baf? es jum ©e>
braudj bequemer fep, bie eifldrten ©d)rift*
gellen Don Q3erS in SßerS bepfammen unb
t>or 2(ugen in baben, über weldxn SöerS
man eine CErfldrung ju fud)en fyabe, alä
wenn man erft bie ^tljtik na$ber£)rbmma,
burd)!aufen müßte* S3ep biefem Capitel ifl
nod) biefes in erinnern, ba$ük bepgefe|ten
biblifc^en CCBorte fteß niefrf baf>in be»'et)en,
als ob eben biefelben erklärt waren,, unb bit
übrigen nid)t, fonbern fit fmb nur ber 2uv
fang ber SBerfe; t)k übrigen SßBorfe fallen
fleißigen Sßibeflefern öon felbften bep; wtf
dj)e, benen £u$erus bepldufig ein iifyt goiaber fyaben, burci) 2Beglaffung berfelben,
«eben, nid)t genau bemerfet worben, fon^ groffere ^Beitlduftigfeit unb mehrere ÄoJ!e»
fernes bejiefyen f$ ^ ^ingefe^ten gal)lenu w
öer glätter gar oft auf einen ©pruej) , ber
auf bem SKanbe blog angefü^ret worben.
©afeer ift btefeS unfer Kapitel nic&t fo mit*
Iduftig geraten, als jenes, inbem wir t)ii
blo§ angeführten ©prücbe, unb bk feine
€rfldrungm ftefe galten/ weggelaffenftaben,
tveil feinem ^amit gebienetijl, wenn er in fo
tiefen Folianten Dergeblic^nac^fc&lagen, unb
bennod) niefet finben foll, was er gefud)t^at.
Sd) hobt wahrgenommen, ba§ £ut^erus,
wenn er bisweilen in €rfldrung ber ©c^rift
auf ^k ^araüeljtellen Ummt, in folc^er
güae unb €rfa^rung bes ®tiftt$ rebet, ba§
er mit jwei; ober brep Porten ein grofferes
%id)t gibt, als man in ganjenCommenta-
rüs mcl)t fünbet. Unb mil man jbfc&e <£v
bt$ 23ud)S erfparen wollen.
12. ^ben M ift bit Urfa^e gewefen,
warum man fyier jwep €apitel weggelaffen
\)ox, Ht man im 5lltenburgifd)en dltsifitt
jrnbet, nemltcfc eines über bie Auslegungen
bes Catecbifmi, unb M$ anbere über tiit
göangelia unb ^pifleln ber Seile, ©onn*
tage unb 2(po(!eltage. ^)enn bie erflereri
jteljen in bem ^eipu'gifc^en XXU. ^eife
p. 29. feq. fefton bepfammen, unb madjen t>ii
vierte Hauptabteilung berfelben aus, bi$
an bit ^rflarung ber ge^en ©ebote, welche
mit unter ben eregetifd)en ©grifft n fielet
im bvittm 2eippifc^een tytit p. 609» feq. S)ic
€rfldrungen aber über t>it €i)angelta unb
^pijreln ftnb and) orbentlicfr ^ufammen ge^
tragen im XU, Seipiigifd;en^eil p»2,8.feq.
Xlil.
io?2 4O £H. 3 3* <Bref ffs X>orb. 3U öen Regißern bey der iLeip$. Sammlung 1053
Xlli. XIV. £eipu'gifcben ^cil als ber Äic) burgifd)en SKegtflerS einklagen, tag fie al>
dxnpofn'lle, unb XV. XVI. £eipj.$beilal$|fobret>mal Ratten muffen wieberbolet werben,
ber .§autfpojh'lle £utberi. - ^Rad> unferer ©nridbtung aber frnbet man
13, ©a« Siebente tapitd p. 323. ent* alles beisammen; ju gefcbwetgen, baf?nicf>r
^alt t)a^ &ealregtßer, in welcbem allein aÜeQ5efu)er Der (Triften £ufberi benobr#
bm ^eip5tgtfci?en SEbeilen t^orr* ommenöe ! gen tlnterfcbieb ju macben Riffen, ju wet*
Sacben, als (Blaubenslebren, Streitig* $em tton Den Dreien Capifeln im Slltenbur*
leiten, jfrrtbumer, ^eisereyen, Beeten, gifeben SXegiffer ba^, tt>aö fte naebfudjert
Spaltungen, SLugenoen unb üajler, wie
aueb Croftgrunöe, Erklärungen btblt*
feber Äebenearten, (öefebtebte oer 2>i'
bei, ber2\ircben, ber Reformation, unb
anoere rortommenbe T*>eltficbe IDinge,
ingleicbenbie Nomina propria beritten?
feben, Stabte, ^lufie, 23erge, Sprueb*
worter, naci? alpbabetifd?er (Dronung
unter ibre geborigen £itel gebraebt, uni
bie verriebenen Saue ineimm möglich
Pen Sufammenbange bargeßellet wer*
bem <£)a$, wasbiefer^itelüerfpridjuu
erfüllen, fyat uns bie gro||e TD^uf>e gefoffet,
fintemal jeber @a# r>af muffen auf einen be*
fonbern gebbel gefd)r ieben, ein jeber auSge*
fonbert unb unter feinen Avisen drittel ge>
tragen, unb hk ausgefonberten in eine ge*
n>iffe örbnung gebrad)t werben, bamif ber
geneigte &fer beym £wrd)Iefen nid)t ermu*
öet würbe, SDBennman biefes Capifel ge*
gen bat im 5lltenburgifd)en SKegifrer t>on giei'
ebem 3nnbalt balt : fo jeiget fiel), baß in un>
ferem fo t>tel unter ein €apitei gebracht wor*
bm, ma^ im 2lltenburgifcbenbrei;befonbere
Capirel ausmaebt, nemlid) basierte, unter
bem ^itel ber Nominum propriorum;
bas jebnte, unter bem^itel ber Realien;
hat eilfte, unter bem Sritel ber tbeoloöifd>en
(Sad)en, nad) benLocisTheologicis be$
fei. £). 3obann ©erbarbs eingerichtet ©ie
Urfadje warum wir biefebreij€apitef jufanv
mengejogenbaben, war ber bequemere ©e*
bvmfyim 9Mfd)lagen, unb weil Di«!©*
|e oft in alle bret? Abteilungen bes aiteri',
wollen, gebore. $Ba$ bieCrbnung betriff,
in welcher hk @a£e nae& einanber bingefe^t
werben, finb wir in ben djeoiogtfdxn 5(rti^
fein ber bi^ber gewobnlicben Qitt be^ ^or*»
tragö auf Un werfi'taten gefolget. gum (&•#
empel, bte TheologiamTheticam betreff
fenben ©ö^e finb in fblgenber £>rbnung ge^
fe^t worben, i>a§ man bie/enigen jufammen
getragen bat, bk 1) ad exiftentiam, de-
finitionem, ejusdemque probationem,
2) diuifionem, 3) caufam efficientern,
formalem, finalem, 4)efFe6lus, s)pro-
prietates &c. geboren/ unb benn Ijat man
$>a$ fPractifcbefonberlicbangemerEti ©^
gleidjen, wa^^ur^oral geboret, ijtfecun-
dum definitionem, diuifionem, cau-
fas, argumenta, media, impedimen-
ta &e. ^ufammen getragen, unb finb biefe
Slbtbeilungenburcb — öon einanber unter*
fdjieben, bamit, wer einen 2lrnTel einmal
burdbgelefen, bei) wieberbolter 3ftacf)fcbla'
gung beffelben nießt not^ig ^abe, hm gan*
im Srtifel, jumal tik weitläufigen, aufö
neue burcbjulefen. ©iefe lanamiim ^u^
be babe icb mir gegeben, um hm geneigten
gefer mieb batmd) gefällig m machen. €t
fi'nbet \)kt ^utberi ^ei>nung in moglid)|Ter
Äje, unb weig obngefabr, wa^erftnben
wirb, ebe er hk ^beile nad)fcblägt. ^Da
fonft tk 3vegifterma#er ft'd) nur mit gene^
ralen merapboffieben $mvnktttn bebelfen,
unb jTcb niebt Wüte macben, \>on bem <&in<
ne beö ^iuetertö einen QSorfdjmacf ui geben.
5(8e bin unb (jer jerjlreuete Q3orbilber, ©Ieitf>
nifle,
io?4 IV« Porrcfren über sie Sammlungen unbgfottioneg&utfrert Qcfrrtftem 1055
tüffe, Tempel jmD bier mitgenommenem
SDienfl öcr ^rebiger, Die über eine Materie
nacblefenwoUen. ■
14, CDie ^auptutfac&e, Die mid) mr 93*
obaebtung t>tcfer fo mubfamen Crbnung be
3cbba«e mir fofdjes jwar vorgenommen,
fonberlicb Den äffen ©eutfd&en (Sprucbwor*
fern unfrer'üföutterfpracbe einriebt unDgiew
be m geben, unD fbOtcn alle mfammen m
ein befonbereS Kapitel gebraebt werben: c\*
wogen, uibiefe; weil icb befunben, baj?&t*|fem Der jur Ausgabe bejfimmte Termin
le Sttt^eci @c6viften be^wesen ttnöelefen laf«j wollte niebt verhaften, foldxs m bewerfe
fen weit Die (BlaubenS; unD @ittenlebren (heiligen; unbfie geboren auebniebt eben juc
taiunne freuet liegen, unb bisweilen mit
(duftig, bisweilen fürs (womit aber £utbe.
uusgleiebwol&ielfagt,) vorgetragen werben.
£)er Sftube nun, felbige an fo t>icl orten
#auptfacbe ber gegenwartigen SKegißer.
16. Öucb biefes wolle ber geneigte Sefer
ftcb niebt mwiber feon laffen, Daß in biefem
Sfiealregijier ein @a£ bisweilen unter jwee<
utfammen m fueben , wirb ber geneigte Sefer , nen ^rrtfeln Dort ommt. 3d> babe barauf
Durcb biefes SRegifter uberboben, inbem erjbeDadjt fepn muffen, wo ber geneigte £efer,
f)ier aüeSin einer SBerbinDung beofammen fonberlicb Die Ungelebrten, felbige obngefebr
finM. ©leiebe 2lbfid)t mögen wol aueb
Die Verfertiget' Des Siltenburgifcben 9\egi<
ÜerS über bie tbeologifd)en ©ad)en gebabt
ftaben; aber \m ferne fte felbige erreiebetba'
ben, will icb wbere beurteilen laffen, hit
es mit unferem mfammen galten* @ie wer«
i>en fwDen, Da$ jene oft an ber <3d>ale t)er
<2Berte finb bangen blieben, aber t>iel Üvea^
titdten , als ben £ern, b^ben fabren laffen;
vielmals baben fte grqffe «JMafcc auSgefcbrie*
ben, Da ber ©um f>atte fur$ gefaffet wer«
Den f onnen. ^EBenn alfo ber geneigte gefer
bei) angepeilter Sufammenbaltung bemerken
Witt, ba|j icb niebt aUeS, fonberlicb geringe
Jjtftotifc&e UmjldnDe unb gemeine £)inge, in
tiefes Kapitel eingebraebt babe, Da man fte
fcoeb im 5{(tenburgifcbenÜ\egi|!erftnbet: will
icb mieb Damit entfcbulbiget baben, /S fei;
Darum gefd)eben, tamit id) alle unnu^licbe
<2ßeitlduftigt\'it vermeiben moebte , gleid)*
wie id) aueb um De§willenbie notbigenüvea^
Jiafurj, unb bisweilen fafi aUjufur$ faffen
15. ©e (Sprücb worter, bie in Den£eip>
iigifeben feilen vorkommen, finb niebt al*
Je fonberlicb Die in ben vorDertfen tytilm
fte'ben, m Wfa SwW •***# korben.
fueben konnten. 3eDocb tragen Diefe 9Cßte#
berbolungen Faum jwep 95ogen aus. Unb
öamit biefelben nid)t moiel würben, babe icb
hk ©d&e, bie unter jweoerleo&rtüMn oor^
fommen, getbeilet, unb Den geneigten £efefc
aus einem 5lrtiFel in ben anbern öerwiefen,
17. 2)aß^te(Eapttel|leUet bie^ebraw
fc^en tP&im- bar , fo t>iel Deren in Den
Seipjiger ^beilen aortommen. €*s (tnD Dte#
felben unter ibre gebortgen Radices ge^
braebt, weil wir /e^ogewobntftnb, felbige
unter fold)en m fueben. 3ebod) finD fte bier
obne ^unete geDrucft, hamit Durd) Deren 1
£orrectur Der ©ruef niebt aufgebalten wer*
Den moebte, als weld)ernoeb mit Ausgang 1
biefer^effe geenbiget werDen foBte. SDie
^)ebrdifcben DveDenSarten, auf Die SutberuS
in feinen biblifeben Erklärungen bisweilen
aüubiret, jeDod) obne tikfdbm in »g)ebrdi»
feber @prad)e an^ufttbren , finb mm ttyil
im Dvealregif!er, jumtbeil im feebflen tat
pitel, fcon erläuterten ©cbriftfieUen , mit
ange^eiget worDen* €ben Diefer $(nmerFun^
beDarf aueb
18. 2)a6 Vtmnte (Tapttel von Den (Brie*
d?tfd?en Wörtern. Es erfd)einen Dauon
9letcbfa(S nur bie/eniöen , Die £w(berus in
©rie/
i&fi 4^n7«3^3<gret(fg Vovb. $u frei? Heftern bey t>gr&eip$. Sammlung, 10^7
len , bie et befyt , finbm foU ; es \wübäm,
baf? Daö 3aljr, in weld;em Der eifirte ^beif
gebracht worben, bei; bem €itato mit ange*
merft fei), tiefer IMtqutmUfykit dy9\v
Reifen, bin idf> Durd> Ausfertigung biefe*
gitferregiffers bemühet gewefem 3* Ijabe
es auf Tabellen bärgest , wo eine /ebe
Stelle aus SutljeN ©c&rifren in* allen CEöt*
tionen flehet, Dag man felbiae mit einem 2fo#
blief , of;ne befd&merric&eö ÜMjfudjen, über*
feben fann. ©ie oon einanber abweisen*
ben^Jeile fl«t> erft unter einanber felb|r t>er^
glid)en, unb bann aud; gleidj barneb?n ge*
jeiget, »o (te tu ben anbei*« Äbbrücfen ffe*
b<n. £>ut'd) pfiffe biefer Tabellen fann
man alle €ifata aus £ufljeri SDeutfcfjett
(Sd;riften finben. & l;abe einer eine £bi*
tion, welcbe es fei), fann er ffe bureb ^nffe
biefes Repertorii aud;inbem@tucfebrau*
eben, baf er bas, m$ anbere aus tutfym
(Sd&riften citirt haben, aud; in feiner (£bi*
tion nad;fd)fogen unt) ftnben fann. £)te/e*
nigen, bie£urt;eri ©eferifttn, ober bie citirt
gefunbene <£bitm, nid;f felbft bef^en, ju*
weilen aber bod) barinnen etwas natytefen
wollen, formen fiel) bureb biefe Anweifung.
ber Tabellen biejenfge ^bition, bereu fie in
ber Sftäbe mögen l;abljaft werben, erborgen,
unb barinnen fcas verlangte nacbfcblagen*
3a, oermoge biefes Repertorii fann amf)
unfer Ülealregifler *u allen €bitionen ge*
braucht werben, wenn man bie tyaQinaö,
bie im SKealregifler nadj ben £eip]iger ^rbeü
len citirt fmb, im Repercorio nad)fcf)lagt
@s freien in ber erften ©ection t>on&tpjiat'-
fd)en feilen bie 3<* Wen ber Gaffer, auf
wddje« eben bas amf) in ben anbern <£bU
tiotten befwblid) iß, gleich jur (&eiten. \ln*
fere Keimung wirb ber geneigte Seier gar
leitete einfeben, wenn er nur bie Rubellen
bes Repertorii fid) felbfl m %u$en legen,
unb burebgelje« will»
©ried)ifdw @pra$e angefubret Ijat. e 3«
feinen §rflarungen ber biblifd;en 53ud)er
Sfteuw Srejlaments l>at er ftd; nod; öfter
auf ben ©riecbifdjm ©runbtert bergen,
fonberlid) in ber ^ird)enpo|ti«e. €$ f onnen
aber biefelbigennac^ ber 5(n weifung beöfe^
flen €apite^, »in etflarten biblifcfjen ^er*
ren/nad)gefe§en werben»^
19. ©ie 8atemifd)en 3Borter beburften
gleicbfalö fein befonbere^ Kapitel, wie man
ein fol*eö im 5(ltenburgif*en Üvegifier fw
bet, weil öie, fo etm$ in fid) galten, im
fJveaJregifler mit angemerfet finb.
20. 2>ae SebnteCapitel ift ein Reper-
torium, barinne ein parallelifmus pagi-
narum bureft alle ^ttionen ber S)eut*
fd)en ©ebriften £utl>eri gebogen \mben ifr,
«Bir hoffen, es werbe auti) biefes €apitel
feinen guten 9toen ^aben, Unfere Sfbflfc&t
barbei) ifl, burd) |)ulfe beffelben Sut^eri
©Triften re*t braud)bar ju ma<^en. 3*
weif, Dag beren fleißiger ^ebrau* bityei
aud befwegen unterblieben ift, weil es fo
vielerlei; (SbitteneS berfelben gibt, bit wenig*
(Teil aber, aud) t>te oon einerlei; Sammlung
finb, in^aginiSubereinjiimmen, nac^bem
nemlid) ein unb ber anbere ^^eil oon unter*
fd)iebenen ©ruefern oft aufgelegt worben ifi.
3. & bierinne bienen bie Tabellen im Re-
percorio p. 175* feq. t>on -II. lli. IV* 'V.
VII. Vlll. Senaifcben feilen, unb oon
L \l 111. VI. V1L ^ittenbergifc^en ^l;ei*
len p. 207. feq. ©al)er i(t es f ommen, ba§,
wenn man eine Stelle in Sutberi ©ebriften
1 aus ben altern 2£ittenbergifd)en unb3en<u''
; fd)eh Sammlungen citirt gefunben, unb fei*
! bige nad)fd)lagen wollen, man fie niebt fin*
\ ben f onnen, weil bie ^agina nid)t uberein
1 treffen, ober , e$ befi|t i'emanb j. <S. bie'
] 9iBittenbergifd)en^:^i^, unb fmbet ein&
' tatum aus ben 3<maifcl)en ^beilen, fo wi$
er wieberum nid;t, wo er es in feinen ^tyi*
Äußert ©ct?rift,^ i%&\w\U
ib?8 IV» Vovveben tiber öie Sammlungen uno ÖEOmonee Hut^ect Schriften« 1059
21. 3$ frnbe, t)a§- t>etr fpfc&er Merglet*
djung ber S&latter etwas aljnlicbes aucß in
bas Altenburgifcbe Üvegijler, unter bem an>
bern Kapitel, eingebrucft ift, unb baS, laut
beS ^itclö , fcom Btgtsmuno 6d>woben,
voeylanb €apla» ju (St. Marien Sttagbale*
nen in $3reßtau, verfertiget worben. Aber
biefes bat bem feiigen 2X Sagittario feine
©nüge getban; berowegen er nad)bere, auf
(f inratben beS Damaligen OberbofprebigerS,
#errn 2>. (Beters, fcollftdnbigere Sa^letv
tabeUen verfertigen laffen, bte am £nbe beö
#auptregifiers ber Altenburgifdjen ^fterte
angefangen ftnb. allein, ber 9?u|en ber*
felben ecflrecfef ftdj niebt n>ettet* alsauf bie
35efi£er ber Altenburgifdjen 'SJjeile , ha§,
wer ein Citatum aus ben vorhergegangenen
altem Sammlungen gefunben, wüfjte, tr>o
er es aud) in ben Altenburgifdben ^tilm
finben rennte, ©ie Sßergleic&utigen ftnb
bafelbft nur einfad), j.£ bes i.OTiffenb.
$beils mit bem Altenburgifdjen, beö 1.3*'
naifcben, mit bem Alfenburgifd)en, bes I.
©Slebifc&en §#eif$ mit ben Altenburgifd&en
feilen, unb fo weiter. 3n unfermRe-
pertorio aber (leben fie alle jugleidb einan*
ber jur (Seiten in einer geraben feinte. SCßas
bie Ausarbeitung biefeS Repertorii betrifft,
fo bat man es barinne ju einer ^eiligen 93etv
gleid)ung aller (Seiten unmoglid) bringen
rennen, ©er Anfang unb €nbe einer je*
ben (Seite bat fu*b bei) einer folcfjen ^enge
ton untergebenen aufjagen, ©rucf format
unb Vettern, niebt beftimmen laffen: ©a<
ber ber geneigte £efer mit uns jufrieben feon
wirb, iDenn er, beo bem Sftacbfdjlagen in
ben ^bellen , aucl) gleidj eine (Seite vor*
ober binterwatts nad)fefen mugte, umbiege*
fucbte (Stelle $u finben. @S wirb iljm fol*
djes Sftacbfudjen auf einem SMatte nfdbt fo
befcbwerlißb fep , als wenn er fonft viele
^glattery unC> biefe aud>wolvergeblid;bur$*
Sueben muffen. Aüenfals f ann man ftd) beo
biefer Ausrecbnung t>k erfre Abteilung
p.7.fqq. ba t>k £eipjigifd)en tyeik in ber
vorberjten (Eolumne ffe^en^ als einer ^robe
biefer Ausrechnung bebienen. SEBemi man
bas Citatum nad) ben £eipjigifd)en feilen
hat, fdjlägt man es im gebauten erfren5(b#
fdjmitt bes Repertorii nacb, bafelbji bieeiV
gentlicbe gabl bei S3fotts unb ber ©palte,
nacb allen anbern Ebitionen, aecurat bei>
getragen ijt. @ben biefe Erinnerung wolle
ber geneigte £efer aud) bet> öem ©ebraud)
bes fKealregi(!erS in £>bacbt nehmen , in
welcbem wir unterfebiebene burebs Abfcbreü
bm ber fielen gebbel unriebtig geworbene
citationes paginarum , burd) -|)ülfe bk*
feS Repertorii baben wieber berflellen mfif»
fen, unb esalfo moglid)fei)nfann, ba$ti*
ne Abweisung um ein balbeS ober ganje$
Q3latt üor? ober binterwarts gefdxben i(l;
mebr wirb es niebt austragen.
22. Q3eo ber SBergleidiung ber ^agina^
rum beSXlll. unb XIV. £eipjigifcben ^:b^
ijt ju merfen, ba$ fe4bige nur In fo ferne ge^
febeben, als bk barinne sorbanbenen ©&
efe aud) in ben ganzen (Sammlungen ber
(Scbriften 2utberi anzutreffen ftnb. ©enn
alle Ebittones tjon ber ^ird)enpof!iHe, als
t>k befagte XU1. unb XIV. ^beile auSma^
eben , $u öergleicben , war niebt moglicb*
Aus eben ber tlrfacbe ift aueb feine ^ergletV
cbungbeS XV. unbXVL $beits, als ber
^)auSpofrtlle , im Repertorio ju frnben.
Alfo wirb man biefen Mangel für feinen
Jeb^er balten.
23. 3Bas icb bei) fo oftmaliger ©urebfe*
fung ber (Sd)riften £urtjeri fonjl angemerft/
wirb bis ju anberere©elegenbeit berfpnref ,
weil es mit gegenwartigen £Regiffern feine
OJerbinbung bat. ©erowegen wibme id)
ben nod) übrigen 9vaum juüorberjl meinem
®£>tt jum bemutbigen ©anf , ba§ er mi$
bas
io6o 4P tn« 3« 3* töwffg )3orb, su 6en flegiftecn bey 6er ileips. Sammlung« roöi
Das §nbe öoa einer fo langwierigen, unb mit
fo Dielem Verbrug Derbunben gewefenen Ar*
6ete fe^en lafien. Um je&ige Seit Des 1728.
^a&res (jabe t$ meine SftebenffunDen ben
£eip»gifd)en feilen Don Sutljeei (Sc&riften
ju wiomen angefangen, unb meine Arbeit
an felbigen bis An, 1734- jum Q5efcl)lug beS
XXllffrn tyeiti fottöcfe^et* £>ie folgern
ben $we« unD einijalbSabi' blieb Der Anfang
am Dvegifter liegen, ba ftd> £>ie llmffönbe
U$ #errn Verlegers betonter maffen dn>
berten , bis gegen SSflicbaelis 1735. Jperr
SBreitf opf ben Verlag beS DvegiflerS über*
naim. 3* babe Urfacfce, ©Öttes ©fite
f)üd>licf) $u preifen, bag er mir bep meinen
inbeffen DorgefaHenen QSeränberungen ,
Amtsoerricl)tangen , (Erettj xmb ßranfbei*
ten, meine fdjwaeben Gräfte fo mit geftcb
fet, unb mid) tuefettö ö^^cidbt (>at,efeiner
£ird)e mit biefer Lieferung bienen ^u fonnen.
3c& febafce mid) für glucflicb, ba§ er mi$
ju bem berrlic&en (&tf)a% ber (Scbriften Zw
tl)eri gefufyret Ijat, beffen ©reffe tdj nur be*
wunbern mu§, aber in mein irbenes ©efdf>
fe nid&t faffen fann. 3d) fpure ben eblen
(Saamen, ben ©Ott baburdf) in meine (See*
le geflreuet \)at, Da icb felbigen Durd)fud)t
fyabt (£r laffe ibn Diel §rud)t bringen jum
«©eil ber anvertrauten (Seelen ! 3d) erf ernte
Das für eine befonbere <2BoljWJKtf ©Ottes,
bag er uns am Abenb, Da es will fünfter
werben, burd) Ausbreitung ber (Scbriften
£utljert noeb einen fo betten 95Kc£ feiner
©nabe gönnet, wie bk (Sonne, wenn fte
untergeben will. £)iefes gefd>ie&et nid)t Don
obngefebr, fonbern er will uns Damit ju fleif*
figer £ejung ber (Schriften £utl)eri, unb Da<
bureb jur Behelligung in ber ernannten ©>#
angelifd)en(2Babrbeit fowol, alSuimSBan*
bei in biefem Zifytt, erweef en. £iernätbft
banfe icb aud) geborfamjt meinen Ferren
Direäoribus bei? biefem 2ßerfe für baß
hierunter m mid) gefegte gute Vertrauen,
Dergonnefen liebreieben gutrit anb Untere
weifung, Daraus i§ Dielen $l\i&n gefd>epf>
fet &abe. ©Ott fe£e ben noeb lebenben
£errn SXÖfoner, famt Deffen furnebmen
4?aufe, na<$ feiner ^erbeiffuug gegen Die
treuen Seljrer feiner 3\irdje, jum (Segen im#
mer unb ewigfid) ! 3d) ban^e Den guten
greunben, Die mir bierbep b&Ncbe |)anb
geleifleL 3* banfe aueb bem ^errn ^er^
leger biefer SKegiffer für bejfen bezeigte ©e^
bulb unb gemaebte ^rlekbterung ber Darben
öorgefaöenen @d)wierig!eifen/ 3n Die
(Sd>riften Sutberi f>at ©Oft einen wrborge*
neu (Segen gelegt; id)wunfd;e, DagberFo|^
bare Vertag biefem 9vegi)ler^ bem »g)errn
Verleger eine Ouelle ^um 5(ueflu§ be£ $tt*
lieben Segens aueb auf beffen künftige m^m#
liebe Unternehmungen feim möge, wenn ja
ber ^roftt Don biefem ^Buc^e fd)lec^t au^fa^
len follte, Ueberbi§ freue ic^ mieft aud& fi\m
BefcWuf , ba§ ber Abgang ber £eipu'gifcf)eti
Auflage eine neue Ausgabe in ^)aüe Deran*
laflet, unb einen guten Verleger gefunben
^at. 3n biefem Vergnügen laffe id& mieb
baß nid)t floren, Dag Dorm 3a^re bep bem
Anfang Derfelben begannt gemad>t worben,
Dag ^>k Seipjigifcßen Qfyik nod) ju öerbef»
fern waren. <2Bir bnben get^an, fo oiel
bei) uns gekauften, unb fonnen obne Weib
gefebe&en laffen, Dag anDere auf Der 55a^
ne, Darauf wir Das ©Sgebrod;en, bequem
mer fortgeben. 2£as |u unfrer €ntfcftulbtV
gung Dienet , wirb Der geneigte £efer au$
Dem, was oben angefubrt worben, gutig/T
beurteilen, unD einen UnterfdjieD madjen
unter Den Seglern, unD t leinen ^rbefferun*'
gen in Un Ueberfefcungen. ©enn was an*
genfd)einlidr im 2)rucf verfemen worben,
fcmn t>on uns niebt geforDert werDen* ®ic
Verantwortung uberlaflen wir bem, begbec
©ruef ifr ©ie Sujfammentjaltung ber
(Sss 2 £ei>
io62 IV. Port-eben über bic Sammlungen unbigbitiome Zmfycn Schriften, 1065
geipu'flifcM ^l)die mit Den $Jtenburgifci)en
n>ttb Den 2fusfd)lag geben, in wie sielen
(Stellen jene &or biefen üerbeffert erfd)ienen
fmt> , Da wir Die toerbefierten Stellen burd)
öffentlichen S>rucf begannt m machen untere
faff<ti fyaben, um ben @cf)ein eines gefud)*
ren esiii OiuljmS ju sermeiben. Suum
cuique. £5en bertfoftbaren 2(nf!altenbes
$errn Verlegers in #alie rönnen wir uns
frepfid) alle gute Hoffnung mad)en« Unb
vok id) i!m felbft bamate, ba er e mir fein
&orfraben eutbecfte, batinnen bepacket nnb
barm ermuntert habt; alfo wunfdje icl) iljm
auct) %m\ nunmehrigen $ortgangee beffelben
alles ©fucf tmb (Segen« 3d> furjre bier*
tmie mit bem erleud)teten 2(pofW ^paulo ölet*
djen (Sinti tmb <3£orte aus.lMJ'm'P- 1, j8:
»3Ba$ ifl es iljm aber benn ? bag nurSfjriftoS
5Sserf unbiaet merbe allerlei; ^eife^s gefd)e(K
„Sufallens ober red)f e*3Beife,fb freue id) mid)
^bod) barinne, m\\) will mic&aud) freuen«
y,-©erm icjj röetgy. t>ag mir bajfelbe gelinget
„jur ©eligfeif«,, €ben bas- t(t mein (w
lieber 'SBunfdj unb ®tbtt m ©Ott für alle,
bie biefes Üvegifter gebrauchen, t>a§ fte burd)
beffenimweifung in beut 2Bege ber (Selig?
feit , ben ®fyt buret). Zuilwi (Schriften,
'nadj ber alleinigen 0licl>tfc5nur feines SCfefS,
wieberum l>ergefMet l)at, je mel)gr unbmef>r
beifüget unb abam werben mögen ! @e*
febrieben- in ber fieipjfeec 0ffermeffe £wno
ITT. ~M?aiw 3acob (Breiff ,
Mifenas,
fifawerm Wölbte, in to?3nfpvs
etton SÖoru«.
407 309. 3a t. ^\aiu wu>w P. P-
a%emcme 33ötret>e ju Denen in 3^;
ua ebirteu aisserlefenen feinen (Schriften
Sut&eri, t>on bem (Segen ber @W'
jfnnfralr*
2u#eri ©driften l^aben t>iet jur Seffoberung tcr
Deformation mit beigetragen , §. u ©teroms
kn in rurjergeitfajl: bureb gatf$(guroiKimau$*
gebreitet, §.2- Unb~ obgleic|ber ©atan folcl)e$
ju öerbinbern fua)te , itibem er auf mancherlei,)
2(rt ft"4> gegen tttft ©cfmften fc&ti, §. 3. 3*
gar »erantaf ee , fcaf fte auf pabjiltdben unb fä>_
fertigen Sefebt §. 4. JP>m unb loieber verbrannt
würben, #. 5» ©0 würben fte boa) baburefc
nur beffo belannter, unb ginn Ifcert fetbjl oon
ben ©iberfac|)ern gelobet, §, 6.
groar Ratten auc|> feine ©trertfc|)riften ifireH grof*
fen Stoßen , §» 7* flnfouber^eit aber legte
©Dtt auf feine erbaulichen unb eyegetifcj)«*
^üc^er einen |>errli4)e» @egen, ^.8. inbem
baburcl? U Das $Lid)t Oec XTal?rl?eit «njalis
gen petfown aufging, im ^egierflanbe, ss-9-
3m ie^rflanbe, §« 10. Hub im jjj&au'$f?anbe>
§. 11. Silbern U. cht aU^memes Perlangetf
nad? Der freili$eit'@c&rtft öaöurd) ertweäer
»juröe . §♦ 12. 3rtbem in« €t?ciflus wiebetmn
in öecKirrfje begannt gemacht «?uröc, $.13«
ffnbem lV«öie rt?id?tige^el>«e vonöcrÄedjt*
fetrttgung in \\yttt rtpoftolifd)«»t ^uteefeif
mieöev fergefieUet u?uröe , $. 14. fjttbent
V* gematrterte (Bevoiffm mit MftigemSrofl;
öa&ttrclp aufeccic^tet t»ur&en, §>. 15, Cetebe
fünffacfje 2ßirfung gnugfam benjeifef , $a$ f«
ba^ meifle pt Reformation mit beigetragen
Warum unb wolyet fte biefen 6egen gehabt , |fi
17. Xtfeim fit tm griffen ©egen gehabt, nem* 1
het) aJ^ fk noc|)etnjetn l^rauifamen; l&fk
Imgege», naa)bem fie in grof^n ^olianlen ge*:
fammtet fmb, fafi unbefantK n?orben , §« 18«
Daber man f^ bemalet vat , Sfu^jug« bataul
gu geben, §.19. 3nionber^eit ft'nb fte mieber
|>er»or gefugt trorben, naebbem ber feftge $erf
uon @e<f enöotjf t>k iReformattcn^iflori» er«
läutert: 9?flC|? n?eta>r %tit fytM nü§tidbe€p
tracte fyvw$ fommen , §« 20. Sfjeitö ganj«
©cb^iften mieter aufgelegt roorben , §, 21*
©onbv'rlicl; in ^iemlic^er injabl fät tun Ufa
tttn ^ubrlao , §. 22. S)a noef) »iel ©egen ju
l;offen ijl/ ^ 23* Erinnerungen wegen ber
00m Tutore ebirten ©Triften Sut^eri ) §. 24»
$ef$luf, $,25«
io64 45) 3^» 3*c* Hambacbs Vovtcbe $ubm tkinen Begriffen üutberi. 106^
©eliefcter £efery
i.
J^jag $£>$$ bttrd? bte Jeber bes feltgen
^® 4fuf^crt erftaunenSwurDige£)ingeau&
gerietet ^abe, bas Wieb m'cmanb ^u Icug/
nen begeben, Da* Jbtc ^ifterie ber gefegne* ;
ten Oleformatton ftd) nur ein wenig befannt
gemacht (jaf. 3)a§ ftd) bas €tc^^ ber
Sßßa&rtjeif , weld&eö w @ad)fen angegangen
war, in fo Furier Seit buvel) SDeuffdtfanb,
$3ül)men, Sftie&erfanbe, ®d&tt>ci^ , granrv
reid), @ngellanb, SDannemarf, @cb weben,
Ungarn, ^ofen, ^reuffen, ja fafl burefr
ganj Europa ausbreitete , baran Ratten bie
(gebrifren £utf>eri feinen geringen Smtbetl,
welcbe ( «ote ber furtrefflid&e $err bon Sc*
cftmöotf tnbem 3>o.rberid)t $u feiner $u
jforie beö £ut()errljumS angemerkt,) in bie
ftirneljmften (Sprachen t>on (Europa mitprof*
fer $3egierbe überfefcet, unb in ben berufene
iefhnSBuc&brucferepen fyauftg nad)gebrucfet
würben. .
2. (Sein erfter -Sommentattuö über bie
^ptjlel Pauli an öte (öalatet* > weld&en
er §tn. j^i9* Verausgab, würbe im folgen*
ben 3a()r ins- ©panifdje (a) öberfefcet, unb
ju Antwerpen naebgebruefet ; gfeidjwie er
aueb fyernad) ju ©eneö in granji#d)er
(Spracbe baö £tdf>t erblitf te. 3n eben benv
felben i^i9.3abreberid)tete iljm jfob. Sw
benim, ein berühmter ^ud)banblenn^a*
fei, (b) baf? iljm nod) feine ^ueber foglücf;
iic!) abgegangen waren, afe einige Don il>m
naebgebruef te (Sd&rjften Eutljeri. ^r ftabe
fecfÄunbert §remplarten naef) ^anfreid?
unb Spanien, unb nid)t wenige nacftSra*
bant uno ^ngeüanb Qefd)icf et. @U wiir*
ben ju Paris kaufet, unb öon ben Eebrern
ler (Sorbonne felbftmit Vergnügen, gelefen.
@p l&abe aud)e ein anberer $ud)ljanbter in
Pat?ia im ^atjlanbifdjen eine öute $ln\0
md) Jtalim kmmn (äffen. §in beruijnv
ter $)}und) in T>embi$ -f Samens öur*
färbt, ber fetner ©ebutt nacb ein ^min*
gifeber Q3aron, 6d?en£e i>on iautenbttrg,
war, fdjrteb $w.i?2o. an feinen befonberä
guten grettnb, (Spalattnum, in ©ad)fen, utv
ter anbern folgenbeg ; c) "3$ habt gelefen,
'>\va$ ber «öew wegen £)errn Martin £«#
"tberö gebeten , unö gewiß er bat bep tm$
"Gu ^enebig) febon lange einen guten föa^
»men; man ^pvid)t aber, er (jabe ftd) i>di?
"bem Habite tjorjufeljen. Q5or jtvep ^0^
»'»naten finb ^e^en feiner ^raetate bierber ge>
"bracht , unb augenblt'cflid) üerfauff mx*
"btn, ef>e icb ba^on ^ad)ricbt bekommen*
'^gu anfange biefeö ^onatg abn Um ein
Ȁfel)l t>om ^abjle, "unb bem ^ettn ^a*
»triafd)en ^u ci5enebig, woburd) biefe 3Sü*»
"d&ec verboten noorben, welche ber ^3atri#
^ard) im ^5ud&Iaben aufgefuebt, aber nw
"ein Defecteä gefunben unb roeggenommen,
"3cb wollte fteaueb fyabm, aber ber %5nd)*
"fubrer furchtet ft'cb mehr anjufc&affen. »
£utberi £atcintfcbeg-95ud) ron t>cc Jrey^
bett eines (Ebn'penmenfcben , welcbem et*
eine woI)lgefd>riebene ©ebication an bett
tyabft üorgefe^et ; mußte nid)t o^ne gottltV
c&e- Regierung feJbfl bureb bk $cmb eine^
pdb|lltd)en gebleuten, bes Don tTfritts,
nac&Svomfommert/ jum ewigen geugnig i>tv
lautern ^abr^eit. d) $m Zutfym 2lm>
legunrj bee Vatev Unfece anfanglid) obne
^)tnjufe^un<5 feines Samens ,«,ebrucfet, unb
in bie 3taltanifd&e (Bpracbe ubcrfeöet mur^
be; fo lie§ ftd) ber Ordinarius, ä$ er fol^
d>e gelefen fyatu, t>ernebmen: ©eltg finö
bie *o&nbe, bie biefesgefebnebenbaben!
felig finb bie 2tugen, bie ea lefenvserben!
feiig finb bie fersen, bteee beren werben»
<&o balb man aber erfuhr, ba§ ßut^eruö
biefe &d)tift Derfertiget, fo würbe fte bep
bober Strafe ju lefen »erboten, e) Qlu$
biefen wenigen €>'empe(n fielet man, wieSu^
@$0 3 ' tW
1066 1 V ♦ Porreöen über bie Bammlungen unt) göit tonee &utfreri 6ct?riften . ipgy
tberi griffen mit unb breit besumgeffo'
gen, unD in furjer geit in ganj Europa be>
fannt werben fmb.
a) ^cec von ©ecfenbetf in 5er vem -£«rn £lia
gtief »etbeutföten -Otftorie be$ Su$ert&um* p.
439. 302,.
b) Tom. I. lat. Ien. fo!. 367. b. (edit. 1554. )
O J?ert wn ©etf enbotf loc. cit. p. 29a.
d) Jperr von ©ecf enborf loc. cit. p. 270.
«) Stfj wirb öern £«rrn Paft. Schamelio au« Ti-
ta LL.Theol. p. 1005. referitt in vindieiis ca-
techet. p. $.
3. Sftun fe£fe fxd& $war ber (Satan mit
gtjt unb ©ewalt gegen Me fcr)neüe 2(u$brei
bamit er nici?c üc iad) gebe , fortbin aller*
ley gottlojea tPefen 51t t>ert$eibtgen, un&
neue (öreuel unC) tPuten anjuiicfeten.
SBerbe er aber mit propbetifeben unbapo*
jtolifeben Triften uberwiefen werben, baf*
er geirret fyabt; fo wolle er nidjt nur allen
3rrtbum willig wiberruffen, fonbern aueb
ber eefre feon, ber feine (Scbriften ins geuer
werfe, g) Einige verachteten £mr>ect
^eutfcbeQ3ücbIein, vok er felbjr in ber£)e>
bication feines ^racrats t?on guten XVw
len an#erjog 3obann 2Jn. 1*20. melbet,h)
tung btefer ©c&riffen, unb fuebte folebe auf ! t>a er fieb mgleicb alfo verantwortet: Wie*
alle ibm mögliche CCBeife ju verbinberm 3«
EPorms lief ber Käufer noeb vor bem
Dveicbötaae am if. 2fpr. iffii* an bie £ird)>
tbüren anfragen, baß man öie Sucher
£utt>e« 6er (Dbrigtett einliefern foÜte,
damit lein geoflferer Unratfc> entfielt, f )
2luf bem 9veicbötaae felbjr würbe febarf in
gutberum bineingebrungen , bafj er feine
Q3üd)er wiberruffen follte. £5arau£madj'
te er einen Unterfcbieb unter feinen 33ücbern,
unb fagte, Einige waren fold)e, barinnen
er vom ©lauben unb €bri)tlicl>en <2Berfen
reebt unb Cl>rtftlicf>, nacb felbjr eigenem
Seugmj? feiner SBiberfadjer, gelebret; bk
tonne er niebt wiberruffen. 3n ber am
bem 5irt feiner 33iid)er greife er baö^abjl*
tbum unb ber ^apijten Srrtbümer an, bk
mit ibrer falfcben Sebre unb bofen krempeln
Sie £briftenbeit an 2tib unb (Seele verwujiet
Ratten; bk fonne er aud) nid)t wiberruffen,
weil er babureb ibre ^»rannei) unb35oöbeit
tt&rfen würbe. S)ie örttte 5lrt feiner 55fe
, d)er gebe wiber einige ^rivatperfünen, t>U
fieb unterjranben , Üvomtfcbe ^prannep ^u
vertbeibigen, unbbiegottfeligeSebre, bie er
gelebret, ju falfcben unb ^u unterbrücfen,
darinnen er aber juweilen fieb bejitiger erwies
fen, aß e$ feiner bl>rofe§ion geziemet; Uc
felbe fonne er ßleicfjfals nic^t wiberrnjfen,
trol i(t) tbrer x?iel weiß, unb taglid? b$re,
öte meine 2(rmutr; gering achten, unö fpre^
dytn, i<b maetye nur litint Oeutfc^e Pre#
Mgten \m bk ungeler>rten Hhyen ; ba$
la% tc^ mic^ ntct>t bewegen. tX>oü*te
(BCDtt, id) t;atte nur einem Ilayen mein
üebelang mit allem meinem Permogen
jur öej]erung geötenet. 'Jd) woüte mir
genügen lajfen, (B(Drt bemhn, unögar
willig Öarnact) lajfen alle meine öuct>#
lein umkommen. *Jci) voiü einem jeöen
bie OZfyte großrec iDinge fcerjltcty gerne
lajfen, unö mtct> gar md?t fc^amen;
JDeutfct) ben ungelegten £¥ ju prebw
gen unb $u fct>reiben , wie wol ict> auct> beft
felben wenig fanm Slnbre bejct>ulbigten
ben tbeuren Sftann, ba§ er aus ^reoelunö
4oct>mutt> getrieben, bk 5^ber ju berglei*
d)en nü^licben ^ebriften anfe^e» @ofdjrieb
»|)erjog ©eorge ju &ad)fm ben 27.® ecembr.
1^19. an ben Cburfurjten: (Ee fey eine grop
fe X?ermej]*enl>eit an ß.utr>ero, öaß er tnv
mer feine Bermonen in £>ruct gebe,
gleict) als wäre nie feiner ge wefen, &er bie*
fes X)erpanöe6 wäre, unö r>atte niemanö
auffertbmMe(5na5egebabt, bieVOaty*
bett 3U fagen : i) ©a bod) gewiß ijr, t>a§
^utberi ©ebriften niemanb weniger gefallen
baben, aß iljm feiber; m benn aueb alle
natura
io68 49) 3°$>« 3ac» Äambacfee X>oi*reöe ju öeo Weinen Schriften £ut^eri. 1069
natürliche ^ermejfenljeit unter Denen fd>me* 1
ren ©emütbebeängfrigungen, Die er im 2m*
fange feinet £atm> ffc gegen t>a^ ^abfttbum
empfunbenbat, ganjlid) erfrcrben mar. €r
bat felber bielmal gemünfcftet, k) bag aüe
feine 33ud)er untergingen, weil er -nidne an#
DerS bamit gefugt, als Dag Die #. ©c&rifr
mieDer an Den 3:ag fame. QU$ feine @a%e
miDer Den 2fblag jufammen (jerausfamen,
fo fcbreibt er in Der SßorreDe: 1) "3$ lag
»eSgefcbeben, Dag meine X)ifputaf ionee tvi^
»Der Den 2fblag an $ag kommen unD aus* 1 3rrtbum unD wl anDeremebr in DenQ3udy
»^et^furnemh'c&barum/bamitberglucf^Liein ober (Bdjriften eines 9ttartimi$
»!i(^e Sortgang Öec@ac&e(fo mit ber Seit „Sufter verleibet fmb, fo Derbammen,
»Daraus erfolget ift,) mir t>on ©Ott Dam „verlegen unD fcermerfen mir ganjlicb ge*
"gegeben, mid) nid)t erbebe unb fto!j ma> L nannte Q3ucf>lein unb alle @d)nft ober
>$*. £>enn burd) Diefelben fPropofttioneS „^rebigt Martini, fte merben befimbenm
g) £err von ^ecfenöerf, p. 351.35a»
k) Tom. I. Ien. germ. foL 224. b. ( edit. 1590. )
i) Tom. I. germ. fol. 209. b.
k) 2fte Tom. I. Ien. germ. fol. 3, b,
1) Tom.I. Ien. germ. f. 4.
m) Ibidem fol. 2. b.
n) Tom. V. Altenb. fol. 275. a.
_$, $?iemanb aber §at arger gegen tiefe
$3üd)er gemutet, als ber^abtf mit feinen
Creaturen. 3n ber Q3ulle, welche ^abjl
£eo ber geljenbe Qln. 1^20. roibcv Sutberum
abfaffete, fyifjt eS:o) „2Beil benannte
»mirb öffentlich angejeiget meine (gdjanbe,
»bas i)l , meine grojfe (Sd)mad>beit unb
»ttnmijfenbeit , melcbe mi$ im anfange
»brungen, Diefe (sacbe mit großer Jurcbt
»unD gittern anzufangen. „ Unb Da ber er*
„£ateinifcf)er ober anbern (Sprachen. @e*
,?btetcnt> in ©emalt Des ^eiligen ©eljorfamS
„allen unb /eben beober @>efd>led)t £b#>
glaubigen , fi$ in feinem 3Bege ju untere
„minben, bagfiefolcfce (5d>rift, Söitc&lem
• »
fit tytil feiner 2ateinifd)en Q3ü$er 2fnno Lober ^rebigt, Jefen, fagen, prebigen, lo
i?4f. ju Wittenberg (jeraus fam, fd)rieb er
in ber SÖorrebe: m) »Jtir allen ©ingen
Mut id) \>tn (EbrifHidjen £efet , unb bittt
»il>n um unfern ^€rm3^fuCbri|li mitten,
»bag er meine erflen Q3m1)er ganj btbhfyu
«lieft unb mit groffem bleiben moüe lefen,
»unb miffen , bag i$ t>or biefer Seit and)
»ein ^DJund), unb ber rechten unjmnigen
»unb für grojTer beud)lerifd)er 2fnbad)t unb
"@ei|tlid)reit rafenben bT>apijIen einer gerne*
»H« bin, t^a id) biefe @acbe miber Den Qibt
,jla§ anfing.» 5(nber^mo n) befennet er,
\to$, menn er feine Q3üd)er gegen jobam
ms örentii unb feines gleiten $8u*er bal*
te, bk feinigen i^m batjorgan; unb gar frin*
fen. S>arauö man gnugfam flehet, mie
mebng£ut(>eru$ oon feinen Triften gebal*
ten (jabe.
f ) ^err »cn eftfenfcwf , p. 340.
,.ben, bruefen, an ^ag geben, ober oertbeiV
„bigen. 3a fte foOen biefetben $ur @tunb ,
„naefc Äunbmacbung biefer Q5ullen, an al^
„Ien Orten, \^a fit feon merben, bureft \>it
3,Crbinarien,eba^ifr, ^Bifcftoffen ober an*
„bre^oben beruhte, ^eigig auffueben, unb
„fie öffentlich unb pracf)tiglicft , in @>egen*
„mart ber ©eijllicftfeit unb ber üapen, bep
„allen unb /eben obgenannten Strafen, oer^
„brennen. „ Qitfcm phbjilifytn Äefebl ju
folge brungen nid)t nur ^>it Q>eid)tt>ater febr
fd>arf in Ut ©emiffen ibrer iÖcicbtfinber,
forfdbeten fte aus, ob fte SutberS Triften
batten, unb roollten ibnen nidjteber ^it $ib*
folution ertbeifen, bis fit foldje mürben ^er*
ausgegeben böben: p) fonbern es lieg aud^
ber &omifd?e 2\ayfer, €arl ber Sünfte,
nad) jeenbigtemüveicjstage ^u^JBormS, bett
8.^ao 152 f, ein partes ^bict gegen Sttartra
Sut^erS
tojo IV, X>orceöen über ote Sammlungen und £ottioneeItutberiöa>nften. 1071
£utberS 35üd)er, £cS>ve tmt> 2(n()dnger .(fect*
bei) aber ein ^dbjllidxr Cftuntitts , ^(le^an*
ber, bie 5eöergci'\il)rcf,) ausgeben, Darin*
mn es unter anDern fjeujf : q) „ Serner ge*
, fristen wir eucl). allen , unb jtbtm insbefon*
„foefg, bei? ben vorgetriebenen ©trafen,
„ba|j euer feiner De^ obgenaunten Martin
„Sutljcr* ©d>riften , ^on unferm Seifigen
,.Q3iatcr ^abft , wie oben jM)et, verbammt,
?,unb alle anbre ©Triften , t»ie in Zattin
s,ober®eitffd>, .ober in anbern©prad)en,
r bisher burc^ tt>n gemacht ftnb, ober fjm*
„fort burd) i!)8 gemacht werben, als boS,
^argmofwig unb verbdc&f ig , unb von einem
„offenbaren fyärtnacf igen Äefcer emsgegan*
„gen, faufe, verkaufe, Iefe, behalte, ab*
„fd)reibe, bruefe, ober auftreiben unb bru*
„efen lüjfe * * unangefefym, NB; ob bar*
,;iml etwas (BufeS eingefügt wäre , bk
Einfältigen bamit ju betrieben. S)aju
„follt tfjt allenthalben im Eiligen 3lomifd)en
?,3veid), aud> unfern erbiid)en Jürffentljum
9,unb San&en, ernft(id) orbnen, {trafen, ge*
„bktm unb bejMen , alle unb j'ebe fold)e
9,obbe(f immfe bes £ut t>erS vergiftete @$rif*
?,ten unb Q3ucf>er mit bem $euer ju verbren*
„neu, unbgdnjlidjabujfljun, ju vernichten
„unb &u vertilgen.»
o ) Tom. I. len. germ. f. 2^9. b»
p) Tom. I. len. fol. 397. b«,
q) Ibidem fol.4<5i, b,
5. (fs blieb aberntet bei; bm bf offen 35e?
fehlen unb ©roijungen, fonbern es mürbe
aud), wiewol nur an gar wenigen orten,
|ur ^fyat gefd)ritfen , mbern ju £6 wen,
Colin unb £n&yn$ Sutlje« ©griffen auf
fcen ©d)eiterf>aufen mußten, ©a bkSjct*
tm &u lowen auf ibre Sofien Suf fyerS $3tV
$er verbrennen helfen, fo war ein groffer
gulauf, unb würben viele Q3üd)er mit ber*
jugef ragen, bie nid)f Sutljeri waren; fonbern
bie ©tubenteri unb anbre bxatytm 33u$er
ber ^dbfWdKn ©dnilleljrer Werbet; getrau
gen, welcbe fte paff £utberi Q3udt>er auf ben
©d)eiter!?aufen würfen.' r) £u$erus aber
berummette ftd> gar nic&ts über tiefe S5er#
brennung, fonbern fd&ri'cb : s) „TOneÄ
„d)er fi'nb an brepen Orten, ju£6wen, Colin
„unb ^dotty, verbrannt worben. 3«
3icu;nj aber würbe biefes alles veraltet,
„ba$ and) bk, fo fit verbrannten, in@e>
«fal>r fhmben. „ Unb anberswo 1 1) „£$
„ijr Heicf>t , Sutljerum aus ben 33ibftotl>eFen
,!,jö verbannen; aber es ifl nidjt fo leicht, iljtt
„aus ben ^erjen ber ^enfc!)en ju reijfen,
„wo niebt feincgunau|!6slfc^n55eweist^
„mer mit ©prud>en ber $til ©d&rift m*
„beileget werben, ©ie ^aftr^eit fann
„md)t umerbntcf et werben, obgleich £ut^e«
„rus unterbrkf et wirb. „ 3a weil bie 9CBt>
Derjad)er einen efold)en Hermen unt) ^Sranb
mit Sut^crt 33tid)ern anrichteten , fo warb
biefer bewogen, ba$ et ben io.^DecembriS
i? 20. ju Wittenberg vor bem @lßertl)or ew
neu ©Weiterlaufen machen lie§, auf wel»
cl)em er ^k ^dbplicbe ^BuSe Seonis wiber
feine Seljre unb ©griffen verbrannte, unb
fte mit biegen ^Borten ins Jeuer warf: Wert
öu Den «^eiligen öes &J£xm betrübet
bafi, fo betrübe unb t?er$el>re bidj-bas
ewige $euer! t)a benn auc& anbre baS Ius
canonicum , famt £cf enS unb ^mferS Q3tu
cl)ern, mit auf ben ©t^eiter^aufen mm*
fen. u) <5r aber gab barauf heraus Urfa^
<ben , voavum be$ Pabfle unb feiner
3iwger Tbudütx i?on 2). Vßaxtin £inber
perbrannc fi'nö. x) ^nblid) würben and)
bm i2.3uni< ifiu Sutjeri Q3ud)er famtfei^
nem ^ilbnig ju Üvom verbrannt, y) mU
fk feiner felbft nid)t fjabf)aft werben fonnfen,
inbem er bamals auf bem ©d)loj? Wartens
bürg in guter ^3erwa!)rung gegen bk tyabfo
lieben 9iad)|Mungen wav* '
s"^ EpiÄ,
I " '■ " ■ — .... .1 -•- — ■ ■■ — ■ ■ 1 .1 .1 I , I I. ■ , .. «I.
46) 3ot>- 3m* &ambact>8 ttonreöe ju btn lltinm Schriften Hutfceii. » 07 3
._ . 11 . • ■ 1 ■ 1 11 1 • ... 1 ,- - ; mim
s) Epift. 207»
t) Tom.I. Ien. lat. foi. 4^. b.
u) Jperc von ©eefentorf , p. 293. .
x) Tom. I. Ien. germ. foJ.354« b.
y) vid. Georg. Calixtus , de arte noua, p. l$6.
6. Wein, Dur* Wefe$$»bcn unbSButen
gegen Stit&crt 33ud)er warb ntc&tf anbertf
au$gerid)tet, atö ba$ Diele Mio begieriger
würben , biefelbe m faufen unb m lefen. ©a>
ber £ut(jeru$ felbjl in einem Briefe an Den
^abfr" £eo, Den et; am 3. ^^artu' 1*19. ge*
fdw'eben, z) benennet, t>af? feine SdjrifV
ten Oui'c^ tt?i&ecfian& unö Untertou*
tfung öec ä?rt>erfad>er weitet* auege*
fommen, als er je t>atte hoffen frutfen,
«nb t)aß fte in t>icler fersen tiefer gewuiv
jelt, als Ööt3 fie wifcerruffen weiften
fonntem ©eine eigenen SCßiberfac&er
f onnten ntd&t leugnen, bag Diel ©uteö batv
innen flet>e, unb bag einige niebf ofmefr*
bauung gelefen werben formten, ©er £ap>
fertige ^eicfjtoater, Jobann (Blapio, ein
graneifeaner, lieg fid) ui <2Borm* in einem
©efprctd) mit bem ©tfutfll. @ad)fifd)en
Cancer, ©regoriq Sgriitfen, (ber fonfl
aud) ^ontanus genennet wirb,) folgenDer
©efkit berauS: a) 7,§r l>abe fiel) Don Jg)cr<
„jen unb fefyr l)od> erfreuet, ba er t>ie er (Ien
»©c&rifter? £utl)eri gefeljen, mi\ er bemer*
„fet, bar} in bem £>erj<m Sutberi ein ebel
„unb neues ©ewacr> aufgebe, welcöeöfd&on
»Steige gehoben, unb M erwumcf>teu unb
„ber £ircl)e erbauli&en grumten Hoffnung
„gemadjet. $ß hatten jwar aud) anbre,
»was Sutberuö erinnert , root)( wafyrgenom*
»men; feiner aber fyabe ben ©d)f gehabt,
3,t>ag er bk 2Ba()rt)eit an <£ag m bringen
,fid) unterftanben „ §r lobeteinfonbertjeit bie Don ber Sebre sQu grifft unb femer
über baä 23ud> t?on ^er £>abylonifd?en
(Befangenfdjaft , barinnen gut&erug bem
^abfftljum ein wenig bie £arüe abgezogen
r>atte, unb fagte: a!^ er baffelbe gelefen, {9
fei; iljm nid)t anbers ju Sttutjje gemefen, altf
wenn i(m einer 00m #aupt big aufbk gug*
folen gepeif fd>eH)äf te. 3a, er bekannte, bag
£utl>eri Q3tid)er, et>e fein ^raetat Don ber
SSabpfonifc&en ©efangenfdjaft berauefom*
men , ber 3\dpferl.e Wlajefiat in manchen
(Sfucfen gefallen Ratten* ©er bamalige
Äabifc^e Cancer, *5ieronymuö Vebuo,
ber auf bem üleicl)ötage ju ^orm^ ^ut^
rum fennen lernen, fd>riebben 28 ^artti
1522. an .i&erjoa. (Beorgen ^u ©ad)fent
&mbm erjleScfenften veibev benllblafi
unb 25ann; item von bm'Bzfym (Btbotm
unb öa* bvcy fachen (BeredytigPetc^ fcaben
einen groffen ^ifer fui' bas £>am (B(!)t/
tes angejeiget , unö ee ^at in tnelen eine
fci?one (5eleHfam0eit in bet Cr>nßlic^en
tPar>rbett öatinn ^eruorgeleuct>tet. b)
<§o ftralete bat ©ute in bm @c6«'ften Zu*
tt)eri aud) benen in bie $(ugen, bie feiner
Sebre feinen Q3ei;faH gaben.
z) Tom.I. Jen. gerrn. foLi43. b.
a) S?m von ©^enöotfy p. 314. fe<H-
b) Idem, p. 363.
7. ^ielmef)r aber l)tttm feine erbaut
d)en ^ud)er bei^fülgfamen^emut^ern, ioel^
ci> fid) nidbt.burd) Effecten öerblenbcn unb
mm ^iberfprud) gegen bie SOßa&rljeit Der^
leiten lieffen, erwunfebte unb gefonete^Bir<
fungen, S^^ hat ©C^ aud) {eine
Btveitfd>riften , bie er bem tyablltfyum
unb beffen Q3orfed)tern, wie audjanbcvn,
£ut$eri Q$üd)lein von bev Swvbw einee
CtH'ttfenmenfdxn, unb fagte, barinn ^a?
be £utl)eru$ grojfen ^Serfianb , ^unft unb
©eijt gejeiget , unb babe afö ein gelebrter
^ann gefd)rieben. hingegen fiagte er febv
£utt>en Schriften 14» ät^ert*
5ipoflelabwid)en/ entgegen geje^et fyat, t\kf)t
ol>ne ©egen gelaffen; ob fie gleicl) mit einem
jblctxn (Bak gewürzt waren , bat benen
3Bioerfprecr)ern unertraglid) war tylans
$ex jiol|er ©oliat^ , welcher beroor trat , ,
<Ztt
1074- IV* Voneben über ftie Bammlungen unb gbittonee gutberi Scfrdften. 107?
wahren ©jrijrcnmadjen, SBujfe, ©lauben,
!^iebergebm't,SKed}tffrtigung je. abmban'
bem, unb aus bem ©runbe ber ^eüt'öcn
«Hjrifto unb feinem @t>an§ctio #o&nju fpre*
t&en, warb burd) biefe <Sd)!euberfteine ju
boben geleget, ober bod) burd) bte formt*
bable ^eber £utl)eri Don femerm ©treiben
unb Sdflern abgefefereefet: bte ©reuel beS
^abfrtfjumS' würben aufs beutltc^le ^ enc^
beefet, t>ie 25oüwerFe beflfelben mit unüber*
winblicben ^Baffen beiturmef, bie3Bafyrl)eit
tieft gefegt, unb manche irr gemad>te©emu
©d)rift, nad) bem laufern ©in'nbeä &poflo*
iifcfcen ©eijleö, auf eine fowof ©eletyrtenatö
Ungelegen beareiflic&e 2ul fcormtragen.
9. €$ befMjef aber biefer (Segen, welchen
©Crt ben ©driften tuttyii wrlieljen, erffr
Itct> barinnen, baß fcaburd?, in 5er bama*
tfyer wieber jured&t gewiefen. ©0 Ijarj. & itgen pnjlern Hacfet bes p. bjübume,
feinend): beweis, baß öictPorretEbri*
fti, bae t(t mein Heib, nod? t>cjle ßeben,
eine (jertlic^e .Srudjt bei) t>felen gefdjaffet;
bafur Sud)eruö in ber Q3orrebe feines 23e>
tenntnnjes vom betligen #benbmabl, wek
d)« er 1528. Ijerairägab, ©jötr froblid) lobet
uubpreifet, wenn erfekeibet: c) „©Ott
Ofet?£ob unb£)anf burd) 3@fum£j)riftum,
^unfern ££rrn, in €wig!eit, baf? meto SÖucf),
„fö tefe big 3al)r wiber bk ©d)warmergei*
,,j!er unb Jeinbe be$ Seifigen ©acraments
,&abc ausgeben laffen, nidx geringe grud)t
„gebrad)t bat. ÖMel fromme #erjen, fo
„burd) ber ©djwarmer d) unnü|e 3Borte
„tierwirret unb unrubig korben waren, fmb
„jufrieben gefMet, unb banfen ®Ott mit
„groffen Jreuben, wie fte bennmit ©d)rtften
»,anmid) fri#'d) beFennen.
c) Tom. 3. len. germ. (ed. 1588-) fol.438. a.
d) (£$ fomtnt tiefer Sftame Sfterö in Sut^eo «Schrif-
ten vor. SDafjer ein jeber, ber fie ju unfern gei*
ten liefet f gu warnen ifi , baß er ifjn nid)f mit
freiem ©emntfje auf Ünfcfmibjge beute, unb jtd)
fcaburc^ fdjwerlicl) verfunbige.
& £)en furneljmflen (gegen a6er lyat
G&Qtt auf ö£e erbaulichen mt) eregetifd?en
Bdbrtften £utben geleget, barinnen jn>ar
öuer) ^m unb wkber bie 3rr#mer mitrefu*
firet werben, tnbem er feine ^ajfen nie*
rnais abgeleget, mm er an bem Ö5au ber
yvftktm Mauren gionö gearbeitet; (0>
^em. 4, 17.) barinnen bod) aber fem^aupf*,
ttjerf gewefen, bie;enigen ©tuefe, bie einen
ein neues £td?t angesunöet tr orben^ bey
öeffen 0lanse «5>ol>e unt> Htebrige, im
^egielvEebr^unö^auejIanbe, bte lautre
XX?abrbeit bes ^üangelü entwebev juerfi
erblichen, ober bod) in <>eren ^rfennt*
ntß fraftig geparkt tDuröen* 3m Äe*
gierf? anbe genojfen billig ben erften ©ege»
au^ ben @d)riften Sutfyeri tk ^malim
(Eburfürjten von ©adbfen, unter welchen
bat gefegnete SCßeif ber Öveformation feinen
Anfang unb Sortgang gewonnen. £bur*
fur(r ßviebvid), mit bem gunamen ber
Weife, ber 5(nno 1517. einen merfwtbbigen
^raum t)on ber Seber £utf)eri gehabt Iwttt,
e) ber bat aufy bk ^rftlinge ber grtt^te,
welche biefe Jeber feeröor gebradtf, m ge*
nieffen gehabt. £ut(jeru$ gibt il)m in ber Itv
d)enptebigt, bk er \%m gehalten, btöZtfoj.
ba§ er ein fonberlid)er Zkhpabn bee beiu'gen:
<3Bort0 gewefen, ml baruber erlitten, auc^
feinen ©latiben an feinem legten £nbe mit
Wl fc!)onen dxtbm unb ^Borten beweifet ^
be. £) &ie grojf? ^Berdnberung, weld)e
burefe ben au$ £utberi 93uc6ern unb Q3wfen
gefd)opften tlntei'rid)t in bem^Beiftanbeunb
^er^en biefee Ferren vorgegangen, Fann
man nttfyt beutltd)er erFennen , alc^ aue bem
r>erfcl)iebenen Snnbalte feiner jwei) ^ejiameiv
te, bk er gemattet. g> S>ag erflc war ben
4. Dctobr. if 17. (unb alfb noeb \>or(jer, efte
£u?berue auf bm Äampfpla^ IjerDor getre*
ten,) verfertiget, bar innen befahl er (eine ©ee*
U
1076" 46) tM?*3ac* &ambad?5 >3©i-«&e ju ftentletnenScbuften &u$*t;i. 1077
le nicht nur Dem Steinigen ®Dtt, frnbern
.•allster $mbittt ber dufter ©otttf, @t.
«Sartf)ülomat, fernes $atrou$,feme'$ ©*u|>
etiaels, unb aller ^eiligen, mh orbnete, tag
man einen ganzen Sftonat taa[ic& funfjia
©eelmeffen für i&n folite Jjaftetfl unb aöe
cjBoÄen ein ©eelenbab für öfe Firmen, jc.
3n feinem legten Qrejlament aber, welches
eu?2?. auf feinem $:obbette bictiref, würbe
^un oiefen aUen ntc&tö c,tiaü)t, fonbern er
fieng baffdbe W* bewe4id& alfo an: >,€#*
„li| bitte i$ ben aflmad)tigen ®Ott burd)
„baö fjeilige unb einige Serbien)! feinet lie>
.,bw @ol)ne$, ba^ er mir alle mein* @m>
„ben unb ©ebredkn vergeben wolle; benn
jd&tiic&tjwcifle, bag tdjbttrd) bastfjeure
.iölut meinet aüerliebtfen #§crn unb $ei>
JaxüM 3§fu WIH erlofet fep. ©emn«*
„befel>t id) meine @«le, fte feliglid) ju be*
„galten, feiner unerforfd>Iid>en, ewigenunb
„unenbM)en ®ntöt unb ^armfjerjtgfeit,
„unb in feine allmächtige #anbe- 3^ Der*
„gebeaucftaüen, t)k mir was$ü£etbe ge*
„tfyan, bitte baaeaen aüe um &Qtttß wib
.Mbaf fte mir um $£>tte£ willen unb aus
«©rp<5« Siebe, Don Jjwn, alles, n>a«
„td> tfmen juSeibe get&an, t>erjett)en .toel>
„Jen je „ S)ds war scmtg ein Sieb aus ei*
tiem aanj anbern ^ron, als er tn feinem t>oru
gen ^eftament angejftmmet fjatte. 3N
folgte nacb fein $err trüber jfofcannes,
Der burdj bat freubige 23etattnif? ber €»*
angelifc&en <2Bai>rljeit auf bem 9\eid>stage ju
Stugfpurg genugfam bewiefen %at, n>aöburc&
8ut()en Schriften für an trepdjer ©runb
„£anb unb Zmtt, ;'a fem eigen Zeit unb %t*
„btn baran gefegt. „ £)ocj) es blieb biefe#
£idjt nicljf unter ben €ljurfurf?en in^acfcfen,
fonbern es würben auct)bie9vegenfen anbrer
Sauber bafcon beftralet. ^0 ft'ng jttm wp
empel (Braf *£$arö von ßvkßanb fdjoh
2fnno r?2o. an, nacl) £efung einiger &(§tif*
ten £u$eri/ ber€t>angelifd)en £efyre gunfHg
ju werben, i) 3a felbfiber 9v&m'fd&e£aV
fer $ttarimm'anuSu'ejj ftd) £ufl)cw@a&et>om
5(blag nic6tgdn^lic& mißfallen; wek&esman
baraus fefyen fann, bc$ er ännu i^jg. ju
$ugfpurg iu beö €^urfurf!en Üvaff) ^ftfftn*
ger gefagt : „ ^Cßaö mac^t euer Wlfafy ? fet>
„neThefes ffnb nic&t luwtafytm. &z
„wirb du ©ptel mit ben ^faffm anfat^
„gen k) „ ©ein $?ad)folger Carol us V.
wollte auf feinem ^obfenbe'tfe Don nid)t$ als
bem SBerbienfl 3&{u wiffen, tinb lieg m fem
^ejlament einige S)inge miteinfüeffen, wel^
cfee ü)n gar bep ber (Spantfcgen 3nqut(tfiöu
in ben Q3erbad)t ber ^e|erep festen ; mU
d)eö of>ne3weifel eine gute 3Bitf ung öonber
^u ^ormö unb $(ugfpurg angehörten &&
angelifc^en M)re gewefen.
c') S$zn üon ©ecfen&stf , p. 73.
f) Tom.a. Jen. germ. (ed. ^y.) f, 51z. a.
g) ^»ecr t>oti <8ecfcnöorf , p. 703.
h) Tom. 5. Jeu. germ. (ed 1588.) f. 49£.
i) ^ccc von €?«f en&brf, p. 430.
k) Idem p. izi.
10. Qßiel groffer aber war ber @egen,
m\d)en fplc^e, Die in bem fo genannten getjl/
liefen Btan5e kbtm, auö £ut§eri ©djriften
empfingen, inbem fte Die barau^ gefcl)opfte <£t*
fenntnif ber ^Dangdifd)en ^a^r^eit burd)
tn feinem Jpcrjen geleget gewefen. ©a^er ^rebigten , utö auc& ml burd) ©griffen/
il>m £utl)etu$ in ber Pei^enprebig/, Die er i&m Jana* wKer öu^bieif eten. ©o würbe
ju Wittenberg unter Dielen Kranen gel)al^
ten, baö 3eugni§ gibt: h; „ gu 5lugfpurg
„bat unfer lieber €burfürft Cbrifli ^ob unb
,5(ufet(iebung Dorber gatijen <3Beft-Sffent
3o^- 23ugenkagen burd) £u^eri @d)rif^
ten erleuchtet. § war .ba er 1520. ju $;rep^
to, ba er bic 3ugen.> in ber ©c&ule unter*
richtete, ^ucr|! £ut^eri ^>ud) de captiuitate
^beunnet, unb iji baraufblieben, &attBabyloiiica, oöetpor»öeröabyiomf*en
(5e*
^tti
1078 W. Xtoneben übet* bie Sammlungen unb ßZbitionee Hütfyevi Schriften, 1079
(öefangenfcfraft (fo nennte et ha$ tyabp
rtwnOmfebenbefctm, unb einige glätter
barinnen gelefett ^affe , fo bracb er in biefes
llrt&etf aut: „ £$ baben t>onä>rtfti©eburt
3,an t)iel^e|et' t»ie £irc&e anö^fapet/ aber
„fein fcerfliicl)terer ijf je gewefen, als ber Wf
„SSud) gemadjt 6af* „ Sftacl) einigen ^ta*
gen aber, ba er injwifc&en hat ^udb ganj
gelefen, unb alle« wobt erwogen bat te, wie*
berrief er über/^ifeb fcor aUen feinen (äd)tik
coüegen feine vorige Ovebe, unb fprad):
,?2BaS fbtt idb cueft t>iet fagen ? bie gan^e
,><3DBeIt i)l blinb, unb liegt in tiefer ginfte
„nig begraben, tiefer einige s3ftann ft'ebef,
»\va$ wabr i#. » Uno nadjbem er t>ßn
@tucf m (Stücf bas QJucljtmfocbren baut,
brad)te er bie meiffen, aud)hen $lbt felbfr,auf
feine Nennung, fo, ha§ fte 6ffentlid)anften'
gen beg ^abjfe (Greuel $u entbeefen, unb
bie£eutefcon bem Aberglauben unb $ften;
fdjenfafcungen auf €b#i Serbien!! jutt)ei*
fem darauf las Öfrgen&agen aud) onbc<
u ©Triften £utberi, unb fabe, roie feboner
ben Unterfd)eib beg ©efe|e^ unb (hangeln
leige, and) hie £et)reöon ber Rechtfertigung
eineg armen (SftnberS tyor ©£w vortrage;
unb ha er befanb, baf? er mit 2fugufrino über*
eintomme, erfldrte er bemalt5 biefefri*#
Iid>e M)U beflo emfeer , unb W (jewad)
ber <£ird)e mit Unterriebt, 9ktb unb ©ebrif*
ten treulich gebienet. 1) 3>on ££ri?aröo
berlid) feine frfldrung ber §pifM ^aufi an
hie ©alafer, in hie #anbe; barautf ibmefo
neueä M)t aufging, welcbetf er mit greuben
annahm, unb es aud) in #aHe in Sdjwa*
ben unb anberewo, burd) münblicben unb
febrifflieben Vortrag, anbern wieber mittbet*
lefe. n) Stiebtvid) iTfycomus, ber enb#
lieb (^uperintenbent in ©otba würbe , f)atte
bereitsten feinem 33ater einigen ©efdjmacf
ber SBabrbeit empfangen, prebigte aberboeb
anfänglich in SOßemtar necJ) u'emlid) papi*
fhfcb; bi^bureb fleißige Sefung ber (Schriften
£utberi fein Sßerfranb aufgeffäret mürbe, bat*
auf et* fiel) a\$ einen treuen Mitarbeiter in ber
£rnte beS Ferren feiger, o) ^bannn
Wattbtfiue erriet »on ftcb felbjr, t>a§er in
feinem 25. 3abre, als er in Ö5dpern ha$ €bri)fr
liebe Q5ucH'utberi con ernten Werten, in>
gteid)en feine beißen 35ud)er t>om beih^m
^benbma^l, in bie^odnbe befomme^ba^
an$ ben Anfang beö &)tiftentl)nm$ gelernet
babe, p) rodens er aud) nacf)gebenb^, ba
er eine Seitlang in Wittenberg jrubiret, nuto
bei) ^utbero an ben ^tifcb gegangen n?ar, im
3oacbimetbale in ber (^d)ute unb ^irebe
33. 3abr tang (prtgep}?an]et bat. S>ergfei*
eben Tempel fonnten in fcief grt>f]rer 9^en^
ge angefübret werben, wenn ber Dvaum fe^l
cbeö *ocrfratfefe* lieber baupt aber ift fytv
bei) naebbiefe^ ^u metfen, M§ hie roenigflen,
hie bamafä im geiftticf)en \Etanbe mr €t*
Bci)neppo wirb erjeblet, b$ er, nad)bemifenntnin ber et>angdifcl:en ^Babrbeit fem*
er fieb fec[^ 3afy mitbem'papifW^n^en'1 men, ^utberumfelbf! gefeben obergeberet^
fd)entanbe gemartert, enblicb burd) bie I ben ; fonbern bie meinen, infonberbeit bie an
(^d)riften£utberijurwabren(5rfenntnigbeö entlegenen öertern lebten, würben allein
ArfiMö üon ber 9ved)tfertigung fommen;
welche Sebre er bernacbe afe ProfeflbrTheo-
Jogiiciu^ar^urg^ubingen unb^ena au^
gebreitet unb fortgepflanzt bat m) ^RaeJr)^
bem 3or>ann örentiue eine geraume Seit in
benfcl)olajrifcben5inf!ernijfen berum $etap*
Mt, fo famen il)mbie<Scbriften £utberi,fön>
burd) feine ^Bücber bewogen, hie bcilige
@cr)rift, fo biö babin gan| üerad)tet war,
mit 5lei§ ^u lefen, hie fobann niebt um £u>
tberi, fonbern ber (jeiligen @cbrift wiöen,eö
mit bem%Nabfr unbber@d)ullebreniebtwei>
terbctltenwollten«
1) .^ecröon ©erfw*j«f/ p-435-
m)6if^
k>8o 46) Cfab; 3&c- Äambacfee Xbvtebe 5» ben fletmm @cbriften Hurbert. to8i
m) @ief)e ^err« M. Heinfii fragen au« ber ^ir*
foftorie, im V. $fjeife,p. 209.
n) Idem p.229. unb Jpm von ©ecf enborf, p 530«
©) Idem p.i8i.unb4?errvon@ecfenborf, p 429.
p) Sttaftfjefutf im*$rffti ßut&eri, p.46. 154. (ed.
1724»)
il £>od) ber@egen ber@d>riften£utbe*
rt f>at ficb niebt aHein übet* ben Regier* unb
8e&tftan&, fonbern aud) über ben^ausftanö
.ausgebreif et ♦ £>nn ba ber feiige ^ttann fei*
ne meinen erbaulichen @cbriften in S)eutfd)er
©pracbe abgefafiTet, fo würben fteaueb fcon
bem gemeinen tylann fyaujig gelefen. £)a<
(jer einer ber gei|Hid)en £burfürf*en ju bem
Cburfürflen t>on ©aebfenfagte: <&ätte &w
tbcr nur ilatämfct), unö mcfct £)eutf<b eje*
febneben! q) %Ba$ l>at niebt allein feine
£)eutfcbe2(ugfegung be$<Iated>t6mi ttor9?u*
$en gefebaffet, babureb ofjne Steffel unjäb*
lige Sftenfcben »4r@rfenntni§ber SBabt'lKif
gebracht korben ftnb. ©Ott bat /a jwar
in ben fünftem Seiten bes *Pabffc(jum$ nod)
einige ©tuef e bes Catecbtemi in ben (Scbu*
Jen unb Käufern erhalten ; allein n>ie fdjfafc
tid) unb nad)lä§ig man bamit umgegangen,
wollen wir aus Job. ttlattbcfu £rj?l)lung
r) öernefjmen. „ 5faf ber €anjef , fyvifyt
„er, fann icb mieb niebt erinnern, ba§ icb,
„ber id) bod) bis ins fünf unb jwanjigjle
„3abr meines alters im ^abjttbum leibec
„geflecfet babe, in meiner "3ugenb bk Sebn
„@5ebot, beurlauben, Sßafertlnfer, ober
„^aufe geboret batte. 3n <&<$ükn lafe
„man in ber $aftm etmt öon ber Q5eid)t unb
„einerteoSeftalt ; aber ber2(bfolution unb bes
,/£to(H fo man btircb gläubige ©enieffima
„beS m** unb «Slute« ©rifli bef ame, r>ab
»idj mit Riffen man £ebe?age, el>e id) nacb
„Wittenberg fommen bin, lieber in ß'irdjen
„nocl) m@dbu!en mit einem SOßert gebenden
„boren; noie icb mieb benn aud> feiner ge-
„bruefren ober gefdjriebenen Auslegung ber
Äberlebre im ^abfit&um ju erinnern
,,weuS,s) ber icbbodj t>on3ugenb auf alle
„Segenben unb 35rigittengebetlein, fonber*
„liebst ^uneben, bei) meinem J>rrn,. ber
„eine greife ©eutfebe $$tbliotbef beofammen
,,batfe, ein ganzes 3al>r burcblefm babe*
„^Oenn bemnacb, fe|t SDtott&eßuS bin;u,
,!©. £utber in feinem Saufe fßnjtnid)t^©u^
„tet gelüftet unb angeriebtet Ijatte, benn ba$
„er ben (Eatedjismum mieber in bit Streben
„unb (Schufen, unb ba$ ®tkt &or unb
„nacb bem ^ffen, unb n>emi man fcblafe«
„gebet unb auffielet, wieber in bie#dufer
,gebrad)t; fo fonnte ibm folebeö bieganje
„^Belt nimmermebr gnugfam uerbanfen
„ober ^ejablen* „ @r befuget aud), t) bog
febon ^u feiner Seit über bunbert taujenb€>v
emplaria be^ fieinen ^ateebtemi gebrückt,
unb in allerlei; ^pracben mit Raufen in
frembe £anbe gebracht werben* tiefer fo
reieblicf) au^gejrreuete (Saame fonnte freofieft
nid)t obne 5rud)t bleiben.
q) ^»err von ®ecfenborf, p. 292.
r) 3" ^«btgten Dom 2ebm 2atfym, p. 1^4.
s) So trat 511 SKoffoc? ein Baccalaureus Theolo-
gie auf, SRameuö SRicolauö 9tuj3, mit einem
S5ud)elgen, de triplici fiiniculo, weldje^ ein
tt)o[)la(o§ictet <&ft«f>t$mu$ war, unb eine (£&
flarung ber ^e^en ©ebot, beö ®fouß«ns unö
^ater tlhferö in ftd) fßjjete 5 allein bie (iy-
emplaria würben iurd) bie pa&fif!d)e Snquift*
tit>n Mb weggenommen mtb verbrannt; er
fel6ft aber mu^te nad) Sieftanb 5»ef)en, unb «Ifo
f[öd)tig werben.
t) Loc. cit. p. 149.
12. ©er anöre (Segen ber ©ebriften £u*
tberi war, 6aß Öa6urc^ beyöen£ejei*ri ein
aügemeinee Vevlangm nad) öer beiltgen
Bcbrift ervredrer wuröe. ©enn mil Su>
tberuö ben ganzen ©runb feiner Sebre auf
®Otu$ 2&ortbauete, bie beilige @d)rift
in feinen ^ücbern überall an^og, aud) gan>
je ©tücfeauö berfelben (aU bieflebenöug*
pfalmcn, bat Ulagntflcat, ober ben Hob/
qejäng tllarta, ben 110. Pfalm, bie Beben
feebor, u. b.gO balb in ben erjlen Sauren
Qrtt % mit
io82 IV. Vorreden über dt e Qammlungen und Üftitionee £utbert Gräften, 1083
mit feinen ©euff;l)en Erklärungen beraus i fend ^enfeben erreget r>aftev VDirFJic& ju fltP
gab; fo würben baburd) die £eute begierig, len. Sfono ijsa, gab er bas^fteue^eflament
die ^eilige (Sc&rift felb)!: ju lefen. ©enn - beraub, weld)es er in feinem Pathmouber*
©Otteö 3Bort war bajumal rbeuer, unb fefcet Ijatte, da man benn täglich auf bre?
e» waren »tele, aud) felbjl unter benen ©c , Reffen j^ntaiffenb 33ogen brückte, x) bar*
legten, meld>e ftcb ntd)t rühmen fonnten,ei>!äuS man abnehmen fann, mie ftar? bteSfof*
läge gewefen fep. Entlid) ta $nno ,qj.
bie ganje ©eutfcfje Sßibel beraus , nadjdem
untergebene 0tucfe bes 2(lten ^efkments
einzeln waren gebrütet worben. <$Bm fiefy
üon biefer Arbeit £utl>eri unb feiner TOge*
bülfen für em (Segen über bk £ird)e ©öt*
feö ausgebreitet, unb ned) bis auf tiefen
$;ag ausbreite, ift unausfpred)lidj.
u) vid. a v G- P F E 1 F F E K. 1 critica facra c. XIII.
P 34*.
X) Tom. II. epiftol, f. 89.
ne tateinifd)eQ3ibel gefefyen ju (jaben. Carl
fiabt, wekf)er eine Seitlang ju Dvom ftubi-
ret, nacbmals ju Wittenberg Archi- Dia
conus , Do&or unb Profeflbr Theolo-
gige warb, war febong. 3af)r Do&or, unb
fyattt die 23ibel nodjj nid>t gelefen* ©ar*
aus man leicht fcpliejfen fann , Vök mW
tarnt jte benen wen unb Ungeteilten ge*
wefen fepnmufie? Es waren awar©eutfd)e
Ueberfe|ungen ber ^eiligen @d)rift Dorljan'
den, bet*gleid)en 2Jnno 1477. unb 1483. ju
Nürnberg, unb m8. in 2iugfpurg gebrückt
waren; allein fte waren md)t nur rar unb
13. ©er dritte (Segen ber (Schriften U<
tfyeri war biefer, daß Cbrtftus/ der bteber
tfteuer, fonbern aud) fo bunfel unb un^uberöenenBubtiütfttenöetöc^uliebrer
Derjfcinblid), ba§ man §alb erraten mußte, Im der 2\trcbe gan$ unbefannt worden,
was fte fagen wollten. ^Biefonnteboc^um'xwöet begannt gemacht, unb aus den
Krempel, ein Einfältiger tterftefyen, wenn er Schriften der Propheten und Zpoftelin
in ber ju Sfturnber$ 2(nno 1483. fjerausge*
fommeneniteberfe|unglaS: u) #ber £un*
ger warbe geboren auf der ££rden nad?
feiner eigenen ©efitft wieder dargejMct
wurde. Es f läget ber feiige 9)?ann bin unb
wieber, baf? man im ^abftt^um bk armen
der Unperbaftigeei^i^.^of 26,1. 2tber. ©ewijfen burdj eim frembe ©eftofc€briftf
$u mir iß gefagt ein verborgenes EPort,, ju fdbreefen gefud)et, unb ii)n niebt anders
unt) als bycliü) empfing mein (Dbr die|fcorge(Mlet, als einen flrengen Siebter, ber
3oern feiner &aia>nung, ^iDb.4,12, 0b i auf bem Dvegenbogen jftje, mit ben Sunbern
tl>c fcfclßfet 5wifc^en der tllitt öer (Se^jürne, unb fte t>erbammen wolle; y) aus
lebrten, die federn der Rauben t?er|t^weld)em@runbemanauct)bie Surbttte^
bert, und die bmderflen £beil ibreeÄu^jrid unb anderer ^eiligen für notl)ig aebtete,
cten in der 23lcyd>e des (Bolb&, $f. 68., weil man glaubte, ba§€^i^uS baburdjerff
i>. 14. ©as war ja in t)tr\ Obren ber Ein* bewogen werben muffe, feinen Sorn gegen
biee(Sünber fafjven ju laffen, unb ftd) etwa*
faltigen ebenfo unbeutlicb, als ob man ilj
neu biefe Q3erfe £ateinif$ üorgeiefen ^atfe.
guabiger gegen fte ^u bezeigen. £uftei*u$
©iefes bewegte ben feiigen ^ann , baß er aber jerflorte burd) feine ^rebigten unb
ftd) felbff an eine nfue©eutfd)e unb üerftand* ©ebriften tiefe falfd)en unb unricbtigenQ3ü'
liebe tleberfe^ung ber ^eiligen @d)riftmad)* ber wn €^ri)lo, unb {Teilte ibnbenbloben
te, um \)u ^Begierbe nati) ©£>ttes 9[ßort, ©ewijfen t>or afs bas ßammfein QyOttit,
welche er burd) feine £3üd)er bep fielen tau^ Iba^ ber ^ßßelt <&ünbt tragt. Er mit, wie
die
*o84 46) 3fob 'Jac, JUmbacfcs Vovtebe 5» 5en Kerne» Schriften gutfeert. io8f
t>te ganje ©c&rift auf Cljriffum weife , wie
alle tyvoptytm üon il>tn jeugen, Dag in fetV
nem tarnen Vergebung Der pünbe em*
pfangenfollenaHe, Die an Unglauben; beß*
gleichen, wie man alle Subifcfe ©(offen (jint*
anfefcen, unb bmgegen Die ©jang^Iiften unD
Sfpofle! feibjt ju Dvatbe sieben muffe, wenn
man €ftriflum im Eliten ^eflament fueben
nnb fmDen wolle* ©aburefe Denn |ugleid)
in Der €iÄunge Der Ijeifigen (Schrift ein
neues iid)t ange^unDet wurDe-
y) Tom. VII. Ien. germ. f. 26. a.
14. £)er werte (Segen Der (Sdjriften £u*
ttyxi war, Daß Die feod?K>id;ttge gebre,
t>on Der Rechtfertigung etnee armen
©unDers vor (5<2>tt Durcb Den (Blauben
an Cbrifli \2erDienfr, wteDerum in tbrer
apo|rolifcbenJ2.autcifeitberge(}eUetwur?
De, Sttan mag wol fagen, Dag DiefeS W
fütnelnn|!e Arbeit Des feiigen Cannes gewe*
fen, Die tl>m bauptfaeblicb an feinem ^)er^
jen gelegen, wie er Dat>on felbfh'n Der&otv
reDe feines 2lnno 153?. eDirten tomtnenta-
rü über Die §pi|M an Die©alater ein geug<
nig ableget, ha er fdbreibet: ° 3n meinem
".&erjen berrfcl)et aHein, unD foll aud) fym
»#en, Diefer einige 2!rn'M, nemlidb, Der
*^\a\\bt an meinem lieben $$rrn €£ri*
»fftim, welker aller meiner geblieben unD
»gotflid)en ©ebanfen,.fo td& immerDar ^aa
»>unD Cftacbt baben mag, Der einige Anfang,
«Mittel unt> <£nDe iji » UnD anDerSwo
fd)reibt er : z) » QSerff eben wir Diefen tyttu
»'fei reebt unD rein, fo fcaben wir ik rechte
»bimmlifebe (Sonne: verlieren wir if)n aber,
«fo baben wir aud) niebts anbers, Denn tu
«fei boüifcbe $inf!ernig. » tynb gewig, eine
folcbe Dtcfe Sinflermg bebeefte DaS^rrDreid^
ebe Diefer Staffel Durd) £utbeH unermüDeten
Sieig t>on aHem Sftenfcbcntanbe gereiniget
ein unwrwerflidjer geuge,) a) » bat niemanb
„gewußt a«d) Die 6e|len unD (jeiligjten 3fttm>
„d)e felbff nid)t, voit man Der (StmDe M
„werDen, unD gen #immel kommen follte.
„£)erfjalben Denn ein j'eber einen eigenen
»3£eg gefuebet unD erwablet, DaDurd) er
„©£>ttes ©naDe bat erlangen wollen, Dag
„er feiig würDe* feiner ift ein tütfincb, Der
„anDre ein 3£alDbruDer oDer ©nftebler wor*
„Den; Diefer ift gen 9Rom, jener nad) (St*
»3acob, 2iblagsu bolen, gelaufen; etliche
„baben Softer unD SDomftrcben, Neffen
„unD Sßigilien gegiftet, unD folcbeS alles i(t
„Darum gefd)e^en, Dag fie DaDurcb ©Dttes
„©naDe, Vergebung Der iSünbe, ewiges
„SebenunD (Seligfeit baben erlangen wollen*
,,&ber fcon SX Martin £utf)er, feliger ©e*
„Dacbtnig, Ijabenwir, ©ött£ob, nun Diel
„anDerSgelernet, nemlid), Dag folcbeS alles
„öergeblicb unD unmi£ if!, ja eitel Q5etrug
„unD£ugen, unD Dag niel)f mebr, Denn t\n
„einiger 2Beg unD Wlitttl ift, ©naD unD
„^eligfeit ju erlangen, nemlicb Der ©laube
„an 3£fum ^^rifium, unfern lieben^errn,
„Durcb welcben wir allein, obn aHe ^Berfi?/
„aueb hie ©Oft geboten bat, Die ewige ^e.^
„ligfeit erlangen, voie €l)rifluS felbf! faget:
„3cb bin Der 2£eg, Die ^al)rl)eitunDDas
,5£eben.
z) Tom. VI« Altenb. p. 586. a.
a) 3n &ec Söorrefce jum 1. 2>eutf^m3^- ^eif-
if. ^nDlicfe, jum funften,f)aben Die (Scbrifr
ten £utl>eri aueb Diefen (Segen gebnbt, Daß
gemarterte (Bewiflen unö nieöertjef<^la^
gene angefochtene Seelen DaDurc^ fi£f>
tig aufgerichtet, tmt> mit ßvenöc vmb
Crop erfüllet woröen* liefen 04U|en
baben nid)t nur feine mwergleidjlicbe ^roj^
briefe, Die er in groflTer £Wenge gefebrieben,
fonDernaucbanDre feine @cbriften gefd)affet*
wurDe, »> 2$or S£). £utberS Seiten (fdbre rV 3$ will Digmal nur ^ur ^robe anfubren,
btt bier^on nicolaua t>on ^meDorf, als | wo* fein Commentarius über Die ^piflel an
Die
iogö t V4 PotTe6en über öie Bammlungen uno £öm'onee £utl>eri Bdmften.
bic i&alatec beu einem (£nglifd)en £el)rer,
3obann 23uman, für gefegnete (2Birfun*
gen ge&abt t)cit« „ ®)e k& nod> ( fcl)retbt
berfeibe in feinem eigenen £ebenslauf,) b)
„aus biefer 33ernidi>ung IjerauS fam, ber
„langte ic^ fefyr m erlernen btc Erfahrungen
„eines unbbeS anbern alten gottfeligen @cn>
„betten,- bie ftor etlid)en ljunbert 3abrenge>
„lebet Ijatten. Unb nad)bem fokbe Regier*
„ben oftmals bei) mir gewefen waren, lieg mir
„©Oft, in öeffen Waüt alle unfere 3Bege
„finb, $u einige ßdt in bk #anb fommen
„ein $Mtd) Martini Sutljeri, Die Auslegung
?>beS Briefes an bie ©alater genannt; foP
„d>es war fo alt, baß es faft (lud? weife Don
„einander frei, wenn id)S nur umfd)lagen
„wollte, tiefes 33ucf), fo aft es war, ge*
„fiel mir febr wo()l. ©enn fo balb iebs nur
„ein wenig nacbgefc&lagen, fo fanb icb met
„nen guftonb in feiner Erfahrung fo breit
„unb weitläufig absttycmMt, als ob fein
„Q5ud) aus meimm #er$en getrieben m*
„re. ©i| fam mir fremb wt £)enn id)
„hielte bafur, &a§ biefer Sftann nichts wififen
„tonnte t>on bem (^tanbe ber $eQmmtti$m
„€f)rif*en, fonbern er muffe not&wenbig
„febreiben unb reben aus ber £rfabrung ber
„vorigen geiten. Ueberbem führte er in
„biefem 33ucr)e aufs Ijerrficbfre aussen Ur*
„förmig biefer SBerfucbungen jurSafterung,
„Sßerjweifelung unb bergleidjen, unb jeige
„te, ba§ fowoi bas ©efe£ Sttofts, als ber
„Teufel, ber $ob unb bie^bolle, ibre#anb
„merf lid) barinnen featten : welcbes mir in
„ber erjle wol etwas feltfam ootfam; bod>
„to id)S genau erwog, befanb id) eswafjrju
„feoit. 9)Zicb beuebt, id) muffe runb heraus fa«
„gen, ba$ kh biefes Q3ucb £X £utljeri, €r*
„Flarungbet §pifM an bie@3afater,über alle
»SBud)er (ausgenommen bie beilige@d)rift,)
„fe£e, bk kl) je gefef)en, wcilesfofeerrlicbunb
„bequem nl für ein berwunDetesQäewijfem
1087
b) SÖeldjec mit anginget ift Söunians Siactat
bai jartejte £er$ öcij Sie&e £(>ii|ii, p 84. fqq.
16. SOßenn man nun aucr) nur biefe fünjp
fad)e lEireung ber gebet fcif&eri bebenfef
fo wirb man gnugfain überzeuget werben bd
£tuberi ecbnften, wie im anfange biefer
^orrebe erinnert werben, für bas fürnehm'
fte 3nfJrument ber Sßorfe&ung ©Ottes bei;
bem gefegneten SOBetf ber Deformation m
galten fepn. @elb(l ber Sranjofifcfoe 3efuit,
Äuöewig ttlaimburg, ber eine ^od;ftpar*
tepifebe ^)iflorie bes £utf)ert^ums gefd)rie^
ben, f ann biefeö nid)t in 5f breDe feyn, £)enu
ba er Die Urfac&en anzeigen tviü, warum
£ut^erus folgen grojfen ^eofaa bekommen,
fo melbet er unter anbecn tbeifs wahren, t^eils
falfc&en Urfad)en, auej) biefe: c) gutberu^
fabt ml S)eutfd)e »nD8afeinifc6e55u*er jur
©otte6furd)t bienücf), toflRn ausgeben, uim
Krempel öie Belegung öer ge^n (gebot,
öes Pater Unfere, öer ^fpangelien unb
£p;|teln, 6esmagni^cat, öeepfalrerö,
unb Oer »£pijtel an ÖieCBalater, Öannnen
er trejflicfe getrieben, (in quibus op-
tima dixic.;
c) Apud illuftr. Scckendorfium loc. cit p. 25,6.
17- lieber mid)c$ Seugnig eines Jeinbe«
ber fe*ige £m von Bed*enboif billig biefe 1
fd)one Slnmerfung macbet: d) „2£a$ j
3aimburg »on £utoeri ^3üd;ern fd)reibet;
„bas batte ibn am frdftigjlen anfUe wa6re <
„lltfad) ber fo fcftleunig fottgepHan^ten xtU
„nen £ebre fuhren rounen- ©enn mit er
„ge|tef)en muß, £utyeru* ^abe fojllid; gut
„Darinnen gefebrieben; biefer aber folc&e
„Ijerrltcbe &mo>e aus bem ^Borfe ®£)tttt
„genommen ; fo f)ätte er ernennen foüen,
„wober t>k burebbringenbe Ärafit fommen,
„unb wooon bas;enige M)t aufmm^h
„weld)es bermaffen fc&nea in ber &tiflm
„l>eit geleuchtet. <&mn biefe innerlid;e
,^raft bes Portes <&8ut$, welc&es h\<
„t&ews
io88 40 Uofr.^oc, Äamb*:c^8 X^orreöc 511 öen tfemen Gereiften üut^eiu 10 g^
^tb^u^ in feinen ©ebriften Dem C&rijten/
„ttolf nad) feinem eigentlichen Q3erffant?e
„vorgetragen unb erf Jdret bat , mar obne
„$3eoljulfe dufferlieber @ema(f fb frdftig,
„t>ag innerhalb Drep Sabren baä/enige, was
„\)on mebr als taufenb 3abt*n feuert) fo
„siele paoftliebe ©ecrete, fo vieler ©ebu'
„Jen Sebren, fo viele füjfe fabeln, fo grojfe
.,©en>aft ber &onige unb Surften , aufs
»>f)6#e gediegen mar, bermajfen jutvan/
„fen angefangen, baj? es bwiacb gar $er*
„fallen, unb bei) allen in Qßeradjtung fom>
„men, roelebe biefem gottlid)en triebe nid)t
„roiDer jtanben. „ Unb gen>if? , Im eigentliche
Cuielle bes ©egens ber ©c^riften £utberi
tft einig unb allein barinnen \n fuc&en , ba§
er/ mit Germer pttng aller menfeblicben 2(u*
toritdt, alles auf tot unfehlbare 2Bort
©öttes frauete. €*r trat niebt bervor mit
beben Porten menfd)Iid)er ^Beisbeit, ntebt
mit fubtilen ^ernunftfcblüjfen , niebt mit
einer nad) allen Regeln bes Sttedjobi einge>
rtdjteten ©emonffratton; fonbern mitbem
einfältigen lautern SOBorte ©£>ttes, welcbeS
obne 25e#lfe ber menfeblicben Vernunft
feine eigene £raft bat, ^)tn QSerflanb ju h*
bezeugen, unb bas #erj ju rubren. S)a>
ber XXlatmftm febr roobl faget : e) <B<Dt>
tes tt>o« babe öurd) £utber$ XY!unb
imo S*btv in bev &6mtfcf)en ^icc^e uj>
moret, unb bk VDeckfelbaneeunomefc
tiftye umgeftofien, imb aus fo Ptelen
Äircbfptelen unb &er$en getrieben. §)ie*
(rt SBort ©ötte* nacbbmef lieb *u banbeln,
batte ibm ber 2$ater bes £icbts "tflhmb unb
SBeisbeit gegeben, unb ibn mit einer fd)6>
nen öerebfantfeit ausgeruht, fo, Öag er
feinen begriff von geblieben fingen febr
beutlicb unb vewebmlid) vorfallen, unb mit
grojfer £raft unb Bewegung , m es bit
pad)t mit ftd) braute, bte £erjen rubren
ronnte. ein brennenber £ifer für ©£>ttes
fimlym elften 14, SM*
j%e unb^abrbeit belebte feinen Vortrag,
unb ein unßräfu'cbes eyemplavtft^es £cben
jierte feine £ebre. €r febrieb an* eigener
£ifabnmg, unb feine 3Borte floffen aus
bem Ueberfluf? eines #erjenä, bas in man*
eben febroeren 5tnfecbtungen unb ©emijfen^
dngften geubet mar, /a baö fonberlicb inben
tvfttn 3abren in- taglicber ^robeögefabc
febmebte ; mie benn ein fslcber armer Wimü),
miber ben fid) gleicbfam Die gan^e^elt emu
prete, (leb, menfeblicbem S(nfeben nacb^
auf nicljfg anber^, afö auf einen (Scbeiter*
baufen , gefaßt mad)en fonnfe. ©abet*
brungen alle feine SBortu, meil fie »on^er*
^en Qimmf mieberum ^u ^er^en, unb*bß*
ten unter bem @egen@5£>f tes folebe ermunfe^
te SOßirr'ungen. f)
^) 3n bef J^ifloric bzi Siit^ett^urti^ , p.3oa.
e) 3n ben ^>trebtaten vom ßeben ßutijeri, p.47.
f ) ©ief;e meiue SSotre&e ju bem ^raetat 2nt'mi
von bec 2ie6e , barinnen von ber ^urtrefßt$feiE
bec ©Reiften Eutjjeri ge^anbelt wirb.
i8» Sorfd)et man aber ein wenig naC
wenn bie Schriften £ut^en bm groftert
©egen gebabt baben? fo fi'nbet man, tag
fieübre bet't'licb^e 9SirFungen $u ber Seit
getban baben, to fie nod) einzeln/ tviee(Te
nad) einanber b^au^gefommen, in un^af)^
liger 9ftenfd)en »&ant)en waren. @in ;e#
ber f onnte fid) ba einen foldjen f leinen @er^
mon ober ^rraetat obne grojfe UnFoften an*
febaffen unb lefen, unb oft aus einem %$q*
gen mebc t>on ber ^bcifflicben^abrbeitto
nen , aB er öorbin Seit feines Sebettö i>a*
üon geboretbatte. Sftacbbemmanaterauf*
geboret, Sutberi ©ebriften einzeln in genüge
famer "^e«ge auftuleßen, unb bingegen an*
gefangen, fie in \>k 303ittenbergifd)en, 3e^
nifd)en, ©elebifcben unb 2(ltenburgifcben
Pornos, weld)e gemeine 2eute fieb nid;t an*
febaffen fonnerr, jufammen ju bringen (mU
$t$ fc\\ft and) feinen berrlicben 9?u$en ge^
f^abt bat): fo t)aben fie fieb nacb unbnacb
II uu an*
k>9o i V, \>orreöen über öieSamrftf ungen uno^ottiones Hutberi öd)riften/
1091
auö ben £änben unb fingen verloren, unb
finb mit t>cr Seit, roie £utberuS fcorljer t>er*
funbiget (jatte, g) im (Staube fcergejfen
blieben*
g) Sn ber 93orrebe ober ben I. $&eil feinet 2>euc*
fdjeu 33üd)er , bie 3Ctmo 153p. ausgegangen.
19* £>amit bemnad) ber furfrefflicbe
<&$)<% ber unj$a|barjlen Wabrbeiten, ber
m ben (Schriften gut&eri lieget , nicbt gar
»ergraben werben mod)te : fo ftaben untere
fcfy'ebene Siebljaber biefer Triften allerlei;
Slusjüge <m$ benfelben gemacbt , barinnen
fte Dasjenige, m$ £utl)erug fyn unb lieber
roeitlauffig vorgetragen , in tk £urje ju*
fammen ju jie&etL, unb nad) einer gemiffen
metbobifd)en Drbnung, mit gutfjeri eigenen
Worten, vorzulegen fiel) bemühet. (So
tyat Zimotfyem IMvämto, n>e!d)er ber m
fit Profeflbr Theologiae $u £elm#äbt
gercefen, unb enblicb 1^84. als ©eneralfu*
perintenben* $u Weimar geßorben, beraub
gegeben einen iDeutfcben C^efaurum aus
oen SDeutfcfren 3emfd?eii feilen oer
Schriften ilutberi über alle rechtgläubig
ge ZvtiM h). (Tonrabus Porta, ein
^rebiger in kleben, ebirte Paftorale Lu-
theri, baäifi, nufcfid&en unb nötigen Un*
rerrid)t »on ben fwrnebmflen (Stücfen, $um
Eiligen Sftmifferio gehörig, aus £utberi
(Schriften gefammlet i). SlnöreastTlufcu*
Im, n?elcber £utberum unb ben Sftelandy
tbon ju Wittenberg felbjr gehöret, unbnacl)*
geljenbS ^JMebiger unb Profeflor Theolo-
giae Primarius ju Jranffurt an ber £>Der
roorben , gab beraub frommer Ätrtber
(BCDttes gulöenee 2Metnoo aus ilutberi
Scbriften, rcelcbes mit einer Sßorrebe be$
fei. 2>. ^inf elmanne lieber aufgeleger fror*
ben k). Q3on Cfreooofto ^abrtdo, ber
air Paftor unb Profeflbr Theologiae $u
©uttingen 2(nno 1*97- geftorben, bat man
locos communes^ ex feriptis Lutheri
latinis colledos, rceldje aud) gu gonböi
in <£ngeüanb 2(nno 1651. lieber nad)gebru>
efet roorben. tTkrtino ©tatio , einem
£t>angelifd)en ^rebiger in Stanjig, ben^*,
öerfforben, baben roir y& banfenLutherum
rediuiuum ober (Tbrtflentbum Hut^eri,
mit £utf)eri eigenen Worten vor klugen ge<
ftellet. Unter eben biefem titelt Luthe-
rus rediuiuus 1), ifr aueb ein anber xoity
tig Werf beraub fommen, baran^obann
<£onra6 geller, $lbt ju 35ebenbaufen,
ED. 3ob. Seiler, Specialis ^u Weiblin<
gen, unb Job. dafpat $inät, 3nfpectot
ju £auterbacl), ^m^t; bat meifteaber
igrafmuö (Bruber, Senior be$ ^inif!eril
311 D\egenfpurg, ber 1684. fcerfforben, be^
getragen tyat , welcher auej) au^ Sutbeci
(Scbriften Analefta facra , be§gleic()en
Spicilegiumfacrum, neb/t 12. Q3robftr<
ben binterlajTen, aud) Michaelis Neandri
theologiam Megalandri Lutheri , inö
©eutfcf)e ubetfe^et, unb juSJvegenfpurg 1657.
pubüciret t)at ©er Ulmifd)e ^^eologuö,
^lias Petely gab 5lnno 16^9. beraub: (Bhb
ben 2Veino6 oer f<A)Z>nftm unb geijlreü
: ct^efien Tlnbafyten unb Befrachtungen
am ben Schriften oee fei. 2). £utbers;!
unb balt> barauf tcy^ auf befonbereö ^ew
langen be^ frommen -jberpg tgvnfte m©0f
tl>a, grönolici^en Unterncr^t von allen
unb jcben Zvticuln Cbrijtlic^er £ebie/
au^ Sutberi (Schriften sufammen getragen.
2(uf biefe unb bergleidjen ?lrt fu($temanDen
Mangel ber (Schriften gutberi ju eiferen,
unb M Wlaif au^ benenfelben i>m gefern
mitjutbeilen, tt»elcbeö aucl) nic^t obne ^u^.
^en aeroefen ift.
h) ^canffurt, 1566. fol
1) Örisle&en, 158^. 4.
k) Hamburg, 170 1. 4.
1) Miniftrum etiam ecdefi« Anglicanac , lohn
Troughton, Londini 1675. publicaile Luthc-
rum rediuiuum , comoaemorat B. Mains in prae-
far. ad Theol. Lutheri.
aaSftacly
1092
40 3ob.3ac*&ambacb0^orrebe $u ben Keinen Sc^rifrett^tbcÄ
r.-.G
93
20. 9M)bem aber ©ort ben ©# bes.
fei -&errn t?on See? enboif erwecket, bte
©efdbic&te ber Üveformation Su(f>eri in ein
groJTer £idjt ju fe£en, fo'iff aud> burd) biefe
loblid&e 33emül)ung jugfeicf) <»» neuer Qrifer
entjünoet worben, £utberi ©djriften lieber
bewor ,m fudjen. £)enn ba biefer fromme
unb gelegte 3ftann in feiner ^ifiovic bes
£utbmbums m) aucbausbenenfürnebm*
fien ©griffen Sutberi, bte in j'ebem 3abr
ebiret werben, einen furjen^rtract gegeben:
fo würbe baburcb ein neuer Appetit nad)£u>
tberi ©Triften erwecfet, tt>eicf)er nod) eine
Seitlang mit allerlei) nüfclicben ^rtractenunb
Saugen aus beffen 35üdjern gejftllet wutv
be. ©o gab fcbon 2fnno 1691. ein Unge>
nannter etlid)e35ogen beraub unter Um%u
tel: ÜDer nocb wieberlebenbe tDabrbafc
tig Catboltfcfce £utber, baS i|r, furje
auserlefene JLebren au$ feiner erklärten
£Epij*el St. Pauli an bit (Balater, be#
treffenb ben furnebmen (Blaubensar ti*
Itl von ber wabren Rechtfertigung tu
nes wabren (Eatboltfcben Cbrißen. $iw
no 1694. tbeilte ber $m %bt 23reitbaupt
mit Öbferuationum ex Commentario
BXutheri in epiftolam adGalatas ex-
ercitationes decem. 2(nno 1697. gab ber
fei» ^robfl Beifcel (wiewol obne Sßenen*
nung ferne* ^amenö,) beraub Lutheram
rediuiuum, ober bee furnebmflen &eb>
rere ber Sfagfpurgifcben Confeßton,
£errn SMTlartm £utbere, binterlafiene
fctniftltcfee £vKatung, bavaw $u feben,
was ber 2lugfpurgifd?en Confeßton tu
gentlicbe Weymmg in aücn Bräteln fey;
weld)es aud) 1721. wieber aufgeleget wor<
ben. 2luS ber Sü*ftlicb^raunfcbweigifd)en
^ibliotbe! würbe aud) auf beben 33efebl et*
maö beigetragen, £)enn naebbem fdjon
1690. beraustommenwar: Succin&usin
feripturam commentarius, nempe il-
Iuftres B. Martini Lutheri praefationes
latinae in libros veceris teftamenti , in
Pfalmosec in epiftolam ad Romanos,
ex bibiiotheca Rudolphina : fo folgte
^atauf 1701. 2\ern ber furtrefflicbenBuer
legung £utberi über btn <;i. Pfaim, bar*
innen ber tTJart unb Safe fuwcbmjier
(Ebrijllicber £ebve tur$ gefaflet ift. £)ec
fei, £>♦ Hlajus ebirte 1709. theologiam
Lutheri in Sateinifcber Spraye; unb#r»
Job. PbiuppSefeman gab t)or furjen tu
nen 2(usjug aus Sutberi liebffcm93H4nem#
lieb feiner ZNircbenpoptU, beraub <ge
nxirb aud) 5lnno i72r. Statu Lutherus
rediuiuus mieber aufeeleaet, mld)e$ bi\li$
für eines üon ben faftiaffen 5(u^üaen aus
£utberi &nifttn aebalten tt)irb.
m) 2)a\?ou bas crileSöuc^ i588. in 4. (jerausfam,
ba5 gonje SEBetf aber vofiftanöia. 1691 110694
fol. in 2atemifd;ec @pra^e 5ag Sic^t crbljcfte^
. aus roetefeec w Der Jperr (Jlias ^vtcf , ^rebiget
in Ulm , 171 4. mit einiget SöerÄnöernna in«
JÖeutfdje n6etfe^et (jat.
21. ©od) bierbet) blieb es nia^t, fonbem
wie ber £err t>on BecFenbotfgemunjcbet
batte, ba§ ganje^ücber £utberi wieber ein^
jcln aufgelegt, unb in ber Zmtt Jpanbe ge^
bracht werben mochten , alfo würbe audb
biefer fein 2Bunfcb nad) unb nac& erfüllet*
§*» würbe niebt nur £utberi JRircbenpojjill
5lnno 1700. mit einer SSorrebe ©peneri,
unb nodb üolljldnbiger 1710, wieber aufge*
legt; es würbe nid)t nur 2w. 1702. ^u $aU
le ein ganzer neuer ^omue ber Schriften
£utbeti, befgleicben 1703. ein Supplement
ju beffen Sateinifcben Briefen, bepbeS mit
einer QJorrebe ttß #errn 2>. ISubbti, ber^
ausgegeben ;fonbern es würben anbre, tbeilS
audb groffere, tbeilS Heinere @d)riften £u*
tberi wieber aufgelegt. So ebirte ber £erc
£>. <^in0elmann m Hamburg : Sutberi &*
flarung ber SSaletrebe Cbrifli, 3of). 13,
r4 0 16. ©en Sermon t>on ber Setröcb^
Uuu a tung
io94 IVMfottttftft* fttog öig Sammlungen unogfritioneg gtuben Schriften, 1995-
tung bee Heiöene grifft lief bereite 1691.
ber fei* HI 3ob. (Eafpai: Schabe wieber
abbrucfen; meldet: aud) in eben Dem 3äbc
berauSgab, einfältige Weife su beten, für
einen guten Sreunb aufgefegt öon 2). tTJaiv
tin Äutber, famt einer ^rebwt von Öen
fünf f lugen unb fünf tboricfcten 3ung>
frauen, Unb bier ju £alle gab 1714. ber
#err ^rof. 5wndk oratio £>. Martin
tutberS Auslegung bee 53. <£ap. £fam
t>on bemllei&en unb öer<Serrlicbr*eit<OH'i>
ßi; gleicbwie »orber 2(nno 1706. unb 1717.
£utljeri €ateintfd>er Stractat de übertäte
chriftiana, unb ^n. 1709« ttrie mid) 1712«
beffen Praefatio in libros vet. teftamen-
ti &on bem *perm D, Antonio in for-
ma difputationum academicarum tt>ie*
ber ebiret, unb mit nttfclicben ^Inmerfungen
serfeben Sorben.
22. 3nfonberl>eit ijt be* ^rieb, Zuthtvi er*
bauliebe f leine (Scbriften etn^dn wieber aens
2i$t su bringen, feit bem ledern 3ubllao,
n>e!cl>eö bie &xmgelifcbe ßirebe 2(n. 1717*
gefeoert bat , offentlicb ausgebrochen , ba
<w serfebiebenen Orten mehrere ^erfonen,
bk es niebt mit einanber ab§erebet, burdjei*
ne befonbere Leitung ber gottlieben QSorJe*
bung, ficb erweefet gefunben, balb biefen,
balb jenen f leine» ©ermon ober$ractat£u>
jfteri aufs neue abbruefen ju (äffen, unb iljn
in \>or@efe^ten QSorreben ben £efern auft be>
f!e anjupretfen. 33üh ber Seit an ifr fafr
fein 3abr vergangen, ba niebt ein unb ba$
anbre nü£licbe33ucblein £utberi ben Öebba*
Um feiner (Scbriften in bk ßanbt gegeben
korben* 3$ will nur bie/enigen, Die mir
äu ©efld&t fommen finb, nacl) ber Crbnung
ber 3abre ersten. Sftocb in bem 3ubel>
jabr 1717. fof? ber #err 2>. fcange^, in feiV
nem vootyvtxbimtm 2Ebrengeöad)tniß
Äutbevt, wieber auflegendes feiigen ^an*
nes fjerrlicben ©evmon von guten VOw*
fen, ben#er i52o.gefdjrieben, welcbermit
fielen febonen (Stellen £utberi Dem wabren
©lauben , beffen Urfprung , Unterfcbieb,
©efebafte , £raft unb SCßirfung begleitet
würbe. 2(nno 1719. gab £>eir t!7. 3ob.
Cbriflopb Cramer in 3ena bk £rtt&rung
oee 118. Pfalme beraus, unb im folgenben
3abre 1720. bk (Scbrift, ba$ bk 'äßorfe
(Ebriffi : bae tfir mein £eib , nocl) oeffe f!e^
ben. 3« eben biefem3abre entfcl)lo§ii^
mieb, bk v&anD an biefeö gefegnete ^erf
mit anzulegen; ba kl) benn juerft 1) fiutbeti
Sermon t>on ber öetvad)tung bee ttU
btm &bvifti , n^elcber naebgebenbö öfter
wieber abgebrueft werben; be§gleicl>en 2)
beffen ^rebigten von oer Ätebe über i3ob*
4, ig. 17* 18. welcbe 172^. jum anbernmal
aufgelegt worben; wieaueb 3) beffen auw
evlefene QDrofibriefe, welcbe 1724. jum an#
bernmal 'ttmü üermebrter bwausfommen,
mitgetbeilet babe» Qln. 1721. fubr icb barin^
nen fort, unb ebirte 4) bk $lu$U&\m$ be$
n^Pfalme, melcbe 1726. jum anbernmal
berauö fommen. O'Suf^eri apoflolifcbcö
geugni§ von (Ebriffo für um, über (Mi,
4. c-3,13. welcbe^ 172T. aud) wkbtt aufge^
legt worben. 6) geugnif »on Cbrifio, Oem
einigen tPege jum Heben, über 3&b» M/
^9» foinbiefem i727»3abr wieber $um an^
bernmal neu gebruef t werben. 7) abband
lung i?om<äat*mf<t> unblPaffen btvibw
ften, über €pb- 6, 10*17. welcbe eben in bit*
fem 3abre wieber aufgeleget worben. 8)
Auslegung ber 5^epijiel am erflen tt>eib*
naefetfeyet-tage, Qit. 2, n*i^ welcbe aueb
bereit! wieber 1724. abgebrueft werben muf>
fen. 3n eben biefem 3abre gab ber fei. #err
Cljnfiopb tpattbau6 Betbel, QlbjumM
^>a(lor, ^>rapofttuö unb Snfpecfor in ,95er'
lin, beratiö bk furtreptbe €*rflarung be^
i^. Qap. ber 1 ^ptf!. an bk £or. von ber 2tuf>
erftet;ung ber Cobten« ^n.1722. ebirte icb
9) 6»
ber neu ujm Sßorfdjein fommen. 3« eben
biefemSa^reöab aucf> Jperr Job. Philipp
Sefemann $u £auban (jeraus Den (Sermon
Sutberi, über Die ^XBorte : 3£{ii0 nimmt tue
Sünber an, unb 2). tn. ilutbers £oan*
geltfcfeen öetcatecfcifmum. £(n. 1723.
ebirte id) «) t»te *}3rebigten Sut&eri von Der
beiligenCaufe, unt) 12) Die 5(n» 172?, mie^
ber aufgelegte 3krma&nung 3ittn4. #benb*
maWO&aHe), be|?gWcf)cnf am in 6alieljer>
aus eine 2(n. 1*47. üon £utbero in #alle ge*
^alterte ^rebigt von (Lfyvißo bem ewigen
Äeben , wie er in ber Schrift 3U fachen fey,
über 3of).?,39» 3t,£ut()eri recbt<&>angelifd)e
©umma öee £bri{tuct?en Hebens , 1 $im.
i,f. mit einer ^orrebe Jiberrn Sodann Ulrich
©dbwcn&elä, ^ajr. ju (St. Sttoru). Unt) £err
(Sefemann teilte in Hauban mit, einen Öu&
jucj aus £utl)eri ©I larung bee &obenprie>
ffecltcben (Bcbcte <Ebwfft,3of). 17, unt) einen
Sermon t>en ber oubeeeitung $um feiigen
Sterben, unterbem titelt Hutberi freubi<
gee (Staube auf bem fcobbette, unt) anbere
l leine ^ractdtgen. %i\. 172?. ebirte i* 13) 2u<
tf>eri Unterriebt som (Blauben unb guten
Werten, lieber biefeö tarn bier ju #alle ber*
atil £errn ^einrieb tTJilben lautere £e§re
£utberi t>on ber Rechtfertigung, mit einer
9Mrebe beö £rö. 2). 2wtonü ; beggldd>en
gab £r. Paul &6nn, S. Minifterii Candi-
datus, in Jpaöe heraus t>k Auslegung £utberi
über ba$Seftex>angelium am er|ienPfmgft>
feyeetage. Unb wjena lieg #r. Seiebr.
Sicbel, Fac. Phil. Adi, abbruefen £utberi
trof Hid&e vlbbanblung vom fcetben ber Cbrt*
Pen. 5ln. 1726. tarnen in 3ena beraub wep
Äetcfcenprebigten Hubert auf £er$og £tf*
brisen ju ©ac&fenj beggleic&en &utberi
1096 49) 3°b< 3ac« Äambac^e üorrebe $u bm Keinen Schriften Hutberi. 1097
9) £ur&crt wabre "Sftepnung t?on ber aüge* i^ocfoeitprebigt, tU er auf bem @d>Jcg ju
meinen (5nabe (25®t tes ic* unb io)bie£(n> £ulenburg 1536- über @pb. ^22*33. gehalten,
weifung jum (Bebet, welche bepbe gleid)fafä weldbe #err H7« 2fbam £ebrect>t mutier
$um anbernmd in je§igem i7«7«3a&w \w< ebirf. t Unb id) tbat ^ubenen i>on mir ebirten
^ractatlein nod) 14) &in$u,£ut6*ri furtwfflidbe
§T?Järung ber 7. 23u|pfalmen. Snglei*
eben gab $nno 1727* #r. IT7. 30b, tllrid)
^ilbebranb ju3ena beraub, Sutberi treffe
lidbeö 3eugni§ t>on ber4errlid)5ett bee (Bnct*
benretcb^ , auö bem 8. ^f mit einer Sßorrebe
üon bem ^tmmel ber Slaubtgen auf f£c*
bm. gu anfange biefeö 3abrö lieg itf) met>
ner Incroduäioni Hiflorico-Theolo-
gicae in Epiftolam Pauli ad Romanos
roiebewm £utjjeri £otemtfd&e Q3orrebe über
biefenQ3rief,mit fielen baju colUöirten5(nmer^
f ungen, bepbruef en, @o fam auef) burc^ mct>
ne^o^forse mieber berau^,£utba'iIro|ibrief
an t>U Cbrtjlen ju ^aüe, famt einem ^rtract
jn>eper öon ibm ju iballe gehaltenen ^rebig^
ten. <&o wt jtnö mir bon benen btöber wie^
ber aufgelegten ©c&riften £utberi befannr
Sorben, aujfer welchen aber obne S^eifel noc^
mebrere ba^ £tc&r werben erblicf et baben«
23. @o reidblicb bat W ^rDV)ibens©Ct^
teö unfere Seiten in biefem ©tuef e gefegnet , fo-
^ nun aud) ber 2(erm|te, ber fonfl auffer bem
€ated)ifmü fein Q3Iatt t>on £utberi(Sd)rifteti
gefeben, einunbanber^udbleinbefielben um
geringen ^3rei^ (tcb anfd)ajfen, es lefen,unb fei^
ne ©ecle baraus erbauen f ann. <£$ i(! au$
feingweifel, bag ötefe vd&><t$h\${aat , baber
(Saamebertbeureflen ^abr^eiten, ber bi$*
ber ßi £utl)erigrojfen ^omiö, aU in(Sacfen,
unfruchtbar gejlecf et ^at , nun roieber au^ge^
(treuet.wirb , feinen (^egen baben werbe*
£)ennwiebiege»fr* unb f raftt>ollen (gebrif?
ten üutberi, ju ber Seit, als fie einzeln beraub
f amen, ungemeine 'äßirfungen getban baben :
fo trauen wir ber gottlicbenQ>orfebung ju^ag,
ba fie bit ©emütber gelenf et (jat , intern bejte
©griffen wieberum tingln, ttyilt baufä
U«u 3 ^rmiö
"[y^ \)orret)cn über bit Sammlungen unb <£bitiom& £utfr. Qcfrtiften, 1099
tc>98
foerausjugeben, tl)eiig begierig m laufen unb
tu lefen, fie biefeö nid)t wrgeblid) werbe ge*
tban fcabcn, m*f>offenbemnad)fowolwn
ber in unfern «Sagen gefebebenen w«*K*w
2tu9(aat bes Worte (Bittet?, naef) t»cr Dom
Ewfyro verfertigten £>eutfd>en lleberfe^ung,
(bat>on nur fcier in #aüe innerhalb H.Sabren
n) l)ttnt>ert unf unb ad^igtaufenb Bibeln,
unb noeb über biefes bunbert ad)tjig taufenb
unb fünfhundert neue ^ejtamenter gebruef t
worben,) ate aud) Don Oer reid)en Zlusfaat
bevtlemn&<hnfttn&utbm,tM$md)tlu
feben, barüber man ftcb freuen möge, wie man
fiel) freuet in ber Ernte, mie man frol)iicJ)ijt,
wenn man "Q3eute au&bei(et £>er ©runb
biefer Hoffnung ijtbieunbetruglicbeSßerbeif*
fang ©Ölte* 9 fcr,ii: £>a* Wort, öae
aus meinem tUunöe geltet, ( welches aud)
tmrd) £utberi3eber als ein lautrer (Strom Des
gebend gefloffen ij*,) foll nid>t wieber $u
mir leer kommen, fonbetntbun, was mir
gefallt , unb foll ibm gelingen , öa$u iebe
fenoe.
n) 53on 1712. an, &a &ieetjte$bitionber£anftemü
fd)en Sötbetn (jetflus fam, &te 1726.
24. .gum 95cf#lu§ tbue id)f mit Urlaub*
nijjbeö geneigten £efer$, nur noeb einige we<
nige Erinnerungen binm, welebe infonberbeit
t)ie wn mir ebirten Metrien <Sd>nften£utl)eri
betreffen. 1) ££e ßnö oie meiftenöerfelben
aus £utberi ^enifcfce* Somie , bk :ct> mir
3U öem £nbe in^ena angefd?affet batte,
von XX>ort $u tPort abgeörutf et. 3n zu
nigen aber ijt nur ein Ertract ober Sluejug
fcon Cljrifto Dem einigen <2Bege mm Ztbm , ijl
ein Ertract aus einer ^Prebtgt über fräs <£bcm*
getium am 20, (Sonntage nacl) ^rinitati«
anfanget ; gleid)Wie aud) bem ^raetat t)om
beiligen 2lbenbmabf "ein Ertract aus einem
(Sermon &on wmWgerEmpfabung beS ^a*
craments, unb bem "Sractat 00m Glauben
unb guten 3Betfen ein€*jitract au$ bem2mo
fange Des ^Sermons 2utt)eriöon guten 2Ber#
l en bepgefüget worben. £)er ^raetat t>on
ber allgemeinen @nabe ®Ottt$fafet laute«
Evtracte in fid). ^cb Ijabe fjierinnen, nebfl
üielen anbern Vorgängern, aud) ttor mir btö
Erempel, t)a auf 33efebl Äubolpt) 2fuguj?s,
$er jogs m ^öraunfebweig unb Lüneburg , im
anfange Diefe^ (Seculi, Öer2\ern Oer2iü0^
legung üutberi über öen ^r. Pfalm beraub
gegeben würbe, \)a e^ unter anbern in ber
23orrebebetffet: „©amitaueb ^k £utt)ero
^barnal^ üorgejlanbene ^treitfacben ^n
>,€briftlicben Sefcrnid&t ^inbern , fo ij! folcbe^
,aüe^ bcxtftitt gefegt, unb blp§ baöjentge
„bi^ergebrad)t, roaö anft$feibjtba$reebte
,,^^ri|tltcbe «^Befen betrifft, unb &a$$tot*
»ei'M$ wa^rbaften ©laubenö auömad;et:
M§ aud) jeber Qfyvift ol>n Slnftof? fold)e«
„lefen , fieb erbauen unb erfreuen möge.,,
0) £)ie meiflen Stucf e finb tbeils albereit
bei) Der erjten, rl)eilö bey öer andern 2lufla*
ge, inParagrapboe abgetbeilet, unb mit
neuen Summarien Derfefjen, aueb ein Dve#
gijfer ber (Summarien beygeföget, bamif
man auf einmal ben^ganjen 3nn^alt einetf
,, n ..^rractatö überfein fonne. ©anunbiefeö
mitget^eilet,ba man eins unb basanbre, ba$; Einfältigen eine grofle Erleid)terung gibt>
für Einfaltigem febwer war, j.@. t^k öftere wenn ft'e er(t t^n 3nn^alt einetf ^dragrap^i
eingefioflene ^iberlegung ber(Sop^i|len :c.
ubergangen,unbblo§ ben ^ern berauegenom^
men hat ©ergleid)enj(l gefct)e^en m bem
Ertract au^ £ut^eri €ommentario über t)k &
piftelanbie©alater Cap.3/i3» in bem^ra^
etat ; ^on €^ri(to für un«. ^)em ^raetat
wiffen, el)e ft'e benfelben lefen: fo follen aueb
\^k übrigen ^raetate, bep ber beüorf!ef)enben
anbern Auflage, auf gleid)e 2(rt eingeci'cbtet
werben: ob es gleicb ctm$ mu()fam iß, bx*
tberi (Scbriften alfo abmtljeilen, wegen ber
oftern S3ieber^olungen, ^k barinnen t>or^
fom^
iioo 46) 3o^3ac.Äainbad?6t>ovreöe§uöettClemcaBd?dften£ut^cvt. noi
f ommen. 3) 2We t?on mir eotrte 0d>nf>
ten £utl)eri jmf> von .mit* mit nÜQlicfyen
Porreöen t>erfeben worfcen. darinnen
folebe Materien abger>anbeft finb, welche ju
einer Anleitung jutn beffern SÖerjlanbe ber*
felben ©cfjrift £uf^ert bienenfonnen, ot)er
Docf) Damit eine genaue 2$erwanbtfd)aft r>a*
bem 4) @$ rennen nun swar bie von mir
ebivfen Triften £utljeri fugltcfc m einen
beit legen, unb nicht ;wgeben wolle, ba§eine
einige von biefen Triften von/emanb o&ne
magern Stfu&eH gelefen werbe, @r woHe fte
ju tiefer Seit , Da Das ^abjltbum an manchen
orten mit oljnmaebtigen £ajle?ungen wiber
£ut(jeri IVrfon unb Sebre n>utet> *u einem ge*
fegueten ^rafervativ gegen bk QBerfübrun*
gen beflelben machen : er wolle fein Ririb 3@>
fum aufs neue baburcl) in Un «öerjen ber üefer
23anfc $ufammen gebunfcen weröen, ju perlten: er wolle benwid)tigeu2lrti!el Von
meinem Enbe aud) biefe allgemeine 2>orre* per üvedjtfertigimg bur$ £l)#i SBerbieml,
be baju verfertiget iß ; fte werben aber aucr) ber aucl) ju biefen Seiten jur 9vecl>ten unb Um
noeb ferner eimeln verkaufet werben. ?) fcn angefochten wirb, tnben©emütf)ernber
2Bie fte nadj ben 3abren beraub fommen,baö £efer baburet) aufä neue veftefe^en : er wolle
i)üb id) im §. 22. biefer Söorre&e bereite an* viel betrübte unb angefochtene (Seelen -$rofl
gejeiget; in welcher (Dünung abev fie am 1 unb Jreube barauS fcf)op|fen lajfen: jacr
fägltcbften öer ©ac^e naefc auf einander wolle Ourd) bie £efung Öer @cfc>riften £u>
folgen rönnen, vcenn |te jufammen ge*|tberiöen(£eifrilutr;ert wieöererwecfen,
bunoen weröen, öae witl tct> nadybemlunb feinen (Blauben, feine üDemutb, feine
*£noe öiefer X)orrefce arteigen* ©a benn ! fceuOige (Betmlfc, feinen ^ifeu für (5<Dttes
bas le|te, nemlicl) hk Erfldrung ber ftebenJ££bre, feine t>on allem £igennut5 entfernte
$3u§pfatmen, ba$ erjte werben wirb, weil £tebe, feine aber aüetl7(mfci)enfurd)t er#
man von ber wahren Q3uffe ben Anfang ma*
$en muß, wenn man fiel) bie übrigen Wate*
rien red)t ju 5Ru(je madjen will; gleichwie
£utf?eruö tbeilö in feinem eigenen griffen*
tljum, tljeite in feiner £ef)re, ben Anfang bavon
gemacht bat, wie man au$ ber Q3orrebe
befagten ^raetats erfefjen f ann.
2^ ^ie id) im übrigen bem guten ®Ott
()erjlid) banf e , unb feine Storfe&ung bemütt)ig
verebre, welche mieb gewürbiget fyat, mid), aiß
ein unnü^SOßerFjeug, wiber mein teufen
unb ^Sermutften, mit ju gebraueben, t)a fie t)k
(Scbriften eine^ folgen ^anneö wieber Ijer*
t>or jieben wollen , von welkem man mit aller
2Babrbeit fagen f ann, baf? von ben Seiten Der
21 pojM an niemanb aufgetreten , ber mit grof*
babeneBtanb^aftigfeitzc. allen öenenje*
nigen mitti>etlen, öieöiefen^ned)t(BiD^
teö am feinen Schriften fernen hxnen,
unb biefe CPivhmgen bee (Beiße* (5£>ttes
an ibm gevvabr werben, ©iß wolle ber
$<£dld\ gefd)efeen laffen um € W(li wiüen,
5(men. ©efc&tieben auf ber Univerfitat
Jg)aüe, ben iMay 1727» >
47) 3o&. 3ac. ?Kambad)ö 93or^
teöe a« Sutl)eri ^reDigten \)ön ber
£tebe 2c. über 1 3ob« 4/ 16^8- ^°« ö«
gürtrefflic&f eit ber e*riften
£ut^eri»
^nnbalt.
<*f üju* mh tiinimuu «ufgetret en , uer mir gro ^ ^ . . ' &„.-«- an„^
^aultntfcben^etjle, btö Evangelium €6w(K| feSÄrpÄ' Wfci." S)ami£ fetoige
Vorgetragen bat: alfo rujfe ict) aucr) ben^)<5rrn ui$ttv angefebof t , unb fleißiger mochte» gel«re«
on, t>aß er ferner feinen ©egen auf biefe^j mvun,§. 2. 9toH*to#än$wftw®$ciii\}tt
tfUu-
iio2 IV, Porveoen über Öte Sammlungen unogoitioneg ftutfreri Bereif tem 1103
erbaulichen ©acben barinnen anzutreffen, §,3.
TOcfce zugleich mit rec|)t lebenbigen unb naep-
brücflicDen Söorten üergetragen werben , §.4*
f$tefic()bettn in benett eregetifdjen ©ebriftenbetf
fetigen Sttanne* ^tin lauterer ©tnn ferner bar*,
ffcttctraW in feinen ©treitfefcriften, $. 5. S)ig 2ob
wirb man auej) gegenwärtiger ©c&rift geben müf=
feit, §, 6. fSorjtt ©Dtf füntn ©egen bem gefer
ieben»otte/$.7.
©eneigter Seffty
^atb&em Ijier in °$ma burdj ©Ott« ©na*
)V be ein geringer Anfang gemacbet wor/
fcen, einige Reine ©ebriften £u*beri einzeln
(Kraus ju geben, unb$enen£iebbaberninbie
$dnbe jn bringen ; fo Wieb anje^o im tarnen
@£tttes barinnen fortgefahren, unb ein aus
meiern ^rebigten bes feiigen Cannes ju>
fammengejogener ©ermon von ber £iebe bü?
hiermit übergeben. €s befmbet ftdb berfelbe
im ©flen 3BittenbergifcJ)en $beil feiner
©djeiften fo!« 46A && 483. baraus er obne ei*
nige 2(enberung abgebruef et ifi , auflfer ba$ bk
£>rtljograpbie nacb t)er beutigeuSrt einge*
richtet worben , welches boffentlid) fein Q3er*
ffanbiger mißbilligen wirb.
2* €s (inb ja wol bie ©Triften biefes tljeti;
nen Cannes beut ju^age ein rec&t verborge*
ner ©cba$ , unb naebbem fie ausguter Wlti)*
nung in groffe Folianten gefammlet worben,
welcbe fieb arme £eute nietyt anfebaff en Fönnen,
fo werben fie feiten anberswo mebrangetrofr
fen, alSmäablreicbenQ3ibliotbeFen; wo fie
aber gemeiniglich in foldber guten Üvulje flehen,
&a§ ^it ©pinnen ifyr ©ejelt barüber auffebfa'
gen, unb ungeftoret barinnen wobnen F onnen.
©olcljergeftalt tft bas ^rognojkon reblicb
eingetrojfen,welcb*s fieb ber feiige 9ttann felbjt
gereuet, ba man in Wittenberg anfing feine
©ebriften in gewt fie Zornes ^u fammlen , baß
nemlicb müioer Seit feine Mucker im Stau*
be wuröen t?evgeffen bleiben : 9BelcbeS
jwar anjdstfv t»af {ut$tnif Irinnen ein
wabrer ^ropbet ge wefen ; uns aber zu fdjlecb'
tem SKubm gereichet, t>k wir burdfr ben £)ienjf
biefeS teuren 9\üfTjeuge$ 3§fu grifft t>on
einem 3ocb befreoet worben , barunter unfere
SBorfabren fo F laglicb gefeufjetljabem
3. ©leic&woli|tinben©c&riftenbiefeSfe^
(igen ßebrerSein foldber @cba| ber Erbauung,
unb ein fo gelles unb reines £ic()t ber beimlidjen
3Beisbeit, welches wobberbienet unter bem
©cbeffel berDor gejogen, unb auf ben £eucf)tec
ge|!ecf et ju werben, Ä)enn ob man wol ojjne
UnbanfbarFeit niebt leugnen Fann, ba§nacf>
m\) nacb in ber^rflarung ber^)eil. ©ebrift
mehrere ^3rogrejfen gegeben, naebbem bureb
W ^orfebungööttes mebrere^)ülfsmittel
bargereiebet worben: ©0 ift bocbber©rtmb
ber €*Dangelifcben Wabrbeiten fo Flar unb
nacl)brücf lieb in ben©cf)riften unb 2utSleguno
gen ßutberi anzutreffen , ba§ fie wol bierinnen
unjlreitig ben Dvang bcf)a\tm werben. 3(1
barinnen weniger ©ele^rfamfeit , als in maw
eben heutigen ^ommentariis : fo ift hingegen
befto mebr ©eift unb Erbauung barinnen:
Unb bat £?rafmu6 Äoterobamus gegen M
pctbfflidjen Legaten, tTJartinum <Za\:vacäQt
lum, uberbaupt t>on ben ©dbriften £ut^eri ge<»
flanben , baf? er aus einem ^5ldttlein berfelben
mebr lerne, als aus bem ganzen Cboma; fo;
mag man aueb wol fcon feinen eregetifd&en
^BerFen insbefonberefagen,ba§ ein bungriges
©emut^ oft auf einem Slat meljr^raft unb
^abrung antreffe, als in manchen groffen ^
lianten, bermitcritifc&en©ubtilitateu an^
fü«et i|t.
4. 5(ucb felbf! in feiner ©djreibart if! Jeuei;
unbSeben , unb beobemgrofien Ueberfluf an
^Borten fmb Feine leere ©cbalen anzutreffen,
fonbern aHe geilen finb mit ^m wiebtigffen
©acben gleicbfam ausgeflopfitt : fo ba$ £on*
tabm Porra,tn ber^orrebe über fein Paßo-
rale Lutheri , fieb nitfyt unbillig befcljwerei
über einige §albgele§rte ivlüglinge , welcb^
iio4 47) 3 3« &atnbad?8 X)0vvebe$ü £utt>en Pretogten ober 1 3ot>.4, \6* 18* no j
abgegeben tmfhwmö fKealiemn t>e«<^c5rip fcfrmae? e ber (iöangelifdjen ^aljrljeiten, un&
. ten Sutfjeiiöoif amen. €*siff watjr, wenn er wie es auf ten gefegneten 2{uen ber Ijetlige«
auf einen wf eifrigen tynnä fommt, fo fann er (Sd)rjft t>te angenel>nt(le 3Beibe ftnbet.
fiel) niet)t bamit begnügen , tag einmal ben? j 6. Um fo Diel $oU£o tnmener wirb t)ann (jofc
felben fcorgefleflet, fonbern er p^egti^n öftere fentlitbbem geneigten £cfer tiefe (SeDrift £u*
hinter etnanberjUTOiebej^öfenuntemj;ufa>ar^ theri feon, Darinnen er nad) Anleitung ber
fen; aber eben bartnnen be|M)et fetn^etfrer* j SOßorte üJoftannto: CB<Dtt ijl öte Hiebe *c;
(tue? , b$ er einerlei) *Sad)en immer mit an*
bern unb anbern Porten aitSjubrüd: m weif,
fo ba§ man feine^ieterljolungen ¥eint$m*
ges für leere unb überffufige^aöfofogienftal*
(en f ann, fotfbern jte üieimebr oergleiclen muf
mt benen oft wieberfrolfen (Sef)lagen eines
Jammers, taburd) einSftagel beffo tiefer in
< t>k 2Banb fjinein getrieben wirb»
f. (Sold)ergeftalt ijtweber an feinen (Sa*
d&en nod)2Borten etwas attsmfe§en, unb ob
man auef) ctm in feinen (SfreitjcJ)riften einige
fyartlautenbe^usbruefeftnben mochte: fo muf
man beet) fold)e nielfr nad) ber heutigen , forv
bembamaligen %vtp reten abmejfen, unb be*
Den! en, ba§ bte garten £ß$e, bte er kor ftd) ge*
Ijabt, aud) einen garten .^eil erfordert fjaben.
gu gefel)weigen,ba§ berfeJ. ÜÖtona felbftwenn
er $ttwetlenljterim.en p ötef gettjan, fold^eö an
;flecf) gar nicfctentf^ulbiget, fontern Diefmeljr
für eine @c&wad&eit erfannt (jat. 3n feinen
Auslegungen aber über Die $eil. ©djrift wer*
ben fiel) wenig bergfeid)en^lL^efi'nben: S)ie
(Straffen ftnb großen $lj«i$ gebadet, unb
bte 2Bege fo ebm , bog auelj bie hinter tarauf
nielfr fallen formen* Sftan fielet iljn ha red)t in
feiner eigenen ©e#alt : unb ha er in anbern
<StreitfeI>riften öfters gleid) ijl einem 3)?en>
fd)en, ber balb unter bie^ßeüenbmunterge*
(leeft wirb, balb wieber mit beut #aupt empor
f ommet ; fo fielet man iljn hingegen in feinen
e>'egetifcl)en Vltbätm , \m er i jt , unb erblichet
an if)m mit groffetn Vergnügen bte ftennjeu
d)en feines läutern (Sinnes. £ier wirb man
gewatjr, wie tt)m fein ^erj lebet im ^Borte
tiefe ^itgenb unt>ergJcieJ)lieJ) (jeraus flreidxt.
€*s hat btefelbe feine weitläufige £obfprüd)e
tjonnotljen, internal bas SKJ.etf felbft feinen
tö&iff er lobet. €*in /eber, ber es burdbjufefera
beliebet, wirb pd) wunber n mit jfen über bte un*
gemeine Q5erebfamfeit, unb über bte einbrirv
genbe 2(rt, mit welcher ber feiige ^anu bit
prtreffu'd)Feit ber Siebe feinen SefernanpreiV
fet. ©: wirb bei; ftd) felbß gewahr .werben,
ba§ ibm burd) btefeSBor gedungen eine gel>ei*
me@ewalt angetan wirb, benen öorgetra^
genen^a^r^eiten^epfall ju geben: tej,
erwirbmerfen, bag ®orte, bieDon^er^en
gegangen ftnb, wieber p^er^enge^en.
7. ^)er lebenbige ©Ctt aber wolle auf
tiefe glatter , barinnen fein treuer £necfj.tSu*
tl)erus aud) nadj feinem ^:obe rebet, einen
neuen (Segen Iegen,unbi>iele,bieft$ nad) iltu
ti>ei'i %iamn nennen,baraus überzeuget wer^»
ben lajfen, ha§ man ftd) f aifc&lid) eines (Slaw
htm rttbmev ber nid)tburd)bte tu betätig
t(l. Unb wer weif, warum ©Ott bk Umjlcta»
te foregteret bat,ba§ biefe SKeben b^ fel.^an^
neS oon t)er Siebe ihm ju einer Seit wteber an
basStd)tl)erDor!ommen muffen, ba bwli&t
©OtteS unbteS ^Rdd)f!en bet> benaUec«ftfi>
Hen erhaltet, unb in ben legten §u^en \u liegen
fd&einet. ^ielleicbt 0allt es feiner ^rbar^
mung, ttttrd) bi^t gluenbe Noblen einige er*
frorne ^)erjen ju erwarmen ; anbre aber, fo bte
erile Zitbt üerlaffen habm, wieber m erweefen,
unb tnbte etile ©lutm fe$en.e 3Beld)e -&off>
nung er felbft in ©naben erfüllen weile^u fet>
nes Samens ewiger Q3er^errlid)ung. ©e*
©DtteS, ma es fiel) erqutclet an bemÖe^fcDriebenin^ena, ben 20, $lug» 1720.
£utl>ert Bc^rtfren 14. £t>eü. 38 jt' r 2), ITJartttt
3106
£>ifi<>vifd)t unb Pfcilologtfcfye ©cfcriften.
1107
&• Martin £ut^et§
0 S>. Martin gut&er* Sforoni*
ca/ fcerbettffcbt burd) gßfcfito
rifabrum. Sfano i^o.
(Dem ©itrcf>(aucf>tictf^en , #od)gebornen
gurte unb Jaerrn, £errn albert, ^arg/
$rafenut^ran< enbuta. £er;ogen ni^reuf*
Jen, ©teftin unb ^ommern, )c. unb
Burggrafen ju Nürnberg,
tttemem gnabigßen «Jam
©jDftcö ©nat>e burd) feinen eingebornen
©oftn Sffum^rijlum, unfern #eifanb
unb wahrhaftigen Reifer jubor*
2.
£urd)faud)figj?er,#od)geborner,©na*
btg|hr8ur(lunb^)err! Orbnung
ber Sabre bon Swfang^ber ^ßßclt
für unb für, unb bie furne&mfien
©efdbidjte , gottlic&e Offenbarungen unb
geugmffe , Anfang rechter Üveligion unb
^oitfcc&er i\ir$en, unb ^Öeranberung ber &o*
|en üvegimente ju rotffen, ift allen ^enft^en
|od> bonnotljen, barum aud) ©Ott felbf! &
ne fo!d)e Chronica feiner Äd)en für unb für
§eben, unb barinn aliein erljaften bat.
2. &enubie^üd)er^effö unbbernad)
ber andern Propheten , unb enblicfo ber £b#
angettffen, ftnb folche geugniffe bon ©Ott
unb tum gotm'cben Offenbarungen, unb tue*
im bobm ©adjen,- Da§ utaleid) baben Die
gab! ber 3abre aevoiglicb mit gefajfet ijt,
njtfdjes aus fon'erlicbem gottlicbem SKatbak
fo gefcbcbm: unb frnb ber ^ofe aud) fofcbe
Bücber im^y gevwffe gfaubroiufcgeS&rjeicb»
niffe getoeferr, a& Liber lußorum, ba$ ln?e Wichen üveaJKwtfen, orbentlicl) in offene
i|t, bon ber Regierung in ber rechten $iv
eben, bon2lbam, ©etlj, *&enod),9f}oa&,
©em, 2(brabam, 3faac, 3acob 2c.
3- £)enn fo man nicht uirücf ben Anfang
ber^Belt unb gottliebe Offenbarungen roüfj*
te, lebten C»ie Sttenfdjen in graufamer fim*
jternig unb Ungewißheit, roüften nid)t$
grünblicbeö bon i^rem Urfprung, unb roie
Diefe cble €reafur unb ©Otfes 35ilbnifj,
titö menfdjlic&e ©efcl)led)t, in tk graufam*
liebe gerjtorung gefallen iff , in ©ünbe unb
^ob, was ©ered)tigFeit ift, unb bagegen,
m$ ©ünbe iff , \vk fic& ©Ott gnabiglicfj
1 geoffenbaret fyat, unb feine Sßerbeiffung ge*
ben, unb wieberum angefangen fjaf, auSbie*
fer unreinen menfd)licben Sftatur i(jm gleich
wol eine eroige reine £ir$e ju fammlen, wefy
c^e er im eroigen £eben mit feiner 2Bei$fjeif
erleudjfen, "unb mit eroiger ©ereebtigfeit u'e*
ren will; ?u weleber %t\t ber ©ofjlh ©Ot*
teS menfebiiebe Sftatur an ftd) genommen unb .
qeprebiget fyat, getobtet, unb roieberum auä 1
bem^obeauferflanben ift, unbroelcbeSeug* 1
niffe ©Ott mit 5(uferroecfung ber lobten
unb anbern ^ira^fn gegeben bat.
4. CDBer nunnid)t gan^ roüfre anb gottfo^
fe ift, ber foö billig gern jurücf gebenFen, \mb
lernen, rcaö t?on foleben fjoljen unb groffen
©adben Dor 5(Fter^ burefc ^a^r^aftige geu^
gen ber,^eicj()net iff.
5. &$ finb aueb (Tfjronüen t>ot ur\^ nad&
9)?ofe, bis auf ber Slpoffe! geit, niebt bonfjw ,
öatperfonen im ^Cßinfel oefleüet, fonbern ju
/ober geit bttreb gan^e ^erfammlungen ber
fürnebmflen f^erfonen , in geblieben unb
lid;e
Ho8
0 £utbm Chronica.
110$
u'cr>33ucber gebracht , t>te inbie3\ird)enunb
ber Könige $alntfa unb ganjeleoen ödes*
finb, ba fte manniglicl) bat lefen mögen,
6, tlnb befonberS wir, bie wir wijfen tmb
fceftiglicb glauben , ba§ ba$ menfd)li$e©e*
fcblecbt t>on ©0$$: erfd)affen ifr, unb taf
©O^ fM) Dtefer fcf)wad>cn menfdjlid&en
(Ereatur annimmt
barauä ein -pauflcin fammlen, bas in emi
ger ^Cßet^eit unb ©ered)tigfeit bei) if>m le^
ben wirb, unb ba$ ©Ott alfo ernannt unb
angerutjen feun will, wie et fi'dj geoffenba*
ret bat , laut ber $}rop&eten unb ÖpofM
©djrift , unb nid)t dnberS, muffen inernffc
lieber ^Inrujfuns fo(d;e göttliche offenbar
runden anfebauen , unö ben waljrbaftigen
©Ott tton falfdjen erbidjteten ©6$en, unb
wafjrfyaftige Religion öon falfd)er unb teup?
lifd)*r Abgötterei) unterfdjeiben.
7* ©iefe tlnterfcßiebe m merfen, tfT ef*
fentltd), ba§ man ba^u (EljronifenunbOrb*
nung ber geit Ijaben unb wijfen muffe, hie
3Rira!eI,fo m febergeifgefdjeljen, ate geug*
nijfe m betrachten.
8» tlnb tjl , in ©umma , £$erad)f ung fbU
d)er ©Triften unb Erinnerung üon Jpiffo*
bat felbjl angejeigef , l)a§ er bie geit ber £Beß
nad) ber ©unbflutf) in wv ^onardjien ge*
tfyäkt fjabe, unb erinnert babey, baf? biefe*
Verbliebe 2Befen menfd)lid>cr 9?arur, tiacfc
biefer furjen geit ber t>ier 3ftenard)ien eilt
Enbe (jaben werbe , unb bag ber @ofm ©Ot*
te$ bie geworbenen $ftenfd)en oom ^Dbeauf*
unb wtä if>m allezeit | erweck en , unb fein enblid) tlnbetf ausfpre*
d>en werbe , ben ©laubigen ewige Sreubege*
ben, hie ©ottlofen in ewme ©träfe öerflöf*
fen. $at and) barum hie ■üOtonareWen aus*
getbeilet, ba§bie geitfcer^Beftbeffßbiutfa
d)er ju merfen fei>
h. £)abei) jmbErempelöorgefleSef, bieft
{Kegel m lernen, bag ©Ott aujferfid)e Um
tugent), ^ebrud) , unfcbulbig ©fitföec*
giejfen, Unmd)t, gewiglid) aud) in tiefem
£eben mit leiblichen graufamen fJMagen ffo
unb für im menfeblicben ©efdjledtf tfrafef,
wieerüber£ain, ^fjarao^aul, Qatih,
^bfalom, Oebipobem, unb über gan^täb*
teunb&mbe^oboma, 3erufalem, <&iba*
ti$, ^bebe, 2irt)en, ©parta, Dvom, aroffett
gornauögegoffen^at, jumgeugnig, bQ$e?
gerecht fei) , u0ba$ n>ir feinen gerechten gor«
fürebten, unb Unred)l«nblln^ucbtmit&n(f
rienunbibrerörbntm^nic&taaeineinegro^i pieken foüen-
^artarifcbeunbCoclopifdje^arbarep, fon^j 12. tlnb formen vernünftige Myret fon(f
bern eine teuflifcbeUnfinuigf eit, babureß ber j allerlei) Erinnerung am #iftorieo nehmen,
Teufel gern wollte re*te©otte$Erfenntnig; bie m 5ürfid)tigfeit unb ^dfigung bienen,
weiter unb mefyr au^lofcben.
9* ©agegen aber finb alle Regenten unb
©ele()rte, fo öielj'ebem in feinem (gtanbe
ot& naftfeinetSJtaag moglicbijr, fcbulbig,
glei§ tu't^un, reebte C^ronifen unb fiifto
tien m erhalten, unb auf bie ^Racbfoinmen
ju erben.
vn L0# Ur!5 JS!lnfiWW fep, nid)t allein m
©ritommif ®0«e* unb inber^ircDen, fon^
öern au* fonfl^u aUerlep Erinnerung im gan^
jen £eben, wabr^aftige £iftorien ju wijfen,
&a waxe fet)r Jans baöon ju reben, ©Ott
unb üerma&nen, unnützem , unorbentlicbem
^ornefemen, Jürmi^ , gorn unb 5reoel ni$f
$u folgen; baüon aber iu «ben wirb §ie j«
lang.
13. 2£iewül nun btefe ^erieiebmf , ge*
Hellet wn bem Ebrnwürbigen £erw ©♦
^artino £ut^ern, ftirj ifl, benn er aHein bie
3at>rred)nung gefegt, unb bat niebt ^eile
gebabt , hie £iff orien nacb ber Sänge ju er je^
len: fo ijt bennoebbiefe^^ueßein fet)vmifeltc&
grßerf , mh t|i ju\>or feine fold;e gewijfe
3a^rrecbnung am £ic§t gewefen,
36 rr 2 i4«3c&
iuo
*5>i|Tovtfd>e unb Pbtlofocufct)e Sdnufren.
im
14. 3d) zweifle aber niebt, alle ftebbaber
€b#licber £ijforien wenben biefeS 35ucb
be$ #errn £). ^O^areini £utberi aucb werft).
galten, btevoeü es anbern bernad) Anleitung
ctebcn bat. ©am «IT es ntd&t m grof ,. unb
mag an jeber tiefet ^ueb, als einen beque*
men Catenber, allezeit bei; ber #anb Ijaben,
tn Die 3lbfj>eihin$ Der 3abreftir unb für mefyr
gro|jwid)tiger ©acben m üerjeicbnen.
1?. Öarum iebs aucb in©eutfcbe ©pra>
d)egebracbt: unbbteweiliebweü;, öaf?& <?.
@. als ein bocbloblicber, £brtf!Iicber, reifer
Surft, fcoweljmlicf) m go?tfid)er £ebre, unb
bernacb m allen loblicben fünften unbmt$i*
d)eft $iftorien, befonbere Neigung bßben;
i>abe ich brefei? 3Ber? £. 5- ©. mmfenben
bebad)t, unt) bitte, &§♦©. wollen an bie>
fer meiner Arbeit unb untertänigen 6}«»*
<mng ein gnäbigeS ©efaüen baben.
©er©obn©£>tteS, tmfer ^eifanb 3@>
fuS ff brift tt$, wolle ff. $. ©. gnabfglid) regte/
ren unb bewabren* Saturn Wittenberg
am i^prilis, 2fnno i^o,
untertäniger ©(ener
3obannes Zfartfaber,
Vratislauienfis D,
SDorreöe .©. SSJIairttni Sutfjeru
}fefe:3abrrecbnung batfe icb mir affetnm
meinem ©ebrauef) mftid)net, niebt
ba§ es foüte eine Chronica ober ^ifforie feon,
fonbern nur roie eine ^afel, hie id) moebte ftets
uor tilgen baben , unb barinnen befeben Seit
unb 3abre ber £iftorten , fo in $eil ©c&rift
befdmeben werben, miebuj erinnern, wenn-
id) wollte, tvkbkl 3abrebieffrjt>ater, $iid)t
tev, Könige, Jürgen, gelebet unb regieret ba*
ben, ober über wie lange Qeit einer nad> Dem
anbern öefofget ober fuccebiret (jabe.
2> ©arum tft mir niebt notl) ,fold)eÜvecb>
nung mit Dielen ^Borten weber m loben
nod) ut fd)elten. ©enn idy habe barauf nt'cbf
gefeben, was ober wie Diel ft'e anbern ni^en
moebte , Dornebmlid). bkmil fonft fo tifr
€l)roni!en unb Sjiftwkn fcorbanben fmö,
unb berfelben^on 3rag m ^ag mebr wer»
ben. 3d) laffe mir an bem 3?uJ geniigen ,
ben id) felbft im Üvecbnen baoon befommen
babe, b<$ es mir eine befonbere Erinnerung,
§reubeunb35etrttbnü5 gewefen, ut feben, wie
bie groflen 9SBunberroerfe ©Otfeö / §roft
unb ©trafen, unb Sßeranberung ber f ir*
eben aufeinanber gefolget, ©enen/enigen ,
benen iebs atif rbre %$itte ge^eiget, unt) ft'e
barauf begebet haben, ba§ t$ meebtege/
brueft werben; aud) bie, fo es (efen werben,
mögen mfeben, obö ebnen ber ^ibe lobne.
OTr ^war lieget niebt^ baran, btö Q3ucb*
lein bleibe ober niebf. Qlnd) frage td) bar^
nacb niebt feber,ob anbern mit foleber Üvecir)^
nung ein ©enugen gefdxben werbe ober niebt.
- , g.. gwar bk Chronica ^bilippi yildand)*
tbontö (unter Carioni^ warnen au0gegam.
gen,) ifT erfllicb tin Krempel foleber üved>
nung, barinn aufö aüerfetnefle ber ganzen
^Cßelt £auf in, fecb^ ^illenario^ , ober
fecbS taufenb 3at)t, gefaßt unb ausgeweitet
wirb, voMem id) benu <xud)l)abe naebge^
folget; allein in einem ©tücf babe icb mieb
etwas fonberlicbes unferffanben, nemftebin
ber ^ifloria 3oram bed Königes 3nba, m
&ia unb ^'lifa %?ittn , bababeieb öo.^abr
mebr geilet, benn alle anbere Cbromfen^
febreiber bieber getban baben. Unb irret
mieb wenig, ob man folebes für einen 5lei|?
oDer Unfleiß arbten wirb,Urfad) aber foll an
feinem Drt anae^eigt werben.
4. ©enn bes ^ufebii Cbronica, fo ge>
nommen ifl an% ben 70. ©olmetfc&wn, wel^
jbe im s. Qap. 1 ^. ^of.(wte^)ieronpmuö
inQuaeftionibus hebraicis melbet,)allwede
'ß
200.
IIJ2
i) fhxthtvi (tkvonica.
1113
soo, für 100. fyabeng^bolmeffd)et , ( t>teUetd&t
ba§ fte pro fingulari'üfteatly, genommen l)a*
ben 9totf),plurale?) fyat in aHeu Cfjroni*
Pen, fe m* unferer geit gefdwben roorbenA
biefen 3rrfl)um (t>un Den antrat Witt ic&
jeßt nid)t fagen,) efngefuljrf, ba§ fte m ben
3abrsaf)fen 1249. 3abr su vvteJ (jabeti. -@urb
aud)fd)on burcb bas fed>#etaufenbbinburd)
Fommen, meldjeS fte fextam aetatem ,ober
ba$ feciale 2ttter nennen , unb jdfjfen /efcrge*
tnelöte 3^t' t>om ftebenten taufenb, w>el>
cbeS fie bas fiebente Alfter nennen*
f. 2(ber über ben £ufebtum paben wir
M)t fo fafr jü Flagen, werter wabrfidKwie
#ierpnpmus fd&reibet,) em rounberbarfidjer
unb überaus fleijjiger $tann gewefen ijl.
.lieber bf'e onbern (Sefd)id;tfd)reiber aßefamt
Hagen wir, unb fte Hagen fefbft unterem*
anber, baf es ifmen rcangefe an gewnjer
SRecfcnung ber 3a(>re.
6. ©arum fyabt idvbtefefben in bieferWr*
beit fahren Iaffen, unb f>abe biefelKedjnung
aus ber Ijeiligen ©c&n'fr üorneljmlid) nime*
gen bringen wollen, ©enn auf biefelbe Ferv
nen unb fönen mir unswabr&aftiglicfcmitbe*
ftanbigem ©lauben öerfoflen,
TO ber <*d;rift aber $aft es 0$ alfo,
wie folget;
6tötf bei' ^abrrecfmtmg von Sfofanej
bev VOtlt.
■
1^6. 3al>r auf bie @«nbf&it&, T.^of. 7.
367- auf ben 23eruf ^bra^ams, 1 Sftof n.12.
430. auf ben fttfjt® aus Ägypten, aSM
i2. ©al 3.
480. auf ben Tempel ©domo, itfort. &
ij8- 2fuf bas <£nbe bes Stammes (gatomo.
2 j?on. rr. unb 2 £f)ron. 23*
29i/aufb^3e$ania^egfür)runggen^a^
beI.2A0n.1a. bisujgnbe,
« bes £onigre<d;S3ebeFia, aÄ*4*
70, ber 93erwu|!ung Stmfakm, 2 C^ton*
?, (£frar,
46* auf ben Anfang ber «aBodjen, im 2.
3al)r £)arii £ongt. 3ol>* 2»
483. ober 69. 3Bocl>en auf ben ^ob unb bie
2fuferfM)uug Cbn'fli, ©an. 9-
7. 3abr ber legten 2Bodjen, in weld>er ber
Q3unb geflätft, unb bas ©efer? mitten in
berfefben aufgelaben wirb, ©an. 9*
©refe folgenben 3af)re C&riffi fmb aniljnen
felbfl öfenbar.
Tiuf andere tPeife alfo :
tfj6 3«&rattf&fe ©finöffatfr, iWj.
292, auf bie ©eburt 2lbraf)ams. 1 wof. ih
425. auf bk ©eburt Sftofis.
80. auf ben $uSjug aus Ägyptern
480. auf ^m Tempel @alomo.
it8. -auf ben $onig 3oas unb €abe beS
(Stammes ©alomo.
291. auf 2Begfuljrung Sed)äma*
». SabrgebeFia, bis ju ber 3$erwu)!ung,
70. 3af)r ber S&rwüflungbis auf Sprtim»
46. auf bas anbere 3a^r ©arii Songiman*
nt, bas iß auf ben Anfang ber ^Bod)eu*
483* 3af>r ober 69. ^ßd)en auf ben $o&
grifft
7. Sauber fe|ten OTodjem
7. Q3i>n allen biefen ©tucfen ber SRea)^
nung J^abe ic^gar Feinen 3»etfe!/ barum
Fann auc^ t>on ber @umma nicjt gepeifele
werben, ausgenommen bifT einige (Btucf,
basbai(l von bem ^nbe ber Q3erwü|Tung
an, bis auf ben Anfang ber 9SBoc^en. Ober
\>on€i;ro bis auf bas anbere 3af)r ©ar«/
t)on meinem iä> ein wenig fagen will/ was
mir im 2Bege liegt. ■ x ■
8. Sodann, am 2. t>. 2o.fi>t?edbenbie3u^
benm WfTo: 2)iefcc fcempel t(l m 4^
3a^ren erbauet, unb im xviüt ihn in teey*
en ^agen aufriefen ? £Beld)e OTorte
gnugfam anzeigen , baf me^r benn 46, 3al)r
erlaufen finb, Don bem erjten 3a|r ©a^
3Ekf 3 *
111$
<3tj!orifc^e unb pi?tlologifd?e ©Triften,
in?
riiunbCiw'an, bi$ ber Tempel tft fertig
worben. &)enn auSbem 7. £ap. <5fra i(I
eö ffar, tag bec Tempel fep ttoüenbet wor>
fcen,nicbt im anbern Saftr £)arü, ober im
46. 3at)f nacl) €t;ro , in meiern bei; Q5e«
feljl ©Otteö if! auggangen burd> ^aggat
tuibgadjaria, ium Anfang ber 2Bod)en,
fonbern im 6. pabr £>arii. 2(lfo f ommen
ttod) 4. 3a^r über biefe 46. gemelbte 3aljre
unb werben ganzer ?o. 3abr t>on €t;ro biö
3ur SÖollenbung beö Tempels ; welcbeö alleine
«inen Sweifel machet biefer 4. 3abr falben,
fonf! ift allesamt red)f unb gerat)?. £)iefe
grage^ gebieret t>te Ungewig|eit ber 3abre
ber Könige in Werfen, S)enn bk £)ijiorici
febreiben ungleich batton, nid)t allein in ben
Sauren £pri, fonbern auef) ©ariiunb ber
anbern.
9. 3cfj will meine einfaltige ©ebanfen bon
tiefen 4. Safyren an ^ag geben, t$ mag
befjern Üvatl) unb £Ber|Tanb mitteilen, wer
ba will ober fann. Daniel Qap. 5. unb $.
febreibt, afö f>abe £)ariuö SftebuS unb£o*
ru$ ^erfa j'egltcber tnfonberf>ett regieret ,W*
weil er faget, Sirius 9JZcbuö fep an ffatt
SSetfajerö Svonig worben in Cbalbaa , urib
fe|t ben €i)rum nid)t baju. 3'tem , t)a er
jaget, SDanielwar gewaltig im £onigreid)
SDarii, unb audj) im 3\foigreid) £oreS bes
Werfen. Sftidjt bafj barum niebt wafyr foUte
fetm, bag €t;rus mgleid> mit £>ario regier
retfyabe; wteber^ebrift^eifeift, baman
uft liefet, bagbie ©ebne mit ben Q3atern
regieren: fonbern bag $u unterbleiben fep
bk geif , ba £pru$l neben bem £)ario regier
ret, t>on ber £tit, ba £oruS aüeine regiert.
SBeldjes id& barum fage , beim mid) btnf t
an biefem ort Donneren feon, bag bat er*
fte 3^r ©;rt (ß^ron. 36. unb £fra 1.)
uerftanben werbe, bat erfte 3^r €^ri, ba
er alleine regieret nad) £)ario. 2llfo feerlie*
ren fid> 2. 3a§c bon biefen übrigen 4. 3a^
ren, unb bleiben aüeine 2* 3^r über, ba>
dou Die Jrage i|i, weld)e ic| auf biefe «3Bei>
fe wollte wegnehmen.
10. Sftacbbem, \x>k bie groffen $tmM
ber gewaltigen TRtidjt unb Potentaten, fort*
beclieb bieweil biefelben neu ft'nb, pflegen
langfam Don ftatten uj gelten, unb febr üiel
^jinberung l)aben , ebe benn (ie betätiget
werben: fo fann eö wol fei^n, ba§ beö §pri
©ebot faum am'^nbe feinet erften 3a^re^
fei; auögangen, U§ alfocinSaljrbamitfep
jubraebt worben.
11. ^ad)mafö fd)einet e^ audj bonniStften
fepn, ba§ benSuben^umwenigfieneinSa^
ju i^rer Övüflung ober Zubereitung gegeben
werbe , in welchem fie fiel) ju fo!d)er SReift ge^
' fd)icfet, Dielmeljr in ^innebmungber^fep»
fron ju Serufalem $d) üer^ogen ijau ' tlnb
fo fte am €nbe be£ anbern 3af)reö, ober im
bvittm 3a&r €i;ri, t>aben angefangen ^u
bäum, magfl bu wol fagen, bag fte iljm
genug getrau, unb febr geetlet baben.
12, Stlfo verlieren ftd) aud) bte u6rigen
jwep 3«br / nn^ fTebet ber ^ejtt für ft'c&
3ob- am 2. ö. 20. bag ber Tempel in 46.
3al)ren fei; erbauet worben. 3d> t>erf^e&e
jwarwobl, \m$ aud) tc&fefb|l ba wiber fa>
gen fonnte, aber e^ gibt mi? wenig jufd;af^
fen.
13, ©iejwei) 3o&r aber^arii^ebimo^
gen, bie t)a wollen, in Oie 70. 3<*f)r ber
Q3erwu|lung etnfcblieffen; aber i4) rviü fte
lieber jablen nac^ ben 70, 3a|)im ©enn
nad)bem ^elfa^er erfd)lagen, unb fein Äw
nigreieb auf Barium ^eDum bracht i|i wor^
ben, ftnb bk 3uben febon mit ber ^at be^
frepet, unb beö 3^remid ^eiffagung erfüll
let gewefen. ©arum fyat man biefe 2. 3a&*
ju banbeln unb ju arbeiten gehabt, bamit
ba^3ubifcbe 23ol£, weld)e^fd)onallent^
ben loögelaffen war , aueb in fein £anb rnecb^
te vuieber sebvafyt werben; in welcher @a^
d;en
1U6
—
i) Hutfceri Chronica
1117
djenfM) ©aniel u»t> Die ©einen treffli$ be*
miiftet ^aben
14. ^Beleben aber big niebt gefallet, fcie
maeben es beffer : unb wenn fte fdjon alles
aufs fcftarfefle unb genauere ausecfen, fofa*
gen wir, &af? es ein geringer Mangel fei),
weil Die ganje Ovedjmmg unb (Summa ge*
wi$ ift, unb allein in 2« ober 4. Saftren ein
gweifel bleibet. £)enn fo e$ bi$ ju £nbe
ber SCßelt alles recbt wirb jutreffefi bis auf
2. ober 4. 3abr: fo bat ber ©laubeunb bie
fircfte bmit l leine ©efabr, ja wir mögen
mit gutem ©ewijfen 4- 3aftr in fo einer fcbwe*
ren (Sacben , nemlicb im £auf ber ganzen
<2Belt, wol niebt wiffem
if, QSon biefem einigen (gtucf will icb
Erinnerung tftun, wer fiel) erinnern Jaffen
will, ba§ icb nemlicb ftart unb fceft auf bk*
fer Nennung berufte, ba$ ber Anfang ber
^oeften nirgenb anberswoftin, benn allein
in bas anbere 3aftr £)arii Songimani ju fe»
$en fep. ©arum wer baruber mit mir ju
bifputiren ober su janfen bebaebt ift, foll wifc
fen, bag es umfonjt feo. Unb enblidft, fo
ftabe icb biefe D^ecbnung allein für micb(n>ie
gefagtjmgericftt, unb mag feftr wo! leiben,
bag ein anberer eine für fiel) ober für anbere
jurieftte.
16. 3$ ftalte miel) allein ber fteiligen
(Schrift , barum mug icb aueft ben ^ftilonem
(bas icb boeb feftr ungern tftue,)oerwerfen,
i)a er in ben Soeben bei) ig. 3aftr ja Diel
fefcet; unb iftbeo mir eine geringe (Borge,
an welcbem Ort 2fleranberV 2wtiocbuS
€pipftaneS, Sttaccabäus, unb anbere jufe*
fcenfeon; wiewol iebfe^efie/a, aber alfo,
bag icb mieb niebt ftoeb baruber beFummere,
ob idjS reebt treffe ober nieftf, allein, ba$
mit inöe§ bte ^Soeben ganj unüerfeftretunb
auf bas aRergewiffefle laufen.
i7< $lfo mug icb aueb mit bemSftefaflfte*
m um 12, 3aftr uneirtf feiju. Stow m i
^etaflftenis Cfiecbnung unb bie gaftfen bec
Könige in Sfffprien follen reeftt fei)n, würbe
fcon ÖiOtft wegen folgen, tia$<&anfytib w
Serufalem f ommen fei) im anbern 3aftr $i$*
fia, welcbem unmoglicb i(h £)enn im 6,
Saftr #isfia füftret (Salmana jferganjSf*
rael weg in Sijforien, 2 £im.i7.unberjtfter*
naef) im 1^ Saftr Sjima fommet (Sanfte*
rib t>or 3erufa!em, 2 £011. 18.
18. ©iefe Urfacbe ftat micbebewogen,ba§
icb ^k #ifioricoS tt)oI niebt ganjlicl)^eracb^
te, aber bocl> tk fteilige ©ebrift iftnen ^or*
Riefte. 3cb gebrauebe iftrer alfo, ha$ ic^
niebt gebrungen werbe, ber (Scbriff wibec
ju feon. ©enn icb glaube,bag in ber (Scftrife
^öttrebe, ber waftrftaftig iß; in anbern
#i|Torien aber, baf? feftr feine &ute iftren
bejlen ^leig unb ^:reue O'eböc^ aB $ften*
fcften,)fürwenDen, ober ;a jum wenigßer?/
baf iftre 5{bfel;reiber ftaben irren l onnen,
<^m Bpru^ 6e«r ©cbuler 12lia deePrw
Poeten*
«Burgenfis parte u ©iflmct, 3» Sap, 4^
fiesem
Btwy taufend leMg*
Svüey taufenö öas <5«(e^
5«?ey taufen?) C^ripu^
©i§ f!nb ö, ?:age eirter9Ögöcben t?or ®CW.
Ar fiebente ifl ber ewige @ß^«^»
ni8
<&ij!orifct>e unb Pbtfofogtfcf>e ^ctmften.
*3$>t von
Anfang,
10
20
30
40
5°
60
on Anfang t>cr IPelt
unb öee Stentes, fcaiv
ein Oer tHenfcfeaue fcem
Paradies tji gcjtojjen wotv
fcen, t>a5enn aucb öiePrön*
öe, öet £oö, unfc fces Zeu>
feie Hetd) tbren Anfang ge*
fyabt baben.
2fbam ift atebenn fd)on tobt
gewefen, Da er baö UrttjeilbeS
$obeö gefielet t)at. £)enn of)<
nefolcf) $ül>!eni# ber ^ob fein
5:0b, fonbew ein @d)Iaf,
30^8,^: (E'rwirbben^ob
nicf)t feben-
2(lfü jterben t^rer fciel fcom
pliv|lid)en ^rfdjreefen, unb ber
mehrere ^beil wirb fcon ^rau*
rigfeit t>erje(>ret
5Ufo befennet ©aütb an sie*
Jen Oertern, er fei) aus ber tic
fejten #oHen errettet, bas itf ,
ttom rechten ewigen 5:0b, Den
er gefü&Iet §at.
70
UmbiefeSeit otjugefftropf;
fern €ain unb #abel -ööbcl
wirb ermorbet , unb gewinnet
hk £ainifd)e £ird)e Ueberfjanb
in biefer 2BeIt. &$ wirb aber
in biefem wrjlorbenen #abel,
weMer bod) in ®Ott lebet , be*
beuti t>a§ bte £ird)e ®Qttt$
eines anbern #eben ; nemlicf)
be$ ewisen, lebe».
2
3
4
1
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
,6
7
,8
9
IQ
10
10
10
10
J
2
3
4
y
6
7
8
9
10
fvm ecflen 3abr wtt-6
C (Bmbe cotbcv die Sun*
<^ t>cf Heben iviöer i>en
£o&, ^eiliger <Beifl tfibev*
Oen fcufel , curct) fcee XPtt*
bes Samen perbetßen*
Q}on fold)er 93erf)enTung
werben 2(bam unb »jpe&aburd)
beurlauben aus bem ^robe
wieberum febenbig gemacht,
unb zeugen €ain unb #abel.
Unb fa&et nun t)k £ird)e ®£>u
tt$ ati/ftd) ?u meieren, 2(ber
balb fje.ma$ fliftet €ain , ber
2ibtrunnigey aud) beS Teufels
Eirene»
1120
O äutfceri d&i'omca.
H2f
2Ufa ng
öecXPelfc
80
3(1 alfo b$ Daö erfte (&ettv
pel ee$ mbeijTenen(Saamen$.
90
1
2
4
6
7
8
9
to
100
IJO
120
130
Zkbtt ©Oft , tt>a$ haben
biefe peo 3ftenfdjen afleine fo
Diel 3af)r lang, nad)bem£a«
bei ermorbet, unb €ain m*
ff offen tft genxfen, öorgebabt?
Oljne Steifet biefe fcbrecf Iid>e
Unfälle, unb fo betrübten uiv
%\tä feiigen Anfang ber £Belt
laben fie beweinet»
1
2
3
4
5
6
7
.8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
10
£>(e bebtet werben ntc&t M?.£f
m*W; fr eö öod) gewif? ift, &*bwt. ■
baf? €ain fyake m <äBeib ge?
babf, lltö &ßt^#t$get 1 ^of
?. ü.4.. 5ibam jeltgete (Sohne unb
^oebteiv ^Danurr wirb ?(bara
naef) CamunD $abdml an<
oere fö'nber gejeuget ^abcn,e()c:
benn Jöabel ift erfragen wer*
Den. SBonwcRJjer ©efeßfeboft 381
unb Streben &fiin auSgeftoffen
wirb, (wie er felbft flagef ,)unt>
nennet baffelbe i>on bem W§&
ficht beS 4?£rrn ausgeflogen
fei>n , t>or n>eld)en er fieb aud)
fürebtet , bag er nid)t roieberuiri
t>on tytwi gemutet mürbe.
3Bagfle erlitten Ulm, tfl.
leicbt |U'j adtf.n, nemücb , bas
(Stecberi ber (Se&langen , unb
Der -Serpeifelung, ,,ba<u anbe*
re berg!eid>en &efttge Slnftd)*
tung, bamit fle ju dampfen ^
babt. 3teentv baben muffen
[eben t)ie ärgerlichen Öjpeaipef
ber €ainifd)en Svird)en. X)enn
es ifl üermutblidj, t>ap £ain
<£inber g^euget, unb dneivir*
d)e angerichtet babe, 4e beim
©erb ifl geboren twrben , ba*
ß bat ** mtcb «m Sfabt §y
bauzt, unb ein fd)6n rceltu'cb
9vegiment georbnet
3870
ßein etenbw 9ftenfcb tfl nie
geroefen , tt>irb attcb nimmer*
mebrfetm, aföunfererfler&a<
ter geroefl ifl, weisen t>iejeö
fd)recf lieben @ett>iflen$ untrag*
Jtutb>evt Schriften 14« £i>eüY
10
. — -Setfr
1 geboren im 130. $($? beS 2&
10 1 terö 5ibam unb v£)et>a,
399
ätfo
38fo
$840
3S30
l«>be
— — — — —
XI22
^tfioriffye un!> Pbüologtfcfce Schriften,
^ftfa «Ott
2(.nf«ng
140
iro
l6o
17©
180
ltd)e£ajt auf ftdj gefjabf, N?
er fict) burd) feine felbft eigene
®wt>e kräftige Urfad) gerne«
fen bes Q3erberbcnö an £eib
;unb (geel aller feiner 5^ac&^
lammen , to ift, bes ganjen
menfd)li$en ©efd)led)te& £>ie*
fer i(l ein ^rot)tfct>Idöcr erftlidb
fein felbfr, nadjmalö aller fei«
ner fintier, bis ju @nbe ber
3BeIr, baö ift, unjablig Die«
ler (Seelen. 923ie Ijatte biefer
einen Sfcenblicf: leben fonnen,
wenn er felcbeö bebaut tjat,
wonicbt ©£>$$: felber.i&m
burd) t»ce §ngelfieunbtid) zuge*
jfprod&e.n batfe, unb gejagt:
Verzweifele nid)t £{bam, td&
will biefem groflen 3ammer ra«
t^en, unb meinen (Bo&n fen«
ben, welcher t>on beinemgleifcl?),
md) bein @obn fei;n foll , ber
tt)irb bie ©unbe gan^ ttnö gar
hinweg nehmen , unb ba$
@5efcfjled)t beiner ^inber unb
9?ad)Fommen erlofen unb feiig
macfeem
©afyer tft t>iefleid)t bei; ben
#et)ben , auß bunfeln äffen
#i|brienA biefe Jabel^eifom«
nien unb blieben, baß ber alte
(saturnus alle feine ^inber
auffrejfe«
S03arum liaben biefe Leiter
fo lange Herzogen <£inber unen*
gen? %w)l\6 barum , tia§ fie
Don 5lbam für ber ©unbe unb
bera Teufel gen>arnef , fo Jan«
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
10
10
$lifc tuar Saeob ein fronv
mer ^ann, unb blieb in t)cn
Bütten, nemlt'd) unter bem
<£ber,unblernete©£>tte3(28ott/ 1
&
rt^
i)tudyui Chronica.
yübv vom
Wnf&nQ
190
200
1
2*0
220
ge unter ber 3ud>t f>abcn fh;tH slelje er fiel) in ben (ütyeflanb be*
230
240
250
26o:
270
i
lgOi
290
300
310
320
IO
IO
10
wollen, unb alles juöor ^oren >
unb lernen, eljefie f!d) bes3\itv §
cbenregiments, weltlichen uno 9
^ausregirttfnts unterwtinben jo
fjäbeh.
SCßir ;e|unt> , Wt?nn wir f aum
tton $)?tttterleibe Fommen , unb
nod) faum üon geftern f>cr fei>n
(wie ^)iDb8,9. jagt) wrmef*
fen uns alles, tmb wol mefyr
benn alles ju fonnen. £)arum
regieren wir aucl) fo fein,
1 3)?of 4 , 26.
5u fceifelbtgen "Szit fmtj
man an ju prebtgen i?on öes
4£irn Hamen, nemlidj baS
(Evangelium t>on beS Leibes
(Saamen l)at Sortgang gehabt,
vielleicht aud) bamit, bag etli*
d)e von ber £ainifd)en £irdjen
fmb beeret werben, ba£(bam
felbjr famt bem @<t&, 35i>
fc^ofamts gepfleget.
gab.
&)aran ift fein gweifel, kic,
fe ^dter Ijaben ibre&inbermit!
i)'5d)ftem $ki§ unterriebfet unbl
geletyret, bamit ffe geruf!etwd4
ren , wiber e t)m Teufel ; @urv
be unb ©efdfjrlidbfeit biefes£e*
bm$. Qlud) jur Arbeit unb
©ebulb, fo in SKegiertmg ber
Ä1)en,ber Policen unb $auP
Haltung t>onnot!)en ift*
H2f
t>0£
Cbvifli
3773
37^3
3
4
T
6
7
8
9
ro
geboren im iof,
Katers @ett).
375-0
3740
3730
3a!jr feinet
ro
10
ro
10
ro
10
10
10
Vn &
3720
37fo /
3700
3690
3680
3670
3660
36jo
3640
1126
£ifforifd?e «nö pi?tlolocufd?c ©d?rifren.
"Jabc von
2infan$
©« XPelt.
/
330
34«
35*>
360
3So
390
400
41
420
430
44«
1
2
3
4
f
6
7
8.
9-
!0
11*7
^Abt twc
CbtifJt
— Vertan
geboren im 90*
QtaterS €1100,
Sofa, fwitf
^efefebtge<S?afia, babet;
ben Sfabrcn nicbtf , Derjeicbnet , F
i|t, follett oerflcmben werben, —
aH obfte üoß waren eitel wun> j.
berbadicber «£jifrorten über ©e* j J£
fd)id)teber £e?f/Q*ater. <X8tU
d>e benn auc^wennftebefdn'ie* '_£©
ben waren , w'el ein gtSffer $5ud) j
~J geben mürben, benn t>te gan^e ! 10
$3ibel i|f, ja wol benn mä\~~
Q3ibliem §)cnn wo SKofeS 1 10
fprrcbt , er jeuget @o(jne unb '
^jkbter, .gibt er m wrfteljen,
bag fie $augt>ater, ba^u weit*
liebe unb aueb ber Streben 9ve>
genten gemefen fepn, nid)tobne
unau^fpr ed)u'd)e SÜftufjetmö 2fr*
btit, ai$ brejenigen, fo baben
i muffen unter be£ Teufels Ütetdb
(welcbes unter Wtom angefan*
gen) ^in^er hieben, «gKutfrunb
| <2GBcFtregtr enf aerforgen , unb
bie $ird)en bei) rechtem ©ofteä
bienfr unb Oeborfam beg 3Bor*
teS erbäte. 3>r5a!ben fie
oon betn Teufel, ber Otainifctyn
5vird)en (weld>e bauunoi bie
4fc
450
5*
IO
10
10
10
10
\0
— tHafcalöleel
geboren im 70, 3at)r feinem Sßa*
3Befr lyat mögen genannt wer-
ben,) groffett COBiberflanb ge*
babt, unb &ieöeic&r mef)r, benn
mir /ewiger Seit barüber ijabm
erlitten.
10
— 3are&
geboren im q. 3abr femeö Q3a*
3630
362€
361Q
3500
3f90
3y8o
3f70
35G0
3550
3540
3530
3J-20
3Jio
3500
gnt
1128
O&utfcri Chronica«
1125)
11—11 um. in. mi ■*■
yobt von 1 gnfcfid) aber, -&a fcte €atni<
?"&£* f«e £ir#e o&« SBeft fo9ar
' über&atft nimmer , untrer r>ei*
Iigen <£ater ffetgtge^ 3Be&re«
nidjt mag Reifen, werben au*
Die Ätober ©öeteS wrfu&tet,
un& wirb §>£>$$: buw& fotd>
33ert>erkn feiner $ircl>en se*
brungenaum gorn, imb&er*
urfad>et bte sanjegBeltrmt&er
(S&nDflutlj |u wrOevben,
470
48°
490
joo
510
520
530
■54°
55°
560
ftO
J80
190
Öoc
610
620
630
10
10
10
10
10
10
10
■10
»0
10
1
10
10
JO
10
; 10
IO
2
giebuifc _
348°
3470
34Ö0
3450
3440
343°
3420
341©
3400
3390
3380
3370
33&>
33f°
334o
geboren im res* Saljr
ISj&arertf 3areb,
feinet
3330
£8©
U30
^iftoviföe unö PbUologtftye edn*tfcen.
1131
ydyt von
2tnfana
64O
6yo
660
670
680
690
710
720
-730
740'
75°
760 ?
770
78o
790
800
810
820
830
840
850
860
870
8äo
890
900
3«bc t>ot
1
©eburt
10
3320
10
133*0
10
,3300
10
,
3290
10
3280
7
ttletkufalaf)
geboren im^.^afafeiwtf^a*
10
terö #enocfe* _
3270
10
3260
10
WO
10
j
3240
10
1
3230
10
1
3220
10
1
3210
IO
|
3200
10
3*90'
10
3*8o
10
3170
10
3i5o
ro
3^50
10
—
3140
10
3rio
10
3r2o
10
.
3"o
10
3100
10
3090
A
— £amec§
geboren im 187. 3<% feines
ro
Katers 9ttct&ufafo&.
t
1
3080
10
3070
10
3060
NO-
ii}2
i) Hut&eri Chronica,
2ftam &<tf
gele&et mir
Dem
910
V NOTA
@et&
£no$
Jvenan
SDto&afafeef
Jyareb
•Öenccb
$tebufafa&
,Samecb
§00
470
308
243
920
Unb biefe baben mit 2fbam
eben auc^ fo Diel 3ä(jr pelebef,
(jaben gefeiert unb geboret, /a
aueb gefügt unb oerfucbt feine
unb ibre eigene 2(nfecl)tung.
©oüteba? niebf öule^eo*
logen, fPropbeten unb patres
maeben? (Sie baben niebt oon
fofen fingen, oon L£bafern,
©ulöen , fronen unb berglei*
eben mit einanber bifputiret, fon*
bern t>on ber dränge, oon
ber .©trnbe, $ob unb J$vM
Unb wieberum aud) , oon bes
tXBäbtä <Saamen,t)Dnber@5e«
reebtigfeit, £eben, ^arabieö,
Engeln 2c» 2Befcber ^rebig*
tmnid)t in SBücbern, "fonbern
im $immel gefebrieben ft'nb.
©al)er biefe geitTHO HU,
id eft, Vacuum, ba$ ift,
I leer genennet n>irb/ £>enn ba
ijl fein ©efe£, aueb fein Q3ueb,
fonbern eifeUcbenoige ^rebig*
ten ber 33ater geroefen, unb
auf bie SfacWommen munblid)
bracht roorben.
940
3
4
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
4
5
6
7
8
9
10
II33
<B>ebcit:t.
.©^ muß gfeicbwol bem 2ibam
unb ber #eoa ein groffer^rp)!
genxfen feiw, Da§ fte gefeben
laben ben ©täuben bes oer«
beijfenen (Saamens in biefeni
(3tfü)Uti)t tyrer 9?a$Jommcn*
3'oj©
9M) $bff erben aber be$
2fbams i(r ^enoef) anbern ein
fonberlicber ^rof!gett)efen, t)a
er binmeg genommen roirb in
Daneben be$ (Sciamenö, ber
t>a (eben big macbet, naeb bem
^Tobe 2(bam£, ber gefünbiget
tjat.
- — 2(6am
ftirbtim 930* Safjr feinet %
fers.
(So ftief 3a()r b<rt2(bamge>*
Übt im ©täuben be£ wrbeiffe*
nen (Saamentf, wierool erfag*
lieb geworben t/T oon ber<Scbtän*
gen feteeben. £)enn es Darf nie*
manb ben£en,baf? t>k (Scbtän*
ge mit ^Bitten unb ^oben ge*
feoret l>abe.
3040
3030
3020
®ie
H34
£tf*orifc^e imfc pi>üologtfft)e ecfcnfren.
3^bc von
free XPeU.
9fO
960
970
98o
■ ' •
&k Häupter ber Cainffc^en
unb 5er ©ottlofen, unb bei:
©erlangen £ird;en, hi$ auf
bie (Isünbfujtlj,
€ain
3'rab,
SRalju/ael,
SDZetbufaef,
£amedb,
C Sabal, %ubal '*
^(jubelfam, 9?aema-
gg lagt fiel) anfefyen , att freu*
te ein jegfieber Sftame eine bt*
fonbere, ober &ielleitf)t meljr
Qifiüvim, baz$ biefe ©ottlo*
fe ben ^eiligen ni$t allein mit
ber5\ircf>en, fonbern aucfjmit
bem weltlichen Regiment (>aben
wollen gleich unb juöor tbun,
bkmü fie faft einerlei) Sftamen
mit ben ^eiligen $tbwu$t (ja*
ben.
990
i
2
3
4
7
8
9
10
lo
I
2
3
4
J
6
7
8
9
io
"3«bt t»oc
j
2
3
4
y
7
8
9
io
5ibam (liebt m €brifto bem
(^aamen öetf 2Beibe$ , unb
lagt binter fiel) bie SOBelt, ba
baß €ainifd)e üveict) grog unb
gewaltig brinnenijl; 6eg(£aa<
mens 9veic& aber febwaeb unb
gering, in bec £ircben @etf>,
unb bee nad;folgenben Q3ater,
3010
.©ie Rauptet ber ßirdjen 300a»
§b#i, bes (^aamens, bis
auf bk <§imbftot&,
&tdy,
Isman,
jfareö,
^enod?,
tllecl?ufafa!?,
ilamecb,
2(bam f>af mit biefen allen
gelebt, allein mit Cftoab niebt,
benn et im 126. 3$fyxt nacf>
2fbams ?:obe geboren warb»
2990
10
£enod?
wirb nidbt me&r gefeljen, ©Ott
fyat ilw weggenommen im 36«
3afyr feinet %tnv$*
2980
2970
«1
i'36
yabz von
%nfan$
0« XVdt,
0£uti>eri Chronica.
IOOO
IOIO
1020
1030
1040
€m anber £eben nad)biefem,
$enod) fdljet baö ewige £e*
ben an nacf) bem «©abel, ijr
baju leibheb hinein genommen,
2ttfo w>trbe- Die ©erlange unb
ber 3:ob tiberwunben , ba§ wir
nid)t jweifem btirfen am Seben,
beifit be^ Üetbeö unb ber (See*
lern @cm 2Banbel aber (wie
bei- $ejrt faget,) mar @£>tf,
I welcher iftbert>erl)eiffene(Saa>
men, cm welchen er gldubete;
unb tf>dt 3Bunberwer£e, \^k
Ue 3Bett nodj> Ijeute ju feljen
ni$t wertl) n>
1050
1060
3
4
6
7
8
■10
10
!
2Bte K«M»d> ifft gewefen $u
l$ren, wenn] @no$ ui Sftoaf)
gefagt: £> mein liebes £inb,
mein^ater^etl), berba ftarb
14. 3a^r efye bu geboren wur>
bell, fyatmid) üermajjnet M)
m lefyren, ja aucl) mein ©ro§*
t>ater2lbam, bererjle^enfd),
Ijat mir Diel öon ber (Scfclan?
ge unb Dom ?|>arabie$ gejagt,
weld)eö i$ bir weiter t>erfunbi*
ge unb le&reac. S)enn 2(bam
ift 126. 3al)r üor 9}oa() ©e>
xoyo burt geworben. 31t aber titö
n nieftt eine fur|e Seit awifdjen
IQ8° Slbamunb^oa^?
Sftoalj f>at biefe nadv
folgenbe Leiter aus bem erffen
^iüenario: bie mit ü>m leben;
£ut!?ert Schriften 14. Zbtil
10
10
10
10
10
3
4
T
6
7
8
9
10
10
©aae&en bte erffen taufenb
3af)r au$, welche 2lbam am
gefangen , unb mit feinem ]k*
benten Neffen, bem ^enocl), hat
geenbet. 3ft hie ebelfTe Seit
gewefen , unter fofdjen trefft
*en Katern, 3Beld>e $r*
bi.aten; toat für @treif'tm&
^ampjfe; we!d)e <2Bort unb
^fjaten; welche SOBunber*
werfe ju biefer Seit sefc&e&eh
finb , bei* werben wir aßeö
feljen an jenem %age»
— ©et&
jWtfo im 912, 3a&r feines Sft»
ter&
— XXoak
geborn im 182. 3a*jr feines SBa>
ters ^amed), ein ©ubernator
unb #errf$er beSanbernTO*
lenarii, btö tfl ,ber anberntau*
fenbSafjrberSSgeJt, W auf
Slbraljam*
2960
2950
2940
293a
2920
2910
2900
2890
2880
©JOS
H38
3ab* fön
Qinfa ng
1090
<äifiorifcf?e unö Pbüologifcfye ©driften*
"39
1100
IIIO
JJ20
H30
1140
115 O
ll60
H70
U80
II90
1200
I2IO!
£no$ 84n
3venan7 179
Sftabafaleef, _ 239
3areb , 366 >3abr
9M)ufatabfein ©ro§>
ttater, 600
£amed)femÖ3afer,f9fj
'DXit biefer. 9\atb bat er obne
gmeifelalleS getban btö in fein
foo. 3abr. £)a er tton @5£>tt
berufen , We $(rc&a $u bauen ,
feat er angefangen felber ju u*
gieren, nemlid), nad)bemalle
Leiter geftorben waren, aus*
genommen fein ®ro§txtfer<>0(to
tbufalab, unb fein 3kter £a*
med).
Unt» alba baben in ber ^ircbe
be$ ©aamenö burd) folcbe treftv
lic^e Q3dfer muffen Seute"mer*
ben, t>ornebmIid), bieroeil fk
tton ber (gegangen mit urjp
Üg öie( Smfedjtungen woMftnb
t>erfud)t, geübt unb lumartert
korben.
Auf ber anbern ©eiten , in
ber €ainifd)en ^ireben, batbie
(Scblange niebt gefeperf, rciber
fte &u toben, nadj ibrer Art,
ba$ ifi,emit Abgotterep(baö
iff mit Sögen) unb mit @5en>aft
Otöift, mit $ttorbereiO,
6
7
9
10
ffirbt im 905* 3abr feinet
1
2
3
4
6
7
8
9
10.
1
2
3
4
5
6
7
9
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
10
3abe vot
€bti)H
2870
2 860
22 50
2840
2830
2820
2810
28OO
2790
278O
277O
276O
27JO
1120
II4-0
rfafyc von
QinfanQ
öec XOtU
1220
1230
1240
I2f0
I26o
1270
I2g0
1290
1300
13 10
1320
1330
I34OJ
13p
136O
1370
1380'
1390
1400
1410
1420
1430
1440
14?0
1460
1470
1480
1) £utl>eri(0>t:omca..
1141
10
1Ö
10
10
10
fürbef im 910; 3afjr feto 9(fc
2740
27BO
10
10
10
10
10
10
10
10
j]irbettm89^3a^fcin^^
ter&
10
10
10
JO
10
10
10
10
2
3
10
10
10
10
10
10
— 3areö
ftkbtt im 962. Saljr feintf 9fo
ter&
3m«
2530
2J20
2flO
2500
2490
S2480
1142
<&tß©rijcbe vmb Pfrüotogtfcfce Schriften.
"4:
Jabvvön
%nfan$
Ö«: XPelt.
I490
iyoo
1510
1520
1530
if40
itfo
i?So
IJ70
1580
£)em $}oafj it>trb feinerer
©ofyn geboren im ?oo. 3a(jr;
md)tberi@em, benn berfelbe
ift 2. 3a^r nacl) ber @unt)flutr>
etfl 100. Salje alt, baSftoal)
fd)on 602, 3afyr alt iji @u
i|t$ aud) md)t »öam, bernod)
jünger tjt benn (Sem , barum
muj? er 3apt)et fepm
£)rbnung ber @of>ne 9?oaf) :
3^P^et Der erfte,
Sem ber anbere,
<bam ber britte.
©ig rctrbaffo beliefern 3m
anbem 3afrr nad) ber ©ünb^
flutf> iji ©em 100» 3a^r alt,
ba 2frp!)acl)fab geboren ftirb,
r Sflof ii, SDarum fo i)l er in
ber ©ünbflurt) 98. 3af>r alt,
unb i|r alfo Ü^oa^ J02. 3af)r
alt, üa ©em geboren rotrb,
3apfyet aber i\i ber altere
SSmber @em , 1 'äftof 10.
£)araus folget , t)n§ afletn 3a*
pljet ber altefte Q3ruber gerne*
fen, unb tm foo. 3aljr ;Woaf)
geboren fei;, &$ rpt'rb iljm aber
@em €f)ren falber ttorgefe^t,
btemeil £&wjto$, ber öerfteiffe«'
10
10
10
10
10
6
10
10
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
J
7
8
9
10
— £)a fachen an bte 120. Saljr
roefebe ®Ott gegeben &at 58uf>
fe $u tfjim Dor ber ©uuDflutlj,
1 SDtof. 6,
Sftoa&jeuset im foo,3ar)rben
— 3apfr*,
im 502. 3aljr ben
öem,
im ^04, 3a&r ben
©ebutt.
2470
2460
2470
2440
2430
2420
2410
2400
2390
238O
»44
y&t von
»n fang
i)£ufl?eri Chronica;
W°
160c
1610
ne ©aame, t>on feinem ©ramm
feüte geboren werben. @ben
aufliefe 2Beife wirb audjljer>
nacf> 2fbraf)am, bec jüngere
Q5mber, wgefe^t feinen! Q5ru*
bern #aran unb Sftaljior.
£)erf>afben fyat ©em feinen
Qkter Sbft& |fcu 3ar?r, ffr
nen ©renaler £amedj> 9?- f«>
ne$ ©rDJftöter^arerSftetfju*
faiat) 100. 3af)i? gefe^en*
@ben tiefe j>aben aud) ge(e#
f>en 3apbet unb £am; aber
Jpam wirb ein Teufel: aud)
nad> folgern fd)recflid>en g&
d)cn wrad)t er fold)e trefft*
$e 33arer unb Gräber.
^is auf bie ©unbflutf) Jj<>'
ben alle QSater (unb t>ieUeid)t
bie beilige &ainifcf>e£ird)e eben
fowol, t^k benn mmat grofjen
©t^etn bamif wirb t)aben für*»
1620! geben) 9*1«^ ebne $leifd),
§tf<&e, aBein, freylid) au*
ebnefeibene, grübene, füberne
Reibung. Sbre ©peife aber
tu gewefen , grüßte ber 93aw
me, trauter unb ^Eßurjeln,
bie benn ju ber geii febr gut
unb gefunb gewefen finb, bo$
ffc bes Jleif^e^ gar M)t 9e*
adtfef f>aben*
2fu$iftba$ Gaffer fet>r ge«
funb gewefen, unb bejfer benn je
^unbunfere ©pecerei) unb (Be*
wur je, ef)e btö §*rbreicb burd) ^k
©nnbflutb i(l t>erberbet werben,
gin $ip(fel ijt bajumal beffer
gewefr, benn unfere 2fpotbefen
brei). £>arum t)aben fie nid)t
mel ^ranf Reiten gebabf, unb
6jo)!)abenfe&rtons9eUbk
2
3
4
5
6
7
8
9
10
'i6y>
1640
ro
10
10
10
10
114. r
(BebflW,
3370
2360
23J©
2340
2330
2320
2310
3» 3
m
IJ46
<otflonfd?e uik> Pfrtloiogifcbe Schriften,
■yobfvon '"'S5i|T ff! t)ie gülbene 3et!35
?e? weit mcfen' öaöonöic^oetentrau^
men , etwa auä bunMer SfnjeiV
gung ber Qkrfafyrem
tTTetfcufalafr
rlÖÖO
I67O
I680
fürfo im 969* 3abr feineö Sfl#
fer&
?frpbad?faö
geboren im 100. Safyr feinet
33afer$ @em>
Unter allen bem,bas fd&recfr
lid) unb graufam tf!, niefrt al<
lein tri allen anbern $ifforien,
fünftem aud) in ber^D» @d&n'ft
felbjl (aufgenommen biedren*
jigung be$ @ol>neö ©£>tte$> unb
baö 3ung(!e©erid)e,)tft&tef&
ba$ allerfcj)recflicl)|leunb9rau^
famjle, bafjburci) bie ©tnb*
flutl) in ©runb vertilget Witt),
nid)t allein be$ £ains unb ber
^langen, fonbern aucf> bes
(SaattienS , unb ber Äinber
©jOtttf Äfcd&e. Sflfo eba§
nidbt meijrbenn 8. Seelen über*
bleiben unb erhalten werben,
^SBie öielfinb M trüber, <$&
fern, Junten, $3lutgfreunbe,
(^djwager unb anbere gute
Jreünbe bes 9?oa&, uniFom*
men ; Ut bocl) üielleicfet für bie
gürnef)m(!en feiner ßirdje ftnb
gehalten worben? £) furebtet
ben #errn, unb fronet nicl;t
auf ben Selber Proben-
©negrage: 2Bien)irb2(r*
pftadjfab 3. 3abr nad> ber
©unbftoty geboren, fo er bocl)
1 1
2
3
4
7
8
9
■10
1
2
3
4
J
7
8
9
10
1
2
3
4
T
6
7
8
9
10
— ^-£amed?
ffirbt im 777, Qaljr feinet %\*
ter& •
tm6o'o. 3al)r $?oab.<
§)ie ©unbflutf) wabret ein
Saljr unb köj 3:age, 2lber bie
big red^netf (wie aud) ^fjtlo,)
fafjen ant>om?mfang &&@unt>*
ffittlj;' «lg wenn gejagt wirb ,'J
(Bern jeuget ben 2M>ad)fab2.;[
Safte nad) ber ÖünbfUtflj,
öernimm nacl) ifjrer Nennung*
2. 3al)r nad) bem Anfang ber
©unbfutfl). ©te aber folcbeS
t)er|M>en wollen ttom £nbe ber
©unbflurlj, mögen bieferüved;*
nung m 3al)r julegen.
H48
i)£utl?eti Chronica.
1149
Derzeit
1690
1700
17 10
1720
ber britte ©o&n iß be$ ©em?
1 «Dtof. 10»
Antwort: (Eriftbererftenac!)
t)er ©ebürt, bec brifte aber
nad) ber gabt. £>ber aber,
er wirb albie ber erfle genennt>
o>kid)\m @em, Der bod) bet
anbere war, unb Sfbra&am,
Der boc& ber Drifte war*
1730
1740
17^0
•/
8
9
10
1
2
3
4
6
7
8
9
10
to
10
1
2
3
4
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
geboren fcon2(rp!jac!)fab im '3?.
3af>r, nad[> ber @ünt>flut&
aber 37.
fei lagt ftd) anfeljen', afä(ja>
ben btefe 33ater geeifet ^inber
ja zeugen5, um bes grojfenUn*
tergangä willen be$ menfd)*
liefen @5efc!)fed)fe& ®on)t
mürben (ie pol langer t>er$o>
gen (jaben für #etjf eib , mie
2(&am nad) bem ^obe »g)abel.
— igotx
geboren im 30« Saljr feinet Q3a*
terö <Safa(> ,f unb im 67. 3a&r
nadj ber ©ünbffoitfj, unb bat
aelebct biß in baä yi. 3a!jr ttor
bem 3uö 3fraete in %)pfen.
©0 nabe finb bei; einanber t>k
©ünbflutf) unb t>k £)ientfbatv
hit in (Jgppten. Partim nen*
net Sftofes (iSttof. io.) ben
@em einen ^ater aller £inber
€'ber. ©enn <£ber f>at unter
allen Sßatern , fo nad) e ber
■<Sun&flut& gewefen, am fang*
ßen gefebet, nemficl)64.3abr
nadj^brabams^obe, wkfyev*
md) feigen wirb. Q3on bfefem
l)obm bk €braer t>m $?amen.
10
1
. 2
2M>c t>oc
(Btbwct
227O
22ÖO
2250'
2240
2250
2220
2210.
©er
ITfO
&tßorifd?e unb Pfrrtologtfcfye Begriffen,
<£b et ftj
3?eba«.
2Cttf«"3
1760
1770
178O
1790
1800
1810
1820
1830
1840
i86o
J870
I88Q
£)er S3au be$ ^Ijunns ju
$3abef,e fafl 100. 3abr nacb
bec ©unbfuitb, fafl im 700,
3af>r Sftoab , ben bie gottfofen
Seute bor ibren otogen fjaben
gefeljen, leben, weiteren, W
ren Don fo grojfem gom ®£>v
tt$, unb baben tbn bod) t>er>
ad)t, mit feinet ganp Strebe
mit ben f refflieben beiugen^cV
fern, feinen SftaebFommen.
#aben fobalb ttetgefleh beä
fd)recf u'djen gorneö ®p&&
3)%tejf t>u niebt, es fep
bem 9voab unb ben (Seinen ein
Seiben geroefen, ba§ feine Rm*
ber folcbes üornebmen, unb er
abermal muß ib* SRarr fepn?
3
4
6
7
8
9
10
10
10
7
10
10
10
9
*o
1
2
3
4
T
6
7
8
9
10
10
— Pefecj
geboren im 34, 3afe feinet Q3a<
ttx$ §ber. ;
— &egu
geboren im 30* Safyr feinet S3a<
tevö ^eleg*
.Sentg
geboren im 32,3^ feines Sßa*
ters 9\egu,
Anfang öer erflen MO-
NARCHIA.
10
10
8
9
10
1
2
3
4
Hakcr
geboren im 30. 3afr fcfatfSto/
ter$ ©erug.
— £baral?
geboren im 29* 3a&r feinet £to<
fers Sftafyor,
2200
2190
2180
2170
2160
21 p
2140
Könige.
1.
MW fefcet
Söerofu*
fcen Sttitiu
rot, <8atur.-
mun,&er res
gieret tjat
56. 3a$r.
2S30
2120
2110
2I0O
2090
S080
5)at
Tlf2
3«b* «ort
%nfan$
1890
1900
.1910
1) £utbert Chronica,
Uli
1920
1930
1940
J&o
i960
1970
1980
Saturn i(! auf bfe.grage
leid)tlid) m antworten, 2Bie
2(braljam feines Q5rut>ci:ö $a*
ran^oc&ter Ijat nehmen mögen ?
%tif\>mäd)t bat fle bie 92er*
folgimg beö SRimrobs gebrun*
gen, fo naljenb *u Ijepraften;
tiotenoof au$ mochte gefaßt wer*
ben , (Sara fep ntcf>t eine na*
turlic&ec£od>ter be$ #arange*
wefen , fonbern nacf> bem @e>
fe|alfogenennet, nemlidj feine
@tieftod)tert>on einer SCßitrce,
hk er genommen ^abe. ©aß
es alfo ni$t üonnotljen ift,
fd)anbbare Krempel alfyie $u
richten, wenn fc&on jugelaffen
wirb,ba§ 3ifca unb (Sara ein
2Beib fet;, wie ^k (Ebraer für*
geben, nemu'd) eine c<£od(>ter
4param (So aber t>k (Sara
eine anbere ift, bennbie 3ifca,
nemlid), nirj&t eine Riffel bes
^bara, fonbern feine $:od)ter,
wie ftd>ö tafjtanfe&en, (jat fte
fonnen geboren fepn üon einer
grauen, bk ^fyara nacfjmafe
voittmnmifc genommen f>at,
t>a$ fte alfo nad) bem ©efe|fefe
ne $:od)ter fep, wie bk 2Bor*
te 2lbraljam$ lauten (iSflof
20.) :. (Sie iftwaljrljaff ig meine
(Sd)wejler, benn fteiftmeines
Sßaterö $od)ter, (nemlid) le-
gitima ober nadj bem ©efefc )
aber nic&t meiner Butter 3:od)*
ter,ebaöi|T, fte tfi nid;t feine
c
7
8
9
10
'0
10
1
2
3
4
6
7
8
9
10
10
10
Um biefe 3e((, fjalf td), tfl
geboren ^oaran, bererftgebor
ne (Sol)n be^ljara^ein 2$a>
terSotlj, (Sara unb TOca*
©arnacfc ift geboren Sfta&or,
ber mitteile trüber.
3afa t>oe
(Lbvifti
(BtbttvL
%
Bolus Iupt-
2070
2060
20^0
2040
2030
2020
3-
Ninus 6et
etjle SDlö*
nard) 52,
natürliche $:od)ter.
lutym Schriften 14* ZW*
9
10
8
10
10
10
8 — #bua&am
geboren |u Ur in Cfjalbaa Dom
^f)aral) im 70. 3a(jr.
£>iefer Slbraljam mit feinen
9}ad)fommen ui ein ©uberna*
tor ber Mun taufenbj Saferen
ber SBelt bis auf Stow'k
€3arai
geboren ju Ur m ^^albaa i>on
Jbaran, in feinem 40. ober *o.
3a(jr, fo fieanberö feine natur,
lid;e £oc()ter ift.
%aa a
2010
2000
1990
1980
IK4-
£ifiorifd?e unö pt>UoIomfd>e ©dsriftro.
"ff
3^br f ^n rO?pflfj
2f » f a n g
3ffoa&.
(^em, lebet über Sfbra*
tarn 3^
2(rp!)acf)fa& - 48
Salafjjebet uberSibra*
(Htm,
rf* -
lebet mit{^bct' kbct ^tv %ibta
1990
T>elea
Öveau
<£erug
Sftaljor
$&ara$
64
48
78
101
49
37j
3ajr
•2000
Zvply&cbfab —
ftivbt im 338» Saljr feinet alters.
€ttöe öetf antoOTenariü--
2010
3020
2030
&etju —
ftirbt im 239. Qaljr f. alters
JDebova
fcie $mme fcer Üvebecca wirb
3
4
6
7
8
9
10
6 !§(&«*.
Peletj
ftirbt im 239. 3a!jr feines
7
8
b
10
Hafcor
- ftirbt im
nee Öftere
148. 3<$r fei*
„ — Hoab
7 ftirbt im &o. 3af)r feinet 2tt<
g'ter&
.9
IG
IO
-2Cbral)am
MDirb beruften aus $aran, 1
5 ' iD?of 12. Q3on welchem 3af>r
an, big auf ben gug 3fraete
in Raupten, ftnb 215-. 3aljr.
£tarnad) tf>re 3Bo()nung unb
^Berljarruna in Raupten , ftnt>
aud) 21^ 3al)r, t'^nt beides
6
7
8
9
JO
Cbeifft
Öjebut*.
1970
i960
Semiranis
regieret bif
3af>r in
3Kr.95aM,
fo Söerofuö
unb s3?te
tctfttyenee
*ecl>t rech-
nen 42.
1940
1930
aebo«
H)6
Jzbv von
Znfa n$
Oec XPelt.
2040
S;uneiss8.
1) Hutberi (Efrromca.
11,7
20p
2c6o
2070
2080
2C9Q
fti.OO
geboren, fo fie im 30, 3abreifr
Simrne tvorben.
Ajalius 40.
2IIO
2>ie 23>efd?neiotmg gebo*
fen —
6060m vertilget, 1 $ftof h* —
Serag —
ff irbet im 230. 3a^r f. 2(lters\
Rebecca
geboren , fi fie 10. 3a(jr jünger
ijt Denn 3faac, unt r)at Den
(Sern gefefjen ioo, 3afj&
jrirbet im 2o>\ %$? f Qittttä.
Bara —
frirbet im 127. 3af>r iljre6 2(l<
te#.
3fa«c —
nimmet Rebecca mm ^Ber be ,
1 3)tof. 2?. ggefc&e ^on ye,
fem 3abre an, ibrer ©>e, Den
<8em gefeljen fat 70. 3a&r,
4
10
1
2
3
4
5
6
7
~8
10
.0
mfammen 430. Safjr, 2. Sttof.
12. ®öt 3«
3fmael
geboren t>on .&agar, im ?%-.
3a\)v nad& bem 'Jofce Sftoaij.
©ie Butter «£iagar 6af ebne
Steifet Den Ovoaj) gefe§ea tmb
geljoref.
3nt)em 3a&r,ba Me Q3e*
fdjneibung eingebt, ifr 2lbram
genannt roorben 5/brabam , unt
Sarai (Sara, i^ftof 17.
Ufaac
geboren im i©o. 3a(>r feines
SBaters ?(bra&am*
34>c t» oc
£brtf?t
<5ebm.
1920
4
5
6
7
8
9
•0
IQ
.9
13
Um tiefe Seif toirt 3&äC8#
opjfert , unt Derbeiffcn Der @e*
gen aller Sßoifer in bem gfaüt?
men^bra&ä^brijlo, 1 ^of.22.
S)ef 35rmra ber ganzen Ä
Scfrrift ifl geffoffen aus tiefet
QkrbeijTung bem &brafjamge*
fc&eben, tok £l)ri|ruS feib(! jeuj
get 3ob* 4/22: 2)a5e<jetl
£ommet t?on öen 3^6erL
<2Bieiuol tiefe SSerljetflung auej
mtjor mit lebenbiger Stimme
t>on 5(bam an, burer) Ue QEko
beijfung Des" £ßeibes (Samens,
bei) Denen Sftac&fommen blieben,
unt) einem fron tem antern, trie
mit ^anben, überreichet unt
überantwortet i}l Worten.
— 3acob
unD £fcn ' geboren im cd
3a&t3faae,i3Bof 27.
%aa a s
1910
1900
1890
Arius 30,
1880
Igfo
18P
«38
«äiflortfcbe trnb Pbüologtfd?ß Öcfcvtften.
*3*bt von
Anfang
0«: XPelt.
2120
2130
2140
2150
2Jbra!?am
ftivbt im 17?. 3<$f feinet alters,
1 SRof. 2$;
(liebt im 433* 3a^? feine* ?(l
10
21 60
©a ftefjeflbu, bag @em
(jat Qtkbtt nacl) Sfbraljam 3?.
3af)r. $0Wt3faacno.3a[>r.
«Kit3Acobun&€faufo,3a&r.
10
10
8
10
.2170
2180
Jfmacl
fHvbt im 13% 3$* fffotf 5(ftfl&
2
3
4
?
6
7
8
9
10
1
2
3
4
6
10
©affe&eftbu, ba§ $fo$>
tarn feine Neffen, £fau tmb
3acob, iy. 3a(>r gefeljen, tmb
fteiljren ©rojftat -r, einen fofc'
djen treppen Wlmn, ben (Te
bei> jeben Sauren gehöret, unb
feine £efyre wrftanben fytöm*
nimmt jwi; Leiber' in feinem
4often 34r* ©iefe Reibet
ftnb tneüeidjf 30. ober 20<3afjr
aft, unb (jaben @em gefeljen
3ov3afa/ ben €ber *?♦ 3cu>r.
— Bern
(tobet im <foo, 3a^ feinest
ter& . 1
1. 2!brä(jamn «i
2. 3f<wc
3« €fau ©ie @bräer aber
4, üvaöue! f fufjrens fcon Cfta
bor, 2fbrnf)am$
trüber«
W9
*$&)* ?>ot
Cb* ißt
<Beburt.
»840
1830
1820
8.
Xerxes Aa«
leus 30,
I8I0
U ^ara
6, 3ob ober
Sobab ;
Sfosuftimtf, Sfottoofiufc
SBeld&e Sttarotb, betfift,
Bitterkeiten ober #er$feib,l)a>
bm Sfaac tmb Üvebecca ebiefe
37* 3<*br ton ifjren ©ebniben,
be$ €fau <2Beibern, erlitten,
bie ba grauen Ijaben fep rook
len in einem fremben^cm^iljr
@5efd)fecI)üDiber fie aftSrembj)
linge bocf> gerüfjmet, tikUtifyt
and) öffentliche ?(b$otterei; y
trieben»
1800
1790
Ainatrites
3fc
1780
«kr
i\6o
0£utf>eri<£f>vontca,
1161
~fa\)t »Ott
2*nfft»3
2I<>0
2200
fftutt fitob bie #afet? nacf> tcr
Sünbffut&dk tobt, &i$auf3faac,
unt> ifi^aco&aflemritt^atwiwb
£e&
3uDa
m^
3f#>$
t gebulon
*J£)ina
3acob ^ud&t aus Baratt,
UnD wirb Sfrael genennet—
im fingen, i^of, 31*
■gfcft'3a&* fo.©id&cm —
Ö2T0
ro
1
s
3
4
f
6
7
8
9
10
1
2
3
4
6
7
8
9
10
— lacob jeud)t in #aranim
7%3af)c fem<«2flt«& $M*
Dem er Den (Segen mit £t(t er>
fanget , twlcjjet if>m Dod) aucl)
tton Üvecl)tg wegen gebühret*
— -3aeob Ijat ^oefeeit mit
£ea unD Üvafjel in feinem 84*
3a&i.
O
O
O
O
— ©an 7
tf>ali i
— 3ofep&
3äbc voc
<£t>cif?t
<0ebuvt.
1170
2220
©ina gefdfjwacfyt
23enfamm
geboren, unDüvaW fttrbet ju
95et&!e&em. £ben bi§ 3a(>r
befd)laft Üvuben Die SW&aju
Hebron; fyat alfo 3acob fünf
grojfe Unfälle ur 2, 3af>«n
3
4
6
7
8
9
10
©e?unb'£)nan getofctet,— - 1
imb De* SuDaSBeib (tobet. l
&
o
SS
I
@edj$ 3* Dienet Sacob
in. #aran um SSielj, 1 9Rof. 30*
— ©iefes 3a&r fo§ iljm jut)ec
Sveife in (gicfjem,
— 3uDa nimmt ein %Btib*
i.©et 1
2,£>nan(@6l)ne3ubagebo*
3-vSeta -> *em
— ®fe Oveife gen S3etf)e!? ba
©ebota fifrbt*
1760
W
fio;
Belochus
Prifcus 35.
1740
5(aaa 3
Pe>
IIÖ2
3at>e von
Xnf*n&
$>et XPclt.
2230
S240
2250
2i£C
2270,
a28o]
<otj*crifcfce unC> Pbtiologtfc^e ©cbrifteit.
1163
Petes
unb @erc$ geboren»
3faac —
jiivbt im 180. 3fa(jr fetn.e^ $IU
ter$i5ftof.3r*
£)ie 7» reichen 3>a&'& —
©fe 7. teuren 9tofa. H
Sßor tiefem Suge finbge>
(Torben 2ea , Q3W)a, gilpa benn
becfelben feine fomuiet mit in
(%>pten j i>ieüeid)t für £ujl unb
Siebe bfefeg £ebenä t)erfcl)ieben ,
wie bie ^eiligen Pflegern
NOTA
3tt)6lf ^arriard&en mit i&ren
(Sonnen unb 9?acf)fommenle>
ben imi) gerben in biefen 21?*
Safjren in Ägypten. ^SBic^iet
meynejt bu rooi, ba§ ^eilige
unb Märtyrer in Ägypten fc&ld
fen? £>enn allein lMßtft0
'Vi
3 __ 3uOa
4
i
6
7
8
9
10
befd;foft t>ie $&amar.
2
3
4
T
7
8
9
IG
I
2
3
4
5
6
7
8
9
io
i
2
3
4
5
6j
— Jofipl) ■ ■
aus bem ©efangmg otogen v
wirb ein güvft In §gopten,
— tHanaffe
unb £pl?raim geboren.
— *oe$von
unb #amul &on ^erej*
— SDerSug in <£$$ptm
^m^o.Sa^r^acob, üonbem
SSeruff Zlbvaba im '21$* 3<u)r
roie oben gefagt/
3m guge in Ägypten i(l
4SI
44 1.
Üiuben
©imeon
£et>t 43 f 3$jr alt.
3uba 4'2j
Unb alfo fortan, bis auf 3o>
fepf) , ber 39. Safyr äff ifl,$8ew
jamin 23. 3a&r.
10
10
.— .jfacob
jWct im ii# 3* feinet 2tf*
ter$,v3Jtof. 47. ba er 17.3a!)*
bei) feinem (&o&n 3ofep(j in
Ägypten gewifen war.
1730
1720
17K
11.
Baleus lu-
nior 5».
17OO
1690
1680
@t
n*4
*
yd)t von
2tnfa ng
2290
'2300
0 ■•" fintiert Chronica,
1165-
2310
2320
2330
»340
23^0
2360
14.
Mancaleus.
So.
2370
©ebeine werben jjeraus getra*
gen. 2BierooI biefes (Steptja'
nträ anberä erriet 2(pg. 7« n*ffl'
u'c{> nad) gemeinem -2Baljtn
£>arauö fdfeet,ba§bj.e£m*
ber 3fraeJ nad) bem ^obe Se*
tti, bis $u bem £(u^uge 121.
3af)r in (Egopten gercefen ftnb,
t>on £et>t aber bis auf Dre ©e/
burt SPtofe, 41. 3a(>r. 3n
twldjw Seif fte öletd)it>o( ftnb
regirhvorben fc>on €af)aff),bem
@ot>n £e\>i, unb 2(mram bem
Neffen £ei?i, &telleid)t audj) t)on
anbern ^eiligen Bannern, fon*
berück auö bem (Stamme 3u'
ba, als üvam mb 2fminabab,
©äffte nid)tfaaen burfen, fte
ftnb tterfaffen gewefen*
£eüi i(l tjinein kommen mit
feinen (Sinnen,
L ©erfon,
^aftattj,
derart'.
Cafyatfj jeuget 2(mram.
5lmram zeuget ^ofcn, 2 ^of.ö
3ft berljalben allein Sfoiram.
m-€gopfen geboren uab gefror
ben.
@atjatl) if! nic5t geboren in
Ägypten, fonbern gefrorben.
Sftöfees geboren in (E'gopfen,
nifyt barinn geftorbem
Um biefe gett i(l baS greulü
d>e ©ebotfcon^oaraoattfgatv
gen, berer^bmer .ftinbleinju
tobten. 3ft aber t>on ben
SEe^mütfern nic&t erfüllet
4
(grifft
10
;j
1670
10
1660,
I
2
3
4
— —
12.
Altade 32.
8
9
10
(tobt im »o,3fo&r feines SJfters.
10
r64o
. 10
1630
1
2
3
4
5
6
(tobet im 13% Safjr feinet Stf*
ters. 2 g»of. 6»
13.
Mamitus.
30.
7
8
; *
9
10
l£2Q
10
*Sro
10
1600
1
2
3
4
5
6
7
8
Um biefe gettiwb^trSöm
geboren, bes Sftojfä <s5d)n>effer,
baf? fte eine 2flma oDer'3ung*
frau fco, & ober 7. Safjraffer
benn Sttofe*
9
.
IO
J
feo
3*
H66
£tf*ortfcf?e tmb Pfcilologtfcfr; Schriften.
2fttf«ng
OttXPelt
2380
«390
2400
3$ ad>ce, Slaron fep eins
&on ben ÄinDkm gett>efen , bie
miber bas©ebot ^JMjarao beom
£eben erbalten tioorben fi«b burdj
t>te ^Beljmutter, Die Die £inb
lein ni$t wollten umbringen,
fonbern furchten ®£>tt mefyr,
benn ben ^rannen- Oxm
balb folget einanbecö,unbnoc&
graufamere$©ebot, bte^mb/
lein in ertranfen, barein 9fto*
fe$ mit feinet: ©eburr fallt,
NOTA.
£pra fe^et nur ßio^a^ber
2Boljnung in @gppten, £>ar*
um fehlet es iljm2 3ftof. 12. bte
430- 3aljr ju erfüllen* £)enn
er pnbet nid)t meljr benn 427.
3aljr, unb rechnet es alfo:
Slbraljam wirb beruften au$
£aran in feinem 75-. 3a&r>
i$ftof. iÄ.unt) jeugetben3faac
im igo* 3al>r* Öon bw ©e*
burt 3faac, bi$ man in £gt^
pfen jeucljt, finb 190. 3abr,
in @gi)ptenlanb bleiben fte 210*
3al?r (nad) ber (Ebraer 9ttet>*
nung): fo finb nicbt meljr benn
ß.f. Dorbanben , meiere biefen
400. follen jtugelegt werben ; al>
fo fehlen an ber galjl ber 2Belt
fe 3aljr» 2Bfe aber fe£en mit
Sttofe 2 Sföof. 1 2. unb mit ?ßaulo
@al. 3.fdjledjt$t>olI 430. 3a^r,
Don bem Ö5eruf Slbrabams, bi$
$um Slu^uae aus kappten,
©arum geben mir ber 2Bot)*
nung in kappten 2i?.3afjr.2(l>
fo finb wir ber (Ebraer fragen
mit ifjren 210. 3al>ren uberba*
I ben, ©enn es ift ber ©djrift
I ©woljnljenV&ie Öved&mina, fyo$
1
2
3
4
T
6
7
8
9
io
1
2
3
4
7
8
9
10
1167
— 2foron geboren»
— tT7ofe geboren
ber feierte &on 3<*cob, tinb|
fiebente m 2(bra$am,
Gfretfft
i$go
1570
1*.
Spherus,
20.
Ij60
anju*
iyüutbevi <£i?romca.
n<5^
anjufaljen, roieju jeljen ift im
35ud) ber 9vicf)ter burcfc unb
bur& -
£>rbnung ber Sßater»
i. 2fbral)am
2. Sfaac
3» Saeob"| ;
4» 3uba Wen in €gt>pten.
f- $erej f
7. fixam geboren in Gopten
8. 2(mminabab
9. SRaWfbn
io..(gatoia
ii. 35oa$
iß. £>beb
13* 3fat
14. ®at>ib
15, ©alomo,
Gatma ein£aupfmann,ber
nebenbemSofuabaS^olfutf
Sanb führet, nimmt bte £ure
sKa^abDon3eri*oiumgBew
be, unb ber ijUud) em 2>ater
©jtifli, SKatt&.i. £)er$eu*
gete95oa£.
gdf*«$topljetenau*wra'
im wollen ba$ wt&eiffe £anb ein*
nehmen, ef>e es Seit ifl, unb
werben üon ben puffern er*
a43o fragen , 1. Cfyron 7* vide ibid.
Lyram.
nabeflbn,ein oberff er#aupt>
mann im^uöRaeaußQrgopten,
einer fconben jwolf 5 Wen, tfi
gefyenfet Sorben in Dem ©eflU
be ber ^oabtter, um bes^eor
willen, 4^of. 2f. naeljbem
er 40. 3a^r in ber 2£uften
Hauptmann gewefen, bi$ sunt
©njuge inö £anb ,unb ein 38a*
lutfeetf Schriften 14, £t?eu\
6
7
8
?
10
4
f.
6
7
8
9
ro
1
2
3
4
6
7
8
9
10
tTJofes &ier$ig$(jrig,fcf)lagt
— einen ^gopter tobt, unb flie*
tyt, *m&& Stet. 7.
— jWiia unb Cafeb geboren
im 4«, 3a&r 'iföoftö, vt infra.
3«bt t?oc
<Bebtttt.
itfO-
MameJus,
30.
I?4<*
W
23bbb
Ut
H70
6i|*orifcbe unb PWologifcfee Sdbriften.
1171
jfabe von
2(nf an$
öee VQdt
Ö440
24p
SSianrnSi):
aucfc rool
fagen^oas
fei) geboten
imio.^aljr,
Wöt im 30-
3a(jr nad)
bem ©njug
in Canacm.
Senn $\a-
neneinjun?
qes ftcÄu«
lein fepn, ba
fte ©alma
genommen.
2460
ter warbeSjufunftigen £f>ri}li,
SSOlattly.i.
§& muffen tiefe bre» Leiter
Q3oaS i,
£>beb s«
3fat 3.
fe^t lange gerbet (jaben , nem*
lid) bie gctnjß gdt ber SRidjter
über, bis ju 'Daüibs&onigreid).
3>nn 3faifd)icfct feinen @o&n
<&m$) ium Könige (Saul.
©aber fe|et £pra, nad> ber
CEtraer 3Bcu)n, brep 23oas,
nemüd) , einen ^ktter, einen
(Sobn, unb einen @of)ns (Sofm.
Unb Diefen brüten mad)en fte
jum SGjafer £>beb, tt>eld6eö id)
nid)t glaube* 2Jber lag un^ fe< 22.
£en, (Salma f>abe Den 33oaS I
genüget »onüvabab im i7«3abr, j
nad)bem fte ins £anb Canaan |
fommen finb.
£)beöfet> geboren im 100*
3af>r 58oas t>on Sinti), Der SJto*
abitin.
3fai fei) geboren im ioo.
3a^r Obtto, bes@o!jns33oas.
^)ai^ib fei; geboren im 100.
3abr feines' Q3aterS 3fat,unb
werbc^onig in feinem 3o.3<*bre,
gefalbet im2o,3^/vtinfra«
§8 finb aber üon ber ®e*
burt 23oaS bis ju ber ©eburt
S5at>ibö tfo.%af)t> 2Bennmm
t>k übrigen ?o. 3af>r au^gct^eiV
Jet werben unter biefe 3. SBater,
23oas, £>bebunb3fai, offo, 8
bag jegfidjem 16. ober 17. juge>
legt werben ; als, $5oas fei) 117.
3afjr, ba er jeuget bm £>btb.
£>fcb fei> 1 17. 3ö^/ &a eqeu>
get J£
9>ct benSfat. Sfai fei) if& 3ßbr,
ba er zeuget ben Qatib. <£o
7|ijt m'cf)t notf), brei) $5oaS ju
8 bieten , unb ift auef) nidbts un*
9 1 meglidjeS , bierceif 2f braljam in
101 feinem 40. 3abre f)at ^tnber ge>
jeuget mit ber ^etura, 1 ^of. 2^.
Unb bk <^d)riftmacbtbeii35o*
1 as unb 3fti febr äff, jenen t)a
2 er benCbeb, unb biefenba erben
3 CDa^ib jeuget. Qlud) ijt€1)ub
4 über 109; 3«br a!t werben, bie
] weil er 8°* 3af;r regiert«
6
7
8
3abc t>oc
(TbrilH
(Bibwt.
1520
^)er5(u^ugau5^gt)pten im
2i>- .3af)r nöö& bem ^in^uge, unb
43°»
— 3ä&r naef) bem fBeruf
Abrahams aus ^)aran, l^of.
I2.2^0f 12,
— 3m anbern 3abrbeS $lu&
jugs werben ^unbfdjafter <m&
ütfanbt, 4$tof. 1 o. unb 1 1 . war
alsbenn 3ofua 40. unb QaUb
aud>4o+3a&r dt, 3ofucn4>
Sparetüs.
151©
IfOO
9Bie^
U72
0 tmbcvi Chronica
"73
yaty von
änfan$
)# XPelt.
Samejs, 38-
2470
248O
S&kvm 3al>r in berÖDßwflett,
öoll groflfcr ^BunDerroecFe tmD
treffet' ^Worten, voc!cf>c in
4. 35üd)etn Sftoft^nemlidj <&o*
Do , £e&itico , Sftumerte feilte*
ronomio begriffen werben. ^
bec Die ©efd)icl)fe Der erjfen 2.
Safyr beä äu^ugg finb befcfme*
ben &om 14. Ö!ap. 2 Sföof. big
ju ^nbe^a^uim 3^of. Durdj*
aus,unD im 4 ^of. bt^aufDaö
ij* £ap. ^)ernad& som 20. <:♦
4 ^of.anjufa^en/UnO imaan*
jen ^.Sftof.roerDen allein t)ie
©efd&tc&te Des legten, b.ü beö
40. 3a(jre$ beä 2(u$jua$ be>
jtyrieben. £)enn bafielbeSaljr
ftarb klaren, feines 2(uW im
123. 3a^,Da ^ofe$ i2o3a()r
alt war, wie im ^ejrtrcirb au&
gebriicft»
£)arum i(! in 38. Saljren in
Der ^ufleit nicl)tömel)r gefc&c
Ijen/benn allein n>a$ im 15. 16.
1 17.18. unbi9.€ap. 4. $8. W,
tvirbgelefen, e$ fet) benn,ba§
öielperu^^öVTrgoVe^ov, t)a^i(l,
baö untere e&e Denn btö Sorbe*
ve betrieben fep
1
2
3
4
6
7
8
9
10
1
2
3
4
?
6
7
8
9
10
©iefunfg5u*w^o(t«finb
ju biefer %>tit geboren, bau ifi,
gefc&rieben worbenunbausaan*
dem
2490
3
4
6
f
9
10
<5ebtu&
149a
148«
Afcades 40.
S5bbba
1470
"74
*yfiorifd?e unb Pktlofogifcfee Sdmfcen,
"75
^abt von
XnfanQ
2fpo
2510
2f20
19.
Amynt. 54.
2ftO
3ofua t\>trt> oberffer
Hauptmann, ijt ber erffe un>
ter benen 0\td)tern , regieret
40, 3af>t' mit ^ifyruel. £)a8
Ö3«ct> ber D\id)terfdbetant?om
Sofua; fet>r ein wunberlicb
SBucb , fo bu t>ie Seit mit Den
®efd)id)ten betrad)feff.
Caieb i(l^ie 85.3a Jralf/—
3of. 14-
@e£e , ba§ Q3oa$ afc~ —
f>te geboren fet> t>on (Sauna,
nem(id) im 17 3ctbr nacb bem
(Einzüge ins £anb. £)enn bfo
weil toa$ S5ud). ber Sljronica
unb bepbe ^t>angeliflen/ £uca$
unb SDtottbduä, nur einen Q5oa$
jäljlen, beggleid)ent ba$ Q5udj
DiUtt) am Crnbe^, fonnenwir e$
nid)t mit ben^uben galten, unb
brei; Q3oa$ fefcen.
8J4Q
25*0
£$ ftnb tielleicbt unter 3o>
fua unbSftbme! ^^ b5fen§:()a>
ten gefdjeben, bie im 1. unb 2.
€ap. ber Üvicbter befdjrieben
finb, ba noeb @feafar, ber
©o&n 2Jaron, be^ geben ij!,
weldjer aueb am felben Ort
(wie ft'cbö lagt anfeljen,) @3£>t>
teä <5nael genannt wirb.
3cbad)te, ba§ bie #i|toria
^id)a(^Üvid)t 17. unb 18.)
unter Qitbnkl ober unter 3ofua
2560 «m&i&ciufefcenfep.
m°
3
4
S
6
7
8
i9
10
9
10
9
10
6
10
10
IO
10
2tat*on (lirbt im 132. 3af>r ,
balb bernaef) im felbem 3a(>r
ffirbt aueb
tTJofee
im 120, 3a&c feine* Stfterfc
3n 6. ober 7* 3^ren über*
roinbet 3ofua Ut Wenige, wef«
cbes £ora bereifet, 3of 14*
2f. 3a^r ber 2fustbeimng
beö £anbe£ Canaan unter 3o*
fua. Unb bamit gebet ba$
23ud) 3ofua gar auf
1460
14p
— 3ofw<* ffttbet im no. 3atjr.
liefen 3<*bwn werben jugelegt
8. 3abr Des kniete, yiid)t. 3.
fo werbend 40. 3a&rnac& bem
<£obe Sttofe.
— £buö so. 3abr
SB. Dvicbt 3. tt)iber bieSftoabtV
ter, unter weld)em(EIeafarnocJ()
lebet, wie es febeinet. (So nun
£bub 40. 3abr alt ift, M et
Siebter ift, fo bat er mit.3o>
fua bis in 3o.3abrgefebef. (So
er jo. Sabraltifr, fo ifrer einö
t>on ben ^inbern gewefen^ tik
unter Sftofen in ber SCBüjlen
finb geboren worben, unb un*
I ter 3ofua befd)nitten worben.
! <£s fep wie es fep, fo h^t er \)k
J? (Streite unb ^b^tenSofua unb
1440
1430
1420
1410
1400
1390
1176
Tlnftna
ao.
Belochus
tunior ij.
MteMtaONMMa
■ i mii *«*i*><»w4— aw<
i) Äußert Chronica.
«77
2f80
2f|0
2600
2610
2620
€$ lefjren Hi #i|torien ber
Siebter, bag unter unb nacft
Sofua Die Golfer, fp umljet
wobneten , fyaben bat S3Retct>
3frael wollen vertilgen , unb
tiie §ananiter rächen, aucb in
ibrem Sanbe btefe Sfteufomm*
linge nicht bulben, £)aber fid)
ein QSoI! nacf) bem anbern ge«
rottet fyat, unb wiber bat QSoll?
©Otteg gefiritten ofyne Stofbo*
ren, alfo bag aud) btc Könige
nach ben Siebtem feinen $rie>
bebabenfonnten,ebte aufbas
3$abpIonifd)e ©efangnig. 2flfo
votll ein S\e$emad) bem anbern,
ein ^»rann nacb bem anbern
öie Strebe vertilgen. CDamit
t)te (Schrift lebref, bag allein
©Ott ein $8ef#$er fep ber
9
io
2
3
4
?
6
7
8
9
io
i
2
3.
6
io
IO
I
2
3
4
5
6
7
8
9
io
i
2
3
4
6
kniete gefeben, wenn er gleich
f aum im 2o»3ö^ren wareüudy
ter werben, ^iefleicjjt ifl er
ber #auptleufe! einer gewefen
im <&m 3ofua, lober je ein
weiblicber <$\neg$mann*
Unter biefem ©jub, glaube
fd), bag hk -frifiom beg £e*
t)iten unb feines ^[Beibe^C3^*ct>t»
19.) gefebeben fei), fie ift unter
^tneaögefcbeljen, bermmwe*
nigflen co. 3abr alt ift gerne/
fen, ba er bte ^ÖZtDianitm tobt*
fcblagt, im leiten 3af>r in ber
<2BufTen, 4^of, 25. Unb im
4o(!en 3af>r ®ub iji er ioo.
3afa alt-
£)awacb glaube i$ , bag
aucb Ht vg>tflorta Ülut^ unter
biefem^bubgefdx&enfep, £>ag
alfe bie £ifloria
Sttidja Hi erfte fep, be$ toi*
ten bie anbere, £Rut(j bie Drif*
te , wie aucb bieOvbnungfelbft
bes 33ucl)g ber Üvic&fer folcf)e$
anzeigt.
-HDebora unb SaracP 40,
3abr, Q3.0vidjt. 4. wiber 3a*
bin,ben£onig ju^ajor. @inb
120. 3abmad)9ttofe,88*3fl^
nacf) 3ofu<*.
—Sag aKjie ben Cbeb geboren
(epn. eoi|tbie^)if!oria$Kutb
gegeben unter £bub,(wie ber
^ert fagef, m ber Seit emeS
Siebte«? *cO unb bat Obebge*
[eben bie ^baten Q5ibeon,unb
ift Dielleicbt felbft babetjgewefh
S3bbb 3
1380
1370
2t.
Belleparei
30.
136O
I3JO
134°
2a.
Lamprides
31-
©ei>
117H
3*t* von deinen, mitten unter ben 5ein
^ifiorifefre nnfr P^tlologtfc^e Schriften.
2630
2640
fi5jo
&660
2O70
a^8o
£)u fteljeft, ba§ ttor ben
Königen Feine gewifle (SuccejV
ft'on ober^rblicie SBefifcung Der
£auptleute, etn)a aus einem
gewifien (Stamme, aemefen iff,
fonbern Der 4p£rr tfl ifyr #a> 4
jog unb £i>nig gewefen ; wie
benn ©tbeon jpric&t:' 3$ will
nid&f #err über eucl) feim,fon#
bern ber £>£rr foü $iw über
eud) fepn, 9üd)t.8. tlnb ju
(Samuel: (Sterben nicfytbid),
fonbern mief) verworfen, ba§
icl) nid)t foü £onig überfie fepn.
£)arum ijat er bie, £auprleute
;e£t aus biefem, balb aus einem
anbern (Stamme ermaßet.
5flfo in ber Ät'rd&e mad)t nid)t
bte Succeffio ber 33ifd)6ffe ei/
nen 33ifd)of , fonbern bec 4o£rr
alleinig imfer Q5ifcf)of. £)erer*
weef te^3tfdt>L>ffeyvt>o/n>eJd&e, unb
wenn er will; wie mir feljenan
lötanpmo, 2fogujtino, 2wv
brofto, #uf , unb an uns felbfl,
an welchen Die (Succefionnicfet
gehalten wirb, ber ftc&bie^a*
pißen rühmen»
NOTA
©Ie Seit ber Dud&ter Dom
?!Dbe Sftofe bi$ auf (Samuel ifi
3?7« 3aljr, *3ofua mit einge*
fc&fofien, wiebu felbfl fte&efl.
tlnb hie Ü\ed)nung fehlet nidjf,
bkmil im 1 33. ber Könige c. 6.
&om 2(u^ug biöauf ben $;em>
peKSaJomonis gejätet werben
480» Saljr.
SDaler ijl tttin öffentlicher
ffmfrum in (^wteirper
1179
7
ö
9
10
10
10
3
4
r
6
7
8
9
10
1
2
3
4
f
6
7
8
9
jo
1
2
3
4
?
6
7
8
9
10
£>etr XPelt
1330
1320
1310
£>enn a!fo faget ^aulu^'c&tifff
|r bulDet $re <ZBtifc 40. 3al>r
in ber duften (ftefieljefl ölt,
ba§ "Doofes mit emgefc&fofien
i|t), barnac& gab er il>nen 9vicl>*
ter bei; 3*0. 3af)r lang, bi&auf
Samuel, unb wn ba an ha*
ten fte um einen <Jv6nig , unb
<3£)tt gab iljnen (Saul, ben
@ol)n ®i$, 40, 3a£;r lang.
(Bibton
4o*3af)r/35.3ii$t. s.fti*
ber ^ra Sftibianifer,
Sofares
ao.
1300
#iefM)e|Hu, ba§<Sa>—
muet unb (Saulfonberlicfjwer>
ben ausgefdtfoffen tton ben 370.
Saljren, auf baß eben biefefe
b*B3?o.3a(jr in ber Seit ber
unterbleiben, S>af?eraber
1299
14
Lampares
50.
1280
SÖH»
«80
t) Äutlxut Chronica,
n8i
yabv von
%nfan$
2690
„jpjW €ap. ij* biird) _ tfe
(^r^ber tierfeben , unbiflbie
gateinijcbe Q3erfto jweomal
faifd), bteweil fte 4?o. 3<*br
fe^e t>or ben Siebtem, ju ber
2(u$t(jeüung beö SanbeS, $tt>in*
aet alfo Den £t;ram jutucf ju
laufen, btö inbie3af>re3faac&
^>L©nec6ifc6e^ext aberjft
gefaltet &ug rfiMJ2feta>
5rrtbum , t berj JÖüteid&L&at
^tragen formen /_ ba§ er fle*
2700
Z710
2720
1730
2740
, JSäS2al_45_o_.-£ §|Llio ,iem£
KdkiL_Twg«X0ar/(WS' für ygiHxofi-
rs
o
w
I
2
3
4
J
6
7
10
1
9
10
8
9
10
fpridjf, quafi, Daö iff, bep
3<o. Sauren, öefc^tc&et Darum,
baj? etma 8. ober 7.3a(jruber'
laufen über Die üolle galjl bei'
3a&re, roefc&e erbat fe*$en wol>
len, 2Bte audj bernacb 3epb'
tbab tl)at mit feinen »oüensoo.
3abren, baer & überlaufen*
be auffen la$t.
2tbtmeled>
ber ^ufrubrer, 3-3#*'
— Zbolah
-3aic 22, Saljr.
4
5
6
7
8
9
10
10
— €a£ afljfe ton 3fai geboren,
fepn , ben ^ater &atibß , unb
bat aefeben bit Saaten 3epb>
tbal) (Simfon unb@amuei,unb
tft ^ieHeid)tfe!b|?babepaeit)efen,
<£)ie ^'nber 3frael ftnDcftne
Siebter 18. 3abr lang, J8.
Sfiidbt. 10. ©iefe 18. 3abr
muffen maeleat »erben ben3ab*
wnSep^W/ berbieSfmmiv
^3al)t vov
(Ebtitfi
1270
1260
52.
Pannias4J»
I2JO
1240
I23O
1220
ntttr
H85
&ißonfcfre unb Pfctlolom'jcbe Schriften.
1187
"3ofot von
2tttf Attg
Oe* XPelt
2830
©ie£iftoria^id)a(Övtö)r.
17. unb 18.) iftgefd)el)en ttor bem
€bub,balb nad) bem$:obe3o'
fua. £>enn es wirb bafelbft
angezeigt , bag ber (Stamm
£)an feinen $(>cil am £anbe
nocl) nid)t überFommen , fonbern
crfi gefuc&t babe»
3
4
6
7
8
9
10
5(uc^ i(l es fem 3£unber,
baf unter frommen 9vicl)tern
Abgötterei) geroefen \$, bieroeif
fte unter bem ^ofe felbff (wie
Arnos jeuget, unb (SfepbanuS
Apg. 17. an^eucbt) unb unter
fi84° bem 3ofua getieft if] , wie er
fclbft jeuge t, 3of 24. unbüvtct)t*
!♦ t)t 2. 3,
©. Paulus (Apg. 13.) fW^
bet biefe 40. 3al>r allem bem
(Sautju, n>te\>orgefa9t, nad)
ber Dvegcf, nacT> roelcfeer bie 430.
pafyi ber QBobnung m @gp*
pten äugefdjwben werben bem
Ö3eruf Abra&a unb ben folgen*
t)eh 3al)ren, bte#i bem Au^ug
mtS kappten.
(Samuel bat Sfrael so. 3aljr
gerichtet fcor bem (Saul. 6 S
fei) benn ba§ bu woüteff fagen,
(Samuel fep nie fein 3al)r Dud)*
ter geroefen, (So bocl) ^it
(Sd)rift jaget, er feo bi$ in fein
Alter Üt!d)ter gewefen, unbfya*
be feine ©o^ne an feine ftattge*
fe$et, i<Sam,8.
28fo
2860
3
4
T
6
7
8
9
10
1
2
3
4
J
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
(So (Samwl 30* 3aljr alt
iff, ba er anfafyef Ducbter ju
feon , ift er geboren im jo, 3afyr
®t.
Unb ba faljet an bie Seit ber
^rop^eten, wie ^etrus fagt,
Äpg. 3. Alle ^ropljeten t>on
(Samuel an, unb bernad),tt>ie
Diel t'brer gerebt baben, Ue ba*
ben fcon biefen fragen berfiin*
biget.X)arum werben im £braü
fcl)en W ^3üd)er ber Könige ge*
nannt Ue grojfen ^ropbeten,
unb ift red)t gerebt , benn e$
flehet mebr in benfelben Don ber
^ropfjeten, benn öon ber $fc
nige Övegierung*
3«bt »Ol
Cb trifft
1130
<Die £abe bes #@irrn wirb
gefangen unb 3000a au$ 3frael
erfragen*
— ©amuel unb ©atil 40.
3aljr. Apoftg. 13.
£>at>ifc geboten.
112p
1100
£W
i) Hutbtvi Chronica,
ii8!>
£>a§ aber gefdjrieben jfeljet,
©aul fep cm 3a^r £onig ge>
tiefen, unb l)abe 2 3at)c regie*
ter, i©am. 13, bat>on ftelje
£pram, benn midfj bunft, etre^
be redjtfd)ajfen tton Der ©adje,
nemlid), bag er nur 2.3a(jr
mobl regieret Ijabe, bis er bte
(günbe in 2(malef besangen,
bamit er wrbienet bat, ba§ er
t>ervDürfen warb« Unb ift <Da*
t>ib erwäget roorbw, 1 ©am.
Stabib war 30. 3a^r alt ba
er anfing ju regieren, 2» ©am. 5-.
1
2
3
4
6*
7
8
9
10
2
10
@ine tounberbaru'cfje unb fe
lige Seit, in welcher fo fciel tyfah
men ftnb gemadjt roorben, fo
fciel ;<Sieg, #ijtorien unb ^OBeip»
fagungen gefd)ef>en, unb@ot*
teSbienjtbejMet, &iel berrlidjer,
benn beS@alomoniS geiten,bie
mit aufferfid)em @d)ein unb
©epränge bes gleifcfyes met)r
#offart getrieben.
£a§ uns fe^en, ba|? (galo^ —
mo in feinem 20. 3aljr fep £6'
nig morben. @o folget, ba$ er
biefes3al)r geboren fep. §)enn
in Hebron ijt er nidjt geboren,
fonbern naefc w\ ^rrlic&en
10
1
2
3
4
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
— Baut Don Samuel gefalbef .
— 3Datttöt?on Samuel gejal*
bn feines SHterS 20. 3af)r.
— 3Dat>iö2\omg, ein ©über*
nator Des feierten 'Menarii,
mit feinen 5Racfcf ommen , bis
auf ^fyrijlum, feinen ©ofynunb
£rben, ber ein ©ubernator tjl
tton^wigfett m^roigfeit, 7.3»
unb 6. Sftonat ju Hebron, 33.
3# ju3erufalem, i£()ron. 3.
£)er ^fafter gemadjr, famt
ben QSücfcern ©amuelis, nem*
lid) bem anbern unb ber Reifte
bes erften.
©a&ibs Qrfjebrudj um biefe
3<&
dbtifii
I090
30.
Tyneusjo.
IO80
1070
31.
Dercylus
40.
1060
1050
£cc c a
$6atm
II9Ö
<otftorifct>e vrnb Pbilologtfc^e 0ct>viften.
119X
Qtnfan$
Deu XVdt.
2920
2930
2940
Etipales.
3g.
29^0
2960
1
7
3ubiefer3eitfmbgefd)rie*
benbiefeQ3iid)er;
2)te Spruche j
2)er Prediger ;©alomon.
2Das&oWiefc[
©0 Sf6ta bö. 3af>r alft ift, ba
er ben STffa jeuget, fo i(! er ge>
boren im k$m 34r ©alomo.
3|t er alfer gemefen, fotjater
ben ©afomo öefef;en
9
10
<£baten fernem 9S.afet6 ^ambö , 6
m 3eruf^lem. ;Ober gib W i
gleid) mebr 3^* Sebod) &e>j
ben fannfr bu ibm niebt jule*
gen* £)enn S>at>it> befennet
felbft (i€&ron. 30.) bag fein
@of>n nod& jung unb jart fco.
&el>abeam geboren, — 9
barum bat £>a£ib biefen feinen IC
Neffen öefel>cn , rote fonft M —
anbere tton anbern@6bnen, bie
alter gemefen , benn ©alomo,
iS\wu4 2 0;ron,i2, *
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Unb ti begab ft'cb nad) 40
— 3abren ber (Salbung £)a>
fctbs, richtet 2(bfalom einen 2lufc
rubr an wiber feinen Sßater,
2 ©am. 15.
— \ foavib ftirbet rojabrig,
/ 2 ©am. f.
— [Satomo regieret 40.3^
©er Tempel ©afomoniä ge*
bauet im 480* 3abr nacb bem
2fuemg aus £goptem 3m 4.
3at)r ©alomoniö , baö ift, im
Anfang beS 4. SafjrcS, fonft
rcare ein 3abr übrig. .
Äefcabeam bat geboret fcen
allen ben loblicben Qfyatm fei
neS @5ro6t>ater$ £)aüibg, unb
felbft gefeben bk $mlid)Uit
feines SßaferS ©alomo, nod)
ift er ein ^arr unb ©o^enbie*
ner famt feinen Surften unb Dem
2M3uba. 3ft ba$nic!}tei<
ne^lageunbQCBunber? 2Hf&
[jat ba# Krempel ©alomo, ta
er in feinem legten Stlter, als
ein £inb , ^borbeit begebet,
mebr üermod)t,benn alle sorber*
gebenbeSBunberroetfe. £)enn
3. 3tf(J£ finb fie fromm blieben,
nad> bem erlten Krempel ©a*
lomo unb CDabibtf, balb finb
fie abgottifd) Sorben (1 3\6n. 1?.)
alfo baf? fte aueb ben^empel wr*
liejfen. unb ibnen, gilbet Sjcvm
unb 2(ltar macben. 3a nber ba$
baben fie aud) offentlidje $\m>
rep jugelajTen, yBM)t$ benn
ffnt
1192
2370
O tutbtti Chronica*
2980
Jcvobeam, ber erfte £6nta —
3frael,aa. Safer, 1Ä1, 4-
Was, ^ropfeef.
6mwe, ^wpfeet.
2990
3000
3010
Ha&ab2,3afer* —
23aefa 24. Safer mit ein* —
anber aefcfeloffen Die Safere Sfta*
t)ab unb ۟a.
£lta im Mittel bereiten
ber SCßelt,
€nbeb^bvi«en^iHenariu
Serab, ber Saferen £onia,
mit taufenbmal faufenbfcon^f*
foflefd&fascn, aS^om 14*
10
a> jenö in ber Idoiatria, n>fc wie
fef>en in allen £tfIorien. S)a^
feeifjt, Heroum filii noxs«
— &el>abeam regieret 17.% 990
ÖtfaB , ber £gt;pter3\oni&
— beraubet ben Tempel»
— -2tfja in biefem Safer aebo*
ren, fb er so. Safer alt ift, ba
er ben Sofapfeat $euaet.
1193
Cbctfff
(Sfebatt,
7
8
9
10
I
a
3
4
f
6
7
48
9
10
1
a
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
6
8
10
2fn Üvefeabeam fybt bk
<35d)tift anju jaulen bit Safere
bes alters ber Innige Suba,
unb allein in ben Königen 3u>
ba> £)enn in ben Wenigen 3jV
rael tafyct fie allein Ue -Safere
ber Dveaieruna,nicfet be$2J(ter&
— 2ibia 3. Safer«
jfofapbat geboren, unb ofe>
ne 3n>etfd um btefe $eit fmb
autf) @üa unb €1ifa geboren.
£)enn (Elia fal)<tt fall mit ber
Dvegierung Scfapfeats an $u
weiffagen. @o nafee fmb fie
bem (Salomo unb SJauik
33.
Laofthenc
980
(D&eö,
#fari« ^rupfeetM,
Ccc c 3
670
9?o
«Ka
ii94
4tßorifd?e unb P^ilologifd;e Scfyviftm.
jfabc »ort
2(nf«>tg
3C20
3030
3040
307-0
^Wa2.3abrima6.9rffa.— :
Simri 7.^age im 27« 3. —
Sffla.
4. 3af>r ofene Äige.
2lmri 12, Safer im 31.
Slfla, u-
ba werben aber eingefd)Jojferi bte
Safer @imri, ober Die lebigen
Safere ofene £6nig.
2U>ab 22. Sabr, im 38. 2fffa.
£5a wirb ein Safer oberjwet)
eingefcfeloffen beö 93aterS?(m>
ri, nemüd) ,bag ber @ofen, —
aBein tfeätiger 3ftann, feabe
angefangen ju regieren neben
bem SBater.
%bmmn$iu&Ua Seiten —
unter tyfyab, Sofopfeat k.
<2CßunDcdtd)e geiten,ba§ un>
ter fo treffltcfeen ^topfeetenunb
feeiligen Königen beS Teufels
iEflafyt fo groß ifr. ^teEannfl
burecfet fefeen, wie bk £ngel
mit ben Teufeln ,bie£Belt mit
ber ^irc&e, baS Sleifcf) mit bem
©eift f dmpffen mit großer @5e*
walt.
£s hat <m<$> ba £1ifa ange*
fangen $u weifjagen, barumi|t
bas 2Begnefemen <£lia, welcfees
betrieben ift 2 3\6n. 2.gefcl)eben
nacf) ben ©efdfeicfeten, tk 2 &6n.
3» werben befc&riebenperv^ev
2U>afia2.3afet/ wirb ein
Safer feines Katers einge> —
fcJjloffen» ,
3oram 3frael ( im 18« Safer
SojapfeaOii. Safer, bu ftefeeft
aber, bag er 3ö«3cifer regieret,
ber übrigen 24. Safer wirb ge»
fc&wiegen* Swn btfkty txn
6
7
8
9
10
4 —
)a?nfcen.
«9f
<£bctf?i
Gebart.
s
1
/
943
i
5
6
7
8
9
10
2
3
4
5
6
7
8
9
lio
1
2
3
4
T
6
7
8
9
10
3oram
Suba gebüiem
— 3ofapbat 25, 3afer alt, re«
gieret 2f .Safer im 4.3afer$feab,
basifl, im Anfang beS4.3afe>
re^ £)enn es ifr gu merfen,
ba§ bte Safere ber Könige 3fr
rael, mit ben Saferen ber^o*
nigeSuba, oftmals allein im
anfange, ober im Mittel, ober
am £nbe ubereinfommen.
— Tlbafia geboren, featgefefeen
feinen ©rof&ater, ben trefflichen
feinen ^anm feaju £fia unb
&ifa , fomol als aucr) feine Wut*
ter Sefabel, bas gottlofeSCBeib,
nod) feilft es alles nicfet ti
— Öpram 23, Sab? alt, regier
ret neben feinem ^ate^-Safer
34-
Piritidias
30.
930
92Q
910
3*'
n9^
Cfcrtffi
0et>utt.
i) JLutbe'ri Chronica*
1197
306*0
3070
3080
3090
Sebbel am £nbe tiefet 93ü^
leins.
3n Ncfen 3a^ren erfdjeinen
bic Könige, 3ofrp|at, 3oram
unb bcc 3\owg £bom, fcor £lifa,
(Da @lia etwa anberswo gerne*
fen,) unb ratl)fragen tljn,
2 A3. £)enn big gefcfyebt,
D«3ofap^atno$ lebet, Der et^
ner üon benfelben Dreien gewe*
fen tft.
£g regieren' ba jwene 3o>
ram, beobe gottlos, unbnim*
met baß gottlofe SfBefen über*
Ijanb , barum wirb and) Qrfia
enblt'Ä fyinweg genommen, lägt
aberl)tnterifymeine©#rift ^
an 3oram, ben £ontg 3u*
ba, unb ^Beiffagung fcon
ber ©ottlofen Vertilgung
burcl)3el)u, burdf)3e()a>
fiel, burd) Süfa, memo!
Sonuif 3frael fcßeinet ein
trefflidjer SDtamr gewefen
jujeun, ber gelobet wirb 2.
Äon. 3-unb burcb bie^Bun*
betraten Des £lifa mann
cfyerlei) <2Beife gelieret, vok
bit £ijiorien jeugen.
(Elia weggeboler.
?^wungju©ifa Seiten.
i
Hfefcu 28. 3al>r,
(Eine fyerrliclje Seit unter Qrlia
unb (?lifä , unb fürtrefflicb
öon wegen jwet>er ^^eurungen
unb vieler ^ro^eten ^obe*
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
10
~3oram 32, 3a&ratt,V^
ret allein 8*
4
6
10
— ©a &et>t 3oram an 3uba
übel ju regieren unb gottlos in
fetm, nac^bem er 8»3al)r woljl
regieret &at, fo lange feines 33a>
ters 2Banbel in frifd)em ©e*
bacfytnig gewefen, unb regieret
mit tym fein (Soljn Sfljafki W<
fcio. 3al)r, ber ba 22. 3al>r
alt war 2 &on. 8* S)iefe 20.
3al>r beider 3oram werbenge*
fcfcwiegen &on wegen ifyrer Q5üS;
fait , unb gleicbwol , Damit fein
3rrt(}um würbe in bm —
jjSifbrien, werben biefelben feiV
I nes @o^nee5lba(ia 2ilter suae*
legt, vßieron. unb £i;ra 2 €ljr.
22, ©enfr wollte folgen bag
2lbaftaware2.3al)r alter ge^
wefen , benn fein Qkter'Sowu».
1 Unb big i|!biefcl)dnblid)|!e Seit,
i t>on welcher <SUa folcbe £Iage
! fat, bag er and) wünfdbet gu
Serben. *3Bte allezeit pte be*
jfen ^ropljeten ju ben argfftn
Seiten gewefen fmb.
'— äfcafia 4a. 3af)r alt, re*
gieret für fiel) allein ein 3af)r.
ätbalia 7. 3* ^3>cit t>t^
fem Slljafta l)at ber@tamm©a*
©ebtm, .
Ofrateus
40.
900
890
3<5-
Ofraganc«
us 52»
88b
870
weld)e
U98
gab* von i wc|$e fcie 3cfabel jfiSÖtct^ Den
S* »ei? Sfafcrroecfung Der hübten Hat)
andern 2Btmbertl)aftn beö ®ia
unD <gUfa, mit welcfeett 2. (jalbe
95ud)ec gefallet werben, nein
3100 l£c£>, Das 3« unb 4, t)cr Könige,
31 10 bamm fie woljl genennet wer«
ben bte Stoffen ^vop^efen.
jfoad>as, ein @pl)n 3^"*""
ftt, i7.3a^r..'
<&iporifcfee un&, PWologtfcbe QcfcrifKii, "IS
3120
3130
3140
jteas 16, unter welchem—
6Ka ftfrfo.
SoatffaM^maftam, unb
ptönbert ben Tempel ju 3ew
fafem.
1
2
10
10
4
10
fomo ein (£nbe , nac() bem Uc
SMjalta ollen königlichen ©aa>
men Ijat umbracljt.
— 3**9 40, 3a&v
4
3
10
1
2
3
4
7
8
9
10
i*fo
3160
Hferobeam fyebt Ort im 1?, —
3abr2fmafta, unb resieret 41.
3o(>r* £)arum bat er mit
feinem SÖater 3oa^ regiert 3.
3a(>r, allein aber 41, 3ß!>£*
£5a boret 2foiafta auf jr—
reg wen, siot t)k Sludfrt, fa§t
binter il)m feinen @obn Ufta
oon 6« Sauren, unb wirb $u
Zad)i$ erfd)lagen, 2<*on.i4*
Unter 3txtätm roivO 3^
1
2
3
4
T
6
7
8
9
10
~4
10
-#ma$& "29* 3afjr. ^i^
fetf trüber machen bie €braer
beTSmpi, ben S^aterT^efata
beö3f£?pl)eten7 "TEr ift niebt
00m "' prTejWld)en ©tamme
gewefen, fenbern oon bem lh*
niglicben , baber 3efataö (€.7.)
dtiflum feinenQSettern nennet»
3oas
_ii99
fabe »011
'betfit
(Efebwt.
860
850
840
37-
Afcrafapes
830
Qlmatia
Ufto
3of&am
Sfmoj
3?faia$
3afufc
82G
2|
— £)a§ biefe 3. 3a&r geboren
äuSetobeam, beweift big, bag
Ufia resiert im 27.3abr3«0'
beatn(2Äün»if.) unb gleidy
wol fäbet Serobeam an im if,
3a(jr 2(majia,
— U|ta geboren.
—Interregnum in 3uba io,
3abr, welkes beriefen wirb,
mie oben autf ben 3flbren 3^
robeam , in welches 27. 3a§r
%ria ßonis wirb.
8ia>
800
na
1200
i) flmbm (Ebromca,
120t
%nf&ng
3170
3180
3I90
3200
na gefanbfgen %'ntoe/Unbbie*
fer *Mul Q3efocbutf ijr berfefbiV
ge £6nig , ( eö fei) Denn , baß bu
eä ben (garbanapafum lieber
rooHt eft feyn Iaffen, ) ber ben 3o>
nam geboret &at unbQ3u{fege*
tljan. tiefer l)at bat tapfer*
tbum bet $jji;rer getbeifet mit
bem 2frbace, uacf) bem $obe
©arbanapafi , tmb fjat fljra
2f jfyrien tmb 35abpfon behalten,
bem Wrbaci aber kleben unb
Reifen gegeben, tt>elc&e$9?ad)>
£ ommen ^mfoenDerlafifen, unb
Q5aMo» gebaM, unb t&nen
bafelbff einen tyaUaft jugeridjt
fyobm. SMrum, menn 3e*
fatö wiber 2(fiur, unb barnacb I
roiber $5abel roeiffaget, mey*|
nee er biefetf ^Jjeil be$ tapfer*
tl)um&.
3erobeam fftrbet , tinb —
bat £onigreid> 3frael ift f
unru&i&big an? £nbe, I
3efaia#
3od?am geboten*
Interregnum 2u3a^r in
SfraeJ
firn^en Schriften 14, Ebeil
3
4
S
6
7
8
;?
IG
— Jefaäw 8eboitfn,o§«4efa(jr*
6
7
8
9
10
2
3
4
J
9
10
1
2
4
6
7
8
10
3
gieret fc* 3a&r.
2Jmo6 , ber Propst, unter
U|k unb 3erobeam, p$ 3a(jr
&or bem (Erbbeben,
£in üffen(Iic&er3rr^um, baß
Upa auffa&ig ttwrbe fei? im 3a&r
be$ ^rbbebens, batton £(mogfa<
get, barum, baf? er fiel) be$
prtfffcru'c&en '2faits unterjran*
ben, fö boc&baffeIbe£rbbeben
1 unter 3«?obeam gegeben ifr,|
unb 3of (jam etfl ir. 3aljr nacl) j
be$ 3«robeam$ ^obe iffgebo*
renroorben, unb Ijat ;a nicbt
bat foniglic&e #au$ regieren
fonnen, ebe er geboren roorben.
£)arum ijt er auffa^ig morben
um bat^o* 3abr feines 9veicH
ober brüber,ba3ofljam2.Dber
me(>r 3<# äff getwfen, unb
be* Königes #au$ f)at guberntV
ren fonnen,
Htmbiefe3eit,$artidj,(ja>
be 3efaias angefangen, baer
über 30. 34* gemein, wäd)t$
bat Öfter £(j#i ift, in roelcbem
aucf) «©efefiel anfabet, wieba*
felbjl gefagt wirb, 2tffo wer*
ben geftmben 1 00. 3abr , barin*
nen er geweiffagt, bit auf ba$
io.3abr9ttanaflfe.
— 9vom gebauet im 36. 3,U(fa
£>bbb
€b triff*
©ebttcfc
31.
Sardanapa*
Ins. 15.
790
780
SÖ£ma(jem
770
*33on 6te*
75o
fem 3«5c
finb eö 53.
3fraeftt>ic&
toegqefö^s
ret 3ef- 7-
GaU
1202
£ij!orifci;e unb Pfcilologtfcfce Sd^rifren,
3a\)t »ort
%nfan$
De* XOtlt.
3210
3220
3230
3240
&üüum, i, Konten* —
6©fea, 1 filjia
Uteri M*»
2i(ja$
jfefaia a L^M'öFta
geweiffaget unb t^ve 55ftc(jer
gefcDriebetn
PtUW s» 3a&r, —
Pe£ab,ber@ofjn Üiemafc'—
ja, 2o*3aljr, aÄ8mi5*
Habum*
3wtfc&enMJMöri§%$,
unb Der ©eburt #töfl<LJjnb
nicgmepJmniT'^p. Sßßie
iß benn ejjetnjc5öj).n &ei&ejen ?
Schaffe, er fcp fein legalis
fiHus geliefert, nemlicl) feinet
35ruber$ (^ofjrn llnb S«f)aö
fyabe feine (goftnegeepffer^unb
bucc^ö Leiter ge&en faflfen, ober
fmb ja fonjl alle geworben, um
be$ öofrJofen 3ö*fen$ rote
bes SBaterfc
2 £on. if*
^ofeafcfelägtben^eFaf) tobt
im 2a.3a§r 3^am, te tff
ba$4*3a(jr2fl>a& £>cnn3o*
7
8
9
10
1
2
3
4
6
7
8
9
10
1
2
3
4
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1203
dsofjn , 6. Sftonoen $omg über
3frad. tiefer tft Das gnbe
be$4, ©liebs 3e^u/aÄti5/ ?yo
— Sffcas, geboren im 64. 3af>r
feinet ©rofftaterfc. . —
— 3©t&amin feinem 2?.3a(>r
regieret ic 3c$r*
Oluben,@abunb[>au3 9tta'
«äffe unb Sftap&t&aJim wegge*
fu&rt in ^jTorien.
~^>t8fta geboren, barum fann
er! rodjt Der (Emamief feon , üon
ber $(ma geboren, 3ef 7. bte^
weil fof$e Sßßeifiagung unter
W)tö im 4» 3af>r feiner Ülegie^
runs (wie ft'e fagen,)gefcl;e^n tff.
-2(&a$ m feinem 20, 3af>r,
, regieret i&3af>r<-
1
2
Teglafphul
Aller, aj.
740
730-
720
#am
1204
i) £ml>eri (Ebromca,
I20f
ycfot von
3250
3260
Sfrael ges
fangen weg«
geföljt* in
3270
44-
I yjterobad)
40. benn bie
iz. übrige«
iyafjc, bie
i6m33ietf)«:
ft&eneä jui
fegt, muffen
wir a&föc-'
gen um ber
@d)riftJJ>U
ftorien wi(>
icn.
3*8ä
tfyam ^at nid)t meljr benn i&
3al>r redetet £)er Prophet
aber achtet fcen 2f()as nid&t
wertlj, baf eriljn nennen füllte,
um feines gottlofen Gebens wü%
Jen , unb nennet lieber feinen
verdorbenen 93afer. €$ fen
Denn, bag alljie eine andere gra*
ge fep. Nation am €nbe bk*
fe£ SBud&Iefoä.
*oofea, Oer Ie|fe £6nig —
über 3frael, regieret 9* e3a(>r*
£)arum miig jenes 2 <i\6n* if.
0&ofea feblug ben g>efa^ tobt
im 20. 3a(jr Sot^m, tmb warb
Äig an feine ff äff,) diuifiue
fcerfranben werben, %lmliti),
er jcfcuig^ef at) tobt im 20. 3a(jr
Sotljam , unb er warb über 9»
Safjr l)ernad) Svonig an feine
ftatt, nid)t in bem 3a^r,baer
iljnljat tobt gefd)lagen,berglei<
efeen Diebe frnbet man ausüben
unb anberswo.
Sfraehwggefüljrf, unbljat
fein Svonigreid) ein^nbe, wirb
geführt in ^jfyrien öurd&@ak
manaffecC^Äon. i7)«tt6.3al>r
ftitfia; unb9^Dfea. £>as
£6nigreic{) Sfrael aber Ijat ge*
jlanDen 2993at>r.£>iefen3anv
mer bat Sefaia^eweijfacjef, unb
in feinem 2Wer ö^en»
3
4
r
c
8
9
IQ
{Interregnum urSfraeb.
f 3a!jr*
— «Siefta tn feinem 25, 3afyr,
regieret 29, 3a(>r*
£bct.fft
<SfebtU£.
41.
Salmanaf-
far. 17»
710
IQ
I
2
3
4
J
6.
7
8
9
10
I
2
3
4
$
6
7
8
9
10
S«fe3a6rdefW«ibfeörö/
fren SBunberjeidjen burd)3e*
faja, nemlid), (oanljeribwirb
gefdtfagen, 3er ufafem gefreut
butt^raftber^ngel, bef^mti
mefeSauf wirb üeranbert um
b?$$i$fia willen, ( welcbetfmv
glaublich ifr,) bag bie @>nnc
jurueft gefjet ,unb machet einen
%ag breoer ^age lang, unb bat
hat allergrü(le.i(i,gefd;ef)enfol$e
SCßeijfagungen m ©jriffybie
fafl Harec ftnb, benn ba$ §t>?
angelium felbjf , burd) ben 3e>
faia, «£)ofea unb 'Sttdja,
§in_ gülben (geculum im
^iß/jm5I^MZ5üI5Igr2]e
mac^e^iberwartigf eit elenb
wiblcmiÄ^^ woi>l
wel^TäfTm bemfelben ber
:eufel burcr) W $jfyrer unb
S)ÖÖ Ö 2
700
42.
Sanherib
16.
o
43.
Affaraddon
10«
69Q
680
«Öfo'
3206
<Stf?orifcf?e tmfc Pkilolocjtfcfyß Bdmfren«
U07
%a\?c von
3390
330a
5310
33*o
tTfcnaße 12. Satyr Ott,—
regieret ?# Satyr.
€tn fetner ^roptyet enmorber,
ber Serufafem mit QMut erfüll
fei f>at (wkin £tyron. flehet,)
bis obenan , ober tton einem
$:tyor pit anbern. £(ucf) ben
Uebmwnöer ber $jfyrer unb
g-riofer be$ SBaterlaubes, t>m
3efaia, erwürbet» <^o foll
man ®£>tt banfen unb bienen
mit Sorben biej;enigett,fc©na>
be unb ntdjt ©eredjtigfeit ber
Ißerf e prebigem 2ld) !a§ uns
aufboren ju Hagen über bieUn*
banfbaxttit unb 25o^tyeit ber
SBelt, burctyfofctye Tempel er*
innert*
3330
334°
j^anaffe fe ttiel #eif igen tobt ;3^.*o«
' fcSIuse , unb bamit beroeifete, %&„£ ■
ba§ eineroatyrtyaftige Qkrbanv
niß (einfelbff,unb |>eü ber2(ufc
erroatyften jufunftig fei).
Sag ben €faia angefangen
tyaben im 22, Satyr Ufta(ba
i|t er fafl 3^ Satyr alt gemefen ,)
unb setztet fep im 10, Satyr
8|$tonafte. <So fat er 69» Satyr
geweiflaget , unb neben itym
£>ofea unb ^DZic&a aufs wenig*
)le 70. ober 60. ober so, Satyr;
rote benn f far ift aus ber gatyf ;
öer Satyre Ufia^SMtyam^tyas
unb $i$fia.
— 8mmon geboren»
tTtetiaffe. 10, Satyr gefan^—
gen, ttyut groffe 33uffe über fei*
ner ffliftttfyat, 2£tyron*33-
£)iefe 10. Satyr, fagt $|fr
lo, habt 2(mmon regiert im 2ib*
rcefen bes SSat er& Stber 2(m>
mon iff atebenn ein £nabe ge*
tiefen t>on 10. ober 9. Satyren,
barum tyat er burdf)bie gürjlen
unb sjh'ieffer regiert, roieSoag
bur# So/aoa, i£on.n. 2üfo
fjat aucty 3opa regiert, ba er
8. Satyr alt n>ar.
Äne fraget £>b Sofia ein
natürlicher (Sotyn $mmon fei>,
bien?eü ^ifdjen iljrer betjber
J@eburt nur i&3atyr jmb? Ob
9
12.
10
10
~~S
7
8
9
10
1
2
3
4
8
9
10
1
2
3
4
f
6
7
8
9
10
sjfcßd geboren*
— ^mmott 22. Satyr alt,
regiert 2. Satyr*
— 3ofta8- Satyr alt, regiert
31* Satyr.
570
4?«
Ben Mera-
dach. 21.
64O
530
4<S.
Ncbuc.35'
620
w
1208
i) Slmbcvi Chronica.
1209
3abf von
2tnf«»g
|ti fagen feo, 5immotr feabe im
i?.3abr£inber genüget?
<2Bie ijt 3o(ta ein 3ktfer
3ojac&inunb3oafeag, foboc5
3ofia nur 14» Safe? alt i|t, ba
3370 Sojacbin geboren wirb, unb 16.
Safer alt', t>a 3oaf>a^ geboren
wirb? 9ftaftfeau$ aber fefewei*
getbiefer, unbmacfetSecfeonia
uim @ofen Sofia»
3a er i(l gefallet worben,
biemeil bas 14. ÖliebauSgelafc
fen ift, weldjveS er boefe tterfeeifc
fet, nemlic^ Sojacfeifyber&a*
ter SecfeamVu
3eremta fdf>et an im 13."—
Safer 3ofta , unb weijfaget bi$
naefe ber 95abpfonifc(jen ©e*
fängnif, manfannniefetwiffen
tt)ie lange. 3n £gt;pten i(t er
! wnben 3üben gejreinigetwor*
ben, tx>ie man fagf.
£>iefer Sojacfem t(l 8. Safer
alt, ba er Äonig wirb, mie
getrieben flehet 2£feron. \x\tu
mo. 2Jber 18. Safer alt, 2
£on. am legten, £>afton ftefee
£oram. 2Bie er 10. Safer mit
bem ^ater regirr fyabt, allein
aber nur 3. Sftonben. Unb ifl
feie abermal bmifitoe ju aerffefeen,
ba£ gefagt wirb 2 €feron. <am
ledern $fc&t 3abr alt war 30*
jaebin, ba er £onig warb,&er>
nimm neben (einen Sßater, unb
regieret alfo mit ifem 10. Safer-
tlnbift 18. Safer alt, baeranj«
fafeet alleine ju regieren, unb
regieret alfo allein^, ^onben,
wie mir oben &om Äige#e>
337° jfea gefaßt feafeen.
9
10
— 3oja$m geboren,
— Joafyfö geboten*
10
^feremtd
f&abacuc ,
Sepfcama,
<bulba, Pvopf^tw,
610
— 5ee>ßftageborw, bestritte
©ofen Sofia,
~~3*i<x<fyin gebort
600
lf9<
©bb t>3
>a>
I2IO
4t|torifd?e unb PtyloloQiffyt Qd?riften,
Tfabv »ort
Snfrt n>$
0« XDdt.
47-
"Nebucad.
fecundus.
4S.
3380
3390
guttfe Ijat
^te 3305..
2
3400
3410!
3oac^ö6 23. 3aljr alt, —
frieret 3» Sftonben. §5iefe 3«
Sttonben, fowol alt bte 3*
Sftonben 3ojacf>in, werben —
— für hfdjts gerechnet, unb
ins ganje 3;abr eingefd)loj]en.
3o jad>m regieret mit feinem
Q$afer3o/aflm, bettln im an*
bern 3a(jr feinet S\i$nigreid)ä
an feine jWtfefset, 10, 3af)r.
£)ajumal war er 8, 3a(jr alt,
2 ©)ron. am legten«
jfjoacfcm regieret 3. Stton* —
ben alleine, «nb lagt ftd> gut*
wiüig füllen gen Q3abel / 2
Ron. ulf, 2^^ron. ultimo*
fSefeftel fället an m 3Sa> —
bei ju weijjagen, im ? 3abr
nac&bem 3ojad>in war (jinge*
f%et warben*
3m 19» 3aljr 9ie6ucab—
SRejar , ber regirt 4f- 3a Ijr«
Um biefe gett werben 6t<? Drei)
©efellen ©amelföin bengltien*
ben Öfen geworfen. 5itid) wirb
üieüeicbt eben um berfelben tlr*
facl)e willen 3c/acl)in in £erf eir
geworfen, unbijMfobeäSta'
niete Auslegung lang)! in ein
93ergejTen kommen*
f ©a§3ojac&ta fogrogunb
fmanc^fdltig Uebel gebufbjajei*
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
7
8
9
10
1
2
3
4
f
6
7
8
10
i2n
Üfabe tot
— 3ofatttnay. Straff, ve< Ö£j/"'
gieret h. 3a&r.
— iDantel famt feinen (Befeflen,
mit bem £6ni§e 3o;afim ge*
fangen weggefüljret gen Q5a^
bei, im3af)r3ojaftm,£)an.r.
Daniel leget bem Sftebucab*
Sftejar t)m $raum am üon
bem Söilbe, im anbern 3al>r
feinet ÜveidjS (£)an. 2.) ben
gefangenen 3üben $um tröffe.
— Sebefra 21, 3a|)r alt, regier
ret ii, 3a&r*
— VtWüüftunQ 3erufalem
70. 3af>r. ©an, 9. 2 £f>ron.
ultimo, STuf Dag bic& btejenü
gennidjt irre machen, hk t>a
bieten, es l)abe biefe SBerwtU
ftung allein p. 3a(>r gewäly
ret. Stern , Ut baß ©efangnif?
3o/acl)in' reinen für einend
fang ber Sßerroüfhtng. £)a*
niel fprid&t (€ap 9.) bag 3e>
rufalem fei; 70. 3aljr wuffe ge*
legen, mc benn ber # @^£Jv
burd) 3eremta gerebt tyabe,
2, £(jron. ultimo fdbet tk Skr*
wußunganson ber gerftorung
Serufalem un'O bes ^empete.
— 3oad?m im Werfer &3af)r
Jana, m ^M)ilo fagef.
?8o
570
Sag trifte
©efänsniß.
S6Q
TP
bef,
1212
OJLmkeri Chronica.
1223
yabv von
%nfan$
Ott VOdt.
3420
48.
Euil Mero-
dach. 30.
3430
3440
HP
49-
Balthafar
14.
ber, jeigetcm, bager feljr ein bei'
liger 3)tanngenxfenfep.
ö^utl tTJerobad? tjl bem—
3o/ad&tn günflig. *P(jtfo. 3d)
t>ermutbe, baf? biefer aud> mit
bem $oniglid)en tarnen 9ve>
bttcabSftejar genennef fei>
3460
23art^afari4.S^r* —
SRefoftyenes maebt *♦ Könige
jtf®abel;
CTebuca6£7e$ar 45
iSuil iTJeroöad? 30
Äeg8fler 3
&äb2fffer 2lb<x<fy 6
öaltbafat* ?
Slber mid) beweget, baß ©a*
niel nur 3» innige nennt @o
fagtaud)3erem.c.£7* <Siefo!>
!en bienen iljm, bem Könige
&u SÖabef, unb feinem (i^oljn,
unb feinet ©obn^o&ru S)em
folge iebnaeb, unb (äffe ben an*
tem i^re Urning,
föngniß £>abel, unb Anfang
fces $6nfgreicf)g ber Reifen.
3m erften 3* SDatti l)8>
rerSJamcf öom gngel t)tc 70.
Soeben. £>enn er ftatte bte
5 70. 3a6r ber Söerwüjlung et*
fallet gefeljen, baber gejcljiefjet
; ftm eine neue &ff*nbarungttm
i 7<* S&ocben.
6
7
8
9
IO
9
10
10
7
8
9
fo
3
4
f
6
7
8
9
KD
I
2
3
4
S
6
7
8
9
10
— Joachim formt au£
bem Werfet' , jeugetben ®eal<
(jief, weiter jeuget ben ©eru^
babef.
— Sealtfciel,
— Sembabel geberen,tt>eld)er
im 17. 3* fane$ alters ein
Hauptmann wirb ber (Erlebt'*
gunge aus bem SBabplonifcben
©efdngnif.
— Daniel fief)e( ben ^raurn
Den ben 4. SGBinben, unb 4.
groffen^eren/ im er(ien3at)r
^altbafar,3Dan.7.
— Bankl fielet bat ©efid&fe
ttomSCßtbber unbgiegenboef ,im
3^ 3a&r Staltljafar, Ston, 8»
— £am'elleguu$ bai ©eftdSJf
yafo vot
(Zbtifii
(Btbm*
S$o
?30 '
520
jio
?co
■— SDavius tTJeews mit Cyro, s™u$mit
-Cyrtis aUeirr*
3m fe#rt-3fe&r ©atüu&c*
wmbet Daniel öie £6wen.
— 3m britfen 3«br €p>
ri r>5rct £>aniel grojfe £)inge
00m Sfotfc&wf*/ S)an.H* unb
Qr\l2,
2.
(ein. **•
490
Sm
1214
£t|*ortfci>e unb Pbrtologtfcfce ©dn'iftw.
121J
mht von gm crflen 3aljr £t;ri 3efua
©euibabd, Surf* in 3uba
j8. 3abr»
tiefer wirb aud) SScrecfy'a
genannt» 3efua, be$ ^riefto
33ater, mar 3ojabac£, unb tft
, g0 mit in 35abe( gefangen gefugt
3490
3JOC
3fio
3$20
8- 3<tfjrin Sibwefen fernem Q3cu
tö. ©tefem fc&reibet $l)ifo
Das 23ud) 3uöitJ> ju.
3efua ftneberfpmmen^o»—
3äbs J£)oljerp*feftef ♦
^aggat Sac^aria —
£>a gebet auö Der 35efeljf btf
£€«n, ben Tempel ju bauen,
baüon 3Dan. 7*
3m 6. 3afjr Stottf mirb öotk
bracht Da* #at# be£ $&m,
efc.6..
3of>. 2. foredjen bte <3uben
p Cfjrifa: ©iefer Tempel iff
in 46. 3af)ren wbmtt, unbbu
wißt i&n in 3* §üöen mW*'
fen? ©enn fo fcielif* ber 3^
ber QSebrangnij?, barinn ftewr'
&rnbett fet;ntwb*ß, näcfjbem
4
T
7
8
9
10
1
2
3
4
!
6
7
8
9
10
10
s
9
ro
1
2
4
5
6
7
8
9
10
&$ fdjeinet, alö babee ©ari*
u$ bm Daniel gefegt über hk
'Stteber, unb (jernacf) ijabe <?ud>
€oru$ ibn gefegt über t)ie tytt*
fen,
3n tJteien Saljren,. in 5(bme/
fen bes £ori ; ha er ben $rieg
mtber bte @dS)iten 6. 3a^r ge>
führet l)at, btemeil regieret fein
©otynSambofeS, ber^orann,
7. 3^5. ©iefer fyat bes £p>
?i Sftanbat Derbinbert/Unbüer*
boten ben Tempel ju bäum.
2frtrt)wee, ober Zfrtbab'
faflab, ^rifcuS Qlfyitotttö,
tm @o!jn #iflafpte,aud)£)a>
riuS genannt , ein bemann
ber £$)er, bwbm yftavbafyai
^-tttybtAinb 35abef,fo&on —
ifjm abgefallen war, mbtmm
erobert.
^iftovia ü flber, 3, 4.
— H7atöad?at wirb erljcljet
im i». 3af>r 2(fjas&eri, unb le#
bet 197. 3a(p,. Wfo.
— ©er Anfang ber 9EBod&en
©anielis im 2. 3af;r §)arii>
*£era fommt gen 3erufa*
— lern im 7. Sa^r^arüÄ 7.
^flit biefem SDario regieret
aufferljalb beä £a.nbes feinSSa*
ter BBerjt-e^ mit fcem ßrieg mi>
ber bie g5riedjen bcktm, Der
wirb ber 4te genenntnacb tarn*
bi;fe (©an* n.) hmn ber an*
bew, n>te eö f^einet, (jaf&r
€ngei nic&t geac^er*
"3*\)t vot
470
4^0
4P
Danus Ion»
giraattus.
37
44*
fr
£216
0 &ut&eri.Cc)r©tttc«.
%nfa itg
Ö«: X&tU.
l$l°
Abu »Ott j jte fcßon Den ©runb jum $em*
" pel gelegt Ratten* SDenn l>er^
nacb in 4» Sauren ifl bas SOßetf
fd)leunig öon Harten gangen, mie
gefagtwirb. £uc.3.
Surf* Refa mefuUam, efo
3<*bv. —
3ojaftm, efa-@o(jn 3efua,
48. 3aljr ȣ>oI)erpriejter. (Eben
t>i§ 3a^r, barmn $M>emiage<
fanbt wirb, liefern febreibet
^bifo $u bas 33ud) Wer.
283er ba will bie 2Bod)en
^Daniels anfaben an biefem2o.
3at)r ^>ac«, ba er$?ebemiam
fenbet, ibferoeil Der (Engel &on
(Erbauung ber ©tabt rebet,
(©an. 9O weld)es SEBetfjSfc'
bemias ausriefet, bermagbiefe
18. 3abr, fo fcomanbew 3aJ)r
£)arii, bis }u bem 20* mläw
fenfmb, berju fe£en. So ift
es um bie 18. 3abnu tljtffl,um
welcbe bie guf unft Qtyifti lang
famer ju fe^en wirb feon in bie-
fer ©jronica. 3$ aber werbe
mefyr bewogen ju glauben, ba§
bas auslange ^CBort, ©£>t* 1
tes 2Bortjfep, bureb #aggat
unb Sadjaria offenbarer, benn
ba$ es bes £)arit <2Bort ober
33efeljl feon foüte, bkmil uns
Don feinem Q3efebl niebts wif*
fentlicb i|t, benn allein, bajjer
bem Cftebemia erlaubet, unb
baffelbe gar feb werlicb gnug, unb
t>k Erbauung ber <&tobt wirb
big billig gebeiffen, bamanben
12 17
3H0
35^0
1
2
3
4
?
6
7
8
10
1
2
3
4
f
6
7
81
9
10
5
10
@sia§tftd>anfeben,alsfei)
bie £6mgta@rt)er als eine Witt
we unb Butter biefeS £)arti,
ju ber Seitm groffem 2fnfebea
unb Vermögen gewefen.vDenn
bas 53tt:f) £jra unb $?e()cmia
@flberen$et unb $torbadben|et
über bk Sftajfe fer)r.
— 3m 20» 3abr £)arit wirb
Sftebemia gefhnbt, 3erufalem
ju bauen. &$ fdm'net, atifcy]
erüber 120. 3abr alt worben,'
benn er erreichet \>k Seit %kp
anbrr^agni.wie folgen wirb.
— IDaviue tlotDus 19.
5550
3570
empel , als bas furnebmjie
Stücf ber@tabt, batangefan*
gen, nad) bem 3Bort -&aggai,
m bauen. 2(lfo balfe tcH am
Hutfcm e^riftm 14.0:1??«.
1
2
3
4
fr
6
7
8
9
10
43®
4
10
2$on (Einigfett ber^tftorien
unb fcon biefen erften Königen
ftebe <3tt. ^bilippum 9JMam&',
tbonem tri fernem C^arione,
ber am aller ndbefren jnm Siel
febeujt, aueb alfo, to% es nid)t
ju t>erbejfern ijt. 3>nn wo'
eSjtji^an.%iligexS*rJltniön^
gelt, Da muffejB-iBtt-Dem-.93ib^
lo unb SojeÄjjauben.
— ^t'tarerjre^ tHnemon , 6er
wirb ber ©roffe genannt, ff.
3a(>r. ©te Ortec^en fe^en 40.
unb t)l reebter.
€*ee e
423
Darius No-
41O
thus.
410
400
Artaxcnces
J2ltf
3af?tr*>o» bern an $rem ©utbvmfen ofyne
S"fÄ3 i @*aben, benn ti wrbalteftcf)
' | mit ber mittlem Seit wie eö rool>
!e,fo mu&bod) Anfang unb£n>
be tiefer$Bod)en gercifj fei;n,unb
muf? ber nx$re Cbrijbä in biefer
'^ro^fre^ t>crf!anben werben,
fZüafib, 4o^erpne|lep —
$58<Hk2. 3al>r, wirb t)on s^emia
9cjtraft,9?ei)e«U3>
£if*orifct?e unfc Pbüologifdje Sd?viftem
1219
35-90
3600
3610
5620
£uc, 3-
Surf Johanna, ein"
@oim Ü\efa/ 53- 3a&r.
(Nr, 24. 3a$JN
^obannan, <Soberprr& —
ftev, alias 3oatljan, 24.3al>r*
3$ ^abeniber^orrebege*
fa$t, t>ag i$njcl)tm>(barnac!)
1
2
3
4
T
6
10
I
2
3
4
6
7
8
9
10
1
4
6
7
8
9
10
10
1
3
9
10
i
2
4
5
—©ig 3al>r ftfcbt 9ttarba>
cf)ai, wenn man fe|et, Dag er
10, 3afyr alt aeroefen fei;, baer
freiwillig mit 3oj'ac!)in gen $5a*
bei gebogen tft £)enn fo ttiel,
mmlicb 179. 3a^r |jnb es t>on
bemfelbetf guge b& fyieljer,
tt»enn bie 10. 3atjr bes öfters
^arbac^ai werben (jinju ge>
ttjan.
£>i§ fage icf> banim^benn 8y>
ra martert fiel) fe&r mit tiejem
Sttarbacbai, bietveil er gldu>
bet , ba§ er etliche Ijunbert 3al)r
gelebet fyabe, um 2af einigen
(fanden) J&iftwm nad), \ik
ber Werfen ivikigreiä)t>ielljim*
bert 3al>r lang machen.
2Hfo9fvabbi (Salomon, \)a
er biefem folget, wirb er irre,
unb t>em)trret t>k 9Red)tmng
ber 2Bücf)en, t)k er bodb ju^or
red)t gemacht hau £d§t fiel)
um be$ 3)Zarbacl)ai roillen tia*
t>t>n abroenben, unb gibt ganj
ungereimt 3)ing für in ben
<3Bi>*en/ ©an. 9- £|tl)er 4*
-<Dd?ue, 26, 3a(>r*
»5(r^ie fe$en faf! allefamtbet)
1220
t) £utl>eri Chronica.
im
yafa von
%nfand
39°
#4<>
3*fO
frage, wobin ber groffe 2tter>
anber Don Den @5efc&ic&ffd;rei>
bern gefegt werbe, allem ba§
nur bte gab* ber 70» SOßocben!
©amelfc ganj unb unüerfebrt
bleibe, ©arum folge tcb bie
bem^MJfolm, wie t>or^tn,unb
babe bem öorigenSDrucf inbie^
fem Arbeit nicbt dnbern wollen
5firP3uöa/i4.3abc—
#ircanu$ primus genannt.
£uc. 3*
3afc6ua, «^o^erpn'e/
ßeno.3abr. ^Bonbiefemfagt
man,ba§ er 2lleranbwm SJta*
gnumui 3erufalem empfangen
babe, unb biefen nennet $fte(je>
mia im 12. €ap. ©aber »er*
mutltd^ tft, ba§ and) 9?ebe*
mias, unb ttielleicbt £fra baju
bei) biefem ©njuge Aleranbri
ju 3erufalem. gewefen feo.
(Dmae Prifcus, «oofcetv —
prieset* 27. 3abt', unb
Surf! >fepb &er £r|*e,
7« Sab?*
£uc. 3»
55r(!?lbner öemeiii. —
Sabr*
Suc. 3*
3ur(* £U tTtettotfcia* rr
12. 3abr.
SimfonPrifcus, <So>-~
fcerprie|fer 13. 3<$r.
£uc.3.
Surft Bfer tT7aat&, 9,_
3*
Suc.3-
^örjimtajpatnagie),—
io» Satyr*
*Eleafar &oi)erpue|fer —
5700 1 ein geint) ?f mio#i <£t)ei , 20,3. 1
.ßjgrojfen Alejranber in ber «£['3^/8!
■Dfompiabe im 2. 3ab&
3660
3670
3^8o
3690
7
9
10
5
6
7
10
1
2
4
?
6
7
8
9
10
— (?nbe be$ $onigceid)$ ber
Werfen, nadj berfelben $ttei)*
nung.
— §)er ^ob bes groffen %k*
jfanbri, unb Anfang begDveid)3
ber ©riecbem
8.
— 2ivfamt$ ober 2lv(e$f 4.
3abr.
— 2>arius fcer £eQte , 6, 3fö§fc
€ grifft
®ebutt
330
520
8.
Ärfamee.
9-
Darios ulk
3*3
I
2
3
*! — SCleranfcer 6er (ßrofle, 7.
6* ^abr.
iol €rie bes £6ntgr_eid)$ ber
! Werfen, unb Anfang öe* £o>
nigreid)^ ber ©rieben
1
2
10
2
3
10
2
3
4
?
10
4
5
Alexandgf
Magnus.
300
©tt fteM!, tofl? nacb Ale
ranbro bie^rief!erbei) ben £0
nigen finb befd)rieben unbfjod)
gebalten, ber f Sniglidje (Stamm1
aber seracbtet werben, benn
es war fem^onig; «nb bar*
um baben aud) ibre ßtäun>
aen unb Aberglauben uberbanb
genommen, bie Äge t)C\mit
j£ ju betriegen.
geeeÄ
290
8®
27*
2^3
SKc
1222
6tf*orifd?e unk Pfcilologifcfce Sanftem
1223
jafo? wii©iefer Riefet Dem ^tolomdo
5uvf £aggai £K, «,—
&1C.3
Surf* tT7aelot^ nabum,—
7- 3*.
Hlanäfie, <ool>erprie* —
ftev, 27. 3<rt>r, ein Sreunb
©eleuci ©allimeü
£UC.3.<
5wf* Brnos Byrad^,—
3720
3730
374o
375°
37Ö0
3770?
378o(
£uc. 3*
5urf* matljatW Gu—
loa, 10. 3a^r»
Gimon^ufte, £o&er*—
prieff er 28. 3^ 3|t gee(>>
ret morgen üon 2tntiocbo$ftag>
no* tiefem wirb t>aö ^bak
mub ber 3üb*n jugef$rieben,
unb ifr ber le^te unter benen ,
t>k @pracl> lobet, ba$ leiebtp
rennen if?, er., ber ©oraej),
fei) furj por ben Sftaccabdern
gewefen,
(Dnias, einiSDOfjn ©*"—-
moniä, wirb be$ Tempels ent*
fe&et Don (Seteo (Eeraunio,
bem Q3rut>er $fntiocl)i €pipl)a'
ntö, ober beö §blen.
. tiefer wirb geruljmet im 2.
Q5ud) Üttaccubaorum , tmb ber j
l)at m Gopten einen Tempel
gebauet m «g>eftapoIi , aus TOg*
fcerffanb be$ ^Bortö 3efoia;
^ac alfo mit ber ^M gewetf*
faget ba^ £nbe be£ ^rie|?er>
tljum&
1
2
3
4
10
1
2
3
5
6
7
8
9
10
10
1
2
10
1
2
4
fr
6
7
9
10
10
10
10
Ctfiffflf glauben, fafum
biefem 3efuö @prad> ben^a*
men Ijabe, ate em9?effe,benn
ernennet iljn feinen ©rofftater,
unb fpriebt, er fei) in Ägypten
gewefen unter ^tolomdo^per*
gete, welcher um biefe Seit ge*
wefeneifr.
— 5«rf* Jotepbbtv lungere,
6o*3af)r, ijl Dom ^tolomdo
€t>ergetegeel)retworbem
250
240
230
220
210
200
190
— #nttocfct}6 CEpipl^anee, 12«
3al>r, 3n biefem 9» 3aj&r re*
gieret Subaö SftaccabäuS, im
146. 3abr ber ©riechen, nac&
ber erften Sftepnung.
%Miüü)u$fyat Serufalemim
nen gehabt 3» 3«&v 6.3Ronat/
180
>
1224
i)£utben(E^i*omca.
1225
&V XPelt.
3790
3800
;?&"?! nad) .Der ecflen ^epnung,nac&
n>eld)er $ileranber in 1 1 1* Öfyro*
piabe gefeit wirb, unD ber
©riecixn ßünigreid) nacl) fei*
ti ^obe, unb wirb für wat>tv
fyaftiger ö^^^^n»
$tad) ber anbern Sftepnung
^Mjifonte, welcher id) gefolget
^abe, ba$£ünigreic()ber©rie*
c&en anjufafjen t>on Öleranbro.
£uc. 3.
^foftjtonna, Jpircanug-*-
fecunbuö, 16. %al)t.
'J$mtbi%n «äo^erprie# —
2fl()ie wleurt Das £>au£—
Sxtoib bat gur(!entl)um unb
bk SKegierung,tmb wirb ein fau>
ler (Stamm ,au$ welchem Dod)
fyernad) wadifet ber gweig 3fai,
ber #f rr CbrifUtö, £fa. u , 1.
«safroonat ijyi^ieLali^
'monenje^, bWo^A bo&i%
(SjmDnA.^ad^lommen, fcon
tx>eic^en ?)M)üo fagt, Dag fleju*
gleid) ba$ gürjlentfjum t>om
#aufe ©aüib, unb Das £o>
fjeprieftert&um ju fiel) geriffm
baben. &ber jbfr&eä itfgtfd)e*
ben, Da weber Surften nod)
#of)epriejler tf>reö§lmfö ge war
fef ^aberu £)arum §at ©Oft
burd) anbere, unb^enrbe,
feinem Q3olf «ine flelne Jpulfe
(wie Daniel fagOtjjun wok
len. Unb ift &tebep big ®e*
beimmg, ba§.bei)be, 3>riefler*
t()umunb RSnigceity, an &rem*
befommenfmb, bte-aufCbru
'flnm, ber nad) Ausgang ber
3840 j 70. SCßec&en, alleinebeybetfuj
3810
3810
3830
3
4
5
8
9
10
10
1
2
3
4
6
10
9
10
4
5
10
1
2
3
4
7
9
10
Gebot*»
— Simon &ofrerprtej!er \mb
Swft 8. 3aj)r, wie Wfo fagt,
aber x^acc» i& werben ifrrn?*
3at)r gegeben»
3o^annc0^ircanu6,ttia^
;or, #ol)erpriefkr unb Surft,
26.3«br. tiefes wirb geDac|)t
iSJtacc. amgnbe.
17©
160
€*ee n
150
140
130
120
m
H226
&ftorifd?e unb PkilQlo$if<bc&d)ziften.
yw von fid& genommen bat , bi^ in &t>w< I 1 1
2Jr> fang cß.v " J
1227
Set XPelt,
^ ii
3Sfo
(*iwirb gejwgef , wie baö
<3Borf Sacofc tx>a5r fep, t)a er
faget 1 Sttof. 49. @S Wirt) fcas
©cepfcr, tjon 3uba nidjt ent>
<t [wenbet werben^. @obecbea('
bie unter benen ^accabdern
aufboret, bepbe, ba$ Surften*
tbum unb ^rieftertbum^ ja inm
wenigen in ber nafurh'c&en
©djnur Staüibs. Unb 3ere>
mia$ fcbrcijet mit fielen 90Bot>
fen, e$ foü nimmermehr ge>
brechen einer t>on ben (Sobnen
i ©flttti, ber ba jt£e auf feinen
©tubf oorbem$(brnewiglicb.
<ti iSftfe- ffefatag-fiat aeroeiffiiaef
' £ap< irTbär^rifluö aus ber
386o,o[3u^ej 3fat würbe waebfen
j ober aufgeben, bat ijl, nacb*
^^[^bem ber (^tamm mürbe tobt
ä 6 n i 9 ju! fe^n aufgeben , unb /ebermann
«jftacebo* j an t'bm oerjmeifelt baben. Qttfo
gebet albiebie (Scbnur SDä&ibS
Säbtval*
jb finbbieSCßetfe ®Ottt$,bcß
er tobtet unb lebenbig macbet.
Sflfo aus bem verdorbenen
(Stamm CDaütDö (naebbem er
fo oiefe 3abre tobt gewefen )
waebft erfl bk ffäfa 3fat,
(£brijtu$;; benn gleicbwie bieyo.
3abr i>a$ SSoJlf erbalten in
23abel bureb ^ie QSerbeijfung ,
alfo erbalten auebbie 7o.<2Bo*
eben (oljne §:bron unb3\onig)
eben baffelbe Q3oIf bi$ auf
€britfum, bureb biefelbe 93er>
3900'beiflung.
39101 &omif<$ Vitity , Anfang*
nia, üöer
ionn^auiol feb^eebtetbinge unter.
3870
3980
3890
2
3
4
f
6
7
8
9
10
I
2
3
4
S
7
8
9
10
1
2
3
4
T
7
8
9
10
3«br »ot
(Zjebttrr.
10
iic
"Sttepanöet* öer EPurricfr,
^oberpriefter, unb Surf! 07*
Sabr.
io@
7
9
10
6
7
8
10
10
— TtUpanbva, be$ 2(feranbri
©emabf, eine oerftänbige $cau,
regiert 9« 3ab^
ijtrcanus, junior, £o>
fcerprießer, 34. 3^ öon
ben sparten sefangem
90
8®
70
60
50
Jtu
1228
i) Äutfcert Cbi'omca»
BSBHäaaMOBHBHa
1229
^aht vor»
Der Welt.
3920
3930
3940
39*0
(Dfymptas —
Centefiraa o&ogefima
quam.
397o
398o
XYlavia, bie tißutttt
SMS 3o.Sa^r^rebt^unb
^^ugutfi, tDel^c« öa i|*
t>aä erfte Des £eite nad& fcer
Sftenfdjnwfcung Cijviffo
8wWau*tt0t«t 9*3^*-
9
10
10
5
6
10
1
8
9
10
j
2
3
4
f
6
7
18
9
10
— 3ußt»<ESfär,j.:3a&r.
— Buguflus, £m)fer ?& 3<%,
ein Üve$enf beö & ^iüenarit,
mit feinen 9?a$f ommen , bte
aufs ^ablftfyum, welches ein
teufet iftixü legten TOencmi,
famt Dem 9ftafromeff>,
— £eroöee, Äomfl37*3^/
ubtt ^rannep 3^ 3afa.
U$ @o(jtt/ geboren &stt fcer
Jungfrauen fflwib.
1
2
3
4
5
6
10
3<#r t>oc
(E»eb»Ft.
IT,
40
30
20
10
3a§r nöcfc
Der ©eb«v$
C^3^CU3 im Ztmpel
— Ctb^rtuö, &a&fcp 23.3a6r«
— ^eroöe* 3wtipa,93ierfiirft,
ein SB&tor 3«*annfe " &«*
%auffr*/ 24« 3^
10
IV.
Tiber&f*
SO
3at>r von
Anfang
e>ep XOdt
399°
»•m***-******^ '
£ißorifd?e unb Pbtlolofufcf?e Begriffen.
4000
4010
4020
4030
4040
Hfobannes bet Zaufcv im
if ♦ 3a^p $yberii 2 3<$r. — ■
3m Anfang be$ 34-3d>tf W
SHter* ©jrtf!i, tjl et gecreuuV
getmorben, auferftanben,l)at
ben£.©ei)t gefanbt. £)ig i(t öa«
ertfe 3al>r bec legten 2Bod)en.
S)ie le^te 2Bod)e. —
Caltgula, tapfer, 3. 3äfe
3, 9tton$en. —
_ €nbeber 70. SBodjen, ift
eine gewiffe Üved)nung 2. 3a()r
©am btö fyieljer 490. 3a()C
(£nbe bewerten OTenarii.-
£eroöes Bgrippa Pap — ~
cu8, 7. 3afcr, erwürget 3aco*
bum, Sofjannem beö £t?ange*
lijren trüber, $pg* 1%
3tjrtppa, junior, regten —
ret in 3ubaa 27. Saljr, biefer
wr;b nid)t aerobes genannt,
fonberri allein 2(grippa, 2(pg.26.
£)ie 3üben aus fKom &er>
trieben*
Um biefe %tit wirb ge* —
fdjrieben cber fiiegenbe ®rtef,
(^aeftaria?. netnlicfe ba^bal'
mub ^ierofotymitanum.
©t« spihM unb &u ^3au^
ht$ setobtet fcon Sfterone*
©alba 7
Otto t 1. 3af)r.
2)itelluuO
Serjlorung 3erufalem —
im 4of*en 3at)r nacl) bem SetV
8
9 —C «5,^36 ItlSgetauft,
10 anfaljenb (wie £uca$ jagt) in
—i feinem 3^cn3«6r*
9
10
3
4
?
6
7
8
10
7
8
Jo
3
4
?
6
8
10
1
2
3
4
10
1231
«Ebrtfft
(Geburt.
30
— <K&3@£Ue g^orben,
wieber auferflanben, ewiger
gurft, regieret iooooo.3^r,
unb alfo ot)n &töe.
— bitten in ber 2Bod)en ijr
gefallen baö£)pfferunb(^pei^
opffer , ©an. 9. ba faft 3- Sflljr
nact) ber 2(uferfrel)ung in ber
2(pojM €oncilio mit einem &f*
fentlid)en 23efd)lujj bat ©efefc
aufgefyaben^ unb t>tc gtejpljeit
&om @Jefe$ offentlid) öerfunbi?
get worben ifh
— dlauöiue , Mi;f*r 1 3. 3a^ry
9, ^onben.
3n biefem 3aljr, ba £lau*
biuö tapfer wirb, fft'rbt 9tta*
ria , tk Wlutta @30tfe&
Pfcilippue, ber 2(po|M, ge-
(leiniget.
— Hei-o, tapfer r^ga&r.
3(t $awlu0 genüvomfommen.
— Pefrajkmie, £ai)fer9«3
-Bgrippmus regieret in3uj
baa 30, 3^r, f)Wo;
40
v
JQ
Vi
60
70
VII
80
ton
U48
O&utberiCbironica.
labt ©o»t
2Ufart
ben-€|ri(K/ unD cm 74* 3a&*
na# Der Srtutf tydßu
fdfweben.
»oft welchem Du feljen masfl
$). *R £u$er* 55üc(jfem t?on
öen 3«befc
£geftppu^
3ußinu&
pofywrptse *ed>ratmf*.
1
2
3
19
7
10
1
2
3
4
f
7
8
IQ
10
S
10
1
8
22
10
IG
.— -CTtrti*, Ättp(iri.3ajr4.
SOlonberu
— (Erafanw, Zapfet; i9.%ü!i)t
6. SftenDett.
ftyft.
3obannee, &er©xmöcKfl;
geworben,
£)er flfe$*nb« 95ci<f |u bte*
fer Seit gefc&rieben/baä cfl,tw
gfuefe, nemKc&%almub95a>
bplomcum, beg bk 3uben am
meijfen gebrauchen. Vide
Burgenfem 3*f& 34* ©a>
£u#eri©c&rifceni4,£t>eit
2
10
10
2
3
10
Bbriantw , Äapftf 20. 3*
£ucas7 ber SbangcKft, geftor*
bm.
<£>a$ ßMut 3uWfcJe Saab
t)on 5fbriano wrjloret.
Äoc^ab umgebracht
— Bntoninue Pius, Zapfet
23. 3a&*
1249
£ b vißi
<Bebovt,
VUL
IX.
99
XL
— -tHarcue äntontue Pfeife*
fopfeiw, Äfefcri8.3a&&
•Commobue, 5%fer»*3<
ff ff
12®
XIL
130
140
XHL
15©
IÖO
XIV.
170
180
XV.
150
glim
72^4
%(fot von i
anfrt na
&* Kpelt
*mj<m*** *m-t * <■>.,!■
£iflorifd?e tm& Pfyrologifcfce Schriften.
I2f
425O
4300
4310
4320
4530
4340
4350
4360
2(riua —
ConcifiumSfticenum, im —
14. 3a(jr Conjtanfini, tvibcr
2irium*
gufebiuä <Emifem&
$ilariu&
Gt.Sfugufiwus geborm-
im 19. 3afjr £onj?antii.
@t. 3ftartinus gerauft tton
@t. *g>tfario , 33if$offe ber
Dicton in Swnfteidk
2)ama(u6,$ab(!.
@t #ifariu$ geflorbem
@wfloriu.g 9Jajian$enu&
ffpriHua.
€pipbaniu&
\>alens, Äapfer, 'wsietl —
jwc6 feinem SSruberakSdNl*
leine,
^ieronpmus ©tribonien|t&
Concflium }u Conftantino*-—
pel im 3* 3a^r Öräfiani, n>k
t>er SOtoccbonitmt
©f. ^fusufh'mis mii'b ge^—
lauft , im gten 3a&r ^^eobopü
Sftifltiflinu* wirb ^rießer.
^enorme, Äa^fer 29/~
3«6* to* StoflWi hMMj
1
2
6
7
8
9
10
10
2
10
10
I
2
3
4
5
6
7
8
9
10
r
6
8
10
3
4
6
8
10
j
3
7
8
10
(äpiribion.
öfius Corbubenfä.
Unter tapfer Conftanttno
(jaben bie€f>#enSriebe gehabt.
— <Eonffcurttu6,&*$ €ön(Jan>
tini ©sin, tapfer 24» 3«^.
330
340
XXX Vlli
35p
3fulianu0 Bpojlata, ßat;
- — fer 2, 3äfa*
Uowmamw, Äapf« 7,
f&tonben*
— Iftilettimanw, tapfer 12.
Saljt mit feinem trüber 93a*
Jente, bem^rianer,
@t. ^artim#mirb33ifd&of-
— &u »mtoofto* wirb S35m
^rubentiu^
— (förartanue , b?r altere
©obn QtoJeminiam, £ai;fer
L 3abr.
fer ii, 3a^
3oBanneö gremito berüljtttf.
€&r#foflemufc
— ^rca&ma, tapfer 13, 3äfjr.
ein ©o§n?;^obe(ti.
360
XXXIX.
XL.
XLI.
370
380.
XLII.
XLIII.
390
XLIV.
400
©i<
I2f6
0 twfytxi Cferemca«
12*7
3abt ton
Xnfan$
der XPdt.
4370
4380
4390
4400
4410
xLvn,
©ie ©e$en.
ülom öon ©o#m erobert im
3af;r Cfjrijii 412, umcsSflwck
t>alenttmanuö, ber ;uiv —
$ere, Äfer in öccibente, w*
ben$&eot>of!o|,25,3af)r*
1
3
10
95ej*oriu$ #ar«icu&
2fa3uf*inu$ tfirbf 7?« 3 ■—
alt
Concilium jti £pt>efo im—
10» 3afjr ^JjeoHiii, fttöer
9ie|totiimn
4420
4430
4440
445©
€uti>d&e$ £äreficufc
tTtercfonue, $a#r in£)tkw
n 6. 3afjr. —
9tom t>on SBenfcen erobert,
im 4fr Safjr, Cfaitfi.
Conctfiumju^alcebcn,--
tm 4ten 3a&r SRaitiani, nti*
t>er §tttt;c?enf
1
10
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
10
1
2
3
4
f
<S
7
8
9
10
10
6
10
IO
— töaMni >M tapfer flirbt.
— £&eo&of?ue, ter jüngere,
ein @o()n Sfrcafcü, tapfer 27,
3afe
C9ttöu$$fcjranWtmfc
Ißaltnttmamss , feer i'üti^t^
— tapfer nad) &em 3;o&e #o>
norii, regieret in =Occi&entenod)
?. 3a*>r. 9?ac& fciefem Q3atev
tiniano Wirt) <2ttM|$fan& $u
riffen, ant) ifl unru&ig bis auf
(Earohim SÖtfasnum.
— £eo, ber @r(le öief& Sfta
men0, tapfer \&* 3a&r*
— 3mo, jtötfa J7- 3a&r.
©ebtftt.
41O
420
XLV.
430
440
4fo
XLVI,
Sf ff 3
XLVIII.
460
470
XLIX,
480
490
I2?8
£t{lorifd?e un^> Pfciloiogtfc^c Qd&rifte».
3«i?e von
2lnfan$
44.60
4470
4480
4490
4T00
4510
4520
4T30
4J40
4tf°
SKom wrbratmt unb t>er^ —
nwftet Don ben ©ot(jen bur$
£)ie Songobatben fe|en-
pc§ in 2Belfcl;fonk
4f6o
(BuQoviu$ tHagnua, ber
tefye 93ifcbof Der Üuwiifefjen
^j'rc^en , benn bte folöenben ft'nb
*}>abffe, t>aö sft, Pontifices,
bes 9\6mifc6en #of&
tlla^omet^ geboren/
£)e$)>abfr6^nmaü toirb —
beflatt'set, bat erlanget SSomV
factum ili
70 NOTA.
Q5omfaciu$ tftem?J>abfWic&er
3fatme, quafi SBomfacieS, baS
4T80JIJI, eme gute (S)$aff,benn un>
3
10
10
10
~~6
(Btebittt.
I ■.,
jfufimus, tapfer 9. Safyt,
i(l ein ©aufjitt gemefen.
3u(lim'anu8 , 3ufh'ni beö
7 ©äu&irten ©c&weffer ©o&n,
o,Äapfef38»3a§p. .
10
10
6
10
6
7
10
4
10
1
2
3
4
T
6
10
4
S
6
8
9
ro
10
— puffern«, betäubet biefeö
Samens , bes 3u(f im'om' $:oeJj>
fcr@oljn, ßdpfer .10. gfa&r.
— CCtbenus bei: anbete btefeö
Samens, tapfer 7, 3a(>r,
— iTJatmtws, tapfer 20, 3.
ein (jetffeer $?artprer.
Subiefer geft ijl bte CfjriftftV
cfje M)vt febu t>erftnfiert roor*
ben, burd)2(nruffungber£etV
Hm, dornet, Stoffe baten
f? Dit5oteV Verbot bec
£be, Sflondfjerep unb taufet*
c&en»
~5ow*, tapfer 8. 3a&r, ein
^apfermorber unb tyMma*
d)er.
— «Seraclit», tapfer 29, %
yoo
JIO
LI.
520
LH.
T40
tili.
570
LIV.
LV.
f9° ■.
6oo
LVI.
LVIL
m
1260
i) £utt?en Chronica.
3at>e fort
Anfang
m XCdt.
4590
4600
LIX.
4610
4620
4650
4640
4650
LXIII.
LX1V.
4660
4670
4680
4^0
4700
ter_ einem guten ^d&em tfjut
ber spabjt bas argjle, b^pbe
©£)« unöi ben Sttenfden.
tTlabometl) fdJjet an im —
Safyr €f>rifft 630. unt) im 1 8.
3a(jr ^>eracu'ü
«SeiMcfeonas, tapfer 2,.
3*,
10
10
£eomfus t>er/agef 3ufhV —
m'amim, unb regieret 3. 3a(jr.
^ibenus 3bj?mai;u0 , —
regieret 7. 3a&&
^ift^Iberflfewr»
1
2
3
10
»—*
10
xo
p— i
10
IO
7l
8
1©
7
8
10
2
3
4
6
7
8
10
10
«•— «
2
3
10
— Confliirttmua , »öeradti
©oljn, tapfer 4. Sttonben.
—Con^ßna , tapfer 27, 3fl&r.
Q3eba,
— Conjlanttnuö , ein (s^oljn
(Eonfiantfä , tapfer 17. 3fl()F,
^agonatuö genannt, ein lieber
rcinber ber ©aracenen.
— JuftinianM ,bt$ €on|f an*
tini ©ofyn, tapfer i6,3al)t%
ber ein unb regieret 6. 3ß()r*
.pfctltppue Paröefaneg,
— tapfer i<3ä(>r 6.9flonben.
Tinaftafwe, ^ai;fen.3ö^r
L-3> ^OJonben.
£beooojto,£at>fer/ i.3a&*
— n)irb ein $iond),
— UeoUI. Äa9f«?a4.3«5r.
Beda mortuus anno aeta-
tis fuse 72. pridie Calend»
iunii Anno Chrifti 732.
1261
630
640
LVIII.
LX.
650
660
Ufo
LXL
680
LXIL
6~j o
700
710
LXV.
LXVI.
LXVII.
LXVIII.
720
730
740
J266
.-
oe?fÄ3 mit ©ewtlt te©#nxr&w;
4970
49^0
4990
fOOO
JOIO
J020
5030
5040
50J0
5*o5o
5070
P80
■
«Siftoriftfre tmb PM^jfe ^Schriften, , 6,
3 j •—•«Senricue 11. oenannt£fau* >ten3
4|bu$, ein faüicw tapfer 22 3.S!wF
* enöctoeiammSierÄfti^1-"
7 tommu
10
6
1°
»— -
^nbe^fun^n^iaenarii
Ptfbß ©tepbatitis 9. ein
Q3rti£>er Öe$ £erjos$ sonMj
ringen*
Pabfi Hicolaus 2.
Pöbft ZUeranbec 2, —
J — Conrab lf. ein £erjo$ ju-
o Scanfcn.-ßapfttif. 3o&t.
* — ^cmicus HL 9?i$er $e* i
■* nannt, tapfer 17. 3afcr-
10
.-
wtwjna^ QuWd
Ztonfearbus geboren. ■
♦z dmitxpn ^Iqrcl
®sfebmu* eto berief).
Sfcm&atbti* tw'rb ein—
9Konc(>
Safer, in iwlc&en er bauete 160,
Softer.
8ot(jawti$.
10
6
7
iö
S
io
,10
j 5
i-O
2
IO
10
IO
— äenrfaw IV, tapfer fo,3<
ro2o
XIV.
1030
XV.
I04°.
XVI.
1060
1070
1080
1090
IIOO
~6enricu$ V. tapfer 20. jÜ^m
1 x 010
1020
ar£afjabi
XIII.
1010
1 - f (Sac&jen^apfer 13. 3a&r, j J
XVffl.
ti5ratf<f
nes
i) tutbevi (Ebromca*
■#■■■»■*»«
1269
3abc von
llnfa n$
ftr&telr.
JO90
{IOO!
?II0
fI20
fl30
fiyo
fi60
.V
<Bvatianu$, ber bte SDecret
jufammw getragen (jat.
TOgiflS Hifto-
riaefchdlaftieae*
Petrus £ombar*
bus, .
SRaflrftec- Scn-
tentiarum.
Unter €on>
rabo*
At.
$8em&artusf!fc&it.
■ . ■ •
SI&M Soad&im,
JI7Q
r
ujatö ut» 'fidtit)u^©uu£—
St* £lifabetb gebotm —
JO
.»-" »I
6
«o
I— •
1
2
3
4
f
6
*?
»— *
I
8
10
10
4
8
40
>— •
10
im
8
Io
3
4
S
7
8
9
10
*ttju.roio® Qun »jwurög
Da© up 's 9tii.iouo$ i/qt^ct
@t» Sominicu*.
-^£om*ab 6er briete , ein 43er*
303 ^©c&wäben, 14. SBJc.
1 - ■ ■
— 'Sviebevicu* öärböroflä/
tapfer 37*. 3<*r.
Bornas Canmatienffo
3ßJ>c nad?
(tbtifi i
(Bebtttt.
1130
1140
XIX.
4
7
8
rifö
XX,
11 60
lll7*
n8o
*— Sctiricu* VI/ ein @o&ni«9o
95atbarofla, tapfer 7,3af)rJxxr.
— Pfetttppo» , SBarbarofia xxu.
©o&n, Zapfet? iof g^Sr« . 1200
•jgrancifcuä ]
[■©omfaicu^ $$aipp&
— -£efta IV. eirt #etjos jtt XXIII.
$8raimfc&n>cto, Ädpfec 4* 3
I2IC
— Jriebericue IL bes Q3cttba* : v
wffä ©o&n$ ©oJn.Äovfer 37*
3a^r*
©9 50 2
Pabj!
J270
£tflorifcf)e imb Pbilologifd?e Bereiften»
%abt von
Xnfa ng
Ott XOdt.
5180
5190
©fc Srancifcu* (tfrbf, —
f2oo,;
f2lO
J220
im
P40
$250
Sfermmtl Don ^atma, —
WV^ *8i ^önut^3j3])||qpct
♦t snj}iwotuj£ ||qt?ct
L " " - » ■ /■ ■
• >5
.9ioboIp&u$.
Pabfi Jnnocenttusl
pabjl Sferianus 4.
PabfJ Vlicolau&i.
Pabfr jfof?anne6 2i.
betrug £ifpänu&
4 snt?j05i^ üqt?cl
Stoff*
10
1
2
6
9
10
1
4
5
10
1 o
-4
-f
IS
10
c 1
"""5
10
•—»
3
4
.6
K7
8
9
1.0
2
9
10
2
3
4
J
26
..
. ; 3'ei-ofDip, erobert i?on Den
StfeAMtyr be £af<&
jnuii
— Conrad IV» ein ©tön Sri* i
beriet J|; Zapfet» ®Mi&
— VOAWm, ein Öraf in^fon*
bern, tapfer £ 3a&r,
— £)as Üvetdf) flehet febisoljne
tapfer 7. 3a&&
$ltbettu$ Magnus.
rCfc.rtjl
©ebtu*,
1820
1230
1240
r2fO
XXV.
XXVL
Interre-
gnum 17.
1250
O
fjomas Sfqwnafc
--HatbülfFeitt ©raf $u #ak
fpurg, tapfer i^Sa^r,
XXVIL
1280
— ^cttahulff, ein ©raf Don
9toffau;£op|fc6. 3a&r.
greuj an ben Bibern ber
3uben ttoeben, vid. Burgen, I
Scrutini parte a. capt nt I
129®
XXVIU.
Pabfl
I27ö
i) Untren €^i*onrca»
!ffi
f2$0
f»7°
5280
5290
T300
S31©
!llqt>& um? i)g ' *umai|uo^
uw ' 8 snnrjmog ilq^Ct
' Ut^fctefem Äfer 2flbtt<
to wirb £>tf)Dmanmtf mad&tig,
Don welchem Das @efd)iec&t&er
/ewigen ^ütfifdjen tapfer t>m
fommef.
Pabp Clemens f. t»er
Ctawnffoowm SDieiffer/
Lirae quaeftio quodlibe-
tica.
Pabjl 3o^annes 22,19. —
5320
9fo&F.
©a enben ftcT) &fe 1290. —
^age ©ameiiä 12. 5(n$tifcu
l>cu im tytiftU tot Htm 2Bo#
cfyen, in roeldjerto £)pffergA
fallen tft , einen c£a$ fflc em
3a&r in recfcnetn
Pabfl Äettet>ictW9 n, •—
°33DI|I0J
(B&icfcer, ©vaf fcon
@d&twu:$but:&
2(nfana t)er @c()wi&er.
* J $ttm>q.iH |)qt?d
•7
-8
10
1—
1
2
■ 4
7
8
,9
10
4
5
10
1
-Hubertus h dn ^etjoa, in
Oeflemitty ■;, tapfer 10, 3a^*
— «äenncus VfL einStuflfcon
£u$elburs, Äfl^Ä'SÄJ;
— £uöot?tctiö Ew 33ew
Äapfer,3£34*
/^abenadj
Cbtitfi
(Seburt,
XXIX.
13OO
Iid>e ©tu(jl
in granf*
veid) 8«
2foiniott
74. Sa&t.
XXX
1310
XXXI,
1320
■
■
■
£>ftum
7 {* •
■^ Ine ^ejM, \w ex fast in tw
10 Shiäegtitty ©am 9»
4
10
2
10
1— >
2
3
6
7
10
-^ar©fc6lV,Ää9ffca&3.
©ie 3ufcen rid&ttn fblfc&c
nnfc £efci ©erfon.
1330
1340
xxm
©Ö 33 2
1360
Pab(l
1274
£tftorifcfre unb Pbdologifcfre Sänften.
%nfan$
t>tv XPelt.
5330
5340
Wo
f370
♦ji mnoßncp |lqt>ct
SDa gebet an baä^cfeisma,
ober (^paituncj t>rei>ec ^abjte,
n>eld>e$39. 3a&raettxil)ret,ein
geimjj 3cid)cn , baß ba$ tyabft*
tl)um fallen wirb, wie Stpocal
lipffö roetiTasef, baj? t>te ©tabt
$3abpIon in 3- §&»te foll $e>
t^eilet werben.
Sftad) bem folget bes 2(ntiV
#viffc$gall,imb €nto.
♦6 snpt>JiuoQ; ilq^Ct
3o^annes 6tiß ^e&( an —
*9 emiuheuufc |)qt>ct
^ametfanes ©c^pta, ein
(Schotte.
♦sr0ni.1ofi3.1cj) i)qt?ct
*yj3Qiit>:b)g |)qt>d
*qui$ aiuwaij
gttq *6c s;mut>qo£ t)qt?d
dominum Dcö (Satans —
SBa&om*t& ju Cofmtfc 4-3aljr.
3o!?annes ^>uß , ber fjei> —
Itge Märtyrer grifft, ttom
2fatic&rift verbrennt |u £offni&
f38o|famt feinem Sttifaefeüen unb
Märtyrer »©«tonpmo be^ra*
10
7
■8
9
10
1
2
3
4
7
6
9
10
4
9
fO
2
3
7
— -tPmceslaus , Carou' 4,
©o&n, tapfer 22. $<*k
•tyiwacM(£ *Pönutrq.tti|)qt>ct
"SKaftwrb*
—»»berttw ein 3Hty#af,
tapfer 10, 3a&r,
. ^27f
3« bc n«d>
«Tbcif?»
<B>ebu«.
1370
primus.
XXXIII.
1380
T390
Q3uröen|t$ Addiciones in
Lyram.
SSursenfte ©crufimutm
8
9
ic
3
4
T
6
8
9
10
6
7
8
9
1 o
©iegmatjn,
©tgismunöuö, £arou' 4,
.©o&n, tapfer 27. SalJF.
*AenuiMt>m {|qt?d
£)e$ ^abj^etuWfommet
wieber aenSKom ausgranfreid),
nad) ben39.3afjrenbetf(<^)ifc
matte, ba$ ift, nadbbem er in
Sranfreid) ifitransferiretmor;
ben.
•* ötnuafinj? |Jqt>ct
cS3afel
Conciliumju^gerrfjac
tSforenfc.
<£afepinu$
alias
Crifeebci«
les.
'393
1400
XXXIV,
1410
XXXV,
F420
2nnuratf&
m*
U\v
127$
"3a\)t ©ort
2Uf«ng
öec Weh.
5400
f4i<
7420
5440
1) Hutfceri Chronica,
9
1277
UlaNelauß/ fontg Ju-
lien unb Ungarn, etfcl)!^
gen be» SSarna bom Surfen
2(murate*
*m<m^tlqt>ct
•5 «nid ilqnd
garn.
ftöm^öt(qrct
T4?o
äDoctor ^o^annee 23ugen>
fcagen pommer , g>farrt>etr
ju SBittenberg geboren. —
♦8 sniwa?ouu£ i)qt?ct
5460
@ine neue ßranfbeit , bit
Sranjofen, t>on etlichen aberbie
#ifpanifc()e (Seuche genannt,
f emmet auf, unb rote man fagt,
fte tjt au£ ben neugefunbenen
3nfum inOccibent e in <£uropam
ro
•— *'
4
f
6
7
10
4
5
6
9
10
t— »
6
10
►— •
10
t—
1
2
1
4
16
-7
8
9
10
3
4
?
6
7
8
9
1 o
-^Übertue II. tapfer 2. 3afjr, #<£* n«cb
3al>r*
—5nebwcue. IiJV tapfer 53* ,C b rif? *
(Bebatt.
1440
fxxxvi.
XXXVIL
Hfo-
— • £on(Tantinopet mtr ^emn^0™^
(Sturm erobert Dom Surfen'
^afeomet^
r4$o
147©
1480
_n7artfti«6 Umfcer, gebe*
ren ju ©sieben am 10. S?ot>,
tTtojK'mütanuö , ßaijfer ne* ■ gamm.
btn feinem ^ater grieberico 8-
1490
feinet Qßater^obe, 25. Sabr, '
P^tltpptie tTWancfctfcon«
geboren am tf, §ebr#
ijoo
bracht;
1278
r^oX)t von
*2fnfAng
free XPelt.
^iftovifäc twö Pbtfologifdpe Schuften.
5*470
Ijidulgen-
tiaeFapales.
T480
5*490
.
$ooo
bracf)t. a^entf-bon bengrüfien
geilen m bem SüngftcrföaseJ
Unb unter biefem Sttafirm*
liano ftab im #immel ttHmbed
barlid)e gctcf>en, unt) berfelben
ml gefd>el)en ,baju auet) auf €t*
ben unb in ^Cßaflfcr^ öontwk
c6en <£fyrijto faßt, e$ »erben
groflfe getc&en fet;n 2C. 2flfo>
ba§ Don feiner Seit gele/entpirb;
barinn mefyr 'unb greffere ju*
gleid) gefd)e$ent?dren, ^k un$
geroiffe Hoffnung geben, bajj ber
feu'ge^agljartfürber^fjür fep*i
©e$$a&ff$2Cbto§ari9e*-
fodjtenburc^artinum £utf>er,i
nad) 3ofeann puffen ^robe im*
io2. 3a^r, twldjes faff basj
iooo. 3a^r ift, t>on bem, ba>
rin ba$ ^abffcfjum buref) $o*
cam ift btftati§tt roorbetn
♦9 «wtwfc *|qt>ct
QUI$ up ♦£ diuui?)} |)q» d
tuiBiib3U *£ 0njnt>d £|qt*ct
@S ift ut (joffen , ba§ ber
£Belt fnbe najjefep,benn ba£
fechte ^raufenb ber 3a^re ber
3BeIt nmb nicl}t erfüllet werten,
gleiche biebrei>3:age beS^ö*
betrifft nid)t erfüllet Sorben;
a^tDennid^alfot^eilete;
i
2
■ -3
4
j
7
8
ro
I
: 2
3
4
.8
-9
io
i
2
3
4
6
7
8
9
io
i
2
3
4
■f
7
io
3*g
S^utprjl ju Baffen, gebo<
rem
i-J
— £nbe feei SReid&ö ber &üf<
fdrtigen^aracenem
— CarofasV,
iyio
XXXIX.
15-20
^olymatt,
■
■iriÖei Surften .Eonfefitf oter
93efemmu6 be« ©laubens auf
bemIKeidj&age ju 2(ugfpurg,
üor bem tapfer Carolo V, unb
bem ganzen SKeidj.
S)aö 1540» 3aJrW(f 1,1(1
bas 94o.3af)r^a^met^unb
bas 960. 3a^r be$ g>abfl^.
.
gfaid&*toS unb Ccüoquium
t>on ber Religion, ju SKegen*
fpurg gehalten , roeld)e$ 2(cta
£ateimf* unb £>eutfc|> im
Srucf au^angem
19*
1^40
1280*
i) Zutbeti tbvomca*
128 1*
2Ufang
Oec Welt.
Koo
ntd&t erfüllet n>ort>ett, fonbew
@r tjl bes Borgens auferffan'
ben, tt>eld&eö ba^ Mittel iftbes
Dritten $age$ , gleicf>roie €r
aucl) faf! um ta* «Kittel bes
erjlen $ages gefangen ijt ti>or>
ben; alfofmb wir jefcunb um
bat Mittel bes fehlten $:au>
fenbberSaljreberSBeff,
4
tut&wi Sc&rtftw 14« Ztyil
®t$ Stetf* gufi in Ungarn?
roiber ben Surfen gefeiten '
aber rcenig autfgericftf,
£eBog£«nricfyuQ5raun>
fc&noerg , t>on ©ac&fen unb $t(>
f<fn überwogen, Ja* We-$fu#t
aus bem £anbe seben*
£ät;fer Carola führet ben
^riegm3üricb unb ©elbern,
wiber £er$og OTitfjemi,
S)arnad) ingranfrei$£an*
berfcfti eingenommen»
9vetcf)^ag^@pei)et:ge{)a^
fen, unb tapfer Caroluöaber*
mal tt>iber Jranfreicf) geigen.
4>m*Q <&einrfcfc ju S5raun>
fcbwetg unterlief M> fein &m&
hiebet' ein$une6men,n)irb bar>
über famt feinem Sofjn, Ca*
rolo Victor, gefangen*
0ebww.
«f43
*f44
iJ4f
Srarv
£'o*
"Jabt von
<Stftowfcfce tmfc Pbtfolcqifcfeß öcWfrem
jfio
wi#, vgjencicuö vilt <f\6niöin
€ngeltoni>, unb grau 2(nna,
5K5tmfd&e jvonfem, seflorben*
Stgiemunöu^ , Äonfg in
lobten , feines 2(itet:$ im m
u?qaoj)?$ ;S enjn^ct |Jqt>Ct
•a*j(]t>aw6 ein
fflaofrtbws um Martini
wvttagen.
2X H7avtmu6 £utber ge*
jtorben ben ig/gebi'uat'ii.
Q3alb bernad) ift ber ^neg
in SDeutfcfyanb ansangen,
;An ftaijfer €aro!o V. unb
^}ei^o§ 3oj)§rm griebricfyen,
Cljurfurffen in @ad)fen, famt
etlichen anbern Jurfien unb
(Stauben, intwfcfjem öesfbfc
aenben ^47w 3af)t'$ben 24.
SJprilte Der Sjjwfwfl iftgefan*
gen n>orDen*
3afctnacb
^ t> «r i ff i
©ebutt,
1*46
10
£5aS 3ntettm ju Sfagfpurg
gemacht, unb im 3ulio pub*
(0tt.
Zapfet: €aro!i ©oljn, Ä&
nig ^Mjiu'ppuä, aus #ifpanien
in 3Deutfcl)fanb fümmen,ebem
Die Sftiebedanbifeben ©tabte,
in Q3et;tt>efen bes Sßateitf, ge>
bulbiget»
Ixayfer (Tarolue V. ^attt>ie»
ber einen 9veicf)$tag ni 3fu»
fpurg gehalten, unb t(l im @M|
mer Dtc ©tabt Q3raunfcl)tt)eig,
nnb im 2Binter ^agbeburg be>
lagert werben.
Ogjntw
1284
yafyt »ort
Xnfan$
$tv XVdt.
O iutfceri C&romca,
i28y3
£)tfanber ber t'm lafttvUct)
Q3efennfni§ Ijat Iaflen auege^
l)en, 2(nno i?jo. contra ver-
bum incarriatum, t|> greu*
lid) ba^in Sorben, ol)ne33e>
fenntaig, oftne geilen Der $3e*
fejjrung, fineverbis, baSifl,
fftmtm, Den- 17» £>ctobr. in
^reufiem
fcTJarpgraf 2(lbrecfytrneget
ttiber bte 93tfc&6jfe/ 2Büt>
bürg, Bamberg unb ^Rurn*
berg, tvttt) t>on £>er$Dg ^0*
am 9. 3ulü gefcblagen, unb
ben i£ Sulii ftirbt£eräog9#o>
ri£ feu'gticf), in ber@c[>lac()tse>
fefrofiar.
Sr&ebet fid) burd) 4>nßgp«**»«*
ffaft S&ucf&tfen $ @acW£&£f
fen, ber £riegmiberben£äV
fer in ber Saften, unb tstrb
Wrtragenju ^affau im Jperbfi -
, Stem^ttjogao^annSrieD/
ncl), ber erfte, t>om tapfer frep
gefallen, farw bem £anbgrafen
ju Reffen.
£)en ©tanbenber 2utgfpur
giften Confegton &öm9vetci)&
frieben pgefaget
Cocftca t>on ben dürfen ge
plfm&erf*
1
Sweem^ifd&offe, Samuel 6!pf^gv4 #ä#F$ gefior>
tienft« unb £onbinenfi$, in €n> ben.
itttafttttfaumt, i_Uin|i)metin^erpgefeN4
«Jerjog 3>bann 5t'ieoricfc
ju (^ad)fen ber erfle, am 3.
<3>?artit fefiglicf) geworben.
£}er ^urfewn ben Werfern
gefc&lagen,
*6nj)awt?tW {lq»d
£5mg
12%6*
<£>tf*orifcf?e unb Pbüologtfcbe Schriften.
it87*
3ßl?c von
2(ßfang
fcep XPeU.
5520
ff3°
TW
£6nig injranfreicb fcon£5>
mg ^ftifippo bei* Cuimin gc#
fcf;fagcn.
ttlarggcaf ^Ibrccfct, ber
jüngere, gefrorben.
Carofus V, übergiebt ba^
jDoctou 3obanne$ 23ugen*
bagen, Poromevanus, ^farr*
berr $ü Wittenberg, Den 20,
&prtlt$ geworben.
$ttofcon>tter (jaben £icfpanb
ttcrboret,unb öieltaufenö^en*
feben erwürget unb (>inmegge^
führet*
£)itmar eingenommen unb
erobert mit groffem 53lutfcer«
ttergiefien im, 3unio»
8
CoUoquiumjuSCBorms,
10
10
10
ßetbinanbm l\ Üv6mifcf)er
$cujfer.
Somit gefeben.
&&yfer iatolus, bm 20»
©epfembvfc geworben.
Snbiefem^abrfmbgeffor*
bm €briflmn unb €bri|liern
ber ©efangene, btybt Wenige
ju ©annemarf. 3tem, ber
Äonig ju ^cbweben , ber S\&
nig jü ^ortugaü , bk Königin
ju €ngelanb , ber ^faljgraf,
^erjog £)t. £einricb£burfürfl
CSebttW,
1560
IJ70
I1580
3m 25. 3*fj* Ujta be$ Äftttig* 3u=
Da, fdftet an &te Oft;mpia$.
S>ariu$ gongtmanuä tn ber 78
Otymprabe, innrem 4- 3^
5Ue*:anber9Wapu$ in ber in. ötym
ptade/ in ifyrem anbern 3^**
Stnpfhtg in ber 184- ©tympia&e in
$rern 3. 3<^
ggmfhtg gebore nin ber 194» Otym*
^ia*e/ in tferem 4-3#ör*
Slptfiu* geflorben in ber 203» Otym:
piabe/ in tfjrem 3-3^
tPievrol id) niebt gerne wollt, ba$ id?
noct? jejnan5 anbere banim foüf be*
^ummett feyn, ob xviv bic ®tympiabea
Qt\vi$ gmig babenebermebt, öieroeü
tt?it" in &er $üii$en&d)vift(Beivi\>t>nt
baben «n& g*bvaud?en mögen,
Sßon öen ftebett£t3^odj«n£)&
nieltö. ©an. 9. \>. 25.
2agt unö befetjen bk SBört ©aniefis, fcon
bm SCßocben.
Don ber 3ett an, fo ausgebet ber 23e*
febl, baß jfcvufalem foll wiederum
gebauet werben, bis auf (E^riflum,
ben^uvpen, finbjieben Wochen unb
ycoty unb Bed^stg CDocijen
2Bir lafien fahren auf bigmal aOe anbe>
bere ^Deutungen, unb nebmen allein biefe
einige cm, baf? ber Ausgang biefeS 93efeljte
foüe fcerjtanben werben am anbm 3a&r
£>arii £ongimani, in welcbem niebt eines
S)fenf*en, fonbern ©ötttf $8«fr&!, bureb
pamü unb (Badjavia ift au^gangen. Unb
ifl nidjf notb ben Anfang brefe^ Sfuögangeö
ober 53efe|)!ö ju redbnen Don bem Qabran,
barinn biefeßffenbarungbem S)an«I gefebe^
b^
1288'
0 ilutbcri Chronica»
128^
Ijen iff. ©enn fle ifr tym gefd&e&en im er*
flen 3af>r ©arii ^ebi unb Cprt (wie oben
im $:ert ffebet), ba gleicf> bie 70. 3a^c Der
Cßerwüfhmg DoUenbet waren, ©leicjjwie
e$audjni$t notf) ift, berfelben 70. 3a^r
Anfang ju rechnen Don ber Seit an, t)a Dem
Seremia Diefe^ ^eoffenbaret tf? werben , nenv
lieft oon t>em 4. 3al)r gebeFia ober 3o;<*'
Firn an, wie bod) etliche 3üben, unb aud)
£pra t^un. ©enn Hantel, unb bat an*
ber Q3ud) ber Chronica, am €nbe, unb
§fra im Anfang, teuren gnugfam, ba§ bie
Satyr ber QSerwütfung fyaben angefangen
an ber gerjforung 3wufalem. Unb geljet
bajfelbe SBort 3eremia Don berSßer wüff ung,
biefeö 9CBorc gar niefets an, Don meinem
©aniel eine neue Offenbarung empfabef,
nacljbem bte 70. 3a$c Dellenbet fmb, unb
aud) fd)on ein SSefebt Don tolajfuna aus
biefem ©efangnig, ifr ausgangen. 2lucb
fagt Seremia nichts Don Erbauung 3ew
falem, fonbern ba&on ,e bag bas SßolF nad)
7o.3abrenanfaljen würbe, wieberum in iljr
feanb&eimju Rieben, wel$s b^nn affo ge*
feigen unb erfüllet i|t.
©arum wenjaget ber (Engel Don einem
anbern unb neuen ^Bort, weld)esbem2Bort
3eremia folgen foüt, unbbef!immetü)mFei*
nen Anfang , wenn *s folle ausgeben, ©enn
er weiffaget ^ufünftige ©ins, nid)t um beö
©aniefis willen, fonbern um feines ^olFS
willen.
©er £ngef tfyikt W 70. Sjßocfjen, in 7«
in 62. unt> in 1. nemlid):
3n fieben VOod>m werben bie (Baffen
iwb15raben wiederum $ugerid?tet wevv
ben in £uinmerlict>er Seit.
<2Bie biefem fep erfuüer werben, Mjret bas
33ud) ^ernia, welcher im so.3a&r©a*
rii Songimani fommt, unb Faum bk$flau*
ren aufrichtet unb fertiget, nacl;bem fie in
mitler Seit Don bem anbern 3a^r©ariiatr,
biefe i8» 3?^ über Diel tilittm hatten, in
berfelben Fümmer(icben3«f,ba bleiben
biefes Don ©Ott gebotene QBerF Ijinberten*
©enn mDor,Don ber Bdtfyvian,*^^
über, lag bas ^Bnt gan$ unb gar nieber,
aus Verbot £amb»fts, bes Königes in ^er*
fen*
©erfealben gibt ber £ngel, ju Erbauung
Smifalem 7, 2Bo$en, bat ift, 49. 3af)t'*
©enn in fo Diel Sauren ift 3erufalemFüm#
merlicty wieber gebauef worben, ba|?es@5af>
fen unb ©raben (jatte (fo rebet ber §ngel),
bat i|f , ba§ es wieberum ftdtte ein SKegi*
ment in (Bajfen, ober in triebe m gebrau*
$en, unb and) ©raben, basift, <&tabu
mauren unb Teilungen, fürbenltnfrieb,
unb wiber bk 5^'nbe. ©a geboret Seitjtr,
ba§ dm &abt angerichtet werbe , btybt
jum Regiment, unb wiber ^k Jeinbe, ba§
btybtt im feftwang gelje unb flefte»
©iefe 3a^r ftnb Dollenbet im ^ Saftrüot:
5(rtaverre ^nemnone,*) banod& ^Re()emia
unb ber ^riejfer 3^/aFim regierten.
*5 2>a£ tfi im 14. 3a^r S>arii 3^otf*ü
Unb nac^ jwey unb fed^tg XPoc^e»
wirb (£^ri|iuö auegerottet werben.
gwo unb fe^ig^Boc^en jmb 434.3^,
weld)e mit t>m 49* Seigren, ober 7- ^o*3
$en , tbun 483. 3«t)r» @o Diel 3<$r pnb
Don bem anbern 3a(>r ©arii ^ongimani,
bisaufbaö 3a&r, nadj welkem bal^ im
Anfang bes folgenben 3af)rö6wel*s ijlba#
erfte 3aty ber legten ^ßoeften, unb ber %n*
fang beS ^4. 3a$r* bes 5itterS €l)ri|IO t|l
CbriftiiS ausaerottet worben, wie beringe!
füget, folget Un U%U OBßd)e , Don wel*
cl>er halft bernad).
Un^ftk cgjort, Et nihil ei, ober ba
ber £ateiiiifdjc ©omietfc&ec Don bem ferner»
n>a$ Pnu tl>ut, unb mit folgen SBorten
I29<
<>ißorifd)e nnb Pbilologifcfce Schriften.
i29r
cvibet: ba$S8oJf wirb üjn verleugnen, unb
mc&tmefo fein2$olf fet;n; foüenmelmeljral>
fo ^rauben werben, bag €l)riftus auSge*
rottet fcon bem £anbe ber £ebenbigen, unb
üon ben 3uben gecreuu'get, nidjts fcom@e>
fefc ^ofe; nocb fconirgenb einem auflerlicben
©otteSbtenff, ja aucbnicbts bom heitre*
giment , nod) Mm #auöregtment fyaben »leb,
fonbern fein Sfaidj wirb ein geifaid) unb ewig
SKetd) fepn, in wahrer ©ereebttgfett unb
Jpeiltgt'eit , W ^,4- 3* **H ^reö
£uanropffers famt Dem 23lut nid)t opf>
fern , nod? ibven Hamen in meinem tYnm*
oe fuhren. Ig ja. 43 / 19* 2 £om, iyjj&s
iji aüee neu woröen. Solj.- 4,21t 3l?f
weröet tx>eber auf liefern £>erge, nod?
$u 3erufalem anbeten«
Sft'tt biefem beutlicben <2Bort/ er wirb
ausgerottet werben; gibt ber £ngel ju t>er<
flehen,, bag Wfhtf »erbe (terben unb auf*
erj^en, unb bringen ©ered)ttgfeit unb lt>
ben, oljn ©efefc unb 2Betf, barum folget:
^c wirb fielen ben 23unb jlarEen zim
XPocben lang/t). 27»
£iefe bk ^rebigten sperrt, 2(pg. 3. 4«>c-
unb ^auli, 2rpfl.r3.unbbafieIbe9änjcS3ud)/
barsnnfie lehren, ba§ i&ren Äfobern alles
erfüüet fei) burd) 3^fum. Sllfo tfl es f lar,
was ber §ngel mepne. @S tfr aber biefe
2Bocbegleid) ut achten bem Ojierfe(t, wel*
cbes fte ferneren tm aanje 3£od)e lang,al*
fo aucl> bteft #Bod)e beS rechten unb erfülle*
ten Cjtofefrtf, tf! bte aüerfürtrefflicbtle unb
rjeiiigffegewefen, von Svraftunb SEBunbe*
traten beS ^eiligen ©etiles, unbfcongewal*
tigen unb wunber baren Öveben in allen <&?&
Vlnb mitten in 5er U?od)en tenrb bas
<2>pffer' unb Bpeteopffet* aufboren.
©i§ tjlgefd)el)en2lpg* ^. öa in ber Sipo*
frei €oncilio offentlieb befd)lojfen u\^ georb*
net i|t worben, ba§ bte ft^bes^efe^esab*
jutr)un fei; ton ben Ralfen ber 3ünger,wel#
cbes gefdxben tfr, fafl im 3. ober 4. 3afjr
nad) ber2(uferfrer)ung, basifr, im Mittel
ber legten SBocben.
^Bte jämmerlich ftnb nun bte 3üben&er>
blenbet , ^k fo überaus beilfame SBerbenlung
ber 2Bod)en fo unfinnigltd) t>ern;erfen?©enn
gleicbwie 3eremta burd) bte ^Bert)ei(fung
ber 70. 3at)r bas QSolfi err)alt in bem ©e>
fdngnif?, bamtt fte roüften, baf fte wcfyu
Ijaftig uon foldbem ^rubfal füllten erlofet roer^
ben; alfo, btepetl ttad) ir>rer /^Bteberfunft
auö bem ©efangnt'g , nid)t üiel geringere
%übfal in gewarten waren, (benn ftewarjr*
lieb in ^3abel Diel f)errlid)erfmbgeer)retwo^
tim burd) bte Röntge unb burd) bte allerfür/
trefflid)|len^rDpr)eten, als £>amef, $tft*
fiel, unb anbete ,)fo gibt t^nen ®Ott bie#
fen^rojl, ba§ er il)nen wr^eiffet, eö foDe
alle bkfö llnglücf ntebt langer benn .70. 2Biv
d)enwal)ren,e alebenn folle £f)rtjius fid)ti»
gltd) gegenwärtig fepn, ber burd) ewige <£v
Jofung ein €nbe mad)e allem ^rübfal. 3)ie
Süben aber macben au^ bem ^nbeber^Bo*
eben einen Anfang ber geit, bartnn auf
Cbriflum ju warten fep. ^d)Itef[en fiel)
alfo felbff auä , burd) ungewiffe Seit, ww
gewtjfer unb bejltmmter 3>ät , unb ftürjen
ftd) in eine grunblofe Ungewift)ett einer Seit, i
tik nimmermehr jufünfttg i|!, ^amst jlepd)
felbft foleber betlfamen ^ert)eiffung fcr)anD/
Uct) berauben.
^tlid>e f4)were fragen in biefer jtobiv
red?nuncj.
JNiefe Üvecljnung ber 3af>r ber ^Cßelt fjat
r?*f jwo frbwere fragen. X)teetnefommt
aus ben 2Borten <&t, (^tept)an0/5lpg.7/4<
ta &. £ucaöfd)reibt, \vk erfage,ba^$ibra^
l)am nad) feines Katern ?:§arar) £obe M
129*
0 Hutbevi Cfci'omc«.
1293
#aran in bas £anb Kanaan bracht fei;;
n>eld>eö fo e^ wafyrijl, folget, ba§ 2Jbra>
(jam im 130. 3af>r feinet Katern $&arä()
geboren fei). 2)enn 2(braf)am ift 7?. %abv
alt, t>a er aus #aran $eud)t, bas i|l, nad)
feines Katern ^obe, n>ie ©tepljanus fagr.
^fyaralj abertjat gelebt 207. 3aljr, baljer
tf!$ Kar, t)a§ $(brat)cmi im 130, 3al;r feines
Q3atern ^Ijaraf) geboren fei>
3Bteberum aber , unb biefem ju entgegen,
Wirb 1 Sföof. 1 1 , 2ö. getrieben , Cbcrab
war (lebendig 3abr aft , unb jcugete
2lbram, Habe* unb %atan. Sftunwill
eSfefyr Ijart, unbeine groffe £ül)nl)eit feon,
in fagen, bag ^ofes fc&reibe, 2lbrat)am
fei; 60. 3flfjr elje geboren , benn er geboren
ifl worben. £)enn fo er im J30. 3a(>r feines
Katern geboren ifr, (mie (^t. (Stephans
^Bort geben,) unb bod) im 70, 3a&r(n>te
SttofeS fcfcreibt,) geboren ifr, fo folget, bag
er 60. 3a()r bor feiner ©eburt geboren fei).
S)aS l)eigt(wiegefagt) aljufufyn feijn*
Meinethalben magfr bn nun folgen ,wel*
dfrer Urning bu wiüfr,aber eön>iafcbn>er
feon, ben ^ofe jü trafen. 3* fjalt mit
Sttofe, bag 5lbra^am mafn^aftt^ geboren
fei), im 70. 3af)r feines Katers, unb bag
er 6o. 3a^r bor.feines Katers ^obe am
#aran gebogen fei). §fif0 verlieren wir ni$t
6o, 3af>r aus ber 3al^al)f berieft, lieber
bas glaube icf>, bag $fowa& genüget Ijabt
»&aran, feinen erftgebornen^olm, fafrim
30. 3a(jr feines öfters; benn alfo fel)en wir,
bag au#bie anbern Leiter, ^eleg, (?ber,
patyx* £inber genüget (jaben um ü)i
breogigjres 3al)r, t)k nemlid) geeist f>aben,
bie leere 2Belt nad) ber eünbfutfh wiebe*
rum ju erfuüeiu
£)arum tft ju glauben , bag au# $&a>
feinem 30« 3abr; ten ^Ratjov fternad) , ^icl*
(eic&t in feinem 40. 3al)r; juk£t ben 2ibra>
bamin feinem 70. ^al)r,unbttielleicr;tbott
einem anbern (unb (ungern ) SCßeibe: beim
alfo nennet 2ibral)am felbft (Sarai feine
(Schweflet*, eine ^ocfcter feines Katern,
aber nicfet feiner Butter, ober eigentlicher,
feines Q3rubetn $arans $od)ter. £s wirb
aber Slbrabam jusorberjf genennet, ob er
fcl)on ber jüngffe ifr, barum, bag berfelbe
eigentlich im 70. 3al)r i(r geboren worben.
Unb gibt alfo Sftofe in berftefyen, bieweil er
brei) ©6f)ne §:(jaralj jugteiel) nennet, baf
wir benfen füllen, tk anbern jween finb auf
anbere %tit geboren, tk er bod) alba x$k*
berfyolet, baerfagt, wenn ?lbral)amgebo>
ren fei;; wie aueif) oben Uc ©Sljne Sßoaf),
als auf ein 3a!)r geboren, erriet werben,
an welchem bocl) alleine 3apt)et ber alttftt
geboren ift worben, wie wir broben gefe^en
f)aben.
@o biel nun biefe ^ort (Bt. ©tepljang
belanget, fann geantwortet werben, bag
barinn nicl)t fein felbjl fonberfidx Meinung
auSgefprod)en werbe, fonbern etwa üonben
Bitten eine fep, tk ba;umal bem gemeinen
^annim Q5raucbgewefenfmb, in welchen
oft etwaei bunfels mit unterlauft; über bi§
ijl aud) ber ^öangelijlen ©ewotjn^eit nid)f,
t)k ^ert am ber @d)rift üon SIBoi't ^u ^ort
nacr; ber £ange ju fe$en , fonbern biefelben
allein fürjlicl) anju^eigen. £aflfen i&nen üU
fo genügen, wenn fie auf einen £>rt nur ge^
tmttt, unb ben Sefer in tk ^djrifjt, al$iu
bem rechten ^runquell, ^emefen ^aben.
©enn fietje ben ^attbdum an, tok ba$
©eburtregifler mit ben ßlftovkn fogar nic&t
uberein trifft.
5luch fann niefa berneint werben, bag
ralj, %em Krempel nnb ©ebrauef) naef),; berietbe ^ert 5lpg. 7- nief>r benn an- einem
f)abt um bas 30. 3a^r^inber ge^euget.nem^ ort, etwa burd) etlid)e Flügel fco wrberbt
lic^ ten er^ebornen @of)n ^aran, fa|^ in \ worben: benn biefes i)t (e m öffentlicher
3^tl;um,
1294
6i(iorifcfce unb Pbilologtfcfcc Sd?rifcen,
I29J*
Srrrtjum, t>a er fagt, Der £§rr fcp bem
llbrabam erfcbienen in Sttefopotamia, ebe
ct wobnete m Baratt, unb fei) nadmials ge*
sogen <xu$ C^albea. f ®a tp bas ^CBort
Sttefopotamia gefegt für bas <2DBort £bal>
fcea, es feo beim, bu wollteji fagen, €fyaU
bea fei? in ^efopotamia gelegen, fonftwar
er fcf)on langfl aus £balbea geigen, (Siebe
Auguftinum Hb. de quaeffionibus fuper
Genefin, et libro 16. de ciuitate DEI,
Cap, q;
SDte andere fc^were Sva$t.
<J\ie ijl in ben 3abren Soram bes £oni>
^ ges 3uba, unb feinet (gobns $(>afta.
2flbalajTenalle, fo big reebnen, 20. 3a^r
aus, welcfees baber fcermetft wirb*
2€bron/22,2» flebet gefd)rieben, ba§
5(bafta 42. Sab; alt fei), ba er König wirb.
SßBieberum 2 Kon. 8, 26. jtebet, &a§ er 22,
Sab* alt fei) 5 fo nun bas Q3ud) ber €fjrom''
ca recbt faget, wirb Sljaffa jwei)3abr alter
befunben, beim fein 3$ater 3oram, ©ig
ift baijer fiar, benn 3uram ifl 32, Sabr
alt, ba er Konig n)irb,unb regieret 8« Sabr,
welcbe jufammen tbun 40. 3aljr«
3Beld)er Sttepmg nad) ( fo ibr jemanb
folgen wollt, ) muffte gefagt werben, Qlfyafia
wäre md)t einnatürlic&er (Sobn bes Soram,
fonbern fein Legalis filius gewefen, aber
big wirb bamitwiberlegt, ba$bk tyttaUa,
bes Sorams SBeib, eine Butter ^afiage^
nennet wirb. 3?un pflegen aber bie Srauen
in ber @c&rift, nid)t ber jenigen, fo nacb
bem©efe&@6bnefmb, fonbern allein ber
natürlichen Butter, genannt werben.
SDarum folge id) bierinn be^ »öieronomi
unb £ord Stteptumg, ba§ nemlicb 3oram
28. Sabr regiert babe, aber ber 20. Sabr
in ber 4?ifioria gefdjwiegen werben , Don
wegen feiner $5oSbeit, ba er gottlos unbto*
rannifcf) regiert f)ot; wti bocf), bamit pcl)
nicbt ein Srrtbum in ben #ifrorien jutrüge,
fb finb biefelben Sabr m bem Qlltn feines
©obns 2(bafta gemeldet worben. Slffö wirb
3oram ber 3*ater alter, benn fein jungfier
<^obn Sl^afla befunben, um 18. ober 17. 3abr,
mt aus folgenber Neigung fldrlicber ju
tternebmen.
©iefer ^eunung nacb , ber icb gerne
folge, ftnbet fidjs, b'ag m lefcte Sabr ber
legten 3Bod)en, fei) gleid) bas üier taufenbe
Sabr ber SBelt, wie in biefer Chronica ju
febeni|t.
Sofe biefe tytMmata auf-
©aö er(!e. 3oram 3frael wirb ^Snig
im is. 3ajr be$ ^onigreid)^ 3ofapbat,be'^
Königes 3uba, 4^on. 3. unb im anbern
3a(>r be* ^onigreieb^ 3oram, bes (^o^n^
3ofapl)at, 4^on. r,
©as anbere. 3öram 3«ba wirb ^onig
im f; 3a^r beö ^onigreid)^ 3oram 3frael,
4 Äon. 8. 'SOie i(r nun eben ein 3a^r , ju>
gleid) bas anbere 3oram3uba, unber|!e
3eram Sfrael, unb über t>$ autyta* fünf*
fe3oram3froefe?
©aö britte. SlhajTa 3uba wirb ^onig
im 12. 3a&r"&e$ Königreichs 3oram Sfrael/
fo bod) »om anbern 3a^r 3oram 3uba,
bis aufs le|te 3af>r 3oram Sfrael befunbeiii
werben 15. Sabr»
£>ie Äefd)reibung biefer Seit, bt$®ia
unb €1ifa, ifr t>te aüert>erworren|fe , gleich
wie auc& bas Regiment Dazumal am übel^n
gejfrmben ifr, uon wegen ber graufamen^fc
gotterei) unb gottlofen ^BefenS tber Sfebel.
Se^e ee alfo, wie auf bem nachfolgen*
ben 2Mat flehet.
A fep bas 16, 3abr bes Konigreicbs So<
fapf)at, unb im folgenben, i>a^ ifr, im 17-
3a&r Sofapbat fabe fein (^obn 3<wam w
neben bem ^ater ju regieren,
- Jorarn
iq8o
0 £mkeri Chronica.
«8f
3>i\tm 3(l-ael £om'g', febod) unge>
ruglid), unb erfr übet: brep 3a(jr ijewacf)
geruglicfc. —
SHfo i|r aufeelofee ba^ erf¥}3roblema,
nemlid), wieöasanber 3at)r 3ötam3u*
^unbbaö erfle3af)r 3oram3f'p
raef, baju öaö 18. 3ofapl)at,gar ein
3a()r fep, wenn allein £nb unb Sfo*
fangjufarmnengefugef wirb.
4
?
7
8
9
Diß |wö die 12. 3abr<(
3oram 3fvaefe , unb ift alfo
aufgelofet bas anber ^robtema,
nemli$, roie 3oram 3uba £ämg
werbe im f.3abr (t>ermmm,ba esftcft
anfctyeO be$ $\6nigreic!)g 3omm in
Sfrael*
tleber^upffe ao.3a8r — i*
tiefer 20, 3a&r wirb ganj unb gar
öefc^wicöcn in jber ^g)iftorta , unb wx*
tim allein geiwlbet im $fter 2Jljafia*
^
tmtyvi Schriften tyvCt>etf,
A.
x7
18
19
20
2t
22
2*
24
25
I
2
.3
4
5
6!
7
81
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
t-a
13
HJ
IS
16
17
1?
i9
3oram 3ue>a £6mg, ftf z\
3afaQti, regiert neben feinem «Barer
Sofaptjat 9» 3a(jr*
ff** 3oram 3u&a 32, 3al>i! alt, £5'
nfg na* feines Katern 3ofap&af$ $obe,
regiert 8» 3a&r allein»
3bajta 52. Saljr ait ( 4&k 8. )
wirb Sonig juSuba, entert neben fernem
<Bater.
— Soram 20. 3a(jr/
Sßfo ffl aufgebet ba$ brifte^roblema,
wie ba$ 12. 3a$r be$ ^onigreid^ 3e*
tarn Sfraef, fei) ba$ erjle 3a(p bes £6*
mgm#$%tfia, im Anfang unb §nbe
ubereintceflvpnb. '
£>arum mug gemerft unb unterfdjie*
ben werben peperfei) ^erßanb biefec
3Bort besiegteren^ ©nec&a Der <^o()n
regieret neben bemQ3ater, ber anber, t)a
fcp <^ot)n aHeine regieret, baju b<x§ Der
Anfang bes 3a!jrS in einem £6nige,
fe^|)a$ §nbe|>e$ SaljrS in einem anbem
Wenige/ iDtefe Aequiuocatio iß eine
Butter be$ 3rrt&um&
3i m
3*bu
1282
üiftovifät uno Pbiloloijifcfee Sänften.
1233
Jcbu RhniQ in 3frael regiert 28.
.Safer, —
so
21
— 3feafU 42. Safer alt, 2 €feron.22,
regiert alleine i.;3al)&
- #ttal.a2\6nigm, regiert 7, Safer.
C>ber macfce fcu ee beflfec
SDarum foUtf t>u bie^eben tfeeifen in
unterfc&teblJc^e Seit; als, ^fafiaifl 22. Safer'
alt, t»a er $omg w«% (öernimm neben fei*
nem regierenben Später ), 4 £on. 8» linb
^C^afia ifl 42, Safer alt, vernimm, ba er
Allein regieret, nad> feines SSatern 3:obe;
unb regieret ein Safer, öernimm, wenn er
so* Safer, barinn er neben Dem 3kttergott>
U$ regiert feat, überfeupffet unb gefefewiegen
werben* 2llfo finb t>k ^roblemata aufge>
lofet, allein baj? fcu wißeft,. baj? ba$ funfite
Safer im anbern ^roblemate, genennf wer*
be btö £nbe bes Herten Safettf, twbebw
baffelbige fünfte Safer 3oram Sfrael, ifi
bas etfle Safer 3 warn Suba, ba er allem
regieret, fo gefdywiegen werben 3, Safer So*
ram 3frad> ba erbas ^onigreiefe noefe niefet
in aerüalicfeer ^offegion überfommen fatu;
alfo t>erf!efee ba$ 12. Safer Soram Sfrael,
ba§ ber Anfang befifelben gemepnet werbe,
benn 2lfeafta l)at eben baffcibe Safer über
audfe regieret, in welcfeem fte attefe bei)bet?on
Sefeu ftnb erftljlagen werben. £)arum muß
biefes i2* Safer natf) ben 20, überfeüpffeten
unb ausgelajfenen Saferen gefegt, werben,
4Ä8, Srnwt '"
4&9, Smix* \
Safer Soram Sfrae!
wirb Sifeafia Äg,
vernimm
im Anfang
8 Ut Safer**
l m enbe J
F I N I S.
L Ä V S D E O
2)£,&i<
1284
2) Üutfcevt namensbud^em.
iq85
2) £>. fiuf^etö ^amenSbüd)*
leiit/ barmtie be? alten ©eutfc&en
tarnen, Urfpruna unb »eöeiifting
gewiefen n>irb;
3ht$ bem Sateintfcßett , tDortntien
a erflucf) ol>ne Sut&ert SRame« ju SBirteno
berö Sfono 1537» unb nad)tnate unter
bejfen tarnen 2lnnoi57i*
ausgegangen;
3nfr-S)eutf$e ufrerfe|t Don
OT. ©ottfrieö tPegrtetu
1. Stöe 9lamert, fo Dlffobee Ufff tyt
ben, fiab re*te ©cutfidt Warne«.
a($:
1.
®ßubolfF, ober Rudolphus (Rodol-
d©£phus): ©tefcr Sftame t|1 au£ jtoeoen
£>eutf$e«3Bortertt jufammen gefegt, hcß-
lidb 2Utb,unb£ulff,unö (MftffiutolfFfo t>iel
aIöKatf>buiff; Die Sateiner aber,tt>eldjeü)n
nid)t fo eben auäfpwd&en ober behalten f onnen,
baben benfelben in etwas corrumpiret , unb
Rudolphus braus gemacht ; rcie es mit tic
len l>emad) folgenben fronen ©eutfcfym %la?
men mefyr gefeiten.
c. itibolff> ober LodoJphus ifi audj
corrupt; Denn red)t ©eutRbbeifjt biefer
5RameainbI?ulfföbei:£eubi?ulfi;: Äufccift
^ieberlanbtfcb, tmb tfl @^»abifc&, unb
l)eigt ^ftenfeben ober£eute,barous bennmirb
£eubbülff, ober ieutoiff, bedeute #tW/
auf ©ried)ifdj, Alexander.
3. Äanöolff, ober Landolphus, fofi fo
tieJ feon als, &anbbulff/ ber bes £anbes ##
fer unb £eil ff*.
4, <5angolff, oberGangolfus,foUfeijn
(Bangfculff, baS ijJ, glücftidje «&ülfe, i>ie
Slucflicb fort unb son fratten gefjet 9ftaw
febret btefen tarnen auef) um/ unb faat,
♦oulffgang; wofür bte meijlen ©eutfeben
beute, aber unredjt unb übel, fagen, tPoiff*
gang, gieid) als 3Bolffe&®cwg, ober ber
SOBolff ge^et fort» €s fommtaber ber Der"
berbfe Sftame Woljfgang (&or 2flto fag*
ten fte<oulffgang)ber, ausber^ieberlanbi*
feben (^pracbe, welche noeb JJeute bk felbfl
lautinben 35ud)jtaben au> quälet; benn
wenn fle motten fpred^en&ulffgtfng, fage«
fie ^uolffgang; Daraus anbere, Die ibrer
(Spraye ungemoljnet, wenn fle es boren,
tPolffgang machen, ba es boefj JJeiffen foll
<S«lffgang ober (feangWff**
?. #mulfF, Arnulfus, iflfojöie! als
äftmfrufö ber 3:ugenb unb @!fjrbarfeit (jtlfe
unb beforbert. ©enn bte Lateiner macben
unb febreiben allewege ein A, wo bk&mu
fdfjen ein E ober M baben, unb laflen bie
Afpiration ober bas H aus. 2(Jfo machen
(le au^ ^^ml>ufff, ArnulfFus.
6. (B'anbolff, Gandolifus, fd&einet e6ett
ber 9?ame<5angkulfT GangoliFus^ufeDn,
fommen aueb in aßen uberein, nur ba§ baß
G. au>ier in ein D. Dern?anbelt»orben«
7. tliffar, ülfarus, baö i|l, #ürfer ober
Reifer, (ein ^eifanb,) im£atein, Saluator,
Auxiliator ; 3m @tiec&tfd>en Alexius ab
*?,f|^,opitulor; 3m|)ebraif($en Jofua,
Jefus, Esdras, &c.
8. mtnulff, Minulfus,ba^foao6naßett
greife* fo i>ielfepn, afg tHetn ^ülff (mein
|)eil): ©ennlTJyiii|l@acb)Tfcbunbbebeu^
tet mein, babero f ommt, tUyn ^ürfp ,
9. Zftulft, Aftulphus, ifi fo öiel afe
«Saf^^ülfF/ ba^ ijl, aefebminbe, eilfertige
|)ulfe» Äenn auf alt Cftieberbeutfcj) beif^
fet £afi einen ©efc^minben, *g)e(ftiaen, ^a*
eferen.
10. 2tilul|f, Agilulffus, ifi enttwber (b
öiel alt&Wff, ba^i)t,aefcbminbe,fcbneae
£üife, unb faf!, tbmtxtf mit 6af*WlfF;
3» <i 2 .Ober
1285
£t j!orifd>e unb pfyilotegifcfce Schriften,
1287
£>ber, welche« beute nodv im ©ebraud),
äritelfcwlff, (rooDon ganj unred)t £itel*
woijfgefagt roirb,) als wenn man fpractye,
Dolleunb lauter #ulffe.
ttfolfart, biefer Sftame i(! ganj Der
11.
berbf, unb foft fo Diel fenn, 0 ^ulffrat;
benn es ift ber umgefefjrte ^ame&a^uiff,
ober &uöolff*.
i2. #oolff, Adolphus, ift aud) gan&
DerM)rt, unb foü fo Diel fep, ate^attfculff.
2flfo nennen bie Lateiner bep i;on^obarber $fc
mg AthulfFum, baSifl, 4atff>ulfF- £att©
einreiffen laffen. Unb fyafte id) baDor , t>$
burd) fo(cf>e UmDtffen&eit ber #auptname
felbft tinfrer Nation, nemhef) ber 5?ame
Germania, corrumpirt fep. S)enne$
glaublich ijt, baf? bie £afeim'fd)en Hiftoriei
ber £>eutfd)en H nid)t red)t angefeljen, unb
baftelbe Dor ein G gelefen, ober im 4Äen
nid)t genugfam unter feßieben baben, aumal
t>a einffcufes au^efprDcfjenesH^emxßucl)'
fkben G feljr nabe f ommt. Stamm icf)
in ber Sftepnung bin, bag Doqeiten unfere
£)eutfd)e Nation Hermannia genennet
aber, ober «^atto fyeifjt SBater ; baljero noef) j werben. ©leidtfDie aud) jener fürtreffltcfce
^eute in Reffen bie ^inberif)ren^ater Hat- ^ '
to, ober Haetto (mit einem 3talidnifc()en A,
ober jroiefadttn E) Reiften. (2Bie manö
benn neef) tyutt ben fteinen £inbern ange>
nwbnet, baf? fte balb ben Tätern lernen ju
&)eutfd)e £riegesfurft, melier bes tapfer«
Augufti Eegionen erleget, Don ben ltalis
unrecht Ariminius genennet wirb ; benn
berfelbe in ber ^Baftrbeit ^ermann (Her-
niannus, nict)t Ariminius) gefyeijfen Ijaf,
rufen, £ate, £äte, Zate.) $lffo ijt nun ,mld)t$ aud) noef) beute ein bekannter unb
*2>attfc&lfffo Diel als,eein£8ater ber ^)ülfe,!jebr gebräuchlicher 9?ame ift. Hermann
ein fxlfenber ober bülfbringenber ^ater.ibeift aber foDielatö, ein ^annbe$#eer§
Unb glaube icf), bafj \>k Chatten, (Chatti,) I ober Svriegesobrifier : benn «Jeer bebeutet
bie wir nun heften nennen , mit oem aUen | £rieg$Dolr\ S)afjer f ommt #eerfart, tot
<2Bort Ratten, t>a$ ift, Sßater benennet noor* 1 ijt, ein 3\rieg^ug, item Herma^ni, Her-
ben» 5llfo Weg" jener QStfd&of ja Bamberg jmannia, bat ijt, ^riegsleute, Kriege, £rie>
Hatto, ba$ iftQSater * unb ein anberer Otto, geri».
mldjes mit bem Dorigen ein£ iff . ©enn ber 14, @old) Der! eljrter $}ame ijt aud) Se-
fftame Otto iff fonber 3n>etfel Don ben&Kgeftus, tDelc^er beöHermanni <&$\w
teinern burej) Öuälöffiuig be^ ^uc^flaben^
H, (roeld&en fte fönten faf! allezeit auslaffen,);
corrumpiret , unb für ben tarnen Hetto
ober Hatto gebraucht Sorben, ©erowe
gen jene brep Ottones, Dvomifd)e ^at;fer,
Hatci, Ratten ober Vatcv foüen genennet
werben, Hatto p oft Hatto regnauitter-
tius Hatto,
13« 2lud> ift$ nid&t fo ein grof ^Bunber,
t»af bie S)eutfcf>e <Sprad)e Don ben Uner*
fal)rnen Derberbt unb jerflümmelt roirb.
gerDater geroefen, unb auf ©etitfcl <>eng(!
gel)ei|fen fyat: ba benn ber 35ud)fkbe H in
ein S Derroanbelt korben, S)aö *3Bort
i&eng(t aber keift fo Diel, als ein Kriegs*
Seiter, ober^riegöpferb: ©ag alfo £eng(i
fajt fo Diel fepn foll, alö ein Üveuter, Svitter,
ober^rieg^mann; im ©ried)ifd)en ftei§teö
Philippus. Unb tt>al>ret noef) ber Sftame
eines «berjogö ^u ungern bep'unsSteutfc&en,
^ev3og ^engji sufgtiQevn, Dux Angri-
norum Segcftus, Unb tituliret fiel) Ijeute
©enn and) n>ir fyaben W Sateinifc&e @pra^ ; nod) ber SStfä&bf p Colin einen #er$og i"
d>e nic^t wenig Derberbt, nad)bem man fo . ungern. Latini male feribunt Angri-
Diel barbarifd)e, tDilbe u\\^> frembe ^IBlrter luariosum pro Angrinorum. Unb wirb
€-nge'
1288
2) Sluttym Haniensbucfylem,
1289
&n$ttat\b ßletd&fam Angria , fgn$alanb
genennet, tton jenen Angris ot)er ängern
roeld)e tf>ren (§i& bafelb)? genommen : ba->
J>er aucf) bie (Engctdnber mebrentljeite @acl)^
flfd) unb bte äffe Sftteberbeutfd&e ©prad)e
retten»
iy* Unb laße itf) anbern in bebenfen env
fyeim, ob aucl) niclK bas ^TÖorf Alemanni
öerberbt feo, unb fo Die! (jeifienfolle atö,2(öd*
mann, Adeimannia ; xvkid) mutfymajfe*
il 3tte Sternen / i)ie $8renn ober
25rt)n fcabett/ ftnb rechte ©eist»'
föc .Sternen/ att:
1. örenno ober Brynno , ijt ein gelb*
übriger ber Gallorum gewefen, im Kriege
n)iber bie ®tabt Üvom. tlnb ijt nod) freute
in groffem33raucf> baS3(£ort£>renno, ober
feielmetjr iöryn, mit einem « ober u; baber
l ommt bas ä'ortSrun^wtg, ober 2xynß#
vtug, ba$ ijt, Brenni (gd)lo§ ; Item 2>renn*
bürg , iw!d)e3 aber &eute beo allen #6fen
corrupt unb falfcf) Oranienburg auSge*
(proben wirb. £)enn bie Bürger unb ©tu
roo&ner felbtf berfelben <Sfabt in ber fflavl
nennen fte ^rennburg, bat ifl, Brenni
35urg unb 2kfrung, nic&t öranöenburg.
2. €s ifl aber 23ryn ober ©renn (mit
bk alten «ßelbewerfe bezeugen) ein $emr
ober (Sturmhaube, fcornebmlid) mit #6V
nern, £amb,ober jeberbuftf). 3ftbemnac&
23renno fo \>kl alö ein ©e&elmrer, ber eine
(Sturmhaube auf fyat Unb arennburg
fo Diel als, entmeber beS JperjogS Brenni
<5d}lo§unb2kjrung, ober ber brennen,
^ *P/ ©ebelmten unb ©enoapneten, ®at
£anb ju befd>ü^n,)<Sd)u£ unb ed>an$e.
SCffö »«& in unferm£anbe ber grofle^afer,
fo gfeiefefam mit rotten Römern gemimt,
unb mit biefen Stügefo gemapnet ift, 4>up
brenner genennet.
3. 6iltebranb/Hildebrandus,iftfo t)ief
alt ^eltbrenn, bat ifr, ein *&elb unb groflfer
Sftann ber brennen, ober gleicDfam bat
Sjanpt unb ^er^og berfelben. pente fagt
man : Hauptmann über ben cetftgen 5cug.
S>nn <£>dt hörntet einen l)ol)en/ fTarferj,
unubetwinblidxn SDtann, bergleicfyen Achil-
les, Heclor, Hercules gewefem
4. tnitpvanb, ein ^onig ber £ongebar?
ber, follfeim fofciel atö£utbrcnn, baöifr,
ber Heute <äelni, welcher bie C'eutemit^Be^r
unb Waffen f#|et, S)enn £uit ober £yt
l^cißt Zeute.
?. 2tißbranö, aud) ein £ongobarber &&*
nig, foll feon fo Diel alt <oußbrenn, bat ift,
#au0f>clm ober @d)iu), ber mit 3Baffen
iSaus unb gan^e Familie fc&ufcef. &)enn
#uif} ober $\\%. langfam auögefprod)en, ijl
©ad&pfd), unb bebeutet ein $au&
6. 5»Ä?öbranö, ba^ «|^ fo wel al^5«^
brenn, eingebelmter@olbatuiguf. Unb
fefreinet, al^ n>enn biefer 3Rame felje auf
^eltbrenn ; ba§ mie ^)eltbrenn (>eif t einen
gereimten Üvitter, ober Hauptmann über
bm reifigen 3^g : 5(lfo ^uf brenn einen
2Beibel ober Hauptmann überba^5u§öolf.
3fr alfo, «Jieman fielet, bat ^CBortörenn
ein (Solbaten*Gber£rieg$tt)ort.
in. Sitte mmm, fo fld) auf 9tic6
enötgen/ flrtD rechte ©eutfc&eüla*
mm.
t. 5t'i^ri<$/ J« Satein Pacificus, »g)e^
braifd) Salomo,, ©ried)ifd) Irenaeus. Ju-
lius Oefaruennet unb fd;reibet biefen fd)6'
nen tarnen Viridorix, Epidorix, unb
fraben ftn bk 3tcäiamv fcon ben £ongobar^
ben bebalten; rate benn nod) r>eute bk^tali
einen 3veidjen, benennen. 3jlalfo^icf
ober lMä> , fo »iel alt d\tid) ; unb ^rte/
öertcF ober 5«^e«*/ Sriebenreiel)* $lh
fo fagt man, 5if*n4>/ I^ornrict/, (5eK>^
riet;,
3» »i 3 2.^r/
i»90 .
~~2* ZvviQ, Arrigis, roelcben tarnen ein
£ongobarber 3\»nig gefügt , ift fo Diel als
•£&rod?, (ober £brreicb,) freute ein gar ge>
brau#lic&er Sftame, be'oeutcf, ber reichen
öftren, ober in Stoffen ® ren i(i
$ #ldg, Akricus, and) ein tongobar'
t>er Svonig; je|t foflen wir (Dfcicf?, ttlncfe:
Slber beffec unb rechter fprid)t man Bind?,
Das ift, |ber alles vollauf bat, (Pantoplu-
fios) unb febr reieb i(h 6ul6refc&, ober
Huldrich ifl ein an&erer Sftame, ober Diel*
tne&r Don neuen jtngiretunb erbaebt*
4. Httalvicf, Attalaricus,aucbein£6%
mg,* füll fepn fo t>iel al^ «Sattaltricfe, t)aö fjt,
einsätet*, ber alleö vollauf ^at, ber mallen
^. *£menrf>, baS i)l CJmmerrefcfr, ber
aUejeif reid) t(l / bem nimmer roas mangelt,
£mri<&; Julius Caefar fprid)t biefe.n 9to
tuen 'aus Vercingetorix, aber bureb bei1
©cribenten Segler finb bk 33ucbjlaben fe&t
Dervoirret, Derfe&t, unb Derberbet werben.
£ij?orij<i)c unt> pi?tlologtfd?e Bcfenfren»
1291
bentenbabennacbmalsbaS-
anbert, unb bastoge Deifeijt, nacb bemfcfo,
unb enblicb geto braus gemad)t. $mt e m
^age ifl bi§3Bort gnug.befannt unb be*
tu&mt, unb überzeuget bie alten 93üc&ert(>'
rer geiler ; benn auf ©acbfif# faat man,
<£en$oge 4>mric, auf £ocbbeutfcbA £>er*
^oa^einrieb^ertog, ober 4ewg,fcmrM
ber Dorn $>ui, bas ift, ^riegSDolf, unb $og,
ober wben, unb beift einen gufjrer bes
^riegSDolfS. <&mrtc aber beißt fo Diel als,
ber innen ober &u ^)aufe web , ober ber Diel
£au£aefmbebat, ober Dieler QSater unbSRe*
derer, ©ieiebwe ber gbratfdje 9?ame
Abraham fonn beiffen einen QSater Dieles
<%q\U, ober Dieler ©efcbledjter unb Sa*
mitten*
6. üDtetricfc (Graece Theoderichus)
fommt ber Don 3Deu5 ober ®ub, mit einem
y ober ü gefcbrwben, unb baben bk alten
£)zntf$m ©Ott alfo genennet, nemlid) *Du&
ober i)eu5. S)ie £if*orienfcbreiber fdjrei*
bm es mit an bart T, nemlicb £«k; aber
bie Pronuncia don, fo nod) beo uns bauret,
befuget gmtgfam, baß man (nicbt^eutjbn*
bem) £>eu&, ober-üDöfc fagen muffe: wie*
wol Caefar felbff es allemal mit einem T
fd>reibet , ungeaebtef er ml geboret , ba$
bk ^>eutfc|en es mit einem weieben D aus«
aefproeben. Q$on biefem ^ort 2)euö (tvel^
d)es ©Ott bet'ßO werben tDir ©eutfeben,
äDeu&ifii> (Deudici) genennet, auf ©acb^
fi(b &\M{<i>, mit einem y ober ü. 2>nn
in folcbetr unb bergleicben alten ^Bortern
mug man ad)t fyabm auf ben ©ac&fifcben
S)ialect, unb ibre $lrt ju reben, als melcbe
Doqeiten gan^ ©eutfcblanb gebraust bat»
^)aben alfo bie S)eutfcf>en ibren tarnen ge^
nommen Don ibrem ®Dtt, ben fit &mb
ober Buö genennet baben. ©lei^mie fidj
ibre ^aebfommen fytvnad) Don (&Ott ge^
nennet, (ßoteoe, Gothos; belebe @i>/
tben, nemlicb ©annemarfer, ^n>aben 2c;
noeb ^eute ju ^age ©Ott (Buc beiffen.
©anj S)eutfcblanb aber fpriebt ©£>$?.
%Btü aber fomol ©Ott, aU®utt, fangfam
gebogen, unb mit einem ©rcumfkro ausge^
fproeben tDirb^'f^baberfommen, ba$i)U
©efd)icbtfcbreiber Uc ©otbenaucb(5«etben
(Gaetas) nennen,
p Unb febeinet, ati mtm biefer^ame
®ub an$ bm $ebraifcben, ^oeö, bergen
Hoffe« (ep, weldjes beif t einen Obm, Jreunb,
£tebe, Sllfo baben bk Eliten unb tvftm Wo*
ter ber £)eutfcben ©Ott nennen trollen,
£)o5, basifr, einenjreunb, ^iebe.Obm';
©leicbwie bk Sfraeltten ibn Saal, baß ifr,
einen $wxn, Bräutigam ober bemann
nen>
1292
mnttm. 2lber and) baß ®riec&ifd?e <2Bort
Theos jdjeinet mit bern tarnen IDeuo fa#
föereinjuftimmen, fonberlid) fo mansaufr
fpricbt ieufcs Döec Ceubfcfc. tinS> ift fein
gweifel , bat ba^ &tfeinifd&e Deus t>om
©riecfcifeßen Theos beifommt, man mag
fcas Th burcb ein D gelinbe ober bart auör
fpredjen. Nam alii T rapheflant per
th, alii per d, ita eft magnus Symbo-
lifmus incer iftas literas tenues, alpira-
tas et medias.
& SBon biefem 5D6ö 1 6mmt ber $?ame
E)6We, n>eld)en bit 3tafi Totila nennen;
bk ©eutfcben ober 2>eQd, iDisel, jDotjel.
©enn bk ^talianer noanbem ba$ tz in ein
piefad) tt3 unb fagen an ffatfHaflia, Hat-
tia. llnb peifelt mir ni cbt , ba§ ber £ onig
SDeQel, n>el$er in unfrer Sflutterfpracbe
alfo genennet, jener Tottila gewefen fei;,
©enn bk Itali fd)reiben nid)t 2>et$el, fon*
bern SDottel ober Tottila. Unb g!etd)tt>ie
Jener jmar jtadblicb, aber bodf) wabr gefagt;
3Dte 3talianer unb ^^n^ofen fcijretben
anbets , ate fte veben, tmo reben anbete,
bmn fie meynm: alfo fpreeben fte bier mit
bern ^unbe IDocael, unb febreiben bod) Tot-
tila. (Sie pronunciren ßfeel, unb fd>rd*
ben Attila. (Siefprecben Atzio, unb fc^rer
ben Actio. @ie fagen lefere , afere, di -
fere, unb febreiben legere, agere, dicere.
$ber and) unfere Jranfen nennen nodb hmtt
£60, einen geijHicben 2$ater, ober tyatm,
ber ein Äinb aus ber ^aufe geboben, unbbef*
(en ^aufteuge tfi ©aber fommt nun
2ty6rkfc ober 2>ubrfck, ba$ tf!, reid) in
©Ott, heilig, ©8it!ic&: bei; ben ©rieben
Theios, Euiebius*
2) tütbtzi XTlarmmhuä^kin.
1293
IV» ©ieSiamcti, jb (I* auf QBccf
tmD3* enMgen/flni>awdS)©mt'
fefre fttamem
i, X>iti0; Virigis, ein Senfe ber Son>
gobarber : reebt fyi$t t$ VOitüh* luU
Csfar nennt biefen £6nig Diuitiacunn
©a$ <Sacbftfd)e 2Bort Wirte btbmttt
$lu$tit , §Tfaljrent>eit. ©aber f ommt
VDtnid) , basifl, fing, erfahren, rc#,
fd)arffmnig..
2. ^eöevmg, Heddewigis(eine 3\om*
gin), bejferunb red)ter<&ettowig,trobbeifjt
fo ml ah$, m Sßatexß gufludjf. ©enn Wit
ift ein alt <8ad)fifd;e£ 2Borf , unb bebeufet
Suftucbt. ©aijer fommt 23rynßwig ober
2>vunnfrc»m, ba\)on febon broben. $ilfo aud)
(Dßvstg, Co^ig, ^erbwig, JLuowtg^
nid)t aber Lodowig, Lodouicus, fon^
bern auf (Sacbpfd) ilybewig , ober £ody
beutfeb üeutewtg, baö ift beS ^ol^ober
ber Seute §:ro|t unb gwfi«cf)t. iul^C^far,
ba er bat @ad)(lfc&e93ßßort nad)abmenwo^
len, nennet er if)n Lytauicum, unb fyatal*
fo an ftatt eine^ E m 3talianifd> A, unb
t>or ein u ein y gebrauebt. ©ie Sranjofe»
fpred)en ben tarnen Spbewig grebau^, unb
nennen ibn Clodouaeum ; fe^en alfo öoe
bern L, baß ftebur^bie^el)legfeid)fambfa*
fen, ein C, unb t>eranbevn baß SDßicf in
vaeus.
v, StKe tarnen, fo fl* auf Malt
etibigcts / jinDSeutf^eÖiameii,
1. (Dßwalt , beffer unb redbter 'tyi§t e$
i^ußwait, baö ift, ein 2$or|ief)er unb Dve*»
gierer bt$ »öaufe^, ein Oeconomus ober
#au$)ertt>after; ^u ^)of ^eigt er $ofmei>
jter« ©enn Watt bebeut ©eroaft, Obtia*
M ober 5)?acbt $u regieren, ©aber and)
biefen : $>a& VOcXt <BO>tt.
2. igbexvalt, ober für?, ^balb. €^ foü
aberfeyn unb beiffen &§tvoo\t, bet^adjt
unb Qlmi fyat emaß #1 fcerwabten unbjube^
(>a(ten, ©enn tye$tn ifl fo i>iel aU wrroab*
ren, bebten. ©4er fommt bas %Bmt
^eger
1294
£ip©rifcbe unb p^jlologifd;e @d?ciftem
1295
Äctter, Den man fe^C corrupt 4>oyer nete
«t Da« ift, ein «g>uter, ober Sfcrroa&rer.
£ateinifcb Seruatius, }it £ofe, Äammerer,
SKentmeifter. Stffo nennet man einen 2lcfer,
2Biefe, ©ef$i, unb bergretd)eu , basier*
jaunt tjl, gebegt, als weld&eö t>om offent
unb &eifit fo t>tel" alö ©rimm ober gornge*
walt. €s fefeeinet, als wenn bep ben Eilten
bijj einsame geroefen einer gericbrlicben©e*
walt, bie wiber bie Uebeltbdter gorn &etu#
bet^, gleicbroie je(?t ber Siebter ifl, n>elcl>ec
t)k TOjfet&drer bem genfer übergibt ju peu
lieben SBraudj abgefonbert unb mxoafyttt ' nigen unb abjufrrafetn ©am baß wir l)eu*
ift. 5llfb wirb aueb bas Confiftoriuro f
Da« WS*"** (Homero, Sacer Ciror
lus), geljegte 33anf, gehegt ©eriebt, 2c. ge*
nennet»
3 @ebalb, Sebaldus, ijt fo Diel als
6eewalt , ( \ik er(ie @#e lang ausge*
foro*en,) unb fielet es auf bas Relatiuum
Itavodt. eo bag öeewalc tfi einer,
ber brauffen£auS bdit, fcbaltet, faet, pflan,
«t.pPugct, bauet, Sanb, gelb, ©arten, unb
Dergleichen : <£>egv#alt aber, ber bas gefamm*
lete abgemebete, abgebrochene^ fiel) nimmt,
nacj)#aufefui)ret, üerwabret. llium A-
gricolam Cgraece Georgiutn), hunc
promum dixeris. ©eewaft fonnte man
beiflen einen MerStnann; #egwalf einen
Äettner ober ©peifer. .
4 tXHUbalb, TBilibaldus, beffer unb
rechter miewalt, ijtfomel als, ber welen
»orgefefct ift, ber über Diel berrfebet , ber
oberfte Gouverneur oberÜvegterer über Die
mim. Ober es fommt ber son ©utt, bog
es fo Diel feon fott als tPolwalt, berwobl
maltet unb regieret. Veluc onunis bom
graüa (vt plurimum folent germani)
fievocatus.
£ XLipolb, Theobaldus, foö feonber
Stome SDuwalt, (per tta grsecuro) benn
2*t beift £aus, »f«, ^?r^
•ftaafe* ober ©ebtetö £err : ober es foü feon,
&mm Dübvcalt, bas ift ©OtteS ©e,
toalt ober $tod&t , bawn broben m £)te<
ö <5ruw*?ätt, Gry moaldus, weisen
Atomen m Songobarber Äonfo aefii&w,
tefagen, &ui?ten, Ricfeter, fcl)eint nodj
neu ju fetm, weil Ätzten eigentlid) nicl)tö
bofes, fonbern gutes lautet, als, verworrene
unb unbeutlicbe ©inge ricl)ten, erffdren, ju*
recl)te bringen* 3£elcbes benn eine eigentlid
cl)e SOBirf umj bes SBerffanbeS ift. £)aber
fommt Kecbt, &tcbttg, unb fagen wir:
ein rechter ©trieb, reebfer $[Beg, unb im
©egentbeil, f rummer, unred)ter 2Beg*
3(r alfo bebten fo üiel als, juredjte brin^
gen. ©aber fommt auef) öertebten, bas
ift, lehren, unterweifcn, aus bem3rrt^um
bringen , als ; lieber bedeute mivb beg :c.
3(^bemnacf)CBiymtt?alt foüiel als gornge*
»alt» S)ie Itaii , fo ben £aut ber 2Ju#o^
bet>nicbtgnugfamunterfd)eiben Tonnen, fa
ben bas boppelte W in ein O &em>anbeuv
7. ^ettwalc, Adoaldus, bat geljeifiM
m £ongobarber Rm$, unb fommt biefer
^Rame t?on Otto ober Hatto, unb bebeut
bes Sßaters ©ewalt, ober ber an Katers
(tatr i\\, ein ^ormunb , Patron , gfo
fpracb ober 95efcbirmer; bafrer noeb beute
bei; ^n $lbt>ocaten unb CKecbWsclebrten im
S5raucb ift ba$ <2Bort Xnxoalt , welkes
obs corrupt (n üor tt) gefd;rieben unbge/
lefen, unb #mx>ak für *clattwalt gefpro^
c^en werbe, fann nic&t eigentlich unb gewij
wiffen.
8, Jlatwalt, Radoaldus, Congobap
ber ^onig, fommt ^r bon'CKatt, wie bep
^Rame Rubolff, unb ift Rattvoalt fo M
als, ©eroalt bes9ved)ts, Wlatyt )u red>ten,
ober 9\atl>s6err , Conful : ober es fommt ber
bon ^ett^n, basifr, erlofen, befrepen:
2) Hutfeeiri namensbuc^Iem»
1296
Körtwär^ kauft, ein£rlofer, Övetter,
23efret;er, «)ie ein anber 3v6nig ber Sensor
hatten schiffen, Rotharis, weld)eS fonber
§weifel fepn foli fo Diel als, Steter, <£v
9. (Serwalt, (ßarwalt, Ganbaldus,
f)Mt fagt man t>oUmad)t.
vi. Sitte Sftamen, fo fldj auf ^SSm
euMgen, |InDS)eutf*e tarnen:
r. XWcf win, T?orgget*?m, baS tfT fo
Die! als, ein Ueberwinber ber Golfer, gnV
cbifcb Nicolaus, Nicodemus.
2. 23olowm, Baldwinus,berbalbge>
winnet-, ober überwinbet: 3ef. 8, i. Cito
praedare, €ilebeute.
3. aiwin, ober Ulkwin, 8ügetx>m
( Älbuinus , Alguinus , ( AIcuvvinus ,
Alboinus, ton^obarben £onig ) i(l fo t>tel
als, ber alles gewinnt unb ubccroinbet*
4. Bnbwin; bc» ben 2Bdlfd)en @te
fd)icbtfd)t:eibern fünbet fid) Andonius, wel*
d)er, wo ernacbibrerSlrtgefcbrieben, unb an
ftatt eines N ein L gefegt i)l , f ommt er mit
bem vorigen tarnen Alboinus ganj über*
ein, benn bie 3Bdtfdjen fd)reibenBononia,
untrfprecben aus ßolonga; fonjlen muß es
^anbvein fct;n,eoaö ift, tine überwinbenbe
#anb, eine umiberwinblidje unb-ftegljafte
redete #anb.
5. (fioßwm, fd)eint ber Sftame 6uß*
ivin ju fepn; unb ift fo Diel als ein ®ewin*
ner unb Ueberwinber Der Käufer; (bas H
1297
unb flath &pta$e Der £>berbeutfcbldnber>
bk and) bas ©ofcenbilb in £ngellanb(Sanct
3o6 nennen*
vir. Stile STarnen, fo fld& m öib ett=
töflen, ftnfcS>eutfc&e tarnen*
& Titnolb, Arnoldus, £)euffcb (gtn*
bolo, basift, gftrltcb, ein gieb^abet t)ev
£ugenb unb §l>rbarfeif. ©iefen tarnen
führet aud) ein £dp|erlicber Q3ebienter, wefc
eben man «äerolö nennet, bat ift, ^brnbolb,
ber ?:ugenb unb ©jrbarfeit fuebet unb er>
bält.
2. £eupolö, bieferSftam* foö eigentlich
Riffen fciebboio, gleich als wenn manfag*
fe, e£ieb unb bolö , aus wefd)en bei)ben
2Bortern er mfammen gefegt, wie ber Sfta*
me Dvattbuljf aus jweoen begebet. &.\z\>*
bolö, £ateinifd), Amandus, ©ried^ifcj),
Erafmus. £ieb ift fo Diel, alt geliebt, Iieb>
lid>; 4>ulb fo Diel als, ©unjt unb ©ewo*
gen&eit, bamif tcb /emanben umfange. S)a>
ber fagt man aud)', bolöer öuie, bat ifl,
lieber 25u!e, Q5raut: @r ifi mir nid)t (jolb,
bas iff , er liebt mid) nid)t.
3. äDtepolfc ; aus biefem tarnen ma>
d)enetlicbeTheobaldus, anbere Hypoli-
tus (Hyppolicus). tybti meines £rad^
tenS gilt in feiner (^praeße Theobaldus
etwas, unb ifl nur etM)ttu ^oüs aber
Hypolicus fepn, fo muf bat H in ein D
Derwanbelt worben feon, unb aisbann ifit
fein £)eutfd)er, fonbern ©ried)ifcber ^ame,
ijl Derwanbelt in G) aber nod)mebrfd)eint!bergleicben Diel in £)eutja)Janb ;e^t im
ber Sftame <5ogwm ubereinjufommen mit
^Joöcimn, welchen da berühmter ^uficuS
in Sftieberlanb gefubret» Joec\vin aber
fommt ber Don 3of* ober 3üfi, bat ift ge^
red)t : benn wenn bk ^Rieberldnber ibren
Svmbern ju fd>meicf)eln pflegen, fagen fie,
3üß0in, luftulus, luftinulus , ba§ aber
etli^e @ptacf)ea 3ob(i, maebt bie arobe
lutberi S^rifcen 14» ibetl*
@d)wange* Scb balte ftcberlicb bafnr,
jDtepolö fep eben ber 9?ame£iety>ofö, unb
etwas wegen beS L corrumpiret worben.
£)enn bk batLmd)t wobl ausfpreebenfon*
nen, machen im Anfang ber (Kolben ein D,
unb fonflein N, ungeachtet fte basLam
€nbe ber ©plben wobl ausfpredjen f onnen :
©leidjwie ficbs mit bem R begibt, ba§ pe
ÄfH im
1298
4>ifiovifi)t unb P!?tlologtfd;e Schriften,
eine©ylbe öon R anfangenb, übel, unbbodE)
am £nbe Daö R mty anheben f onnen.
viiu 2{Be tarnen , fo (1* auf SKan
ober SSHanb enbtgen f ftnD ganj
©eutfcfte 9lamen , al$:
i; £eaman; liefen tarnen Ijaben btc
3Bd(fd)en €l)reniffd)reiber jerßümpelt, unb
fagen corrupt Ariminius , bat>on Proben
fdbon: ijt aber fo&iel als, #eqog bes#eer$
ober Krieger.
■ 2, <ä<w*tnan, -&a$ i|t , ein flacfer ^ann,
©ried)ifd), Andreas; fcartiltfo&ielal^öeli,
ffcwf; bei: nid)t tt>eid)t, fonbern au^battret ;
H7an aber if! ein fold&e^ *2DBorf , baämitan*
bern fann jufammen gefegt werben ; unb fo
fefyr gebrducfylid), alö je eineä in ber ©ried)i*
fd>en ober £ateinifd)en (Sprache fenn mag:
2{Jfo fagt man: «Sandmann, bemann,
IDorffmami, Scfyvserömann, 3a wenn
man i>om Verbo fein Nomen machen fann,
wirb allemal Üaö Wem ^um Verbo gefegt,
unb mit benenfelben componiret, aU:
3, ötegman, (©iegmunb), (£ateinijty
fagt man ganj corrupt unb unrecht Sigis-
mundus,) to$ ift, ein Ueberwinbcr, ein über*
winbenber 9ftann ; latine , Vi&orinus,
Bieg, Fommtfyer t>on Stegen, btö i|f, über*
winben.
4. Wogeman, (Q3oljemunb) Bohe-
mundus, bat ijt,e!üfm, ber etm$ wagt,
unb bie <&ad)e mdnnlid) angreift, S)ie
£atetnifd)ene©cribenten Ijaben baö <3Bort
Woge wranbert, unb öoi?e bavaut ge*
madjt, entweber, tiaß fie es m$t re$t Der--
nommen, ober^weil biefe 35ud)f?aben leic&t
in einanber fcerdnberlid) ftn&.
f. &ygenun, Äaymunö, ober Äuge*
man, (Die ^Baffffien fpred)en e$ corrupt
unböerßumpeltaus, Raymundus,) ba$ ifi,
geruljig, fiiü, tin ruljig Sttann: 2(uf £e>
braifd), ^oalj, ©alomo;
1299
ix. Sitte tarnen , fo W in 2Berö
enbifleii/ jm& ©eutfc&e 9tamem
1. fllbrectjt, tff fo uiel, dd 2Mrec&f,
ober aller ©jren unb£fted)te wertlj; unbfoll,
furj $emad)t, ber Sftame Stoelroerö fei>n,
welcher aus jwepen glei$bebeutenben2B6r>
tern jufammengefc$t iß, t£oel unb EPertb,
alfo nennen wir bte fofrbaren unb tofltidjen
©teinlein, ^öeljteme, Unbfcfceinet fei*
bige beyber gleicbbebeutenben SOßorter 3u*
fammenfe^ung (*£oelwert) eine f>nberlic&e
(Empbafin unb 9?ad>brucf jti (jabem 21U,
brecht, 2iipre4>t, fmb t?er(!umpelteunbt»er*
berbte tarnen.
2. <&elört?ero, Hildebertus, iftfo tttel
als, ein lieber unb werter $elb: ober bolb
unbrcetö, Holdwerdus; (jeute fagt man
!>olöfeug.
3. 'ZÜQwoevb , Digobertus.- tommt
l)er t>on Cuger, ba$ ijl, ttmö gelten, im
^Dßertf) fepn, nüfe fepn: Q3on bannen fommt
Cugent ober lügeno, ba^ili, ber ^er4
$apfferf eit , e&rlic^e ?:^at Slffo fagt man ;
Q&c tfret mir alle Zu$enb unb (tfyn.
4. IPolwerb, Fuibertus, ober beffer,
Wolwerdus , i|t au^ jmeyen ftbone»
^ortlein, XVoü unb Wert^; ^ufammen
öefe$t
s. iZbte VOevb, bk Zatänn fyabm Ari-
pertus brau^ g^emac^ meldten tarnen ein
Songobarber ^onig ge^ret, iflfo.üiel att,
geehrt unb lieb, ^irnjurbig, ftueinifcl), Ho^
norius,
6. £iebwerö, Hiebenowero, ba$ i(l,
£ieb unb 2Bert(j, gleiste man fagt, llitbt
Wb, Äa*WC £atrf>ulff;
7. Q3on biejem ^ortlein EPero ftaben
and) etlicbe @tdbte ifjren Sttamm, aU 2)w
nawerö, item Wevb :c* 5tuc| werben
t>on biefem ^Cßort ^eibernamen gemacht,
alö, ^Potlivero corrupt, WaUpred>runb
2) Üutfren namenebuc^tetm
1300
VÖalpatg, im £afein gratiofa, Venus,
Venufta, ©riecbifd), Eucharia.
8. Mnwet-ö; 2(uS biefem tarnen ba<
ben öie Sateiner Guaibertus gemacbt* 3(1
ein 9?ame einer SBebeutung jum guten
©lücf ; benn Mncwcrö i|t fo t>iel als,
rubn ober (Tarf, unb ber babe» lieb unb wertb
ijt, De? braujfen (krf, ju #aufe lieb unb
wertl), unb beobes imjrieben, als&rieg,
berubmt if*- SStob sufammen gefegt aus
2\ubn, mit einem u, unb werfc, t>at$ i|f ,
fiarf,tbeuer,lieb,wertlj.
9. Unwert), Humbertus, berunwertlj,
unlieb tfh ©iefen tarnen fübrt em »or*
«efymes abelicbes ©efd&lec&f , unb fd>einet,
als wenn man felbigen aus ©emutb ange>
nommem ©leid) als wenn man fprdcbe :
$:racbte nid>t nocb bo^en fingen, beim es
ijt beflfer, an geringem Ort wad&t feon, als
mit unglücftid) binausfd)lagenber £br unb
#erriici)?eit wollen gefeljen feon* 3)?agaucf)
wol ber 5?ame Kunibertus fetbfl fei;n, ifo
b$, nad) $fct bei: Sftieberlanber, bk Ö3ud>
(f aben K, G, H ^eranbert worben,
10. ©iegwecö , Sigisbertus , baS ifl,
fep Ueberwinöer unb Dabei; wertl). ©enn
ber (sieg macl)t bk £eute bod>mutl)ig, aber
bk ©ütigfcit beS Siegers macbt einen
Siegwerdum, ©iegWerb, ber beS ©i*'
ges wertlj ifr.
11. Symprecfct ijt jerjttmpelf , unb ein
M für ein G gefegt ; unb fotl bei: CRame
Siegebeit (©iegwerfc) feon. ©ie Zatw
nee baben biefen tarnen nocb \>tel arger cor*
rumpiret, unb gar Symphorianus braus
gemacht»
12. JLampeit, Lampertus, Lamber-
ts, alles corrupt: ©er reebte^ame beift,
£angwerb, quafi£ange unbSJBertf), benn
130!
ifl, ob er nod; fr öiel <25uee^ getrau unb er*
wtefen.
13, Ruprecht, Ropertus ober Rupert
cus, ifl alles falfcl) unb unreebt: ©er red)/
te Sftame fyifit ÄattwerO, nus bm bereit
SBortlein TT\at unb SBertb, ber guten Üvatfc
vermag unb mitteilen fann , unb babers
ttm lieb unb wertb ifl : ©leiebwie Zu*
getsetö Ubtum, ber bte t\)M Dermag,
tapffer ifl, unb babero lieb unb wertb, weil
bocl) feiten gute Ovdtbe unb ü\at|geber,
Äatweröt, Ikb unbmertl) bleiben*
x. «ae 9lamm fo.aiif SXat j!*«i#
tigert f flnö ©eutfc&e tarnen.
i> ©as^ortlein^at mit einem T, Ijae
jtveperlep ^ebeutung, unb fyifit etftüd), m
fingulari numero einen Dvatf)fd)lag , in
plurali fagt man nidbt Mtc, wk&Qtfy
fcblage, unb Fommt baöon Ratbaus ,Uat*
bmn, Ratfluben. ©arnad) fyifjt au$
ÜvatPenÜvat&geber, wie man fagt, ^onigl
CljurfL Watf), ba^er f ommt in plurali Mte,
(mit einem 3tal<dnifdjen & ober ^wiefacberi E
auSgefprod)en), drittens bei^ts aiid),
Fortgang, ©lucf, wenn bk @i)lbe ©e fynß
jugefe^t wirb* Unb l ommt baber Qtvaten,
ungeraten, wohlgeraten: ^e^e^o^
ter obn allen Sweiftl deriuatiua fepn, unb
üon Viat berf ommen. ^S ifl aud) ein ^ort
5^a5, bas wirb mit einem D gefdjrieben,
unbl)at in plurali Ovdber; aber baSgeljo*
ret &ier niebt l)er. 5(lfo fagt man nun.
2. <5ebbai&, beffer unb redjter fagt man,
©ebrat, (mit einem reinen E; berüvat^ge^
benfann, ein fKatbgeber.
3» tfoürat, WoUvm, baSiff, ber Woft!
ratbet, ber gute D\atf>fd)lage f>at, ©rie-d)ifd)
Eubulus« ^DßerS tl)un wiü,fann audj fagen,
«Butt^afen werben leicbtlid) wrgepi. ' Unb 1 XPolrat, baf?es fo Diel fet> als, EDolgerat,
wirb feiten, ober t)ielmet)r feiner gefunben;, ölucflid),cglucf feiig; aber mir gefaßts niebt
ber ein Langwerdusj ober Sänge 2Berti)| 4* 2>uncat, Conrat, bas ifl, ber guten
£Hf2 %tl)
1302
«oijlorifcfce unt> Pkilologtfd^e Begriffen.
1303
Ü\atl)t>ermag, berSKatb weig, flug, wrjtatv
big; £ateiHifcb, Prudentius. £)iefer Sfta#
meConrat (ober ^unrat) Wirb per Syn-
copen mimt, unbfagtmanRurt^unj,
Runglem , Rängtl. 3n welchen ber
95ucr)ftobU anzeigt, baß man fagen mußte
2\uncat, mit einem U, nid)t O, benn2\un*
nen ober Bonnen ijl wiffen, wrfteben*
5» Surgart, öurefrut, Burckardus,
baS i|f , ein 9vötl) ober 2Surgermei|Tereber
(Stabt, ber QSefftmg. S)enn bte @tdbte
(jie§ man t>orjeiten 23urg, unb bk ©nroolj'
ner Burgenfes , unb noef) beute Bürger.
6. £berr)avt>, befier unb rechter (jcifjtö
4>ber*&at, baS ijt, ber oberfte unb fjodjffe
SKatlj, Proqonful.
7. Ätcavö, Ricardus, Ricardis, baS
ift, &eid?*&at, Äicrat, fommt Ijer fcon
äveid)tbum, unb beift gleid)famein reidjer
tixatf); ober es füll ber Sftame Refrat, wel*
cbeS audj befler feon, unb l)ti§t benn fo wl
als, Ü\atl) unter ben ©roJTen^blen, gelben.
£)enn baS3Bort &etfe ()ei|?t, (jobe, grojfe,
belbifcbe > fkrf e £eute , Üviefen. *g)eute nen*
nen fte folgen Rriegd'&at*
s8. (Dlfcrat, Oldradus; bi£ foH, wie man
ffdrlid) fielet, feon Nitrat , ober auf gut
©ac&ftfd), <Du-rat,baSi|r, ein alter 3\atf)$>
l)err: tlnb wirb t>ieüei'd>t gejagt wiber tk
jungen Üuitbe, welche burd> iljre ttnwi|fen>
fyit unb Unerfabrenbeit baS gemeine^efen
»erberben, @on(l werben noc^fjeute, 2Ut*
rat, Heurat, genennet, tk jdbrlid) ifyre
2(emter feerdnbern unb abwed)feln, wie Dte
33ürgermeiffer in (Stdbten.
9. ÖJtfart, Eckhardus; deinem @5ut/
fcwicf en nadb foH biefer Sftame beiffene*£>ege*
tat, tton/ljegen, ber fJüglicfr, bebdcbtlicf)
öerwabrt. Unb ijt ber 9?ame Odoacer,
wie ibn tk Lateiner fdjreiben unb nennen,
ber X>eutfdr>e Sftame «&ettbeget\ S)enn
«Dtt ober (Do ift, wie brobe» gefaxt, Hatte, | genb, unb ftc& nic&t uerffi^ren faßt* ®mn
£>egen
Hetto, baS if!, 2?ater: £fffo wäre nun
ijjctr^cgec fo &ie( als, ei» Sßater, ber öer*
wahret, (jeget, befdjü|et, bewahret, ©a*
berfommt^tf, IXMflMM, beobecor*
rupt: benn i£ct foll fetm £ege, Hegio;
unb XX>olffe>i2d, <oulffebege,e bas ijt, bte
95ewa(jrung btt £mlfe, ober #ulfeber$3e>
Währung. @> man aber will , bat; Rat fo
t>tel fepn foU att, (Beralt ober (5lucü; wirb
*&egerat fjdffen einer, ber baS Erworbene
ju raff)* bdlt. ^5enn 3\at unb Unrat füib
bep ben 4)eutf$en We^CBorter, welche
bthmtm , wenn man hk ^ac^en wol)l ober
übel in ac&t nimmt, 5(ber W ttorfyerge&en*
i>e <5rHdrung if! beflTer*
1 o tnarqcarö, Marquardus, ifl ftar!
unb grob auSgefprocfeen , benn es foH ber
^tame tnargrat oberHlarcrat, basift,ein
Üvatf) t)e$ £anbeS, Conful prouinciae,
£anbrat^ ^enn Watt fyi$t ©renken,
unb ber einem gewijfen £anbe , baS feine
©renken bat, üorgefe|t ift, f>eißt Margra-
tus, ^arefrat
xi# stae mmm , fo jl* auf ßart
enbtgen, ftttt) ©cutfebe 9?ameit»
O 2Das ^Cßortlein ^art bt^mm t>e|t,
ßavf , unb mad)t, mit anbern Portern ju^
fammen gefegt, febone tarnen, als:
1. "Dol^art^baS \% eine@tdrFe, @eu^
le, (Stü^e unb £rt>alter bes %*\U, &xk*
dbifcfy l)ti$t eS Demofthenes.
2. Öernfrart, baS ift, £owenJldrPe,
ber mannlicb, tapjfer unb unerfd;roefen^an^
belt, unb bk (Saebe angreift.
3. öernfcart, basifl, ^3dren(!drfe.
4. 2r;rbavt, baS ift, eine ©tdrFe ber
®re, ober ebrlicbe^tdrfe, ber e^rlii$e
©inge tapf erlief befebü^et,
^ Degenbart, baSif!,@tarfe ber ^
Oi
genb, ber toejl unb befidnbig ift in ber ^u
1304
ö) Sut^eriHamenebu^rein,
WS
SDegen Fommt t>on öügen, basifl, gelten,
gültig feon, flar? feom $tffo fagt man auf
@a#fd&: f£rtbetmyaUei£brunoCu<
genb, Da^ ifl, et' bat mir alle £bre, ptbt
unt) ©uts erwiefen. . 93on btefem iDugen
fommt jDugenö, (mit einem y) je£t fagen
wir Cugeno. CÖte ©rieeben nennend gWs- ,
Cicero gibtS officium, bat ifl, @fyr$minb*
febaft, ©fenfi.
6. i\eid?art, fciefleicbtfoneSRugenkart,
bog ifl , 9vub ober Jr iebeneflarFe Riffen ; ober
£egenbart*
7, töottbart; baS ifl, ®Ottct &ath;
#ebraifd), ©abrief: £$ fei) benn, t)ag man
biefen Wamm ttem 2Bortlein 2(ct berneb*
men wolle, ba er benn ((Bottbart) fo t>icl
bieffe, als gutta«, ber guter Sftatur, guter
Qlit unb fromm ifl; ©riedjifcb, Agathais,
Agatha , gleicbwie audj ber Sftame Keim
act bei§t, ber retner unb juebtiger 2frt unb
Sftatut ifl ; ®riecl)ifd), Catharus , Catberim
2) S5üm Adieäiuo bare l ommt ber bat
Subftantiuum £01*-, ba$ ifl, ©tarfe,
(gtanbbaftigfeit* Stlfo nennen wir unfern
©Ott, unfern £ort, t)»e Hebräer Petram.
©aber fommt bortig (burtig^baSiftfrifcb,
gefunb,flatt
xii. <£btn alfo fmb au* ©eutf^c
tarnen folgende*
l Cotttla, Toctila, &on welcbem febon
broben gefagt, bafj et ber ©eutfebe Sftame
3Dot$el ober pejel fei) , betfommenb t>om
SCßortlein £>oo , mit einem 6 gefebrieben.
©enn alfo fagen bit granfen: Wtin &ot>.
£>oo aber ober £>eut ifl ein 9?ame©0tte#,
wie broben fdjon gemelbet. (Bo ifl bemnacb
£$tti!a fpttielftföiiDäöl^jDose^baSif!, ein
f leiner ©ott , ober ©ottin; alfo baf? bat
jwiefacbe tt in ein Doppeltes ff ober 2 (fiue
Hebn Thau ) toerwanbelf werben : benn et
foUen ffeine ©öfter ober <&kt\in unter bem
Wabren ®Ott feon. ©ie Sateinifcben .ba*
ben ftjn grob ausgefproeben, unb nennen fefc
bin Taxillo ober Taflillo,
2. Sfttila, Attila, ifl aueb alfo i>erflum*
pelt, unb follber^ameHettila ober^otrle
fepn, aut welcbem, wenn bat T in ein $t*
bvaify Thau ober £ fcerwanbelt wirb, &6tv
le, unb #o$el wirb : benn et ifl bat Dimi-
nutiuum DonHatto, Hetto, oberHotta,
(basifl,£8ater) baraus ferner, wennba^H
weggeworfen wirb, (Dtto unb (Dettle wirb:
welches benn nod) beute febr gebraucblicb*
©aber wirb aueb bie foniglicbe <&tabt in
^Ungarn, Q3uba ober £>uen , ©eutfeb^e*
selsburg genennet, baSifl, bet Attile ober
Hettile Surg unb @cblof . £)enn ber
Hunnen ^onig, Hettila, bat bafelbfl regier
ret. Hattela ifl aber fo fciel als, Heiner 33a*
ter, ^aterlein»
3. €arl; Carolusober Karolus, ifl obn
allem gweifel btö (Sa*flfcbe QLßort 2tole,
mit einem boppelten E E, baraug fie aUtpt
ein 3talianifcb A macben ; bat ^Bort Äerle
aber btbenut einen ^ann t>on groffer &atm
beS £eibe$ , bergleicben Carolus Magnus
(ber ©rojfe) foll gewefen feon.
4, Alphonfus, AJfonfus, f ommt febr
nabe, wo e^ nur m'cbtbad^)eutfcbe, *äelffV
uns felbfl ifl* ^are bemnacb Alfonfus
fo tjiel aU, unfer #ülfe. ©ie itali, uoieisft
gefagt, laffen bat H au$, unb macben au^
bem E ein A.
f. ^rnf?, ^rnp, iflfurjgemadjt, utüb
ift bat 3Bort.^rem>e(l; £dfar gibts cer^
rupt Ariopiftus,anbere macbenS noeb arger,
unb febreiben^ mit einem V, Arioviftus.
f&9vtnveß ifttin^ittlbttVlbtU, üornebm^
lieb ber Dritter, unb beiffen alfo, weil fie
t>ejl in ber €brbarfeit galten, ober jafyalm
6. Maroboldus fagen bk Lateiner, XYieb*
vevvob, bie ©eutfeben per-Syncopen,
IVtbwob; tvkwl ^ie bief^ungigen obern
Äf tt 3 ©cutfefa
1306
*Stj*orifci?e unb Pfctiofogijcfce 8d?rifcin7
_ „ _ _ - - _jjQ7
©eutfc&lanber es »erlebten unb fpredben: t2B6wWni&:Qmffc6/un^e$rfoöielaltf
t>ogt, mehret-, tflfo mel afs,gri#r, Ma- bec (Scfyte Üüttmeifler,
ior; baberfagtman, @f- 3acob Den Sfteb*
rem. Sflfo nennen mir Die 9)targgraffcbaft
Morauiam, Hieben, welchen tarnen baS
£anb bekommen DonbemMaroboldp,tnel>>
cersoo, SDas SEßortfem X>oo aber fommt
berDonTtooen (QSSben), baS tft, ^egeti , er?
narren, außteljen, tuie Die Altern if>re £in>
ber unb bie §#ere ibre 3ungen aufhoben
unb ergeben. 3ft alfo 4bec 9?ame Maro-
boldus ober iT)el)ren>oo, fo Diel als, bei;
puffere §'rnebter, Superior, qui inferio-
ribus Votfis praeeft. 2(lfo füllen Jürgen
unb Ferren Vodi, H-etti, Dodi, bas ift,
IDober, ^ettltn, JDotslm, @rndbrer,2}dter,
©otter unb Wirten iljres QSolfs pi£ £>a<
I>er bat nod) ein anbei; £anb feinen %lamm,
nemlid) Doofano, weld&es nun Derßümpelt
12oitlano ober X)ogtlanö benennet wirb.
<2£<:jl Dielleidjtjelbe ^roDinj nur einen Vo-
durn ober €rndbrer, ber fte Derwaltet, ge>
fjäbtbat. 2(ud) ift ein Nomen proprium,
nemlid) Bodo, weld)es aber baß S)eutfd)e
Vob felbjl ijt, ein ^rndljrec, #eger, Jfrivtt.
©as 2Bort Bote gebort biernidjt fter, benn
es bebeutef einen, ber etwas Detftmbigef.
7^iT]arfd)atf, Marfchalkus, i|tburd)
bie SiBdlfdben ©efd)id)tfcl)reiber fo greulid)
Derberbt unb jerftumpelt , als ;e nid)t ein
Sftamt feon mag. £)enn es ifl oben bas
3Bort ttlcbrcr unb ©tall^ecr, unb ljeif?t
ein heißer ber 3veuf er, ber fte regieret. Unb
bdtte man fpredxn utib fd)reiben follen,
tHebrffoübcrr, baS ijt, ber groffere, obere
Dutfmeifter, ©toD&erc; welchen ^itel beute
ber€&urfur(r Don@ad)fen nod) führet. £>a
benn unnötig gewefen wäre, baß SBort*
lein Archi, igv$, Dorbetpfefcen, imb nt fa*
gen , fgrjmarfcfcatf ,e tt)enn biefeS *äBort
nid)t alfo greulich wäre corrumpiret wor*
ben; benn H7efevftoUl;erv (jat fd;on baß
8. Lotharius , 3ul. £dfar nennet tfy*.
Lutherium ober Lutherum ; ©eutfcft
£utl>er , unb ift gar ein gebrdud)lid)er Sftame
bepuns, fonberIid)in©ad)fen, unbbebeu*
tet einen £errn ober #errfcljer ber £eute.
£>enn bas ©äc&ftfc&e 3Bort Hube ifl fo
ftiel als, £eute, 9^enfc&en: 4er fo t>tel af$,
*£)err , Dominus. 3uIiuS Cdfar aber
pflegt bas Din einTju t>erdnbern, titMfyt
megen bes folgenben H, ober anber Urfa4
2Hfo i(r aucft in biefem tyamm ein ü ober y,
barnad) an jlatt cintß meid)en d ein th, unb
nennen bk @ad)fen nod) bis aufbm (jcufr
gen ^ag benJoblid)en ^fer Lotharium,
^dyfcr %b^ev ober £uol?ev. <2Benn$
ein @d&»abe ausfpredben borte, würbe er
^tot>ev braus mac&en. ©enn fte macben
gern aus tin ü ober yein Sateinifd) i. 3u*
fius €dfar ab^r, inbem er ben $lamtn
Ludherum eigentu'd) mit einem H madjen
wollen, fyat er bamit ©elegenbeit gegeben,
ba$ nachmals anbre Lotharius bvauß ge^
macbt, unb fprid)t man nod) beute, üuttcr,
Äottcr :c. Unb fommt baber Lotharin-
gia, £uokermgerc, baS ifT, ^ubberS»^
nung, üon bem^nfelbeS Caroli Magni,
welcben bk ©cribenten Lotharium ()eip
fen. $eute fet man grob £ottrtngenf
9. ^iinmerewitte , t>on ben Lateinern
Amalafuitta, fommt ber t>on ^Pßitte, bat
ift, Weisheit unb ^tmmel, unb ^eigt oletc&i'
fam bimmlifd)e OTeisbeit , bimmlifcb ge^
lebrt, Dom, Fimmel gelebrt. ©riecbifd),
Vrama, Diana, Theodida^a. <2BiH
maus aber Don ber weijfen Jarbe btßßim*
mels belieben, if!s fo Diel alS,ferena, mt
helle, gldnsenöe *£>tmmetefd)6ne. ^)enn
98i«c ijr aucf) fb Die! als, weifj, ©lanj.
10, #0/
1308
3)£ucl>eri foiakcticaobev t>ermm frfunj?.
1309
io. &ofemunfc, Rofemunda, baSifl,
DvofenerSttunb, Os Rofeum, unb tytf e#
mit Dem fein gtwifef.
ir, 5Du6lem übet' iDybefma, Theude-
lina, Dudelina, fommt 6er fcon £>euö,
®ub, 2>6J>, M ifr ®£>tt ; unb ijl atfo £>u&
litt, IDybelma, iSDeselma, SDioeKne fööie!
Coffeine Qktin ober ©ettün, gleiche
Tottila ober JD$6le,f (einer ©ott; @rie^
d)if#ljetfterEiifebiola. £ateinifd; Piufcu-
la,Diuina> Diuinula,
3) SBetnunftfimft
mit ©ö$£- V. I. M.
©ie gc^rarf ber Vernunft- otw
©$tögftmfofo Der g&wäbtfle
4>err.©*2utftcr gelehrt.
12. Traftrada ift Der Sftame £efirat,
fcaäiff, beffet* raf,unt)^afalfo Caroli Ma-
gni ^5emaf;J se^etffen ; ©riedjifd), Arifto-
bula.
13. 5raw*,Francus, £afeinifc!)Liber,
Liberius , ©riec()ifd) Eleutheros, ift ftirj
gemad)t per fyncopen , unb fofl feon
5ryanE/^erfommenb Dom fordern fry
ünb 2(ne. 517 jfi ein @tt$frf*e« SEßotf ,
*g)od>t>eutfd& fre^ Liberadie&iue; 2(nEe
ip fo Diel al^Sünating, 3unger ©efell, unb
ift uod) fyeute ein ©efd)led)t£name in Dielen
gamilien. f£nUl}fgntie, f>etßc ein /unser
Scfer&tiann, berbenftylug regieret, baj;
e$ fdjeinet , als wenn tk Jranfen junge
£ned)teunb35ubengemefen, roeldje burd)
einen 2(ufrul)r unb £rieg, ben fie erregt, ftd?
m,bie5re»!jeit gebraut, unb ba&ero gcnen*
net Sorben, bic freyen 2\naben, freyerc
(Befeilm, öte freyen Mauren.
14. Francifcus, fjl baö Diminutiuum,
unb fo öiel afc/$renW, SwnFtfn, Sccnfle,
Srensle; (Deutfd), bdö 5reybubtein,
5rey£nablem. Unb fagen nod) ^eufe t}k
granjofen, Vrancumarbitrium, &aö ifl,
freyen XPiüen, Liberum arbitrium.
ie Q>crnunftfuti(l 3)Manc&tljonte eut>
fyalt alle notljige ©ebcte (obereren),
fo bei?m Qltijiouk, Svobolpijo unb^etro^oi*
fpano ju ftnben. Sfber $&tfippus r)at bie
£e^ren mit fd)onen tempern erleutert, unb
Ijat unfere Seiten uom rechten ©ebraud) ber
©d&liijjf unjt bcrtdj>ret. 3d) n>tfl fie aber in
meinen SBud&ern in eine unb anbere £e^re
faflfen, menn id& lebe.
(Denn bte ganje ^ernunftfunft befielet
in ber Teilung , (Definition (genauen 35e*
fdjreibung,) unb$(rt ju fcf)lieffen.
®ie SLbeiumtj weifet an, baf? matt ba$
3Bort nicfet auf pepbeutige 2(rt braudx;^
£ wenn id) Dorn ©lauben rcben foüte, mürbe
\6) §k 2tbd)eilung machen : £g ifi ein fyfio*
rifc^er ©!aube, eben auc& hk Teufel i)abm\
ein weltlicher (bürgerlicher) ©laube in 2Bor*
ten unb ^Berfen,beffen gebaut tt)irbin»g)er^
red)nung ber größte beö©eif!e^, ©al. 5,22*
unb ein ^(jriflfidjer, wahrer, ungebeud)elfer,
lebenbiger unb gerec^tmac&enber ©taube.
^Benn id;über bk<£ty urtl)eiten folfte, fo
mugte ic^> ben Unterfd)eib torauö laffem
(Denn eö gibt eine boppelte, nemlid; eim falb
angefangene (ober gelobte) unb Donogene
<£>k Definition (ober genaue ?8efd)re^
bung) |eiget an, maö b/e <Saü)e fei; , baüott
Ue Ovebe ifc (Die^u befc&reibenbenX)inge
aberfinbboppert: €ine felbflffänbige ©a^
c^e,ober bat ^fällige (Ding.
S)ie felb(l(^anC>i0e ©aefoe i(! nadj tem
%vifto<
i3«o
«Stßorifcfce unb Pbtfologifd?e Begriffen.
1311
2frijlotele$ ein Körper ober eine(3acfje nad)
bem ©onatuS.
£)ie ©ubffantten ftnt) peoerlei) : Unfoi^
perlicbe unb ftn:perlicbe. S)enn mitbieferge*
meinen 2lbtt)etlung ftnb wirl)ier jufrieben.
**©ie untörpeiltcfcen ftnb entweber unge*
fdwffen ober gefd)affem Ungefdjaffene, un>
forpedid)e 2Befen ftnb ®Ott ber Sßafer,
©£>tt Der eolm, ©£>tt ber £eil. ©eifr
SOtfetl aber ©Ott niemanb gefefyen unb er
im SBorte beS (SofynS uns offenbaret iff,fo
wu § man t>ie genauen unb eigentlichen 3Se>
febvetbungen von bem £Befen unb SÖMen
©Ottes, vom Unterleib ber ^erfonen,
fcblecbt an$ bem gefd)riebenen SCßörte©^
tes> unb geugniffen ber ®ixd)t aQer Seiten
nehmen unb barnad) reben.
©ie gefebaffene unforperlidje (SubfTan/
tien ftnb bie guten unb bofen€ngel unb (Bei»
fler ber 9ttenfd>en. SDeren eigentlichere»
fd)reibungen mu§ man aueb aus beteiligen
@d)rift nehmen.
<£>ie forperltcfeen (gubjtatien C2Befen)
ftnb t&eils vernünftig, wie ber ^enfd);tl)eil$
unvernünftig : Q$on biejen fjaben einige leben*
bige unb bewegliche Körper, anbere bewegen
fld) niebt*
<&k eigentlid&e 53efdjretbung betf 9tten>
fdjen ift aud) aus ber (Scbrift in Ijolen:
ber anbern ^biere unb ©efcbopjfe ®Qttt$
aber unb aHer ^CBerF jeuge werben von ben
wirfenben Urfad)en genommen, bk tbeils in
bk ©inne fallen, tljeils burd) bes Sttenfdjen
Vernunft in fleißigem 5orfd)en ausfünbig
gemaebt werben, S)enn was nur ein 2Be#
fen Ijat, (icb rebe von Körpern, bk man fe*
Ijen unb greifen fann,) ift au$tt\va$ anbern :
unb bk Reiftet ttlaterie, welcbe boppejt ift,
entweber rolj, ober mit £unft gemaebt. 3e>
ne fieljt man, alfo fonnen bk äugen von fol>
eben ftcfytbaren unb greiften Materien ur>
feilen*
£>b mm wol and) eine rolje Materie iljre
formen ober ©eflaiten ftaty wie bie Metalle,
bavon bet ^IjilofoplHtS rebet, unb bie unju*
gerichteten Steine unb vg)ol$er: fo gibt bod)
bk £unf! unb ber gufall einer rofyenSttate*
rie neue formen, ©arumift
£)ie 5orm $wei)erlep, ©te natürliche,
ma fte gefdjaffen iß, ober natürlich wä$ft:
unb bk fun(!lid)e.
3ngleid)en ftnb bie formen entweber auf*
ferlicb, fo in bk klugen fallen, altba ftnb bie
Quantitäten, (©riSflen unb Sagten,) ober bie
Qüigenfdjaften : einige aber innerlich, als bk
habitus, (ober bepwoljnenbe gertigfeiten,)
bit bk Qkrnunftlebrer aud) difFerentias
fpeeificas (wefentlicbe Unterfc^iebe ober
€igenfcftoffen) nennen.
X^ie gorm i(l alfoebeö ^orper^ <puantt^
t«t ober innere ober duffere Dualität. S)i«<
gibt ber (^acbe ba$ ^efen, D.i. mad)t wol
bie Materie niebt, mac^t aber bk &a#e
wefentlicb unterfebieben.
5tlle gorm a^er bat ben tarnen in 2fa'
fe()ung unb wegen (refpetfiue) einer vor^
^anbenen Materie unb beg ^ilber^ (oDer
guricbterO, fo bk wirfenbe Urfacbe«l)eigt.!
äßaö nun biet)?aturf unbiger unb Söemunft*
leerer vom Unterfcbeib ber|)aupturfac&en le^;
ren, mug ein (gfubent fleißig lerne«. £)enm
biefe Wenntnig bient, bit großen #änbel
wof>l au^umacben.
%Ba$ aber tt\va$ tbnt ober mad&et, bat
u'elet Dabei) auf einen ^nbjwecf. 5luf bie
^at folget ba$ gewitf te 2)ing ober 9iBir^
fung.
. äßaö aber nur ba$ ^efen ^at (tc6 rebe
von Körpern), ba$ ijt in einem Ort unb in
bereit. S)al)er f>aben bk Otiten ju ben
g>rabicamenten ba$ vbi(wo),unb quando
(wenn) l>injugefe|t.
| Unb alleö, \x>a# ba ifl, wenn e$ mit einart*
ber verglichen wirb, f)at eine Ungleicbbcit.
1 m
r#2
3) ilutfreri jDialecxtca obcrX>ernunftfimß.
131
0l3
?Ofo entfielen oft Die (genauen) Bef*rei<
tosen au^@lei^^ifen unbUnglei*beiten,
jbnberlid) ber unbekannten ©tn§e, n>elc&e
biejenigen oft gebrauchen, Dtc brautet unb
9Jiece betreiben, ©ie ftnb fo mit ni*t
«ber ben gemeinen QJerftanb ergaben, fo bat}
au* Säpen (ober gemeine Seme), wenn man
tbnen bauen fagt, baDon gar wot)l urteilen
Fonnen. ft ,
2(u« ben #aupturfa*en entheben alfobte
(eigentlichen) beften Betreibungen* SDte
geben gerabe $u, fagt ©♦ gutljer, unbberidy
ten einen richtig, unb man f ommt efjer unb
nafjer baju, al« bur* praedicabilia unb
praedicamenta, welche, eigentlid) ju reben,
alle« t>on caufis (ober $auptur)a*en) ge*
nommen; wie &iel tarnen ben @ad)en&on
Un #aupturfad)en beigelegt werben , unb
tik Övebefunftleljrer alle ibre ütebegeftalten
unb 2Borterweiter*mgen tjon ben£auptur>
fad>en Ijernebmen, wel*e« un« SMan**
tbon am erften gejeiget bat. ©erglei*en
fat in ber 9\ebefunft unb Dlebegeftalten
(fchematibus) ftaft.
<2Btt wollen ein unb anber Krempel ge*
ben- ©ie Bauern fpre*en: <2Ba« iftbtö
t>or ein ©i«g? 2Borau« ift e« gemacht?
9Cßa« ift bie Materie? gBieifte«gemad)t?
©a« ift ^k §orm, SBoljec Fornrnt e«?©a«
ift hit wirfenbe $aupturfa*e. 3Bomit ift
e«gemad)t? ©a« ift bie werf jeuglicbe tlr*
fa*e* 3Bo;ubiente«? wa«nu$ete«?ift
ber €nbjwecf . SBenn e« ins 2BerF f ommt
unb fein €nbe erreicht bafy ift« effeäus (ober
OBirf uns)/ *• & ber SKenf*. " .
$ber bter muf man einen Unterfdjeib ma*
*em Sin anber« ift ber Sttenf* t>or bem
fall: ein anber« na* bem fioXit €in an>
ber« wiebergeboren au« Raffet unb ©eift,
unb ber im ©lauben in biefem fterbli*en
Selbe lebt : €in anders in ber SJuferftebung,
wenn er M$ Bilb be« wrFlatten £tibt$ be«
toben Bc^riftm 14, (fteil*
©obn« ©Ot^^ tragt, ganj (jeilig unb un*
fterbli* unb berrli*. ©er Sttenf*, bee
@obn ©Otfe«, fo im (jeiligen, bocft fterbli'
*en gleif* wanbelt, ift au* ein anber
Sttenf*; m*t aHein weil Jbk menf*Jid)e
Sftatur t>onbergottli*en gefubwtwirb, fon>
bern au*, weil er ganj beilig, o&tte Un*
orbntmg, unb bo* menf*li*en Sigenfdxtfr
ten, bod) obne: <Stmbe,0?otfy nn^> $ob, uti*
terworfen ift»
$ber lagt uns Den gatijett 5(bam ttac§
ben £aupturfac)jen anfeljem ,
2(6am ift eine Kreatur ber ^eiligen ©re^
faltigfeit, gefdjaffen au« einem Srbenffö«
jum Bilbe ©Ötte«, weife, gerecht, unfterb^
li*, ob er gleid) in bem befeiten geben bte
im Sßerwanbelung leben füllte, bager©£)tt
ben ©*6p(fer loben, ^inberjeugen unb mit
®Ott in ewiger 5«ube leben follte,
©er Srbenf lo« ift bie ttlaterie. ©a«
95iK) ©Ofteö, fo ein (Sräcf ber (Sottet
ift, ift bie vvefentltdje 5orm. ©enn üon
ber Quantität C@r6fle) unb Sigenfdjaften
?:^eilen l>aben wir bier ni*t« gebaut, ©ie
fcbaffenbe ©rei;faltigfeit ift i>k wittenbe
Urfacfee, ©er £nb$wetf , bag er ©Ott
ftet« lobe. S« Fann au* berCDrt baju fom^
men: gef*affen im ^arabiefe ; imglei*en
^it Seit, (quando ? ) am fe*ften ^:age na*
@*epffung ber ^elt ©ie (Bletcfebeit:
©Ott glei* (ober abnli*) na* ber ©eefe
ober ©eift, unb ben ßuten €ngeln, aufler, ba$
er au« Srbe gefd)affen.
^Benn einer nun t>m gall re*t bef*rei^
bm will, fo fiebt er ganj anber«, al« üorbin
au«, hingegen ba er erlofet unb gebeiltget
unb wieber bergeftellet ift, fo ift er mit bef*
fer al« ber unfd)ulbige 5lbam üorbem $aH.
©ann er wirb ni*t mebr an befeite« ober
naturftdx« (animatum) gebe«, fonbernein
£1 U geiftli*e«
13*4
<3ijlorifd;e unb pi>ilol©gtfd?e Schriften»
131T
getfWd)e$ tti einem getjrlidjen &ik unbei>
neu ©eele fuhren/ Sie nici)t mel)r faden wirb.
3d) tljue ei» mtber gemein ^empel
©ne jinrwne ßanne , bie tttatette ift
Sinn t ba§ fre (fc&ec, t>o^l i|t, uberfyoljet ifr,
£)eefel unb #enFel i)at,\)tö ftnb wefentticlje
©fucfe ober (ßeffaltm. Sber Sinn^icffer
tft t)te wivlenbe Urfa&e. 2DeS £tm|rlerS
Jonn unb 3Betf jeuge tjl Die wetf jeu#
d)e llrfacbe* 2Der Sjfnöjwed? ijt beom
£un(Her, bev ffe wrFaufen miß, ftd) unt> bie
©einigen ut erbalten; bei>m Käufer aber,
tag er fre, als ein 2BerFjeug, 'jum nötigen
©ebraucl) Der gamiu'e unb ^urgierbe :c*an>
wenbe. Sie Materie tmb gorm fmb ftd&t *
bar ; wn ber -&aupiucfad>e unb @nb$wecf
fennen \>k £eute munblid) fagen, ober man
erfbrfd&et es natürlicher 2£eife aus ber^atur
ber Reiatiuorum (ober berer &)inge, tk
jufammen gefyoren, ober pdf) auf etwas an*
bers beliehen), 3Benn eine unbekannte £atv
ne eigentfid) ^u betreiben ifr, fo betreibet
man t)k ©teicbbeit erffe, unb tljut es etm
nacl) ber£luanfitat(©r6fTe).
3n ber $rmei)Ftmjt gibt es Q3efd)rei>
bimgen ber Körper» %2Der 3urrtf (ober
$ved)tsgelet)rte) rebet t>on bem Svec&tan ben
Körpern unb $om fKcd&t ber ©ran^e, Sftfo
nimmt man bie33efd)reibungenaus benüve*
lan'onen,ay$ was *>or Q5efef)t (ober ©emaft)
Ik ©ran$e aefe^t fei;, wo unb warum?
9?iw will tcfj ein ^emjKf Don jufal*
lt§*n SDingen geb*tv
fjemfid) tnm etmas, ba$ man Weber fe>
$en nsd) greifen, fonbern bJo§ in ben©eban*
tun Gaben Fann,
e @of$e ^fällige &5inge, fre fepn ö.uanti*
taten ober £>.uaf!taten,t)angen an itjren we*
(entließen @a$en (Subie&s), wf$e bte
Qkrnuuftlebrer materia in qua (ober 9>to'
terie baran) (jenTen, unb l)aben mitiljren
Qbieclis ober Correlatiuis m tfyun, \ik
materia circa quam (ober uftaterie, um
welche (jerum) Riffen« £)enn Ut ^fällige
£)inge Ijaben Feine Materie, worauf (ober
ex qua), weil ft'e Feine Körper Ijaben.
3Ber $.& fcom ©lauben rebeu wiü/muji
erjr bas bielbeutige erFJchm
(^Sgibt einen l)ifh)rifd)en, bürgerlichen,
unb serec&tmac()enben ©tauben, liefet'
©laube aber, fo ^rFenntnig, ^3ei;faU ober %w
t>erficl)t ijt, ijjl in bem ^)erjen be^ ^enfeben,
bemwirauef) nacl) ber Geologen M)re ^
Feniltn$ unb ©ebanfen bepte.aen,
S)ie 5^^m ober Formaiia (wefenttidje
©tuefe) bes gerecj&tmac^enben ©laubenö
finb alfo, erFennen, ober ein&e|Jer unb gewif«.
fer ©ebanfe ober 53et)faö ober Vertrauen.
<£)k{t wefent(id)e (^tuefe muf man aus Fla*
reri geugniflen ber &d)xift na# gehöriger
£ebrart: Ob ttmt fet>, m$ t$ (et;, ob eö
baffelbe fei)? nehmen.
©a§ ein ©taube fei), wirb niemanb, ber
ein rechtes ©lieb ber ^ircl)e ifr, leugnen.
2Bae ber ©taube fep, lehret bie(^cJ)rifr.
Unb ba wir Don ben germatien (ober we^
fernliegen ©tfiefeir) gerebet ^aben, fo mu§
man.bte auö gewiflfen ©teilen ber @$riff
feolem ®a^ nennet Olubolpte ob es batf
fet)? © nennet aber* ber @of)n ©€)tteö
3ol).i7. ben ©tauben eine(nfenntni§, unb
Sefaia^ein^n gewijfen ©ebanFen, be§glei'
cl)en ^aulu^ein wahrhaftiges, wfhtf unb utv
zweifelhaftes Vertrauen, §reubigFeif.
Ä)a aber ein ;ebes (aeädens) zufällig
©ing ober Sorm t>on eimm anbern gefaget
wirb, ober in einem notftwenbigen OTefen
(Subietfo) fanget, weil zufällige ©inge
an fr d) Fein <2Öefen traben :fo muß man, nad)
red&ter £et)rart, notl>wenbig bes Oftaubttö
©f(bft|*anbi0feif ober »e6aftnij (Subie-
^um)
t$i6
3) &mbm iDialecttca ober Vevnunfttunft.
n*7
bt m unferm #erjen,unb baö i>cfTe ^Borf irf
®eba»fett ju unferfcbeiben feun, tag wir
nidjt wegen Jvfeinbeijt unb @d;tt>ad&f>eie un*
feref ©faubenö anter ©emißbeft &er Q3er>
beiffung zweifeln.
©te »irfenöe Ucjacfte. Sitte*, nxtfift,
f)ae feine Urfadjetbarum eitffle&et au* ber
©taube nid)t Don flcb felbfcober at^ röcbt£
ober vernünftigen ©ebanfen, ober pbilofo*
pbifä)en ©rubelet^; fonbern an« bem ge*
prebigten, gefdjriebenen, gelefenen, geborten
c3Borf (äOtfes, mit bem er fletewfanlw*
©ennber ©laube fommt au« bem SOßort
ober ©ebore, fpw'cbt spaulu« (9iom. 10, 17,)
b. i. bic wirfenbe Urfad&c be« ©fau&en« iß
bat Qlmt De« ©eifte«, 2£enn gottfofe Zm*
tt getauft, gelebret, (o«gefpridxn werben,
t>on €b#o boren, ba wir£etber$eif.©eifl,
ber zugegen ifr, beweget bk Jperjen, erwecfet
unauefpredjlicbe ©eußer am Dem 3twer*
flen be« .gwjem* : ©ie #erjen fangen an
Verfall au geben, ju feuften/frtbe» %e £u(!
an foldjer ^rfenntniß, unb wirfet ber £e&
©eifl nidjt an @t wie«, fonbern an Wim*
fd)en#.
9DBie aber ber ©laube aus &em $&)#,
©# unb ■ ©acramenteo emflebet, fowirö
er äncb burcb Sftacbbenfen unb fleißigen Um*
gang mit bem 3Bort, gottfelige (geufjer,
redeten ©ebraucb ber ©acrameme, genä>
ret unb unterhalten, ©er ©eifl (>ilft unfe* -
rer Ocbwacbbeit, unb bem 33etenben wirb
ber ri$tige ©eingegeben, unb wer bat, ber
empfabet; vokvokan &emt>erfornen 0o^n
fe^en, £uc* 15^
Die 2£nfcurfa<$e (^nfywecO. o$ö$
aber wirfet, ba« wirfet aticbju- einem ge*
wiffen &nbc 2ilfo if* De« ©/aubeng @nbe,
baß wir Wer burcbben ©tauben Vergebung
berauben, QBerfobnung, $ugered;nete©e*
recbtigfeit, bU €rftfinge be« £eil. ©eifte«
„empfaben, fo befreben in £if enntmg ber
*l H 2 «arm/
clum) fud)en,weld)e« bie materia in qua
i(! : Unb bat ifl be« ^enfdjen £er$, barin*
nen ©ebanfen, <^ijfenfd)aft«grtmbe (ober
©runbfa» unb 35epfall ifl. ©a fuibetflcb
©laube , wie Paulus faöet Ofom. 10, 10,
$tan glaubet t>on Serien jur ©erecbtigfeif.
<2Ber aber erfennet;,e ber ernennet etwa«,
unb wer glaubet, ber glaubet ztrnt* ©ar>
um wirb ber ©laube , ober ber rcaljrfjafte
®tbanU, bat befle unb gemijfe Vertrauen
ober^reubigfeit ad aliquid, ober auf etmaö
jielenbes genannt, unb bat ein Obieftum
ober furfc&webenbe ^ac&e,e bk er erfennet
eber benennet , ber erbepfallet unb trauet:
ik \)ä$t nun in relatione correlatiuorum
(in ber ^öerbinbung ber jufammen ge^ori^
gen ©inge) beö ©lauben^ enfmeber Obie-
6lum , ober tnatetia circa quam. Unb
bie iflbaö 2Bort beö €t>angelii, ber Q5er#
^eiflung ober ©nabe, barinnen tin^ (&Ott
auö lauter ©nabe, wegen ber ßwbittt unb
beö ^Slute^^rifli, Vergebung Der ^ünben
unb ewige« Seben bettjeiflef* ©enn red&t
glauben ifl fo Diel afö, bem ^OBorte glauben,
unb burd> ber 3lpeflel 2Bort glauben wir
an€&riflum. @o bat ber £6nigifdje ben
gered)tmad)enben ©lauben gehabt, ^ob. 4.
ö.fo.'weit ber^enfd) bem^orte glaubte.
©er ©laube, fo fiel) alfo im 3Bort wrwi«
cf elf, e^ennet du« bem ^Bort bk ©nabebeS
^ater«, bat ^lut ^brijli, wirb tbtiibaftio>
be« *g)eil» ©eifle« unb beruhet auf bem ^feort,
unb aU flarfunb^ gewiß baö^Üortifl, fo
flarf unb gewiß ifl aueb ber ©laube, ber fieb
auf bem ^Cßorte grunbet unb fteift, obwol
&je <3BanFelmtttf> ober (Scbwacbbeit be«
menfcblid)en ^)erjeu« immer mit be« ©lau^
ben« ©ewißbeit dampft.
' ©iefeFormalia Cwefentlicbe<Stucf e)nun,
unb bit materia in qua unb circa quam,
macben bk eigentlicbe ^ßefd)reibung be«©lau*
bens au^/unbweifen.wie bevfd&wacbe ®\au'
13*8
6tf}odfd?e uno Pbilolomfcfce Sdnifrerr.
1319
Q3armberjigFeit bt$ 3toterS, bk in bem Q3lut
bes Winkt* leudbter unbgefefyen wirb, in
tm ©laubigen tin neues Seben, £icf>t unb
greube an$ünbet, unb uns in bas 23ilb bes
©obnes ©Ottes öon einer Älarljeit mr an*
bern t>erflaret,unb inunSbieSBeiSbeit, ©e
red)tigFeit unb *g)crrltd&fett ©£>tteS wftat
fet, bie wirin2(bam verloren baben, unb bk
(günben ins tobtet unb uns §:roft in 2lngft
erteilet, unb bas ©raufen unb ©ef&bl bei;/
beriet) ^obes in uns überwinbet, t)a$ rote
fanft aus bieferSEBelt abfd;eiben jum ewigen
Seben.
tiefer @nbswecf bes ©laubens wirb in
feine tPirfung geljen, wenn wir aus ben
©rabern berausgefttyret, unb jur Üvecbten
©öttes gesellet werben, ba§ wir &em@o&n
©£)tteS, unferm trüber, in mitgeteilter
unb twllenbeter yßttifyit , ©ered)tigfeit,
Sreube, @fjre unb ltti|terblid)Feit, \m tyt*
truSfaget (i£pif!.i,9-)/ abnlicf) werben.
2)es ©laubens §nbe ijf bat ewige geben, fo
wir l)ier in ber Hoffnung gewig fjaben, bort
über in ber(^acbe(elbJr,wennwirbem@ob'
ne ©£>ttes gleich ablief) fei;n werben. £)as
tfl bk £e&rart, einen einfachen (Safc abju*
Rubeln,
Sftan tl)Ut aueb nod) t>ercjletd?ungen
«nb Krempel binju, baburcl) alles flarer wirb ;
3.& wenn man üon bem grojfen unb wun*
berbaren ©lauben 2lbrabams, bt* £aupf*
mann*, unb bes £ananäifd)en SfBeibleinS;
fcem deinen unbfebwacben aber ber2(pofH
bes £onigifcben, bes Katers im Sttarco re>
$et. 2)enn öon ^fälligen fingen reber
$an lieber in concreto (ober t>on fßerfo*
nen), als in abftraclooberfd)lecbtweg(ober
in bioffen ©ebanfen unb OSorffellong), bai
fnan nur t>on3been ober abgefo«berfen33e> I
griffen tyanbelt- i
Safttt unö tin anber (Stempel Wtt
Der ff ^e geben»
2)ie SKecbtSgelebrten febeiben br: nur an*
gehobene (ober gelobte) §be, ba man ftcb aufs
künftige ober gegenwartige tterfpriebt* unb
bk t>ou>gene , wenn mit öffentlichen unb
feperlid)en Zeremonien bk #ocbjeit baju
fommf,
2Benn einer nun bk §(jeredjt betreiben
will,ber benFet erff unter ben Praedicabili-
bus an bk gemeine 2lrr*
SDie gemeine 2fr t (Genus) ber ©e ijr btö
Üvecbt. S)as Ü\ecbt i)l eine reebte £>rbnun$
ober £infe£ung, barum gebort ft'e $ur ©erecb*
tigFeit.£)ie ©erecbtigFeit ifi eine ^ugenb ober
etwas ehrbares, fo mit Dem 2üorte©;0fte$,
ober ber Vernunft, ober ben atöQtbxntftm
(fd)riftlid)en)©efe^en übereinfommt» S^ie
^ugenb ijr eine bepwobnenbe JertigFeit
(habitus) bc* 2kr(!anbe& tiefer habi-
tus ifl in ben ^rdbicamenten cimO.ualitau
2)ie Qualitäten, wenn pe nacbi&ren Jpaupfe
urfad)en geästet werben, fi'nb formen (©e#
ftalten). S)ie finb ^ufaOige S)inge. £>b
nun wol bat 3itd)t an ftd) eine Orbnung
®Otttf ober etwas ©uteö if!,fobanbeln wir 1
bocb,wenn »on ber ^begerebet wirb, niebt
fo fcbled)tbin in abftraclojfonbern t>on bem
Üvecbt jur ®)t an einer $erfon»
$?un aber wollen wir biefen einfädln
(ga^ ober Materie nad) allen #aupturfa*
eben burebgeben, ^luge £eute reebnen fie
(bk &O aus smifim Urfacben ^um Pr«-
dicamento relationis, Qlnbexe f)ahen
gewiffe Swgen ber Sebrart. Qlbex »erfebie^
bene reben t)on einerlep (gacbe auf oerfebie/
bene5lrt,bie boeb alle übereinkommen, unb
auf einen gweef unb £nbe jielen^ fowol bk
Ztfyxcx ber Vernunft, aU Övebefunf}; nnx
bd$ bie erflen bfoffeSinien iie&ea bk legten
«bei
1320
0 SLutfycvi IDiakctica ober t>ermmftftmß«
1321
aber bunte garben unb Ö^ebenbinge öajui ift fo mu§ man aucl) fragen: S&aOäS
Subieäum über bie Materie fei), in weldjei?
bie Bereinigung ff att f)abe. SDie Watt*
tit, barinnen jwei) ^erfonen, ein $Jannlem
unb ein JrduJein fmb/baswirb nunausbem
(2Boct ®£>tte$ angefu&ret unb bekräftiget.
Unb biefe Materie muj? mit ttieler ©elefjr*
ten Erforfc&ung erläutert werben, nemlid),
baf? foldjes jwei) ^erfonen t>pn gehörigem %U
ter unb ©efunb^eit fe»n muffen, um mr Elje
$u tauaen. £)enn ^ttenfcf) wirb &on einem
DoOFornmenen ^enfdjen gefaget,ber fid) juc
Elje fchkf et 3mgleidjen, baf? es frepe ^r*
fönen fepn ,eunb weber Sßlutsfreunbfdjaff,
nod) ©d)wagerfcl)aft im 2£ege fei>, unb bag
man babei; baS ©eblut unb öffentliche e^5^^
barfeit fc&eue, £)at>on gottfelige Sttännec
fowoj unter ben ©ottesgele&rten als3W)tS*
wrftänbigen fjeüfamlid) lehren*
©enn 3)tann unbSCßeib werben in biefer
tfjun*
<Db eine Efyefeu, muß manauSbem2Bort
©Dttes , ber Vernunft unb ben ©efe^en
m^en.
XX>&* fie fep, aeben bie ^aupturfad&en,
bie wir aucl) nad) bem 3Borte @£)ttes,bem
natürlichen ©efe£,ber^itten?unf! «nb &»«
Doraefc^riebenenÖiec&t, nad) gereifter £efjr*
art unb burd) ^ad)benf en, herausbringen»
«Scp ^fälligen fingen benft man juerfl
an bie Storni.
Es ift benn bie S<* muv facfye ber 6&e,
eine recfctmafjige unauflösliche Bereinigung.
©iefe Werter muß man nad) ben Porten
ber ©d)tift , nad) ber Sftatur ber Urfac&en
unb gottfeligen Ejmtipeln, barinnen bie 5orm
einer redeten Efye bargeftcllet wirb, mad)en.
i$Wof.a. finb bk 2Borte flar t>on berjortir
ber El>ey alfo i^Df.24. in ber #iftorie ber|
Dvebecca, unb bep ben Oved)fSgelef)rten beS*j 93efcl)reibung für folcl)e ^erfonen jenom*
gleichen, £)iefe Sßerbinbung ifi alsbenn men, bie Feinen jebl l)abem
S>ie trirf enöettifac^e. gurEfjreunb
$rof! ber E&e wirb Don ber #aupturfad)e
gerebet, nemh'd),ba§©£>tt biefen^tanb ge>
orbnet, gefegnet ifyn erhalte unb fdnu& in
welchem man aud) fef>e, baf? ®Ött feufel)
fei)« SOta er! enne aud) aus einem efyrlicben
gfabtttt, was bk Ziebe bes @ol)neS(35£)t>
tes $u feiner 35raut fep. SDenn ju ben ge*
ringern tlrfad>en wirb üon einigen bie Ein*
wiüigung gerechnet, baburcl) bieEljegefd>fof*
fen wirb, wenn fie red)t ifh Unb wenn bk
einmal nad) ben ©efefcen unbbet^rbarfejt
M gewefen,fo ifl eö eine redjte €fte, obgleid)
bie ©ernähr unb SBiUen ^ernaef) unter ben
bleuten jwiffig werben, ©enn bie^er^
einigung unb bat d\t$t ber €()e bleibet btö
ganje £eben ^inburd) unjertrennlid), wenn
nicl)t ^fjebrud), bo^afte SBerlajfung unb
ber ^:ob unb Sftorb bajwifd)en fommt*
^t)iefe Urfad)eu wrnicl}teo ba^ Q3anb*
£1 II 3 ©onf*
recl)tma§ig, wenn fie mit Einwilligung bes
Bräutigams unb ber Q3raut, unb Sujlim^
mung ber Eltern nad)@OtteS unb bes^a^
ferö ©efefc gefcl)ie^et;tngleid)en mit effentli'
d)em geugnif berer, W bep bem^anbel $u#
gegen gewefen ; ingfeid)en mit m$ m ^or^
ien,3eid)en unb^fanb bie Einwilligung an^
gebeutet worben; ingleicDen mit m$ t>or
Zeremonien bie SÖerbinbung ober Trauung
tud)tig gemacht unb fcollenbet worben. ©a
wirb man ein Raufen Materie ju reben l)&
ben, wenn einer big Stüd ber genauen Q3e<
fd)reibung, nemlid) Ue Jorm befd)reibet, unb
alles fein, wiefollig i(| , mit ©efe^eu unb
Rempeln betätiget»
©enn auf bie $rage : Ob unb was fa
fep? folget bie^rage: Ob fie basfep?S)enn
man mug eine @a*e ntc&t blo§ fagen unb
fe^en, fonbern au* bemifen unb bekräftigen.
SDa aber bie Bereinigung unter meiern
1322
*ot|iorifä>e unb Pbrtoloejif<$e Begriffen.
1323
(gonfl abe^ trennet bte Uneintgfeit bje^eUefc&aflts ingleicljen bofe Tempel, alöbeä
mdju ©?nn tt>ie ba^ immer beliebig fei)n
mujj, maö man einmal beliebet; alfo auch
bas , worüber jwo ^erfonen gehörig eins
werben. ©abin gebort aud) bie gefeuerte
Verlobung, ingleidxnbie (prieffcru'c&e)3u'
fammengebung , bie bie (g&e an ftd) nicl)t
maebt, fottbetn nur beffdttöet unb wrfiegeit.
©ie *£nöurfacf)en , aU bie Beugung
ber Äinber. Ob aber bie ©je nun wol niebt
allezeit btefe$€nbe erreichet, fo bejteljet
bod), wenn bie formaüa (ober wefentlicbe
@tucfe) ber €(je t&re 9Wd)tififett Ijaben,
biefelbe ganj $o!I?6mm!id). ©enn es gibt
md) anbete Snbjwecfe; j.€. baf bie Hu-
rerei? feermieben werbe. & lann alfo bm
%i\tm aud> wieber baöalte ^apiifdje ©efe|
bte-@je niebt gewebt werben; benn bkQfy
ijl eine 2Bi(ifabrtmg beö ©efe£e$, unb ein
3;rojt bes menfeblicben gebend unb eine $(rj*
«ep wiber bie ausfebweifenbe Öijle, ober
fcielmefyr bofe ©ebanfen ic. © gibt aueb
riod) anbere tbeo!ogifd)e £nben; j. €\ bag
man in berfeufdben ©je einen fcufc&en ©Oft
erfenne, unb mit gutem ©ewijfen unb aus
reinem $erjen anrufe. Sngleicben, bag
* üon bem Bräutigam bes
ternliebe, ingleicben eljelid)er Zuneigung, un*
ter einanber ernannt werbe :c.
©ie- (Bletdjfcetten Tonnen au$ anbern
Vergleid>en genommen werben. ©ie
Krempel ebÄr n^ gefegneter £be
ftnbbes^bams, ber Diebecca, Wer 2c.
©enn bie Vielweiberei; gebort jum 3uben*
tf)um, ingleicben t)k €l>efcbeiDung ober
@d)eibebrief ; welcbeä beifitö ba$ (ibamc
fium, nad) ber erften ©nfe|ung: SBer*
ben fep jwep ein gleif&unb unjertrennlic&
vereinigt, ober wie ber tapfer rebet, ju ei*
ner unabtretmlid)en Sebensgcmeinfcjjaft, tö>
£amec&$, £fau$,.©ai>ibs, ber bem anbem
fein 2Beib genommen, ©enn ob man gleicl>
nad> ©efe|en unb nidjt nacb krempeln ge>
ben mttf?, fo gibt boer) ^U 25et)fügung ber
Krempel nid)t nur ber Materie felbft ein Cicltf
un'o Auslegung, @o üiel dor Slbtbeilung
unb rid)tiger 35efd)reibung eines einfädln
@h£e&
Sftim folget bk ©ctyußart, fo $u benju*
fammengefttgfen <&af$m ober Vortrag ge*
$)kt , unb jur Jrage : Ob eä ba^ fei) ? wenn
man nemlid) erweifen füll, bäjj bie Q5efd)reü
bung ütö befd&rtebene ©ing angebe ober
niebt. ©enn wer ttm$ btfyaupttt, bermuj
eö beweifenr ©ietTlaterie ber (Scbuififcinfi
|lnb runbe (ober fuqe) Q3efdjretbungen.Unl)
bat <3Bort ©Otteö biüiget aud), unb bie
©efe^e faffen immer ttm$ &on einer ^Be^
febreibung in ftd). Ober man fcbu'ejfetaudj
öon ber Teilung, ober Materie, oberSorm,
ober Urfacije , ^nb^weef ober ^Birf ung , be*
l'abimg^ ober öerneinun^weife*
S8ön ber gorm»
Zitiue unb Sertfca finb nid)t Kt<b>u
maßig vereiniget; öarum ift feine ^be
unter ifynm. ©er @d)iu§, fo ein öerflecfr «
ter Oberfß^ (QBorfal) ift, ift ein(Stucf ber 1
SBefcbreibung, fo biejormalieft obennefent^
lieben (Stucfe in ftd) begreift, ©er 2to
fa$ mu^ bemfm werben, ©enn hk an^
bere ^erfon fyat nid)t$ gewiKiget, ober bie>
Litern baben if)r 3anicbt gegeben, über i(l
fonfl wiber anbere @>efe$e ober furjRIicben
Q5efebl/ ober wiber ba$ Sanbrecbt etwtö
untergelaufen ; $. §. im ^Zeiffenlanbe i|l
ein Üvecbt, ba$ beimlicbe Verlobung o^ne
ber gftern Tillen md)t$ gilt.
Son ber Materie,
©ie Cur? en ^aben w>( Weiber ♦ barum
1524
3) £ntberi Diabetica oder Xtevnunftlunft.
W
fcaben fit lernt rechte i2be, ©er £5d)I n$
ober ber wrffeefte £8orfa|' i(l in bec ^9?ate^
tfey brum gilt er. ©enn ber ^orfa£ tfi
Citiue bat mit 6et* &mfya öffentlich'
»tlobniß gcbalten, öwm fann et* öie
Rbea nic^t baben. ©er @djlu§ i(l rid>>
tig: benn bie^erfon muß frei; unb lebr'ö fepn»
, JDttio if* ein Cojabngevttlann , Ovum
gilt feine Ü&e jwifefeen ibm unt) feiner
tlacbbavtn iticfct 0. ©er @d>lu§ tfl falfcfr.
sßton gibt ein Rempelt £fbraljam ein alter
3ftann, unb TObribateS &on s>a 3aljren,
(jaben Leiber genommen»
SDiefes alte fllutterieiniff go,3*bralt,
tmö latrn Ziteve falben nict>t mebr ge*
baren, örum ifl ibre uno Witionwtgfyt
von &ed)to toegen uncraft ig.©er @cf)fuj?
gilt niebt, Denn es ö^bf meljr ßrnbiwecfe bep
Der £lje.
• ©0 siel aufs turjefle ttonber Materie ber
©d)(«fie ober ©cblufreben, fo aus ber ^(jeo*
legie, bemSBorte ©£>tteS, Dvecljt unb ®e>
fefcen, ©nmbfd&en ber Sftatur unb %iütm<
wijfenfcbaft, unb anbern Dvegeln genommen
wirb, ©iefe ©cblufjreben ^aben alsbenn
i^ren rechten ©mnb, unb gelten*
-©ie 5orm ber @d&Iu|?art finb, Syllo-
gismus ober<Sd)lu§rebe, unb Enthyme-
ma, furjer ®$ta§ (ober @innbebaltungji.
©er IPorfaQ(nriaior) ift ein ©pruej)
ober gemeiner @a§ ober 2lbbanblung über*
(jaupt, entweber eine Q3efd)t*eibung ober ein
(Stücf ber $3efd)reibung (Definition).
©erHactyatsif* biegueignung (hypo-
thefis), nemlicf) ^k 2(bbanbJung einer befon*
bern 2frt ober eines einzeln ©ingeS. 2Benn
nemlid) t>it -gemeine Slbbanblung auf bk
t)erf)abenbe<^ad.)e ober #anDel geigen unb
gebeutet, ober etwas t>on bem fcorljabenben
©inge (Subie&o) geleugnet wirb.
©ie witfenoe Urfac^e ber Schlug ve^e
ober biefer ^unfl, i(! ©Ott, ber Urheber
alles ©uten, ©eredjten, unb 93il!igfeit ber
fünfte; ingleidjen biefer Jormen, Di* ©Oft
in t>k ©emiitljer gepflanzt bat, Dag man
einen ^>anbel fein runb Drein faffen, unb Die
Zmtt berid)ten unb es behalten I ann.
©er !£nö5is>ec£ ber <Sd)lufrebe ift, Die
^eute fein funfilid) lehren, bo§ fie es öer*
nehmen unb behalten fonnen. ©a aberbas
Sßßaljre t>otii Salfcben unterfefrieben i(rvfo
wirb ber, welcher bas SfBaljre im ©emüt!)
n)o^l faffet, unb i>on bem ©runbe eine^
^anbels red&tr urteilet , alsbenn aud) Die
^rugfc&lüfle unb fallen ^änbel leicht mer^
Jen kennen, ©enn alsbenn urteilet man
nur $on bem ^Oßibetfpielber @acfee. ©enn
aller falfc^e (Sd)lug öerfloft mbf^ltmt^
tt>eber burd) gttjepbeutigfeit ober Reifung,
ober in irgenb einer ^aupturfac^e , ober
fd)lieffet nicl)t orbentfid) , ober berücft ben
©egner mit meljrem &ä§m : unb oft ubtt
ber, fo eine Uft &a&)t §ox , verwirrt unö
bunfel mit allem g(ei§. @o t>iel Don ber
f urjen ©dfrlug» ober sSernunftfunft,
C%d) bim Ufa aber als einen greunb, baf
«&. $>u tiefes obenan unb in <£i\ jufammeiv.
gefefemierte nnh fur^ entworfene 3Berf ^m
^öejlen ausbeutet ©u n>ir(t ben ^Ru^en
biefer ©inge balD einfeben, wenn bu biefe
furje unb FinbifdjeÜvegeln einmal ju wid)tiV
gen ©ingen brauchen mir(l»
©ie Uebung ift jum @d)lieffen unbÜve^
ben ber btftt £eljrmei|lep, 91Benn nun ein
gaü fcorfommt, unb bu eine ©teile aus ber
©c&rift ober ben9ved)ten jufcem Dorbaben^
ben ^janbel ricl)te|l: fo wirft bu gleidb an
Die ^betlung ober Den tlnterfcbeib gebenfen.
<3Benn nun t>k eigentlid>e $Sebeutungber
2Öorte Da ifl, alsbenn maefee biered)te.25e>
f($reibung aue ber ©c^rift, ober Den Ü\ed)ten
na(& Den #aupfurfa$em
»&eiv
iy*6
£ijforifd?e unb PWologifd?e Bereiften«
1327
£ernacf> richte tfe auf Deinen Sali, unb
fiebe, ob er mit Dem i« ber$3efd>reibungge*
mad)ten^ilbe übereinkomme ober nicf>t: fo
tx>irp bu entweber bejaf)ung$< ober per*
mimmgöweife baDonfdtfiejfen, unbaud)Wol,
voaä bem entgegen, wiberlegen fo«nen.
graben auefc bie Urfad&en groffen^en
InberAnalyTi^oberSdi^eöun^rflaruns,)
wenn man ein aanj ®u* ober Srert, ober
einen ganjen 3m*alt, ober ttmt baöon
auslegen n>iU- ©enn eeft muf? man ben*
fen, was bk Materie be$ Q3u*ö ober be$
©pru*$ fei>: man mug bat ganje ^5ud>
fltifjta. bur$lefen. £ecna<b,»cmi t>te (gebrift
weitlauftig ift, mug man an bk $l>eile ge*
öenfen, ober im ^evt alle SCBorter na* ber
Äatt erwegen ic. atebenn pon ben ©in*
<*eh, bie jurgorm geboren, wie e$ geftalt
fep? wie ba^on gerebet werbe ? 3ngleü
then pon ber #aupturfad>e, wer baoon Ur*
beber ober wirf enbe Urfad)e ? 2Ba$ ben
Slutorem angetrieben? 2Ba$ für ein
SBerfjeug er gehabt? Stern, 00m @n>
jwetf, waäerbabepporgebabt? Vorauf er
ceuelt? SBoju baß 35ud) nu|e ober btene?
qöWman baraus ju lernen babe? 3nglet#en
fcie Umjtanbe: 2Bo unb wenn ba$ Sgud)
aefdbrieben worben? 2Bie bk Seiten befepaf*
fen? ©ennfie fmb glei#fam eine Biegung.
Baratt mu§ ein Ausleger benfen, ber m
Der ©prad) W gäbet fepn muß. @r muß
au* bk ©prägen felbft wofjl perfte&en,
wenn baß 23u# au* öielerlep ©Pta«en bt>
flehet* ©enn ber bloffe ©prad)lel>rer
(-Grammaticus) allein urteilet Pon ber
eiaentlic^n S3ebeutung, Urfprung, Ätafe
tier 3Borte, ingletcfcen pon ber redeten gaf«
funci ober Sufammenfugung ber® orte, pon
Jen Vvebegeflalten in ber ©ottesgela&rbett.
cflßec ben Sateinifdjen ?<# ^Haren will l ,
fcer gefee in ben ©runbtert 3m %l. $ejt.
fwföe er fleißig, aus welchem £>rt be$ m
ten ^effamentä bie porljabenbe ©teile ge*
nommen ftp. 3m % Qrefh forfäje er, wo
bk ©teile im SR. $e|t. erflaret worbem
(Er nelmie auci) bk Ausleger unb ^)if!orien
ju ratbe: benn es ift fein %$u$ fo fcljlimm,
ba nid)t bisweilen ttwaß ®ukß ju finben.
©er ©riecfytfdjen 3Borte eigentlichen Ö$er>
fianb fud)e er in benen ©riedjifcfjen 93er*
faflern. ©ie #ebraifd)en f)alte er gegen
einanber, unb Por allem fud&e er baß Üveicij
®£>tu$ in ^ifenntnig feiner Untücfytigfeit,
unb Vertrauen M Mittlers, unb bittt
®£)tt, ben ©eber aller 3Bei4eit, t>a§ er
i()m ben J&eil. ©eift fd)enfe , unb richte feiu
gan^ ©tubiren jum ^retö unb Qßerf)errlM
Jung betf gottlid)en 5Ramenö in ber $(jeo>
log^ie unb jum $til ber Jvirdfcn: in anbem
^ünjten aber $u ^r^altung ber @ere*ti>
ttit unb Svulje: fo wirb if)tn aOeö jufallen,
unb wirb er oft feon ©Dtt gute (Einfalle \<x*
ben, unb Dom #eil. ®tiji unterwiefen wer*
ben, afe welcher beo ben ^etenben ift, bit
ba na*finnen,©£)tte0 ^re fucfjen, freund
liel) unb reblid) mit guten greunben reben,
unb über zweifelhafte ©ingeft* mit benen
befragen, bk (jerrlidje ©aben in ber £ircf>e
befi^en. ©enn ofjne QyOm ©egen if!
nid)t^ ©uteö in ben ^enfefeen , welcfee^au^
felb(! bk ^)ei)ben befennem
3* will ein Krempel au$ bem 9, €ap*
bes 1 ^.^ofis Don ber Analyfi oberer'
flarung ber @d)rift ^ier beifügen.
& gibt jweperlei> Materie in ber tytv
logie,©efe^ unb gpangelimtn
& fei) alfo bi$
1) ber erjle ©ebanfe eines gottfeligen
unb gelehrten Auslegers, ba§ er
felje, ob bk ©teile wtn @efe$
ober^angelioftanbele?
(Belobet fey öec(EKDtt Beme, tmbtae
naan fey tl>i- Änec^t
©iefer Oxt i(l gpangelifcfc. ©enn er
3) £utl?eri &iakctica ober Vemunfttunft.
*P8
Ijänbelt Don beui gefegneten (ober !jod)gelob*
tm) @ol>ne ©Otteöunb geblieben ©egen,
unb begreift bte ^erfon unb baö 2fmt be£
Sttegiä. SBenn man nun Die $auptarf
(Genus) inne ljat,fo benfe man
2) Sin Die Materie.
&)ie Waterte if! Die ©ad)e übet: ba$
Obie&um (Dorljabenbe ©ins), baDon ber
^ejrt Ijanbelt.
Sjkv fycmMt ber ^etf-wn bem (Soljne
©Otte$,fo Staftf) werben füll, unb feinem
2(mf,unb Don ber feinte, baratts et: geboren
werben foU. £)enn Sttofe* fd)reibet auef)
t>on mir, fpric&t £()#us,unb alle ^afriar^
eben unb ^ropfjeten f«?b unmittelbar Dom
@of)ne ©Otteö beruften worben, unfc fyaben
ben (Soljn ®&ttt$ im ©eifl gefeljen unb l)a*
ben Don bem <3^egta genüget tc. Sftoalj tjt
ein ^atriad), ein bol)er Sif$of fetner 3tit,
unmittelbar Dom @obne®Öffeg beruften jc.
3ngleid)en 'Sttofeg betreibt fa|t in allen $i'
fforien ber Patriarchen ifjr ©lattbensbe«
fenntniß ober ßeljre. S)emnad) pvitiaH
$&at) aueft in feinen leiten 9ßßorten ober
^eftament Dom (goljne ©Ottes unb faffet
tu (Summa feiner £ef)re, fein Symbolum
jufammen.
©ic (Sprach ober 93udj|tabenta(! f)at
l)ier auti) &u fcOaffen. ©enn ber CÜame
©em fan bwuef) alle Cafus DpnCfyriffoDer*
ftanbtn merben. (Belobt fey der (B0tt
Bem! ober, Don (Sern ijt ber (Sobn ©£>t>
teö m loben- Ober : ®Ott wirb (Sem feg*
nen,b.t. in ber Zink &m$ wirb ber (Soljn
@£>tw feinen geifilicben (Segen au&ljeilen,
unb wirb aus feinen $?ad)£ommenentfprief>
fem Ober:jO(Sem! ber #£rr ©Ott, ber
©o&n ©Ott«/ beffen <2toter bu na* bem
SWfepn wirff,wirb gefegnet, gu loben, ju
preifenfetm, weil er Don geiftlid&em @egen,
©nabe unb <3Ba^rf)cit Doli fet>n Wirt). €r
wirb uns wieber ju ©naben belfen, wirbge*
«litt&m Schriften 14, tytil
1329
ben, ba§ wir angenehm werben, unb wirb
bie £el)re- ber <2CBar>rf>cit wieber fjerDorbrm*
gen, unb uns, bk wir Don Sftahir lügenhaft
fnb, walrtaft, veblicl) unb riebtig macben,
mit wir fein Q5ilb fragen werben je. 30
f omme wieber auf unfer
(Belobet fey Oer 4>i£w <5<Dtt Geml
SDenn n>k €brifto2DaDib genennet wirb,
weil er $)atih$ (Same i% fo beißt er ©em/
weil er Don bem (Sem geboren werben foRte*
£enn hk S\inber fübren ber Altern Manien,
belobet fey fcec <25<Dct Bern! ober ber
©Ott ©etttfiinb ber ®Ott Staüib*. SDer
$£rr wirb gefegnet, gelobt fepn, ober wirö
in ber ganzen ^elt geprebtget unb angeruf*
fen werben: Crr,biegebenebei;ete£eibegfrud#
ber 3ungfrauen, Doller ©enabe unt) ^CBabr^
fycit, ber afle,bie an i^n glauben, fegnen wirb.
£5a$ ftnb bte Wlatmalkn, ober bas ift bk
^ei)nung Don €f)ri(Io,|ber auö @emö §a^
milie enffprieffen foll.
&$ fommen aber ftier M ©tfiefe^ufam^
men. &$mifta$tt ber QSater Sftoafy, e^
werbe au$ (Sem, bem mitteilen ^o^n, ber
Mittler entfpriejfen; ober @em werbe ber
Sßater be^ Derf)eiffenen ^amen^ fetm. Ue^
ber biefe Offenbarung wirb er froblid) im
©eifl,ber wegen ber Ibunbflutl) unb wegen
be$ galle^unb wegen ber (Sünbebe^ ©0^
ne$, unb wegen beö 5^*eö ber goftlofen
®elt febr traurig war ; barum bricht er in
bte froljlidje Stimme m$, wie gadjariag unD !
^aria, vok ^auluä in ber <£piftel an Die ■
^p^efer : ©ebbet fep ber aümad)tige ©Ott,
ber feine 93erfjeiffung, aB ein wabrer ©Oft
feijlen will, unb feinen @of)n Don meinet
©o&ne^ £enben will laffen geboren werben ic
^an fann jiec'an'We Sreube Wal) geben'
fen, ber big gefehlt, erfannt, ben ^agbetf*
®i$nt$ ®Ottt$, wie?lbrabam, gefe^en,
unb gewif lid) geglaubt unö gewünfd)et W,
gfyrifhim im §leif* ja fe^en, tt»e.-£§wjta$
flmtttitt Don
1330
4>tfforifcbe unö Pkilolorujcfce Sdn'ifren.
W
Don bem fe&nlid&en ^XBunfc^ rebet. 2)as ijt
bte ^rop&ejepung Don t>er £inie (ober ©e>
fd;lecl)t$fcl)nur) €l>rifri.
!Oaju fsmmenbenn aud) anbere3BehIa<
jungen unb ■Seiten öon ©dfb, SDenn »ie
Sftoal) in Dorigen ^Cßorten Don bem Sd)luß
ober Salsung beS gorns gereber, fo ber Soljn
©Otteg aus bem dlatl) ber -£>rei)faltigFeit
gleich nad> bem Sali wiber bte Sd)lange
imb ifyren ©amen IjerDorgebradjt bat ; fo be*
^eugef er in biefen SBotten Don Dem anöetn
fcbeil, nemlidS) beö Sd)luffe£ober Safjung
fter ©naben,fo ber Sol)n ©Ctce£ aud> ans
bem Sd)oo£ be£ -SÖaferS im ^arabieö ljer>
Dorgebrad)t feaf, ba er ben gefallenen $bam
mit biefer allertr5f}lid)|lcnBtimmeerqui(let
unb wieber beruhiget fyxt: 2)ee XPdbee
*3ame foü 6er Schlange öen 2\opf jeiv
treten. (£g enthalt aber fold)e Safcung
(ober SBeife,^^.) bk erfle £et>re Don ber
2fienfd)werbung beS Holmes ©öf tes in fidj,
unb wirb auf eine gewiffe £im'e, nemliclj beö
Sems, gebogen 2c. #ernad) i# audj Wer m
!)oren Don ber ©of r&cit biefen SoljneS Sems.
Ör wirb ein SDJenfc&enfoljn feon , Don einer
Jungfrau geboren, aberaueft ©Ortes Solm.
©rttm nennt er ü)n ö*loi>e, weif bie gatye
®$ttl)cit kibfyaftia in ihm wolmet, Unb nen*
net i()n3e{?ot?4;weld)er, 06 er wo! eine an*
bere fßerfon, aU ber 93ata' tjr, fo tfrer bodj
Don 9?atur unb SCBefen ber waf)re ©Ott,
waljre $ftenfd). £)a$ Ijat er aus ber @&a
£5efennfni§ burcr) ben 4bett ©eifi empfan*
gen, bie auch benennet , Dag biefer SDtann,
ober ber Dcr&eiffene Same, ber SDtefiaS fei).
^(Bie aud) fyernad) SeremiaS unb anbere
biefen tarnen bem ^egia gegeben. 3m
<2Borf gelobet (gefegnet), wirb nicl)t aliein
bes yftz&a gottlid)er SäDtenß betrieben, baf
er ju loben, |u prebigen unb anzurufen fei),
ati wahrer Sftenfclj unb Sof)n©OtfeS,wie
ber Sngel ju ^aria faget £uc. 1, fonbern
aud) bat ganje Slmt^tid), unb fürneomfte
£>ienff bes ©laubens, mit bei* SCßirfung.
SDenn er wirb gefegnet genennet, weil er al>
lein ju loben/ anjuruffen unb $u prebigen»
; 'SOÖer aber geprebiget werben foll, ber mu§
aud) einüveid),Q3o!hmb 3\ird)el)abcn.£)er
§ngel faget f lar : £>efieti «oer rf i^aft fem
C&töefeynwirö; ober, ber <$&tv ©Ott
Sem wirb gelobet unb geprebiget werben,
btö an^ €*nbe ber Welt, unb wirb eine £ü>
d)e unb Raufen ^aben, barinnen bu gefeg/
nete ^erbeijfung Don ber Offenbarung unb
Vergebung ber ©unben erhallen wirb«
Denn ber folgenbe ^evt,Dom3ap^et,gee^
bet ganjlicr;, t>$ SRoal) l)ier t)on ben Ruften
(gern geweiffaget bäht, S)arum rebet er
t)ier Doller 5^nben,nic()tnur überhaupt do«
bem 93olf e ©ötteö, ba^ aus ben #e»ben
unb 3üben gefammlet werben follte, fonbern
aud) infonberbeit Don ber ^rftalfung ber
?ftad)fommen ©em^bföju^rilti ©eburt»
2)er s13atriarcft fielet im ®tiftbit furtreffdV
dr)e ȣ)errlid)Feit ber Semiten, tt>re Siege
unb ^ropfyeten bie gur ©eburt Ctyrifri, unb
i^ 3ap^et bie Haltung ber catf)olifd)en
^ird>e bi^ ans @nbe ber ^tBelt gafyaxitö
fangt o^ne %wifd feinen ©efang Don Die*
fer ^Beiffagung an *c. S)ae finb , bie grof>
fen ©efeeimnifle, t>ie bem Patriarchen au^
bem ©eifr unb ber ^erMffung cm $lbam
unb bem 35eftmMni§ ber ^Da,unb ber Stirn*
me ®Ottt$ bepm $tttav 0"Joab €ap. 8. ge*
offenbaret worben , ba Flar gelcbret wirb; ,
©Ott, fep burd) biefen ^enfd)en Derfi^net,
ber Don «feern geboren werben werbe»
ü)rum muß man bas Benediäus (ge*
lobt fep) nid)t alles n auf leibe-nbe 5lrt DerjTe^en,
ba§ ber tffltfiiaö folfe gelobt, gepveoiget unb
gepriefen, werben unb Daß er alles seifTlidjeti
Segens Doli fe»; fonbern aud), fcaf? biefer
©efegnete (ober Öetobte fommen werbeim
tarnen bes »ö^rrn s^f. u& jc unb baß er
au*
1332
3)_&iKf>eri ®ialectica ober DermmfittmfJ.
m
auö feiner 5^ /«n^öug feinet wefenrtid&enl (So Die( Don ben Materialien &iefe*
jcwol als mttaetbeilten" (^egensfraft alle ©pmebs, Wc aus ber ßraff unb 55ebeucuna
©efdjlecbte t>er £rben fernen werbe, £>enn j bet* gBorte , unb bem Dorberaebenben onb
et' t&trD aueb £rlofer (ober ein Reifet) genen>
net §acb, c, 9. ntd>t nur weil er b\itd)$cbm
tttib £eil aus bem <£obe geriffen werben,
fonbernaud), weil er fein #eil, ©ereebtig*
mf, 2!&eisbeit, ^)errlicbfeit uns mittbtikt
§Öfo au* fy'er, gelegner, tbuenber SBeife, bog
er uns fegne unb uns feines (Segens tbeif*
Saftig macbe bureb ben ©tauben k. SDer
feobn ©Dttes, als Ausleger ber ^eiligen
£repfalf igfeit, bat biefen ©nabenratb (ober
©afcung) niebt nur aus bem ©ebos feines
Katers im ^arabieS Dorgebraebt, fonbern
aud) bernacb erftaret unb immer beutlieber
gemalt. 9?oab miß ausbrticflicb unb
beutlieb, baf ber Derljeiffene <Same ber3e*
boöa £lobe ; Sacob, baf? er ein embryo
ober 3BeibeSf int) in ^ftutterfeibe ; 3efaias,
bag er ber 3ungfrauen ©ol>n fei), SWfo ba
bas <2Bort (basfetbjt|tanbige)mit ^bra&am
rebet,etf laret er fiel) in biefer Ülebeart : 3n
betnem ©amen, weiter ift CbriftnS, «?er#
'öeh alle Voltev auf <£rben gefegnettm**
öeu, ober werben aus feinem ©jangelfo burdb
tm ©tauben ^Bergfbung ber* ©unben,
^ßerjo&nung, ©ereebtigfeit, unb berfefben
Surecbnung , ewiaes geben, &d)u§ unb mtf)
anbere ©aben inwiefern £eben laben.
2)enn <Zaman wirb it>r 2\ned?t feyn,
Cbriftus wirb alle fitinbi unter bie §üffe
werfen, ffe werben niebt obliegen« 3Das i|t
ber geijtüdje ©egen ber 3\irebe , Don bem
Paulus rebet &$. i £s t(! uns bereitet
tmb ausgeweitet Don bem gebenebepeten
©Ott burd) ben gebenebeoeten tarnen, unb
uns offenbaret in bem @egen un'b in ber
liebfieben Stimme bes ^Dangelii, ba§ aueb
\m gereebtjtrtiget ben (Segen empfangen,
unb bk ^rlofeten @£>tteS unb feine ^inber
unb Srben werben*
Dorbergebenben mt>
folgenben £ert unb guten1 ©c&Iugre&en ge#
Wen fmb, ©ie fmb bem ©tauben äfaKcfc
tftmmen in ber ^ropbeten unb Stpofref unb
Catbolifcben £irebe Seugniffem
33on ben formatiert if! niebt notßta m
fagen. £>ie Giften gaben fi« Furier DvebS
unb £aconifdfjen ^tusbruef s beflifkn : fk f>a<
btn aueb it)re abgebrod)ene ©pruc&e, bie (Te
Cabbaks nennen, ^k aaer5(ufnaf)me wertö
waren, unb einen Heiligen %mkm f)abm
wollten. ®enn einer hk k&en "äöorte eiti
©laubensbef enntntg, SBeiffagung ober^e>
jhment nennen will, m^ ^ nitfy uurec&l
tljun»
SSott ben Urfac^et^
3) £>er?(ustegerfe{)ewo{)l3u, werben«
rebe ? @in ^atriar*, tropftet, Q3ifdxf*
©urc& was für einen Srticb? S)es ^).©etV
f!es, fpriebt &. Petrus, ®tir* wejfen 5tb/
febief ung ? £> ureb unmittelbare^enbung be^
@o^neS ©.OtteS, c.6. Q3ep was ffir QSetv
anlajfung? ?Roab, ber bengornööttes \u
ber ben »er(!ocf ten unb ungläubigen (goftn
fo ben @of>n (25£>tteS in feinen £enben fi>ofcJ
Mt, offenbaren will, brobet mit^m ewigen
©eriebt ober Untezüjanitfät , bie aus bem
5lud) ber @d)lange genommen ifl, i^of.^
hingegen, ba er aueb bie gef)orfamf!e»
©obne , \^k ben @o(jn ©.Ottes in ben Sen.be»
bes 98afers oerebreri unb Fujfen, febren un^
ttiflm will , weifftiget er Don grojfen ©ebeim^
niffen, als wenn er fpracbe : 3Bk Kanaan
unb alle, ^>k nid)t an \^cn (Soßn ©OtteS glau^
ben, ewig Cbn'jlo unb feinen ^rubern wetv
ben untemorfen fe«n: tyfaluo. i£or,if.
fo wirf! bu, @em unb 3apbet, feiig fepn,
gefegnet werben, tmb Sftacbfommen habrn
jum ewigen geben* ©u wirjl ^ur Dvecbten
$llm mm 2 ^
«34
besQöaters mit bem gefegneten©'Df)n©£tt'
"tcö berrfcben, weil bu an ben ©o!)n©ötteS
glaubet, ber aus beiner $ftad)fommenfd)aft
entfprieffen wirb.
£5er£nbäwecrV
4) #ier benfe ber Ausleger , bag £ig Don
bem $eil. ®ei)T burcfc ben Patriarchen be*
jeuaet worben, Dan ber ©o'bn ®OtteS er*
I annt warben , unb Die ^enfcben burcl)S
QBott glauben unb feiig werben follen.
{Denn was vorder gefcbrieben i(T, basifTun*
fertbalbengefcbrieben, unbbagDie<£ird)e, hk
auf ben @5runb ber 2f po(M unb ^ropfjeten
öejMet i(T, vejTe unb gewiffe geugniffe ifyrer
Üveltgionbabe, unbmanwiffe, wie biereine
£e!)re vom@o(jn ©Dtte^ J)ervorgebrad)t,unb
burcl) ben £eil.@eifr in ben ^ropbcten immer
weiter fortgepflanzt worben, von einem 3afyr
^unbert aufs anbere, big es $u uns fommen
t|l , am <5nbe ber SßBelt. £>enn aud) biefes
i(l von Sföofe getrieben, wie aud) 3oban>
nes fagt, bag wir glauben, 3§fus feuert*
flus, ber @o|n ©ötteö unb ber Jungfrauen,
unfer 3\onig , $ol)erprie(Ter unb ©egens*
mann, unb bag wir Durcl)ben (glauben an
fein gefct>rieben unb geprebigt SCßort Ütö Mi*
$e £eben Ijaben, $tmen!
4) 3X Martin Sut&erö ernfte
@#rift, roibe't 3)1 @tm- Semmi
Epigrammata, $(n, 1538.
©octor 'SftartinuS Sutfeer, allen 35rübern
unb @ci)weflernunfrer£ir$en ai^ic $u
SCBittenberg«
1.
rnabe unb triebe in CljrijTe, unferm ikt
ben^rrnunbvöeilanb. &$t)atjtf?t
näbeft am vergangenen ^fingfltag ein tty*
fofer 23ube, tÄötmon&emmue genannt,
*^ifJorifcf?e unb pi?tlolotu'fd>e Scfcriftem
, ^35
■ — ■ i 1 .
etliche Epigrammata fyinter 28iffen unb
2Üillen Derer, fo es befohlen ift ju urteilen,
ausgeben (äffen ♦ @n recbf £iy @d)anb>
@d)ma>unb Eugenbud), wibervielebrlic&e
bei;be 3Jtonn&wnb 2Beibsbilber,biefer dttaht
unb ^t'rdben wo!)l befamit, baburcl) er nacft
aüen Üvecbten, wo ber ftudKige 3$ube ju be#
fommen wäre, billig t>m &opf verloren fyattt.
2. ©amit nun idj, als ber^lbwefens un>
fers lieben $errn ^farrljerrns, £>♦ 3ol?ann
Pommere, (benn erS elme gweifel aucb
nicbt leiben würbe, wie wir alle wol)l mif»
fen,) bieweil mug ßücfenbuffer unb Untere
pfarr&err fetm, fol$e ld(Terlicf)e , bubifc&e
©cbalfljeit auf mir nidjt laffee bleiben; benn
icl) o^ne t^a$ mit eigenen ©unben almfjod)
befdjjwert, üa§ mirS m$t ju leiben if?,et)iel
frember ©unben, (fonberlic^ (bleuer fc^dnö/
?) üdben ^uben, tik von uns gar viel befferS
% tdgjic^ lernen unb fefyen, bocl) ju £o^n fol$e
fct)anblic^e Unbanf batfeit erzeigen,) auf micj
ju laben: fo bitte unb vermaljne ic& alle from*
me unb rechte €&rifien, bie mit uns gleiche
Sebre unb ©lauben fyabm unb lieben, b$
fie fol$e £afterpoeterep von fify t^un unb
verbrennen wollen, ju (E^re« unferm beih>
gen ^vangelio; auf Dag unfre SCBt'berfacber
*nicßt ^u rühmen [)abm, mit fie geneigt pnb, \
von uns in frembe Nation ^ufebreiben, baß !
wir feine ^afier (trafen, ob fiefj gleich woÄ L
wiffen, Dag wirs bdrter (Trafen, benn (i'e in [
i&rem Regiment tbun , fonberlic^ wo fie ifyre
gei)llicf)e; feufebe £eiligfeit wollten auf bie
Ovecf)enlinien legen*
3. Subem, weil berfelbige (Scßanbpoeta^
(Ter ben leibigen ©tabtfcbreiberju^alle, mit
Urlaub jureben, Q3ifcl)of5(lbrecbt, lobet,
unb einen ^eiligen am bem Teufel machet:
ifl mirs niebt ju lefben , bag fold^es offene
lieb unb bureb ben £)rucf gefebe^e, in Diefer
^irdje, @df>u(e unb <&tabt, weil Derfelbtge
@c&eigbifd)of ein falfcl;er verlogner ^ann
«fr
ms
5) 2(efopi Stöü vom Powert unb £fH.
1337
if!, unb bod) unö pfleget j« nennen, bk £u*
fberifcfjen 33uben. 2Biewol er &on ©f.
$tori£ unb @t (Stephan bie reckten #aupt*
bubenflücfe boren wirb, «n jenem ^age, mie
tx wol)l weij?, aber frd) trof!et, ba§ er fofct>e^
«icfet glaubet, Unb id) , fo mir ®Qtt Ztben
unb&itQibt, fold) fd)6n Krempel an^ag
$tbm will. Unb bitte abermal afle bk Un*
fern, unb fonberlidj t>tc ^oeten, ober feine
$eud}ler/ wollten binfort bm fdxinblidjen
©cbeifpfaffen öffentlich nid)t loben nod)
tarnen in biefer 3\irdje, @c^uleurtb@tabt.
3Bo niebt, fo mögen fi'e aueb famt ibrem
#errn gewarten, \x>a$ id) barwiber fbun
werbe, unbwifen, ba$ id) niejt leiben will,
baf man ben ponjicfcfelbf! üerbammten beil*
lofen Pfaffen (ber uns alle gern tobt batte,)
tye ju <2Biftenberg lobe» ©a&on balb
weiter»
5) StefopiSabeltoom 26 wen un&
©fei/ nebfl anbertx ©Triften ttu&er
#anfenberg unb^iritianum, ber £utl)eri
§l)e|!anb angegriffen*
2(nno K28.
JDem &CK$gela&rten Collegtat un6 t>er*
meinten Poeten 3» £etp3ig, Johann
Wßivitianw.
1.
■fte nid)t tterftebef!, wie bu je|t ben birfelber
jeusff, unb magf! uns nidjtbafürbanfen;
aber wenn wir nid)t beiner bermepnten ^oe*
tereo fdjoneten, fo woüten wir bod) ja fpre*
efeen, ba§ bu ein ebrlofer lügenhafter Q3ube
wäref!, ber bu eine fromme Jrau, als ein
gemeiner 9vid)fer, offentlid) Dor aller £Belt
urtbeilef! unb ausfd)reoej! für eine treulofe,
meineibige, »erlaufene *&ute, unb fpricbfl
bod), bu wi(fef!unböerf!e^e|lbie@ad)enic6t.
SGßo lja|t bu 2Ko|loffel bk ^ugenb gelernet,
Zeutt iü fdbanben, unb bod) benennen , bu
berffebef! es niebt, unb fepef! ber @ad)en ju
geringe ? Uns wunbert , ba$ bu fo fül>ne
mag(t fepn , unb ni £eipu'g auf ber ©ajfe»
geljen, bafe biel trefflid)er, reblidber Q3th>
ger, unb in ber l)oben ©djule fo &tel auSer*
lefener Banner, 4)octore$, 9ttagijlri unb
©tubenten ftnb? ©egen welcbe bu nid)tan*
bersbif! $u reebnen, bemj alsber^ferbebrecf
unter ben 2lepffeln.
o, 9?od) ift bein Uebermutlj fo grof, baf?
bu Unffatb unb ©tanf ber löblichen <&tabt
unb bod)berubmten ©#ule, alleme berooe
brid)f!, unb fm$ef! unter Den fd)6nen Slepfc
fein juSeipug, Nospomanatamus, als
wäre/! bu baß einige ^leinob $u 2*ip|ig, unb
bte anbern gegen bir eitel Unflatl) unb 3Drecf;
bavan man wol fpüren mag , b$ bu grobec
'Svö^Ioffel unb efelöfbpf feine 3ud)t nod) ®J>
re je gelernet l>aff , unb folebe feine £eute
nid)t acfetefl, bk Du ju SKatl) foütefl nehmen
in beinern (Schreiben, ober an bäum $ut
gegen^ fie greifen» @ollte(l bu bod) fcbwtV
^v' giat unb permepnter ^oet, ^u wijfen,
ba§ bem ^e|er Martin Sutber bein anbed ,
/e^igeöQ5ud) worben t(t, eljebenn ein^; unbl^en für ©Manien, mnu'bu ein ^auö in
er woHtuns nicht geflatten, ba§ wir? aberiSeipiig anfaW, unb btntm, ba§ ©teine
mal lüuminirte^, fonbern fprad) alfo: ^er unb ^of| beineUntugenbfaben, unbbieb an^>
€feföfopf füumtm'rf ji'cb felb|l al^uwobl, unb fpeoeten, 5(berweil bu etnüermeonter ^oet
warfö inSBinFel* ^Bir wunbernunöaber bijr, wollen wir folcbe^fcbweigen, bumocibrefl
beiner grojfen Unbanf barfeit, ba§ bu nun foifT jornig werben, unb wiber bk fiafler^
allerer}! burd) unfer 3lluminiren gdernet! febrdber procebiren» ^Derbalben wir uns
l)a(!, wie^»u ber©acj[)en ju gering fet;f!, unb| fordeten, u.<b bebaut bejfer ju fepn, bein^
%flm mm 3 greunb*
338
<3tßorifcl)e unb Pfcilolomfdje ©d?riften.
1339
Sreunbfcbaft m baben, unb bitten, bu wofr
left unö gnabig feon. Unb mm 2Ba&rjei>
cl)cn unfrer £)emutl) fd)icftn wir &tr hiermit
ein freunMtc^ ©efc&enf # eine neue ^?abel, &a*
mit Deine ^oeterep eine Materie ijabe, ftc&^u
üben unb fefjre m erlangen.
3. CDenn mir gefeljen, weil bu Oeeolam*
pab itiitülut&en ausgetrieben, erleugeft, öaf
beine muf ige Äunfl Urfacf) fuebt ftd) m bv
»eifen. Urlauben aber bir, ate einem üer*
impfen ^oeten, wo bu foldje $abtt tiiUft
m Werfen ober m puffen machen, bafj bu
wel magft fünf Suffe in einer 93ersd)en fe|en,
ober aud6 wol fiebert, unb md)f, wieanbere
fpoeten t&un , nur fedj)$ Suffe brauchen.
<Sßie wollteft bu fonft ein wrmeonter ^oet
feon ? @o Ijaff bu audj gute Tempel. Jfrat
bod) ein ^ferb nur t>ier Suffe., unb eine SRau
pe bei; mxuw'g Suffe, fönte benn beine ^oe
tereo nid)t aud) Suffe mac&en, wieviel fte
wollte? feine tauß hat feebs Suffe, bar um
ftnb aller anbern ^oeten eitel lauftd)teQ3er*
fe, mit il>ren feebs Suffen. Sftiritionuö ijl
allein ein reifiger ^oet, mit Suffen, wie er
will. £annji bu aber beinen gorn nid&t
bred^n, unb willjt unö ja freffen, fo bittm
wir bid), bu woüteff unten am ($efdffe an?
Ijeben , fo Ijattefl bu ben Pompeji unb @enf
juöor»
£>ie 3^um^m(^en &e* 23wd;er
tnivittoni.
Sine neue gaM Stefopt , neulich
uerbeuffcf)t gefunben, t>om £uwen
unb €fef.
1.
^Ser alte £owe warb franf , unb forberte
"^ alle <$biere m ftc&, feinen legten dltid)fr
tag m galten, unb feinen £rben, ben jungen
£6wen, an feine (Statt mm Könige m fe|en.
<Die ^Ijiere famen gefyorfamlid), nahmen
beö alten £6wen Wm Tillen am %\$
abtt ber alte £owe |tarb,unb (jerrltcb btftati$tt
warb, wie ftd)ö einem Wenige gebührt, t&&
tm ftdj> ttlifrt untuue, falfcbe üvätye fceeal*
ten Königs beroor , welchen boeb ber alte
3v6nig oiel ©utö getban, unb m groffen^
ren geholfen f>atte , bk fud)eten nun ein frepeä
£eben m baben, unb nad)U)rem©efaüenun
Oveicbm regieren, unb wollten feinen tmm
mefjr mm Könige Ijaben, unbfpracbenaucb:
Nolumus hunc regnare fuper nos; jei>
getenan, wie emgraufamüvegiment bie£o#
mn bisbergefubrtbatten, wiefTebieunfd)ul#
bigen £l)iere mriffen mib fräffen, ba§ nie*
manb fteber fcor i^nen fet>n fonnte; \vk eö
benn |u gefd)el)eri pflegt, ba$ man aüeö ©u>
tenfebweiget, unb allein baö Sfergfle rebet
üon ben ßber&erren.
2. , €"ö warb auö fofeber Ülebe ein groß ®e^
murmel unter allen &tcmbmbt$dläd)$; tu
ttd)e wollten Den /ungen £owen begaffen rabw
ber mehrere ^l>eil wollten einen anbern auej
wrfuc&en. Sule^t forberte man fte mfatw
men, ba$ man nad) ber meinen Sollwert
wallen füllte, unb Die <&adx füllen. £)a
Satten bie falfd&en untreuen Üvde^e ben JucJ«
mm ^ebener gemad)t, ber baß <3[Bort t^u« 1
folite dot beö üveic&ä ©tanben, unb feine
Snftruction unb Unterricht gegeben, \w er ^
folite bm €fel furfcblagen. ^ war mm er^
(len ^mar bem Sud)ö felbfr lacberlicb, baß
ein (£fel folite ^onig fet;n; aber ba er ^orete
i^rSSebenfen/'wie freofTe lonnten unter bem
€fel leben, unb moebten ii)n regieren, mie
fte woüten , lief $m ber @c&al? folcbe^ ge*
fallen , unb ftalf treulieb baut , faffete bU
■@ad&e, wie er fte wollte bubfd) oorbringen,
3. ilnb trat auf oor bt$ %itid)$ (Stau*
bm, rufperte ftc&, unb bieg fülle fd)weigen,
fing an m reben Don be$ dleid)ß 9M unb
fc6weren@acben, trieb aber bie «anje 9ve>
be bal)in, ba§ ber Könige (Scbulb gewefl
wäre, unb ma$te btö UvwistftyUQt fo ju
nic&te,
1340
f) 2(efopi ^abel t>om £ot*?en unö 2(el4
134»
ßid)te, Dag Der «©auf gan$ abfiel ^aaberi fe lajTenDerfloffenfepn, feinQSaterljattefok
«rn strojfer gwctfef marb , melebeS 3;bier ju | d)es ntd)t um fie DerDienet, @s muffe aud)
tt>aJ>fen fetw follte, bieg er abermal febmei*
gen unD boren, unD gab Des @fefe@efd&!ec&t
für, unb brache mol eine @ttmt>e ju über
km gfelfobai, tüte berufe! nidyt frolj noeb
torannifd) märe , fyatt t>ief Arbeit , mare
geDulDig unD Demtifbig, lieg ein anDer^ier
micb etmas feim, tmt> frünbe nid)t |>iet $u
Ralfen, märe aueb nw&t graufam, frajfe Die
^iere niebt, lieg t'bm an geringer Ö)t*wib
3mfe begnügen. 2tts nun Der gud)S merf te,
DagfolebeS ben?p6bel füllte unb moljt gefiel,
t>a tbat er Den red)ten 3ufa£, unDfprad):
lieber Das, liebe «Serren, (jaben mir urbe*
Denfen, Dag er oielleicbt aueb üon ©ö~
nidjt geben im Dveid), wie DerJucbSunbfetV
ne®efenenmollten, Die ibren'üftutbmillen,
unD niebt Des üveiefts £bre fudbten. &it
ermabnetenfieb, unb baten Die 3ReicbSfrän>
De nrfammen, fie Ijatfen etmas notbiges t>er#
^bringen. £)a trat Der 5(e!te|!e auf, Das
mar ein alter 4?unD, ein treuer 9vatf> Des afc
ten Z&wmk unD erriete mit fd)6nerB\ebe,
mie folebe 2Bal)l Des £fels roare injM) unb
übereilet, unD Dem £6mengroffeSllnrecl)tge*
fcbeljen, es miigte nid>t alles ©olDfeim, mas
Da gleiftet.
; 6. Öer £fel, ob er fe&on Das Crettj auf
Dem Üvucfen trüge, Fonnte mol ein Gebein,.
Daju öerorDnet unD gefdjaffen fei;, Das UmJi unD niebts Dahinter fcpn , mie alle 2Belt
te man mol Daran merf en, Dag er ein£reuj ' Dnrd)S ©leificn unD guten Gebein betrogen
emiglicb auf Dem Üvucf en trägt . mirD. £)er £6me (jätte feiner ^ugenD. t>tel
4. S)a Der gtic&S Des CreujeS gebaebte, mit Der tfyat beriefen, Der €fel aber batte
^ntfa|tenficb Daöoraüe@tanDe Des ^eiebs, feine, ^at niemals getfjan, Darum füllten
fielen ju mit groffem (gebad: Sftun baben fie mobl urfeben, Dag fie nid)t einen &onig
mir Den reebten 3tonig funben, meld)erFann
beyDe meltlid) unD geijrlicbDvegiment wrme*
fen* £>a preifete ein jeglicber etmas am
gfef ; einer fprad) : @r batte feine lanaeöb^
ren, Die maren gut jum Äitbteboren; Der
anDere fa^te : <^r Ijatte aueb eine gute @fim^
me, t>k mol taugte in Die ^irc^en ^u prebi*
gen unD ^u fingen. £>a mar niebts am
ganjen €fel, Das niebt foniglicber unD pabfc
lid)er €^ren n>ertb mare. $(ber üor anbern
^ugenDen leud)tete Das (Ere^e au? Dem
Üvuclen. 2JJfo marD Der €fel jum Könige
unter Den ^bieren ermablet.
?♦ 'Der atme junge £ome gingelcnbe unD
betrübt, als ein fcerjbffener ^apfe aus fei^
nem etblidxn TKäü), bis Dag fieb ttlkbtaH
treu?, fremmeDvatbe (Denen foleber £anbe!
Iett> mar) fein erbarmeten, unD befpraeben
fid), mte es eine Idftedicbe tlntuqenD mare
Dag man Den lunsenÄSriia fo fefjanDlic&foll^
ermablefen, Der nid)t mebrDenn einaefebni^t
^ilD mare, melcbeS au<i) mol ein öeuj tta*
gen fonnte. UnD mo m ^ika fiel) erbube,
magtenjte nid)t, mas fie Das eitele €reu*
Reifen formte, mo md)t mebr Dabinter mare»
7. @,olcf)e ernfre, tapffereüieDeDeS^un^
Des bemegetce Omnes. £>enguebs unD Den
untreuen Dvatben marD bange, gaben für,
mas im Oieicb befcbloffen mare , follte bleiben ;
aber es bemrgte g!eid>mol Den Raufen, üa§
Der €fel nie nid)ts. mit Der ^baf bemiefen
batte, unD moel)te Das (Ereuj fie mol betrog
gen baben; unD Fonnten Dod) mit ber <2Bat>I
utebt jutuefe. €*nDlidb, Da Der £>iinb auf
Die ^bvit un^> auf Den @ebein Des <£reuje$
fo bart Drang, marD Durd) feinen Q3orfd)laö
benoilliget, Dag Der £fe! follte mit Dem £o*
men um Das SRcith fampffen, metd>er ge^
monne, Der follte 3\6nig fei;n, fiefonntenö
je# nid;t anbers machen, mit Die ^abl
im
im SKei* gef*eften .wäre* ©a frigte ber
junge £6we tx>teber ein #erj, unb alle frorn*
me Untertanen groffe Hoffnung. SIber ber
gu*s fting ben fitAtt»HHNtt feinen ©efel*
len, wrfaften fiel) ni*t öiel ritterli*es £ampf>
fes *u intern neuen Könige, es wollte benn
garjenS gelten, ober ©ifMfrefifens. ©er
Kampftag warb bejlimmet, unb famen alle
3;ftiere auf ben *)Ma£: bergu*s ftieltöef*
kep bem @el, Der £unb bep bem £owem
8. S&n Äampf lieg ber @fel ben£owen
wdftlen, ©er£owefpra*; ^CBoIan, es gilt,
»er überbiefen 23a* fpringet, öag erfeinen
gugnag ma*et, ber foll gewonnen ftaben.
& war aber ein groffet Q5ac&.;©ec £ot»c fto*
jete aus, fprang überftin, wie ein 23ogel über*
hin flöge* ©er €fel unb gu*s bauten :
<2Bolan, wir ftnb jut>or au* ni*t Könige
geweji, wagen gewinnet, wagen sedieret; er.
mugte fpringen, unb fprang pfa^f* mitten1
in ben 23a* , va>it ein <8lo* ftinein jtel.
©a fprang ber £owe fterum am Ufer, unb
fpra*: 3* m««* Ja> ber Su§ fcp nag.
2(ber nun fteftebo*, was©ludunb£ifli>er'
mag. ©em €fel ftarte ft* ein f lein gif*'
lein im Öftre unter bem SBafiec verwirret
unb verfangen; als nun berSfel äussern
23aefy ?ro*e,unb bie %Mm fiel) bes Sprungs
woftljuia*tftatten, fielet ber gu*s, Dag
ber 6fel htn gif* aus bem Öftre fcf)uttelt,
unb tybt an unb fpri*t; sJ£un fe&meigetunb
9. 2Bo ftnb fte nun, bie bas &mi t>er^
ä*ten , bag es feine ^at fonne beweifen?
^ein £err Äonig €fel fpri*t: €r ftatfe
auefrwol wollen über ben 25a* fpringen, aber
bas wareiftm einef*le*te£unft geweft, fei*
nes £reu$es ^ugenb ju beweifen, fo es ber
&>we unb anbere ^ftiere wo! ol>ne €reuj
tl)un;fonberner fafte im ©prunge ein gif**
lein im 23a*, ba fprang er na*^ unb bag
feines Cwiuje* SDBunber bejto groffer wäre,
6u1orifd?e unfc pi?ilologifd?e ^kbvtften.
wollte erS ni*t mit bem Wlaul ober Pfoten,,
fonbern mit- ben Öftren fafteu: fofrfteslajjt
ben ßowen au* tftun, unb feo barna* £6nig*
2(ber i* ftalte, er follte mit^aul unb allen
frier flauen ni*t einen gif* faften,wenner
glei* barna* ginge, f*weige Denn wenn er
fprunge.e ©er gu*s ma*et mit fol*erm
@ef*wa^ abermal ein ©etümmel, unb bqs>
€reuj wolte f*le*t gewinnen, ©en $unb
tterbrog bas ®lücf übel, aber ttielnieftr, baj? .
ber falf*e gu*S mit feinem ^u*sf*wcm*
,,jen ben Raufen alfo uarrete, fing an $u bei'
len, es wäre f*lumps alfo geraden, unb fein
3Bunber.
io, ©amit aber m*t ein £lufpftr vom
be,bur* bas@ebeife besgu*feS utib^un'
bes, warbS für gut angefeften, bag ber lim
xrnü £fel aHeine an eiueu Ort gingen, unb-
bafelbfl Fdmpfeten.
' ii* @«> logen fttn ju einem ^)olj, m$
Üleicl)S <&tkit unb griebe, ^s gilt, fpra*
ber Sowe, wel*er basbeftenbe(!e^ftierfdftet.
Unb er liefern -£»o!jc ftineinunb ;agte, bis
er tinm pafm fäftet. ©er faule S(el btä'
te, eS will mi* bas Dvei* äum'el Stufte fo^
jten, follte wol reinen grieben ftaben mit ber
^eife, legt ft* auf bem tylafy nieber in ber
Tonnen, unb le*$et mit ber gungen fterauS )i
fürgrojfer^)i|e:fotommef ein Övabe, unb 3
met;net, es fcp ein %tö, fe|t ft* auf feine l\p <
pen unb will effen, ba f*nappt ber €fel ut,
unb fdftet bm Stäben» ©a nun ber £o»e
fommet froftli* gelaufen mit feinem ^)afen,
finbet er. ben Övaben ins €fels $ftaul, unb
erf*ricft; fur^ er war verloren, unbbegin'
nef ii)m nun felbji ^u grauen für bem Creuj
bes €felS,bo* »erlieg er basSvei*ni*f ger'
ne,unb fpra* : lieber €*fef, es gilt r.o* ei'
nes um guter ©efeHen willen, aller guten
©inge foüen bret) fepn, ber €fel tftdts wo(
t>k Reifte au$ gur*t, weil er allein mit iftm
wa^unbnaftmesant
n. ©er
'344
5) Tlefopi jfabef vom £§n>en unb £fel.
mi
12. J£)er £owe fprac^: 3enfeit bem 33er* folten juvor erwogen l>aben, was jre Form'
ge hegt eine 'Stöüfjle , wer am erflen babin
fömmt,foH gewonnenen; wiüjl bu unten
bin, ober über Den 23erg laufen? ©erj^fel
fpradj : Sauf bn über Den Q5erg. S)er Zorn,
aH im legten £ampf, lief, voa$ er aus £ei>
bestraften laufen formte. &er §fel blieb
fh'll flehen unb Dachte ; id) werbe bod) jum
(Spott, unb madje mir nur mübe^ ^5eine, fo
id) laufe; fo merFe id) wol, ber£6we gönnet
mir bie @fac nid^fo will id) and) niebtunv«
fontf aibiitm. QH$ ber £6me über bm 33erg
Fommet,fo flehet er einen §fel t>or ber3)iwy
le flehen; £p,(fprid)t er) bat bid) ber $eu>
fei bereif Ijer gefübret? ^Befan, nod) tin*
malmrücf an unfern £>rt; ba er aber lieber
büiüber Fommet, fielet er ben (£fel aber ba
jW>en,unb muftebem @fel gewonnen geben,
ten, wie ft'^ 4boratiue febret: Verface diu
quid valeanc humeri, quid ferre recu-
fent.
2» ffliß wunbert , ba§ btt TRtctw bet
Univerfitat bm Darren nid)t verbietet ibt
ti)kid)m (Schreiben, bamit fie titd @d)an*
be braten, wie ibr fefbft and) anzeiget in eu>
rem Briefe» Slber iljr feub and) icqu gar
£utberifd), unb mad)t be$ (Spottenö unjrer
£eipu'gifc»)en Poeten ^u^tef* ©ie finb nidje
alle ju Seipu'g TOrifionifcb, (re (jaben felbff
feine ^oeferei) für Narrheit unb £inber'
werf» 3d) war neulid) in einer guten ®e*
feüfcbaft , ba SttiritianuS ba$ (Eftbaueffen
mufite fepn : etliche flud)ten iljm, etliche ftiefien
if>n ntdbe SttiritianuS, fonbern ^iritionus»
(§ö foü aber £)no$ ein £fel Riffen im ®rie*
unb beFennen, baj? mit bem (Ereuj nid)t ju ebifeben.) £tlid)e meoneten, wo es £erjo$
feber jen ift. 2flfo blieb ber €fel £6nig,unb ©eorge ton$tt, ba§ er fo ein ffol$er<£fel m*
regierete fein ©efcbledbt biß auf tiefen ^:ag re,er würbe it>m bk (Eoflegiatur wieber nelj>
gewattiglicb in ber SOßelt unter ben gieren.
Dem ©ejfretwn unb heften £. 33.
95. meinem günfügen #erro unb X\v<
Ben trüber.
i.
ffjftefoen willigen Ibitxft. \\\m. ©tinfto
vy|' öer v&err unb lieber trüber! be$ ^i*
rtttonuö anber 93üd)lein, fo ibr babt ju mir
gefd)icf t, jfl mir mfommen, foag anbete ein
anber ^ucblein fepn, benn mir bünf t, e^ fep
bat vorige; fiebabenöieüeicbtba^ erjle niebt
fonnen vertreiben, baf fie bie^Rott) gejwun*
gen bat, ben legten Wertem unter einem an^
bern <£d>leixr m fd)mücfen. ober aber
^iritt'Dnuö^unftifrfo feilte gewejr, ba$
fle fo bai\> öertroefnet iji unb nichts mebc
Fann% ^ie babeng fein ausgerid)t, Ut Mi*
ben Soffel, beFennen felber, ftc fepnber <&a*
eben \n geringe, unb baben ftd) bod) untere
men, unb bk <§tabt verbieten» © war $£
aller Älage, ba§ (te be£ ^iritionuö falben,
bep gelehrten £euten, allenthalben jtc^ föw
men mü§ten.
3. 3cl) wollte fein 33ef!e$ rebert/Unbwen^
bete vor, er (jatte bod) neben feiner ©c^rifc
Slmbrofü £piJM verbeutst unb anß laffett
gerben, be§ follte man bt'Hig fronen; ba Farn
id) red)t an» 3a, fprad>en fie, butriffft ecf
wal)rlid) fein, es ^afte ^iritionuö md^t gnug,
feinen SfelöFopf an bem Sutljer-jirbeweifen.
er mußte tß and) @t. 2fmbrofto kweifen»
5(mbrofmgfd)reibet von einer 9?onne, bie^uc
#ure worben war,fo jeud)tö^?Ziritionu^auf
eine e&elidjeSftonne; baß Fannein grober
€fel fei)n,ber|)uren nnb fromme <£f)tfvanen
für einerler) balr. <&k fagten aucl), tt>k fpi^
|ig unb bonifeb bk Sutberifct)en ju ^Bitten^
berg auf fie finb, bie ebelicbe Tonnen füt;
»guren fcbelfen; geben vor, bdf folcbe^ fei>
|lanten,wiberbiefe^ad)e^ufcbreiben»©ie vielmehr bm tyabft 9efd;anbet, benn ben
tu*«* elften i4. ^eif» 9?n nn Sutfter.
134$
i£>tjlovtfd)e unb Pbilologifcfce Gctynfren.
£utber. tlnb getgten mir an, rote ber 2utl>er I
neuftcb J^dtte ein Q5ucf)Iein lafien ausgeben,!
barinn er bewahrt , bag ber ^abff fefbjt
9)?6nd)en unb Tonnen oft t>ie @be erlau*
bet \)at
4. (Binb benn etlidje Tonnen #uren, fo
feo ber ^}>abfl: folget' £mren Urfac&eiv £ei)<
rer, Sßater unb (Sd)u£()ew« 2Ber nun ben
Sut^er brüber febülte, ber mu§ ben ^|>abp
aud) fd)elten; barum babe Sftiritionus mit
feinem Q3ud>e ben ^abjt auf6 allerböcbjle
gefcfyänbet, unb folfteeljer ben tarnen £u*
tf)er6 auffen laffen, unb gen SKom treiben,
baj? ebelicbe Tonnen waren.
f. Unb bunfet midHwar felbjt fcbitHpf*
lieb fei>n/ bag man eine s3?onne,fo-ber ^abfl
ebelidj mactjt/folteeine fromme grau (jetffen.
& maebt uns 'ber $abj! felbjl irre mit fei*
nem £)ifpenjtren, bag idb fdjier nidjt weif?,
wer &ocj) ober Kellner ijl, obne Daßtdb wo!
merfe, bag, wer ben ^abft für red)t halten
will,bem gefdbr&d) fei), ben Sutber anmgrei*
fen,wdl ber *}3abf! fefbftfür red)tl)alt, tfjiit
unb lagt, voa$ ber £ut()er lehret ju tbun unb
ju !affen. (Sie fiejfen mid) einen23rief Jefen
t>on SlBitfenberg, barinn fftmb, bag ber £u*
tber nid)t$ lieber^ bat, benn bag bie^apißen
t>tcl unb getroft n>iber beiderlei) ©ejlalt, unb
ber ©eifllicben drfje fd)reiben,fcbeltenunbjw>
d)en, benn er fprid)t: fie übecrljeben ibn ber
TObe bamit, bag er nid)t Durfte wiber ben
^abjl ^reiben, (te tbun ibm einen SMenft
baran, fcbelten t'br eigen ^)aupf unb ^errn,
beiffen unb freffen fiä) alfo felbftuntereinam
ber, woetl-fie nichts wiber ibn fcljreiben, batf
mt) nid)t jualeid) Wiber ben ^abfl, ibren
eigenen £ebrer feo, unb lachet ber fetrten3ün<
$er unb &i)ukv, bk ibren eigenen ^eifler
alfo mit Maliern bejahen.
6. ^iemepnten audj nid>t,bag bie £pülel
@t.2(mbrofü fei;; benn @t 2(mbroftu$ fei)
ml ein feiner, tapferer Wann geweft, benn
'347
bag er eine f#e ungefebiefte (^ptftel foirte
febreiben- (Sie Rieften fie audb nid)t gerne für
@t. #ieronomus £pifH wiewol berfelbigc
pfleget, wenn er jornig if!,ben halfen in an#
berer äugen fofcbatf m urteilen, unb alle
(Sdjvift,fo üon ber ©jriflenljeit rebet,aufoie
leiblichen 3ungfrauen beutet, unb n>aö Dom
©lauben bie 2Borte ©£>tted fagen, ba$
jeudjt er mit ben paaren auf bie Jungfrau»
fd)aft,weldje£ einem €f)rifftid)en £ef)rergar
übel anflehet* £)arum aebten fie, eö fep ttm
eineö^er^auö ber ^etagianer ober 5?o*
tfatianer (Seeten^pijiel.unte^ ^)ieroni)muö
tarnen üerfauft. Wliv gefallet bas am aU
terärgfien brinnen, bagjer fo vouttt unb to*
bet, nid)t wie m M)m, fonbern roie ein ^eu*
fd, über bem einigen gaü be^S^ifcfee^, afe
mdre ^immel unb (Erbe eingefallen, unb fok
te tvoi me^r jur ^erjmeifelung, benn ^ur
^5ufle reifem
7. €*^ follte einfolcfcer £e6rer ben Teufel,
unb nid)t einen armen ^ünDer,ober gefalle
nen Sttcnfc&en^um ©c^üler baben.3jiDoc&
bes ^engjTen^, (Scf)eltenö, ©efereef enö, Q3er"
bammenö meber ^Maffe ncd) §nbe, aU roiM
te er bie arme £mre in 5lbgrunb ber Rollen
flojfen. Unb gibt Dagegen nifyttmtxvßiü)
^ort bon ber Vergebung ber (Süriben,bfltf
arme üerbammte ©emiffen ju erbalten für
^er^roeifelung. ^g fyoXtt nie fein Seljrer,
^ieronpmu^ aud) felb|t niebt, mie zornig er
auefe iff,tt>iber ^orb,;a roiber ^e|ereo,otier
n>iber hie ©ünbe in ^eil. ®tift, bie bod)
buubertmal (ebnerer fünb, bat |ebente ^:f)ei(
fogejturmet, afebiefer ^eelmorber ttn'ber
ein armn)eibifd>,gebred)Iid) ©efajfefiurmet»
8. Sfber ^iritienuö bat fie gefallen, tt)eil
er gerne wollte, tai fo bofe fei;n mußte, afä bie
(£pi|fel lauttt; fyat aber bie (Sachen ungleicb
angefeben, unb fieb alfo befdjiffen in feiner
^unfl, ba§ \viv alle bon feinem ^5rec| be>
fpri^et,o5ne unfere ©cfeulb, mit if)tt\ muffen
bie
1348
5) Tltfopi Säbel vc>m £$weit unb i^fcl
m?
bk @$anbe tragen. 3tffo befc&Toffen tiotr
t>iefe ©efellfcfcafc t>af mir SWdttanu« Neffen
einen SttiritionuS bkibm; bat mag er audf)
bleiben, bis t>af er bemütbiger tverbe, unb
l)ie ßunftfo er ju £eipu'g unb bei) jedermann
burd) feinen Uebermufi) verloren fjat,tweber
erlange, ©raffet mir eure liebe #auSmut>
ter famt eurem lieben <&o\)nc ©egegebennt
.gälte, in meiner Verberge, Sonntags nad>
tylamltii, im 1528*3*. y
6. ED.
9?eue Rettung t>on2etps<ö, totbes ben
Stt.Jpafenberg unb ^iricianum ausgegän*
öen, meld)* £). Martin Sutljettf (£()e>
(lanb angefochten, 2fo. 1528.
Sern OSurbiöett f £oc&geia$rtett
4Jrn.3o()onn £ec()ieo, Jurjf lieben ^rebiger
ju ©refften, meinem gtmfftgen #errn
unb greunbe*
i.
QRjeinen miliigen ©icnff unb alles @ufe$
; ^umor. hurtiger, Jfrod)a,elaf)vtet<$m
I ©octor. €$ l)at fiel) je|t neulich verfd)iene'
ner Seit eine feftfam* munberlid)e ©efcf)i$^
te begeben in biefer lSblid)en &tabt £eipu'g,
toroon iljr frei)lid) nic^tmiftet, (alt id)acbte)
barum ify$ nid)t ^abe mögen unterlagen,
eud) foldjes anzeigen, benn uns allen nicf)t
ein geringes baran gelegen, unö ibr tt)ol et*
was baju tljun unb tatfjen rennet, ttnfer
^rebiger alliier ju £eipu'g, (mie ifyr miffet,)
nedj viel meljr erhalten, ba§ es ganjlid) ju
boffen iff, foJdbe£e£eret) foüefd;ier ein(£nbe
fyaben, unb mie dn Junfe verfofcben , mo
man fo fortfallen unb anhalten mirb.©em>
nad) babenjmeen Ijocbgefaljrfe (n>ten>o! ;utt^
ge) Banner, 3o^ann #afenberg unb 3oa*
cl)lm von ber «&epbe, meldber ein freff!id)er
^oet ifr, fiel) foldjer eurer unb feiner Sefjre
angenommen , unb bk <&ad)t helfen for>
bern,unb einen fe^r guten diaify erbaut, bk
<&ad)t aufs Furjlid)f!e auskurieren ; 2)er>
maffen, weil bod> ber £utf)er verfTocft t'ft,
unb feiner Sßermafjnung nicjt adjtef, babm
fte fein vermeuntes 2Beib , bk verlaufene
Sftonne, ^etlje von $3ore, neben ifjm vorge^
nommen au ermahnen mit öffentlicher
igdxift, unb l>aben mabrlid) ein trefflich fd)o>
W$ $3ud)lein an biefelbige geffeüet, be§ id)
mid) nid>t fatt lefen Fann für groffen Jreu^
bm, fonberlidb meil unferä loblid)en ^>rebi^
ger^ ^un(! fafl bat meifle brtnnenijl.5)enn
id) unb mir alle gebacken, mo mir ttk^m
ne fonnten Don bem ^6femicl)t reijfen, mur<»
be feine Meieret) balb fingen: *&eli, ^)eli,unb
^eiligen 5(benb ^aben; mo nid)t, fo mürben
fte bodb alle btybe fofc^e ©c^anbe \>or aller
2Belt ^aben, ba§ fte nimmer feinen ^ag
griebe mit einanber fyabm mochten, fonber^
lid) meil alle @d)rift, ju Seipu'g au^gegan*
gen, gro§ 5infe^en l)at, unb ttcfflid) ©ing
ausrichtet, auc& bei; allen Meiern, bet>be ju
Wittenberg unb in $56|jmen, mie be^ feli'
gen (£mfer$ unb S>. öd)fenfartö ^üdjer,
«
ber eure fc&onen 33ud)lein auf ber Can^elj infonberfeeit aber beg &od)gelaf)rten ^oeten
^oc^ rühmet, ati eine gottlicl}ey ^immlifd)e ^iricianus Carmen', mobl bemeifen." 3c&
<Sd)iift, fear biöf)er miber ben fcfemaqen miü fc&meigen, majeure 55ud)ert^un, mel^
c^e fein Äe$er leiben Fann. O mie frol)tlid)e
(gadben maren bat oemefl unb mie Ijattm
mir be*> bollifc^en ^e^erö ba ut lachen gehabt,
2. 5lber, maö foll id) fagen,(id) bittest
moUetö ja fteimlicl) galten) mir l)abenma^
eufel ju Wittenberg, ben giftigen Äe§er,
SBtortin £utber, fo lange unb mol>l geprebiV
get, btö bag et (f&Ott Sob unb S)onf!)
groffe grucl)t bracht hat, unboiel üon ber
teufelifc|)en Äe^erep befe^ret, unb mieber ju
bem alten vorigen ©lauben gebracht (Munbl lic^ alljumal, meinet ©unfen^ in bk *&ofen
CRn nn 2 se'
i35o &ftorifd?e unb Pfrilologifcfre Scfotifcen. j^r
gefd)miffen,bes Teufels Sftamem ©ennaloerjmeifelten £e£ers 3&nger, unb We oer>
t»ie jween ^od&ödc&rten Banner folcbees ibr
23udjlein burd> eigene &ojt unb 23oten
gen •sSöBtttertbetö gefcbfcf t baben, itfber t>er<
flucbte £e|er (wie ber Q5ofe faget) in eili*
gen ©adjen, mit £&urfurfWic&fl! ]tt Söraiv
benburg ©efanbten belaben gewe(t, bag ber
95ote m'djt bat mögen vorkommen« <£r bat
ober feinem ©efinbe befoblen,foJ(cbe$ Söücb*
fein anpiebmen unb $u lejen, biß et: lebig
würbe. S)a f>6rt, was bofe 23uben tbun;
beuteten baben fte ebrlicb gehalten; aber
baß eble $3ücblein baben fte genommen, unb
aufs #intergemacb getragen , ba eß ff infet,
unb babens illuminiret^a befcbifFen, unbben
^intern (pfui, mß foUbocb braus werben?)
baran gewifebt, fo fcbanblid), als wäre es
triebt aus ber Joblicben beben ©cbule, unb
tton #pcbgelebrten $u Seipjig, fonbernaus
fcer grobffen 23acbanteti' unb €felsfcbule
fommen , fo auf (£rben feon moebte. #a
bens barnacb mit 3)recf unb mit allem wie* unfer e £un(! unb freunblicbe Sttepnung (ver
fcer fein jugefebfoffen , unb bep bemfefbigen
£>o(en wieber .beruber gefanbt unb einen
SBri ef baneben, voll ©pottens unb ©cbimpf*
firenS, barinnen einefeltfame gigur voller
Creujen (lebet, mit 35ucbftaben gegebner,
weif? aber niebt, was es ift. ÜDie icb gefragt
habt, fprecbenbaS,womanvonbem Mittel*
Q$ud)jiaben, 21 anfaßt, unb bureb^in bueb*
ffabiret, fo ftnbet man bas 2Bort (ASINI)
wdI vieru'g mal, aufs genauere gereebnet,
wollen vieüeiebt bamit in vergeben geben/
bammeten 3£tttenberger. ©eben barnacb
für jum©cbeitt, wirfoüten jum erften felbji
feufcl) unb fromm fetm ju £eipu'g, unb jum
erflen unfere Rubere» utib Hurerei; ftrafen
unb beffei n, unb ben ©reef auerft vor un*.
frer ^bür wegfebren, ebe wir ben ©pfitter
aus ber anbern 2mgen reifen, unb tmferö
halfen niebt fo vergejfen.
3. <£$ frunb auf unferm ^ücblein pnal
ein feboner meiftertieber 3ritel, aufs aller*
Seipu'gfre unbjünfllidjfre gesellet, ba§ eß
feilte ein ©efebenf fetm, freunblicber 9ttet)>
nung, Reiben oon 35oren iugefertiget. 5(ber,
ber teufen welcb ein febanblicb ?;rinFgelb
ftaben fte für haß ©efebenf gegeben. Stticb
oerbreufl aber ,jwei;erlcp auöbermaffenfef)r:
&0dy, bapunferu loblicben ^rebigerö
unb btv jween 5od)gelel)rten Banner ©e^
biebte unb Slnfcblag fo ganj unb gar junic&te
tfr worben an ber verlaufenen 9?onne, unb
tretet mieb wo^JJ fo fcbanblid) gefel)let bat.
SDarnacb, bag wir mit unferm ®db tmb
^ube muffen £e|?rbrecf unb ©tan! ju
Wittenberg boten; unb feilte leiebt gefebe^
ben feon, wo ber ^ote niebt bdtte eine Wo*
tenbücbfe getragen, ba§erwolfo!d)ef$dnfc )
liebe Waare aueb Ijatte »ereilen muffen, ß '
unferm grofien ©pott unb ©cbabem
4* $Ba$ wollen wir boeb F>tergu tfyun? 1
Wein 9vatb unb freunblicbe %$itte t|l, weil
i^r be» unferm gndbigen ^)errn an betf fehV
J>af unfer ^rebiger, folebeä ^»ucbleinS l)eil\m €*mf^ &m fepb, ibr wollet Reifen
©eiji , vierjigmal ein £fel fep ; wo woHte benn ; barnacb traebten , xt>ie wir ein ©ebot moeb'
5n39l3€35r^U© unb $Sr@€^:ten von unferm gnabigen £errn atäbxwen
93(501® bleiben? Unb wo wollte icbfefbfrjWiberbergleicbengaUunb@efa5r,ba§man
bleiben, ber id) felbjr alle^ fo becb aelobet unö binfeit niebt müfie ©reef um ©elb w
ifibe? ^ir füllten wol mebr ^feföobren benn fwbren, ob wir gleicl) t>ie\ geringere Q3ücber
^)aare auf unferm <$aupt ^aben, fo man bem | ausfd)icf en , benn bi§ gewefen ifr ©enn
nacb reebnen wollte. 3jt baß nid)t ein fcbdnbli^ 1 wo man t>ie Zeute baran foUte gewonnen, unb
cber verbruf lieber »&anbe{? ©0 tljun be^ifold;er (iinfenber ^anbel follte einreiben,
füllte
W&
O Titfopi ßabtl t>om thvcm unb fgftl
*m
foHte biefer furfrlid)en (sfabt, unb allen
£anbe!n, fciel ein merf lieberer Abgang ge*
fd)e&en, Denn je|t ber Susans tjl, fo t>on
bofer Sftunje falben fommet, tufe ibr ju be*
benfen babt. 2lucb bamit Die jween bodb*
gelehrten Ferren, tmb ber ^rebiger, i^rer
^unfl imt) 5Jnfdjlag nid)t ailerbings entgeh
ten, iinb @d>anbe $u £obn empfaben, bunft
mid)S gut fepn, baß Derbofen witrbe, ba§
niemanb ^iricianum ben befd)iffenen ^3oe*
ten müßte Riffen, weber bier nod) jit Söic»
tenberg, weil /ebermann wol)l ttei§, baß
feine £armina fo fofrlicb ftnb, baß jlefd&ter
QSirgtKum erlangen« ©dbtcf e biermit eine
5(bfd)rift beg obgenannten ftinfenben 95rie*
fe^ , benn eucb ju bienen , ftnbet ibr mid) wil>
lig unb bereit, ©eben ju £eipjig, Montag
nacb 2(jTumpt« im 1528. 3abr*
£teronymue Walter,
gotßct teä »riefe* Wt&rift
2Dem t>ermevnten ♦öoc^gele^rteit jfa*
kann ^afenbertjer , unb Joachim von
fcer £eybe,, ju eigenen <&anöen fÜmt*
liefe unb fonberlid?.
Itnfere untertb&fefle ©ienffe jut-or, unb
** bewarf), ben £ocbgelebrten unb Sfdto
baren üermepnten Poeten unb Üvbetorn.
<2Bir fugen eurer überfd)wenglicben £unft
unb ^Beiöbeit ganj untettbaniglic&ju wijfen,
toti bev £e$er, Starte Zuttyv , euer
treff(id) ©ebicbfe unb ßunfi niebt gelefen
fyat, bmn er mit anbern ©acben befabe«,
ben SSoten nid)t bat ju iljm fommen laffen ;
aber beeb un* befohlen, fold) 33üdblein bie^
n>eil anjunebmen, biß er lebig mürbe. QBefl
aber Die @acbe in ber €il ffunbe, baben wir
«n« felbft eurer £unjt $u antworten unter*
Partien. Unb wollen eurer £oebgelabrr)eit
m$t bergen, to§ im* unter bem &fen tief
ginflern/ß begegnet ift. ©erbajben mir
wrurfacbef, folcbe0euertbeure$^üd)Jein ju
illuminiren; wie benn folebe 35ud)lein wo!
wertbefmb, unb ibr feben werbet, niebt al>
fein für mtö, fonbern aud) für eucb felbfl.
£)enn wir befolgen, *>a§ ibr felbft niebt wobl
wiffet, roaü ibr barein gefebrieben b^bt«
@© i(f^ niebt neu, Mi £eipjig, tsk eble
(^tabt , folebe $Öacbanten unb grobe ^fel
ndbren mug. 3(1 aber biefe Jarbe eurer
SCßeiöbeit nid)t gefallig, fo mottet ibr wo!
nod) m fold) 95udblein Riefen, fo wollten
wir uns befleißigen, bajfelbtge ba$ |u iHu^
minirem
Iit quia eftis vobis ipfis fufpe£li de
multa feientia ; Et quidamfrater, ha-
bens mirabilem probleumam circa
quadracuram circuli , petens declara-
tionera', quoties in ifta figura poffic
legi nomen digtütatis veftrae.
I
N
I
N
I
N
I
S
I
N
I
S
A
S
I
N
I
S
I
N
\T
N
I
W:
T\
®em fitrftc&tcgett unb weifendem*
^teponpmo ^Balter k. Bürger ju leip^
ätg, meinem gunfligen guten
greunbe.
Steinen willigen ©ienj! juüor. ©uter
*"1 greunb ! 3cb babe euren Q5rtef »er^
nommen, aber befummert eueb niebt $u fajl
um ber giftigen £e£er ^Boöbeit willen. &$
bat mir aueb ein guter $reunb gefebrieben
Don biefer (^acbe, me ibr auä bepliegenber
©ebrift ^ernebmen werbet* §r ijt ;a noer)
Sftn nn 3 gut,
W
<oi|?örifd?e unb Pbüolögifcfce Schriften.
gut, aber id& weif? nidbt fd)ier, wemäuglau*
ben tft; bod) geben? icf), bte guten jween
Sttagijfrt $u M'tbeibigen unb ju entfc&uIDu
gen: ob fte es nid)t alles ausgericbf baben, fo
tjl fcodfj ibr fyn unb Nennung gut. In
magnis voluifTe facis eft. #Ber fann aU
U$ in ©olbe madjen? & fehlet mit felbfl
wol feiten , unb macbe mit bodj fein
^5
bern i'bnen gewacbfen ftnb, faben hinten an,
ba fte füllten Dorne aufaßen , unb Iaflen bat
Mittel baju ffeben. &c üermabnen eine
»erlaufene Sftonne lieber $um hofier, unb
lebten bocb babet; nicbt, VDie red)t unb gott/
u'd) ein ^erleben fem üfteynet t'br nicbt
m ber £utber fein 3Beib gelebt \)<xt, unb
nod> lebtet, wie ud)i fte rbut, baß fte aufjer
unter jum Teufel mit feinem 2Jnbang. ©e*
ben ju S)ref?ben, 9JWtwo$e nacb 9l$tyiti,
3>£arw (Eocfcleuö,
©em SHSurbtgen uttb ^cdbgetafer
ten #ertn 3ol)ann Cecbleo , gürfHicben
Q3rebiger ju £)re§ben, meinem gün*
ffigen $mn unb guten
5reunb&
greinen willigen ©ienfl 3U&or, 3d) fiV
*^ ge <S. 2B. /reunb!id)er ^e^nung ju
wiffen, als icb nacl)jl auf ber SCßieberreifc
gen £eipjig in ber Verberge |u 2Beimar Jag,
warb über ^ifd) bracht unb gelefen üa$
*Süd)letn, fo bin m ^ipu'g burd)34ann
^afenberger unb 3oacbim t>on ber $ei;be
tjt auSgangen , wiber ben Sutber unb fein
wrmepnteS %Btib. 3* ßi«§ freunbüd) unb
frei; mit eucfj reben:e 20aS machen bocf) fol>
$e unfre jungen £offel , ba$ fte ftd) an ben
3ftann, unb in foldje Madjen bengen unb
mengen , obne bafj fte ber loblicben &tabt
Ceipu'g unb unfrer berubmten boN @d)u>
k @d)anbe unb d^cbmad) , <$ot)n unb
@pett juridjten mit ibrem unfertigen unb tbo>
rid)ten@d)reiben? 3b* glaubt nicbt, n>aö
icb ba für 3Botte mußt ibtentbalben inmicb
freffen ; ft wollen fliegen , e&e benn bk $<>
mit grojfem €tnft \>etfud)t unb torgenom*
men f)dt 5(ber unfre j'ungen £offel meynen
fein SDßeib f>abe folcben ©Iauben , m fte
l)aben, bag £lo|terleben beilig unb recbt fey,
fabren baber mit einer nacferen, bloffen^er^
mabnung , woüen @6re einlegen. @o muf
fen wir benn auf bem £anbe boten, wk tit
eble@tabt£eipu'g eitel t)ermeflene^feröFopf/
febabe; wie benn id) über^ifd;e boren mu§#
Je, Sa§ tin feiner Weltmann fprad) p bit*
fem 55ücblein : 3d) me^ne, bag bie feine
<&t(tit tdpm mtig fenb^rli* geplagt feyn
mit groben -gfeJn, fcbteiben, unb wifenntd)t,
wa^ fte treiben, gerabe .alt wäre eö genug,
wenn fte m 33yd) fcbreiben, fonberlicb ^u
biefen Seiten, ha fo t>tel gelebrte £eute unb
^eltweifeti ftnb, @o bitte id) bocb fteunb/
lieb, wollet brob fep, barnit bie/ungen£ap*
pen ftcb erntet* fleüen; woHen fte bengutber
ober fein 3Beib wteber ^um hofier reiben,
ba$ fte ^ubor lebren unb überweifen , wie
^lo)!erleben betlt'g unb reebt fet;. S)enn wo
es ber £utber im^ fein %Btib Dafür btelten,
üa§ Ä:io)lerleben betlig unb reebt wäre, ad)te
id) bafur, eö bürfe unfrer Eeipu'ger naefeter
Q3ermabnung niebt, t'br ©ewiffen würbe fit
felbfl wol üermabnen unb treiben.
5^un wir aber fte laffen im ©ewiffen bku
ben, ba§^lo|ierleben unreebt fep, unb wir
fte gleicbwol binein $u laufen üermabnen,
richten wir ein befto groffer ©elacbter unb
©pott
W6
6) tttt&etl t>on öffentlichen Schriften in Pnt?atfac$em
W
(Spott an mit unferm QBermaljnen, gleich
als wollte id) einen »ermahnen, Dag er foHte
Sueben effen, Da er glaubt, baß 33ergift
inne wäre. Jyd> muffe ja ju&or tf)n bere*
Den, Dag fein Qkrgift, fonDern FoflKc&e Srj*
neo Drinnen wäre. £>eigt unfre Darren in
Des Teufels tarnen ü)re $K(jeforica unD
g>oef('ca beffer lernen, wir madjen mit fol*
der 2Beife7 unfern ©fauben ju sertbeibiV
gen, Dag icfj felber fd)ier mebr Dom £nrf>er
baffe, Denn üon Den Unfern. ^erEutber
lehret unD btwtfct bod) jtwor, roaä er ba*
ben wia, Darnacl) frermabnet er; unfre 26f>
fei fonnen nicbts Denn leDigeS QSermabnen :
Das £ebren unD Q3ewdfen (teilen- fte auf i&re,
eignen ©ebanfen , geraDealS waren ft'e ae/
wig, ba§ jeDermann glaube, wie ft'e glau>
ben. 3fr unfer ^reDiger Dabei; gewef!, fo
t|t er aud> n>o! fo ffug, als er werDen wÄ
(Sagt ibnen, bag Diefe (Sadje ft'cb nid)t will
in generedeliberatiuo, fed in genere
iudiciali, banDeln lafTen ju Diefer %tit, fcer*
flehen ft'e anbers ifyre 9if>ef on'ca , ober ftnD
ft'e Geologen, quod hon in exhortatio-
ne, fed in doftrina fit üta, tt)ie ^auluS
fagt 3vom. am 12. wie ft'e Der £tttber geban>
Mt bat in feinen 3$ücbern. ^bun ft'e bat
nid>t, fo fd)affeh ft'e nid)ts anDerS, Denn
Dag ft'e Den £utber unD fein 2Beib ftavttn
mit ibrem faulen leDigen SBertnabnen, ju i^
rem eignen (Spott unD £obn; Denn man
mug jut>or Das Unrecht unD3rrtbum btmi*
fen , unD Das ©ewiffen überzeugen , fonfl ifr
alles verloren, unD mad)en, bag manrtjre
55üd)!ein in Die 2lpotbe£en ober aufs beim*
lidje©emacb fc&icft 3br febet ja wol,
tt)ie Der £utber gewaltialirfj treibet , unD
um ftcb flogt, unD Diefe gojfel macben ft'cb
mit blofiem leDigen Rapier an ibn; Das t>er*
breugt mid> aus Der maffen son Den Unfern,
^ie baben ml Die Qrpi|M £ieronomi bane*
kn aebrucft, was fraget aber Der Sutber
Darnacb ? #aben ft'e fo gar feinefeiner 5wer
gelefen, fo ftnD mirS ;a tolle üermeffene Zw
$m ; baben fte aber Diefelbigen gelefen, fo
muffen ft'e unftnnig feon. 2utber will (Scbrift,
unD bemiefen baben, Dag ^ieronpmuS mit
Ütedjt t>as ^loflet'leben beilig unD gut fpre*
d)t; er wcig fajt wol)l, Dag #ureret) un>
recbtfei;, roiefolcb Tempel gibt. 5lbern>o
ftnD bie unfre jungeniPoeten unD Ovbetorn,
Die mit (Triften bereifen, Dag ^loflerleue
te müfien folcb^emifTen baben, wie Jpiero*
nt;mus bie fagt ? (Solches babe id) & 2B. als
in^Der €*il gefd)rieben, faffe, will fd)ier
munDlid) mebr mit §ud) Daüon reDen; wol#
len wir nidjts anDers, Denn alfofd)reiben, fo
flunDe uns fcbweigen wobl an» €*ucb in Die^
nen bin id) willig, ©eben ju ^eip^ig, feiere
flagsnacb^gapatii, 1^28*
6) ©.SRartin 2ut&eW Urteil
\)on offentii*en ©Triften in
^ri^atfacben»
§$Sas eine ©emeine ®£>tte$ unD ^brifl<»
^v> lic^e ^ircbe nicbt angebet, foll man
nicbt offenbaren nocb publiciren, Das tfr, ge^
mein machen, unD überall \m einSabnbre*
djer ausfdjrepen. S)enn eine ^riüatfacbe
wol mag t>erfd>wiegen unD niebergeDrucft
werDen, unD gleicbwie ein^ausjorn an fei^
nem Orte auf* unD nieDergeben, unD nicbt
jum ^acbe oben auSfd)lagen. 2Bo es aber
gefd)iebt, ifi es bofe, Das ^om Teufel fommf,
Der nie gut gewefen üon Anbeginn. Un\)
ftnD Diefelbigen, welche es tbun, feine Sin*
Der ; unD wenn ft'e nod) ©Ott unD fein 2Bor(
einfübceten, unD jum(^cbanDDecfelbraudv
ten; xr>k Denn all unfre SCßiDerfacbcr getban
baben. ^ein diatl) ift, lag bleiben , unD
lerne DulDen, unDbalte Das ^aulju, i>a*
Dur* Das eDle fraudem, ©eDulD, ernennet
wirb.
iBiS
<Stf?orif4>e unb P&ilologifcfce @ct)riftcn.
ttMiix ©er££rrbesgriebensfe»mitbir,
jb n>irt> Du: ber 3ow wol vergeljen. ,
iTtarttnue £utl>er,
, &ein ^Cltcr , 6er be« 2>ing« viel
/ *rfaljren (jat.
7) $Iagefd)nft fcer lödgei an
gutfjerum über fernen ©ienet,
XEolffgang ©iebergeru
2lnno i?34»
Uttferm gunßigen &errn, SDoctort tHaiv
tino Hut&crn, Prediger $« Witten*
berg.
&jjj£fc ©roflen, Sfmfeln, ginfen, -S)enf*
§£© linge, ©tiefen, famt atibern fronv
men, erbarm Vögeln, fo biefen $erbft tV
ber 3Bittenberg reifen foHen > fugen £uer
Siebe ju troffen , wie wir glaublid) berichtet
werben, bog einer, genannt 2Bolffgaug
(gieberger, euer Wiener, jtd& unterfhwben
fyabe einen greifen freventlichen tymfl,
unb etliche attc verborbene9te|eauSgrojfem
gern unb £a§ über uns treuer aefauft, ba-
ttiit einen SmFenljeerb anzurichten, unb mdjt
aUein unfern lieben .Jmmben unb ginfen,
fonbern aud) uns allen bk gret>l)eit ju flie>
gen in ber $Sft, unb auf §rben Äornlein ju
lefen, von ©Ott uns gegeben, ju wefjren
vornimmet. ©arju uns nad) unferm Ztib
unb geben flellet, fo wir bocl) gegen i(m gar
nichts verfcfcutöet, nod) fold)e ewfilic&e unb
gefd)winbe &l)ur|t um tl)n verbietet. <2Beil
benn baS alles, m ibv felbjl fonnt beben*
fen, uns armen freuen Q3ogeln (fo juvor
weber @d)eune nod) Käufer, nocl) etwas
barinnen l)aben,) eine gefährliche unb qrojfe
35efd)werung, ifl an euc!) unfer benwttjige
unb freunblictye Q3itte, tyr wollet euren ©ie*
ner von fold)er ^&urft weifen, ober wo bat
nid)t fenn fann, bocl) il)n bafyin galten, baf
er uns ^ 2(benbs ;mvor flreue ferner auf
ben $eerb , unb Borgens vor ad)t W)t
nid)t aufliefe unb auf ben #eerb öelje , fo
wollen wir benn unfern ßug über %Bittm*
berg (jmnefjmen. 2Birb er bas nid)t
tfyun , fonbern uns alfo freventlid) nadj un*
ferm £eben flehen, fo wollen wir ©ö^
bitttn, ba§ er ifyme fleure, unb er bes ^a*
geS auf bem beerbe grofd)e , 4?eufcbrecfen
unb @d)necfen an unfer flau falx, unb ju
%lciti)t von kaufen , gl&jen , Saufen,
2Banjen uberjogen werbe, bamit er unfer
vergefle, unb bm freoen glug uns nidtf
weljre* Partim gebraud)t er feldjen
gorn unb @rnfl nidjt wiber bk Sperlinge,
(^d)walben , Aftern , ©ölen , 9\aben-,
^aufe unb hatten? welche euc6 bocl) viel
ttib$ tf)Utt,efW)len unb rauben, unb auclj
aus ben Käufern £orn , #afer, $)tolj,
©erflen *c. enttragen ; welches wire nic|t
tl>un , fonbern allein bas Heine 35riuf kin
unb einölen verfallenen ^omlein fud&en.
^Bir (leiten folcfe unfere <§ad)t auf vcd)t*
mdf ige Vernunft , ob uns von i&m nteßt
mit Unrecht fo bort wirb nad)gelMlet: wir
hoffen abet ju ©D^:^:, mil unfere 55rfo
ber unb Sreunbe fo \>kl in biefem ^erbjt
vor il>m blieben unh entpol)en finb, wir
wollen aud) feinen lofen faulen 9?e£en, fo
wir geftern gefeben, entfliegen, ©egeben
in unferm (jimmu'fdjen ©^ unter ben Öau^
men , unter unferm gewöhnlichen (Riegel unb
Gebern.
©eM bk 3$Sgel unter bem Fimmel an;
flefaen nic^t, fit ernten nicl)t, fte fimmleö
nic&t in bk ©c^euren , unb euer bimmlifd)er
£ßater narret fle boeb : fepb il)r benn mü)t
vieltne^r benn (!e ? ^att^.6,26.
8)2>.tnart.
itfo
8 ) Wciflngung natf) Tibftetben Cfeurfurß 3ot>ann 311 Öacbfen. j^t
8) ©• SJtarf. gutyerg Vatici-
nium Menfe Aug. Anno MDXXXil,
poft difceffum Iohannis Ele£foris
ex vita.
i.
er Penise unb Surften ad)M ®Ott, \w
bk £inber beS ^artenfpiels, aberbocl)
ftirbt ein gürff anbers Denn ein25auer, unk
bod> 9leid&n>oI gerben fte alle bet;be.
2* 3)iit ^erjog griebricfr ift We SBeiSljeit,
mit #erjog .©anfen btc grommigFeit ge|tor*
ben, unb nun Ijinfort n>irD -Der SfDel redieren/
fo 3Betöl>eit unb grommigfeit fyinweg i)l.
@te wotfien, öa§ mctn i'uitöer^&err/ $ttm
Sofyanns griebrid), einen eigen <^mn Ijat,
unbmd)t t>ielaufbie@d>retbfebern gibt, baS
gefällt K>nen woljl; er bat£lugljeit gnug, fo
|at er aud) eigene (Sinnes gnug, fo wirb itjme
ber 2JM9)Zut{)S gnug prebigen.
3. 3Benn ec feines Ö3etters 3BeiS|eit,uub
feinet Katers grommigfeit Ijalb fyatte, fo
wollte td> if>me feinen @inn aud) wol f>alb
gönnen, unb &iel@lüci;Sbar;wwünfd)en.
4. Unfer lieber #£rr ©Ott Fann feinen
©to^ leiben, unb mu§ baS Uebel flrafen,
es wäre if>me ju nalje, wo ec es nic&t tfydfe.
g. mug Saiten.
f. ÖannemarF wirb je$t gejfraft, Sßene*
big aud>; ber granfifcf)e 2(bel i(r aud) ge>
geffrafet worben : foll i$ aber unfern unb ben
§Kei§nifcben 2(bel aucfrgeftcafet feljen, fo wür>
be es übel jugefjen , benn fte finb f lug >c. £>ie
QSauren unb berSibel Fonnen bas (Evangelium
beffer benn ©anct^aul, ober SX3tt.£u>
tber : fte ftnb Flug, urib bünFen ft'dj) bejfer, benn
alle tt>re ^farrfyerrn: wollen fte \ik ^farr*
(jerrn wrac&ten , fo verachten fie einen grojfero
$£iKDv9}, ber wirb fte wieber &erad)ten,
unb will ifyrgeinb feyn, ber wirb ifynen aud)
auf bie Rauben greifen, ba§ fte es füllen wer*
ben, unb t>k Pfaffen fcertljetbigen wollen.
fcutfcevt ©Triften 14, (Cbert.
6. Nobiles volunc regnare, ec non
poflunc, neque incelligunc Papabene
incelligic ec etiam feie regnare. Vnus
minimus Papiftarum plus feie regnare,
quam decem Nobiles in noftra Aula.
Vnam confeienciam erigere plus eft,
quam centum habere regna ecc. @ie
geben uns @d)ulb, NosfumusEuerforee
ecPercurbatores rerum publicarum ; fife
tljunuttSunredJt. Videancaiacein, neipfis
finc Prophecae? Licec non Jibencer vi-
demus,iic ludaeiquoque dicebanc: Si
dimieeimus hunc, venienc Romani, aber
M fte £l)riftum tobtfd)lugen , Famen fte nic&t ?
Sic nos erimus percurbacores Germa-
nia; ec euerfores, quandonosablacifu-
erimus, ipfienim fie vrolunc habere.
7. 3unFer (Sc&arrljannS würbe nidjt fo
jMjfeon, finonaudilfenc, magiftracuma
Deo efTe, ec a nobis didicerinchaec; et
tarnen nos perfequuntur. 5^un, werben
fte uns vertreiben, fo werben fie aud& nid;t
lange bleiben.
Tria/ünt, qua me offendunt in Theatr».
0 S)af man auf eine Fünftige 9?ot(>, nic&t
auf einen guten SSerratjj Qtbmht
2) ©a§ ju grojfen Remtern unb^dnbemfo
unverfudbte unb unbebaute Zmte ge*
brattebt mxtitn.
z) ©a§beobem6o&en^r|laRbeber^e/
gterung ber ^reu unb Untreu mcfjf gclo(^
net wirb.
Contradictmt.
i) ^an foll triebt forgfdltig fetw de craftino
die.
2) Wim foll ber Q3ocation fiatt $tbm.
i) 5öer nt'($t rec^t Ijanbelr, wirb fein Üved>^
ftnben»
Interim,
geoert ber &atan niebf , uns audj am ©ut
armer ju machen , fo wirb ber arme Sftann
gebrüht unb übel regieret, unb wo berfdjalfr
Co 00 ^af#
1362
^ißortfd^ imö pfcilologifcfce Bereiften.
1363
Saftige &necbt bem getreuen gfeieb geadjfet
wirb, fo erfaltet es t?cr gfcommen -öerjen.
Conchifio.
CTOo nun ©£>$$ unt) ber gemeine ^ann
/^ md&t vorgebet,
Unb es im Snnb alfo $üf!ebet,
©a£ ber sperren frommen m'd&t betraft,
ilnb ein jeöer nur für fein $auS waebt,
S>eii Sfcmen laflen plagen unb bruefen,
3bm galten aud> gar feinen Üvücfen,
@o fann es bte Sang niebt befielen,
Unb mu§ enbM) ju fdjeitern geben*
©e§ i)at man ber ^jrerapel Diel,
©a^on l)k $u reben »tdE>t Sftotlj fepn will»
Oratio-
j\€rr 3£fu €b#e, ber bu bepber $beil
<r vgjerjen erfennefr, rette bejtie @^re , unb
fcemeSSBa&rbeit, bagbie Ungläubigen befen*
nen muffen, t)kfc £e|re in unfern ßirdben fep
beine 2Babrbeit, unb bog bu unfre Streben
wabrbaftiglidj er&orefl. S(men»
9) ©i SÄart gut^erö ?8erma^
an
ju SCBittenberg, ben ^igbraud) be^
Äbjjofs abjufcbaffen.
>leber €r £5ürgermeifter! Sftad&bem beö
93?if?brmicbs auf bem J\ircj>bofe je lau?
ger /e mjcfr wirb, ba§ /ebermann brauf legt,
führet, jMfet, unb mdcbf feines ©efaüens, b&
mit gleid>wol ber lieben lobten, fo in €b#o
getauft futö, tmb leben, unb auf bem S\ird)bo>
fe berl^iufeifrebung gewarten, als in ibrem
Bettlern rubenb unb fd)lafenb, (wieSefaiaS
Cap.26.fagt,) niebt t>tel tnebr geachtet wirb,
benn als lagen ffe auf einem (£5cbinbeleicb,ober
nid)t weit äomOafgen; 3ft meine Söitte,
wollet fc&affen, bag, ba feiger übriger Wlifc
braudbaue'getaumet werbe, unb ben lobten,
bereu obneSweifel t>fel in griffe entf^fafen,
ein wenig grojfere @bre unbSKube vergönnet
werbe- ©cim wir f ennen ffe niebt aüe aus>
graben unb wegtf)un , Umit wir limttn
weichen folgern 9Wgbraucb: woHtensaudj
tf)un, wenns moglicb. C^onft fiebets , als
galten wir nidjts &on ben lobten, no$ 2lufer*
Hebung ber lobten.
©ieQ3raupfannen, wk &or &on alters
ber, mögen wir barauf wol leiben, um &
cberbeit wiüm. ©es anbern aber wirb gor
•juttiel , bag aud) bk gimmerleute feinet
btgt achten, ja bauen unb poltern mit ibrem
Seug , bag fein 9Dßort in ber ^rebigt follte ge*
boret werben, benfen , es fe« nötiger unb b\U
liger, eines 3immermanns35eilju boren, we*
ber ®Ottt$ SBott Sfono 1539*
10) £>♦ Sftartin gut&erS S3e»
•£)ofterfe, &nno 190»
[titus quis? Tu quis ? Aperi. Quid qua>
*- ris? vtintrem,
Fersaliquid? Non. Efto foras. Fero
quid; fatis, intra,
Cantiode Aulis.
Sm tfan : Sin fieppi j$ SRorni. ■
1.
,er pdb nimpt an,
Uns reblein f an
^ubfd) auf bergan
to umbber gan,
Unb fd)meid)efn febon,
ginb jebermann,
€in Sali unb ^an,
3(1 ie$ tnÄorb ber be|?e^5an; w!
©ergebtju^of^obenan^el
©er i(l su ^>of am be^en bran»
%,
©enn wer §*Mfy
3u leben fcbled^,
Q3anj fromm unb geredjt,
©ie 91Bal)rbeit brecht,
©erwirbburebbeebt,
Unbgargefcbwed)t, ^
ii ) gj;rlta>e ine Ibtutfdyt übeif^te ^abeffi ZtfopL
13^4
©e&int unb gefdjmecbt,
Unb bleibt allzeit ber anbern i\nec§t*
3.
£5epm (ScbmeicWllab,
©eminnt mancher 3\nab,
©cog ©ut unb «Saab,
©clt>, ©unj*unb©ab,
^reis, e&rim&Sob,
i (Sröjjtanbrerab,
? (Dager b'ocbtrab,
I ^ocsc^t Dtc^Helt i'efet auf unb ab,
4.
1 3Ber fold>0 nidjt fan,
3u £ofe t&any
«Sbue pdf> bapon,
3i)m wirb ju So&n,
Sftur (Spott un&4w,
(Demi ^ettdjelmann,
I Unb Spötter Sab«,
J3jl ie§t &u «£>of am beflen Dtatu
13^5
11) ©tt$e gabeln aefopt/»on
gttt&cnJ toecöeutftfct/ famt einer
fd)onen SSorrebe. 2Jn,i?3f*
1.
jifj 35u$ pon ben fabeln obec'Sftafjrletn
■ iftein bocbbembrnt $3ud) gewefen bep
ben £(Hei:gelef)rteften auf €rben, fonberlid)
unter ben £epbem SBiewol aud> noeb
jefcunb, bie SBabrljcit m fagen, x>m äi#
ferlid)em £eben in ber 9ßßelt ju reben , mßtz
tcb, auiferber£.<Sd)rift, mc&tüiel&udjer,
biebiefem überlegen fepn feilten , fo man Sftu&
£unjt unb 2Betöl)eit, unb md&t bod)kbad)tig
@efd)rep wollt anfeben : (Denn man bai'inn
unter fcblec&ten Porten unb einfältigen ga*
beuvbte allerfeineffe £el>re, 2Barnung unb
Unterricht jtnbet ( wer fte ju brauchen n?et§ ),
wie man fiel) im #ausljalten, üvunb gegen
ber Obrigfeit unb Untertanen Riefen füll,
auf ba§ man fluglidjunb frieblicb unter ben
bofen beuten in ber falfd&en argen Welt leben
möge.
2. £)a§ man« aber betii Sfefopo jufcjretbec,
iftmeinsäcbtens, tin®ebid)t, unbmelleicl)t
nie fein ^enfd) anfärben 2lefopuS gefjeiffen ;
fonbern id) balte ', es fep etroa butds öiel weifer
Seute Sutbun, mit Der 3eit<5f uc£ m$ ©tue?
m Raufen bracht , unb enblid) etwa burd) tu
mn ©eleljrten in fold&e örömmg gefreut , wie
;e£t in£)eutfi)erSpi'ad)e etlicbemScötenbie
gabeln unöSprucDe, fo bep uns im £5raud>
ftnö, fatmtiten,.unö barnad) jmanb orbentild)
in ein 33ud) fajfen , benn folc&e feine fabeln m
biefem Sßudb Permocbt jefct alle 'SBelt triebt,
febweig Denn an 9ftenfd), erfwben. (Darum
i|t glaublicher, t)ag etlidjc btefer gabeln fall
alt, etiic&enod) alter, etltd)e aber neu gewefen
ftnb, juberSeit, babt^ucblemgefammlet
i)l, wie benn feld)e gabeln pflegen üon 3abr
jtt3at>r $u waebfen, unD ftd) melden, barnad)
einer oon feinen ^orfatjren unb Altern boret
unb fammlet»
3. UnbDatintitianuS, ber groffe fdjarfe
^e^erüber^üc^er^u urteilen, baltö and)
bafür, ba§ nicbtSlefopuö, fonbern ber aüerge^
lef>rtef!en einer in ©ried)ifd)er ©pradbe, als
$efiobuS ober be(?gleid)en/biefeö Äud)ö ^etV
fier fep : (Denn e$ bunf et fyn, wk and) billig,
unmoglicbfepn, ba§foldber Tölpel., meman
5lefopum mablet unb betreibet, foflte folc&
9Cßi^ unb Äunfl permogen, bte in biefem
^ud) unb gabeln funben wirb , unb bkibt aU
fo biß Q3ud) eines unbekannten unb unbe>
nannten ^ei(!ecö% Unb jwar , es lobet unö
preifet fid) felbjl |ober, benn es Feines 9)^eü
flerStRame pretfen fonnte.
4. (Docb mögen bie, fo benSlefopum ^um
^eifler erbtd&tef fyabtn, unb feinSeben ber^
majfen gesellet, Ptelleicftt Urfacbgnuggejjabf
^abtn, nemtid), baß fie, ai$$k weifen Zeute,
folc&^Bucbum gemeines Willens willen ger<?
ne Ratten /ebermann gemein gemaebt, (benn
wir feben, baß bie /ungen^inber unb jungen
tote, mit Säbeln unb $ttar)rlein leicbtlicbbe^
, . £>o 00 2 weg*)
s
1366
<jji|!orifd?e unö pi?ilolocjtfd?e Sanftem
1367
megt ) unb alfo mit Stift unb ütebe juv £unft
unb L2$ei$beit ciefubrt Witten, n>eld>e £uft
unb £tebc Deffo groffer mirb, menn ein 2lefo>
puö, ober bergleicben £art>e ober gaff nad)tpu£
ttorgeflellet mirb, bev folcbe5\unfr anhebe
ober fftrbringe, ba§ fte beflomebrbraufmer'
fen, unb gleid) mit £ad)en annehmen unb be*
galten. Öiidbf allein aber Ut £inber, fonbern
aud> t>te gr offen Surften unb Ferren, fann
man niefct baj? betriegen, jurS&abrbeit unb
ju if)t*em 9fa$, benn toi man ibnenlaffebie
hatten bie~2Öab?b<^ fagen, biefelbigen Im
nen fie leiben unb boren , fonfl toollen ober f 6n?
nen fte fcon feinem Reifen bie^Ba&t^eit lei-
ben, jaaüe^eltbaffet bie^Babrbeit, wenn
fie einen trifft.
j* ©artim baben folebe meife bobe £eute
bie g'abcln ecbtc&tet, unb l äffen ein^f)iermit
bem anbern reben ; alt fönten fte fachen : 3Bol*
an, eömiUniemanbbieSCBabrbeit boren nod>
leiben, unb man f ann bod) ber 2£abrbei£ nid)t
entbehren, fo moHen mir fte febmuef en, unb un>
ter einer luftigen £ugenfarbe unb lieblichen
gabeln f leiben, unb weil man ffe nid)t miü bo*
i*en bureb ^enfcben^unb, bag man fie bod)
ju ein erbidjteter2(efopug, foldbe (3Ba^r^eit
t^it tymt bat reben (äffen, benn Die <2Babr<
beit ift tot unleiblid)fte ©ing auf @rben.
6. 2lu$ ber Urfad)en baben mir uns biß
33ucb fcoraenommen ju fegen,unb t'bm ein we>
nia.beffere ©eflalt ju geben, benn es btöfyer
gebabt, allermeifr um ber 3ugenb willen,
baf? fie folebe feine ^el>re unb Sßarnu na, unter
ber lieblichen ©efla(t Der fabeln 7 gleicbwie
in einer ^ummerep überspiel, Dtfto lieber
lerne unb oefter bebalte. ©enn mirgefeben
baben, meld) ein unaefebieft Q3ud) aut bem
Slefopo aemaebt baben, t>U ben ©eutfd;en $e*
fopum, Der berbanbenifr, an $aa aeben (ja*
ben, melcbe mol mertb waren einer arofjen
©träfe, als t>k riebt allein fold) feinnüfclicb
S5"c& ju febanben unb annti£ aemaebt, fon<
bern aueb biel gufafc am ibrem £05 f binui ge>
tban ; miemol tot nod) ju leiben mdre.
7. e ©aruber fo fcbdnblicbe unjücbtige 35u>
benftficf barein aemifd)et, toi hin jücbfig,
fromm $ttenfd) leiben, juüor fein jung 3)?enfcb
ohne ©djaben lefen ober boren fann,gerab ati
bdtten fte ein 33ud) in tot gemeine grauen*
baus, ober fonff unter lofe $5uben gemacbf,
bore bur cb Qfywv unb 33efft'en ^unb. (So | benn fte nid)t tim %lu% unb £unft in ben Ja*
gefebiebtö benn, menn man bte fabeln liefet, beln aefuebt, fonbern allein eine $urj»eil unb
toi ein ^:bi^r bem anbern , ein 9SBolf bem an
bern bie^lBabubeit faaf ; fa invotikn ber ae»
mablete <2ÖBoIf ober Ö3ar, ober Some im ^Bucb,
tem reebten jmeofufigen OTolf unb Omen
einen auten ^;ert beimlicb liefet, ben ibm fonft
Um ^rebiaer , greunb noeb fieitö lefen burf
te. ^llfo auä) ein acmablter gudjjs im Q5ucb,
fo man \>ic Jabel liefet, foll mol einen §ud)$
©elacbter bataus aemaebt, gerabe aH batten
t>ie boebmeifen £eute ibren treuen aroffen
§lei| babin aerid;t, toi foldje leicbtfertiae
üeute follten ein@efd)ma$ unb ^arrenmerf
auö t'brer SOßetöbeit macben. ^ ffnb ©du
unb bleiben ©du, fcor Hk man ja nid;tfoöte
perlen merfen.
8. ©arumfo bittm mir alle fromme $w
über ^:ifcbealfo anfpreebe», t>ag t'bm berhen, mollen benfelbigen ©eutfeben fcbdnbft
©cbmei§ moebte auöbred)en, unb füllte mol d)en $efopum ausrotten , unb biefen an feine
ben 2lefopum gern mollen erflecben ober ber^lftatt gebraueben; manfannbennocbmelfro^
brennen. ^IBie benn ber Siebter bes 5(efopi lieb feon , unb folcber gabel eine bee Sibenb^
anzeiget, toi aucb&efopus, um ber^abt*' über $ifcb mit ^inbern unb ©cftnbe nüfclicb
beit millen, ertobtet fet;, unb t'bm nid)tgebolfen, unb lufliglicbbanbeln, toi man nicbtDatf fo
kat, toi ertnfabelnmeifeatö ein^arr, bar* ifebampar unb unbernunftig fet;n, mie intim
imiüd)*
,3*8 ©WS* inö 2)eutfd)e uberfeQte fabeln #efbpi.
tmjüd)tigen ^abernen unD ^Birtböbaufern ♦
benn wir ^(ctg getf>an baben , eitel feine, reine,
nfi&fic&c gabeln in ein 23ucl) jubringen, bar>
jubie Segenba 2(efopt.
9. 2Ba$ fonfl nufc unb nidjt fd)abltd)e Ja*
beln ftnb, wollen tt>ir mit Der gett and), fo
©Ctt will, lautern unb fegen, Mtnit eö ein In*
fliger unD tieblid)er,bod) efcbarlicfrer unb netd>
tiger unb nü&lidjer 2(efbpu$ werbe, bej?man
ofne «Sünbe lachen unb gebraud)en fonnte,
£inber u. ©eftnbe ju warnen unb unterweifen
auf il)r juf fmftiaea Seben unb 2Banbel , baber
er benn &on Anfang eröicb^tunb gemad)tnl.
id. Unbbaf? icb ein(&empel gebe, ber Sa>
beln wobl ju gebrauten, wenn ein #auät>ater
über ^ifcl) will 3vurjweil baben, bk nü$lid) ift,
f ann er fein 2Beib,£inb,©eftnb fragen:2Ba$
Ubmt biefe ober biefe Säbel? unb bet;öe fte
unb ftcb barinn ubm. 2llö bu fünfte Säbel,
t>om #unb mit bem^töcf Jleifcb imSttaul,
bebeutet, wenn einem £necj>t ober 'Dttagb ju
wobl ift, unbwilis beffern, fogebetstbm, vok
bem £unb, baf? fte bat ©Ute verlieren, unb ;e>
nee belfere niebt Kriegen. 3tem , wenn fid)
ein £ necj)t an ben anber n fydngt , unb fiel) öer*
fuhren lägt , baf? ibm gebe, m Dem Srofcb an
ber ^auögebunben, inberbritten Säbel, bk
ber 3Bet)be alle bet>be fra§,unb fo fortan in ben
anbern fabeln mit fteb, mit Ztib, mit Dräuen
unb Soclen, wie man vermag, ol)ne baj? wir
muffen bat unfere bep ibnen tbun.
Vom *Z>abn imb Perlen.
ßr in #al>n fd)arret auf bem ^ifle , unb fanb
^ eine fofttitbe perlen; als er biefeibige im
£otlj fo liegen fabe, fpracb er : @ielje, bu feinet
£)inglein, liegfHubiefo jammernd), wenn
bid) ein Kaufmann funbe , ber würbe bein frob
unb bu würbet ju grojfen Qrljrenf ommen,aber
bu bifl mir , mb id) bir , fein nüfce, id) nebme
ein ßorlein ober 'SBurmlein, unb lief? einem
alle perlen , magfl bkibm wie bu Jiegfh
1369
Hebte,
£>iefe Säbel fefjree , baf? Mg Q3üd)f ein bei)
Mauren unb groben Seuten unwertbtfl, wte
benn alle 3\unft unb SCßeiebeit bepbenfelbigen
tteracbtifl, wiemanfpriebt: ^unfl gebet nad>
Q5rob; fte warnet aber, baf? man bk Se&re
nidjt öeraebten fou\
11. £a§-
Dom Wolf unb Hämmlewn
firm ^Bolf unb Sämmlein f amen obngefebt
^ bei)be an einen Q3ad)uitrinfen, ber^Bolf
tranf oben am 33ad), bat Sämmlein aber fern
unten. £)a ber 2Bolf btt Sämmleintf ge*
wabr war, lief er ju ibm unb fpracb : SCßarutn
trubejl ^n mir btö 2Baffer , b$ id) nid)t tritt»
fenfann? ^a^Sämmlein antwortet: ^ie
fann id) birö 9DBafer trüben , trinfejtbtt boeb
über mir, unb mod>teft e^ mir wol trüben?
Der 3Bo!f fpracb: ^ie? fiuebe)! bu mir
nod) barju ? &a$ £ämmlein antwortet : 3d)
f!ucbe bir niebt. Der ^olf fpracb : 3a, btin
Q3ater tbät mir fcor fed)ö^onben aud) ein fok
d)e^, buwilltbicb Tätern. S)aö£ämmlein
antwortet: Q5in tcb boeb bajumal niebt ge^
boren gewe^wie foll icb meineö^3aterö entgel»
ten ? Der ^olf fpracb : <So ba(t bu mir aber
meine 2Biefen unb $ec£ er abgenaget unb üer^
berbet. £)a£ £ämmlein antwortet : ^ie ijl
ba$ moglicb , ^ab id) bocl) noeb feine Sabne?
©), fpracb ber 9CßoIf, unb wenn bu gleiclj öiel
auöreben unb febwä^en fannfl , will icb ben>
nodb beunt nicl)t ungefreffen Heiben ; unb
würget alfo i)tö unfcbulbige Sammlern, unb
fraß etf*
jS.ebre.
©er CßBelt Sauf ifb* OTer fromm fet)n
will, ber mu§ leiben, foate man eine <5acbe
üom alten Saun breeben, benn ©ewalt gebet
für9vecl)t: wenn man bem *g)unbeju will, fo
bat er bat £eber gefreffen; wenn ber SßBolf
will, fo if^ ba$ Samm unrecht»
Öo od 3 nt Un^
«37°
<S#orifc^e un& PWologifd?e Schriften.
HU Untreu.
"Dom 5r?f& un& &ei* tttaus,
ßfine^lauö wäre gerne über ein 2Bajfer ge>
^ weflunb formte mc^unb bat einen jcofcr)
um SKatl) unb #ulfe. £)er Jrofcf) mar ein
©d&alf, unbfprad) jurStöauö: Q5inbebeinen
5uß an meinen $uj? , fo n>tH ic& fcfrwimmen
unb bidj hinüber Rieben. 2)a fie aber aufs
3£aj[er famen, tau&tt bet^cofär) hinunter,
unb wollte bse ^auö ectcanfen, inbem aber bte
3ftauS ficf) wehret u. arbeit erzeuget ein SCßep*
jjebaber, unberbaf$etbie$ttaug, jeucbt Den
grof$ aud) mit beraub , unb friffet fte bet;be.
£efcre.
©ielje t>tdf> für, mit wembubanbelff , bk
gßelt ift falfd) unb Untreu boll, benn welker
gteunb hm anbern öermag , ber ftecft if>n in
©acf? ; bßd) feblagt Untreu allzeit ibren eigen
•fterrn, wiebemjrofcfcljiegefdjieljt.
IV. 9?e«>.
X>om &un&e unö Scfraf.
<J\er #unb fprad) ein ©d)af fcor @5erid)t
^ an um Sörob J ba^ er iljm gelieben batte*
£)a aber btö ©djaf leugnet, berief ftd) ber
4bunb auf Beugen, t>ie mufjte man julaffen.
£)er erfle geuge war ber^Bolf, ber fprad):
3d) weif j ba(j ber £unb bem ©d)af 35rob
gelieben bat; ber$Be$jefprac&: Sfybinba*
bei? gewejl; ber ©euer fprad) jum ©cbaf:
QBte barfil bu bas fo utwerfcbamt leugnen ?
Siifo verlor bat ©d)af feine ©adje , unb
nutzte mit ^c^aben jur unebnen %Qit feine
<2!6oUe angreifen, hamit t$ba$ Q3rob bc5afy
kt, baöe0nid)tfd[)ulbiaworbenwaL
Hebte,
#üt bid>$orbüfen9?ad)barn, oberfcljicfe
fctcbauf^ebulb, wiüfl bu bedeuten wollen.
£)etm e# gönnet ntemanb bem anbern m$
@ut$; basijtber2Belt£auf.
v. @er$.
X)om ijunbe im ttXifier.
g« (ief ein#unb burct) einen ^ojferllrom,
1371
unö 6a«e ein (Stucf greifet) im ^aule, aföer
aber hm ©dbaraen t>om Jleifd) im Gaffer
fielet, warnet er, es wäre aud) gleifd), unb
fc&nappet gierig barnadb. 2)a er aber ba$
Sftaul auftw, entfiel ibm bas ©tue? Sieifa),
unb bas SBaffer fübrets ma, alfo t>erlorer
bei;t>e^, ba^Sleifcb unb ©dornen,
llefrte*
Sftan foll ficb begnügen lafifen an bem, baö
^Ottgibt, wer tia$ wenige &erfd)ma&et, bem
wirb bat> größere nid)t ; wer juöiel- ^aben wiH,
ber behalt jtile^t niebtö; mand)er öerleuret
ba^ ©ewiffe über bem ilngewiflfen.
vi. grewl ©emaif.
gö gefelleten (id) ein SKinb, giegen unb
^ @d)af*um£owen , unb jogenmiteinan/
ber auf bie 3'agt, in einem Jor(l. S)a fie nun
einen #irfd) gefangen, unb in fcier ^beil aletdO
öet^eilcf Raffen , fpradjberEowe: 3^rwiffet,
bag ein ^beil mein ijl, ateeuerä^efellen, bat
anber gebührt mir, aU einem Könige unter be«
^^ieren , bat btittt tviü id) f^abeii barum, bag
id) flauer bin, unb mehr barnad) gelaufen
unb gearbeitet babe, benn if>r alle; wer aber
ba$ vierte baben will, bermw3mir£mit@e>
walt nef>men, 5(lfo mugten Ut brei; für i^re
Wlufy bat ^adjfe&en, unb ben @d&aben]u
Sofyn ^aben.
£el>re.
Jabre nidbt Ijocr), ^altbic^ubeineögleü
C^en, Dulcis inexpertis eultura pocentis
amici: ^ ifr mit Ferren nicht gut ^itfdjen
effen, fte werfen einen mit ben ©tiefen, v 1-
pian. L. Si non fuerint. QaB if!eine@efeB'
fdbaft mit bem tmm , wo einer allem ben ®e>
nie§, ber anber allein bm ©c^aben fyat.
vii. ©iefe gabel tft auf eine anbere
^eife alfo gesellet,
in £6we , 5uc&ö unb €fef i'agten mit einaru
ber, unbpngen eimn #itf<b, tia bie§ ber
£6we ben ^fel baö^ilbpret tfyiUn, ©er §fel
mac&t brep %fyil;b$ warb ber Öwejornig,
nrib
®
1372
n) gtlicfyt ms JDeutfd?e überfeine fabeln 3efopi.
*m
unb rig bem @fel bie $aut über Den Äopf, bag
er bhrtrüjh'g ba ffunÖ , unb bieg ben $ml)$ hat
SBilbpret t&dkn; bei- $u<$$ (lief bie brep
^^il jufammen > unb gab fie bem dornen gar.
2)eg foc&et bei; £6we unb fpracb: SOßer bat
bieb fo lehren tbeilen? ©er ftucb$ geiget auf
ben £fel , unb fpracb ; ©er %>oct or ba im ro*
(^en ^aret.
ibkfe S*bel lehret jwey Stucffe,
©a$ erfJe, Ferren wollen Q3ortbeil baben,
untuttan foH mit Ferren ntd&f ^j'rfcl>en effen-
pe werfen einen mit ben ©tiefen ; §a$ anber,
Felix quem faciuntaiiena periculacau-
tum. ©er ifr ein weifet 3)?ann , ber fid) m
tiw$ anbern Unfall belfern l ann.
;vm.a3om ...Siebe..
fif g freuet einsmate cm %kb , tmb feine
^ Sftacb.barn waren froblid) auf feiner $od>
seit, bennfteboffefen, er würbe binfort fromm
fm follt ; an fremben £inbern unb #unben
(fpric&tman) ift ba$33rob verloren.
ix. 23om j^amttd) mtbSBoffe.
fip\a ber 9CBolf einsmate ein @cbaf geiu'g*
7^ lieb frag, blieb t'bm ein 33ein im £alfe
uberj wereb jlecf en , ba&on er groffe sftotb unb
2fag}r f>atter unb erbot fid) groß £of>n unb ©e*
fdjenf ju geben, wer ifjm t>ülfe. ©a fam
ber^rannieb, unb flieg feinen langen fragen
bem QBoff in benOvacben, unbjogbasSBein
beraub ©a er aber bat tterbeiffene £obn
forbert, fpradb ber<2Bolf: SOBillfl bunoej)
2obn baben ? banf c hu ©Ott , bag icb bkbm
]$a\$ nidbt abgebijfen ^ab^ , bu folttejr mir
febenfen, baß bu lebenbig aus meinem Üvcu
cbenlommenbift»
iDiefe 5a^el jcigt*
2Ber ben beuten in ber 9Eß-elt will wobltbun,
ber mug fid) erwegen Unbanf $u tterbienen, bfe
werben, ©a f am ein fluger SKann barju, ^u fo&net m'#* anbers, benn mit Unbone ;
unb als er fie fo in greuben fabe,fpracb er : @e
bet $u, fepb nidbt aüju froblid),Die Sonne wollt
avrd) einmal, freuen • begerfebraef allezeit,
unb warb fo ungebutbig , bag fie aueb in ben
Fimmel ftad&et unb fcbalt & fraget 3upiV
ter aut bem #immel : <2Ba^ bat flueben bt*
beutet ? £)a fpradb allezeit : 3Bir baben /e|t
eine einige ©onne, unb bk rtjutuns mit i'brer
£i£e fo üiei ju leibe , hi wir fd)ie? alle ü&ber*
ben, wa^ will werben , wenn bie Sonne mebr
©onnen zeugen wirb?
£>tefe 5abel $ä$t ber EPelt.
^an barf ben Teufel über W ^bwnid)t
mablem
@rig fcblagt gern nad) ©ramen,
€in X>ieb jeugt ben anbern;
»ßiff fromme £eute mebren,
©er 958fen i|t fonfr ^u Diel.
SÄöndJer <&d)atf wirb bureb fromme £eu^
tegeforbert,ber barnarb feine« ©leid)en an fid^
jeud)t , temben unb Zmtm febr fd)ablicb iß,
barumfiebebiebfe (t)emburatben ober bei*
wie man fpriebt: 2Ber einen öom©algen er^
Jofet, öembilftberfelbigegernbram
x. 33om §«nbe unt» Ininbttn
gine fd)wangere ^)finbin bat mit bemütbt*
1 ^ gen ^Borten einen ^)unb, bag er ibr woH«*
te fein JQaußUin gönnen , bi^ jle geworfen bat'
te ; baö tfjat ber »?)unb gerne, ©a nun bk
lungen^unblein erwticbfen,begebrf ber»5unb
fein $Qu$kin wieber , abtthkS^unbm wollte
niebt ; julefct brauet ibr ber ^unb , unb b/e§
fie bat 45au3lein räumen : ba warb bk $ün*
bin jornig, unb fpradb: 25ijlbu bofe, fobeif
\m$ bwau&
2)ie(e 5^el $e£gt*
^CBenn bie £au$ in ©rinb f ommt , fo maebt
fieficbbefcbiflen, pebe, vok bubes256fenio$
werbef!, wenn^ uberbanb Jrigt. ©er^eu^
fei ifr gut ju ®aft ß bittm, aber man f ann fein
nid)t wobl log werben,
xi. Xom Siel tmb 2hmn.
er €fel warb aueb einmal baurfunbig,
unb al^ er einem £owen besegne^ gruffet
er
er ü)« 6»N$ unä fi^cl) : 3* 0*% bid),
Trubel1, SDen towen serbrof? Der l)ol)nifd)e
©ruf, backte aber beo fi$ felbji : 2Bas foll idb
micl) an bem (Schelmen rdeften: 3d) fdjette
ober jureifle itm, fo lege id) feine @fjre ein:
3ef) will ben Farcen laflen faferem
£et;re»
Hoc icio pro certo , quod (I cum fter-
core certo,
Vinco vel vincor , femper ego
rnaculor.
<2Ber mit einem §)rec£ rammelt,
gr gewinne ober- sediere/ fo seljet er be*
fc&tffen baaon.
xil. "^ibcl
25ott feer Stabt= unb$eü>mau$.
ßf ine ©tabtmaus ging [parieren > tmb f am
^ m einer SelbmauS, bie tl)dt H)r gutlief),
mit£id)eln, (Serften, puffen, unb womit fie
fonnt 2iber bk ^tabtmauS fprad&: £)u
bifl eine arme SKauS , was roiUjt" bn Ijie m^r-
mutbJeben, fommemltmir, id) willbirunb
mir gnugfcl)affen,t>on allerlei) foftlicfeer (Spei*
je, ©ie gelbmaus jog mit ifc f)m, in ein
f>erdtc& fel>6n £aus, barinnen bte (State
maus wö&nete , tmb gingen in bk £emmoten
ba war wllauf , t>on S»uoD , 9M ä > @P«tf ,
$Bürfte,£dfe unb alles ; ba fpracl) Die @tojfti
maus: 9?un ig unb fei; auter £)mg, fold&e
(gpeife l>abe i<* täglich uberfwfig. 3nbe§
tommt ber Neuner , unb rumpelt mit ben
iBcf>ti#ln an ber $bür, Die^caufeerfc&ra*
den, unb liefen batton : bk (Sfabtmaus fanb
balb'ifjr M), aberbieSelbmauSwugtenitv
genb j>in, lief üeSBanb auf unb ab, unb
fyatte fteb ihres Sebens erwogen.
- S)a ber Kellner wieber l)inauS war , fpradf)
t>ie(?taDtmaus: §Sl)at nun Heine $"cott), lag
uns guter £>ing fepn. Sie gelömauä ant*
£t|torif<fcc unb» Pfrilologtfcfce ©dniften.
J37J
wortet: S)u Ijafr gutfagen, bu wußtefrbciit
£oef) fein ju treffen , btetpeil biniü) fester für
2lngft gefforben. 3cl> will bir fagen , was bfe
Nennung ijr, bleibe bü tine- reiche @tabfc
maus unb frif? 2Bür jle unb (Specf , iclj will ein
armes gelbmdttslein bleiben, tmb meine ©*
cl)eln e fjen : bu bift feinen ?(uaenbM fielet für
ben Kellner, für ben 3\a£en, für fo t>iel Sttdufa
fallen, unb ijr bir DaSganje^auSfeinb, faU
djes alles bin iel) frei; unb fidjer in meinem ar*
men $elbloel)lein.
3n groffen tPaffern fallet man grofie
Zbtv in tkinen tX>aj]ernfaf?et man gu>
te Stfd)kin.
(Leiber,!
2üer reie& ifr, bat wl -ferge'^
tgaijr. J
xm. Q3om SHabert eunb 5ud&fe.
ß?in üvabe Ijatfe einen ^dfe gejto^len, unb
V fo|te fiel) auf einen Wen feaum, unb
wollte je&ren ; als er aber feiner 5lrt naejb niel)t
fc^weigen fann, wenn er iflfet/ ^oret «&n ein
$ucl)S über bem^dfefeefen, unb lief ju unb
fpracb : £) Dvab, nun ^ab ie& mein £ebtag ni$t
einen fcöonern^ogelgefe^en üongebernunb
®eftaU, benn bu bijh Unb wenn bu audjj fo
dm feftone Btimme &dtte|t ^u fingen , fo foüte
man biel) jum ^om'g fronen über alle ÖJogel.
©en $iabmfn%dte foleft £ob unb @cl)mei^
$eln, jr'ng an, wollte feinen fronen ®tfm
^oren la jfen, unb als er ben (Sel)nabel auffydf,
entfiel i^m ber&afe, ben na^mber5ucl)Sbe^
fyenb / frag il)n, unb laeftte bes t§6rid)ten 9va^
bens.
*£>ut bi<fy, wenn 6er ^wefes oen Raben
<oute bief^ für Schmeichlern , (te fcr;in^
öentmb fd?abcn,2e.
»)o(
PEN
PENTATEVGHVS,
LIBER IOSVAE , LIBER IVDICVM,
LIBRI REGVM,
NOVVM TESTAMENTVM.
WITTEMBERGAE MDXXIX.
0U,
Le£fcori falutem!
um ante fexennium ftulla extarent emendata Biblia, verfareft«*
turque in manibus ftudioforum facri Codices, neutiquam. reli-
giofe traÄati a chalcographis, ßepe rogati Turnus, vt emenda*
tionem eorum lufciperemus«. Neque vero diflimulari pote-
rat, mukös locos deprauatos , quosdam etiam mutilatos efle^
ad hsec vbique membra fententiarum ita confufa cfTe, vt ali-
cubi certa fententia nulla colligi pofTet. Atque hie tantum
aceufamus librariorum ineuriam, non querimur de interpre-
tibus, quibus profedo maximam gratiam debemus. Nam quod absque illis
eifet,prorfiis deflderarentur in ecclefia latina facri Codices. Itaque cum Ghal-
cographi nouam editionem apud nos adornarent, noluimus eis deeffe. Initio
autem nihil decreuimus in translatione mutare, tantum errata librariorum cor-
re&uri eramus ; Sed cum ita deformatus eflfet Mofes , vt non pofTet emen-
dari, nifi collatus ad ebraicam lectionerrb, praefertim cum deeflent nobis anti-
qui Codices, hie obiter inter conferendum animaduertimus , interdum etiam
Interpretern non fatis oculatum fuiflfe. Quare paulatim ereuit labor, et cum
iriterpretatio plerisque locis mutanda eflfet, noua propemodum translatio nata
cß, vt per omnia refponderet latina ledio ebraicae,
Quanquam autem in tanta oecupationum varietate non potuimus iuftam
operarn in hanc rem collocare, tarnen non dubitamus, quin magnam lucem
attulerimus huic parti,' quam nunc edimus. Noua verfio requirit altiffimum
otium et tempus. Praterea nufquam verius eft, quam in transferendo, illud*
quod dieunt: Vnus*vir, nullus vir! Quare maxime hie profuerit, multas con-
ferre et comaiunicare operas. Olim erat imperatorum et epifcoporum opus,
A 2 prs-
Prafatia D. Martini Lutberi
praeftare, vt caftigati libri haberentur in ecclefia. Hi vtinam ad talem emen-
dationem deligerent homines pios et eruditos. Nos hoc polliceri bona fidc
poflumus eis, Molen accurate recognitum efTe, cum antea mirabiliter mendo-
jus fuerit.
Illud etiam monendi funt leclores, nos, quicquid hoc eft laboris, fum-
fifle advtilitatemdifcentium facras literas, non vt haec noftra editio reciperetur
in templis, et publice pro veteri legeretur. Si qui volent vti, in bibliothecis
retineant, ficut olim apud Gracos : cum eifern multae translationes, tarnen vna
legebatur in templis, reliquae domi afferuabantur, vt confulerentur in loeis ob-
fcuris. Ad hunc modum potent et hie liber domi vfui efTe difbentihus, aut
enarrantibus feripturas. Nam publice fatius efl, veterem et vbique (imilem le-
clionem retinere. Haec praefati fiimus , vt in re noua et incuflura in repre-
henfionem, commodos ledores placaremus, quibus, vt fpero, non improba-
bitur omnino hie nofter labor. Sycophantae, qui odio noftri nominis etiana
bene dicla reprehendunt, ita laudem mereri queant, fi meliora edant. Vale.
PRAEFATIO
Martini Lutheri in Vetus Teftamentum.
Multi fiint, qui Veteris Teftamenti libros negligentius tra&ant, quod pu-
tent, illos Iudads tantum icriptos efle , nee porro aliquem eorum efle
vfiim, cum nihil eontineant, praeter quasdam veterum hiftorias. Sic
enim fentiunt, fufneere iibi Nouum Teftamentum, in Veteri nihil quaerendum,
praeter allegorias. Atque haec vero Origenis et Hieronymi lententia eft, ett
aliorum multorum. Verum Chriftus Matth V. [loh. V, 39.] aliter fentit ; fic 1
enim inquit: Scrut amini feripturas ^ ill<e enim de me teflanturs. et Paulus monet
Timotheum [2 Ep. II, 14.] vt fit fedulus facrorum literarum leclor. Et ad
Rom. I. [v. 2.] gloriatur, Euangelium in feripturis a Deo promiffum efTe j It.
1 Cor. XV. [v. 3. 4.] dicit : Chriftum, ficut in feri-ptura praeditlum eft, exfemine
Dauidis natum5 mortuumejfeet refiirrexiffe. Et Petrus quoque fiepius leclorem
ad feripturam remittit. Docent autem nos omnes hi loci, quam non contem-
nendi fint Veteris Teftamenti libri, fed quod fummo ftudio iint legendi, cum
ipfi Apoftoli teftimonia fiiae doctrinae ex Veteri Teftamento accerlant, Hliusque
autoritate Euangelion confirment. Sicut S. Lucas quoque feribit Acl. XV.
[XVII, 11.] quod Theflalonicenf quotidie f crutabantur feripturas, num cum Pauli
do&rina conuenirent. Magni igitur aeftimandi iunt Veteris Teftamenti libri,
quod
in Fetus Tefiamentnm.
quod fint ceu fundamentum quoddam, quo Novum Teftamentum nititur, vnde
certa argumenta Noui Teftamenti peti pofiunt. Et Nouum Teftamentum, quid,
quaefo, aliud eft, quam aperta quaedam pradicatio fententiarum et promifiionum
Veteris Teftamenti, quae per Chriftum funt completae? Volui autem ideo in
libros Veteris Teftamenti prarfari , vt iimplicioribus viam quandam aperirem,
quam fecuti maiore cum fru&u hos libros legerent Ac principio quidem
omnes pios diligenter admonitos volo , ne offendantur limplicitate orationis,
item, ftultis in fpeciem hiftoriis , quae "ßepius ledori occurrent. Sint enim
quantumuis fimplicia et ftulta, quae hie feribuntur, tarnen fiint diuinae maiefla-
tis, potentiae et fapientix diuinse verba, opera, iudicia et facta. Hx enim illac
funt literse, qux ex iäpientibus et prudentibus flultos faciunt, quas non nifi
paruuli et flulti aflequuntur; ficut Chriftus quoque dicit Matth. XI. [v.25.]
Ergo cum hos libros legis, non tuumiudicium nee rationem tuam fequeris; ied
fic fenties, te omnium maximas ac pretiofiffimas res traclare, te in pofTeffio-
nem ampliflimi cuiusdam thefauri veniffe, cuius pfetium nemo vnquam xüi-
mare queat, ex quo diuina fapientiahauriatur. Ideo autem fimplicius et (tul-
tius fapientiam fiiam nobis in his libris propofuit Deus, vt fuperhiam et
arf ogantiam noftram penitus retunderet. Hx enim funt illar fafeiae, hoc pras-
fepe illud eft, in quo Chriftus iacet, ad quod paftores remittit angelus. Te-
nues quidem et viles fünt fafeiae, verum thefaurus inuolutus magni eft pretii,
Chriftus feilicet.
Hoc igitur primum feias, hunc librum efife librum legis, in <juo doce-
inur, quid faciendum, quid non fit faciendum : praeter haec adduntür quoque
exempla et hiftoriae feruatae et non feruatae legis. Et quemadmodum Euange-
lium gratiae eft liber , qui docet, vnde ea facultas petenda fit, vt legi fatisfa-
ciamus; funt autem praeter illam gratis do&rinam multa alia praeeepta de
mortificanda vetere nomine addita (illis enim prseeeptis opus eil, cum femper
in nobis haereant reliquiac peccati, neque quisquam hominum perfe&us fit):
Sic in Veteri Teftamento legibus quaedam promiffiones et fententiae de Chri-
fto intertextae funt , quibus feruati fünt fandi patres , qui fub lege ante reue-
latum Chriftum vixerunt. Et quemadmodum Nouum Teflamentum hoc pra-
cipue agit, vt gratiam et pacem per remiffionem peccatorum in Chriflo nobis
annuntiet : fic Vetus Teitamentum hoc praeipue agit, vt proponat leges, pec-
cata oftendat et arguat, exigat quoque a nobis boha opera. Atque hunc Ve-
teris Teftamenti feias effe fcopum.
Vt autem prineipium aMofis libris fumamus. Is in primo fiio libro docet
creationem omnium rerum, quae funt, et vnde peccatum? vnde . mors ori-
A 3 ginem
PräfatioD. Martini Luther i
ginem fiiam duxerint, nempe ex Adse, per fatanam decepti , lapfii, atque hxc
quidem potiiTimum caufa mit fcribendi primi huius libri. Statim autem, pri-
usquam leges condat, docet, peccatum ac mortem tolli non legibus (neque
enim vllx tum erant leges,) nee operibus, fed per Chriftum, per fernen illud
mulieris, Adae et Abrahamo promifium 5 vt ita fides in Chrif lum per totam
feripturam, a prineipio ad finem vsque, omnibus operibus, legibus, ac meri-
tis humanis praeferatur. In primo igitur Mofis libro haud fere aliud videbis,
quam exempla fidei et incredulitatis; item, fruclum fidei et incredulitatis. Eft
igitur primus hie Über valde evangelicus.
In feeundo autem libro Deus Molen cum lege feripta mittit; feligit fibi
proprium populum, vt eftent in mundo, qui haberent lucem aliquam , qui
per legem peccauim cognofeerent. Sic enim tunc in mundo agebatur, omni*
erant plena erroribus , adeoque tum homines erant exeoecati, vt fere nemo
amplius feiret, quid peccatum eilet, et vnde morsmmundumveniflet. Illum
igitur populum variis legibus circumferibit, diieernit cum ab omnibus aliis po-
pulis, iubet, vt tabernaculum exftruant, certum qupddam religionis genus
inftituit, duces et iudices praeficit 5 vt tarn legibus quam magiftratu omnit
optime efTent conftituta , ne quid deeffet tum ad hanc externam vitam intcr
homines, tum ad fpiritualem illam. coram Deo.
In tertio libro facerdotium prseeipue confütuitur, vna, cum iure fiio e$
certis mis legibus, quas fequi facerdotes oportebat, et docere populum. Vi-
debis autem, facerdotii inftituendi nullam aliam fuifle caufam quam peccatum,
vt facerdotes et oftenderent populo peccata, et apud Deum pro populo inter-
Gederent. Sacerdotis igitur officium non eft aliud, quam peccata et peccato-
res curare, atque ob eam rem conftitutum eft, vt nullas certas haberent pof
feffiones, neque etiam ad politiam admiffi funtj hoc enim ipforum vnicum
officium erat, agere curam populi in peccata prolapfi.
Quoniam autem leges iam conditse , facerdotes et magiftratus conftituti,
tabernaculum exftruclum, certa prxfcripta religio, iam quoque perfecta et ab-
foluta omnia erant, quae ad populum Dei pertinebant: Incipit in quarto libro
illorum omnium quidam vfus, et fit periculum, qualem optime conftitutae le-
ges fint habiturse fortunam et fucceiTum.- Continet igitur ille Über multas
hifbrias eorum, qui no.11 paruerunt legibus et magiftratui. Praeterea poenas
quoque populi continet. Adduntur etiam aüae leges, alias latius explicantur.
Sic enim plerumque fit , facile quidem conduntur leges , verum cum iam in
vfiim funt producendae, nihil minus fit, quam vt eas fequatur vulgus, et di-
uerfa potius omnes faciunt. Eft igitur hie über infigne exemplum, quod le-
gibus
in Vetus Teftamentum.
gibus non reddamur melfores , fed quod, ficut Paulus ait [Rom. IV, 15.] fe
feccatum potius et iram operetur.
Cum ergo populus poenas peccati dedifTet, cumque iam Deus gratia füa
inuitafifet, yt beneficiis addudi amarent legem, (iam enim duo regna eis dona-
uerat,) repetit Mofes in quinto libro totam legem cum omnibus, quae inte-
terim erant acta , et denuo leges explicat tarn diuinas quam politicas. Eam
tantum partem obmittens, quae ad fäcerdotium pertinebat. Vides igitur , Mo-
len perfeclum legislatorem efle, qui fuum officium fiimma cum diligentia fa-
ch : neque enim hoc 'tantum agit, vt optimas condat leges, fed vbique prae-
fens, monet et hortatur. Sicubi autem minus feruari leges videat, exponit
et denuo condit eas. Porro, illa legum latior expofitio in quinto libro nihil
docet, praeter fidem et amorem proximi ; atque is eft fcopus omnium diui-
narum legum vsque ad XX. ergo caput. Omnia illa prohibet Mofes, quae fi-
dem erga Deum impediunt -, reliqüa autem libri pars ea prohibet, qua chari-
tatem impediunt.
Praeter haec autem hoc quoque obferuandumeft, Mofenadeodiligenterhunc
populum legibus circumfcripfiffe, vt prorfiis nulluni locum relinqueret, aut
noui cuiusdam operis, aut alterius religionis excogitandae. Neque enim hoc
tantum docet ^quomodo Deo fidendum, quomodo is metuendus ac diligen-
dus fit, fed addit quoque ceremonias facrificiorum, votorum, ieiunii et fimilium,
vt prorfiis nihil necefle iit nouos alios ritus , noua opera excogitare. Praeter
haec tradit rationem, plantandi , aediflcandi et militandi ; item, ceconomica illa,
I quomodo educandi libri, regenda familia et res familiaris adminiftranda lit >
Item politica illa, rationem vendendi et emendi, oppignerandi et redimendi
pignoris. Adeo, vt exa&am quandam formam praefcribat omnium illorum,
quorum vfus eft tum ad politicam, tum ad (piritualem vitam rede agendam,
Tanta autem diligentia ifta trä&at, vt multa fmlta et vana leclori videantur,
Cuius rei, ii.quis rationem querat , illi paücis fic refpondeo.
Aeceperat iam Deus hunc populum in fuam tutelam et curam, et promife-
rat, hunc populum Dei populum , fh autem huius populiDeum fore. Sic igi-
tur omnia infutuit, vt certum verbum haberent, Deum omnia ipforum opera
probare. Non enim Deus illa opera probat, qui fine certo fuo verbo et man-
dato a nobis fiunt. Nam in IUI, [v. 2.] et XIII. [XII, 32.] Deuteronomii ca-
pke fic inquit : Vos nihilwque addetis neque detrabetis legi me& >• et in XII.
[XIII. v, 18.] monet eos, ne faciant, quae ipfis re&a videntur. Dauid praterea
in Pfalt. item prophetae omnes de hac vna re queruntur, quod populus 4e
talibus operibus Deo commendare ßwdeat., quae ipfi excogitaflent, non quae
Die
g Vrafatio D. Martini Lutberi.
Dei verbum- pratfcri'pfiffet. Neque ehim ferre hoc Deus poteft , vt quidquam
inftituamus , quantumuis bonam in Ipeciem , quod ipfe non ante mandauerit.
Nam opera nihil seque commendat atque obedientia , fi quis verbum fequatur,
Quia ergo hxc vita fine externis ceremoniis tranfigi non poteft , ideo tan«
certos ritus conftituit et mandauit Deus, vt, fi omnino vellent ceremoniis qui-
busdam Deum colere, non nouas aliquas excogitarent ; fed iis vterentur , quas
prxfcripfifiet Deus, vt certi eflent, fe omnia ex praefcripto diuino facere. Di-
ligenter igitur ab omni .parte cautum fuit, ne vel rationem fiiam, vel liberum
arbitrium in delegendis bonis operibus , aut fanctiore vita inftituenda fequc-
rentur. Rurfus fatis quoque operum eis prsefcriptutn fuit , et fuit conftitu-
tus certus locus , certa opera, certae perfonse, et modus quoque certus, yt
nulla de re poflfent conqueri, neque gentium religiones necefie efTet addifcere.
Secundo : Sunt autem tres legum oräinc^ Ali$ enim funt morales et po-
lltics, quates fere apud nos funt imperiales leges. Eas autem potiffi-
mum condidit Deus ad reprimendos flagitiofos et improbos^-homines. Ne^
que enim aliud faciurit illae leges, quam vt prohibeant peccata. Talis illa eft de
libello repudii ; item illa de facrificio Zelotypise. Hüiusmodi igitur leges ad
politiam pertinent. Aliac funt ceremoniaies, de quibus paulo ante diximus.
Praeter hos duos legum ordines funt qux fidem et charitatem docent. Porro
ex his fidei et charitatis legibus omnes aliac funt interpretandae et corrigen-
dse. Sic enim aliis legibus obtemperandum eft, ne has fidei et charitatis vio-
lemus , et omnes aliae leges potius violandae funt , quam in has aliquid com*
mittamus.
Hinc üludeft, quodDauid loab illum, qui ob admißam csedem mortem;
meritus erat , non occiderit. Et III Regum IV. [v. a. 7.} promittebat The-
coenfi. Uli mulierculae, dimifTurumfe filium incolumem,quamuisobinterfectum
frätrem morte punire eum leges iuberent. Dimittebät quoque mcolumen Abfa-
loiij et ipfe Dauid cömedebat contra leges panes propofitionis, 1 Reg. XXL
'fhamar quoque putabat licere, Vt Amnoni, nouercac filio, in vxorem a rege
c'ollocaretur. Ex his atque aliis limilibus exemplis patet, reges et facerdotes
ßepe, cum id poftularet fides et charitas, liberrime legibus effe vfbs. Et fane
fic fieri oportet, fides et charitas interpretes omnium aliorum legum effe de-
bent, et ceu magiftri in reliquas leges, tanquam in fubditos ins habeant. Narn
cum omnes alix leges fidem et charitatem imprimis vrgeant, merito pro le-
gibus illae non erunt habende , quse diuerfum a fide et charitate poftulant
Longe igitur errant ludaei , qui tarn rigide plenisque Mofis leges <exigunt,
vt iö charitatem peccare et publicam pacem turbare multo magis velint, quam
nobis-
in Vetus Teßamentum.
l(
obiscum vel comedere, vel bibere, vel fimile aliud facere. Non enim ea
eguln eft voluntas. Et lic omnes leges accipfendae funt, tarn Iudasorum quam
üiarum gentium > vt nihil peccetur in communem hominum focietatem.
Sic enim et Chrirtus dicit Matth. XII. [v.l. fqq.] quod liceat violare fäbba-
:um, et bouem m puteum delapfum (abbatho extrahere, ob paruum fcilicet
ncommodum vitandum. Quanto autem liberius aliae quoque leges violan-
iae iünt , cum id prafens aliquod vitae diicrimen cxigat ; fi modo nihil in fu
lern et charitatem peccetur, quemadmodum Chriftus Dauidem fecüTe ait>
:um pröpoiitionis panes ederet. Marc. III. [ II. 25. ]
Quserat autem aliquis : quamam ratio fit,quod Mofes ita confufe,nullo certo or«
, line,leges tradiderit ? Cur non politicas et morales,cur non ceremoniales,cur non
llas fidei et charitatis leges redegerit infuum ordinem? Praeterea hoc quoque
lonnunquam facit , fubinde vnam aliquam legem repetit, etiam iisdem ver-
eis, ad faftidium vsque? Reipondeo: Mofis liber eft ceu forma et imago po-
iticae vitae y lic enim omnia defcribit , vt plerumque in. politia geri (bleut.
Sic autem in rebus publicis folet, iam hoc, iam illud opus vrgetur, neque
.^uisquam hominum ita fuam vitam inflituere poteft, vt certo conftituat, fe
, boc die nihil niii fpiritualia , alio nihil nifi politica traclaturum. Quemad-
modum enim ftellae cceli et flores in agris nullo certo ordine funt difpofiti ; lic'
, quoque cum legibus agitur, et oportet hominem fingulis horis paratum eile
ad quodcunque opus , vt hoc, quod fefe primum obtulerit, exiequatur. Ad1
. hunc igitur modum et Moles üias leges nullo certo ordine propofuit.
Hoc autem proprie officii flu eft, quod vnam legem faepius repetit et vr-
.get. Qui enim legibus multitudinem vult regere, illum nunquam ceflare,
nunquam interquiefcere oportet, et funt homines cogendi ad mum officium
faciendum non fecus atque iumenta ad ferendos labores. Neque enim vi-
;kim legis opus fponte noftra facimus , et omnia, quae prxcipuunt leges , coa-
;cl:a atque vi exprefla fiunt. Cum igitur Mofes fit legislator, fignificat illa as-
iiduitate, qua legem exigit, legis opera non fpontanea, fed coacta eile, et de-
fatigat populum eo vsque, donec morbum et inobedientiam mam intelligat,
et gratiam Dei imploret, qua legi poffit fatisfacere, licüt iam orten demus.
Tertio, eft autem haec potiffimum ratio, quare tot leges condiderit Mofes,
vt per legem peccata fua hominibus aperiret , et praefümptionem humanarum
viriumconfunderet. Hinc eft, quod Paulus Gal. I. [v.19.] miniftrum peccati euiri
vocat, Qtminiflerium eius, minifterium mortis, 2 Cor. III [v, 6.] Et Rom. III.
[v. 20. ] et VII. [v.7.3 dicit: Per legem tantum peccota cognofci y et Rom. HL
[ v. 20. ] Per opera legis nemo iußißcatur cor am Dep. Neque enim Mofes
$<L. Pars XIV . B aliud
I o Vrtefatio D. Martini Lutheri
aliud poteft, quam vt fignificet hoininibus , quid faciendum , quid non fit fa-
ciendum; facultatem autem facienda legis non prcftat, Ted deierit peccatis
öppreffos homines , neque affert aliquod remedium. Porro peccatis oppres-
fis mors imminet, ceu pcena quaedam peccati diuinitus decreta. Hinc eft,
quod Paulus peccatum vocet aculeum mortis, quod fcilicet mors propter
peccatum ius in nos habeat. Si igitur nulla lex efTet, nullum quoque effet
peccatum. Et Mofes facit, vt fentiamus peccata, cum per legem ea comrao-
uet et oftendit nobis. Sequitur igitur certa pcena peccati , mors > et Paulus
merito minifterium Mofis mortis minifterium appellauit, neque enim aliud
(uis legibus facit, quam vt indicet nobis noftra peccata, eaque morte puniat.
Porro, hoc mortis et peccati minifterium non folum non malum, fed
maxime etiam neceffarium e/t; absque enim lege Dei ratio noftra prorfus nul-
lam peccati cognitionem haberet. Hoc enim prorliis ignorat ratio, quod Deo
non credere et defperare, fint peccata ; imo hoc quoque ignorat, quod Deus
exigat illa a nobis. Secura igitur et exccecata obambulat, neque grauiffima
illa peccata agnoicit, et tarnen deligit quaedam bona in fpeciem opera, qui-
bus fe exercet , honeftam et ciuilem agit vitam , atque haec fatis effe putat ad
iufhtiam confequendam , id quod videmus in plerisque gentilium , et in hypo-
critis, cum fandtiffime viuunt. Praeterea hoc quoque ignorat ratio, quod con-
cupifcentia carnis, odium inimicorum et fimilia, lint peccata, verum iudicat,
illa Heere, neque damnari poffe, cum omnes homines fic fint conditi, vt idem
faciant. Ea enim tantum peccata effe iudicat, quae foris fiunt Secure igitur
morbum pro fortitudine, peccatum pro iuAitia, malum pro bono interpre-
tatur, neque enim aliud poteft.
Adhanc ccecitatem et induratam praefumptionem tollendam, Mofis minifte-
rio opus efl« Non poteft autem tolli , nifi prius oftenfa agnofeatur ; prineipio
igitur per legem eam oftendit. Sic enim docet: Deum timendum, eique cre-
dendum effe , reponendam in ipfum omnem fiduciam cordis , amandum eum
effe , praterea coneupifeentiam et odium prorfus eiieienda effe animo. Quae
cum audit ratio, grauiter terretur. Hie enim videt, quam non amet Deum,
quam illi non credat , quam non timeat eum , item quod non amet proxi-
mum , quod coneupifeentia ardeat , videt quoque incredulitatem , defperatio-
nem i contemtum et odium Dei , item odium erga homines quoque. Statim
igitur mortis facies animo obiieitur, quae peccatori minatur interitum et aeter-
nam damnationem.
Atque hoc quidem eft, quod peccati aculeus mors dicitur, et quod mors
propter peccatum in nos ius habeat; hoc item eft, quod lex peccata arguit
et fub-
in Fetus Tefiamentum. n
et iübiicit ea oculis, vt ita pradumtio et iiiperbia in deiperationem et metum
vertantur. Is enim peccati fenlüs efficit , vt homo cum propheta exclamet ,
fe a Deo abie&um, ie in latanx poteftate eile, neque vllam ipem falutis appa-
rere. Hoc demum vere eft in infernum pracipitari. Id quod Paulus valde
breuiter iignificauit, cum mortem -peccati aculeum ejfe dich, et peccatum legis po-
imnuui iCor TV [v. 56.] q. d. quod mors ius habet pungendi et occiden-
di nos, peccatum efficit, aftert enim iecum mortem ceu poenam; quod au-
tem peccatum in nobis eft, et nos morti tradit, id legi debemus, lex eninv
peccata oitendit, quae, fi nulla lex eflet, prorfus nefcirentur. lam autem hoc
videamus, quam potenter hoc liium officium Moies exequatur. Nam, vt
confiindat rationem et peccatis homines obruat, non folum leges ferf de iis,
qusc ratio peccata efle iudicat, (qualia iunt illa in decalogo) verum de iis
quoque, qua: reuera et proprie non erant peccata, quaeque ratio pro peccatis
non agnofcit. Nam diffidentia , -concupifcentia , reuera et proprie iunt
peccata, motte punienda, Illa autem, in pafchate non vefci fermentato pane,
non comedere immunda , non inurere notam corpori, et alia his ilmilia,
qua: Leuiticum facerdotium peccata eile iudicat, proprie non iunt peccata ,
nee iunt proprie mala. Ideo autem mala et peccata efle iudicantur, quia le-
gibus erant prohibita , quamuis illa: leges tolli et abrogari aliquando poflent.
Alia autem decalogi ratio eft, qui ita tolli non poteft. Qui enim in decalogum
delinquit, peccat, etiamii feriptam legem non habeat, neque ie peccaife feiat,
Sicut quoque infidelitas in gentibus eil peccatum , quamuis id ignorent, ne-
que peccatum eile iudicent.
Videmus igitur,non ideo folum tarn varias leges a Mofe efle conditas, rte
quid ipfi inuenirent et deligerent ad placandum Deum et ad bene operandum.
Verum ob hanc potiflimum rationem , vt creicerent et augerentur peccata , et
conieientia peccatorum multitudine magis grauaretur. Ita enim iiiturum erat,
vt agnoieerent iüam infirmitatem, et fentirent, quam non polTent aliquid boni
facere, vt tandemper legem cogerentur, maius aliud, quam vel Molis leges, vel
propria: vires eflent, quarrere, nempe gratiam Dei in ruturo Chriilo promüTam.
Hoc enim omnino verum eft, quod onines leges Dei tum bona:, tum etiam iu-
i\x iint, etiamfi is vel flipulam ex agro euellere prazeipiat. lam li quis Dei le-
ges, aut proriüs non, aut inuitus lernet, is iudicandus eil malus et improbus.
Cum igitur noflra natura non poffit legi Dei fubiici, et faciat inuita, quareunque
tandem faciat, necefle efl,vt in bonisDei legibus malitiam iüam agnolcat ac fen-
tiat, atque adeo, vt gratiam in Chriilo promiifam, ex animo deiideret et ex-
op tet.
B 2 £**
12 Prafatio D. Martini Luther i
;Lex igitur tum neceffario ceflat, cum Chriftus accedit,pradertim autemea
legis pars, quae leuitica dicitur, quae peccata iudicabat, vbi proprie peccata non
erant. CefTat quoque tum decalogus, non quod przftari a nobis amplius non
debeat,fed quod officium et minifterium Mofis ceifet. Neque enim tum tan-
tarn peccato vim per decalogum addit, et ipiiim peccatum non amplius mortis
eft aculeus. Nam gratia Chrifti cor purificat, vt porro amemus legem, eam-
que ita prseftemus, vt Mofes nihil amplius in nobis culpare , neque nos peccati
arguere poflit. Mofes enim eos tantum damnat , qui legem non pradtiterunt
et qui meruerunt mortem» Tales autem omnes nos Rimus , antequam Chri-
fkis fua gratia nos illuminat.
Atque hoc S.Paulus monet 2 Cor. III. [v. 14.] vbi inquit , quod gloria
Vultus Mofis ceffet, propter gloriam, quse eft invultu lefuChrifli; hoc eft, mini-
fterium Mofis, quod nos confundit, et fuo fplendore noftra nobis aperit pecca-
ta, illud nos non amplius laedit, neque etiam terret nos per mortem. Habemus
enim aliam gloriam in vultu Chrifti, hoc eft, habemus minifterium gratis, per
quod Chriftum cognoicimus, cuius iuftitia,vita et morte, legi fatisfacimus pec-
catum et mortem füperamus. Sicut quoque tres illi apoftoli in monte Tabor
Mofem quidem et Heliam videbant, non tarnen metuebant eos 5 erat enim in
vultu Qhrifti gloria, quae omnem metum animis adimebat. Contra filii Ifrael
ferre illam gloriam in vultu Mofe non poterant, (ed cogebatur Moies praeten-
dere velamen, neque enim tunc aderat Chriftus. Exod. XXXIV. [v.33.]
Habet enim lex tria difcipulorum genera. Primi iünt, qui legem quidem
audiunt , verum contemnunt eam , et turpem absque omni metu agunt vitam,
et ad hos lex non perüenit. Uli enim vituli cultores in Exodo horum figuram
gerunt,ad quosMofes non perueniebat,ied commotus ira legum tabulas fr angebat.
Secundi funt, qui tentant fuis viribus prxftare legem, fine gratia Dei, ho-
rum figuram ii gerunt, qui gloriam in vultu Mofis ferre non poterant, cum de-
nuo referret leges. Atque ad hos quidem perüenit lex , verum ipli non pof
funt eam ferre. Obducunt igitur eam velamine , et hypocriticam vitam iimu-
latione externorum operum legis agunt. Verum lex etiam illa ip/a opera iudi-
cat effe peccata, vbi velamen amotum fuerit. Conuincit enim nos, quod no-
ilrse vires nihil poffint, fed tantum Chrifti gratia ad eam rem nobis fit opus.
Tertii iam funt , qui in Mofis faciem fine velamine pofiunt defigere ocu-
los,hpe eft, qui vere intelligunt legem, et vident, quam fit impoffibile humanis
viribus eampraeftarej atque haec quidem eft illa peccati vis et potentia mortis,
haec illa hafta Goliath eft immenfae. magnitudinis , cuius cufpis fexcentos xris
ficlos pendet, fugiunt igitur eum omnes Ifraelitae, praeter vnicum Dauidem, id
eft,
in Vetits Tefiamentum. 13
eft, Chriftum noftruni Dominum, qui nos ab omnibus Ulis monftris liberauit.
Niii enim gloriam vultus Mofis Chriftus maiore gloria obfcuraret, nemo illum
legis fulgorem , hoc eft peccati ac mortis terrores perferre poflet. Hi igitur
omnia opera, omnem praelumptionem de.fuis viribus abiiciunt, neque alium le-
gis norunt v/um, .quam vt per eam peccata fua agnofcant, et mifere defiderent
Chriftum, quod proprium Mofis officium eft, et germanus legis vfus.
Porro ipfe quoque Moies teftatus eft , fuum officium "et doctrinam fiiam
nondiutius duraturam^quam adChrifti aduentum. Nam Deuter. XVIII. [v.ig.]
iic ait : Deus exfratrihns tuis -profhetam tibi excilabit ± ficut-me, illum midies.
Atque ea quidem fententia ömnium in Mole eil : 'praeftahtiffima , qua et apoftoli
vfi funt grauifiimi teftimonii loco, ad confirniandum euangelium et ad legem
abrogandam. Et fane, fi quis diligentius eam introfpiciat, is videbit , quam
niulta inde prophet'se hauferint. Nam cum Deus promittat alium Molen, quem
, .audiant, certo colligitur, quod is aliam quamdam docTrinäm fitallaturus,etMo-
fes quoque cedit illi, fuamque autoritatem et officium fuum in illum transfert,
quem vult, vt audiant. Hoc quoque inde colligitur, illum prophet am non le-
ges aliquas traditurum J nihil enim iis, qua* a Mofe traditäe erant,addi poterat,
adeo omnia diligenter conftituerat. Neceflario ergo . jntelligitur illa fententia
de Chrifto,et de doArina gratis et Euangelii, cum adferendas leges nullo alio
■propbeta eflet opus.
Atque eam ob rem appellat Paulus Mofis legem Vetus Teftamentum , id
quod Chriftus quoque facit, cum Nouum Tefiamentum inftituit. ldeo.autem
Tefiamentum appellatur , quod Deus terram Canaan populo Ifrael in eo pro-
miierit et ceu legaverit, fi modo nihil contra quam prsecepiflet fecerent; neque
fefellit eos,fed dedit eis promiffam terram, et cönfirmaüit quoque illüd pactum
per fanguinem agnorum et hircorum. Verum quoniam Teftamentum jllud
non diuina gratia/ed öperibus humanis nitebatur, necefle erat , vt aliquando ab-
rogaretur, et öccupsta terra rurfus eriperetur. Neque enim öperibus legi fatisfit,
et necefle quoque erat* aliud quoddam Tefiamentum condi, quod nunquam ab-
rogaretur,item quod non noftris öperibus, fed verbo et öperibus Dei niteretur,
vt ita perpetuo durare poflet, quare etiam filii Dei morte et fanguine efl confirma-
tum, et promifla quoque et exhibita perpetua terra.
Atque haec quidem de officio Mofis eiusque libris funtdiclä. Qusratau-
tem aUquis iam : Quid de prophetis et hiflöriis facrarum literarum fit fentien-
dum? Refpondeo: Omnes tum prophetärum, tum hifloriarum libros nihil aliud
agere, quam hoc, quod Mofes agit. Cauent * ne pfeudoprophetse a vero legis
vfu adpropria opera populum reducant, et In hoc vnice incumbunt, vt verus legis
B 3 intel-
I« Prafatio t>. Martini Lutberi in Fetus Teflamentum.
inlellecTusmaneat, vthomines per legemfuam infirmitatem agnofcant, quod eam prasftarepror-
fus non pofimt,atque ita ad Chriftum recurrant, id quod Mofes quoque facit. Latius igitur et co-
pioiius promiffiones de Chrifto, qux in Mofe iunt, explicant, et addunt quoque exempla, tarn illo-
rum,qui verum legis intelle&um habent, quam illorum,qui non habent, tum praemia etpoenas
vtrorumque. Niliil igitur aliud funt, quam teftes Mofis et minifterü, quod geffit, vt ita homines
.per legem ad Chriftum reducant.
Eflent autem poftremo attingenda? quoque allegorise legum Leuiticarum-, item facer-
dotii : Verum ea res in immehfum excrefceret , et volunt allegoriae in otio copiofius viua
voce traclari. Neque enim dubiimi eft , quin ex Mofe , ceu ex fönte et fcaturigine quadam,
omnis fapientia manarit,et quidquid prophetaj tum nouerunt, tum docuerunt,idtotum ex Mo-
fe hauferint» Praeterea Nouum Teflamentum quoque , ficut principio oftendimus , ex Mofe
profluxit, neque aliunde plura argumenta peti pofllint, quibus euangelium confirmetur, quam
ex Veteri Teftamento. Vt tarnen et hanc partem attingamüs, breuem iuxta ac vtilem ratio-
nem traclandi allegorias praefcribam, quae iuuare poteft diligentius ea de re cogitaturos.
Qui bene et fine periculo allegoriis ludere volent, illi Chriftum fibi proponant; Chrühis
enimille eft, in quem omniafunt referenda. Aaron igitur Chrifti typum gerit, quemadmodum
quoque epiftola ad Ebraeos monet,quas vel fola fatis erat ad omnes Mofis allegorias commode
traclandas. Manifestum iam et hoc eft, quod Chriftus fit facrificium^ imo altare quoque ; Ipfe
'enim fe vna cum fuo fanguine facrificauit, id quod eadem ad Ebraeos exempla teftantur. Quem-
admodum igitur fummus facerdos in lege ea peccata , quae proprie peGcata non erant, fuis fa-
crificiis expiabat ; fic fummus nofter facerdos Chriftus , cum ipfe fe facrificaflet, ea peccata,
quae nobiscum vna nata erant, abftulit, et femel in fancla fanclorum ad Deum acceffit, vt pla-
caret eum nobis, Atque hunc in modum omnia,quas de fummo facerdote dicuntur, ad Chrifti
perfonam, tantum referes.
Filii fummi facerdotis, qui quotidiana et leuiora facta curabant, nos Chriftiani fumus, qui
apud Chriftum patrem noftrum in ccelis fedimus. Nam quod ad corpus attinef , adhuc fuper
terram viuimus , fide autem cum ipfo fumus. Illorum quoque officia , maclare et ofFerre,
nihil aliud funt, quam praedicatio euangelii, illud enim veterem noftrum hominem occidit, et
ignem charitatis in San&o Spiritu combuftum et abfumptum Deo oftert. Eft autem hoc facri-
ficium grati odoris apud De um, hoc eft,ferenat et exhilaret confcientias ergaDeum. Atquead
hanc ailegoriam Paulus Romanos XII. [v. i.] alludit, vbi monet, vt noftra corpora Deo offe-
ramus hoftiam viuam, fanclam et gratam,quod per afliduum euangelii vfum fit, (ficut indica-
uimus, tum prasdicando, tum credendo. Atque haec breuiter de Veteris Teftamenti allegoriis)
in quibus praeter Chriftum et euangelium nihil eft fpeclandum.
Poftremo Jioc quoque reftat , vt omnes huius translationis leclores Deo commendem, et
admoneam quoque, vt ipfi Deum orent, quo ceptum hoc a nobis opus feliciter ad finem per-
ducatur ; fateor enim, me iniquum meis viribus pondus fufcepiife. Nam cum ebrsea lingua
adeo interciderit, vt ne Iudaei quidem fatis ipfam intelligant , video, quam non gloffis illorum
fit credendum. Si igitur aliquid lucis accedere Veteris Teftamenti libris poteft, necefle eft, id
aChriftianis fieri,qui cognitionem Chrifti habent, fine qua linguarum quoque peritiaparumeft
profutura, atque ea quidem caufa eft, quod Hieronymus aliique veteres interpretes tarn faepe
fint hallucinati. Quanquam autem meum ftudium,quod in hanc translationem pofui, com-
mendare ipfe nee debeam, nee velim, hoc tarnen certe confirmare'poffum, quod inniuneris
in locis fententiam clarius et maiore cumfide dependerim, quam Hierony-
mus. Verum huius rei iudicimiipenes lecloreni fit. Deus ceptum
opus feliciter abfoluat. Amen.
LIBER
f*
)' o C
16
—
LIBER GENESEOS,
EBRAICE
BRESCHIT.
In principio creanit Deus coelum et terram.
Terra autem erat inculta et vaeua, et te-
nebrse erant fuper abyßiim, et Spiritus
Deiferebaturfuper aquas.
DixitqueDeus: Fiat lux; etfiebatkix. Et
vidit Deus lucem, quod effet bonum, et di-
uifit lucem a tenebris, appellauitque lucem
diem,ettenebras appeJlauit noclem» Eratque
vefpere et erat mane dies primus.
DixitqueDeus: Fiat firmamentum inter aquas,
etdmidat aquas abaquis» Et fecitDeus firma-
mentum, dhülitque aquas, quae erant fub firma-
mento, ab aquis, quae erant fuper firma-
mentum. Et fiebat ita, Vocauitque Deus fir-
mamentum, coelum. Et erat vefpere et erat
mane dies fecundus.
Dixit vero Deus : Congregentur aquae , quae
fub coelo funt , in locum vnum , et appareat
arida* Et fiebat ita. Et vocauit Deus ari-
dam, terram; congregationesque aquarum
appellauit maria. Et vidit Deus quod effet
bonum.
Et ait : Germinet terra gramen et herbam
facientem fernen, et lignum frucliferum , fa-
ciens fructum iuxta genus fuum, cuius fernen
in femetipfo fit fuper terram. Et fiebat ita.
Etprotulit terra gramen et herbam, facien-
tem fernen iuxta genus fuum, lignumque fa-
ciens fruclum, et habens vnumquodque fe-
rnen feeundum fpeciem fuam. Et vidit De-
ns , quod efTet bonum. Eratque vefpere
et erat mane dies tertius.
DLxit autem Deus: Fiantluminaria in firma-
mento cceli , et diuidant diem ac noclem , et
fint in figna et tempora, et dies et annos, vt
luceant in firmamento coeli, et illuminent ter-
ram. Et fiebat ita. Fecitque Deus duo lu-
minaria magna: luminare maius, vt pnceflet
diei , et luminare minus, vt prseefiet no&i , et
(tellas, et pofuit eas in firmamento cceli, vt
lucerent fuper terram, et praceffent diei ae
nocli , et diuiderent lucem ac tenebras. Et vi-
dit Deus , quod eflet bonum. Et erat ve-
fpere et erat mane dies quartus.
Dixit etiam Deus : Producant aquae reptile .
animae viuentis, et volatile volans fuper terram
fub firmamento coeli. Creauitque Deus cete
grandia , et omnem animam viuentem atque
motabilem, quam produxerant aquae feeun-
dum fpecies fuas,et omne pennatum volatile,
vnumquodque feeundum genus fuum. Et
vidit Deus, quod eflet bonum , benedixit-
que eis dicens : Crefcite et multiplicamini , et .
replete aquas maris, auesque multiplicentur fu-
per terram. Et erat vefpere et erat mane dies
quintus,
Dixit quoque Dens : Producat terra animam
viuentem vnumquamque feeundum genus fu-
um, iumenta et reptiliaet beftias terrae, vnam-
quamque feeundum fpecies fuas. Fiebatque ita»
Et fecit Deus beftias terrae iuxta fpecies fuas ,
iumenta et omne reptile terrae feeundum genus
fuum. Et vidit Deus , quod effet bonnmv
Et ait : Faciamus hominem ad imaginem
fimilem nobis, et prafint pifeibus maris, et
volatilibus cceli , et beftiis vniuerfaeque terrae,
omnique reptili , quod mouetur intterra. Et
creauit Deus hominem ad imaginem fuam}
ad imaginem Dei creauit eum, mafculum et
feeminam creauit eos,
Benedixitque illis Deus et ait : Crefcite et,
multiplicamini et replete terram , et fubiieite
eam, et dominamini pifeibus maris, et vola-
tilibus coeli, et vniuerfis animantibus, qux mo-
uentur fuper terram.
Dixitque Deus: Ecce dedi vobis omnem
herbam afferentem fernen fuper totam terram,
et omnia ligna frueüfera et quae habent in fe-
metipfis fernen , vt fint vobis* in efeam , et
^unclis animantibus terrae, omnique volucr,i
' cceli,
*7
LIBER GENESIS, CA P. "II. III.
18
cceli, etvniuerfis, quae mouentur in terra, in tur et cuftodiret illtfm. Praecepitque ei,dicens:
quibus eft anima viuens , vt habeant omnem Ex omni ligno paradiu* comede , de ligno
herbam virentem ad vefcendum. Et fiebat , autem fcientiae boni et raali ne comedasj
itaJ Viditque Dens cun&a , quae fecerat , et , quacumque enim die comederis ex eo , morte
erant valde bona* Et erat vefpere et erat ma- morieris.
ne dies fexta»
' CAPITVLVM IL
Igitur perfecli funt coeli et terra , et omnis
exercitus eorum. Compleuitque Dsus die
feptimo omne opus fuum, quod fecerat, et
requieuit die feptimo ab vniuerfo opere , quod
patrarat Et benedixit Deus diei feptimo et
fanclificauit illum ,-qüia in eo die ceflauerat ab
omni opere fuo , quod creauit Deus vt face-
F£t»
Iftas funt generationes codi et terra?, quando
creata funt, in die, quo fecit Dominus Deus
coelum et terram , antequam oriretur vlkim
virgultum in terra, aut vlla herba ifi agro ger-
minaret. Non enim pluerat Dominus Deus
fuper terram, €< homo non erat, qui opera-
retur terram ; fed vapor afcendebat e terra, ir-
rigans vniuerfam fuperficiem tercse. :> ih
Formauit igitur Dominus Deus hominem
de puluere terrae , et infpirauit in faeiem eius
fpiraculum vitse, et facäus eft homo in ani-
mam viuentem»
Plantauerat autem Dominus Deus Paradifum
in Eden verfus orientem; in quo pofuit ho-
minem , quem formauerat. Pröduxerat enim
Dominus Deus de humo omne lignum pul-
chrum vifu et fuaue ad vefcendum, lignum
etiam vife in medio Paradifi, lignumque fcien-
tias boni et maß;
Et fluuius egrediebatur de Eden ad irrigan-
dum Paradifum , qui inde diuiditur in quatuof
capita, Nomen vni Pifon. Ipfe efl qui
circuit omnem terram Heuiläh , vbi nafcitur
aurum , et aurum terrx illius Optimum eft ;
ibiqtie inuenitur Bdellium et lapis Onychi-
nus. Et nomen fluuii fecundi Gihon. Ipfe
eft, qui circuit omnem terram Aethiopiae. No-
men vero fluminis tertii Tygris. Quartus au-
tem fluuius ipfe eft Euphrates.
Tülit ergo Dominus Deus hominem, et
pofuit eum in Paradifum Eden, vt operare-
Dixit quoque Dominus Deus : Non eft bo*
num, hominem fblum efte, faciam ei adiu-
torium , quod coram eo fit. Formatis enim
Dominus Deus de humo cunclis animantibus
terra?, et vniueriis volatilibus coeli , adduxitea
ad Adam, vt videret, quid vocaret ea. Omne
enim quod vocauit Adam animam viuenteiü,
ipfum eft nomen eius. Appellauitque Adam
nominibus fuis cuncla animantia et vniuerfa
volatilia cceli , et omnes beftias terrae. Ad»
vero non inueniebatur adiutorium, quod coram
eo effet.
Immifit ergo Dominus Deus foporem ia
Adam. Cümque obdormuiffet , tulit vnam
de coftis eius , et elaufit iocum carne. Et sedi-
ficauit Dominus Deus coftam, quam tulerat
de Adam in mulierem, et adduxit eam ad
Adam. Dixitque Adam : Hoc tandem os ex of*..
fibus meis , et cäro de carne mea« Hase vo
cabitur virago , quöniam de viro fumta eft.
Quamobreiiv relinquet homo patrem fuum.
et matrem fuam , et adhaerebit vxori fuar , et
erunt duo vna caro. Erant autem vterque
nudus, Adam feilieet et vxor eius, etnoneru-.
befeebant,
CAPITVLVM III.
Sed et ferpens erat cajlidior eunclis animan-
tibus terrae, quae fecerat Dominus Deus.
Qui dixit ad mulierem: Scilicet praeeepitvobis
Deus, vt non comederitis ex omni ligno Pa-
radifi? Cui refpondit mulier: De fruclu ligno-
rum, qua; funt in Paradifo, vefeimur, de fru-
du vero ligni, quod eft in medio Paradift,
praeeepk nobis Deus , ne comederemus , ne-
que tangeremus illud , ne forte moriamur.
Dixit autem ferpens ad mulierem: Nequa-
quam morte moriemini ! Seit enim Dens, quod
quoejunque die comederitis » ex eo , aperien-
tur oculiveftri, et eritis ilcut dii9 feientesbo-
num et malum. Vidit igitur mulier, quod
bonujca eilet lignum ad vefcendum et pul-
chrurn
r9 .
chrumoculis et delectabile, quiaprüdentes face-
r§i, et tulit de fructu illius et comedit, de-
ditque viro fuo, qui comgdit. Tum ape-
riebantur oculi amborum. Cumque cognouif-
fent , fe efle nudos , confuerunt folia ficus , et
fceerunt fibi perizomata.
Et cum audilfent vocem Domini Dei de-
ambulantis inParadifo, poft aeftumdiei, ab-
feondit fe Adam et vxor eäis a facie Domini
Dei inter arbores Paradifl. Vocauitque Domi-
nus Deus Adam , et dixit ei :" Vbi es ? Qui ait:
Vocem tuam, Domine, audiuiinParadifo,et ti-
mui, eo quod nudus eflfem, et abfcondi me« Cui
dixit Dominus. : Quis autem indicauit tibi ,
quod nudus effes , niü quod ex ligno , de quo
praeceperam tibi , ne comederes , coine-
difti. Dixitque Adam : Mulier, quam dedifti
milii fociam, dedit mihi de ligno , et come-
di. Et dixit Dominus Deus ad midierem:
Qiure hoc fecim ? Qua? refpondit : Serpens de-
cepit nie , et cömedi.
Et ait Dominus Deus ad ferpentem : Quia
feciftlhoc, maledictus tu inter omniaaniman-
tia et beftias terrae. Super pectus. tuum .gra-
dieris , et puluerem cpmedes cunctis diebus
i vitae tuae. Inimicitias ponam inter te et midie-
rem, et inter fernen tuum et fernen illius,
Ipfum conteret caput tuum , et tu mordebis
calcaneum eius.
Mulieri quoque dixit : Multiplicabo aerumnas
cum eris grauida. In dolore paries filios , et
fub viri poteftate eris , et ipfe dominabitur
tui.
Adas vero dixit: Quiaaudifti vocem vxoris
tijae , et comedifti de ligno , de quo praece-
peram tibi , dicens , ne comederes ; . ma-
ledida terra propter te , in laboribus come-
des ex ea cuncÜs diebus vitae tuae. S.pinas
et tribulos genninabit tibi , et comedes herbas
terra?. In fudore vultus tui vefceris pane tuo,
dpnec reuertaris interram, de qua fumptus es,
quia puluis es, et in puluerem reuerteris.
Et vocauit Adam nomen vxoris fuae He-
ua, eo quod mater effet cunclorum viuentium.
Fecitque Dominus Deus Adac et vxori eius tu-
nicas pelliceas , et induit eos , et ait Dominus
i)eus:-Ecce Adam quafi vnusex nobis faclus
S. L Pars XIV'
LI3ER GENESIS. -CA£. III. IV*
20
eft , fciens bonum et malum. Nunc ergo,ne
mittat manum fuam, et fumat etiam de ligno
vitae , et comedat et viuat in aeternum.
Emifit eum Dominus Deus de Paradifo
Eden , vt operaretur terram , de qua fumptus
eft. Eiecitque Adam, et collocauit ante Para-
difum Eden Cherubim, et flammeum gladium
atque vibrantem , ad cuftodiendam viam ligni
vitae.
CAPITVLVM IV.
Adam vero cognouit Heuamvxorem fuam»
quce concepit et peperit Cain, dicens*
Acquiiiui hominemDomini. Rurfumque pepe-
rit fratrem eius Habel. Fuit autem Habelpa-
ftor ouium, et Cain agricola.
Factum eft autem poft mukös dies, vt offer-
ret Cain de fructibus terrae munera Domino.
Habel quoque obtulit de primogenitis gregis
fui , et de adipibus eorum. Et refpexit Do-
minus ad Habel et ad munera eius , ad Cajn
autem et ad munera illius non refpexit. Ira-
tusque eft Cain vehementer, et concidit vultus
eius. Dixitque Dominus ad Cain : Quare ira-
tus es , et cur concidit facies tua ? Nonne II
bene egeris , erit oblatio ; fi autem male ,
peccatum quiefcet donec reueletur ? Sed fub
te erit appetitus eius ; et tu dominaberis illius*.
Et loquebatur Cain cum Habel fratre fuo.
Cumque elfent in agro , infurrexit Cain ad-
iuerfus fratrem fuum Habel , et^interfecit eum.
Et ait Dominus ad Cain: Vbi eft Habel frater
tuus ? Qui refpondit: Nefcio , nunquid cuftos
fratris mei fum ego : Dixit ad eum : Quid fe-
cifti ? vox fanguinis fratris tui clamat ad me de
terra. Nunc igitur maledictus eris fuper ter-
ram , quae aperuit os fuum , et fufcepit fangui-
nem fratris tui de manu tua. Cum operatus
fueris terram, non dabit tibi vires fuas. Va-
gus et profugus eris fuper terram.
Dixitque Cain ad Dominum: Maior eft ini-
quitas mea , quam vt veniam merear. Ecce
eiicis me hodie a facie terrae , et a facie tua
abfcondar, et ero vagus et profugus in terra.
Omnis igitur, qui inueneritme, occidet me.
Dixitque ei Dominus : Imo , omnis qui occi-
derit Cain feptuplum piuiietur. Pofuitque
C Do-
21
LIBER GENESIS. GAP. IV. V.
Dominus in Cain fignum , vt non interficeret
eum vllus , qui inueniffet eum. Egreffusque
Cain a facie Domini, habitauit in terra Nod
ad orientalem piagam Eden.
Cognouit autem Cain vxorem fiiam , qu«
coneepit et peperit Hanoch , et sedificanit ci-
uitatejm, vocauitque nomen eius ex nomine
filii fui Hanoch. Porro Hanoch genuitlrad, et
Irad genuit Mahuiael, et Mahuiael genuit Me-
thufael, et Methufael genuit Lamech.
Lamech autem accepit duas vxores, nomen
tniAda, et nomen alteri Zilla. GenuitqueAda
label , qui fuit pater habitantium in tentoriis
atque paflorum, et nomen fratris eius Iubal,
ipfe fuit pater canentium cithara et organö.
Zilla quoque genuit Tubalcain , qui fuit faber
in omni artiiicio aeris et ferri. Soror vero Tu-
balcain Noema.
Dixitque Lamech vxoribus fuis Adas et Zil-
\x : Audite vocem meam vxores Lamech, au-
fcultate fermonem meum , quoniam occidi
virum in vulnus meum , et adolefcentulura in
iinorem meum. Septuplum vltio dabitur de
Cain, de Lamech vero feptuagies fepties.
Cognouit quoque adhuc Adam vxorem fiiam,
et peperit filium, vocauitque nomen eiusSeth,
dicens : Poiiiit mihi Deus fernen aliud pro Ha-
bei, quem occidit Cain. Sed et Seth natus
efi filius , quem vocauit Enos. Tum cceptum
eft inuocari nomen Domini.
CAPITVLVM V.
*ic efi über generationis Adam , in die, qua
creauit Deus hominem. Ad fimilitudi-
nem Dei fecit ilium, mafculum et feminam
creauit eos , et benedixit illis , et vocauit no-
Mien eorum Adam, in die , quo creati fiint.
Vixit autem Adam centum triginta annis ,
et genuit filium ad imaginem fimilem fibi, vo-
cauitque nomen eius Seth. Et facli fiint
dies Adam, poflquam genuit Seth , ocÜngen-
ti anni,genuitque filios et filias. Et faclum
e& onine tempus , quöd vixit Adam , anni
nongenti triginta , et mortuus efi.
Vixit quoque Seth centum et quinque annis,
et genuit EnoSr Vixjtque Seth , poflquam ge- 1
nuit Enos , o&ingentis fepteni annis , genuit- \
que filios et filias. Et facU funt omnes dies
Seth nongentorum duodecim annorum , et
mortuus efi.
Vixit vero Enos nonaginta annis , et genuit
Cainan. Port eius ortum vixit oclingentis quin-
decim annis , et genuit filios et filias. Facli-
que funt omnes '.dies Enos nongenti quinque
anni et mortuus efi.
Vixit quoque Cainan feptuaginta annis, et
genuit Mahalaleel. Et vixit Cainan , pofl-
quam genuit Mahalaleel , oc/tingentis quadra-
gintä annis, genuitque filios et filias. Et fa-
<fli funt omnes dies Cainan nongenti decem
anni , et mortuus efi.
Vixit autem Mahalaleel fexaginta quinque
annis , et genuit Iared. Et vixit Mahalaleel,
poflquam genuit Iared, octingentis triginta
annis , et genuit filios et filias. Et facÜ funt
omnes dies Mahalaleel octöginti. nonaginta
quinque anni, et mortuus efi.
Vixitque Iared centum fexaginta duobus an-
nis, et genuit Henoch. Et vixit Iared , pofl-
quam genuit Henoch, odlingentis annis, et
genuit filios et filias. Et facli funt omnes
dies Iared nongenti fexaginta duo anni , et
mortuus efi.
Porro Henoch vixit fexaginta quinque an-
nis , et genuit Methufalah. Ambulauit autem
Henoch cum Deo, poflquam genuit Methu-
falah, trecentis annis , et genuit filios et filias.
Et facti funt omnes dies Henoch trecenti fe-
xaginta quinque anni. Ambulauitque ciun Deo,
et non apparuit, quia tidit eum Deus.
Vixit quoque Methufalah centum odogin-
ta feptem annis , et genuit Lamech. Et vixit
Methufalah, poflquam genuit Lamech, feptin-
'gentis octoginta duobus annis , et genuit filios
et filias. Et fa&i funt omnes dies Methufalah
nongenti fexaginta nouem anni , et mortuus
efi.
Vixit autem Lamech centum otloginta
duobus annis , ' et genuit filium , vocauitque
nomen eius Noah : dicens : Ifie confolabimr
nos ab operibus et laböribus manuum rioflra-
rum in terra , cui maledixit Dominus, vixitque
Lamech , poflquam genuit Noah , quingentis
nonaginta quinque annis , et genuit filios et
filias.
i ■Vi.i-«. ifcai'.iii , jifin ianr'i'-'TMTi
*9
L I B E R GENESIS, CA Pt V. Vi. VII.
*4
fiüas. Et fa<£li funt oiiines dies Lamech fe- Ecce ego adducam aquas diluuii üiper ter-
ptingenti feptuaginta feptem anni , et mor-- ram, et interficiain omnem carnem, in qua
tuus eil.
Noah vero, cum quingentorum effet anno-
rum , genuit Sem , Harn et Iapheth.
CAPITVLVM VI,
Cumque ccepiffent homines miütiplicari fu-
per terram , et fiiias fibi procreaffent, vi-
dentes filii Dei fiiias hominum, quod eflent
pulchrae, acceperunt libi vxores ex omnibus,
quas elegerant. Dixitque Deus : Non iudica-
bit fpiritus ineus in nomine perpetuo, quia ca-
ro eft. Erit eis adhuc tempus centum vi-
ginti anni.
Gigantes autem erantfuper terram in diebus
Ulis j poftquarn enim ingrefll efTent filii Dei ad
fiiias hominum , illaeque genuiffent , ifti funt
potentes coram mundo , viri famofi.
Videns autem Deus , quod multa malitia
hominum elTet in terra , et cuncta intentio et
cogitatio cordis tantum mala effet omni tem-
pore , pcenituit eum , quod hominem feciflet
in terra ; et doluit in corde : Delebo (inquit,)
hominem , quem creaui , a facie terrae, ab ho-
fpiritus vitae eft fupter cöelum, et vniuerfa,
quae in terra funt, confumentur. Ponam au-
tem foedus meiim tecum, et ingredieris arcam
tu, et filii tui, vxor tua, et vxores filiorum
tuorum tecnm , et ex eun#is animantibus
vniuerfie carnis bina induces in arcam , vt
viuant tecum , mafculini fexus et foeminini.
De volucribus iuxta genus fuum, et de iumen-
tis in genere fuo , et ex omni reptili terrae
fecundum genus fuuim Bina de omnibus in-
gredientur tecum, vt poffint viuere. Tolles
autem tecum ex omnibus efcis, quae mandi
poffunt, et comportabis ad te, et erunt tam
tibi quam illis in cibum. Fecit igitur Noah
omnia, quae praeceperat illiDeus,
CAPITVLVM VII.
Dixitque Dominus ad eum: Ingredere tu
et omnis domus tua in arcam; te enim
vidi iuftum coram nie in generatione hac. Ex
omnibus animantibus mundis tolle feptena,
mafculum et fceminam , de animantibus vero*
immundis bina , mafculum et foeminam. Sed
mine vsque ad animantia, a reptili vsque ad j et de volatilibus cceli feptena, mafculum et
volucres coeli. Poenitet enim me feciffe eos. j foeminam , vt faluetur fernen, fuper fadem
Noah vero inuenit gratiam coram Domino. I vniuerfae terrae. Nam poft dies feptem ego
Hae funt generationes Noah. Noah vir pluam fliper terram , quadraginta diebus et
iuftus atque inculpatus fuit , et cum Deo am- j quadraginta noctibus , et delebo omnem fub~
biüauit fuo feculo, et genuit tres filios, Sem,
Harn et Iapheth. Corrupta eil autem terra
coram Deo , et repleta eft iniquitate. Cum-
que vidilfet Dens, terram effe corruptam,
(omnis quippe caro corruperat viam fuam
fuper terram,)
ftantiam , quam feci de fiiperficie terrae.
Fecit ergo Noah omnia, quaemandauerat ei
Dominus, Eratque Noah fgxcentorum an-
norum quando diluuii aquas inundauerunt fu-
per terram. Et ingrediebatur Noah et filii
eins, vxor eius, et vxores filiorum eiuscum
Dixit Deus ad Noah : Finis vniuerfae carnis \ eo in arcam , propter aquas diluuii. De a-
■enit coram nie, repleta eft terra iniquitate | nimantibus quoque mundis et immundis et de
coram eis , et ego difperdam eos cum terra,
Fac tibi arcam de lignis pineis , manfiunculas
in arca facies , et bifumine lines eam intrinfe-
cus et extrinfecus. Et fic facies eam : Tre-
centorum cubitorum erit longitudo arcse,
quinquaginta cubitorum iatitudo, et triginta
cubitorum altitudo illius. Feneftram cubita-
lem in arca facies et pones in faftigio eius
Oftium autem arcae pones ex latere.
facies bina et terna conclauia,
volucribus , et ex omni quod mouetur fuper
terram , bina ingrediebantur ad Noah in ar-
cam,mafculus etfcemina,ficut praeceperat Do-
minus Noah. Cumque tranfiflent feptem dies,
aquae diluuii inundauerunt fuper terram.
Anno fexcentefimo vitae Noah , menfe fe«
cundo , feptimo decimo die menfis , rupti funt
omnes fontes abyffi magnae, et cataraclae coeH
In imo | apertx funt , et fadla eft pluuia fuper terram
quadraginta diebus et quadraginta nocÜbus» .
C z In ar«
25
L1BER GENESIS. C A P. Vi!. VIII.
26
In articulo diei illius ingreffus eft. Noah et Cumque tranfiifient quadraginta dies, ape-
Sem et Hain etlaphet, filii eius, et vxor illius, riens Nöah feneftram arcae, quam fecerat, di-
et vxores filiorum eius cum eis in arcam, ipfi mifit coruum, qui egrediebatur et non reuer-
et omne animalfecundiungenusfuum, vniuer- tebatur, donec ficcarentur aquae fuper terram.
faque iumenta in genere fuo, et omne,quodre- Emifit quoque columbam polt eum, vt vi-
pit fuper terram in genere fuo, cunclumqe vo- deret, fi iam cefTafleiit aquae fuper faciem ter-
latile fecundum genus fuum , vniuerfae aues, ras. Quae cum non inueniflet, vbi requiefceret
omneque volatile ingrefla funt ad Noah in ar-jpes eius, reuerfa eil ad eam in arcam; aquae
cam, bina ex omni carne, in qua erat fpiritus enim erant fuper faciem vniuerfas terrae, ex-
vitae, mafculus et fcemina ex omni carne introi- tenditque manum fuam et apprehenfa.m intu-
erunt,ficut praeceperat ei Deus« Etclaufitpoft
eum Dominus de foris.
Factum eft diluuium quadraginta diebus fu-
per terram, et multiplicatae fiuit aquae-, et ele-
uauerunt arcam in fublime a terra. Vehe-
menter enim inundauerunt, et omnia reple-
uerunt in fuperficie terrae. Porro arca fere-
batur fuper aquas , et aquae praeiialuerant ni-
mis fuper terram,opertique funtoinnes montes
jlit: in arcam.
' Exfpectatis autem vltra feptem diebus aliis,
rurfum emifit columbam ex arca. At illa venit
ad eum ad vefperam, portans folium oliuae de-
cerptum in ore fuo. Intellexit ergo Noah,
quod ceflanent aquas fuper terram. Expe&a-
uitque nihilominus feptem alios dies, et emi-
fit columbam, quas non eft reuerfa vltra ad eum.
Igitur fexcentefimo primo anno vitasNoah,
excelfi fub vniuerfoccelo. Quindecim cubitis j primo menfe, prima die menfis deficcatae funt
altior fuit aqua fuper montes, quos operuerat. } aquae fuper terram» Et aperiens Noah teclum
Confumptaque eft omhis caro,quae mouebatur
fuper terram,volucrum,animantium,beftiarum,
omniumque reptilium, quae reptant fuper ter-
ram. Etvniuerfi homines et crtncla, in quibus
fpiraculum vitae eft in terra, mortua funt.
Sic deleuit Deus omnem fubftantiam , quae
erat fuper terram, ab nomine vsque ad pecus,
tarn reptile quam volucres cceli, et deleta funt
de terra* Remanfit autem folus Noah et qui
cum eo erant in arca. Obtinueruht autem
aquas terram centum qiünquaginta diebus.
CAPITVLVM VIII.
Recordatus eil autem Dominus Noah, cun-
clorumque animantium et omnium iu-
mentorum, quae erant cum eo in arca, etaddu-
xitDominusSpiritum fuper terram,et imminutae
funt aquae, et clauli funtfontes abyfii et cataraclas
codi, et prohibitae llint pluuiae de ccelo, Reuerfae-
que funt aquae de terra euntes et redeuntes, et de-
creuerunt poll centum quinquaginta dies.
arcae afpexit, viditque, quod exficcata elfet fu-
perficies terrae. Menfe fecundo,feptimo et vice«
fimo die menfis arefacla eft terra.
Locutus eft autem Dominus ad Noah, di-
cens : Egredere de arca , tu et vxor tua , filii
tui et vxores filiorum tuoruin tecum, cuncla
animantia, quae funt apud te, ex omni carne,
tarn in volatilibus, quam in beftiis, et vniuer-
fis reptiübus, quae reptant fuper terram, educ
tecuin,et ingredimini fuper terram. Crefcite
-et multiplicamini fuper eam» Egrefliis efi er-
go Noah , et filii eius cum eo , fed et omnia
animantia, et reptilia, quae reptant fuper terram,
et volucria, et egrefla funt de arca fingula ad
cognata.
Aedificauit autem Noah altare Domini, ettol-
lens de cuniftis pecoribus etvolucribusmundis,'
obtulit holocaufta fuper altare, Odoratusque
eft Dominus odorem fuauitatis. Et ait Domi-
nus in corde fuo : Nequaquam vltra maledi-
cam terrae proprer hominem, eo quod inten-
Requieukque arca menfe feptimo, decimojtio hiunani cordis mala eft ab adolefcentiafua.
feptimo die menfis fuper montes Ararat. At:Non igitur vltra percutiam omnem animam
vero aquas ibant et decrefcebant vsque ad de- ! viuentem, ficut feci. Cunctis diebus terrae fe-
cimurti menfem. Decimo , enim menfe prima ] mentis et meffis, frigus et asftus, aeßas et hyems,
die menfis apparuerunt cacumina raontium. | nox et dies non requiefcent»
CA-
27
LIBER GENESIS. CAP. IX. X.
28
CAPITVLVM. IX.
Benedixit Deus Noa et filiis eius, et dixit ad
eos: Crefcite et multiplicamini, etreple-
te terram, et terror vefter ac tremor fit fuper
cunda animalia terra? , et fuper omnes volu-
cres coeli, cum vniuerfis , quae mouentur fflper
terram. Omnes pifces maris manui veflra? traditi
fiat, et omne, quod mouetur et viuit, fit vobis in
cibum. Quafi olera virentia tradidi vobis omnia.
Excepto, quod carnem cum fanguine ani-
ma? non comedetis. Sanguinem enim ani-
marum veftrarum requiram de manu cunda-
rum befliarum et de manu hominis. _ De ma-
nu cuiuslibet requiram animam fratris fui.
Quicunque effuderit humanam fanguinem,
per hominem fundetur fanguis illius. Ad ima-
ginem quippe Dei fadus eil homo. Vos au-
tem crefcite et multiplicamini, et ingredimini
fuper terram etreplete eam.
Ha?c quoque dixit Deus ad Noah, et adfilios
eius, cum eo: Ecce ego flatuam padummeum
vöbiscum, et cum femine veflro pofl vos, et
ad omnem animam viuentem, qua? efl vöbis-
cum, tarn in volucribüs, quam in iumentis et
pecudibus terra?, cundisque qua? egreffa funt
de arca , et vniuerfis befliis terras. Statuam
autem padum meum vöbiscum, vt nequaquam
vltra interficiatur omnis caro aquis diluuii,- ne-
qüe erit deinceps diluuium diflipans terram. '
DixitqueDeus : Hoc eftfignum fGederis, quod
do inter me et vos, et omnem animam viuen-
tem, quae efl vöbiscum in generationes fempi-
ternas. Arcum meum ponamin nubibus, et
erit fignum foederis inter me et inter terram.
Cumque obduxero nubibus ccelum, apparebit
arcus mens in nubibus, et recordabor foederis
mei vöbiscum, et cum omni anima viuente,
quae raraem vegetat, et non erunt vltra aqua?
diluuii ad delendam vniuerfam carnem. Erit-
que arcus meus in nubibus, et videbo illum et
recordabor foederis fempitemi, quod padum eil
inter Deum et omnem animam viuentem vni-
uerfa? carnis, qua? efl fuper terram. Dixitque
Deus Noah: Hoc efl fignum foederis, quod con-
ftitui inter me et omnem carnem fuper terram.
Erant ergo filii Noah^qui egreffi funt de arca,
Sem, Harn et Iapheth. Porro Harn ipfeeft pater
Chanaan. Tres ifli filii funt Noah, et ab his dis-
feminatum efl omne genus hominum fuper
vniuerfam terram.
CoepitNoah vir agricola exercere terram, et
plantauit vineam. Bibensque vinum inebria-
tus efl, et nudatus eff in tabernaculo fuo.
Quod cum vidiffet Ham pater Chanaan , ve-
renda feilieet patris fui eife nudata , nuntiauit
duobus fratribus fuis foras. At vero Sem et
Iaphet pallium impomerunt humeris fuis , et
incedentes retrorfum , operuernnt verenda
patris fui , faciesque eorum auerfae erant , et
patris verenda non viderunt.
Euigilans autem Noah ex vino , cum didi-
eiffet, qua? fecerat ei filius fuus minor, ait :
Maledidus puer •Chanaan , feruus feruorum
fit fratribus fuis j dixitque: Benedidus Domi-
nus Deus Sem, fit Chanaan feruus eiu's. Di-
latet Deus Iapheth , et hahitet in tabernaculis
Sem, fitque Chanaan feruus eius.
Vixit autem Noah pofl diluuium , trecentis
quinquaginta annis , et impieti funt omnes dies
eius nongentorum quinquaginta annorum et
mortuus efl.
CAPITVLVM X.
ss flint generationes filiorum Noah, Seim
Ham et Iapheth j natiqüe funt eis filii
pofl diluuium. Filii Iapheth, Gomer et Ma-
gog, et Madai , et Iauan , et Tubal, et Me,
fech , et Thyras. Pofro filii Gomer, Afcenas,
et Riphath, erThogorma. Filii autem Iauant
Elifa et Tharfis, Cethim et Dodanim. Ab
his diuifa? funt mfula? gentium in regionibus
fuis, vnusquisque feeundum linguam fuam e-
familias in nationibus fuis. ry
Filii autem Ham : Chus, et Mizraim, et Phut/
et Chanaan. Filii autem Chus : Seba, et Heuila ,
et Sabatha, et Regina, et Sabathaca. Filii
Regma: Scheba et Dedan. Porro Chus ge-
nuitNimrod. Ipfe eeepit effe potens in terra, ;
et erat robuflus venator cofam Domino. Ab
hoc exiuit prouerbium: quafi Nimrod robu-'
flus venator coram Domino. Fuit autem
prindpium regni eius Babylon , et Erech , et
Acad, etCalne, in terra Senear. De terra illa
C 3 egreffus
29
LIBER GENESIS. CAP.X. XI,
30
[et celebremus noraen noftrum, antequam dj.
luidainiir in vniuerfain terram.
I Defcendit autem Dominus, vt videret ci-
iuitatem et turrim, quam aedificabant filii A*
Idam, et dixit: Ecce vnuseft populus, et vnunv
eil labium Omnibus, cceperantque hoc facere,
nee deiiftent a cogitationibus fuis , donec eas
opere compleant. Venite igitur, defeenda-
mus et confundamus ibi linguam eorum, vt
audiat nullus vocem proximi flu» Atque ita
diuifit eos Dominus ex illo loco in vniuerfain
terram , et ceffauerunt aedificare ciuitatem. Et
ideirco vocatum eil nomen eius Babel , quia
ibi confufum efl labium vniuerfae terrae, etinde
difperilt eos Dominus fliper faciem vniuerfae
terrae. «
Hae funt generationes Sem : Sem erat cen-
tum annorum , quando genuit Arphachfad ,
biennio poft diluuitim. Vixitque Sem, poft-
quam genuit Arphachfad, quingentis annis, et
genuit rilios et filias.
Porro Arphachfad vixit triginta quinque an-
nis et genuit Salah. Vixitque Arphachfad,
poftquam genuit Salah, quadringentis tribus an-
nis , et genuit filios et filias.
Salah quoque vixit triginta annis et genuit
Eber. Vixitque Salah, poftquam genuit Eber,
quadringentis tribus annis , et genuit filios et
filias.
Vixit autem Eber triginta quatuor annis, et
fenuit Peleg. Et vixit Eber, poftquam genuit
eleg , quadringentis triginta annis , et genuit
filios et filias.
Vixit quoque Peleg triginta annis , et genuit
Regu. Vixitque Peleg, poftquam genuit Regu,
ducentis nouem annis et genuit filios et filias.
Vixit autem Regu triginta duobus annis et
genuit Serug. Vixit autem Regu, poftquam
genuit Serug , ducentis feptem annis, et ge-
nuit filios et filias.
Vixit vero Serug triginta annis , et genuit
Nahor. Vixitque Serug , poftquam genuit
Nahor, ducentis annis, et genuit filios et filias.
Vixit autem Nahor viginti nouem annis , et
genuit Tharah» Vixitque Nahor, poftquam
genuit Tharah, centum, decem et nouem an-
nis , et genuit filios et filias,
Vixitque
egrefliis eftAflur, et aedificauit Niniuen, etpla-
teas ciuitatis, et Chale ; Refen quoque inter
Niniuen et Chale , haec eft ciuitas magna. At
vero Mizraim genuit Ludim , et Enamim, et
Leabim, et : Naphtuhim , et Pathrufim, etCas-
luhim, de quibus egreffi funt Philiftim et Caph-
thorim.
Chanaan autem genuit Zidonem, primoge-
nitum fuum , Hethaeum et Hiebufaeum , et
Amorraum, et Gergefaeum , et Heuaeum , et
Archaeum , Sinaeum et Araadium, Zamarithen
etHarnathaeum. Per hos difleminati funtpo-
puli Chananaeorum. Facli funt autem] termi-
ni Chanaan venientibus a Zidone Geraram vs-
que ad Gazan , donec ingrediaris Sodomam et
Gomorram , et Adaman et Zeboim vsque La-
fa. Hi funt filii Harn in cognationibus et Un-
guis , terrisque et gentibus fuis.
De Sem quoque nati funt, patre omnium
filiorum Eber, fratre Iapheth maiore. Filii
Sem : Elam et Aflur, et Arphachfad , Lud et
Aram. Filii Aram : Vz et Hui , et Gether
et Mes. At vero Arphachfad genuit Sa-
lah , de quo ortus eft Eber. Natique funt
Eber filii duo: nomen vni Peleg, eo, quodin
4iebus eius diuifa fit terra, et nomen fratris
eius leclan; qui Iectan genuit Elmodad , etSa-
leph, et Hazarmapheth , Iarc et Hadoram, et
VfM, et Decla, et Obal, et Abimael, Saba et
Oplür, et Heuila, et Iobab, Omnes ifti filii Ie-
dlan. Et erat habitatio eorum de Mefla per-
gentibus vsque Sepher montem orientalem.
Hi funt filii Sem feeundum cognationes et lin-
guas et regiones in gentibus fuis. Has fami-
liae Noah , iuxta populos et nationes fuas. Ab
his ^iuifae funt gentes in terra poft düuiüum,
CAPITVLVM XI.
Erat autem vniuerfa terra labii vnius et fer-
monum eorundem. Cumque profieifee-
rentur ad orientem, inuenerunt campum in
terra Senear , et habitauerunt in eo. Et dixe-
runt ad inuicem : Venite , faciamus lateres, et
coquamus eos igne* Habueruntque lateres
pro faxis , et bitumen pro caeinento, Et dixe-
runt : Venite , faciamus nobis ciuitatem et tuiv
rim, cuius cuhnen pertingat vsque ad coelum,
3l
L I B E R GENES I S. C A P. XI. XII. XVh
1%
Vixitque Tharah feptuaginta annis , et ge-
nui't Abram, et Nahor et Haran.
Hx fimt generationes Tharah. Tharah
geniiit Abram , Nahor et Haran. Porro
Haran genuit Lot. Mortuusque eil Haran
ante Tharah patrem fuum, in terra natiuitatis
fax , in Vr Chaldaeorum. Duxerunt autem
Abram et Nahor vxores 5 npmen vxoris Abram
Sarai, et nomen vxoris Nahor Melcha , filia
Haran, patris Melchae, et patris Iefchas. Erat
autem Sarai flerilis, nee habebat liberos.
Tulit itaque Tharah Abram filium fluim,
et Lot filium Haran , filii flu , et Sarai nurum
fuam, vxorem Abram filii fui, et eduxit eos de
Vr Chaldasorum, vt irent in terram Chanaan.
Veneruntque vsque Haran , et habitauerunt
ibi. Et fadi funt dies Tharah ducentorum
quinque annorum, et mortuus eft in Haran.
CAPITVLVM XlL
Dixit autem Dominus ad Abram : Egredere
de terra tüa, et de cognatione tua, et de
domo patris tui,et veni in terram, quam mon-
ftrauero tibi. Faciamque te in gentem magnam,
et benedicam tibi,et magnificabo nomen tuum ,
erisque benedicTus. Benedicam benedicenti-
bus tibi, et maledieam maledicentibus tibi, at-
que in te benedicentur vniuerfae cognationes
terra?.
Egreffus efl itaque Abram , ficut praeepe-
rat ei Dominus, et imt cum eo Lot. Septua-
ginta quinque annorum erat Abram , cum
egrederetur de Haran. Tulitque Sarai vxo-
rem fuam, et Lot, filium fratris fui, vniuerfam-
que fubflantiam, quam polTederant, et animas
quas fecerant in Haran, et egrefli funt, vt irent
in terram Chanaan. Cumque veniffent in
eam , pertranfiuit Abram terram vsque ad lo-
eum Sichern et vsque ad nemus More. Cha-
nanasus autem tunc erat in terra.
Appar'uit autem Dominus Abram, et dixit ei :
Semini tuo dabo terram hanc. Qui sedifi-
cauit ibi altare Domino, qui apparuerat ei. Et
inuocauit nomen eins. Et inde transgrediens
ad montem, qui erat contra orientem Bethel,
tetendit tabernaculum fuum, ab oeeidente ha-
beris Bethel, et ab Oriente Ai, Aedificauit quo-
que ibi altare Domino , et inuocauit nomen
eius. Perrexitque Abram vadens, et vltra pro-
grediens ad meridiem.
Fad:a efl autem fames in terra. Defcendit
igitur Abram in Aegyptum , vt peregrinare-
tur ibi, praeualuerat enim fames in terra. Cum-
que prope effet,vt ingrederetur in Aegyptum,
dixit Sarai vxori fuae : Noui quod pulchra
fis mulier , et quod cum viderint te Aegyptii,
dicturi firnt, Vxor [eius]] efl, etinterficient me,et
te referuabunt. Dicjergo,obfeero te,quod foror
mea fis, vt bene fit mihi propter te, et viuat
anima mea ob gratiam tui.
Cum itaque ingreffus efTet Abram Aegy-
ptum, viderunt Aegyptii mulierem quod elfet
pulchra nimis. Et videntes prineipes Pharao-
nis , laudauerunt eam apud illum. Et fublata
efl mulier in domum Pharaonis» Abram vero
bene vfi funt propter illam ; fueruntque ei
oues, et boues, et afini, et ferui, et famulae, et afi-
nae, et cameli.
Flagellauit autem Dominus Pharaonem pla-
gis magnis, et domum eius, propter Sarai vxo-
rem Abram. Vocauitque Pharao Abram et
dixit ei : Quidnam efl, quod fecifli mihi ? Qua-
re non indicafli mihi , quod vxor tua efTet ?-
Quam ob caufam dixifii, effe fororem tuam, vt
tollerem eam mihi in vxorem? Nunc igitur ec-
ce coniux fua,accipe eam etvade. Pnccepit-
que Pharao fuper Abram viris , et deduxerunt
eum et vxorem eius, et omnia quae habebat.
CAPITVLVM XIII*
A feendit ergo Abram de Aegypto ipfe et
*■ *■ vxor eius, et omnia, quas habebat, et Lot
cum eo ad auflralem plagam. Erat autem di-
ues valde in pofleffione auri et argenti. Re-
uerfusque efl per iter , quo venerat a meridie
in Bethel, vsque ad locum, vbi prius fixerat ta-
bernaculum inter Bethelet Ai, in loco altaris,
quod fecerat prius, et inuocauit ibi nomen Do-»
mini.
Sed et Lötj qui erat cum Abram , fuerunt
greges oitium et armen'ta et tabernseiüa , nee
poterat eos capere terra , Vt habitarent fimuL
Erat qlnppe fubftantiä eoriim mtüta et nequi-
bant habitaf e eommüniter. Vnde et fach eft
rixäf"
3?
LIBER GENESIS* C A P. XIII. XlV.
rixa inter paftores gregiun Abram et Lot. Eo
autem tempore Chananaeus et Pherez&us ha-
bitabant in terra illa.
Dixit ergo Abram ad Lot : Ne quxfo fit
iurgium inter nie et te, et inter paftores meos
et paftores tuos , fratres enim fumus. Ecce,
vniuerfa terra coram te eft , recede a nie ob-
fecro. Si ad finiftram ieris,egodexteramtene
bo ; fi tu dexteram elegens , ego ad finiftram
pergam. Eleuatis itaque Lot oculis ,
omnem circa regionem Iordanis, quae vniuer-
fa irrigabatur, antequam fubuerteret Dommus
Sodomam et Gomorram , ficut paradifas Do-
mini, et ficut Aegyptus , venientibus inZoar.
Elegltque fibi Lot regionem circa Iorda-
nem , et receffit ad orientem. Diiiifique funt
alterutrum a fratre fuo. Abram habitauit in
terra Chanaan. Lot vero moratus eft in op-
pidis,quae erant circa lordanem, et habitauit in
Sodomis. Homines autem Sodomitae pcffi-
mi erant et peccatores coram Domino nimis.
Dixitque Dominus ad Abram, poftquam di-
uifus eft ab eo Lot: Leua oculos tuos in dire-
ctum , et vide a loco in quo nunc es , ad aqui-
lonem et meridiem , ad orientem et occiden-
tem. Omnem terram , quam confpicis, tibi
dabo , et femini tuo , vsque in fempiternum,
faciamque fernen tiium ficut puluerem terrae,
Si quis hominum poteft numerare puluerem
terrae , fernen tuuin quoque numerare poterit.
Surge ergo et perambula terram in löngitudi-
ne et latiradine fua,quia tibi daturus fum eain.
Mouens igitur Abram tabernaculum fuum,
venit et habitauit iuxta nemus Mamre, quod eft
in Hebron. Aedificauitque ibi altare Domino.
CAPITVLVM XlV.
f Pactum eft autem in jllo tempore , vt Am-
raphel rex Sennaar ; et Arioch, rex Ella-,
far; et Chodorlaomor , rex Elamitanim ; et
Thideal , rex gentium , inirent bellum contra
Bera, regem Sodomorum; et contra Berfa, re
Igitur quarto decimo- anno venit Chodor-
laomor, et reges$ qui 'erant cum eo, percu/Te-
runtque gygantes in Aftaroth , et Carnaim,et
Sufim in Harn , et Emim in planitie Caria-
thaim , et Horaeos in montibus Seir , vsque ad
Campeftria Pharan, quae eft in folitudine. Re-
uerfique funt et venerunt vsque ad fontem iu-
dicii, ipfa eft Cades , et percufferunt omnem
regionem Amalechitarum et Amorraeorum,
vidit j qui habitabant in Hazezon Thamar.
Et egreffi funt rex Sodomorum et rex Go-
morrae , rexque Adamae , et rex Zeboim, nee
non et rex Bela , qüas eft Zoar , et direxerunt
aciem contra eos, in valle iata,fcilicetaduerfus
Chodorlaomor, regem Elamitanim; et Thi-
deal, regem gentium; et Amraphel, regem Si-
naar ; et Arioch, regem Ellaffar, quatuoF reges
aduerfus quinque. Vallis autem lata habebat
puteos hiultos bituminis.
Itaque rex Sodomorum et rex Gömorrae ter-
ga verterunt, cecideruntque ibi, et qui reinanfe-
rant, fugierunt ad montem. Tulerunt autem
omnem fubftantiam Sodomorum etGomorras-
orum, et vniuerfa, quae ad eibum pertinent, et
abierunt,nec non et Lot et fubftantiam eiüs, fi-
lium fratris Abram, qui habitabat in Sodomis.
Et ecce, vnus, qui e'uaferat, nuntiauit Abram,
Ebraeo, qui habitabat in nemore Mamre AmoF-
raei, fratris Efchol, et fratris Aner ; hi enim pepi-
gerant feedus cum Abram,
Quod cum audiffet Abram , captum
videlicet Lot fratrem fuum , numera-
uit expeditos vernaculos fuos trecentos decem
et oclo, et perfecutus eft eos vsque Dan, et di-
uifls foeiis, irruit fuper eos nocte, pereuffitque
eos , et perfecutus eft vsque Hoba , quae eft ad
laeuam Damafci. Reduxitque omnem fub-
ftantiam , et Lot fratrem fuum cum fubftantia
illius , midieres quoque et popuhim.
Egreflus eft autem rex Sodomorum in oc-
curfum eins, poftquara reuerfus eft a c<ede Cho-
DCra, JLCgcm wu^i^uiu, v^ »»*„»„ ,~-w-~^.~ — , ,r — i -— IT— r
eemGomorrx ; et contraSeneab,regem Adamae; dorlaomor et regum,qui cum eo eranfun val-
et contra Semeber, regem Zeboim; contraque
regem Bela,ipfa eftZoar. Omnes hi conuenerunt
in vallem latam,qii33 nunc eft mare falis. Duoder
eim enim annis feruierant Chodorlaomor , et.
tertio decimo anno recefferant ab eo,
le plena, quas eft vallis regis.
At vero Melchizedec, rex Salem , protulit
panem et vinum , qui erat lacerdos Dei altifli-
mi , et benedixit ei et ait : JBenedicIus Abram
Deo excelfo, qui poftidet coelum et terram, et
bene-
3S
LIBER GENESTIS. C AP. XIV. XV. X VI.
3«
benedictus Deus excelfus , quo protegente ho- grinum futurum fit lernen tuum in terra non
ftes in mahibus. tuis funt. Et dedit ei decinias fua, et fubiicient eos feruituti , et affligent qua«
ex omnibus. I dringentis annis. Verantainengentem, cuifer-
& Dixit autem rex Sodomorum ad Abrani : j uituri funt, ego iudicabo, et poft hoc egredien-
Da mihi animas, caetera tolle tibi. Qui reipon-j tur cum magna 'fubftantia. Tu autem ibis ad
dit: Leuomamuii nieam ad Dominum Deuml patres tuos in pace, fepültus in fenectute bona.
excelfum, pofleiforem codi et terrae, non acci-j Generatione autem quarta reuertentur huc.
pi.am ex omnibus, qua; tuaüint, ne filimi qui- Necdum enim cömpletae funt iniquitates A~
dem aut corrigiam caligse , ne dicas : Ego di-
taui Abram j exceptis his, qua: comederunt iu-
uenes et partibus virorum , qui venerunt me-
cum, Aner, Efchol et Mamre* Ifti accipient
partes fuas»
CAPITVLVM XV.
T-Jis itaque transactis , feclus eft fermo Do-
* ■*• mini ad Abram per vifionem, dicens; No-
li timere Abram, ego protector tuus fum, et
merces tua magna nimis. DLxitque Abram :
Domine Adonai , quid dabis mihi ?
Ego vackm absque liberis, cum tarnen pro-
curator domus meae, ifte Damafcus Eliezer, fi-
lium habeat. Addiditque Abram : Mihi autem
non dedifti fernen , et ecce vernaculus meus,
haeres meus erit
Et ecce fermo Domini fachis eft ad eum,
dicens : Non erit hie hseres tuus, fed qui egre-
"dietur devtero tuo, ipfum habebis haeredem,
Eduxitque eum foras et ait illi : Surpice cce-
lum et nnmera Hellas, fi potes5 et dixit ei : Sic
erit fernen tuum.
Credidit Abram Deo , et reputatum eft illi
ad iuftitiam. Dixitque ad eum : Ego Domi-
nus, qui eduxi te deVr Chaldacorum, vt darem
tibi terram iftam, et pofllderes eam«
At ille ait: Adonai Domine, vnde feire pof-
fum,quod poflefliirus fimeam? Etrefpondens
Dominus : Sume (inquit) tibfvaccam triennem
et capram trimam, et arietem annorum trium,
turturem quoqueet pullum columbae. Qui tol-
lens vniuerfa haec / diuifit ea per medium, et
vtrasque partes contra fe altrinfecus pofuit;
aues autem non diuifit, Defcenderuntque vo-
lucres fuper cadauera , et abigebat easAbram.
Cumque fol oecumberet , fopor irruit fuper
Abram, et horror magnus et tenebrofus inua-
fit eum.
Didumque eft ad eum : Scito, quod pere-
S.LParsXIK
morraeorum vsque ad praefens tempus.
Cum ergo oeeubuiflet fol , facla eft caliga
tenebrofa, et apparuit clibanus fumans et lam«
pas ignis tranfiens inter diuiilones illas.
Inillo die pepigitDominus foedus cum Abram,
dicens:Semini tuo dabo terram hanc,a fluuioAe-
gypti vsque ad fluuium magnumEuphratem,Ci-
naeos et Cenezasos, Cedmonxos et Hethaeos,
et Pherezasos, Gigantes quoque et Amorraeos,
et Chananasos, et Gergeiseos, et Iebufajos.
CAPITVLVM -XVIJ
Tgitur Sarai, vxor Abram, non gignebat fibi U-
A beros , habebat vero ancillam Aegyptiam-
nomine Hagar , dixitque mafito fuo : Ecce
conclufit me Dominus, ne parerem, ingredere
ad ancillam meam , fi forte faltem ex illa aedi,
ficer. Abram autem obediebat voci Sarai»
Tulit igitur Sarai Hagar, Aegyptiam ancit^
lam fuam , poft annos decem quam habitare
ceperant in terra Chanaan , et dedit eam viro
fuo vxorem.
Qui ingreflus eft ad eam. !. At illa concepi£
fe fe videns, deipexit dominam luam. Dixit-
que Sarai ad Abram : Inique agis contra me.
Ego dedi. ancillam meam in finum tuum, quae
videns, quod coneeperit , defpeclui me habet»
Iudicet Dominus inter me et te. Cui relpon-
dens Abram : Ecce, ait, ancillatua in manu
tua eft , vtere ea vt libet.
Affligente igitur eam Sarai , fugam iniitj
cumque inueniffet eam angelus Domini iux-
ta fontem aquasinfolitudine,quae eftinviaSur
in deferto, dixit ad illam : Hagar, ancilla Sarai,
vnde venis? et quo vadis? Qua? refpondit j A
facie Sarai, dominas meas, ego fugio. Dixitque
ei angelus Domini : Reuertere addominairi
tuam , et humiliare fub manu illius. Et rur-
fum ; Midtiplicans (inquit) multiplicabo fe-
D meo
37
LlBER GENESIS. C A P.XVI. XVII XVI LI.
38
men tuuin , et non numerabitur prae multitu- \ de flirpe veftra. Eritque pactum raeuai in
dine. Ac deinceps, Ecce, (ait,) concepifti et pa- • carne veftra in föedus asternum. Mafculus, cu-
ries filium, vocfibisque nomen eius Ifmael, eo ius praeputii caro circumcifa non fuerit, dele-
quod audierit Dominus afflictionem tuam. Jiicibitur anima illa de populo fuo , qnia pactum
erit ferus homo , manus eins contra omnes, ! meum irritum fecit. Dixit quoque Deus ad
et manus omnium -contra eum , et e regione! Abraham : Sarai vxorem tuam non vocabis
vniuerforum fratrum fuorumfiget tabernacula. ; Sarai, fed Sara. Et benedicam ei, et ex illa da-
Vocauit autem Hagar nomen Domini , qui'bo tibi filium, cni benedicturus fum. Eritque
loquebatur ad eam : Tu Deus, qui vidifti me. : in nationes , et reges populorum orientur ex
Dixit enim : Profecto, hie vidi poiteriora vi- eo. Cecidit Abraham in faciem fuam? et rißt
dentis me. Hoc eft inter Cades et Bared.
Peperitque Hagar Abram filium, qui vocauit
nomen eius Ifmael. Octoginta et lex annorum
erat Abram,quando peperit ei Hagar Ifmaelem.
cap.tv lvm xvii*
"ßoftquam vero nonaginta et nouem anno-
■*• rum effe eeeperat, apparuit ei Dominus et
dixit ad eum : Ego fum Deus omnipotens,
ambula coram me, et efto perfectus, Ponam-
que foedus meum inter me et te , et multipli-
cabo te vehementer nimis. Cecidit Abram
pronus in faciem.
Dixitque ei Deus : Ego fum, et ponam pa-
ctum meum tecum , erisque pater multarimi
gentium. Nee ultra vocabitur nomen tuum A-
bram, fed appellaberis Abraham, quia patrem
multarum gentium conftitui te j faciamque te
erefeere vehentiffime, et ponam te in gentes, re-
ges quoque ex te egredientur.
Et ftatuam pactum meum inter me et te, et
inter fernen tuum pofttein generationibusfuis,
feedere fempiternp , vt fim Deus tuus et femi-
nis tui polt te. Daboque tibi et femini tuo polt te
terram peregrinationis tute , et omnem terram
Chanaan in polfefiionern aeternain , eroque
Deus eonim.
Dixit iterum Deus ad Abraham : Et tu ergo
eußodies pactum meum , et fernen tuum poft
te in generationibus fiiis. Hoc autem efl pa-
ctum meum , quod cbferuabitis inter me et
vos, et fernen tuum polt te. Circumcidetur ex
vobis omne mafcuünum , circumeidetis autem
carnem prseputii veftri, hoc fit fignum foederis
inter me et vos. Omne (inquam) mafeulinum
oclo dierum circumcidetur inter vos in gene-
rationibus veftris , tarn vernaculus quam em-
ptitius circumcidetur, et quieunque non fuerit
in c.orde fuo, dicens : Putasne,cen*enarip nafee
tur filius, et Sara nonagenaria pariet? jDixitque
ad Dominum : Vtinam Ifinael viuat coram te.
Et ait Dominus ad Abraham : Sara vxor
tua pariet tibi filium , vocabisque nomen eins
Ifiiac. Et conftituam pactum meum illi in
feedus fempiternum , et femini eius port eum.
Super Ifinael quoque audiui te. Ecce bene-
dicam ei , et augebo et multiplicabo eum val-
de. Duodecim duces generabit , et faciam il-
lum erefeere in gentem magnam. Pactum
vero meum ftatuam ad Ifaac , quem pariet ti-
bi Sara tempore ifto in anno altero.
Cumque finitus eflet fermo loquentis cum
eo,afcendit Deus ac Abraham. Tulit autem
Abraham Ifmael filium fiium,et omnes verna-
culos domus fuae, vniuerfosque quös emerat, et
eunetos mares ex omnibus viris domus fua?,
et circumeidit carnem prseputii eorum, ftatim
in ipia die , ficut praeeeperat ei Deus. Abra-
ham nonaginta et nouem erat annorum, quan-
do circumeidit carnem prasputii fiii , et Ifmael (
filius fuus tredeeim amios impleuerat tempore
circumeifionis fuae.Vna die circumeifus eftAbro-
ham et Ifmael filius eius, et omnes viri domus il-
lius, tarn vernaculi quam emptitii.
CAP1TVLVM XVIII,
A pparuit autem ei Dominus in nemoreMam-
■*- re, fedenti in oftio tabernaculi fiii, in ipfo
feruore diei. Cumque eleuaffet oculos, appa-
ruerunt ei fres viri ftantes prope eum. Quos
cum vidiflet, cueurrit in oecurfum eorum de
oftio tabernaculi fiii , et adorauit in terra , et
dixit : Domine, fi inueni gratiam in oculis tuis,
ne_ tranfeas fernum tuum, fed afFeretur pauxil-
lum aquas , et lauentur pedes vefiri , et requie-
icite fub arbore, Ponaiiique bucceUani ganis,
vt
39
LIBER GENESIS« C A P. XVIII. XIX*
40
vt confortetur cor veftrum, poftea traniibitis ;
idcirco enim decfinaftis ad fenumi veftrum.
Qui dixerunt: Fac.vt locutus es,
Feflinauit Abraham in fabernaculum ad Sa-
.ram, dixitque ei: Accelera, tres modios fimilae
conimifce,et fac lubcinericios panes. Ipfe ve-
ro ad armentum cucurrit, et tiilit inde vitiüum
tenerrimum et optimum, deditque puero, qui
feflinauit et coxit illmn* Tulit quoque buty-
rum et lac, et vitulum , quem coxerat , et po-
fuit coram eis. Ipfe vero ftabat iuxta eosfub
arbore.
Cumque comedifTent , dixerunt ad eura :
Vbi eil Sara vxor tua? Ille refpondit : Eccein
tabernaculo eft. Cui dixit : Reuertens veniam
ad te tempore vitae-,et habebit fiiium Sara vxor
tua. Et Sara audluit hoc poft oftium taber-
naculi. Erant autem ambo fenes prouedta-
que sctatis , et defierant Sarae fieri muliebria.
Qux rillt occulte,dicens : Poftquam conienui,et
dominus mens vetuluseft, voluptati operam
dabo?
Dixit autem Dominus ad Abraham : Quare
rillt Sara , vxor tua, dicens : Num vere pari-
tura fum anus ? Numquid Deo quicquam dif-
ficiie eil? Iuxta condidlum reuertar. ad te tem-
pore vitae , et habebit Sara fiiium. Negauit
Sara, dicens : Nonrifi,timoreperterrita. Do-
minus autem : Non eft (inquit) ka, fed rififti*
Cum ergo farrexiffent inde viri, direxerunt
oculos contra Sodomam , et Abraham limul
gradiebatur deducens eos. Dixitque Domi-
nus : Num celare potero Abraham quae geftu-
rus fum , cum futurus fit in gentem magnam
ac robuftiffimam , et benedicendas fint in eo
omnes nationes terrae ? Scio enim, quod prae-
cepturus fit filiis fuis, et domui fuae poft fe, vt
cuftodiant viam Domini, et faciant iudicium et
mftitiam,vt adducat Dominus propter Abra-
ham omnia , qua; locutus eil ad eum.
Dixit itaque Dominus : Clamor Sodomo-
rum et Gomorreorum multiplicatus eft, et pec-
catum eorum aggrauatum eftnimis. Defceii-
dam et videbo, vtrum clamorem , qui venit ad
nie , opere compleuerint , an non eft ita , . vt
fciam. Conuerteruntque fe inde, et abierunt
Sodomam. Abraham vero adliuc ftabat coram
Domino , et appropinquans ai't : Numquid
perdes iuftumcum impio? S'i fuerint. quinqüa-
ginta iufti in ciuitate, peräbunt fimul, et non
parces loco illi propter quinquaginta iuftos,
ü fuefint in eo ? Äbfk a te, vt rem'hanc facias.
et occidas iuftum cum impio, fiatque iuftus fi-
cut impius. Non efl hoc taum , qui iudicas
omnem terram , nequaquam facias iudicium
hoc* Dixitque Dominus ad eum: Si inuenero
Sodomis quinquaginta iuflos in medio ciuitatis,
dimittam omni loco propter eos.
Refpondens Abraham ait: Quia femeicoepi,
loquar ad Dominum meum,cum lim puluis
et cinis. Quid fi quinque minus quam quin-
quaginta iufti fuerint, delebis propter quinque
vniuerfam vrbem? Et ait: Non delebo, fi inue-
nero ibi quadraginta quinque.
Rurliimque locutus eft ad eum : Si autem
quadraginta ibi inuenti fuerint ? Ait : Non per-
c'utiam pTop'ter quadraginta. Ne quaefo (inquit)
indigneris Domine, fi loquar. Quid II ibi in-
uenti fuerint triginta ?. R elpondit : Non faciam,
II inuenero ibi triginta. Quia femel, ait, ccepi,
loquar adDominummeum: Quid fi ibi inuen-
ti fuerint viginti ? Ait : Non interficiam propter
viginti. Obfecro (inquit,) ne irafcaris Domine,
fi loquar adhuc femel : Quid fi inuenti fuerint
ibi decem? Dixit: Non delebo propter decem.
Abiit Dominus "poftquam ceffauit loqui ad
Abraham, et ille reuerfus eft in locum fuum.
, CAPITVLVM XIX.
\7enerüntque duo angeli Sodomam vefpere,'.
* fedente Lot in porta ciuitatis. Qui cum vi-
diffet eos, furrexit et iuit obuiam eis, adorauit-
que pronus in terram , et dixit : Obfecro Do-^
mine, declinate in domum ferui veftri, et ma-
nete ibi, lauatie pedes veftros, et mane profici-
fcemini in viam veftram. Qui dixerunt : Mi-
nime, fed in platea manebimus. Compulit illos
oppido, vt diuerterent ad eum, ingreflisque do-
mum illius , fecit conuiuium , coxit azyma, et, -
comederunt.
Prius autem quam irent cubitum, viri ciuita-
tis vallauerunt domum illius, a puero vsque ad
fenem , omnis populus fimul ; vocaueruntque
Lot, et dixerunt ei : Vbi funt viri,qui introierunt
D 2 ad
4*
LIBER GENESIS» C A P. XIX.
42
ad te hac nocle ? Educ illos huc > nt cognofca-
museos.
Egreflus ad eos Lot, pofl tergum occludens
oftium,ait: Nolite, quasfo, fratres mei, malurii
hoc facere, Ecce habeo duas filias, quse non-
dum cognouerunt virum, educam eas ad vos,
et facite eis , ficut vobis placuerit y dummodo
viris iflis Dei nihil mali faciatis , quia ingrefli
funt fub vmbrain culminis mei. At illi dixe-
runt : Cede illuc. Et rurfus : Ingreflus es
(inquiunt) vt aduena , nunquid vt iudi-
ces? Te ergo ipfiim magis quam hos afflige-
mus.
Vimque faciebant Lot vehementer. Iamqtie
prope erat,vtefFringerentfores, et ecce miferunt
manum viri,et introduxerunt ad feLot,claufe-
runtque oflium, et eos, qui foris erant, percuf-
ferunt coecitate a minimo vsque ad maximum,
ita vt oflium inuenire.non poflent.
Dixernnt autein ad Lot : Habes hie quem-
piam tuorum, generum, autfilios aut filias,
omnes qui tui funt , educ de vrbe hac. Perde-
mus enim locum iflum, eo quod increuerit cla-
mor eorüm coram Domino , qui mißt nos,
vt perdamus illos.
Egreflus. itaque Lot , Iocutus efl ad generös
fuos , qui aeeepturi erant filias eius , et dixit :
Surgite, egredimini de loco iflo, quia delebit Do-
minus ciuitatem hanc. Et vifus efl eis quafi
ludens loqui.
Ctimque Ärgeret aurora, cogebant eum an-
gelr, dicentes : Surge, tolle vxorem tuam et
duas filias, quas habes, ne et tu pariter pereasin
feeiere ciuitatis. Tardante autem illo, appre-
hendefunt maiimn eins , et manum vxoris ? ac
diiarum filiamtn eius,eo quod parceret Domi-
nus illi , eduxeruntque eum et pofuerunt extra
ciuitatem.
Ibique locuti fiint ad eum , dicentes : Salua
animam tuam 5' noli refpicere pof! tergum,
nee fies in hac regiene , fed in monte faluum
te fac, ne et tu fimul pereas. Dixitque Lot ad
eos : Quasfo Domine mi , quia inuenit feruus
tiuis graüam coram te,magnifica mifericordiam
tuam , quam fecifli mecum , vt faluares ani-
mam meam, non pofllim in jnonte faluari, ne
forte appreheudat me malum, et moriar ♦ Efl
ciuitas hie iuxta, ad quam poffum fugere, par-
ua, et faluäbor in ea, quandoquidem parua efl
et viuet anima mea.
Dixitque ad eum : Ecce etiam in hoc fufee-
pi faciem tuam, vt non fubuertam vrbem, pro
qua Iocutus es ; feflina et faluare ibi, quia non
potero facere quiequam , donec ingrediaris il-
luc. Idcirco vocatum efl nomen vrbis illiiis
Zoar. Sol egreflus efl faper terram,cumLot
ingreflus efTetZoar.
Igitur Dominus pluit firper Sodomam etGo-
morram fiilphur et igneili a Domino de coelo,
et fubuertit ciuitates has , et omnem circa re-
gionem , vniuerfos habitatores vrbium et eun-
cla terrae virentia. Refpiciensque vxor eius poft
fe, verfa efl in flatuam falis. Abraham autem
confurgens mane vbi fleterat prius cum Domi-
no , intuitus efl Sodomam , et Gomorram , et
vniuerfa-m terram regionis illius, viditqueafeen-
dentem fauillam de terra, quafi fornacis fumnm.
Cum enim fubuerteret Dominus ciuitates regio-
nis illius, recordatus efl Abrahse, et liberauitLot
de fubuerfione vrbium , in quibus habitauerat.
Afcenditque Lot de Zoar et maniit in mon-
te , duae quoque filias eius cum eo. Timebat
enim manere in Zoar , et manflf in fpehmca
ipfe et duae filise eius cum eo.
Dixitque maior ad minorem : Pater nofler
fenex efl , et nullus virorum remanfit in terra,
qui poflit ingredi ad nos, iuxta morem vniuer-
fae terrae. Veni, potemus eum vino , dormia-
musque cum eo, vtjeruare ponimus expatre
noflro fernen, Dederunt itaque patri fuo bi-
bere vinum nocle illa» Et ingreffa efl maior,
dormiuitque cum patre; at ille non fenfit, nee
quando aceubuit filia., nee quando fhrrexit.
Altera quoque die dixit maior ad minorem :
Ecce dormiui heri cum patre meo , dermis ei
b.bere vinum etiam hac nocle, et dörmies cum
eo, vt faluemus fernen de patre noflro. Dede-
runt etiam etilla nocle patri fuo bibere vinum.
Ingreffaque minor filia dormiuit eum eo , et
non fenfit quando filia aceubuit, nee quando
furrexit.
Conceperunt ergo duae filiae Lot de patre fuo.
Peperitque maior filium, et vocauit nomen eius
AJ,oab,ipie efl paterMoabitarum vsque inprae-
fentem
4^
ienf em diem. Minor quoque peperit filium,;
et vbeauit nomen eins Amnion $ ipie eil pater
Ammonitarum vsque hodie.
CAPITVLVM XX.
Profe&us iiide Abraham in terram auflra-
lenu habitauit inter Cadesvet Sur, et pe-
regrinatus eil in Gerar, dixltquedeSaravxore
fua : Soror mea eil. Et mißt Abimelech rex
Gerar, et tiüit eam.
Venit autem Dens ad Abimelech per fomni-
lim nocle , et ait : Ecce morieris" propter mü-
lierem , quam accepifii , quia eil maritata.
Abimelech veronon tetigerat eam, et ait: Do-
mine, nnm gentem iuflaminterficies? Nonne
ipfe dixit mihi : Soror mea eft ; et ipfa ait : Fra-
termeusefl;infimplicitatecordis mei, et mnn-
ditia mannum mearmn feel hoc,
Dixitqne ad eum Deus: Et egö fcio, qnod
fimplici corde feceris , et ideo cuflodiui te . ne
peccares in me , et non dimifi , vt tangeres
eam ; nunc ergo redde viro fuo vxorem , et
orabit pro te , quia propheta eil, et vines ; fi an-
tem noluerisreddere, fcito , quodmortemori-
eris, tu et omnia quae raa funt. Statimque
liiane confurgens Abimelech , vocauit omnes
feruosTuos , et locutüs eil vniueria verba haec in
anribus eoriim ; tinuieruntque omnes viri valde.
Vocauitque Abimelech etiam Abraham, et di-
xit ei: Quid fecifli nobis? quid peccaui in te,
quia induxim' fuper me etfuperregnimimeum
peccätum grande? quae non folentfieri, feciili
mecum. Rurfiimque ait : Quid vidiüi vt hoc
faceres ?
Refpondit Abraham : Cogjtani mecum ,
forfitan non eil timor Dei in loco ifto , et in-
terficient nie propter vxoreüi meam ; alias
autem et vere foror mea eft , filia patris mei,
ef non filia matris meae , et duxi eam in vxorem.
Pollquam autem eduxit me Deus de domo pa-
tris mei, dixi ad eam: hanc mifericordiam Fa-
cies mecum , in omni loco , ad quem ingre-
diemnr, dices, quodfratertiiusfim.
Tulit igitur Abimelech onesetbones,etfer-
Hos, erancillas, et dedit Abraham, reddiditque
ifli Saram vxorem fuaiti , et ait : Terra mea
eoriim te eil , vbicunque tibi placuerit 7 jhabita.
•LI-3ER GENESIS!. CAP. XX. XXf4
44
Sarae autem dixit: Ecce milie argenteos dedi
fratri tuo , ipfe erit tibi in velamen oculorum ad
omnes, qui tecum funt, etvhique, vtdefendat.
Orante autem Abraham, fanauit Deus Abi-
melech et vxorem , ancillasque eins , et pepe-
rerimt. Concluierat enim Dominus omnem
viüuam domus Abimelech, propterSaram vxo-
rem Abraham,
CAPITVLVM XXL
"\7"iiitauit autem Dominus Saram fictit promi-
ferat, et impleuit qua? locutuseil, conce-
pitque et peperit Abrahae filium in fene&ute
fua, tempore quo praedixerat ei Dens. Vocauit-
qne Abraham nomen filii fui , quem genuit ei
Sara, Ifaac, et circumcidit eum oclauo die,
ficut praeceperat ei Deus, cum centum effet
annorum. Hac quippe aetate patris natus eil
Iiaac.
Dixitque Sara : Rifum fecit mihi Deus , et
quicunque- andient, ridebit fuper me. Rurfiim-
que ait: Quis etiam ipii Abrahae dicere praeiii-
meret , quod Sara ladraret filios , quod pepe-
rerim ei filium in fene<fiute fua ? Creuit igitur
puer, et ablaclatus eil 5 fecitque Abraham gran-
de conuiuium in die abla<£lationis eius.
Cumque vidiffetSara filium HagarAegyptia?,
quam Abrahae pepererat, eife irriforem , dixit
ad Abraham : Eüce ancillam hanc et filium
eius , non enim erit hagres filius ancillae cum
filio meo Iiaac. Dure accepit hoc Abraham
pro filio fuo. Cui dixit Deus: Non tibi videatur
afperum fuper puero et fuper ancilla tua ,
omnia quae dixerit tibi Sara . audi vocem eius,.
quia in Iiaac vocabitur tibi fernen, fed et fili-
um ancillae faciam in gentem magnam , quia fe-
inen tuum eilr
Surrexit itaque Abraham mane , et tollens
panem, et vfrem aquae impofuit fcapulae eius,
et puerum,et dimiiit eam. Quae aun Büffet, er-
rabat in folitudine Rerfeba y cumque confiunpta
effet aqua in vtre , abiecit puermnfubtervnam
arborem,et abiit, feditque e regione procul
quantum poteil arcus iacere.
Dixit enim: Non videbo morienfem pue-
rum. Et fedens contra, leuauit vocem fuam et
fleuit* Exaudiuit autem Dens vocem pueri.
D 3 Voca-
4S
LIBER GENESIS. CA?. "XXL XXII.
4*
Vbcauitque angelus- Domini Hagar -de codo,
dicens : Quid agis, Hagar ? Nolitimere,exaudiuit
enimDeus vocem pueri de loco, in quo eft;
furge, tolle puerum et tene manum illius , quia in
gentem magnam faciain eum. Aperuitque ocu-
los eius Deus, quae videns puteum aquae, abiit
et impleuit vtrem , deditque puero bibere , et
fuit cum eo. Qui creuitet moratus eft infoli-
tudine, faclusque eft iuuenis fagittarius, habi-
tauitque in delerto Pharan, etaccepitilliniater
fua vxorem de terra Aegypti.
Eodem tempore dixit Abimelech etPhichol,
princeps exercitus eius , ad Abraham : Deus
tecum eft in vniuerfis quae agis , iura ergo per
Deum , ne noceas mihi et pofteris meis , ftir-
pique mese, fediuxtamifericordiam, quanife-
ci tibi, facies mihi et terrae, in qua verfatus es
aduena. Dixitqüe Abraham : Ego iurabo.
Et increpauit Abimelech propter puteum
aquae , quem vi abftulerant ferui eius. Refpön-
dit Abimelech : Nefciui quis fecerit hanc rem,
fed et tu non indicafti mihi, et ego nonaudiui
praeter hodie.1
Tulit itaque Abraham oues et boues , et de-
dit Abimelech ; percufferuntque ämbo föedus,
et ftatuit Abraham feptem agnas gregis feor-
fum. Cui dixit Abimelech: Quid iibi volunt
feptem agnse iftae , quas ftare fecifti feorfum ?
Atille: Septem (inquit,) agnas accipie's de ma-
nu mea, vt fint mihi in teftimonium , quoni-
am ego fodi puteum iftum; idcirco vocatus
eft locus ille Berfeba, quia ibi vterque iurauit,
et inierunt foedus in Bef feba.
Surrexit autemAbimelech etPhichol,princeps
exercitus eius, reuerfique funt in terram Palae-
ftinorum. Abraham vero plantauit nemus inßer-
feba, et inuocauit ibi nomen Domini Der aeterni,
et fmt colonus terraPalaeftinorum diebus multiä.
CAPITVLVM XXII.
Quae poftquam gefta funt , tentauit Deus
_ Abraham et dixit ad eum : Abraham,
Abraham ! At ille refpondit : Adfum. Ait
illi: Tolle filium tumn vnigenitum , quemdi-
ligis, Ifaac, et vade in terram Moria, atqueibi
offeres eum in holocauftum fupervnummnn-
tium, quem monftrauero tibi» Igitur Abra-
ham de nocleconfurgeils ftrauit afinum fuum,
ducens fecitm duos iuuenes,et Ifaac filium fuum-.
Cumque concidiffet ligna in holocauflum , abiit
ad locum , quem praeceperat ei Deus.
Die autem tertio, eleuatis oculis , vidit lo-
cum prociü", dixitqüe ad pueros fuos : Expe-
cTate hie cum ailno , ego et puer illuc ysque
properantes , poftquam adorauerimus , reuer-
temür ad vos. " Tulit quoque ligna holocaufti,
et impofliit llrper Ifaac filium fuum , ipfe
vero portabat in manibus ignem et gladium.
Cumque duo pergerent ilmul, dixit Ifaac pa-
tri fuo: Pater mi! Atille refpondit: Quid vis, fili
mi ? Ecce (inquit) ignis et ligna , vbi eil ouis ad
holocauftum ? Dixit autem Abraham : Dens
prouidebit fibi ouem ad holocauftum , fili mi.
Pergebant ergo pariter.
Et venerunt ad locum , quem oftenderat ei'
Deus , in quo asdificauit altare , et defuper ligtia-
compbfuit. Cumque colfigaifet Abraham fili-'.
um fuum , pofuit eum in altari fuper ftruem
lignorum, extenditque manum , et arripuit
gladium , vt immolaret filium fuum.
Et ecce angelus Domini de ccelo clamauit,
dicens: Abraham , Abraham ! Qui refpondit :(
Adfum. Dixitqüe ei : Non extendas manmn
tuam firper puerum, neque freies illi quiequam.
Nunc cognoui, quod timeas Dominum , et non
pepereifti vnigenito filio tuo propter me - Le-
uauit autem Abraham oculos fuos, viditque
pöft tergum arietem, inter vepres haerentem
cornibus. Quem aüumens, obtulit holocau-
ftum pro filio 5 appellauitque nomen loci illius :
Dominus oftendit, Vnde et hodie dicitur : In
monte , quo Dominus oftendit.
Vocauit autem angelus Domini Abraham
feeundo de coelo, dicens : Per memetipfum iu-
raui , dicit Dominus , quia fecifti hanc rem , et
non pepereifti filio tuo vnigenito propter me,
benedicam tibi , et multiplicabo fernen tutim
ficut ftellascceli, et velutarenam, quae eft in lit-
tore maris. Poflldebit fernen tuum portas ini-
micorum fuorum , et benedicentur in femine
tuo omnes gentes terrae , quia obedifti voci meae.
Reuerfus eft Abraham ad pueros fuos, et fur-
rexerunt abieruntque Berfeba llmul,ethabitauit
libi.
His
*-7
L1BER GENESIS. Q A P. XXIII. XXIV.
48
His itaque geftis , nuntiatum eft Abraham,
quod Melcha quoque genuifl'et filios Nahor
fratri fuo , Vz primogenitum, et Bus fratrem
eins, etChamuelpatremSyrorum, etCeied, et,
Hafo , Pheldas quoque et IedlafacBethuel, de
quo nata eft Rebecca. -. Ocloiftos^enuit Mel-
cha Nahor, fratri Abraham.. Concubina vero il-
lius,nomineRehimia,peperitThabahetGaham,
et Thahas et Maacha.
CAPITVLVM XXIII.
"I7"ixit autem Sara centum viginti feptem annis,
* et mortua eft in ciuitate tetrapoli , quae eft
Hebron in terra Chanaan. Venitque Abra-
' hain,vt plangeret etfleret eam. Cumquefur-
; rexiflfet a innere, locutus eft ad filios Heth, di-
cens: Aduena funi etperegrinusapudvos, da-
te mihi ius fepulchri vobiscura, vt fepeliam mor-
tuum meum.
Refponderuntque filiiHeth, dicentes: Audi
' nos Domine,princeps Dei es apud -nös, ineleais
fepulchris noftris fepeli mortuum tuum , nul-
; lusque prohibere poterit , quin in monumento
eius fepelias mortuum tuum. Surrexit Abra-
ham et adorauit populum terrae , filios videlicet
Jieth.
Dixitque ad eos :'Si placet animas veftrae,vt fe-
peliam mortuum meum,audite me et intercedite
pro me apud EphronfiliumZohar, vt det mihi
fpeluncam duplicem , quam habet in extrema
parte agri fi.ii, pecunia digna tradat eam mihi co-
ram vobisin poffeflionem fepulchri. Habitabat
.autem Epliron inter filios Heth.
RefponditqueEphron Abraham, audientibus
fiiiis Heth, et cunctis, quiingrediebanturpor-
tamciuitatisillius, dicens: Nequaquamitafiet,
Domine mi,fed tu aufculta quod loquor: Agrum
do tibi, etfpelinicam,quaeineoeft,pradentibns
fiiiis populi mei, fepeli mortuum tuum . Adora-
uit Abraham coi\impopulo terrae, et locutus eft
adEphroii audiente populo terrae : Quaefo vt au-
dias me : Dabo peciiniam firo agro , fufcipe
eam, et fic fepeliam mortuum meum in eo.
RefponditqueEphron : Domine mi,audi me :
Terra quadringintos ficlos argenti vjalet , fed
qtiantum lioc eft inter meette? Sepeli mortu-
um tuum. Et audito Epliron Abraham appen-
dit pecuniam, ouam Ephron dixerat , audienti-
bus fiiiis Heth , quadringentos ficlos argenti
probatas monetae publicae.
Confirmatusque eft ager quondam Ephro-
nis,in quo erat fpelunca duplex refpiciens Mam-
re, tarn ipfe quam fpelunca, et omnesarbores
eins in cunctis terminis eius per circuitum,
Abrahae in pofTeflionem , videntibus fiiiis Heth,
et cunclis qui intrabant portam ciuitatis illius.
Atque ita fepeliuit Abraham Saram vxorem fu-
am in fpelunca agri duplici , quas refpicit Mam- '
re,hacc eft Hebron in terra Chanaan. Sic confir-
matus eft ager et fpelunca, quae erat in eo, Abra-
ham in pofleffionem monumenti a fiiiis Heth.
CAPITVLVM XXIV.-
rat autem Abraham fenex dierum multo-
rum , et Dominus in cundtis benedixerat
ei ,'dixitque adferuum feniorem domus fuae , qui
praserat omnibus quas habebat: Pone manum
tuam fubter femur meum , vt adinrem te per
Dominum Deum cceli et terrae , vt non acci-
pias vxorem filio meo de filiabus Chananaeo-
rum, inter quos habito, fed ad terram et co-
gnationem meam proficifcaris, et inde accipias
vxorem filio meolfaac.
Refpondk feruus : Si rioluerit mulier venire
mecum in terram hanc, numquid reducerede-
beo filium tuum ad locum, de quo tuegreffus
es? Dixitque Abraham: Caue , ne quando re-
ducas filium meum llluc. Dominus Deus cceli et
terrae,qui tiilit me de domo patris mei,et de terra
natiuitatis meae , qui locutus eft mihi et iurauit
mihi, dicens: Semini tuo dabo terram hanc,
ipfe mittet angelum fuum coram te , et accipies
inde vxorem filio meo. Sin autem mulier no-
luerit fequi te , non teneberis iuramento, tantum
filium meumnon reducas illuc. Pofuit ergo fer-
uus manum fuum fiib femore Abrahae domini
flu , et iurauit illi fuper hac re.
Tulitque decem camelos de grege domini
fui et abiit, et ex omnibus bonis eins portans fe-
cum. Profeclusque porrexit in Mefopotami-
am ad vrbem Nahor. Cumque camelos feciflet
accumbere extra oppidum, iuxta puteum aquae
vefpere, eo tempore, quo folent midieres egre-
di ad hauriendam aquam, dixit :
DominusDeus domini mei Abraham,occurre,
obfe-
49
L I B E R G E N E S'l S. ' CA P, XX >V.
obfecro, mihi hodie, et fac mifericordiam cum'venit ad virum,qui ftabatiuxta camelos etnm
domino meo Abraham ! Ecce ego fto prope
fontem aqua;, etfijfoshabitatormnhuiuseiuita
tis egredientur adhauriendam aquam; igitur pu-
ella, ciü ego dixero: Inclina hydriam tuamvt
bibam; etillarefponderit: Bibe, quinetcame-
lis mis dabo potum ; ipfa eft , quam pra?parafti
feruo tuo Ifiiac, et per hoc intelligaimquod fece-
ris mifericordiam cum domino meo Abraham.
Necdum intra fe verba compleuerat, et ecce
Rebecca egrediebatur, filia Bathuei, filii Melcha?,
vxoris Nahor, fratris xibraham, habens hydriam
in fcapula iua , puella decora nimis , virgoque
pidcherrima et incognita viro. Defcendebat
autem ad fontem, et impleuerat hydriam aqua
ac reuertebatur» Occurritque ei feruus, et ait :
Pauxillum aqua? mihi ad bibenduin prrebe de
hydria tua. Qua; refpondit : Bibe , Domine
mi. Celeriterque depofuit hydriam fuper vlnam
fuam, et dedit ei potum. Cumque ine bibiftet,
adiecit : Quin et camelis tuis hauriam aquam,
pe fontem aqua;, dixitque ad eum : Ingredere
benedide Domini, cur foris ftas ? Praeparaui do-
nuun , et locum camelis tuis. Et introduxit
eiun in hofpitium ac deftrauk camelos , dedit-
que paleas £t foenum ,' et aquam ad lauandos
pedes ^ius , et virorum , qui venernnt cum
eo. Et appoiitus eft in conipeclu eius panis.
Qui ait : Non comedam, donec loquar fer-
mones meos. Refpondit ei : Loquere. Af
üle : Seruus, inquit, Abraham fum , et Dominus
benedixit dominum meum valde , et magnifi-
catus eft , et dedit ei oues et boues , argentnrn
et durum, feiuos et ancillas, camelos et afmos.
Et peperit Sara , vxor domini mei , fiiium do-
mino meo in fenedute fua, deditqueilliomnia
qux habuerat.
Et adiurauit me dominus mens, dicens:
Non
accipies vxorem filio meo de filiabus
Chanana?orum , in quorum terra habito , fed
ad domum
donec cuncH bibant, elfundensque hydriam in f gnatione
canalibus reeurrit ad puteum, vt hauriret aquam,
et hauftam omnibus camelis dedit.
Iile autem contemplabatur eam tacitus, fcire
volens , vtnun profperum iter fuum feciiTet
Dens, an non. Poftquam autem biberunt ca-
melij protulit vir inaurem auream, dimidii
flcli , et armillas duas aureas ficlorum decem.
Dixitque ad eam : Cuius es filia ? Indica mihi, eft
in domo patris tui locus ad manendum ? Qua; re-
fpondit : Filia fum Bathuelis filii Nahor, quem
peperit ei Melcha 5 et addidit, dicens: Palearum
quoque et foeni plurimum eil apud nos , et lo-
cus fpatiofus ad manendum.
Inclinauit fe homo et adorauit Dominum,
dicens : Benedicts Dominus Deus domini
mei Abraham , qui non abftulit mifericordiam
et veritatem fuam a domino meo , et reclo
itinere me perduxit in domum fratris domini
-mei» Currit itaque puella, et nuntiauit in do-
mum matris iua? omnia qua? audierat. Habe-
bat autem Rebecca fratrem , nomine Laban.
Qui feftinus egrelfus eft ad hominem , vbi
erat fons. Cumque vidiftet inaurem et armil-
las in nwnibus fororis fuae , et audiffet cuncla
verba refeientis : hxc locutus eft mihi homo ;
patns mea? perges , et de Co-
rnea accipies vxorem filio
meo. Ego vero refpondi domino meo : Quid
fi noluerit venire mecuiii mulier ? Dominus
(ait) in cuius confpeauambulo, mittet angelum
fuum tecum, et dinget viam tuam, aecipiesque
vxorem filio meo de cognatione mea, et de do-
mo patris mei. Innocens eris a maledictione
mea, cum veneris adproximos meos, et non
dederint tibi.
Veni ergo hodie ad fontem aqua?, etdixi}:
Domine Deus domini mei Abraham, fi direxi^
fti viam jneam, in qua nunc ambulo, ecce, fto
iuxta fontem aqua? , etvirgo, qua? egredietur
ad hauriendam aquam, audierit a me : Da mi-
hi pauxillum aqua? ad bibenduin de hydria tua,
et dixerit mihi: Et tu bibe, et camelis tuis hau-
riam, ipfa fit mulier, quam pra?parauit Domi-
nus filio domini mei.
Cumque ha?c tacitus mecum voluerem , ap-
paruit Rebecca veniens cum hydria, quam por-
tabat in fcapula, defcenditque ad fontem ethau-
fit aquam. Et aio ad eam : Da mihi paululum
bibere. Qua? feftinans, depofuit hydriam de
humere, et dixit mihi : Et tu bibe, et camelis
tuis tribuam potum. Bibi , et ipfa adaquauit
camelos; interrogauique eam etdixi : Cuius es
filia?
vi
LIBER GENESIS. CAP. XXIV» XXV.
52
filia ? Quse refpondit : Filia Bathuelis fum , filii
Naher, quem peperit ei Melcha.
Sufpendi, itaque inaurem ad ornandam fr-
eiem eius / et armillas pofui in raanibus eius,
pronnsque adoraui Dominum, benedicens Do-
mino Deo domini mei Abraham, qui perduxit
me recto itinere, vt fumerem filiam frafris do-
mini mei fiiio eius. Quamobrem , fi facitis
mifericordiam et veritatem cmn domino meo,
indicate mihi; iln autem aliud placet,et hoc di-
cke mihi , vt vadam ad dexteram ilue ad üni-
ftram.
Refponderunt Laban et Bethuel : A Domi-
no egrefliis elt fermo, non poflumus contra te
loqui nee malum nee bonum : En, Rebecca co-
ram te eft, tolle eam et profieifeere, et fit vxor
filii domini tili, ficut locutus eft Dominus. Qiiod
cum audiflet feruus Abraham , proeidens ado-
rauit in terram Dominum, prolatisque vaiis ar-
genteis et aureis,ac veftibus, dedit eaRebeccae
pro munere. Fratribus quoque eius et matri
dona obtulit. Et comederunt et biberunt , li-
mul etviri,qui cmn eo erant,et manferunt ibi.
Surgentibus autem mane,dixit : Dimittite me,
vt vadam ad dominum meum.Refponderuntque
trater eius etmater: Maneat puella faltem de-
cem dies apud nos, et pollea proneifeeris. No-
Hte, ait,me retinere, quia Dominus direxitviam
meam , dimittite me , vt pergam ad dominum
meum. Et dixerunt : Vocemus puellam, et
quxramus ipfius voluntatem. Cumque voca-
ta veniflet,fcifcitati funt : Vis ire cum homine
ifto ? Quae ait : Vadam. "
Dimiferuiit ergo eam et nutricem illius, fer-
uumque Abraham et comites eius , et benedi-
xerunt forori liias atque dixerunt : Soror no-
ftra es , crefeein multa millia , et poflideat fe-
rnen tuum portas inimicorum fuorum. Igi-
tur Rebecca et puellx illius afeenfis cameüs fe-
cutae funt virum,qui afliuiipta Rebecca profici-
feebatur.
Ifaac autem veniebat per viam, qux ducitad
puteum , cuius nomen eft, viuentis et videntis.
Habitabat enim in terra auftrali , et egreifus
fuerat ad exercendum fe in agro, indurata iam
die., Cumque eleuaffet oculos, vidit camelos
venientes procul. Rebecca quoqueconfpe&o
S. L. ParsXlV.
Iiaac , defeendit de camelo , et ait ad feruum i
Quis eft ille homo, qui venit per agrum in oc-
curfum nobis ? Dixitque ei : Ipfe eft Dominus
meus. At illa tollens cito peplum fuum, ope-
ruit fe» Seruus autem euneta, qua; gefferat,
narrauit Iiaac , qui introdiLxit eam in taberna-
culumSarae matris fuae, et accepiteamvxorem.
Et dilexit eam. Ita confolatus eft Ifaac fuper
matre fua.
CAPITVLVM XXV»
Abraham vero duxit aliam vxorem, nomine
Cetura, qux peperit ei Simram, et Iecfan,
et Medan, et Madian, et Iesboc, et Suah. Iec-
lau quoque genuit Seba et Dedan» Filii De-
dan fuerunt Aflurim, Latuilm et Leumim. At
vero ex Madian ortus eft Epha , et Epher , et
Henooh, et Abida et Eldaa. Omnes lii filii Ce-
tura;. Deditque Abraliam euncra , qua; poffe«
derat, Iiaac ; filiis autem coneubinarum largitus
eft munera. Et fepai"auit eos ab Ifaac filio fuo,
dum adhuc ipfe viueret, ad plagam orientalem.
Fuerunt autem dies vitae Abrahae centum
feptuaginta qiünque anni, et deficiens mortuus
eft in fenectute bona, profeebe astatis et plenus
dierum, congregatusque eft ad populum fuiun.
Et fepelierunt eum Iiaac et Ifmael , filii iiü , in
fpelunea duplici , quae Uta eft in agro Ephron,
filii Zoar Hethaei , e regione Mamre , quam
emerat a filiis Hern, ibi fepultus eft ipfe et Sa-
ra vxor eius. Et poft obitum illius benedixit
Deus Iiaac, filium eius, qui habitabat iuxta pu-
teum, nomine viuentis et videntis.
Hae funt generationes Ifmael, filii Abraha?,
quem peperit ei Hagar, Aegypria famula Sarar,
et haec nomina filiorumeins in vocabulis etge-
nerationibus fuis. Primogenitus Iiinaelis Ne-
baioth , deinde Cedar, et Abdeel, et Mibfam,
Miima quoque, et Duma, et Mafa, Hadar et
Thema, et Ietur, etNaphis, et Cedma. Ifti funt
filii Ifmael, et haec nomina eorum per caftella et
oppida eorum , duodeeim prineipes tribuum
fuarmn. Et facti funt anni vitae Ifmaelis cen-
tum triginta feptem , deficiensque mortuus eft
et appoiitus ad populum fuum. Habitauit
autem ab Heuiia vsque Sur , quae refpicit Ae-
E gvptuni
53
LIBER GENESIS. CAP. XXV. XXVI.
f4
eroque tecum, et benedicam te. Tibi enim et
femüii tiio dabo vniuerlas regiones has , com-
plens iuramenUim , quod fpopondi Abraham,
patri tuo , et multiplicabo feinen tuum , ilcut
fteüas cceli. Daboque pofleris tnis vniuerfai
regiones has , et benedicentur in femine tuo
oinnes gentes terrae , eo quod obedierit Abra-
ham voci me-x, et cuilodierit obferuantias, prae-
eepta, ftatuta et leges meas.
Mannt itaque Iiaac in Gerar, qui cum inter-
rogaremr a viris loei illius fuper vxore fua,re-
fpondit : Soror mea eft. Timebat enim con»
fiteri,qtiod fibi eflet fociataconiugio,reputans,
ne forte interficerent eum propter illius pul-
chritudinem. Cumque pertranlilTent dies mul-
ti, et ibidem moraretur, proipiciens Abimelech
rex Palaeflinorum per feneflram, vidit emn lu-
deutem cum Rebecca vxoie fua, et accerflto eo
ait ; Perfpicuum eil, quod vxor tua fit, cur di-
xifli, eam fbrorem tuam efie ? Reipondit: Ti-
mm, ne morerer propter eam. Dixitque Abi-
melech : Qiiare hocfecifti nobis ? Potuifiet dor-
mire quispiam de populo cum vxore tua, et in«
duxifles fliper nos delictum. Praecepitque
omni populo, dicens : Qui tetigerit hominis hu-
ius vxorem , morte monetur.
Seminauit autem Iiaac in terra illa , et inue»
nit in ipfo anno centuplujji , benedixitque ei
Dominus, et locupletatus eil homo , proficiens
atque fuccrefcens , donec magnus vehementer :
etFeclns eil. Habuitque poffefliones ouiumet
armentonun , et familiäs plurimum. Ob haec
inuidentes ei Palaeftini, omnes puteos, quos fo-
derant ferui patris illius Abraham illo tempore,
obflruxenmt, implentes humo, in tantum, vt
ipfe Abimelech diceretad Iiaac: Recede a no-
bis, quoniam potentior nobis faclus es valde.
Et iüe difcedens, cailra metatus es iuxta tor-
rentem Gerar, habitauitque ibi, et rurfum fodit
puteos, quos foderant ferui patris fui Abraham,
et quos illo mortuo olim obitruxerant Paljefti-
ni. Appellauitqire eos iisdem nominibus, qui-
bus ante pater vocauerat. Foderuntque iuxta
torrentem et repererunt aquajn viuam. Sed
et ibi iurgium fuit paitorum Gerar aduerfuspa-
iiores Ifaac, dicentiuin: Noiiraeil aqua 3 quam
ob rem nomen putei vocauit Efec.
Fode-
gyptam introeuntibus Aftyrios, coram cunclis
fratribus Ulis obiit.
Hae-quoque funt generationes Iiaac,filii Abra-
ham. Abraham genuit Iiaac 5 qui cmn quadra-
ginta eilet annonun, duxit vxorem Rebeccam, j
filiam Bethuelis,Syri de Mefopotamia, fororem ;!
Laban. Deprecatusque eil Ifaac Dominum pro j
\txore fua, eo quod effet ilerilis , qui exaudiuit
eum, et dedit conceptum Rebeccx 5 fed collide-
kanftir in vtero eius pariiuh. Quae ait : Si fic
mihi futurum erat, quid neceile fuit concipere ?
Perrexitque Rebecca, vt confuleret Dominiun,
qui reipondens ait : Duae gentes funt in vtero
tuo, et duo populiexventretuo diuidentur,po-
pulusque populiun fiiperabit , et maior feruiet
xninori. ^
Iam tempus pariendi aduenerat , et ecce,
gemini in vtero eius reperti funt : qui primus
egreffhs eil, rufus erat, et tofus in morem pei-
us hifpidus, vocatumqueefl nomen eius Efau.
Protinus alter egrediens , plantam fratris tene- i
bat manu, et appeliauerunt emn Iacob. Sexa- j
genariirs erat Ifaac , quando nati ilmt paruuli y j
quibus adultis-, faclus eil Efau vir gnarus ve-j
nandi, et homo agricola. Iacob autem vir in- ;
culpatus- habitabat in tabernaculis. Ifaac ama
bat Efau, eo quod de venationibus illius vefcere
tur, et Rebecca diligebat Iacob.
Coxit autem Iacob pulmentum, ad quem aun
veniffet Efeu de agro lafiiis , ait : Da milii de
coclione hac rufa , quia laifus fum. Quam ob
caufam vocamm eil nomen eius E dorn . Cüi di-
xit Iacob : Vende mihi primogenita tua. Hie
reipondit : En, moriar, tandem, quid mihi pro-
derunt primogenita ? Ait Iacob: Iura ergo mi-
hi. Et iurauit ei Efau , et vendidit primo-
genita, et fic accepto pane et lentis edulio com-
edit et bibit , paruipendens quod primogenita
vendiduTet. ♦
CAPITVLVM XXVI,
/"Wa autem fiune fuper terram poil eam fle-
^*/ rilitatem , quae aeciderat in diebus Abra-
ham , abiit Ifaac ad Abimelech, regem Palaeili-
jiorum in Gerar. Apparuitque ei Dominus,
ait: ,Ne defcendas in Aegyptum , {ed mane in
terra, quam dixero tibi, et peregrinare in ear
tf
LIBER GENESIS, CÄP. XXVI. XXVH.
f*
Foderunt auteni et alium, et pro illo quoque tum, ficut veile me nofii, et affer, vt comedain.
rixati funt, ideo appellauit eum Sitena. Et pro- et benedicat te aniina mea, antequam moriar.
feclus inde fodit alium puteum , pro quo non ! Quod eum audiffet Reheeea , et iüe abiiffet
contenderunt, itaque vocauit nomen eius Re- in agrum, vt iufiionem patris impleret , dixit
hoboth, dicens: Nunc dilatauit nos Dominus, filio fuo Iacob ; Audiui patrem tuum loquen-
etfecit crefcere fuper terram. Afcendit au-:temcumEfau fratre tuo, et dicentem ei : Affer
tem Ifaac ex illo loco m Berfeba. (mihi de venatione tua , et fac cibos , vt com
Vbi apparuit ei Dominus in ipfa nocle, di-
cens : Ego fumDeus Abraham, patris tui,noIi
timere, quia ego tecum fum, benedicam te, et
■ multiplicabo fernen tuum propter feruum
■ meum Abraham. Itaque sedificauit ibi altare
Domino, et inuocauit nomen Domini etexten-
dit tahernaculuin. Et foderunt ibi ferui eius
puteum.
Ad quem locum cum veniffent de Gerar A-
• bimelech, et Ahufath ämicus illius , et Phichol
I dux militum, locutus eft eis Ifaac : Quid veniflis
1 ad me, hominem, quem odiftis et expuliftis a
I vobis ? Qui refponderunt : Vidimus, tecum ef-
fe Dominum /idcirco nos diximus : Sitiura-
f mentum inter nos , et ineamus fcedus , vt non
facias nobis quicquam mali , ficut et nos nihil
| tuorum attigimus, nee feeimus, quod te laederet,
: fed cum pace dimifimus : Tu autem nunc es
! benediclus Domini. Fecit ergo eis conuiuium,
f et edebant et bibebant. Mane vero furgentes
i iurauerunt iibi mutuo, dimifitque eos Ifaac , et
ilii ahierant in pace,
Ecce autem, venerunt in ipfodie ferui Ifaac,
i annuntiantes ei de puteo , quem foderant , at-<
I que dicentes : Inuenimus aquam. Vnde ap-
peUauit eum Seba , \nde nomen vrbi impofi-
tum eil Berfeba, vsque in praefentem diem.
I
CAPITVLVM XXVIL
Tf fau vero quadragenarius duxit'vxores, Iu-
|" dith filiamBeeri Hethaei,etBafmath,filiam
Eion Hethzei, qui erant inobedientes fpiritui
; Ifaac et Rebeccse. Senuit autem Ifaac, et cali-
■ gauerunt oculi eius, et videre non poterat. Vo-
icauitque Efau,filium fuum maiorem, dixitque
iei: Filii mi. Qui refpondk : Adfum. Cuipa-
iter : Vides (inquit) quod fenuerim,etignorem
, äiem mortis meae. Sume arma tua, pharetram
st arcum, et egredere foras, Cmnque venatu
»liquid apprebenderis, fac mtfii inde pulrnen
edam, et benedicam te coram Domino, ante-'
quam moriar. Nunc ergo, Uli mi, aequiefee
confiliis meis,et pergens ad gregem, affer mihi
duos hzedos optimos, vt faciam ex tis efeas pa-
tri tuo, quibus libenter vefeitur, quas cum intu-
leris, et comederit, benedicat te, priusquam mo^
riatür.
Cui ille refpondit : Nofii, quod Efau,fratec
meiiSjhomo pilofus fit, et ego leuis, fi attrecla-
uerit me pater meus, et fenferit, timeo,ne pu-
tet, me fibi voluiffe Hindere , et inducat fuper
me maledidiionem pro benediclione. Ad
quem mater : In me fit(air) ifta malediclio, fi-
li mi,tantum audi vocem meam, et pergens af-
fer , quas dixi Abiit ille , et tulit , deditque
niatri
Parauit illa cibos, freut velle nouerat patreiu
illius, et vembus Efau valde bonis, quas apudfe
habebat domi, indtiit eum, pelHculasque hsedo-
rum cir cumdedit manibus, et colli nuda prote-
xit, deditque pulmentumi , etpanes, quos ca«
xerat , tradidit.
Quibus illatis dixit : Pater mi ! At ille refpon-
dit : Audio, quis es tu , fili mi ? Dixitque Iacob t
Ego fum primogenitns tuus Efau , feci , ficut
praeeipifti mihi, furge, fede etcomede de vena-
tione mea , vt benedicat me anima tua, Rur-
Tumque Ifaac ad filium fuum : Qiiomodo (in-
quit) tarn cito inuenire potuifti , tili mi ? Qui
refpondit : Voluntas Domini Dei tui fuit me-
J cum. Dixitque Ifaac : Accede hue, vt tangan*
te , fili mi, et probem , vtnun tu fis filius meus
Efau, an non. Acceflit ille ad patrem, et pal-
pato eo dixit Ifaac: Vox quidemvox Iacob eft,
fed manus, manus Efau funt. Et non cogno-
uit eum , quia manus eius erant pilofae , llcut
manus fratris fui Efau.
Et benedicens eum , ait: Tu es filius mens,
Efau? -Refpondit: Ego fum. Et ille: Affer mihi,
inquit, cibos de venatione tua, filiini, vt bene,
Ü 2 &C«t
S7
LIBER GENESIS. C A P. XX VII, XXVJIL
SB
dicat te aniinamea. Qiios cum oblatos come-
difiet , obtulit ei etiam vinum. Quo haufto, di-
xit ad eum : Accede ad me , et da mihi ofcu-
lum , fili mi. Acceffit et ofculatus eil eum , fta-
timque vtfenfitveftimentorum illius fragranti-
am, benedicens eum, ait :
Ecce , odor filii mei , llcut odor agri pleni,
quem benedixit Dominus. Det tibi Deus de
rore coeli , et de pinguedine terrae abundantiam
frumentietvini. Seruiant tibi populi, et ado-
rent te tribus. Elto dominus fratrum tuorum,
et adorent te filii matris tuae. Qui maledixerit
tibi, fit ille maledid:us_, etquibenedixerittibi, fit
ille benedic/his.
Vix Ifaac fermonem impleuerat, et egreflb
Iacob foras , venit Efau , coctosque de vena-
tione cibos -intulit patri , dicens : Surge , pater
mi , et comede de venatione filii tui , vt benedi-
car me anima tua. Dixitque Ifaac : Quis es tu ?
Qui refpondit : Ego fum filius tuus primogeni-
tus Efau. Expauit Ifaac ftupore vehementi ni-
mis, et ait: Quis igitur ille effc, qui dudum ca-
ptam venationem attulit mihi , et comedi ex
Omnibus, priusquam tuvenires, benedixique
eum, et erit bened ictus.
Auditis Efau fermonibus patris , irrugiit cla-
more magno , et confternatus ait : Benedic
etiam me, pater mi. Qui ait : Venit germänus
tuus fraudulenter , etaccepitbenediclionemtu-
am. At ille fubiunxit : lüfte vocatum efl no-
men eius Iacob, fupplantauit enim me, en, altera
vice ; primogenita mea ante tulft, et nunc furri-
puit benediclionem meam. Rurfumque ad
patrem : Nunquid non feruafii ( ait, ) et mihi
benedictionem ?
Refpondit Ifaac : Dominum tuumillumcon-
flitui, et omnes fratres fuos feruituti eius fub-
iugaui , frumento et vino fiabiliui eum , et tibi
pofiJiafc, filimi, vltraquid faciam? Cui Efau:
Numvnam (inquit) tantumbenediclionemha-
bes, pater? Mequoque, obfecro,vtbenedicasj
eumque eiulatu magno fieret, refpondit Ifaac,
pater eius, et dixit ad eum :
Ecce , in pinguedine terrae et inrore coeli de-
fuper erit habitatio tua , viues in gladio, et fratri
tuoferuies, tempusque veniet, cum excutias
et foluas iugum eius de ceruicibus tiiis.
Od erat ergo femper Efau Iacob pro bene-
didione, qua benedixerat eum pater, dixitque
in corde fuo. Venient dies lucTus patris mei,
et occidam Iacob, fratremmeum, Nuntiata
funthaec Rebeccje, Quae mitterts et vocans Iacob
filium fuum, dixit ad eum: Ecce, Efau frater
tuus minatur , vt occidat te 5 nunc ergo , fili mi,
audi vocem meaim, et coiifiargens fuge ad La-
ban, fratrem memn, inHaran, manebisque
cum eo dies aliquot, donecrequiefcatfurorfra-
tris tui, et ceflet indignatio eius , obliuifcaturque
eorum , quae feci/ti in eum ; pofiea mittam , et
adducam te inde huc. Cur vtroque orbabor
filio vno die ?
Dixitque Rebecca ad Ifaac : Taedet me vitac
meae propter filias Heth , fi acceperit Iacob
vxorem de filiabus Heth, quae fimtfimilesfilia-
bus huius terrae, nolo viuere,
CAPITVLVM XXVIII.
"Y^ocauit itaque Ifaac Iacob , et benedixit eum,
* praecepitque ei , dicens : Noli accipere con-
iugem de filiabus Chanaan, ied furge , et proti-
cifcere in Melbpotamiam Syriae ad domum
Bethuel, patris matris tuae, et accipe tibi inde
vxorem de filiabus Laban , auunculi tui : Dens
autem omnipotens benedicatte, et crefcere fa-
ciat, atque multiplicet, vt fis inturbaspopulo-
nim, et det tibi benediclionem Abrahae, et
femini tuo poil te , vt poffideas terram pere-
grinationis tuae , quam dedit Deus Abraham. 1
Cumque dimififfet eum Ifaac, profeclus perue-
nit in Mefopotamiam Syriae ad Laban , filium 1
Bethuel Syri, fratrem Rebeccae, matris Iacob et
Efau.
Videns aufem Efau, quod benedixiffet pater
flius Iacob , et mififlet eum in Mefopotamiam
Syriae, vt inde vxorem duceret, et pofi bene-
diclionem praecepiffet ei , dicens: Non acci-
pies vxorem de filiabus Chanaan 5 quodque
obediens Iacob parentibus fuis iiffet in Syriam,
probans quoque, quod non libenter afpiceret
filias Chanaan pater fimsj iuitadlfinaelem, et
duxit vxorem absque his , quas prius habebat,
Malalathfiliamlfmael, filii Abraham , fororem
Nebaioth.
Igitur egrefTus Iacob de Berfeba pergebat
Hara».
59
LIBER GENESIS. CA?. XXVIlI. XXIX.
60
Haran. Cmnque venjflet ad qüendam locnm,
et velletineo requiefcere poft lblis öccubrtüiii,
tolit vnum de lapidibus , qui iacebaht , et fup-
ponens capiti fuo , dormiuit in eo loco. Vi-
ditque in fomnis fcalam, ftantemfuper terram,
et cacumen illiijs tangentem coelum^. angelos
quoqne Dei afcendentes et defcendentes ftiper.
eam , et Dominum innixum fcalae , dicentem-
que fibi :
Ego Ihm Dominus, Dens Abraham, patris
tili, etDeusIfaac: Terram, inquadormis, tibi
dabo, etfemini tuo; eritque fernen tuum quafi
pnluis terra? , dilataberis ad orientem , et occi-
dentem , et feptentrionem , et meridiem : et
benedicentur in te et in femine tuo cunda; tri-
bus terrse : Et ecce, ego flun tecmn , et cufto-
diam te , quocunque perrexeris , et reducam
te in terram hanc , nee dimittam te , nifi com-
pleuero vniuerfa , quse dixi tibi.
Cumque euigilaflet Iacob de fomno , ait :
Vere, Dominus eftinlocoifto, et ego nefeie-
bam. Pauensque, quam terribilis eft, inquit,
locus ifte. Non eft hie aliud , nili domus Dei,
et porta coeli. Surgens ergo Iacob mane, tulit
lapidem, quem fuppofuerat capiti fuo, et ere-
xit in titulum , fundens oleum deJ uper ; appek
lauitque nomen loci Bethel, qui prius Lufa voca-
batur.
Vouit etiam votum , dicens : Si fuerit Deus
mecum, et cuftodierit me in via , per quam ego
ambulo, et dederitmihipanem advefeendum,
et veftimentum ad> induendum , reuerfusque
fuero profpere ad domum patris mei , erit mihi
Dominus in Deum, etlapis ifte, quem erexi
in titulum, vocabitur domus Dei, eundorum-
<nie, qux dederismihi, deeimas offeram tibi.
CAPITVLVM XXIX.
U t leuanit Iacob pedes fuos , et mit ad ter-
■*-' ramorientalem, et vidit puteuminagro,
tres quoque greges ouium, aceubantes iuxta
eum ; nam ex illo adaquabantur pecora , et os
n eius grandi lapide claudebatur, Morisque erat,
vt eundis ouibus congregatis deuoluerent la-
pidem,et refedis gregibus rurfum fuper os putei
ponerent.
Dixitque ad paftores: Fratres , vnde eftis?
Qui refponderunt : De Haran. Quos inter-
rogans: Numquid (ait,) noftis Laban, filium
Nahor? -dixerunt : Nouimus. Sanusne eft?
inquit. Valet, inquiuntj ecce, Rahel, filia
eius , venit cum grege fuo. Dixit Iacob : Ad-
Iiug multum diei fupereft, nee eft tempus, vt
reducantur ad caulas greges 3 date ante potum
ouibus, etile eas ad partum reducite. Qui re-
fponderunt : Non poftumus , donec omnia pe-
cora congregentur, etamoueamus lapidem de
ore putei, vt adaquemus greges.
Adhuc loquebatur, et ecce, Rahel venie-
bat cum ouibus patris fui , nam gregem ipfa
paicebat. Quam cmn vidiflet Iacob , et feiret
confobrinam iiiam , ouesque Laban , auuneuli
fui, amouit' lapidem, quoputeus claudebatur^
et adaquato grege , ofeulatus eft eam , et ele-
-uata voce fieuit, et indicauit ei, quod frater
eflet patris ftü , et filius Rebecca;. Atilla fefti-
nans, nuntiauit patrifuo.
Qui cum audiflet, venifle Iacob, filium fo-
roris fuse , oecurrit obuiam ei , complexusque
eum , et in ofeula mens , duxit in dommn fuam.
Auditis autem catifis itineris, refpondit : Os me-
um es , et caro mea. Et poftqtiam impleti funt
dies menfis;vnius, dixit ei: Num quia frater
meus es , gratis feruies mihi ? die , quid mer-
cedis aeeipies ? Habebat vero duas fiMas ; no-
men maioris Lea , minor vero appellabatur Ra-
hel. Sed Lea infirmis erat oculis , Rahel decora
facie et venufto afpedu. Quam diligens Ia-
cob , ait : Seruiam tibi pro Rahel , filia tua
minore, feptem annis. Refpondit Laban:
Melius eft, vt tibi eam dem, quam alteri viro:
maneapud me.
Seruiuit ergo Iacob pro Rahel feptem annis,
et videbantur illi finguli dies, prae amore, di-
xitque ad Laban : Da mihi vxorem meam, quia
iam tempus impletum eft , vt ingrediar ad il-
lam. Qui vocatis omnibus viris loci illius , fecit
conuiuium, et vefpere filiamftiamLeamintro-
duxit adeimi, dans ancillam filia; lux, Silpam
nomine.
Ad quam cmn ex more Iacob fuiftetingref-
fus, fado mane vidit Leam; et dixit ad ibee-
rum fuum : Quid eft , quod facere voluifti ?
Nonne pro Rahel feruiui tibi? Qiiareimpofui-
E3 fti
/
Ci
L1SER GENESIS. fAP. XXIX. XXX.
62
ftimihi? Refpondit Laban : Non eft in loco
uofti-o confuetudinis, vtiunioremanteprimo-
genitam tradamus; imple hebdomadam iftam,
et hanc quoque dabo tibi pro opere, quo fer-
yiturus es mihi feptem. annis aliis. Acquieuit
placito, ethebdomada transacla Rahel duxit
vxorem, eui pater feruam Bilham tradiderat.
Tandemque potitus , optatis nuptiis , amorem
fequentis priori praetulit, feruiens apud eum fe-
ptem .aiinie aliis.
Videns autem Dominus 9 quod defpiceret
Leam, aperuit vuluam eius , forore (lerili per-
manente, Qu» conceptum genuit filium, vo-
cauitque nomen eius1 Rüben , dicens : Vidit
Dominus humililatem meem , nunc amabit me
vir mens. Rurfumque concepit et peperit
filium, et ait: Quoniam audiuit me Dominus,
haberi contemptüi , dedit etiam iftum mihi ;
vpcauitque nomen eius Simeon. Concepitque
tertio, etgenuitalium filium, dixitque: Nunc
quoque eopulabitur mihi marittis meus , eo,
quod pepererim ei tres filios ; et idcirco appel-
lawit nomen eius Leui. Quarto concepit et pe-
perit filium, et ait: Modo confitebor Domino;
et ob hoc vocauit eum ludarn. CeiTatiitque
parere.
CAPITVLVM XXX.
Cernens autem Rahel , quod infcecunda-
effet , inuidit forori fuao , et ait marito
fuo : Da mihi liberos , alioqui moriar. Qui
iratus, refpondit lacob : Num proDeo egö fum,
qui priuauk te frud.u ventris tui ? At illa : Habeo,
inguk, famulam Bilham, ingredere ad illam, vt
pareat fuper genua mea , et aedificer ex illa. De-
ditque illi Bilham vxorem.
Quae ingreflo ad fe viro concepit, et pepe-
it filium. Dixitque Rahel: Iudicauit pro me
Dominus , et exaudiuit vocem meam , dans
mihi fiüurä , et idcirco appellauit nomen eius
Dan. Rurüimque Büha concipiens, peperit
alterum , pro quo ait Rahel : Mutationes Dei
hx funt,' quod res mutata eil inter me et foro-
~ rem meam, fit ego invalid: vocauitque eum
Nephthali.
Sentiens Lea, quod parere defiinet , feilpam
aiicilläro fuam marito tradidit , qua polt con-
cepuunedente filium, dixit: Feliciter! Et id-
circo vocauit nomen eius Gad. Peperit quo-
que Silpa alterum; dixitque Lea: Hocprobea-
titudine mea, beatam quippe me dicent fibej
propterea appellauit eum Afer.
Egreflus autem Rüben tempore ineffis triti-
cx in agrum, reperit mandragoras , quasma-
tri Lex detulit. Dixitque Rahel : Da mihi par-
tem de mandragoris filii tui. Illa refpondit :
Parumne tibi videtur , quod prseripueris mihi
maritum , nill etiam mandragoras filii mei tu-
leris? Ait Rahel: Dormiat tecum hac nocte
pro mandragoris filii tui. Redeuntique ad
vefperam lacob de agro egrefla eft in occur-
fum eius Lea , et ait : Ad me' (inquit,) intrabis,
quia mercede conduxi te pro mandragoris filii
mei»
Dormiuitque cum ea nocle illa , et exaudi-
uit Deus preces eius. Concepitque et peperit
filium quintum , et ait: Dedit Deus mercedem
mihi , quia dedi anciüam meam viro meo f
appellauitque nomen eius liafchar. Rurliun
Lea concipiens, peperit fextnm filium, et ait;
Dotauit me Deus dote bona ; etiam hac vice
mecum erit maritus meus , eo, quod genuerim
ei fex filios; et iddrco appellauit nomen eius
Sebuloiiu Pofl quem peperit filiam , nomine
Dina.
Recordaiusque Dominus Raliel, exaudiuit
eam, et aperuit vuluam eius, quje concepit,
et peperit filium, dicens: AbftulitDeusoppro«
brium meum ; et vocauit nomen illius Iofeph,
dicens ; Addat mihi Dominus alterum. Nato
autem Iofeph , dixit lacob focero fuo : Dimitte
nie, vtvadam ad locum meum, et ad terrani
meam : Da mihi vxores et liberos meos , pro
quibus feruiui tibi , vt abeam. Tu vero nofti
feruitutem meam , quam feruiui tibi. Ait ei
Laban : Inueniam gratiam in conipectu tuo,
experimento didici, quod benedixeritme Deus
propter te ; ,conftitue mercedem tuam, quam
dem tibi.
At ihe refpondit : Tu nofti, quomodo fer-
uierim tibi, et quanta in manibus meis fitpoA
feffio tua. Modieum habuifti , antequam ve-
nirem ad te , nunc autem in multitudinem di-
latatuiUi benedixitque tibi Deus ad iniroitum
taeuiße
LIBBR GENESIS, CAP. XXX. XXXI.
r— » —
ts
meum : Quando vero prouidebo etiam domui
nie»? Dixitque Laban: Quid tibi dabo ? Atille
ait: Nihil omnino dabis mihi , . fed fi feceris,
quod poftulo, iterum pafcamet cuitodiam-pe-
eora tua»
Tranfibo hodie per omnes greges tiios , tu
vero fepara ex eis omnem ouem maculofam
et variam; et fit inerces mea, quicquid ni-
grum inter agnos , et varium et maculofum in-
ter capras nafcetur. Relporideatque pro me
cras iuilitia mea, emn venerit inerces mea co-
ram te , vt fi quid non maculofum et varium
inter capras, et nonnigrum inter agnos fuerit,
reus lim furti.
-Dixitque Laban: Eccefit, ficut locutus es.
JEt feparauit eo die omnes hircos maculofos
et varios , omnes capras maculoias et varias,
vbicunque aliquid albi in aliquo fuit , et oinne
nigrum inter agnos j et tradidit in manu filio^
: mm fuorum , et pofuit ipatium itineris inter
fe et gener um trium dierum, qui pafcebat re-
liquos greges eius.
Iacob vero accepit virgas falignas virides,
corylinas et ex caflaneis , easque partim de>
corticauit, nudans id , quod album eil in virgis
i pofuitque in canalibus aqua: ante greges , quo
venire iblent greges ad bibendum , vt conti
perent, quando ad bibendum ' venirent Ita
conceperunt greges iuxta virgas, etpepererunt
varios et maculofos et fparfo vellere. Tunc
feparauit Iacob agnos, et fecit gregem vnum
non varium et omne nigrum , vt elTet grex
Laban. Sihi vero feorfim fecit greges , quos
non pofuit cum grege Laban.
Ponebat autem Iacob virgas in canalibus
ante greges , vt iuxta virgas conciperent :
quando prima admiifiira erat. Quando vero
ferotina admilfura erat, non ponebat. Sic
acquirebat Laban ferotina , Iacob vero primi
temporis,. Ditatusque e/t homovltramodum,
et habuit greges multos, anciUasetferuos, ca-
melos et allnos.
CAPITVLVM XXXI.
Doilquam autem andiuit verba filionim La-
ban, dicentium: Tulit Iacob omnia , qua?
tuerunt patris noßri, et de iUius ftcultate fecit
64.
hanc gloriam. Animaduertitque quoque fa-
dem Laban , quod non eflet erga fe , ficut hgri
et nudius tertius.
Dixit, etiam Dominus ad Iacob: Reuertere?
in terram patrum tuorum , et ad generationen*
tuam, eroque tecum. Et mißt, et vocauit
Rahel et Leam in agrum , vbi pafcebat gregesr
dixitque eis : Video facicm patris veltri , quod:
non fit erga me, ficut heri et nudius tertius,
Dens autem patris mei fuit mecuni, et ipfa&
nofiis , quod totis viribus meis feruierim patri
veftro,
Sed et pater vefter circumuenit me , et
mutauit mercedem meam decem vicibus^
et tarnen non dimifit eum Deus, vt noee-
ret mihi. Si quando dixit r Varias erunt nier-
cedes ttiasj pariebant omnes oues varios foetus.
Quando vero e contrario, ait : Alba quceque ac-
cipies pro mercede ; omnes greges alba parie-
bant. Tulitque Deus fubftantiain patris velM
et dedit mihL Poftquam enimconceptusoui«*
um tempus aduenerat , leuaui oculos meos, et
et vidi in fomnis afcendentes mares fuper foe-
minas, varias et maeulofas,. et diuerforum co-
lorani,
Dixitque Angelus Dei ad me }n fomnis r
Iacob ! Et ego refpondi : Adfum. Qui ait ; Le-
ua oculos tuos,. et vide vniuerfos mafculos
afcendentes fiiper foeminas, varias, maeulo-
fas atque diuerforum colorum. Vidi enim
omnia, quas fecit tibi Laban. Ego fumDeus
Bethel, vbi vnxifti lapidem , etvotum vouifti
mihi. Nunc ergo furge , et egredere de terra
hac, reuertens in terram natiuitatis rage .
Refponderuntque ! Rahel et Lea: Nunquid
habemus partem aut hsereditatem in domo
patris nofiri ? Nonne quafi alienäs reputaüit
nos , et vendidit ,- comeditque pretium no-
ftrum? Sed Deus tulitopes patris noitri, eteas
tradidit nobis, ac filiis nofiris. Vnde omnia,
quas praeeepit tibi Deus, fac.
SmTexit autem Iacob, et impofitis liberis ac
coniugibus fuis fuper camelos f abiit , tulitque
omnem" fubfiantiam fuam et greges, et quic-
quid in Mefopotamia acquifierat, pergens ad
Ilaac , patrem iuum , in terra Chanaän. Eo
tempore autem ierat Laban ad tondeadas oues
Et
«f
LIB ER GENESIS. C A P. XXXI. XXXII.
66
Et Rahel furata efl idola patris fui. Sic fura-
batur Iacob cor Laban Syri , quod non indica-
uit ei , quod fugeret. Fugit autem ipfe , et
omne, quod habuit, et furgens tranfiuit torren-
tem , vt pergeret verfus montem Galaad.
Nuntiatum efl autem Laban die tertio, quod
fugeret Iacob. Qui affumptis fratribus fuis, per
fecutus efl eum diebus feptem, comprehendit
que in monte Galaad. Venit autem Deus ad
Laban Syrum in fomnis nocle,et dixit ei: Ga-
ue, ne quicquam afpere loquaris contra Iacob.
Iamque Iacob extenderat in monte tabernacu-
lum. Cumque ille confecutus fuiflet eum cum
fratribus fuis, in eodem monte Galaad fixitten-
torium. .
Et dixit ad Iacob : Quare ita egifti, vt rura-
tus cor meum, abigeres Alias meas, quafi capti-
uas gladio? Cur ignorante me fugere voluifti,
nee indicare mihi, vt profequerer te cum gau-
dio,et canticis,et tympanis, et cytharis? Non
es paffus,vtofcularer filiosmeos et filias. Still-
te operatus es. Et nunc quidem valet manus
mea vobis facere malum, fed Deus patris tui
heri dixit mihi : Gaue , ne loquaris contra Ia
cob quicquam durius. Ef (i ad tuos ire cupie-
bas, et defiderio erat tibi domus patris tui, cur
furatus es deos meos ?
Refpondit Iacob : Timebam , ne violenter
auferres filias tuas a me. Apud quemeunque
mus tua; ? Pone hie coram fratribus meis, et
fratribus tuis , et iudicent inter me et te. Vi-
ginti annis fui tecum , oues tuae et cäpfae fteri-
les non fuerunt, arietes gregis tui non comedi,
nee captum a beflia oflendi tibi. Ego damnum
omne reddebam. Quicquid furto peribat,fiue
per diem fiue per nodem,a me exigebas. Per
diem confumebar seftu, et per no<flem frigorc,
fugiebatque fomnus ab oculis meis.
Sic per viginti annos in domo tua feruiui ti-
bi , quatuordeciin pro filiabus , et fex pro gre-
gibus tuis. Immutafti quoque mercedem meam
decem vieibus. Niil Deus patris mei Abra-
ham, et tii-nor Ifaac affuiilet mihi,forfitan mo-
do inanem me dimififfes. Aöl ictionem meam
et laborem manuum mearum refpexitDeus,et
arguit te heri.
Refpondit ei Laban : Filise meze, et filii mei,
et greges tui, et omnia, qua; cernis, mea funtj
quid poffum facere Ullis etnepotibus meis? Ve-
ni ergo , et ineamus feedus , vt fit teftimonium
inter me et te. Tulit itaque Iacob lapidem,et-
erexit illum in titulum , dixitque fratribus fuis :
Afferte lapides. Qui congregantes fecerunt
tumulum , comederuntque fuper eum ; quem
vocauit Laban Iegar Schahedutha, et Iacob Ga-
lead.
Dixitque Laban : Tumulus ifle teflis erjt in-
ter me et te hodie , et ideirco vocatum efl no-
vero inueneris deos tuos, necetur coram fra-,tmen eius Galead et Mizpa, quia dixit : Intuea
tur Dominus inter nos, quando recefferimus a
tribus noflris. Scrutare, quiequidtuorum apud
me inueneris, aufer .; ignorabat autem , quod
Rahel furata eflet idola. Ingreffus itaque La-
ban tabernaculum Iacob, et Le<c, et vtriusque
ta mute, non inuenit. Cumque intraffet ten-
torium Rahelis, illa aeeepit, et abfcondit idola
fubter flramenta cameli, et fedit defuper, feru
w 2 -^
nobis , fi afflixeris filias meas, et II introduxe-
ris alias vxores fuper eas. Nemo efl nobiscum,
vide autem, quod Deus teflis efl inter me ette.
Dixitque rurfus ad Iacob : En , tumulus hie et
titulus , quem ereXi , inter me et te teflis erit.
Tumulus (inquam) üle et titulus jint in tefti-
tantique omne tentorium , et nihil inuenienti, monium. Si autem ego tranfiero illum, per-
ait : Ne irafeatur dominus meus , quod coram i gens ad te, aut tu praeterieris , malum mihi co-
te affurgere nequeo, quia iuxta confuetudinem gitans , Deus Abraham et Deus Nachor , Deus
feeminarum nunc aeeidit mihi. Sic quaefiuit, | patris eorum , iudicet inter nos..
et non inuenit idola. j Iurauit ergo Iacob per timorem patris fui
Iratus autem Iacob contendit cum Laban, re- Ifaac, immolatisque viclimis in monte, vocauit
fpondens et dicens : Quam ob eulpam meam, fratres mos, vt ederentpanem: Qui cumcom-
et ob quod peccatum meum fic exarfiili pofl ediffent, manferunt ibi. Laban vero de nocle
me , et ferutatus es omnem foppelledlilem 'confurgens , ofeulatus efl filios et filias fuas , et
meam? Quidinuenifti de cuncla fubüantiado- benedixit ülis , reuerfusque e/t in locum üwm.
CA-
67
tlBER GENESIS* C*AP. XXXil. XXXIU.
GS
CAPITVL'VM XXXIL "
Jacob autem abiit in itinere, quo ceperat, fue-
runtque ei obuiam angeli Dei. Quos cum
vidi ffet, ait : Caftra Dei funl haac. Et appella-
uit nomen loci illius Mahanaim, Miiit autem
et nuntios ante fe ad Efau, fratrem fuum, in
terram Seir, in regionem Edom, pracepitque
eis, dicens : Sic loquimini domino meo Efau :
Hjec dicit frater tuus Iacob : Apud Laban pe-
regrinatus fum,etfui vsque in praefentem diem.
Habeo boues et afinos, et oues, et feruos, et
ancillas , mittoque nunc legationem ad domi-
num meum,vt inueniam gratiana inconfpe&u
tuo.
Reuerfique funt nuntii ad Iacob,dicentes : Ve-
nimus ad Efau, fratrem tuum ; et ecce , pro-
perat in occurfum tumn cum quadringentis vi-
ris. Timuit Iacob valde, et perterritus, diuifit
populum fuum, qui fecum erat, greges quoque,
et oues, et boues , et camelos , in duas turmas,
dicens : Si venerit Efau ad vnam turmam , et
percufferit eam, alia turma,quse reliqua eft,fal-
•uabitur.
DLxitque Iacob : Deus patris mei Abraham,
Dens patris mei Ifaac, Domine, qui dixiüu mi-
hi : Reuertere in terram tuam, et in locum nati
uitatis tuas , et benefaciam iijbi. Minor fum
cundKs miferationibus tuis, et veritatetua,quam
explefti femo tuo. Cum bacuio meo trans-
iui Iordanem iftum,et nunc cum duabus turmis
regredior. Erue nie de manu fratris mei Efau,
quia valde eum timeo, ne forte veniens percu-
tiatmatres cum filiis. Tulocutus es, quod be-
nefaeeres milii, et poneres fernen memn ficut
arenam maris , quse pras multitudine numerari
non poteft.
Cumque manfiflet ibi nocle illa , feparauit
de his, qux habebat, munera Efau fratri flio,
eapras ducentas , hircos viginti, oues ducentas,
et arietes viginti, et camelos la&antes cum pul-
üs fuis triginta,vaccas quadraginta, et tauros vi-
ginti , afinas viginti et pullos earum decem.
Et mifit per manus feruormn fuorum iingulos
feorfim greges, dixitque eis: Antecedite me,et
fit fpatium inter gregem et gregem , et prarce-
pit priori , dicens :
Ä L. ParsXir.
Si obuium habueris fratrem meiim Efau, et
interrogaueritte: Guiüs es? aut quo vadis? aut
cuius funtifta, qua: anteteducis? Refpondebis:
Serui tui Iacob ; munera mifit domino fuo
Efau, ipfe quoque poft nos venit. Similiter
deditmandata fecundo et tertio, et cuncT:is,qui
fequebantur greges, dicens : Eisdem verbis lo-
quimini ad Efau, cum inueneritis eum,etadde-
tis : ipfe quoque feruus tuus Iacob nos fequi-
tur. Dixit enim : Placabo eum muneribus,
qua; prae cedunt, et poftea videbo illum , forfi-
tan fufcipiet fadem meam.
Praeceflerunt itaque munera ante eum., ipfe
vero manfit nocte illa in caftris. Cumque no-
de illa fiirrexiffet, tulit duas vxores fuas, et to-
tidem famulas cum vndecim filiis , et tranfiuit
vadum Iaboc. Transductisque omnibus, quae ad
eum pertinebant , manfit folus.
Et ecce , vir lu&abatur cimi eo, vsque dum
aurora afcenderet. Qui cum videret , quod
eum fuperare non poffet , tetigit coxam femo-
ris eius, ita vt inter lu&andum cum eo emoue-
retur coxa femoris Iacob. Dixitque ad eum;
Dimitte me , iam enim afcendit aurora. Re-
fpondit : Non dimittam te , nifi benedixeris
me. Ak ergo : Quod eft nomen tibi? Re-
fpondit: Iacob. At ille; Nequaquam (inquit)
Iacob appellabitur nomen tuum , fed Ifrael,
quia cum Deo et hominibus conflixifti et prse-
ualuim". , '
Interrogauit eum Iacob : Die mihi, quo ap-
pellaris nomine ? Relpondit : Cur quaeris no-
men raeum ? Et benedixit eum in eodem loco.
Vocauitque Iacob nomen loci illius Pnuel^ di-
cens : Vidi Benin facie ad faciem, et falua fa-
cla eil anima mea. Ortusque eil ei fiatim fol,
poftquam transgreflus eftPnuel; ipfe vero clau-
dicabat pede. Quam ob caufam non come-
dunt filii Ifrael latum neruum fuper coxam fe-
moris vsque in praefentem diem, eo quod ta-
dus fuit neruus latus in coxa femoris Iacob.
CAPITVLVM XXXIII.
Eleuans autem Iacob oculos, vidit venientem
Efau, et cum eo quadringentos viros, diui-
fitque iilios Leae et Rahel, ambarumque famula-
nun, et pofuit vtramque anciüam et liberosea-
F rum
69
LIBER GENESIS.
cäp, xxxm, xxxiv..
70
rum m principiö, Leam vero etfilioseius infe-
cundo loco , Rahel vero et Iofeph nouiffimos.
Et ipfe progrediens, adoraujt pronus in terram
fepties, donec appropinquaret adfratremfuum.
Cnrrens itaque Eiau obuiam fratn fiio, am-
plexatus eft eum , flringensque Collum eius , et
ofculans fleiüt , leuatisque oculis vidit midieres
et paruulos earum , et ait : Qui funt iiii ? Re-
fpondit : Paruuli funt, quos donauit mihi Dens
feruo tuo. Et appropinquantes ancillx et fiüi
earum, adorauerunt. Accefiit quoque Lea cum
pueris fuis, et cum fimiliter adoraffent, extremi
Rahel et Iofeph adorauerunt.
Dixitque Eiau : Quasnam funt iftas turmae,
quas obuiam habui ? Refpondit : Vt inuenirem
gratiam coram domino meo. At ille ait : Ha-
beo piurima, frater mi , fint tua tibi. Dixitque
Iacob : Noli ita, obfecro, fed 11 inueni gratiam
in oculis tuis, accipe munufculum de manibus
meisv Sic enim vidi faciem fuain, quafi vide-
rem vultumDei. Efto mihi propitiüs, et acci-
pe benedicrionem, quam attuli tibi, quia Deus
donauit mihi , vt habeam omnia. Vix fratre
compellente.fufcipiens, ait :
Proficifcamur iimul , eroque focius itineris
tui. Dixit autem Iacob : Nofli , domine mi,
quod paruulos habeam teneros , et oues et bo-
ues foetas mecum , quas li vno die impulero,
niorientur cimcti greges. Procedat dominus
meus ante feruum fuum , et ego fequarjpaula-
tim vefligia eius , ficut videro paruulos meos
poffe , donec veniam ad dominum meiun in
Seir.
agnis, et ei eclo ibi altari, inuocauit fuper illud
fortifiimum Deum Ifrael.
CAPITVLVM XXXIV.
1D grefla efl autem Dina, filia Leae , vt videret
-"-"' filias regionis illius. Quam cum vidiflet
Sichern, filius Hemor Heuaei, principis terrae il-
lius, rapuit eam, et dormiuit cumilla,et humili-
tauit eam. Et dilexif puellam , blandeque illi
loquebatur. Et dixit ad Hemor, patrem iüum :
Accipe mihi puellam hanc coniugem.
Audiuit autem Iacob , pollutam effe Dinam,
filiam fiiam ; fed cum filii eius effent cum peT
coribus in agro, tacuit, donec venirent. Egrel-
fo autem Hemor , patre Sichern , ad Iacob , vt
cum eo loqueretur, venerant filii Iacob de agro.j
audientes autem, doluerunt viri, et irati funt ve-
hementer, quod flultitiam feciffet in Ifrael, dor-
miendo cum filia Iacob 5 fic enim non erat fa-
ciendum.
Locutus efl itaque Hemor ad eos : Sichern,
filii mei, anima filiam verlram amat, date eam
illi vxorem, et iungamus viciflim connubia. Fi-
has veitras tradite nobis, et filias noftras accipi-
te, et habitate nobiscum. Terra coram vobis
efl , habitate , negotiamini , et poflidete in ea.
Sed et Sichern ad patrem et fratres eius ait :
Inueniam gratiam coram vobis, et quzecunque
ftatueritis, dabo. Augete dotem, et munera po-
ftulate, et libenter tribuam, quod petieritis j tan-
tum date mihi puellam hanc vxorem.
Relponderunt filii Iacob Sichern, et Hemor
patri eius in dolo , cogitantes , quod polluiffet
Dinam, fororem eorum : Non poiliimus face-
Refpondit Efau : Oro te, ?t de populo, qiü|re,q«od petitis,nec dare fororem noftram ho-
JSloneft,mquit, m^ incircumcifo , quod nobis opprobrium
jnecum eft,remaneant tecum
necefTe, tantum inueniam gratiam in confpectu
tuo , domine mi. K euerfus efl itaque illo die
Efau itinere , quo venerat , in Sem. Et Iacob
veuit in Suchoth, vbi aedificata domo , fecit ta-
bernaculapro pecoribns fuis 5 inde appellatur
nomen loci illius Suchoth.
Tranfiuitque in Salem, vrbem Sichemomm
quae efl in terra Chanaan, poftquam reuerfus efl
de Mefopotamia Syrias, et habitauit iuxta oppi-
dum, emitque partem agri, in qua fixit taberna-
cula, a filüs Hemor , patris Sichern, centumj.tus in omni domo patrisfui
efl. Sed in hoc vaiebimus foederari : Si vo-
lueritis effe iimiles noftri , et circumcidatur in
vobis omnis mafculus , tunc dabimus et acci-
piemus mutuo filias veflras ac noflras , et habi-
tabimusvobiscum,erimusque vnus populus. Si
autem circumeidinolueritis,tollemus filiam no-
,flrain , et recedemus.
: - Placuit fermo eorum Hemor et Sichern fi-
lio eius , nee diflulit adolefcens facere verbum
hoc. Amabat enim filiam Iacob. et erat incly-
Ingreffiquepor-
tam
7i
LT3ER GENESIS. CAP. XXXiV. XXXV,
72
tarn vrbis, locuti funt ad populum : Viri ifti pa- 1 eflent, terror Dei inuallt omnes per circuitum
cfffci funtapud nos,et voliint habitare in terra, j ciuitates, etnonfunt auii perfequi filios Iacob.
et negotiare in ea, quse fpatiofa eft, filias eorum I Venit igitur Iacob Lufam, qua: eil in terra Cha-
acciplemus vxores, etnoftras Ulis dabimus. Ve^j naan, cognomento Bethel, ipfe, et ohinis popu-
rum in hoc confentiimt habitare nobiscmn, vtfit | Jus, qui cum eo erat, sedificauitque ibi altare, et
fi circmncidamus omnes mafcu- ' appeilauit nomen loci illius Bethel, quia ibi ap-
populus"vnus
los, ficut ipft circumcifi funt ; tum fubftantia, et
pofleflio , et omnia pecora eorum noftra erunt,
modo acquiefcamus , vt nobiscmn habitent.
Afienfique funt omnes , cunclis circumcifis
maribus, qui egrediebantur portam cjuitatis fuge.
Et ecce , die tertio , quando dolor eft grauiffi-
mus, arreptis duo filii Iacob , Simeon et Leui,
fratres Dinae, gladiis, ingrefli funt vrbem confi-
denter, interfeclisque omnibus mafculis , He-
mor et Sichern pariter necauerunt, tollentes Di-
nam de domo Sichern.
Quibus egreffis irruerunt fuper occifos cete-
ri filii Iacob , et depopulati funt vrbem , quod'
polluiflfet fororem eorum, et tulerunt oues eo-
rum, et armenta, et afinos 5 cundaque quse in
ciuitate et agris erant , et omnes opes eorum,
omnes paruulos et mulieres duxerunt captiuas,
et diripuerunt cum Omnibus , quse in domibus
erant.
Iacob autem dixit ad Simeon et Leui : Tur-
baftis me, et odiofum feciftis me Chananaeis et
Pherefxis, habitatoribus terrae huius, Nos pait-
ci fumus, illi congregati percutient me, et dele-
borego,etdomusmea. Refponderunt : Num
quid vt fcorto abuti debilere forore noftra?
CAPITVLVM XXXV.
"TVxit autem Deus ad Iacob : Surge, et afcen-
*~* de in Bethel , et habita ibi , facque altare
Deo , qui apparuit tibi , quando fugiebas Efau
fratrem tuum. Iacob vero , conuocata omni
domo fua, ait : Abiicite deos alienos, qui in me-
dio veftri funt, et mundamini, ac mutate vefti-
mentaveftra, etfurgamus, et afcendamus in
Bethel , vt faciam ibi altare Deo , qui exaudiuit
me in die tqbulatio.nis meae,etmecum fuit per
viam , qua ambuläui. ^
Dederunt ergo ei omnes deos alienos , quos
habebant , et inaures , quae erant in auribus eo-
rum. At ille infodit eos fuper queremn, quse
cit iuxta vrbem Sichern. Cuinque profeeli
paruerat ei Deus , cum fugeret fratrem fiium.
Eodem tempore mortua eil Debora, nu-
trix Rebeccae , et fepulta eft ad radices Bethel,
fupter quercum, vocatumque eft nomen loci
illius, quercus fletus.
Apparuit autem iterum Deus Iacob, poft-
quam reuerfus eft de Mefopotamia Syrise;
benedixitque euin, dicens : Non vocaberis vltra
Iacob, fed Ifrael erit nomen tuum -7 et inde ap-
pellatur Ifrael.
Dixitque ei : Ego Deus omnipotens , crefee
et miütiplicare , gentes et populi.nationum eX
te erunt. Reges ex lumbis tuis egredientmy
terramque, quam dedi Abraham et Ifaac, dabo
tibi et femini tuo poft te. Et A t ceffit ab eo.
Ille vero erexit titulum lapideum , in loco quo
locutus fuerat ei Deus , libans fuper eum liba-
men , et effundens oleum , vocansque nomen
loci illius Bethel*
Egrefllis autem eft inde. Et erat adhuc fta-
dium terrae vsque ad Ephratham $ vbi cum par-
turiret Rahel , ob difficultatem partus pericli-
tari cepit. Dixitque ei obftetrix : Noli timere,
quia et hunc habebis filium. , Egrediente au-
tem anima et imminente iammorte, vocauit-
que nomen filii fui Benoni ', pater vero appel-
iauit eum Beniamin. Mortua eft ergo Rahel,
et fepulta in via , qua; ducit Ephratham , hasc eft
Bethlehem. Erexitque Iacob titulum fuper fe-
pulchrum eius. Hie eft titulus monumenti
Rahel, vsque in praefentem diem. ProfecTus
inde , fixit tabernaculum trans turrem Eder.
Cumque habitaret in illaregione, abiit Rüben,
et dormiuit cum Bilha coneubina patris fui;
quod audiuit Ifrael. Erant autem filii Iacob
duodeeim. Filii Leae: primogenitus Rüben,
Simeon , Leui , Iuda , Ifafchar et Sebulon.
Filii Rahel : lofeph et Beniamin. Filii Bilha
ancillae Rahelis : Dan et Nephthali. Filii Silpa
ancillse Leae: Gad et Afer. Hifunt filii Iacob.
qui nati funt ei in Mefopotamja.
F a Venu
73
LIBER GENESIS, CAP. XXXV. XXXVI.
Venit etiam ad Ifaac , patrem fuum , in
Maiare , iuxta eiuitatem tetrapolim , hacc eil
'Hebron , in qua peregrinatus eft Abraham et
Ifaac. Et completi iiint dies Ifaac centum
odtoginta änaonim, confumtusque artate mor-
tuus efl , et appoilttis efl populo fuo , fenex et
plenus dierum. Et fepelierunt eum Efau et
Jacob, filii fui.
CAPITVLVM XXXVI
Hse autem funt generationes Efau : Ipfe efl
Edom. Elan accepit vxores de filiabus
Chanaan : Ada, fiiiam Elon Hethad j et Ahali-
bama , fiiiam Ana , filiae Zibeon Heim ; Baf-
math quoque, fiiiam Ifmaei, fororem Neba-
ioth. Peperit autem Ada Efau Eliphas j ßaf-
math genuit Reguel ; Ahalibama genuit Ieus,
et laejam , et Korah. Hi filii Efau , qui nati
funt ei in terra Chanaan.
Tulit autem Ef in vxores fuas , et filios, et
filias, et omüem animam domus fuae, et fub-
ftantiam , et pecora , et cuncla quse habere po-
terat in terra Chanaan ; et abiit in alteram re-
gionem , receffitque a fratre fuo Iacob ; diuites
enim erant valde , et fimul habitare non pote-
rant , nee fuflinebat eos feiTa pereg.rinationis
eorum prse multitudine pofleflionis eorum.
Hahitauitque Efau in monte Seirj ipfe eil
Edom.
Hae autem funt generationes Efau , patris
Edom , in monte Seir , et haec nomina filio-
rum eins: Eliphas, fiiius Ada, vxoris Efauj
Reguel quoque , fiiius Bafmath , vxoris eius.
Fueruntque Eliphas filii r Theman, Omar,
Zepho, et Gaetham , et Kenas. Erat autem
Thimna coneubina Eliphas, filii Efau, qnaj
peperit ei Amalec. Hi funt filii Ada , vxoris
Efau. Filii autem Reguel : Nahath et Serah,
Samma et Mifa. Hi filii Bafmath , vxoris
Efau. Ifli quoque erant filii Ahalibama , filiae
Ana, filiae Zibeon," vxoris Efau, quos genuit
ei: Ieus, etlaelam, et Korah.
Hi duces filiorum Efau : filii Eliphas , pri-
mogeniti Efau : Dux Theman, dux Omar, dux
Zep&o, dux Kenas, dux Korah, dux Gaetham,
dux Amalec. Hi dnees ex Eliphas in Edom , et
hi filii Ada.
_74
Hi quoque filii Reguel , fihTEfan: Dnx Na-
hath , dnx Serah , dux Samma , dux Mifa. Hi
funt duces ex Reguel in terra Edom. Ifli filii
Bafmath, vxoris Efau.
Hi ■ autem filii Ahalibama , vxoris Efau :
Dux Ieus, duxlaelam, dux Korah. Hi duces
ex Ahalibama , filia Ana , vxore Efiiu. Ifti funt
filii Efau, et hi duces eorum : Ipfe efl Edom.
Ifli funt filii Seir, Horraei, habitatoris terrae :
Lothan, et Sobal, et Zibeon, et Ana, etDifon,
et Ezer, et Difan. Hi duces Horraeorum , filii
Seir, in terra Edom. Erant autem filii Lothan :
Hori et Heman. Erat autem foror Lothan,
Thimna,
Er ifli filii Sobal : Alban , et Manahath , et
Sepho , et Onam. Et hi filii Zibeon : Aia et
Ana. Ifle efl Ana , qui iuuenit mulos in foli-
tudine , cum pafeeret afinos Zibeon, patris fui.
Habuitque filium Difon et Ahalibama , harc efl
ilk filia Ana.
Hi duces Horneorum : Dux Lothan , dux
Sobal, dux Zibeon , dux Ana , dux Difon, dux
Ezer , dux Difan, Ifli duces Horraeorum, qui
imperauerunt in terra Sek.
Reges autem , qui regnauernnt in terra
Edom, antequam haberent regem filii Ifrael,
fuerunt hi: Bela fiiius Beor, nomenque eius
vrbis Diuhaba. Mortuusque autem efl Bela,
et regnauit pro eolobab, fiiius Serah, de
Bazra. Cumque mortuus efiet Iobab , regna-
uit pro eoHufamde terra Themanorum. Hoc
quoque mortuo , regnanit pro eo Hadad , fi-
iius Bedad, qui pereuflit Madianitasinregione
Moab , et nomen vrbis eius Abith, Cumque
mortuus efiet Hadad , regnauit pro eo Samla
de Mafrec. Hoc quoque mortuo, regnauit
pro eo Saul de fluuio Rehohoth, Cumque et
hie obiiffet , fucceflit in regnum Baal Hanan,
fiiius Achbor. Mo quoque mortuo, regnauit
pro eo Hadad, nomenque vrbis eius Pagiu
Et appellabatur vxor Mehethabeel , filia Ma*
tred, filia Mefiihab.
Haec ergo funt nomina dueum Efau in co-
gnationibus, et locis, et vocabulis fuis : Dux
Thimna , dux Alba, dux Ietheth, dux Ahaliba-
ma, duxEla, dux Pinon, dux Knas,duxTheman,
dux Mibzar, dux Magdiel, dux Iram. Hi prin-
cipe*
TS
LIBER GENE8IS. CAP, XX.XVII.
70
cipes Edom, habitiintes in terra imperii fui.
Efau vcro eft pater Edomaeorum.
CAPITVLVM XXXVII.
H abkamt autem Iacob in terra Chanaan , in
qua pater fuus peregrinatus eil , et hx funt
generationes eius.
lofeph cum fedecim annorum effet , pafce-
bat gregem cum fratribus fuis. Et erat puer
cum filiis Bilhse et Silpae , vxorum patris fui,
et deferebat ad patrem eorum malam famam
eorum. Ifrael autem diligebat lofeph fuper
(uimes rilios fuos , eo quod in fene&ute genu-
iifet eum , fecitque ei tmiicam polymitam.
Videntes autem fratres eius , quod a patre
plus euncftis fratribus amaretur , oderant eum,
nee poterant ei quiequam paeifice loqui. Ac-
eidit quoque, vt vifum fomnium referret fra-
tribus fuis ~ qax cauia maioris odii feminari-
tim fuit. Dixitque lofeph fratribus fuis : Au-
dite fomnium meum, quod vidi. Putabam,
nos colligere manipulos in agro , et quali con-
furgere manipulum meum et ftare , veftrosque
manipulos cireumftantes adorare manipulum
meum. Refponderunt fratres eius : Nunquid
rex nofter eris, aut fubiieiemur ditioni tuse ? Ode-
rant igifur eum adhuc magispropter fomnium
et verba eius.
Aliud quoque vidit fomnium, quod narrans
fratribus , ait : Vidi per fomnium , quafi folem
et lunam , et ftefias vndeeim adorare me.
Quod cum patri fuo et fratribus retuliffet, in-
crepauit eum pater fuus , et dixit : Quid fibi
vulthoc fomnium, quod vidifti? Num ego,
et mater tua , et fratres tili adorabimus te fuper
terram ? Inuidebant ei igitur fratres eius , pater
vero verbum feruabat.
Cumque fratres ilKus in pafeendis gregibus
patris morarentur in Sichern, dixit ad eum If-
rael : Fratres tui pafeunt oues in Sichern, veni,
mittam te ad eos. Quo refpondente-: Prafto
fum; ait: Vade, et vide, 11 cuncla profpera
fint erga fratres tuos , et pecora , et renuntia
mihi, quid agatur. Mittebatque eum de valle
Hebron in Sichern.
Inuenitque eum vir errantem in agro , et
interrogaiüt eum, quid qusereret? Atiüere-
fpondit: Fratres meos; qusefo, indica mihi, vbi
pafeant greges. Dixitque ei vir : RecefTerunt
de loco ifto ; audiui enim eos dicentes : Ea-
mus in Dothan. Perrexit itaque lofeph poft
fratres fuos , et inuenit eos in Öothan. Qui
cum vidiffent eum proeul , priusquam accede-
ret ad eos, cogitauerunt eum oeeidere, et mu-
tuo loquebantur : Ecce , fomniator venit , ve-
nite, oeeidamus emn,et mittamus ineifternam,
dicemusque : Fera peilima deuorauit eum 3 et
tunc apparebit, quid profint ei fomnia fua. '
Audiens autem hax Rüben, nitebatur liberare
eum de manibus' eorum , et dicebat : Non in-
terficiamus animam eius , nee eifundamus fna-
guinem, fedproiieiamus emn in eifternam, qux
eft in folitudine, et non iniieiamus in eum ma-
nus, Hoe autem dicebat, volens eripere eum
de manibus eorum , et reddere patri fuo.
Confeftim igitur, vt peruenit ad, fratres fuos,
nudauerunt eum tunica talari et polymita. Mi-
feruntque eum in eifternam, quse non habebat
aquam. Et fedentes , vt comederent panem,
viderunt Ifmaelitas venire de Galead, et came-
los eorum , portantes aromata et balfamum et
ftaCten in Aegyptum,
Dixit ergo Inda fratribus fuis : Quid nobis
prodeft, ü* oeeidamus fratrem noftrum , et. ce-
lauerimus fanguinem ipfius ? Melius eft, vt ve-
rtundetur Ifmaelitis , et manus noftrae non pol-
luantur ; frater enim et caro noflra eft. Ac-
quieuerunt fratres fermonibus illius, et praster-
euntibus Madianitis negotiatoribus, extrahentes
eum de eifterna, vendiderunt eum Ifmaelitis vi-
ginti argenteis , qui duxerunt eum in Aegy-
ptum.
Reuerfusque Rüben ad eifternam, non inue-
nit puerum,et feiffis veftibus pergens ad fratres
fuos, ait : Puer non comparet, et ego quo ibö?
Tulerunt autem tunicam eius , et in ianguine
hoedi, quem oeeiderant, tinxerunt, mittentes qui
ferrent ad patrem , et dicerent : Hanc inueni-
mus, vide, vtrum tiuiica filii tui fit, an non.
Quam cum cognouiffet pater, ait : Tunica
filii mei eft. Fera pefiima comedit eum , beftia
deuorauit lofeph. Sciffisque veftibus indutus
eft cilicio , lugens filium fuum multo tempore.
Surgentes autem omnes filii et filisc eius , con-
f 3 fola
L1BER GENESIS. C A P, XXX VIII. XXXIX.
78
77
folabantur eum, fed nöluit confolationem acci- 1 fiia effet. Qua refpondente : Quid, mihi dabis,
pere. Et ait: Defcendam ad filium meum lu-jvtingrediaris ad nie? dixit : Mittam tibi ha>
gens ininfernum. Fleuit etiam fuper eum pa- dum de gregibus. Rurfumque illa dicente: Si
terfuus* Madianitx vero vendiderunt Iofeph
in Aegyptum Pötiphar , eunucho Pharaonis,
oeconomo.
CAPITVLVM XXXVIII.
T7 ödem tempore defcendit luda a fratribus
■■-' fuis , diuertitque ad virum Odollamitem,
nomine Hiram, viditque ibi fiiiam hominis Cha-
nansei , qui vocabatur Sua. Et accepta vxore
ingreflus eil ad, eam. Qux concepit, et pepe-
rit filium , et vocauit nomen eius Er. Rur-
fumque concepto foetu , hatum filium vocauit
Onan. Tertium quoque peperit, quem voca-
uit Sela» Fuit autem in Chefib, quando hunc
peperit.
Dedit autem luda primogenitö fuo Er vxo-
rem, nomine Thamar. Fuit autem Er, primo-
genitus Iudac , malus in confpeclu Domini , et
ideo ab eo occifus efl. Dixit ergo luda ad O-
nan, filium fuum : Ingredere ad vxorem fratris
tui , et fociare illi , vt fufcites fernen fratri tuo.
Ille fciens, non fuum fore fernen, perdebat illud
in terram , quando ingrediebatur ad vxorem
fratris fui. . Difplicuit itaque Domino , quod
faciebat, ideo occidit et ipfum. .
Quam ob rem dixit luda Thamar , nurui
{\vx: Eflo viduain domo patris'tui, doneccre-
fcat Sela, filius meus. Timebat enim, ne et ipfe
moreretur, ficut fratres eius. Quse abiit et
habitauit in domo patris fui* Euolutis autem
multis diebus , mortua efl filia Sua, vxor lud«.
QuipoftlucT:um, confolatione fufcepta , afcen-
debat ad tonfores ouium fuarum, ipfe et Hira,
opilio gregis Odollamita , in Thimnath.
Nuntiatumque efl Thamar , quod focer il-
lius afcenderet in Thimnath ad tondendas oues,
Qux depofitis viduitatis veflibus, operuit fe pe-
plo , et velata fedit in oflio palam in via , quae
ducit in Thimnath, eo, quod vidit creuiife Sala,
et non eilet ei data in vxorem.
Quam cum vidiffet luda, putabat effe mere-
tricem, operuerat enim vultum fuum. Decli-
nans itaque in via ad eam, ait : Dimitte nie, vt
ingrediar ad te, Nefciebat enim , quod nurus
dederis mihi arrhabonem , donec mittas. Ait
luda : Quid tibi vis pro arrhabone dari ? Re-
fpondit: Annulum tuurn, et fifciam, et bacu-
lum , quem manu tenes. Dedit autem ei , et
ingreffus efl ad eam. Qux concepit ex eo , et
furgens abiit, depofuitque peplum, et induta eil
viduitatis veflibus.
Miilt autem Inda haedum per paflorem fumn
Odollamitam, vt reciperet pignus , quod dede-
rat mulieri. Qui cum non inueniffet eam, in-
terrogauit homines loci illius : Vbi efl mere-
trix, qux palam fedebat ad viam ? Refponden-
tibus cunClis : Non fuit in loco iflo mere-
trix 5 reuerfus efl ad Iudam , et dixit ei : Non
inueni eam, fed et homines loci illius dixerunt
mihi, non fnifle ibi fcortum. Ait luda : Ha-
beat libi , ne forte vituperemur 5 ego mifi hx-
dum , tu vero non inuenifli eam.
Ecce autem , pofl tres menfes nuntiauerunt
Iudse, dicentes : Fornicata efl Thamar nurus'
tua , et de fornicationibus concepit. Dixitque
luda : Producite eam , vt comburatur* Quae
cum produceretur miiit ad focrum fuum , di-
cens : De vjro, cuius hssc funt, concepi. Co-
gnofcis, cuius fit annulus, etfiifcia, etbaculus?
Qui agnofcens ait : Iuflior me efl,quia non efl
data filio meoSela in vxorem. Attamenvltra
non cognouit eam.
Inflante autem partu apparuerunt gemini in
vtero eius , atque cum iam pareret , prodibat
manus, in qua obftetrix ligauit coccinum, di-
cens : Ifle egredietur prior. Illo vero retra-
hente manum, egreffus eftfrater eius. Dixit-
que illa : Quare facla efl propter te ruptura ?
Et vocatum efl nomen eius Parez. Pofiea e-
grefliis efl fratefeius, in cuius manu erat coc-
cinum , qui appellatus e/l Serah.
CAPITVLVM XXXIX»
Tofeph autem duclus eil in Aegyptum, emit-
*■ que emn Pötiphar, eunuehus Pharaonis,oeco-
nomus, vir Aegyptius, de manu Ifmaelitarum,
a quibus perduclus erat. Fuitque Dominus
cum eo, et erat vir, in cimdis piöijpere agens.
79
LlBER GENESIS. CAP. XXXIX. XL.
8o
Fuit itaque in- domo dominifut Aegyptiij quia
vidit , Dominum effe cum eo , et omnia , quas
gerebat, a Domino dirigi in manu eius. Inue-
nitque Iofeph gratiam coram domino fuo , et
miniflrabat ei. Et conflituit eum fuper do-
mnm fuam , et dedit in manu eius omnia,
qua: habebat. Benedixitque Dominus domi-
num Aegyptii propter Iofeph, et lmütiplicauit
tarn in xdibus, quam in agris, cunctam eius fub-
ftantiam ; nee quiequam aliud nouerat , quam
panem, quo veicebatur. Erat autem Iofeph
pulchra f?,cie , et decorus afpedu.
Pofl illa iniecit domina oculos fuos in Io-
feph , et ait ; Dormi mecum. Ille autem re-
nuens dixit ad eam : Ecce dominus mens,
omnibus mihi traditis, ignorat , quid habeat in
domo fua, nee quiequam eil, quod non in mea
fit poteflate, praeter te, quae vxor eius es. Quo-
modo ergo poffiim hoc malum facere, et pec-
care in Deum ? Et quamuis illa quotidie talia
ad Iofeph loqueretur , non tarnen ipfe confen-
tit,vt dormiret iuxta eam, aut apud eam effet.
Accidit autem quadam die, vt intraret Iofeph
domum, vt opus fuum faceret, cum nullus de
familia effet domi ; illa veftem eius apprehen-
dit , dicens : Dormi mecum. Ille vero relin-
quens veflem fuam in manu eins, fugit, et egref-
fus efl foras.
Cumque vidi Met mulier, quod verlern in raa-
nibus reliquifiet, et fugiffet foras , vocauit ad fe
homines domus , et ait ad eos : En , introdu-
xit virum Ebneum, vt illuderet nobis ; ingreffus
efl ad me,vt dormiret mecum. Cumque ego
fucclamaffem, et audiffet vocemmeam,reliquit
veflem apud me,et fugit, egreffusque efl foras.
Et dimiiit veflem eius apud fe, donec veni-
ret dominus funs , ad quem locuta efl eisdem
verbis , dicens : Ingreffus efl ad nie feruus E-
brxus, quem adduxifli nobis, vt illuderet mihi 5
cum autem ego clamarem , reliquit apud me
veflem fuam , fligitque, et egreffus efl foras.
Auditis autem verbis vxoris dominus, tulit Io-
feph, et pofuit in carcerem,vbi vindi regis cu-
flodiebantur, et erat vindus. Fuit autem Do-
minus cum Iofeph, et mifertus efl illius , et de-
dit ei gratiam in confpedu prineipis carceris,
Qui tradidit in manum illius vniuerfos vinclos,
qui in cuflodia tenebantur. Et quiequid fiebat'
per ipflmi fiebat , quia prineeps carceris vidit'
quod Dominus cum eo effet in omnibus , qua3
fub manu eius erant, et quiequid faciebat, hoc
Dominus dirigebat.
CAPITVLVM XL.
TLTis itaque geflis accidit, vt peccarent duo eu-
•*- •*• nuchi, pincerna regis Aegypti et piflor,do-
mino fuo« lratusque contra eos Pharao (nam
alter pincernis pracerat , alter pifloribus) mißt
eos in carcerem ceconomi, in quo erat vinclus
et Iofeph. At oeconomus tradidit eos Iofeph,
qui et miniflrabat eis.
Cum autem effent ibi aliquot diebtis , vidit
vterque f omnium node vna , iüxta interpreta-
tionem congruani" iibi. Ad quos cum introif-
fet Iofeph mane, et vidiffet eos trifles , feifeita-
tus efl, dicens : Cur triflior efl hodie folito fa-
cies veftra ? Qtii refponderunt : Somnium vi-
dimus, et non eil, qui interpretetur nobis. Di-
xitque ad eos Iofeph ; Numquid Dei efl inter-
pretatio ? Referte mihi.
Narrauit praepofitus pincernamm fomnium
fuum : Videbam coram me vitem, in qua erant
tres propagines , crefeere paulatim in gemmas,
et pofl Mores vuas maturefeere, calicemque Pha-
raonis in manu mea. Tuli ergo vuas , et ex-
preß! in calicem, et tradidi poculum Pliaraoni.
Refpondit Iofeph : Hase efl interpretatio :
Tres propagines , tres adhuc dies funt , pofl
quos leuabit Pharao caput tuum, et reftituet te
ad officium tuum, dabisque ei calicem, ficut an-
^ confueueras. Sed memento mei , cum tibi
behe fuerit, et facias mecum mifericordiam, vt
fugg^ras Pharaoni, vt educat me de iflo carce-
re, quia furtim fublata fum de terra Ebrasormn,
et hie ihnocens in laeum mifliis fum.
Videns piflorum magifler , quod bona effet
interpretatio, ait : Et ego vidi fomnium , quod
tria canifl.ra viminea haberem fuper caput
meum, et in vno caniflro, quod erat excelflus,
portare putabam me Pharaoni omnes eibos, qui
fiunt arte pifloria, auesque comedere qx eo*
Refpondit Iofeph : Hase eft interpretatio
fomnii : Tria caniflra, tres adhuc dies funt, pofl
quos leuahit Pharao caput tuum , ac fufpendet
te
gl
LIBER GENESIS. CAP. XL, XLI.
82
et lacerabunt volucres carnes
te in crucem ,
tuas.
Exinde dies tertius riatalitius Pharaoms erat,
qui faciens conuiuium feruis fürs, leuauit caput
magiiln pincernarum, et magiftri piftorum, re-
ftituitque alterum in officium fuum , vt porri-
geret ei poculum, alterum fufpendit in patibu-
fum, ficut interpretatus fuerat Iofeph. Magi-
fter pincernarum vero non eil recordatus Io-
feph , fed obliuifcebatur eius.
CAPITVLVM XU.
Poft d^osaiinos vidit Pharao fomniüm : pu-
tabat,fe ilare iuxta fluuiiim,de quo afcen-
debant feptem boaes pulchra? et craflas, et pa-
fcebanturinpratis. Aiia? quoque feptem emer-
gebant de flumine foeda?, confeClarque macie,
et accedebant ad illas iuxta aquam , deuora-
uerimtque pulchras illas et craflas boues j et
euigilauit Pharao.
Rurfum dormiuit, et uidit alterum fommiim :
Septem fpicx pullulabant in culmo vno , ple-
nx atque formofa? , ali-ae quoque totidem, fpe-
cie tenues, et percufia? vredine oriebantur, de-
uorantes omnem priorum pulchritudinem.
Euigilans vero Pharao , fenfit quod elTet fom-
niüm, Et fado mane, fpiritu perterritus, mi-
ßt ad omnes conieclores Aegypti, cundosque
fapicntes,et aecerfitis narrauit fomnium fuum y
nee erat, qui interpretaretur.
Tunc loquebatur maginer pincernarum ad
Pharaonem , dicens : Recordor iam peccati
mei. Qirando Pharao iratus feruis fuis, ine et
magiftrum piftorum retrudi iuflit in carcerem
oeeonomi, vbi vna nocle vterque vidimus
fomnium, praefagium futurorum fibi. Erat
ibi puer Ebra?us, eiusdem oeconomi» famulus,
cui narrantes fomnia, audiuimus, quiequid po-
flea rei probamt euentns. Ego enim redditus
tum officio meo,et ille fufpenfus eil in cruce.
Protinus ad regis imperium educlum decar-
cere Iofeph totondenuit, ac mutata vefte , ob-
tulerunt ei, Cui ille ait : Vidi fbmnum,^ nee
eft qui ediflerat. Audiui autem , te pofle m-
terpretari fomnia. Refpondit Iofeph : Deus
absque me refpondebit profpera Pharaom.
Narrauit ergo Pharao : Putabam, me ftare
fuper ripam fluminis,et feptem boues deamne
afeendere, pulchras et craflas, et pafeebantur in
pratis. Et ecce, has fequebantur alia? feptem
boues, deformes et maeüentae, vt nunquam ta-
les in terra Aegypti viderim. Qua? deuoratis
prioribus , nulluni faturitatis dedere veitigium,
fed fimili macie et fqualore torpebantj eteiü-
gilaui.
Rurfus fopore depreffus , vidi fomnium :
Septem fpicae pullulabant in culmo vno , ple-
na? atque pulcherrimae. Alia? quoque tenues et
percuÜa vredine oriebantur, qua? priorum pul-
chritudinem deuorauerunt. Narraui coniedo-
ribusmeis fomnium, et nemo eil,- qui ediflerat,
Refpondit Iofeph ; Somnium Regis vnum
eil. - Qua? facturus eil Deus," oftendit Pharao-
Septem boues pulchra? , et feptem fpica?
ni
plena? , feptem vbertatis anni funt, eandemque
vim fomnii eomprehendunt. Septem quoque
boues foeda? atque macilenta? , qua? afeenderunt
poil eas, et feptem fpica? tenues, et vento vren-
te pereuifa?, feptem anni Ventura? funt famis.
Ecce, feptem anni venient fertilitatis magnx
in vniuerfa terra Aegypti ^ quos fequenfur fe-
ptem anni alii tanta? famis , vt obltuioni dertir
eunda retro abundantia. Confumptura eil
enimfames omnem terram, et vbertatis magni-
tudinem perditura eil inopia? magnitudo. Quod
autem feeundo vidiili fomnium, fignificat, cer-
tum effe verbum a Deo , et velociter ipfum
faciet.
Nunc ergoprouideatrexvirum fapientemet
induftrium, et pra?ficiat eum terra? Aegypti, qui
conilituat praspoiltos per eundas regiones , et
quintam partem fruduum per feptem annos
fertilitatis, qui iam nunc futuri funt, congreget
in horrea , et omne frumentum fiib Pharaonis
poteilate condatur, ferueturque in vrbibus, et
praeparetur futurae feptem annorum fami, quse
oppreifura eil Aegyptum , vt non confumatur
terra inopia.
Placuit hoc Pharaoni et eundis feruis eins ;
locutusque eil ad eos : Num inuenire poteri-
mus talem virum , qui fpiritu Dei plenus fit ?
Dixit ergo ad Iofeph : Quia oftendit tibi Deus
omnia ha?c,nullus eft tarn iapiens etintelligens,
quam tu es, Tu eris fuper domum ineam, et
ad
83
LlBER GENESIS. C A P. XLI. XLII.
84
ad tili oris Imperium cunctus populus obediet.
Vno tantum praecedam te , hempe regni folio.
Dixitque rurfum Pharao ad Iofeph: Ecce,con-
ftitui te fuper vniuerfam terram Aegypti. Tu-
litque annulum de manu fua , et dedit eum in
manum eius ; vefliuitque eum flola byflina, et
collo torquem aureum circumpofuit ; fecitque
«um vehi fuper currum fuum fecundum, cla-
mante praecone, vt omnes coram eo genu fle-
derent, et praepofitum efle fcirent vniuerße ter-
rae Aegypti.
Dixitque rex Aegypti ad Iofeph : Ego.fiim
Pharao, absque tuo imperio nonmouebit quis-
quam manum aut pedem in omni terra Aegy-
pti. Vocauitque eum Zaphnath Pacnea , de-
ditque illi vxorem, Afnath, filiam Potiphera, fa<-
cerdotis On. Egreffus efl itaque Iofeph ad
terram Aegypti. Triginta annorum erat,quan-
do fletit inconfpe&u regis Pharaonis, et egref-
fus, circumiuit omnes regiones Aegypti.
Et fecit terra in feptem annis vbertatis , et
eongregauerunt omnes efcas illorum feptem
annorum, quae fuerunt in terra Aegypti, et po-
fuerunt eas in ciuitatibus , de fingulis agris in
iiios ciuitates. Sic collegit Iofeph triticum,
licut arenam maris,'himia copia , ita vt defilie-
ret numerare , quia erat innumerabilis.
Natique funt Iofeph filio duo,antequam ve-
niret fames , quos peperit ei Afnath , filia Poti-
phera, ficerdotis On. Vocauitque nomen pri-
mogeniti Manaffe , dicens : Obliuifci nie feeit
Deus omnium laborum meorum , et do-
mus patris mei. Nomen quoque fecundi ap-
pellauit Ephraim , dicens : Crefcere nie fecit
Dens in terra afflictionis nieae.
Igitur transactis feptem vbertatis annis , qui
fuerant in Aegypto , ceperunt venire feptem
anni inopiae, quos prscdixerat Iofeph, et in vni-
uerfa terra fames praeualuit , in cimdla autem
terra Aegypti panis erat. Cum autem et ipfa
famem pateretur, clamauit populus ad Pharao-
nem pro pane. Quibus ille'reipondit : Ite ad Io-
feph,et quicquid ille vobis dixerit, facite. Crefce-
bat autem quotidie fames in omni terra, Tunc
aperuit Iofeph viiiuerfa horrea , et vendebat
Aegyptiis. Nam et illos opprefTerat fames,
omnesque prouincix veniebant in Aegyptuin,
S. L. ParsXIV.
vt emerent efcas a Iofeph, quia inualuit fames
in omni terra.
CAPITVLVM XLII.
Audiens autem Iacob, quod alimenta vende-
-*- rentur in Aegypto, dixit filiisfuis : Quare
negligitis ? Audiui quod triticum venundetur in
Aegypto ; defcendite, et emite nobis efcas, vt
poffimus viuere , et non moriamur. Defcen-"
derunt igitur fratres Iofeph ciecem,vt emerent
frumenta in Aegypto ; Beniamin domi reten-
to a Iacöb , qui dixerat fratribus eius : ne forte
in itinere quicquam patiatur mali.
Ingreffi funt autem terram Aegypti cum
aliis , qui pergebant ad emendum. Erat enim
fames in terra Chanaan. Et Iofeph erat prin-
ceps in terra Aegypti, atque ad eius nutum fru-
menta populi vendebantur. Cumque adora£
fent eum fratres fui,et agnouiffet eos,qüafi ad
alienos durius loquebatur , interrogans eos :
Vnde veniflis ? Qui reiponderunt : De terra
Chanaan , vt emamus efcas. Et taiiien fratres
ipfe cognofcens , non eft cognitus ab eis.
Recordatusque fomniorum, quae aliquando
viderat , ait ad eos : Expioratores eflis , vt vi-
deatis infirmiora terra; , veniflis. Qui dixe-
runt : Non efl ita, domine , fed ferui tui vene-
runt , vt emerent cibos ; omnes filii vnius viri
fumus, probifumus, non funt expioratores
ferui Uli. Quibus ille refpondit : Aliter eft,
immunita terrae huius confiderare veniflis. At
illi dixerunt : DuodeCim (inquiunt) fratres fer-
ui tui fumus j filii viri vnius in terra Cha-
naan ; minimus cumpatre noftro efl,aliusnoa
efl fuper.
Hoc efl, ait, quod locutus fum, expioratores
eflis. Iam nunc experimentum veftri capiam :
Per falutem Pharaonis, non egrediemini hinc,
donec veniat frater vefter minimus : mittite
ex vobis vnum,vt adducateum,vos autem eri-
tis in vinculis, donec probentur, qua? dixiflis,
vtrum vera vel falfa fint ; alioquin , per falu-
tem Pharaonis ! expioratores eflis. Tradidit er-
go illis cuflodiae tribus diebus.
Die autem tertio educYis de carcere, ait : Fa-
cite, quae dixi, et viuetis , Deum enim tiiiieo.
Siprobi eflis j frater vefter vnus ligetur in car-
G cere,
6f
LIBER GENESIS. CAP. XLII. XJ-III.
8
cere , vos autem abite , et ferte frumenta , quse min auferetis ; in rae omnia reciderunr. Ci
emiftis, in domos veflras, et fratrem veflrum, refpondit Rüben : Duos filios meos iiiterjßce
rainimum ad me adducite , vt poffim vellros; finonreduxero eum tibi: trade illum in mani
probare fermones, et non morianiini. Fece- , mea,et ego eum tibi reflituam. At ille : Noi
runt , vt dixerat. defcendet , inquit , filius mens vobiscum
Et locuti funt ad inuicem : Merito haee pa- j frater eius mortuus efl , et ipfe folus remaniit
timur , quia peccauimus in fratrem noflrum , l fi quid ei adueriitatis acciderit in via , qua ibi
videntes anguflias animae illius,dumdeprecare-
tur nos, et non audiuimus , idcirco venit fuper
nos ifta tribulatio.E quibus vnus Rüben ait : Nun-
quid non dixi vobis : Nolite peccare in puerum,
et non audiflis me? En,fanguiseiusexquiritur. I gypto detulerant, dixit Iacob ad filios fuos: Re
Nefciebant autem, quod intelligeret Iofeph, { uertimini , et emite nobis paufillum efcariun
eo quod per interpretem löqueretur ad eos. Refpondit Iuda : Conteflabatur nobis vir, di
Auertitque fe ab eis, et fleuit, et reuerfus locu-
tis, deducetis annos meos cum dolore ad inferos
CAPITVLVM XLIII.
Tnterim fames omnem terram vehemente]
■*■ premebat, confumptisque cibis, quos exAe
tus efl ad eos , tollensque Simeon, et ligans ilüs
fwzefentibus, iullit miniflris, vt implerent fac-
cos eorum tritico , et repouerent pecunias fin-
gulorum in facculis fuis , datis fupra cibariis in
via. Qui fecerunt ita.
At illi, portantes frumenta in afinis fuis, pro-
fecli funt. Apertoque vno facco, vt daret iu-
mento pabulum in diuerforio , contemplatus
|>ecuniam in ore facculi , dixit fratribus fuis :
Reddita efl mihipecunia. En! habetur in fac-
«o ; et obflupefacli turbatique mutuo dixerunt :
Quidnam efl hoc, quod fecit nobis Deus?
Veneruntque ad Iacob patrcm fuum, in ter-
ra Chanaan, et narrauerunt ei omnia , qua? ac-
cidiffent flbi , dicentes : Locutus eil nobis do-
minus terrss dure , et putauit nos exploratores
elfe prouinci?e. Cui refpondimus : Probi fu-
mus,-nec iiunus exploratores, duodecim fratres
vno patre geniti fnmus , vnus non efl fuper,
minimus cum patre noflro efl in terra Chanaan.
Qui ait nobis : Sic probabo , quod probi fi-
liS' j fratrem veflrum vmim dimittite apud me,
et cibaria domibus vellris neceflaria flimite , et
»bite^ratremque veflrum minimum adducite ad
me5vt fciiim, quod non fitis exploratores, fed
j>robi, et dabo vobis fratrem vefirum, et nego-
tiemini in terra.
His dic^is, cum rnimentaeffimderent,fingu-
fi repererant in ore faccorum ligatas pecunias,
exterritisque fimnl omnibus, dixit pater eorum
Iacob : Absque liberis me eflfe feciflis , Iofeph
cens : Non videbitis faciem meam , nifi frate;
vefler fuerit vobiscum. Si ergo vis eum mitter«
nobiscum, pergamus et ememus tibi cibaria ; f
autem non vis,non ibimus.Vir enim dixit ad nos
Non videbitis faciem meam , nifi frater veftei
fuerit vobiscum.
Dixit eis Ifrael : In meam hoc feciflis mi
feriam , vt indicaretis ei , et alium habere vo:
fratrem. At illi refponderunt : Interrogauit
nos homo per ordinem noflram progeniem,
ü pater viueret, fi haberemus fratrem. Et no;
refpondimus ei confequenter , iuxta id , quod
fuerat fcifcitatus. Nunquid fcire poteramus.
quod diclurus effet: adducite fratrem veflrum;
Iuda quoque dixit Ifrael patri fiio : Mitte pue-
rum mecum,vt proficifcamur, etpoffimus vi-
uere, ne moriamur nos, et tu, et paruuli nofhii
Ego fpondeo pro eo , de manu mea requirfr
illum. Nifi reduxero , et reddidero eum tibi;
ero peccati reus in te omni tempore. Si non
intercefiiffet dilatio,iam vice altera veniffemus.
Igitur Ifrael, pater eorum, dixit ad eos : Si ne-
celfe efl, facite ; fumite de optimis terra fructi-
bus invafisveitris,et deferte viro munera,mo-
dicum balfami , et mellis , et floraeis, ftactes.
dadylorum et amygdalarum. Pecuniamquc
duplicem ferte vobiscum, et illam, quam inue-
niflis in facculis, reportate, ne forte errore fa-
ctum fit , fed et fratrem veflrum tollite , et ite
ad virum. Deus autem omnipotens faciat vo-
bis eum placabilem , et remittat vobiscum fra-
trem veflrum alterum, et hunc Benjamin. E^c
»on eft fuper, Simeon non efl fuper, et Benia- {autem quafi orbatus, absque liberis ero.
Tule-
87,
Tulerunt ergo viri munera, et pecuniam du-
plicem,et Beniamin, fürrexeruntque, defcende-
rüntque in Aegyptum,et fteterunt coramlofeph.
Quos cum ille vidiffet, et Beniamin fimul, pra>
cepitdifpenfatoridomus fuae, dicens: Introduc
I viros domum, et ma&a aliquid, et para, quo-
' niam hodie mecuin comefturi funt in meridie.
Fecit ille, quod fibi fuerat imperatum, et intro-
duxit viros domum Iofeph.
Timebant autem viri , quod in domum Io-
■ feph ducebantur , et dixerunt : Propter pecu-
niam , quam retulimus prius in faccis noftris,
introdu&i fumus, vt deuoluat in nos calumniam,
! et violenter fubiiciat feruituti et nos , et afinos
• noftros. Quamobrem in ipfis foribus acce-
dentes ad difpenfatorem dixerunt :
Mi domine, iam antea defcendimus, vt erae-
remus efcas, et cum veniflemus ad diuerforium,
I aperuimcrs faccos noftros , et inuenimus vnus- j
quisque pecuniam in ore facci fui pleno pon-
• dere, quam nunc eodem pondere reportainus.
1 Sed et aliud reportauimus argentum , vt ema-
xnus efcas j nefcimus autem , quis pofuit eam
I in faccis noftris.
At ille refpondit : Pax vobiscum. Nolite
I timere : Dens vefter , et Deus patris veftri de-
i dit vobis thefauros in faccis veftris. Nam pe-
''■ cunia veftra reddita eft mihi. Eduxitque ad
> eos Simeoh. Et introdudis domum Iofeph,
attulit äquam, et lauerunt pedes fuos, deditque
' pabulum afinis eomm. Illivero parabantmu-
• nera, donec ingrederetur Iofeph meridie. Au-
1 dierant enim, quod ibi comefturi elTent panem.
Ingreftb autem Iofeph domum fuam, obtu-
' lerunt ei munera , tenentes in manibus fuis , et
adorauerunt proni in terram. At ille clemen-
I ter refalutatis illis interrogauit eos, dicens : Sa-
nusne eft pater vefter fenex , de quo dixeratis
I mihi ? adhuc. viuit ? Qui refponderunt : Sanus
• eft feruus tuus , pater nofter , adhuc viuit. Et
■ incuruati adorauerunt eum.
Attollens autem Iofeph oculos, vidit Benia-
min fratrem ftium vterinum, et ait.: Ifte eft
frater vefter paruulus , de quo dixeratis mihi ?
Et rurfum : Deus (inquit) mifereatur tui , fili
mi. Feftsiauitque Iofeph, quia accendebantur
vifcera eins erga fratrem fuum, et quaerens, vbi
LIBER GENESIS. C AP. XLIIX, XLIV.
fteret, mtrauit in cameram , et fteuit ib», Lota;
autem facie exiuit, et continuit fe, et ait ; Po,
nke panes.
Quibus appofitis, feorfum Iofeph, et feorfum
fratribus, Aegyptiis quoque, qui cum eo feor-
fum comedebnnt ; quia non poffunt Aegyptu
comedere cum Ebraeis,eo quod hoc fit abomi-
natio Aegyptiis. Sederunt itaque coram e®,
primogenitus iuxta primogenita fua , et mini-
musiuxta astatem fiiam; de quomirabanturin-
uicem. Et portabatur ad eos fereulum de
menfa eius , Ted fereulum Beniamin quinque
partibus maius erat, quam fereulum omniuin.
Biberuntque et inebriati funt cum so.
CAPITV.LVM XLIV.
praeeepit autem Iofeph difpenfatori dornt»
A fuae, dicens : Imple faccos eorum frumen-
to , quantum poflunt ferre , et pone pecuniaiu
fuigulorum in ore facci. Scypluun autem
meuni argenteum, et pretium ,- quod dedit pr©
tritico,pone in ore facci iunioris. Faclumque eft
ita. Ortoque mane,dimiffi funt cum afinis fuis» .
Iamque vrbem exierant,etprocefIerantpaiL. '
lulimi -, tunc Iofeph acceriito difpenfatore do-
mus fuae, ait : Surge (inquit) et perfequere vi-
ros, et apprehenfis dicito : Quare reddidiftis ma-
lum pro bono ? Nonne hoc eft , in quo bibit
dominus meus, et in quo augurari folet? Peffc.
mam rem feeiftis.
Qiii cum illos apprehendiuet , locutus eft
haec verba. Qui dixerunt ad eum : Quare lo-
quitur dominus nofter fic? Abfit, vt ierui tui
fic faciant. Pecuniam,, quam inuenimus in
ore faccorum,reportauimusad te de terra Cha-
naan, et quomodo furaremur de domo domi-
ni tui aurum vel argentum ? Apud quemeun«
que fuerit inuentus feruorum tuorum , moria-
tur, et nos erimus ferui doraini mei. Qui di-
xit eis : Fiat iuxta veftram fententiam ; apud
quemeunque fuerit inuenftis , ipfe fit feruus
meus , vos autem eritis innoxit.
Itaque feftinato deponentes in terram fac-
cos, aperuerunt finguli, quos fcrutatus,et inet-
piens a maiore vsque ad minimum , inuenit
fcyphum in faeco Beniamin, Atilli fciffis v#-
ftibus onor^tisque rurfum afinis, reuerfi funtirt
G t
oj>pi-
89
LIBER GENESIS. C A P. XLIV, XLV,
oppidunu Et Iuda clini fratribus ingreiTus eil
domum Iofeph j necdum enim ab eo loco
abierat, et coram eo in terram corruerunt. Qui-
bus ille ait : Quid eft hoc, quodfeciftis ? An ne-
fcitis, quod augur, qualis ego fiim , angurari
poflit ?
Cui Iuda* : Quid , inquit , dicemus domino
meo, vel quid loquemur ? aut quid iufte poteri-
mus obtendere ? Deusinuenitiniquitatemferuo-
yuni tuorum 3 en ! omnes ferui fumus domini
mei, et nos, et apud quem inuentus eftTcyphus.
Refpondit Iofeph : Abfit a me, vt fic agam, is,
apud quem, inuentus eft fcyphus , ipfe fit fer-
mis meus , vos autem abite in pace ad patrem
veftfum.
Accedens autem ad eum Iuda, ait : Mi do-
mine, loquatur feruus tuus verbum in auribus
tuis, et ne irafcaris famulo tuo. Tu es enim fi-
cut Pharao, dominus meus. Interrogafti prius
feruos tuos : Habetis patrem aut fratrem ? et
nos refpondimus tibi : Eft nobis pater fenex,
et puer paruulus , qui in fene<£rute illius natus
eft, cuius frater eft mortuus, et ipfum folum ha-
bet de matre fua 5 pater vero diligit eum.
Dixiftique feruis tuis: Adducite eum ad "nie,
et ponam oculos meos fuper illum. Diximus
tibi, domino meo : Non poteft puer relinque-
re patrem ilium , fi enim illum dimiferit , 1110-
Fietur. Et dixifti feruis tuis : Nifi venerit fra-
ter vefter minimus vobiscum, non videbitis fa-
eiem meam amplius.
Cum ergo afcendiflemus ad famulumtuum,
patrem noftrum , narrauimus ei omnia , quae
locutus eft dominus meus. Et dixit pater 110-
fter : Reuertimini et emite nobis parum efcas.
Cui diximus : Non pofTumus ire ; fi frater no-
fter minimus defcenderit nobis , proficifcemur
fimul , alioqui illo abfente non audemus vide-
re faciem viri. At ille refpondit : Vos fcitis,
«|Uod duos generauit mihi vxor mea , egreffus
«il vnus a me, et dixiftis : bertiadeuorauiteum,
ef necdum vidi eum. Si tuleritis et iftum , et
aliquid ei in via contigerit , deducetis canos
meos cum moerore ad inferos.
Igitur fi venero ad feruum tuum, patrem no-
ftrum , et puer defuerit } cum anima illius ex
Jxuiws anima dependeat , videritque eum non
ene nobiseum, morietur, et deducent famuli tui
canos eius cum dolore ad inferos. Ego fer-
uus tuus in meam hanc accepi fidem , dicens :
Nifi reduxero eum, peccati reus ero in patrem
meum omni tempore. Manebo itaque pro
puero feruus domini mei, et puer afcendat cum
fratribus fuis. Quomodo enim poflum redi-
re ad patrem, abfente puero, et videre calami-
tatem , qux patrem meum inueniet ?
CAPITVLVM XLV.
"M"on fe potuit vltra continere Iofeph coram
"*"^ omnibus adflantibus 5 vnde prascepit, vt
egrederentur cund:i foras , et nullus intereffet
alienus agnitioni mutuae. Eleuauitque vocem
cum fletu,quam audieruntAegyptii , etomnis
domus Pharaonis , et dixit fratribus fuis : Ego
flim Iofeph ! Adhuc pater meus viuit? Non
poterant ei refpondere fratres, qui turbati erant
a facie eius.
Ad quos ille : Accedite, inquit ad me. Et
cum appropinquanent : Ego mm, ait, Iofeph,
frater vefter , quem vendidiftis in Aegyptum.
Nolite pauere,nec fufpicemini, iram eife, quod
vendidiiti me huc. Pro falute enim mifit nie
Deiis ante vos. Biennium enim eft, quod ce-
pit fames efte in terra , et adhuc quinque anni
reftant , quibus nee arari poterit nee meti.
Prscmifitque me Deus, vt referuemini fuper
terram, et viuatis magno miraculo ', non enim
vos me huc müiftis, fed Deus, et pofuit ine pa-
trem Pharaonis , et dominum totius domus
eius,ac prineipem in omni terra Aegypti. Fe-
ftinate et afeendite ad patrem meum, et dicke
ei : Sic dicit filius tuus Iofeph : Deus fecit ms
dominum vniuerfe Aegypti', defeende ad me,
ne moreris, et habitabis in terra Gofen, erisque
iuxta me, tu, et filii tui, et filii filioriim tuorum,
oues tuge et boues tui, et vniuerfa, quas poflides,
ibique te pafeam. Adliuc enim quinque anni
refidui fmit £imis,ne et tu pereas,et omnis do-
mus tua, et omnia, qua? poilides.
En,ocuIi yeftri et oculi fratrismeiBeniamk
vident, quod os meum loquitur ad vos. Nun-
tiate patri meo vniuerfam gloriam meam in
Aegypto,et eunda, quie videtis, Feftinate et
adducite eum huc.
Et
91
L1BER GENESIS, CAP. XXL. XLVI.
92
Et cecidit fuper Collum Beniamin et fleuit,
illo quoqne flente fuper Collum eius. Ofcula-
tusque eft Iofeph oinnes fratres fuos, et plora-
uit femper fingulos. Pofteaque auf! funt loqui
ad eum. Auditumque eft in domo Pharao-
nis : venerunt fratres Iofeph. Et placuit Pha-
raoni , et femis eius.
Dixitque ad' Iofeph, vt imperaret fratribus
fuis, dicens : Onerantes iumenta ite in terram
Chanaan, et tollite inde patrem veftrum, et do-
niiim veftram , et venite ad me , et ego dabo
vobis omnia bona Aegypti , vt comedatis me-
dullam terras ; praecipe etiam, vt tollant plau-
ftra de terra Aegypti , ad fiibueclionem paruu-
lorum fuorum ac coniugum , et dicito : Toüi-
te patrem veftrum , et venite , nee dimittatis
quiequam de fuppelledili veftro , quia omnes
opes Aegypti veftrae erunt.
Feceruntque Ulli Ifrael ita. Quibus deditlo-
feph pkuftra , feeundum Pharaonis Imperium,
et eibaria in itinere. Singulis quoqne dedit
veftes mutatorias, Beniamin vero dedit trecen-
tos argenteos , cum quinque vefribus mutato-
riis ; patri fuo autem milit decem afinos one-
ratos bonis Aegypti , et decem afinas oneratas
tritico , pane et eibariis pro patre fuo in via.
Dimifit ergo fratres fuos, et ait : Ne contendä-
tis in via.
Qui aicendentes ex Aegypto venerant in ter-
ram Chanaan ad patrem -fiium Iacob , et nun-
tiauerunt ei,dicentes : Iofeph, filius tuus, viuit,
et ipfe dominatur in omni terra Aegypti. Sed
cor eius flocci pendebat, quia non credebat eis.
Cum.vero Uli dicerent ei omnia verba Iofeph,
qua: ad eos dixerat,et videret plauftra,qu« mi-
ferat ad portandum eum , reuixit fpiritus eius,
et ait; Sufficit mihi, fi adhuc Iofeph filius meus
viuit, vadam et videbo illum,antequammoriar.
CAPITVLVM XLVI.
Drofeclusque Ifrael cum Omnibus, qua: habe-'
x bat, venit Berfeba, et obtulit ficrificia Deo
patris fui Ifaac. Et dixht Deus ad eum in vi-
fione per nodem: Iacob, Iacob ! Cuirefpon-
dit : Ecce , adfum. Ait illi Deus : Ego furo
fortitlimus Deus patris mi,noli timere, fed de-
feende in Aegyprum, quia in gentem magnam
faciam te ibi. Ego defeendam tecum illuc, et
ego inde reducam , Iofeph quoque ponet ma-
nus fuas fuper oculos tuos.
Surrexit Iacob mane a Berfeba , tuleruntque
eum filii eum paruulis et vxoribus fuis in plau-
ftris , quse miferat Pharao ad portandum eumj
et omnia , quas poffederat in terra Chanaan.
Venitque in Aegyptum cum omni femine fuo,
filii eius et nepotes , filias et nepotes , et cuncla
fimul progenies.
Hsec autem funt nomina filiorum Ifrael, qui
ingrelli funt in Aegyptum : Iacob , cum libe-
ris fuis. Primogenitus Rüben. Filii Rüben :
Henoch, et Pallu, et Hezron, et Charmi. Filii
Simeon : Iemuel, Iamin, Ohad, lachin, 'Zohar,
et Saul , filius Chananitidis. Filii Leui : Ger-
fon, Chahath et Merari. Filii Iuda : Er, Onan,
Sela , Parez et Sarah. Mortui fuerant autem
Er et Onan in terra Chanaan. Natique funt
filii Parez : Hezron etHamul. Filii Ififchar :
Thola, Phua , lob et Semron. Filii Sebulon :
Sered ,Elon et Iahleel. Hi filii Lea , quos ge-
nuit in Mefopotamia , cum Dina filia fua.
Omnes animae filiorum eius ef filiarum triginta
tres.
Filii Gad : Ziphion et Haggi , Suni, Ezbon,
Eri,Arodi et Areli. Filii Affer : Iemna et Ie-
fua,Iefui, Brya,et Serah quoque foror eoruiti.
Filii Brya :. Heber et Malchiel. Hi filii Silpa,
quam dedit Laban Leae , filiae fuae , et hos ge-
nuit Iacob fedeeim animas.
Filii Rahel vxoris Iacob : Iofeph et Benia-
min. Natique funt Iofeph filii in -terra Aegy-
pti , quos genuit ei Afhath , filia Potipharis, fi-
cerdotis On: Manaffe et Ephraim. Filii Ben-
iamin : Bela, Bechen Asbel,Gera,Naaman, E-
hi, Ros, Mupim, Hupim et Ard. Hi filii Ra-
hel, quos genuit Iacob, omnes animae quatuor-
deeim.
Filii Dan : Hufim. Filii Naphthali : Iah-
zeel, Guni, Iezer et Sillem. Hi filii Bilha, quam
dedit Laban Raheli , filias fuae , et hos genuit
Iacob. Omnes animas feptem. Cunctasque
animae, quas ingreilae funt cum Iacob in Aegy-
ptum, et egreffas firnt de femore illius, absque
vxoribus filiorum eius, fexaginta fex. Filii au-
tem Iofeph , qui nati fiuit ei in terra Aegypti,
G 3 ani-
93
LIBER GENESIS. CAP. XLVI. XLVIf.
animae duae. Omnes animae domus Iacob,
qua; ingreffae firnt in Aegyptum , fuere feptua-
ginta.
Mißt autem Iacob ludam ante fe äd Iofeph,
perueniffet , iuncto Iofeph curru (lio , afeendit
obuiam patri ad eundem locum, vidensque
eum , irruit fuper collum eins , et inter ample-
xus rleuit. Dixitque Ifrael ad Iofeph : lamlas-
tus moriar , quia vidi faciem tuam, et tu adhuc
viuis.
Et ilk locutus e£l ad fratres fnos, et ad do-
mura patris fui s Afbendam et nuntiabo Pha-
raoni, dicamque ei : Fratres mei,et domus pa-
tris niei , qui erant in terra Chanaan , venerunt
ad nie , et funt viri paflores ouium, curamque
habent alendorum gregum : Pecora fua, et ar-
menta , et omnia , quae habent , addnxeriint
fecum. Cumque vocauerit vos , et dixerit :
Quod efl opus veftrum ? refpondebitis : Viri
paltores fumus ferui tui , ab infantia noflxa vs-
que inpraefens,etnos,et patres noftri ; vt habi-
tare.poffitis in terra Gofen , quia abominatio
Aegyptiis efl omnis paflor ouiuin.
CAPITVLVM XLVIL
Ingi'efTus ergo Iofeph nuntiauit Pharaoni , di-
cens : Pater meus, et fratres mei, oues eo-
rum, et armenta, et cuncfla, quae poffident, ve-
nerunt de terra Chanaan, et eece, eonfiflunt in
terra Gofen. Extremos quoque fratrum fuo-
rwm quinque viros conflituit coram rege. Quos
iile interrogauit : Quid habetis operis ? Refpon-
derunt : Paflores oiüum fumus ferui tui,etnos
et patres noftri. Ad peregrinandum in terra ve-
nimus, quoniam non efl herba gregibus feruo-
rum tuorum, ingrauefcente fame in terra Cha-
naan, fine quaefo , vt habjtent ferui tui in terra
Gofen.
Dixit itaque rex ad Iofeph : Pater tuus et
fratres tui venerunt ad te, terra Aegypti incon-
fpeclu tuo efl, in optimo loeo fac eos habita-
re, et trade eis terram Gofen ; quod fi nofli in
eis' effe viros induftrios , eouflifue illos magi-
flros pecorum meorum.
Poft haec introduxit Iofeph patrem fuura ad
regem, et flatuit eum cprameof
94
nedixit Pharaoni, qui interrogauit eum : Quot
funt dies annorum vitas tuae? Refpondit: Dies
peregrinationis meae centum triginta annoruni
funt,parui et mali,et non peruenerunt ad dies
vt oflenderet ei viam in Gofen. Quo cum patrum meorum, quibus peregrinati funt. Et
benedi&o rege egreffus efl foras. Iofeph ve-
ro patri et fratribus fuis dedit pofTeffionem in
Aegypto in optimo terrae folo Raemfes , vt
praeeeperat Pharao. Et prouidebat Iofeph pa-
trem fuum, et fratres fuos, et eunetam domura
patris fui pane , ficut paruulos.
Non erat autem panis in tota terra, preme-
bat enim fames terram. Etiam laborabat ter-
ra Aegypti et Chanaan fame. Vnde Iofeph
coilegit omnem peeuniam , inuentam in Ae-
gypto et terra Chanaan pro frumento , quod
emebant , et intulit peeuniam in domum Pha-
raonis.
Cumque deficeret peeunia in terra Aegypti
et Chanaan, venit cun&a Aegyptus ad Iofeph,
dicens : Da nobis panes , quare morimur co-
ram te,deficiente peeunia? Quibus ille refpon-
dit : Adducite pecora veflra,et dabo vobispro
eis eibos , fi pretium non habetis. Qua; cum
adduxiffent , dedit eis alimenta pro equis, et
ouibus, et bobus, et afinis, fuflentauitque eos il-
lo anno pro commutatione pecormn.
Venerunt quoque anno fecundo,etdixemnt
ei : Non celamus domino noftro , quod defi-
ciente peeunia, pecora ßmul defeeerunt, nee
elam te efl, quod absque corporibus et terra nihil
habeamus ; cur ergo moriemur te vidente et
agri noftri ? PofTide nos et agros noftros pro
pane, vt feruiamus tarn nos, quam agri noftri
Pharaoni ; da fernen, vt viuamus, et non mo-
riamur, et terra non redigatur in folitudinem,
Obtinuit igitur Iofeph Pharaoni omnem ter-
ram Aegypti, vendentibus fingulis agros fuos
prae magnitudine famis, fubiecitque eam Pha-
raoni, et cunclos populos eins a nouiflimister-
minis Aegypti vsque ad extremos fines eius,
praeter terram facerdotum', qua? a rege tradita
fuerat eis » quibus et ftatuta eibaria exhorreis
publicis praebebantur, et ideirco non funt com-
pulfl vendere agros flios.
Dixit ergo Iofeph ad populos: Ecce,et vos,
Et Iacob falM terram veAram Pharao poffidet, aeeipite fe-
minrj
OS
LIBER GENESIS», C A P. XLVIL XLVIII.
96
mina, et ferite agros, vt fruges habere poflitis.
Quintam partem regi dabitis , quatuor reliquas
permitto vobis in fementem ? et in cibum fa-
miliis et liberis veftris. Qui refponderunt :
Viuamus modo, et gratiam inueniamus in ocu-
lis domini mei , et erimus ferui Pharaonis. Et
ßatuit hoc lofeph in ftatutum , vsque in hanc
diem, fuper Aegyptiorum terram, vt Pharaoni
quintam darent, aosque terra facerdotali , quae
non eft fubieda Pharaoni.
Habitauit ergo Ifrael in Aegypto in terra
Gofen, et poffedit eam , audusque eft et multi-
plicatus niinis , et vixit in ea decem et feptem
annis. Fadique funt omnes dies vitac illius
centum quadraginta feptem annorum.
Cuinque appropinquare cerneret diem mor-
tis fua?, vocauit filium fuum lofeph, et dixit ad
eum : Si inueni gratiam in confpeclu tuo, po-
ne manum tuam fub femore meo , et facies
mihi mifericordiam et veritatem, vt non fepe-
lias me in Aegypto , fed dormiam cum patri-
bus meis , et auferas me de terra hac , condas-
que me in fepulchro illornm. Cui refpondit
lofeph : Ego faciam, quod iuffifti. Et ille : Iu-
ra ergo, inquit, mihi, Quo iurante adorauit If-
rael ad leduli caput.
CAPITVLVM XLVIII.
"Ooft hsec nuntiatum eft lofeph , quod sgro-
■*• tare t pater fuus, et affumpfit duos filios mos,
Manaffe et Ephraim. Didumque eft Iacob :
Ecce, filius tnus lofeph venit ad te. Qui con-
fortauit fe, et fedit in ledulo,et dixit ad lofeph :
Deus omnipotens apparuit mihi in Lufa , qua?
eft in terra Chanaan,benedixitque mihi, et ait:
Ego te augebo, et multiplicabo. et faciam te in
turbaspopulorum. Daboque tibi terram hanc,
et femini tuo poft te , in poffeffionem fempi-
ternam. Duo ergo filii tui,qui nati funt tibfin
terra Aegypti , antequam huc venirem ad te,
mei ferunt, Ephraim et Manaffe, ficut Simeon
et Rüben , reiiquos autem , quos genueris poft
eos,tui erunt,hi vero nomine fratrum fiiorum
vocabuntur in poffeflionibus fiiis.
Mihi enim,quandoveniebam de Mefopota*
mia,mortna eftRahel in terra Chanaan, in ipfo
innere , cum adhuc ftadium effet eundo ad E-
phratham, et fepeliui eamiuxta viam Ephratha,
qua? eft Bethlehem.
Videns autem filios eius, dixit ad eum : Qni
funt ifti ? Refpondit : Filii mei funt, quos do-
'nauit mihi Deus in hoc loco. Adduc, inquit,
eos ad me, vt benedicam illos. Oculi enim If-
rael caligabant pra; nimia fenedute, et clare vi-
dere non poterat. Applicatosque ad fe , de-
ofculatus et complexus dixit ad lofeph : Non
fum fraudatus adfpedu tuo, infuper oftendit
mihi Deus fernen tuum. Cumque tuliflet eos
lofeph de gremiopatris,adoraueruntcorameo
in terram.
Et pofuit Ephraim ad dexteram fuam Ifrael
ad finiftram , Manaffen vero in finiftra fua ad
dextram fcilicet patris, applicauitque ambos ad
eum.Qui extendens manum dexteram,pofuit fu-
per caput Ephraim , minoris fratris , finiftram
autem fuper caput Manaffe , pradenter manus
permutans ; Manaffe enim erat primogenitus.
Benedixitque Iacob lofeph , et ait : Deus , in
cuius confpedu ambulauerunt patres mei A-
braham et Ifaac 3 Deus , qui pafcit me ab ado-
lefcentia mea vsque in praefentem diem 3 Ange-
lus , qui eruit me de cundis maus , benedicat
pueros iftos , et nominentur nomine meo , et
nomine patrum meorum Abraham et Ifaac, et
crefcant in multitudinem fuper terram.
Videns autem lofeph , quod pofuiffet pater
flius dexteram manum fuper Caput Ephraim,
grauiter accepit , et apprehenfam manum pa-
tris leuare conatus eft de capite Ephraim , et
transferre fuper caput Manaffe 5 dixitque ad
patrem : Non ita conuenit, pater, quia hie eft
primogenitus ; pone dexteram tuam fuper ca-
put eius. Qui renuens ait : Scio, filii mi,fcio,
et ifte quippe erit in populos , et multipücabi-
tur , fed frater eius minor , maior erit illo , et
fernen illius crefeet in gentes. Benedixitque
eos in tempore illo, dicens : In te benedicatur
Ifrael , atque dicatur : Ponat te Dens ficut E-
phraim et ficut Manaffe. Conftituit itaque
Ephraim ante Manaffen.
Et ait ad lofeph, filium fuum ; En,egomo-
rior, et erit Deus vohiscum, et redticet vos ad
terram patrum veftrorum, Do tibi partem
vnam
LI BE R GENESIS. GAP. XLIX. L.
93
vnam extra fratres mos , quam tuli de manu
Amorrasi gladio et arcu meo.
CAPITVLVM XLIX.
Vocauit autem Iacob filios fuos , et ait eis :
Congregamini, vt annuntiem, quas Ventu-
ra funt vobis in diebus nouimmis. Congre-
gamini, et audite filii Iacob, auditelfraelem,pa-
trem veftrum.
Rüben, primogenitiis meus, tu fortitudo mea,
et principium facultatis mea? , potior in donis,
et potior in poteftate. Sicut aqua diffluis ; non
eris potior , quia afcendifti cubile patris tili , et
maculafti ftratum meum.
Simeon et Leiii fratres , arma eorum inftru-
menta violentia funt. In fecretum eorum non
veniat anima mea , et in coetu illorum non ijt
gloria mea , quia in furore fuo occiderunt vi-
rum , et in voluntate fiia fubneruauerimt tau-
rum. Maledidus furor eorum, quia pertinax,
et indignatio eorum, quia dura. Diuidam eos
in Iacob, et difpergam eos in Ifrael.
Inda , te landabunt fratres' tui ; manus tuas
in cernicibus inimicorum tuorum j adorabunt
te filiqpatris tui. Catulus leonis Iuda, a praeda,
Uli mi, afcendifti j requiefcens accubuit vt leo,
et quafi leena. Quis infurget contra eum?
Non auferetur fceptrum de Iuda , nee dodor
de fubfelliis eius, donec veniat Silo , cui adha>
rebunt popuii ; ligans ad vitem piülum fuum,
et ad pampinum, o fili mi," afinam fuam, La-
üabit in vino indumentum fuum , et in fangui-
ne vuarum pallium fuum. Rubicundiores funt
oculi eius vino, et dentes eius lade candidiores.
"Sebulon in portu maris habitabit, et in ftatio-
ne nauium , pertingens vsque ad Zidonem,
Ifafchar afinus offeus , aceubans inter termi-
nos ; vidit requiem, quod effet bona, et terram,
quod effet amcena,et fuppofuithumerumfuum
ad portandum, fadusque eft tributis feruiens?
Dan iudicabit populum fuum , ficut et alia
tribus in IliaeL Fiet Dan coluber in via , et
aipis in femita , mordens vngulas equi , vt ca-
dat afeenforeiusretro. Salutare tuum expeda-
bo, Domine.
Gad accindus ducet exercitum , et reducet.
Afer, pinguis panis eius, et praebebit delicias
regibus.
Nephthali ceruus velox, et dans eloquia pul-
chra.
Filius amabilis Iofeph, amabilis filius, fiiiae in-
cedunt in politia, et quamuis fagittarii eumpro-
uoeent, contendant atque odiant, tarnen arcus
eius permanet finnus, et brachia manuum eius
robulta funt per manum robufti Iacob. Inde
venit paflor, lapis Ifrael, Deus patris tui adiutor
tuus , et omnipotens benedicit tibi benedidio-
nibus coeli defuper , benedidionibus abyffi
iacentis deorflim , benedidionibus vberuin et
vuluae. Benedidiones patris tui cum benedi-
dionibus parentummeorum conhrmentur, fe-
eundum votum excelforum in mundo. Erunt
capita ex Iofeph , et vertices Nafarei inter fra-
tres fuos.
Beniamin lupus rapax , mane comedet pra-
dam, et vefpere diuidet fpolia. Hae funt duo-
deeim tribus Ifrael, et hasc locutus eft eis pater
fuus,benedixitqueilngulis benedidionibus pro-
priis.
Et praeeepit eis, dicens : Ego congregor ad
populum meum , fepelite me cum patribus
meis in fpelunca duplici , qua; eft in agro E-
phron Hethaei , contra Mamre in terra Cha-
naan , quam emit Abraham cum agro , ab E-
phron Hethaso , in poffeflionem fepulchri ; ibi
fepelierunt eum , et Sara vxorem eius : ibi fe-
pultus eft Ifiac cum Rebecca, coniuge fua : ibi
et Lea condita iacet.
Finitisque mandatis, quibus filios inftruebat, !
collegit pedes fuos fuper ledulum , et defecit, :
appolitusque eft ad populum fuum.
CAPITVLVM L.
Punc Iofeph ruit fuper faciem patris fui,flens
"** et deofeulans eum, praeeepitque feruis fuis
medicis , vt aromatibus condirent patrem j qui
condierunt eum quadraginta diebus, tot euim
diebus folent condiri, Fleuitque eum Aegy-
ptus feptuaginta diebus.
Et expleto plandus tempore, locutus eft Io-
feph ad familiam Pharaonis, dicens : Si inueni
gratiam in confpedu veftro, loquimini in auri-
bus Pharaonis, dicentes : Pater meus adiurauit
nie.
LIBER GENESIS, CAP. L.
99
nie, dicens : En morior , in fepulchro meo,
quod fodi mihi in terra Chanaan, fepelies me:
afcendam igitur , et fepeliam patrem meum,
ac reuertar. Dixitque ei Pharao : Afcenie, et
fepeli patrem tuum , ficut adiuratus es
Quo afcendente ierunt cum eo onines fenes
domus Pharaonis, cunctique maiores natu ter-
ra; Aegypti , domusque Iofeph cum fratribus
fuis, absque paruulis et gregibus, atque armen-
tis, qua? dereliquerunt in terra Gofen. Habuit
quoque in comitatu currus et equites ; et facta
eft turba non modica.
Veneruntque ad aream Atad , qua; fita eft
trans lordanem, vbi celebrantes exequias plan-
clu magno atque vehementi , impleuerunt fe-
ptemdies. Quod cum vidiffent habitatores ter-
rae: Chanaan , dixeruat : PlancTus magnus eft
ifte Aegyptiis , et idcirco vocatum eft nomen
loci illius : PlancTus Aegyptiorum.
Fecerunt ergo filii Jacob, ficut prasceperat eis,
et portantes eum in terra Chanaan, fepelierunt
eum infpeluncaduplici, quam emerat Abraham
cum agro in pofTeftlonem fepulcliri ab Ephron
Hethaso, contra faciem Mamre. Reuerfusque
eft Iofeph in Aegyptum cum fratribus fuis , et
omni comitatu, fepultopatre
IOO-
nobis autequam moreretur, vt hasc tibi verbis
illius diceremus: Obfecro, vt obliuifcaris fcele-
ris fratrum tuoriun , et peccati , atque markig,
quam exercuerunt in te. Nos quoque oramus,
vt feruis Dei patris tui dimittas iniquitatem
hanc. Quibus auditis fleuit Iofeph.
Veneruntque ad eum fratres IUI , et proni
adorantes in terram , dixerunt : Serui tui fu-
mus. Quibus ilie refpondit : Nolite timere,
fub Deo enim fum ego. Vos cogitaftis
de me malum, fed Deus vertit illud in bonum,
vtfaceret, ficut modo fit, ad feruandos multos
populos. Nolite igitur timere , ego pafcam
vos , et paruulos veftros. Confolatusque eft
eos , et blande locutus eft ad eos.
Et habitauit in Aegypto cum omni domo
patris fui, vixitque eentum decem annis , et vi-
dit Ephraim filios vsque ad tertiam generatio-
nem. Filii quoque Machir, filü Manafie, nati
funt fiiper genua lofepli.
Et dixit Iofeph ad fratres mos : Ego mo-
rior, Deus autem vifitabit vos, et afcendere vos
faciet de terra ifta ad terram , quam iurauit A-
braham , Ifaac et lacob. Cumque adiuraflet
eos, atque dixiffet : Deus vifitabit vos,afporta-
te ofta mea vobiscnm de loco ifto ; mortuus
Quo mortuo, timentes fratres eius,et mutuo < eft, expletis eentum decem vitas fuae annis, et
colloquentes,ne forte memor fit iniuriae, quam ! conditus aromatibus, repofitus eft in locu-
paflus eft , et reddat nobis omne malum, quod I io in Aegypto»
feeimus, mandauerunt ei : Pater tuus praeeepit ! EI N I S.
INCIPIT
LIBER EXODVS.
CAPITVLVM I.
Hsec funt nomina filiorum Ifrael, qui in-
grefli funt in Aegyptum, cum lacob,
ilngulis cum domibus fuisintroierunt «"
Rüben, Simeon, Leui, Inda, Ifafchar,
Sebulon et Beniamin,Dan et Naphthali, Gad et
Afer. Erant igitur omnes animae eorum,quac
egreffe funt de femöre lacob, feptuaginta. Io-
feph autem in Aegypto erat. Quo mortuo,
& L. ParsXir.
et vniuerfis fratribus eius, omnique jjeneratio-
ne illa, fiiii Ifrael creuerunt, et quafi germinan-
tes multiplicati jufif , ac roborati nimis imple-
uerunt terram.
Surrexit interea rex nouus fiiper Aegyptum,
qui ignorabat Iofeph. Et ait ad populum iiuim-;
Ecce populus filiorum Ifrael multus eft, et for-
tior nobis, venite, fapienter opprimamus eum,
ne forte multiplicetur , et fi ingruerit eontra
H nos
101
L 1 B E R I X O D 11 S. C A P, I. IL
102
nos bellum, addatur inimieis noftris , expugria-
tisque nobis egrediatur de terra.
Praspofuit eis itaque magiftros operum , vt
afEigerent eos oneribus ; aedificauerunt enim vf-
bes thefaurorum Pharaoni, Pithon et Raemfes.
Quanto autem magis opprimebant eos,
tanto magis multiplicabantur et dilataban-
tur. Oderunt igitur filios Ifrael Aegy-
ptir , et feruire coegerunt eos cum fas-
uitia , atque ad amaritudinem perducebant vi-
tam eorum, operibus duris luti et lateris, omni
quoque feruitute, qua eos feruire coegerunt cum
faeuitia in agro.
Dixit autem rex Aegypti obftetricibus Ebraso-
rum,quorum vna vocabatur Siphra, altera Pua
paruulum vagientem, miferta eius, ait : De in-
fantibu s Ebraeorum eil hie.
Cui foror pueri : Vis (inquit) vt vadam, ei
vocem tibi mulierem Ebrasam, quae nutrire pof
fit infantulum ?
Refpondit : Vade. . Perrexitjpuella, et voca-
uit matrem fuam. , Ad quam locuta filia Plxä-
raonis : Accipe (ait) puerum iftum, et nütri eun:
mihi , ego dabo tibi mercedem tuam. Sufce-
pit mulier, et nutriuit puerum.
Adultumque tradidlt ßlias Pharaonis. Qiieir
illa adoptauit in lo'cum filii, vocauitque nomer
eius Moies , dicens, quia de aqua tuli eum.
In diebus illis , poftquam creuerat Mofes
egrefllis eft ad fratres fuos , yiditque one
praeeipiens eis : Quando obftetricabitis Ebraeas, l eE]
et in fella videriti^, quod fit filius , inrerficitel™ eorum, et virum Aegyptium percutien
eum; fi filia, referuate. Timuerunt autem ob- j tei* quendam de Ebrasis fratnbus fuis. .Cum
ftetrices Deum et' non fecerunt iuxta prsece- Hue circuinfpeaiffet huc atque illuc , et iiullun
ptum regis Aegypti, fed conferuabant filios. | adefle vidißet , pereuflm« Aegyptium abfefon
Ouibus accerfitis ad fe rex, ait : Quidnam eft ! ** ^lo- Et egreflus Ae altero , conipexi
hocTquod facere voluiftis,vt filios leruaretis? j duo»;Ehraeos nxantes , dixitque ei, qm f-cieba
Quasrefponderunt: Non funt Ebrse se ficut Ae- \ miunam : Qiiare percutTs proximum iuum
gypti* midieres , funt enim viuaces, priusquam! Qm reiponait : Quis conftituit te pnncipeirfe
enim veniat ad eas obftetrix , pariunt. Bene
ergo fecit Dominus obftetricibiis, et creuit po
piüus , confortatusque eft nimis. Et quia ti
mos.
Prascepitqne ergo Pharao omni populo flio,
äicens : Qiiicquid filiorum natum fuerit, in flu-
fnen proiieite , qiiicquid filiarum , referuate.
iudicem. fuper nos ?. Num oeeidere me tu vis
vt heri oeeidifti Aegyptium ? Timuit Mofes
et ait : Qiiömodo palam factum eft verbun
muerunt obftetrices Deum , «dificauit eis Üo- ißud ?, Audiuitque Pharao fermonem hunc, e
quaerebat oeeidere Mofen. Qui fugiens d
confpecfhi eius, möratus eft in terra Madian,e
fedit iuxta puteum.
Erant autem facerdoti Madian feptem filia?
quas venerant ad hauriendam aquam,et imple
tis'canalibus adaquare cupiebant greges patri
Abiit autem vir de domo Leui, et aeeepit fi- fui ; fuperuenere autem paftores, etrepulerun
tiofn'T «li nTiop mnrpnif pt nfn^rit filhim eas. SuiTexifque Möfts , et defenfis puelli
adaquauit oues earum. Quae eum reuertiflent a
Reguel,patremfuum, dixit ad eas : Cur hodi
velocius veniftis folito ? Dixenmt : Vir Aegy
ptius liberauit nos de mariu paftorum , infupe
et haufit aquam nobis, potumque dedit ouibii'
At ille : Vbi eft, inquit? quare dimififtis hc
minem , vt non vocaretis , vt comederet p«
nem ?
CAPITVLVM IL
biit autem vir de domo Leui, et aeeepit fi-
liam Leui, quas coneepit, et peperit filium.
Videns autem eum elegantem, abfcondit tribus
menfibus. Cumque celare nonpoflet,fumpfit~
fifcellam feirpeam , et liniuit eam bitumine ac
pice , pofuitque intus inrantulum , et expofuit
eum in careclo ripae fiuminis, ftante proculfo-
rore eius , et confiderante euentum rei.
Ecce autem, defeendebat filia Pharaonis, vt
Jauaretur in flumine, et puell« eius gradieban-
tur per crepidinem aluei. Quas cum vidiffet
fifcellam in papyrione , mifit vnam e famula-
bus ilüs, et aUatam aperiens, cernensque in ea
Confenfit ergo Mofes, quod habitaret cm
eo. Dedit autem ille Mofi filiam fuam Zipc
ra,qu» peperit ei filium, quem vocaiütGerfoi
dicenJ
LIBER EX OBUS. CA P. JI. III, I V.
103 -
dicens : Aduerta firi in terra aliena. * Alte-
rum vero peperit, quem vocauit Eliefer, di-
cens : Deus patris mei adiutor mens , et eri-
puit nie de manu Pharaonis.
Polt multum vero temporis mortuus eil rex
Aegypti. Et ingemifcentes filii Ifrael propter
opera, vociferati iluit. Afcenditque clamor eo-
cum\ad Deum ab operibus , ei audiuit gemi-
ttan eorum, ac reeordatus eil foederis fui,quod
pepegit cum Abraham, Ifaac et Jacob. Et re-
ipexit Dominus filios Ifrael „ et cognouit eos»
CAPITVLVM III.
Mofes autem pafcebat oues Iethro foceri fiii,
facerdctis Madian. Cumque minaflet
gregem ad interiora deferti, venit ad montem
Dei Horeb. Apparuitque ei angelus in flam-
ma ignis de medio rubi, et videbat , quod ru-
bus arderer, et non combureretur. . Dixit ergo
Mofes: Vadam, et videbo vifionem hanc ma-
gnam, quare non comburatur rubus.
Cernens autem Dominus, quod pergeret ad
videndum, vocauit eum de medio rubi, et ait :
Mofes, Mofes. Qui refpondit :. Adfum. Ait
ille : Non appropies (inquit) huc : Salue cal-
ciamentum de pedibus tuis, locus enim, in quo
ftas, terra fanda eft. Et alt : Ego fum Deus
patris nii, Deus Abraham, Deus Ifaac, et Deus
Iacob. Öperuit autem Mofes faciem fuam,
non enim audebat afpicere contra Deum.
Cui ait Dominus : Vidi afflidionem popu-
H mei in Aegypto , et clamorem eius audiui,; a
facie exadorum eius. Et fciens dolorem eius,
defcendi , vt liberem eum de manibus Aegy-
ptiorum, et deducam de terra illa in terram bo-
nam et fpatiofun , terram , quas fluit lade et
melle , ad loca Chanansei , Hethaei , Aniorrasi,
Pherefaei , Heuaei, et Iebufaci, Cum ergo cla-
mor filiorum Ifrael venerit ad me, viderimque
afflidionem eorum , qua ab Aegyptiis oppri-
muntur, veni, vt mittam te ad Pharaonem , vt
edueas populum meum , fiüos Ifrael , de Ae-
gypto.
Dixitque Mofes ad Deum : Quis fum ego,
vt vadam ad Pharaonem , et educam filios If-
104
rael de Aegypto ? Qui dick ei : Ego ero te«
cum, et hoc habebis fignum, quod miferim te,
cum eduxeris popuium de- Aegypto , feruier»
tis Deo fuper montem iftum»
Ait Mofes ad Dt: um : Ecce ego vadam ad 1
filios Ifrael, et dicam eis : Deus patram verko-
mm miüt m'e ad vos, Si dixennt mihi : Quod
eil nomen eius ? Quid dicam eis ?■ Dixit Do-
minus ad Molen : Ero qui ero. Et ait : Sic
dices fiüis liraei : Ero mißt me ad vos.
Dixitque. iterum Dens ad Mofen : Sic dices
filbs Ifrael: Dominus, Deus patrum venroruin,
Dens Abraham, Deus Ifaac, et Deui Iacob, mi-
iit me ad vos 3 hoc nomen mihi eil perpe-
tuo , et hoc memoriale meum in generatione
et generationein. Vade, et eongrega feniore«
Ifrael, et dices ad eos : Dominus, Deus patrum ~
veuroruni, apparuit mihi , Deus Abraham, et
Deus Ifaac, et Deus Iacob, dicens : Viiitans.
vifitaui vos, et vidi omnia, qua; acciderunt vo«
bis in Aegypto, et dixi, vt educam vos de ami«
dione Aegypti in terram Chananaei, Hethaei^
Amorrad, Pherefaei, Heuaei et Iebufasi , ad ter^
ram fluentem lade et melle.
Et cum audierint vocem tuam,ingredieris tu,ot
fenioreslfrael ad regem Aegypti,et dices ad eum:
Dominus, Deus Ebraeorum, vocauit nos. Ibi-
mus viani trium dierum in defertum , vt im«
molemus Domino, Deo nonro. Sedegofcio^
quod non dimittet vos rex Aegypti, vt eatis,ni-
fi per manum validam. Extendamque ma*
num meam , et percutiam Aegyptum cundis
mirabilibus meis , qua: fadurus fum in media
eorum : poft haec diniittet vos.
Daboque gratiam populo huic coram Ae-
gyptiis , vt cum egrediemini , non exeatis va-
cui, fed poftulabit mulier a vicina fua,et abho-
fpita fua, vafa argentea et aurea, ac ve/les , po-
netisque eas fuper filios ac fiüas veftras, et ipo-
liabitis Aegyptum.
CAPITVLVM Wv
Relpondens Mofes, ait : Ecce, noncredent
mihi , neque audient vocem meam * fed
dicent : Non aparuit tibi Dominus. Dixit er-
H2 e<*
Alterum) De altere- ßlio in Ebrseo nihil dicitur in hoc loco, fed Cap, XVIII, 4.
105
LIBER EXQDVS, CAP. IV.. V.
106
30 ad eum: Quid eft, quod tenes in manu tua ?
Refpondk : Virga. Dixit Dominus : Proiice
eam in terram. Proiecit , et verfa eil in colu-
brum, ita, vt fugeret Mofes. Dixitque Domi-
nus : Extende manum tuam , et apprehende
caudam eins. Extendit, et tenuit, verfaque efl
in virgam in manu eins. Vt credant, inquit,!
quod apparüit tibi Dens patrum fuorum, Deus'
Abraham , Dens Ifaac , et Deus Iacob.
Dixitque Dominus ad eum rurium : Mitte
manum tuam in finum tuum. Quam cum
Miififlet in finum , protulit leprofam inflar ni-
uis. Retrahe, ait, manum tuam in finum tuum.
Retraxit, et protulit iterum, et erat fimitis carni
reliquas. Si non crediderint, inquit, tibi, neque
audierint verbo figni prioris, credent verbo fi-
gni fequentis. Quod il nee duobus quidem bis
ilgnis crediderint, neque audierint vocem tuam,
iiune aquam fiuminis , et eirunde eam fuper
aridam, et quiequid hauferis de flüuio, vertetur
in fanguinem.
Ait Mofes: Obfecro, Domine, non fiim elo
quens ab heri et nudius tertius, et ex quo locu
tus es ad feruum tuum , quia graue os et gra-
uem linguam habeo. Dixit Dominus ad eum :
Quis fecit os hominis ? aut quis fabricatus eil
mutum et liirdum, videntem etececum $ Non
ne ego Dominus ? Perge ergo, ego ero in ore
tüo , doceboque te , quid loquaris.
Atille : Obfecro, inquit, Dömine, mitte,
quem mifturns es. Iratus Dominus in Mofen,
ait : Aaron frater tuus Leuites, fcio, quod elo-
quens fit ; ecce , ipfe egredietur in oecurfum
tuum , vidensque lastabitur corde 5 loquere ad
eum, et pone verba in ore eius, et ego ero in
ere tuo, et in ore iüius, et ofiendam vobis, quid
agere debeatis ; et ipfe loquetur pro te ad po-
pulum , et erit os tuum , tu autem eris deus
eius t virgam quoque hane fume in manu tua,
qua fa&urus es figna.
Abiit Mofes, et reuerfiis eft ad Iethro, foce-
rum fuum, 'dixifque ei : Vadam et reuertar ad
Patres meos in Aegyptum , vt videam , fi ad-*
nuc viuant. Cui ait Iethro : Vade in pace.
Dixit igitur Dominus ad Mofen in Madian : I
Vade, et reuertere in Aegyptum, mortui enira
fimt omnes,qui quserebant animam tuam. Tu-j
li-t ergo Mofes vxorem fuam, et filios fuos, et
impofuit eos fuper afinam , reuerfusque efl Lr
Aegyptum, portans virgam Dei in manu fua.
Dixitque Dominus : Vide,vt cum in Aegy,
ptum reuerfug iueris, omnia oflenta, qua; pofui
in manu tua, facias coram Pharaone 5 Ego in-
durabo cor eius, vt non dimittat populum ; di-
cesque ad eum : Haec dicit Dominus : Filius
meus primogenitus Ifrael ; dico autem tibi, di-
mitte filium meum, vt feruiat mihi. Si renue-
ris dimittere eum, ecce interficiam filium tuum
jprimogenitum.
Cumque eilet in itinere in diuerforio, oecur-
rit ei Dominus, et volebat oeeidere eum. Tu-
iit illico Zipora petram, et. circumeidit praepiir
tium filii fui. Tetigitque pedes eius, et ait :
fponfijs fanguinum tu mihi es. Tunc ille cef-
fauit ab eo. Dixit autemilla : fponfus langui-
num j ob circumeifionem.
Dixit autem Dominus ad Aaron : Vade in
oecurfum Mofi in defertum ; qui perrexit ob-
uiam ei in montemDei, et ofeulatus eft eum«
Narrauitque Mofes Aaron omnia verba Do-
mini, pro quibus miferat eum, et figna, qux
mandauerat. Veneruntque fimul , et congre-
gauerunt cunclos feniores filiorum Ifrael , lo-
cutusque eft Aaron omnia verba, quae.dixerat
Dominus ad Mofen , et fecit figna coram po-
pulo , et credidit populus 5 atidientesque quod
vifitaffet Dominus filios Ifrael, et quod refpe-
xifiet aßficlionem illorum, proni adorauenmt.
CAPITVLVM V.
Port haec ingrefil funt A^ofes et Aaron, et di-
xerunt Pharaoni : Haec dicit Dominik
Deus Ifrael : Dimitte populum meum , vt fe-
ftum agat mihi in deferto. Atille refpondit:
Quis elt Dominus, vt audiain vocem eius , et
dimittam Ifrael ? Nefcio' Dominum, et Ifrael
non dimittam.
Dixeruntque : Deus Ebrasorum vocauitnos,
ibimus ergo viam trium dierum in deferto,
vt facrificemus Domino Deo noflro , ne forte
aeeidat nobis peftis autgladius. Ait ad eosrex
Aegypti : Quare , Mofes et Aaron , folicitatis
populum ab operibus fuis ? Ite ad onera ve-
107
LIBER EXODVS, CAP*V. VI,
108
ftra. Dixitque Pharao : Multus eil populus
terrae, et vos facitis , vt ceffent ab operibus.
Prarcepit ergo in die illo exacloribus etpra-
feclis populi,dicens : Nequaquam vltra dabi-
tis paleas populo ad conficiendos lateres , ficut
prius, fed ipü vadant, et colligant paleas, et men-
fiiram laterum, quam prius faciebant, impone-
tis fuper eos , nee minuetis quicqtiam : va-
Gant enim , et ideirco voeiferantur , dicentes :
Eamus,et facrificemus Deo noftro. Grauetur
feruitus fuper eos, vt ha£)eant, quod agant, ne
faciant feciuidum verba mendacia.
Igitur egrefli exaclores et praefe&i populi,
dixerunt ad eum : "Sic dicit Pharao : Non do
vobis paleas, ite et colligite fkubi inuenire po-
teritis , nee minuetur quiequam de opere ve-
ftro. Difperfus eil igitur populus in omnem
terram Aegypti ad colligendas flipulas pro pa-
leis.
Exaclores autem vrgebant eos , dicentes :
Complete opus veflrum quotidie , vt prius fa-
cere folebatis , quando dabantur vobis paleas.
Percuflique funt prasfecti filiorum Ifrael , quos
conftituerat fuper eos exaclores Pharaonis, qui
dixerunt : Quare non impleftis menfuram la-
terum ficut prius , nee heri , nee hodie ?
IngreiTique praefe&i filiorum Ifrael , voeife-
rati funt ad Pharaonem, dicentes : Cur ita agis
contra feruos tuos ? Palese non dantur nobis,
et lateres ftatutifimiliterimperantur; en,famu-
li tili esedimur , et iniufte agitur contra popu-
lum tuuni. Qui ait : Vacatis otio , otio vaca-
tig, ideirco dicitis : Eamiis vt facrificemus Do-
mino 5 Ite ergo, et operamini , paleze nonda-
buntur vobis, etreddetis conüietum numerum
laterum.
Videbantque pnefecli filiorum Ifrael, quod
peius haberent , eoque diceretur eis : non mi-
nuetur quiequam operis de lateribus per fingu-
los dies. Occurreruntque Mofi et Aaron,
jflantes in oecurfum eorum , cum illi egrede-
renrur a Pharaone, et dixerunt ad eos : Videat
Dominus fuper vos, et iudicet, quoniam foete-
re feeiftis odorem noilrum coram Pharaone
et feruis eius, et praebuiftis eis gladium, vt oc-
eiderent nos. Reuerfusque eil Mofes ad Do-
jrünum,et ait : Domine, cur afflixifti populum
iflum ? Quare miflili rac ? Ex eo enim , quo
ingreffus fum ad Pharaonem , vt loquerer ex
nomine tuo , affiixit populum hunc , et tu non
liberafii populum tuum. Dixitque Dominus
ad Mofen : Nunc videbis , quae facturus fum
Pharaoni, per manum enim potentem dimirv
tet eos , et in manu robufta eiieiet illos de ter-
ra fua. .
CAPITVLVM VI.
]" ocutusque eil Dominus ad Mofen, dicens:
'L' Ego Dominus, qui apparui Abraham, Ifaac
etläcob in Deo omnipotente, et nomen meum
Adonai non indicaui eis. Pepegique foedus
cum eis, vt darem eis terram Chanaan, terram
peregrinationis eorum, in qua fuerunt aduenae.
Ego audiui gemitum filiorum Ifrael, quos Ae-
gyptii feruire cogunt , et recordatus fum paeli
mei.
Ideo die filiis Ifrael : Ego Dominus, qui edu-
cam vos de oneribus Aegypti, et eruam de fer-
uitute , ac redimam in brachio excelfo et iudi-
ciis magnis, et afliimam vos mihi in populum,
et ero veiter Deus,vt fciatis,quia ego fiim Do-
minus Deus veiter, qui eduxerim vos de oneri-
bus Aegypti, et induxerim vos in terram, fuper
quam leuaui manum meam , vt darem eam
Abraham , Ifaac et Iacob, daboque illam pofii-
dendam vobis, ego Dominus, Narrauit ergo
Mofes omnia filiis Ifrael , qui non acquieue-
runt ei, propter angufliam rpiritus et opus du-
riffimum.
Locutusque eit Dominus ad Moien, dicens :
Ingredere , et loquere ad Pharaonem , regem
Aegypti , vt dimittat filios Ifrael de terra ilia»
Reipondit Mofes coram Domino : Ecce, filii
Ifrael non audmnt me , quomodo audiet Pha-
rao ? adhaec fum incircumeifus labiis.
Locutus eil igitur Dominus ad Moien et
Aaron, et dedit mandatum ad filios Ifrael, et ad
Pharaonem, regem Aegypti, vteducerent filios
Ifrael de terra Aegypti.
Ifta funt capita domus patmm fuorum : Fi-
lii Rüben, primogeniti Ifrael: Henoch etPallu,
Hezron et Charmi: Hae familias Rüben. Filii
Simeon : Iemuel,Iamin,Ohad,Iachim,Zohar et
Saul, filius Chananitidis : H« fainilias Simeon.
H3 Et-
lop
LI3ER EX0DVS. CAP. VI. Vif»
Et haec nomina filiorum Lern in generatio-
nibus fuis : Gerfon , Cahath , Merari. Anni
autem vita& Leui fuerunt centum triginta feptem.
Filii Gerfon , Libni et Semei per familias fuas.
Filii Cahath : Amram, et Iezehar, et Hebron,
et Vfiel. Anni quoque vitae Cahath centum
triginta tres. Filii Merari : Maheli et Muli.
Ha? familias Leui in generationibus fuis. Ac-
cepit autem Amram vxorem Iochebed,patrue-
lern fuam , quas peperit ei Aaron et Mofen.
Fueruntque anni vitäe Amram centum triginta
feptem, Filii Iezehar : Corah , Mapheg et
Sichri. Filii quoque Vfiel : Mifael, Elzaphan
et Sithri.
Accepit autem Aaron vxorem Elifeba, filiam
Aminadab, fororem Naheffon , quas peperit ei
-Nadab, et Abihn,et Eleazar, et Ithamar. Filii
quoque Corah : Afir, et Elcana, et Abiaflaph,
Ha: funt familias Coritarum, &t vero Elea-
lar, fi-lius Aaron, accepit vxorem de filiabus Pu-
tiel ,' qua: peperit ei Pinehas. Hi fuut princi-
pe^ patrum Leuiticorum per famjlias fuas,
Iile eil Aaron et Mofes, quibus prascepit Do-
minus, vt educerent filios Ifrael de terra Aegy-j
pti, fecundum exercitus eorum ; hilunt, qui
toquuntur ad Pharaonem regem Aegypti , vt
educant filios Ifrael de Aegypto, Moles inquam
et Aaron. Et fuit in die ilfa , qua locutus eil
Dominus ad Mofen in terra Aegypti , dicens :
Ego Dominus, loquere ad Pharaonem, regem
Aegypti, omnia, qua: loquor tibi. Et ait Mo-
fes coram Domino : En ! incircumcifus labüs
ihm , quomodo audiet nie Pharao ?
CAPITVLVM VIL
jixitque Dominus ad Mofen ; Ecce, conlli
tui te deum Pharaonis , et Aaron , frater
tuus, erit prppheta tuus, Tu loqueris ei omnia,
qua: manclo tibi, et ille loquetur ad Pharaonem,
vt dimittat filios Ifrael de terra fua ; fed ego in-
durabo cor eins, vt multiplicem iigna et ollen-
ta mea in terra Aegypti , et non audiet vos
Pharao , vt mittam maritim meam fuper Ae-
gvptum, et educam exercitum raeuin, et popu-
fftm m'eum-, filios Ifrael, de terra Aegypti per
iudicia magna 5 et fciant Aegypti, quia egofum
Dominus, cum extenderim. manum nieam iu-
110
per Aegyptum,et eduxerim filios Ifrael demc-
dio eorum.
Fecit itaque Mofes et Aaron, ficut prasceperat
eis Dominus. Erat autem Mofes ocloginta
annorum , et Aaron odoginta trium , quando
Iocuti funt ad Pharaonem. Dixitque Dominus
ad Mofen et Aaron : Cum dixerit vobis Pha-
rao : Oltendite vefira prodigia ; dices ad Aa-
ron : Tolle virgam tuam , et proiice eam co-
ram Pharaone, vt vertatur in colubrum.
Ingrefli itaque Mofes et Aaron ad Pharao-
nem, fecerunt, ficut praeceperat eis Dominus,
Proieeitque Aaron virgam fuam coram Pha-
raone, et feruis ehisjquae verfa efr in colubrum.
Vocauit autem Pharao fiipientes et incantatoa
res, qui fecerunt etiam fic per incantationes fuas,
proieceruntque linguli virgas fuas, qua: verfaj.
funt in colubros. Sed deuorauit virga Aaron
virgas eorum. Induratumque eil cor Pharaonis,
et non audiuit eos, ficut locutus fnerat Dominus.
Dixit autem Dominus ad Mofen : Ingraua-
tum eil cor Pharaonis , et non vult dimittere
populum. Vade ad eum mane : Ecce, egre-
dietur ad aquas, et llabis in occurfiim eins fii-
pra npam flurainis, et virgam, qua: conuerfa
efi in colubrum, tolles inmanutua, dicesque
ad eum : Dominus Deus Ebrasorum mifit nie
ad te, dicens : Dimitte populum meum, vt fer-
uiat mihi in deferto, at vsque ad pnefens audi-
re me noluiiti.
Hoc igitur dicit Dominus :• In hoc fcias,
quod Gm Dominus : Ecce , percutiam virgäj
quas m manu mea eil, aquam fluminis, et ver*
tetur in fanguinem, vt piföes, qui funt in fluuio» .
monantur, et computrefcent aqua;, et affligen-
tur Aegyptii , bibentes aquam numjnisl l
Dixit quoque Dominus ad Mofen : Die ad
Aaron : Tolle virgam tuam , et extende ma-
num tuam fuper aqua« Aegypti , et fuper flu-
mos eorum, et riuos ac paludes , et omnes la-
cus aquarum, vt vertantur in fanguinem» et lit
cruor in omni terra Aegypti, tarn inligueisva»
fis , quam in laxeis.
Feceruntque Mofes et Aaron, ficut praece-
perat Dominus. Et eleuans virgam, pereufiit
aquam fluminis coram Pharaone et feruis eius,
quae omnis verfa eil in fanguinem , et pifees,
qui
NI
LIBEREXODVS. C AP. VIL VIII.
112
^ui erantin flumine,mortiii funt, computruitque
fluuius, et non poterant Aegyptii bibere aquam
fluminis , et flüt fanguis in tota terra Aegypti.
Feceruntque fimiliter malefici Agyptiorum
incantationibus fuis. Et indiiratum eft cor
Pharaonis , nee audiuit eos ', ficut locutus erat
Dominus. Auertitque fe,et ingreiTus dommn
fuam,nec appofuit cor etiam haevice. Fode-
runt autem omnes Aegyptii per circiiitum flu-
minis aquam, vt biberent. Non enim poterant
bibere aquam fluminis. Impletique funt feptem
dies , poftquam pereuflit Dominus fluuium.
CAPITVLVM VIII.
Dixit quoque Dominus ad Mofen : Ingrede-
re ad Pharaonem, et dices ad eum : Haec
dicit Dominus : Dimitte populum metun , vt
feruiat mihi : Si autem nolueris, ecce, ego per-
cutiam omnes terrninos tuos ranis , et ebul-
iiet fluuius ranas, quae afeendent, et ingredientur
Samum tuam, et cubiculum lecluli tui, et fuper
ftratum tuum , et in domos feruorum tuorum,
et in populum tuum , in furnos tuos , et in pa-
ilam tuam, et ad te,et ad populum tuum, et ac[
qmnes feruos tuos intrabunt ranae. •
' Dixitque Dominus ad Mofen : Die ad Aa-
ron : Extende manum tuam fuper fluuios , ac
fuper riuos,et paludes, et educ ranas. fuper ter-
ram Aegypti. Et extendit Aaron manum fu-
per aquas Aegypti, etafeenderuntranae, operue-
runtque terram Aegypti. Fecerunt autem et ma-
lefici per incantationesfuas fimiliter, eduxerunt-
que ranas fuper terram Aegypti.
Vocauit autem Pharao Mofen et Aaron , et
dixit eis : Orate Dominum , vt auferat ranas a
me, et a populo meo j et dimittam populum,
vt facrüicet Domino. Dixitque Mofes ad Pha-
raonem : Conftitue mihi, quando deprecer pro
te, et pro feruis tuis, et pro populo tuo , vt abi-
gantur ran« a te , et a domo tua, et tantum in
flumine remaneant. Qui refpondit : Cras.i
At ille: Iuxta, inquit, verbum tuum faciam,vt
feias , quoniam non eß , ficut Dominus , Dens |
nofter, et recedent ranae a te, a domo tua, et aj
feruis tuis, et a populo tuo,ettantum in flumi-l
ne remanebunt. \
Egreflique funt Mofes et Aaron a Pharao-
ne, et clamauit Mofes ad Dominum pro fpon-
fione ranarum , quam condixerat Pharaoni.
Fecitque Dominus iuxta verbmn Mofis, etmor-
tuae funt ranas de domibus , et de villis , et de
agris. Congregaueruntque eas in inmenfos
aggeres , et computruit in terra.
Videns autem Pharao , quod data effet re-
quies, ingrauauit cor fuum, et non audiuit eos,
iicut locutus erat Dominus. Dixitque Dom>
nus ad Mofen : Loquere ad Aaron : Extende
virgam tuam , et perente puluerem terrae , et
fint pediculi in vniuerfa terra Aegypti. Fece-
runtque ita. Et extendit Aaron manum , vir-
gam teuens, percullitque puluerem terrae. Et
facti funt pediculi in hoininibus et iumentis.
Omnis puluis terrae verfus eft in pediculos per
totam terram Aegypti.
Feceruntque fimiliter malefici incantationi-
bus lliis , vt educer ent pediculos , et non po-
tuerunt. Erant enim pediculi tarn in homi-
nibus, quam iumentis. Et dixerunt malefici ad
Pharaonem : Digitus Dei eil hie. Induratum-
que eft cor Pharaonis , et non audiuit eos , fi-
cut locutus erat Dominus.
Dixit quoque Dominus ad Mofen : Con-
furge dilueulo , et fta coram Pharaone , egre-
dietur enim ad aquas , et dices ad eum : Haec
dicit Dominus : Dimitte populum meunv, vt
feruiat mihi , quod fi non dimiferis eum , ecce
ego mittam in te , et in feruos tuos, et in po-
pulum tuum, et in domos tuasArob, et imple-
bunt domus Aegyptiorum Arob , et omnes
agri , rqui iuxta eas funt, Faciamque mirabile
in die illa in terra Gofen, in qua populus meus
eft, vt non fit ibi Arob , vt feias, quoniam ego
Dominus in medio terrae , ponamque redem-
ptionem inter populum meum et populum
tuum. Cras erit fignum illud.
Fecitque Dominus ita, et venit Arob grauii-
fima in domos Pharaonis , et feruorum eius ,
et in omnem terram Aegypti. Corruptaque
eft terra ab huiuscemodi * Arob. Vocauitque
Pharao Mofen et Aaronem , et ait eis : Ite, et
facri-
* Ar oh) Arob alii mufeam caninam, alii mufeam omnis generis, alii genus mixtum venenatorum anima-
üum, vt ferpen^esj fcorpiones, et fimilia, volunt fignificare.
m ______
facrificate D%o veftf o in terra hac. Et ait Mo-
fes : Non potefl ita fieri : Aboininatioiies enim
Aegyptionun immolabimus Domino, Deo no-
ftro» Quod fi immolabimus abominationes
Aepyptiorum coram eis, lapidibus nos obruent.
Viani trium dierum pergemus in folitudinem,
et facrificabimus Domino Deo noftro, ficut lo-
cutus eft nobis«
Dixitque Pharao : Ego dimittam vos, vt fa-
crificetis Domino, Deo veftro, in deferto, ve-
runtamen longius ne abeatis. Rogate pro me.
Et ait Mofes : Egreffus a te orabo Dominum,
et recedet Arob a Pharaone, et a feruis fuis, et
a populo eius , cras : veruntamen noli vltra
fallere , vt non dimittas populUm facrificare
Domino.
EgrefTusque Mofes a Pharaone, oramt Do-
minum, qui fecit iuxta verbum iliius , et abftu-
lit Arob a Pharaone, et a feruis fuis , et popu-
lo eius* Non fuperfuit ne vna quidem. Et
ingrauatiun eft cor Pharaonis , ita , vt nee hac
quidem vice dimitteret populum,
CAPITVLVM IX.
Dixit autein Dominus adMofen: Ingredere
ad Pharaonem,etloquerereadeum: Haec
dicit Dominus, Deus Ebrajorum : Dimitte po-
pulum meum,vt feruiat mihi ', quod ü adhuc
renuis,et retines eos,ecce,manus Domini erit fu-
per agros tuos,fuper equos,afinos,camelos,oues,
boues, pefte valde graui. Et faciet Dominus
inirabile inter poflefliones Ifrael et poffefliones
Aegyptiorum, vt nihil omnino pereat ex his,
qux pertinent ad filios Ifrael. Conftituitque Do-
minus tempus , dicens : Cras faciet Dominus
verbum iftud in terra.
Fecit ergo Dominus verbum hoc altera die,
et mortua funt omnia animantia Aegyptiorum :
de animalibus vero filiorum Ifrael nihil omni-
no periit. Et mißt Pharao advidendum; nee
erat quiequam mortuum de his , quae poffide-
bat Ifrael. Ingrauatumque eft cor Pharaonis,
et non dimifit populum.
Et dixit Dominus ad Mofen et Aaron : Tol-
lite plenas manus cineris de Camino, et fparget
illum Mofe in coelum coram Pharaone, fitque ■
piuuis fuper omnem terram Aegypti,et fmtin |
LIBER EXODVS. CAP. VIII. IX.
114
hominibus, et in iumentis vlcera et apoftema-
ta in vniuerfa terra Aegypti»
Tuleruntque cinerem de Camino , et ftete-
runt coram Pharaone, et fparfit illum Mofe in
ccelum , faetaque funt vlcera et apoftemata in
hominibus et iumentis , nee poterant malefici
ftare coram Mofe, propter vulnera, quas in il-
lis erant , et in omni terra Aegypti. Indura-
uitque Dominus cor Pharaonis , et non audi-
uit eos, ficut loquutus eft Dominus ad Mofen»
Dixit quoque Dominus ad Mofen : Manc
confurge , et fta coram Pharaone , et dices ad
eum : Haec dicit Dominus', Deus Ebraeorum:
Dimitte populum meum, vt feruiat mihi, alio-
quin hac vice mittam omnes piagas meas fu-
per feruuos tuos et fuper populum tuum , vt
feias , quod non fit fimilis mei in omni terra.
Nunc enim extendens mamuii percutiam te,
et populum tuum pefte , peribitisque de terra.
Veruntamen ideo excitaui re , vt oftendam in
te fortitudinem meam , et narretur nomen
meum in omni terra.
Adhuc retines populum meum, et non vis
eum dimittere ?-~ En, pluam cras hac ipfa hör«
grandinenl multam nimis , qualis non fuit in
Aegypto a die, qua fundata eft , vsque in prae-
fens tempus. Mitte ergo iam nunc , et con-
grega iumenta tua , et omnia , quae habes in
agro ; homines enim et iumenta, et vniuerfa,
quae inuenta fuerint foris , nee congregata de
agris, cecideritque fuper ea grando, morientur.
Qui igitur timuit Dominmn de feruis Pharao-
nis , fecit confugere feruos fuos, et iumenta in
domos. Qui autem neglexit fermonem Dq-
mini, dimifit feruos fuos et iumenta in agris.
Et dixit Dominus ad Mofen ; Extende nn-
niun tuam in ccelum, vt fiat grando in vniuer-
fa terra Aegypti fuper homines , et fuper iu-
menta , et fuper omnem herbam agri in terra
Aegypti. Extenditque Mofes virgam fuam in
caslum , et Dominus dedit tonitrua , et grandi-
nem, ac difeurrentia fulgura fuper terram. Pluit-
que Dominus grandinem fuper terram Aegy-
pti , et grando et ignis mixta padter fe'reban-
tur. Tantaeque fuit magnitudinis, quanta an-
te nunquam apparuit , et vniuerfa terra Aegy-
pti , ex quo gens illa condita eft.
E-t
II?
L1BER EXODVS, C A P« IX. X.
J\6
Et percumt grando in omni terra Aegypti germinant in agris , et implebunt domos tuas,
cundla, quse fuerimt in agris, ab nomine vsque i et feruorum tuorum , et omnium Aegyptio-
ad iumentum. Cun&amqueherbam agri per- rum, quantam non viderunt patres tui et aui,
cuült grando , et omne lignum agri confregit. : ex quo orti fiint iliper terram , vsque in pras-
Tantum in terra Gofen, vbi erant filii Ifrael, i fentem diemu Auertitque fe, et egreffus eft a
grando non erat. Mifitque Pharao, et voca-
uit Mofen et Aaron , dicens ad eos : Peecaui
etiam nunc, Dominus iuftus,et ego et populus
meuS impii. Orate Dominum, vt definant to-
nitruaDei,et grando ; et dimittam vos, vt ne-
quaquam hie vltra maneatis.
Ait Mofes .:• Cum egreffus fuero de vrbe, ex-
tendam palmas meas ad Dominum , et cefta-
bunt tonitrua, et grando non erit amplius j vt
feias , quia Domini efl terra. Noui autem,
quod et tu, et ferui tui needum timeatis Domi-
num Deum. Linum ergo et hordeum lasfum
eft,eo quod hordeum effet virens, et linum iam
folliculos germinaffet'; trkicum autem et far
non fiuit laefi, quia ferotina erant.
Egreffus Mofes a Pharaone et ex vrbe , te-
tendit manus ad Dominum, et ceffauerunt to-
nitrua et grando, nee vltra ftillauit pluuia fu-
per terram. Videns autem Pharao, quod eef-
faffet pluuia, et grando, et" tonitrua, auxit pec-
catum, et üigrauarum eft cor eius, et feruorum
eins. Et induratum eft cor Pharao , vt non
dimitteret ßlios Ifrael, ficut locutus fuerat Do-
minus per manum Moli.
E
CAPTTVLVM X,
t dixit Dominus adMofen : Ingredere äd
Pharaonem , ego enim induraui cor eius,
et feruorum illius, vt faciam figna mea haec in-
ter eos, et narres in auribus fiüitui, et nepotum
tuorum, quid egerim in Aegypto, et figna mea,
quae pofui inter eos , vt'fciatfs , quia ego fum
Dominus.
Introrerunt ergo Mofes et Aaron ad Pha-
raonem, et dixerunt ei : H-acc dicit Dominus,
Deus Ebraeörum : Vfquequo non vis humi-
liari c'oram me,vt4imittas populummeum,vt
feruiat mihi ? Si .non vis dimittere eum , ecce
Pharaone.
Dixerunt autem ferui Pharaonis ad eum :
Vsquequo patiemur hoc feandalum ? Dimitte
homines , vt feruiant Domino, Deo fuo j ne-
feis adhuc, vides quod perierit Aegyptus ? Re-
uocaueruntque Mofen et Aaron ad Pharao-
nem , qui dixit eis : Ite , feruite Domino Deo
vefiro. Quinamfunt, qui ituri funt? Ait Mo-
fes : Cum'paruulis noftris et fenioribus per-
gemus, cum filiis et filiabus, cum ouibus et ar-
mentis $ efl enim nobis feftuin Domini.
Et refpondit Pharao : Itane ! Dominus fit
vobiscum ! Quomodo ego dimittam vos , et
paruulos veftros ? Cui dubium efl , quod pef-
fime cogitetis ? Non ffet ita,fed ite tantum,et
feruite Domino. Hoc enim et ipfi petiftis.
Statimque eie&i funt de conlpedtu Pharaonis.
Dixit aiitem Dominus ad Mofen : Extende
manum tuam fuper terram Aegypti pro locufta,
vt defeendat fuper terram Aegypti, et deuoret
omnem herbam terra; , et omne refiduum
efl: grandini. Et extendit Mofes virgam füam
fuper terram Aegypti, et Dominus induxit ven-
tum orientalem tota illa die etnocle. Et ma-
ne facto, yeritus leuaujt locuftas, quas afeende-
runt fuper vniuerfam terram Aegypti, et fede-
rünt in eunetis linibus Agyptiorum innume-
rabiles, quäies ante illud tempus non fuerant,
nee poftea fueruntj öperueruntque vniuerfam
fuperficiem teme , et obfeurarunt. Deuorata
efl igitur herba terras, et quiequid fru<9:us in ar-
boribus futt, quasi grando dimifei'at; nihil quo-
qUe omnino virens relidlum eft in lignis , et in
herbis terrae , in cun<£ta Aegypto.
Quamobrem Pharao vocauit Mofen et Aa-
ron, et dixit eis : Peecaui in Dominum, Deum
veflrüm, et in vos : fed nunc dimitte pecca-
tum mihi etiam hac vice, et rogate Dominum,
ego inducam cras locuftam in finestuos, q\\x Deum veflrum,vt auferat a nie mortem ifiam.
operient fuperficiem terrae, nee qüicquam eius Egreffusque efl Mofes de confpeclu Pharao-
appareat , fed comedat , quod refiduum fuit nis, et orauit Dominum, qui flare fecit ventum
grandini. Corrodet enim öiruiia Üena , quae ' ab'occidente vehementiffimum , et arreptam
& L ParaiV. * J locu-
"7
LIBER EXODVS. C AP, X. XL XII.
IT«
locu/tam proiecit in mare rubrum. Non reman
fit nevna quidem mcunclisfinibus Aegypti. Et
indurauit Dominus cor Pharaonis , nee dimiilt
filios Ifrael.
Dixit autem Dominus ad Mofen : Extende
maiiuni tuam in coelum , et fint tenebrae fuper
terram Aegypti tarn denfas , vt palpari queant.
Extenditque Mofes manum in co?lum,et facras
funt tenebras horribiles in vniuerfi terra Ae-
gypti illis tribus diebus ; nemo vidit fratrem
firam, nee mouit fe de loco, in quo erat. Vbi-
eunque autem habitabant filii Ifrael, lux erat. .
Vocauit Pharao Mofen et Aaron , et dixit
eis : Ite, facrificate Domino. Ouestantumve-
ürx et armenta remaneant, paruuli veltri eant
vobiscum. Ait Mofes : Hoftias quoque etho-
locaufta dabis nobis , qux ofFeramus Domino,
Deo noflro ; cuncli greges pergentnobiscum,
non remanebit ex eis vngula , quge neceflaria
funt ad eultum Domini, Dei nonri , prasfertim
cum ignoremus, quid debeat immolari , donec
ad ipium locum perueniamus.
Indurauit autem Dominus cor Pharaonis, et
noluit dimittere eos. Dixitque Pharao ad Mo,-
fen : Recede a me, et caue, ne vltra videas fa-
ciem meam. Quocunque die apparueris mi-
Jhi, morieris. Refpondit Mofes : ita fiet, vt lo-
eutus es , non videbo vltra faciem tuam»
CAPITVLVM XI.
Df dixit Dominus ad Molen : Adhuc vna
5*~' plaga tangam Pharaonem et Aegyptum,
et pofl haec dimiitet vos , et exire compeliet.
Dices ergo omni plebi , vt poflulet quilibet ab
amico fuo, et mulier a vicina fua , vafa argen-
tea et aurea. Dabit enim Dominus gratiam po-
pulo coram Aegyptiis. Fui't autem Mofes vir j
magnus valde in terra Aegypti coram feruis
Pharaonis et omni populö.
Et ait Mofes : Harc dicit Dominus : Media
nocte ingrediar in Aegyptum , et morietur
omne primogenitum in terra Aegyptiorum, a
primogenito Pharaonis, qui fedei m folio eius,
vsque ad primogenitum ancillae , quse eil ad
molam , et ömriia primogenita iumentorum.
Eritque clainor magnus in vniuerfa terra Ae-
gypti, quahs r.ec ante fuit, nee poßeafuturus eft.
Apud omnes autem filios fln;el nun .mime
canis , ab nomine vsque ad pecus , vt feiatis.
quanto miraculo diuidat Dominus Aegyptio?
et Ilrael. Defcendentque omnes ferui tui ifl
ad me, et adorabunt me , dicentes : Egrederc
tu, efcomnis populus, qui fubie&us efl tibi,
Porthacc egrediemur. Et exiuit, a Pharaone
iratus nimis.
Dixit autem Dominus ad Mofeiv: Non au-
diet vos Pharao , vt multa figna fiant in terr*)
Aegypti. Mofes autem et Aaron feceriml
omnia prodigia coram Pharaone. Sed indu-
rauit Dominus cor Pharaonis, nee dimifit filios
Ifrael de terra fua.
CAPITVLVM XII.
jTYixit quoque Dominus ad Mofen et Aaron
■L/ in terra Aegypti ; Menüs ifte vobis prin-
cipium menfiunv, primus erit in menfibus anni,
Loquimini ad vniüerfam ccetum filiorum If-
rael, etdiciteeis: Decima die menfis huius
tollat vnusquisque agnum per familiam et do-
mum fuam. Sin autem minor eil numerus,
vt fufficere poffit ad vefeendum agnum , afTu-
met vicinum fuum , qui cöniundlus efl domuj
eius, iuxta numerüm aninjarum , quas fufficere
poflint ad efum agni. Erit autem agnus abs-
que macula, mafciüus, anniculus ; aeeipietis au-
tem eum de agnis et capris.
Et feruabitis eum vsque ad quartam deci-
mam diem menfis huius , maclentque talem,
vbieunque fuerint filii Ifrael, ad veiperam, et
famant de fanguine eius , ac. ponant luper
vtrumque poflem , et in fuperliminaribus do-
morum, in quibus comedentillum. Et edant
carnes nocte ifla alfas igni, azymos panes cum
ladlucis agrembus: Non comedetis ex, eo co-
elum aqua, fed alTum tantum igni. Caput cum
pedibus eius et inteflinis vorabitis, nee rema-
nebit quiequam ex eo vsque mane. Si quid
refiduum fuerit ? igne comburetis.
Sic autem comedetis illum : renes veflros
accingetis, et calceamenta habebitis in pedibup,
tenentes baculos in manibus, et comedetis fe-
llinanter j efl enim Paflah Domini , tranfibo
enim per terram Aegypti nocle illa,percutiam-
que omne primogenitum in terra Aegypti , ab
nomine
JI9
LIBER EXODVS. C A P. XiJ4
,2°
cnficmm Pafilia Doimihi eft, qui tranfibat äo?
mos filionun Ifrael in Aegypto, percutiens Aer.
gyptios, et domos noftras überaus. Incurua-
tusque populus adorauit, et .egrefli filii Iirael,
fecenint , ficut praceperat Dominus Mofi eft
Aaron.
Fa<£mm eft autem in noclis medio, percuifit
Dominus oinoe primogenitum in terra Aegy-
pti, a primogenito Pharaonis, qui in folo eius
fedebat, vsque ad primogenitum captiui, qiu
erat in carcere,et omne primogenitum iumen-
toram. Surrexitque Pharao nocle, et omnes
ferui eius , cunctaque Aegyptiis, et OFtus eft
clamor magnus in Aegypto , neque enim erat
domus , in qua non iaceret mortuus,
Vocatisque Pharao Mofe et Aaröu nocle,
ait : Surgite, egredimini a populo meo, ygs, et
filii Ifrael j ite et feruite Domino, ficut dixiftis.
Oues veftras et armenta affumite, vt dixiftLs,
Et abeuntes benedicite mihi. Vrgebantque
Aegyptii populum de terra exire veloqiter , di~
centes : Omnes moriemur.
Tulit igitur populus confperfam farinam, an»
tequam fermentaretur, pro vrctu fuo , et ligans
inpaüiis,pofuitfuper humeros ilios. Fecerant
autem filii Ifrael fecundum verbum Mofe ,
et petierant ab Aegyptiis vafa argentea , et au-
rea , et verlern. Dominus enim dederat gra<-
tiam populo coram Aegyptiis, vt commodar<ent
eis , et fpoliauerunt Aegyptios.
Profedique funt filii Ifrael de Raemfes in
Suchoth fexcenta miftia peditum yirorum, abs-
que paruulis etmulieribus. Scd et yulgus pro-
Wfcuum innumerabile afcendit cum eis ., oues
et armenta , et animalia mulja nimis, Coxe-
runtque paftam, quam de Aegypto tulenjnf, et
fecerunt fubcineritios panes azjanos , neque
enim poterat fermentari, cogentibus exire Ae-
gyptiis , nullamque facere finentibus moram,
Nee eibi parauerant quiequam.
Habitatio autem fifiorum Ifrael, qua manfe-
runt in Aegypto, fuit quadragintomm triginta
annorum. Quibus explgtis, vna die egrefliis eft
omnis exercitus Pomini,de terra Aegypti. Ideo
nox ifta obferuabib's eft Domino, quando eduxii
eos de terra Aegypti. Hanc obferuare debent
Domino omnes filiilfraelin generationibus fids.
I % Di-
homine vsque ad pecus , et in. eunclis diis Ae-
gypti faciam iudiciü, ego Dominus. Erit au-,
tem fanguis vobis in iiignum. in aedibus , in qui-
bus eritis,et videbo fangiiinem, ac transibovos,
nee erit in vobis plaga difperdens, quando per-
cuflero terram Aegypti.
Habebiüis autem hunc.diem in monumen-
tum \ et celebrabitis eum pro fefto Domini in
generationibus veftris eultu fempiterno. Se-
ptem diebus azyma comedetis , vt die primo
ceftet fermentum in domibus veftris, Quicun-
que comederit fermentatum a primo die vsque
in diem feptimum, peribit anima illa de Ifrael.
Dies prima erit fancla , fimiliter et dies fepti-,
ma. Nihil operis facietis in eis, exceptis his,
quae ad vefeendum pertinent , pro quaeunque
anima hoc folum poteritis facere , et obfertia-
bitis azyma.
Eadem enim ipfa die ducam «exercitum ve-
ftrum de terra Aegypti, et feruabitis diem iftum
in generationes veftras ritu perpetuo. Primo
menfe, quarta deeima die menfis,advefperam,
comedetis azyma , vsque ad diem vicefimam
primam eiusdem menfis ad vefperam, vt feptem
diebus fermentatum non ihueniatur in domi-
bus veftris. Qui enim comederit fermenta-
tum, peribit anima eius de ccetu Ifrael, tarn de
aduentis, quam de indigenis terra, Quare nul-
luni fermentatum comedatis, fed in cun&isha-
bitaculis veftris edetis azyma.
Vocauit autem Mofes omnes feniores filio-
nun Ifrael,«t dixit ad eos : Ite, tollentes pecus,
quilibet perfuam familiam, et immolate PafTah.
Fafciculumque hyffopi tingite infanguine, qui
eft in pelui, et afpergite ex eo fuperliminare, et
in vtrumque poftem. Nullus veftrum egre-
diatur oftium domus fuse vsque ad mane,trans-
ibit enim Dominus percutiens Aegyptios.
Cumque viderit fanguinem in fuperliminari, et
in vtroquepofte,transibit oftium domus, et non
finet pereufforem ingredi domos veftras, et lo-
dere. Cuftodi verbum iftud legitimum tibi, et
filiis tuis perpetuo.
Cumque introieritis terram, quam Dominus
Deus daturus eft vobis, vt pollicitus eft , obfer-
uabitis hunc ritiim. Et cmn dixerint vobis fi-
lii veftri; Quis eft ifte ritys vefter ? dicetis ; Sa-
121
L1BER EXOD'VS. CAP. XII. XIII. XVI.
122
Dixitque Dominus ad Molen et Aaron : Hase j et dederit tibi eain , feparabis omne , quod ape.
eft religio Paffah : Nullus alienigena comedat , rit vüluam , Domino , et" quod primitinum eft
ex eo, Omnis auteni feruus emptitius circum-
eidatur , et fic comedat. Aduena etmercena*
rius non edent ex eo. In vna domo comedatur,
necefferetisdecarnibuseiusforas, nee os illius
tonfringetis. Totus coetus Ifrael faciet illud.
Quod fi quis apud te aduena effe volet, et
lacere Paffah Domino , circumeidat prius omne
mafenünum fuum , et tunc accedat, et faciat,
et fit ficut indigena terrae j quia nullus incir-
eumcifiis vefeetur ex eo, Eadem lex erit in-
digena? et aduense, qui peregrinatur apud vos.
Feceruntque omnes filii Ifrael, ficut praeeeperat
Dominus Mofi et Aaron. Sic vna die eduxit
Dominus filios Ifrael de terra Aegypti , iuxta ex-
ercitus eoram.
CAPITVLVM XIII.
ocutusque eft Dominus ad Mofen, dicens:
Sanclifica mihi omne primogenitüm, quod
aperuit quameumque vüluam in filiis Ifrael,
tarn te hominjbus, quam de iumentis, mea
funt enim. Et ait Mofes ad populum : Me-
mentote dieihuius, in qua egreffi eftis de Aegy-
pto, et de domo feruitutis:, quoniam manu
potenti eduxit vos Dominus de loco ifto , vt
non comedatis fermentum. Hodie egredimini
menfe Abib.
Cumque introduxerit te Dominus in terram
Chananaei „ et.Hethad , et Amorraei , etHeuaei,
et.Iebufasi, quam iurauit patribus tuis , vtdaret
tibi terram fluentem lade et melle , feruabitis
hunc ritum menfe ifto , vt feptem diebus vefea-
Tis azymis , et in die feptima fitfeftum Domini.
Azyma (inquam,) comeditis feptem diebus, vt
non appareat apud te fermentum , aut aliquid
fermentatum.in eunetis finibus tuis.
Narrabisque filio tuo in die illo , dicens :
Hoc eft , quod fecit mihi Dominus , quando
egreffiis fum de Aegypto. Et erit quafi fignum
in manu tua , et quafi monumentum ante ocu-
los tuos , et vt lex Domini fit in ore tuo. Ma-
nu potenti enim eduxit te Dominus de Aegy-
pto, vt cuftodias huiuscemodi eultum quotannis
fuo tempore.
Cumque introduxerit te dominus in terram
Chananaei \ ficut iurauit tibi et patribus tuis,
in pecoribus tuis mafculini fexus. Primoge-
nitüm afini redimes oue. Quod fi non rede-
meris, ceruicem eius frange. Omne autera
primogenitüm hominis.de filiis tuis redimes.
Cumque interrögauerit te filius tuus cras,
dicens : Quid eft hoc ? Refpondebis ei : Manu
potenti eduxit nos Dominus de terra Aegypti,
de domo feruitutis. Nam ciun induratus effet
Pharao , et nollet nos dimittere , oeeidit Domi-
nus oinne primogenitüm in. terra Aegypti, a
primogenito hominis vsque ad' primogenitüm
iumentoram, Idcirco facrinco Domino omne,
quod aperit vüluam, mafculini fexus , et
omnia primogenita filiorum meorum redimo.
Erit igitur quafi fignum in manu tua , et quaii
monimentum ante oculos tuos , quod maiiu-
potenti eduxerit rvas Dominus de Aegypto.
Igitur cum emrfnTet Pharao populum ,' non
eos duxit Deus per viam terra? Philiftinorum,
quae vicina eft, reputans, ne forte peeniteret
eum , fi videret aduerfum fe hella confurgere,
et reuerteretur in Aegyptum , Ted circumdu-
xit per viam defertr, quas eft iuxtarmare ni«
brum. : Afcenderant autem filii- Ifrael armati
de terra Agypti. Tulit quoque Mofes ofTa
Iofeph fecum , eo quod adiuraffet filios Ifrael
dicens : Vifitabit vos Deus, eiferte ofla mea hinc
vobisenm.
Pröfeclique de Suchoth, caftra metati funt
in Etham , in extremis finibus fblitndinis. Do-
minus autem praccedebat eos per diem in co-
Iiunna nubis J vt duceret eos in via , et pe?
nodem in columna ignis , vt beeret eis , quo
irent die et nocle. Nunquam defuit columna
nubis per diem , neque columna ignis per no-
dem coram populö. \
CAPITVLVM XIV.
f ocutus eft autem Dominus ad Mofen, di-
-L> cens : Loquere filiis Ifrael : Reuerfi caftra
metentnr e regione vallis Hiroth , inter Mig-
dol et mare , contra Baal Zephon , in confpe-
du cuin^ caftra ponantfupermare. Didurus
eft enim Pharao fuper filiis Ifrael : Coardati
funt in terra , conclufit eos defertum. Et in-
durabo cor eius, vt perfequatur vos. etglori-
fica
123
ficabor in Pharaone , et in omni exercitu eins,
fcientque Äegyptii , quia ego flim Dominus.
Feceruntque ita.
Et cum nuntiatum effet regi Aegyptiorum,
quod fiigiffet populus , immutatumque eft cor
$ haraonis , et feruorum eins fuper populo , et
dixerunt: Quare hoc fecimus, vt dimittere-
mus Ifrael, ne fenüret nobis ? Iunxit ergo cur-
rum fuum , et populum aflumfit fecum , tulit«
que fexceatos currus electos , et quicquid in
Aegypto curruum fuit, et duces totius exer-
citus. Indurauitdiim Dominus cor Pharao-
nis, regis Aegypti , vt perfequeretur filios If-
rael At illi egrefli erant permanum excelfam.
Cimique perfe&uerentur eos Äegyptii , re-
pererunt eos in caftris fuper marey onmisequi-
tatus, et currus Pharaonis, et vniuerfus exer-
citus, in valle Hiroth, contra Baal Zephon.
Cumque appropinquaffet Pharao , leuantes fi-
lii Ifrael oculos , viderunt Aegyptios poft fe, et
timuerunt valde,clamauenintque adDominum.
Et dixemnt ad Mofen : Forfitan non erant
fepulchra in Aegypto ? ideo tulifti nos , vt
moreremur in folitudine ; quid hoc facere vo-
lufti , vt edueeres nos ex Aegypto ? Nonne hoc
eft, quod loquebamur- ad te in Aegypto , di-
eerites: recede a nobis, vt feruiamus Aegy-
ptiis ? Multo enim melius- eil , feruire eis,
quam mori in folitudine. Et ah^Mofes ad
populum: Nolite timere , ftate, et videte fa-
lutem Domini , quam vobiscum faclurus eft
hodie. Aegyptios enim, quos nunc videtis,
nequaquam vltra videbitis, vsque in fempiter-
num: Dominus pugnabit pro vobis, etvosta-
cebitis.
Dixitque Dominus ad Mofen : Quid clamas
ad nie? Loquere filiis Ifrael, vt proficifcanrur,
tu autem eleua virgam tuam , et extende raa-
num tuam fuper mare, et diuideillud, vtgra-
diantur filii Ifrael in medio man per ficcum ;
Ego autem indurabo cor Aegyptiomm , vtper-
fequantur vos , et glorificabor in Pharaone, et
in omni exercitu eius, et in curribus, et in
equitibus illius , et fcient Äegyptii , quia ego
fum Dominus , cum glorificatus fuero in Pha-
rao»e, et in curribus atque equitibus eius.
Tollensque fe angelus Dei, qui pnecedebat
L1BER EXODVS, CAP. XIV. XV.
124
caftra Ifrael , abiit poft eos , et cum eo pariter
columna nubis priora dimittens , poft tergum
ftetitinter caftra Aegyptiomm , et caftra Ifrael 5
et erat tenebrofa et illuminans nodem, ita, vt
ad fe inuieem toto noctis tempore accedere non
valerent. ->
Cumque extendiffet- Mofes manum fuper
mare, abftulit iflud Dominus, flante vento
orientali tota nocle, et vertit in ficcum. Diui-
faqiie efl aqua, et ingrefli funt filii Ifrael per
medium maris in ficco j erat enim aqua quafi
murus r a dextra eorum et lasua. Perfequeri*
tesque Äegyptii ingrefli funt poft eos , et
omnis equitatus Pharaonis, currus eius, et equi-
tes, in medium maris.
Iamque aduenerat vigilia matutina , etecce,
refpiciens Dominus fuper caftra Aegyptiorum ^
de columna ignis et nubis 7 pauefecit caftra eo*
nun, et disiecit rotas a curribus eorum, et
prxcipitauit eos impetu. Dixerunt autem
Äegyptii : Fugiamus Ifraelem , quia Dominus
pugnat pro eis contra nos. Et ait Dominus ad
Mofen; Extende mamim tuam fuper mare, ' ,
vt reuertantur aquae fuper Aegyptios, fuper
xurrus et equites eorum.
Cumque extendiffet Mofes manum contra
mare , reuerfum eft primod'iluculo ad prioreni
lociun j fugientibusque Aegyptiis , occurrerunt
aquas et inuoluit eos Dominus in mediis flucÜ-
bus. Reuerfseque funt aqua?, et operuerunt
currus , et equites euncÜ exercitus Pharaonis,
qui fequentes ingrefli ftierant mare , nee vnus
quidem fuperfuit ex eis. Filii autem Ifrael per-
rexerunt per medium maris in ficco , et aquae
eis erant quafi pro muro, a dextris et a finiftris.
Sic liberauit Dominus in die illa Ifrael de
manu Aegyptiorum, et viderunt Aegyptios
mortuos fuper littus maris, etmänum magnam,
quam exercuerat Dominus contra eos. Ti-
muitque populus Dominum, et crediderunt
Domino, et Moll feruo eius. *
CAPITVLVM XV.
Tunc cecinit Mofes et filii Ifrael cannen hoc
Domino, et dixerunt : Cantemus Domino,
gloriofe enim egit , eqmim et afeenforem de-
iecit in mare.
I 3 Forfi-
12?
LIBER EXODVS. C A P. XV. XVI.
Fortitudo mea et Carmen meum Dominus,
qui factus eft mihi in falutem.
Iile eil Dem mens , et ornabo eum, Deus
patris mei , et exaltabo eum.
Dominus eft bellator , Dominus eft nomen
eius, currus Pharaonis et exercitum eius proie-
cit inmare.
Electi principes eius fubmerfi funt in mari
rubro , abyfii operuerunt eos , defcenderunt
in profundum quafi lapis.
Dextera tua , Domine, magnificata eft in for-
titudine; dextera tua, Domine, percufilt ini-
micum.
Et in multitudine gloriae tuac deftruxifti ad-
uerfarios tuos ; mififti iram tuam , qua; deuo-
rauit eos , ficut ftipulam.
Et in ipiritu furoris tui congregatae funt
aqua? , congregatae funt abyfli in medio mari.
Dixit inimicus: perfecjuar, et comprehen-
dam 5 diuidam fpolia , implebitur anima mea.
Euaginabo gladium meum, interficiet eos
manus mea.
Flauit fpiritus tuus , et operuit eos mare,
fubmerfi funt , quafi plumbum in aquis vehe-
mentibus.
Quis fimilis tui in diis, Domine ? Quis fimi-
lis tui, magnificus in fanclitate , terribilis atque
laudabilis, etfaciensmirabilia ?
Extendifti dexteram tuam, et deuorauiteos
lerra; dux fuifti in mifericordia tua populo,
quem redemjfth Et deduxifti eum in fortitu-
dine tua , ad habitaculum fanctum tuum.
Audierunt populi , et commoti funt , dolo-
res obtinuerunt habitatores Philiftinos.
Tunc conturbati funt principes Edom , ro-
buftus Moab obtinuit tremor , obriguerunt
omnes habitatores Chanaan.
Irruat fuper eos formido et pauor, in ma-
gnitudine brachii tui. Fiant immobiles quafi
lapis, donec pertranfeat populus tuus, Do-
mine , donec pertranfeat populus ifte , quem
poffedifti.
Introduces eos , et plantabis in monte hae-
^reditatis tuae in habitaculo tuo , quod operatus
es, Domine, in fancluario tuo Domine , quod
firmauerunt manus tuas.
Dominus regnabit perpetuo , et vltra, In-
12*>
grefliis eft enim eques Pharao cum curribus et
equitibus fuis in mare, et reduxit fuper eos Do-
minus aquasmaris.
Filii autem Ifrael ambulauerunt per ficcum
in medio eius.
Sumfit ergo Maria propheti/Ta, foror Aaron,
tympanum in manu fua, egresfseque funt omnes
mulieres poft eam cum tympanis et choris,
quibus praecinebat dicens: Cantemus Domino'
gloriofe enim egit, equum et afcenforem eius
deiecit in mare.
Tulit autem Mofes Ifrael de mari rubro, et
egrefli funt in defertmn Sur, ambulauerunt-
que tribus diebus per folitudinem , et non in-
ueniebant aquam. Et vencruntinMara, nee
poterant bibere aquas de Mara, eo quod e'/Tent
amarae. Vnde vocatum eft eius nomen Mara.
Et murmurauit populus contra Mofen, dicens:
Quid bibemus? At ille clamauit adDominum,
qui oftendit ei lignum , quod cum mififfet in
aquas, in dulcedinem verfas funt.
Ibi conftituit e^ ftatütum et ius', et ibi tenta-
uit eum , dicens : Si audieris vocem Domini,
Dei tui, et quod redum eft corameo feceris,
et obedieris praeeptis eius, cuftodierisque
omni» ftatuta illiusj nulluni languorem, quem
pofui in Aegypto , fuper te ponam j ego enim
fum Dominus , medicus tuus.
CAPITVLVM XVI.
\fencrunt autem in Elim filii Ifrael , vbierant
dnodeeim fontes aquarum , etfepmaginta
palmae, et caftra metati funt iuxta aquas.
Profe&i autem de Elim , venit omnis multi-
tudo filiorum Ifrael in deferium Sin, quod eft
inter Elim et Sinai, quinta decinia die menfis
feeundi, poftquam egrefli funt de terra Aegypti.
Et murmurauit omnis congregatio filiorum
Ifrael contra Mofen et Aaron in folitudine,
dixeruntque filii Ifrael ad eos : Vtinam mortui
eflemus per manum Domini in terra Aegypti,
quando fedebamus fuper ollas carnium , et
comedebamus panem in faturkate. Cur in-
duxiftis nos in deferfum iftud, vt oeeideretis
omnem multitudinem fame ?
Dixit autem Dominus ad Mofen : Ecce,
ego pluam vobis pane« de coplo ; egreJiatur
popu-
127
L.IB.ER EXODVS, CAP. XVI.
128
populüs, et colligat, qtiae fufficiunt, per fingu-/perit minus, fed finguli iuxta id, quod edere
los dies, vt tentem eum, vtrum ambulet inlpoterant, congregauerunt. Dixitque Mofes
lege mea, an non ; Die autem fexto parent, jad eos: Nullus relinquat ex eo vsque mane.
quod inferant , duplum, quam coliigere folent jQui non audierunt eum, fed dimiferunt qui-
per fingulos dies.
Dixerunt Mofes et Aaron ad omnes filios
Ifrael : Vefpere fcietis, quod Dominus eduxeri t
vos de terra Aegypti , et mane videbitis glo-
riam Domini, audiuit enim murmur veftrum
contra Dominum. Nos quid fumiis , quia
murmuratis contra nos ! Et ait Mofes : Dabit
vobis Dominus vefpere carnes edendas , et
mane panes in faturitate , eo quod audierit
Dominus imimiurationes veftras , quibus mur-
murati eftis contra eum. Nos enim qui fumus ?
Nee contra nos eft munmir veftrum, fed contra
Dominum.
Dixit quoque Mofes ad Aaron : Die vni-
uerfse congregationi filiorum Ifrael : Accedite
coram Domino , audiuit enim murmur ve-
ftrum.
Cumque loqueretur Aaron ad omnem coe-
tum filiorum Ifrael , refpexerunt ad defertum.
Et ecce, gloria Domini apparuit in mibe. Lo-
cutus eft autem Dominus ad Mofen , dicens :
Audiui murmurationes filiorum Iirael, loquere
ad eos: Vefpere comedetis carnes , et mane fa-
turabimini panibus , feietisque quod ego fum
Dominus, Deusvefter.
Factum eft ergo vefpere , et afeendens co-
turnix cooperuit caftra , mane quoque ros
iaeuit per cireuitum caftrorum. Cumque ca-
deret ros , apparuit ante defertum , minutimij
et quafi pilotufum , in fimilitudinem pruinas,
fuper terram, Quod cum vidiffent filii Ifrael,
dixerunt ad inuicem : Hoc eft Man. Ignora-
bant enim, quid effet. Quibus ait Mofes: Ifte
eft panis , quem Dominus dedit vobis ad vefeen-
dum. Hoc eft verbum , quod praeeepit vobis
Dominus : Colligat vnusquisque ex eo , quan-
nimlufficitadvelcendumj nempe Gomor per
fingula capita , iuxta numerum animarum
veftrarum , quar habitant in tabernaculo fuo.
Feceruntque filii Ifrael et collegerunt, alius
plus, alius minus. Cum autem metirentur
menfura Gomor, is, qui plus collegerat, non
habuit ampbus, nee qui minus parauerat , re-
Idam ex eis vsque mane, et feafere cepit ver-
1 mibus , atque computruit. Et iratus eil contra
eos Mofes.
Colligebant atitem omni die finguli , quan-
tum fufficerepoteratadvefeendum. Cumque
incaluiflet fol , liquefiebat. In die autem fexta,
collegerunt panem duplum , feilieet duo Go-
mor pro vno nomine. Venerunt autem
omnes prineipes multitudinis , et narrauerunt
Moli. Qui ait eis : Hoc eft , quod locutus eft
Dominus: cras requies Sabbathi fancTa eft Do-
mino : quodeunque pinfendum eft , pinfite , et
quod coquendum eft, coquitej quiequid au-
tem reliquum fuerit , reponite vsque in mane.
Feceruiit ita, vt praseeperat Mofes, et non
computruit , neque vermis inuentus eft in eo.
Dixitque Mofes : Comedite illud hodie , quia
Sabbathum eft Domino, non iuenietur hodie
in agro. Sex diebus colligite , die autem fe-
ptimo Sabbathum eft Domino, ideircononin-
uenietur. .
Die autem feptima egreffi de populo, vt
colligerent, non inuenerunt Dixit autem
Dominus ad Mofen : Vsquequo non vultis cu-
ftodire prseeepta mea et legem meam ? Videte,
Dominus dedit vobis Sabbathum, propterhoc
tribuit vobis die fexta panem duorum dierum ;
maneat vnusquisque apud femetiprlim, et nul-
lus egrediatur de loco fuo die feptimo , et
&bbathizabat populus die feptimo. Appeila*
uitque Dominus Ifrael nomeneius Man. Quod
erat quafi fernen coriandri, fed album, guftusque
eius quafi fimilas cum melle.
Dixit autem Mofes: Hoc eft, quod prseeepit
Dominus: impie Gomor ex eo, quodferuetur
in veftras generationes, vt videant panem, quo
alui vos in deferto , quando eduxi vos de terra
Aegypti. Dixitque Mofes ad Aaron: Sume
vas vnum, et mitte ibi Man, quantum poteft
capere Gomor , et repone coram Domino,
ad feruandum in generationes veftras ; ficut
pr^eeperat Dominus Mofi. Dimifit igitur
i illuc Aaron coram teftimonio referusndiun.
Filii
LIBER EXODVS. CAP. XVJl XVIU.
129
Filii autem Ifrael comederunt Man quadra-
ginta annis, donec venirent in terram habitabi-
Icm , vsquequo tangerent fines terra; Cha-
naan. Gomor autem decima pars eft Epha.
CAPITVLVM XVIL
Tgitur profeda omnis multitudo filiorum
■*■ Ifrael de deferto Sih permanfiones fuas,
iuxta fermonem Domini, caftra metati funt
in Raphidini , vbi non erat aqua ad bibendum
populo , qui iurgatus contra Mofen , ait : Date
■nobis. aquam , vt bibamus, Quibus refpondit
Mofes : Q^üd iurgamini contra nie ? Cur ten-
tatis Dominum ? Sitiuitergo populus pro aquae
penuria, et murniurauit contra Mofen, dicens:
Cur fecifti nos exire de Aegypto , vt occideres
no3, et liberos noltros,. aciumentafiti?
Clamauit autem Mofes ad Dominum., di-
eens : Quid faciam populo huic ? Adhuc pau-
lukun, et lapidabit me, Et ait Dominus ad
Mofen : Antecede populum , et fume teeum
de feiiioribus Ifrael , et virgam , qua percuulfti
fluuium , tolle in manu tua , et vade 5 En ego
-itabo ibi coram te fupra petram in Horeb, per-
cutiesque petram , et exibit ex ea aqua , vtbibat
populus. Feck ita Mofes coram fenioribus
IfraeL et vocauit nomen loci illius Mafia et
Meri.ba , propter iurgium filiorum Ilrael , et
quia tentauerunt Dominum , dicentes : Eftne
Dens in nobis, an non?
Venit autem Amalec , et pugnabat contra
filios Ifrael in Raphidim. Dixitque Mofes ad
Iofua : Elige viros, et egreflus pugna con-
tra Amalec. Ego enim präs ftabo in vertice
collis, Habens virgam Dei in manu mea. Fe-
•eit lofua , vt locutus erat Mofes , et pugnauit
contra Amalec. Mofes autem, et Aaron , et
Vr, afcenderunt fuper verticem collis. Cum-
que leuaret Jvlofes manus,, vincebat Ifrael , fin
autem paululum remififfet , fuperabat Amalec.
Martus autem Mofi erant graues. Sumen-
tes igitur lapidem pofueruut fupter eum, in
quo fedit , Aaron autem et Vr fuftentabant
manus eius ex vtraque parte. Sic manus eius
fiebant fir mse vsque ad occafum folis. Coer-
cuit itaque lofiia Ainalec, ef populum eius , in
ore gladii.
*3<
Dixit autem Dominus ad Mofen : Scribe hoi
ob monumentum in libro , et trade auribus Io
fua , delebo «nim memoriam Amalec deful
coelo. Aedificauitque Mofes altare , et vocaui
nomen eius, Dominus Nml 5 dicens : quia bei
lum erit Domino contra Amalec per manun
füb protedtione Dei a generatione in genera
tioneni.
CAPITVLVM XVIII.
Cumque audüTet Iethro, facerdos Madiaa
affinis Mofi , omnia , quse fecerat Domi
aus Mofi, et Ifrael, populo fuo , etquod edu
xifiet Dominus Ifrael de Aegypro , tulit Zipo-
ram, vxorem Mofi, quam remiferat, et du«
filios eius , quorum vnus vocafcatur Gerfon
dicente patre : aduena fui in terra aliena ; altei
vero Eliefer : Deus enim , ait , patris mei adiu-
tor meus , et eruit ine degladio Pjiaraonis.
Venit ergo Iethro, affinis Mofi, et filii eius
ad Mofen in defertum, vbi erat caflra metati«
ad montem Dei, et dixit ad Mofen: Ego Ie-
thro, affinis tuus , venio ad te , et vxor tua, et
duo filii eius cum ea. Qui egreffus in occur-
fum , adorauit , et ofculatus eft eum,, falutaue«
runtque fe mutuo verbis pacificis,
Cumque intraflet tabernaculum , narrauil
Mofes affini fuo cuncta, qua? fecerat Dominik
Pharaoni , et Aegyptiis propter Ifrael , vniuer-
fumque laborem , qui accidiffet ei in itinere , el
quod liberauerat eos Dominus. Lsctatusque
eft Iethro fuper omnibus boais, quae fecerat
-Dominus Ifraeli , eo quod eruiffet eum dema-
nu Aegyptioruni. Et ait: Benedidus Domi-
nus, qui liberauit vos de manu Aegyptioruni,
et de manu Pharaonis , qui nourt populum
fuum eruere de manu Aegypti. .Nunccogno
ui , quia magnus Dominus fuper omnes deos,
eoque fuperbe egerint contra eos. Accepit
ergo Iethro, affinis Mofis, holocaufta,, et fa-
crificauit Domino. Veneruntque Aaron et
omnes feniores filiorum Ifrael, ytcomederent
panem cum eo^oram Domino.
Altera autem die fedit Mofes ^ vt iudicaret
populum, qui affiflebat Mofi a mane vsque ad
vefperam. Quod cum vidiffet affinis eius,
omnia feilicet , quas agebat üi populo , ait :
- Quid
£3L____
Quid eft', quoci facis in plebe? Cur folus fedes,
et omnis -populus prxftoiatur de mane vsque
ad vefperam? Cui refpondit Mofes : Venit ad
nie" pdpulus , quaeren* fententiam Dei, cuin-
que habuerit aliquam caufam , veniunt ad me, vt
iudicem inter eos, et oftendam ftatuta Dei ., et
leges eius.
Atolle: Non, inquit,bonam rem facis jftulto
laböre confumeris tu, et populus ifte, qui te-
cum eft; vltra vires tuas eft negotium : So-
lus illud iioii poteris ftiftinere , led audi vo-
cem meam , dabo tibi confilium , et erit
Deus tecum. Efto tu populo in his, qua; ad
Deum pertinent, vt referas, quae dicuntur, ad
eum , doceasqüe pöpulum ftatuta et legem,
.viamque, per quam ingredi, et opus, quodfa-
cere debeant.
Prouide autem de omni plebe viros graues,
et timentesDeum, in quibus fitveritas, et qui
oderint auaritiam, et conftitue ex eistribunos,
et centuriones, et quinquagenarios, etdeca-
nos , qui iudicent populum omni tempore.
Quicquid autem maius fuerit, referant ad te,
et ipü minora -iudicent , leuiusque fit tibi, par-
tito in alios onere. Si hoc feceris , implebis
imperium Domini , et poteris fuftinere, et
omnis hie populus reuertetur ad loca fua cum
pace.
Quibus auditis Mofes, fecit omnia, quoe
fuggeflerat , et electis viris grauibus de cunclo
. Ifrael , conflituit eos prineipes populi , tribu-
. nos, et centuriones, et quinquagenarios, et
, decanos , qui iudicarent plebem, omni tempo-
re , quicquid autem grauius effet , referrent ad
eum , faciliora iudicantes. Dimifitque affinem
fuum , qui reuerfus abiit in terram fuam.
CAPITVLVM XIX.
"\Tenfe tertio egreflionis filiorum Ifrael de
-^•"" terra Aegypti, in die hac-, venerunt in
defertum Sinai. Nam profecli de Raphidim
tendebant ad defertum Sinai , vt caftra meta-
rentur in deferto. Atque ita caftra meta-
tus eft Ifrael contra montem : Mofes autem
afeendit in montem ad Deum. v
Vocauitque eum Dominus de monte , et
ait: Haec dices domui Iacob, et annuntiabis
S. L Pars XIV.
LIBER EXODVS. C A P. XVIII. XIX.
132
filiis Ifrael : Vos ipfi vidiftis , quoe fecenm
Aegyptiis , quomodo portauerim vos fuper alas
aquilarum , et aftiunferim mihi.
Si ergo audieritis vocem meam, et cufto-
dieritis padum meum, eritis mihiinpeculiuui
prae eunclis populis. Mea eft enim omnis terra.
Et vos eritis mihi regnum facerdotale , etgens
fancla. Haec funt verba, quae loqueris ad filios
Ifrael.
Venit Mofes , et conuocatis maioribus na-
tu populi , expofiiit omnes fermones , quos
mandauerat Dominus. Refponditque omnis
populus fimul: Clinda, quas locutus eft Domi- •
nus, faciemus. Cumque retulifTet Mofes ver-
ba populi ad Dominum , ait ei Dominus : Iam
nunc veniam ad te in caligine nubis , vt audiat
jpopulus me loquentem ad te , et credat tibi in
perpetuum. Nuntiauit ergo Mofes verba po-
puli ad Dominum.
Qui dixit ei : Vade ad populum , et fancli-
fica iüos hodie et cras ,. lauentque veftimenta
fua, et fint parati in diem tertium. In die
enim tertio defeendet Dominus coramtoto po-
pulo fuper montem Sinai. Conftituesque fer-
minos populo per cireuitum, et dices ad eos:
Cauete , ne afeendatis in montem , nee tangatis
fines illius 5 omnis, qui tetiger it montem, mor-
te moriatur. Manus non tangat eum , fed lapi-
dibus opprimetur , aut confodietur iaculis,
fiue iumentum fuerit , fiue homo , non viuet.
Cum autem ceperit.-clangere buccinai tunc
afeendat in montem. 1
Defcenditque Mofes de monte ad populum,
et fanetificauit eum. Cumque lauiflent kvefti-
menta fua, ait ad eos : Eftote parati in dient
tertium , et ne appropinquetis vxoribus veftris.
Iamque aduenerat tertius dies , et mane incla-
ruerat, etecce, ceperunt audire tonitrua , ac
micare fulgura , et nubes denfiftima aperire
montem , clangorque buccina: vehementis per-
ftrepebat, et timuit populus, qui eratincaftris.
Cumque ediixiflet eos Mofes in oecurfum Dei
delococaftrorum , fteterunt ad radices montis.
Totus autem mons Sinai fumigabat , eoque
defeendißet Dominus fuper eum in igne , et
afeendit fumus ex eo, quali de fornace 5 eratque
totus mons terribilis, et ibiiitus buccinae paula-
K tim
Tfr
LIBER EX0DVS. C A P. XIX. XX. XXI.
134
tim erefcebat in maius. Mofes loquebatur, et
Deus refpondebat ei voce. Cuinque defcen-
düfet Dominus fuper montem Sinai , in ipfo
montis vertice, vocauit Mofen in cacumen eius.
Quo cum afcendüTet , dixit ad eum : Defcen-
de, et conte/lare populum, ne forte velit tran-
fcendere terminos, ad videndum Dominum, et
pereat ex eis plurima multitudo. Sacerdotes
quoque , qui accedunt ad Dominum , fanclifi-
centur , ne percutiat eos. Dixitque Mofes ad
Dominum : Non potent populus afcendere in
montem Sinai ; tu enim teftificatus es , 'et
iuffifti, dicens : Pone terminos circa montem,
Ct fanc*lifica illum.
Cui ait Dominus: Vade, et defeende, afeen-
desque tu, et Aaron tecum , facerdotes autem
et populus non tranfeant terminos, necafeen-
dant ad Dominum , ne forte interficiat illos.
Defcenditque Mofes ad populum , et narrauit
ei omnia.
CAPITVLVM XX.
f ocutusque eil Dominus cunclos fermones
"*-*' hos: Ego fum Dominus Dens, qui edu-
xit te de terra Aegyptidedomofemitutis.
Non habebis deps alienos coram me. Non
facies tibifculptile, neque vllam fimilitudinem,
quae in ccelo defiiper , et quas in terra deorfum,
nee eorum , qua; funt in aquis fub terra 5 non
adorabis ea , neque coles. Ego fum Dominus,
Deus. tuus, fortis Zelotes, vifitans iniquitatem
patrum in filüsintertiametquartamgeneratio-
liem, eorum, qui oderunt me , et faeiens mife-
ricordiam in millia , Jiis , qui diligunt me , et
cuftodiunt praeeepta mea.
, Non affumes nomen Domini Dei tui in va-
imm , nee enim habebit infontem eum Domi-
nus , qui affumferit nomen Domini Dei fui in
vanum.
Memento, vtdiemfabbathifanclifices. Sex
diebus operaberis, et facies omnia opera tua,
feptimo autem die fabbathum Domini, Dei
tui, eil 5 non facies vllum opus in eo , tu , et fi-
litis Ums, et filia tua, feruustuus, etancillatua,
iumentum tuum , et aduena , qui eft intra por-
tas tuas. Sex enim diebus fecit Deus ccelum et
terram , et mare, et omnia , quae in eis funt , et
requieuit in die feptimo 5 ideirco .benedixit
Dominus diei fabbathi, et fanclificauit eum.
Horlora patrem tuum et matrem tuam , vt
fis longaruus fuper terram, quam Dominum,
Deus tuus, dabit tibi.
Non oeeides.
Non moechaberis.
Non furtum facies.
Non loqueris contra proximum tuum falfiun
teftimonium.
Non coneupifees domum proximi tui.
Nee defiderabis vxorem eius , non feruura,
non ancillam , non bouem , non afinum, nee
vlla , quas illius funt.
Cunclus autem populus videbat voces , et
lampades, et fonitum buccinae, montemque
fumantem; et perterriti, ac pauore coneuifi
fleteruntprocul,dicentes Moll: Loqueretuno-
bis, etaudiemus, Non loquatur nobis Domi-
nus, ne forte moriamur. Et ait Mofes ad po-
pulum : Noüte timere , vt enim probaret vos,
venit Deus, et vt terror illius eflet in vobis, et
non peccaretis.
Stetitque populus de longe , Mofes autem
acceffit ad caliginem , in qua erat Deus. Di-
xitque Dominus ad Mofen : Hsec dices filiis
Ifrael : Vos vidiflis , quod de coelis locutus fum
vobis. Non facietis deos argenteos , nee deos
aureos facietis vobis. Altare de terra facies
mihi, et öfteres fuper eo holocauflatua, oues
veftras et boues. In quoeunque loco fecero
memoriam nomini meo , veniam ad te , et *
benedicam tibi. Quod fi altare lapideum feeeris
mihi , non jedificabis illud de feeftis lapidibus ;
fi enim leuaueris eultrum Umm fuper eo , pol-
luetur. Non 'afeendes per gradus ad altare1
meum, ne reueleturturpitudo tua coram eo.
CAPITVLVM XXI.
Ha?c funt iura , quae propones eis. Si eme-
ris feruum Ebraeum , fex annis feruiet
tibi , et in feptimo egredietur über gratis.
Cum quali verte intrauerit , cum tali exeat.
Si habens vxorem , et vxor egredietur fiinul.
Sin autem dominus dederit illi vxorem , et
peperit filios et filias , mulier et liberi eius
enuit domini fui, ipfeveroexibitcum vemtu
fuo.
ns
LIBER EXODUS. CAP. XXI. XXII.
136
fuo. Quodfidixeritferuus: Diiigo dominum
nieum , et vxorem ac liberos , non egrediar
über 5 offerat eum dominus diis , et applica-
bitur adoftiumetpoftes, perforabitque aurem
eins fubula, eterjteiferuusperpetuo.
Si quis vendiderit filiam fuam pro famula,
non egredietur ficut ferui. Si difplicuerit
oculis domini fui, nee defpondit eam, dimit-
tet eam liberam, populo autem alienO vendendi
non habebit poteftatem , quia fpreuit eam.
Si autem filio fuo defponderit eam, pro iure
filiarum faciet iili. Quod fi alteram ei aeeepe-
rit, non minuet huic viclum, veftitum et de-
bitum. Si tria ifta non fecerit,egredietur gratis
absque peeunia.
Qui pereuflerit hominem , et mortuus füe-
rit , morte moriatur. Quia autem non eft ei
infidiatus, fed Deus illum tradiderit inmanus
eius , conftituam tibi locum , quo fugere de-
beat. Si quis autem temerarius fuerit in pro-
ximum fuum , vt oeeidat eum dolo , ab altari
meo auelles eum, vt moriatur. Qui pereuf-
feritpatrem fuum aut matrem, morte mo-
riatur.
Qui furatus fuerit hominem , et vendiderit
eum, et apud eum inuentus fuerit, morte mo-
riatur.
Qui maledixit patri fuo velmatrifua?, morte
moriatur. Si rixati fuerint viri , et pereufle-
rit alter proximum fuum lapide vel pugno, et
ille mortuus non fuerit; fediacueritinleclulo;
fi furrexerit et ambulauerit foris fuper bacu-
lumfuum, innocens erit , qui pereuflerit , ita
tarnen, vt operas eius et impenfas inmedicos
reflituat.
Qui pereuflerit feruum fuum vel ancillam
?irga, et mortui fuerint in manibus eius, vin-
didam patiatur. Sin autem vno die vel duo-
bus fuperuixerit, non patiatur vindiclam, quia
peeunia illius eft.
Si rixati fuerint viri , et teferit quis mulie-
rem prägnantem , Vt abortiuum faciat, ipfa
falua , muldtabitur , quantum maritus mulieris
expetierit , et dabit viro feeundum quod arbi-
tri dixerint. Si autem non manet falua , reddet
animam pro anima, oculum pro oculo, den
tem pro dente , manum pro manu , pedem pro
pede , aduftionem pro aduftione , vuinus pro
vulnere, liuoremproliuore.
Si pereuflerit quispiam- oculum ferui iiii, aut
ancillx, vt pereat, dimittet eos liberos pro
oculo. Dentemque quoque , fi exeufleritfer-
uo vel ancillas fuas , limiliter dimittet eos liberos
pro dente.
Si bos cornu pereuflerit virum'aut mulie-
rem, et mortui fuerint, lapidibus obruetur, et
non comedentur carnes eius ; dominus autem
bouis innocens erit. Quodli bos cornupeta
fuerit, ab heri et nudius tertius, et conteftati
funt dominum eius , nee recluferit dominus
eum, occideritquevirumautmulierem, et bos
lapidibus obruetur et dominum eius oeeident.
Quod fi pretium fuerit ei impofitum, dabit
pro animafua , quiequid fuerit poflulatus. Fi-
lium quoque et filiam, fi cornu pereuflerit, fi-
mili fententiac fubiacebit. Si feruum, ancil-
lam pereuflerit , triginta ficlos argentiqu§
dominus dabit , bos vero lapidibus oppri-
metur.
Si quis aperuerit eiflernam, etfoderit, etnow
operuerit eam , cecideritque bos aut afinus in.
eam , reddet dominus eiflernse pretium iumen-
torum , quod autem mortuum eft , ipfius erit,
Si bos alienus bouem alterius vulnerauerit, et
ille mortuus fuerit , vendent bouem viuum, et
diuident pretium. Cadauer autem mortui in-
ter fe difpertient. Si autem feiebat , quod
bos cornupera eilet ab heri et nudius tertius,
et non cuftodiuit eum dominus fuus , reddet
bouem "pro boue, et cadauer integrum acei«
piet.
CAPITVLVM XXII.
i quis furatus fuerit bouem aut ouem , et
oeeideriti vel vendiderit, quinque boues
pro vno boue reftituet , et quatuor oues pro
vna oue.
Si effringens für demum fuerit inuentus ,
et aeeepto vulnere mortuus fuerit, percuflbr
'non erit reus fanguinis , quod fi orto fole hoc
fecerit, reus erit ianguinis.
Quanäo autem für aliquis non habuerit,
quod reddat, ipfe venumdabitur pro für to fuo.
Si inuentum fuerit apud eum , quod furatus
LI3ER EXODVS. CAP. XXII. XXIIf.
137
eft,fiue bos, fine afinus, fiueouis, duplum'
reftituet.
Si lxferit quifpiam agrum , vel vineam ,
dimittens iumentum fuum , vt alterius agrum
laedat, de optimo fui agri vel vineas reftituet.
Si egreftus ignis inuenerit fpinos, et con-
fumferit manipuios , fiue ftantes fegetes , fiue
agrum , reddet damnum , qui ignem fuccen-
derit.
Si quis commendauerit amico pecuniam,
aut rem aliquam in cuftodiam , et ab eo , qui
fufceperat, furto ablata fuerint, IT inuenitur
für, duplum reddet Si latet für, dominus
domus applicabitur ad deos, vt videatur, an
extenderit manum in rem proximi fui.
Nam quandocunque aliquis alium accufa-
werit ob aliquam caufam , fiue ob bouem, afi-
num, ouem, veftem, aut quodcunque amif-
fum ille caufatus fuerit , veniat caufa vtriusque
ad deos , et quem illi condemnauerint , is du-
plum proximo fuo reftituet.
Si quis commendauerit proximo fuo bo-
llern, afinum, ouem, aut vllum iumentum
ad cuftodiam , et mortuum fuerit, aut debili-
tatum , vel captum ab hoftibus , nullusque hoc
viderit , iusiurandum Domini inter eos pona-
tur, quod non extenderit manum ad rem pro-
ximi fui, fufcipietque dominus rei iuramen-
tum , et ille reddere non cogetur. Quodfi
furto ablatum fuerit, reftituet damnum do-
mino. Silaceratum a beitia, deferatteftimo-
nium lacerati, et non reftituet.
• Qui a proximo fuoaüquidmutuopoftulaue-
rit , et debilitatum aut mortuum fuerit , do-
mino non prsefente , reddere compeÜatur.
Quodfi in prasfentiarum Dominus fuerit , non
reftituet , quia mercede conduxit illud.
Si perfiiaferit quis virginem , necdum de-
iponfatam , dormieritque cum ea , dotabit eam,
et habebit eam vxorem. Si pater virginis dare
noluerit , reddet pecuniam , iuxta modum do-
tis, quam virgines accipere conflieuerunt.
Maleficas non patferis viuere.
Qui dormierk cum iumento, morte mo-
riatur.
Qui immolat diis , praeterquam Domino
folij anathemafit. Aduenam non deglubes,
138
neque adfliges eum , aduense enim et ipfi fui-
ftis in terra Aegypti.
Viduam et pupillum non affliges , fi afflixe-
ris eos , vociferabuntur ad me , et ego audiam
clamorem eorum, et indignabitiir furor mens,
percutiamque vos gladio , et erunt vxores ve-
ftraeviduge, etfiliiveftripupilli.
Si pecuniam mutuam dederis populo meo
pauperi , qui habitat tecum , non vrgebis eum,
quafi exaclor, nee vfuris opprimes.
Si pignus a proximo tuo aeeeperis vefti-
mentum , ante folis occafum reddes ei ; vefti-
mentum enim hoc fuum eft vnicum operi-
mentum cutis fiise , nee habet aliud , in quo
dormiat. Si clamauerit ad me, exaudiam
eum , quia mifericors fum.
Diis non maledices, et prineipem populi
tui non blasphemabis. Plenitudinem tuam et
lachrymam tuam non tardabis offerre. Pri-
mogenitum filioriim tuorum rdabis mihi , de
bobus quoque et ouibus fimiliter facies ; fe-
ptem diebus fit cummatrefua, die oclauo red-
des eum mihi.
Homines faneti eritis mihi : carnem igitur,
qua? a beftiis fuerit lacerata in agro , non com-
edetis, fedproiieietiscanibus.
CAPITVLVM XXIII.
"M"on fufeipies rumorem vanum, nee hin-'
■^ gens manum tuam, vt proimpio dicas
iniquum teftimonium.
Non fequeris multos et magnos , nee pro-
pter eos refpondebis in caufa vlia ad declinan-
dum poft eos ad malum. Pauperem quoque
non ornabis in caufa fua.
Si oecurreris boui inimicitui, aut afino er-
ranti , reduc ad eum:
Si videris afinum odientis te iacere fub one-
re, non pertranfibis, fed fubleuabis cum eo.
Non inclinabis ins pauperis in caufa fua.
Longe efto a verbis falfis.
Infontem et itiftum non oeeides, quia non
iuftifico impium.
Nee aeeipies munera , quas etiam exececant
prudentes , et fubuertunt verbaiuftorum.
Peregrinum non aflliges , noftis enim adue-
naruin
J39
LIBER EXODVS, CAP, XXIII. XXIV,
I4O
narum cor, quia etipfiperegrini fuiftis in terra
AegyptL .' . ,.
Sex anms feminahis terram tuam , et con-
gregabis fruges eins , anno autem feptimo di-
mittes eara , et requiefcere fines , vt comedant
pauperes populi tui, et quicquid reliqiuim fue-
rit, edent beftiae agri ; ita facies cum vinea, et
cum oliueto tuo.
Sex diebus operaberis, feptima die ceflabis,
vt requiefcat bos et afinus tuus, et refrigeretur
filius ancillx tuae et aduena.
Omnia, quac dixi vobis, cuflodite, et nomen
alienorum deorum non recordemini , neque
audiatur ex ore veftro.
Tribus vicibus per iingulos annos mihi fefta
celebrabitis : Feflum azymorum cuflodies, vt
feptem diebus comedas azyma , fieut praecepi
tibi, tempore menfis Abib, quando egreffus es
de Aegypto. (Non apparebitis autem in con-
fpeclu meo vacui.) Et feflum meöis primiti-
uorum operis tui , quac feminaueris in agro.
Feflum quoque in exitu anni, quando congre-
gaueris opera tua de agro.
Ter in anno apparebit omne mafculinum
tumn coram Domino dominatore.
Non facrificabis cum fermento fanguinem
facrificii mei; , nee remanebit adeps fefli mei
vsque mane.
Primitias primitiuorum terrae tuae deferes in
domum Domini Dei tui. Non coques hee-
dum in lade matris fiiae.
Ecce, ego mitto angelum meum , qui pro-
cedat te, et cuflodiat in via , et introducat in
locum, quem praeparaui. Obferua eum, et au-
di vocem eius, nee offendas eum, quia non di-
mittet, cum peccaueritis , et eft nomen meum
in illo.
Quodfi audieris voeem eius, et feceris omnia,
quac loquor, inimicus ero inimicis tuis, et ad-
tierfarius aduerfariorum tuorum.
Cum ergo^prascefTerit te angelus meus, et in-
troduxerit te ad Amorraeum , Hethaeum, Phe-
refieum, Chananaeum, Heuaeum et Iebufaeum,
quos ego conteram, non adorabis deos eorum,
nee feruies eis. Non facies feeundum opera
eorum, fed deflrues eos, et confringes ftatuas
eorum. jSeruietis autem Domino, Deo veftro,
vt benedicam panibus tuis et aquis, et auferam
infirmitatem de medio tui. .
Non erit orba nee flerilis in terra tua. Nu-
merum dierum tuorum implebo. Terrorem
meum mittam in percurfum tuum, et oeeidain
omnem populum, ad quem ingredieris, cuncl:o-
rumque inimicorum tuorum coram te terga
vertam , emittens crabrones prius , quse fuga-
bunt Heuaeum, et Chananasum , et Hethaeum,
antequam introeas,
Non eiieiam eos a facie tua anno vno , ne
terra in folitudinem redigatur, et erefeant con-
tra te beflias : Paulatim expellam eos de con-
fpeclu tuo, donec augearis, et poffideas terram.
Ponam autem terminos tuos a mari rubro vs-
que ad mare Palasflinorum, et a deferto vsque
ad fiuuium. Tradam enim in manibus
veflris habitatores terrae , et eliciam eos de
confpeclu veflro. Non inibis cum eis feedus,
nee cum diis eorum. Non habitent in terra
tua, ne forte peccare te faciant in me ; fi enim
feruieris diis eorum, tibi erit in feandalum.
CAPITVLVM XXIV.
A/Tofi quoque dixit : Afcende ad Dominum
■*-*-■* tu et Aaron , Nadab et Abihu, et feptua-
ginta feniores ex Ifrael , et adorabitis procul.
Solusque Mofes appropinquet ad Dominum,
et illi non appfopinquent, nee populus afeen-
det cum eo.
Venit ergo Mofes, etnarrauit populo omnia
verba Domini , atque iura. Refponditque
omnis populus vna voce :- Omnia verba Do-
mini , quae locutus es , faciemus.
Scripfit autem Mofes vniuerfos fermones
Domini , et mane confurgens aedifieauit altare
ad radices montis, et duodeeim titulos , feeun-
dum duodeeim tribus Ifrael. Mifitque iuue-
nes de filiis Ifrael, qui offerrent holocaufla, et
facrificarent facrificia teletica Domino de
bobus.
Tulit itaque Mofes dimidiam partem fan-
guinis, et mißt in crateres, partem autem refi-
duam fparfit fuper altare 5 affuniensque volu-
men foederis , legit audiente populo, qui dixe-
nmt : Omnia, quac locutus eft Dominus, facie-
mus, et erimus obedientes. IUe vero fumptum
K 3 , fangui-
H} ..
fönguinem refperüt in popiilum, et ait: Hie
efL fanguis foederis, quod pepigit Dominus vo-
biscum fuper cuncHs fermonibus his.
Afcenderuntque Mofes et Aaron, Nadab 'et
Abihu , et feptuaginta de fenioribus Ifrael , et
viderunt Deum Ifrael. Sub pedibus eius erat,
quaii opus lateris fapphyrini , et quafi coelum,
cum ferenum eft. Nee tarnen fuper prseci-
puos filiorum Ifrael mißt manum fuam. Cum-
que vidiifent Deum , comederunt ac biberunt.
Dixit autem Dominus ad Mofen : Afcende
ad me in montem,et efto ibi, daboque tibi ta-
bulas lapideas, et legem ac prxcepta, quäe feri-
pfi, vt doceas eos. Surrexerunt Mofes et lo-
lua,luinifler eius, afeendensque Mofes in mon-
tem Dei, fenioribus ait : Expeclate hie, donec
reuertamur ad vos ; habetis Aaron et Vr vo-
biscum ', fi aliquis habuerit caufas, referetis ad
eos.
Cumque afeendiffet Mofes , operuit nubes
montem, ethabitauitgloria Domkii fuper mon-
tem Sinai , tegens illum nube fex diebus. Se-
ptimo autem die vocauit eum Dominus de nie-
dio nubis. Erat autem fpecies gloriae Domi-
ni quaii ignis deuorans fuper verticem mon-
tis, in confpeclu filiorum Ifrael. Ingreffusque
Mofes medium nubis, afeendit in montem, et
fuit ibi quadraginta diebus et quadraginta no-
«flibus.
CAPITVLVM XXV.
Locurusque efl Dominus ad Mofen , dicens :
Loquere filiis Ifrael , vt aeeipiant mihi
* Leuandam. Accipietis autem ab omni , qui
v oluntarius fuerit. Haec eil autem Leuanda,
quam accipietis ab eis : Aurmn, argentum, ses,
hvacintkum , purpuram, coecum bis tinetnm,
byfliim, pilos caprarum,pelles arietum ruftas,
pelles taxorum, ligna Setim, oleum ad lumina-
ria, aromata ad vnguentum, et ad incenfumbo-
ni odoris, lapides onychinos, et gemmas infer-
tas pro Ephod et Höfen.
Facientque milii fanduarium, et habitabo in
LIBER EXODUS. CAP, XX IV. XXV.
142
medio eorum, iuxta omnem limilitudinem ta-
bemaculi, quod oflendam tibi, et omniiun va-
forum eius 5 licque facietis illud.
Arcam de ügnis- Setim compingite , cuius
longitudo habest duos cubitos et dimidium, la-
titudo cubitum et dimidium , altitudo cubituin
et dimidium, et verlies eam auro mundilUmo
intus et foras. Faciesque fupra coronam au-
ream per cireuitum, et fluides quatuor circu-
los aureos , quos pones per quatuor arca: an-
gulos j duo circuli fint in latere vno, et duo in
altero. Facies quoque vedes de lignis Setini,
et operies eos auro t, introducesque per circu-
los, qui funt in arcas lateribus , vt portetur per
eos, qui femper erunt in circulis, nee vnquani
extrahentur ab eis , ponesque in arca teflimo-
nium , quod dabo tibi.
Facies et propitiatorium de auro mundiffi-
mo, duos cubitos et dimidium tenebit lojigitu-
do eius , et cubitum ac dimidium latitudo.
Duos quoque Cherubim aureos folidos facies
in duobus finibus propitiatorii, Cherub vnusfit
a fine vno , et alter a fine altero , vt Cherubim
fint ad fines duos propitiatorii expandentes alas
fuas fuperne , et tegentes eisdem propitiato-
rium, refpiciantque fe mutuo verfis vultibus in
propitiatorium , quod pones fuper arcam , in
qua pones teftimonium , quod dabo tibi.
Inde tefiificabor tibi, et loquar ad te, nempe
de propitiatorio ac medio duorum Cherubim,
qui erunt fupra arcamj tefiimonii , eundaque
mandabo per te ad filios Ifrael.
Facies et menfam de lignis Sitirn, habentenv.
duos cubitos longitudinis , cubitum latitudinis, 1
cubitum et dimidium altitudinis , vefliesque
eam auro puriffimo. Faciesque illi coronam
auream per cireuitum , et circum hanc ambi-
tnm altum quatuor digitis, et circum ambitum
aliam coronam auream. Qiiatuor circulos
aureos prseparabis, et pones eos in quatuor an-:
gulis eiusdem menfe per fingulos pedes. Sub-
ter ambitum erunt circuli, vt mittantur vecles
per eos, et pollltmenfä portari -, ipibs quoque
vecles
* leuandam) Leuandam vocat generali nomine oblationem quameunque, et quod leuaretur ..
no. Hebrake Thruma 5 aüa quaedam Mmenda dicitur, quod aioueretur coram Domino in quatuor fines
ir coram Douu-
mundi.
143
LlBER EXODVS. CAP. XXV. XXVI.
*44
vecles facies de lignis Setim,et vefties auro ad et latitudo quatuor, asqua erit menfiira corti
portandam menfam.
Facies et fcutellas, cochlearia, cantaros , pa-
teras eius ex auro puriffimo, qiübus fundentur
libamina, et pones fupra menfam panes pro-
pofitionis in confpedu meo femper.
Facies et candelabrum de auro mundiffimo,
hafule eius et calamos, fcyphos et fperulas, ac
flores ex ipfo procedentes. Sex calaini egre-
dientur de lateribus, tres ex vno latere, et tres
ex altero ,_ in quolibet autem calamo fint tres
fcyphi m modum amygdalae , item fperulas et
flores. Hoc erit opus fex calamorum, qui pro-
eedant de hafhli. In ipfo autem candelabro
fint quatuor fcyphi in amygdalae modum, /pe-
rolasque et flores, vt fit vna fperula fub fingu-
lis duobus calamis , quorum fex e candelabro
procedunt -y nara tarn fperulae quam calami
ex ipfo procedent , omnia vnum folidum et
purum aurum fint.
Facies et lucernas feptem, et pones eas fuper
candelabrum, vt luceant ex aduerfo. Emun-
cloria quoque, et vbi ea, quae emunda funt, ex-
tinguantur , de auro puriffimo. Omne pon-
dus candelabri cum vniuerfis vafis fuis , habe-
bit talentum auri puriffimi. Vide, vt facias fe-
cundum fimilitudinem, quae tibi in monte mon-
flrata dt
CAPITVLVM XXVL
Pabernaculum vero ita facies, ex decemcor-
-1 tinis, de byflb retorta, et hyacintho 'ac pur-
pura, coccoquo bis tinclo. Facies autem in
narum ommum, e quibus quinqueiunges feor-
fum, et fex fibi mutuo copulabis, ita, vfc fextam
cortinam in fronte te&i duplices. Facies et
quinquagirrta anfis in ora cortinae cuiuslibet,
vt coniungi cum altera queat. Facies et quin-""
quaginta vncinos aeneos, quibus iungantur an-
fae, vt vnum tabernaculum fiat. Quod autem
reliquum eft in cortinis tabernaculi , fines de-
pendere in poiterioribus habitaaculi ex vtra-
que parte cubitum vnum, et reliquum fit in la-
teribus habitaculi, etvtrinque ipfum operiat.
Facies et operimentum aliud tabernaculi de
pellibus arietum ruffis , et fuper hoc rurfum
aliud operimentum de taxorum pellibus.
Facies et tabulas ftantes tabernaculi de li-
gnis Setim, qua; fingulas denos cubitos in lon-
gitudine habeant , et in latitudine fingulos ac
dimidium. Duos pedes habebit qnaslibet ta-
bula, quibus vna tabula alten connecTrarur« Sic
facies Omnibus tabulis habitaculi , quariun vi-
ginti erunt in latere meridiano, quibus quadra«
ginta bafes argenteas facies, vt binas bafes fin-
gulis tabulis in duobus pedibus fubiiciantur. Ia
latere quoque altero habitaculi verfus aquilo-
nem, viginti tabulae erunt, quadraginta haben-
tes bafes argenteas» Binae bafes fingulis tabu-
lis fupponentur, retro autem verfus ccciden-
tem habitaculi facies fex tabulas , et rurfum
alias duas , in angulis duobus pofi tergum ha-
bitaculi 5 focienturque cum fuis tabulis angu-
laribus a deorfum vsque ad furfum, vt in fum-
mo coniungantur vno vncino , vt fint tabulas
eis Cherubim artificiofe. Longitudo cortinae j oclö, cum bafibus fuis argenteis fedecim, dua
vnius habebit viginti odo cubitos, latitudo qua
tuor cubitorum erit, vnius menfurae fientomnes.
Quinque cortinae fibi iungentur mutuo , vna
ad aliam cohasrebit. Anfulas hyacinthinas in
lateribus facies cortinarum,vbi debet quselibet
cum altera inuicem copulari. Quinquagenas
anfulas cortina vna habebit in finibusfuis, qui-
bus coniungatur vna alteri. Facies et quin-
quaginta vncinos aureos, quibus cortinam iun-
gas cum alia, vt vnum '-habitaculum fiat.
Facies et vndecim cortinas de pilis capra-
rum pro tabernaculo fuper habitaculum. Lon-
gitudo cortinae vnius habebit triginta cubitos,
bus bafibus pro qualibet tabula fuppofitis.
Facies et vecles de lignis Setim quinque, ad
continendas tabulas in vno latere habitaculi, et
quinque alios in altero , et quinque verfus re-
tro öccidentem , qui mittentur per medias ta-
bulas a fine vsque ad finem , ipfasque tabulas
auro vefties , et facies annulos earum aureos,
per quos vecles tabiilata contineant, quos ope-
ries auro, et tum eriges habitaculum fecundum
indicium, quod . tibi in monte monftratum elt.
Facies et velum de hyacintho , et purpura,
coccoque bis tinclo , et byflb retorta. Facies
autem Cherubim in eo artificiofe, quod fufpen-
dcs
I4f
LIBER EXODVS. C A P. XXVI. XXVII. XX VIII.
I4<
des in quatuor columnis de lignis Setim, qua?
ipfas auro veftita: fint , et habebunt capita au-
rea, fuper bafes argenteas quatuor. Inferetur
autem veluni vncinis, intra quod pones arcam
teftimonii, vt velum feparet vobis fancrum a
fancfto fanclorum.
Pones autem propitiatorium fuper arcam
teftimonii in fanclo fanctortim. Menfam ve-
ro extra velum , et contra menfam , candela-
brum in latere meridiano, vt menia ftet in parte
aquilonis.
Facies et tentorium in introitu tabernacuü de
hyacintho, et purpura, coccoque bis tinclo, et
byfTo retorta , opere plumario , et facies quin-
que columnas de lignis Setim auro veftitas,
quarum erunt capita aurea, et fundes eis quin-
que bafes asneas.
CAPITVLVM XXVIL
fpacies et altare de lignis Setim , quod habe-
bit quinque cubitos in longitudine et to-
tidem in latitudine , vt fit quadratum ; et tres
cubitos in altitudine. Cornua autem per qua-
tuor angulos ex ipfo erunt, et operies illud asre ;
faciesque in vfus eius ollas ad fufcipiendos ci-
neres,palas,pelues,fufcinulas, ignium recepta- 'panfum eft teftimonio.
quinquaginta cubitos, et coliunnse decem , ba
fesque totidem. In ea quoque atrii latitudine
quje relpicit ad orierrtem , quinquaginta culir
erunt, e quibus quindecim cubitorum tentoric
ex vna parte erunt, columnasque tres, et bafes
totidem; et ex parte altera erunt itidem tento-
ria cubitorum quindecim, columnasque tres, ti
bafes totidem.
In introitu vero atrii, fiet tentorium cubito-
rum viginti ex hyacintho, et purpurea, cocco-
que bis tinclo, et byffo , retorta opere pluma-
rio. Columnas habebit quatuor, cum bafibus
totidem. Omnes columnas atrii per circui-
tum habebunt argenteos eirculos, capitella ar-
gentea et bafes aeneas ; in longitudine occupa-
bit atrium cubitos centum , in latitudine quin-
quaginta. Altitudo quinque cubitorum erit
fietque de byflo retorta, et habebit bafes seneas
Cuncla vafa tabernacuü in omni cultu eius, e
omnes claues tarn ipilus atrii , . quam atrii , e>
asre facies.
Prarcipe filiis Ifrael, vt afferant tibi oleum d(
arboribus oliuarum puriffimum , piloque con
tufum , quod femper in lampades fundatur ir
tabernaculo teftimonii extra velum, quod op-
cula ; omnia vafa eius ex asre fabricabis. Can
cellosque in modum retis asnei , in cuius retis
quatuor angulis erunt quamor annuli aenei , et
pones ipfum fuper ambitum altaris deorfum,
vt vsque^ad dimidium altaris pertingat. Facies
et vecles altari de lignis Setim duos, quos ope-
ries aare , et induces per annulos , eruntque ex
vtroque latere altaris, ad portandum ipfunu de
cauatis tabulis facies ipli iim, ficut tibi in monte
monftratum eft.
Facies et atrium tabernacuü, in cuius auftra-
li plaga contra meridiem erunt tentoria de
byffo retorta. Centum cubitos vnum latus te-
n'ebit in longitudine, et columnas viginti cum j pleui fpiritu fapientiae, vt faciant veftes Aacoi
bafibus totidem- seneis , capitella columnarum I ad fandificandum eum, vtfacerdotio fungatui
cum circulis fuis erunt argentea, fimiliter et in mihi.
latere aquilonis , per longum erunt tentoria, Haec autem erunt veftimenra,quaefacient,Ho
centum cubitorum, columnas viginti, et bafes j fenetEphod,tunicaferica,tunicaftric1:a,pileuse
aeneae eiusdem numeri, et capitella earum cum \ baltheus. Facient itaque fratri tuo Aaron, et fi
circulis. fuis argentea. In latitudine vero atrii, liis eius, veftimenta fancla, vt facerdotio fun
quod relpicit ad occidentem, erunt tentoria per I gantur mihi, accipientque auruin, et hyacin
thuin
Parabunt autem eam Aaron et filii eius j
vefpera vsque ad mane coram Domino. Per
petuus erit cultus, per fucceffiones veftras co
ram filiis Ifrael.
CAPITVLVM XXVIII.
\ pplica quoque Aaron, fratrem tuum, cun
*■ * filiis fuis, de medio filiorum Ifrael, vtfa-
cerdotio fungantur mihi, Aaron, Nadab et Abi
hu, Eleazar et Itliamar , faciesque veitem tan
dam Aaron, fratri tuo, in gloriam (et decorem
Et loqueris cun&is fapientibus corde, quos re
L-IBER EXODVS.
147 __
thum, et purpuram, coccumque bis tindum
et byffum.
Facient autem Ephod de auro et hyacintho,
et purpura, coccoque bis tindo et byflb re-
torta artificiofe ,fic, vt per diias oras cönneda-
tur 111 vtroque latere; ipfa quoquecindurade-
fuper fit eiusdem artis et operis , exauro, hy-
acintho, purpura, coccoque bis tindo, et byflb
retorta.
Sumesque duos lapides onychinos , et
fculpes in eis nomina filiorum Ifrael , fex
nomina in lapide vno, et fex reliqua in aitero,
iuxta ordinem natiuitatis eorum. Operefcul-
ptoris et caelatura gemmarii , fculpes eos no-
minibus filiorum Ifrael, inclufos auro atque
circumcidatos , et pones in vtroque humero
Ephod, vt fint lapides pro memoriali filiis If-
rael ; portabitque Aaron nomina eorum coram
Domino fuper vtrumque humerum pro me-
moriali,
Facies et fibulas ex auro , et duas catenulas
annulatas ex auro puro , quas inferes fibulis.
Höfen quoque iudicii facies artificiofe,
iuxta texturam Ephod ex auro, hyacintho, pur-
pura, coccoque bis tindo et byflb retorta. Qua-
drangulum erit et duplex, menfuram pakni
habebit , tarn in longitudine , quam in latitu-
dine , implebisque ipfum quatuor ordinibus
lapidum. In primo verfu erit lapis Sardius,
etTopalius et Smaragdus, In fecundoCarbun-
culiis et Saphyrus , et Adamas. In tertio Lyn-
curius , Achates et Amethiftus. In quarto
Chryfolitus, Onychinus et Iaipis. Inclufi au-
ro erunt omnes per ordines fuos , habebunt-
que nomina filiorum Ifrael. Duodecim no-
minibus caslabuntur finguli lapides nominibus
fingulorum, per duodecim tribus.
Facies in Höfen catenas annulatas ex auro
puriulmo , et duos annulos aureos , quos pones
in vtroque fine Höfen, catenasque annulatas
aureas pones in annulis , qui funt in finibus eius,
et ipfarum catenarum extrema duobus copu-
labis fibulis , et pones in duobus angulis in
vtroque latere Ephod , contra faciem eius.
Facies et alios duos annulos aureos , quos
pones in aliis duobus finibus Höfen, nempe in
margine eius, quibus fupra Ephod pendet $ nee
S.L.Part.XIF,
cap. XXVill.
wb
non et alios duos annulos aureos, quiponendi
fmit in duobus angulis Ephod deorfum, contra
faciem eius, vbi cum eocopulatur, etftringa-
tur Höfen annulis fuis cum afinulis Ephod falcia
hyacinthina , vt hasreat fuper Ephod , fic vt a
fe inuicem Höfen et Ephodnequeant feparari.
Portabitque Aaron nomina filiorum Ifrael
in Höfen iuris fuper pedus fuum , quandoin-
gredienir fandum pro memoriali coram Do-
inino femper. Pones autem in Höfen iudicii
iueem et integritatem , vt lint fuper pedus
Aaron, quando ingredietur coram Domino,
et geftabit ius filiorum Ifrael fuper pectus fuum,
in conipedu Domini femper.
Facies et tunicam fericam Ephod totamhy-
acinthinam,. in cuius medio fupra erit capici-
um , et ora per gyrum eins textilis , ne rum-
patur. Deorfum vero in fimbria eiusdem,
ümicas per cireuitum , mala punica facies , ex
hyacintho, et purpura, et coeco bis tindo,
mixtis in medio aureis tintinnabuüs , ita vt tin-
tinnabulum aureum fit, et malum punicum,
rurfumque tintinnabulum aliud aureum et ma-
lum punicum. Et veftietur ea Aaron in offi-
cio minifterii , vt audiatur fonitus eius , quando
ingreditur et egreditur fandum in conipedu
Domini, ne moriatur.
Facies et laminam de auro puriflimo, in
qua fculpes arte caelatoris fandum Domino
ligabisque eam fafeia hyacinthina adpileumin
fronte Aaron, vt portet Aaron iniquitates fan-
dificatorum , quje fandificant fiiii Ifrael in eun-
dis muneribus fuis, qua; fandificauerint. Erit
autem lamina femper in fronte eius , vtrecon-
ciliet eos coram Domino.
Facies et ftridam tunicam byflinam, et pi-
ieuin byflinum, etbaltheum opere plumarii.
Porro filiis Aaron tunicas facies, etbaltheos,
et vittas in gloriam et decorem , veftiesque his
Aaron , fratrem tuum , et filios eius cum eo ;
vngesque eos, etimglebis manus eorum, con-
fecrans eos , vt facerdotio fiingantur mihi.
Facies et foeminalia linea , vt operiant carnem
turpitudinis fuaj, a lumbis vsque ad femora,
vt vtantur eis Aaron et filiieius, quando ingre-
dientur tabernaculum teftimonii, vel quando
appropinquant ad altare, vt miniftrent in
L fandOj
U9
BER EXODVS. CAP. XXVIII XXIX,
150
cum machueris , ihmes de fanguine eius . et
pones iuper extremum articuise dextra: Aaron
et filiorum eius , et ihrer polücem pedis cex-
tri , fpargesque fmguinem lüper altare per cir-
cuitum. Cumque tuleris de fanguine , qui eil
luper altare , et de oleo vndionis aiperges
Aaron, et veiles eius, iilios et veilimenta eo-
rum. Sic confecrabunrur"ipli et veiles eorum.
Sumes deinde adipem de ariete , et caudam, et
adipem , qui operit inteftina , ac reticulum ie-
coris, et duos renes cum adipe, qui fuper .eos
eft , armumque dextrum (quia eil aries imple-
tionum) portionem vnam panis . crulhüam
mixtum oleo , togänumque de caniilro azvmo-
rum, quod eil in conipectu Domini: pones-
que omnia iuper manus Aaron et filiorum 1
mouens mouendam coram Domino, lufci-
piesque vniueria de manibus eorum , etincen-
des liiper altare in holocauitum , in odorein
fuauiffimum in conlpechi Domini, quia lacrifi-
cium Domini eil.
Sumes quöque pechis de ariete impletio-
num Aaron , mouens mouendam coram Do-
mino , cedetque in partem tuam. Sic iancÜ-
ricabi? pechis Mouendaj , et armum Leuandx,
quae mota et leuata eil de ariete impletionum
Aaron et filiorum eius, cedentque in parcem
Aaron et filiorum eius, ritu perpetuo afiliis li-
rael , quia leuanda eil. ( Le uanda enim de lacri-
iiciis teleticis et leuandis nüorum Iirael Domini
eil.)
Veiles autem fancTas Aaron habebunt fUü
eius poft eum , vt vngantur in eis , et implean-
eos eil, ei incendes iuper altare. Camesvero tur manus eorum. Septem diebusvteturiilis.
vituii. et corium, et ümimi, combur?s fori« qui iacerdos pro eo fuerit conftitutus de füiß
extra caitra. eo, qnodhoföapropeceatofit. jeius, vt ingrediatur tabernacuhun teilimonii, &
Vntim quoqne arietem ihmes, iuper cuius ' minillret inliinclo.
caput ponent Aaron et fiüi eius manus, quem; Arietem autem impletionis tolles, etcoque
cum marlaueFis , tolles Je ßrigume eius , et caraes eius in loco fän<fto , quibus vefcetui
iparges jbrer alfre rer circuitnm, ipium au- Aaren ei filii eius cum panibus, qui üint ir
tem arietem fec t, totaque inteftina caniilro iumtabern. imonii,qui
eius-, et pedes pones fopra fruita , et inner propitiatio per ea facla eil. vt implei
caput iüius, et incendes totum arieten: liiper manus eorum, quo confeerarentur. Alien»
altare ", 1k)c eit enim holocaullum Domino, nonvefeetur, qu: neft.
tniod eu oder iuauillimii>r.';cr"ne'.Doiu"ni. Qu i decarnibusimpk
TöMe«- a-a:em arietem alterum, fuper cuins ' tionis, fiue de paj mane, comBu
caput Aaron et filii eius pooeniinanaa ; quem res igui : Non comec ; anchnn eil
Omni
ianeto. ne iniquitatis rei moriantur 5 Legiti- j
mum fempiternum erit Aaron et lemini e;v.s
polt eVan.
CAPITVLVM XXLX.
Ced et hoc facies, vt mihi ad iacerdotium
^ confecrentur : Tolle vimlum de armento.
et arietes duos immaculatos , panesque azy-
BMH . et cruiluiam azvmam , mixtam oleo,
lagana quoque azvma oleo \ltü. De ilmila tri-
ticea cuncla facies , et poiita in caniltro alleres,
vitulum fimiü , et duos arietes.
Aaron vero acfiiioseiusapphVabisadoraum
febernaculi telrimonii , et lauabis eos aqua , in-
duesque Aaron veilimentis fuis , nempe tuiüca
ilricla , et tunica ferica , et Ephod , et Holen,
qnodnxinges fuper Ephod, et pones pileumin
capke eius , et coronam lanclam ad pileum, et
oleum vncHonis fluides liiper aiput eius , et vn-
ge* eum. Filios quoque illius appKcabis, et
indues funieis lineis , cingesque baltheo, Aaron
feiiieet et liberos eius , etimpones eisvittas . vt
iint iacerdotes mihi , rim perpetuo.
Implebis etiam manus Aaron et filiorum
eius, applkans vitulum coram tabemaculo te-
ilimonü. Imponentque Aaron et lüii eius ma-
nus luper caput ilüus, etmaclabiseumincon-
fpeclu Domini anteoiliumtaberoacuüteiLmo-
nii. iiimensque de iänguine vituii, pones fuper
comua altaris digito tuo , reliqmmi autem lan-
guinem fluides iuxta baiin eius. Sinnes et adi-
pem totum, qui operit intellina et reticulum
iecoris, ac duos renes, et adipem. qui tiiper
W
L1BER EXODVS. CAP. XXIX. XXX.
152
Omnia igitur , qux pnscipio tibi , facies fuper
Aaron et filiis eins , vt feptcm diehus manus
eorum impleas , et vituluin pro peccato faeias,
per fingulos dies, pro propitiationibus
Expiabis autem altare, dum defuperpropi-
tiationem facis etvriges, vt confecretur, vt
feptem diebus expies altare , etconfecres, vtfit
altare fandi iän&orum. Sacer fit, qui tangere
volet altare.
Facies autem luper altare agnos anniculos
duos per iingulos dies iugiter, vnum agnmn
mane, et alterum velpere, decimam fimilae
mixtx oleo tunfo , quod habeat menfuram
quartam partem Hin , et vinum ad libamen,
eiusdem menilirae , pro agno vno. Alterum
vero agnum facies ad veiperam, iuxta ritum
matutinae oblationis et libaminis, in odorem
(uauitatis fäcrificii Domini. Hoc eiUiolocau-
ftum iuge in gaaerationesveiiras, ante oitiuni
taberhaculi teilimonii coram Domino , vbi te-
ftificabor vobis, vt loquar cA te. Ibi teitifica-
bor irtter filioslfrael, et iaactificabor. in gloria
mea. Sandificabo enim tabernaculum teiti-
monii cum altari. Äaron autem Cum filiis
fuis fancrificabo , vt facerdotio fungantur mihi $
ethabitabo in medio filiorum Iirael; eroque
eis Dens, vt fciant, quia ego Dominus Dens
eoram, q uj. eduxi eos de terra Aegypti, vt habi-
tareminterülos, ego Dominus Dens ipforum.
CAPITVLVM XXX.
Tracks quoque altare incenfi de lignis Setim,
■*- habens cubitum longitudinis et latitudinis,
nempe quadrangulum , et duos cubitos altitu-
dinis. Cornua ex ipfo procedent , veitiesque
illud auro purilllmo, tarn tedumeius , quam
paristes, per circuitum et cornua. Facies-
que ei coronam auream per gvrum , et duos
annulos aureosfub Corona per fingulalatera, vt
mittantur in eos veCtes • et altare ^portetur.
Ipfos quoque vecles facies de lignis Setim et
obaurabis j ponesque altare ante velum , quod
ante arcam p endet teilimonii , coram propitia-
torio, quo tegitur tefiimonium , vnde teftifi-
cabor tibi.
Adolebitque incenfum fuper eo Aaron ma-
ue fragrans, mane quando purgatluceraas, et
velpere, quando eas parat, hoc fit incenfum
iuge coram Domino , in generationes veitras.
Non pon^tis fuper eo alienum incenfiun, nee
holocauflum, nee oblationem, nee irbamen. Et
propitiabit Aaron fuper cornua eiüs femel ia
anno, cum fanguine hoitiae pro peccato ad
propitiationes , .quod fiet in generationibus
veitris : hoc enim iandum fandorum efl Do-
mino.
Locutusque eil Dominus ad Mofen, dicens :
Quando tuleris fiimniam filiorum Ifrael , da-
bunt finguli propitiaüonem pro animabus fuis
Domino , iuxta numeram eorum , vt non fit
plaga in ers,cum numerantur. Hoc autem dabit
omnis , qui traniit ad noraen , dimidium fiefi,
iuxta ilclum iancluarii. Siclus autem viginti
obulos habet. Hoc dimidium ficlieritLeuan-
da Domini , qui fuerit in numero a viginti an-
nis et fupra, dabit Domino hanc leuandam;
diues non addet ad dimidium ficU huius, et
pauper nihil mimiet. Sufceptamque pecu-
niam propitiationum a filiis Iirael trades in
eultum tabernaeuli teilimonii, vt fit moni-
mentum eormn coram Domino, etpropitietur
animabus eorum.
Locutusque eft Dominus ad Mofen, di-
cens : Facies et labrum aeneum cum bafi fua
aenea, adlauandum, ponesque illud inter ta-
bernaculum teib'monii et altare ; et immiifa
aqua , lauabunt in ea Aaron et filii eins manus
fuas ac pedes, quando ingreilurifunttaberna-
eulum teilimonii , et quando acceßuri funt ad
altare , vt miniitrent cum fiicrifieioincenii Do-
mino , ne moriantur. Legitimum perpemum
eritipfi, et feminieius in generationibus veilris,
Locutusque eil Dominus ad Mofen* dicens :
Sume tibi aromata primae myrrhx quingen-
tos iiclos, et einnamomi dimidium, nempe
ducentos quinquaginta ficlos, calami fimiliter
ducentos quinquaginta iiclos ; Cafia? autem
qiiingentos ficlos , pondere fanchiarii , oleum
de oliuetis menfuram Hin. Faciesque vnclio-
nis oleum fanetum , compofitum opere va-
gpentarii.
Ft vnges eo tabernaculum teilimonii, et ar-
cam teilamenri, menfamque ciun omnibu«
vafis fuis, candelabruin et vafa eius , altare
L 2 iaceii-
I«
LIBER EXODVS. CAP. XXX. XXXI. XXXIi.
m
incenfi , et altare holocaufti , et vniuerfa vafa
eius, et labrum cum bafi ilia , fandificabis-
queoinnia, vtfintfanda fandorum; facerfit,
qui velit tangere ea. Aaron etiametfilioseius
vnges, fandificabisqueeos, vt facerdotio fun-
gantur mihi.
Filiisque quoque Ifrael dices : Hoc oleum
▼ndionis fandum erit meum in generationes
veftras. Caro hominis non vngetur eo, et
juxta compoiitionem huius non facietis aliud,
quia fandum eft , ideo fandum fit vobis ; qui-
cumque tale compofuerit , aut dederit ex eo
alieno, exterminabitur de populo fuo.
Dixitque Dominus ad Mofen : Sume tibi
aromata, balfamum, guttam, galbanum, et
thus miuidiflimum , aequalis ponderis erunt
omnia ; faciesque incenfum opere vnguentarii
mixtiun , vt purum fit et fandum. Cumque
kl tenuifllmum piüuerem vniuerfa contuderis,
pones ex eo coram teftimonio in tabernaculo
teftimonii , vnde teftificabor tibi ; Sandum
fandorum erit vobis. Talern compoiitionem
incenfi non facietis vobis, fed fandum erit
tibi pro Domino. Quicunque fecerit fimile,
vt odore illius perfruatur, peribit de populis
fuis.
-\ GAPITVLVM XXXI.
f ocutusque eil Dominus ad Mofen , dicens :
•*-' Ecce vocaui Bezaleel ex nomine, filium Vri,
filii Hur de tribuluda, et impleui eum fpiritu
Dei , fapientia , et intelligentia , et fcientia in
omni opere, et ad excogitandum quicquid
fabrefieri poteil , ex auro , argento, aere , lapi-
dibusque fculpendis et inferendis , et lignis fa-
fericandis, ad fäciendum omne opus- 5 dedique
ei focium Ahaliab , filium Ahifamach , de tribu
Dan : et in corde omnis fapientis dedi fapien-
tiam , vt ficiant cunda , quae praecepi tibi , ta-
bernaculum teftimonii , arcam teftimonii, pro-
pitiatorium, quod fupra eam eil, et cunda
vafi tabernaculi , menfamque et vafa eius,
«Sandelabrum purifiimum cumvafisfuis, altare
incenfi , altare holocaufti, et omnia vafa eorum,
labrum cum bafi flia , veftes fandas pro mini-
fterio Aaron facerdotis et filiorum eius , vt
fungantur facerdotio ^ oleum vndionis, et
incenfum aromatum profinduario. Omnia,
quae praecepi tibi , facient.
Et locutus eft Dominus ad Mofen, dicens:
Loquere filiis Ifrael , et dices ad eos : Videte,
vt fabbathum meum cuftodiatis , quia fignum
eft inter me et vos in generationibus veftris,
vt fciatis , quia ego Dominus , quia fandifico
vos. Cuftodite igitur fabbathum meum , fan-
dum enim eft vobis. Qui polluerit illud, morte
morietur; qui fecerit opus in eo , peribit ani-
ma illius de medio populi fui. Sex diebus fa-
cietis opus , in die feptimo fabbathum eft , re-
quies fanda Domino. Omnis qui fecerit opus
in hac die , morietur. Cuftodiant igitur filii
Ifrael fabbathum , et celebrent illud in genera-
tionibus fuis , foedere perpetuo ; ipfum" eft
enim fignum aetermim inter me et filios Ifrael.
Sex enim diebus Dominus fecit ccelum et ter-
ram, et feptimo quieuit , et refocillatus eft.
Dedit itaque Dominus Mofi, completishu-
iuscemodi fermonibus in monte Sinai, duas
tabulas teftimonii lapideas , fcriptas digito Dei.
CAPITVLVM XXXII.
Tfidens autem populus, quodmoramfaceref
Mofes defcendendi de monte , congrega-
tus aduerfus Aaron , dixit : Surge , fac nobis
deos , qui nos prascedant , Mofi enim , viro
huic , qui nos eduxit de terra Aegypti , igno-
ramus , quid acciderit. Dixit ad eos Aaron :
Tollite inaures aureas de vxorum, filiorumque
et filiarumveftrarumauribus, et adferte ad me.
Fecitque populus, quas iufferat, deferens in-
aures ad Aaron. Quas cum ifle accepiifet , fin-
xit eas ftilo , et fecit ex eis vitulum conflatilem,
dixeruntque : Hi fiuit dii tui, Ifrael, qui te edu-
xerunt de terra Aegypti.
Quod cum vidiifet Aaron, asdificauit altare
coram eo , et clamauit dicens : Cras feftum
Domini eft. Surgentesque mane obtulenint
holocaufta et hoftiasteleticas, et fedit populus,
vt manducaret et biberet, etfurrexeruntadbi-
bendum.
Locutus eft autem Dominus ad Mofen , di-
cens : Vade , defcende , perdidit fcfe populus
tuus , quem eduxifti de terra Aegypti , receife-
runt cito de via , quam praecepi eis. Fecenmt
fibi
w
LIBER EXODVS. CAP. XXXII. XXXIII.
156
fibi vitulum conflatilem , et adorauerunt , at-
que immolantes ei hoftias , dixerunt : Ifti fimt
dii tui, Ifrael, qui te eduxerunt de terra Aegy-
pti. Rurfumque ait Dominus ad Mofen:
Cerno, quod populus ifte dune ceruicis fit 3
dünitte ergo me, vt irafcatur furor meus con-
tra eos, et deuorem eos , faciamque te in gen-
tem magnam. Mofes autem orabat Domi-
num , Deiun fuum , dicens : Cur , Domine ,
irafcitur furor tuus contra populum tuum,
quem eduxifti de terra Aegypti in fortitudine
magna et in manu robufta? Cur dicantAegy-
ptii : malitiofe eduxit eos , vt interficeret eos
in montibus , et confumeret de terra. Auer-
tere ab ira tua , eft efto placabilis fuper mali-
tia populi tui. Recordare Abraham, etlfaac,
et Ifrael, feraorum tuorimi , quibus iurafti per
temetipfum , dicens : Multiplicabo fernen ve-
ftrum ficut Hellas coeli , et vniuerfam terram
hanc , de qua locutus flim , dabo femini veftro,
et pofiidebunt eamperpetuo. Pcenituit itaque
Dominum mali, quod locutus fuerat ad facien-
dum populo fuo.
Et reuerfus eft Mofes de monte, portans
duas tabulas teftimonii in manu fua feriptas ex
vtraque parte , et faetas opere Domini. Scri-
ptura autem Dei erat fculpta in tabulis. Au-
diens autem Iofua vocem populi iubilantis , di-
xit ad Mofen : Vox belli in caftris. Qui re-
fpondit : Non vocem refpondentium fortiter,
nee vocem refpondentium imbecilliter, fed vo-
cem cantantium ego audio.
Cumque appropinquaffet ad caftra , vidit
vitulum et choros , iratusque valde , proiecit
de manu tabulas , et confregit eas ad radicem
montis; arripiensque vitulum, quemfecerant,
combuffit , et contriuit vsque ad puluerem ,
quem fparfit fuper aquam , et dedit ex eo po-
tum filiis Ifrael. Dixitque Mofes ad Aaron : Quid
tibi fecit hie populus , vt induceres fuper eum
peccatum maximum.
Cui ille refpondit : Ne indignetur domi-
nus mens, tu enimnofti populum iftum, quod
malus fit, dixerunt mihi : Fac nobis deos, qui
nos praccedant , huic enim viro Moll , qui
nos eduxit de terra Aegypti, nefeimus quid ac-
eiderit. Quibus ego dixi : Quis veftrum ha-
bet aurum ? tollat, et det mihi, et proieeiillud
in ignem , egrefftisque eft hie vitulus.
Videns ergo Mofes populum , quod excidi£
fet,fecerat enim Aaron, vt excideret, dum eos
erexit, vt infignes redderet, et ftans in porta ca-
ftrorum,nit : Si quis efl Domini, iungarur ini-
hi. Congregatique fimt ad eum omnes filri
Leui. Quibus ait : Haec dicit Dominus, Deus
Ifrael : Ponat quisque gladium fuper femür
fuum , ite et redite de porta vsque ad portam,
per medium caftrorum , et oeeidite vnusquis-
que fratrem fuum, et amieunffet proximum
fuum. Feceruntque filiiteui iuxtafermonem
Mofis, cecideruntque in die illa de populo tria
millia hominum. Et ait Mofes : Implete ma- N
nus veftras hodie Domino , vnusquisque in fi-
lio, et in fratre fuo, vt detur vobis hodie.be-
nedicÜo.
Fadlo autem altero die , locutus eft Mofes
ad populum : Peccaftis peccatum maximum.
Afcendam ad Dominum , fi quo modo eum
quiüero deprecari pro fcelere veftro.
Reuerfusque ad Dominum ait : Obfecrö,
Demine , peccauit populus ifte peccatum ma-
ximum, feceruntque fibi deos aureos ; aut di-
mitte eis hanc noxam, aut fi non vis, dele etiam
me de libro tuo, quem feripfifti. Cui refpon-
dit Dominus : Quis? Qui peccauerit mihi, de-
lebo eum de libro meo j tu autem vade , et
duc populum iftum, quo locutus fum tibi. An-
gelus autem meus praecedet te , ego enim in
die vifitationis meas vifitabo peccatum eorum,
Percuffit itaque Dominus populum , eo quod
fecerant vitulum, quem fecerat Aaron.
CAPITVLVM XXXIII.
f ocutusque eft Dominus ad Mofen , dicens :
■*-*' Vade, et afeende de loco ifto, tu et popu-
lus tuus , quem eduxifti de terra Aegypti , in
terram, quam iuraui Abraham, Ifaac et Iacob,
dicens : Semini tuo dabo eam, et mittam ante
te angelum, et eiieiam Chanana?um, et Amor-
raum , et Hethasum , et Pherefasum , et He-
umim, et lebußeum , terram fluentem lade et
melle j non enim afcendam tecum , quia po-
pulus durse ceruicis es, forte deuorarem te in
L 3 via.
K7
ÜBER EXODVS. CAP. XXXIII. XXXIV.
K*
Audiens autem populus fermonein hunc
peffimimi, luxit, et nullus ex more indutus eil
"cultu fuo.
Dixitque Dominus ad Mofen : Loquere fi-
liis Ifrael ; Populus dura; ceruicis es , femel
afbendam in medio tui iiibito , et eonfumam
te. lam nunc depo,ne ornatum tuum , vt
fciam, quid faciam tibi. Depofuerunt ergo
filii Ifrael ornatum fmiin coram monte Hx>
reb,
Mofes quoque tollens tabernaculum, teten-
dit extra caflra procul, voeauitque nomen eius
tabernaculum temmonii. Et quicunque vo-
lebat quscrere Dominum , egrediebatur ad ta-
bernaculum teßimonii extra caflra. Cumque
egrederetur Mofes ad tabernacHlum , furgebat
vniuerfa plebs , et ftabat vnusquisque 1
in oftio tabernaculifui,videbantque pofleriora j
Moii, donec ingrederetur tabernaculum. In-
oTeuo autem jllo tabernaculum , defcendebat
columna nubis, et ftabat ad oftium taberaacu*
li, loquebaturque cum Mofe, cernentibus vni-
uerfis , quod columna nubis ftäret ad oflium
tabernaculi ; ftabantque ipfl , et adora-
bant per fores tabernaculorum fuorum.
Loquebatur autem Dominus ad Mofen fa-
de ad faciem , ficut fblet loqui homo ad ami-
- cum fuum. Cumque ille reuertereiur in ca-
rba, minifter eius Iofua,filius Nun, puer, non
recedebat de tabernaculo. Dixit autem Mo-
fes ad Deum : Ecce, dicis mihi, duc populum
ißum,et non indicas mihi,quemntiniirus fis me-
cum, cum tarnen dixeris, noui te ex pomirie, et
inueniffi gratiam coram me. Si ergo inueiii gra-
tiam in confpectu tuo, oftende mihi viam tuam,
quo' fciam., inueniffe me gratiam ante oculos
tuos, et vide, quod gens ifta populus tuiis ert.
Dixitque Deus t Facies mea ibit , et dedu-
cam te. Ille ait : Si non faeies tua ibflt , ne
educas nos de loco ilto. In quo enim fciri
poteft , quod ego et populus tuus iuueneri-
mus gratiam in confpedu jtuo, nifi ambnlaue-
ris nobiscum,vt mirincemur prac Omnibus po-
pulis, qui habitant fuper tenam ? Dixk autem
'Dominus ad Mofen ; Et yerbuw iftud , quod
locutus es, -faciam , inuenilli enim gratiam co-
ram me , et te noui ex nomine.
Qui ait : Ollende mihi gloriam tuam. Re-
Irondit : Ego coram te omne bonum meum
transire faciam , et praedicari faciam nomen
Domini coram te ; fauebo autem, cui fauero,
et miferebor, cuius mifertus fuero. Rurfum-
que ait : Non poteris videre faciem meam,
non enim viiebit mehomo, et viuet. Et ite-
rum : Ecce, inquit, eil locus apud me,et fta-
bis fuper petram, cumque tranfibit gloria mea,
ponam te inforaminepetra;,etprotegam dex-
tera mea, donec tranfeam j cumque amouero
manum meam , videbis polleriora mea, facie«
autem mea non videbitur.
CAPITVLVM XXXIV.
U t dixit Dominus ad Mofen : Praecide tibi
■*-*' duas tabulas lapideas inltar priorum , vt
fcribam fuper eas verba , qua; habuerunt tabu-
ke priores, quas fregifli. Efto paratus mane,
vt afcendas in montem Sinai, flabisque mecum
fuper verticem roontis j nullus afcendat te-
cum , nee videatur quispiam per totum mon-
tem , boues quoque et oues non pafcantur c
contra.
Excidit ergo duas tabulas lapideas , quales
priores fuerant , et mane conliirgens afcendrt
in montem Sinai , ficut praeceperat ei Domi-
nus, portans fecum duas tabulas lapideas. Cum-«.
que defcendiflet Dominus per nubem , fletit
Mofes cum eo, inuocans nomen Domini ; quo
transeunte coram eo clamauit : Domine, Do-
mine Deus , mifericors et clemens, patiens et
multse miferieordiac, et verax, cuflodiens mife-
ricordiam in millia, tollens iniquitatem et fce-
lera atque peccata , nullumque facieiis inno-
centem , vifitans iniquitatem patrum in filiis
ac nepotibus in tertiam et quartam progeniem.
Fellkiusque Mofes curuatus eil in terram , et
adorans Ait : Si inueni gratiam in confpectu
tuo Domine , obfecro , vt gradiaris nobiscum,
populus enim dura; ceruicis eil, vt propitius fis
iniquitatibus nollds atque peccatis , nosque
hseredites.
Relpondit Dominus : Ecce, ego faciam pa-
jfrum coram toto populo tuo, et mirabilia fa-
ciam
i?9
LIBER EX0DVS. CA P. XXXIV. XXXV.
l6Cf
Djxitque Dominus ad Mofen : Scribe tibi
verba hax,quia fecundum hasc verba tecumet
cum Ifrael pepigi foedus. Fuit ergo ibi cum
Domino quadraginta dies et quadraginta no-
cleSjpanem non comedit, et aquäm nonbibit,
et fcripfit in tabulis verba foederis decem.
Cumque defcenderet Mofes de monte Si-
nai, tenebat duas tabulas lapideas teftimonii, et
ignorabat, quod cutis faciei fuas radios acquifl-
uiflet in eo,dum cum eo loqueretur. Viden-
tes autem Aaron et filii Ifrael, quod cutis faciei
fuas radlaret, timueruntprope accedere; vocär
tique ab eo reuerfi funt Aaron et omnes ma-
iores Synagoge. Et poftquam locütus eft ad
eos, venerunt ad eum etiam omnes filii Ifrael.
Quibus prascepit cuncla, qua? locutus ei fuerat
Dominus in monte Sinai. Cumque impleret
fermones cum eis, pofuit velamen fuper faciem
fuam , quod ingreffus coram Domino , ad lo-
quendum cum eo, auferebat , donec exiret , et
loqueretur ad filios Ifrael omnia, qua? fibi fue-
rant imperata. Qui videbant cutem faciei Mofi
effe radiofam, fed operiebat rurfus ille faciem
fuam, donec ingrederetur ad loquendum cum
eo.
CAPITVLVM XXXV.
Tgitur congregato omni coetu filioratn Ifrael,
-"* dixit Mofe ad eos : Hase funt ? qua? iuflit
Dominus fieri : Sex diebus facietis opus , fe-
ptimus dies erit vobis fanclus , fabbathum et
requies Domini; quifecerit opus ineo,occide-
tur. Non fuccendetis ignem in omnibus habi-
taculis veftris per.diem fabbathi.
Et ait Mofes ad omnem ccetum fiKoram If-
rael : Hoc eft, quod pra?cepit Dominus , di-
cens : Tollite a vobis leuandam Domino , af-
ferat autem eam leuandam Domino quilibet
voluntarius, aurum, argentum, 2es,hyacinthuin,
purpuram, coecumque bis tinÄum, byfliim, pi-
los caprarum , pellesque arietum ruffas , pelles
taxoi^um, ligna Setim, oleum ad luminaria, aro»
mata~ad oleum vniftionis , et ad incenfum bo~
ni odoris, lapides onychinos, etgemmas infer-
tas pro Ephod et Höfen,
Quisquis autem veftnun fapiens eft , venia*
et faciat, quod Dominus imperauit, nempe ha-
bitaeulum et tabernaculum eins cum tegumen-
to
ciam , quae nunquam facta funt in vlla terra,
nec in vllisgentibus , vt cernat omnis populus
ifte, ineuius es medio, opus Domini terribile,
quod in te fa&urus fum. Obferua , qua? ho-
4ie mandaui tibi, Ego ipfe eiieiam ante faciem
tuam Amorra?um, Cnanana?um, Hethaeum,
Pherefa?um quoque etHeua?um,et Iebufasum.
Caue, ne vnquam cum habitatoribus terrae il-
lius foedus facias,ne iiat tibi in feandalum, fed
aras eommdeftrue,etconfringeftatuas, lucos-
que fueeide. Quia non adorabis deum alie-
»um , Dominus enira Zelotes vocatur , et eft
Deus zelotes ; ne forte, fi feceris pactum cum
habitatoribus terrae, et illi fornicautes poft deos
fuos , et adorantes deos mos , vocent te , et
comedas deimmolatis , et de filiabus eorum
aeeipias filiis tuis , qua? fornicantes poft deos
fuos , fornicari faciant poft deos fuos etiam fi-
lios tuos.
Deos conflatiles non facies tibi. Feftum
azvmorum cuftodies , vt feptem diebus vefea-
ris azymis, ficut pra?cepi tibi, in tempore men-
fis Abib , menfe enim Abib egreffus es de Ae-
gypto. Omne , quod aperit vuluam generis
mafeulini, meum erit, de cunCtis animantibus,
tarn de bobus quam de ouibus. Primogera-
tum autem afmi redimes oue. Si autem non
redemeris, franges ceruicem eius. Primoge-
nitum autein filiorum tuorum redimes.
Nec appareat vllus in conipedu meo va-
cuus.
Sex diebus operaberis, die feptimo quiefees,
vt nec aresr nec metas. Feftum hebdomada-
rum facies tibi , eum primitiis meflis triticeae,
eft feftum coUectionis in fine anni. Tribus
vieibus in anno apparebit omne mafeulinum
tuum in confpechi dominationis, Domini Dei
Ifrael.
Cum autem expulero gentes a facie tiia , et
dilatauero terminos tuos, nullus defiderabit ter-
ram tuam, cum afeenderis et apparueris in con-
fpe&u Domini Dei tui ter in aiino. Non im-
molabis cum fermento fanguinem facrificii
mei , neque manebit vsque mane de facrificio
fefti Pafcha. Primitias primitiuorum terra? tu*
aCeres ad domum Domini, Dei tui. Non co-
ques ha:diun in lacle matris fuae.
161
tu liio , annulos et tabulas ciun ve&ibus , co-
lumnas et bafes, arcam et vecftes eius, propitia-
toriuni et velum, meiifam cum veclibus fuis,
et vafis,et propofitionis pambus, x:andelabrum
luminaris,et vafa illius, lucemas et oleum pro
luminari, altare incenfi et ve&es eius, oleum
vnctionis, et (ad) incenfumboniodoris, velum
in oflio habitaculi , altare holocaufli cum can-
cellis fuis ameis, et vectibus, et omnibus vafis
fuis , labrum et bafem eius , tentoria atrii cum
columnis et bafibus fuis , tentorium in porta
atrii, clauos habitaculi et atrii cum funibus fuis ;
vefles minifterii ad miniftrandum in fanclo,
nempe veftes fanclas Aaron facerdotis cum
veftibus filiorum eius, vt facerdotio fungantur
mihi.
Egreffaque omnis multitudo filiorum lfrael
de confpechi Moli, obtulerunt quilibet excor-
de doniun fuum,et quilibet voluntarius fpiritu,
attulit leuandam Domino , ad faciendum opus
tabernaculi teftimonii , et ad omnem cultum
eius , et ad vefles fanclas. Attulerunt autem
tarn viri , quam mulieres voluntario corde ar-
millas, inaures, annulos, zpnas, et aurea vafa va-
ria,et quicunque aureum aliquod mouebat pro
mouenda Domini. Si quis habebat hyacin-
thum,purpuram,coccum bis tinctum, byffum,
pilos caprarum, pelles arietum rurfas, aut pel-
les taxorum , afferebat. Item , qui leuabat le-
uandum argenti et aeris, afFerebat eam Domi-
no. Et qui ligna Setim habebat, afFerebat ad
omne opus cultus.
Sed et mulieres fapientes neuerunt et attu-
lerunt hyacinthum, purpuram, coccum bistin-
<3tum ac' byffum. Et qusc excellebant fapien-
tia, ncuenuit pilos caprarum. Principes vero
attulerunt lapides onychinos etgemmas infer-
tas ad Ephod et Höfen, aromataque et oleum
ad luminaria, et ad vnguentum vnctionis, et ad
incenfum boni odoris. Sic omnes viri et mu-
lieres in filiis lfrael voluntario corde attulerunt
donaria , vt fierent opera , quac iufferat Domi-
nus per manum Mofi. CuncU filii lfrael vo-
luntaria Domino dedicauerunt.
Dixitque Mofes ad filios lfrael : Ecce vo-
cauit Dominus ex nomine Bezaleel,filiumVri,
filii Hur , de tribu Iuda , impleuitque eum fpi-
LIBER EXODVS, CAP. XXXV. XXXVI. 1Ö2
ritu Dei , fapientia et intelligentia , et fcientia,
et' omni opere ad excogitandum et faciendum
opus, auro, argento, aere, fculpendisque et infc-
rendis lapidibus , et lignis fabricaridis , et dedit
In corde eius inftructionem ciun Ahaliab, fiiio
A hifamach, de tribu Dan. Ambos erudiuit fa-
pientia, vt faciant opera abietarii, polymitarii,
ac plumarii in hyacintho , purpura , coccoque
bis tinclo et byflb , et texant faciendo omnia
opera , et excogitando artificiofe.
CAPITVLVM XXXYT
F^ecit ergoBezaleel et Ahaliab, et omnis vir
fapiens, quibus dedit Dominus fapientiam
et intellectum, vt fcirent fabre operari, quac in
vfu fancluarii neceffaria funt , qua? praecepit
Dominus. Cumque vocaffet Mofes Bezaleel
et Ahaliab , et omnem fapientem virum , cui
dederat Dominus fapientiam, nempe, qui fpon-
te fua obtulerunt fe , et accefferunt ad facien-
dum opus, acceperunt a Mofe omnem leuan-
dam filiorum lfrael , quam attulerant ad opus
in cultum fancluarii ad faciendum ipfum. Af-
ferebant autem quotidie libera dona manfi.
Venerunt ergo omnes- fapientes, qui faciebant
opus fancluarii, vnusquisqne ab opere fuo, et
dixerunt Mofi : Plus aÖertpopulus, quam ne-
ceflarium eft ad opus, quod praecepit Domi-
nus fieri. luffit ergo Mofes per eaftra clama-
ri : Nee vir nee mulier faciat opus pro leuan-
da ad fancluarium, Sicque cefTauit populus
ab afFerendo, eo quod oblata fufficerent, et fu- 1
perabundarent,
Feceruntque omnes corde fapientes ad ex-
plendiim opus tabernaculi cortinas decem de
byflb retorta, et hyacintho, ejt purpura, cocco-
que bis tinclo cum Cherubim artificiofe. Qiia-
rum vna habebat in longitudine viginti oclo
cubitos, et in latitudine quatuor , vna menfura
erat omnium cortinarum. Coniunxitque corti-
nas quinqne, alteram alteri, et alias quinque fi-
bi inuicem copulauit. Fecit et anfas hyacinthi-
nas in ora cuiuslibet cortinas, quinquaginta, vt
mutuo iungerentur ; vnde et quinquaginta fu-
dit circulos aureos, qui morderent cortinaruiH
anfas , et fieret vniun tabernaculuiu.
Fecit
161
LIBER EXODVS, CA*. XXXVI. XXXVII.
164.
Fecit
prarum
et faga vndecim de pilis ca-
ad operiendum teclum taber-
oli. Vnum fagum in longitudine habebat
cubitos triginta,et in latitudinecubitos quatuor.
Vnius menfurae erant omnia %a,quorum quin-
que iunxit feorfum, et fex alia föparatim. Fe-
citque anfas quinquaginta in ora cniuslibet fa-
gi, vt fibi inuicem iungerentur, et circulos «neos
quinquaginta ,( qnibus necleretur teclum , et
vnum ex omnibus fagis fieret. Fecitque et
operatorium tabernaculi de pellibus arietum
ruffis, aiiudque defuper opertorium de pellibus
taxorum.
Fecitque tabulas tabernaculi de lignis Setim
ftantes. Decem cubitorum erat longitudo ta-
bulae vnius, et vnum ac dimidium cubitum la-
titudo retinebat. Bini pedes erant per finguias
tabulas, vt altera alteri iungeretur. Sic fecit
omnibus tabernaculi tabuiis , e quibus viginti
ad plagam meridianam erant contra auftrum.
Et fecit quadraginta argenteas bafes fiib ipfis,
iub qualibet tabula duas ad duos pedes eins.
Ad plagam quoque tabernaculi, quas reipicit-
ad aquilonem , fecit viginti tabulas cum qua-
draginta bafibus argenteis, duas bafes per fin-
gulas tabulas. In p öfter iorevero parte taberna-
culi ad occidentem fecit fex tabulas , et duas
alias per fmgulos angulos tabernaculi retro, qua-
rum quseübet cum iüa coangulari tabula a de-
orfum copulabatur vsque ad fummum vncino
vno , vt oclo effent fimul tabulas , et haberent
bafes argenteas fedecim, binas fcilicet bafes ad
fingularum pedes.
Fecit et vedles de lignis Setim , quinque ad
continendas tabulas vnius lateris tabernaculi,
et quinque alios ad alterius lateris tabulas , et
extra hos quinque alios vedles retro ad occi-
dentalem plagam' tabernaculi. Fecit autem
eos vedles iic , vt per medias tabulas ab vno
fine ad aliumperuenirent. Ipias autem tabulas
deaurauit, circulos vero earum fecit aureos, per
quos vectes inducerentur , quos et ipfos deau»
rauit.
Fecit et velum de hyacintho, purpura, coc-
co bis tinclo, ac byflo retorta, cum Cherubim
artificiofe , et quatuor .columnas de lignis Se-
tim, quas deaurauit, et capjleila aure»,fulis ba-
& L Pan XIV.
jfibus earum ü.rgenteis quatuor. Fecit et ten-
torium introitu tabernaculi ex hyacintho, pur-
pura, cocco bis tinclo, byffoque retorta, opere
plumarii , et columnas quinque cum capitellis
fuisj capita autem earum et circulos eorum ob»
duxit auro, bafesque earum asneas quinque,
CAPITVLVM XXXVII.
Uecit autem BezaleeJ et arcam de lignis Se«=
-** tim, habentem duos et dimidium cubitot
in longitudine, et cubitum ac dimidium in la*
titudine et altitudine. Veftiuitque eam aurö
puriffimo inftis et foris. Et fecit iüi coro«,
nam auream per gyrum, conflans quatuor an?
nulos aureos per quatuor angulos eius , duos
annulos in lagere vno, et duos in altero. Ve^
cles quoque fecit de lignis Setim , quos yefti-
uit auro, et quos mißt in annulos, qui erant ia
lateribus areae , ad portanduni. eam.
Fecit et propitiatorium de auro mundifliino,
duorum cubitorum et dimidii in longitudine,
et cubiti ac dimidii in latitudtne. Duos etiam
Cherubim ex auro folido, quos pofuit exytro«
que fine propijtiatorii, Cherub vnum a fine vno,
et Cherub alterum a fine altero, extendentes a*
las fuperne, et tegentes propitiatorium , feque
mutuo verfis vultibus in illud refpicientes.
Fecit et menfam de lignis Setim in longitu-
dine duorum cubitorum , et in ktitudine
vnius cubiti , quas habebat in altitudine cubi-
tum ac dimidium, veftiuitque eam auro mundi£
fimo; et fecit illi coronam auream pergyrunV
ipfique coron^ ambitum altum quatuor digl-
tis , et circum hunc aliam coronam auream»
Fudit et quatuor circulos aureos , quos pofuit
in quatuor angulos per fingulos pedes menfae
iubtcr ambitum, mifitqije in eos vecles, vtpot
fit menfa portari, ipfos quoque vecles fecit de
lignis Setim, et operuit eösauroj etvafaad di?
ueribs vfus menfae, fcutellas, pateras, cyathos,
et cantliaros, ex auro puro, pro infundendo et
efFundendo.
Fecit et candelabrum de auro folido et
puro, cum frailili, calamis, fcyphis, fpaerulisque
ac floribus, qui ex ipfo procedebant; fed cala-
mi de lateribus eius procedebant, ex quoiibet
latere tres calami , tres fcyphi in amygdalat
modum per oalamos fiagulus, cum fpseruiis et
M nort-
I6f'
LIBER EX0DVS. CAP. XXXVII. XXXVIII.
166
floribus fuis. Hoc erat opus fex calamorum, qui
procedebant de haftili candelabri, in ipfo au-
tem haflili erant quatuor fcyphi in amygdalze
modum, cum fpaerulis et floribus fuis, fub fin-
gulis duobus caiamis fpasrulae. Et fpserulae igi-
tur et calami ex ipfo procedebant, vniuerfa fo-
lida ex auro puriilimo. Fecit et lucernas fe-
prem cum emundoriis fuis, et vafa, vbi ea, quae
emunda funt, extinguantur, de auro mundifll-
mo. Talentum auri appendebat eandelabrum
cum omnibus vafis fuis.
Fecit et altare incenfi de lignis Setim, cubi-
tum habens tarn in longitudine , quam in lati-
tudine, fcilicet quadrum, et in latitudine duos,
e cuius angulis procedebant cornua , vefliuit-
que illud auro puriffimo, tedum , parietes per
circuitum , et cornua eius. Fecitque ei coro-
nam auream per gyrum , et duos annulos au-
reos fub Corona per fingula latera , vt mitte-
rentur in eos vedes , et poffet altare portari,
ipfos autem vedes fecit de lignis Setim, et ope-
ruit eos auro.
Compofuit et oleum vndionis fanduiri , et
incenfum de aromatibus mundiflimis , opere
pigmentaria
CAPITVLVM XXXVIHV
üecit et altare holocaufti de lignis Setim,
•*- quinque cubitorum per quadrum, et trium
in altitudine, cuius cornua de angulis eius qua-
tuor procedebant, operuitque illud asre. Et in
vfus eil parauit ex sere vafa diuerfa, capifleria,
palas, pelues, fufcinulas, et ignium receptacula,
cancellosque eius in modmn retis fecit aeneos,
per circuitum a deorfum vsque ad medium
eius, fufis quatuor annulis, per totidem cancel-
lorum fümmitates , ad immitendos vedes ad
portandum, quos et ipfos fecit de lignis Setim,
et operuit aere , induxitque in annulos , qui in
lateribus altaris erant, vtportareturj ipfum au-
tem altare fecit ex tabulis cauatis.
Fecit et labrum aeneum cum bau fua fub
afpedu exercituum , quae militabant ante ofti-
um tabernaculi teftimonii.
Fecit et atrium, in cuius auftrali plaga erant
tentoria de byffo retorta , cubitorum centum,
columnac aeneas viginti cum bafibus fliis aeneis,
capitella columnarum et circuli eorum ex ar-
gento. Et ad feptentrionalemque plagam cen-
tum tentoria, columme viginti, bafesque asnese,
et capitella columnarum , et circuli eorum ex
argento. In ea vero plaga , qua: ad occiden-
tem refpicit, fuerunt tentoria cubitorum quin-
quaginta , columnaj decem cum bafibus fuis
aeneis , et capitella columnarum , et circuli eo-
rum ex argento. Porro contra orientemquin-
quaginta cubitorum tentoria, quindecim cubi-
torum ex vtraque parte introitus atrii, cum tri-
bus columnis, et bafibus. Clinda aü*ii tento-
ria erant ex byffo retorta; bafes columnarum
fuere aeneae, capitella autem earum cum circu«
lis fuis argentea ; capita earum erant argento
veflita , circuli autem erant argentei in Omni-
bus columnis atrii. Et in introitu eius fecit
tentorium opere plumario ex hyacintho, pur-
pura, coeco bis tindo, ac byffo retorta , quod
habebat viginti cubitos in longitudine, altitudo
vero quinque cubitorum erat, iuxta menfuram,
quam cunda atrii tentoria habebant. Co-
lumnae autem in ingreffu fuere quatuor , cum
bafibus ameis quatuor , capitellaque earum ar-
gentea , capita autem veflita argent© , circuli
vero argentei ; omnes claui quoque tabernacu-
li et atrii per gyrum erant' acnei.
Ha?c efl fiunma tabernaculi teftimonii, qnae
numerata efl iuxta prasceptum Mofi pro cultu
Leüitarum, fub Ithamar , filio Aaron facerdo-
tis, quam Bezaleel, filius Vr, filii Hur , de tribu
Iuda, cömpleuit Domino, per Mofen iubente,
iuncio fibi focio Ahaliab, filio Ahifamach,de
tribu Dan , qui et ipfe artifex lignorum egre-.
gius fuit , et polymitarius atque plumarius,
hyacintho, purpura, cocco bis tindo, et byffo.
Omne aurum , quod expanfum efl in toto
opere fanduarii, ad Mouendam dattun, vigin-
ti et nouem talentorum fuit , et feptingento-
rum triginta ficlorum, iuxta ficlum fanduarii.
Argentum vero numeratorum de fynagoga,
erat centum talentorum , mille feptingenti fe-
ptuaginta quinque ficlorum, iuxta ficlum fan-
duarii , datis per fingula capita dimidiis ficlis,
iuxta ficlum fanduarii, ab omnibus, qui trans-
fierimt ad numerum a viginti annis et fupra,
fcilicet a fexcentis tribus militibus et quingen-
tis quinquaginta.
Ex
i6j
ÜBER EXODVS. CAP XXXVÜL \.\XI.\.
168
Ex centum talentis argenti fufas funt bafes
fanctuarii,et bafes veli, centum bafes de talen-
tis centum , fingulis talentis per bafes fingulas
feppütatis. De mille autein feptingentis et
feptuaginta quinque ficiis fecit capitella colu-
jnnarum, et obduxit capita et circulos earum.
Mouenda vero aeris fuit feptuaginta talenta,
duo millia et quadringenti ficli, ex quibus 'fuße
funt bafes in introitu tabernaculi teftimonii, et
altare seneum cum cancellis fuis, omniaque va-
fa, quge ad vfum eius pertinent, et bafes atrii,
tarn in circuitu, quam in ingreflh eius, omnes
quoque claui, quam tabernaculi, tarn atrii per
gyrum.
CAPITVLVM XXXIX.
De hyacintho vero et purpura, cocco bis tin-
clo, ac byflb, fecerunt vefies minifterii ad
miniftfandum in ikictuario, veftes fcilicet fan-
dras Aaron, ficut praxepit Dominus Mofi. Fe-
cit igitur Ephod de auro, hyacintho et purpu-
ra, coccoque bis tincto, et byflb retorta Irici-
ditque bracleas aureas, et extenuauit in fila , vt
poffent artificiofe torqueri cum priorum co-
lorum fubtegmine , fecitque duas oras fibi in-
uicem copulandas in vtroque latere fummita-
tum, et balteum eius erat eiusdem artisetcolo-
rum eoriindem,ficut praseeperatDominusMofi.
Fecerunt et duos lapides onychinos inclu-
fos auro, et fculptos arte gemmaria nominibus
filidrum Ifrael,pofuitque eos in humeris Ephod,
vt efient monimentum filiorumlfrael, ficut pra:-
ccperat Dominus Mofi.
Fecit et Höfen, eiusdem artis et operis, cum
Ephod ex auro,"hyacintho, purpnra, coccoque
bis tinclo, et byflb retorta, qüadrangulum et
duplex , menfura palmi , et pofuerunt in eo
gemmarum ordines quatuör. In primo ver-
fu erat Sardius, Topazius, Smaragdus» In fe-
cundo : Carbunculus, Saphyrus, Adamas. In
tertio : Lyncurius , Achates , Amethiftus. In
quarto : Chryfolitus , Onyx et Iafpis* Cir-
cumdati et inclufi auro per omnes ordines.
Ipfique lapides ordinati erant fecundum duo-
decim nomina filiorumlfrael, finguli per no-
mina fingulorum.
Fecerunt in Höfen et dlias catenas annu-
latas de auro puriflimo, et duas fibulas, toti-
demque annulos aureos. Porro annulos po-
fuerunt in duobus angulis Höfen , duas autem
catenas annulas pofuerunt in duos illos annu-
los in duobus angulis Höfen, fines autem dua-
rum catenarum pofuerunt in duas illas fibulas^
et fixerunt eas in angulos Ephod e regione.
Fecerunt etiam alios duos annulos aureos,
et fixerunt eos in aiiis duobus angulis Höfen,
in ora eius , qua fuper Ephod externe pendet.
Feceruntqüe duos item annulos aureos , quos
pofuerunt in duobus angulis Jiphod deorfüm,
e regione iuxta iuncTuram, qua Höfen fuper
Ephod pendet,vt Höfen cum fuisannulis necte-
tur in annulis Ephod fafcia hyacinthina, vt fuper
Ephod hsereret, et non luxaretur, ficut prsecepit
Dominus Mofi.
Fecerunt quoque tunicam Ephod textilem,
totam hyacinthinam , et capitium in medio
eius , oramque per gyrum capitii plicatam, ne
rumpatur ', deorfum auf em ad fimbriam mala
piuiica ex hyacintho , purpura , cocco bis tin-
(flo, ac byflb retorta, et tintinnabula de auro
puriffimo, qua; pofuerunt inter malogranata
in fimbria tunicas, tintinnabulum aureumpoft
malum punicum per gyrum, adminiftrandum,
ficut prascepit Dominus Mofi.
Fecerunt et tünicas byffinäs opere textili
Aaron , et filiis eius , et pileum byflinum , vit-
tasque decoras ex byflb. Foeminalia quoque
de candido lino retorto, baltheum verö de byflb
retorta, hyacintho, purpura, coccoque bis
tincto, arte plumaria , ficut prasceperat Domi-
nus Mofi. ■
Fecerunt et laminam facrac Coronas de auro
puriflimo , fcripferuntque in ea arte gemma-
ria fandlum Domini , et ftrinxerunt eam fuper-
ne cum pileo fafcia hyacinthina , ficut prasce-
perat Dominus Mofi.
Perfe&um eft igitur omne opus habitaculi
teftimonii. Feceruntqüe filii Ifrael cuncla, quas
prasceperat Dominus Mofi , et attulerunt ha-
bitaculum ad Mofen, nempe tabernaculum et
vniuerfam fuppelleclilem eius , annulos, tabu-
las, vectes, columnasac bafes, opertoriumde
pellibus arietum ruffis , operimentum de
pellibus taxorum, velum, arcam teftimonii,
M s ve-
169
LlBER EXODUS. CAP. XXXIX. XL.
I70
vedles, propitiatorium , menfilm cum vafibus
fuis, et propoiitionis panibus , candelabrum
cum lucernis paratis , et vafis eins , ©leum ad
luminare, altare aureum, et oleum vnctionis,
et boni odoris incenfitm, tentorium in introitu
tobernaeuii, altare aeneum, caucellos aeneos,
wcles , et vafa eius omnia , labrum cum baii
lua r tentoria atrii , columnas cum bafibus fuis,
lentorium in introitu atrii , funiculosque illius
tt clauos , et omnia vafa pro eultu habitaculi,
in tabernaculo teffimonii. Veffes quoque
minifterii ad miniftrandum in fancluario,
"veffes fanetas fciücet Aaron et filiorum eius
|>r o faeerdotio» Omnia , quae praeeeperat Do-
minus Moli, fecerunt filii Ifrael pro totocultu.
Qua; , poflquam Mofes eundta vidit , iuxta
|>raecepaunDominicompIeta, benedixit eis»
CAPITVLVM XL.
T ocutusque eft Dominus ad Mofen, dicens:
*-~* Menfe primo ,. prima die menfis , eriges
teibernaculum teffimonii , et pones in eo arcam
teffimonii, oppandesque ante illam velnm, et
illatamenfa, parabiseam. Candelabrum flatues
ciim lucernis fuis, et altare aureum incenfi an-
te arcara teffimonii» Tentorium in introitu
nabitaculi pones, et ante illud altare holocau-
fti , ante offiuni tabemacnli teffimonii , la-
brum inter altare et tabernaculum teffimonii,.
quod implebis aqua. Circurndabisque atrium
tentoriis, et tentorium in porta atrii pones ,
Et afTumto vndtionis oleo vnges taLern-cu-
liim cum omnibus , quae in eo funt , fanaifi-
eabisque illud cum oinnibus vafis fuis , vt fit
jan&urrL. Vnges quoque altare holocaufti cum
emnibus vafis fuis, ianclificans ipfum, vt fit
altare fäncTinm fanclorum; vnges et labrum
eum bafi fua, et fanetificabis ipfum..
Appiicabisque Aaron, et filios eiusadfores
fäberiiacull teitimonii, et lauabis eos aqua, in-
düesque Aaron fänclis veflibus , et vnges eiini,
ac fanclificabis ,, vt faeerdotio fungatur mihi,
filiosque eius applicabis , et tunicis indues, vn-
gesque eos , ficut vnxiffi patrem eorum , vt
faeerdotio fungarrtur niibi} et fit haec vnclio,
eorum pro faeerdotio perpetua in generatio-
jaes veffras. Fecitque Mofes oninia,. quac prxce-
ferat Dominus*
Igitur menfe primo anni feeundi , prima
die menfis, erectum eft tabernaculum $' ere-
xitque Mofes illud, et pofuit bafes , aetabulas,
et vecles, ftatuitque columnas, et expanditte-
Ihim fiiper tabernaculum, impofito defuper
operimento ; ficut Dominus imperauerat.
Pofuit et teflimonium in arca, fubditis infra
ve&ibus, et propitiatorium defuper. Cum-
que intuliffet arcam in tabernaculum , oppan-
dit ante eam velum, vt expjeret Domini iuf.
fionem.
Pofuit et menfam in tabernaculo teffimonii,
in angulo ad plagam feptentrionalem extra
velum , ordinatis defuper panibus eoranj Do-
mino, ficut praeeeperat Dominus Mofi.
Pofuit et candelabrum in tabernaculo tefli-
,monii e regione menfas, in angulo in parte au-
ffrali y Iocatis defuper per ordinem lucernis
coram Domino , iuxta praeeeptum Domini.
Pofuit et altare aureum in tabernaculum teffi-
monii ante velum, et adoleuit fupereoincen-
fum boni odoris, ficut iuflerat Dominus Mofi.
Pofuit et tentorium in introitu tabernaculi , et
altare holocauffi y ante offium tabernaculi teffi-
monii, oiferens fiiper eo holocauffum et obla*
tiones, vt Dominus imperauerat»
Labrum quoque ffamit inter tabernaculum
teffimonii et altare , implens illud aqua , lavie-
runtque in eo Mofes et Aaron ac filii eius
manus fuas ac pedes ,. cum ingrederentur ta-
bernaculum teffimonii, et aecederent ad altare,
ficut praeeeperat Dominus Mofi.
Erexit et atriiim per gyrum tabernaculi et
altaris, dufto in introitu eins in tentorio»
Poflquam omnia perfecta funt, opemit nu-
bes tabernaculum teffimonii, et gloria Domini
impleuit illud \ nee poterat Mofes ingredi ta-
bernaculum teffimonii,nubeoperiente, et glo-
ria implente habitaculum Domini» Si quando
nubes tabernaculum deferebat, proficifcebanliir
filii Ifrael per turmas fuas , II pendebat defii-
per , manebant in eodem loco. Nubes quippe
Domini ineubabat per diem tabernaculo , et
ignis in nocle , videntibus cunclis popu-
Ks Ifrael per cunclas manfio-
nes fuas.
F I N I S,
UßER
171
L1BER LEVITICVS. CAP. I.-II.
172
LIBER. LEVITICVS.
CAPITVLVM L
Vocauit autem Mofen, et Iocutos- eft ei
Dominus de tabernaculo teftimonii,
dicens: Loquere filiis Ifrael, et dices
ad eos : Quisquis ex vobis donum afferre vo-
let Domino, de pecoribus , debobusetouibus
afFerat.
Si holocauftum voluerit afferre dearmento,
wiafeulum imrnaculatum afferet ad oftium ta-
bemaculi teftimonii, vtpiaceat coram Domi-
no ; ponetque fuper caput holocaufti mamim
fuam, et placebit, vt placetür pro eo, macta-
biturque vitiüus coram Domino, et afferent
filii Aaron facerdotes fanguinem, fpargentes
fuper altare per circuitum , quod eft ante ofti-
um tabernaculi teftimonii : detr aclaque pelle
holocaufti, artus in frufta coneident, et ponent
fuper altare ignem, ftrue lignorum ante cora-
pofita, caput videlicet et truncum , inteftinis
et cruribus lotis aqua , incendetque ea omnia
facerdos fuper altare in holocauftum ,. hoc efl
faerificium fuauis odoris Domino..
Quod fi de pecoribus' voluerit afferre, de
agnis fiue de capris Iiolocauflum , agnum et
absque macula afferet , mactetque eum ad latus
altaris , quod refpieit ad aquilonem , coram
Domino ; fanguinem vero illius fpargent fiiii
Aaron, facerdotes, fuper altare per circuitum,.
artusque in fruftra coneident, caput et trun-
cum. et imponet facerdos fup%r ligna, quzefunt
fuper ignem in altari. Inteftina vero etcrura
lauabunt aqua , et afferet incendetque omnia
facerdos fuper altare in holocauftum , hoc eft
faerificium odoris fuauiffimi Domino.
Si autem de auibus holocauftum afferre vo-
luerit Domino, de turturibus aut pullis colum-
bas afferat. Afferetque illud facerdos ad altare,
et iugulet , vt incendatur fuper altare , et fan-
guis eins defluet ad latus altaris , veficulam vero
gutturis et plumas proiieiet prope altare ad
orientalem plagam, in loco cinerum, franget-
que afcellas eins , et non abrumpet , et incen-
det fuper altare, lignis igne fuppofito, hoc eft ,
Ihblocauftuni et faerificium fuauifluru odoris
Domino.
CAPITVLVM II,
A nima fi deferre voluerit oblationem Dö-
•^ mino, finiila erit eins oblatio j fundetque
fuper eam oleum , et ponet defuper thus , ac
deferet ad filios Aaron, facerdotes. Et facerdos
tollet pugiÜum plenum fimilas et olei,. ac to-
tum thus, et incendet fuper altare pro memo-
riali > hoc eft faerificium odoris fuauiffimi Do-
mino. Quod autem reliquum fuerit de obla-
rione, erit Aaron et filiorum eius, hoceftfan-
clum fanclorum de facrifieiis Domini.
Si autem voluerit afferre oblationem de eo«
clis in clibano , eruftula fimilacea et azyma erit,
oleo mixta , et lagana azyma öleo lita. Si ob-
latio tna fuerit de coclis in fartagine,'deflmik
erit , oleo mixta et azyma , et diuides eam mi-
nutatim, et fluides fuper eam oleum, tum eft
oblatio. Sin autem de coclis in craticula fue-
rit oblatio tua , de fimila facies cum oleo ,
quam fic faclam deferes Domino ; -tradens fa-
cerdoti , qui ad altare deferet , et leuabit de ea
pro memoriali , et incendet fuper altare faerifi-
cium odoris fiiauiftinü Domino; qniequid au-
tem reliquum eft , erit Aaron et filiorum eiusv
hoc eft fan&um fanetorum de facrifieiis Do-
mini.
Omnis oblatio, quam deferetis Domino, abs-
que fermento fkt.j quia nulluni fermentum
nee mel incendetis in fiicrificio Domini. Pri-
mitias antemeorumäfferetis Domino, fed fu-
per altare non imponentur in odorem fuaui<-
tatis.
Omnem afelatioriem tuam fale eondies, nee
ceffabit fal foederis Deitui de ablatione tua, nam
in omni facrificio tuo afferes fal..
Si autem volueris oblationem facere depri-
mis fructibus Domino , fpicas adhuc virentes
torrebis igni , et confringes in modum farris,
et fic deferes oblationem primorum frucluum
tuorum Domino , fundens fuper eam oleum,
et thus imponens ; hacc eft oblatio. De qua in-
M 3 «en-
1. 1 B F R L E V I T I CV S. CAP^ III. IV.
1-72 .
cenctet ifrceruos pro memonaii , partem farris
fra&i et olei, actotumthus, hoc eft facrificium
Domini.
CAPITVLVM III.
Quod ü facrificium teleticum fuerit , et de
.^bobus voluerit afferre , fiue marem, fiue
foeminam , immaculatam afferet coram Do-
mino. Ponetque manum fuam fuper caput
eins, qua; maclabitur ante oftium tabernaculi
teftimonii; fpargentque filii Aaron, facerdotes,
fanguinem fuper altare per circuitum , et affe-
rent facrificium teleticum pro facrificio Domi-
ni , omnem adipem , qui operit inteftina, et
quicquid adipis eft intrinfecus , duos renes cum 1
adipe, qui fuper eos eft iuxta ilia, et reticu-
lum iecoris fimul cum renibus , incendentque
eä fuper altare in holocauftum-, lignis igne
fuppofito. Hoc facrificium eft fuauiflimi odo-
ris Domino.
Si vero de ouibus voluerit teleticum facrifi-
cium facere Domino , fiue mafculum obtule-
rit , fiue foeminam , immaculata ernnt omnia.
Si agnum obtulerit, deferet coram Domino,
ponetque manum fuam fuper caput eius , qua?
maclabitur ante oftium tabernaculi teftimonii,
fpargentque filii Aaron fanguinem eius per
circuitum fuper altare, et Offerent teleticum
facrificium Domino, adipem fuum, et caudam
integram fimul cum dorfo, ad adipem, qui
operit inteftina, et quicquid eft adipis intrinfe-
cus , duos renes cum adipe , qui eft fuper eos
iuxta iKa , reticulumque iecoris fimul cum re-
nibus , et incendet ea facerdos fuper altare in
pabulum facrificii Domini.
Si capra fuerit, deferet eam coram Domi--
no , ponetque manum fuam fuper capu eius,
&\Xx maclabitur ante oftium tabernaculi tefti-
monii. Et filii Aaron fpargent fanguinem
eius fuper altare per cirdiitum , offerentque ex
ea facrificium Domino , adipem qui operit
inteftina, et quicquid eft adipis intrinfecus,
duos renes cum adipe, qui eft fuper eos iuxta
ilia, et reticulum iecoris fimul cum renibus,
inceildetque ea fuper altare facerdos in pabu-
lum facrificii fuauiflimi odoris. Omiiis adeps
Domini erit. Hoc fit legitimum fempiter-
174
num in generationibus et cunclis habitaculis
veftris , vt nee fanguinem nee adipem come-
datis.
CAPITVLVM IV.
T ocutusque eft Dominus ad Mofen, dicem :
*•** Loquere filiis Ifrael : Anima, qua; pecsca-
uerit per ignorantiam , et contra aliquod prac-
ceptum Domini fecerit, quod non debuit fa-
cere ; nempe, fi facerdos , qui vnclus eft, pec-
cauerit , delinquere faciens populum , deferet
pro peccato fuo vitulum immaculatum Domi-
no, ad hoftiam pro peccafo ; et adducet illum
ad oftium tabernaculi teftimonii coram Domi-
no , ponetque manum fuam fuper caput eius,
et maclabit eum coram Domino. Tolletque
facerdos vnclus de fanguine vituli, inferens
illum in tabernaculum teftimonii ; cumque in-
tinxerit digitum in fanguine , afperget fepties
coram Domino ante velum fancluarii , ponet-
que de eodem fanguine fuper cornua altarig
incenfi , quod eft coram Domino in taberria-
culo teftimonii. Omnem autem reliquum fan-
guinem fundet ad bafin altaris holocaufti , qui
eft ante oftium tabernaculi teftimonii; et
omnem adipem hoftiae pro peccato leuabit,
nempe eum, qui inteftina operit , et quicquid
adipis intrinfecus eft , duos renes cum adipe,
qui eft fupra eos iuxta ilia , et reticulum ieco-
ris fimul , cum renibus , licut leuari folet de
boue facrificii teletici, et incendet ea fuper altare
holocaufti.
Pellem vero , et omnes carnes vituli , cum i
capiteet cruribus, et inteftinis, et fimo, to- i
tum fcilicet vitulum exportabit extra caftra, in
locum mundum, (vbi cineres effundi folent, )
incendetque eum fuper lignorumftruem.
Quodfi tota cöngregatio filiorum Ifrael igno-
rauerit, et latuerit eos verbum, quod fecerit
contra aliquod praseeptum Domini , quod fa-
cere non debuit , et ita deliquerit , et poftea
intellexeritpeccatum fuiim , deferet ad hoftiam
pro peccato vitulum , adducetque eum ad
oftium tabernaculi , et ponent feniores populi
maniis fuas fuper caput eius coram Domino,
maclatoque vitulo in confpeclu Domini, infe-
ret facerdos, qui vn&us eft, de fanguine eius
in
I7<
LIBER LEV1TICVS. CAP. IV. V.
175
in tabernaculum teftimonii , tindlo digito afper-
gens fepties coram Domino ante velum. Po-
netque de eodem fanguine in cprnibus altaris,
qiiod eil coram Domino in tabernaculo teiti-
monii. Reliquum autem fanguinem fundet
iuxta bafin altaris holocaüftorum , quod \ efl
ante oftium tabernaculi teftimonii. Omnem-
que eius adipem leuabit, et incendet "fuper al-
tare. Et faciet cum hoc vitulo , ficut fecit
cum hoftia pro peccato , et placante pro ; eis
facerdote, remittetur eis. Ipfum autem vitu-
lum exportabunt extra caftra, atque comburent,
licut et priorem vitulum combuffit. Haec efl
hoftia congregationis pro peccato.
Si peccauerit princeps , et fecerit contra ali-
quod praeceptum Domini Dei fiii , quod facere
non debuit , et per ignorantiam delinquerit,
vel poftea intellexerit peccatum fuum , addu-
cet facrificium , hircum caprariun immacula-
tum , ponetque manum fuam fuper caput eius,
maclatoque eo in loco , vbi folet maclari ho-
locauflum coram Domino , quia pro peccato
efl , tollet facerdos digito de fanguine hoffe
pro peccato , ponens fuper cornua altaris ho-
locaufli , et reliquum fundens ad bafin eius.
adipem vero eius totum incendet fuper altare
(ficut cumadipe facrificii teletici fit), placabit-
que pro eo facerdos pro peccato eius, et dimit-
tetur ei.
Quod fi peccauerit anima aliqua per igno-
rantiam de populo terrae , vt faciat quicquam
de his, quae Domini lege prohibentur, atque
delinquat, et cognouerit peccatum fuum, de-
feret in hofliam pro peccato capram immacu-
latam , ponetque manum fuper caput hoftias
pro peccato , maclataque ea in loco , vbi ma-
£lari folet holocauflum, tollet facerdos de fan-
guine digito fuo , et ponens fuper cornua alta-
ris holocaufti , reliquum fundet ad bafim eius ;
omnem autem adipem (ficut auferri folet de
agno facrificii teletici) incendet fuper altare,
in odorem fiiauitatis Domino, placabitque fa-
cerdos pro ea fuper peccato eius, et dimitte-
tur ei.
Si autem de agnisobtulerit hofliam pro pec-
cato, afferat foemellam immaculatam, ponet-
que manum, fuper caput eius , madataque ea
in hoftiam pro peccato (vbi folent mad:ari
holocaufta) filmet facerdos de fanguine eius di-
gito fuo , et ponens fuper cornua altaris holo-
caufti , reliquum fundet ad bafin eius ; omnem
vero adipem auferens, (ficut auferri folet adeps
de agno facrificii teletici ) incendet fuper altare
Domini, placabitque pro ea fuper peccato eius,
et dimittetur ei.
CAPITVLVM V.
C i peccauerit anima , et audierit vocem exe-
^ crantis , teftisque liierit , aut ipfe vidit,
aut confcius efl, et non indicauerit, reus efl
iniquitatis. Aut fi anima tetigerit aliquid im-
mundum , fiue cadauer animalis immundi , aut
pecoris immundi , aut reptilis immundi , et la-
tuerit eam. , hsec efl immunda, et deliquit. Aut
fi tetigerit quicquam de immunditia hominis,
iuxta omnem immunditiam, quahomopollui
folet, latueritque eam, et cognouerit poflea,
ea deliquit. Aut fi anima iurauerit lapfa labiis
fuis , vt vel male quid faceret , vel bene, fecun-
dum quod homo folet labi in iurando, etlatue-
rit eam, pofleaque intellexerit, ea deliquit.
Cum ergo faclum fuerit , vt in aliquo ho-
rum delinquerit, et intellexerit, quid pecca-
uerit, adducet Domino pro delicto fuo propter
peccatum fuum de ouibus agnam vel capram
fcetam, in hofliam pro peccato, placabitque pro
ea facerdos fuper peccato fuo. Sin autenuion
potuerit afferre ouem , deferat pro deliclo
fuo , duos turtures , vel duos pullos columba-
rum Domino , vnum pro peccato , et alterum
in holocauflum , dabitque eos facerdoti ; qui
primum ofFerens pro peccato, retorquebit Ca-
put eius ad ceruicem eius, non autem abrum-
pet, et afperget de fanguine eius parietem al-
taris. Quicquid autem reliquiun fuerit , faciet
deflillari ad fundamentum eius, hasc efl hoftia
pro peccato. Alterum vero in holocauflum
incendet (vt fieri folet), placabitque pro ea
facerdos fuper peccato eius r et dimittetur ei.
Quod fi non quiueritmanus eius duos afferre
turtures, aut duos pullos columbarum, afFeret
pro peccato fuo fimilae partem Epha decima
in hofliam pro peccato. Non autem mittet fu-
per eam oleum , nee thuris aliquid imponet,
' quia
177
LI3ER LEVITICVS.' CAP. V. Vi.
»7*
quin koftiä pro peccato efl, tradetque eam fa-
cerdoti , qui plenum ex eä pugillum acoipiens
in meinoriale , et incendet fuper altare pro fa-
crifieio Domini , hxc eil hoflia pro peccato,
placabitque pro ea lacerdos fuper peccato eius,
et dimittetur eij eritque faeerdotis 9 ficut ob-
latio, .
Locutusque efl Dominus adMofen, dicens :
Anima fi pr^euaricaras pcccauerit per ignoran-
tiam ? in his , qiuc Domino funt fanctiflcata,
aiferet pro deliclo fuo Domino arietem in>
maculatum de gregibus, qui valeat duosfielos,
iuxta fic'lum fandluarii,ih hofliam pro delicto,
Infuper quod peccauit in fanclificato , reili-
tuet, et quintam partem addet, tradens facer-
doti, qui placabit pro ea per arietem pro deh%
clo, et dimittetur ei.
Anima fi pcccauerit , feceritque contra ali-
quod prasceptum Domini , quod facere non |
dekiit , et nefcierit , ea deliquit , et efl iniqui- |
tatis rea, afferat arietem immaculatum de gre-
gibus , qui valeat pro hofiia pro delicto, facer-
doti, qui placabit pro ea fuper ignorantia eius,
et ipfe nefciuit , et dimittetur ei ; haec eil hoflia
pro (JelitlOj quam pro delicto depiüt Do-
mino.
Locutus efl Dominus ad Mofen, dicens:
Anima, qua; peccauerit, et eontempto Do-
mino negauerit proximo fuo depoiitum, quod
vel fidei eius creditum fuerat, vel vi aliquid
extorferit, aut calumniam feeerit , finexein
perditam inuenerit , et inficians infuper peie.-
rauerit, vel aliquid eorum feeerit, quibus fo-
lent pecpare homjnes contra proximos fuo?.
Cum ergo ile peccauerit , ac deliquerit , redr
det , quod vi rapuit , aut per calumniam obti-
nuit , aut quod depoiitum fuit , aut quod per-
dituin inuenit, et omne, fuper quo peierauit,
integrum reflituet s infuper quintam partem
addet ei 9 cuius res illa fuit , ipfo die, quo pro
delicto fuo facii'. Pro delicto autem fuo atfe-
ret Domino ad iaeerdotem arietem immacu-
latum de grege , qui valeat hofliam pro deli-
clo, et placabit pro ea facerdos coram Domi-
no, et dimittetur iHi pro ßugqlis, qpse iäciendo
deliquit.
CAPITVLVM VL
r ocutusque eil Dominus ad Mofen , dicens :
*-' Praecipe Aaron et filiis eins : H»c eil lex
holocauili: Cremabitur in altari totanoclevs-
que mane. Erit autem ignis de altari folum.
Induet autem fe linea tunica facerdos , et foe-
minalibus lineis in cärne fua , leuabitque cine-
res , quos ignis holocauili fuper altare fecit, et
pouet iuxta altare. Tum exuat fe prioribus
veilimentis , indutusque aliis , eiferet eos extra
caflra ad locum mundum. Ignis autem in al-
tari femper ardebit, et nunquam extingnetur,
et facerdos jfingulis diebus , manelignadefuper
fucceudet , et defuper holocauilum paret , et
adipes teleticorum defuper incendet. Semper
fit ignis in altari , et nunquam extinguatur.
Hax eil lex oblationis , quam Offerent filii
Aaron coram Domino fuper altare : Leuabit
pugillum fimilae de oblatione , et de oleo eins,
et totum thus , quod fuper oblationem efl , in-
cendetque in altari in odorem fuauitatis pro
memoria Domini. Reliquum autem eius eom-
edet Aaron et' filii fiii, absque fermento com-
edetur in loco fanclo, in atrio tabemaculi
teiljmonii. Non pinfent partem fuam cum
fermento , quam eis dedit de facriflcio meo,
Saniftum fanclorum erit , ficut hoflia pro pec-
cato atque pro delicto, Tantum mafculi in-
ter filios Aaron comedent iilud ; legitimum
fempiternum erit in generationibus veftris de
facrificiis Domini. Sacer fit, qui ea tangere
volet.
Locutusque eil Dominus ad Mofen, dicens :
Hoc eil donum Aaron- et filiorum eius , quod
afferre debent Domino in die vncTionis ü\x;
Decimam partem Epha Offerent fimilas pro
oblatione iugi. Medium eius mane, et me-
dium eius vefpere , quam in fartagine cum
oleo facies , et codlam alleres , et in bucellas
fradam offer.es, in odorem fuauitatis Domi-
no. Et ficerdos, qui inter filios eius pro eo
vngkur , faciet iftüd. Legitimum hoc fempi-
ternum Domino , tofa autem cremabiturj
Iomnis enim oblatio faeerdotis tota confume-
tur, etnon.comedetur.
Loiwtusq^.e e?'l autem Dominus ad Mofen,
di-
!79
LlBEfl. LEVIT1CVS. CA?, VI. VII.
dicens: Loquere Aaron et filiis -eins , dicens:
Iftaeitlex hoffe pro peccato, in loco, vbi
madas holocauftum , madabis et hoftiam pro
peccato coram Domino ;. Sandum fando-
rum eft. Sacerdos, qui eifert, comedeteamin
loco fando , in atrio tabernaculi teftimonii.
Sacer fit, qui qarnes eius^tangerevolet, Si de
fanguine ilüus veftis fuerit afperfa, lauabitur in
loco fando. Vas autem fidile, in quo coda eft,
; confringetur ; quod fi vas seneum fuerit, defri-
; cahitur , et lauabitur aqua, Omnis mafculus
! de genere fäcerdotali vefceturexeo, quiafan-
dum fandorum eft. Omnis autem hoftia
; pro peccato , cuius fanguis infertur in taber-
I naculura teftimonii , ad placandum in fan-
duario , uon cojnedetur , (hd comburetur
igm.
CAPITVLVM VII.
xc eft xjuoque lex hoftiae pro delicto , fan-
dum fandorum eft: in loco, vbimada-
tür holocauftum, madabitur et hoftia prode-
iido. Sanguis eius per gyrum fuper altare
fpargetur. Offerent omnem eius adipem et
caudam , et adipem qui operit inteftina , duos
renes cum adipe , qui fuper eos eft iuxta ilia,
reticulumque iecoris cum renibus , et incendet
eä facerdos fuper altare pro facrifieio Domini,
eft enim hoftia pro delido.
Omitis mafculus de fiicerdotali genere in
loco fi indo vefeetur ex eo , quia fandum fan-
dorum eft; ficut hoftia pro peccato , ita fit et
hoftia pro delicto, vtriusque hoftiae lex vna
erit. Ad facerdotem, qui per eam placat, per-
tinebit. Sacerdos, qui offert alieuius holo-
cauftum , habebit pellem eius ; et omnis obla-
tio , qua? pinfitur in clibano , vel quae paratur
in craticula, vel in fartagine, eius erit faper-
dotis , a quo offeretur. Omnis autem oblatio
mixta oleo vel arida, erit omnium filiorum
Aaron aequaliter.
Haec eft lex teleticorum , quse offeruntur
Domino. Si pro laude erit facrificium teleti-
cum , Offerent cruftulas absque fermento, mix-
tas oleo , et lagana azyma , Uta olep , fridam-
que cruftulam fimilae , oleo . mixtam, Offe-
rent autem hoc donum fuuin fuper cruftulam
i8q
panis fermentati in facrificium laudis , pro te~
Ietico fiio , ex quibus vnum pro leuanda Do-
mino offeretur, et erit facerdolis, qui fparget
hoftia; teleticae ianguinem , qarnes autem facri-
ficii laudis in teletico eadem comedentur die,
nee remanebit ex eis quiequam vsque mane,
Si voto vel fponte quispiam obtulerit ho-
ftiam, eadem fimiliter edetur die, qua offe»
retur. Sed et fi quid in craftinum remaiife»
rit, vefei licitum eft; quiequid autem de fa-
erifieii carnibus in tertium diem fuperfuerit,
igne comburetur. Si quis de carnibus hoftiae
teleticorum die tertio comederit, nonplacebit
offerens , nee reputabitur ei , fed reprobabk
tur ; quin quaeeunque anima ex ipfo eomede*
rit , iniquitatem fiiam portabit.
Caro , quae aliquid tetigerit immunduoi^
non comedetur, fed comburetur igni ; qui au-
tem fuerit mundus carne , vefeetur ex ea, Ani-
ma vero , qua; ederit de carnibus facrifieii te«
letiei, quod ad Dominum pertinet, eins im«
munditia fit fuper eam , peribitque de pöpuli^
fuis. Et quae tetigerit immunditiam hominis
veliumenti, fiue omnis rei, quaepolluerepo«
teft, et comederit de carnibus facrifieii teleticif
quod ad Dominum pertinet, peribit de populis
fuis,
Locutusque eft Dominus ad Mofen, dicens:
Loquere filiis Ifrael : Adipem bouis, et agni, et
caprae non comedetis, Adipem mortieini et
eius animalis , quod a beftia raptum eft , habe«
bitis in varios vfus, fed non comedetis. Si
quis adipem animalis, quod oblatum eft pro
facrifieio Domini , comederit, peribit de popu*
lo fuo. Sanguinem quoque non comedetis,
nee de quibus , nee de pecoribus , in omnibus
habitationibus veftris. Omnis anima, quas
ederit fanguinem , peribit de populis fuis.
Locutusque eft Dominus ad Mofen , dicens :
Loquere filiis Ifrael, dicens : Qui offert hoftiam
teleticam Domino,offerat fimul et doiiurn fiium
Domino pro facrifieio teletiqo. Adducetma»
nibus fuis in facrificium Domini, nempe adi-
pem pedoris cum pedore, ad mouenduni
ipfum pro mouenda coram Domino. Et fa-
cerdos incendet adipem fuper altare; peda-
fculum autem erit Aaron et filiorum eius, ar-
N muiii
jgX LIBER LEVITICVS.
muin autem dextruin dabunt facerdoti pro le-
uanda de teleticis fiiis. Qui inter filios Aaron
obtulerit fanguinem teleticorum et adipem,
ipfe habebit et armum dextnun pro portione
fua. Pectufculum enim mouendas , et armum
leuandae tuli a filiis Ifrael de hoftüs eorum te-
leticis, et dedi Aaron facerdoti, et filiis eius,ritu
pcrpetuo.
Haec efl vndio Aaron, et filiorum eius, de
facfificiis Domini , die , quo obtulit eos, vt fa-
cerdotio fungerentur Domino, et quaepraece-
pit eis dari Dominus a filiis Ifrael ., in die vn-
dlionis fuae, religione perpetua in generatio-
nibus fuis. Ifta efl lex holocaufli , et oblatio-
nis, et hoftiae pro peccato , atque pro deliclo,
et hofliae impletionum , et hofliae teleticorum,
quam prascepit Dominus Moli in monte Sinai,
quando mandauit filiis Ifrael , vt offerrent dona
fua Domino in deferto Sinai.
CAPITVLVM VIII.
T öcutusque efl Dominus ad Mofen , dicens :
*-^ Tolle Aaron cum filiis fuis , vefles eorum
et vn&ionis oleum , vitulum pro peccato,
duos arietes , caniftrum cum azymis , et con-
gregabis omnem ccetum ad oÄium taberna-
culi teflimonii. Fecit Mofes , vt Dominus
imperarat, congregatoque omni ccetu ante fo-
res tabernaculi, ait: Hoc efl, quod iuffit Do-
minus fieri.
Et applicauit Aaron et filios eius , cumque
lauiffet eos , induit eum tunica linea , accin-
gens eum baltheo, et induens eum tunica hya-
cinthina , et defliper Ephod impofuit , et cin-
xit eum cinclura defuper, et pofuitfupereum
Höfen, in quolocauitlucemetintegritatem, et
pileum pofuit fuper caput eius, etfuperne in
fronte pofuit laminam auream Coronas fanctae,
iieut prasceperat ei Dominus.
Tulit et vnclionis oleum , quo vnxit habi-
teculum cum omni fuppelleclili fua , et fan-
clificauit ipfiun , afperfitque illo altare feptem
viribus , vngens illud, et omnia vafa eius , la-
brumque cum bafi fua , vt fandificarentur : et
fundens oleum vnclionis fuper caput Aaron,
vnxit eum , vt fanclificaretur. Filios quoque
eius adduxit , vefliüitque tunicis lineis , et
CA P. VII. VIII. i82
cinxit baltheis , impofuitque vittas , vt iunerat
Dominus.
Attulit et vitulum pro peccato , cumque
fuper caput eius pofiüflet Aaron et filii eius
manus fuas, maclauit eum Mofes, et acci-
piens fanguinem, et intinclo digitotetigitcor-
nua altaris per gyrum , quo expiato, fudit fan-
guinem ad fundamenta eius, et fanclificauit
eum , vt reconciliaretur. Adipem vero , qui
erat fuper intefcina , et reticuluni iecoris, duos-
que renes cum adipe fiio, incendit fuper al-
tare , vitulum cum pelle , et carnibus et fimo
cremans extra caflra , fieut praeceperat Do-
minus.
Attulit et arietem in holocauflum, fuper
cuius caput cum impefuiffent Aaron et filii
eius manus fuas , maclauit eum , et fparfit fan-
guinem eius fuper altare per circuitum ; ipfum-
que arietem in frufla concidens , caput eius et
frufla et truncum incendit , et lauit ' crura , et
totum arietem incendit fuper altare ; hoc erat
holocauflum fuauiffimi odoris facrificii Domi-
no, ficut praeceperat Dominus ei.
Attulit et arietem alterum impletionum , po-
fueruntque fuper caput eius Aaron et filii eius
manus fuas , quem cum macäaffet Mofes , fu-
mens de fanguine tetigit extremum auriculas
dextrae Aaron , et pollicem manus eius dextra,
fimiliter et pollicem pedis dextri. Attulit et
filios Aaron , cumque de fanguine tetigiffet
extremum auriculae fingulorum dextrae , et
pollicis manus dextrae , ac dextri pedis , reli-
quum fudit fuper altare per circuitum.
Adipem vero tulit , et caudam , omnem«
que adipem , qui operit inteflina , reticulum-
que iecoris , et duos renes cum adipibus fiüs,
et armum dextriun , azyma de caniflro, quod
erat coram Domino, craftulam azymam vnam,
■cruflulam panis oleati vnam, laganumque;
pofuitque fuper adipes , et armum dextrum,
tradens lunul omnia in manus Aaron, et filio-
rum eius , et mouit ad mouendam coram Do-
mino. Rurfum fufcepta de manibus eorum,
incendit fuper altare fupra holocauflum , eo
quod eflet facrificiuni impletionum , in odo-
rem fliauitatis Domino.
Tulitque pedufculum, et mouit mouendam
coram
!#*-
LIBER LEVITiCVS. C A P. Villi IX. X-
coram Domino de ariete iinpletionum , quae
ceflit Mofi in partem fuam , ficut praeceperat
ei Dominus. Aflumensque oleum ynctionis,
etfanguinem, qui erat in altari, afperfit fuper
Aaron et vemmenta eins , et fuper filios illius
ac veftes eonun. Cumque fancÜficaffet eos
cum veflitu fuo,pr3ecepiteis, dicens; Coqui-
tecarnes ante fores tabernaculi teftimonii, ibi-
quecomedite eas, panes -qnoque in caniftro
impletionum, ficut p'raecepit mihi Doplinus,
dicens : Aaron et fiüi eius comedenteos, quic-
quid autem reiiquumfueritdecarneetpanibus,
igni -comburetis.
De oftio quoque tabernaculi teftimonii non
exibitis feptem diebus vsque ad diem, quo
implebitur tempus impletionis veftra?. Septem
enim diebus implentur manus veftrae , ficut
factum eft in hac die. Dominus ita pracepit
fieri, vt reconciliemini. Die ac node mane-
bitis ante oftium tabernaculi teftimonii feptem
diebus , obferuantes cuftodias Domini , ne mo-
riamini. Sic enim mihi prseceptum eft. Fe-
ceruntque Aaron et filii eius cuncta , quselocu-
tus erat Dominus per maniun Mofi.
CAPITVLVM IX.
üafto autem odäuo die , yocauit Mofes
•*- Aaron et filios eius, ac maiores natu Ifrael,
dixitque ad Aaron: Tolle de armento vitulum
pro peccato , et arietem in holoeauftum, vtrum-
que immaculatum , et affer illos coram Domi-
no, et ad filios Ifrael ioqueris : Tollite hircum
pro peccato, et vitulum, atque agnum, anni-
culos et fine macula , in holoeauftum; bouem
et arietem pro teleticis, ad facrificandum. co-
ram Domino , et oblationem oleo mixtam.
Hodie enim Dominus apparebitvobis*
Tulerunt ergo euneta , qux iufTerat Mofes,
ad oftium tabernaculi teftimonii; vbicumtota
fynagoga accefliffet , et ftaret coram Domino,
ait Mofes: Hoc eft, quod praeeepit Dominus,
vt faciatis, et apparebit vobis gloria eius. Et
dixit ad Aaron : Accede ad altare, et fac ho-
ftiam pro peccato tuam, et holoeauftum tuum,
et placa pro te , et pro populo. Deinde facies
et facrificium populi, et plaeabis pro eis, ficut
prxcepit Dominus.
184
Aaron aecedens ad altare, maetauit vitulum
fuum pro peccato, cuius fanguinem obtuie*
lerunt ei filii fui , in quo tingens digitum, tetigit
cornuaattaris, et fudit refiduum ad bafin eius;
adipemque , et renes , ac reticulum iecoris,
quae erant in hoftia pro peccato, incendit fuper
altare, ficut praeeeperat Dominus Mofi : Car-
nes vero, etpeüemeius, extra caftracoinbuifit
igni.
MacTauit et holoeauftum , obtuleruntque ei
filii fui fanguinem eius, quem fparfit fiiper al-
tare per cireuitum. Ipfum etiam holoeau-
ftum in frufta concifiim cum capite obtulerunt
ei, quse fuper-altare incendit igni , loris aqua
inteftinis et cruribus; incendit autem fupra
holoeauftum in altari.
Deinde attulit facrificium populi , tolkns
hircum hoftiam populi pro peccato £ et ma-
dtans eum , fecit eum hoftiam pro peccato, fi-
cut priorem. Et adduclo holocaufto , fecit
feeundum ritum fuum. Et adducens oblatio-
nem, impleuit manumfuam, et incendit fuper
altare, praeter holoeauftum matutinum.
Maclauit et bouem atque arietem teletico-
rum populi , obtuleruntque ei filii fui fangui-
nem , quem fudit fuper altare in cireuitu, adi-
pem autem bouis et arietis , caudam et adipem,
qui operit inteftina , et reticulum iecoris , po-
fuerunt fuper pecfhifculum ; cumque incen-
dÜfet adipes fuper altare , pe&ufculum et ar«
mum dextrum mouit Aaron ad mouendam
coram Domino, ficut praseeperat Mofes.
Et extendens manum ad populum , benedi-
xit ei , fieque eompletis hoftiis pro peccato, et
holocauftis , et teleticis, defeendit. Ingrelfi
autem Mofes et Aaron in tabernaculum tefti-
monii, et deineeps egreffi, benedixerunt popu-
lo. Apparuitque gloria Domini toti populo.
Egreflus enim ignis a Domino , deuorauit
holoeauftum et adipes , qui erant fuper altare ;
quod cum vidiftet totus populus , laetabantur,
ruentes in facies fuas.
CAPITVLVM X.
Arreptisque Nadab et Abihu , filii Aaron,
thuribulis fuis , impofuerunt ignem , et
incenfum defuper , afferentes coram Domino
N 2 ignem
m
LIBER LEV.ITICVS. CA?. X. XI.
186
mino, et pertinent adte, et ad filios tuos, lege
perpetua , ficut praccepit Dominus.
Inter hasc hircum , qui oblatus flierat pro
peccato, cum quaereret Mofes, exuftum re-
perit; iratiisque contra Eleafar et Ithamar,
filios Aaronis , qui remanferat , ait : Cur non
comediftis hoftiam pro peccato in loco fanclo,
quas fandum fand:of um efl ? et data vobis, vt
portetis iniquitatem fynagogae, etplacetiseam
in confpedu Domini , prseiertim cum de
fanguine illius non fit allatum intra fancla , et
comedere debueritis eam in fanctuario , ficut
praeceptum eft mihi. Reipondit Aaron : Ob*
lata efl hodie hofiia eorum pro peccato, et
holocauftum coram Domino , mihi autem ac-
cidit , quod vides. Quomodo potui comede-
re hofiiam pro peccato , et placare in oculis
Domini ? Quod cum audiflet Mofe , pla-
ctüt ei.
CAPITVLVM XL
T ocutusque eil Dominus ad Mofen et Aaron,
-*-' dicens : Dicite filiis Ifrael : Hase funt ani-
malia, qua? comedere debetis de eunclis ani-
mantibus terrae : Omne quod habet diuifam
vngulam, et ruminat, comeditis j quiequid
autem ruminat, et habet vngulam, fed non
diuidit eam, ficut camelus, non comedetis
illud , et inter immunda reputabitis. Cunicu-
lus, qui ruminat, fed vngulam non diuidit,
immundus erit. Et fus, qua; cum vngulam
diuidat , non ruminat, immunda erit. Horuoi
carnibus non vefeemini , nee cadauerä contin-
getis, quia immunda funt vobis.
Haec etiam comedetis ex his , qiiae in aquis
funt : Omne, quod habet pinnulas etfquamas,
tarn in mari , quam in fluminibus -et flagnis,
comedetis. Quiequid autem pinnulas et iqua-
mas non habet, eorum , qua? in aquis monen-
tur et viuunt, abominabile vobis erit. Carnes
eorum non comedetis , et morticina vitabitis.
Cunda enim , quasnon habent pinnulas et
fquamas in aquis , abominabimini.
Haec funt inter aues,quas vitabitis,ne comeda-
tis : Aquilam, accipitrem,haliaeeton, miluum,
mergulum , vulturem iuxta genus fuüm , et
omne coruini generis : ftrutionem, nocluam,
cueu-
ignem alienum , quod eis prseeeptum non erat.
Egrefllis autem ignis a Domino deuorauit eos,
et mortui funt coram Domino. Dixitque
Mofes ad Aaron : Hoc efl , quod locutus efl
Dominus : Sanclificabor in his , qui appro-
pinquant mihi , et in confpedu omnis populi
glorificabor. Aaron vero taeuit.
Vocatis autem Mofes Mifael et Elzaphan,
filiis Vfiel, patrui Aaron, ait ad eos: Acceditej
portate fratres veflros de confpeclu fancluarii
extra caftra. Qui accefierunt , et portauerunt
eos cum Ulis lineis tunicis foras extra caflra , vt
Mofes dixerat.
Locutusque efl Mofes ad Aaron , et ad Elea-
far et Ithamar , filios eius : Capita veflra nolite
Hiidare , et veflimenta nolite feindere , ne forte
moriamini , et fuper omnem ceetum veniat in-
dignatio. Fratres veflri tötius domus Ifrael
plangant incendium , quod Dominus fecit ;
vos autem non egredimini de oflio taberna-
<:uli teflimonii , ne moriamini , oleum quippe
vndionis Domini eil fuper vös. Qui fecerunt
©mnia iuxta praseeptum Moli.
Dixitque Dominus ad Aaron : Vinum et
ficeram non bibetis , tu , et filii tui , quando
kttrabitis in tabernaeuium teftimonii , ne mo-
riamini. Prseeeptum hoc fempiternum fit in
generationes veftras , vt difeernatis inter fan-
<äum et profanum , inter immundum et
mundum; doceatisque filios Ifrael omnia fta-
tuta mea, quae locutus efl Dominus ad eos per
mannm Moli.
Locutusque efl Mofes ad Aaron , etadElea-
far, et Ithamar, filios eins, qui erant refidui:
Tollite quod remanfit de oblatione in facri-
fieio Domini, et comedite illud absque fer-
raento iuxta altare , quia fancTuin fan&orum
eft. Comedetis autem in loco faneto , quo-
niarn flatutum efl tibi et filiis tnis de facrifieiis
Domini , ficut praeeeptum eil mihi. Peclu-
fcukini autem mouendae et armum leuandae
edetis in loco mundifiimo , tarn tu et filii tui,
cjuam filiae tuae tecum; tibi enim acliberistuis
ilatutum hoc datum eil de hortiis teleticis
filiorum Ifrael, quia armus leuandae et pe-
^has mouendie cum facrifieiis adipum inferun-
tnr, vt nioueantur ad mowejidam, corajiiDo-
j§7 LIEBER LE.V.ITICV
cuculum, nifum iuxta genus fuum: afionem,
cieoniam, bubonem, vefpertilionem , onocro-
talum, picam, ardeam, graculum iuxta genus
fuum, vpupam quoque et hirundinem. Omne
quod inter volucres reptat % et fuper quatuor
pedes graditur, abominabile erit vobis.
Quicquid aut ambillät quidem fuper pedes,
fed non habet genua, per qua? fallt fuper ter-
ram, comedere debetis, vt eft kucus in gene-
re fuo,et felaam, hargol atque locufta, fmguk
iuxta genus fuum. Quicquid autem ex volu-
cribus quatuor tantum habet pedes, execrabile
erit vobis , et immundum habebitis. 'Quicun-
que morticina eorum tetigerit, erit immundus
vsque ad vefperam. Et qui portauerit horum
cadauer, lauabit veftimenta fua , et immundus
erit vsque ad vefperam.
Omne igitur animal, quod habet quidem vn-
gulam, fed non diuidit eam, nee ruminat, im-
mundum erit, et quisquis tetigerit illud, conta-
minabitur. Quod ambulat fuper manus ex
eunetis animantTbus , quae incedunt quadrupe-
dia, immundum erit. Qui tetigerit morticina
eorum, polluetur vsque ad vefperam, et qui
portauerit huiuscemodi cadauera, lauabit vefti-
menta flia , et immundus erit vsque ad vefpe-
ram, quia omnia haec immunda funt vobis.
Haec quoque inter polluta reputabunrur, qua;
-mouentur in terra ; Mu/tela, mus, bufo, fingu-
la iuxta genus fuum : eritius, flellio, lacerta, li-
maca,talpa; omnia haec immunda funt. Qui
tetigerit morticina eorum, immundus erit vs-
que ad vefperam. Et omne, fuper quod ce-
eiderit quiequam de morticinis eorum, pollue-
ftir,fiue fjfvas ligneum, fiue veftimentum, fiue
pelles , fiue cilicia , fiue omne vas , quo fit ali-
quod opus,tingenturque aqua, et polluta erunt
vsque ad vefperam , et fic poftea münda-
buntur.
Vas autem ficTile, in quod horum quiequam
intro ceciderit,polluetur,etideo frangendum eil.
Omnis eibus, quem comedetis,fi talis aquafue-
rit fuper eum fufa, immundus erit; et omnis
liquor, qui bibitur de aliquo tali vafe, immun-
dus ent 5 et omne, fuper quod de morticinis
huiuscemodi aliquid ceciderit, immundum erit,
fise clibani, fiue cafdare , deftruenturqne, quia
s. ca.p. XL XII.
»83
immunda funt. Fontes vero, et eifternae, et
omnis aquarum congregatio, munda erit. Qui
auteiri'morticinum eorum tetigerit, polluetur.
, Si verÖ ceciderit tale fuper fementem , non
polluet eam ; im autem quispiam aqua femen-
tem perfuderit, et poflea morticinis tadra fue-
rit , illieo polluetur.
Si mortuum fuerit animal, quod licet Vobis
comedere, qui cadauer eius tetigerit, immun-
dus erit vsque ad vefperam. Et qui comede-
rit ex eo quippiam, fiue portauerit, lauabit ve-
flimentö fua , et immundus erit vsque ad ve-
iperam.
Omne, quod reptat fuper terram, abomina-
bile. erit , nee affumetur in eibum. Quicquid
fuper peclus reptat , aut quatuor aut pluribus
graditur pedibus inter ea , quse fuper terram
reptant , non comedetis, quia abominabile eft.
Nolite contaminare animas veftras, nee tanga-
tis quiequam eonim , ne immundi fitis.
Ego fum Dominus, Deus vefter, faneti igi-
tur eftote, quia ego fan&us fum. Ne pollua-
tis animas veftras in vllo reptili , quod moue-
tur fuper terram 5 Ego enim fiim Dominus, qui
eduxi vos de terra Aegypti , vt eifern vobis in
Deum. San&i eritis, quia ego fandus fum.
Ifta eft lex animantium ac volucrum , et
omnis animae viuentis, quae mouetur in aqua?
et reptat in terra, vtdifferentias nöueritismun-
di et immundi, et vt fciatis,quod comedere et
refpuere debeatis.
CAPITVLVM XII.
T ocutusque efl Dominus ad^Mofen, dicens:
■*^ Loquere filiis Ifrael,et dices ad eos: Mulier,
fi fiifcepto femine pepererit mafculum,immun-
da erit f eptem diebus , iuxta dies feparatiorris
menflruae, et die oclauo circumeidetur infan-
tulus. Ipfa vero triginta tribus diebus mane-
bit in finguine purificationis fitae. Nihil fen-
dum fanget , nee ingredietur in fanetuarium,
donec impleantur dies purgationis iiiae. Sin au-
tem foeminam pepererit, immunda erit duabus
hebdomadibus iuxta ritum fluxus menftrui , et
fexaginta fex diebus manebit in fanguine puri-
fleationis firce;
N 3 Cum-
LIBER LEVITICVS CAP. XII. XIII.
^9
Cumque expleti fuerint dies purificationis
fax pro nlio,fiue pro filia, deferet agnum an-
niculuin in holocauftum, et pullum coluinbae,
fiue turturem pro peccato facerdoti ad oftium
tabernaculi teftimonii , qui oiFeret illa coram
Domino, et placabit pro ea, et Tic mundabitur
a pronuuio fanguinis fui. Ifta eil lex parturien-
tis mafculum fiue fceminam,
Quodfi non inuenerit manus eius, nee po-
tuerit offerre agnuin,fiijLnat duos turtures, vel
duos pullos columbarum,vnum in holocauftum
et alterum pro peccato ; placabitque pro ea
facerdos, et lic mundabitur.
CAPITVLVM XIII.
Locutusque eft Dominus ad Mofen et Aa-
ron, dicens : Homo, ein in cute carnis fuae
fuerit puftula, vel feabies, vel candor, quafi plä-
ga lepra in carne eius futura fit, adducetur ad
Aaron facerdotem, vel ad vnum qüemlibet fi-
liorum eius , facerdotum. Qui cum viderit
plagam in cute , et pilos in plaga album mu-
tatos colorem , ipfamque fpeeiem piagas hu-
miliorem cute carnis reliqua, plaga leprae eft 5
et facerdos eum videns, immundum iudicabit.
Sin autem lucet folum candor in cute car-
nis üvk , nee fpecies humilior eft cute reliqua,
. et pili non mutati in album, recludet eam pla-
gam facerdos feptem diebus , et confiderabit
die feptimo. Et ü quidem lepra fteterit in
afpectu eius , nee creuerit in cute , mrfum re-
cludet eum feptem diebus aliis, et die feptimo
iterum contemplabitur eum, Si obfeurior
fuerit plaga, et non creuerit in cute, mundum
iudicabit eum, quia feabies eft, leuabitque vefti-
menta fua , et mundus erit. Quod fi poft-
quam a ficerdote vifus eft , et mundus iudica-
tus, feabies creuerit in cute, oftendetur iterum
facerdoti, qui cum viderit, feabiem creulfle in
cute, immundum iudicabit, quia lepra eft.
Plaga leprae ff fuerit in homine , adducetur
ad facerdotem, Vi videat eum. Cumque pu-
ftula alba in cute fuerit, et pili in album mnta-
ti,et in puftula caro viua apparuerit, lepra vetus
eft, contaminabit itaque eum facerdos, et non
recludet, quia immundus eft. Sin autem florue-
rit lepra in cute , et operuit oinnem cutem a
190
c pite vsque' ad pedes , qulcquid fub afpechi ,
oculorum cadit, confiderabit eum facerdos, et .
cum viderit , quod lepra totam carnem eius
operuerit, plagam mundam iudicabit, eo quod
omnia eius in caiidorem verfa fint , et ideirco
homo mundus erit, Quando vero caro vi-
uens in eo apparuerit, die quo vifus eft , im-
mundus erit. Et videns facerdos carnem vi-
uam, immundum decernet, quia caro viua im-
munda eft, eft enim lepra. Quod II verfa fue-
rit caro viua , et mutata in alborem, veniet ai
facerdotem , qui cum viderit plagam in albo-
rem mutatam , mundam eflfe decernet , quia
mundus eft
Caro autem , in cuius cute vlcus natum eft,
et fanatum , et in loco vlceris puftula alba ap-
paruerit, et candor fubruffus, oftendetur fiicer-
doti. Qui cum viderit fpeeiem humiiiorem
cute reliqua, et pilos verfos in alborem, conta-
minabit eum, plaga enim leprae orta eft in vl-
cere. Quod fi viderit in ea pilos non eile al-
bos , et non eft humilior cute reliqua , fed ob-
feurior facta, recludet eum feptem diebus. Et
ü quidem creuerit in cute, iudicabit eum im-
mundum, quia plaga eft. Sin autem fteterit,
puftula in loco fiio, et non creuerit, vlceris eft
cicatrix , et facerdos mundum iudicabit.
Caro autem, in cuius cute vftio ignis fuerit,
et fautia fubruftam vel albam habuerit puftu-
lam, confiderabit eum facerdos, et videns pilos
verfos in alborem, et Iqcum. yftuni reliqua cute
humiiiorem, lepra orta eft in vftura. Conta- ;
minabit itaque eum iacerdos , quia lepra eft.
Quod fi pilorum coior non fuerit albus in pu-
ftula, nee ipfa humilior cute reliqua, fed fuerit
obfeura, recludet eum feptem diebus, et die
feptimo contemplabitur eiun. Si creuerit ia
cute, contaminabit eum, quia lepra eft, Si au-
tem in loco fuo fteterit, et non creuerit in cu-
te, fed fuerit obfeura, plaga combufturae eft, et
ideirco mundabitur, quia cicatrix eft combu-
fturae
Vir fiue mulier , in cuius capite vel barba
plaga fuerit , et facerdos coniiderans , plagam
viderit, quod fpecies eius humilior fuerit cute
reliqua, et pilus fuluus et tenuis, contaminabit
eos, quia vetus lepra capitis aut barbae eft. Sin
autem
I9i
LIBER LEVITICVS. CAP. XIII. XIV*
192
autem viderit fpeciem eius nbn humiliorem
reliqua tute, et piluni non flavum , recludet
eos feptem diebus , et die feptimo intuebitur.
Si non creuerit plaga , et pilus non fuerit ful-
utis , et fpecies plagae non humilior cute reli-
qua, radatur homo, praeter plagam, et recluda-:
tur feptem diebus aliis. Si die feptimo vide-
rit, non creuifTe plägam in cute, rtec fpecies;
eius humilior efl cariie reliqua, mundabiteum,j
lotisque veftibus fuis mundus erit. Sin autem,
poflquam mundus iudicatus eft, creuerit plaga |
in cute, et hoc facerdos viderit , non quasret
amplius , vtrum pilüs fulüus fit , quiä immun-
dus efl. Porro,fi fleterit in oculis eius plaga,!
et pili flaui orti fuerint in ea, fanata efl plaga,
et ipfe mundus , ideo facerdos mundum de-
eernet.
Vir, fiue mulier, in cuius cute candor appa-
ruerit, et facerdos confiderans viderit in cute
carnis puflulam obfcuram et albam, lentigo efl
orta in cute , et efl mundus.
Vir, de cuius cäpite capilü fluunt, vt caluiis
fiat, mundus eft. Et fi a fronte ceciderint pi-
li, recaluafter efl, et mundus. Sin autem in
caluitio 'fiue in recaluatione plaga alba- velfub-
rttfra fuerit , lepra orta; eil in caluitio , fiue in
recaluatione. Cum vero viderit facerdos plä-
gam puflulae albam vel fubruftam in eo loco,
fit cutis carnis ficut fpecies leprae , efl enim
vir leprofus et immundus; ideo facerdos eum
iudicet immundum ad plagam capitis fui.
Qiiicunque ergo leprofus fuerit, habebit ve-
flimenta difiuta, caput nudum, labia conteda,
et immundus vocabitur. Omni tempore,quo le-
profus efl, immundus erit, folus habitabit ex-
tra caflra , in fiia manfione.
Veflis lanea fiue liuea , qua; lepram habue-
rit, in ftamine , vel fubtegmine, aut peius, vel
quicquid ex pelle confecflum efl , fi flaua vel
ruffa plaga fuerit infetfa , lepra reputabitur,
oflendeturque facerdoti, qui confideratam re-
cludet feptem diebus ; et die feptimo rurfus
afpiciens, fi deprehenderit creuiffe, lepra per-
feuerans efl , pollutum iudicabit veftimentum,
etomne,in quo fuerit inuenta,et idcirco com-
buretur igni.
Quod ü eam
viderit non creuifle, prscci-
piet,vt lauent id, in quo plaga efl, recludetque
illud feptem diebus aliis. Et cum viderit pla-
gam lotam non effe ^mutatam , nee creuiffe,
immundum iudicabit, et igne comburerur, quia
arrofum et attritum efl veflimentum. Sin au-
tem obfeurior fuerit locus leprae, poflquam ve-
flis efl Iota, feindet eum, et a folido diuidet.
Quod fi vltra apparuerit in eis locis, quae prius
immaculata erant , lepra volatilis et vaga efl,
debet igne comburi. Si ceffauerit, lauabit aqua
ea, qua; pura funt, feeundo, et munda erunt.
Ifla efl lex lepra; , veftimenti lanei et linei,
flaminis atque fübtegiriinis, omnisque fuppel-
leclilis pellicese , quomödo mundari debeat,
vel eontaminari.
CAPITVLVM XIV.
T ocutusque efl Dominus ad Mofen, dicens:
■L' Ha:c efl lex leprofi, quando mundandus'
efl : Adducetur ad facerdotem , qui egreffus
de caflris,cum inuenerit, lepram effe fanatam,
praeipiet ei , qui purificatur , ' vt aeeipiat duas
aues viuas et mundas , lignum cedrinum , coc-
cum bis tindrum , et ifopum. Et vnam ex
auibus madlari iubebit in vafe ficlili ad aquas
viuas; aliam autem viuam cümligno ce'drino,
et coeco bis tinclo , et ifopo , tinget in fangui-
ne auis niaetatas ad aquas viuas , quo afperget
illum , qui mundandus efl, fepties , et fic mun-
det eum, et dimittet auem viuam, vt in cam-
puiri auolet.
Cumque lauerit homö veftimenta fua , ra-
det omnes pilos corporis , et lauabitur aqua,
purificatusque ingredietur caflra, ita duntaxat,
vt maneat extra tabernaculum fuum feptem
diebus, et die feptima radet capillos capitis, bar-
bamque et fupercilia, ac totius corporis pilos,
lotis rurfum veflibus, et corpore ; et efl mun-
dus.
Die oclauo affumet duos agnos immacula-
tos,et ouem anniculam absque macula, et tres
deeimas fimilae in oblationem, mixtas oleo,et
olei fextarium. Cumque facerdos, purificans
hominem, flatuerit eum et hxc omnia coram
Domino, in oflio tabernaculi teftimonii, tollet
vnum agnum,et offeret eum pro delicto, olei-
que fextarium; et mouebit ea coram Domino
ad
m
ÜBER LEVITICVS. CAP. XJV.
.
194
delicto, et alterum in holocauftum, cuin obla«
tione, Et fic placabit . facerdps pro inundan-
do coram Domino, Hsec eft lex proleprofo
qiii habere non poteft amnia in- emundatio-
nem fui.
Locutusque eft Dominus ad Mofen et Aa-
ron dicens: Cum ingreffi fueritis terram Cha-
naan , quam ego^dabo vobis in pofleffionem,
et dedero plagam leprze in domo aliqua terrae
pofleffionis veftrae, ibit is, cuius eft domus, nun«
tians facerdoti,et dicet : Quafi plaga leprae vi-
detur mihi efle in domo mea. At ilie praeci-
piet, vt efFerantur vniuerfa de domo prius«
quam ingrediatur in eam , et videat vtrum le-
profa fit, ne, immunda fiant omnia , qua? in
domo iiint. Intrabitque poftea, vt confideret
plagam domus, et cum viderit in parietibu$
illius quafi valliculas pallore , fiue rubore de-
formes, et humilioresfuperficiereliqua, egre-
dietur oftium domus , et claudet illam feptem
diebus , reuerfusque die feptimo , eonfiderabit
eam. Si inuenerit, creuifle plagam, iubebiterui
lapides, in quibus -plaga eft, et proiiciet eo«
extra ciuitatem in locum immundum, domum
autem ipiam radi intrinfecus per qircuitum,
et fpargi puluerem rafurae extra vrbem in lo-
cum immundum, lapidesque alios reponi pro
bis- , qui albati fuerant , et luto alio liniri do-
mum.
Sin autem poflquam eruti funt lapides , et
puiuis elatus, et alia terra lita, ingreflus facer-
dos viderit creuifle plagam , lepra eil perfeue-
rans , et immunda domus ; quam ftatim de-«
/iruent , et lapides eius ac ligna, atque vniuer«
fum puluerem proiicient extra oppidum in lo-
cum immundum. Qui intrauit domum, quam«
diu claufa eft, immunclus erit vsque ad vefpe-
ram : et qui dormierit in ea, et comederit in
ea quippiam , lauabit vellimenta fua,
Quod fi introiens facerdos viderit, plagam
non creuifle in domo , poflquam denuo lila
fuerit , püram decernet eam , quia fanata efl
plaga. Et pro domo in hoftiam pro peccato
fumet diuas aties, lignumque cedrinum, et coc-
cum bis tiiK-lum , atque ifopum 5 et macTata
vna aue in vale ficHi luper aquas viuas, tollet
lignum cedrinum p et coqeum bis tinclum, et
ifo«
ad mon.c-ndam : Maclab\tque agnum in loco,
quo folet maclari Jioftia pro peccato, et holo-
cauftum in loco fan#o. Sicut enim hoflia
pro peccato, ita et hoflia pro delicto, ad facer-
dotem pertinet ; fanctum fanclonun efl.
Aflumensque facerdos de fanguine hoftiae
pro delicto , ponet. fuper extremum auriculae
dextneeius, qui .mundatur , et fuper pollices
manus dextrae , et pedis. dextri , et de oleo e
fextario mittet in manum fuam finiftram, tin-
getque digitum dextrum in eo, et afperget co-
ram Domino fepties. Qnod autem reliquum
tfl olei in laeua manu,funaet fuper extremum
auricula; dextrae eius, qui mundatur, et fuper
pollices manus dextrae, et pedis dextri, fiipra
fangiünem hoftix pro delicto ; reliquum au-
tem fanguinem in manu fua ponet fuper Ca-
put mundandi. Placabitque; pro eo coram
Domino, et faciet hoftiam pro peccato, et pla-
cabit pro muiidando, Deinde mactabit holo-
cauflum , et ponet illud in altari cum oblatio-
ne , et placabit pro ea , et fic mundabitur.
Quod fi pauper eft , et non poteft manus
eius inuenire , quae di&a fitnt , pro delido Tu-
rnet agnum ad mouendam,adplacandum pro
eo, decimamque partem fimilac, mixtae oleo ad
oblationem, et olei fextarium, duosque turtu-
res , fiue duos pullos columbse , quorum vnus
fit pro peccato , et alter in holocauftum, aflfe-
retque eos die oclauo puriiicationis fuse facer-
doti , ad oflium tabernacuü teftimonii ccu;am
Domino,
Qui fufcipiens agnum pro delicto, et fexta-
rium olei, mouebit mouendajn coram Domi-
no, ma<flatoque agno pro delicto, de fanguine
eius ponet fuper extremum auriculae dextrsc
eius , qui mundatur , et fuper pollices manus
dextrce eius ac pedis dextri. Olei vero partem
mittet in manum fuam finiflram , in quo tin-
gens digitum dextrae manus , afperget fepties
coram Domino, tangetque extremum dextrae
auriculze illius, qui mundatur, et pollices manus
dextrae , ac pedis dextri, fupra fanguinem ho,
ftise pro deiido. Reliquam autem partem olei,
qux eft in finiftra manu, mittet fuper caput pu-
rificandi^vt piacet pro eo Dominum, et turtu-
rem üue jpiülum columbas afferet, vnum pro
19?
1 1 B E R L E V I T I C V S, C A P. XIV. XV.
I9<S
ifop.iun , et auem viuam , et tinget omnia m
fonguine auis macTatse .fuper aquas viuas , et
afperget domum fepties ; expiabitque fic eam
tarn ihnguine auis, quam aquis viuentibus , et
aue viua, lignoque cedrino,etifopo atquecoc-
co. Cmiiqne diiniferit auem auolare in cam-
ptun , phcabit pro domo , »et ilc mundabitur.
Ifla eil lex omnis leprse et pereuflurae , leprss
veftium et domorum, puftularum, et fcabiei,
et candoris , vt pofllt fein, quo tempore mun-
dumquid, vel iinjnun^pm fit. Haeqeftlex
de lepra.
CAPITVLVM XV.
Locutusque eft Dominus ad Mofen et Aa-
ron, dicens : Loquimini ftliis Jfrael, et di-
äte eis : Quicunque patitur fluxum in carne
fua, immundus erit. Tunc autem eft immun-
dus eo fluxu , quando caro eius fuppurata eft,
aut faucia fluxu fuo. Omne ftratum , in qua
dor-mieritjmmunduni erit, et vbieunque fede-
rit. Si quishominum tetigerit lecTium eius, la-
uabit veftimenta fua, et ipfe lotus aqua , im-
mundus erit vsque ad vefperum. Si .federit,
vbiille federat, et ipfe lauabit veftunenta fua,
et lotus aqua immundus erit vsque ad vefpe-
rum. Qui tetigerit carnem eius, lauabit vefti-
menta fua , et ipfe lotus aqua inunundus erit
vsque ad vefperum. Si faliuam huius.cemodi
liomo iecerit fuper e.um,qui rnundus eft, laua-
bit veftimenta fua , et lotus aqua immundus
erit vsque ad «vefperum. Sella, fuper qua ve-
hitur, immunda erit, et quitetigerit vllam rem,
quae fub eo fuit , jmmundus erit vsque ad ve-
fperum, Qui portauerit horum aliquid, laua-
•bjt veftimenta fua, et ipfe lotus aqua , immun-
dus erit vsque ad vefperum. Omnis , quem
tetigerit , qui talis eft , non lotis ante manibus,
lauabit veftimenta fua , et lotus aqua immun-
dus erit vsque ad vefperum. Vas ficT:ile, quod
tetigerit, confringetur, vas autem ligneum la-
uabitur aqua.
Si mundatus fuerit a fluxu fuo , numerabit
feptem dies poft emundationem fui , et lotis
veftibus, et toto corpore , in aquis yiuentibus,
erit mundus. Die autem oclauo fumet duos
turtures,aut duos pullos columhse, et afferet in
:COnfpec1:u Domini, ad oitium tabernaculi te-
.ftimonii, dabitque eos facerdoti. Qui faciet
vnum propeccato,«t akerum inholoeauftum,
placabitque pro eo coram Domino fuper flu-
xu fuo.
Vir , de quo egredietur fernen inter dor-
miendum, lauabit aqua totum corpus fuum, et
immundus erk vsque ad vefperum. Veftem et
pellem, quas hoc femine ta#a eft, lauabit aquat
et immunda erit vsque ad vefperum. Mulier,
cum qua dormierit, lauabitur aqua, et immun-
da erit vsque ad venerum. Mulier, quas pati-
tur fluxum fanguims in carne fua, ieptem die-
bus feparabitur. Omnis , qui tetigerit eam,
immundus erit vsque ad vefperum , et locus,
in quo dormierit, vel federit, diebus feparatio«
nis fuse , polluetur. Qui tetigerit leclum eius,
lauabit veftimenta fua , et ipfe lotus aqua i im- .
mundus erit vsque ad vjelperum, Omne vas,
fuper quod illa federit, quisquis attigerit , laua-
bit veftimenta iiia, et ipfe lotus aqua , pollutus
erit vsque ad vefperum. 5i dormierit cum ea
vir, tempore feparationis ftias , immundus erit
feptem diebus , et omne ftratttm , in quo dor-
mierit , polluetur.
Mulier , quae patitur multis diebus fluxuni
fanguinis , non folum in tempore menftruäli,
fed et poft menftruum fanguinem fluere non
cefTat, quamdiu fluxum patitur, immunda erit,
fkut in tempore menftruo. Omne ftratum,
in quo dormierit, toto tempore fluxus fui, erit
ficut ftratum feparationis fuoe , et vas , in quo
federit, pollutum erit j quicunque tetigerit ali-
quid eorum, lauabit veftimenta fua, et ipfe lo-
cus aqua , immundus erit vsque ad vefperum.
Si mundata fuerit a fluxu fuo', numerabit
ieptem dies, poftea munda erit, et die oclauo
alferet facerdoti duos pullos columbarum, ad
oftium tabernaculi teftimonii, qui vnum faciat
pro peccato,et alterum holocauftum, placabit-
que pro ea coram Domino, pro fluxu immun-
.ditiae fua;.
Docebitis ergo filios Ifrael, vt caueant im-
munditias , et non moriantur in fordibus fuis,
cum polluerint tabernäculum meum, quod eft
inter eos.
Ifta eft lex fuper eo , qui habet fluxum , et
O m
197
LIBBR LEVITICVS. C A P. XV. XVI.
*98
guine vituli,et afpergat contra prcpitiatorium,
ei expiet fanduariiun ab immunditiis filio-
rum Ifrael , et a praeuaricationibus eorum , in
cundtis peccatis eonim j fic faciet eum taber-
naculo teftimonii , quod eft inter immunditias
eorum.
Nullus hominum fit in tabernaculo, quando
fanduarium ingreditur ad placandum , placa-
bit autem pro fe et pro domo fua , et tota ec-
clefia Ifrael. Cum autem exierit ad altare, quod
eoram Domino eft, expiabit illud, et fiimptiun
fänguinem vituli, atque hirci ponat fuper cor-
nua eius per gyrum, afpergensque digito fe-
pties mundet et fandificet ülud .ab immundi-
tiis , filioram Ifrael.
Poftquam vero expiauerit fanduarium et
tabernactilum teftimonii , et altare, afFerat hir«
cum viuentem , et pofita vtraque manu fuper
caput eius , confiteatur fuper eum omnes ini-
quitates filioram Ifrael, et omnes prxuaricatio»
nes in peccatis eonim , qua; imponet capiti
eius , et emittet illum per hominem paratum
in defertum , vt portet hircus fuper fe omnes
iniquitates eorum in terram folitariam , et di-
mittatur in defertum.
Et Äaron ingrefiiis tabernaculiun teftimo-
nii, et depoiitis veftihus lineis, quibus prius in-
dutus erat, cum intraret fanduarium, relidis-
que ibi , lauabit camem fuam in loco fando,
indueturque veftibus fuisj.et egreifus faciat ho-
locauftum fuum , et holocauftum populi , et
placet tarn pro fe, quam pro populo, et adi-
pem hoftise pro peccato incendet fuper alta-
re. Ille vero, qui dimiferat caprum emiflarium,
lauabit veftimenta fua et corpus aqua , et fic
ingredietur in caftro.
Vitulum autem et hircum , qui Iiofti« funt
pro peccato , et quorum fanguis illanis eft m
fanduarium ad placandum,, aiportabunt extra
caftra , et comburent igni , tarn pulles , quam
carnes eoram , ac fimum , et quicunque com-
buflerit ea , lauabit veftimenta fua et carnem
aqua, et fic ingredietur caftra.
Eritque vobis et hoc legitimum iempiter-
iwm , vt menfe feptimo , decima die menfis,
affligatis animas veftras, nullunique opus facia-
lis, fiue indigena,fiue aduena, qui peregrinatur
inter
cui fernen fiuit inter dormiendum , quo pol-
luitur, et fuper ea, quae menftruis temporibus
feparatur, et quicunque fluxum patitur, fiue
vir, fiue mulier, et fuper eo, qui dormierit cum
immunda.
CAPITVLVM XVI.
T ocutusque eft Dominus ad Mofen , poft
*~* mortem duorum filiorum Aaron, quando
afferentes ignem alienum , interfedi fimt 5 et
prsecepit ei , dicens : Loquere ad Aaron , fra-
trem tuum,ne omni tempore ingrediatur fän-
äuarium, quod eft intra velum eoram propi-
tiatorio , quo tegitur arca , vt non moriatur,
quia in mibe apparebo fuper propitiatorium.
Sed cum hoc intrabit fanduarium, cum vi-
tulo pro peccato, et ariete in holocauftum, tu-
jaica linea fanda veftietur , foeminalibusque li-
neis in carne fua j accingetur zona linea , pi-
ieum lineum imponet capiti. Hxc enim ve-
ftimenta funt fanda, quibus eundis, cum lotus
aquafuerit, indueturj fufeipietque a fynago-
ga filioram Ifrael duos hircos pro peccato , et
vnum arietehi in holocauftum.
Cumque attulerit fimm vitulum pro pecca-
to, et placauerit pro fe, et pro domo fua, duos
hircos ftare faciet eoram Domino, ante oftium
tabernacuJi teftimonii, mittensque fuper vtrum-
que fortem, vnam Domino , et alteram capro
emifiario,cuius exierit fors pro Domino, offe-
xet illum pro peccato , cuius autem in caprum
emiflarium , ftatuet eum viuum eoram Domi-
no, ad placandum pro eo, et emittat eum in
folitudinem. Tune afferet vitulum fuumpro
peccato , et placabit pro fe , et pro domo fua,
madans eum.
v Affumptoque thuribulo plenum prunis de al-
iari eoram Domino, et hauriens manu contu-
fum ineenfum , intra velum inferet in fanda,
vt pofito fuper ignem incenfo eoram Domi-
no, nebula incenfi operiat propitiatorium, quod
eft fiiper teftimonium, et non moriatur j tollat
. quoque de fangüine vituli , et aipergat digito
fepties contra propitiatorium.
Cumque madauerithircum populi pro pec-
cato, inferet fänguinem eius intra velum, £1-
cieas cum faiiguine eins, ficiii fecit cum fan-
199
L1BER LEVITICVS. CA P. XVI. XVII. XVIII.
jnter vos. In hac enim die expiatio erit ve-
ftri, vt rnundemini ab omnibus peccatis veftris
coraui Domino ; fit ergo vobis fabbathum re-
quietionis, et affligetis animas veftras religione
perpetua.
Placabit autem fic facerdos, qui vnclus fue-
rit,etcuius manus impletas funt, vt facerdöiio
fungatur pro patre fuo , indueturque veftibus
lineis , fcilicet veftibus fanclis , et expiabit fan-
ctuarium fanclitatis , et tabernaculuni teftimo-
nii , atque altare ', facerdotes quoque , et vni-
uerfum popuium ecclefiae. Eritque hoc vo-
bis Jegitimum fempiternum,vt placetis pro fi-
liis Ifrael, fuper -cunctis peccatis eorum femel
in anno. Fecit igitur Mofe , ficut prseceperat
Dominus ei.
CAPITVLVM XVII.
Et locutus efl Dominus ad Mofen , dicens :
Loquere Aaron et filiis eius, et cunolis fi-
liis Ifrael, dicens ad eos : Hoc efl , quod prae-
cepit Dominus , dicens : Quisquis de domo
Ifrael mactauerit bouem , aut ouem , fiue ca-
pram in caftris, vel extra caftra, et non attule-
rit ad oftium tabernaculi, vt afferatur Domino
pro dono ante habitaculum Domini , fanguis
imputabitur ei, ac fi fanguinem. fuderit, et per-
ibit de mediq populi fui.
Ideo facrificia, quse filii Ifrael afferent, vt fa~
eriiicent in campo, debent afterre Domino ad
oftium tabernaculi teftimonü ad facerdotem,
et ibi facrificare facrificium teleticum Domi-
no. Spargetque facerdos fanguinem fuper al-
tare Domini, ante oftium tabernaculi teftimo-
nü , et incende adipem in odorem fuauitatis
Domino, et nequaquam vltra facrificent facri-
ficia fua dasmonibus, cum quibus fornicati funt.
Legitimum fempiternum erit iliis et pofleris
eorum. Ideo ad ipfos dices : Quisquis de filiis
Ifrael, vel de aduenis, qui peregrinantur apud
vos, qui obtulerit holocauf tum fiue facrificium,
et ad oftium tabernaculi teftimonü non addu-
xerit,vt offerat Domino,interibit de populo fuo.
Quisquis de domo Ifrael, fiue de aduenis, qui
peregrinantur inter vos, comederit fanguinem,
obfirmabo faciemmeam contra animamillius,
et difperdam eam de populo fuo , qiüa anima
200
j carnis in fanguine eft, et ego dedi illum vobis
pro altari, ad placandum pro animabus veftris,
quia fanguis pro anima placat , idcirco dixi fi-
liis Ifrael : Nulla anima ex vobis comedatfan-
f guinem , nee ex aduenis , qui peregrinantur
apud vos.
Quisquis de filiis Ifrael , fiue de aduenis, qui
peregrinantur apud vos , fi venatione atque
aueupio ceperit feram vel auem, quibus vefc4
licitum eft, fundat fanguinem eius, et operiat
illum terra. Anima enim omnis carnis in fan-
guine eft , vnde dixi filiis Ifrael : Sanguinem
nullius carnis comedetis , quia anima omnis
carnis in fanguine eft, et quieunque comede-
rit illum , interibit. Anima , quae comederit
morticinum, vel eaptum a beftia, tarn de indi-
genis, quam de aduenis, lauabit veftimenta fua "
et femetipfam aqua, et contaminata erit vsque
ad vefperum, et tunc munda fiet. Quod fi non
lauerit veftimenta fua , neque corpus, portabk
üiiquitatem fuam.
CAPITVLVM XVIII.
f ocutusque eft Dominus ad Mofen, dicens 1
*-* Loquere filiis Ifrael,- et dices ad eos : Ego
fum Dominus, Deus vefter, iuxta confuetudi-
nem terrae Aegypti , in qua habitaftis, non fa-
cietis , et iuxta morem regionis Chanaan , ad
quam ego introduclurus fum vos , non agetis,
nee in legitimis eorum ambulabitis. Facietisau-.
tem iura iliea,et ftatuta mea feruabitis et ambula-
bitis in eis. Ego Dominus, Deus vefter. Cufto«
dite ergo ftatuta mea et iura, quae facierlshomo,
viuet in eis : Ego J)omüins , Deus vefter.
Nullus ad proximam fanguinis fui accedaf,
vt reuelet turpitudinem eius , Ego Dominus.
Turpitudinem patris tui, et turpitudinem ma«
tris tuae non reuelabis j mater tua eft , ideo
non reuelabis turpitudinem eius. Turpitudi-
nem vxoris patris tui non reuelabis , turpitudo
enim patris tui eft. Turpitudinem fororis tu«
ex patre, fiue ex matre, domi vel foris genita?,
non reuelabis. Turpitudinem filiae filii tui,
vel neptis ex filia non reuelabis, quia turpitudo
eft tua. Turpitudinem filiae vxoris patris tui,
quam peperit patri tuo, et eft forcr tua, non
reuelabis, Turpitudinem fororis patris tui
O $ non
SOI
LIBER L1VITICVS. CAP. XVIII. XIX.
202
iion reueiabis , quia propinqua eft pätris tui,
Turpitiidinem fororismatristuae non reueiabis,
quia propinqua eft matris tuas.
Turpitndinem patrui tui non reuelabis , ne
accedas ad vxorem eins, quae tibi affinitate
coniungitur. Turpitndinem nurus tuac non
reueiabis , quia vxor filii tui eft , ideo non
reueiabis turpitndinem eins. Turpitudinem
fratris tui noji reueiabis. Turpitudinem vxo-
ris fratrisTui non reueiabis , quia turpitudo fra-
tris tui eft. Turpitudinem vxoris tuae fimul
et füiae eius non reueiabis. Filiarii filii eius,
et filiam fiiiar illius non fumes , vt reueles tur-
pitudinem eius, quia propinqua illius eft, et
nefas eft. Vxorem fimul ad fororem eins non
accipies , nee reueiabis Uirpifudinem eius , ad-
huc illa viuente. Ad mulierem, quae patirur
menflrua , non. accedes , nee reueiabis turpitu-
dinem eius.
Cum vxore proximi tui non dormies, vt
femine cum ea te macnies, De femine tuo
non dabis,.vt comburatur Moloch, nepolluas
nomen Domini tui. Ego Dominus",
Cum mafeulo ne dormias coneubitu feemi-
neo, quia abominatio eft, Cumnullopecore
dormies , ne maculeris cum eo. Mulier non
fbecumbet iumento, quia abominatio eft,
Non polluamini in vllis his, quia contaminatae
funt gentes, quos ego eiidam ante confpecTum
veftrum, et quibus polluta eft terra, cuiusego
fcelera vifitabo , vt euomat habitatores fuos.
Cuftodite ftatuta mea atque iura, vtnonfaciat
aliquis ex vllis abominationibus iftis , tamindi-
gena, quam aduena, qui peregrinatur apud
vos. Omnes enim exfecratio»esiftasfeceriui.t
incolae terra?, qui fuerunt ante vos, et pol-
luerunt eam. Cauete ergo, ne et vos fimili-
ter euomat, cum pollueritis eam , ficut euo-
muit gentem, quae fiiit ante vos. Omnisani-
ma, quae fecerit de abominationibus his quip-
piam , peribit de medio populi fui. Cuftodite
ftatuta mea, ne faciatis feeundum abomina-
bilia ftatuta ? qua: fuerunt ante vos , ne pollua-
mini in eis. Ego Dominus, Dens vefter.
CAPITVLVM XIX.
I ^oeufus eft Dominus, ad Molen , xficens :
Loquere ad omaem coetum filiorum Ifrael,
et dices ad eos :' Sancli eftote , quia ego
fanclus fum, Dominus, Deus vefter. Vnus-
qnisque patrem ftram et matrent fiiam timeat.
Sabbatha mea cuftodite , Ego Dominus, Dens
vefter, Nolite conuerti ad idola , nee deos
conflatiles facietis vobis. Ego Dominus Deus
veiter.
Si facrificium teleticnm offerre volueritis Do-
mino, offeretir, vt fitis aeeepti , vt eo die y quo
facrificaueritis , comedatis ipfum , et die altera.
Quicquid autem refiduunV fuerit in diem ter-
tium , igne comburetur. Si quis autem tertio
die eomederit ex eo ,, profanus erit , et non
erit aeeeptus, portabitque iniquitatem fuam,
quia fanclum Domini poUuity et peribit anima
illius de populo fuo*
Cum mefTneritis fegetes terra? veftrae , non
metes omnia in finibus , nee remanentes fpi-
cas colliges,. neque in vinea tua racemos et
grana deeidentia congregabis , fed pauperibus
et peregrinis carpenda dimittes : Ego Dominus,
Deus vefter.
Non facietis furtum , nee mentiemini , nee
deeipiet vllits proximum fuum, Non periura-
bis in nomine meo, liecpolluesnomenDeitui.
Ego Dominus.
Non facies calumniam proximo tuo , nee vi
rapiesei. Non morabitur opus mercenarii tui
apud te vsque mane.
Non maledices ftirdo, nee coram cceco po-
nes offendiculum , fed timebis Dominum,
Deum tuum , quia ego ftim Dominus.
Non facies iniquum in iudieio. Non leua-
bis perfonam pauperis , nee honorabis vultum
potentis , f&d iufte proximo tuo iudicabis.
Non ambulabis detradlor in populo tuo.
Non ftabis contra fanguinem proximi tui. Ego
Dominus.
Non oderis fratrem tuum in corde tuo , fed
argue eum, nee habeas fuper illo peccatum.
Non quseras vltionem, nee memoreris in-
iuriae contra filios populi tui.
Diliges proximum tuum , ficut te ipfiun :
Ego Dominus.
Statuta mea cuftodite. lumentum tuum non
facies mifeeri cum alteriusgeneris animantibus.
Agruin
203
LIBER LEVITICVS. CAP. XIX. XX,
204
Agrum tiium non feres diuerfb femine. Ve-
fte v qua? ex lanaet lino texta , nonindueris,
Homo fi dörmierit cum muliere coneubitü
feminis, quaefitanriUaantea&irupta, et tarnen
pretio non redempta , nee Ebertäte donata,
caftigentur ambö ,, et nön morientur,- qnia
noii ftüt iiberä. Pro delicto autem fuo afFei et
Domino ad oftinm tabernaculi teftimonii
arietem ad hoftiam pro' delicto , placabitque
pro eo facerdös per arietem pro peccato co--
ram Domino , fuper peccato fuo,quod fecity
et dimittetur eipeceatum. .
Qtiando- ingreffi fueritis terram, et planta-
ueritis in ealignapomifera, circumeidetis pra>
putia eorum cum frucru. Tribus annis pro
mcircumcifis habebitis , nee edatis ex eis. Quar-
te autem anno omnis fruclns eorum faneti-
ficabitur, et laüdabilis erit Domino. Quin-
to autem anno comedefis frucT:useörum,.con-
gregantes prouentus eorum : Egtf Dominus,
Detfs vefter. Nihil comedetis cum fanguine,
Non augurabimini, nee dies obferuetisv neque
in rotundnm attondebitrs: comam,, nee radetis
totam barbam.
Hon incidetis ftigmata in carne veftra ,. nee
figuras aliquas invobisfacietis: Ego Dominus.
Ne proftittm nTiamtuam, ne fornicefur ter-
ra7 et impleaturfcelere,
Sabbatha mea ciiftodite , et fancruarium
nieum reueremini : Ego Dominus.
Non declinetis ad pithones , nee a fortilegis
aliquid feifeitemini , ne polluamini per eos:
Ego Dominus,, Dens vefter.
Coram cano capite confurge , et honora
perfonam fenis, qnia timebis Dominum, Demn
«um : Ego ilun Dominus,
Si habitanerit aduena in terra veftra inter
vos, non deglubetis eum, fed fit inter vosy
quafi indigena , et diligetis eum quafi vosmet
lpfos. Fuiftis enim et vos aduen« in terra
Aegypti : Ego Dominus, Dens vefter, .
Nolite facere iniquum aliquid in iudicio
vlna, pondere, menfura, ftathera iufta, et iufta
fint pondera, iuftum Eplia, iufturnHin. Ego
Dommus, Deus vefter, qui eduxi vos de terra
Aegypti , vt cuftodiatis omnia ftatuta mea et
vmuerfa iura , et facialis ; Ego Dominus, '
CAPITVLVM XX.
T öcutusque eft Dominus ad Mofen, dicens r
^ Hase loqneris filiis Ifrael : Quisquis de filiis
Ifrael, ant de aduenis,. qui habitant in Ifrael,
dederit de femine fuo Moloch, morte moria-
tur, Populus terrae lapidabit eum , et ego po-
nam faciem meam contra iümn, fueeidamque
illum de medio populi fui, eo, quod dederit
de femine fuo Moloch, etcontaminaueritfan-
ctüarium meum, ac polluerit nomen fanetum
meum. Quod fi negügens populus terrae, di~
miferit hominem,. qtri dedit de femine fuo Mo-
loch, nee voluerit eum oeeidere , ponam ego
tarnen faciem meam fuper hominem illum, et
cognationem eius , fueeidamque et ipfum , et
omnes, qui confenferunt ei, vt fornicaretur
cum Moloch , de medio populi fei.
Anima, qua; declinauerit ad pithones, et
fortdlegos, etfbrnicatafueritcum eis, ponam
faejem meam contra eam, etinterficiamillam
de medio populi fei, Sanetificamini ergo , et
eftote faneti , qui ego fanerus fum , Dominus,
Deus vefter. Cuftodiüe praseepta mea, et fa-
cite ea: Ego Dominus, qui fandtifico vos.
Qui maledixerir patri feo aut matri ,. morte
morianir^ fanguis eius fit fuper eum, quodpa-
tri aut matri maledixerit.
Si moechatus quis flierit cum vxore alterius»
morte morietur, etmeechus et adultera, quod
cum vxore proximi moechatus eft.
Qui dörmierit cum nouerca fua , et reuela-
uerit ignominiam pafris im , morte moriantur
ambo 'r fanguis eorum fit fuper eos.
Si quis dörmierit cum nurn flia, vferque
moriatur, quia fcelns operati fiint : fanguis
eorum fit feper eos.
Qui dörmierit cum mafculocoitufcemineo,
vterque operatus eft nefas 5; morte moriantur :
fit fanguis eorum fuper eos,
Qui fupra vxorem fHiani duxerit et ma-^
trem eins, fcelns operatus eftj vinus ardebit
cum eis, nee permanebit tantum nefas in medio
veftri,
Qui cum iumento dörmierit , morte moria-
tur, pecus quoque oeeidatur.
O 3 Mu-
2<K
LI3ER LEVITICVS. CAP. XX. XXL
206
Mulier, quae fuccubuerit alicui iumento , fi-
nuü interficietur cum eo •, fangüis eorum fit
fuper eos.
Qui acceperit fororeni fuam , filiam patris
fui , vel filiam matris luae , et viderit turpitudi-
nem eius , illaque confpexerit fratris ignomi-
am , nefariam rem operati funt : occidentur
in confpe&u populi , eo quod turpirudinem
fororisfuas reuelauit, et portabit iniquitatem
fuam.
Qui dormierit cum'muliere in fluxu men-
jflruo,et reuelauerit turpirudinem eius , ipfaque
aperuerit fontem languinis fui , interficientur
ambo de medio populi fui.
Turpitadinem materterae vel amitaetuaenon
reuelabis. Qui hoc fecerit , ignominiam pro-
pinguac fuas nudauit; portabunt ambo iniqui-
tatem fuam.
Qui dormierit cum matertera vel amita fua,
et reuelauerit ignominiam eius, portabunt pec-
catum fuum : absque liberis morientur.
Qui duxerit vxorem fratris fui, rem facit
illicitam, turpitudinem fratris fui reuelauit:
absque filiis erit.
Cultodite omnia ftatuta mea et iura , et fa-
cite ea t ne et vos euomat terra , quam intra-
turi eflis , et habitaturi. Nolite ambulare in
legitimis nationum , quas ego expulfurus fum
ante vos. Omnia enim hasc fecerunt,et abomi-
natus fumeas.
Vobis autem . loquor : Poffidete terram
eorum, quam dabo vobisi in hereditärem, ter-
ram fluentem lacle et melle. Ego Dominus,
Deus verler , qui feparaui vos a caeteris popu-
lis. Separate ergo et vos, iumentum raun-
dum ab immundo , et auem mundam ab im-
munda. Ne polluatis animas veitras in pecore,
et auibus, et cunclis , quae mouentur in terra, et
quas vobis ollendi, eile polluta. Eritis ergo
fancYi mihi , quia fanctus ego fum Dominus,
qui feparaui vos a caeteris populis , vt eifetis
mei.
Vir, vel. mulier, in quibus pithon vel for-
tilegus rpintus fuerit, morte moriantur ; la-
pidibus obruent eos : fanguis eorum fit fuper
illos.
CAPITVLVM XXL
T^Yxitque Dominus ad Mofen: Loquefe ad
■*^ föcerdotes , filios Aaron , et dices ad eos :
Ne contaminetur facerdos fuper anima populi
fui , nifi tantum luper conlanguineis ac pro»
pinquis , id eil, fuper patre et matre , etfilio et
filia , fratrejjuoque etfororevirgine, quae non
eil nupta viro , fed nee fuper principe populi
fui contaminabitur, vt £&£q profaner.
Nee radent caput, nee barbam, nee iacor-
poribus fuis facient incifluras.j; faneti eriint
Deo fuo , et non profanent nomen eius.
Sacrificia enim Domini et panes Dei fui offe»
runt, ideo fineli erunt. Scortum aut corru-
ptam non ducetinvxorein, nee eain, quasre-
pudiata eil a marito, quia fanclusefl Deo fuo;
ideo fanclificct fe, nam panes Dei fui offert:
Sit ergo tibi fanctus, quia et ego fanctus fum
Dominus, qui fanclifico vos.
Sacerdotis filia, ü coeperit fornicari, igne
comburetur, quia patrem fuum profanauit.
Sacerdos magnus inter fratres fuos , fuper cu-
ius caput fufum eil vnetionis oleum , et cuius
manus impletae fuerunt , vt veftibus indueretur,
caput fuum nonnudabit, veltimenta non fein-
det , et ad nulluni mortuum ingredietur omni-
no. Super patre quoque fuo et matre non
contaminabitur , nee egredietur de fanclo , nee
poliuat fanetuarium Dei fui , quia Corona olei
vndionis Dei fui fuper eum eil : Ego Domi-
nus.
Virginem ducet vxorem : viduam autem,
vel repudiatam , vel corruptam , vel meretri-
cem, non aeeipiet; fed virginem de populo
fuo , vt non profanet fernen fuum in populo
fuo : quia ego Dominus , qui fan&ifico eum.
Locutusque eil Dominus ad^tofen, dicens:
Loquere ad Aaron: Quicunque de femine tuo
in generatione vellra habuerit vitimn , noil
ofteret panes Deo fuo; quia nullus, qui habet
aliquid vitii, accedet, vtfi fitececus, ficlaudui
vel turpi nafo , vel inepto membro , fractu*
pede vel manu , vel gibbofus , aut albugineiu
in oculo habuerit, aut lüfeus fuerit, fi iugem
feabiem , fi impetiginem in corpore habuerit,
vel herniofus fuerit. Omais , qui habuerit Vi-
tium
277
tium de femine Aaron facerdotis, nonaecedat,
offerre facrificia Doiinni , nee panes Deo fuo 5
vefeetur tarnen pane Dei furMe fanetis fan&o-
rum, fed ad velum non ingrediatur, nee ac-
cedat ad altare , ne profanet fandhiarium
meum: Ego Dominus, qui fandifico eos.
Locutus eft ergo Moies ad Aaron, et ad
Jüios eins, et ad omnes filios Ifrael.
CAPITVLVM XXII,
Locutus quoque eft Dominus ad Mofen, äl-
cens: Loquere ad Aaron, et ad filios eius,
vt caueant ab his, qtiss fiinäificantur a filiis
Ifrael , ne contaminent nomen fanclum meum :
Ego Dominus. Die ergo ad eos , in genera-
tiones eonim: Quicunque accefferit de femine
veftro ad fancla , qua fanetificant filii Ifrael
Domino, in quo eil imnranditia, perjbit co-
.ram Domino: Ego Dominus,
Quicunque de femine Aaron fuerit Teprofus,
aut patiens fluxum , non vefeetur de his , qua:
fanäificata funt, don.ee fanetür. Qui tetige-
ritimmundum animae, aut cuiinfomnoegre-
ditur fernen , aut qui tangit reptile , quod im-
mundum eft, vel hominem immundum, aut
omne , quo pollui poteft , immundus erit vsque
ad vefperum , et non vefeetur Ins , qua: faneti-
ficata funt j fed cum lauerit carnem fuam aqua,
et oeeubuerit fol , tunc mundatus vefeetur de
fandificatis , quia eibus illius eft Morticinum
et raptum a beftia non comedent , ne polluan-
tur in eis: Ego iiim Dominus. Cuftodiant
ergo obferuantiasmeas, vtnonfiibiaceantpec-
eato, et moriantur, cum fefe polluerint : Ego
Dominus, qui fandificoeos.
Nullus alienigena comedet de fandificatis.
Nee inquilinus facerdotis , nee mercenarius
vefeentur ex eis. Quem autem facerdoseme-
yit, et qui vernaculus domus eius fuerit, hi
comedent de päne eius. Si filia facerdotis nu-
pta fuerit viroalieno, de leuanda fandificato-
rum non vefeetur 5 ^fin autem vidua , vel repu-
diata, et absqueliberi^reuerfanieritaddomum
patris fui, aletur eibus patris fui (ficut puella
coiifiieuerat ). Nullus autem alienigena com-
edet ex eis.
Qui vero comedent de fandificatis per igno-
LIBER LEVJJ1CUS. CAP. XXL XXII.
sog
rantiam, addet quintam parte in, et dabitfacer-
dotifimul cum fandificato, ne contaminent
fandificata filiorum Ifrael, qua: leuant Domi-
no , ne forte fuftineant iniquitatem delicti fui,
cum fandificata comederint : Ego Dominus,
qui fandifico eos.
Locutusque eft Dominus ad Mofen, dicens :
Loquere ad Aaron , et filios eius , et ad omnes
filios Ifrael , dicesque ad eos : Quicunque de
domo Ifrael, vel de aduenis in Ifrael, donum
fuum afferre voluerit, vel vota foluens, vel
fpontanea oflerens , vt faciat holocauftum Do-
mino , vt aeeeptus fit , mafculum , immacula-
tum erit , fiue ex bobus , ex agnis , fiue ex ca-
pris. Si vitium habuerit , non offeretis, neque
enim eritacceptabile.
Quicunque afferre volet facrificium teleti-
cum Domino , vel vota foluens , vel fpontanea
öfferens , fiue de bobus , fiue de ouibus , im-
nxaculatum oiferet , vt aeeeptabile fit. Nul-
luni vitium fit in eo. Si ccecum fuerit , fi fra-,
dum , fi fciucium , fi papulas aut feabieni , aut
impetiginem habet , non afferetis ea Domino,
nee dabitis ex eis feper altare Domini.
ßouem et ouem membro turpi , aut cauda
amputata ,, fpontsnemn offerre potes. Pro
voto autem aeeeptabile non erit. Nulluni
contritum, contufum, difeerptum, aBlatisque
tefticulis , offeretis Domino , et in terra veftra
Iioc omnino ne faciatis. De manu alienigena
non offeretis panes Deo vefixo , quiacorrupta
et vitiofa funt omnia : non erunt aeeepta pro
vobis. Locutusque efi Dominus ad Mofen,
dicens : Bos, agnus et capra , cum nata fuerint,
feptem diebus erunt fub vbere matris lux , die
autem odauo et deineeps offerri poterunt Do-
mino 5 tunc aeeepta erunt. Sine bos,fiue agnus
fuerit, non madabiturvnadiecum fertu fuo,
Si facrifiesre voles facrificium laudis Domi-
no , vt aeeeptum fit , eodem die comedetls
jpfum. Non remanebit quiequam in mane
alterius diei : Ego Dominus. Cuftodite prae-
cepta mea , et faci.te ea : Ego Dominus. Ne
polluatis nomen ianchxm ineum , vt fandifi-
cer in medio filiorum Ifrael : Ego Dominus,
qui fandifico vos , eteduxideterra Aegypti, vt
eilem vobis Deus : Ego Dominus.
CAPI-
2G9
1BER LEVITIVS, CAP. XXlIl
2IC
Haec enmt holoeaufta Domino , cum oblatio-
nibus et libamentis fuis, pro facrificio in, odorem
fuauiffimum Domino..
Facietis et hircum pro peccato , duosque
agnos anniculos , in facrificiuni teleticum ;
cumque mouerit eos faeexdos cum panibus
primitiarum coram Domino : fancla. eriuit
Domino , et facerdotis erunt> Et vocabitis
hunc diem An$um inter vos ; nulluni opus
feruile facietis. Legitimum fempiternum erit
in cunclis habitacuiis , et generationibus ve-
ftris.
Poftepam autem meflueritis fegetem terra;
veftras, non fecabitis 'eam, vsque ad folurn,
nee remanentes fpicas coüigetis, jhd pauperibus
.et peregrinis dimittatis eas : Ego ftun Dominus,
Dens yefter..
Locutusque eft Dominus,ad Mofen, dicens:
Loquere filiis Ifrael : Menfe ieptimo , prima
die menfis , erit vobis fabbathum memoriale,
ciangentibus tubis, et Voeabitur fa'nclum. Nul-
luni opus feruile facietis in eo, et afferetisiacri-
fieia Domino. — -
Locutusque eil Dominus ad Mofen, dicens:
Decimp die menfis huius feptkni dies propi-
tiationis .erit , et voeabitur ifanefrus , affiigeiis-
que animäs veftras in eo., et aiferetis iaenficia
facietis agnum immacu- j Domino. Nulluni opus feruile facietis eo die,
holoeauilum Domini, ! .quia dies propitiationis eft, yt propitietur vo-
id
CAPITVLVM XXIII.
Locutusque eil Dominus ad Mofen , dicens :
Loquere filiis Ifrael, et dices ad eos : Hae
funt feriae Domini , quas vocabitis fanclas:
Sex diebus facietis opus , dies feptimus , quia
fabbathi requies eft , voeabitur fanclus. Nul-
luni opus facietis ineo, fabbathum .enim Domi-
ni eil, in cunclis habitationibus veftris,.
Ha: funt ergo ferias Domini fanclbe , quas
celebrare debetis temporibus fuis. Menfe pri-
mo , quartä deeima die menfis , ad venerum,
Paffah Domini eft. Et quinta deeima die men-
fis huius feftumazymorum Domini eft -, feptem
diebus azyma comedetis ; dies primus erit vo-
bis fanötus, nullum opus feruile facietis ineo,
fed orferetis facrificia Domino feptem diebus ;
dies feptimus erit fancjtus , nullumque feruile
opus facietis in eo.
Locutusque eft Dominus ad Mofen, dicens :
Loquere filiis Ifrael , et dices ad eos : Cum
ingrefil fueriti« .terram , quam ego dabo vobis,
et merXueritis fegetem , ferefis manipiilumpri-
mitiarum mems veftrae ad ficerdotem 3 qui
mouebit manipulum coram Domino, vtaccer
ptabilis fit pro vobis. Mouebit autem üliim
altera die fabbathi. Atque in eodemdie, quo
manipuius mouetur ,
latum anniculum in
cum oblatione fua, id eft., duabus deeimis
fimil«, mixtas oleo , in fiicrificiuin Domini
odoris fuauiffimi ; libamen quoque de vino,
quartam partem Hin, Pariem , auf cruftulam,
aut pultes non comedetis , vsque ad diem, qua
afteratis donum Deo veftro. Legitimum fit
hoc fempiternum in generationibus , cun<£tis-
que habitacuiis veftris.
Numerabitis ergo ab altera die fabbathi , in
quo attuliftis manipulum mouendas, feptem
integra fabbatha , vsque ad craftinum fabbathi
feptimi , id eft quinquaginta dies , et afferetis
oblationem nouam Domino ex omnibus habi-
tacuiis veftris, nempe panes mouendae duos
de duabus deeimis iimilas fermentatse et coiftze
pro primitiis Domino. Afteretisque cum pa-
bis Dominus, Dens yefter. Omnis anima,
qua; affii&a non fuerit die hac , peribit de |K)t
pulisfuis, et quas operis quippiam fecerit, ,de-
lebo eam .de pOspi4o &o ; nihil ergo operis fa-
cietis in eo. Legitimum fempiternum erit
vobis in cundlis generationibus et habitatioiu-
bus veftris. ^Sabbathunj. enimrequietionisve-
ftfse eft , vt aftligatis animas veftras. Dieaano
menfis feptimi a vefpero vsque ad velpenuilce-
lebrabitis fiibbatha veftra.
Et loctitus eft Dominus ad Mofen , dicens :
Loquere filiis Ifrael : A quinto deeimo die
menfis huius feptimi erunt feriae tabernaculo-
rum feptem diebus Domino. Dies primus
voeabitur finclus. Nullum opus feruile
ficietis in eo , et feptem diebus aiferetis fa-
nibus feptem agnos immaculatos anniculos, et 1 crificia Domino j dies quoque oclauus fan-
vitulum de armento vnum, et arietes duos.idus voeabitur, et afferetis facrificia Domino;
eft
LIEER LEVITICVS.- GAE. XXIII. XX V. XXV
21 ■■ ________
eft enim dies coetus; Milium opus feruile fa-
cietis in eo. Hx funt feriae Domini, qu_s
vocabitis fanclas , vt offeratis facrificia Domi-
no, holocaufta, oblationes, et libanienta, iux-
ta ritmn vniuscuiüsque diei, exceptisfabhathis
Domini, donisque veflris, et quae ofFertis ex
voto, vel quae fponte tribuitis Domino. ,
A qniuto decimo ergo 4ie menfis feptiini,
$uando congregaueritis omnes frudus terrae
vellne, celebrabitis feftum Domini feptem die-
bus. Die primo et dieodauo erit fabbathum.
Sumettsque vobis die primo frudus arboris
pulcherrimae , fpatulasque palmarum, etramos
ligni deniarum frondium, et fa^ices detorren-
te, et laecabimini coram Domino, Deoveflro,
feptem diebus per annum. Legitimum fem-
piternum erit in generationibus veflris , vt
menfe feptimo fefta eelebretis , et habitetis in
tatjernaculis feptem diebus. Omnis indigena
in Israel habitabit in tabernaculis , vt feiantpo-
fteri veftri , quod in tabernaculis habitare fece-
rim filios Ifrael , cum educerem eos de terra
Aegypti. Ego Dominus , Deus veiter. Lo-
eutusque eu Mofes&perfefiis Domini ad filios
lirael
CAPITVLVM XXIV.
"ü t locutus- eft Dominus ad Mofen , dicens :
■"-' Praccipe filiis Ifraei, vtafferant tibi oleum,
expreffiim de oliuis puriffimum , ad kicernas
iugiter parandas extra velum teftimonii , in
tabernaculo teftimonii j paretque eas Aaron a
vefpere vsque in mane coram Domino fem-
per. Hoc 11t legitimum fempiternum in ge-
nerationibus veflris. Parabit autem kicernas
fuper candelabmm mundiflimuin femper in
confpedu Domini.
Accipies quoque fimilam, et -coques ex ea
duodecim crviftulas, qui finguli habebunt duas
decimas ; quonim fenos altrinfecus luper men-
fam purilfimam eoram Domino» ftatues , et
pones fuper eosthus lucidiffimum , vtfitpanis
pro memoriali in facrifieium Domino. Per
fingula fabbatha parabit eos coram Domino
femper , fufceptos a filiis Ifrael fcedere fempi-
terno. Eruntque Aaron et fiüorum eius , vt
comedant eos in loco fan&o ? «uia fandura
S. L Pars W.
212
fandorum e& de facrificüs Domini iure per«
petuo.
Ecce autem , egrefius filius imilieris Ifrae«
iitidis , quem pepererat de viro Aegyptio inter
filios Ifrael, iurgatus eil in caltris cum viro
Ifraelite j cumque blafphemalfet nomen , et
maledixiflef , addudus eil ad Mofen. Voca-
batur autem mater eins Selomith , fiiia Dibri,
de tribu Dan 5 miferimtque eum incullodiam,
donec exponeretur per os DominL
Qui locutus eil ad Mofen , dicens : Educ
maledicum extra callra, etponant omnes, qui
audieruiit , manus fuas fuper caput eius , et la-
pidet eum tota fynagoga. Et ad filios Ifrael
loqueris : Quicunque maledixerit Deo liio,
portabit peccatum fuum , et qui blalphemaue-
rit nomen Domini, morte moriatur j lapidi-
bus opprimet eum omnis multitudo populL
Sicut indigena, fic erit et aduena, fi blafphe«
mauerit nomen Domini, morte moriatur.
Qui pereuflerit animam hominis, mortfi
moriatur. Quipercufieritanimal, reddat viea-
rium, id eil , animam pro anima. Qui laeferk
proximum ftium , ficutfecit, fiefietei. Fra-
duram pro fradura , oculumprooeulo, den-
tem pro dente jficut lasfit, fic Isedatur, ficut
qui percufTerit iumentum , reddat aliud. -Qui
pereunerithominem, moriatur. Aequumiudi-
cium fit inter vos, peregrino iicut mdigenae^
quiaegofum Dominus, Deus veller.
Loeutusque eil Moles ad filios Ifrael , et
eduxerunt eum , qui blafpliemauerat , extra
callra, ac lapidibus opprelferunt , feceruntque
filii Ifirael, ficutpraeeeperat Dominus Mofi=
CAPITVLVM XXV.
T ocutusque eil Dominus ad Molen inmonte
■*^ Sinai , dicens : Loquere filiis Ifrael , et di-
ces ad eos t Quando ingreifi fueritis terram,
quam-ego dabo vobis, fabbathifate fabbathum
terrae Domino. Sex amiis feres agrumtuum,
et fex annis putabis vineam tuam , colligesque
frudus eius. Septimo autem anno fabbathum
erit terrae requietionis Domino 5 agrum non
feres, et vineam non putabis.
Quae Iponte gignet poll melTem tuam non
«ißtes^ et vuas vitro crefeentes non colliges.
P Aimus
213
LIBEB LEVITICVS. C A P. XXV.
214
Annus enim requietioiiis terrae eft. Sed erunt poifeinonis vef tras fub redemptionis conditione
vobis in cibum tibi, etferuo tuo, ancilbe etjvendetur.
mercenario tuo , et aduenae , qui peregrmatur
apud te , iumentis tuis et animalibus , omnia,
quae nafcuntur , erunt pro cibo.
Numerabis quoque tibifeptem fabbatha an-
norum, vt feptem anni fepties numerentur,
qux fimul faciunt quadraginta nouem annos,
et «langes buccina menfe feptimo , decima die
menfis , in ipfa die propitiationis , in vniuerfa
terra veftra. Sandificabisque annum quinqua-
gefimum, et praedicabis remiflionem cundis
habitatoribus terrae tuae. Ipfe eft enim Iubi-
laeus , vt reuertatur quisque ad pofleffionem
fcam , et ad familiam fuam , quia quinquage-
fimus annus iubilaeus eft. Non feretis , neque
metetis fponte in agro nafcentia, nee eollige-
tis, quae vitro crefeunt invinea, quia Iubilaeus
fandus erit vobis. Comedetis de agro, quic-
quid tulerit Anno enim lubilaei redibit quili-
bet ad poifeffiones fiias.
Quando vendes quippiamproximo tuo, ve*
emes ab eo , ne deglubes fratrem tuum , fed
iuxta numerum annorum lubilaei emes ab eo,
et iuxta fupputationem frugum vendet tibi.
Quanto plures anni remanferintpoft iubilaeum,
tanto crefeet et pretium. Quanto minus tem-
poris numeraueris, tanto minoris et emptio
conftabit , feeundum numerum enim frugum
vendet tibi. Nolite ergo deglubere proximos
veftros , fed timeat vnusquisque Deum flium,
quia.ego Dominus, Deus vefter. Facite feeun-
dum ftatuta mea, et iura mea feruate, et im-
plete ea , vt habitare poffitis in terra feeure,
gignet enim vobis humus frudus flios , qui-
bus vefeemini vsque ad faturitatem, ethabita-
feitis feeure.
Quodfi dixeritis : Quid comedemus anno fe-
ptimo ? ü non feuerimus , neque collegerimus
fmges. Mandäbo benedidionem meam vobis
anno fexto , et faciet frudus trium annorum,
feretisque anno odauo , et comedetis veteres
fruges vsque ad nonum annum. Donecnoua
nafeantur, edetis vetera. Jdeo terram non ven-
4etisinperpetuum, quia mea eil, et vos adue-
uenac et coloni mei eitjis. Vnde eunda regio
Si attenuatus frater tuus, vendiderit poifes-
fionem vneulam fuam , et venerit propinquus
eius, poteft redimere, quod ille vendiderit j
fin autem non habuerit propinquum , et ipfe
pretium ad redimendum potuerit inuenire,
computabuntur anni venditionis flise , et quod
reliqulim eft , reddat emptori_, fieque reeipiet
poifeffionem fuam 5 quodfi non inueneritma-
nus eius , vt reddat pretium , habebit emptor,
quod emerat vsque ad annum iubilaeum. In
ipfo enim omnis venditio redit ad Dominum,
et ad poffefTorempriftinum.
Qui vendiderit domum intra vrbis muros,
habebit ius redimendi , donec vnus impleatur
annus. ' Si non redemerit , et anni circulus
fuerit euolutus , emptor poffidebit eam , etpo-
fteri eius in perpetuum, et xedimi non potent,
ne in iubilaeo quidem. Sin autem invilla fue-
rit , domus , quae muros non habet , agrorum
iure vendetur; fi arte redemptanonfuerit,in
Iubilaso reuertetur ad Dominum.
Ciuitates Leuitarum , et aedes in ciujtatibus
poifeffionis fuae, femper poifunt redimi, Qui
aliquid redemerit a Leuitis, fiue fit vendita do-
mus, fiue ciuitas poneffionis fuae^dimittat in
Iubilaeo j quia domus Leuitarum in ciuitatibus
funt poiTeffiones eorum inter filios Ifrael.
Ager vero in fuburbio ciuitatis eorum non ven-
detuE, quia pofleffio eorum fempiternaeft.
Si attenatus fuerit frater tuus , et defecerit
manu, fufeipies eum. quafi aduenam etrpere-
grinum , vt viuat tecum , nee aeeipias vfuras
ab eo, nee amplius, quam dedifti. Timebus
vim Qimebis enim]] Deum tuum, vt viuerepof-
fit frater tuus apud te. Pecuniam enimtuain
non dabis ei ad vfuram , nee dabis cibum tuum,
vt amplius aeeipias.^ ' Ego Dominus , Deus
verler, qui eduxi vos de terra Aegypti , vt da«
rem vobis terram Cham;: -r et eifern veßer
Deus.
Si paupertate compulilis vendiderit fe tibi
frater tuus , non eum opprimes feruitute jfamu-
lorum , fed quafi mercenarius et inquilinus
erit 3 vsque ad annum Iubilaeum feruiet apud
te, et poftea egredietur cum L'beris fuis, et
reuer-
21?
BIBER LEVITICVS. CAP. XXV. XXVI.
Ql6
reuertetur ad cognatidnem et adpofleffionem
patrum fuorum. Mei enim ferui 'funt, et
eduxi eos de terra Aegypti. NoiLvendentur
conditione feruorum. Ne affligas eum per po-
tentiam, fed metuito Deum tuum.
Seruus autem et ancilla fint vobis de natio-
nibus, quaeincircuitu veftro funt, et de adue-
nis, qui peregrinantur apud vos, vel qui ex
his nati fuerint in terra veftra. Hos habebitis
fannüos , et hasreditario iure transmittetisnad
pofteros, ac poflidebitis in aeternum; fratres
autem veftros , fiüos Ifrael , ne opprimatis per
potentiam.
Si inualuerit apud vos manus adueree , aut
peregrini , et attenuatus iuxta eum frater tuus,
vendiderit fe ei, aut cuiquam de flirpe eius,
poft venditionem poteft redimi. Quivpluerit
ex fratribus fuis , redimet eum , patruus , pa-
truelis, confanguineus de familia fuaj fin au-
tem et ipfe potuerit, redimet fe , fupputatis
duntaxat annis a tempore venditionis Cux vsque
ad annum iubilaeum, et pecunia, quavenditus
fuerat iuxta annorum numerum , et ratione
mercenarii fupputata. Si plures fuerint anni,
qui remanent vsque ad iubilaeum , fecundum
hos reddat et pretium, fi pauci, ponet ratio-
nem cum eo iuxta annorum numerum , et
reddet tempori, quod reliquumeft, annorum,
quibus ante feruiuit, mercedibus fimul fubim-
putatis. Non affliget eum violenter in con-
fpeclu tuo ; quodfi per haec redimi non potue-
rit , anno iubilaso egredietur cum liberis fuis :
Mei enim funt ferui filii Ifrael, quos eduxi de
terra Aegypti. Ego Dominus, Deus verler,
Non facietis vobis idolum et fculptüe , nee
titulos erigetis , nee infignem lapidem ponetis
in terra veftra , vt adoretis eum. Ego enim
fum Dominus , Deus vefter, Cuftodite fab-
batha mea , et pauete ad fincluarium meum :
Ego Dominus.
CAPITVLVM XXVI.
C i in ftatutis meis ambulaueritis , et prseeepta
° mea cuftodieritis et feceritis ea , dabo
vobis pluuias temporious fuis , et terra gignet
germen fuum , et pomis arbores replebuntur.
Apprehendet meffium tritura vindemiam, et
vindemia oecupabit fementem , et comedetk
panem veftrum in faturitate, et fecuri habi-
tabitis in terra veftra. Dabo pacem in finibus
veftris , vt dormiatis , et non fit, qui exterreat
Auferam malas beftias, et gladiusnontranfibit
terminos veftros,
Perfequemini inimicos veflros , et corruent
coram vobis. Perfequentur quinque de ve-
ftris centum alienos, et ceiitum de vobis decem
millia. Cadent enim inimici veftri gladio in
confpedu veftro, Refpieiam vos, et crefeere
faciam ; multiplicabimini , et firmabo pactum
meum vobifeum, Comedetis vetuftiffimave-
terum , et vetera nouis fiiperuenientibus pro-
iicietis. Ponam tabernaculum meum in me-
dio veftri , et non abiieiet vos anima mea.
Ambulabo inter vos , et ero vefter Deus, vos-
que eritis populus mens. Ego Dominus, Deus
vefter, qui eduxi vos de terra Aegyptiorum, ne
feruiretis eis , et qui confregi feeptrum iugi ve-
ilri, vt incederetiserecti.
Quod fi non audieritis me , nee feceritis
omnia prgeeepta mea , fed fpreueritis statuta
mea, et iura mea contemferitis , vt non facia-
lis prseeepta mea , et ad irritumperducatis pa-
ctum meum, ego quoque hasc faciam vobis :
Vifitabo vos velociter tumore et febri, quae
conficiat oculos veftros -y et confumat animas
veftras, Fruftra ferfctis fementem , quae ab
hoftibus deuorabitur. Ponam faciem meam
contra vos, et corruetis coram hoftibus ve-
ftris, et fubiiciemjni his , qui pderunt vos. Fu-
gietis nemineperfequente,
Sin autem nee fic obedieritis mihi , addam
correptiones veftras feptuplum propter pec-
cata veftra , et conteram fuperbiam duritiae
veftras. Daboque vohis coelum defuper ficut
ferrum , et terram aeneam. Confiimetur in-
caffum labor vefter, non proferet terra germen,
nee arbores poma praebebunt.
Si ambulaueris ex aduerfo mihi, nee vo*
lueritis audire me , addam piagas veftras vsque ■
in feptuplum propter peecata veftra, emittam-
que in vos beftias agri , quse confumant vos,
et pecora veftra , et ad paucitatem cimcta re- -
digant, defertasque fiant viae veftrac. Quod fi
I nee fic volueritis reeipere difeiplinam , fei
P 2 ambu«
*t*
LIBER LFVITICVS. GAP. XXVI. XXVII.
&„ quoque
percutiam
inducam-
ambulaueFitis ex aduerfo mi^ü, egc
contra vos aduerfus incedam , et
vos fepties propter peccata veflra
que fuper vos gladium vltorem foederis mei.
Curnque eönfngeritis- in vrbes, mittam pefli-
lentiam in medio veftri , et trademini in mani-
feiis homuin, poftquani eonfregero baculum
panis veitri , ita , vt decem mulieres in vno
clibano eoquant panes, et reddanteosadpon-
dus, et coniedetis, et non farnrab-imini.
Sin autem nee per haec audieritis me , fed
aitxibulaueritis contra me , et ego incedam ad-
uerfiis vos in furore contrario , et corripiam
•vos feptem plagis propter peccata veflra , ita
■vt comedatis carne&filionimveilrormnetfilia-
rum veftraram. Deflruain exceHa veftra , et
fimulacra confringam , cadetis inter ruinas
idolorum- veflrorum , et abominabitur vos ani-
sna mea in- tantum , vt vrbes veftras redigam
in folitudinem ,. et deferta faciam fancluaria
verlra 7 nee reeipfam vltra odorem fuauifli-
Bium-,
Difperdamque terram veftram, vt vaffent
cam inimici veftri , cum habitatores illius fue-
rint; vos autem difperdam in gentes , et eua-
ginabo pofl vos gladium 7 eritque terra veflra
deferta y et ciuitates dirutae. Tunc placebunt
terra? fäbbatha fua cuncÜs diebus folitudinis
fiiae, quandofueritis in terra Iioflilij fabbathi-
iabit enina et requiefeet in fabbathis folitudinis
fuae , eo , quod, non requieuerit in fabbathis ve-
fbis, quandohabitabitis in ea„
Et qui de vobis remanferit, dabo pauorem
in' cofdibus eorum in regionihus hoftiuni.
Terrebit eos fonitus folii volantis , et ita fu-
gienr,, quafi gladium, Cadent luillo fequente,.
et corruent finguli ftiper fratres mos , quafl
fceila fugienies* Nemo veikum inimicis au-
debitrefiftere, Peribitis inter gentes,. ethoftiEs
vos terra confumet,
Qucxifi et de bis aliquot reinanferin* y tabe-
feent in iniquitatibus fuis in terra inimicorum
fuorurn r et propter peccata patrum' fuoram
et fua affligentur , donec eonfiteantur iniqui-
tates Hias ,, et rnalorum fuorum recordentur,
quibus praeuarieati funt in nie ,. et amSuJaue-
sunt ex aduerfo mihij ambulabo igitur. et ego I <^uis vouerit
__ aig
contra eos , et inducam illos in terram hofti-
lem , donee erubefeat incircumeifa mens eo-
ruiru
Tunc placabunt pro impietatibus fuis, et re-
cordabor foederis- mei, quod pepigi cumlacob,
Ifaac et Abraham , terrae quoque memor ero
quas cmn relicla fuerit ab eis, complacebit fibi
in fabbathis fuis , patiens folitudinem propter
illos. Ipfi vero placabunt pro peccatis fuis, eo,
quod abiecerint iura mea , et ftatuta mea de-
fpexerint. Attamen etiam, cum fuerint in ter-
ra homli, non penitus abiieiam eos , neque fic
deipiciam , vt confumantur, et irritum faciam
pactum meum cum eis : Ego enim fum Do-
minus, Deus eorum,etrecordabor foederis mei
priftini, quando eduxi eos de terra Aegypti in
confpeclu gentiiun^ vt eifern Deus eöruni ; Ego
Dominus Dens.
Hssc funt flatuta,et iura, et lege«, quas dedit
Dominus inter fe,et inter filio&Ifrael,inmon-
te Sinai , per manum MoU.
CAPITVLVM JXXVIt
| ocutusque eß. Dominus- ad Mofen, dicens :
J-' Loquere nliis Ifrael, et dices ad eos: Ho-
mo> qui votum fecerit, et fpofponderit Deo
animam fuamT fub asflimatione dabit pretium.
Si fuerit mafcukis^ a vicelimo anno vsque ad
fexagefimum annum, dabit quinquaginta ficlos
argenti , iuxta ficlum fanduarii j fi mulier,
triginta, A quinto autem anno vsque ad vicefi-r
mum mafculus dabit viginti ficlos, feemina.
decem. Ab vno menfe vsque ad annum quin-'.
tum pro mafeuio dabuntur quinque fieli, pro
foemina tres. Sexagenarius et vltra mafcuhis
dabit quindeeim ficlos , foemina decem : Si
pauper fuerit , et ag/limationem reddere non
vakbit,,flabit coram facerdote,et quantum ille
«ftimaueritjet viderit eum pofle reddere, tan-
lum dabit, Animal autem , quod immolari
potefV Domino , fi quis vouerit , fandum erit,
et nratari non potent, nee melius malo, nee
peius bono \ quod ü mutauerit, et ipfum, quod
mutatum efi , et illud, pro quo mutatum eft,
confeeriitum erit Domino. Animal immun-
dum , quod' immolari Domino non pote/l, ü
adducetur ante facerdotem, qwi
tliiu
219 ,
diiudicans, vtrrim bonum vel malum fit, flatuet
pretium. Quod fi redimere voiueritis, qui af-
fert , addet iiipra aeftimationem quintam par-
tem.
Homo fi vouerit domitm fuam, et fanclifi-
cauerit Domino , confiderabit eam facerdos,
vtram bona an mala fit, et iuxta pretium, quod
ab eo fuerit conititutum , venundabitur. Sin
autem ille, qui voueräty voluerit redimere eam,
dabit quintam partem aeftimationis firpra ? et
habebit domum,
Quodfi agrum poflefllonis fuas vouerit, et
confecrauerit Domino , iuxta menfiiram fe-
mentis, aeftimabitur pretium, Si homor ordei
feritur terra, quinquaginta ficlis venimdetur
argenti. Si ftatim ab anno incipientis lubilaei
vouerit agrum , quanto v alere poteft , tanto
sefiimabitur. Sin autem poft aliquantum rem-
poris, fupputabit facerdos pecuniam iuxta an-
norum, qui reliqui funt, numerum, vsque ad
Iubilaeum , et detrahetur ex pretio.
Quodfi voluerit redimere agrum ille , qui
vouerat,, addet quintam partem aeftimatae pecu-
nias , et pofiidebit eum ; fin autem noluerit re-
cürnere , fed alteri cuilibet fuerit venundatus,
vltra is ,. qui vouerat , redimere non potent,
quia cum Iubilsei venerit dies, fmcTificatus erit
Domino, ficut ager anathematis^et ad ius per-
tinet fieerdotum.
Si ager emptus eft, et non de po/Teflione
Kiaiorum, fanclifieatus fuerit Domino,, fuppu-
tabit facerdos iuxta annorum numerum vsque
LlBEPi LEV1T1.CVS. GAP. XXVH.
"20
ad Iubilaeum pretium, et dabit ille ^ qui voue-
rat eum Domino : In Iubifceo autem reuerte-
tur ad priorein Dominum, qui veiidideraieum, .
, et habitabit in foFte poiTeffionis fuas.
Omnis asftimatio ficlo fan&uarii pondera»
| bitur. Siclns viginti obulos habet,
Primogenita pecoruni , quae ad Dominum
pertinent, nemo fancÜficare potent, nee volle-
re, ilue bos,fiue ouis fuerit, Domini enimfunt.
Quodfi immundum eil animal, redimet, qui ob-
tulit, iuxta aeftimationem fuam, et addet quin-
tam partem pretii, Si redimere noluerit, ven-
detur alteri , quantoeunque fuerit aeftimatum,.
NuUum anathema Domino confecratum ven-
detur,fiue homo fuerit, fiue animal, fiue ager j
omne enim anathema Sandum fanclonim efl
Domino, Et nulluni anathema , quod fuerit
homo , redimetur y fed morte morietur.
Omnes deeimse terra? , fiue de pomis arbo«
mm, fiue de frugibus, Domini funt, et illi fan-
clificantur, Si quis autem voluerit redimere
deeimas fuas , addet quintam partem ; et
omnes deeimae de bobus , et ouibus, et omne,
quod fub virga tranfit y deeimas fan&ae erunt
Domino-; non eligetur nee bonum , nee ma-
lum, nee aitero commutabitur ; Si quis muta-
uerit, et quod mutatum eil , et pro quo muta-
tum eft , fanetifieabitur Domino , et non redi-
metur,
Hsec fiint praeeepta , quae mandauit Donjl*
nus Mofi ad filios Ifrael in monte Sinai.
F I N I S.
LIBER NVMERORVM.
CAPITVLVM I.
1 ©entusque eft Dominus; ad Mofem in
JLj deferto Sinai , in takrnaeulo foederis,
prima die Menfis feeundi,. anno aitero
egreßlonis eorum ex Äegypfo,, dicens :. Tol-
le fimunam vniuerfe. Gongregationis filiorum
Ifrael per cognationes et domos fuas, et no-
mina fingulorum^quicquid ßxus eft mafculini,
a vieefimo auno etfupra, omnium virorum
fortiuin ex Ifrael > et liumerata ea^ per tur-
mas fuas # tu et Äaron 5 eruntqiie vobiscurn
prineipes tribuum' ac domorurn irr cognatio-
nibus fuis , qüorum ifta funt noitiina :
De tribu Rube% Elizur, filius Sedeur. De
tribu Simeon, Salumiel, filius- ZurifiddaL De
tribu Inda, Naheffonyfilius Amminadab. De
tribu Ifafchar, Nathanael, filius Zuan De tribu
Sebulon, EMab, filius Helon. Filiorum autem
loJeph, de tribu Ephraim, Elifama, filius Am-
mihud. De tribu Manafie, Gamaliel, filius Pe-
dazur. De tribu Bewaijwi,. Abidan, filius Gi-
f $ deoßi.
221
LIBER NVMERORVM. CAP. I.
222
deoni. " De tnbu Dan, Ahiefer, filius Amifad-
dai. De tribti Affer, Pagiel, filius Ochran. De
tribu Gad, Eliafaph, filius Duel. De tribu
Naphthali , Ahira , filius Enan.
Hi nobiliffimi principes multitudinis. , per
tribus et cogn^tiones fuas , et capita exercitus
filiorum Ifrael, quos tulerunt Mofes et Aaron,
cum omni vulgi multitudine , et congregaue-
runt primo die menfis fecundi , recenfentes
eos per cognationes, et domos, ac familias , et
capita , et nomina fingulorum a vicefimo an-
no et fupra; ficut praeceperat Dominus Mofi:
numeratique funt in deferto Sinai.
De Rüben, primogenito Ifraelis , per gene-
rationes et familias, ac domos fuas, et nomina
capitum fingulorum , omne , quod fexus eft
mafculini,a vicefimoanno etiupra,proceden-
tium ad bellum , quadraginta fex millia quin-
genti.
De filiis Simeon, per generationes, et fami-
lias, ac domos cognationum fuarum recenfiti
funt per nomina et capita fingulorum, omne,
quod fexus eft mafculini , a vicefimo anno et
fupra, procedentium ad bellum , quinquaginta
nouem millia trecenti.
De filiis Gad, per generationes , et familias,
ac domos cognationum fuarum, recenliti funt
per nomina fingulorum a viginti annis et fu-
pra, omnes, qui ad bella procederent, quadra-
ginta quinque millia fexcenti quinquaginta.
De filiis luda , per generationes et familias.;
ac domos cognationum fuaitim , per nomina
fingulorum, a vicefimo anno et fupra, omnes,
qui poterant ad bella procedere, recenliti funt
ieptuaginta quatuor millia fexcenti.
De filiis Iiafchar , per generationes et fami-
lias, ac domos cognationum fuarum , per no-
mina fingulorum , a vicefimo anno et fupra,
omnes, qui ad bella procederent, recenliti funt
quinquaginta quatuor millia quadringenti.
De filiis Sebulon,per generationes et familias,
ac domos cognationum fuarum, recenliti funt
per nomina fingulorum a vicefimo anno et
fupra, omnes, qui poterant ad bella procedere.
quinquaginta feptem millia quadringenti.
De filiis Iofeph, filiorum Ephraim , per ge-
nerationes et familias, ac domos cognationum
fuarum, recenfiti funt per nomina fingulorum
a vicefimo anno et fupra, omnes, qui poterant
ad bella procedere , quadraginta millia quin-
genti. *
Porro filiorum Manaffe, per generationes
et familias , ac domos cognationum fuarum,
recenfiti funt per nomina fingulorum , a vi-
ginti annis et fupra , omnes , qui poterant ad
bella procedere , triginta duo millia ducenti.
De filiis Beniamin , per generationes et fa-
milias, ac domos cognationum fuarum, recen-
fiti funt nominibus fingulorum, a vicefimo an-
no et fupra, omnes, qui poterant ad bella pro-
cedere, triginta quinque millia quadringenti.
De filiis Dan, per generationes et familias,
ac domos cognationum fuarum, recenfiti funt
nominibus iingulorum , a vicefimo anno et
fupra, omnes, qui poterant ad bella procedere,
fexaginta duo millia feptingenti.
De filiis Affer, per generationes et familias,
ac domos cognationum fiiarum, recenfiti funt
per nomina Iingulorum , a vicefimo anno et
fupra, omnes, qui poterant ad bella procedere,
quadraginta millia et mille quingenti.
De filiis Naphthali, per generationes et fami-
lias, ac domos cognationum fuarum , recenfiti
funt nominibus fingulorum , a vicefimo anno
et fupra, omnes, qui poterant ad bella procede-
re , quinquaginta tria millia quadringenti.
Hi funt , quos numerauerunt Mofes e{ Aa-
ron, et duodeeim principes Ifrael, finguios per
domos cognationum fuarum. Fuitque oninis
numerus filiorum Ifrael , per domos et fami-
lias fuas , a vicefimo anno et fupra , qui pote-
rant ad bella procedere , fexcenta tria millia
virorum quingenti quinquaginta. Leuitae au«
tem in tribubus familiarum fuarum non funt
numerati cum eis.
' Locutusque eft Dominus adMofen,dicens:
Tribum Leui noli numerare , neque pones
miiimam eorum cum filiis Ifrael, fed conftitues
eos fuper tabernaculum teftimonii , et eunda
vafa eiiis , et quiequid ad ipfum pertinet , yt
ipfi portent tabernaculum , et omnia vtenfilia
eius, et erunt in minifterio eius, ac per gyrum
tabernaculi metabuntur caftra. Cum profici-
feendum fuerit, deponent LeuitK tabernacu-
liun,
223 _____
him , cum vero eaftra metandum , erigent
ipfum : Quisquis externorum accefferit, mo-
rietiir. Metabuntur autem eaftra filii Ifrael,
vnusquisque per turmas, et fub vexillo exerci-
tus fui. Porro Leuitae per gyrum tabernaculi
figent tentoria,neveniat indignatio fupermul-
titudinem filiorum Ifrael j ideo exeubabunt in
cuftodiis tabernaculi teftimonii. Fecerunt er-
go filii Ifrael iuxta omnia,quae praeeeperat Do-
minus Moli.
CAPITVLVM II.
[ ocutusque eft Dominus ad Mofen et Aa-
*^ ron,dicens : Singuli per turmas, figna at-
que vexilla , et domos cognationum fuarum,
eaftra metabuntur filiorum Ifrael , per gyrum
tabernaculi teftimonii.
Ad Orientem Inda figet tentoria per tur-
mas et vexillum exercitus fiii : Eritque prin-
ceps filiorum eius Naheffon, filius Amminadab,
et exercitus eius, numero feptuaginta quatuor
millia fexcentorum. Iuxta eum eaftra mete-
tur tribus Ifafchar , quorum prineeps Natha-
nael, filius Zuar, et exercitus eius, numero
quinquaginta quatuor millia quadringenti. Et
tribus Sebulon, quorum prineeps Eliab , filius
Helon , exercitus eius , numero quinquaginta
feptem millia quadringenti. Vt vniuerfi , qui
ad eaftra Iudae pertinent,fint centum o&ogin-
ta fex millia quadringenti , et per turmas fuas
primi egredientur.
Vexillum caftrorum Rüben erit ad meridia-
nam plagam per turmas fuas , quorum prin-
eeps fit Elizur, filius Sedeur, et exercitus eius,
numero quadraginta fex millia quingenti. Iux-
ta eum eaftra metetur tribus Simeon, quorum
prineeps fit Salumiel, filius Zurifadai9 et exer-
citus eius , numero quinquaginta nouem mil-
lia trecenti. Et tribus Gad, quorum prineeps
fit Eli afaph, filius Ruel,et exercitus eius, nume-
ro quadraginta quinque millia fexcenti quin-
quaginta. Vt omnes, qui ad eaftra Rüben per-
tinent, fint centum quinquaginta millia et mil-
le quadringenti quinquaginta , et per turmas
fuas feeundo loco profieifeentur.
Proficifcetur autem tabernaculum teftimo-
nii cum caftris Leuitarum in medio caftrorum:
LIBER NVMERORVM. „CAP.L II. III+
224
quomodo eaftra metantur, ita profieifeantur,
vnusquisque fub fuo vexillo.
Ad occidentaleiri plagam erunt eaftra et ve-
xillum filiorum Ephraim, quorum prineeps fit
Elifama, filius Ammihud , et exercitus eius,
numero quadraginta millia quingenti. Iuxta
eum erit tribus filiorum Manaffe, quorum prin-
eeps fit Gamaliel, filius Pedazur , et exercitus
eius, numero triginta duo millia ducenti. Et
tribus Beniamin , quorum prineeps fit Abidan,
filius Gedeoni , et exercitus eius, numero tri-
ginta quinque millia quadringenti. Vt omnes,
qui pertinent ad eaftra Ephraim , fint centum
oclo millia centum , et per turmas fuas tertio
loco profieifeentur.
Ad aquilonis partem eaftra metentur filii
Dan, quorum prineeps fit Ahiefer, filius Ami-
fadaij et exercitus eius, numero fexaginta duo
millia feptingenti. Iuxta eum erit tentorium
tribus Afer , quorum prineeps fit Pagiel , filius
Achran , et exercitus eius, numero quadragin-
ta millia et mille quingenti. Et tribus Napli-
thali t quorum prineeps fit Ahira , filius Enan,
et exercitus eius, numero quinquaginta tria
millia quadringenti. Vt omnes, qui pertinent
ad eaftra Dan^ fint centum quinquaginta fe-
ptem millia fexcenti , et nouifiimi profieifeen-
tur vexillo fuo.
Hase eft fumma filiorum Ifrael, per domos
cognationum fuarum, et turmas, cum exerci-
tibus Ulis , fexcenta tria millia quingenti quin-
quaginta. Leuitae autem 11011 funt numerati
inter filios Ifrael. Sic enim praeeeperat Do-
minus Mofi. Feceruntque filii Ifrael iuxta
omnia , quäs mandauerat Dominus. Caftra
metatique fruit per vexilla fua, et profedi per
familias ac domos patrum fuorum.
CAPITVLVM III.
Hae funt generationes Aaron et Mofi , in
die, qua locutus eft Dominus ad Mofen,
dicens in monte Sinai ; et haec nomina filio-
rum Aaron : Primogenitus eius Nadab , dein-
de Abihu, et Eleafar, et Ithamar. Hacc no-
mina filiorum Aaron , facerdotum, qui vncH
fimt, et quorum impletae funt manus, vt facer-
dotio fungerentur. Mortui fruit autem Na-
dab
22f L1BER KVMEROUVMt CAP. III.
dab et Abiku, cum afferrent ignem alienum in
iii ■
22<
.conlpeclu Doinini in defcrto Sinai , absque
iiberis , fun&ique funt facerdotio Eleafar et
ItJhsmar £JMi Aaron, patr e fuo.
Xocutusque eft Dominus ad Mofen, dicens :
Äpjpiica tribum Leui, et fac fiare in confpedtu
Aaron facerdotis, vt miniftrent ei, et obfement
obferuantias «ins , et totius fynagogse , coram
tabernaeulo teftknonii, vt feruiant in cuitu ha-
Jbitaeuli,- et cuftodiant omnia vafa taberna-
culi teftimonii , et ^obferuantias filiorum
Jfrael, pro euku habitaeuli. Dabisque Leui-
tas dono, Aaron et filiis, vnicuique fuos de fi-
liis Ifrael , Aaron autem et filios eius eonfti-
tugs, vt feruent facerdotium tuum. Externus
qui ad pp.fi.un j accefferit , morietur,
Locutusque eft Dominus ad Mofen, dicens:
Ego tuli Leuitas de filiis Ifrael pro omni pri-
mo.geuito 9 quod aperit vuluam in filiis Ifrael,
vt fint Leuitje mei. Meum eft enim omne
primogenitum 5 ex quo percufli primogenita
in terra Aegypti , fanctifieaui mini omne pri-
mogeiikiim iti Ifrael, ab nomine vsque ad pe-
cus ', vt imea fint : Ego Dommus.
Locutusque eft Dominus ad Mofen in. de-
ferto Sinai, dicens •; Nuinera filios Leui, per
domos patrum fuorani , et familias , omnem
mafculum ab vno menfe et fupra. Numera-
uitque Mofes, vt prasceperat Dominus, et in-
tienti fun-t fiiii Leui per nominajfua, Gerfon,
et Cahath, et Merari. Filii Gerfon: Lebrii et
Se.me'i. Filii Caharh : Aniram et Iezehar,
Hebron et Vfiel. Filii Merari : Maheli et
De Gerfon fuere familias du«, Lebnitka et
Semeitica , quarum numeratus eft populus
fexus mafculini, ab vno menfe et fupra, feptem
millia quingentorum. Hi poft tabernaculum
caftrametabunturad occidentem, fub principe
Eliafapk,fiIio Lael, et obferuabunt in taberna-
eulo teftimonii ipfum tabernaculum et operi-
nientum eius ,. tentorium ia oftio tabernaculi
teftimonii, et cortinas atrii, tentorium quoque
in introitu atrii , quod circum habitaculum et
altare eft,£uneß tabernaculi ad omnem .cultum
eius.
Co#aatio Cahath habebat popujos 9 Amr*-
mitas, et Iezeharitas, et Hebronitas , et Vlieli
tas ; hac funt familiae Cahathitorum, recenfu
per nomina fiia ; omnes generis mafculini al
vno menfe et fupra , oclo millia fexcenti , e
habebunt excubias fandluarii , et caftra meta-
buntur ad meridianam plagam ■: Pnneepsqu«
eorum erit Elizaphan, filius Vfiel ; et cufto«
dient arcam, menfamque et candelabrum , al-
tare et Vafa fanduarii , in quibus miniftratur.
et velum , et quod ad cultum eius pertinet
Princeps autem principum Leuitar um Eleafar.
filius Aaron facerdotis , erit fuper excubitorej
cuftodias fancl:uarii.
At vero !de Merari erant populi Mahelita
et Mufitse , recenfiti per nomina fiia , omnei
generis mafculini, ab vno menfe et fupra , fo
millia ducenti. Princeps eorum Zuriel, filiui
Abihail. In piaga feptentrionali caftra meta^
bimtur : eruntque fub cuftodia eorum tabula
tabernaculi , et vectes et columna; ac bafes ea<
rum , et omnia vafa , qua; ad cultum huiusce-
modi pertinent , columnaeque atrii per circui-
tum cum bafibus fiiis, et paxilli cum funibus.
Caftra metabuntur autem ante tabernacu-
lum teftimonii ad orientalem plagam , Mofei
et Aaron cum filiis fuis , habentes cuftodiatr.
fancluariilet filiorum Ifrael. Quisquis alle
nus accefferit, j-norietur. Omnes LeuitcE^qua
numerauerunt Mofes et Aaron , iuxta prxce-
ptum Domini, per familias fuas, in generema'
fculino, a menfe vno et fupra, fuerunt vigiiit
duo millia.
Et ait Dominus ad Molen : Numera pri-
mogenita fexus mafculini de filiis Ifrael, ab vnc
menfe et fupra, et habebis ftimmam eorum, toi
lesque Leuitas mihi Domino , pro omni pn
mogenito filiorum Ifrael, et pecora eorum prc
vniuerfis primogenitis pecbrum filiorum Ifrael
Recenfijit Mofe , ficut prseceperat Dominus
primogenita filiorum Ifrael. Et fuerunt ma
fculi per nomina fiia, a menfe vno et fupra, vi
ginti duo millia ducenti feptuaginta tres.
Locutusque eft Dominus ad Mofen : Toll«
Leuitas pro primogenitis filiorum Ifrael , e
pecora Leuitarum pro pecoribus eorum, erunt
que Leuitae mei, Domini. De pretio autem du
centorum feptuaginta trium,qui excedunt nu
227
LIBEK NVMERORVM. CAP. lii. IV.
merum Leuitarum, de primogenitis filiorum II-
rael, accipies quinque ficlos per iingula capita,
: ad ficlum fancluarii. Siclus habet viginti obu-
los. Dabisque pecuniam Aaron et filiis eins,
\ pretiumque eorum, qui fupra funt. Tiilit igi-
tur Mofes pecuniam eorum , qui fuerant am-
plius, qui redimendi erant de Leuitis, pro pri-
mogenitis filiorum Ifrael , mille trecentorum
fexaginta quinque ficlorum , iuxta ficlum fan-
[ cluarii, et dedit eam Aaron et fiüis eins, iuxta
verbum, quod praeceperat iibi Dominus.
CAPITVLVM IV.
I" ocutusque efl Dominus ad Mofen et Aa-
-*-"' ron, dicens: Tolle fummam filiorum Cha-
' hath de medio Leuitarum, per domos etfami-
lias fuas , a treceiimo anno et fupra vsque ad
quinquagefimum annum, omnium, qui ingre-
diuntur , vt excubent et miniflrent in taberna-
culo teflimonii. Hoc autem efl minifterium
filiorum Chahath in* tabernaculo teflimonii,
i' quod eft fanclum ftnclorum.
Ingredientiu1 Aaron et filii eius, quando mo-
I uenda funt caftra , et deponent velum , inuol-
uentque eo arcam teflimonii , et operient rur-
1 lum velamine taxorum, extendentque defuper
1 pallium totum hyacinthinum f et inducent ve-
[ cles, menfam quoque propolitionis inuoluent
f hyacinthino pallio, et ponent cum ea fcutellas,
f cochlearia, phialas etcantharosadfundendum;
'> panis quotidianus in ea erit. Extendentque
) defuper pallium purpureum, quod rurfum ope-
rient velamento taxorum, et inducent vecles.
Sument et pallium hyacinthinum, quo ope-
rient candelabrum , cum lucernis et forcipibus
> Ulis , et emuncloriis, et cunclis vafis olei, qui-
bus miniftrant , et fuper omnia ponent operi-
mentum taxorum , et iriducent vecles. Nee
non et altare aureum inuoluent hyacinthino
veftimento , et extendent defuper operimen-
; tum taxorum, inducentque vecles. Omnia va-
fa, quibus miniftratur in fancluario, inuoluent
hyacinthino pallio , et extendent defuper ope-
rimenturn taxorum, inducentque vecles. Sed
et altare mundabunt ^inere , et inuoluent illud
! purpureo veftimento , ponentque cum eo
omnia vafa, quibus in minifterio eius vtuntur,
~& L.Part. XIV
22g
ignium receptacula,fufcinulas,palas et pelues,
cum omnibus vaiis altaris , operientque vela-
mine, taxorum, et inducent vecles.
Cumque inuoluerint Aaron et filii eius fan-
cluarium, et omnia vafa eius , in commotione
caftrorum, tunc intrabunt filii Chahath, vt por-
tent inuoluta , et non tangant vafa fancluarii,
ne moriantur. Ifta funt onera filiorum Cha-
hath in tabernaculo teflimonii. Et Eleazar,
filiüs Aaron facerdotis , curabit oleum ad lu-
men, et compofitionis incenfum, et oblationeni
quotidianamy et oleum vnetionis, et quiequid
ad eultum. tabernaculi pertinet , omniumque
vaforum, quae in fancluario funt.
Locutusque efl Dominus ad Mofen et Aa-
ron, dicens: Nolite perdere populum Chahath
in medio Leuitarum, fed hoc fäcite eis, vt vi-
uant, et non moriantur, fi tetigerint fancla fan-
clorum. Aaron et filii eius intrabunt, ipfique
difponent opera fingulorum, et diuident, quid
portare quis debeat $ alii nulla curiofitate vi-
deant , quae funt in fancluario , alioquin mo-
rientur.
Locutusque efl Dominus ad Mofen, dicens :
Tolle fummam etiam filiorum Gerfon , per
domos et cognationes fuas, a triginta annis et
fupra, vsque ad annos quinquaginta ', numera
omnes , qui ingrediuntur et miniftrant in ta-
bernaculo foederis. Hoc efl officium familiae
Gerfon itarum, vt portent cortinas tabernaculi,
et teclum foederis , operimentum aliud, et ve-
lamen taxorum fuper omnia , tentoriumque,
quod pendet in introitu tabernaculi teflimonii,
cortinas atrii, et velum in introitu tabernaculi,
quaj circum habitaculum et altare pendent,fu-
nes et omnia vafa minifterii eorum , et quo-
eunque vtuntur , dum miniftrant. Iuxta ver-
bum Aaron et filiorum eius erit omne mini-
fterium filiorum Gerfon, in omni onere et of-
ficio fiio, et vos prouidebitis obferuantias one-
ris eorum : eruntque fub manu Ithamar, filii
Aaron facerdotis.
Filios quoque Merari per familias ac domos
patrum fuorum recenfebat, a triginta annis et
fupra, vsque ad annos quinquaginta, omnes,
qui ingrediuntur , vt miniflrent in minifterio
tabernaculi teflimonii. Hase autem eft obfer-
Q^ uantia
229
LIBER NVMERORVM. CAP. IV. V.
■ .. 230
que iuxta officium et onera i'ua , ficut pnece-
perat Dominus.
CAPITVLVM V.
T ocutusque efl Dominus ad Mofen, diceiis :
*-* Praecipe filiis Ifrael , vt eiiciant de caflris
omnem leprofum , et qui fluxum patkur , et
qui poflutus eil fuper mortuo j tarn mafculum
quam fceminam eiicite de caflris, ne cOntami-
nent caftra fiia , inter quae habito. Fecerunt-
que ita filii Ifrael, et eiecerunt eos extra caflra,
flcut locutus erat Dominus Mofi.
Locutusque efl Dominus ad Mofen, dicens":
Loquere ad filios Ifrael : Si vir fiue mulier pec-
cauerit aduerfus hominem quempiam , et ita
ofFenderit Dominum, ea anima deliquit. Con-
fiteantur ergo peccamm fuum, quod fecenmt,
et reddant,delicT:um fuum , nempe ipfam for-
tem, quintamque partem defuper addent, et
dent ei, in quem peccauerint. Sin autem non
fuerit,cui reddatur, delictum eiusmodi redde-
tur Domino pro facerdote, praster arietem pla-
cationis , quo fit placatio pro eo. Et omnes
leuandae, quas fanclificant filii Ifrael, et ad fa-
cerdotem deferunt , erunt ipfius ; et quicquid
fanclificatur a quocunque, ipfius erit. Et quic-
quid datum fuerit facerdoti , ipfius erit.
Locutus efl Dominus ad Mofen , dicens :
Loquere ad filios Ifrael , et dices ad eos : Vir,
cuius vxorfe auerterit et ofFenderit eum,dor-
mieritque cum altero viro , et hoc abfcondi-
tum viro fuerit, quod fit facla immunda, et te-
flibus arguinonpotefl,quia non efl deprehen-
fa : fi fpiritus zelotypiae concitauerit virum
contra vxorem fuam, fiue poiluta fit, fiue non
, poiluta, adducet eam ad ficerdotero, et deferet
donum contra illam , decimam partem Epha
farinas ordeaceae ; non fundet fuper eam
oleum, nee imponet thus, quia oblatio zeloty-
piae efl commemorationis miquitatis.
AfFeret igitur eamfaeerdos,et flatuet coram
Domino, afftimetque aquam fancTam in vafe
ficlili , et puluerem de pauimento tabernaeuh"
mittet in eam. Cumque fleterit mulier in
confpedn Domini , discooperiet caput eins,
et ponet fuper nianus illius oblationem com-
memorationis, quae efl oblatio zelotypias. Ipfe
autem
uantia oneris eorum in omni miniilerio eo-
rum in tabernaculo teflimonii : portabunt ta-
bulas tabernaculi et vecles eins , columnas et
bafes earum , columnas quoque atrii per cir-
cuitum cum bafibus et paxillis, et funibus fuis,
cum omnibus vafis fuis , pro omni miniflerio
iuo. Conflituite autem vnicuique fuam par-
tem vaforum pro onere fuo. Hoc efl offi-
cium familiae Meraritarum in omni miniflerio
eorum in tabernaculo teflimonii, eruntque fub
manu Ithamar, filii Aaron facerdotis.
Recenfiierunt igitur Mofes et Aaron , et
ptineipes fynagogas, filios Chahath per cogna-
tiones et domos patrum fuorum, a triginta an-
nis etfiipm,vsqiTeadquinquagefimum annum,
omnes, qui ingrediuntur ad minifterium taber-
naculi teflimonii, et inuenti funt duo millia fe-
ptingenti quinquaginta. Hase efl fumma Ca-
hathitarum omnium , qui miniflrabant in ta-
bernaculo teflimonii : hos numerauit Mofes
et Aaron , iuxta fermonem Domini per ma-
mim Mofi.
Niunerati fiint et filii Gerfon per cognatio-
nes et domos patrum fuorum, a triginta annis
et fupra , vsque ad qulnqtiagefimum annum,
omnes, qui ingrediuntur, vt miniflrent in ta-
bernaailo teflimonii j et inuenti funt duo mil-
lia fexcenti triginta. Hase efl fumma Gerfo-
mtarum omnium, qui miniflrabant in taberna-
culo teflimonii , quos numerauerunt Mofes et
Aaron , iuxta verbum Domini.
Numerati funt et filii Merari per cognatio-
nes et domos patrum fuorum , a triginta an-
nis et fupra, vsque ad annum quinquagefimum,
omnes, qui ingrediuntur, vt miniflrent in taber-
naculo teflimomi 5 et inuenti funt tria millia
ducenti. Hjcc efl fumma filiorum Merari,
quos recenfuerunt Mofes et Aaron, iuxta Im-
perium Domini per mammi Mofi.
Summa omnium Leuitarum, quos recenfuit
Mofes et Aaron, et prineipes Ifrael, per cogria-
tiones et domos patmm fuorum, a triginta an-
nis et fupra, vsque ad annum quinquagef lmiuu,
ingredientes vnusquisque in miniflerio et one-
re fuo in tabernaculo teflimonii, fuerunt fimul
oclo millia quingenti o<ftoginta : iuxta ver-
bum Domini recenfuit eos Mofes, vnumquem-
231
L I B £ R NVMERORVM, C Ä F. V. VI.
232
auteai tenebit aquas amaras nialedidtas , adiu-
rabitque eam , et dicet : Si non dormierit vir
alieniis tecura, et fi nön polluta es deferto ma-
riti thoro,non te nocebunt aqüas iftae amarae ma-
ledicTac. Sin autem declinafti ä viro tuo, atque
polluta es , et concubuifti eiim altero , his ma-
ledictionibus fubiäcebis : Det te Dominus in
maledicÜonem et iuramentum in populo tuo.
Putrefcere faciat femur tuum, et vterus tuus
dirumpatur. Ingrediantur aquae niaie-
didse in ventrem tuum , et vterus tuus
rumpatur , et putrefcat femur tuum. Et re-
fpondebit mulier : Amen , Amen.
Scribetque facerdos in libello ifta inaledicla,
et delebit ea aquis, et dabit ei bibere aquas ama-
ras et malediclas. Quas cum exhauferit , tol-
let facerdos de manu eius facrificium zeloty-
piae, et mouebit illud coram Öomino pro ob-
latione, imponetque illud fuper altare, nempe,
vt pugrllum oblationis commemorationis eius
tollat, et incendat fuper altare, et poft det mu-
lieri aquas ad bibendum. Quas cum biberit,
ü polluta eil et offenderit virum iuum ,. trans-
ibunt in eam aquas nialediclionis, vt amaricent
eam, et venter eius rumpetur, et putrefcet fce»
mur eius , eritque mulier in maledictionem in
populo fuo : quodfi polluta non fuerit , fed
munda, erit innocens, et potent parere , et fa-
cere liberos.
Ifta eil lex zelotypiae : Si declinauerit mu-
lier a viro fuo, et polluta fuerit, maritusque ze-
lotypiae fpiritu concitatus adduxerit eam in
confpe&u Domini, et fecerit ei facerdos iuxta
omnia, quae fcripta funt, maritus absque culpa
erit , et iiia rccipiet iniquitatem fuam.
CAPITVI.VM VI.
T ocutus eft Dominus ad Mofen , dkens :
r *~* Ldquere ad filios Ifrael , et dices ad eos :
Si virTiue mulier fecerint fingularik votum
abftinentias , vt abftineant Domino , a vinp et
ficera abftinebunt, Acetum ex vino et ficera,
vt quicquid de vua exprimitur , non bibet,
vuas recentes ficcasque, non comedet cun-
dis diebus abftinentiae fuae , quicquid ex vinea
efle poteft, ab acino vsque ad corticem, non
comedet.
Omni tempore abftinentiae fuae nouacula
non tranfibit caput eius , donec compleantur
dies , quibus Domino abflinet. Sanclus enim
eft, vtcrefcat, et nudus fit capillus capitis fui.
Omni tempore abftinentiae jhx ad mortuum
jaon ingredietur, nee fuper patris quidem, et
matris, et fratris, fbrorisque funere contami-
nabitur , quia abftinentia Dei fui fiiper caput
eius eft. Omnibus diebus abftinentiae fuae fan-
clus erit Domino,
Quod fi mortuus fuerit fiibito quispiam co-
ram eo, polluetur caput abftinentia? fuae, quod
radet in die purgationis fuse , hoc eil, die fe~
ptima. In oclauo autem die deferet duos tur-
tures , vel duos pullas columbae , facerdoti an^
te oftium tabernaculi teftiinonii , facietque fa-
cerdos vnum pro peccato, et alteruminholo-
cauftuin, et plaeabk pro eo ; quia peceaait
fuper mortuo , ianclificabkque caput eius in
die illo , vt abftineat Domino dies abftinentiae
fuae; et adducet agnum anniCulum pro de-
liclo : dies autem priores irriti fiant , quoniaa»
polluta eft abftinentia fua.
Ifta eft lex abftinentis: Cum dies abftinen-
tise complebuntur, adducent eum ad oftium
tabernaculi teflimonii , et deferet donum fuum
Domino , agnum anniculum immaculatum
pro peccato, et arietem immaculatum, ho-
ftiam teleticam , caniftruai quoque torta-
rum e. fimila azymaram mixtarum oleo , et
lagana absque fermento, vncla oleo, oblatio-
nem ac libamina fingulorum.
Et afferet ea facerdos coram Domino , et
faciet tarn pro peccato, quaminholocauftum.
Arietem vero immolabit hoftiam teleticam
Domino, cum caniftrö azymoinm, et cum
oblationibus et libaminibiis. Tunc radetur
abftinenti ante oftium tabernaculi teßimomi
caput abftinentiae fuse , tolletque capillos abfti-
nentias fux et ponet fuper ignem, qui eft fiip-
pofltus facrincio teletico , et armum coclum
arietis , tortamque absque fermento vnam de
caniftro, et laganum azymorum vnum , et
tradet in manibus abftinentis. Poftquam rafa
fuerit abftinenlia fua , et mouebit ea ad mo-
uendam in confpeclu Domini ; quae fanda
\ funt et facerdotis eriwt , funul cum peclo-
(^2 re
LT3ER NVMERORVM. CAP. VI. VII.
S33
re mouendie, et armo leuandse. Poft haec
poteft bibere Abftinens vinum. Ifta eft lex Ab-
flinentis , qui vouerit donnm fuum Domino
pro abftinentia fua ; exceptio his , "quae inue-
nerit manus eins. Iuxta quod vouerat, ita fa-
ciet fecundum legem abftinentia: ftiae.
Locutasqtie elt Dominus ad Mofen , dicens :
Loquere Aaron et filiis eius : Sic benedicetis
filiis Ifrael , et dicetis eis : Kenedicat tibi Do-
minus, et cuftodiat te. Illuminet Dominus fa-
ciem fuam fuper te , et mifereatur tui. Leuet
Dominus vultum fuum fuper te, et det tibi
pacem. Ponetis enim nomen meum fuper
filios Ifrael, vt ego benedicam eis.
CAPITVLVM VII.
"OacTrim eft autem in die , qua compleuit
■*- Mofes tabernaculum, et erexit illud , vnxit-
que et fanclificauit cum omnibus vafis Gm»,
altare fimiliter et omnia vafa eius 5 obtule-
runt -principes Ifrael, etcapitafamiliarum, qui
erant per fingulas tribus praefecli eorum , qui
numerati fuerant , munera coram Domino,
fex plauftra tecla cum duodecim bobus. Vnum
plauftrum obtulere duo duces , et vnum bo-
uem finguli, obtuleruntqueeainconlpeclu ta-
bernaculi.
Ait autem Dominus ad Mofen : Sufcipe ab
eis , vt feruiant in minifterio tabernaculi tefti-
monii , et trades ea Leuitis iuxta minifterium
fuum. Itaque cum fufcepiffet Mofes plauftra
et boues , tradidit eos Leuitis. Duo plauftra et
quatuor boues dedit filiis Gerfon , iuxta mini-
ilerium fuum ; quatuor alia plauftra et octo
boues dedit filiis Merari , iuxta minifterium
fuum , fub manu Ithamar , filii Aaron facer-
dotis. Filiis autem Cahath non dedit plauftra
et boues, quia fanclum erat minifterium eorum,
etportabant humeris.
Igitur obtulerunt duces in dedicationem al-
taris, die, qua vnctum eft donum fuum ante
altare. Dixitque Dominus ad Mofen : Sin-
guli duces per migulos dies offerant dona fua
in dedicationem altaris.
Primo die obtulit donum fuum Naheffon,
filius Aminadab , de tribu Iuda 5 fuitque do-
num eius: Scutella argentea centum triginta
234
ficlorum; phiala argentea, feptuaginta ficlo-
rum , iuxta ficlum fancruarii , vtraque plena
fimila , mixta oleo jn oblationem ; cochlear
aureum , decem ficlorum aureorum , plenum
incenfo; iuuencus, et aries , et agnus annicu-
lus in holocauftum, hircusque pro peccato;
et in ficrificium teleticorum boues duo , arie-
tes quinque , hirci quinque, agni anniculi quin,
que. Hoc eft donum Naheflon , filii Amtni-
nadab.
Secundo die obtulit Nethanael , filius Zuar,
dux de tribu Ifafchar. Donum eius erat : Scu-
tella argentea centum triginta ficlorum , phia-
la argentea feptuaginta ficlorum, iuxta ficlum
fanctuarii, vtraque plena fimila, mixta oleo
in oblationem 5 cochlear aureum decem ficlo-
rum , plenum incenfo ; iuuencus , et aries , et
agnus anniculus, in holocauftum, hircusque
pro peccato 5 et in iaerificium teleticorum, bo-
ues duo , arietes quinque , hirci quinque, agni
anniculi quinque. Hocfuit donum Nethanael,
filii Zaiar.
Tertio die princeps filiorum Sebulon,
Eliab, filius Helon, obtulit. Donum eius
erat : Scutella argentea centum triginta ficlo-
rum , phiala argentea feptuaginta ficlorum,
iuxta ficlum fancluarii , vtraque plena -fimila,
mixta oleo in oblationem ; cochlear aureum
decem ficlorum, plenum incenfo 5 iuuencus,
et aries , et agnus anniculus in holocauftum ,
hircusque pro peccato ; et in ficrificium tele-
ticorum boues diso, arietes quinque, hirci quin-
que, agni anniculi quinque. Hoc eft donum
Eliab, filii Helon.
Die quarto princeps filiorum Rüben, Elizur,
filius Sedeur, obtulit. Donum eius erat : Scutella
argentea centum triginta ficlorum , phiala ar-
gentea feptuaginta ficlorum , iuxta ficlum fan-
cluarii, vtraque plena fimila, mixta oleo in
oblationem ; cochlear aureum decem ficlorum,
plenum incenfo ; iuuencus , et aries , et agnus
anniculus in holocauftum , hircusque pro pec-
cato ; et in facrifi eium teleticorum boues duo,
arietes quinque , hirci quinque , agni anniculi
quinque. Hoc fuit donum Elizur , filii Sedeur.
Die quinto princeps filiorum Simeon , Se-
lumiel, filius Zurifadai , obtulit. Donum eius
fuit
QV
LlBER NVMERORVM. CAP, VII.
236
fuit: Scutella argentea , centiim trigintaficlo-
rum , phiala argentea feptuaginta ■ ficlorum,
iuxta ficlum fanduarii, vtraque plena fimila,
mixta oleo in oblationem; cochlear aureum
decem ficlorum , plcnnm incenfo ; iuuencus,
et aries , et agnus anniculus in holocauflum ;
hircusque pro peccato ; et in facrificium tele-
ticorum , boues duo , arietes quinque , hirci
quinque, agni anniculi quinque. Hoc fuit do-
num Selumiel, filü Zurifadai.
Die fexto princeps filiorum Gad, Eliafaph,
filius Ruel, obtulit. Donum eius fuit : Scutella
argentea centum triginta ficlorum , phiala ar-
gentea feptuaginta ficlorum , iuxta ficlum fan-
ßuarii, vtraque plena fimila, mixta oleo in
oblationem ; cochlear aureum decem ficlorum,
planum incenfo ; iuuencus , et aries , et agnus
anniculus in holocauflum , hircusque pro pec- j
cato; et in facrificium teleticorum, boues cUio, !
arietes. quinque , hirci quinque, agni anniculi
quinque. Hoc fuit donum Eliafaph , filii
Ruel.
Die feptimo princeps filiorum Ephraim,
Elifama v filius Ammihud obtulit. Donum
eius fuit : Scutella argentea centum triginta
ficlorum, phiala argentea feptuaginta ficlorum,
iuxta ficlum fönauarii , vtraque plena fimila,
mixta oleo in oblationem; cochlear aureum
decem ficlorum , plenum incenfo ; iuuencus,
et aries, et agnus anniculus, in holocauflum,
hircusque pro peccato ; et in facrificium tele-
ticorum, boues duo, arietes quinque, hirci
quinque, agni anniculi quinque. Hoc fuit
donum Elifama, filii Ammihud.
Die autein oclauo princeps filiorum Manaffe,
Gamaliel, filius Pedazur , obtulit. Donum
eius fuit: Scutella argentea, centum triginta
ficlorum , phiala argentea feptuaginta ficlo-
rum, iuxta ficlum fan&uarii , vtraque plena
fimila , mixta oleo in oblationem ; cochlear
aureum decem ficlorum , plenum incenfo ;
iuuencus , et aries, et agnus anniculus in holo-
cauflum , hircusque pro peccato ; et in facri-
ficium teleticorum , boues duo , arietes quin-
que , hirci quinque , agni anniculi quinque.
Hoc fuit donum Gamaliel, filii Pedazur.
Die nono princeps filiorum Beniamin, Abi-
dan , filius Gedeonis , obtulit. Donum eius
fuit : Scutella argentea centum triginta ficlo-
rum, phiala argentea £ feptuaginta 3 ficlorum,
iuxta ficlum fancluarii , vtraque plena fimila,
mixta oleo in oblationem; cochlear aureum
decem ficlorum , plenum incenfo ; iuuencus,
et aries , et agnus anniculus , in holocauflum ,
hircusque pro peccato ; et in facrificium tele-
ticorum , boues duo , arietes quinque , hirci
quinque, agni anniculi quinque. Hoc fuit do-
num Abidan, filii Gedeonis.
Die decimo princeps filiorum Dan , Abie-
fer, filius Amifadai, obtulit. Donum eius
fuit: Scutella argentea centum triginta ficlo-
rum, phiala argentea feptuaginta ficlorum,
iuxta ficlum lancluarii , vtraque plena fimila,
mixta oleo in oblationem ; cochlear aureum
decem ficlorum , plenum incenfo ; iuuencus,
et aries, et agnus anniculus, in holocauflum;
hircusque pro peccato ; et in facrificium teleti-
corum , boues duo , arietes quinque, hirci quin-
que, agni anniculi quinque. Hoc fuit donum
Abiefer, filii Amifadai.
Die vndecimo princeps filiorum Afer , Pa-
giel , filius Achran , obtulit. Donum eius fuit :
Scutella argentea centum triginta ficlorum,
phiala argentea feptuagiiita ficlorum , iuxta
ficlum fiincluarii , vtraque plena fimila , mixta
oleo , in oblationem ; cochlear aureum decem
ficlorum, plenum incenfo; iuuencus, et aries,
et agnus anniculus in holocauflum , hircusque
pro peccato; et in facrificium teleticorum,
boues duo , arietes quinque , hirci quinque,
agni anniculi quinque. Hoc fuit donum Pagiel,
filii -Achran.
Die duodecimo princeps filiorum Naphthali,
Ahira , filius Enan , obtulit. Donum eius fuit :
Scutella argentea centum triginta ficlorum,
phiala argentea feptuaginta ficlorum , iuxta
ficlum fancluarii , vtraque plenr fimila , mixta
oleo in oblationem ; cochlear aureum decem
ficlorum, plenum incenfo: iuuencus, et aries,
et agnus anniculus in holocauflum , hircusque
pro peccato ; et in facrificium teleticonmi
boues duo, arietes quinque, hirci quinque,
agni anniculi quinque. Hoc fuit donumAhira,
filii Enan.
Q^3 Harc
«37
LIBER NVMERORVM. C A P. Vif. V1IL
■ H^ceftdedicutioaliaris, in die, qua vndtum
fait, vbi a principibus Ifrael oblatae Amt , fcu-
tella? argentese duodecim , pliialae argentese
duodecim , duodecim coehiearia aurea , ita vt
quselibet fcutella haberet centum trigintaficlos,
et quselibet phiala feptuaginta liclos , vt fumma
argenti in oranibus vafis äffet , duo millia qua-
dringenti ficli , iuxta ficlum faiKftuarii : et quod-
libet cochlearium anreorum , quod incenfo
plenum erat , haberet deeem ficlos , iuxta fi-
clum fandtuarii , vt fumma auri in cochleari-
büs effet centum et viginti licli.
Summa vero iuuencorum in holocaufhim
erat,. duodecim; arietes duodecim ; agni an-
niculi duodecim , cum obktionibusfuis; Iiirci
duodecim pro peecato; in facrificia teletico-
rum boues viginti quatuor , arietes fexaginta,
hirci fexaginta , agni anniculi fexaginta. Haec
efl; dedicatip altaris, quahdo vnclum efl:.
Cumque ingrederetur Mofes tabernaculum
teftimonii, vt loqueretur cum eo , audiebat vo;-
^cem loquentis ad fe de propiriatorio , quod
erat fuper arcam teftimonii, inter duos Che-
rubim,
CAPITVLVM VIII.
T ocutus eft Dominus ad Mofen , dicens :
s*-v Loquere Aaron , et dices ad eum : Cum
pofueris lampades , fic pones, vt omnes feptem
lampades verfus candelabrum luceant. Fecit-
que Aaron iic , et poliiit lampades verfus can-
delabrum , vt prasceperat Dominus Mofi. Erat
autem opus candelabri ex auro folido, tarn
haftile , quam flores eius ; iuxta exemplum,
quod oftenderat Dominus Mofi, factum erat
candelabrum.
Et locutus efl Dominus ad Mofen, dicens:
Tolle Leuitas ex medio filiorum Ifrael , etpu-
rificabis eos iuxta hunc ritum. Sparge fuper
eos aquas expiationis , et tranfeat nouacula ft>
per omnem earnem eorum , et lauabunt vefti-
menta fua, et mundi erunt. Deinde tollant
iuuencum de armentis cum oblatione eius , ii-
milam oleo mixtam ; et iuuencum alium acci-
pies pro peecato , et applieabis Leuitas coram
tabernaciilo teftiiuonii, conuocata evnni mul-
23g
titudine filiorum Ifrael. Cumque Leuita: fü7-
nnt coram Domino , ponent filii Ifrael iuamis
fuas fuper eos, et mouebit Aaron Leuitas ad
mouendam in confpeclu Domini a filiis Ifrael
vt feruiaat in minifterio Domini.
Leuitae quoque ponent manus fuas fuper
capita iuuencorum, e quibusvnumfacientpro
peecato , et alterum in holocaiiftum Domino,
vt fiat placatio pro Leuitis: ftatuesque Leuita»
in confpeclu Aaron et filiorum eius , et moiie
eos ad mouendam Domino, ac feparnbis de
medio filiorum Ifrael, vt fintmei; et pofteä
ingrediantur , vt miniflrent in tabernaciilo te-
ftimonii. Sicque purificabis , et mouebis eos
ad mouendam , quoniam dono donati funt
mihi a filiis Ifrael, proprimogenitisenim, quaj
aperiunt omnem vuluam in Ifrael , aeeepi eos.
Mea funt enim omnia primogenita filiornm
Ifrael, tam ex hominibus, quam ex iumentis:
Ex die , quo pereuffi omne primogenitum in
terra Aegypti , fanclificaui ea mihi , et tuli
Leuitas pro eunclis primogenifis filiorum If-
raei , tradidique eos dono Aaron et filiis eius,
de medio filiorum Ifrael, vt feruiant in mini-
fterio filiorum Ifrael in tabernaciilo teftirno-
nii, ad placandum pro filiis Ifrael, nefitpragain
filiis Ifrael
Feceruntque Mofes et Aaron , et omnis
multitüdo filiorum Ifrael , fuper Leuitis , quas
prseeeperat Dominus Mofi, expiatique funt,
et lauerunt veftimenta fua : mouitque eos
Aaron in confpeclu Domini , et placauit pro
eis, vtpurificarentur. Deinde ingrediebantur,
vt curarent minifteria fua , in tabernaciilo tefti-
monii, coram Aaron et filiis eins, ficutpraece«
perat Dominus Moli, de Leuitis,
Locutusque eft Dominus ad Mofen, dicens:
Hie fit mos Leuitarum: A viginti quinquean-
nis et fupra ingredientur , vt exeubent in mi-
nifterio , in tabernaciilo teftimonii. Cumque
quinquagefimum annum setatis impleuerint,
miniftrare ceffabunt , eruntque miniftri fratruni
fuorum in tabernaculo teftimonii , vt cuftodi-
ant , [qtiae iibi fuerint mandata , ppera autem
ipfi non faejant. Sie difpones Leuitas in cufto-
düsfuis,
CAPI-
239
LIBER "NVMERORVM
cap. IX X. 240
rium illius caflra metabantur. Cunclis die-
bus , quibus flabat nubes fuper tabernaculum,
manebant in eodem loco; et fi eueniffet, vt
miüto tempore maneret fuper illud, erant filii
Ifrael in öbferuantiis Domini, et non proficifce-
bantür.
Si vero nubes certo numero dierum mnne-
bat fuper tabernaculum, ad imperium Domini,
erigebant tentoria , et ad imperium illius pro-
ficifeebantur. Si fuiffet nubes a vefpere vsque
ad mane, et flatim diluculo tabernaculum re-
liquiilet , proficifcebantur; aut fiindieautno-
cle recefihTet , etiam proficifcebantur. Si ve-
ro biduo aut vno menfe, vel longiori tem-
pore fuiffet fuper tabernaculum , manebant
filii Ifrael in eodem loco , et non proficifce-
bantur. Statim autem , vt receffifiet , moue-
bant caflra. Per verbum Domini figebant ten-
toria , et per verbum illius proficifcebantur, Vt
effent in obferuantia Domini , iuxta imperium
eiüs, per manumMofi.
CAPITVLVM X.
f. ocutus* efl Dominus ad Mofen , dicens:
-L' Fac tibi duas tübas ärgenteas du<£Hles, qui-
bus conuocare poffis multitudinem , quando
mouenda funt caflra. Cumque vtraque ceci-
neris, congregabitur ad te tpta fynagöga ad
oflium tabernaculi teflimonii. Si vero fola
vna cecineris, venientadte principes, capita
millium in Ifrael. Si autem taratantara fo-
nueris, mouebunt' caflra primi, qui funt ad
orientalem plagam, Li fecundo autenl tara-
tantara mouebunt caflra , qui funt ad meri-
diem , qüia taratantara fonabunt, cum profi-
cifcuntur. Quando autem congreganda eft
ecclefia , canent tuba , et non fonabunt tara-
tantara. Filii autem Aaron facerdotis ita ca- ,
nent tubis, eritque hoc legitimum fempiter-
num in generafionibus veflris.
Si exieritis ad bellum in terra veflra contra
hoftes , qui tribulant vos , fonabitis taratantara
tubis , vt fit recordatio veftri coram Domino,
Deo vefiro , vt eruamini de manibus inimieo-
rum veflrorum. Cum vero laetabimini , et in
feflis veflris , et nouiluniis veflris , canetis tu-
bis fuper holocaußis, et facrificiis veflris tele-
ticis,
CAPITVLVM IX,
Locutus eft Dominus ad Mofen in deferto
Sinai, anno fecunda poflquam egrefii
funt de terra Aegypti, menfe primo, dicens:
Faciantülii Ifrael Pafiah in tempore fuo, quar-
ta decima die menfis huius ad vefperam,
iuxta omnia flatuta eins. Praxepitque Mofes
filiis Ifrael, vt facerent Paffah. Qui fecerunt
tempore fuo, quarta decima die menfis, ad
vefperam , in monte Sinai 5 iuxta omnia quae
mandauerat Dominus Mofi , fecerunt filii
Ifrael.
Ecce autem, quidam immundi fliper anima
hominis , qui non poterant facere Paffah in die
illo, accedentes ad Mofen et Aaron , dixenmt
eis : Immundi fumus fuper anima hominis,
quare priuabimur, vt non valeamus deferre
donum Domini in tempore fuo inter filios
Ifrael? Quibus refpondit Mofes : State , vt au-
diam , quid praecipiat Dominus de vobis. Lo-
cutusque eil Dominus ad Mofen, dicens : Lo-
quere filiis Ifrael : Si quis fuerit immundus fu-
per anima , fiue in via procul , fiue inter co-
grtationes veftras , faciant Paffah Domino in
menfe fecundo, quarta decima die menfis ad
vefperam , azymis et la&ucis agreflibus com-
edent illud. J^on relinquent ex eo quippiam
vsque mane , et os ejus non confringent.
Omnem ritum PafTah obferuabunt.
Si quis autem et mmidus efl, et in itinere
non fuit, et tarnen non fecit Paffah, exter-
minabitur anima illa de populo flio, quia do-
num fuum non attulit tempore fuo, peccatum
fuum ipfe portabit. Peregrjnus quoque apud
vosfaciet Paflah Domino iuxta flatuta Paffah et
iura eius. Statutum idem erit apud vos tarn
aduenze quam indigense.
Igitur die, qua eredram eft tabernacuium,
operuit illud nubes, a vefpera autem fuper ten-
torium erat quaft ipecies ignis., vsque ad ma-
ne. Sic fiebat iugiter, vt per diem operiret
illud nubes , et per noclem quafi fpecies ignis.
Cumque ablata fuiflet irubes a tabernaculo,
proficifcebantur filii Ifrael, et in loco vbi fte-
tiAet nubes, ibi caflra metabantur. Ad im-
perium Domini proficifcebantur, et ad impe-
241
LIBER NVMERORVM. C A P. X. Xi.
ticts-, vt fit vobis in rccordationern coram Deo
veftro: Ego Dominus, Deus vefter.
Annofecundo, menfefecundo, vicefima die
menfis,eleuata eft nubes de tabernaciilo teftimo-
nii.Profecrique funt filii Ifrael per turmas fuas de
deferto Sinai, et recubuit nubes in folitudine
Paran ; moueruntque caftra primi iuxta impe-
riumDomini in manuMofi: Filiiluda vexillo fuo
per turmas fuas,quorum princeps eratNaheffon,
fiiius Amminadab. In tribu filiorum Ifafchar fuit
princeps Nethaneel , filius Zuar. In tribu Se-
bulon erat princeps Eliab , filius Helon. De-
pofitumque eft tabernaculum , quod portantes
egreffi funt filii Gerfon et Merari.
Profectique-funt eit filii Rüben vexillo fuo
per turmas fuas , quorum princeps erat Eli-
- zur, filius Sedeur. In tribu autem filiorum Si-
meon princeps fuit Selumiel , filius Zurifadai.
Po.rro in tribu Gad erat princeps Eliafaph,
filius Ruel. Profectique funt et Cahathitae,
portantes fandluarimn , qui erigebänt taberna-
culum, donec ingrederentur.
Mouerunt caftra et filii Ephraim vexillo fuo
per turmas fuas, in quorum exercitu princeps
erat Elifama , filius Ammihud. In tribu au-
tem filiorum Manaffe princeps fuit Gama-
liel, filius Pedazur. Et in tribu Beniamin erat
dux Abidan, filius Gedeonis.
Nouiflimi caftrorum omnium profecli funt
filii Dan vexillo fuo per turmas fuas , in quo-
rum exercitu princeps fuit Abiefer, filius Am-
mifadai. In tribu autem filjorum Afer erat
princeps Pagiel , filius Achran : . Et in tribu
filiorum Naphthali princeps "fuit Ahira, filius
Henan. . Hsec funt caflra et profediones filio-
rum Ifrael per turmas fuas.
Dixitque Mofes Obab , filio Raguelis , Ma-
dianiti, affini fuo: Proficifcimur adlocum, de
quo Dominus locutus eft: Dabo eum vobis ;
veni nobiscum , vt benefaciamus tibi , quia Do-
minus bona promiiit Ifrael. Cuiillerefpondit:
Non vadam tecum , ied reuertar in terram
meam, ad cognationem meam. Etille: Noli,
inquit , nos relinquere , tu enim nofti , in qui-
bus locis per defertum caftra ponere debea-
mus , et eris oculus nofter. Cumque nobis-
24.2
cum veneris, quicquid boni fecent nobis DomT-
nus, faciemus tibi.
Profecli funt ergo de monte Domini viam
triam dierum. Arcaque foederis Dominiprx-
cedebat eos per dies tres, oftendens caflro-
vom locum ; nubes quoque Domini fuper eos
erat per diem , cum incederent.
Cumque proficifceretur arca, dicebat Mo-
fes: Sarge, Domine, etdiflipenturinimicinii,
et fugiant, qui oderunt te , a facie tua. Cum
autem requiefceretr, aiebat : Reuertere, Do.
mine, ad multitudinem miiitum Ifrael.
CAPITVLVM XI.
Cum vero populus indignnretwr , difplicult
auribus Domini. Et cum audiifet Do-
minus, iratus eft, et accenfus inter eos i^nis
Domini , deuorauit extremam caurorum pai>
tem. Cumque clamaflet populus ad Molen,
orauit Mofes ad Dominum , et abforptus oft
ignis, vocatumque nomen loci illiusThabera,
eo, quod fuccenius fuiflet inter eos ignis Do-
mini.
Vulgus quippe, quod erat inter eos, flagra-
uit defiderio , fedens et flens , iunclis fibi pari-
ter filiis Ifrael , et dixerunt : Quis dabif nobis
ad vefcendum caraem ? Recordamur piicium,
quos comeclebamus in Aegypto gratis , et cu-
cumerum, et peponum, porrique, et cepx,
et allii. Nunc autem anima noftra.arida eft,
nihil aliud refpiciunt oculi noftri, nifi Man.
Erat autem Man quafi fernen coriandri,
coloris bedelliü Circuibatque populus, et col- 1
ligens illud, frangebatmola, et terebatinmor-1
tario, coquens in olla, etfaciens ex-eo tortu-
las, faporis quafi panis oleati. Cum enim de-
fcenderet node fuper caftra ros, defcendebat
pariter et Man.
Audiuit ergo et Mofes flentem populum
per familias , fingulos per oftia tentorii fui :
iratusque eft furor Domini valde. Sed etMofi
difplicuit , et ait ad Dominum : Cur afflixi/li
feruum tuum ? Quare non inuenio gratiaiu
coram te? Et cur impofuifti pondus vniuerfi
populi huius fuper rae ? Numquid ego con-
cepi omnem hanc multitudinem, vel genui
eam, vt dicas mihi, porta eos in iinuiuo, (ü-
cut
243
LIBER "NVMERORVM. C A P. XL XII.
244
cut portHrefoletnutnx infantulum,) interTara,
pro qua iurafii patribus eorum ? Vnde mihi
canies, vt dem tantae multitudin] ? Flent co-
ram rae, dicentes : Da nobis carnes, vt come-
damus. Non poffiim.folus fuflinere omiiem
hunc popuium , quia grauis mihi efl. Si fic
mecum agis , obfecro, vt interficias me, fi in-
1 ueni gratiam in oculis tuis, ne tanta mala vi-
deam.
Et dixit Dominus ad Mofen : Congrega
1 mihi feptuaginta viros de fenibus Ifrael, quos
tu nöfli, quod fenes populi fintvae prafe&i,
et duces eos ad oflium tabernaculi teflimonii,
faciesque ibi flare tecum , et defcendam , et
ioquar tibi, et auferam de fpiritutuo, tradam-
que eis, vtiüftineant tecum onus populi, et non
tu folusgraueris.
"Populoquoquediees : Sanctificamini incra-
flinum , vt comedatis canies , quia fletus vefler
venit ad aures Domini , qui dicitis : Quis dabit
: nobis efcas carnium .? bene nobis erat in Aegy-
pto ? Dabit igitur vobis Dominus carnes , vt
comedatis, non vno die , nee duobus, vel
; quinque autjdecem, nee viginti quidem, fed
vsque ad meniemdierum , doneeexeatperna-
res veflras, et vertatur in naufeam, eo quod
repuleritis Dominum , qui in medio veftri eil,
et fieueritis coram eo , dicentes : quare egrefli
| fumus ex Aegypto ?
Et ait Mofes: Sexeenta millia peditum hu-,
ius populi funt, et tu dicis: Dabo eis efum
carnium menfe integro 3 nunquid ouium et
boum multitudo caedetur, vt poflit fufficere
ad eibum ? vel omnes pifees maris in vnum
congregabuiitur , vt eos fatient ? Cui refpondit
Dominus: Numquid manus Domini abbre-
uiata eil ? Iam nunc videbis , vtrum mens fer-
1110 tibi valeat, annon ?
Venit igitur Mofes , et narrauit populo ver-
ba Domini , congregans feptuaginta viros de
: fenibus populi, quos flare fecit cirea täbema*
culum, Defcenditque Dominus per nubem,
et locutus eil ad euni, auferens deipiritu, qui
erat in Mofe , et dans feptuaginta fenioribus
viris. Cumque requieuifTet in eis fpiritus, pro-
phetauerunt,?aec vltra ceflauerunt.
Renwiiferaiit autem in caflris duo viri, quo-
S. LParsXIF.
mm vnus vocabatur Eldad , et alter Medad,
fuper quos requieuit Spiritus, nam et ipii de-
feripti fuerant , et non exierant ad tabernacu«
lum. Cumque prophetauerunt in caflris , cu-
currit puer, et nuntiauit Moli, dicens: Eldad
et Medad prophetant in caflris. Tum refpon-
dit Iofua , filius Nun , minifler Moli , quem
elegerat, et ait : Domine mi, Mofes , proliibe
eos. At ille, quid , inquit., semularis pro me >
vtinam omnis populus Domini prophetaret,
et daret eis Dominus Spiritum fuum. Re.uer-
fusque efl Mofes 3 et niaior.es natu Ifrael, in
caftra. f
Ventiis autem egrediens a Domino arre-
ptas a mari coturnices detulifr, et fparlit imca«
flra duobus diebus , vno die fiput altero, per
cireuitum caflroram , duobus cubitis fupra ter-
ram. Surgens ergo populus , toto die illo et
nocle ac die altero eongregauerunt eoturnU
cum, qui parum, decem hamor, et maclaue-
runt eos per gyruni caftrorum,
Ädhuc carnes erant in deutibus eorum, nee
defecerat huiuscemodi eibus, et ecce, furor
Domini concitatus in popuium , peixufiit eum
plaga magna nimis. Vocatusqüe efl ille locus
fepulchra coneupifeentiae , ibi ehim fepelierun,
popuium, qui defiderauerat carnes.
Egrefli autem de fepulchris coneupifeentiaefc,
venerunt in Hazeroth, et manierunt ibi*
CAPITVLVM XIL
T ocutaque efl Maria et Aaron contra Mofeii ,
•^ propter vxorem eins AethyopifTam , quod
AethyopifTam duxiflet,et dixerunt : Num per fo«
lumMofen locutus efl Dominus ? Nonne et per
nos iimiliter efl locutus ? Et Dominus iratus ef t
Erat autem Mofes vir mitiflimus fuper omnes
hominesTqui morabantur in terra. Statimque lo-
cutus efl Dominus ad eum, et Aaron, etMa«
riaiii-: Egredimini vos tres ad tabernaeuluia
teflimonii.
Cumque fuiflent egrefli , defeendit Dominus
in columna nubis , et fletit in introitu taberna-
culi , vocans Aaron et Mariam» Qui cum ex-
iiffent , dixit ad eos : Audite iermones mcos : '
Si quis fuerit inter vos proplieta Domini , ia
I vifione apparebo ei , vel per fomnium Ioquar
R ad
2_41
ad illum ; at non talis feruus meus Mofes , qui
in omni domo mea fidelis eft ; ore enim ad os
loquar ei , in fpecie , et in senigmate , aut fimi-
litudine Dominum videt. Quare ergo non
timuiftis, loqui contra feruummeum Mofen ?
Iratusque contra eos, abiit-, nubes quoque
receflit, qua? erat fuper taberriaculum. Et
ecce , Maria erat leprofa. Cumque refpexif-
fet eam Aaron , et vidiffet perfufam lepra , ait
ad Mofen : Obfecro , Domine mi , ne impo-
nes nobis hoc peccatum , quod ftulte commi-
iimus , et peccauimiis ; ne fiat haec quali mor-
tua , et vt abortiuum , quod proiicitur de vul-
ua matris Iujb : Ecce, iam medium carnis eius
deuoratumeft a lepra.
Clamauitque Mofes ad Dominum , dicens :
Deus, obfecro, fana eam. Cui refpondit Do-
minus : Si pater eius fpuiffet in faciem illius,
nonne debuerat faltem feptem diebus rubore
_JlifFundi? ClaudaUir feptem diebus extra caftra,
et poftea reuocabitur. Exclufa eft itaque Ma-
ria extra caftra feptem diebus , et populus
non eft motus de loco illo , donec reuo-
cata eft Maria. Poftea profeclus efl populus
de Hazeroth, et fixerunt tentoria in deferto
Paran.
CAPITVLVM XIII.
Et locutus eft Dominus ad Mofen , dicens :
Mitte viros , qui confiderent terram Cha-
naan, quam daturus fum filiis Ifrael, fingulos
de fingulis tribubus patrum fuorum , qui capi-
fa fint inter eos. Fecit Mofes , quod Domi-
nus imperarat , de deferto Paran , mittens ca-
pita inter filios Ifrael , quorum ifta funt no-
mina :
De tribu Rüben , Sammua , filium Zacur :
De tribu Simeon , Saphat , filium Hori :
De tribu Iuda , Chaleb , filium Iephune :
De tribu Ifafchar , Igeal , filium Iofeph :
De tribu Ephraim , Hofea , filium Nun :
De tribu Beniamin , Palti , filium Raphu :
De tribu Sebulon , Gadiel , filium Sodi :
De tribu Iofeph ex ManafTe, Gaddi, filium Sufi :
De tribu Dan , Ammiel , filium Gemalli :
De tribu Afer , Sethur , filium Michael :
LIBER NVMERORVM. C A P. XII. XIII.
246
De tribu Naphthali, Nahebi, filium Vaphfi:
De tribu Gad, Guel, filium Machi. Hsefunt
nomina virorum , quos mifit Mofes ad confi-
derandam terram j vocauitque Hofea , filium
Nun, Iofua.
Mittens autem eos Mofes ad confideran«
dam terram Chanaan, dixit ad eos': Afcen-
dite ad meridianam plagam , cumque veneri-
tis ad montes, confiderate terram, qualis fit,
et populum , qui habitator eft eius , vtruni
fortis fit an infirmus , pauci numero an plu-
res , ipfa terra bona an mala ; vrbes quales,
muratas an absque muris , humus pinguis an
fterilis, nemorofa an absque arboribus. Con-
fortamini , et afFerte nobis de fructibus terra.
Erat autem tempus, quando iam pracoquae vux
vefci pofTunt.
Cumque afcendifTent , explorauerunt ter-
ram a deferto Zin vsque ad Rehob , intranti-
bus Hemath. Afcenderuntque ad meridiem,
et venerunt in Hebron , vbi erant Ahiman , et
Sefai , et Thalmai , filii Enac : nam Hebron
feptem annis ante Zoan , vrbem Aegypti, con-
dita eft. Per gentesque vsque ad torrentem
Efcol , abfciderunt palmitem cum vua fua,
quem portauerimt in vecle duo viri. De 111a-
lis granatis quoque , et de ficis loci illius, tule-
runt, qui appellatus eft torrens Efcol , eo quod
botrum portafient inde filii Ifrael.
Reuerfi exploratores terrae poft quadraginta
dies , venerunt ad Mofen et Aaron , et ad
omnem ccetum filiorum Ifrael, in defertum
Paran , quod eft in Cades : Locutique eis , et
omni multitudini , oftenderunt fruclus terrae,
et narrauerunt , dicentes : Venimus in terram,
ad quam mififtis nos , quas reuera fluit lade et
melle , et hi funt fruclus eius , fed cultores for-
tiffimos habet, et vrbes grandes atque muni-
tas. Stirpem Enac vidimus ibi , Amalec ha-
bitat verfus meridiem , Hethasus et lebufaeus,
et Amorraeus in montanis, Cananaeus vero
moratur iuxta mare circa fluenta Iordanis.
Inter hasc Chaleb, compefcens populum
erga Mofen, ait: Afcendamus et poflideamus
terram, quoniam poterimus obtinere eain.
Alii vero, qui fuerant cum eo , dice bant : Ne-
quaquamad huncpopulimivalemus afcendere,
quia
LIBER NVMERORVM. CA-P. XIII. XIV.
248
247 ,
quia fortior nobis eft. Detraxeruntque terrae, i nubes tua protegat illos , et in dolumna nubis-
quam infpexerant , apud filios Ifrael, dicentes : j prsecedas eos per diem , et in columna ignis
Terra, quam luflrauimus , deuorat habitato-rper nodem, quod occideris tantam multitu-
resfuos; populus, quem afpeximus , pracerasjdinem, quafivnumhominem, etdicent: Non
ftaturas eil , ibi vidimus tyrannos filios Enac, | poterat introducere populum in terram , pro
de genere giganteo, quibus comparati quafilo- 1 qua iurauerat , idcirco madauit eos in folitu-
cufte videbamur, etnobis etülis. Mine.
■ . . vur Magnificetur ergo fortitudo Domini , ficut
CAPITVLVM Alv. locutus es, dicens: Dominus longanimis, et
Igitur vociferans omnis turba, fleuit no&e jmultae mifericordiae , et auferens iniquitatem
illa , et murmurati funt contra Mofen et et Icelera , nullumque innoxium finens , qui
Aaron'cuncli filii Ifrael, dicentes : Vtinam
mortui elTemus in Aegypto, aut adhuc in hac
vafla folitudine moriamur ? Cur inducit nos
Dominus in terram iflam, vt cadant gladio
vxores noflrae,et liberinoflriducanturcaptiui?
Nonne melius eil reuerti inAegyptum? Di-
xeruntque alter ad alterum : Conllituamus no-
bis ducem, et reuertamur in Aegyptum.
Quo audito Mofes et Aaron , ceciderunt
proni in terram coram omni multitudinefilio
nun Ifrael. At vero Iofua , filius Nun , et
Chaleb, filius Iephune , qui et ipfi lultrauerant
terram , fciderunt veflimenta fua, et ad omnem
multitudinem filiorum Ifrael locwti fiint: Ter-
ra , quam circumiuimus , valde bona eil : Si
propitius fuerit nobis Dominus, inducet nos
in eam , et tradet humum lacle et melle ma-
nantem. Nolite rebelles effe contra Domi-
num, neque timeatis populum terrae huius,
quia ficut panem , ita eos poffumus deuorare.
Receffit ab eis omneprzefidium, Dominus no-
biscüm eil, nolite metuere. Cumque clama-
ret omnis multitudo , et lapidibus eos vellet
opprimere , apparuit gloria Domini fuper ta-
bernaculum tellimOnii, cunclisvidentibusfiliis
Ifrael; et dixit Dominus ad Mofen: Vsque
quo blafphemat nie populus ilte ? quousque
non credent mihi in omnibus fignis , quae feci
coram eis ? Feriam igitur eos pellilentia , at-
que confumam , te autem faeiam in gentem
maiorem et fortiorem, quam haec eil.
Et ait Mofes ad Dominum : Tum audient
Aegypti, de quorum medio eduxilli fortitu-
djne tua populum illum , et habitatores terrae
eitis, quia audierunt, quod tu Domine, inpo-
pulo ifto fis , et facie videaris ad faciem , et
vifitas peccatapatrum in filios in tertiam et quar-
tarn generationem ; dimitte , obfecro , pecca-
tum populi huius fecundum magnitudinem
mifericordise tuas, ficut propitius fuilli egre-
dientibus de Aegypto vsque ad locum iflum.
Dixitque Dominus : Dimifi , iuxta verbum
tuum. Viuo autem ego , quia implebitur glo-
ria Domini in vniuerfa terra. Attamen omnes
homines , " qui viderunt maieflatem meam , et
figna , quae feci in Aegypto , et in folitudine,
et tentauerunt nie iam per decem vices , nee
obedierunt voci meae, non videbunt terram,
pro qua iuraui patribus eorum , necquisquam
ex illis , qui blalphemauit me , intuebitur eam.
Senium meum Chaleb , qui plenus alio fpiritu,
fecutus eftme, inducamin terram hanc, quam
cireuiuit , et fernen eius poflidebit eam, etiam
Amalechitas , et Chananaeos , qui habitant in
vallibus. Cras mouete callra , et reuertimini
in folitudinem perviammarisrubri.
Locutusque eil Dominus ad Mofen et Aaron,
dicens : Vsque quo multitudo haec peffima
murraurat contra me ? Querelas filiorum Ifrael
audiui. Die ergo eis : Viuo ego , ait Domi-
nus, ficut locuti eflis, audienteme, fiefaciam
vobis ; in folitudine hac iacebunt cadauera ve-
llra. Omnes , qui numerafi eltis , a viginti
annis et fupra, et murmuraflis contra me,
non intrabitis terram , fuper quam leuauh
manummeam , vthabitare vos facerem, prae-
ter Chaleb , filium Iephune , et Iofue , filium
Nun :
Paruulos autem vellros , de quibus dixifiis,
quod praedas hombus forent, introducam, vt
videant terram, quae vobis difplieuit, veflra
autem cadauera iacebunt in folitudine. Filii
R 2 veftri
249
LIBER NVMERORVM. CAP. XIV. XV.
2^0
veftri erunt vagi in deferto annis quadraginta, l odorem fuauitatis Domino de bobus fiue de
et portabunt fornicationem venram , donec
confumentur cadauera patrum in deferto, iux-
ta numerum quadragintadierum, quibuscon-
fideraftis terram ; annus pro die imputabitur, vt
quadraginta annis recipiatis iniquitates veftras,
vt fentiatis vltionem meam. Qiioniam , ficut
locntus füm ego Dominus , ita faciam omn:
multitudini peffimae , quac confurrexit ad-
uerfum me , in folitudine hac deficiet , et
jnorietur.
Igitur omnes viri , quos miferat Mofes ad
eontemplandam terram , et qui reuerfi murmu-
rare fecerant contra eum omnem multitudi-
nem, detrahentes terrae, quod effet mala,
mortui funt atque percuffi in' confpectu Do-
mini. Iofue autem , filius Nun, et Chaleb,
filius Iephune , vixerunt ex omnibus , qui per-
rexerant ad confiderandam terram. Locutus-
que eft Mofes vniuerfa verba haee ad omnes
filios Ifrael, et luxit populus nimis.
Et eeee , mane primo furgentes , afcende-
runt verticem montis , atque dixerunt : Parati
fumus afeendere ad locum , de quo Dominus
locutus eft, quia peceauimus. Quibus Mofes:
Cur, inquit, transgredimini verbum Domini,
quod: vobis non eedet in profperum. Nolite
afcendere, noii enim eil Dominus vobiscum,
ne corruatis coram inimicis veftris. Amale-
ehites et Chananasus ante vos funt , quorum
gladio corruetis , eo , quod nolueritis aequie-
fcere Domino , nee erit Dominus vobiscum.
At illi contenebrati , afeendemnt in verti-
eem montis, arca autem tefiamenti Domini
et Mofes non receflerunt de eanris. Defcen-
ditque Amalecliites et Chananaeus , qui hahi-
tantin inonte, et percutiens eos atque con-
cidensyperfecutus efl eos vsque Horma.
CAPITVLVM XV.
I acutus eil Dominus ad Mofen , dicens:
•*->Loquere ad filios-Ifirael,et dices ad eos : Cum
ngrefli fueritis terram habitationis veftrx,
quam ego dabo vobi&, et volueritis facrificium
jfocere Domino i fiue holocauftum , fiue facri-
ficinm pro fingulari voto , fiue ipontaneum,
fiue in folennitatibus veftris , ad fäeienduH}
ouibus.
Qui ergo donum fuuiti offerre volet, faciat
oblationem , fimike decimam partem epha
mixtam oleo , quod menfuram habebit quar-
tam partem Hin , et vinum ad libamen eius-
dem menfuras ad holocauftum , fiue facrificium
in fingulos agnos. Vbi vero aries fuerit ob-
iatio , fimilas duarum decimarum , mixta oleo
tertiae partis Hin', et vinum ad libamen eius-
dem menfuras , in odorem fuauitatis Do-
mino.
Si vero iuuencum feceris in holocauftum
aut facrificium pro fingulari voto vel teletica
Domino, dabis cum iuuenco oblationem fi-
milas.tres decimas , mixtas oleo , quod habebat
medium menfiirae Hin , et vinum ad Üb-men
eiusdem menfurae , pro facrificio fuauiflim"
odoris Domino. Sic fäcies per fingulos bo-
ues, et arietes, et oues ex agnis et capris. Se-
cundum horum numerum fit et numerus
oblationis, pro quolibet horum.
Qui indigena fuerit inter vos, faciet haecad
facrificandum Domino facrificium odoris fua-
uiffimi Domino. Qui vero aduena fuerit in-
ter vos in generationibus veftris, et volet Do-
mino facrificium iiiauifiimi odoris facere , fa-
ciet , ficut illi faciunt. Toti ecclefiae fit idem
ftatutum, tarn vobis, quam aduenis. Statu-
tum fempiternum fit in generationibus veftris,
ficut vobis , ita et aduenis, coram Domino ; Vt
fit eademlex, etidemius, tarn vobis, quam ad-
uenis veftris.
Locutus eil Dominus ad Mofen , dicens:
Loquere filiis Ifrael , et dices ad eos: Ciun ve-
neritis in terram ., in quam vos ducam , et
comederitis de panibus terrae , leuabitis leuan-
dam Domino , fcilicet de primitiis paftae veftrae,
tortam leuabitis pro leuanda , ficut leuatis le-
uaridam de area ; fic de primitiis paftae veftrae
dabitis leuandam Domino in generationibus-
vefiris.
Quod ü per ignorantiam praeterieritis quic-
quam honim , quae locutus eft Dominus ^d
Mofen, et mandauit per eum ad vos, a die,
qua cepit iubere , et vltra in generationes ve-
ilras , et fynagoga per ignorantiam aliquid
fece-
2TI
LIBER TSfVMERORVM- ^AP. XV. XVI.
Dominus , Deus vefter, qui eduxi vos de terra
Aegypti, vt effem Deus vefter.
fecerit, tota fynagoga ofFeret iuuencum de ar-
mento holocauftum , in odorem fiiauiflimum
Domino , cimi oblatione eius , ac Hbamine
niore Iegitimo , hircumque pro peccato. Et
placabit facerdos pro tota multitudine filiorum
Ifrael , et dimittetur eis , quoniam ignorantia
eft , et afferent ea dona fua pro facrificio Domi-
no , et hoftiam pro peecato coram Domino
pro fua ignorantia , et dimittetur tot» fyna-
goga; filiorum Ifrael, et aduenis, qui peregri-
nantur inter vos, quoniam culpa eft totiuspo-
puli perignorantiam.
Quod fi anima vna in ignorantia peceauerit,
afferet capram anniculam pro peecato , et pla-
cabit pro ea facerdos , pro ignorantia eius,
per hoftiam pro peccato coram Domino , vt
placetproea, et dimittetur illi. Tamindige-
nis, quam aduenis, vna lex erit, omnibusqui
peccauerint perignorantiam.
Anima vero , quas per fuperbiam aliquid
ccmmiferit, fiue indigena fit, fiue aduena, ea
contempfit Dominum , et peribit de populo
iuo. Verbum enim Domini contempfit, et prae-
ceptumiHius fecitirritum, idcirco delebitur , et
portabit iniquitatem fiiam.
Faclum eft autem , cum efient filii Ifrael in
folitudine, et inueniflent hominem colligen-
tem ligna in die fabbathi , illi , qui eum ligna
colligentem inuenerant , obtulerunt emn Moli,
et Aaron , et toti fynagogse. Qui dimiferunt
eum in cuftodiam , quia non erat explicatum,
quid fuper eo facere deberent. Dixitque Do-
minus ad Mofen: Morte moriatur homoifte,.
obruat eum lapidibus tota fynagoga extra ca-
ftra, Cumque eduxiffent eum extra caftra , ob-
ruerunt eum lapidibus, et mortuus eft2 ficut pra>
ceperat Dominus Mofi.
Dixit quoque Dominus ad Mofen : Loqtiere
filiis Ifrael, et dices ad eos, vt faeiant fibi fim-
brias per angulos palliorum in generationibus
veftris t ponentes in eis vittas hyacinthinas , vt
eis infpeclis recordimini omnium mandato-
rum Domini , et faciatis ea, ne fequamini cor
veftrum , aut oculos veftros , quibus fornice-
mini, vt memores fitis praeceptorum Domini,
et faciatis ea, fitisque fandi Deo ^eftro : Ego
CAPITVLVM XVI.
Ucee autem Korah, filius Iezear, filii Kahath,
fr^ filii Leui , et Dathan atque Abiram , filii
Eliab ; On quoque , filius Peleth , de filiis Rü-
ben, furrexerunt contra Mofen, aliique filio-
rum Iirael ducenti quinquaginta, viri prineipes
in fynagoga, et confiliarii ac viri nobiies. Cum-
que congregati eflent aduerfum Mofen et Aa-
ron,dixerunt:Nimium facitis,quia tota fynagoga
fancla eft , et Dominus eft In medio eorum :
Cur eleuamini ergo fuper populum Domini ?
Quod cum audiffet Mofes, cecidit pronusin
faciem , dixitque ad Korali , et ad totam fyna-
gogam eius : Mane notam faciet Dominus,
qui ad fe pertineant, quis fan<ftus fit, et ad eum
accedere debeat: quos ergo elegerit,. accedent
ad eum. Hoc igitur facite : Tollat vnusquis-
que thuribulum , tu Korah , et tota fynagoga
tua , et haufto igne ponite defuper incenfum
coram Domino cras , et quemeunque elegerit
Dominus, ipfe fit fan&us. Nimium facitis fi-
lii Leui.
Dixitque rurfum ad Korah : Audite , fiüi
Leui : Num parum vobis eft ,. quod feparauit
vos Deus Ifrael e tota fynagoga Ifrael, et iun-
xit fibi,vt feruiretis ei in eultu tabernaeuli Do-
mini, et ftaretis coram fynagoga , et miniftra-
retis ei ? ad fe fecit accedere te, et omnes fra-
tres tuos, filios Leui ? Et nunc vobis etiam fa-
cerdotium vendicatis , et tota fynagoga tua
confpirat contra Dominum ? Quid eft enim
Aaron, quod murmuratis contra eum ?
Mißt ergo Mofes, vt vocaret Dathan et Abi-
ram , filios Eliab; qui refponderunt j Non afeen-
dernus, Numquid parum eft tibi , quod edu»
xifti nos e terra , quae kcle et melle manabat,
vt oeeideres in deferto , nifi et dominatus fue-
ris noftri? Reuera induxifti nos in terram, qux
fluit lacle et melle , et dedifti nobis ponefiio-
nes agrorum et vinearum, An et oculos vi-
ris tuis eruere ? Non afeendemus.
Iratusque Mofes valde , ait ad Dominum :
Ne refpicias oblationem eorum , nee afellnm
quidem vnquamaccepi abeis,necafläixiqucm->
R 3 piam
Ott
LIBER NVMERORVM. CAP. XVI.
piam eorum. Dixitque ad Korah : Tu , et
tota fynagoga tua, adefle cras cum Aaron co-
ram Domino : TolUte finguli tabernacula ve-
flra, et ponite fuper ea incenfum, accedite co-
ram Domino cum ducentis quinquaginta thff-
ribulis : et tu, et Aaron, quilibet cum fuo thu-
ribulo. Et acceperunt finguli fuum thuribu-
lum, et impofuerunt ignem et incenfum, et fle-
terunt ad oftium tabernaculi foederis cum Mo-
fe et Aaron. Congregauit autem Korah con-
tra eos totam fynagogam ad oftium taberna-
culi foederis.
Apparuit autem gloria Domini coram tota
fynagoga j locutusque Dominus ad Mofen
i et Aaron, ait : Separamini de medio fynago-
ga; huius,vt eos repente confumam. Qui ce-
ciderunt proni infaciem, atque dixerunt : For-
tiffime Deus fpirituum vniuerfje carnis , num
vno peccante contra totam fynagogam tua ira
defasuiet ? Et ait Dominus ad Mofen : Pras-
cipe toti fynagogae , dicens : Afcendite vndi-
que a tabernaculis Korah , et Dathan , et Abi-
ram.
Surrexitque Mofes , et abiit ad Dathan et
Abiram , et fequentibus eum fenioribus Ifrael,
dixit ad fynagogam : Recedite a tabernaculis
iftorum virorum impiorum, et nolite tangere,
quas ad eos pertinent,ne pereatis inaliquopec-
cato eorum. Cumque afcendiflent vndique
a tentoriis Korah , Dathan et Abiram $ egreffi
Dathan et Abiram ftabant in oftiis tabernacu-
lorum fuoriun cum vxoribus,et filiis etparuu-
lis fuis.
Et ait Mofes : In hoc fcietis , quod Domi-
nus miferit me, vt facerem vniuerfa opera haec,
""et non ex proprio corde : Si confueta homi-
num morte interierint, et vifitauerit eos plaga,
qua et ceteri vifitari folent, non mißt me Do-
minus : Sin autem nouam rem fecerit Domi-
nus, vt aperiens terra os fuum deglutiat eos, et
omnia, quas ad illos pertinent, defcenderintque
viuentes in infernum, fcietis, quod blafphema-
uerint viri ifli Dominum.
Confeflim igitur , vt cenauit loqui , dirupta
eil terra fub pedibus eorum , et aperiens os '
fuum , deuoraiiit illos cum domibus fuis,
cum omnibus hominibus ad Korah per- 1
2^4
tinentibus , et cum vniuerfa fubftantia. De-
fcenderuntque viui in infernum cum omnibus
fuis. Et terra operuit ees, et perierunt de me-
dio eccleiiaj. At vero omnis Ifrael, qui ftabat
in circuitu eorum , fugit a clamore illoruin,
dicens : Ne forte et nos terra deglutiat. Sed
et ignis egreffus a Domino , deuoraiiit ducen«
tos quinquaginta viros , qui offerebant incen*
fum.
Locutusque eft Dominus ad Mofen, dicens :
Die Eleazaro , filio Aaron facerdotis , vt tollat
thuribula de incendio, et ignem difpergat, quo-
niam fanclificata funt ea thuribula peccatorum,
per animas eorum , producanturque in lami-
nas et afiigantur altari, eo quod oblatum lit in
eis incenfum Domino, et fan&ificata fint, vt
fint in fignum filiis Ifrael.
Tulit ergo Eleazar facerdos thuribula aenea,
in quibus obtulerant hi, quos incendium deuo-
raiiit , et produxit ea in laminas , affigens al-
tari, pro memoriali filiis Ifrael, ne quis accedac
alienus, et qui non eil de femine Aaron, ad of-
ferendum incenfum Domino, ne contingat ei,
quod Korah, et toti fynagogas fuas, ficut locu-
tus fuerat ei Dominus per Mofen.
Murmurauit autem tota fynagoga filiorum
Ifrael fequenti die contra Mofen et Aaron, di-
cens : Populum Domini vos interfeeiftis.
Cumque in ecclefia fieret fynagoga contra Mo-
fen et Aaron, fugerunt et intrauerunt taberna-
culum foederis. Et ecce , operuit illud nubes,
et apparuit gloria Domini. Dixitque Domi-
nus ad Mofen : Recedite de medio huius fy-' •
nagogse, repente deuorabo eos. Uli autem ce- •
eiderunt in terram.
Et dixit Mofes ad Aaron : Tolle thuribu-
lum, et hauflo igne de altari mitte incenfum
defuper, pergens cito ad fynagogam, vt places
pro eis. Iam enim egreffa eit ira a Domino,
et plaga coepit in populo.
Tulit igitur Aaron, ficut Mofe dixerat, et
cueurrit in medium ecclefias. Et ecce , plaga
ceperat in populo. Ipfe vero thurificabat et
placabat pro populo , flans inter mortuos et
viuentes , et claufa efl plaga. Fuerunt autem,
qui mortui funt in plaga, quatuordeeim millia
hominum et feptingenti, absque his,qui perie-
rant
w
LIBER NVMERORVM. CAP. XVII. XVIII.
rant cum Korah. Reuerfusque efl Aaron ad
Mofen, ad oftium tabernaculi fcederis,poflquam
claufa effet plaga.
CAPITVLVM XVII.-
Et locutus efl Dominus ad Mofen , dicens :
Loquere ad filios Ifrael , et aecipe ab eis
duodecim virgas, per fingulas cognationes fuas,
a cundis principibus tribuum , et vniuscuius-
que nomen fcribe fuper virgam fuam, nomen
autem Aaron fcribe fuper virgam Leui, vt fin-
giilas virgas fint pro finguiis tribubus eorum ;
ponesque eas in tabernaculo foederis coram te-
ßimonio , vbi vobis teflificor. Quem ex his
elegero , germinabit virga eius , et cohibebo a
nie quasrimonias filiorum Ifrael, quibus contra
vos murmurant.
Locutusque efl Mofe ad filios Ifiael , et de-
derunt ei omnes principes virgas per fingulas
tribus, nempe duodecim virgas. * Et virga Aa-
ron fuit inter illas ; quas cum pofuiffet Mofes
coram Domino in tabernaculo teflimonii , fe-
quenti die regreffiis inuenit germinaffe virgam
Aaron de domo Leui , et turgentibus gemmis
eruperant flores, qui foliis düatatis in amygda-
las deformati funt. Protulit ergo Mofes
omnes virgas de confpedu Domini adcunclos
filios Ifrael , videruntque et receperunt finguli
virgas fuas.
Dixitque Dominus ad Mofen : Repone vir-
gam Aaron coram teftimonio , vt feruetur ibi
in figmimrebellium filiorum Ifrael, etquiefcant
querelss eorum a me, ne moriantur. Fecitque
Mofes , ficut pncceperat ei Dominus. Dixe-
runt autem filii Ifrael ad Mofen : Ecce , con-
fumti fumus, omnes perimus. Quicunque ac-
cedit ad tabernaculum Domini, moriftir. Num
vsque ad internitionem delendi fumus ?
CAPITVLVM XVIII.
rYxitque Dominus ad Aaron : Tu, et filii
tui, et domus patris tui tecum, portabitis
lniquitatem fanauarii,et tu et filii tuifimul fu-
flinebitis peccata facerdotii vefiri. Sed fratres
tuos de tribu Leui, patris tui, affume tecum, prar-
ftoque fint , et miniftrent tibi. Tu autem et
20
filii tui minißrabitis in tabernaculo teflimonii.
Excubabuntque Leuitas in cuflodia tui , et in
omni cuflodia tabernaculi, ita duntaxat, vt ad
vafa fancluarii et altare non accedant , ne et
Uli moriantur, et vos pereatis fimul. Sint au-
tem tecum , et excubent in cuflodiis taberna-
culi , et in onmibus ceremoniis eius : Alienus
non iungetur vobis.
Excubate igitur in cuflodia fanctuarii , et in
cuflodia altaris , ne oriatur denuo indignatio
fuper filios Ifrael. Ego accepi fratres veftros
Leuitas de medio filiorum Ifrael, et tradidi eos
donum Domino , vt feruiant in minifleriis ta-
bernaculi foederis. ■ Tu autem , et filii tui te-
cum, cuflodite facerdotium veflrum, et omnia,
quas ad cultum altaris pertinent , et quas intra
velum flint. Sacerdotium enim veflrum pro
dono dedi vobis in miniflerium. Si quis ex-
ternus accefferit, morietur.
Locutus efl Dominus ad Aaron : Ecce, de-
di tibi cuflodiam leuandas meae ; nempe omnia,
quas fan<H:ificantur a filiis Ifrael, tibi tradidi pro
officio facerdotali, et filiis tuis iure perpetuo.
Hase ergo aeeipies de his , quas fan<5lificantur
et ofieruntur Domino : omiie donum eorum,
in omnibus oblationibus, et in omni hoftia pro
peccato , et in omni hoftia pro delicto, quae
mihi reddunt, haec erunt tibi et filiis tuis fancla
fancflorum. In faneto fanclorum comedes
illud. Mares edent ex eo , quia fandum efl
tibi.
Similiter et donum eorum in omni mouen-
da filiorum Ifrael dedi in leuandam tibi , filiis
filiabusque tuis, iure perpetuo. Qui mundus
efl in domo tua , vefeetur eis : Item omnem
adipem olei, et vini, et frumenti, quas pro pri-
mitiis dant Domino , tibi Dei : Item vniuerfa
primogenita in terra eorum, quas Domino de-
fernntur , cedent in vfus tuos. Qui mundus
efl in domo tua , vefeetur eis.
Item , omne anathema in filiis Ifrael tuum
erit, quiequid primurn erumpit e vulua eundae
carnis, quod donant Domino, fiue ex homini-
bus fiue de pecoribus ßicrit, tui iuris erit, ita
duntaxat , vt hominis primogenitum redima-
tur. Similiter et omne animal, quod immun-
duin
*S7
t,I3ER NVMERORVM. CAP. XVlU. XIX.
dum eft , cuius redemtib erit poft vmim men-
fem,pro aeftimata pecunia,nempe ficlisargen-
ti quinque, pondere faii&uarii. Siclus viginti
obulos habet. Primogenitum autem bouis et
ouis et caprx non redimatur , quia fonclx
funU Sanguinem eoruni fparges fuper altare,
et adipem eorum adolebis in facrificium fua-
uiffimi odoris Domino. Carnes veroinvfum
tuum cedent, ficut pectufeulum mouendx , et
annus dexter, tua erunt. Qmnem leuandam
fanc>am,quam leuant filii Ifrael Domino , tibi
dedi, et filiis et filiabus tuis, iure perpetuo. Pa-
ctum falis perpetuum hoc fit, coram Domino
tibi , ac femini tuo tecnm.
Dixitque Dominus ad Aaron ; In terra eo-
rum nihil poflidebitis, nee habebitis partem in-
ter eos, Ego pars et hxreditas tua in medio
filiorum Jfraelf Filiis autem Leui , ecce , dedi
omnes deeimas in Ifrael in hxreditatem , pro
minifterio fuo,quo feruiunt in tabernaculo foe-
deris, vt non accedantvltra filii Ifrael ad taber-
naculum fcederis,quo'fe peecato grauent, et mo-
riantur ; fed Leui feruiet in minifterio taber-
naculi,et portabit iniquitatem eorum iure per-
petuo, in generationibus veftris. Nullam hx-
reditatem habebunt inter filios Ifrael, fed deei-
mas filiorum Ifrael, quas Domino pro leuanda
dant ,' dedi Leuitis in hxreditatem 5 ideo dixi
eis : Nulluni hxreditatem habebunt inter filios
Ifrael.
Locutusque eil Dominus ad Mofen, dicens :
Prxcipe Leuitis , atque denuntia : Cum aece-
peritis a filiis Ifrael deeimas , quas dedi vobis
ex ipfis in hxreditateni , dabitis ex Ulis leuan-
dam Domino, nempe deeimarn dedeeima. Et
reputetur hxc leuanda veftra, ac ü eflet frumen-
tum de area, et plenitudo de torculari ; ile da-
bitis et vos leuandam Domini ex omnibus de-
eimis veftris , quas a filiis Ifrael aeeipitis ; da-
bitis autem Aaron faeerdoti. Ex omnibus au-
tem, qux .vobis dantur , dabitjs leuandam Do-
mini , gempe ex omni ädipe fan&ificatorum.
Dieesque ad eos : Cum dabitjs adipem ex
ipfo , reputetur Leuitis ; ac fi eflet prouentus
areae et torcularis, et comedetis ea in omnibus
locis,tam vos, quam familix veftrx j quia pre-
tium eft pro minifterio , quo feruitis in taber-
_2f8
naculo teflimonii. Et nongrauabitis vospe<>
cato, fi dederitis adipem ex ipfo, nee pollue-
tis fanetificata filiorum Ifrael, ne moriamini.
CAPITVLVM XIX.
[" ocutusque eft Dominus ad Mofen, dicens:
-L' Hxc eft ceremonia legis, quam conftituit
Dominus : Loquere filiis Ifrael , vt adducant
ad te vaccam rufam integram, in qua nulla fit
macula, nee portauerit iugum, tradetisque eam
Eleazaro faeerdoti , qui educlam extra caftra
maclari faciet coram fe.
Et facerdos Eleazar tingens digitum in fan-
guine eins , afperget contra fores tabernaculi
feptem vieibus, comburique faciat eam coram
oculis fuis, tarn pelle et carnibus, quam fangui-
ne et fimo, fiammx traditis. Lignimi quoque
cedrinum et hyfopum, coecumque bis tinetum,
facerdos mittet in flammam, qux vaccam vo*
rat Et demum lotis veftibus et corpore fuo,
ingredietur in caftra, etimmundus erit vsque
ad vefperam.
Sed et ilie, qui combuflerit eam, lauabit ve-
ftirnenta fua et corpus, et immundus erit vsque
ad velperam» Colliget autem vir raundus ci-
nerea vaccx , et effundet eos extra caflra in
loco puriflimo, vt flnt fynagogx filiorum If-
rael in obferuantiam, et in aquam afperfionis,
quia efl hoftia pro peecato. Cumque laue-
rit,qui vaccae portauerat cineres, veftimenta fua,
immundus erit vsque ad vefperam« Habe-
bunt hoc filii Ifrael, et aduense, qui habitabant
inter eos, pro iure perpetuo.
Qui tetigerit cadaiier hominis , et propter
hoc ieptem diebus fuerit immimdus ; afperge- 1
tur ex hac aqua , die tertio et feptimo , et fic
mundabitur. Si die tertio et feptimo afperfus
non fuerit , non erit mundus. Si autem , qui
tetigerit humanae animx morticinum , afpergi
nolit, polluet tabernaculum Domini, et peribit
anima illa ex Ifrael, quia aqua afperfionis non
eft afperfus, immundus erit, et manebit immun«-
ditia eius fuper eum.
Ifta eft lex hominis, qui moritur in taberna-
culo» Omnes, qui ingrediuntur tentorium il-
lius,et vniuerla,qux ibi funt, polluta erunt fe-
l ptem diebus. Omne vas ,-quod non habnerit
oper-
2*9
L1BER NVMERORVM. XAP. XIX. XX.
26c
operculum, nee ligaturam defuper, immun- j
dum erit. Si quis in agro tetigerit x-adauer
oedfi hominis, aut per fe mortui, fiue offa il- j
iius, velfepulclirum, immundus erit feptem
diebus. - „ . .
Tollent igitur pro immundo illo de emeri-
bus combuftae lioiilx pro peccato , et mittent
aquas vhias fuper eos in vas , in quibu? , cum
homo mundus tinxerit hyfopum, afperget ex
eo omne tentorium , et cunclam fuppellecÜ-
lem,et homines, qui ibidem funt. Sic etiam
fuper eum , qui tetigit ofla , vel oeeifum , vel
moctuuni , vel fepulchrum. Afperget autem
mundus immundum tertio et feptimo die , et
fic expiabit eum die feptimo , lauabitque fe et
veftimenta fua , et immundus erit vsque ad
vefperunv
Si quis immundus, non fuerit expiatus , per-
lbit anima iila demedio ecclefiae, quia fanetua-
rium Domini polluit ; non eft aqua afperfio-
nis afperfus , immundus manet.*' Erit vobis
hoc pro iure perpetuo. Ipfe quoque , qui
afperiit aquaafperilonis, lauahit veftimenta fua.
Similiter et qui tetigerit aquam afperfionis,
immundus erit vsque ad vefperam. Quicquid
tetigerit , immundum- faciet , et anima , quje
ipfum tetigerit , immunda erit vsque ad ve-
ijperam.
CAPITVLVM XX.
TTeneruntque ifilii Ifraei et omnis multitudo
" in defertum Zän, menfe primo, et manfit
populus in Kades. Mortuaque eft ibi Maria,
et fepulta in eodem loco.
Cumque indigeret aqua populus ,~ conuene-
runt aduerfum Mofen et Aaron. Et litigabat
populus cum Mofe, et dixit : Vtinam periffe-
mus inter fratres noftros coram Domino. Cur
eduxiflis ecclefiam Domini in folitudinem, vt et
nos et noftra iumenta moriamur ? Quare nos
feeiftis afeendere de Aegypto, et adduxiftis ad
locum iftumpeÜimum,qui ferinonpoteft,qtri
neeficumgignit, nee vineas, nee mala gra-
nata , infuper et aquam non habet ad biben-
dum ?
S.L. Pars XIV.
Ingreflusque Mofes et Aaron dimifla mul-
titudine , ad oftium tabernaculi foederis , cor-
ruerunt proni in terram (* clamaueruntque ad
Dominum , atque dixerunt ; Domine Deus,
audi clamorem populi huius , et aperi eis the-
faurum tunm, fontem aquas viuse, vtfatiati, cef-
fet murmuratio eorum). Et apparnit gioria
Domini fuper eos. Locutusque eft Dominus
ad Mofen, dicens : Tolle virgam, et congrega
populiun, tu et Aaron frater tuus, et loquimini
ad petram coram eis, et lila dabit aquas fuas.
Cumque eduxeris aquam de petra , potabis.
oninem multitudinem,ct iumenta eius.
Tulit igitur Mofes virgam, quas erat in con-
fpeclu Domini, ficut praeeeperat ei, et congre-
gata multitudine ante petram, dixit eis : Audi-
te rebelies : Num de petra hac vobis aquam
poterimus eiieere ? Cumque eleuaifet Mofes
manum , percutiens virga bis filicem , egreffe
fmit aquas largiffimae, ita vt populus biberet, et
iumenta.
Dixitque Dominus ad Mofen et Aaron :
Quia non credidiftis mihi, vt ßinclificaretis me
coram Ullis Ifraei, non infroducetis hos popu-
los in terram, quam dabo eis. Hase eft aqua
contentionis, vbi coritenderunt filii Ifraei con-
tra Dominum , et fanetificatus eft in eis.
Mißt interea nuntios Mofes de Kades ad re-
gem Edom , qui dicerent : Hsec dicit frater
tuus Ifraei : Nofti omnem laborem, qui appre-
hendit nos, quomodo defeenderint patres noftri
in Aegyptum, et habitauerimus ibi multo tem-
pore, afftixerintque nos Aegyptii et patres no-
ftros; quomodo clamauerimus ad Dominum,
et exaudierit nos 5 miferitque angelum , qui
eduxerit nos de Aegypto. Ecce, in Kades1, in
vrbe , quas eft in extremis fini-bus tuis , pofiti ;
obfecramus, vt nobis transire liceat per terram
tuam. Non ibimus per agros, nee per vineas,
non bibemus aquas de putei.s tuis , fed gradie-
mur via publica , nee ad dexträm, nee ad fini-
ftram declinantes-, donec transeamus terminos
tuos.
Cm refpondit Edom : Non transibis per
me , alioquin armatus oecurram tibi. Dixe-
S runt-
* Clamaueruntque') Non eft in Hebraeo. (quod hie inclufum feil.)
LIBER NVMERORVM. CAP, XX. XXf.
runtque ei filii Ilrael : Per tritam gradiemur
viam, et fi biberimus aquas tuas, nos et pecora
noftra, dabimus pretium pro eis, tantum
pedeftres tranfibimus. At ille refpondit : Non
tranfibitis. Statimque egrefllis eft obuius cum
graui multitudine, et manu forti. Sic negauit
illis Edom tranfltum per fines fuos. Quamob-
rem diuertit ab eo Ifrael.
Cumque filii Ifrael caflra mouiffent de Ra-
des, venerunt in montem Hör, qui eil in fini-
bus terrae- Edom 5 vbi locutus eil Dominus ad
Mofen et Aaron , dicens : Colligatur Aaron
ad populum fuum : Non enim intrabit ter-
ram, quam dedi filiis Ifrael, eo quod increduli
fueritis ori meo, ad aquas contentionis. Tol-
le Aaron et Eleazar, filium eius, et duces eosin
montem Hör. Cumque nudaueris Aaron
vefle fua,indues ea Eleazarum, filium eius, et
Aaron colligetur, et morietur ibi. Fecit Mo-
fes, vt prseceperat Dominus, et afcenderunt in
montem Hor,coram omni multitudine. Cum-
que Aaron fpoliaßet veflibus fuis , induit eis
Eleazarum, filium eius. Et mortuus eft Aaron
in montis vertice, Mofe autem defcendit cum
Eleazaro de monte. Omnis autem multitudo,
videns, cccubuiffe Aaron, fleuit fuper eo tri-
ginta diebus , per cunclas familias Ifrael.
CAPITVLVM XXI.
Cum audiflfet autem Chananaeus rex Arad,
qui habitabat ad meridiem, veniffe Ifrael
per exploratorum viam, pugnanit contra illum,
et duxit ex eo captiuos. At Ifrael voto fe Do-
mino obligans , ait : Si tradideris populum
iftum in manu mea, faciam vrbes eins anathe-
ma. Exaudiuitque Dominus preces Ifrael, et
tradidit Chananaeum , quem ille fecit anathe-
ma, cum vrbibus eins j et vocauit nomen loci
iiiius Harma.
Profecli funt autem de monte Hör , per
viam , quae ducit ad märe rubrum , vt circu-
irent terramEdom. EtHasdere cepit popu-
*Ium itineris ac laboris, locutusque contra Do-
minum et Mofen , ait : Cur eduxifli nos de
Aegypto, vt moriamur in folitudine ? Deeft
panis, non funt aquas , anima noflra iam nau-
feat fuper cibo iflo kuiflimo,
262
Quamobrem mißt Dominus Jn populum
ignitos ferpentes,qui mordebant populum, ita,
vt multi ex Ifrael morerentur. Tunc venit
populus ad Mofen, atque dixerunt : Peccaui-
mus , quia locuti fumus contra Dominum , et
te. Ora Dominum , vt tollat a nobis ferpen-
tes. Orauit Mofe pro populo. Et locutus
eft Dominus ad eum : Fac ferpentem aeneum,
et pone eum pro figno. Qui morfus fuerit,
et afpexerit, viuet. Fecit ergo Mofes ferpen-
tem aeneum, et pofuit eum pro figno. Etfie-
bat , quicunque a ferpente morflis , afpiciebat
ferpentem aeneum , viuebat.
Profeclique filii Ifrael, caflra metati funt in
Oboth. Vnde egreffi fixere tentoria in Ege-
barim , in folitudine, quae refpicit Moab , con-
tra orientalem plagam. Et inde mouentcs ca-
flra metati funt ad torrentem Sared. Quem
relinquentes caflra metati funt citra Arnon,
quas efl in deferto, et prominet in fines Amor-
raei. Siquidem Arnon terminus eft Moab, di-
uidens Moabitas et Amorrasos. Vnde dicitur
in libro bellorum Domini : Agedum in tiir-
bine, et in torrentibus Arnon, et in radice tor-
rentium, quae vergit ad habitationem Ar, et at-
tingit fines Moab. -
Ex eo loco profedri funt ad puteum. Hie
efl ille puteus, fuper quo locutus efl Dominus
ad Mofen : Congrega populum , et dabo ei
aquam. Tunc cecinit Ifrael Carmen iftud,.et
alternis fuper puteum concinebant : Hie eft
puteus, quem foderuntprincipes,etparauerunt
duces multitudinis, per dodtorem, et per bacu- 1
los fuos.
Profeclique funt de folitudine in Mathana j
de Mathana in Nahaliel 5 de Nahaliel in Ba-
moth; de Bamorh in vallem, quae efl in agro
Moab , ad verticem Pifga , et refpicit contra
defertum.
Mifit autem Ifrael nuntios ad Sihon, regem
Amorraeorum , dicens : Obfecro , vt traniire
mihi liceat per terram tuam. Non declinabi-
mus in agros et vineas, non bibemus aquas ex
puteis 3 via regia gradiemur , donec transea-
mus terminos tuos. Qui concedere noluit,
vt tranfiret Ifrael per fines fuos , quin potius
toto populo fuo congregato , egreffus efl ob-
uiam
QC$
LIBER NVMERORVM. C AP XXI. XXII.
264
pugnauit-
uiam in defertuiii , et venit in lala
que contra eum»
Et Ifrael percuilit eum ore gladii , et pofle-
dit terram eins, ab Arnon vsque ad laboc, et
ad filios Amnion, quia firmi erant termini Am-
monitarum. Tulit ergo Ifrael omnes ciuita-
Us ilias , et habitauit in omnibus vrbibus
AmoiTsei , in Hefebon, et filiabus eius. Vrbs
Hefebon fuit regis Sihon Amorrasi, qni pugnä-
uerat contra regem Moab , et tulerat omnem
terram eius de manu eius, vsque ad Arnon.
Idcirco dicitur in prouerbio : Venite in He-
febon, asdificetur et conftruatur eiuitas Sihon.
Ignis enim egreffus eft de Hefebon , flamma
de ciuitate Sihon , et deuorabit Ar Moabita«-
rum, et habitatores m excelfis Arnon. Vse ti-
bi, Moab, periiti, popuie Chamos ; dedit filios
iuos in fugam , et filias in captiuitatem regi
Amorrasorum Sihon.
Imperium ipforum difperiit ab Hefebon vs-
que Dibon, vafiati funt vsque ad Nopha , quas
pertingit vsque Medaba. Habitauit itaque If-
rael in terra Amorraei,
Miütque Mofes pedites ad Iazer , qui cepe-
riuit filias eius , et expulerunt Amorraeos , qui
in ea fuerunt. Verteruntque fe , et afcende-
runt per viam Bafan , et occurrit eis Og , rex
Bafan , cum omni populo fuo , pugnaturus in
Edrei. Dixitque Dominus ad Molen: Ne ti-
meas eum , quia in manu tua tradidi illum , et
omnem populum ac terram eius ; faciesque
illi , ficut fecifti Sihon , regi Ainorrseorüm,
habitatori Hefebon. Percufferunt igitur et
hunc cum Ullis fuis , vniuerfumque populum
eius,vtmülusfupereflet, etpoflederunt terram
illius. Profeclique fiiii Ifrael , caftra metati
funt in campeflribus Moab , citra Iordanem
contra lericho,
CAPITVLVM XXII,
T/'idens autemBalac, filias Ziphor, oninia,
Nunc abrodent * eccleliam cum omnibus, qui
circum nos funt,quomodo folet bos herbat vs-
que ad radices. abrodere. Ipfe Balac, filius
Ziphor , erat eo tempore rex in Moab.
Mifl't ergo nuntios ad Balaam , filium Beor,
interpretem , qui habitabat ad flumen in terra
populi fui, vt vocarent eum, et dicerent : Ec~
ce, egreifus eil populus ex Agypto, qui operk
fuperficiem terrae , fedens contra ine. Veni
igitur, et maledie populo huic, quia fortior nie
e(t , fi quo modo poflim rJercutere , et eiicere
eum de terra. Noui eninl , quod benediclus
fit, cui benedixeris, et maledüdlus, cui male-
dixeris.
Perrexerunt feniores Moab, et maiores na>
tu Madiam , habentes diuinationis pretium fe-
cum. Cumque veniflent ad Balaam , et nar-
raflent ei verba Balac , ille refpondit : Manete
hie nocle, et refpondebo , quicquid mihi dixe-
rit Dominus. Et manferunt principes Moa-
bitarum apud Balaam.
Venit autem Deus,et ait ad eum : Qui futxt
hoinines ihr apud te ? Refpondit : Balac, filius
Ziphor, rex Moabitarum, mißt ad nie, dicens 3
Ecce, populus , qui egrefilis eft de Aegypto,
operuit fuperificiem terrae , veni, et maledie ei,
fi quo modo poffim pugnans abigere eum. Di-
xitque Deus ad Balaam : Noli ire cum eis, ne-
que maledicas populo , quia benedkfms eft.
Quimane conflirgens, dixit ad principes Ba-
lac : ite in terram venram, quia prohibuit me
Deus, venire vobiscum. Et furrexerunt prin-
cipes Moak, et venerunt ad Balac., dieentess
Nöliiit Balaam venire nobiscum. Rurfum il-
le multo plures et nobiliores principes , quam
ante miferat, mifit, Qui cum venifierit ad Ba-
laam, dixerunt : Sic dicit Balac, filius Ziphor :
Ne cuncleris venire adjne. Valde honorabo
te, et quicquid dixeris, faciam. Veni, et male-
die populo i'ftö,
Refpondit Balaam, et dixit ad feruos Balac :
qua? fecerat Ifrael Amorraeo, et quod ti-i Si dederit mihi Balac plenain domumfuamar-
merent Moabit» valde a facie populi tarn genti et auri,non potero tranfire verbumDo-
grandis -9 quia Moab horruit a facie fiiiorumj mini, Dei mei , vt vel plus vei minus faciam.
Ifrael. Et dixit ad maiores natu Madiau :j Obfecro,vt hie maneatis etiam vOs hac nocle,
S 2 vt
* V.ickß<tm) Ecclcfiam vocai fuumregnum, quaß populum infignem prx cetens.
62?
ÜBER NVMERORVM. CAP. XXII. XXIII.
vt fcire queani , quid mihi dermo reipondeat
Dominus. Venit ergo Deus ad Balaam nocte.,
et' ait ei : Si vocare te venerunt homines ifti,
furge,et vade cum eis,ita duntaxat, quod pra>
cepero tibi , facias.
Surrexit Balaam mane , et flrata afina , pro-
fectus efl cum principibns Moab. Et ira-
ttis eil DEVS, quod proficifceretur. Stetitque
angelus Domini in via, ad refiflendum ei ; ipfe
autem fedebat fuper afinam , et duos pueros
habebat fecum. Cernens autem afina ange-
lum flantem in via, euaginato gladio,auertitfe
de via, et ibat per agrum. Quam. cum verbe-
raret Balaam, et ad viam reduceret, ftetit ange-
lus in anguiliis dttarum maceriarum' , quibus
vineas cingebantur. Quem videns afina , iun-
xit fe macerie , et attriuit fedentis pedem j at
ille iterum verberabat eam.
Et nihilominus angelus ad locumanguftum
tranfiens, vbi nee addextram,nec ad finiftram
poterat deuiari , obuius ftetit. Cumque vidif-
fet afina flantem angelum , coneidit in genua
fub Balaam. Qiii iratus, vehementius cedebat
eam fuße. Aperuitque Dominus os afinae, et
locuta eil ad Balaam : Quid feci tibi, quoniam
percutis me, ecce , iam tertio ? Refpondit Ba-
laam : Quia illufifli mihi : Vtinam haberem
gladium, vt te oeeiderem. Dixit afina : Non-
ne afina tua fum,cui femper federe confuelli,
Vsque in präsentem diem ? Die , quid fimile
vnquam fecerim tibi ? At ille ait : Nunquam.
Protinus aperuit Dominus oculos Balaam,
et vidit angelum flantem in via, euaginato gla-
dio, adoranitque eum, inclinatus facie flia. Cui
angelus : Cur, inquit, tertio verberas afinam
tuam ? Ego veni, vt aduerfer tibi, quia via tua
mihi contraria efl. Et nifi afina declinaffet a
facie mea iam tertio, te oeeidifiem, et illa vi-
ueret. Dixitque Balaam ad angelum Domini :
Peccaui,neiciens, quod tu llares contra me in
via. Et nunc , fi difplicet tibi , reuertar. Ait
angelus ad eum : Vade cum viris, et caue , ne
aliud , quam pnseepero tibi , loquaris. Iuit
igitur cum principibns Balac.
Cum audiflbt autem Balac, quia Balaam ve-
nit,egreflu3 efl in oecurfum eius in oppidoMoa-
bitarum , quod fitum efl in extremis finibus Ar-
<266
non Dixitque ad Ualaam : Mili nuntios adte,vr
vocarent te. Cur non venifti ad me ? an, quia te
iionorarenequeo? Cui ille refpondit : Ecce, ve-
ni ad te, fed nunquid loqui potero aliud, nifi
quod Deus pofuerit in ore meo ! Iuit itaque
Balaam cum Balac, et venerunt in vrbein Pla-
tearum. Cumque facrificare vellet Balae bo-
ues et boues, mißt pro Balaam, et prineipibus,
qui cum eo erant.
CAPITVLVM XXIII.
VXane autem facto , duxit eum ad excelfa
■*■'-*- Baal , vt inde videret extremam partem
populi. Dixit Balaam ad Balac : Aedifica mi-
hi hie feptem aras,et para feptem iuuencos,et
feptem af ietes. Cumque feeiflet iuxta fermo-
nem Balaam, impofiierunt fingulos iuuencos et
arietes fuper fingulas aras. Dixitque Balaam
ad Balac : Sta paulifper iuxta holocauflnm
tuum,donec vadam,fi forte oecurfatmihi Do-
minus, et quodeunque imperauerit, loquar tibi.
Cumque abiiffet, oecurrit illi Deus, locutusque
ad eum Balaam : Septem , inquit , aras erexi,
et impolui iuueneum et arietem defuper. Do-
minus autem pofiiit verbum in ore eius, et ait:
Reuertere ad Balac, et hsec loqueris : Reuerfus
inuenit flantem Balac iuxta holocauflum fiuim.
et omnes prineipes Moabitarum.
Affumptaque parabola fua, dixit : De Aram
adduxit-me Balac, rex Moabitarum, de monti-
bus ;orientis. Veni , inquit , et maledic Iacbb.
propera , et deteflare Iirael. Qiiomodo ma-
ledicam , cui non maledixit Deus ? Qua ratio-
ne detefler , quem Dominus non detefiatur i
De vertice fiixorum video eum, et de collibu1
coafidero illum. Ecce, popukis folus habita
bit, et inter gentes non reputabitur. Quis di
numerare, poilit puluerem lacob, et numerun
quartas paFtis Ifrael ? Moriatur anima me;
morte iuflorum,et fiantnouifllmamea horun
fimilia.
Dixitque Balac ad Balaam :' Quid efl hoc
quod agis? Vt malediceres inimicis meis, vc
caui te , et tu e contrario benedicis eis. Ci
ille refpondit : Nonne hoc me loqui oporte
quod Dominus in os meiim pofuit? Dixit ei
go Balac : Veni mecum inalterum locum,vr
2^7
LIBER NVMERORVM,
CAP. XXXil. XXIV. 26g
fed oTrigens contra defertum vultum fuum,
de partem Ifrael videas , et totum videre non | ret
pollis , inde maledicito ei. Cumque duxiffet
eum in locum fublimem fuper verticemmon-
fis Piasga, sedificauit feptem aras, et impofuitfu-
pra iuuencum atqiie arietem, Et dixit ad Balac :
Sta hie iuxta holocauflum tuum , donec ego
obuius pergam. Cui cum Dominus oecurrif-
fei, pofuifietque verbum in ore eius, ait: Re-
uertere ad Balac , et liaec loqueris ei. Reuer-
fus inuenit eum flantem iuxta holocauflum
fuum , etprineipes Moabitaram eum eo. Ad
'quem Balac : Quid , inquit, locutus eil Domi-,
nus ?
AtiUeaffiimptaparabolafua, ait: Surge, Ba-
lac, et aufculta , audi fili Ziphor : Deus non efl
liomo, vtmentiatur, nee filius hominis, vtmu-
tetur. Dixit ergo , et non faciet? locutus efl,
et non implebit ? Ad benedicendum adduclus
fum , benedi<flionem prohibere non valeo.
Non cernitur *) dolor in Iacob , nee videtur
labor in Ifrael. Dominus, Deus eius, cum eo
efl, et clangor regis in illo. Deuseduxitillum
de Aegypto , et fortitudo eius fimilis eflrhino-
cerotis. Non efl augurium in Iacob , nee di-
«inatio in Ifrael. Temporibus fuis dicetur Ia-
cob et Ifrael, quid operetur Deus. Ecce,po-
pulus vt Leena confurget, et quafi leo erige-
tur. Non aceubabit, donec deuoretprsedam,
et oeeiibrum fanguinem bibat.
Dixitque Balac ad Balaam : Nee maledicas ei,
nee benedicas. Et ille : Nonne , ait, dixi tibi,
quod, quiequid Deus mihi imperaret, hoc fa-
cerenl? Et ait Mac ad eum : Veni,etducam
te ad alium locum, fi forte placeat Deo, vt
inde maledicas eis. ' Cumque duxiffet eum fu-
per verticem montis Peor, qui refpicit folitu-
dinem , dixit ei Balaam : Aedifica mihi hie fe-
ptem ans, etparatotidemiuuencos, et feptem
arietes. Fecit Balac, vt Balaam dixerat , im-
pofuitque iuuencos et arietes per fingulas aras.
CAPITVLVM XXIV.
umque vidiffet Balaam , quod placeret Do>
et eleuans oculos,vidit Ifrael commorantem per
tribus mas. Et irruente in fe fpiritu Dei , af-
fumpta paTabola, ait :
Dixit Balaam , filius Beor , dixit homo , cui
obturatus efl oculus , dixit auditor fermonum
Dei, qui vifionem omnipotentis intuitus efl,
qui cadit et aperiuntur oculi eius : Quampul-
chra tabernacula tua, Iacob, et tentoria tua
Ifrael ? ficut latas valles , ficut orti iuxta fluuios,
licut tabernacula, quas fixit Dominus, quafi
cedri prope aquas. Fluet aqua de fitula eius,
et fernen illius erit in aquas inultas. Excel-
flor erit rex eius , quam Agag , et fublime erit
regnum eius. Deus eduxitillum de Aegypto,
fortitudo eius fimilis efl rhinocerotis. Deuo-
rabit gentes , hofles fuos , offaque eorum con-
fringet, et conteret fagittis fuis. Cubans ia-
cet ficut Leo , et quafi Leena. Quis refiflet ei ?
Qiii benedixerit tibi , erit ipfe benedidiis , qui
maledixerit , erit maledidlus.
Iratusque Balac contra Balaam, complofis
manibus ait : Ad maledicendum inimicis meis
vocaui te , quibus e contrario tertio benedi-
xifli : Fuge ad locmn tuum . Decreueram qui-
dein honorare te, fed Dominus priuauit te
honore. Refpondit Balaam ad Balac: Nonne
nuntiis tuis, quos mififli adme, dixi: Si dede-
rit mihi Balac plenam idomum fiiam argenti
et auri , non potero praeterire fermonem Do-
mini, Dei mei, vt vel boni quid vel mali pro-
feram ex corde meo , fed quiequid Dominus
dixerit, hoc loquar. Verumtamenpergensad
populuiri meum, dabo confilium, quid po-
pulus tuus huic populo faciet fequentibus
diebus.
Sumpta igitur parabola , rurfum ait : Dixit
Balaam, filius Bedr, dixit homo, cuius obtura-
tus efl oculus , dixit auditor fermonum. Dei,
qui nouit feientiam altiflimi, et vifiones omni-
potentis videt, qui cadit, et aperiuntur oculi
eius. Videbo eum , fed non modo ; intuebor
illum , fed non prope. Procedet flella ex Ia-
cob , et confurget feeptrum ex Ifrael , et per.
abiit, vtante perrexerat , vt augurium qusere-l cutiet duces Moab, vaflabitque omnes filios
S 3 Seth,
c
mino, vtbenediceretlfraeli, nequaquam
" *) dolor) dolor et labor funt impietas et idolatria.
LIBER NVMERORV.M. C A P. XXIV. XXV. XXVI.
26y
Seth , et erit Idumaea poffefTio eius : haerer
ditas Seir cedet inimicis- fuis} Ifrael vero_for-
titer aget. De lacob erit, qui dominetur, et
perdat reliquias ciuitatum,
Cumque vidiffet Amalec , affumens parabo-
lam , ait : Principium gentium Amalec , fed
poftrema eius perdentur, Vidit quoque K>
nscum,et afTumpta parabola, ait : Robuftum qui-
dem efl habitaculum tuum , et in petra pofui-
fli nidum tuum, fed incendium Kain eris,
donec Affiir te captiuum ducat. Affumpta pa-
rabola , iterum locutus eil : Heu ! quis viclu*
rus efl , quando harc faciet Peus ? Venient in
trieribus [triremibus] de Chithim , et humilia-
bunt tarn AiTur, quam Eber, et adextremum
etiam ipfi peribunt. Surrexitque JJalaam , et
reuerfus eil in locum fuum j Bajac quoque abiit
via fua,
CAPITVLVM XXV,
\Torabatur autem eo tempore Ifrael in Sitr
■*-'•*■ tim , et cepit populus fornicari cum
filiabus Moab, quae vocauerunt eos ad deo-
rum fuorum facrificia. At illi comederurrt et
adorauerunt deos earum , iunctusque efl If-
rael Baal Peor. Et iratus Dominus, ait ad
Mofen : Tolle cundlos principes; populi , et
fufpende eos Domino contra folem in patibu-
lis, vt auertatur furor Domini ab Ifrael. Pi-
xitque Mofes ad iudices Ifrael : Occidat vnus-
quisque viros fuos , qui iun<fti firnt Baal Peor.
Et ecce , vnus de filiis Ifrael intrauit coram
fratribus fuis adMadianitidem, vidente Mofe
et tota fynagoga filiorum Ifrael , qui flebant
ante fores tabernaculi foederis. Quod cum vi-
diffet Pinehes, filius Eleazari, filii Aaron fa-
cerdotis , furrexit de medio multitudinis , et
arrepto pugione ingreffus efl pofl virum If-
raelitemin lupanar, etperfodit ambos fimul,
virum fcilicet et müderem in locis genitalibus.
CefTauitque plaga a filiis Ifrael. Mortui autem
funt in plaga viginti quatuor millia.
Dixitque Dominus ad Mofen : Pinehes,
filius Eleazari, filii Aaron facerdotis, auertit
iram meam a filiis Ifjrael , quia zelo meo com-
motns eil contra eos , vt non ipfe delerem
filios Ifrael in zeio me©.' Idcirco loquere ad
270
eum : Ecce , vdo ei paclum pacis , et erit tarn
ipfi , quam femini eius pofl eum , pactum £1-
cerdotii fempiternum , quia zelatus efl pro Deo
fuo , et expiauit filios Ifrael. Erat autem no-
men viri Ifraelitae, qui occifus efl cum Ma-
dianitide , Zamri , filius Salu , dux de cognatio-
ne et tribu Simeoiiis ; porro muJier Madiani-
tis , quaß pariter interfecta eft , vocabatur Coz-
bi , filia Zur , pringipis nobiliflimi Madianita-
rum,
Locutusque efl Dominus ad Mofen, dicens:
Hofles vosfentiantMadianitae, etpercutiteeos,
quia et ipfi hofliliter egerunt contra vos , et
decepere infidiis per Peor , et Cozbi , filiam
ducis Madian, fororem fuam , qua? percufla efl
in die piagas propter Peor, quando et fecuta
fuit plaga,
CAPITVLVM XXVI.
Dt dixit Dominus ad Mofen, et Eleazarum,
-*-"' filium Aaron facerdotem: Numerate fum-
mam totius multitudinis filiorum Ifrael a vi-
ginti annis et fupra , per domos patrum fuo-
rum , cunclos , qui poffunt ad befla procedere
in Ifrael. Locuti funt itaque Mofes et Eleazar
facerdos,in campeflribus Moab fuper Iordanem
contra Hiericho, ad eos , qui erant a viginti an-
nis et fupra, ficut Dominus praeceperat Mofi
et filiis Ifrael, qui de terra Aegypti egrefli fue.
rant. Rüben primogenitus Ifrael , huius filius
Hanoch , a quo familia Hanochitarum j et
Pallu, a quo familia Palluitarumj et Hefron,
a quo familia Hefronitaruni \ et Charmi, a
quo fimilia Charmitarum. Has funt famili»
Rubenitarum , quarum numerus inuentus eft
quadraginta tria millia , et feptingenti triginta.
Filius Pallu, Eliab, huius filii Nemuel , et Da«
than, et Abiram, Ifli funt Dathan et Abiram,
nobiles in fynagoga, qui furrexerunt contra
Mofen et Aaron in feditione Korah , quando
aduerfus Dominum rebellauerunt , et aperiens
terra os fuum , deuorauit eos cum Korah,
quando peribat fynagoga , igne deuorante du-
centos quinquaginta viros. Et fucrunt in fi- '
gnum : filii autem Korah non moriebantur.
Filii Simeon per familiasfuas: Nemuel; ab
hoc familia Nemuelitarum ; Iamin , ab hoc
famj?
271
LIBER NVMERORVM. C A P. XXVI.
272
familia Iaminitarum j lachin , ab hoc familia
Iachinitarum ; Serah, ab hoc familia Serahita-
rumj Saul, ab hoc familia Saulitanim. Hae
fimt familiae Simeonitarum , quarum numerus
fuit viginti duum millium ducentorum.
Filii Gad, per familias fuas : Ziphon, ab
hoc familia Ziphonitarum ; Haggi , ab hoc
familia Haggitarum 5 Suni , ab hoc familia Su-
nitarum ; Azni, ab hoc familia jAznitarom ;
Er, ab hoc familia Eritaninij Arod, a quo fa-
milia Aroditarum; Ariel, ab hoc familia Arie-
litarum. Iftae funt familiae filiorum Gad,
quarum numerus fuit , quadraginta millia quin-
genti.
Filii Iuda: Er et Onan, qüi ambo mortui
funt in terra Chanaan. Fueruntque filii Iuda
per familias fiias : Scla , a quo familia Selaita-
rum; Pe'rez, a quo familia Perezitarum -, Se-
rah , a quo familia Serahitarum. Porro filii
Perez: Hezron, a quo familia Hezronitarum ;
et Hamid, a quo familia Hamulitarum. Iftve
ftmt familia Iuda, quarum numerus fuit feptua-
ginta fex millia quingenti.
Filii Ifafchar per familias mas: Thola, a
quo familia Tholaitarum j Phua , a quo fami-
lia Phuaitarumj Iafub, a quo familia Iafubita-
rum ; Simran, a quo familia Simranitarum.
Hae funt familiae Ifafchar, quarum numerus
fuit, fexaginta quatuor millia trecenti.
Filii Sebuion per familias fuas: Sered, aquo
familia . Sereditarum j Elon, a quo familia
Elonitarum; Iahelel, a quo familia lahelelita-
rum. Hae funt familiae Sebuion , quarum nu-
merus fuit fexaginta millia quingenti.
Filii Iofeph per familias fuas, Mana/Te et
Ephraim. Filii ManafTe : Machir , a quo fa-
milia Machiritarum ; Machir genuitGilead, a
quo familia Gileaditarum. Gilead autem na-
hmt filios : Iezer , a quo familia Iezeritarum ;
et Helec , a quo familia Helecitarum ; et Af-
riel , a quo familia Afrielitarum ; etSechem, a
quo familia Sechemitarum ; et Semida, aquo
familia Semidaitarum ; et Hepher, a quo fami-
lia Hepheritarum. Fuit autem Hepher, pater
Zelaphehad, qui filios non habebat, fed tan-
tum filias, quarum ifta funtnomina : Mahala,
et Noga , et Hagla , et Malca , et Thirza. Hx
fünt familia; ManafTe, et numerus earum quin-
quaginta duo millia feptingenti.
Filii autem Ephraim per familia» fuas : Su-
thelah , a quo familia Suthelahitarum ; Becher,
a quo familia Becheritarum 5 Thahan, a[quo fa-
milia Thahanitarum. Porro filius Suthelah
fuit Eran, a quo familia Eranitarum. Hae:
funt familiae filiorum Ephraim , quarum nu-
merus fuit triginta duo millia quingenti. Mi
funt filii Iofeph per familias fuas.
Filii Beniamin per familias fuas: Bela, aquo
familia Belaitarum ; Asbel , a quo familia As-
belitarum} Ahiram, a quo familia Ahiramita-
rum ; Supham, a quo familia Suphamitarum ;
Hupham, a quo familia Huphamitarum. Fi-
lii Bela: Ard et Naeman. De Ard familia Ar-
ditarum. De Naeman familia Naemanita-
rum. Hi funt filii Beniamin per familias
fuas , quorum numerus fuit quadraginta quin-
que millia fexcenti.
Filii Dan per familias fuas: Suham, a quo
familia Suhamitarum. Häs famihae Dan 5 omnis
familia Suhamitarum fuit numero fexaginta
quatuor millia quadringentis.
Filii Afer per familias fuas : lemna , a quo
familia Iemnaitarum j Iefllü , a quo familia
Iefmitarum; Bria^ a quo familia Briatarum.
Filii Bria : Heber , a quo familia Heberitarum ;
et Malchihel , a quo familia Malchihelitarum.
Nomen autem filisc Afer fuit Sara. Hae funt
familiae filiorum Afer , et numerus eorum quin-
quaginta tria millia quadringenti.
Filii Naphthali per familias fuas : Iahzeel, a
quo familia lahzeelitarum ; Guni, aquo fami-
lia Gunitarum ; Iezer , a quo familia Iezerita-
rum j Sillem, a quo familia Sillemitarum. Hae
funt familiae filiorum Naphthali, per familias
fuas, quorum numerus fuit , quadraginta quin-
que millia, quadringenti. Ifta eft flimma filio-
rum Ifrael, qmrecenfitifunt fexcenta millia, et
mille feptingenti triginta.
Locutusque eft Dominus ad Mofen , dicens :
Iftis diuides terra [terramj in haereditatem,
iuxta numerum nominum. Pluribus maio-
rem partem dabis, et paucioribus minorem.
Singulis fecundum menfuram fliam tradetur
poiTeflio. Diuidetur autem terra per fortem,
vt
LIBER NVMERORVM. C A P. XXVI. XXVII.
£73
vt fecnndum nomina tribuum per familias hx
reditates accipiant, et fecundmn forteurdiui
detur haereditas inter multbs et päucos.
Hxc quoqne efl fumma Leuitarum per fä-
milias fuasrGerfon, a quo familia Gerfonita-
rum ; Cahath , a quo familia Cahaitarum ;
Merafi , a quo fam ilia Meraritarum. Hae funt
familiae Leui , familia Libnitarum , familia He-
bronitarum, familia Mahelitarum, familia Mü-
fitarum , familia Korahi.tarum. At vero Ca-
hath genuit Amram , qui habuit vxorem Io-
chebed , filiam Leui , quse nata efl ei in Aegy-
pto. Hase genuit viro fuo Amram fiiios Aa-
ron et Mofen , et Mariam , fororem eorum.
De Aaron ortifunt, Nadab, et Abihu, etElea-
zar , et Ithamar ; quorum Nadab et Abihu
mortui funt , cum obtuliffent ignem alienum
coram Domino. Fuitque fumma eorum vi-
ginti tria millia , omnes generis mafculini , ab
vno menfe et fupra ; quia non funt recenfiti,
inter fiiios Ifrael, eo, quod eis non efl data pof-
feffio inter fiiios Ifrael. Hie efl numerus filio-
rum Ifrael , qui recenfiti funt a Mofe et Elea-
zaro facerdote , in campeftrikis Moab , fupra
Iordanem contra Hiericho , inter quos nullus
fuit eorum , qui numerati fuerant a Mofe [et]
Aaron in deferto Sinai. Praedixerat enim J )o-
minus , quod omnes morerentur in folitudine,
nullusqueremanfitexeis, nifi Chaleb filius Ie-
phune, et Iofue filius Nun.
CAPITVLVM XXVII.
Accefferunt autem filiae Salphahad , filii He-
pher , filii Galaad , filii Machir , filii Ma-
naffe , de familiis Manaffe , filii Iofeph , qua-
rum funt nomina : Mahela et Noa , et Hagla,
et Malcha , et Thirza ; fteteruntque coram
Mofe , et Eleazaro facerdote , et eunclis prin-
cipibus , et tota fynagoga ad oftium taberna-
culi foederis , atque dixerunt : Pater nofter mor-
tuus efl in deferto , nee fuit in fynagoga , quas
concitata efl contra Dominum iübKorah, ftä
in peccato fuo mortuus efl. Hie non habuit
mares fiiios; cur tollitur nojnen illius de fa-
27
milia fua , quia non habet filium ? Date nob
pofTeffionem inter fratres patris noflri.
Retulitque Mofes caufam earum coram De
mino ; qui dixit ad eum : Inflam rem poAu
lant filias Salpahad , da eis pofTeffionem inte
fratres patris fui , et ei in hsereditatem fucce
dant. Et ad fiiios Ifrael loqueris: Homo, cun
mortuus fueritabsquefilio, ad filiam eius trans
ibit hxreditas 5 fi filiam non habuerit , habebi
fiicceflbres fratres fuos. Qaod fi et fratre
non faerint, dabitis ha^reditatem fratribus pa
tris eius : fin autem nee patruos habuerit , da
bitur haereditas his , qui ei proximi funt in fa
milia fua. Eritque hoc filiis Ifrael fanclmn
lege perpetua , ficut prxcepit Dominus Mofi.
Dixit quoque Dominus ad Mofen: Afcend
in montem iflum Abarim , et cöntemplare in
de terram , quam daturus fum filiis Ifrae
Cumque videris-eam/congregaberis et tu a
populum tuum, ficut congregatus efl frate
tuus Aaron , quia inobedientes fuiflis verbi
meo in deferto Zin , in contentione fynago
gx , vt fandlificaretis me coram ea fupe
aquas. Hx funt aqua? contentionis in Cade
deferti Zin. Cui refpondit Mofes : Conft:
tuat Dominus , Deus fpirituum omnis carnii
virum fuper fynagogam, qui poffitexireetir
trare ante eos , et educere eos et introducere, n
fit fynagoga Domini , ficut oues absque paflon
Dixitque Dominus ad eUm : Tolle Iofu«
filium Nun, virum, in quo efl Spiritus Dei, <
pone manum tuam fuper eum , et flatue euti
coram Eleazaro facerdote , et tota fynagog;
et mandabis ei coram eis, et laude tua ornab
eum, vt obediat ei tota fynagoga filiorum II
rael : Et flabit coram Eleazaro facerdote , qi]
confulet pro eo feeundum ritum *) Lncisca
ram Domino. Et ad verbum eius egredietv
et ingredietur, ipfe et omnes filii Ifrael cum ec
et tota fynagoga.
Fecit Mofes, vt praeeeperat ei Dominus
cumque tuliffet Iofue , flatuit eum coram Ele;
zaro lacerdote , et tota fynagoga , et impofit
fuper eum manibus , mandabat ei, ficut pra:c<
perat Dominus Mofi.
CAP
*) Lucisy vidc Exodi XXVHI,3o. deLuce et Integritate in rationali Ceu Höfen.
*75
LIBER NVMERORVM. CAP., XXVIII. XXIX.
276
CAPITVLVM XXVIII.
Dixit quoque Dominus ad Molen : Praecipe
filiis Ifrael, et dices ad eos: Oblationein
panis niei, nempe fäcrificium odoris fuauis-
firni , obferuabitis fuo tempore. Et dices ad
eos : Hoc eft fäcrificium , quod ofFeretis Do-
mino : Agnos anniculos immaculatos duos,
quotidie in holocauflum-kige , vnum ofFeretis
mane, et alterum ad vefperam. Prooblatio-
ne etiam decimam partem Epha fimilae , qua?
confperfa fit oleo expreffb quartae partis Hin.
Holocauflum iuge eil. quod obtuliflis in mon-
te Sinai , in odorem fuauiflimum fäcrificii Do-
mini, et libabitis vini quartam parte 111 Hin per
agnos fingulos. Libabitur vero in fancluario,
in donum Domini : alterumque agnum fimi-
Jiter ofFeretis ad vefperam iuxta ritum oblatio-
nis matutinae , et libaminis fui ., in* fäcrificium.
fuauiflimi odoris Domino.
Die autem fabbathi ofFeretis duos agnos
anniculos immaculatos , et duas decimas fimi-
lae oleo confperfae , pro oblatione , cum liba-
mine fuo. Hoc erit holocauflum fabbathi,
praeter holocauflum iuge, cum fuo libamine.
In principio autem menfium veflrorum of-
feretis hoiocaumim Domino, nempe iuuen-
cos duos , arietem vnum , agnos anniculos im-
maculatos feptem , et tres decimas fimilae oleo
confperfae pro oblatione , per fingulos iuuen-
cos , et duas decimas fimilae oleo confperfae pro
oblatione , per fingulos arietes , et decimam
vnani fimilae oleo confperfae , pro oblatione,
per agnos fingulos. Hoc erit holocauflum fua-
uiflimi odoris in fäcrificium Domino. - Liba-
men autem eorum erit vini , media pars Hin
per fingulos vitulos , tertia pars Hin per arie-
tem , quarta pars Hin per agnum. Hoc erit
holocauflum per omnes menfes anni. Hir-
cus quoque eäprarum vnus ofFeretur pro pec-
cato Domino , praeter iuge holocauflum cum
libamine fuo.
Menfe autem primo, quarta decima die
menfis , Paffah Domini erit , et quinta decima
die eiusdem menfis feflum erit. Septem die-
bus vefcentur azymis, quarum dies prima vo-
cabitur vobis fan&a. Nulluni opus feruile fa-
S. L.ParsXJF.
cietis in ea. OfFeretisque pro facrificio holo-
cauflum Domino , iuuencos de armento duos,
arietem vnum , agnos anniculos immaculatos
feptem, et oblationes fingulorum, ex fimila
oleo confperfa, tres decimas per fingulos iu-
uencos , et duas decimas per arietem , et deci-
mam vnamper agnos fingulos de feptem agnis,
et hircum pro peccato vnum , pro expiatione
veflra , praeter holocauflum matutinum , quod
iuge holocauflum efl. Ita ofFeretis per fingu-
los dies feptem dierum , panem in fäcrificium
fuauiflimi odoris Domino, praeter holocau-
flum iuge cum libamine fuo. Dies quoque
feptimus fanclus vocabitur , nulluni opus fer-
uile facietis in eo.
Dies etiam primitiuorum , quando ofFeretis
Domino oblationem nouarum, expletis hebdo-
madibus , fancla vobis vocabitur. Nulluni
opus feruile facietis in ea. OfFeretisque holo-
cauflum in odorem fuauiflimum Domino, iu-
uencos de armento duos , arietem vnum, agnos
anniculos feptem , cum oblatione fua , fimila
oleo confperfa , tres decimas per fingulos iu-
uencos , per arietes duos , decimam vnam per
agnum vnum de feptem agnis , hircum quo-
que vnum pro expiatione veflra, praeter ho-
locauflum iuge , et libamina eius : Immaculata
erunt omnia cum libamine fuo.
CAPITVLVM XXIX.
enfis etiam feptimi prima dies fancta vo-
• cabitur vobis. Nulluni opus feruile fa-
cietis in ea , quia dies clangoris efl et tubarum.
OfFeretisque holocauflum in odorem fuauifli-
mum Domino, iuuencum de armento vnum,
et arietem vnum , et agnos anniculos immacu-
latos feptem cum oblationibus fuis, nempe
fimilae oleo confperfae tres decimas , per iuuen-
cum, duas decimas per arietem, vnam deci-
mam per quemlibet agnum de feptem, et hir-
cum pro peccato , pro expiatione veflra, prae-
ter holocauflum menfis cum oblatione fua , et
praeter holocauflum iuge cum oblatione, et
libamine fiiis, ritu debito, in odorem fuauiffi-
mum fäcrificii Domino.
Decima quoque dies menfis huius feptimi
vocabitur vobis fancla , et affligetis animas ve-
T üras.
»77
L1BER NVMERORVM. CAP. XXIX. XXX.
278
ftras. Nulluni opus facietis in ea. Offeretisque
holocauftum Domino inodoremfuauiffimum;
iuuencum de armento vnum , arietem vnum,
agnos anniculos immaculatos feptem cum
oblationibus fuis , nempe fimilae oleo confper-
fae tres decimas per iuuencum , duas decimas
per arietem , deeimam vnam per agnum quem-
libet de feptem, et hircum pro peccato,
praeter hoftiam pro peccato pro expiatione,
et praster holocauftum iuge cum oblatione, et
libamine fuis.
Quinta decima vero die menfis feptimi vobis
fancla vocabitur 5 nullum opus feruile facietis
in ea , fed celebrabitis feflum Domino feptem
diebus. Offeretisque holocauftum in odorem
fuauiflimum Domino, iuuencos de armento
tredecim, arietes duos, agnos anniculos im-
maculatos quatuordecim , cum oblationibus
fuis , nempe fimilae oleo confperfae tres deci-
mas, per quemlibet iuuencum de tredecim , et
duas decimas per arietem vnum , et deeimam
vnam per agnos fingulos de quatuordecim , et
hircum pro peccato praster holocauftum iuge
cum oblatione, et libamine eius.
In die altera iuuencos "de armento duode-
eim , arietes duos , agnos anniculos immacu-
latos quatuordecim, oblationesqueetlibamina,
per iuuencos , et arietes , et agnos, numero et
ritu flio , et hircum pro peccato , praeter ho-
locauftum iuge , enm oblatione et libamine
fuis.
Die tertia iuuencos vndeeim^ arietes duos,
agnos anniculos immaculatos quatuordecim,
©blationesque et libamina per iuuencos , et
arietes, et agnos, numero et ritu fuo, et hir-
cum pro peccato , praeter holocauftum iuge,
*nm oblatione et libamine eius.
Die quarta iuuencos decem, arietes duos,
agnos anniculos immaculatos quatuordecim,
oblationesque et libamina per iuuencos et arie-.
fes et agnos, numero etrituftio, et hircum pro
peccato, praeter holocauftum iuge , cum obla-
tione et libamine eius.
Die quinta vitulos nouem , arietes duos,
agnos anniculos immaculatos quatuordecim,
oblationesque et libamina per iuuencos, et
arietes , et agnos , numero et ritu fuo , ei hir-
cum pro peccato, praeter holocauftum iuge,
cum oblatione et libamine eius.
Die fexta iuuencos oefto , arietes duos, agnos
anniculos immaculatos quatuordecim, oblatio-
nesque et libamina per iuuencos et arietes et
agnos, numero et ritu fuo, et hircum pro
peccato, praeter holocauftum iuge , cum obla-
tione et libamine eius.
Die feptima iuuencos feptem , arietes duos,
agnos anniculos immaculatos quatuordecim,
oblationesque et libamina per iuuencos et
arietes et agnos , numero et ritu fuo , et hircum
pro peccato , praeter holocauftum iuge , cum
oblatione et libamine eius.
Die öctaua erit vobis coetus. Nullum opus
feruile facietis , et ofFeretis holocauftum in odo-
rem ruauiffimum Domino : iuuencum vnum,
arietem vnum , agnos anniculos immacu-
latos feptem , oblationesque et libamina per
iuuencum, et arietes et agnos , numero et
ritu fuo , et hircum pro peccato , praeter ho-
locauftum iuge , cum obhtione- et libamine
eius. Haec facietis Domino in feftis veftris,
praeter vota, et oblationes fpontaneas pro
holocauftis, oblationibus, libaminibusetteleti-
cis veftris. Narrauitque Mofes fiüis Iirael omnia,
quae ei Dominus imperarat.
CAPITVLVM XXX.
Et locutus eft Mofes ad prineipes rribuitm
filiorum 'Ifrael : Hoc eft quod praeeepit
Dominus : Vir fi *) votum Domino vouerit,
aut animam fuam obligauerit cumiuramento,
non faciet irritum verbiim flium , fed omne,
quod promifit , implebit. Mulier fi quippiam
vouerit, et fe oDligauerit cumiuramento, qu?e
eft in domo patris fui, et in astate adhucpuel-
lari, fi cognouerit pater votum quod polh-
cita eft , et iuramentum , quo obligauit ai i*
mam fuam , et tacuerit, valebit votum et ob i-
gatio eius. Sin autem ftatim vt audierK
con-
#) votnm ) votum hoc fuper anima fuit eiusmodi ', quo aliquis vouebat certo tempore ieiunare *«t
corpus caftigare, vt infradicit: Ad affligendam animam.
279
LIB^R NVMERORVM. C A P. XXX. XXXI. 2gO
fos etiam Eui, et Recem, et Zur, et Hur, et
contradixerit pater, et vota et mramenta eius
j rrita erunt. Et Dominus erit ei propitius , eo,
quod contradixerit pater.
Si maritum habuerit, et vouerit aliquid, aut
de ore eius verbum elapfum, animam eius
obligauerit, quo die audierit vir, et non con-
tradixerit, valebunt vota et obligatio eius fe-
per anima fua. Sin autem audiensvir, ftatim
contradixerit et irritas feeerit pollicitationes
eius, verbaque , quibus obftrinxerat animam
fuam, propitius erit ei Dominus.
Vidua et repudiata, quicquid vouerint fuper
anima fua, reddent.
Si alicuius familia vouerit , aut' animam
fuam obligauerit iuramento, fi audierit herus,
ettacuerit, nee contradixerit fponfioni, red-
dct , quodcunque promiferat. Sin autem ex-
templo contradixerit, nontenebitur, quia herus
contradixit , et Dominus ei propitius erit;
Nam omne votum, et omne iuramentum,
ad ainigendam animam , poteft herus firmare
vel infirmare : quod fi audiens herus, tacuerit
de die in diem , quicquid vouerat atque pro-
miferat, reddet, quia ftatim, vt audiuit, ta-
cuit. Sin autem contradixerit, poftquam re-
fciuit , portabit ipfe iniquitatem eius. Ifta fiint
ftatuta, quae praecepit Dominus Mofi inter vi-
rum et vxorem , inter patrem et filiam , quae
in puellari adhuc aetate eft , et in parentis
domo.
CAPITVLVM XXXI.
T ocutusque eft Dominus adMofen, dicens:
■"-^ Vlcifcere prius filios Ifrael de Madianitis,
et fic colligeris adpopulumtuum. Statimque
Mofes: Armate, inquit, ex vobis viros adpu-
gnam , qui poflint vltionem Domini expetere
de Madianitis. Mille viri de fingulis tribu-
bus eligantur , vt ex omnibus tribubus Ifrael
mittantur ad bellum. Dederuntque millenos
de; fingulis tribubus , id eft , duodecim millia
expeditorum ad pugnam , quos mißt Mofes
cum Phinees , filio Eleazari facerdotis , va-
faque fancfta , et tubas ad clangendum tradidit
ei. Cumque pugnaiTent contra Madianitas,
fieut prasceperat Dominus Mofe , omnes ma-
res occiderunt. Oeciderunt autem inter occi<
Reba, quinque reges geritis Madian ; Balaam
quoque,filiumBeor, interfecerunt gladio , ce-
peruntque mulieres eorumetparuiüos,omnia-
que pecora , et eund:am fubftantiam eorum,
et diripuerunt omnes facultates eorum j vrbes
vero, in quibus habitabant, et caftella eorum,
igne exuuerunt. Et tulerunt prasdam, et
vniuerfalpolia, tarn ex hominiDiis , quam ex
iumentis, et duxerunt ad Mofen , et Eleaza-
rum facerdotem, et ad fynagogam filiorum
Ifrael, nempe captiuos, et omnia fpolia, etprze-
dam, ad caftra in campeftribus Moab, iuxta Ior-
danem contra Iericho.
Egreffi funt autem Mofes et Eleazar facer-
dos , et omnes principes fynagogs& in occur-
fiun eorum , extra caftra. Iratusque Mofes
principibus exercitus, tribunis et centurioni-
bus , qui venerant de bello , ait : Cur foeminas
viuas referuaftis ? Nonne iftse funt , quae fece-
runt filios Ifrael ad fuggeftionem Balaam, pra;-
uaricari a Domino propter Peor ? vnde et
plaga venit fliper fynagogam Domini. Quic-
quid igitur eft generis mafculini inparuulis, et
omnes mulieres, quae nouerunt viros concu-
bitu mafculi, iugulate, puellas autem, quas
ignorant concubitum mafculi , feruate viuas
pro vobis , et manete extra caftra feptem die-
bus. Qui occidit hominem , velocciflimtett-
git, luftrabitur die tertio et feptimo , tarn vos,
quam captiui veftri. Omnis etiam veftis , et
omnes pelles , et cilitia , et omnia lignea vafa
luftrabitis.
Eleazar quoque facerdos ad viros exercitus,
qui de bello venerant, locutus eft: Hoc eft
ftatutum legis , quod mandauit Dews Mofi:
Aurumet argentum, etaes, et ferrum,etpluin-
bum, et ftannum , et omne quod poteft trans-
ire per ignem, traducetis per ignem, vtpuri-
ficetur , et aqua afperfionis luftretur. Quic-
quid autem ignem non poteft fuftinere , per
aquam ducetis, et lauabitis veftimenta veftra
die feptimo, et ficpurificati, poftea caftra in-
trabitis.
Dixit quoque Dominus ad Mofen : Tollite
fummam eorum, quae capta funt, ab nomine
ad pecus, tu et Eleazar facerdos , et
T 2 prin*
vsque
28i
LIBSR NVMERORTM. CA P- XXXI. XXXII.
282
prine'pes patrum in fynagoga , diuidesque ex
aequo praedam inter eos, qui egreffi funt ad
bellum , etpugnauerunt, et inter omnera reli-
quam multitudinem , et leuabis Domino de
parte eoram , qui pngnauerunt , et fuerunt in
hello , vnam animam de quingentis , tarn ex
hominibus , quam ex bobus et afinis, et ouibus,
et dabis eam Eleazaro facerdoti, pro leuanda
Domini. De parte vero filiorumlfrael accipies
quinquagefimam portionem , tarn ex honiini-
bus , quam ex bobus , et ex afinis , et ouibus,
cuncÜsque pecoribus , et dabis eam Leuitis,
qui excubant in cuftodia tabernaculi Domini.
Feceruntque Mofes et Eleazar facerdos,
ficut prjeceperat Dominus. Fuit autem prse-
da, quam exercitus ceperat, ouium fexcenta
feptuaginta quinque millia , boum feptuagin-
ta duo millia , afinorum fexaginta millia , et
animae hominum fexus fceminei , quas non
cognouerantconcubitummafculi , triginta duo
millia. Et fuit pars eorum , .qui in prselio
fuerant , ouium trecenta triginta feptem millia
quingentae. E quibus in partem Domini fup-
putatae funt fexcentae feptuaginta quinque oues,
et de triginta fex millibus boum , boues feptua-
ginta duo , de triginta millibus quingentis afi-
nis , afini fexaginta vnus , de animabus homi-
num fedecim millibus , triginta duze animse.
Tradiditque Mofes numerum leuandas Do-
mini Eleazaro facerdoti , ficuti fuerat ei impe-
jatum.
Pars quoque filiorum Ifrael, quam fepara-
lierat ab his, qui in pradio fuerant, pars in-
<juam , quae contigerat fynagoga?, fuit , ouium
trecenta triginta feptem millia quingentac,
boum triginta fex millia , afinorum trigenta
millia quingenti , animae hominum fedecim
millia. Et tulit Mofes quinquagefimam por-
tionem tarn ex hominibus, quam pecoribus,
et dedit Leuitis , qui excubabant in tabernacu-
k> Domini , ficut pracceperat noftrae coram
Dominus, £praeceperat Mofi Dominus. 2
Cumque acceffifient principes exercitus ad
Mofen, et tribuni centurionesque , dixerunt:
Nos ferui tili recenfuimus numerum pugnato-
mrn , quos habuimus fub manu nofira , et ne
imusqukjem deeü-, ob hanc cauflam offeri-
mus donum Domino finguli , quc d in ai rc
inuenimus , perifcelides et armillas , annulos ei
dextralia , ac murenulas , vt expientur anima
bis Domino.
Sufceperuntque Mofes et Eleazar facerdos
ab eis aurum diuerfarum fpecierum, et fuit
pondus eins auri , quod leuabant Domino, fe-
decim millium feptingentorum qtiinquaginta
ficlorum , a tribunis et centurionibus. Quili-
bet eriim virorum exercitus pro fe rapuerat.
Et Mofes et Aaron fEleafar] facerdos fufce-
ptum ab eis intulerunt in tabernaculum tefli-
monii , in monumentum filiorum Ifrael eora$n
Domino.
CAPITVLVM XXXII.
"Üilii autem Rüben et Gad habebant pecora
•*- multa valde j cumque vidiifent terram Iae-
fer et Galaad , aptam pro pecoribus , venerunt
ad Mofen , et ad Eleazarum facerdotem , et
principes fynagogae, atque dixerunt : Atharoth,
et Dabon , et Iaefer ,~ et Nimra , Hefebon et
Eleale , et Sebam , et Nebo , et Beon , terra
fcilicet , quam percuffit Dominus in confpectu
fynagoga; Ifrael, apta eft pro pecoribus, et
nos ferui tui habemus pecora. Dixeruntque :
Si inuenimus gratiam coram te , da nobis fer-
uis tuis eam in ponenlonem,nec facies nos trans-
ire lordanem.
Quibus refpondit Mofes : Numquid fratres
veftri ibunt ad pugnam , et vos hie fedebitis ?
Cur fubuertitis cor filiorum Ifrael , ne trans-
eant ad terram , quam eis daturus eft Domi- •
nus? Sic egerunt et patres veftri, quandoeos s
miß de Cades Barnea ad explorandam terram. .
Cum enim veniffent ad valiem Efcol , et vi-
diffent terram, fubuerterunt cor filiorum If-
rael, vt non intrarent terram, quam eis Domi-
nus dedit.
Vnde iratus in die illa Dominus , iurauit di-
cens: Si videbunt hoTnines ifti, qui afeende-
runt ex Aegypto , a viginti annis et fupra, ter-
ram , quam mb iuramen to pollicitus fum Abra-
ham, Ifaac et Iacob, eo, quod nolueruntper-
fecTe fequi me , praeter Caleph , filium lephu-
ne , Kenezeum, et Iofue, filium Nun, eo, quod
perfede fecuti funt Dominum. Iratusque
Domi-
L.IBER NVMERORVM. CAP. XXXII. XXX1IL
283 _ __ _
Dominus äduerfum Ifrael, circumdiixit eum
per defertum quadraginta annis, donec con-
furaeretur vniuerfageneratio, .qitefeceratma-
Ium in confpecm eius. Et ecce , vos furre-
xiftis pro patribus veflris incrementa homi-
num peccatorum, et vt augeatis furorem Do-
mini contra Ifrael. Si enim nolueritis fequi
eum in folitudine, populum iterum -derelin-
quet , et perdetis totum populum hunc. At
illi prope accedentes, dixenmf: ■ Caulas ouium
fabricabimus hie pro pecoribus , et vrbes pro
panuüis noüris , nos autem ipfi armati et accin-
cli pergemus ante filios Ifrael, donec intro-
ducamus eos ad loca fua. Paruuli noflri ma-
nebunt in vrbibus munitis., propter habitato-
res terrae. Non reuertemur in domos noilras,
vsque dum poiTideänt filii Ifrael vnusquisque
hareditatem fuam , nee hsereditabimus cum
eis trans Iordanem, quia iam habemuspoffef-
fionem noftram citra Iordanem , in orientaü
eius plaga.
Quibus Mofes ait : Si haec facitis , vt armati
eatis coram Domino ad pugnam , tranfeat
vnusquisque armatus Iordanem coram Domi-
no, donec fubuertat Dominus inimicos fuos
a facie fua , et fubiieiatur terra coram Domi-
no , tunc reuertemini , et eritis innocentes
apud Deum et apud Ifrael , et obtinebitis hanc
terram coram Domino : Sin autem non fece-
ritis fic , ecce peccatis in Dominum , et expe-
riemini peccatum veftrum , cum apprehendet
vos. Aedificate ergo vrbes pro panuüis veftris,
et caulas pro ouibus vefiris , et quod polliciti
eftis implete.
Dixeruntque filii Gad et Rüben ad Mofen :
Mos, feraitui, fäciemus, quodiubetherusno-
fter. Paruiüos nofiros, et mulieres , et pecora
ac iumenta , relinquemus in vrbibus Galaad,
aos autem ferui tui omnes expediti pergemus
ad bellum coram Domino , ficut tu , here, lo-
^ueris.
Pracepit ergo Mofes Eleazaro facerdotl, et
lofux filio Nun, et principibusfamiliammtri-
3iis Ifrael, et dixit ad eos: Si tranfierint filii
jfad , et filii Rüben vobiscum Iordanem, omnes
irmati ad bellum coram Domino , et vobis
üerit terra fubieda, date eis terram Galaad in
284
i pofieffionem : Sin autem noluerint armati
I tranfire vobiscum , hzereditent in terra Cha-
: naan inter vos. Refponderunt filii Gad, et fi-
lii Rüben : Sicut locutus eft Dominus feruis
fuis , ita fäciemus : Ipfi armati pergemus co-
ram Domino in terram Chanaaii , pofleflio-
nem autem fufeepimus citra Iordanem.
Dedit itaqe Mofes filiis Gad, et Rüben, et
dimidiae tribui ManafTe , filii Iofeph , regmun
Sihon, regis Amorrai, et regmun Og, regis JSa-
fan , terram feilieet cum vrbibus fuis per cir-
cuitum. Igitur asdificauerunt filii Gad, Dibon
et Ataroth, et Aroer, et Atroth, et Sophan, et
Iaefer, Iegbea et Bethnimra, et Betharan, vrbes
munitas, et caulas pro pecoribus fuis. Filii
vero Rüben asdificauerunt Hesbon et Eleale,
et Kariathaim et Nabo, et Baalmeon , mutata
nomine, Sabama quoque, imponentes voca-
bula vrbibus , quas exfiruxerant. Porro filii
Machir, filii ManafTe, perrexenint in Galaad,
et ceperunt eam, expulfo Ämorraeo, habitatore
eius. Dedit ergo Mofes terram Galaad Ma-
chir , filio Manaffe , qui habitauit in ea. Iair
autem, filius ManafTe, abiit, et oecupauit vicos-
eorum , quos appellauitHauothlar. Nobah
quoque perrexit, et cepitKanath cum vincul^s
fuis, vocauitque eam ex nomine fuo Nobah.
CAPITVLVM XXXIII.
TTas funt manfiones filiorum Ifrael, qui egref*
•*•-*■ fl firnt ~d& Aegypto per turmas fuas , in
manu Mofi et Aaron , quas deferipfit Mofes
iuxta cafirorum loca , quas Domini iuffione
rautabant. Profecti igitur de Rameffe, menfe
primo,quinta deeima die menfis primi,altera die
phafe, in manu excelfa,videntibus eunetis Aegy-
ptiis , et fepelientibus primogenitos , quos
percufTerat Dominus. Nam et in diis eorum
exercuerat iudicia j caftra metati funt in Suc-
coth.
De Succoth venerunt in Etham,quse eft in
extremis finibus folitudinis. Inde egreffi vene-
runt iuxta Hahdroth, qua? refpicit Beelzephon,
et caftra metati funt ante Magdalum. Profe-
<fHque de Hahiroth i tranfierunt per medium
mare in folitudinem, et ambulantes tribus die-
bus per defertum Etham>caftra metati funt in
T 0 Mara.
28?
LIBER NVMERORVM. CAP. XXXIII XXXIV.
2&
Mara. Profe&ique de Mara, venerunt in i Oboth : et de Oboth venerum in Igim fub Aba-
EHni , vbi erant duodecim Fontes aquarum, et 1 rim,quxeftfubfinibusMoabitarum.ProfecT:ique
pähnse feptuaginta , ibique caftra metati funt. I deIgimfubAbarim,fixere tentoria inDibonGad.
Sed etinde egrefll,fixerunt tentoria fuper ma- Vndeegrefli,caftra metati funt in AlmonDebla-
re rubrum. Profeclique de mari rubro, caftra i thaim. Egreflique de Almon Deblathaim,vene-
nietati funt in deferto Sin, vnde egrefli venerunt ad montana Abarim, contra Nabo. Profedi-
in Daphca. Profedtique de Daphca , caftra que de montanis Abarim, caftra metati funt in
metati funt in Alus. Egreflique de Alus, in campeftribus Moab, fuper lordanem, contra
Raphidim fixere tentoria , vbi populo defuit j Iericho. Caftra metati funt autem a Bethleli-
aqua ad bibendum. Profectique de Raphidim,
caftra metati funt in deferto Sinai.
Sed et deTolitudine Sinai egrefli, venerunt
ad fepiüchra concupifcentias. Profectique de
fepulchris concupifcentiae, caftra metati fimt in
Hazeroth. Et deHazeroth venerunt inRith-
ma. Profectique de Rithma, caftra metati funt
in Rimon Parez. Vnde egrefli venerunt in
Libna. De Libna caftra metati funt in Rifla.
EgFefllque de Rifla venerunt in Kahelatha :
vnde profecli, caftra metati funt in monte Se-
pher. Egreflique de monte Sepher, venerunt
in Harada. Inde proficifcentes , caftra metati
funt in Maceloth. Profectique de Maceloth
venerunt in Tahath. De Tahath caftra me-
tati funt in Tharath. Vnde egrefli fixere ten-
toria in Mithca. Et de Mithca caftra metati
firnt in Hafmona. Profeclique de Hafmona
venerunt in Mofieroth. Et de Mofferoth ca-
ftra metati funt in Bnelaco. Profe<ftique de
Bnelaco, venerunt in Gidgad. Vnde profecti
caftra metati funt in lathbatha, Et "de Iath-
batha venerunt in Ebrona. Egreflique de
Ebrona, caftra metati funt in Ezeongäber. 3fok
de profecti, venerunt in defertum Zin, haec eft
Cades.
Egreflique de Cades , caftra metati funt in
monte Hör, in extremis finibus terrae Edom.
Afcenditque Aaron facerdos in montem Hör,
iubente Domino, et ibi mortuus eft, anno qua-
dragefimo egreflionis filiorum Ifrael ex Aegy
moth vsque ad planitiem Sittini, in campeftri-
bus Moabitarum.
Vbi locutus eft Dominus ad Mofen : Pra-
cipe filüs Ifrael, et die ad eos : Quando tranfie-
ritis lordanem, intrantes terram Chanaan, ex-
pellite a conlpeclxi veftro eunetos habitatores
terra? , confringite titulos eorum, et ftatuas eo-
rum comminuite , atque omnia excelfa eorum
vaftate, et poflidete terram , et habitate in ea.
Ego enim dedi vobis illam in pofleflionem,et
diuidetis eam vobis forte , feeundum familias
veftras. Pluribus dabitis latiorem, et paucio-
ribus anguftiorem ; fingulis vt fors ceciderit,
ita tribuetur haereditas , per tribus familiarum
veftrarum.
Sin autem nolueritis expellere habitatores
terrae a confpeclu veftro, qui remanferint, enint
vobis quaii fpinae in oculis , et aculei in lateri-
bus veftris , et tribulabunt vos in terra habita-
tionis veftrae , et quiequid Ulis cogitaueram fa«
cere , vobis faciam.
CAPITVLVM XXXIV.
T ocutusque eft Dominus ad Mofen , dicens
*-' Prascipe filüs Ifrael, et dices ad eos: Cmr
ingrefll fueritis terram Chanaan , et in poflef 1
fionem vobis forte ceciderit, his finibus teonii
nabitur : Pars meridiana ineipiet a folitudiru
Zin, qua? eft iuxta Edom , et habebit terniino
contra Orienten) , mare falfum : Vergent au
tem ab auftrali plaga per afcenfum verfus A
krabbimtranfeuntes per Zin, et exeant ameri
pto,menfe quinto, primo die menfis, cum ejfet die vsque ad Kadesbarnea, ynde egredientur
annorum centum viginti trium. Audiuitque j Hazor Adar,et tranfeant Azmon ; ab Azmoi
Chananaeus rex Arad , quijiabitabat ad merir | autem vergent vsque ad torrentem Aegypti
diem terra Chanaan, venifle filios Ifrael. Et
profecli de monte Hör , caftra metati funt
in Zalmona. Vnde egrefli , venerunt Phunon.
ProfecTique de Phunon, caftra metati funt in
et magni maris littore finientur. Ternimu
autem occidentalis fit ipfum mare magnum.
Porro ad feptentrionalem plagam a mal
magno termini ineipient, peruenientes vsq«
. ...
2*7
LIBER NVMERORVM. CAP. XXXIV, XXXV.
288
ad monteui Hör , a quo venient in Hemath,
vsque ad terminos Zedada, ibüntque vsque ad
Siphron,etfinianhir in Hazor-Enan. Hierunt
rermini in parte aquilonis.
Inde metabuntur fines contra orientalem pla-
gam,abHazorEnan vsqueSepham,et deSapham
defcendent in Rebla ad Ain ab Oriente. Inde de-
fcendant etvergant inlatereorientali marisCi-
! nereth, et tendent vsque ad Iordanem, et ad vlti-
mum falfo finiantur mari.Hanc habebitis terram
per fines fuos in circuitu.
Prarcepitque Mofes filiis Ifrael, dicens : Haec
erit terra, quampoffidebitis forte, et quam iüflit
: Dominus dari nouem tribubus, et dimidias tri-
bui. Tribus enim filiorum Rüben per fami-
lias fuas , et tribus filiorum Gad per familias
fuas, media quoque tribus Manafle acceperunt
partem fuam trans Iordanem, contra Iericho,
' ad orientalem plagam.
Et ait Dominus ad Mofen : Hase funt no-
mina virorum , qui terram diuident vobis :
Eleazar facerdos, et Iofue filius Nun, et finguli
; prineipes de tribubus lingulis, quorum ifta funt
vocabula : De tribu Iuda, Caleph filius Iephu-
ne ', De tribu Simeon, Samuel filius Amihud ;
De tribu Beniamin,Helidad filius Chislon. De
l| tribu filiorum Dan , Bocci filius Iogli. Filio-
rum Iofeph de tribu Manaffe , Hanniel , filius
; Ephod. De tribu Ephraim , Samuel filius
\ Sephthan. De tribu Sabulon,Elifaphan, filius
Parnach. De tribu Ifafchar , Palthiel, filius
i Ozan. De tribu Afer , Abiud. filius Salomi.
1 De tribu Nephthalim, Phedad filius Amihud.
j Hi funt, quibus praseeperat Dominus, vt diui-
: derent filiis Ifrael terram Chanäan.
CAPITVLVM XXXV.
TTaec quoque locutus eft Dominus ad Mo-
| AI fen in campeftribus Moab, fupra Iorda-
nem, contra Iericho : Prascipe filiis Ifrael, vt
dentLeuitis de poffefllonibus iuis vrbes ad ha-
bitandum, et fuburbana earum per cireuitum,
vt ipfi in oppidis maneant , et fuburbana iint
pro peconbus, fubftantia ac iumentis. Sübur-
bana vero a muns ciuitatum forinfecus per
cireuitum , mille pafluum fpatio tendentur-
Lateris contra orientem duo millia erunt cu-
bitorum , et lateris contra meridiem fimiliter
erunt duo *) millia. Ad mare quoque , quod.
refpicit oeeidentem, eadem menfura erit. Et
feptentrionalis lateris plaga aequali termino fi-
nietur j eruntque vrbes in medio.
De ipfis autem oppidis , quse Leuitis dabitis,
fex erunt in fugitiuorum auxilia feparata , vt
fugiat ad ea,quifuderitfanguinem ; etexcep'tis
his, alia quadraginta duo oppida , id eil, fimul
quadraginta o£ro, cum fuburbanis fliis , ipfae-
que vrbes, qua; dabuntur de polfeflionibus filio-
rum Ifirael, ab his , qui plus habent, plures da-
buntur, et qui minus, paueiores : Singuli iuxta
menfuram hsereditatis fuae dabunt oppida Le-
uitis.
Ait Dominus ad Mofen : Loquere filiis If-
rael, et dices ad eos : Quando transgreffi fue-
ritis Iordanem in terram Chanaan , decernite,
quac vrbes effe debeant in praefidia fugitiuorum,
qui nolentes fanguinem fuderint , in quibus
cum fuerit profugiis , vltor oeeifi, eum occi-
dere n«n poterit, donec flet in confpectu mul-
titudini^et caufa illius iudicemr, de ipfis autem
vrbibus , quae ad fugitiuorum fubfidia feparan--
tur, tres erunt trans Iordanem, et tres in terra.
Chanaan, tarn filiis Ifrael, quam aduenis atque
vernaculis, vt confugiat ad eas, qui nolens fan-
guinem fuderit.
Si quis ferro pereufferit , et mortuus fuerit,
qui perculfus eft, reus erit homieidii, et ipfe
morietur j fi lapidem , quo quis poteft oeeidi,
iecerit, et pereuffus oeeubuerit, reus homieidii,
et ipfe moriatur $ fi ligno, quo quis poteft oo-
eidi, pereuffus interierit, reus eft homieidii, et
ipfe morietur. Vltor oeeifi homisidam mor-
te puniet, vbi oecurrerit ei, morte eum
puniet. Si per odium quis hominem impu-
lerit , vel iecerit quippiam in eum per infidias,
aut cum effetinimicus,manu pereunerit, et ille
mortuus fuerit , percuflbr homieidii reus erit.
Vltor
*) millia) Qiüa mille cubiti a ciuitate in directum foras menfi, faciunt per quatuor latera, quater bis mil-
lia cubitorum, per totum ambitum quadratum ciuitatis.
289
LIBER NVMERORVM. CAP. X\XV. XXXVI.
Vkor occili
niet.
vbi inuerierit eum, naorte pu-
Quod fi fortuito absque odio impiüerit , aut
iecent aliquid in eum absque infidiis , aut la-
pidem ( quo poffit quis occidi ) ignarus pro-
iecerit et ceciderit fuper eum, vt moriatur,
cum tarnen non fuerit ei inimicus , nee volue-
rit ei male ; iudicabit fynagoga inter pereuf-
forem et vltorem fanguinis de eaufa ifta , et
liberabit homieidam devltorismanu, etredire
ilnant in vrbem refugii , ad quam confugerat,
manebitque ibi donec facerdos magnus , quo
oleo fan&o vndus eil , moriatur. Si interfe-
clor extra fines vrbium refugii Fuerit inuentus,
et pereuflus ab eo , qui vltor eft fanguinis,
absque noxaerit^ qui eum oeeiderit. Debue-
rat enim profugus vsque ad mortem pontifi-
cis in vrbe refidere , et pofl eius mortem ad
terram haereditatis fuse redire. Hoc fit ftatu-
tum iuris in pofteros veftros, in eunetis habita-
tionibus veftris.
Homicida autem fub teftibus duobns pu-
nietur; -ad vnius teftimonium nullus ad mor-
tem condemnabitur. Non accipietisplacatio-
nem pro anima homieidas j quia reus efl mor-
tis j morte moriatur. Nee ab eo , qui fugit
ad vrbem refugii, aeeipietis placationem, vt
reuertatur in terram fuam, antequanimortuus
fit facerdos.
Ne polluatis terram habitationis veflra, quo-
niam fanguine polluitur , nee aliter expiari
poteft, nili per eius fanguinem, qui alterius
fa nguinem fuderit. Ne polluatis igitur terram,
in qua vos habitatis , in qua ego inter vos habito :
Ego enim fum Dominus, , qui habito inter filios
Ifrael .
290
CAPITVLVM XXXVI.
A ccefferunt autem et prineipes familiarum
**• Galaad , filii Machir, filii Manaffe, de
ftirpe filiorum Iofeph, locutique funt coram
Mofe , et prineipibus familiarum Ifrael , atqu«
dixerunt : Tibi , domino nofiro , prxcepit Do-
minus, vt terram forte diuideres Ullis Ifrael, et
vt filiabus Salphaad , fratris nonri , dares pof-
feffionem debitam patri , quas fi alterius tribus
homines vxores aeeeperint, fequetur poffeffio
fua, et translata ad aliam tribum, de noftra
haereditate minuetur, atque itafiet, vtcumlu-
bilasus, id eil quinquagelimus annus remifilo-
nis aduenerit, confundaturfortiumdiflributio,
et aliorumpoffeflio ad alios tranieat.
Mofes praeeepit filiis Ifrael ex ore Doniini :
Recte tribus filiorum Iofeph locuta efi j hoc
eft, quod prseeipit Dominus fuper filiabus Sal-
phaad: Nubanr, quibus volü-nt, tantum vtfua»
tribus hominibus, ne commifeeatur poffeifio
filiorum Ifrael de tribu in tribum. Vnusquis-
que enim filiorum Ifrael , debet adharere hx-
reditati in tribu patrum fiiorum: Et omnes
filiaj , quibus contingit hsereditas , debent nu-
bere viris in tribu patrum fuorum, vt vnus-
quisque poffideat hajreditatem patris fui , et
non deueniant hereditates de tribu in tribum.
Feceruntque filiae Salphaad , ficut Dominus
Mofi praeeeperat , et nupferunt , \ Mahala , et
Therfa, etEgla, etMeleha, etNoa, filiis patrui
fui, de familia Manaffe , qui fuit filius Iofeph,
et poffeffio , qua; illis fuerat attributa, manfit in
tribu et familia patris earum» Haecfuntman-
data atque iudicia , quae mandauit Dominus per
manum Mofi , ad filios Ifrael in campe-
ftribus Moab , fupra Iordanem,
contra Iericho,
Explicit über Numeri
INCI-
29*
LIBER DEVTER0N0M1VM. CAP, I.
— .
292
INCIPIT
LIBER DEVTERONOMIVM.
CAPITVLVM I.
Hxc fiint verba , quas locutus eft Mofe
ad omnem Ifrael trans Iordanem in
folitudine campeftri , contra mare
rubrum, inter Paran et Thophel, Bäban,Ha-
zeroth et Difahab , vndecim diebus de Horeb,
per viam montis Seir, vsque Cades Barnea.
Quadragefimo anno, vndecimo menfe, pri-
ma die menfis , locutus eil Mofe ad filios If-
rael omnia , quas pneceperat illi Dominus, vt
diceret eis , poftquam percuflit Sihon , regem
Aniorraeorum , qui habitauit in Hesbon, et
Og, regem Baian, qui habitauit in Aftharoth,
et Edrei , trans Iordanem , in terra Moab,
Ccepitque Mofes explanare legem, et di-
cere : Dominus Deus nofter locutus eft ad nos
in monte Horeb , dicens : Satis in hoc monte
manfiftis ; reuertimini et venite ad montem
Amorrasorum, et ad csetera, quas ei proxi-
ma funt , ad campeftria , atque montana , et
humiliora loca contra meridiem, et iuxta lit-
tus maris , terram Chananasorum , et Libani,
vsque ad flumen magnum Euphratem. En ,
inquit , tradidi vobis eam , ingrediinini et
poflidete eam, fuper qua iurauit Dominus pa-"
tribus veftris, Abraham, Ifaac et Iacob, vt
daret illam eis, et femini eorumpofteos,
Dixique vobis illo in tempore: NonpofTum
folus fuftinere vos , quia Dominus,, Deus no-
ftei?, multiplicauit vos , et eftis hodie ficut
ftellas cceli plurimi. Dominus , Deus patrum
veftrorum , addat ad hunc numerum multa
millia, et benedicat vobis, ficut locutus eft.
Non valeo folus negotia veftra fuftinere, et
pondus , et iurgia. Date ex vobis viros fapi-
entes , et gnaros , quorum conuerfatio fit pro-
bata in tribubus veftris , vt ponam eos vobis
principes.
Tunc refpondiftismihi: Bona res eft, quam
vis facere. Tulique de tribubus veftris viros
fapientes et gnaros, et conftitui eos principes ,
& L ParsXIir.
fcilicet tribunos , et centuriones , et quinqua«
genarios , ac decanos , er prasfeclos , vt iudi~
carent vos. Praseepique eis, dicens: Audite
illos , et iudicate eos iufte , fiue tciuis fit ille,
(lue peregrinus : nön agnofceris perfonas in
iudicio. Ita paruum audietis vt magnum,
nee reuereamini cuiusquam perfonam, quia
Dei iudicium eft. Quod fi difficile vobis vi-
fum aliquid fuerit , referte ad me , et ego au-
diam* Prascepique omnia , quas facere debe-
retis.
Profeclique de Horeb, tranfiuimus perter«
ribilem et maximam folitudinem totam, quam
vidiftis, per viam verfus montem Amorrasi,
ficut praseeperat Dominus , Deus nofter, no-
bis. Cumque veniflemus in Cades Barnea,
dixi vobis : Veniftis ad montem Amorrad ,
quem Dominus, Deus nofter, daturuseftnobis.
Vide terram, quam Dominus, Deustuus, dabit
tibi. Afcende , et poflide eam ? ficut locutus
eft Dominus , Deus patrum noftrorum ; noli
timere, nee quiequam paueas.
Et accefiiftis ad me omnes^ atque dixiftis:
Mittamus viros, qui confiderent terram, et
renuntient , per quod iter debeamus afeende-
re, et ad quas pergere ciuitates. Cumque
mihi fermo placuiflet , aeeepi ex vobis duo-
deeim viros , fingulos de tribubus fuis. Qui
cum perrexiffent , et afeendiffent in montana,
venerunt vsque ad torrentem Efcol, et confi-
derata terra , fumentes fecum de fructibus
eius, attulerunt ad nos , etrenuntiaueruntno-
bis , atque dixerunt : Bona eft terra , quam
Dominus , Deus nofter, daturus eft nobis.
Et noluiftis afeendere , fed increduli ad fer-
monem Dei veftri, murmuraftis in taberna-
culis veftris, atque dixiftis: Odit nos Domi-
nus , et ideirco eduxit nos de terra Aegypti,
vt traderet nos in manu Amorrasi , atque dele-
ret. Quo afeendemus ? Nuntii terruerunt cor
noftrum , dicentes : Populus magnus eft , et
nobif ftamra procerior , vrbes magnas , et ad
V Goclum
293
OBER DE VTERONOMI V M. CAP. I. II.
coelum vsque munitze. Etiam filios Enakinv
vidimus ibi.
Et dixi vobis: Nolite metuere, nee .timea-
tis eos ; , Dominus, Dens vefter , qui duetor eft
vefter, pro vobis ipfe pugnabit , ficut fecit
vobiscum in Aegyptq cunclis videntibns ; et
in folitudine ipfe vidifti , quomodo' portauit te
Dominus, Deus tuus, (vt folet homogeftare
filium fuum ) in omni via , per quam ambu-
lafti, done.c veniretis adlocumiftum. Et nee
fic quidem credidiflis Domino Deo veflro,
qui prasceffit vos in via , ad oftendendum vo-
bis iocum, in quo tentoria figere deberetis,
nocle oflendens vobis iter per ignem, et die per
nübem.
Cumque audifTet Dominus vocem fermo-
num vefirorum, iratus iurauit, et ait: Non
videbit quispiam de hominibus generationis
huius peffimae terram bonam, quam fubiura-
mento pollicitus (lim dare patribus vemis, prae-
ter Caieb filium lephune. Ipfe enim videbit
eam , et ipfi dabo terram , quam calcauit , et
filiis eius, quia fecutus eft Dominum perfecle.
Etiam mihi iratus Dominus propter vos, dixit :
Nee tu ingredieris illuc , fed lofua , filius Nun
minifter tuus , ipie intrabit : hunc exhortare,
et robora, et ipfe haereditatem dabit Ifraeli.
Paruuli veftri , de quibus dixiftis , quod captiui
ducerentur, et (ilii, qui hodie boni ac mali
Ignorant "diftantiam, ipfi ingredientur, et ipfis
dabo terram , et poffidebunt eam , vos autem
reuertimini, et abite in folitudine per viam ma-
ris rubri.
Et refpondiftis mihi : Peccauimus Domino ,
afeendemus, et pugnabimus, ficut praeeepit
Dominus, Deusnofter. CumqueinnxucT:iar-
mis , pergeretis in montem , ait mihi Domi-
nus : Die ad eos: Nolite afeendere, neque
pugnetis j non enim fum vobiscum , ne eada-
tis coram inimicis vefiris. Locutus (lim , et
non audi/lis , fed aduerfantes imperio Domini,
et fuperbi afeendiflis in montem.
Itaque egrefiiis Amorraeus , qui habitabat
in montibus, et obuiam veniens, perfecutus
eft vos , ( ficut folent apes facere )
294
vos in Seir, vsque Horma. Cumque reuerii
ploraretis coram Domino, non audiuit vos,
nee voci veftrae voluit acquiefeere.v Manfiftis
ergo in Cades Barnea multo tempore.
CAPITVLVM IL
euerfi autem iuimus in folitudine , per
viam verfus mare rubrum , ficut mihi
dixerat Dominus , et cireuiuimus montem Seir
longo tempore. Dixitque Dominus ad me :
Satis cireuiftis montem iftum , ite contra aqui-
lonem, et populo praseipe, dicens : Tranfibitis
per terminos fratrum venrorum,filiorum Efau,
qui habitant in Seir , et timebunt vos; videte
ergo diligenter , ne moueamini contra «os.
Neque enim dabo vobis de terra eorum, quan*
tum potefl vnius pedis calcare vefligium , quia
in poifefiionem Efau dedi montem Seir 3 eibos
emetis ab eis peeunia , vt comedatis , aquam
emptam haurietis, 'vt.bibatis. Dominus, Dens
tuus , benedixit tibi in omni opere manuum
tuarum. Nouit iter tuum , quomodo tranfie-
ris folitudinem hanc magnam per quadraginta
annos, habitans tecum Dominus, Deus tuus, et
nihil tibi defuit.
Cumque tranfifiemus fratres nofiros , filios
Efim, qui habitant in Seir per viam cam-
penrem de Elath , et de Ezeongaber -, veni-
mus ad iter , quod ducit in defertum Moalj,
Dixitque Dominus ad me : Non pugnes con-
tra Moabitas , nee ineas aduerfus. eos pras-
lium. Non enim dabo tibi quiequam de terra
eorum , quia filiis Lot tradidi Ar in pofieffio-
nem. *) Emim antea fuerunt habitatores eius,
populus magnus , etvalidus, et altus, ficut Ena-
kim; liquidem et ipfi reputati funt Rephaim,
ficut Enakim. Denique Moabitas appellant
eos Emim. In Seir autem prius habitauerunt
Horim , quibus expulfis atque deletis , habita-
uerunt filii Efau: ficut fecit Ifraelin terra po£
fefiionis (iias, quam dedit illi Dominus.
Surgentes ergo , vt tranfiremus. torrentem
Sared , venimus ad eum. Tempus autem,
quo ambulauimus de Cades Barnea , vsque ad
et cecidit 'tranfitum Sared, triginta etocloannorumfuit,
donec
*) Emim) Emim feilieet a terrore terribiles.
L I B E R DEVTERONOMIVM- C A P. II. III.
2<)S
donec confunieretur omnis congregatio horai-
num bellatorum de caftfis, ficut iurauerat Do-
minus : Etiam manus Domini fuit aduerfus
eos, vt interirent de caftrorum medio.
Poftquam autem vniuerficecideruntpugna-
tores, locutus eft Dominus ad me , dicens:
Tu tranfibis hodie terminos Moab , vrbem
nomine Ar, et accedes in vicinia filiorum Am-
nion. Cäue, ne pugnes contra eo*, necmo-
uearis ad praelinm. Non enim dabo tibi de
terra filiorum Amnion , quia fiiiis Lot dedi eam
in pofTeflionem. Terra Rephaim et ipfa re-
putata eft, et in ipfa olim habitauerunt Re-
phaim, quos Ammonitse vocant *) Samme-
fumim, populus magnus et multus , etproce-
ne longitudinis ficut Enakim , quos deleuit
Dominus a iacie eorum, et fecit illoshabitare
pro eis., ficut fecerat cum fiiiis Efau, qui habi-
tant in Seir , delens Horim , et terram eorum
Ulis tradens, quam poflident vsque in prarfens.
Eueos quoque, qui habitant in Hazerim vsque
Gafa , Capadoces , expulerunt , qui ingrefii
de Capadocia, delerunt eos, et habitauerunt
pro illis. Surgite , et tranfite torr entern Ar-
non j ecoe, tradidi in manu tua Sihon , regem
Hesbon , Amorraum , et terram eius. Incipe
pofiidere, et committe aduerfuseumpralium.
Hodie incipiam mittere terrorem atqueformi-
dinemtuaminpopulos, qui habitant fubomni
coelo , vtaudita fama tuapaueant, etinmorem
parturientium dolore teneantür.
Mifi ergo nuntios de folitudine Kedemoth
ad Sihon , regem Hesbon , verbis pacificis,
dicens: Tranfibimus per terram tuam, publica
gradiemur via, Non declinabimus nequead
dextram , neque ad finiftram , alimenta pecu-
niavendes nobis, vt vefcamur, aquam pecu-
nia tribues , et fic bibemus. Tantum pedibus
tranfibimus , ficut fecerunt nobis filii Efau, qui
habitant in Seir, et Moabitse, qui habitant in
Arj donec tranfeamus Iordanem , ad terram,
quam Dominus , Deus nofter , daturus eil no-
bis. Noluitque Sihon, rex Hesbon, dareno-
296
bis tranfitum , quia indurauerat Dominus,.
Deus tuus , fpiritum eius , et obfirmauerat cor
illius , ita , vt traderetur in manus taas , ficut /
nunc vides. Dixitque Dominus ad me : Ecce,
ccepi tibi tradere Sihon , et terram eius ; incipe
pofiidere eam. Egrefiusque eft Sihon ebuiam
nobis cum omni populo fuo ad pralium in
Iahza, et tradidit eum Dominus, Deus nofter,
nobis, percuflimusque eum cum fiiiis fiiis , et
omni populo fiio.
Cunclasque vrbes eius in tempore illo cepi-
mus , **) interfectis habitatoribus earum , viris,
ac mulieribus , et paruulis. Non reliquimu's
in eis quicquam, absque iumentis, qux inpar-
tem venere pradantium, et fpoliis vrbium,
quae cepimus, ab Aroer , qux eft fuper ripam
torrentis Arnon , et ab oppido , quod in tor-
rente fitum eft , vsque Galaad. Non fuit ci-
vitas , qux contra nos fe tueretur. Omnes
tradidit Dominus , Deus nofter , nobis, absque
terra filiorum Amnion , ad quam non accefll-
fti , et cunctis, quas adiacent torrenti laboc , et
vrbibus montanis , vniuerfisque locis , a quibus
nos prohibuit Dominus , Deus nofter.
CAPITVLVM III.
Itaque conuerfi , afcendimus per iter Bafan.
Egrefiusque eft' Og, rex Bafan, in occur-
fiirh nobis cum populo fuo , ad bellandum in
Edrei. Dixitque Dominus ad me : Ne timeas
eum, quia in manu tua tradidi eum cum
omni populo ac terra fua, faciesque ei, ficut
fecifti Sihon, regi Amorraöru'm , qui habita-
uit in Hesbon. Tradiditque Dominus , Deus
nofter, in manibus veftris etiam Og, regem Ba-
fan , et vniuerfum populum eius, percuflimus-
que eos vsque ad internecionem.
Cepimusque cunclas ciuitates illius vno tem- .
pore: non fiüt oppidum, quod non capere-
mus l fexaginta vrbes , omnem regionem Ar-
gob , regni Og in Bafan. Cun&asque vrbes
erant mitnitae muris altiflimis , portisque ac
vectibus , absque oppidis valde multis , quae
V 2 non
'*) Sammefumim^ SammefuÄu«i , id eft, facinerofi fcilicet tyranni et violenti, ceu latrones et
**)Xt/S ideft, anathematepercuflis, hoceft, eomodo percuffi. , quofolentanathematedeuoti;
quibus nulla eft redemptio, Leuitr vlt. fed in totum perduntur.
297
LIBER DEVTERONOMIVM. C A P. III. IV.
298
donec requiem tribuat Dominus, Deus vefter
fratribus veftris; licut vobis tribuit $ et poffi-
dcant etiam ipfi terram , quam daturus eft eis
trans Iordanem ; tunc reuertetur vnusquisque
in pofTeffionem fuam, quam dedi vobis.
Iofua quoque in tempore illo praecepi , di-
cens : Oculi tui viderunt , quae fecit Dominus
Deus vefter duobus bis regibus , fic faciet Omni-
bus regnis,ad quae tranfiturus es. Ne timeas eos,
Dominus enim,Deus vefter,pugnabitpro vobis.
Precatusque fum Dominum in tempore illo,
dicens : Domine Adonai, tu coepifti oftendere
feruo tuo magnitudinem tuam, manumque
fortimmam. Neque enim eft alius Deus, vel
in ccelo , vel in terra , qui poftlt facere opera
tua , et comparari fortitudini tuae. Tranfibo,
quaefo, et videbo terram hanc optimam trans
Iordanem, et montem iftum Optimum, et
Libanum. Iratus autem eft Dominus mihi
propter vos, nee exauditüt nie, fed dixit mi-
hi : Sufficit tibi , nequaquam vltra loquaris de
hac re ad me : Afcende cacumen Pisga , et
oculos taos circumfer ad oeeidentem , et ad
aquilonem, auftrumque et orientem, et afpiee.
Nee enim traniibis Iordanem iftum. Praecipe
Iofua , et exhortare eum , atque conforta,
quia ipfe praecedet populum iftum , et diuidet
eis terram , quam vifurus es. Manfimusque in
valle contra domum Peor.
CAPITVLVM IV.
U t nunc Ifrael , audiftatutaetiura, quseego
*— ' doeeovos, vt facientesea, viuatis, etin-
gredientes, poflideatis terram, quam Domi-
nus, Deus patrum veftrorura, daturus eft vo-
bis. Non addejis ad verbum , quod vobis
praeeipio, nee auferetis exeo, vtferuetisprae-
cepta Domini, Deiveftri, quae ego praeeipio
vobis. Oculi veftri viderunt, quae fecit Do-
minus contra Baal Peor, quomodo deleuerif
omnes, qui fecuti funt eundem de medio
veftri. Vos autem , qui adhaeretis Domino,
Deo veftro , viuitis vniuerfi vsque in prsefen-
ftatuta et
iura
non habebantmuros. Et deuouimus eos, iicut
feceramus Sihon, regiHesbon, *) deuouentes
omnem ciuitatem y virosque ac mulieres et
paruulos, iiunenta autem et fpolia vrbium diri-
puimus.
Tulimusque illo in tempore terram de ma-
nu duorum regum Amorraeorum, qui erant
trans Iordanem 9 a torrente Arnon vsque ad
montem Hermon , quem Zidonii Sirion vo-
cant, et Amorraei Senir ; omnes ciuitates, quae
funt fitae in planitie , et vniuerfam terram Ga-
laad , et Bafan , vsque ad Salcha et Edrei , ci-
uitates regni Og in Bafan; folus quippe Qg,
rex Bafan , reftiterat deftirpeRephaim. Mon-
firatur lecluseius-ferreus, qui eft in Rabbath,
filiorum Ammon, nouem cubitos habenslon-
gltudinis, et quatuor latitudinis , admenfuram
cubiti virilis manus.
Terramque poffedimus tempore illo ab
Aroer, quae eft fuper ripam torrentis Arnon,
vsque ad mediam partem montis Galaad , et
ciuitates illius dedi Rubenitis et Gaditis , reli-
quam autem partem Galaad , et omnem Bafan
regni Og , tradidi mediae tribui Manafle ;
omnem regionem Argob in tota Bafan , quae
vocatur terra Rephaim. Iair, filius Manaife,
poftedit omnem regionem Argob , vsque ad
terminos Gefluri et Machati. Vocauitque ex
nomine fiio Bafan , ■**) Hauothlair, vsque in
praefentem diem. Machir quoque dediGalaad.
Et Rubenitis et Gaditis dedi de terra Galaad,
vsque ad torrentem Arnon et medium torrentis,
et terminos vsque ad torrentem Iaboc , qui eft
terminus filiorum Ammon , et planitiem atque
Iordanem , qui eft terminus a Cinereth vsque
ad mare in planitie, quod eft mare falis , fubfea-
tebris Pisga, contra orientem.
Praeeepique eis in tempore illo, dicens:
Dominus, Deus vefter , dat vobis terram hanc
in haereditatem , expediti praecedite fratres ve-
ßrös filios Ifrael , omnes viri robufti , absque
vxoribus et paruulis atque iumentis , ( noui
enim quod plura habeatis pecora , ) quae in vr-
foibus remanere debebunt, quas tradidi vobis 5 tem diem. Vide, ego docui Vos
*) deuoue»tes ) deuouendi verbum feias lerael vbique poni pro anathemate perdendb aeeipi, vt fupra
diximus.
**) Hmoth Iair) Hauoth Iair, idefit, villas Iair.
S99
L1BER DEVT1R0N0MIVM, CAP. IV.
300
iura, ficut praxepit mihi Dominus, Deus meus,
vt faciatis fic in terra, quam po/Tefiiin eftis.
Et feruabitis,etfacietis. Haxenimeft veflra
fapientia et intelligentia coram populis, vt au-
dientes vniuerfa flatuta hasc,dicant : Certe,ifte
populus fapiens et intelligens, gens magna efl.
Quae gens efl tarn grandis,quaehabeatdeos ap-
propinquantes fibi, ficut Dominus, Deus nofter,
adeft, quoties eum inuocamus ? Qua? gens efl
tarn grandis, vt habeat flatuta et iura iufla , fe-
cundum omnem legem , quam ego propono
hodie ante oculos veflros.
Serua igitur temetipfum , et animam tuam
follicite,ne obliuifcaris ea, quae viderunt oculi
tui ', et ne excidant de corde tuo cundlis die-
bus vitae tuae. Et notam facies filiis ac nepo-
tibus tuis, diem, in qua fletifli coram Domino,
Deo tuo , in Horeb ; quando Dominus locu-
tus efl mihi , dicens : Congrega ad me popu-
lum, vt audiant fermones meos, quae difeant, vt
timeant me omni tempore, quo viuunt in ter-
ra , doceantque üiios fuos.
Et accefiiftis , et fletiflis ad radices montis,
qui ardebat vsque ad medium coelum , erant-
quc in eo tenebrae, et nubes, et caligo. Locu-
tusque efl Dominus ad vos de medio ignis.
Vocem verboriun eius audiflis , et fimilitudi-
nem nullam vidiflis, praeter vocem. Et oflen-
dit vobis pactum fuum, quod praecepit, vt fa-
ceretis , nempe decem verba , quae fcripfit in
duabus "tabulis lapideis, Mihique praecepit in
ülo tempore , vt docerem vos flatuta et iura,
qua; facere deberetis in terra , quam poflefliiri
eftis.
Seruate ergo follicite pro animabus veftris,
quod non vidiflis aliquam fimilitudinem in die,
(511a locutus efl vobis Dominus in Horeb , de
medio ignis , ne forte decepti faciatis vobis
fculptam fimilitudinem, autimaginem mafculi
vel fceminae , vel vllius iumenti fuper terram,
velauium fub coelo volantium , vel reptilium,
quae mouentur in terra, fiue pifcium, qui fub
terra morantur in aquis ; et ne forte oculis ele- -
uatis in coelum ? videas folem et lunam, et vllum
exercitum codi, et deceptus adoresea,et colas,
quae diftribuit Dominus, Deus tuus, in minifte-
rium cundis populis, qui fub coelo funt.
Vos autem tulit Dominus, et eduxit de for-
nace ferrea Aegypti , vt haberet popuhun has-
reditarium, ficut efl in praefenti die. Iratusque
efl Dominus contra me propter verba veflra,
et iurauit , vt non tranfirem Iordanem, nee in-
grederer terram optimam , quam daturus efl
tibi , fed moriar in hac terra, nee tranfibo Ior-
danem , vos transibitis et poflidebitis terram
bonam.
Caue, ne quando obliuifcaris pacti Domini,
Dei tui, quod pepigit tecum, et fäcias tibi fcul-
ptam fimilitudinem eorum , quae fieri Domi-
nus prohibuit. Quia Dominus , Deus tuus,
ignis confumens efl , Deus aemulator.
Si genueritis filios ac nepotes, et morati fue-
ritis in terra, deeeptique feceritis vobis aliquam
fimilitudinem, patrantes mälum coram Domi-
no, Deo veflro, vt eum ad iraeundiam prouo-
cetis, tefles inuoco hodie ccelum et terram, ci-
to perituros vos effe de terra , quam tranfito
Iordane pofTenuri eftis. Non habitabitis in ea
longo tempore, fed delebit vos Dominus, at-
que difperget inter gentes, et remanebitis pau-
ci in nationibus, ad quas vos dueturus efl Do-
minus. Ibique feruietis diis , qui hominum
manu fabricati funt, ligno et lapidi, qui non vi-
dent, nee audiunt , non comedunt , nee odo-
rantur.
Cumque quaefieris ibi Dominum , Deum
tuum, inuenies eum ; fi tarnen toto corde quae-
fieris, et tota anima tua, cum tribulatus fueris,
et te inuenerint omnia, quas prasdieta funt. No-
uiffimo autem tempore reuerteris ad Domi-
num, Deum tuum, et audies vocem eius, quia
Deus mifericors Dominus Deus tuus efl. Non
dimittet te , nee difperdet , neque obliuifeetur
pa&i , quod iurauit patribus tuiss
Interroga de diebus antiquis, qui fuerunt an-
te te, ex die, quo creauit Deus hominem fuper
terram , a fummo coeli , vsque ad fummum
eius , fi facta efl aliquando huiuscemodi res
magna , aut vnquam auditum efl , vt audiret
populus vocem Dei, loquentis de medio ignis,
ficut tu audifli. Et fi tentauit Deus, vt ingre-
deretur , et tolleret fibi gentem de medio na-
tionum per tentationes, figna,atque portenta,
per pugnam et robuflam manum , extentuin-
V 3 que
LIBER PEYTEECNOJ.TIVM. C A P.
301
qiie brachium , et horribiles vifiones , iuxta
omnia, quas fecit pro vobis Dominus, Deus ve-
fter, in Aegypto , videntibus oculis tuis.
Vt fcires, quoniam Dominus ipfe eft Dens,
et non eil alius, praeter ipfumfolum. De cce-
lo te fecit audire vocem fuam , et erudiret te,
et fuper terram oftendit tibi ignem fuum ma-
ximum , et audifti verba illius de medio ignis,
quia dilexit patres tuos,et elegit fernen eorum
poft eos. Eduxitque te , praecedens in virtute
fua magna , ex Aegypto , vt deleret nationes
maxim^s et fortiores te, in introitu tuo , et in-
troduceret ter daretque tibi. terram earum, in
poffeffionem, ficut cernis in prasfenti die.
Scito ergo hodie , et cogitato in corde tuo,
quod Dominus ipfe eil Deus in coelo furfum,
et in terra deorfum , et non fit alius. Serua
ftatuta eius, atque prascepta, quae ego praecipio
tibi hodie , vt bene fit tibi , et fiiiis tuis poft te,
et permaneas multo tempore fuper terram,
quam Dominus, Deus tuus, daturus eft tibi.
Tunc feparauit Mofes tres ciuitates trans
Iordanem ad Orientalen! plagam, vt confugiat
ad eas , qui occiderit nolens proximum fuum,
nee fuerit fibi inimicus ante vnum et alterum
diem, vt adharum aliquam vrbium poffit eua-
dere : Bezer in folitudine, quze fita eft in terra
oampeftri, de tribu Rüben ; et Ramoth in Ga-
laad, quae eft in tribu Gad , et Golan in Bafan,
quae eft in tribu Manaffe.
Ifta eft lex , quam propofuit Mofe coram
fiiiis Ifrael, et hasc teftimonia, et ftatuta,, et iura,
quae locutus eft ad filios Ifrael , quando egreffi
funt de Aegypto, trans Iordanem, in valle con-
tra domum Peor, in terra Sihon, regis Amor-
raeorum , qui habitauit in Hesbon , quem
pereußit Mofe , filii quoque Ifrael , egreffi
ex Aegypto , et poffederunt terram eius,
et terram Og , regis Bafan , duorum re-
gum Amorraeorum , qui erant trans Iorda-
nem ad folis ortum, ab Aroer, quae fita eft fu-
per ripam torrentis Arnon, vsque ad montem
Sion , qui eft Hermon 5 et omnem planitiem
trans Iordanem ad orientalem plagam , vsque
ad mare in planitie , et vsque ad featebras
Pifga.
vir T!
IV, V,
302
CAPITVLVM V.
Vocauitque Mofe totum Ifrael , et dixit ad
eum: Audi, Ifrael, ftatuta et iura, quje ego
loquor in auribus veftris hodie. Difcite ea,
et feruate, vt faciatis. Dominus, Deus nofter,
pepigit nobiscum feedus inHoreb. Non cum
patribus noftris iniit pactum iftud , fed nobis-
cum , qui hie fumus , et omnes viuimus. Fa-
cie ad faciem locutus eft vobiscum in monte,
de medio ignis. Ego fteti inter Dominum et
vos in tempore illo, vt annuntiarem vobis ver-
bum Domini. Timuiftisenim ignem, et non
afeendiftis in montem. Et ait:
Ego fum Dominus, Deus tuus, qui eduxi te
de terra Aegypti , de domo feruitutis. Non
habebis deos alienos in confpeclu meo. Non
facies tibi fculptile , nee vllam fimilitudinem
omnium, quae in ccclo funt defuper, et qym in
terra deorfum , et quae verfantur in aquis fub
terra. Non adorabis ea , et non coles. Ego
enim fum Dominus, Deus tuus , Deus aemula-
tor, vifitans iniquitatem patrum fuper filios, in
tertiam et quartam generationem, bis, qui ode-
runt me , et faciens mifericordiam in mtüta
millia , diligentibus me , et feruantibus prarce-
pta mea.
Non vfurpabis nomen Domini, Dei tui, fu-
per re vana, quia non erit impunitus, qui fuper
re vana nomen eius vfurpauerit:
Obferua diem fabbathi , vt finclifices eum,
ficut praseepit tibi Dominus , Deus tuus : Sex j
diebus operaberis , et facies Omnia opera tua ;
feptimus dies fabbathi Domini , Dei tui , eft.
Non facies in eo quiequam operis , tu et filius
tuus, et filia, feruus et tncilla , bos et afinus, et
onine iumentum tuum, et peregrinus , qui eft
intra portas tuas, vt requiefeat feruus, et ancil-
la tua, ficut et tu. Memento, quod et ipfe fer-
uieris in Aegypto , et eduxerit te inde Domi-
nus, Deus tuus, manu forti, et brachio extento.
Idcirco prxcepit tibi , vt obferuares diem fab-
bathi.
Honora patrem tuum et matrem tuam,
ficut praeeepit tibi Dominus, Deus tuus,vt longo
viuas tempore , et bene fit tibi fuper terram,
quam Dominus, Deus tuus, daturus eft tibi.
Non
L1BER DEVTERONOMIVM. CAP. V. VI.
3Q? .
.Nonoccides! Non mccclwtberis. Furtum non
facies. Non loqueris contra proximum tuum
falfum teftirnonium. Non concupifces vxo-
rem proximi tui , non domum , non agrum,
non feruum , non ancillam , non bouem , non
afinum , nee vlla , quas illius funt.
Hase verba locutus eft Dominus ad totam
ecclefiam veftram , in monte, de medio ignis,
et nubis,et caliginis, voce magna, niMl addens
amplius : et feripfit ea in duabus tabulis lapi-
deis , et tradidit mihi. Vos autem , poftquam
audiftis vocem de medio tenebrarum, et mon-
tem ardere vidiAjs , accefliftis ad me omrtes
prineipes tribuum et maieres natu, atque dixi-
ftis : Ecce, oftendit nobis Dominus, Deus no-
fter, gloriam et magnitudinem fuam. Vocem
enim eins audiuimus de medio ignis , et vidi-
mus hodie, quod loquente Deo cum homine,
vixerit homo. Cur ego moriemur, et deuo-
rabit nos ignis hie maximus ? Si enim audieri-
mus vltra vocem Domini, Dei noftri, morie-
mur. Quid eil omnis caro , vt audiat vocem
Dei viuentis , de medio ignis loquentis , licut
nos audiuimus, et poffit viuere ? Tu magis ac-
cede , et audi euneta , quas dixerit Dominus,
Deus nofter, loquerisque ad nos,etnosaudien-
tes faciemus ea.
Quod cum audiffet Dominus , ait ad me :
Audiui vocem verborum populi huius , quas
locuti funt tibi. Bene omnia funt locuti 5 vti-
nam cor eorum tale fit, vt timearit me,et cu-
ftodiant vniuerfa praeeepta mea omni tempo-
re , vt bene fit eis , et fiüis eorum in fempiter-
num !
Vade , et die eis : Reuertimini in tentoria
veftra. Tu vero hie fta mecum , et loquar tibi
omnia praeeepta mea , et ftatuta , et iura , quas
•docebis eos, vt faciant ea in terra, quam dabo
illis in pofleffionem.
Seruate igitur et facite, quas praseepit Do-
minus , Deus vefter, vobis. Non declinabitis,
neque ad dextram neque ad finiftram, fed per
viam , quam praseepit Dominus, Deus vefter,
ambulabitis, vt viuatis , et bene fit -vobis , et
prolongentur die« veftri in terra poffelfionis
veftrae.
104.,
CAPITVLVM VI.
T-Tasc funt praeeepta , et fiatuta , et iura , quas
* praseepit Dominus, Deus vefter, vt doce-
rem vos, vt faciatis in terra, ad quam transgre-
dimini pofildendam , vt timeas Dominum,
Deum tuum, et ferues omnia ftatuta et praeee-
pta eins, quas ego praeeipio tibi, tu et filii, ac ne-
potes tui, eunetis diebus vitas tuae, vt prolongen-
tur dies tui. Audi Ifrael, et ferua, vt facias, et
bene fit tibi , et multipliceris valde> ficut polli-
citus eft Dominus , Deus patrum tuorum , tibi
terram lacle et melle manantem.
Audi Ifrael, Dominus, Deus nofter , Domi-
nus vnus eft. Diliges Dominum, Deum tuum,
toto corde tuo, tota anima tua, et tota fortitu-
dine tua. Eruntque verba hasc, quas praeeipio
tibi hodie, in corde tuo , et acnes ea filiis tuis,
et loqueris de eis, fedens in domo tua, et am-
bulans in itinere, dormiens atque confurgens,
et ligabis ea quafi fignum in manu tua, erunt-
que memoriale inter oculos tuos, feribesque ea
in poftibus et portis domus tuas.
Cumque introduxerit te Dominus , Deus
tuus , in terram , pro qua iurauit patribus tuis,
Abraham, Ifaac et lacob, et dederit tibi ciuita-
tes magnas et optimas, quas non asdificafti, do-
mos plenas cunclarum opum, quas non exftru-
xifti, eifternas, quas non excidifti, vineta et oli-
ueta , quas non plantafti j et comederis et fa-
turatus fueris 5 caue diligenter, ne obliuifcaris
Domini, qui eduxit te de terra Aegypti, de do-
mo feaiitutis. Dominum, Deum tuum, time-
bis , et illi foli feruies ; ac per nomen illius
iurabis. Non fequemini deos aiienos vllarum
gentium, quas in cireuitu veftro funt, quoniam
Deus asmulator, Dominus Deus tuus , in me-
dio tui , ne quando irafeatur furor Domini,
Dei tui, contra te, et auiferat te de fuperficie
terras.
Non tentabitis Dominum, Deum veftrum, fi-
eut tentaftis in Mafia. Seruate praeeepta Domi-
ni, Dei veftri, ac teftimonia et ftatuta, quas pras-
cepi tibi , et fac , quod placitum eft et bonum
in confpecluDomini, vt bene fit tibi, et ingref-
flis poffldeas terram optimam , de qua iurauit
Domi-
LIBER DEVTERONOMIVM. CAP. VI. VII.
30?
Dominus patribus tuis ; vt pellat omnes ini- j
micos tuos coram te , lkut locutus eft.
Cum interrogauerit te filius tuus cras , di-
cens : Quid Tibi volunt teftimonia hxc et fta-
tuta, atque iura, quae prsecepit Dominus, Deus
nofter, vobis ? dices ei : Senü eramus Pharao-
nis in Aegypto, et eduxit nos Dominus de Ae-
gypto manu forti , fecitque iigna atque prodi-
gia magna et peffima in Aegypto contra Pha-
raonem, et omnem domum illius in confpeclu
noftro, et eduxit nos inde, vt introdu&is daret
terram, fuper qua iurauit patribus noftris. Prae-
cepitque nobis Dominus , vt faciamus omnia
ftatuta haec, et timeamus Dominum, Deum no-
ftrum, vt bene fit nobis cunclis diebus vitae no-
ftrae, ficut eft hodie. Habebimusque iuftitiam,
ii feruauerimus et fecerimus omnia praecepta
haec coram Domino , Deo noftro , licut pra>
„cepit nobis.
CAPITVLVM VII.
Cum vero introduxerit te Dominus , Deus
tuus, in terram , quam poffeffurus ingre-
dieris,et deleuerit gentes multas coram teHe-
thaeum, et Girgofaeum, et Amorrasum, et Cha-
nanasum, et Pherefaeum, et Heuaeum, et Iebu-
fseum , feptem gentes plures et robuftiores te,
tradideritque eas Dominus Deus tuus tibi, per-
cuties eas , et deuouebis. Non inibis cum eis
fcedus , nee mifereberis earum , neque fociabis
cum eis eoniugia. Filiam tuam non dabisfilio
eins, nee filiam illius aeeipies füio tuo, quia fe-
ducet filium tuum, ne fequatur nie, vt feruiat
diis aliis ; irafeeturque furor Domini contra
te , et delebit te cito.
Quin potius haec facietis eis : Aras eorum
fubuertite, et confringite ftatuas, lucosque fuc-
eidite, et fculptilia comburite, quia populus
fanclus eft Domino, Deo tuo. Te elegit Do-
minus , Deus tuus, vt fis ei populus peculiaris,
prae eundis populis , qui funt fuper terram!
Non, quia eundas gentes numero vincebatis,
timauit vos Dominus, aut elegit vos, cum Omni-
bus litis populis pauciores, fed quia dilexit vos
Dominus, et feruauitiuramentum,quod iurauit
patribus veftris. Ideo eduxit vos manu forti
306
et redemit de domo feruitutis , de manu Pha-
raonis, regis Aegypti.
Scies itaque , quia Dominus , Deus tuus,
ipfe efl Deus fortis, etfidelis, feruans padum
et mifericordiam diligentibus fe , et his , qui
feruant praeepta eius , in mille generationes,
et reddens odientibus fe , ita vt dilperdat eos,
et non difFerat, protinus eis reftituens , quod
merentur. Serua ergo praecepta, et ftatuta,
et iura , quas ego praeeipio tibi hodie , vt
facias.
Poftquam audieris haec iura, et feruaueris ea
et feceris , feruabit et Dominus Deus tuus tibi
pactum , et mifericordiam ? quam iurauit
patribus tuis , et diliget te , et benedicet te,
et multiplieabit , benedicetque frudui ven-
tris tui , et frudui terrae tuae , frumento
tuo atque vindemiae , oleo et armentis , gre-
gibus ouium tuarum fuper terram , pro qua
iurauit patribus tuis, vt daret eam tibi. Be-
nedidus eris prae Omnibus populis. Non erit
apud te fterilis vtriusque fexus , tarn in homi-
nibus , quam in gregibus tuis. Aiaferet Domi-
nus a te omnem languorem, et infirmitates
Aegypti peflimas, quas nouifti, non inferet
tibi , fed eundis hoftibus tuis.
Deuorabis omnes populos , quos Dominus,
Deus tuus, daturus eft tibi. Non parcet eis
oeuius tuus , nee feruies diis eorum , ne iint
in laqueum tibi. Si dixeris in corde tuo : Plu-
res fiint gentes iftas, quam ego, quomodo
potero delere eas ? Noli metuere , fed recor-
dare , quas fecerit Dominus , Deus tuus , Pha-
raoni , et eundis Aegyptiis. Piagas maximas,
quas viderunt oculi tui , et figna , atque por-
tenta , manumque robuftam et extentiun bra-
chium , vt educeret te Dominus , Deus tuus.
Sic facietgundis populis, quosmetuis.
Infuper et crabrones mittet Dominus, Deu?
tuus , in eos , donec perdat eos , qui reliqui
fuerint , et abfconderint fe coram te. Noa
timeas eos , quia Dominus Deus tuus in medio
tui eft , Deus magnus et terribilis. Ipfe con-
fumet nationes has in confpedu tuo paulatim,
atque per partes. Non poteris eas delere ve-
lociter, ne forte multiplicentur contra te be-
ftiae agri. Dabitque eos Dominus , Deus tuus,
in
307
LlBER DEVTERO&OMIVM. C A P. Vit. VIII. IX.
3^8
in confpeclu tuo , et interficiet illos csede ma-
gna , donec penitus deleantur. Tradetque
reges eorum in manus tuas , et dnperdes no-
mina eorum fub ccelo. Nullus poterit refi-
ftere tibi, donec deleaseos.
Sculptilia deorum eorum igne combures.
Non concupifces argentum et atlrum , quod
iii eis eil , neque aftumes ex eis tibi quicquam,
ne oftendas, propterea quia abominatio eft
Domini Dei tui , nee inferes abominationem
in domum tuam , ne fias anathema , ficut et
illud eft, fed detefraberis et abominaberis il-
kid, quia anathema eft.
CAPITVLVM VIII.
/'"Viine przeeeptum , quod ego pra?cipio tibi
*-* hodie, feruabitis, vt faciatis, vt viuatis
et multiplicemini , ingreflique poffideatis ter-
ram, pro qua iurauit Dominus patribus veftris.
Et recordaberis euneti itineris, per quod du-
xit te Dominus Dens tuas quadraginta annis
perdefertum, vt affligeret te atque tentaret,
et nota fierent, quse in tuo animo verfabantur,
vtrum feruares praseepta illius, an non. Afili-
xit te penuria, et dedit tibieibum, Manna,
quem ignorabas tu et patres tui , vt oflenderet
tibi , quod non in, folo pane viuit homo , fed
in omni verbo, quod egreditur de ore Do-
mini. Veftimentum tuum, quo operiebaris,
nequaquam vetuftate defecit, et pes tuus non
intumuit his quadraginta anrüs.
Vt recogites in corde tuö, quia ficut eru-
dit filiumfüuirihomo, fic Dominus Dens tuus
erudiuit te , vt fernes praeepta Domini Dei
tui , et ambules in viis eius , et timeas eum.
Dominus enim , Deus tuus , introducet te in
terram bonam , terram , in qua fluunt torren-
tes aquarum de fbntibus , et abyfE inter prata
et montes, in qua crefeit triticum, hordeum,
vites , ficus , .mala punica , oliua et mel , vbi
absque vlla penuria comedes panem tuum , et
rerum omnium abundantia perfhieris, cuius
lapides ferrum fimt, et de montibus eius aeris
metalla fodiuntur, vt cum comederis , et fatiatus
fueris , benedicas Domino, Deo tuo9 pro terra
optima, quam dedit tibi.
Serua, ne quando obliuifearis Domini, Dei
S. L Pars XIV.
tui, et negligas praeeepta eius , atque iura, et
ftatuta , quas ego praseipio tibi hodie , ne, pofl-
quam comederis et fatiatus fueris , domos
pulchras sedificaueris , et habitaueris in eis , ha-
buerisque armenta et ouium greges , argenti
et auri cunclarumque rerum copiam , eleuetur
cor tuum , et obliuifearis Domini , Dei tui, qui
eduxit te de terra Aegypti, de domo ferui«
tutis , et duetor tuus fuit in folitüdine ma-
gna atque terribili , in qua erat ferpens fla-
tu adurens , et fcorpio ac ficcitas , et nullae
omnino aquae j, qui eduxit tibi riuos de petra
duriflima , et eibauit te Manna in folitudine,
quod nefeierunt patres tui , vt affligeret et
tentaret te, et poftea benefaceret , ne diceres
in corde tuo : fortitudo mea , et robur manus
meas prseftitit mihi hancfacultatem; fed recor-
deris Domini , Dei tui , quod ipfe vires tibi
prsebuerit ad praef tandam facultatem , vt in>
pleret pactum fuum , fuper quo iurauit patri-
bus tuis , ficut praefens indicat dies.
_^i Si autem oblitus Domini, Dei tui, fecutus
fueris deos alienos , coiuerisque illos , et ado-
raueris ; ecce, nunc teftificor vobis , quod
omnino diipereatis , ficut gentes , quas delebit
Dominus in introituveftro, ifa et vos peribitis,
eo quod inobedientesfueritis voci Domini, Dei
veftri.
CAPITVLVM IX.
Audi, Ifrael, tu transgredieris hodie Iorda«
nem , vt poüideas nationes maximas et
fortiores te , ciuitates ingentes et ad ccelum
vsque muratas, populum magnum atque fub«
Ihnen, filios Enakim , quos ipfe vidiiti , et
audifti , quod nullus poteft eis refiftere. Scies
ergo hodie, quod Dominus, Deus tuus', ipfe
tranfibit ante te ignis deuorans, et delebit eos,_
et fubiieiet ante te, et pellet, atque defperdet
eos velociter, ficut locutuseft tibi.
Ne dicas in corde tuo, cum expulerit eos
Dominus , Deus tuus, in confpe&u tuo : pro-
pter iuftitiam meam introduxit nie Dominus,
vt terram hanc pofliderem; cum propter im-
pietates fuas Dominus iflas gentes expulerit
ante te. Neque enim propter iuftitias tuas et
# quitatem cordis tui ingredieris , vt poffideas
X «er-
3io
L I B E ^ DEVTERONOMIVM. CAP. IX. X.
_jn
geffiftis , faciendo malum coram Domino , et
cum ad iracundiam prouocändo. Timui enim
indignationem etiram, quaaduerfumvoscon-
citatus Dominus , delere vos voluit j et exau-
diuit me Dominus etiam hac vice.
Aduerfum Aaron quoque vehementer ira-
tus , voluit eura delere , et pro illo fimiliter
deprecatus finn in tempore illo. Peccatum
autemveftrum, quod feceratis , ideft, vitulum,
arripiens igne combuffi , et in frufta commi-
nuens , omninoque in puluerem redigens,
proieci in torrentem , qui de monte defcendit.
Etiam in Thabeera, et Mafia, etfepulchris
concupifcentias prouocaftis Dominum , j et
quando mißt vos de Cades Barnea , dicens:
Afcendite , et potfidete terram , quam dedi vo-
bis, et inobedientes fuiftis ori Domini, Dei
veftri , et non eredidiftis ei, neque vocemeius
I audire voluiftis. Semper fuiftis inobedientes
Domino , a die , qua noffe vos coepi.
Et iaeui coram Domino , quadraginta die-
bus ac noclibus , quibus eum fuppliciter;depre-
cabar, ne deleret vos, vt fuerat comminatus,
et orans dixi : Domine Adonai , ne difperdas
populum rtium , et hsereditatem tuam , quam
redemifti magnitudine tua , quos eduxifti de
Aegypto manu forti. Recordare feruorum
tuorum, Abraham, Ifaac et lacob. Ne alpi-
cias duritiem populi huius t et'impietatem at-
que peccatum, ne forte dicanthabitatorester-
roe , de qua eduxifti nos : Non poterat Domi-
nus introdiicere eos in terram , quam pollici-
tus eft eis, et oderat illos, idcirco eduxit, vt
interliceret illos in folitudine. Sunt enim po-
pulus tuus et hzereditas tua, quos eduxifti for-
titudine tua magna , et brachio tuo extento.
CAPITVLVM X.
Fn tempore illo dixit Dominus ad me: Dola
* tibi duas tabulas lapideas , ficut priores fue-
runt, et afcende ad me in montem, faciesque
arcam ligneam , et fcribam in tabulis verb'a,
quae fuerunt in prioribns , quas confregifti,
ponesque eas in arca. Feci igitur arcam de
lignis Sethim.: Cumque dolaftem duas tabulas
lapideas inftar priorum, afcendi in montem,
habens eas in manibus.
Scri-
terras earum ', fed quia illae -egerunt impiae,
expulit eas Dominus , Deus tuus , ante te , et
vt compleret verbum fuum Dominus, quod
fub iuramento pollicitus eft patribus tuis, Abra-
ham, Ifaac et lacob.
Scito ergo , quod non propter iuftitias tuas
Dominus Deus tuus dederit tibi terram hanc
optimam in pofteflionem , cum durifiimse cer-
uicis fis populus. Nam recordare, nee otyi-
uifearis . quomodo ad iracundiam prouocaue-
ris Dominum Deum tuum in folitudine, et ex
eo die , quo egreffus es ex Aegypto , vsque ad
locum iftum, femper inobedientes Domino
fuiftis. Nam et in Horeb prouocaftis eum, et
iratus delere vos voluit, quando afcendi in
montem , vt aeeiperem duas tabulas lapideas
paeli, quod pepigit vobiscum Deus. Etper-
feueraui in monte quadraginta diebusacnocli-
bus, panem non comedens , et aquam non
bibens. Deditque mihi Dominus duas tabulas
lapideas , feriptas digito Dei , et continehtes
omnia verba , quae vobis locutus eft Dominus
in monte , de medio ignis , in die congrega-
tionis.
Cumque transiffent quadraginta dies et to-
tidem nodtes , dedit mihi Dominus duas tabu-
tes lapideas foederis, dixitque mihi: Surge, et
defeende hinc cito , quia populus tuus , quem
eduxifti de Aegypto , perdidit ihfe , et defe-
ruerunt velociter viam , quam pneeipifti eis,
feceruntque fibi conflatile. Rurfumque ait
Dominus ad me : Cerno , quod populus ifte
duras ceruicis ütj dimitte me , vt conteram
eum , et deleam nomen eius -flrb ccelo , et fa-
ciam te in gentem , quas hac maior et for-
tior fit.
Cumque de monte ardente defeenderem,
et duas tabulas foederis vtraque tenerem ma-
nu , vidiiTemque , peccaffe vos Domino , Deo
veftro , et feeiffe vobis vitulum conflatilem, ac
deferuiffe velociter viam , quam vobis praece-
perat Dominus , apprehendi duas illas tabulas,
et proieci eas de manibus nieis , cönfregique
eas in confpecl:u veftro. Et proeidi ante Do-
minum, ficut prius, quadraginta diebus et no-
(flibus , panem non comedens , et aquam non
bibens , propter omnia peccata veftra , quae
m
LIBER ' DEVTERONOMIVM. CAP. X. XL
312
Scripiitque in tabulis iuxta kl, quod prius
fcripferat , verba decem , quse locutus eft Do-
minus ad vos in monte, de mediojgnis, in
die congregationis , et dedit eas mihi* Re-
uerfusqae de monte, defcendi, et pöfui tabulas
in-arcam, quam feceram, quas ibi. funt, ficut
mihi praecepit Dominus.
Filii autem Ifrael caftra mouerunt ex Be-
roth,BneIakan in Mofera , vbi Aaron mortuus
et fepultus eft, pro quo facerdotio fun&us eft
filius eius Eleazar. Inde veneruntin Gudgod,
de quolocoprofecti, caftra metati funt in Iath-
batha , in terram , vbi funt torrentes aquarum.
Eo tempore feparauit Dominus tribum Leui,
vt portaret arcam foederis Domini , et ftaret
coram eo in minifterio fuo , ac benediceret in
nomine illius , vsque in praefentem diem.
Qiiamobrem non habuit Leui partem neque
poffefilonem cum fratribus fuis , quia ipfe Do-
minus poffeffio eius eft , ficut promilit ei Domi-
nus, Deus tuus.
Ego autem fteti in monte, ficut prius, qua-
draginta diebus ac noclibus ; exaudiuitque me
Dominus etiam hac vice , et te perdere noluit.
Dixitque mihi: Surge, et praecede populum,
vtingrediatur, et ponideat terram, quamiuraui
patribus eorum, vttraderemeis.
Et nunc, Ifrael, quid Dominus Deus tuus
petita te, nifi vt timeas Dominum, Deum
tuum , et ambules in Omnibus viis eius , et dir
ligas eum, ac feruias Domino, Deotuo, toto
corde tuo et tota animatua, vt fernes pras-
cepta Domini , et ftatuta eius , quae ego hodie
prxcipio tibi , vt bene fit tibi? En,DominiDei
tui coekim eft et codum coelorum , terra, et
omnia , qua» in ea funt , et tarnen patribus tuis
affe&us eft Dominus, vt amareteos, elegitque
fernen eorum poft eos , id eft , vos , de cundtis
gentibus, ficut hodie comprobatur.
Circumcidite igitur praeputium cordis veftri,
et ceruicem veftram non induretis amplius,
quia Dominus, Deus vefter, ipfe eft Deus deo-
rum, et Dominus dominantium, Deusmagnus
et potens, et terribilis , qui perfonam non ac-
cipit , nee munera, et facit iudicium pupillo
et viduae, amat peregrinuru, vt det ei vicium
atque veftitur«. Et vos ergo amate peregri-
nos , quia et ipft fuiftis peregrini in terra Ae-
gypti.
Dominum Deum tuum timebis, et ei fofi
feruies. Ipfi adhaerebis, iurabisque per nomen
illius. Ipfe eft laus tua , et Deus tuus , qui fe-
cit tecum hasc magnalia et terribilia , quas vi-
derunt oculi tui. Cum feptuaginta animabus
defeenderunt patres tui in Aegypfum. Et
ecce, nunc multiplicauit te Dominus, Deus tuus3
ficut ftellas coeli.
CAPITVLVM XL
Ama itaque Dominum , Deum tuum , et
obferua cuftodias eius , et ftatuta eius , et
iura atque praseepta, omni tempore. Co-
gnofeite hodie , qua» ignorant iilii veftri , qui
non viderunt difeiplinam Domini Dei veftri,
magnalia eius, et robuftam manum exten-
tumque brachium , fignaetopera, quas fecit
jn Aegypto, Pharaoni regi Aegypti et v.ni-
uerfae terrae eius , omnique exercitui Aegyptio-
rum, et equis ac curribus eius , quomodoope-
ruerint eos aqua*, maris rubri , cum vos perfe-
querentur, et deleuerit eos Dominus vsque
in praefentem diem. Vobisque qua» feceritin
folitudine , doneo veniretis ad nunc locum ;
et qua: fecit Dathan atque Abiram., filiis Eliab,
qui fuit filius Rüben, quos apertoore fuo ter-
ra abforbuit cum domibus et tabernaculis , et
vniuerfa [fubftantia eorum , quam habebant in
medio Ifrael.
Oculi veftri viderunt omnia opera Domini
magna, quae fecit, vt feruetis vniuerfa prae-
cepta illius , quae ego hodie praeeipio vobis, vt
confortati, ingrediamini etpoflideatis terram,
ad quam tranfitis , multoque in ea viuatis tem-
pore , quam fub iuramento pollieitus eft Do-
minus patribus veftris , vt daret eis , et femini
eorum, terram lade et melle manantem.
Terra autem , quam ingredieris poiliden-
dam , non eft ficut terra Aegypti , de qua ex-
iftis, vbi iado femine in hortorum morem
aqua» dueuntur irriguae , fed montofa eft et
campeftris , de ccelo expeclans pluuias , quam
Dominus Deus tuus curat , et oculi illius in ea
funta prineipio anni vsque adfinemeius.
Si ergo obedieritis praeeeptismeis, quae ego
X 2 hodie
m
LIBER DEVTERONOMIVM. CAP. XL XII.
ftodie praeeipio vobis, vt diligatis Dominum
Deüm veftrum , etferuiatis ei toto corde veftro,
ettotaanimaveftra, dabopluuiam terrae veftrae
temporaneam et ierotinam , vt colligatis fru-
mentum, etvinum, et oleum, et dabo foenum
in agris adpafcenda iumenta, vt ipfi cömeda-
tis ac faturemini,
Cauete , ne forte perfuadeatur cor veftrum,
vt recedatis a Domino , feruiatisque diis alienis,
et adoretis eos , iratusque Dominus contra vos,
claudat ccelum , et pluuiae non defcendant,
nee terra det germen fuum , pereatisque velo-
citer de terra optima , quam Dominus daturus
§ft vobis.
Ponite haec verba mea in cordibus, et in
■animabus veftris, et colligate ea pro figno in
manibus, et flnt memoriale inter oculos veftros.
Docete ea filios veftros , vt de illis loquantur,
quando federis in domo tua , et ambulaueris in
via,quando iacueris atque furrexeris,et feribes ea
fuper poftes do'mus tuae, et in portis, vt multipli-
centur dies veftri et filioram veftrorumj in
terra, quam iurauit Dominus patribus ve-
ftris , vt daret eis , quamdiu imminet ccelum
terrae.
Si enim cuftodieritis omniaprseeepta, quae
ego praeeipio vobis , et feceritis ea , Vt diliga-
tis Dominum, Deum veftrum , et ambuletis in
Omnibus viis eius , adhaerentes ei , expellet Do-
minus omnes gentes iftas ante faciem veftram,
et poflidebitis eas , quas maiores et fortiores
vobis funt. Omnis locus , quem calcauent
pes vefter, vefter erit. Adeferto, et Libano,
et flumine Phrath, vsque ad mare vltimum,
erunt termini veftri. Nullus ftabit contra vos.
Terrorem veitrum et formidinem dabit Do-
minus, Dens vefter, fuper omnem terram,
quam calcaturi eftis, ficut locutus eft vobis.
En , propono in confpeclu veftro hodie be-
lle dielionem et malediclionem. Benediclio-
nem , fi obedieritis praseeptis Domini Dei ve-
ftri , quae ego hodie praeeipio vobis ; maledi-
clionem , fi non obedieritis praeeeptis Domini
Dei veftri, et recefferitis de via, quam ego
hodie praeeipio vobis , vt ambuletis poftV deos
alienos , quos ignoratis.
Cum introduxerit te Dominus Dens tuusin
3^4
terram , ad quam pergis habitandam , pones
benedielionem fuper montem Grifim , male-
diclionem fuper montem Ebal, qui funttrans
Iordanem, poftviam, quae pergit ad folis oc-
cubitum in terra Chananaei , qui habitat in
campeftribus contra Gilgal ,• iuxta nemm
More.
Vos autem tranfibitis Iordanem, vt poflT-
deatis terram , quam Dominus Deus vefter
daturus eft vobis, vt poflideatis illam, ethabi-
tetis in ea. Videte ergo , vt faciatis ftatuta et
iura , quae ego hodie pono in confpeclu ve-
ftro.
CAPITVLVM XII.
TTajc funt ftatuta et iura , quae facere debetis
-■- X in terra , quam Dominus , Deus patrum
tuorum , daturus eft tibi , vt pofiideas eam
cunclis diebus, quibus viuis fuper terram. Di-
fperdite omnia loca, in quibus coluerunt gen-
tes, quas poflefluri eftis, deos ;fuos , fuper
montes excelfos et colles , et fub omni arbore
virente. Deftruite altaria eorum, et confringite
ftatuas , lucos igne comburite , et deos eorüm
comminuite ; difperdite nornina eonim de
locis illis.
Non facietjs ita Domino , Deo veftro, fed
locum , quem elegerit Dominus Deus vefter,
de cunclis tribubus veftris, vt ponat nomen
fuum ibi , et habitet in eo , quaeretis, et venie-
tis illuc, et afferetis ad locum illum holocaufta
et facrificia veftra , deeimas et oblationes ma-
nuum veftrarum , et vota atque fpontanea,
primogenita boum et ouium, eteomedetisibi
in confpeclu Domini Dei veftri, ac laetabimini
in cunclis , ad quae miferitis manum , vos , et
domus vefti'x, in quibus benedixit te Dominus,
Deus tuus.
Non facietis, ficut nos hie faeimus hodie,
fmguli , quod fibi placet. Neque enim vsque
in prasfens tempus veniftis ad requiem et has-
reditatem , quam Dominus Deus tuus daturus
eft tibi. Cum autem tranfieritis Iordanem, et
habitaueritis in terra 3 quam Dominus Deus
vefter daturus eft vobis, et requieueritis a cun-
clis hoftibus per cireuitum , et fecure habita-
ueritis in loco , quem elegerit Dominus Deus
ve-
LIBER DEVTERONOMIVM. CAP. XII. XIII.
HL— —
vefter , vt habitet nomen eius in; eo , illuc
omnia , quae |>raecipio , conferetis , holoeaufta
et fäcrificia , ac decimas et oblatiönesmanuum
veftrarum, et quicquid eledum eft invotis ve-
ftris, quae vouiftis Domino. Ibi laetabimini
eoram Domino Deo veftro , vos et filii veftri,
et filias veftrae , famlili et famulse , atque Leui-
fes , qui in veftris portis commoratiir. Neque
enim habet aliam partem et poifeftionem vo-
biscum.
Caue , ne offeras holoeaufta tua omni in Io-
co , quem videris , fed in eo , quem elegerit
Dominus in vna tribuum tuarum , offeres ho-
loeaufta tua; ibi etfacies, quascunque prascipio
tibi. Veruntamen potes *) facrificare et
comedere carnes pro omni defiderio animse
tu« . iuxta benedictionem Domini Dei tili ,
quam dedit tibi , in Omnibus portis tuis , tarn
immundus quam mundus comedere ea po-
teft, ficut capream et' ceruum, absqueefu dun-
taxat fanguinis,quem fuper terram quali aquam
effundes. —
Non poteris comedere in portis tuis deci-
marnfrumenti, etvini, etoleitui, primogenita
armentorum , et omnia , quae voueris, et fpon-
tanea, et oblationes manuum tuarum, fed eo-
ram Domino Deo tuo comedes ea in loco,
quem elegerit Dominus Deus tuus , tu et filius
tilus , et filia tiia , et feruus , et famula , atque
Leuites , qui eft in portis tuis ; et lxtaberis co-
ram Domino Deö tuo in cunclis , ad qv.se ex-
tenderis manumtuam. Caue , ne derelinquas
Leuitem in omni tempore , quo verfaris in
terra.
Quando autem dilatauerit Dominus Deus
tuus terminos tuos, ficut locutus eft tibi, et
volueris vefei carnibus , quas defiderat anima
tua, locus autem , quem elegerit Dominus
Deus tuus , vt fit nomen eius ibi , proeul fue-
rit ; facrificabis de armen tis et pecoribus , quae
dedit tibi Dominus , ficut praeeepi tibi , et com-
edes in oppidis tuis, vt tibi placet; ficut com-
editur caprea et ceruus , ita vefeeris eis , et
216
mundus et immundus fimul vefeentur. Hoc
folum caue , ne fanguinem comedas ; fanguis
enim eorum pro anima eft , et ideirco non
debes animam comedere cum carnibus, fed
fuper terram fundes , quafL aquam , vt bene fit
tibi, et filiis tuis poftte, cumfeceris, quod pla-
cet in conipeCm Domini.
Qua; autem fanetificaueris et voueris, tol-
les et venies ad locum , quem elegerit Do-
minus., et offeres holocaufta tua cum carne et
fanguine fuper altare Domini Dei tui, vt fan-
guis holocauftorum tuorum fundatur ad alta-
re Domini Dei tui, carnibus autem ipfe vefee-
ris. Obferua et audi omnia ifta , quae ego
praeeipio tibi , vt bene fit tibi, et filiis tuispoft
te, infernpiternum, cumfeceris, quodbonum
eft et placittim in confpeclu Domini Dei tui.
Quando eradicauerit Dominus Deus tuus
ante faciem tuam gentes , ad quas ingredieris
pofiidendas , et poffederis eas , atque habitaue-
ris in terra earum, caue ne illaque eris earum
exemplo , poftquam deletas fuerint coram te,
et requiras deos earum , dicens : Sicut colue-
runt gentes ifta? deos fuos , ita et ego faciam.
Non facies fimiliter Domino Deo tuo.
Omnes enim abominationes , quas odit Domi-
nus, fecerunt diis fuis. Nam et filios fuos et
filias igne combufferunt.
Quoc praeeipio vobis, hoc feruate,vtfacias,
nee addas quiequam , nee minuas.
CAPITVLVM XIIL
Ci furrexerit in medio tui prophetes, aut qui
^ fomnium fe vidiffe dicat , et prasdixerit
fignum atque portentum , et euenerit , quod
locutus eft , et dixerit tibi : Eamus , et feqiva-
mur deosalienos, quos ignoratis , etferuiamus
eis 5 non audies verba prophetse illius aut
fomniatoris , quia tentat vos Dominus , Deus
vefter , vt palam fiat , vtrum diligatis eum , an
non, toto corde ettota anima veftra. Domi-
num Deum veftrmn fequimini, et ipfum ti-
mete, et mandata illius feruate, etauditevocem
X 3 eius,
*) Sacrificare) Hoc facrificare cfl priuatus ritus benedicendi et grauas agendi, ficut apud nos eibum
quisque priuatim benedicit, fotum ad edendum, non ad offerendum Deo , fed ficut publice non
licet cuilibet benedicere, ita neque illis lieuit, vbiuis publice ritu facrificare. Vnde et hie fangui-
nem fundi prxcipif, quem in facrifieiis publicis oflferri oportuir.
317
LIBER DE VTERONOMIVM. CAP. Xil*. XlV.
eius , ipii feruietis , et ipfi adhaerebitis
pheta autem ille , aut fomniator interficietiir,
quialocutus eft, vt vos auerteret a Domino,
Deo veftro , qui eduxit vos de terra Aegypti,
et redemit vos de domo feruitutis, vt errare
te faceret de via , quam tibi praecepit Domi-
nus, Deustuus, et auferesmalumdemediotui.
Si tibi vokierit perfuadere frater tuus , filius
matris tua; , aut filius tuus , vel filia tua , fme
vxor , qua; eft in fmu tuo , aut amicus tuus,
quem diligis vtanimamtuam, dicens: Eamus,
et feruiamus diis alienis , (quos ignoras tu et
patres tui,) vllarum in circuitu gentium , qua;
iuxta vel procul funt, ab vno fine terra;, vsque
ad finemalium; non acquiefcas ei , necaudias,
nee parcat ei oculus tuus, vtmiferearis, etoc-
cultes eum , fed interficies. Sit primum ma-
nus tua fuper eum, vt interficiatur , et poft te
omnis populus mittat manum, lapidibus obru-
tus necabitur, quia voluit te abftrahere a Do-
mino Deo tuo, qui eduxit te de terra Aegypti,
de domo feruitutis , vt et omnis Ifrael audiens
timeat, et nequaquam vltra faciat quippiam hu-
iusreifimile.
Si audieris in vna vrbium tuarum , quas
Dominus Deus tuus dabit tibi ad habitandum,
dicentes aliquos : Egrefli funt filii Belialde me-
dio tui, et auerterunt habitatores vrbis tua;,atque
dixerunt : Eamus , et feruiamus diis alienis,
quos ignoratio ; quxre folicite, et diligenter rei
veritate perfpeda, fi inueneris certum efle,
quod dicitur, et abominationem hanc opere
perpetratam , ftatim percuties habitatores vr-
bis illius ore gladii, et deuouebis eam, omnia-
que, qua; in üla funt, vsque adpecora. Quic-
quid etiamfupelledilisfuerit, congregabis in
medio platearum eius, et cum ipfa ciuitate
fuccendes , ita , vt vniuerfa confumas Domino
Deo tuo , et fit tumulus fempiternus , vt non
sedificetur amplius , et non adharrebit de illo
anathemate quiequam in manu tua , vt auerta-
tur Dominus ab ira furoris fui, et mifereatur
tui , multiplicetque te , ficut iurauit patribus
tuis , quod audieris vocem Domini Dei tui,
feruans omnia prxcepta eius, qua? ego praseipio
tibi hodie, vtfacias, quod placitumeflincon-
fpeclu Domini Dei tui.
3i8
CAPITVLVM XIV.
Uilii eftote Domini, Dei vefiri : Non vos in-
*- eidetis , nee facietis caluitium inter oculos
veftros fuper mortuo , quoniam populus fan-
clus es Domino, Deo tuo, et te elegit, vt fis ei
in populusn peculiarem, de eundis gentibus,
qua; funt fuper terram.
Ne comedatis vllam abominationem. Hoc
eft animal , quod comedere debetis : bouem
ouem, capram, ceruum, capream, ibicem, ca-
pricornum, vmcornem,vrum et alcen. Omne
animal, quod in duas partes findit vngulam, et
ruminat, comedetis. De his autem, quas rumi-
nant, et vngulam non findunt, haec comedere
non debetis : camelum, leporem, euniculum ;
quia ruminant, et non diuidunt vngulam, im-
munda erunt vobis. Sus quoque , quoniam
diuidit vngulam , et non ruminat , immunda
erit vobis ; camibus eorum non vefeemini, et
cadauera non tangetis.
Hxc comedetis ex omnibus, qua; morantm'
in aquis : Q1132 habent pinnulas et fquamas,
comedite, qua; absque pinnulis et fquamis funt,
ne comedatis, quia immunda funt vobis.
Omnes aues mundas comedite. Ha; autem
funt, quas non comedetis : Accipiter , liaü.xe-
tus, mergulus, miluus, vultur iuxta genus fuum,
et omne coruini generis ; nruthio , nodua,
euculus , nifus iuxta genus fuum : afio , bu-
bo, vefpertilio, onocrotalus, pica, ciconia , ar-
de^ graculus iuxta genus fuum, vpupa quoque
et hirundo, et omne , quod reptat et pennulas
habet , Immundum erit , et non comedetur.
Omne, quod mundum eft, comedite.
Quicquid autem morticinum eft , ne veica-
mini ex eo : peregrino , qui intra portas tuas
eö, da , vt comedat, aut vende alieno , quia tu
populus fanclus Domino Deo tuo es. Non
coques hosdum in lacle matris fua;.
Decimam partem feparabis de eundis fru-
ctibus fementis tuas, qui nafeuntur in terra, per
annos fingulos , et comedes in confpeclu Do-
mini Dei tui , in loco, quem elegerit , vt in eo
nomen illius habitet, feilieet decimam frumenti
tui, et vini, et olei, et primogenita de armentis
et ouibus tuis, vt difeas timere Dominum Deuni
tuum omni tempore.
Cum
3*9
LIBER DEVTER0N0M1VM. CAP. XIV. XV.
320
Cum autem longior fuerit via, vt non pof-
fis ea portare , eo quod longe fit locus , quem
elegit Dominus Deus tuus , vt ponat nomen
fiium ibi, atque tibi benedixerit Dominus Deus
tuus, vendes omnia, et in pretium rediges, col-
ligabis in manu tua, et proficifceris ad locum,
quem elegerit Dominus Deus tuus, et emes ex
eadem pecunia quicquid tibi placuerit, fiue ex
armento , fiue ex oyibus. Vinum quoque , et
ficeram, et omne, quod defiderat anima tua, et
comedes coram Doinino Deo tuo, et lastaberis
tu et domus tua , et Leuita , qui intra portas
tuas eil. Caue,ne derelinquas eum,quia non
habet partem nee haereditatem tecum.
• Anno tertio feparabis aliam deeimam , ex
omnibus? , qua; nafeuntur tibi eodem anno , et
repones intra portas tuas , venietque Leuites,
qui non habet partem nee hscreditatem tecum,
et peregrinus , ac pupillus , et vidua , qui intra
portas tuas funt, et comedent, et faturabuntur,
vt benedicat tibi Dominus Deus tuus in eun-
dis operibus manuum tuarum , qua; feceris.
CAPITVLVM XV.
Ceptimo anno facies remifiionem , qua; hoc
*-* ordine celebrabitur : Cui debetur aliquid
a proximo ac fratre fuo, repetere non poterit,
quia vocatur annus reminionis Domini. A
peregrino exiges , fratri vero. remittes.
Et omnino pauper non erit inter vos , quia
benedicet tibi Dominus Deus tuus in terra,
quam traditurus eft tibi in poffeflionem. Si
tarnen audieris vocem Domini Dei tut, vt fer-
ues et facias omnia praseepta , qua; ego hodie
prsecipio tibi , benedicet tibi , vt pollicitus eft.
Feenerabis gentibus multis , et ipfe a nullo ac-
cipies mutuum. Dominaberis nationibus plu-
rimis , et tai nemo dominabitur.
Si vnus de fratribus tuis, qui morantur inter
portas ciuitatis tuas, in terra, quam Dominus
Deus tuus daturus eft tibi, ad paupertatem de-
ueneritynon obdurabis cor tuum, nee contra-
hes manum, fed aperies eam fratri pauperi, et
dabis mutuum, quo eum indigere perfpexeris.
Caue, ne fit in corde tuo verbum Belial, et di-
eas : Appropinquat feptimus annus remiffio-
nis, et oculus tuus fitnequam erga pauperem
fratrem ttium, et non des ei, tunc clamet con-
ü'a te ad Dominum , et fiat tibi in peccatum :
Sed dabis ei , et cor tuum non agat nequiter,
dum dabis ei. Nam ideo benedicet tibi Do-
minus Deus tuus in omni opere, et in eunetis,
ad qua; manum miferis. Non deerunt pati-
peres in terra , ideirco ego praeeipio tibi , vt
aperias manum fratri tuo pauperi et mifero,
in terra tua.
Cum tibi venditus flierit frater tuus ebrasus
aut ebrasa , fex annis feruiet tibi, in feptimo an-
no dimittes eum liberum a te. Et quem liber-
tate donaueris , nequaquam vacumn abire pa-
tieris, fed viaticum dabis de gregibus et de area,
et torculari tuo,quibus Dominus Deus tuus be-
nedixerit tibi. Memento quod et ipfe feruie-
ris in terra Aegypti , et redemerit te Dominus
Deus tuus j ideirco ego hoc praeeipio tibi
hodie.
Si autem dixerit ad te : Nolo egredi , eo,
quod diligat te et domum tuam, et bene {ibi
apud te effe fentiat, aillimes fiibulam et perfo-
rabis aiu-em eius in ianua domus tua;, et feruiet
tibi vsque in aerernum. Ancilla; quoque fimi-
liter facies-. Et non graueris eum dimittere
liberum , quoniam düpliciter mercenarius per
fex annos feruiuit tibi, vt benedicat tibi Domi-
nus Deus tuus in eunclis operibus, qua; facis.
De primogenitis, qua; nafeuntur in armen-
tis et ouibus tuis, quicquid eft fexus mafeulini,
fanclificabis Domino Deo tuo. Non opera-
beris in primogenito bouis , et non tondebis
primogenita ouium. In confpedu Domini
Dei tui comedes ea per annos fingulos, in lo-
co , quem elegerit Dominus, tu et domus tua.
Si autem habuerit vitium , vt vel claudum
fuerit , vel coecum , aut vllum vitium malum,
non immolabis Domino Deo tuo , fed intra
portas vrbis tuas comedas illud. Tarn mun-
dus quam immundus fimiliter vefeentur eis ,
quafi caprea et ceruo. Hoc folum obferuabis,
vt fanguinem eorum non comedas, fed eirun-
des in terram , quafi aquam.
CAPITVLVM XVI.
bferua menfem Abib, vt facias Phafe Do-
mino Deo tuo, quoniam in menfe Abib
eduxit
O
32t
LIBER DEVTERONOMIVM. C A P. XVI. XVII.
322
eduxit te Dominus Dens tuus de Aegypto no-
cle. Immolabisque Fhafe Domino Deo tuo
de ouibus, et de bobus, in loco,.qnem elegerit
Dominus , vt habitet nomen eius ibi. Non
comedes in eo panem fermentatum. Septem
diebus comedes absque fermento panem affli-
clionis, quoniam in pauore egreffus es de ter-
ra Aegypti, vt memineris diei egrefllonis tua:
de Aegypto omnibus diebus vitae tua;. Non
apparebit fermentatum in omnibus terminis
tuis, feptem diebus , et non remanebit de car-
nibus eius , quod vefpere in die primo immo-
latum eft , vsque mane.
Non poteris immolare Phafe inqualibet vr-
bium tuarum, quas Dominus Dens tuus daturus
eft tibi,led in loco, quem elegerit Dominus Deus
tuus , vt habitet nomen eius ibi , immolabis
Phafe , vefpere , fole occidente , quo tempore
egreffus es de Aegypto, et coques, et comedes
in loco,. quem elegerit Dominus Deus tuus,ma-
neque vertes te , et vades in tabernacula tua.
Sex diebus comedes azyma, et in die feptima,
quia elt concio Domino Deo tuo , non facies
opus.
Septem hebdomadas numerabis tibi ab ea
die, qua falcem in fegetem miferis,et celebra-
bis diem feftum hebdomadarum Domino Deo
tuo,oblationemfpontaneammanus tua;, quam
dabis iuxta benediclionemDomini Dei tui, et \x-
taberis coram Domino Deo tuo , tu ac filius
tuus, et filia tua, et feruus tuus, et ancilla tua, et
Leuites, qiü eft intra portas tuas, et aduena, et
pupillus , et vidua, qui morantnr vobiscum , in
loco, quem elegerit Dominus Deus tuus,vt ha-
bitet nomen eius ibi, et recordaberis, quoniam
feruus fueris in Aegypto, feruabisque, vt facias
ftatuta ifta.
Solennitatem quoque tabernaculorüm cele-
brabis per feptem dies , quando collegens de
area,et torculari fruges tuas, et lastaberis in fe-
ftiuitate tua , tu et filius tuus , et filia, et feruus
tuus, et ancilla, Leuites quoque, et aduena, et
pupillus , et vidua, qui intra portas tuas funt.
Septem diebus Domino Deo tno feftum cele-
brabis in loco , quem elegerit Dominus j nam
benedicet, tibi Dominus Deus tuus in eunclis
frugibus tuis , et in omni opere manuum tua-
rum , erisque in betitia.
Tribus vicibus per annum apparebit omne
■mafculiniun tuum in confpedu Domini Dei
tui, in loco , quem elegerit in folennitate azy-
morum,et in folennitate hebdomadarum, et in
folennitate tabernaculorüm. Non apparebit an-
te Dominum vacuus, fecraflferet vnusquisque fe-
cundum quod habuerit , iuxta benediclionem
Domini , Dei fui , quam dederit ei.
CAPITVLVM XVIT.
Tudices et prasfectos conftitues in omnibus por-
-*- tis tuis, quas Dominus Deus tuus dederit tibi,
per fingulas tribus tuas, vt iudicent populum iu-
fto iudicio. Non declinabis iudicium. Non agno-
fces perfonam, nee aeeipies munera, quia mu-
nera execedant oculos fapientum, et deprauant
caufas iuftorum. Quicquid iuftum eft,perfeque-
ris, vt viuas, et poflideas terram,quam Dominus
Deus tuus dederit tibi.
Non plantabis tibi lucum, aut vllam arborem
iuxta altare Domini Dei tui , quod tibi facies,
nee eriges ftatuam , quas odit Dominus Deus
tuus. Non immolabis Domino Deo tuo bo-
uem et ouem, in quo eft Vitium, aut quippiam
mali , quia abominatio eft Domino Deo tuo.
Cumque reperti fuerint apud te intra vnam
portarum tuarum, quas Dominus Deus tuus da-
bit tibi , vir aut mulier , qui faciant malum in
confpectu Domini Dei tui , et transgrediantur
Daclum illius , vt vadant aut feruiant diis alie-
nis, et adorent eos, folem et lunam , aut vllum
exercitum coeli, qua; non pra;cepi, et hoc tibi
fuerit nuntiatum , audiensque inquifieris dili-
genter, et verum effe repereris, quod ifta abo-
minatio rada eft in Ifrael , educes virum ac
midierem, qui rem hanc malairi perpetrarunt,
ad portas ciuitatis tua;, et lapidibus obruentur.
In ore duorum aut trium teftium morientur.
Nemo oeeidatur vno dicente contra fe tefti-
monium. Manns teftium prima intefficiet
eum , et manus reliqua populi extrema mitte-
tur , vt auferas malum de medio tui.
Si dirfieüe et ambiguum apud te iudicium
effe perfpexeris inter fanguinem etfanguinem,
caufam et caufam, plagam et plagam, etiudi-
eimn
3*3
- \ ■ ;
LIBER DEVTER0N0M1VM. C A P. XVII. XVlII.
324
eium intra portas tuas videris variari , lurge,
et afcende. ad locum, quem elegerit Dominus
Deustuus, veniesque ad facerdotesLeuitici ge-
iieris, et adhidicem, qui fuerit illo tempore, quae-
resque ab eis, qui indicabunt tibi iudicii verita-
tem, et facies, quodcunque dixerint, qui prac-
funtloco, quem elegerit Dominus, etdocuerint
te iuxta legem eius, fequerisque fententiam
eorum,nec declinabis ad dextram neque ad fi-
uiftram.
Qui autem iüperbierit,nolensobedire facer-
doti , qui eo tempore miniftrat Domino Deo
,tuo , et iudici, morietur homo ille, et auferes
malum de Ifrael, cun&usque rpopulus audiens,
timebit, vt nullus deinceps intumefcat fuper-
bia.
Cum ingreflus fueris terram, quam Domi-
nus Deus tuus dabit tibi, et po/Tederis eam, ha-
bitauerisque in illa, et dixeris : Conftituam fii-
per me regem, ficut habent omnes per cirepi-
tum nationes, eum conftitues, quem Dominus
Deus tuus elegerit de numero fratrum tuorum.
Non poteris alterius gentis hominem regem
facere, qui non fit frater tuus.
Qui tarnen non multiplicabit fibi equos, ne-
que reducet populum in Aegyptiun, equitatus
numero fubleuatus, praefertim cum Dominus
pneceperit vobis, vt nequaquam amplius per
eandem viam reuertamini. Non habebit vxo-
res plurimas, ne recedat cor eius, neque mul-
tiplicet fibi nimium argenti et äuri.
Poftquam autem federit in folio regni fui,
defcribet fibi Deuteronomium legis huius in
volumine , accipiens exemplar a facerdatibus
Leuitis, et habebit fecum, legetque ülud Omni-
bus diebus vitae fuae , vt difcat timere Domi-
num Deum fuum, et feruare omnia verba le-
gis huius, et ftatuta iila, vt faciat ea. Nee ele-
uetur cor eius fuper fratres füos, neque decli-
net a prseeepto ad dextram vel finiftram, vt
longo tempore regnet ipfe, et filius eius fuper
tylael.
CAPITVLVM XVIII.
'on habebunt facerdotes Leuitiei totius tri-
bus Leui partem et haereditatem cum If-
rael, qui facrificia Domini et haereditatem eius
comedent. Et nihil aliud aeeipient de poffes-
S-LParsXIT.
N
lione fratrum üiorum j Dominus enim ipie.
eil hasreditas eorum, ficut locutus eil Ulis. Hoc
autem fit ius facerdotum a populo, et ab Jus,
qui facrificant facrificia, fiue ouem fiue bouera
immolauerint, dabunt facerdoti armum,ambas
maxillas, ac ventriculum, primitias frtimenti, vi«
ni et olei,et lanarumex ouium tonfione. Ipfuin
enim elegit Dominus Deus tuus, de cunelis tri-
bubus tuis, vt ftet, et miniftret nomini Domi-
ni Dei tui, ipfe, et filii eius, in fempiteruum.
Si venerit Leuita ex vna vrbium tuarum ex
Ilrael, in qua peregrinatur, defiderans locum,
quem elegerit Dominus, vt miniftret in nomi-
ne Domini Dei fui, ficut omnes fratres eius
Leuitx, qui fiant eo tempore coram Do-
mino , partem eiborum eandem aeeipiet,
quam et ceteri, praeter id, quod ex paternäeius
fucceffione debetur.
Quando ingreflus fueris terram, quam Do-
minus Deus tuus dabit tibi, caue, ne difeas face-
re abominationes illarum gentium, nee inue-
niatur in te, qui luftret filium fiium aut filiam
per ignem, aut qui fit vaticinator, aut dierum
obferuator, aut augur, aut magus, aut incanta-
tor, aut python, aut diuinus, aut qui quserat a '
mortuis.
Omnes enim hos abominatur Dominus, et
propter iftiusmodi abominationes delebit eos
coram te. Integer efto cum Domino Deo tup.
Gentes ifta:,quarumpofiidebis terram, dierum
obferuatores et vaticinatores audiunt, tu autem
non fic facies Domino, Deo tuo.
Prophetam de gente tua,et de fratribus tuis,
ficut me, fufeitabit tibi Dominus, Deus tuus,
ipfum audies, vt petifti a Domino «Deo tuo in
Horeb, in die congregationis, atque dixifti : Vi-
tra non audiam vocem Domini Dei mei, et
ignem hunc maximum amplius non videbo,
ne moriar. Et ait Dominus mihi : Bene iunt
locuti. Prophetam fufeitabo eis de medio fra-
trum fiiorum, ficut ter et ponam verba mea in
ore eius, loqueturque ad eos omnia, qua* prae-
cepero illi. Qui autem verba eius, quae lo-
quetur in nomine meo, audire noluerit, ego re-
quiram ab eo.
Propheta autem, qui praelumpferit loqui in
nomine meo, cui ego non praeeepi, vt loque-
Y ' retur,
3*?
LIBER © TVTERONOMI VM. CAPi *\1\. XX4
525
retur, et qui ex nomine alienorum deorum lo-
quitur, interficietur. Quod fi dixeris in cor-
de tuo : Quomodo poflum fcire,quodverbum
Dominus non eft locutns ? Quando in nomine
Domini propheta ille loquitur, et non euene-
rit, hoc eft verbum,quod Dominus non eft lo-
cutus,fed expraefumptione locutus eft ille pro-
pheta, et idcirco non timebis eum.
CAPITVLVM XIX.
Cum eradicauerit Dominus Deus tüus gen-
tes, quarum tibi traditurus efl terram, et
poffederis eam, habitauerisque in vrbibus et
in aedibus earum, tres ciuitates feparabis tibi in
medio terra?, quam Dominus Deus tuus dabit
tibi in poffeffionem, et diriges viam, et in tres
partes terminos terrae tuae diuides , vt habeat,
qui propter homicidiumprofugus eft, quo pos-
fit fugere, hoc enim erit pro homicida, vt fu-
giat illuc, et viuat.
Qui percufferit proximum firam nefciens,
et 'qui heri et nudus tertius nulluni contra
eum odium habuiffe comprobatiir, fed ficut fi
quis cum proximo liio abeat in fyluam ad li-
gna caedenda, et dum leuat, vt caedat lignum,
et ferrum labatur de manubrio , amicumque
eius percuflerit et oeciderit, hie ad vnam fu-
pra dicT:arum vrbium confugiet, et viuet , ne
forfan proximus eius, cuius effufus eft fanguis,
dolore ftimulatus, perfequatur, et apprehendat
eum, fi longior via fuerit, etpercutiat animam
eius, qui non eft reus mortis, quia nullum con-
tra eum, qui oeeifus eft, odium prius habuüTe
monftratur. Idcirco pneeipio tibi, vt tres ci-
uitates fepares.
Cum autem dilatauerit Dominus Deus tuus
terminos tuos, ficut iurauit patribus tuis, et de-
derit tibi cuncflam terram, quam eis dare pol-
licitus eft, (fi tarnen feruaueris omnia praece-
pta ifta, vt facias, quae hodie praeeipio tibi, vt
diligas Dominum Deum tuum , et ambules in
viis eins omni tempore) addes tibi adhuc tres
alias ciuitates ad iftas tres ciuitates, vt non ef-
fundatur fanguis innoxiiss in medio terrae,
quam Dominus Deus tuus dabit tibi pofliden-
dam, ne fis fanguinis reus.
Si quis autem odio habens proximiun, infi-
diatus fuerit vitae eius, iurgensque percuflerit
illum, vt mortuus fuerit, fugeritque ad vnam
de fupra diclis vrbibus, mittent feniores ciuita-
tis illius, et aeeipient eum inde, tradentque in
manu proximi, cuius fanguis effufus eft,etmo-
rietur. Non mifereberis eius,vt auferas inno-
xium fanguinem de Ifrael, vt bene fit tibi.
Non transferes terminos proximi tui, quas
fixerunt priores in pofTeffione tua, quam Do-
minus Deus tuus dabit tibi, in terra, quam af-
ceperis poflidendam.
Non ftabit teftis vnus contra aliquem, qiu>
quid illud peccati et facinoris fuerit, fed in ore
duorum aut trium teftium ftabit omne verbum.
Si fteterit teftis mendaX contra hominem,
aceufans eum praeuaricationis, ftabunt ambp,
quorum caufa eft, ante Dominum in confpe-
clu facerdotum etiudicum, qui fuerintindie-
bus illis. Cumque iudices diligentiffime per-
ferutantes inuenerint, faifum teftem dixüfe con-
tra fratrem fuum mendacium, facient ei, ficut
fratri fuo facere cögitauit, et auferes malum
de medio tui, vt audientes ceteri, timorem ha-
beant,et nequaquam talia audeant facere. Non
mifereberis eius, fed animam pro anima, ocu-
lum pro oculo,dentem pro dente,manumpro
manu, pedem pro pede, exiges.
CAPITVLVM XX.
Ci exieris ad bellum* contra hoöes rüos , et
^videris equitatus, et currus, et maiorem,
quam tu habeas, aduerfarii exercitus multitudi-
nem , non timebis eos , quia Dominus Deus.'
tuus tecum eft, qui eduxit te de terra AegypuV
Appropinquante autem iam praelio^accedetfa-,
cerdos, et fic loquetur ad populum : Audi, If-
rael, vos hodie contra inimicosveftrospugnani
committitis, non mollefcat cor veftrum, noli-
te metuere, nolite pauere, nee formidefis eos,
quia Dominus Deus vefter ambulat vobifeum,
vt pro vobis contra aduerfariosveftros pugnet.
et vos faluet.
Prajfec'K quoque fic dicent ad populum:
Quis eft, qui aedificat domum nouam , et non
dedicauit eam? Vadat,et maneat domi„ne for-
te moriatnr in bello, et alius dedicet eam. Quis
eft, qui plantauit vineam, et needum fecitean
conunU'
327
L1BER DEVTERONOMIVM. CAP. XX. XXI.
328
cömmunem ? Vadat, et maneat domi, ne for-
te moriatur in bello, et alius faciat eam cöm-
munem. Quis eft, qui defpondit vxorem, et
nonaccepiteam? Vadat, et maneat domi, ne
forte moriatur in bello, et alius accipiet eam.
His di&is, addent reliqua, et loquentur ad
populum: Quis efthomo formidolofusetcor-
de pauido ? Vadat et maneat domi, ne pauere
faciat corda fratrum fuorum , ficut cor fuum
pauet. Cumque praefecTi finem loquendi fe-
cerint, conftituent principes exercitus in capi-
te populi.
Si quando acceflferis ad expugnandam ciui-
tatem, offeres ei primum paGem. Sireceperit,
et aperuerit tibi portas, cunctus populus , qui
in ea eil, feruiet tibi fub tributo. Sin autem
foedus inire noluerit, et ceperit contra te bel-
lum, oppugnabis eam. Cumque tradiderit Do-
minus Peus tuus illam in manu tua, percuties
omne , quod in ea generis mafculini eil , ore
gladii, absque muli'eribus et infantibus, iumen-
tis et ceteris, qua? in ciuitate funt. Omnem
praedam inter te diuides, et comedes de fpoliis
hoftium tuorum, quae Dominus Deus tuus de-
derit tibi. Sic facies cunclis ciuitatibus , quae
a te procul valde funt, et non funt de vrbibus
iftaram gentium.
At in ciuitatibus iftorum populorum , quas
Dominus Deus tuus tibi dabit in haereditatem,
non permittes viuere vllum, quod fpirat, fed
deuouetis Hethaeum, et Amorrasum, et Cha-
üanaeum, et Pherefxum , et Heuaeum, et Ie-
bufaeum, ficut praecepit tibi Dominus Deus
tuus, 5 doceant vos facere vllas aborainatio-
nes, quas ipll operati funt diis fuis, et peecetis
in Dominum Deum veflrum*
Quando obfederis ciuitatem multo tempo-
re, et pugnaueris contra eam, vt capias eam; non
perdes arbores cum fecuribus, fi vefcipotes ex
ipfis,necfuccidesillas, quoniam lignum inagro
eil, et non homo,nec poteft te obfidere: quas
autem nofli effe arbores, vnde nonpotes vefci,
perdes, et fuccides et facias machinas contra ci-
CAPITVLVM XXI.
Quando inuentum fuerit in terra, quam Do-
minus Deus tuus daturus efttibi, homi-
nis cadauer occifi, iacens in agro, et ignorabi-
tur caedis reus ; egredientur feniores et iudi-
ces tui, et metientur a loco cadaueris, fingula-
rum per circuitum fpatia ciuitatum, et quam
viciniorem ceteris e/fe perfpexerint, feniores
ciuitatis illius tollent vitulam de armento, quae
non traxit iugum , nee terram feidit vomere j
et ducent eam ad vallem afperam atque faxo-
-fam, quae nunquam arata eft, nee fementem
reeepit, et caedent in ea ceruices vitula? .
Accedentque facerdotes, filii Leui, quos ele-
git Dominus Deus tuus , vt miniflrent ei , et
benedicant in nomine eius , et ad verbum eo-,
rum onme negotium pendet et omnis plaga :
Et accedent omnes feniores ciuitatis illius ad
interfe'clum, lauabuntque manus fuas fuper vi-
tulam , quae in valle pereuffa eft , et dicent :
Manus noftras non effuderuntfanguinem hunc,
nee oculi noftri viderunt, propitius eftopopu-
lo tuo Ifrael, quem redemifti, Domine, et non
reputes fanguinem innocentem in medio po-
puli tui Ifrael. Et auferetur ab eis reatus fan-
guinis ; tu autem auferes fic fanguinem inno-
centem de medio tui, cum feceris, quodplaci-
tum eft in oculis Domini.
Si egreffus fueris ad pugnam contra inimi-
cos tuos, et tradiderit eos Dominus Deus tuus
in manu tua , captiuosque duxeris, et videris
in numero captiuorum mulierem pulchram,
et adamaueris eam, voluerisque habere vxo-
rem, introduces eam in domum tuam. Quae ra-
det caefariem, et circumeidet vngues, et depo-
net veftem, in qua capta eil ; fedensque in do-
mo tua,_ flebit patrem et matrem fuam vno
menfe, et poflea intrabis ad eam, et maritabis
eam, et fit vxor tua. Si autem poftea non pla-
cuerit, dimittes eam liberam, nee vendere po-
teris peeunia, nee profiituere, quia humiliafti
eam.
Si liabuerit homo vxores duas, vnam dile-
c"tam,et alteram odiofam, genuerintque ei libe-
tutatem, quas contra te bellum gerit,donecdo-|ros, et fuerit filius-odiofae primogenitus, volue-
mineris ei, [ritque fubftantiam inter filios fuos diuidere,
Y 2 noa
329
LIBER BEVTERO'NOMIVM. CAP. XXL X*II.
330
non poterit filium diiedx facere primogeni-
tum, et pneferre filio odiofx, fed filium odio-
i x agnofcat primogenitum, dabitque ei de his,
qux habuerit, cuncla duplicia. Ute eft enrm
principium facultatis eins, et hiiic debentur
primogenita.
« Si genuerit homo filium contumacem et
protertuun, qui non audierit patris ac matris
Imperium, et coercitus obedire contemferit,
apprehendent eum pater et mater, et ducent
eum ad feniores ciuitatis illius , et ad portam
loci illius, dicentque ad eos : Filius nofter ifte
proteruus et contiunax eft , monita noftra au-
dire contemnit, commeffationibus vacat, et lu-
xuria; atque conuiuiis : lapidibus eum obruet
popiüus ciuitatis, et morietur, vtauferas' malum
de medio tui, et vniuerfus Ifrael audiens perti-
mefcat.
Quando peccauerit homo, quod morte ple-
&endum efl , et adiudicatus morti fufpenius
fuerit in patibulo,non permanebit pernoclem
cadauer eins in ligno, fed in eadem die fepe-
lies eum, quia maledicltis eft apud Deum , qui
fufpenfus fuerit, et nequaquam contaminabis
«terram tuam, quam Dominus Deus tuus dede-
dt tibi in pofTeffionem.
CAPITVLVM XXII.
Cum videris bouem et ouem fratris tui er-
rantem, non prarteribis, fed reduces fratri
tuo. Quod fi frater tuus non eft prope, aut
non nofli eum,ducesindomumtuam,eterunt
apud te,quamdiu quaerat ea Krater tuus, et re-
cipiat. Similiter faeies de afino, et de vefti-
mento, et de omni re fratris tur, quae perierit,
ü inueneris eam,ne negligas, quafi alienam.
Si videris, afinura fratris tui aut bouem ee-
cidiffe in via, non defpicias, fed fuhlewabis
eum. Non geret mulier arma viri,neque vir
Ytetur vefte fceminea: abominabilisenimapud
Deum eft, qui facit hoc. Si ambulansperviam,
in arbore vel in terra nidurn auis inueneris, et
matrem pullis vel ouis defuper incubantem,
non tenebis eam cumfiliis, fed abire patieris,
captos tenens filios, vt bene fit tibi ,. et longo
viuas tempore.
Cum aedifieaueris domum nouarn
murum tecli per circuiturn,ne,fi quisdeorfum
ceciderit, fanguinem fuper domum tuam in-
ducas.
Non feres vineam tuam altero femine, ne
et fementis, quam feuifti, et qugg nafcuntur ex
vinea, pariter inter plenitudinein tuam fancÜ-
fices. Non arabis in boue fimul et afino. Noa
indueris vefiimento ^ quod ex lana linoque
contexmm eft. Funiculos in fimbriis faeies
per quatuor angulos pallii tui, quo operieris.
Si duxerit vir vxorem, et poftquam ad eam
ingreffus, odio habuerit eam, infimulaueritquc
eam turpis rei, obiiciens ei nomen peflimum,
et dixerit : Vxorem hanc accepi, et ingreffus
ad eam, non inueni virginem, tollent eam pa-
ter et mater eius, et proferent figna virginita-
tis eius ad feniores vrbis, qui in porta funt, et
dicet pater : Filiam me'am dedi huic vxorem,
quam, quia odit, imponit ei nomen peflimum,
vt dient : non inueni filiam tuam, virginem ; et
ecce, haze funt figna virginitatis filiae mex ; et
expandent veftimentum coram fenioribus ci-
uitatis. Apprehendentque fenes vrbis illius vi-
rum , et caftigabunt illum , condemnantes in-
fuper centum ficlis argenti , quos dabit patri
puellas, quoniam diffamauit nomen peflimum
fuper virginem Ifrael , habebitque eam vxo-
rem, et non poterit eam dimittere omnibus
diebus vitas fuse. Quod fi verum eft , quo4
obiieit, et non eft in puella inuenta virginitas,
eiieient eam extra domum patris fui, et lapi-
dibus obruent viri ciuitatis illius , et morietur,
quoniam fecit fiultitiam in Ifrael, vt fornicare-
tur in domo patris fui , et auferes malum de
medio tui.
Si dormierit vir cum vxore alterkis, vter>
que morietur, id eft, adulter et adultera, et au-
feres malum de Ifrael.
Si quis puellam virginem defponderit fibi,
et inuenerit eam aliquis in ciuitate, et coneu-
buerit cum ea, educes vtrumque ad portam ci-
uitatis illius , et lapidibus obruentur : puella,
quia non clamauit , cum efiet in ciuitate , vir,
quia humiliauit vxorem proximi fui j et aufe-
res malum de medio tui.
Sin autem in agro repererit vir puellam, qiw
föcies defpoiifata eil , et apprehendeas c Qncubueri
LIBER DETTERONOMJVM, CAP; XXIII. XXIV.
LIBER DETTERONOMIVM. CAP; ÄAH1. ÄÄ1V. 332
cum ea, ipfe morietur folus, puella nihil pa- '. te, et tradat tibi inimicos tuos,yt lint eaftratua.
iietnr , ner eft rea mortis , quoniam ficut la- j fancla, et nihil appareat in eis fceditatis, ne de-
tro confurgit contra fratrem fuum, et occidit relinquat te
animam eius, ita et puella perpefla eft.
Sola
erat in agro, elamauit, et nullus adfuit, qui li-
berareteam. Si inuenerit. vir puellain virgi-
nem, quae non habet fponfum , et apprehen-
dens concubuerit cum illa, et res ad iudicium
venerit, dabit, qui dormiuit cum ea, patri pu-
ella; quinquaginta fielos argenti, ef habebit eam
vxorem, quia humiliauit illam, non potent di-
mittere eam cuncfh's diebus vitae fuas.
CAPITVLVM XXni.
Non aecipiet vllus vxorem patris fui,necre-
uelabit operimentum eius. Non intrabit
eunuchus, excifis aut fraiftis tefticulis, Ecclefiam
Domini. Non ingredietur Mamfer natus in
eccleiiam Domini, etiam poft decimam gene-
rationem. Ammonites et Moabites etiam
poft decimam generationem non intrabunt ec-
clefiam Domini in seternum, quia nolueriuit
Vobis occurrere cum pane et aqua in via, quan-
do egrefti eftis de Aegypto, et quia conduxe-
runt contra te Bileam, filium Beor, de Mefo-
potamia Syriae, vt malediceret tibi, et noluit
Dominus Deus tuus audire Bileam , vertitque
maledictionem eius in benedictionem tuam,
eo, quod diligeret te.
Non facies cum eis pacem, nee quseras eis
feona, eunclis diebus vitae tuae, in fempiternum.
Non abominaberis Edomaeum, quia frater
tuus eft;' nee Aegyptium, quia aduena fuiftiin
terra eius. Qui nati fuerint ex eis tertiagene-
ratione, intrabunt in Ecclefia Domini. Quan-
do egrefliis fueris aduerfus hoftes tuos in pu-
gnain, cuftodies te ab omni re mala.
Si fuerit inter vos homo, qui npn fit mun-
«h.is'Jeo quod ei aeeiderit aliquid in nocle, egrer
dietur extra caftra , et non reuertetur prius,
quam ad vefperam, lauetur aqua, et poft folis
©ccafum regredietur in caftra.
Habebis locum extra caftra, ad quem egre«
(Äiaris ad requifita natura; gerens clauum cum
jpala tua* Giunque federis, fodies, et egefta
feumo operies. Dominus enim, Deus tuus,
jambulat ia mecüo caftrorum tuorura, vt eruat
Non trades feruum domino fno , qui ad te
confugerit,fed habitabit tecum in loco, qui ei
placüerit, et in vna vrbium tuarum requiefeet,
ne deglubes eum.
Non erit meretrixde filiabus Ifrael, nee fcor-
tator de filiis Ifrael.
Non öfteres mercedem meretricis, nee pre-
tium canis in domo Domini, Dei tui, quiequid
illud eft , quod voueris; quia abominatio eft
, vtriunque apud Dominum, Deum tuum..
Non feenerabis fratri tuo ad vfuram pecu-
niam, nee fruges, nee quamlibet aliam rem, fed
alieno. Fratri autem tuo non feenerabis, vt
benedicat tibi Dominus, Deus tuus, in omni
opere tuo,. in terra, ad quam ingredieris poffi-
dendam..
Cum votum voueris Domino, Deo tuo, non
tardabis reddere, quia requiret illud Dominus,
Deus tuus, et reputabitur tibi in peccatuin.. Si
nolueris polliceri, absque peccato eris. Quod
autem femel egrefllim eft de labiis tuis,obler-
uabis, et facies, iicut vouifti Domino, Deo tuo,
et fpontane et ore tuo locutus es.
Ingrefliis vineam proximi tui,coinedevuas,
quantum tibi placüerit, foras autem ne efferas
tecum. Si intraueris fegetem amici tui, ff an-
ges Ipicas, et manu conteres> falce autem noa
metes»
CAPITVLVM XXIV.
Ci aliquis acceper'f vxorem, et Iiabuerit eam,.
^ et non inuenerit gratiam ante oculos eil%
propter aüquam foeditatemy feribet libellum
repudii,et dabit in manu iilius,et dimittet eam
de domo fiia. Curnque egrefla alterummari-
tum duxerit, et ilie quoque~ oderit eam, dede-
ritque ei libellum repudii, et dimiferit de domo;
fua, vel certe mortuus fuerit, non poterit prior
maritus reeipere eam m vxorem, quia polluta
eft, et abominabilis facta eoram Domino. Ne
peccare.faciasferram tuam, quam Dominus,
Dem tuus, tradiderit tibi poflidendani.
Cum aeeeperit aliquis iiuper vxorem, non
procedet ad bellum, nee ei quippiani neceffi-
1 3 tatis
333
LIBER DEVTERONOMI VM. CAP. XXIV. XXV.
334
tatis iniungetur public«, fed vacabit absque cuU
pa domui fuse, vt vno anno laetetur cum vxo-
re fua.
Non accipies loco pignoris inferiorem et
fitperiorem molam, quia animam fuam oppo-
fuit tibi.
Si deprehenfus fuerit aliquis furans fratrem
fuum de filiis Ifrael, et locauerit aut vendiderit
eum,interficietur für ille ; et auferes malum de
medio tui.
Obferua diligenter, ne incurras plagam le-
pras,fed facias, quaecunque docuerint te facer-
dotes Leuitici generis, iuxta id, quod pracepi
eis. Mementote, quae fecerit Dominus, Deus
vefter, Miriam, in via, cum egrederemini de
Aegypto.
Cum repetes a proximo tuo rem aliquam,
quam-debet tibi, non ingredieris domum eius,
vt pignus auferas, fed ftabis foris, et ille tibi
proferet,quod habuerit. Si autempauper eft,
non pernoclabit apud te pignus, fed ftatim red-
remanentes racemos, fed cedent in vfu* adue-
na2,pupilli ac viduae. Memento, quod et tu
feruieris in Aegypto, et idcirco prarcipio tibi,vt
facias hanc rem.
CAPITVLVM XXV.
C i fuerit caufa inter aliquos, et interpellaue*
^ rint iudices, quem iuftum effe perfpexerint,
illi iuftitias palmam dabunt ; quem impium, con-
demnabunt impietatis. Si autem eum, qui
peccauit, dignum viderint plagis, profternent,
et coram fe faciant verberari. Pro menfura
peccati erit et plagarum modus, ita duntaxat,
vt quadragenariuni numerum non excedant,
ne foede laceratus ante oculos tuos abeat fra«
ter tuus.
Non ligabis os bouis , terentis in area fru«
ges tuas.
Quando habitauerint fratres fimul , et vnus
ex eis absque liberis mortuus fuerit, vxor de-
fundi non nubet foras alteri, fed accipiet eam
des ei ante folis occafum, vt dormiens in ve-tfrater eius, et fufcitabit feinen fratris fui, et
ftimento iüo benedlcat tibi, et habeas iuflitiam primogenitnm ex ea filium, nomine illius ap-
Goram Domino, Deo tuo. pellabit, vt non deleatur nomen eius ex IfraeJ,
Non negabis mercedem indigentis et pau- 1 Sin autem noluerit accipere vxorem fratris
peris fratris tui, fiue aduenae, qui tecum mora- fui, perget mulier ad portam ciuitatis, et inter-
tur in terra, et intra portas tuas eft, fed eadem
die reddes ei pretium laboris fui ante folis oc-
cafum, quia pauper eft, et ex eo fuftentat ani-
mam fuam,ne elamet contra te ad Dominum,
et reputetur tibi in peccatum.
Non occidentur patres pro filiis, nee filii pro
patribus, fed vnusquisque pro peccato fuo mo-
rietur. Non peruertes iudicium aduenae et pu-
pilli,nec auferes pignorisloco viduae veflimen-
tum. Memento, quod feruieris in Aegypto,
et eruerit te Dominus, Dens tuus , inde. Idcir-
co praseipio tibi, vt facias hanc rem.
Quando meffueris fegetem in agro tuo, et
oblitus, manipulum reliqueris, non reuerteris,
vt tollas illum, fed aduenam, et pupillum, et
viduam auferre patieris, vt benedicat tibi Do-
minus, Deus tuus, in omni opere manuum tua-
rum. Si fruges collegeris oliuarum, quiequid
^remanferit in arboribiis, non reuerteris, vt col-
ligas, fed relinques aduense, pupillo ac viduae.
Si vindemiaueris vineana tuam, non «olliges
pellabit feniores , dicetque : Non vult frater vi*
ri mei fufeitare fernen frati'is fui in Ifrael, nee
me in coniugium fumere. Statimque accerfi-
ri eum facient, eL interrogabunt. Si relpon-
derit : Nolo eam vxorem accipere ; accedet
mulier ad eum coram femoribus, et tollet caN
ciamentum de pede eius, fpuetque in faciem
eius, et dicet : Sic fiet homini, qui non aedifi-
cat domum fratris fui. Et vocabitur nomea
illius in Ifrael : Domus difealeeati.
Si habuerint inter fe iurgium viri duo , et
vnus contra alterum rixari coeperit, volensque
vxor alterius eruere virum fuum de manu for-
tioris, miferitque manum,et apprehenderitve-
renda eius, abfeides manum illius, nee flede-
ris fuper eam vlki mifericordia.
Non habebis in faeculo diuerfa pondera, ma-
ius et minus, nee erit in domo tua modiusma-
ior et minor. Pondus habebis iuftum et ve-
rum, et modius iuftus et verus erit tibi 5 vt
multo viuas tempore fuper terram, quam Do-
minus
33V
LIBER DEVTERONOMIYM. CAP. X&VI. XXVII.
33Ö
minus,Deus tims, dederit tibi. Abominatur enim
Dominus eum, qui facit hasc , et omnem, qui
fecit iiiiquitatem.
Memento, qua? fecerit tibi Amalec, in via,
quando egrediebaris ex Aegypto, quoraodo
occurrerit tibi , et extreraos agminis tili , ) qui
•km* refidebant, " ceciderit, auando tu eras fame
et labore confeclus , et non timuerit Deum.
X^um ergo Dominus, Deus tuus, dederit tibi re-
quiem, et fiibiecerit cunctas per circuitum na-
tiones in terra , quam tibi pollicitus eft , dele-
bis nomen eius fiib coblo. Caue, ne obliuifcaris.
CAPITVLVM XXVI.
/^umque intraueris terram, quam Dominus,
^Deus tuus, tibi daturus eft poffidendam, et
ebtinueris eam , atque habitaueris in illa , tol-
les de cundis frugibus tuis primitias, et pones
in cartallo, pergesque ad Jocmn, quem Domi-
nus, Deus tuus , elegerit, vt ibi habitet nomen
eius, accedesque ad facerdotem, qui merk in
diebus illis, et dices ad eum : Profiteor hodie
Domino, Deo tuo, quod ingrefTus fum in ter-
ram, pro qua iurauit Dominus patribus noftris,
vt daret eam nobis.
Sufcipiens autem facerdos cartallum de ma-
nu tua, ponet ante altare Domini, Dei tui, et
loqueris in confpedu Domini, Dei tui. Syrus
perfequebatur patrem meum, qui defcenditin
Aegyptum, et ibi peregrinatus eft in pauciffimo
numero, creuitque in gentem magnam ac ro-
buflam , et infinitas multltudinis. Aiflixerunt-
que nos Aegyptii, ethumiliauerunt, imponen-
tes nobis duram feruitutem, et clamauimus ad
Dominum, Deum patrem [patrunf] noftro-
rum, qui exaudiuit nos, et refpexit humilita-
tem noftram , et laborem atque afflidionem,
et eduxit nos de Aegypto manu forti, et bra-,
chio'extento, ingenti pauore, fignis atque por-
tentis, et introduxit ad locum iftum, et tradidit
nobis terram, lade et melle manantem. Et
idcirco nunc offero primitias frugum terra;,
quam Dominus Deus dedit mihi. Et dimittes
eas in confpedu Domini, Dei tui, et adorato
Domino Deo tuo, fotaberis in Omnibus bonis,
quas Dominus, Deus tuus, dederit tibi etdomui
tua?, tu et Leuites, et aduena, qui tecum eft.
Quando compleueris decimam cundarum
frugum tuarum anno tertio (qui eft annus de-
cimarum), dabis Leuita; et aduenas, et pupillo,
et viduas, vt comedant intra portas tuas^et fa-
turentur , loquerisque in confpedu Domini,
Dei tui: Attuli, quod fandificatum eft de do-
mo mea , et dedi illud Leuitae, et aduenas, et
pupillo, acviduas, fiept iuffifti mihi. Non
prasteriui, nee fum oblitus mandata tua. Non
comedi ex eis in lu&u meo, nee feparaui ea
in vlla immunditia , nee expendi ex his quic-
quam in re funebri.
Obediui voci Domini, Dei mei, et feci
omnia, ficut praseepifti mihi, Refpice de ^ai\-
duario tuo de ccelo , et benedic populo tuo
Tfrael, et terras, quam dedifti nobis, ficut iura-
fti patribus noftris, terram lade et melle ma-
nantem.
Hodie Dominus, Deus tuus, praseepit tibi, "
vt facias ftatuta hasc atque iura , vt ferues et
facias ea toto corde tuo et tota anima tua. Do-
mino promififti hodie, vt fit tibi Deus, et am-
bules in viis eius, vt ferues ftatuta et ceremo-
niasillius, et praseepta atque iura, etobedia?
eius voci. En, Dominus promittit tibi hodie,
vt fis ei populus peculians, ficut locutus eft ti-
bi, et ferues omnia praseepta illius j et faciet
te laude , et nomine , et gloria excelfiorem
eundis gentibus , quas creauit , vt fis populus
fandus Domini, Dei tui, ficut locutus eft.
CAPITVLVM XXVII.
raseepit autem Mofe et feniores Ifrael po-
pulo, dicentes: Serua omne praseeptum,
quod praseipio vobis hodie. Cumque tranfie-
ritis Iordanem in terram, quam Dominus,
Deus tuus, dabit tibi, eriges ingentes lapides et
calce leuigabis eos, et feribes in eis omnia ver-
ba legis huius, vt introeas terram , quam Do-
minus, Deus tuus, dabit tibi , terram lade et
melle manantem, ficut iurauit patribus tuis.
Quando ergo tranfieris Iordanem, erigite la-
pides, quos ego hodie praseipio vobis in mon-
te Ebal, et leuigabis eos calce, et asdifieabis ibi
altare Domino, Deo tuo, de lapidibus, quosfer-
rum non tetigit, et de faxis informibus et im-
politis, et öfteres fu£>er eoholoeaufta Domino,
LIBER DEVTERONOMIVM. C AP. XXVII. XXVIII.
Deo tuo, et knmolabis hoftias pacificas, come-
desque ibi , et laetaberis coram Domino , Deo
tuo: Et fcribes fiiper lapides ornnia verba le-
gis huius plane et lucide.
Dixenmtque Mofe et facerdotes Leürfici
generis ad totum Ifrael: Artende, et audi If-
rael, hodie factus es populus Domini, Dei tui,
vt audias vocein eins, et facias prcecepta atque
ftatuta, quae ego praecipio tibi hodie.
Praecepitque Mofes populo fuo in die ilio,
dicens : Hi ftabunt ad ©enedicendum populo
fuper monte Griijm , Iordane transmiffo : Si-
meon, Leui, Juda, Ifafchar, Iofeph et Benja-
min. Et e regione ifti ilabunt ad maledieen-
dum in monte Ebal : Rüben, Gad, Affer, Se-
bulon, Dan et Naphthali. Et pronunciabunt
Leuitse, dicentque ad omnes viros Ifrael ex-
celfa voce:
Maledictus homo, q\ii facit fculptileetcon-
flatile, abominationem Domini, opus manuiun
artificum, ponitque illud in abfcondito: etre-
fpondebit omnis populus, et dicet : Amen.
Maledictus, qui maledicit patri flio et ma-
tri : et dicet omnis populus : Amen»
Maledictus, qui transfert terminos proximi
fui : et dicet omnis populus : Amen.
Maledictus, qui errare facit ccecum in itine-
re : et dicet omnis populus : Amen.
Maledictus, qui peruertit ius aduenas, pupil-
U et viduse : et dicet omnis populus : Amen.
Maledictus, qui cubatcum vxore patris fui, et
reuelatoperimentumpatrisfui: et dicet omnis
populus: Amen.
Maledictus, qui cubat cum vllo iumento:
,et dicet omnis populus : Amen.
Maledictus, qui cubat cum forore fua, iilia
patris fui vel matris fuae : et dicet omnis popu-
lus? Amen.
Maledictus, qui cubat cum focru fua : et di-
cet omnis populus : Amen.
Maledictus, qui clam percuflerit proximum
fuum: et dicet omnis populus : Amen.
Maledictus, qui accipit munera, vtpercu-
tiat animam 'fanguinis inuocentisj et dicet
omnis populus: Amen.
Maledictus, qui non confirmat verba legis
huius,vt faciatea: et dicet omnis populus: Amen.
338-
CAPITVLVM XXVIII.
Ci autem audieris vocem Domini, Dei tui," vt
^ ferues, et £tcias omnia praeeepta eius , qua;
ego praecipio tibi hodie , faciet te Dominus,
Deus tuus, excelfiorem eunctis gentibus, qua;
verfantur in terrav Venientque fiiper te vni-
uerfae benedictiones iftae , et apprehendent te,
quod vocem Domini, Dei tui , audieris. Be-
nedictus eris in ciuitate, et benedictus in agro.
Benedictus fructus ventris tui, et fructus terra»
tua;, fructusque iumentorum tuorum, greges
armentorum tuorum, etcaulae ouiurntuarum.
Benedicta fporta tira, et benedictae reliquiae
tuae. Benedictus eris ingrediens et egrediens.
Dabit Dominus inimicos tuos, qui confur-
gent aduerfum te, corruentes in confpectu
tuo. Per vim vnam venient contra te, et per
feptem fugient a facie tua, Praecipiet Domi-
nus benedictionem fuper cellaria tua, et fuper
omnia opera manuum tuarum ; benedicetque ti-
bi in terra, quam Dominus, Deus tuus, dabit tibi,
Sufcitabit te Dominus fibi in populuinfan-
ctum, ficut inrauit tibi , eo quod feruas pra>
cepta Domini, Dei tui, et ambulaueris in viis
eius. Videbuntque omnes terrarum populi,
quod nomine Domini nominatus iis, et,time-
bunt te. Abundare te faciet Dominus Omni-
bus bonis, fructu vteri tui, etfructu iumento-
rum tuorum , fructuque terrae tua; , quam iu-
rauit Dominus patribus tuis, vt daret tibh
Aperiet Dominus thefaurum fuum Opti-
mum, ccelum, vt tribuat pluuiam terra Uwe in
tempore fuo, et vt benedicat eunctis operibus
manuum tuarum. Et foenerabis gentibus mul-
tis, et ipfe a nullo foenus aeeipies. Confti-
tuet te Dominus, Deus tuus, in caput, et non
in caudam, et eris femperfiipra,etnonfupter;
eo quod audieris praeeepta Domini, Dei tui,
quae ego praecipio tibi hodie, et feruaueris, et
feceris, ac non declinaueris ab vllis verbis, nee
ad dextram,nec ad finiftram, vt fequereris deo«
alienos, neque colueris eos.
Quodfi audire nolueris vocem Domini, Dei
tui, vt ferues, et facias omnia praeeepta eius,
et flatuta, quae ego praecipio tibi hodie , ve-
nient fuper te omnes maledictiones iftx,e£ ap-
prehen-
339
LIBER DEVTERONOMIVM. CAP. XXV1IL
34»
prehendent te. Maledidtus eriis in ciuitate,
malediclus in agro. Maledicta fpoita tua, et
malediclae reliquiae tuae. Malediclus fruclus
ventris tui, et fruclus terrae mar, armenta
boum tuorum,etgreges ouimn tuarum. Ma-
lediclus eris ingrediens, et maledidus egre-
diens.
Mittet Dominus fuper te corrouonem, pe-
nuriam et increpationem in omnia opera tua
quae tu facies, donec deleat te, et perdat velo
citer, propter fmdia tua peffima, in quibus re-
liquim* ine. k Adhaerere faciet tibi Dominus
peftilentiam , donec confiimat te de terra , ad
quam ingredieris poflidendam. Pereutiet te
Dominus rumore, febri, ardore, vredine, aeflu,
ficcitate, pallore , et perfequetur, donec per-
dat te.
Coelum, quod iiipra eaput tuum eft, aeneum
erit, et terra fub te erit ferrea. Dabit Dominus
himbrem terrae tuae puluerem, et de ccelo de-
Icendet fuper te cinis, donec deleat te. Tra-
det te Dominus corruentem ante hoftes tuos.
Per vnam viam egredieris contra eos, et perfe-
ptem fugies. Et difpergeris per omnia regna
terrae. Eritque cadauer tuum in efeam cuncltis
volatilibus codi et beftiis terrae, et nonerit, qui
abigat.
Pereutiet te Dominus vlcere Aegypti, et fi-
cubus,fcabie quoque et prurigine, ita, vt curari
nequeas. Pereutiet te Dominus amentia et
coecitate, ac furore mentis, vt palpes in meri-
die,ficutpalpare folet ccecus in tenebris, et non
profperabitur via tua.
Omnique tempore calumniam fuftinebis, et
opprimeris violentia, nee habebis, qui liberet
te. Vxorem accipies,et alius dormietcumea.
Domum aedificabis, et non habitabis in ea.
Piantabis vineam , et non vindemiabis eam.
Bos tuus immolabitur coram te, et non corae-
des ex eo : afinus tuus rapietur in confpeclu
tuo,et non reddeturtibi: oues tuse dabuntur
inimicis tuis,et non erit, qui te liberet.
Filii tili et filiae tuae tradentur alten populo,
videntibus ooulis mis, et deficientibus ad con-
fpedum eorum omni die , et non erit fortitu-
do in manu tua. FrucliiF terrae tua?, et omnes
labores tuos comedet populus, quem ignoras,
S.LParsXIV.
et eris femper calumniam fsftinens,, et oppres-
fus eunclis diebns, etumens a vülone,quara vi-
debunt oculi tui.
Pereutiet te Dominus vlcere pefiinto in ge-
nibus et in Iuris, fanarique non poflis, a piaata
pedis vsque ad verticem tuum.
Ducetque Dominus te, et regem tuum,
'quem conftitues fliper te, adgentem, quani
,ignor?.s tu et patres tui, et feruies ibi diis aliis,
ligno et lapidi, et eris defolatus in prouerbium
ac fabulam omnibus populis, ad quos te duxe-
rit Dominus.
Sementem multam iacies in terram, et mo-
dicum congregabis, quia loeußae deuorabunt
omnia. Vineam piantabis et coles, et vinum
non bibes, nee colliges ex ea quippiam, quo-
niam vartabitur vermibus. Oliuas habebis in
omnibus terminis tuis, et non vngeris oleo,
quia euelletur oliua tua. Filios generabis et
filias, et non frueris eis, quoniam ducentur in
captiuitatem. Qmnes arbores tuas et fruges
terrae tuae rubigo conflimet.
Aduena, qui tecum verfatur in terra, afeen-
det fuper te, eritque fublimior, tu autem de-
feendes, et eris inferior. Ipfe foenerabit tibi»
et tu non feenerabis ei. Ipfe erit in caput, et
tu eris in caudam.
Et venient fuper te omnes maledicliones
iftae, et perfequentes apprehendent te, donec
delearis, eo quod non audieris voeem Domini
Dei tui, nee feruaueris praeeepta eins et ftatuta#
quae praeeepit tibi. Et erunt in te figna ac pro-
digia,et in femine tuo, vsque in fempiternum j
eo quod non feruieris Domino Deo tuo in
gaudio , cordisque laetitia in rerum omnium
abundantia.Inimico üiq, quem inimittet tibi Do-
minus, feruies in fame, in fiti et nuditate, et in
omni penuria, vt ponet iugum ferreum fuper
ceruicem tuam, donec te deleat.
Adducet Dominus fuper te gentem de lon-
ginquo, et de extremis terrae fin?bus, in fimili-
tudinem aquilae volantis, cuius linguam inteili-
gere non po Jus j gentem praefracram,qu5e non
deferat feni, nee mifereatur paruuli, et deuoret
fruclum iumentorum tuorum, ac fruges terrae
tuae, donec deleat te,et nihil relinquat tibi; tri-
ticum, vinum et oleum, armenta boum et gre«
% ges
2±l LIBERBEVTER0N0M1VM. C A P. XXY'IIfc XXIX. 34,3
ges oiiium, donec te difperdat. Et angufkbit. tibi Dominus ibi cor -pallidum, et deficientes
te in cmicftis vrbibus tuis, et deiiciet miiros|oculos,etanimamconfuinptamnioerore,eterit
vita tua pendens ante te. Timebis no&e et
die, et non eris certus de vita tua. Mane di-
quis dabit mihi veiperum ? et vefpere :
tuos- altos et munitos , in quibus habebas fidu
eiam, in omni terra tua. Obfideberis intra
portas tuas in omni terra tua, quam dabit tibi
Dominus Deus tiras.
Et comedes fruftum verrtris tui, et carnem
filiorum tuorum et filiaruni tuarum , quas de-
derit tibi' Dominus Deus tuus, in tribulatione et
anguflia, quia opprimet te hoftis tuus. Homo
tener inter vos,et dehcatus valde,inuidebitfra-
tri fuo et vxori,quae cubat in finu fuo, et reli-
quo fibi Bio, ne det eis de Carnibus filiorum,
fuortim, quas comedet, eo quod nihil aliud ha-
beat,in tribulatione et anguftia, qua oppriment
te inimici tui intra omnes portas tuas.
Tenera mulier et delfcata,quae non tentauit
pedem ponere fuper terram prae teneritudine
et deliciis, inuidebit viro fuo, qui cubat in finu
eins, et filio fuo, et filiae fuae, fecundinam, qua;
de medio fceminum egrelTa efl, et, filios fuos,
quos genuit. Comedent enim eos clam prae
penuria, in tribulatione et anguftia, qua oppri-
met te inimicus tuus intra portas tuas.
Nifi feraaueris et feceris omnia verba legis
huius , quas praefcripta funt in hoc volumine,
et timueris nomen hoc gloriofum et terribile,
hoc efl, Dominum Deum tuuni, mirificabit Do-
minus piagas tuas et piagas feminis tui, piagas
magnas et perfeuerantes, infirmitates malas et
perfeuerantes, et conuertet fuper te omnes
morbos Aegypti, quos metuis 5 et adhaerebunt
tibi. Infuper et quoslibet morbos et piagas,
quae non funt fcriptae in volumine legis huius,
inducet Dominus fuper te, donec te deleat, et
jremanehitis pauci numero, qui prius eratis fic-
ut Reihe cceli prae multitudine, quod nonaudie-
ris vocem Domini, Dei tui.
Et ficut ante laetatus eil Dominus iupervos,
vt benefaceret vobis, et vos multiplicaret, fic
isetabitur, vt perdat vos ac deleat , vt auferami-
ni de terra, ad quam ingredieris poffidendam.
Difperget te Dominus in omnes populos , ab
vno fine terra; ad alium, vt fenüas ibi diis alie-
nis,quos tu ignoras et patres tui,lignoetlapidi.
In gentibus quoque illis non quiefees, ne-
que erit requies veftigio pedis tui. Dabit enim
ces
quis mihi dabit mane ? propter cordis tui for-
midinem, qua terreberis, et propter ea, quae tuis
videbis oculis.
Reducet te Dominus claflibus in Aegyptum,
per viam,de<]ua dixi tibi, vt eam ampliusnon
videres. Ibi venderis inimicis tuis in feruos
et ahcillas, et non erit, qui emat.
CAPITVLVM XXIX.
Hase funt verba foederis, quod praeeepit Do-
minus Mofe,vt feriret cum filiis Ifrael, in
terra Moab, praeter illud feedus, quod cum ei«
pepigit in Horeb. Vocauitque Mofe totum
Ifrael et dixit ad eos : Vos vidiftis vniuerfa, quae
fecit Dominus coram vobis in terra Aegypti,
Pharaoni et omnibus feruis eius, vniuerfaeque
terrae illius,tentationes magnas, quas viderunt
oculi tui, figna illa, portentaque ingentia. Et
non dedit vobis Dominus cor intelligens , et
oculos videntes , et aures , quae poilint audire,
vsque in praefentem diem.
Duxit vos quadraginta annis per defertum,
hon funt attrita veftimenta veltra, nee calcea-
menta pedum veftrorum vetuftate confum-
pta funt. Panem non comedifiis, vinum et fi-
ceram non bibiftis, vt feiretis, quod ego fum
Dominus Deus vefier.
Et veniftis ad liunc locum, egreffusque efl
Sihon, rex Hesbon, et Og, rexBafan, oecurren-
tes nobis ad pugnam : Et percufllmus eos, et
tulimus terram eorum,ac tradidimus pofliden-
dam Rubenitis, et Gadditis, et dimidiae tribui
Manafie. Seruate ergo verba paeli huius, et
facite ea, vt prudente» fitis in omnibus, qua?
fäcietis.
Vos ftatis hodie euneti coram Domino Deo
veftro, prineipes veftri et tribus, feniores atque
praepofiti, quilibet in Ifrael, paruuli et vxores
veftrae et aduenae , qui tecum morantur in ca-
ftris tuis ] tarn lignorum caefores, quam ii, qui
portant aquas, vt tranfeas in foedere Domini,
Dei tui, et in iureiurando, quod hodie Domi-
nus
343
LIBER DEVTERONOMIVM. CAP. XXIX. XXX.
344
nus Deus tuus percutit tecum, vt fufcitet te fibi in . induceret fuper eam omnia maledicTra, quae in
populum, et ipfe iit Dominus Deus tuus, ficut hoc volumine fcripta funt, et eiecit eos de ter-
locutus eft tibi, et ficut iurauit patribus tuis, ra fua in ira et in fiirore , et in indignatione
maxima , proiecitque in terram alienam, ficut
Abraham, Ifaac etlacob.
Nee vobis folis ego hoc foedus ferio, et ius
iurandum confirmo, fed cunclis praefentibus et
abfentibus. Vos enim noftis, quomodo habi-
tauerimus in terra Aegypti. et quomodo trans-
ierimus per medium narionum, quas tranlemi-
tes vidiftis abominationes et idola earum , li-
gnum et lapidem, argentum et aurum, quas
apud eos erant.
Ne forte fit iriter vos vir aut mulier, fami-
lia aut tribus, cuius cor auerfiim eft hodie a
Domino Deo noftro , vt vadat et feruiat diis
illarum gentium, et fiat inter vos radix germi-
nans, fei et abfinthium. Atque ü etiam audie-
rit verba iurainenti Imius, benedioat tarnen fibi
m corde fuo, dicens : Pax erit mihi, ambulabo
in fenfu cordis mei , et pereat ebria cum fi-
tiente. -
Huie non volet efle propitius Dominus, fed
tnnc quam maxime furor eius fumabit, et ze-
his contra hominem illum , vt fedeant fuper
cum omnia maledicta, quas fcripta Amt in hoc
volumine, et delebit Dominus noinen eiüs (üb
ccelo, et feparabit eum ad malum ex omnibus
tribubus Ifrael, iuxta omnes maledicliones foe-
deris, qua; in libro legis huius fcripta: funt.
Dicetque fequens generatio, et filii, qui fur-
gent poft vos, et alieni, qui de longe venerint,
videntes piagas terrae illius, et infirmitates, qui-
bus eam afflixerit Dominus, fulphure et falfu-
gine comburens omnem terram eius, ita,vt Vi-
tra non feratur, nee vlla herba germinet, ad
exemplum fubuerfionis Sodomae et Gomorrae,
et Adamae et Zeboim, quas fubuertit Dominus
in ira et in furore fuo.
Et dicent omnes gentes: Quare fic fecit Do-
minus terrae huic? Quae eft haec ira furoriseius
immenfa ? Et refpondebunt : Quia derelique-
runt pactum Domini, Dei patrum illörum,
quod pepigit cum eis, quando eduxit -eos de
terra Aegypti: et abierunt et feruierunt diis
alienis, et adorauerunt eos , quos nefeiebant,
et quibus non fuerunt attributh Idcirco ira-
tus eft furor Pomini contra terram iflam, vt
hodie comprobatur.
Myfleria Domini Dei noftri reuelata fuiit
nobis, et filiis noftris, vsque in fempiternum, vt
faciamus vniuerfa verba legis huius.
CAPITVLVM XXX.
Pum ergo venerint (liper te omnec fermo*
^nesifti, benediclio (lue maledictio, quos
propofui coram te, et redieris ad cor tuum , in
vniuerfis gentibus , in quas difperferit te Do-
minus Deus tuus, et reueriiis fueris ad eum, et
obedieris voci eius, ficut ego hodie prsecipio
tibi, tu et filii tui, toto corde tuo, et tota anima
tua, reducet te Dominus Deus tuus de captiui-
tate tua, ac miferebitur tui, et rurfum congre-
gabit te de cun&is populis,in quos te ante dis-
perfit
Siadfinescoeli fueris eieclus,inde'tecongre«
gabit Dominus Deus tuus, et aflumet, atque in-
troducet in terram , quam pofTederunt patres
tui, et poffidebis eam, et benefaciet tibi, et ma-
ioris numeri te effe faciet, quam fuerunt patres
tui. Circumcidet Dominus Deus tuus cor
tuum, et cor feminis tui, vt diligas Dominum,
Deum tuum, toto corde et Iota anima tua, vt
poflis viuere. Omnes autem maledicliones
has conuertet fuper inimicos mos, et eos, qui
odenmt te et perfequuntur.
Tu autem reuerteris et audies vocem Do-
mini , faciesque vniuerfa prxcepta , quae ego
pneeipio tibi hodie,, et abündare te faciet Do-
minus Deus tuus in cimclis operibus manuum
tuarum , fruclu ventris tui , fruetu iumento-
rumtuorum, fruetu terrae tua?, vt bene tibi fit.
Reuertetur enim Dominus , vt gaudeat fuper
te ad benefaciendum, ficut gauilus eft in pa-
tribus tuis, quod audieris vocem Domirii Dei
tui, et feruaueris praeeepta eius, et ftatuta, quae
in hac lege conferipta funt, et reuerfus fis ad
Dominum, Deum tuum, toto corde tuo, et to-
ta anima tua.
Quia praeeeptum hoc , quod ego prsecipio
tibi hodie, non fiipra te eft, neque proculpo-
Z, 2 fitum,
34?
LIBER DEVTER0N0M1VM. CA P. XXX. XXXI.
346
fitum , nee in cöelo fltum , vt poflis dicere : 1 ter agite et confortamini , nölite timere , nee
«jiiis valet ad coelnm afeendere , vt deferet il-jpaueatis ad confpedum eorum, quia Dominus
hidadnos, vt audiamus atque faciamus ? Ne-[ Deus ipfe eft dudor tuus, et non dimittet, nee
«jue trans mare poiitum,vt poffis dicere: quis ' derelinquet te.
potent mare transfretare, et illud ad nos vsque | Vocauitque Mofe Iofua, et dixit ei cöram
deferre, vt audiamus ipfum, et faciamus ? Sed J( toto Ifrael : Confortare, et efto robuftus. Tu
prope te eft verbum valde, in ore tuo, et in enim introduees populum iftum in terram,
corde tuo, vt facias illud.
Confidera, quod hodie ego propofuerim in
eonfpedu tuo vitam et bonum, et mortem et
mahum, dum praeeipio tibi hodie, vt diligas Do-
minum, Deum tuum, et ambules in viis eins,
et ferues praeeepta illius, et ftatuta atque iura,
et viuas atque multipliceris , benedicatque ti-
bi Dominus Deus tuus in terra , ad quam in-
gredieris poflidendam.
Si autem auerfiun fuerit cor tuum, et audi-
re nolueris, atque errore deeeptus, adoraueris
deos alienos et feruieris eis ; prasdico tibi ho-
die, quod pereas, et paruo tempore moreris
kl terra, ad quam Iordane transmiflb Ingre-
diens poflidendam.
Teiles inuoco hodie contra vos ccelum et
terram, quod propofuerim vobis vitam et mor-
tem, benedidionem et maledidionem. Eli-
ge ergo vitam, vt et tu viuas, etfementuum,
et diligas Dominum, Deum tuum , atque obe-
dias voci eius, et illi adhaereas. Haec eft enim
vita tua et longitudo diemm tuorum, vt ha-
bites in terra, pro qua iyrauit Dominus patri-
bus tuis , Abraham , Ilaac et Iacob , vt daret
eam illis.
CAPITVLVM XXXI.
A biit quoque Mofe , et locutus eft omnia
•* *■ verba haec ad vniuerfum Ifrael , et dixit
ad eos : Centum viginti annorum fum hodie,
non pofllun vltra egredi et ingredi, praefertim
cum et Dominus dixerit mihi : Non tranlibis
Iordanem iftum. Dominus ergo, Deus tuus,
tranfibit ante te, ipfe delebit gentes has coram
te, et poflidebis eas. Et Iofua ifte tranfibit
ante te, fieüt locutus eft Dominus. Facietque
Dominus eis, fieut fecit Sihon et Og, regibus
Amorraeorum , et terrae eorum , deleuitque
eos. Cum ergo et hos tradiderit vobis, fimi-
quam daturum fe patribus eorum iurauit Do-
minus, et tu eam diuides forte. Et Dominus,
qui dudor eft tuus, ipfe erit tecum ; non dimit-
tet nee derelinquet te. Noli timere, nee paueas.
Scripfit itaque Mofe legem hanc, et tradi-
dit eam ficerdotibus filiis Leui, qui portabant
arcam foederis Domini, et eundis fenioribus
Ifrael. Praxepitque eis, dicens : Poft feptem
annoSjin annoremifiionis, infolennitate taber-
naculorum , conuenientibus eundis ex Ifrael,
vt appareant in eonfpedu Domini , Dei tui,
in loco, quem elegerit Dominus, leges verba
legis huius coram toto Ifrael, audientibus eis,
et in vnum omni populo congregato, tarn vi-
ris, quam muiieribus, paruulis et aduenis, qui
funt intra portas-.tuas, vt audientes difeant. et
timeant Dominum, Deum fuum,et feruent,vt
faciant omnia verba legis huius. Filii quoque
eorum, qui nunc ignorant, vt audiant et ti-
meant Dominum, Deum veftrum, eundis die-
bus, quibus verfantur in terra,ad quam vos, Ior-
dane transmiflb., pergitis obtinendam.
Et ait Dominus ad Mofen : Ecce, prope
funt dies mortis tuse : Voca Iofuam, et ftate in
tabernaculo teftimonii, vt praeeipiam ei. Abie-
runt ergo Mofe et Iofua, et fteterunt in taber-
naculo teftimonii, apparuitque Dominus ibi in
coiumna nubis, qua: ftetit in introitu taberna-
culi.
Dixitque Dominus ad Molen: Ecce, tu
dormies cum patribus tuis , et populus ifte
confurgens, fornicabitur poft deos alienos,
in terra, ad quam ingredietur , et derelin-
quet me, et irritum faciet foedus, quod pepigi
cum eo: Et irafeetur furor mens contra eum,
in die illo,et derelinquam eum, et abfcondam
faciem meam ab eis, et erit in deuorationein j
inuenient eum multa mala et anguftiae, ita, vt
dicat in illa die : Vere, quia non eft Deus me-
Kter facieti* eis, ficut prsecepi vefcis, Virüi-1 cum, üiuenerunt. me haec mala.
Ego autem
ajbfcon-
347
LlBEÄ DEVTERONOMIVM. CAP. XXXI. XXXII.
348
abfcondam faciem meam in die illo, propter |
©mnia mala, quae fecit, quia verfus eft ad deos l
alienos.
Nunc itaque fcribite vobis canticum illud, et
docete filios Ifrael, et ponite in os eorum, vt
fit mihi canticum iftud pro teftimonio älter fi-
lios Ifrael. Introducam enim euni in terram,
pro qua iuraui patribus eius, lade et mellema-
nantem. Cumque comederint, et laturati
craffique fuerint , auertentur ad deos alienos,
et feruient eis, blasphemabuntque me, et irri-
tum'facient pactum meum. Poftquam au-
tem inuenerint eum mala multa et anguftias,
refpondebit ei canticum illud pro teftimonio,
quod nulla delebit obliuio ex ore feminis eo-
rum. Scio enim cogitationes eius, feeundum
quas faciunt hodie, antequam introducam eum
in terram, pro qua ei iuraui. Scripfit itaque
Mofe canticum hoc in die illa, efcdocuit filios
Ifrael.
Frsecepitque Iofua filio Nun et ait : Confor-
tare, et efto robuftus. Tu enim introduces fi-
lios Ifrael in terram , pro qua iuraui, et ego
ero tecum.
Poftquam ergo feripferat Mofe verba legis
huius in volumine, atque compleuerat, prse-
cepit Leuitis, qui portabant arcam foederis Do-
mini, dicens: Toiiite librum legis hitius. et po-
nite eum in latere arcae foederis Domini, Dei
veftri, vt fit ibi contra te inteftmionium, Ego
enim noui inobedientiam tuam, et duram cer-
uicem. Adhuc hodie, viuente me vohiscum,
jnobedientes eftis Doinino, quaiito magis cum
Hiortuus fuero.
Congregate ad me omnes feniores per tri-
bus veftras atque prsepofitos, vt loquar audien-
tibus eis verba ifta, et inuocem contra eos coe-
ium et terram* Noui enim , quod poft mor-
tem meam corrumpemini , et declinabitis de
via, quam praseepi vobis, et oecurrent vobis
malapoftea, eo quod feceritis malumincon-
ipeclu Domini, vt irritetis eum peropera ma-
nuum veftrarum. Locutus eft ergo Mofe, au-
diente vniuerfo ccetu Ifrael, verba carininishu-
ius, et ad finem vsque compleuit«
CAPlTVLVM XXXII.
A udite, coeli, qux loquor ! audiat terra elo^
"*■■*- quia orismei! Stillet ficut pluuia döclrina
mea, fluat vt ros eloquium meum.
Quafi himber fuper herbam , et quafi ftillje
fuper gramina.
Quia nomen Domini inuocabo. Date im-
gnificentiam Deo noftro. Petra, integra fruit
opera, et omnes viae eius iudicia.
Dens fidelis, et absque iniquitate, iuftus eft et
reclus.
Corr uperunt fe illi ; non filii eius, in vitiis
generatio praua atque peruerfa.
Hasccine reddis Domino , popule ftulte et
infipiens ? Nunquid non ipfe eft pater tuus,
qui pofridet te, et fecit et parauit te ?
Memento dierum antiquorum, attende au-
nos generationum omniüm ! Interroga patrem
tumn, et annunciabit tibi, fenes tuos, et dicent
tibi.
Qu^ndo diuidebat altiffimusgentes, quando
difperfit filios hominum, conftituit terminoj
populomm iuxta numerum filiorum Ifrael.
s Quia pars Domini populus eius Iacob, fu-
niculus haereditatis eius.
Inuenit eum in terra deferti, in loco horro-
ris et folitudinis; circumduxit eum, et erudi-
uit, et cuftodiuit, quafi pupillam oculi frii.
Sicut aquila , prouocans ad volandum pul«
los frios, et fuper eos volitans , expandit alas
fuas, et afiiimpiit eum, atque portauit inhume-
ris fuis.
Dominus folus dux eius fuit, et non erat
cmn eo deus alienus.
Vexit eum in excelfis terrae, vt comederet
fruefus agrorum , vt fugeret mel de petra,
oleumque de faxo duriffimo.
Butyrum de armento, et lac de ouibus, cum
adipe agnorum et arietum pinguiumj et liir-
cos cum pinguedine renum, et triticum, et fanr
guinem vuae biberetmeraciflimum.
IncrafTatus eft dikclus, et recalcitrauit impin<-
guatus , incraflätus , dilatatus es; dereliquit
Deum,fa&oiem fuum,et neglexit Deum falu-
tis fuae.
X 3 ProusN
349
LIBER DEVTERONOMIVM. CAP. XXXIX.
3*0
Prouocauerunt eum in diis alienis,et in abo-
minationibus ad iracundiam concitauerunt.
Immolauerunt daemoniis, et non Deo, diis,
quos ignorabantj nouis, qui recenter vene-
runt,quos non coluerunt patres veftri.
i Petram, qui te genuit, dereliquifti, et.obli-
tus es Dei, formatoris tuju
Vidit Dominus, et ad iracundiam concita-
tus eil, quia prouocauerunt eum filüfui et filia?.
Et ait : Abfcondam faciem meäm ab eis, et
confiderabo nouiffima eorum j generatio enim
perueria eil, et infideles filii.
ipfi ine prouocauerunt in eo, qui non erat
deus, et irritauerunt in vanitatibus fuis. Et
ego prouocabo eos in eo, qui non eil popu-
Jus, et in gente finita irritabo illos.
Ignis fuccenfus eft in furore meo, et arde-
bit vsque ad inferni nouiffima. Deuorabitque
terram cum germine fuo, et montium funda-
menta fuccendet.
Congregabo ffiper eos mala, et fagittas
meas omnes mittam in eos.
Confumentur fame, et depafcentur febri, et
amara pelle ; dentes beftiarum immittam in
eos, cum furore ferpentum.
Foris vaftabit eos gladius, et in cameris pa-
uor , iuuenem fimul ac virginem , laclantem
ciun homine fene.
Et dicam: Vbinam funt? ceflare faciam ex
Iiominibus memoriam eorum.
Niil iram inimicorum vererer, ne forte fu-
pejrbirent hofles eorum, et dicerent : manus
noilra excelfa, et non Dominus fecit haec
omnia.
Gens absque confilio eil, et fineintelligentia.
Vtinam faperent,et prudentes eflent in hoc,
ac intelligerent futura ma.
Qiiomodo fiat, vt perfequatur vnus mille,
et duo fugent decem miiiia? Nonne ideo,
quia Petra eorum vendidit eos , et Dominus
tradidit illos?
Non enim eil Petra nofter vt petra eorum,
huius rei et ipfi inimici noftri funt iudices.
Venenum draconum vinum eorum, et fei
afpidum crudele.
Nonne hsec condita funt apud me, et figuatt
in thefauris meis ?
Mea eil vltio, et ego retribuam : tempore
fuo labetur pes eorum. luxta eft dies perdi*
tionis,' et adeffe feftinant futura eis.
Iudicabit Dominus populumfuum, et feruis
fuis miferebitur.
Videbit, quod infirmata fit manus, et claufi
refiduique confumpti fint.
Et dicetur : Vbi funt dii eorum ? Petra, in
qua habebant fiduciam ?
De quorum facrificiis comedebant adipes, et
bibebant vinum libaminum. Surgant et opitu-
lentur vobis,et vos protegant.
-Videtis ergo, quod ego fim. Ego, et non.
fit alius deus praeter me. Ego occido, et ego
viuere facio.
Ego percutio, et ego fano, et non eft, qui
de manu mea poftit eruere.
Leuabo enim ad carium manum meam, et
dicam : Viuo ego in aeternum.
Si asuero vt fulgur gladium meum, et arri-
puerit iudicium manus mea ; reddam vltio-
nem hoftibus meis*et liis, qui oderunt me, re-
tribuam.
Inebriabo fagittas meas fanguine, et gladius
mens deuorabit carnes,pra2 cruore occiforiun,
et captiuitate, et prae denudato capite inimi-
corum.
Exultate gentes cum populo eius, quia fm-
guinem feruorum fuorum vlcifcetur, et vin-
diclam retribuet in hoftes eorum, et propitius
erit terrx populi fui.
Venit ergo Mofe,et locutus eft omnia ver-
ba cantici huius in auribus populi, ipfe et Io-
fua,filiusNun. Compleuitque omnes fermo-
nes iftos, loquens ad vninermm Ifrael, et dixit
ad eos : Ponite corda veftra ad omnia verba,.
qua? ego teftificor vobis hodie, vt prsecipiatisr
ea filiis veftris, ieruare et facere omnia verba.
legis huius, quia non incafllim praecepta fnnt
vobis, fed vt ifinguli in eis viuerent,quaefacien-
tes longo tempore perfeueretis in terra, ad
Vitis Sodomae vitis eorum, et de agris Go
morrae ; Vua eorum vua fellis, et botrus ama- j quam, fordane'transniuTo , ingrediuiini pofli
Locuttfs
3<i
LIBER DEVTERONOMIVM. CAP. XXXII. XXXIII.
3ta
Locutusque efl Dominus act Molen in ea-
dem. die, dicens : Alcende in montem iilum
Abarim, in montem Nebo , qui eil in terra
Moafe, contra Iericho, et vide terram Chanaan,
quam ego tradam filiis Iirael obtinendam, et
inorere in monte, in quem afcenderis, et colli-
geris ad populum tuum,ficut mortuus eil Aa-
ron, frater tuus, in monte Hör , et colleclms
efl ad populum fuum , quia pr*uaricati eftis
contra nie in medio filiorum Ifrael, ad aquas
contradidHonis in Cades deferti Zin , et non
ftnctificailis me inter filios Ifrael. E contra
videbis terram, et non ingredieris in eam,
quam ego dabo filiis Iirael.
CAPITVLVM XXXIII.
TJ*c eil benedi&io , qua benedixit Mo-
•* ■*■ fe , vir Dei , filios Ifrael ante mortem
fuam. Et ait : Dominus de Sinai venit, et
de Seir ortus eil nobis. Apparuit de mon-
te Paran , et tu cum fandlorum millibus. A
dextera eins ignea lex pro eis. Quam dile-
xit populos ! Omnes iancfri eius in manu tua
funt. Et ipfi iungent fe ad pedes tuos, vt tol-
lent de verbis tuis. Legem praccepit nobis
Mofe,h*reditati ecciefi* Iacob. Et erat in
plenitudine regis, colleclis principibus populi
cum tribubus populi Ifrael.
Viuat Rüben, et non moriatur, et fit paruus
»umero.
H*c eil lud* benediclio : Audi , Domine,
vocem lud*, et ad populum fuum introduc
eum. Manus eius multiplicentur pro eo, et
fit illi adiutorium de aduerfariis eius.
Leni quoque ait: Integritas tua, et lux tua
fit fecundum virum fandlum tuum, quem ten-
taili in Maffa, et contendiiti cum eo ad aquas
contradidttonis. Qui dixit patri fuo et matri
fii*: nefcio vosj et fratribus fuis : ignoro il-
los ; et nefeierunt filios fuos, hi feruauerunt elo-
quium tuum, et pactum tuum cuilodierunt ; hi
docebunt Iacob iudicia tua, et Ifrael legem
tuam;hi ponent thymiama coramnaribustuis.
et holocauila fuperaltare tuum. Benedie,DoI
mine,facultatieius,etoperamanuum illius' pla-
ceant tibi, Percute dorfa eonun, qui infur-
gunf in eum, et qui oderunt eum, fac, neeri-
gantur.
Et Beniamin ait : Amantiilimus Donüni ha-
bitabit confidenter in Co, tota die tuebitur eum,
et inter humeros illius habitabit,
Iofeph quoque ait: Terra eius habeat bene-
di&iöneni Domini, in fructibus de ccelo, et ro-
re ätque abyflb deorflim iacente : In fructi-
bus prouentus de fole ac Iuna, de vertice mon-
tium pnecipue, in fructibus collium perpetuo,
et in frudibus de terra, et de plenitudine eius.
Beneplacitum illius , qui morabatur in rubra
[Yubo]] , veniat fuper caput Iofeph, et fuper
verticem Mafirei inter fratres fuos. Quafi
primogeniti tauri decor eius ; cornua rhino-
cerotis cornua illius 5 in ipfis ventilabit gen-
tes vsque ad terminos terr*. H*c fimt mil-
lia Ephraim, et h*c millia Manafle.
Et Sebulon ait : L*tare Sebulon in exitu
tuo,et Ifafchar in tabernaculis tuis, populos vo-
cabunt ad montem , ibi facrificabunt facrificia
iufliti*. Qui inundationem maris fugent, et
thefauros abfconditos in arena.
Et Gad ait : Benediclus in latitudine Gad,
quafi leo morabitur,rapuitque hrachium et ver-
ticem. Et vidit principium fuum , quod ibi
pars docloris eilet repofita. Et venit cum
principibus populi, et fecit 'iuftitias, Domini, et
iudicium fuum cuih Ifrael.
Dan quoque ait : Dan catulüs leonis , fluet
de Bafan.
Et Naphthali dixit : Naphthali abundantia,
perfruetur, et plenus erit benediclionibus Do-
mini ; mare et meridiem poffidebit,
Affer quoque ait: Benediclus filiis Affer, fit
placens fratribus fuis, et intingat inoleopedera
fuum. Ferrum et *s fit calceamentum eius.
Sicut dies iunentutis tu*, ita fit et feneclus tua.
Non eil deus alius,, vt Deus re&iflimi, Afcen-
for cceli, auxiliator tuus. Magnificentia eins
in nubibus, ibi eil habitaculum eius ab ante, et
fupter brachia in mundo. Eiiciet a facie tua
inimicum, dicetque: conterefe. Habitabitque
Iirael confidenter-et folus, Oculus Iacob in
terra frumentiet vini, coelumque eius ftillabitro-
re. Beatus tu Ifrael, quis fimilis tui , popule,
qui faluaris in Domino, qui eft fcutuni auxilii
tui,
353
LIBER IOSVA. CAP. I.
3>4
tili, et gladius gloriae tuas. Lanabuntur inimi-
ci tui, et tu eorum excelfa calcabis.
CAPITVLVM XXXIV.
Afcendit ergo Mofe de campeftribus Moab
fuper inontem Nebo, in verticemPifga,
contra Jericho, oftenditque ei Dominus omnem
terram Gilead vsque Dan, et vniuerfam Naph-
thali, terramque Ephraim et Manaffe,et omnem
terram Inda, vsqne ad mare nouiflimum, et
auftralem partem, et latitudinem campi Ieri-
cho, ciuitatis palmarum, vsqne Zoar, Dixit-
que Dominus ad eum : Ha:c eft terra, pro qua
iuraui Abraham, Ifaac et Iacob,dicens ; Semini
tuo dabo eam; vidifti eam.oculis tuis, et non
tranfibis ad illam.
Mortuusque eft ibi Mofe, feruns Domini, in
terra Moab, iubente Domino, et fepeliuit eum
in valle terrae Moab, contra domum Peor. Et
non cognouit quisquam fepulchrum eius, vs-
que in prasfentem diem. Mofe centuni et vi-
ginti annorum erat, quando mortuus eft. Noa
caligauit oculus eius , nee vigorem genarum
amiferat. Fleueruntque eum filii Ifraei in cam-
peflribus Moab trigint^ diebus, et completi funt
dies planclus lügentium Mofen.
Iofua vero, fllius Nun , repletus eft fpiritu
fapientix, quia Mofe pofuit fuper eum manus
fuas. Et obedierunt ei filii Ifraei, feceruntque,
ficut praseeperat Dominus Mofi. Et non Ihr-
rexit propheta vltra in Ifraei ficut Mofe,
quem noflfet Dominus facie ad faciem, ad
omnia figna atque portenta, ad quas facienda
eum Dominus mifit in terra Aegypti Pharao-
ni, et omnibus feruis eius, vniuerfaeque terrae
illius, et eunetam manum robuftam, magnas-
que vifiones, qua; fecit Mofe coram vniuerf« ,
Ifraei.
INCIPIT
LIBER IOSVA.
CAPITVLVM I.
t factum eft poft mortem Mofi , fem»
Domini, vt loqueretur Dominus ad lo-
J fua,filium Nun, minjurum Mofi, et di-
. ceret ei: Mofes,feruus meus, mortuus
eft, furge et tranfi Iordanem iftum, tu et omnis
populus tecum, ad terram, quam ego dedi filiis
Ifraei. Omnem locum, quem calcaueritvefti-
gium pedis veftri, vobis tradidi, ficut locutus
fum Mofi: a deferto etLibano, vsque ad flu-
uium magnum Euphratem; omnis terra He-
thaeorum, vsque ad mare magnum, contra fo-
lis occafum, erit terminus vefter : nullus pote-
rlt vobis refiftere cundlis ' diebus vitae tux. Sic-
ut fui cum Mofe , ita ero tecum ; non dimit-
tam nee derelinquam te, confortare et aufis.
Tu enim forte diuides populo huic terram,
pro qua iuraui patribus tuis, vt traderein eam
im: .
Confortare igitur, et aufis valde, vt euftodias
et facias feeundum omnem legem, quam pra>
cepit Mofes, feruus mens. Non declines ab
ea ad dexteram,nec ad finiftram, vt pruden-
ter agas in omnibus, ad quae pergis: Non re-
cedat volumen legis huiüs ab ore tuo\ fed me-
ditaberis in eo diebus ac npclibus,vt euftodias,
et facias feeundum omnia, quse feripta funt in
eo. Tunc fortunabitur via tua, et prudentec
ages. Ecce praeeipio tibi, vt conförteris, et
aufis. Noli metuere, et noli timere, quoniam
tecum eft Dominus, Deüstuus, in omnibus, ad
quareunque perrexeris.
Prascepitque Iofua prineipibus populi , di-
cens : Tranfite per medium caftrorum, et im-
perate populo, et dielte: Präparate vobis eiba-
ria, quoniam poft diem tertium tranfibitis Iorda-
nem hunc,et intrabitis aä pofiidendam terram,
quam Dominus, Deus vefter, daturus eft vobis,
ad pofiidendam eam.
Rubenitis quoque, et Gadditis, et dimidiae
tribui Manalfe, ait Iofua : Mementote fermo-
nis , quem praeepit vobis Mofes, famulus Do-
mini, dicens: Dominus, Deus vefter, dedit vo-
bis requiem,et omnem terram: Vxoresveftrs,
3Tf
ÜBER IOSVA. CAP. I. II.
3?6
et filii veftri, ac iuinenta, mänebunt in terra, j habitatores terrae. Audiuinius, quöd ficcauö-
fliiara tradidit vobis Mofes trans Iordanem : i rit Dominus aquas m'aris rubri ccram vobis,
Vos autem tranfite armati ante fratres veflros, j quando egrefli eflis ex Aegypto i- et quse fe-
öinnes idonei ad bellum, et pugnate pro eis, j ceritis duobus regibus Amorrasorum, qui erant '
donec det Dominus requiem fratribus veftris,, frans Iordanein, Sihon et Og,quod feceritis
ficut et vobis dedit, et poflideant ipfi quoque
terram, quam Dominus, Deus vefler, daturus
eil eis ; et fic reuertimini in terram pqlTeflio-
nis veflrae, et habitabitis in ea, quam vobis de-
dit Mofes, famulus Domini, trans Iordanem,
Qontra folis ortum.
Relponderuntque ad Iofua , et dixerunt:
Qimiia,qua;praxepifli nobis, faciemus, etquo-
cunque miferis, ibimus ; ficut obediuimus in
cunctis- Mofi , ita obediemus et tibi, taritum
fit Dominus Deus tecuoj, ficut fuit cum Mo-
fe: .Qui contradixerit ori tuo, et non obedie-
rit cundis fermonibus , quos pneceperis ei,
moriatur : Tu tantum confortare, et aufis.
CAPTTVLVM IL
VT ifit igitur Iofua, füius Nun, de Setini duos
"" •*" viros expioratores clam, et dixiteis : Ite,
et explorate terram vrbemque lericho. Qui
pergentes ingreffi funt domum mulieris me-
retricis, nomine Rahab, etquieuerunt apud
eam, Nuntiatumque eil regi lericho, et dictum :
Ecce,viri ingrefli funt huc per nodem de fi-
liis Ifiael , vt fpeculentur terram. Mifit-
querex lericho ad Rahab,dicens,: Educ vi-
ros, qui venerunt ad te, et ingrefli funt domum
tuam : nara ad fpeculandam totam terram ve-
nerunt.
Tollensque mulier viros abfcondit, et ait :
Fgteor, venerunt ad me,fednefciebam, vnde
eifent: eumque porta clauderetur in tene-
bris, illi pariter exierunt, nefcio quo abierunt :
Perfequimini cito, et comprehendetis eos.Jpfa
autem fecit afcendere viros in tecluai , ope-
ruitque eos flipulä lini,quse ibi flrata erat. Hi
autem , qui miffi fuerant, fecuti funt eos per
viam , quas ducit ad vada Iordanis , illisque
egreifis ftafim porta clatifa eft.
Necdum qbdormiuerant, qui latebant: et
ecce, mulier afcendit ad eos, et ait:Noui,quod
Pominus tfadiderit vobis terram : etenim ir-
ruit in nos terror vefler, et elaneuerunt omnes
&L Pars XIV.
eos anathema i Et hasc audientes pertimui-
mus,et elanguit cor nofirurn, nee eil in nobir
eredhis animus coram vobis. Dominus enim,
Deus vefler jipfe eft Deus in crelo rurfum, ei
in terra deorfum.
Nunc ergo iurate mihi per Dominum, vt;
quia ego mifericordiam feci vobiscum, et vos
faciatis cum domo patris mei , detisque mihi
verum fignum,vt faluetispatremmeumetma-
trem, fratres ac forores meas, et omnia, qux iU
lorumfunt; et eruatis animas noflras a morte»
Qui refponderunt ei : Cum tradiderit nobis Do-
minus terram,niil fecerimus erga te mifericor-
diam et veritatem, anima nofira fit pro vobis in
mortem; fi tarnen non prodideris nos.
. Demifit ergo eOs per funem de fenefira j
domus enim eius ha:rebat muro. Dixitque ad
eos : Ad montana afeendite, ne forte oecur-
rant vobis reuertentes, ibique latitate tribusdie-
bus, donec recedant, et fic ibitis per viam ve*.
ftram.
Qui dixerunt ad eam : Liberi erimus a iura*
mentö hoc, quo adiurafli nos, fi mgredienti-
bus nobis terram, fignum non fuerit fiuiiculua
ifle coccineus, necligaueris eum in fenefira,
per quam demififli nos, et patrem tuum, et
matrem, fratresque, et omnem cognationem
tuam.congregaueris in domum tuam; qui
oftiuiiv^omus tuae egreflus fuerit, fanguis
ipfius erit^'n caput eius, et nos Primus innocen-
tes. Cunclorum autem fanguis, qui tecum in
domo fuerint, redundabit in caput no'ilrum, fi
eos aliquis tetigerit. Quod fi nos prodere vo-
lueris,et fermonem iftiunprofeire in medium,'
erimus liberi ab hoc iuraraento, quo adiurafli
nos. Et illarefpondit: Sicutlocuti eflis, ita
fiat. Dimittensque eos, vt pergerent , appen*
dit funiculum coccineum in fenefira.
Illi vero ambulantes peruenerunt ad mon*
tana, et manferunt ibi tres dies, donec reuer-
terentur, qui fuerant perfecuti. Qnaerentes
enim per omnem viam, non xepererunt eos.
Aa Qiübus
357
LIBEB 10SVA. CAP. III» IV.
3tf
Quibus vrbem ingreffis,reuerfi funt, et defcen-
derunt exploratores de uionte, et transmiffo
Iordane, venerunt ad Iofua, filium Nun, nar-
raueruntqne ei omnia, quae acciderant jibi,at-
que dixerunt : Tradidit Dominus omnem ter-
ram hanc in manus noftras, et timore percul-
£ funt ornnes habitatores terrae.
CAPITVLVM III.
Tgitür Tofiia, mane conflirgens, mouit eaftra,
■"• egredientesque de Setim, venerunt ad lor-
danem, ipfe et oinnes filii Ifrael , et pernocta-
runt ibi, priusquam traiicerent. Poft tres dies
tranflerunt praecones per caftroram medium,
et clamare eceperunt : Quando videritis arcam
foederis Domini, Dei veftri, et facerdotes ftir-
pis Leuitici, portantes eam, vos quoque con-
furgite, et fequimini praecedentes, fitque in-
ter vos et arcam fpatium cubitorum?duum
millium. Ne prope accedatis ad eam , vt co-
gnofcatis viam, per quam ingrediamini, quia
prius nen ambulaftis per eam.
^ Dixitque Iofua ad populum : Sanctificami-
ni, cras enim ficiet inter vos Dominus mira-
bilia. Et ait ad facerdotes : Tollite arcam foe-
deris, et prazcedite populum. Qui iuffa com-
plentes, tulenint et ambulaueruntante eos. Di-
xitque Dominus ad Iofua : Hodie incipiam
magnificare te coram omni Ifrael, vtfciant,
quod, ficut cum Mofe fui, ita et tecum fum.
Tu autem praecipe facerdotibus, qui portant
arcam foederis, et die eis : Cum primum in-
grefli fiieritis aquam Iordanis, ftate in ea. Di-
xitque Iofua ad filios Ifrael : Accedite huc, et
audite verbum Domini, Dei veftri. Et rur-
fum : In hoc, inquit, feietis, quod Dominus,
Deus viuens, in medio veftri eft, et disperdet
in confpectu veftro Chananaeum, Hethaeum,
Heuasum, Pherefzcum, Gergefaeum quoque, et
Amorrseum et Iebufaeum : Ecce, arca foederis
Dominatoris omnis terrae antecedet vos per
lordanem. Parate duodeeim viros de duode-
eim tribubus Ifrael, lingulos per fingulas tri-
bus. Et cum pofuerint veftigia pedum fuo-
rum facerdotes, qui portant arcam foederis Do-
mini, Dominatoris vniuerfae terrae, in aquis
Jordanis : aquae Iordanisdiuidentur ab aquis de-
fuper defeendentibus , quae fimul confiftent
vna mole.
Igitur egreffus eft populus de tabernaculis
fuis, vt traniirent lordanem, et facerdotes, qui
portabant arcam foederis, pergebant ante eum.
Ingreftisque eis lordanem, et pedibus eorum
in primo flumine tinetis, (Iordanis autem al-
ueum tempore meflis impleuerat,) fteterunt
aquas defeendentes in loco vno,et inibrmon-
tis intumefeentes, apparebant proeul ab hoini-
nibus vrbis, quae fita eft in latere ad Zarthan.
Aquas autem defluentes in mare mortuuin
deficiebant, et diuidebantur. 'Populus autem
incedebat contra Iericho, et facerdotes, qui por-
tabant arcam foederis Domini, ftabant fuperfio
cam humum in medio Iordanis accin&i.Omnis«
que populus per arentem alueum traniibat.
CAPITVLVM IV.
uibus transgrefiis , dixit Dominus ad Io-
^ fua: Elige duodeeim viros, fingulos per
fingulas tribus, et praecipe eis, vt tollantde me-
dio Iordanis alueo, vbi fteterunt pedes facer-
dotum, duodeeim duriflimos lapides, quos po-
netis in loco caftrorum, vbi fixeritis^hac nocte
tentoria. Vocauitque Iofua viros, qui praspa-
rati erant a filiis Ifrael, finguli de fingulis trir
bubus, et ait ad eos : Ite ante arcam Domini,
Dei veftri, ad [ordanis medium, et portateinde
finguli fingulos lapides in humeris veftris, iux-
ta numerum filiorum Ifrael, vt fint fignum in-
ter vos. Et quando interrogauerint vos filii
veftri cras, dicentes : Quid fibi volunt ifti lapi-
des? Refpondebitis eis: Diuifae funt aquae Ior-
danis ante arcam foederis Domini, cmn tränie-
ret eum, ideirco pofiti funt lapides ifti in mo-
numentum filiorum Ifrael, vsque in aeternum.
Fecerunt ergo filii Ifrael, ficut praeeepit eis
Iofua, portantes de medio Iordanis alueo duo-
deeim lapides, vt Dominus ei imperarat, iuxta
numerum filiorum Ifrael, vsque in locum, in
quo caftra metati firnt, ibique pofuernnt eos.
Alios quoque pofliit Iofiia duodeeim lapides
in medio Iordanis alueo, vbi fteterant facerdo-
tes, qui portabant arcam foederis Domini , et
funt ibi, vsque in praefentera diem. Sacerdo-
tes enim, qui portabant arcam, ftabant in Ior-
daatt
w
LIBER IOSVA. CAP, IV. V.
36O
danis medio, donec omnia complerentur, qua;
Iofua, vt loqueretur ad populura, prasceperat
Dominus, et dixerat ei Mofes. Feftinauitque
populus, et tranfiit. Cumque tranfiflent omnes,
tranfmit et arca Domini , facerdotes quoque
pergebant ante populum. Filii quoque Rüben
et Gad, et dimidia tribus ManafTe armati pras-
cedebänt fratres fuos,filios Ifrael, ficut eis prae-
ceperat Mofes, circiter quadraginta armato-
rum millia, coram Domino incedebant ad pu-
gnam, per campeftria vrbis Iericho. In die
Ülo magnificauit Dominus lofiia coram omni
Ifrael, vt timerent eum,ficut nmuerantMofen,
<lum viueret.
Dixitque ad eum: Praecipe facerdotibus,qui
portant arcam foederis Domini, vt afcendant
de Iordane. Qui praecepit eis, dicens : Afcen-
dite de Iordane. Cumque afeendiflent , por-
tantes arcam foederis Dominr, et ficcam hu-
mum calcare coepifTent, reuerfae funt aqua; in
alueum futim, et fluebant , ficut ante confue-
uerant intra ripas fiias. Populus autem afeen-
dit de Iordane deeimo die menfis primi, et ca-
fira metati funt in Galgala, contra orientalem
plagam vrbis Iericho,
Duodecim quoque lapides, quos de Iordanis
alueofumpferant,pofuitIofuain Galgala, etdi-
xit ad filios Ifrael ; Quando interrogauerint fi-
lii veftri cras patres fuos, et dixerint eis : Quid
fibi volunt lapides ifti ? docebitiseos, atque di-
cetis: Per arentem alueum tranfiuit Ifrael Ior-
danem iftum, ficcante Domino, Deo noftro,
aquas eius in confpectu noftro , donec trans-
iremus, ficut prius fecerat in mari rubro, quod
ficcauit, donec tranfiremus : vt difeant omnes
terrarum populi fortiffimam Dei manum, vt
et vos timeatis Deum veftrum omni tempore.
CAPITVLVM V.
Poftquam ergo audiuerunt omnes reges
Amorraeorum, qui habitabant trans Iorda-
nem ad occidentalem plagam, ef euneli reges
Chanaan, qui propinqua poffidebant magni
maris loca, quod ficcaifet Dominus fluenta
Iordanis coram filiis Ifrael , donec tranfirent :
expauit cor eorum,et non remanfit in eis fpi-
ritus, timentibus introitum filiorurn Ifrael.
Eo tempore ait Dominus ad Iofua : Pactibi
eultros lapideos, et circumeide feeundp filios
Ifrael in colle praeputiorum. Hacc autem caut«
fa eil, cur circumeiderit Iofua omnem popu-
lum, qui egreffus eft de Aegypto generis ma>-
feulini ; Vnkierfi viri bellatores , qui egrefil,
erant ex Aegypto, mortui funt in deferto, in
itinere, qui omnes circumeifi erant ; populus
autem, qui natus eft: in deferto, in itinere pofl
egreftum illorum ex Aegypto , non fuit cir-
cumeifus. Qiiia quadraginta annos ambula-
uerunt filii Ifrael in deferto, donec confumpti
effent omnes bellatores, egreffi ex Aegypto-,
quianon audierant vocem Domini, cumiuras-
fet, quodnoneflentvifiiriterram,lacT:eet melle
manantem. Horum filii fuecefferunt in locum
patrum, et circumeifi funt a Iofua, quia ficut
nati fuerant, in pra:putio erant, nee eos in via
aliqiiis circumeiderat.
Poftquam autem omnes circumeifi funt,
manferunt omnes in eodem loco, donec fana-
rentur. Dixitque Dominus ad Iofua : Hodie
abftuli oppröbrium Aegypti a vobis : vocatum-
que e-ft nomen loci illius Galgala, vsque in prae«
fentem diem. Manferuntque filii Ifrael in
Galgala, et fecerunt Paffah, quarta deeima di*
menfis ad vefperum, in campeftribus Iericho,
et comederunt de frugibus terras die altera Pas-
fah, azymos panes et tofta$ fpicas eodem die*
Deficitque manna altero die, poftquam come-
derunt 4e frugibus terras, nee fuit vltra filiis If-
rael manna, fed comederunt de frugibus prae-
fentis anni terrae Chanaan.,
Cum autem Iofua eflet in agro vrbis Ieri-
cho, leuauit oculos , et vidit virum. ftantein
contra fe , euaginatum tenentem gladium,
perrexitque ad eum, et ait: Nofter es, an ad-
uerfariorum? Qui refpondit :' Nequaquam, fe4
fiim prineeps exercitus Domini, et nunc ve-
nio, Cecidit Iofua pronus in terram, et ado?
rans,ait: Quid Dominus meus loquitur ad fer-
uumfuum? Solue (iuquit) calceamentum
tuum de pedibus tuis, locus enim, in quo ftas,
fanetus eft. Fecitque Iofua, vt fibi fuerat im-
peratum.
Aa 2 CAPI-
36i
LIBER IOSVA. CAP. VI. VII.
#3
CAPITVLVM VI.
Iericho autem claufa eratatque munita, timore
filiorum Ifrael,et nullus egrediebatur aut ingre-
diebatur. DixitqueDominus ad Iofua: Ecce, dedi
in inanus tuaslericho, et regem eius, omnesque
idoneos bello viros : Circuite vrbem cunfti
bellatores,femel per diem, lic facietis fex die-
bus. Septimo autcm die facerdotes tollent fe-
ptem buccinas, quarum vfus eil in iubilaeo, et
pracedent arcam, feptiesque eodem die circui*
bitis ciuitatem, et facerdotes clangent bucci-
nis. Ciimqiie infonuerit vox tubae longior
atque conciflor, et in auribus veflxis increpue-
rit, conclamabit omnis populus vociferatione
maxima , et muri funditus corruent ciuitatis,
ingredientnrque finguli re&a porro.
Vocauit ergo Ioiua, filius Nun, facerdotes,
et dixit ad eos: Tollite arcam foederis; et fe-
ptem alii facerdotes tollant feptem iubilaei buc-
cinas, et incedant ante arcam Domini. Ad
populum quoque ait: Ite, et circuite ciuita-
tem armati, prascedentes arcam Domini. Cum-
que Iofua finiffet, et feptem facerdotes feptem
buccinis iubilaei clangerent ante arcam Domi-
ni, omnisque populus armati exercitus praeiret
facerdotes, qui buccinis clangebant ; reliquum
vülgus arcam fequebatur, ac buccinis concre-
pabat. Praeceperat autem Iofua populo, di-
cens: Non clamabitis,nec audietur voxveura,
neque vllus fermo ex ore veflro egredietur,
donec veniat dies, in quo dicam vobis: clama-
te et vociferamini. Circuibat ergo arca Do-
mini ciuitatem femel per diem, et reuerteba-
tur in- caftra* morabaturque ibi. Iofua enim
3e node cönfürgente, tulerunt facerdotes ar-
cam Domini, et feptem ex eis feptem buccinas,
quarum in iubilaeo vfus eft , praecedebantque
«rcam Domini, ambulantes atque clangentes,
et armatus populus ibat ante facerdotes , vül-
gus autem reliquum fequebatur arcam, et buc-
cinis perfonabat. Circuieruntque ciuitatem
feeuiido die femel, et reuerfi funt in caftra.
Sic feeerunt fex diebus.
Die autem feptimo diluculo confurgentes,
eircuierunt vrbem, ficut conflieuerant, fepties.
Cwnque feptUno circuitu clangerent bucciais
facerdotes^ dixit Iofua ad populum: Vocife-
ramini ! tradidit enim vobis Dominus ciuita-
tem. Sitqire haec ciuitas anathema, et omnia,
quae in ea funt, Domino ; fola Rahab meretrix
viuat cum vniuerfis, qui cum ea in domo funt,
abfcondit enim nuntios, quos miferamtis. Vos
autem cauete ab anathemate, ne vps ipfos fa-
ciatis anathema, fi quid de anathemate rapue-
ritis, et faciatis caflra Ifrael anathema, vt tur-
bentur. Quicquid autem auri et argenti fue-
rit, et vaforum aeneorum ac ferri, Domino con-
fecretur, repofitum in thefauris eius. Igitur
omni populo voeiferante, et clangentibus ui-
bis, poftquam in aures multitudinis vox foiti-
tusque increpuit, muri ilico corruenuit , et
afeendit vnusquisque recla porro. Et fic ce-
penuit ciuitatem, et fecerunt anathema in ore
gladii, omnia, quae erant in ea, a viro vsque ad
mulierem, ab infante vsque ad fenem, boues
quoque et oues, et afinos, ore gladii.
Duobus autem viris, qui exploratores mifß
fiierant, dixit Iofua : Ingredimini domum mu«
lieris meretricis, et producite illam, et omnia,
qua; illius funt , ficut ilü iuramento firmaftis.
Ingreffique iuuenes,eduxeruntR^ihab etparen-
tes eius, fratres quoque et cun&am fuppelledi-
lem,ac cognationem illius, et extra caftra Ifrael
manere fecenuit.
Vrbem autem, et omnia,- quae inuenta funt
in ea, fuccenderunt, absque auro et argento et
vaiis aeneis ac ferro, quae in aerarium Domini
confecrarunt. Rahab vero meretricem, et do-
mum patris eius, et omnia, quae habebat, fine-
bat Iofua viuere, et habitauerunt in medio Is-
rael, vsque in praefentem diem, eo quod ab-
fconderit nuntios, quosmiferat,vt explorarent 1
Iericha
In tempore illo iurauit Iofua, dicens : Male-
didlus vir coram Domino, qui fufeitauerit et
aedificauerit ciuitatem Iericho 5 in primogeni-
to fuo fundamenta illius iaciat , et in nouifli-
mo liberorum ponat portas eius, Fuit ergo
Dominus cum Iofua, etnomen eius vulgatum
eft in omni terra.
CAPITVLVM VII.
Filii autem Ifrael prxuaricati funt, etvfurpa-
uerunt de anathemate. Nam Achan, filius
Charmi,
363
LIBER IOSVA. CAP. VII, VIII,
3*4
Charmi,fiiii Sabdi,filii Serah, de tribu Iuda, tulit '
aliquid de anathemate-: Iratusqueef! Dominus
contra filios Ifrael.
Cumque mitteret Iofua de Iericho viros
contra Ai, quae eil iuxta Bethauen ad Orienta-
len! plagam oppidi Bethel, dixit eis: Afcen-
dite et explorate terrain. Qui praecepta com*
plentes, explorauerunt Ai : Et reuerfi ? dixe-
runt ei: Non afcendat ©mnis populus , fed
duo vel tria inillia virorum pergant, et deleant
ciuitatem: quare omnis populus fruflra vexa-
bitur contra hoftes pauciffimos ?
Afcenderunt ergo tria millia pugnatorum.
Qui flatim terga vertentes, percuffi funt a viris
vrEis Ai. Et corruerunt ex eis triginta et fex
homines. Perfecutique firnt eos aduerfarii de
porta vsque ad Sabarim : et ceciderunt per
prona fugientes. Pertiinuitque cor populi, et
ad inflar aquae liquefactum efl. Iofua vero
fcidit veflimenta fiia, et pronus cecidit in ter-
ram eoram arca Domini vsque ad vefperam,
tarn ipfe,quam omnes fenes Ifrael 5 miferuiit-
que puluerem fuper capita fiia.
Et dixit Iofua: Heu! Domine Deus, quid
vbluifü traducere populum iflum trans Iorda
nem fluuium, vt rmderes nos in manusAmor
raei, et perderes ? Vtinain, vt coepimus, manhV
femus trans Iordanem ! Mi Domine Deus,
quid dicam,videns Ifraelem hoflibus fuis terga
vertentem? Audieni Chanansei, et omnes ha-
feitatores terrae et pariter conglobati, circum-*
dabunt nos, atque delebunt nomen neflrum de
terra, et quid facies magno nomini tuo ?
Dixitque Dominus ad Iöfiia : Surge, cur ia-
ces pronus in terra? peccauit Ifrael, et prasua-
ricatus efl padum meum, tuleruntque de ana-
themate, et furati funt, atque mentiti, et abfcon-
derunt inter vafa fiia. Nee poterit Ifrael fta-
re ante hoftes fuos, eosque fugiet , quia ' facli
funt anathema : Non ero vltra vobiscum, do-
nec deleatis de medio veflri hoc anathema.
Surge, fanftifica populum, et che eis: Sanctifi-
camini in craftinum ; haec enim dicit Domi*
jaus, Deus Ifrael : Anathema in medio tui eft,
Ifrael, non poteris flare coram hoflibus tuis,
donec deleaturex te hoc auathema. Accede-
tisque finguUper tribus veftras, etquameun-
que tribuum fors inuenerit, accedet per cogna-
tiones fiias, et cognatio per domos, domusque
per viros, et quieunque fiierit deprehenfus in
anathemate, comburetur igni cum omni fub-
ftantia liia, quoniam praeuaricatiis efl padtum
Domini, et ftultitiam fecit in Ifrael.
Surgens itaque Iofua mane, applieuit Ifrael
per tribus fiias, et inuenta efl tribus Iuda, Qu»
cum iuxta familias fuas effet oblata, inuenta eft
familia Serah.Illam quoque per domos ofFerens,
reperit Sabdi; cuius domum in fingulos diuidens
viro&^inuenit Achan, filiuin Charmi,füii Sabdi,
fihi Serah, de tribu Iuda.
Et ait Iofua ad Achan: Filimi, da gloriat»
Domino, Deo Ifrael, et confitere,et indica mi-
hi, quid feceris ? ne abfcondas. Refponditque
Achan Iofua, et dixit ei:Vere egopeccaui Do-
mino Deo Ifrael, et fic et iic feci. Vidi enim
inter fpolia pallium Babyloniumbonum,etdu«
centos ficlos argenti,regulamqueaureamquin-
quaginta ficlorum, et coneupifeens abfluli, et
abfcondi in terra, in tabernaculo meo, argen«
tumque fub ipfa pofui.
Mißt ergo Iofua nuntios, qui currentes ad1
tabernaculum illius, repererunt abfcondita int
eodemloco,et argentum fimül: auferentesque
de tentorio, tulerunt ea ad Iofua, et ad omnes
filios Ifrael, proiecerantque- ante Dominum«
Tollens itaque Iofua, et omnis Ifrael cum eo,
Achan fiHum Sare, argentumque, et pallium,
et auream regulam, filios quoque et tillas eius,
boues et afinos, et oues, ipfumque tabernacu-
lum, et eunetam fuppelieclilem , duxeruntque
eos ad vallem Achor,vbi dixit Iofua: Quia per--
turbafti nos, perturbet te Dominus in die hac
Lapidauitque eura omnis Ifrael, et cuncla, quae
illius erant,igni confumpfit. Congregauerunt-
que fuper eum aceruum magnum lapidüm, qui
permanet vsque in praefentem diem. Et auer-
fus efl furor Domini ab eis. Vocatumque efl
nomen loci illhis vallis Achor, vsqse hodie.
CAPITVLVM VIII.
"P\ixit autem Dominus ad Iofiia : Ne timeaf,
■*-^ neque formides, tolle tecum omnem nuil-
titudinem pugnatorum, et confiirgens afeende
ad oppidum Ai, Ecce,tradidi in inanumtuara
Aa 3 rege«»
36f _ ___________
regem eius, et populum, vrbemque et terram.
Faciesque vrbi Ai et regi eius, ficut feciiti Ieri-
cho, et regi illius. Prasdam vero, et ömnia
„ümantia, diripieüY vobis. Pone infidias vrbi
polt eam. Surrexitque Iofua, et omnis exerci-
tus bellätoruni cum eo, vt afcenderet ad Ai.
Et electa triginta millia virorum fortium mifit
nocte, praecepitque eis,dicens: Vos eritis in
infidiis poft ciuitatem, nee longius recedatis,et
eritis omnes paratl: Ego autem , et reliqua
multitudo, quae mecnm eft, accedemus ex ad-
uerfo contra vrbem. Cumque exierint con-
tra nos, ficut ante fecerunt, fugiemus et terga
vertemus, donec perfequentes ab vrbe longius
extrahantur, putabunt enim, nos folgere, ficut
prius : Nobis ergo fugientibus, et illis perfe-
quentibus, confurgetis de infidiis, et oecupabitis
ciuitatem, tradetque eam Dominus, Deus ve-
fler, in manus veftras : cumque ceperitis, fiic-
cendite eam ; et fic omni-a facietis, vt iuffi.
Dimifitque eos, et perrexerunt ad locum in-
fidiarum, federuntque inter Bethel et Ai,adoc-
cidentalem plagam vrbis Ai. Iofiia autem no-
cle illa in medio manfit populi, furgensque du
luculo, inftruxit aciem, et afeendit cum fenio-
ribus coram exercitu. Et omnes pugnatores,
qui vna erant, afeenderunt et accefferunt ad
vrbem, caftraque pofuerunt in feptentrionali
vrbis plaga, inter quam et eos fuit vallis media.
Quinque autem virorum millia elegerat et po-
fuerat in infidiis inter Bethel et Ai, in oeeiden-
tali parte eiusdem ciuitatis. Omnis vero reli-
quus exercitus ad aquilonem aciem dirige-
bat, ita vt nouiffimi multitudinis occidentalem
plagam vrbis attingerent, ^biitergo Iofuano-
cle illa, et ftetit in vallis medio,
Quod cum vidifiet rex Ai, feftinauit mane,
et egrefllrs efl cum omni exercitu ciuitatis, vt
oecurreret Ifraeli cum omni populo fuo, re-
da e regionecampeftrium,ignorans,quodpoft
tergum laterent infidiae. Iofua vero, et omnis
Ifrael cefTerunt loco,fimulantes metum, et fu-
gientes per viam ad defertum. At illi voeife-
rantes pariter, et ie mutuo cohortantes, perfe-
cuti funt eos. Cumque receffiuent a ciuitate,
et ne' vnus quidem in vrbe Ai et Bethel re-
inanfuTet, qui non perfequeretur Ifrael, ficut
LIBER IOSVA. C AP. VIII.
__^ 366
eruperant, rperta oppida relinquentes ; dixit
Dominus ad iofua : Leua haftam, quae in ma-
nu tua eft, contra vrbem Ai, quoniam tibi tra-
dam eam» Cumque leuaffet haftam ex ad-
uerfo ciuitatis, infidias, quae latebant, furrexe-
runt confeftim, et pergentes ad ciuitatem, ce*
perunt,et propere fuccenderunt eam. Viri au-
tem ciuitatis, qui periequebantur Iofua, refpi-
cientes et videntes fumum vrbis ad ccelum vs-
que confeendere , non potueriuit vltra huc
aut illuc efFugere, cum Iii, qui fimulauerant fu-
gam, et tendebant ad folitudinem, contra per-
fequentes fortiflime reftitiffent.
Vidensque Iofua, et omruVIfrael , quod ca-
pta effet ciuitas, et fumus vrbis afcenderet, re-
uerfus,percuffit viros Aij fiquidem et illi, qui
eeperant et fuccenderant ciuitatem , egreffi ex
vrbe obuiam fuis, vt in medio Ifraelis verfa«.
rentur. Cum ergo ex vtraque parte aduerfarii
caederentur , ita , vt nullus de tanta multitudine
faluaretur aut euaderet ; regem quoque Ai ap-
prehenderunt viuentem, et attulerunt ad Iofua.
Itaque,cum Ifrael omnes habitatores Aiinter-
feeifiet in agro, et in deferto, qui perfecutifue-
rant Ifraelem , cumque omnes cecidiffent in
ore gladii, donec confumpti effent; tunc con-
uerfus omnis Ifrael verfus Ai, perenffit eam in
ore gladii. Erant autem, qui in eodem die
coneiderant, a viro vsque ad mulierem, duo-
deeim millia .hominum , omnes viri vrbis Ai,
Iofua vero non contraxerat manum, quam in
fublime porrexerat, tenens hafiam, donec fe-
ciifet anathema omnes habitatores Ai : Iumen-
ta autem et prasdam ciuitatis diuiferunt fibi filii
Ifrael, ficut praeeeperat Dominus Iofua. Et
fiiccendit Iofua vrbem, et fecit eam tumulura
fempiternum. Regem quoque eius flifpendit
in arbore vsque ad vefperam et folis occafum.
Praecepitque Iofua, et depofuerunteadauereius
de arbore, proieceruntque in ipfo introitu ci-
uitatis, congefio fuper eo magno aceruo lapi-
dum, qui perrnanet vsque in praefentem diem.
Tunc aedificauit Iofua altare Domino Deo If-
rael in jnonte Ebal, ficut praxeperatMofes,fa-
mulus Domini, filiis Ifrael, et ficut feriptum eft
in volumine legis Mofi, altare de lapidiDusJn-
politis, quos ferrum non teti^itj et obtulif fu-
per
3*7
LIBER IOSVA. CAP, VIII.IX.
3^8
per eo holocaufta Domino,' rmmolauitque te-
ietiea ; et fcf ipnt fuper lapldes deuteronomium
legis Mofi , quod ille digefferat coram Ullis
IfraeL
Omnis autem Ifrael, et»omnes maiores na-
tu, prsefedique ac iudices, ftabant ex vtraque
parte arcas in confpectu facerdotum ex Leui,
qui portabant arcam foederis Domini, aduenae
et indigenae. Media pars eorum iuxta mon-
tem Garifim , et media iuxta montem Ebal 5
ficut prseceperaf Mofes, famulus Domini, ad
benedicendum populum Ifrael. Port haec le-
git omnia verba benedidionisetmalediclionis,
iicutfcriptafuerant in legis volumine. Nihil ex
his, quas Mofes iulferat, omifit, quod non pro-
mulgauerit Iofua coram omni multitudine If-
rael, mulieribus, ac paruulis, et aduenis, qui inter
eos morabantur.
CAPITVLVM IX.
Quibus auditis, cuncTi reges trans Iordanem,
qui verfabantur inmontanis,etcampeftri-
bus, in maritimis, ac littore magni maris : Hi
qtioque , qui habitabant iuxta Libanum,, He-
thaeus, Amorraeus, Chananaeus, Pherefaeus, He-
uaeus et Iebufaeus, cöngregati funt vna, vt pu-
gnarent contra Iofua et Ifrael vnanimiter.
At qui habitabant in Gabaon, audientes cun-
c"la, quae fecerat Iofua Iericho e,t Ai, aftutia
vli funt, et legatos miferunt, qui faccos veteres
afinis imponebant, et vtres vinarios laceros et
farctos , calceamenta perantiqua et farcta in
pedibus eorum , induti veteribus veftimentis,
panes quoque , quos portabant ob viaticum,
aridi erant et mucidi. Perrexeruntque ad Io-
fua in caftra, qui runc habitabat Galgalae, et di-
xerunt ei, atque fimul omnilfraeli; De terra
longinqua venimus, pacem vobiscum facere
cupientes. Refponderuntque filii Ifrael ad eos
atque dixerunt : Ne forte in terra, qua? nobis
forte debetur,habitetis,et non poffimus fcedus
inire vobiscum. At illi ad Iofua: Serai , in-
quiunt,tui fumus. Quibus Iofua ait: Quinam
eftis vos,aut vnde veniftis? Refponderunt : De
terra longinqua venimus, ferui tui, propter no-
men Domini, Dei tui: audiuimus enim ramam
eius, cundla, quae fecit in Aegypto, et duobus
regibus Amorraeorum, qiii fuerar.t trr.r.S J°?~
danern, §ihon.reei He'febon, et Og, regi Bafan,
qui erat in Aftaroth ; dixeruntque nobis fenio-
res, et omnes habitatores terrae noftrae : Tolli-
te in manibus veftris viaticum ad iter, et oc-
currite eis, et dicite: Serui veflri fumus, fcedus
inite nobiscum. En, panes quando egrefli fu-
mus de domibus noftris, vt veniremus ad vos,
calidos fumpfimus, nunc aridi facti funt et mu-
cidi. Vtres vini nouos impleuimus, nunc la-
ceri funt, veftes et calceamenta vetuftate eon-
trita funt, propter valde longum iter,
Sufceperunt igitur de viatico eorum, et os
Domini non interrogauerunt. Feeitque Io-
fua cum eis pacem, et inito fcedere, pollicitu«
eft, vt non occiderentur. Principes quoque
multitudinis iurauerunt eis* Port dies autem
tres initi foederis audierunt, quod in vicino ha-
bitarent, et inter eos futuri effent. Mouerunt
enim caftra filii Ifrael, et venerunt ad ciuitates
eormn die tertio, quarum haec vocabula funt,
Gabaon et Caphira,et Beroth, etCariathiarim,
et non percufferunt eos, eo quod iuraffent eis
principes multitudinis in nomine Domini, Dei
Ifrael.
Murmurauit itaque omne vulgus contra
principes IfraeL, qui refponderunt eis : Iuraui-
mus eis in nomine Domini, Dei Ifrael, et id-
circo non pofTumus eos contingere j fed hoe
faciemus eis : Referuentur quidem, vt viuant,
ne contra nos ip Demini conciterur, fi peie-
rauerimus. Et dixerunt principes : Viuant, vt
in vfus vniuerfae multitudinis ligna caedant,
aquasque comportent, ficut dixerunt principes.
Quibus haec loquentibus, vocauit Gabaoni-
tas Iofua, et dixit eis : Cur nos deeipere fraude
voluiflis, vt diceretis.; proeul valde habitamus
a vobis, cum in medio noftri fitis? Itaque fub
malediclione eritis,et non deficiet de ftirpeve-
ftra ligna casdens, aquasque eomportans in do-
mum Dei mei. Qui refponderunt : Nuntia-
tum eft nobis feruis ttiis, quod promififlet Do-
minus, Deus tuus, Mofi, feruo fuo, vt traderet
vobis omnem terram, et difperderet cunclos
habitatores eius : Timuimus igitur valde, et
prouidimus animabus noftris , veftro terrore
compulfi, et höe confilium kiiüimus» Nunc
autem
3^9
LIBER IOSVA. CAP. X.
3?0
autem in manu raa fumus, quod tibi bonum
et rectum videtur, fac nobis.
Fecit ergo Iofua, vt dixerat, et liberauit eos
de manibus filiorum Ifrael, vt non occideren-
tur. Decreuitque in illo die, eos efle in mini-
flerio cuncVi populi, et altaris Domini, cjeden-
tes ligna, et aquas comportantes, vsque in pne-
fens tempus,in loco, quem Dominus elegiffet.
CAPITVLVM X.
Quac cum audiflet Adonizedec, rex Ierufa-
iem,quod cepiffet Iofua Ai, etfeciffeteam
anathema ; ficut enim fecerat Iericho, et regi
illius,fic fecit Ai,et regi eius ; et quod transfu-
giflent Gabaonite ad Ifrael, et eflent foederati
eorum,timuitvalde. Vrbs enim magna erat
Gabaon, et vna ciuitatum regalium, et maior
oppido Ai, omnesque ciues eius erant idonei
bello. Mint ergo Adonizedec, rex Ierufalem, ad
Oham, regem Hebron, et ad Piram, regem Ie^
rimoth,ad Iapliia quoque , regem Lachis, et ad
Dabir, regem Eglon, dicens : Ad me afcendi-
te,et ferte pnefidium,vt expugnemus Gabaon,
quia transfugit ad Iofua, et ad fiiios Ifrael,
Congregati igitur, afcendernnt quinque re-
«resAmorrxorum, rex Ierufalem, rex Hebron,
rex Ierimoth,rex Lachis, rex Eglon, fimul cum
exercitibus fuis, et caflra metati fujit circa Ga-
baon, oppugnantes eam, Habitatores autem
Gabaon, vrbis obfelße, miferunt ad Iofua, qur
tunc morabatur in caflris apud Galgala, et di-
xerunt ei ; Ne reirahas manus tuas ab auxilio
feruorum tuorum, afcende cito, et libera nos,
ferqu* praefidium ; conuenerunt enim aduer-
fum nos omnes reges Amorraio.rum, qui habi-
t'ant in montanis,
Afcenditque Iofua de Galgala, et omnis ex-
crcitus bellatorum cum eo , et omnes idonei
bello. Dixitque Dominus ad Ioflia: Ne ti-
meas eos , in manus enim tuas tradidi illos,
nullus enim ex eis tibi refiflere potent. Irriut
itaque fuper eos repente, cum tota no#e iter
feciuet de Galgala, Et conturbauit eos Domi-
nus a fade Ifrael, contriuitque plaga magna in
GaWi,ac perfecutus eil eos per viam afcen-
fus Bethhoron,et percufilt vsque ad Afecha et
Maceda, Cumque fugerent ftüos Iijrael, et es-
fent in defcenfu Bethhoron , Dominus miCrf.
fuper eos lapides magnos de crelo vsque ad
Afeclia. Et mortui funt niulto plures lapidi-
bus grandinis , quam gladio percufferant filii
Ifrael.
Tunc locutus efl: -Iofua Domino in die, qua
tradidit Amorrasum, in confpe&u filiorum If-
rael, dixitque coram eis : Sifle, fol, in Gabaon,
et luna, in valle Aialon. Steteruntque fol et
luna , donec vlcifceretur fe gens de inimicis
fuis. Nonne fcriptum efl hoc in libro redi?
Stetit itaque fol in medio codi, et non feftina-
uit occumbere, fpatio vnius diei. Non fuit
antea et poflea tarn longa dies, obediente Da«
mino voci viri, quia pugnabat pro Ifrael.
Reuermsque eil Iofua cum omni Ifrael in ca-
flra Ga Igala. Fugerant enim quinque reges et fe
abfconderant in fpelunca vrbis Maceda. Nun«
tiatumque efl: Iofua, quod inuenti effent quki-
que reges , latentes in fpelunca apud Maceda.
Qui ait : Voluite faxa ingentia ad os fpeluncx,
et ponite viros, qui claufos cuflodiant. Vos au-
tem nolite flare, fed perfequimini hofles, et ex-
tremos cxdite, nee dimittatis eos in vrbes fuas
venire, quas tradidit Dominus Deus in manus
veilras. Cxüs ergo aduerfariis plaga magna,
et vsque ad pernitionem confumptis,hi,quiI£
rael efFugere potnerunt, ingreffi, funt ciuitates
munitas.
Reuerfusque efl omnis populus incolumis ad
Iofua in Maceda, vbi tunc erant eaflra : nul-
lusque contra fiiios Ifrael mutire aufus eft.
Prascepitque Iofua, dicens: Aperite os fpelun- 1
ca?, et producite ad me quinque reges, qui in 1
ea latitant. Uli autem fecerunt, vt fibi fuerai
imperatum : et adduxerunt ad eum quinque
reges de fpelunca, regem Ierufalem, regem
Hebron, regem lerimoth, regem Lachis, re-
gem Eglon,
Cumque addu$i eflent ad eum, vocauü
omnes viros Ifrael, et ait ad prineipes exerci-
tus, qui fecum erant: Venite, et calcate pedi-
bus colla regum iflorum, Qui cum acceffis-
fent, et fubieclorum colla pedibus calcarent,
rurfum ait ai eos : Nolite timere, nee pauea«
tis '2 confortamini, et eftote robufli .3 fic enim
faciel
*7l
LIBER lOSVA. CAP. X. XL
37^
faciet Dominus cunclis hoftibus vefiris, aduer-
fiim quos dirnicabitis.-
Percuffitque Iofua , et interfecit eos , atque
fufpendit eos fuper quinque arbores, fuerunt-
que fufpenii vsque ad vefperum. Cumque
occumberet fol, prascepit eis, vt deponerent
eos de arboribus. Qiübus depofitis, proiece-
runt eos in fpeluncarn, in qua latuerant,etpo-
fuerunt fuper os eius faxa ingentia , quae per-
manent vsque in prseferts.
Eodem die Macedam quoque cepit Iofua
in ore gladii, regemque illius anathema fecit,
et omnes habitatores eius j nee fecit in eaquic-
quam reliqui. Fecitque regi Maceda , ficut
fecerat regi Iericho.
Tranfiuit autem cum omni Ifrael de Mace-
da ad Lebna, et oppugnabat eam, quam tradi-
dit Dominus in manus Ifrael , et regem eius.
Percufleruntque vrbem in ore gladii, et omnes
habitatores eius. Non dimiferunt in ea vllas
reliquias. Feceruntque regi Lebna, ficut fe-
eerant regi Iericho.
De Lebna tranfiuit adLachis, cum omni If-
rael, et obfidebant et oppugnabant eam. Tra-
didit Dominus Lachis in manus filiorum If-
rael, et cepit eam die altero, atque pereuffit in
ore gladii omnem animam, quae foitin ea,fic-j
ut fecerat Lebna. Eo tempore afeendit Ho-
ram rex Gafer , vt auxiliaretur Lachis , quem
pereuffit Iofua cum omni populo eius , vsque
ad internitionem. Tranfiuitque de Lachis ad
Eglon , obfedit atque expugnauit eam in eo-
-dem die, percuflitque in ore gladii omnes ani-
mas, -quae erant in ea, iuxta omnia, quae fece-
rat Lachis.
Afeendit quoque cum omni Ifrael de Eglon
•ad Hebron, et oppugnauit eam, cepitque, et !
pereuffit in ore gladii ; regem quoque eius, et
omnia oppida regionis illius, vniuerfasque ani-
mas , quae in eis fuerant commoratae. Non
reliquit in ea vllas reliquias j ficut fecerat Eglon,
fic fecit et Hebron, cun&a, quae in ea reperit,
fecit anathema.
Inde reuerfus ad Dabir cum toto Ifrael, ce-
pit eam , et oppugnauit, et cepit regem quo-
que eius, atque omnia oppida per cireuitum
pereuffit in ore gladii, et fecit anathema ani-
5. L. Pars XIV.
nias in eo , nee dimifit in ea vllas reliquias.
Sicut fecerat Hebron et Lebna, et regibus ea-
rum, fic fecit Dabir et regi illius.
Pereuffit itaque Iofua omnem terram mon-
tanam et meridianam, campeftrem, et ad flu-
mina, cum regibus fuis. Non dimifit in ea~
vllas reliquias , fed omne , quod in ea fpirare
poterat, fecit anathema, ficut praeeeperat ei Do-
minus, Deus Ifrael. Et firagem edidit a Ca-
des Barnea vsque Gafam. Omnem terram
Cofen vsque Gabaon, vniuerfosque reges et
regiones eorum vno impeni cepit. Domi-
nus enim,Qeus Ifrael, pugnabat pro eo. Re-
uerfusque eft cum omni Ifrael ad locum ca-
firorum in Galgala.
CAPITVLVM XI.
Quae cum audiffet labin, rex Hazor, mißt ad
„Iobab, regem Madon, et ad regem Some->
ron, atque ad regem Achfaph , ad reges quo-
que aquilonis , qui habitabant in montanis et
planitie, contra meridiem Ceneroth, in campe-
firibus quoque et in regionibus Dor, circa mä-
re. Chananaeum quoque ab Oriente et oeei-
dente, et Amorraeum atque Hethaeüm, ac Phe-
refaeum et Iebufaeum in montanis ; Heuaeum
quoque, qui habitabat ad radices Hermon, in
terra Mizpa. Egreffique furit omnes cum tur-
mis fuis , populus multus nimis , ficut arena,
quae efl in littore maris : equi quoque et cur-
rus immenfae multitudinis. Conueneruntque
omnes ifti reges in vnum ad aquas Merom, vt
pugnarent contra Ifrael.
Dixitque Dominus adloflia: Netimeaseos,
cras enim eadem hora ego tradam omnes iftos
caefos in confpe&u Ifrael ; equos eorum mu-
tilabis, et currus igne comb'ures. Venitque Iofiia
et omnis exercitus eius cum eo aduerfus illos, ad
aquas Merom fubito, et irruerunt fiiper eos»
tradiditque illos Dominus in manus Ifrael ; .-qui
pereufferunt eos, et perfecuti funt vsque ad Zi-
donem magnam, et aquas calidas, campumque
Mizpa , qui efl ad orientalem illius partem.
Itaque pereuffit omnes, vt nullas dimitteret ex
eis reliquias.
Fecitque, ficut praeeeperat Dominus , equos
eorum mutilauit, currusque combuffit igni.
Bb Reuer-
373
Reuerfusque ftatim cepit Hazor, et regem eius
percuifit gladio. Hazor enim antiquitus inter
omnia haec regna principatum tenebat. Per-
cuflitque omnes animas , quae ibidem mora-
bantur,in ore gladii, etfecit eas anathema,nec
reliqiium fecit ibi quicquam , quod fpiraret,
jpfamque vrbem confumpftt incendio, et
omnes per circuitum ciuitates. Reges quor
que earum cepit, percuffit atque fecit aiiathe-
ma, ficut praeeperat ei Mofes, famulus Do-
mini.
Et quanquam millas vrbes fitas in collibus
Ifrael combureret, tarnen iblam Hazor com-
buftit lofua 5 omnemque pracdam iftarum vr-
bium ac iumenta diuiferunt fibi filii Ifrael, cun-
<£ris hominibu's interfeclis , donec perderent
eoSy nee reliquerunt quicquam fpirans. Sicut
praeeeperat Dominus Mofi, feruo fuo, ita prae-
cepit Mofes lofua 3 et ille vniuerfa comple-
uit : Non omifit de vniuerfis mandatis ne
vnum quidem verbum, quod iufterat Dominus
Mofi,
Cepit itaque Ioftia omnem terram monta-
nam et meridianam, terramque Gofen, et vol-
les et plana , montemque Ifrael cum vallibus
fuis, a monte terminnnte regionem furfum
verfus Seir, vsque Baalgad , per planitiem Li-
bani fupter montem Hermon; omnes reges
eorum cepit, percuffit et oeeidit. Multo tem-
pore pugnauit lofua contra reges iftos.
,. Non mit ciuitas, qu.se fetraderet filiis, Ifrael,
praeter Heuaeum , qui habitabat in Gabaon.
Omnes autem bellando cepit, Domini enim
fententia fuerat, vt indurarentur corda eorum,
et pugnarent contra Ifrael, et fierent anathe-
ma, et non mererentur vllam clementiam, ac
delerentur, ficut praeeeperat Dominus Mofi.
In illo tempore venit lofua, et interfecitEna-
«him.de montanis Hebron, et Dabir, et Anab,
et de omni monte Iuda et Ifrael, vrbesque eo-
mm fecit anathema : non reliquit vllum de
ftirpe Enacliim in terra filiorum Ifrael, absque
ciuitatibus Gafa, et Geth et Afdod , in quibus
foüs relicK funt,
Cepit ergo lofua omnem terram, ficut lo~
eutus fuerat Dominus ad Mofen , et tradidit
L1BER IOSVA. CAP. XI. XII.
374
eam inpoffeffionem filiis Ifrael, feeundum par-
tes et tribus fuas. Quieuitque terra a praeliis.
CAPITVLVM XII.
i funt reges , quos pereuflerunt filii Ifrael,
poffederuntque terram eorum vltra Ior-
danem ad foüs ortum , a torrente Arnon vs-
que ad montem Hermon , et omnem plani-
tiem orientem verfus. Sihon, rex Amorraeo^
rum, qui habitabat Hefebon, et dominatus eft
ab Aroer , quae fita eft fuper ripam torrentis
Arnon, et dimidiae vallisJ, et dimidiae Galaad,
vsque ad torrentern Iaboc, qui eft terminus fi-
liorum Amnion , et a planitie vsque ad mare
Ceneroth contra orientem , et vsque ad mare,
quod eft mare mortuum, ad orientalem pla-
gam, per viam, quae ducit Bethlefimoth, et ab
auftrat" parte fub ArTedoth vsque Pifga.
Prasterea terminumOg,regis Bafan, de reli-
quiis Raphaini, qui habitauit in Aftharoth, et in
•Edrei, et dominatus eft in monte Hermon, et
in Salcha, atque in vniuerfa Bafan , Vsque ad
terminos Geftiiri et Maachati, et dimidiae par-
tis Galaad, qui erat terminus Sihon, regis He-
febon. Mofes, famulus Domini, et filii Ifrael
percufTerant eös , tradiditque terram eorum
Mofes in ■pbfleflionem Rubenitis, et Gadditis,
et. dimidiae tribui ManafTe.
Hi funt reges terrae, quos percuffit lofua et
filii Ifrael citra Iordsnem ad occidentalem pla-
gam , a- Baalgad in campo Libani, vsque ad
montem, qui eft terminus terrae furfum Seir
verfus. Tradiditque eam lofua in pofierfio-
nem tribubus Ifrael , fingulis partes fuas , tarn
in montanis , quam in plank atque campeftri-
bus ad flumina, et in folitudine, ac inmeridie,
Hethaeum, Amorraeum,.Chananaeum et Phere-
faeum, Heuaeum etlebufeum.
Rex lericho vnus, rex Ai, qui eft ex latere
Bethel, vnus.; rex lerufalem vnus, rex Hebron
vnus, rex -Ierimoth vnus, rex Lachis vnus, rex
Eglon vnus, rex Gafer vnus, rex Dabir vnus,
rex Gader vnus, rex Herma vnus , rex Ared
vnus, rex Lebna vnus, rex Odollam vnus, rex
Maceda vnus, rex Bethel vnus, rex Thapua
vnus, rex Hepher vnus, rex Aphec vnus, rex
Lafaron vnus , rex Madon vnus , rex Hazor
vnus,
375
LIBER IOSVA. CAP.
XII. xxfr.
37<»
vnus, rex Semeron Meronvnus, rex Ächfaph
vnus, rex Thenach vnus, rex Mageddö vnus,
rex Cades vnus, rex Iachneam Carmeli vnus,
rex Dor et prouinciae Dor vnus, rex gentium
in Galgal vnus, rex Thirza vnus : omnes reges
triginta et vnus.
CAPITVLVM XIII.
Iofua fenex prouedaeque aetatis erat, et dixit
Dominus ad eum : Senium" et graiidis natu
es, terraque latiffima dereiicla eft, qux non-
dum forte diuifa eft , omnis videlicet Galilasa,
Philiftim , et vniuerfa Gefluri , •' ä Sihor , qui
Aegyptum. praeterfluit, vsque ad terminos Ae-
caro'n, contra aquilonem, in terra Chanaan ;
qux in quinque regulos Philiftim diuiditur, Ga-
feos, Afdoditas, Afcalonitas, Gethaeos, Accaro-
nitas et Auaros. Ad meridiemvero eft omnis
terra Chanaan, et Maara Zidoniorum, vsque
.Apheca et terminos Amorraei; eft et terra
Gibtecrum, Libani quoque regio contra Orien-
ten! a ßaalgad fub monte Hermon , donec in-
grediaris Hemath. Omnium, qui habitant in
monte a Libano, vsque ad aquas calidas, vni-
uerfique Zidonii. Ego fum , qui delebo eos
a facie filiorum Ifrael. Sortiaris igitur eis, fic-
cut prxcepi tibi.
Et mmc diuide terram in poffenlonem no-
uem tribubus, et dimidiae tribui Manaffe, cum
qua Rüben et Gad poftederunt terram , quam
tradidit eis Mofes,famulus Domiiii, trans fluenta
.Iordanis ad orientalem plagam ab Aroer, quae
ilta eft in ripa torrentis Arnon, et ab vrbe, quae
eft Uta in valle, vniuerfaque campeftria Meda-
ba, vsque ad Dibon, et eundas ciuitates Sihon,
regis Amorraei , qui regnauit in Hefebon , vs-
que ad terminos filiorum Amnion, etGalaad,
ac terminum Geffuri et Maachati, et oranem
inontem Hermon, et vniuerfam Bafan, vsque
ad Salcha, omne regnum Og in Bafan, qui re-
gnauit in Aftharoth et Edrei, ipfe fuit de reli-
quiis Raphaiin, percuflltque eos Mofes atque
deleuit.
Noluerunt autemdifperdere filii Ifrael Ges-
furi et Maachati , fed habitauerunt in medio
Ifrael vsque in praefentem diem. Tribui au-
tem Leui non dedit pofMlonem, fed facrifi-
cia Domini, Dei Ifrael, ipfa eft eins haereditas,
ficut locutus eft iUL
Dedit ergo Mofes ponefllonem tribui filio-
rum Rüben , iuxta cognationes fuas , fuitque
terminus eorum ab Aroer, quae fita eft in ripa
torrentis Arnon, et ciuitate in valle eiusdem
torrentis media, vniuerfamque planitiem'quse
ducit Medaba, et Hefebon, cunclaque oppida
eius in planitie, Dibon quoque, etBamothBaal,
et BethBaalmaon, et Iaza, et Cedemoth, et Me-
phaath,et Cariathaim, et Sabama, et Zerethfa-
har in_monte, Emee et Bethpeor, et Ailedoth
fub Pifga, et Bethieflmoth, oiiines- vrbes cam-
peftres, vniuerfaque regna regis Sihon Amor-,
raei, qui regnauit in Hefebon, quem pereuflk
Mofes cum prineipibus Madian, Eui, et Re-
cem, et Zur, et Hur, et Pvebea, qui füerunt du-
ces Sihon, habitatores terra:: EtBalaam,filiiun
Beor, diuinum, oeeiderunt filii Ifrael gladio
cum ceteris interfectis. Facmsque eft termi-
nus filiorum Rüben Iordanis fluuius. Haec eil
pofleflio Rubenitarum per cognationes fiias,
ciuitates et villae earum, ,
Deditque Mofes tribui Gad, et filiis eins per
cognationes fuas porfeffionem. Fuitque ter-
minus eorum Iaefer , omnesque ciuitates Ga-
laad , et dimidia pars terrae filiorum Amnion,
vsque ad Aroer, quae eft contra Rabbath, et ab
Hefebon vsque Ramoth , Mizpe et Betonim,
et a Mahanaim vsque_ad terminos Dabir , in
valle quoque Betharam, et Bethnemra, et Suc-
coth, et Zaphon, reliqua de regno Sihon, re-
gis Hefebon, ad lordanem , qui terminus eft
vsque ad finem maris Cenereth trans lorda-
nem, ad orientalem plagam. Hase eft poffeflio
filiorum Gad, per famifias ftjas, et ciuitates, et
villas earum,
Dedit et dimidiae tribui Manafle, filiisque
eius iuxta cognationes fuas pofTeflionem. Et
terminus eorum eft a Mahanaim , vniuerfa
Bafan, totum regnum Og, regis Bafan, omnes-
que vici lair, qui funt in Bafan, fexaginta op-
pida : dimidia vero pars Galäad et Aftharoth
et Edrei, vrbes regis Og in Bafan, filiorum Ma-
chir, filii Manafte, videlicet dimidiae partis fi-
liorum Machir, iuxta cognationes fiias.
Hanc poifeffionem diuifit Mofes in campe-
Bb 2 ftritus
377
L1BER IOSVA* CAP. XIV. XV.
ftribus Moab, trans Iordanem contra Iericho,ad
orientatem plagam. Tribui autem Leui non de-
dit poffenionem, quoniam Dominus, Deas If-
rael, ipfe eft poüeflio eins , vt locutus eft> illi.
CAPITVLVM XIV.
TJoc eft, quod ponederunt filii Ifrael in terra
•*■ * Chanaan, quam dederunt eis Eleafar fa-
cerdos,et Iofua, filius Nun, et principes fami-
liarum, per tribus Ifrael ; forte omnia diuiden-
tes, ficut praeceperat Dominus in manu Mofi,
nouem tribubus et dimidiae tribui Manafle.
Duabus enim tribubus et dimidias dederat Mo-
fes trans Iordanem pofleflionem. Leuitre au-
tem non dederat polfeifionem inter eos , , quia
crant filii ex Iofeph duas tribus, ManafTe et
Ephraim: nee aeeeperunt Leuitae aliamin ter-
ra partem, niil vrbes ad habitandum, et fubur-
bana earum, ad alenda iumenta, et pecom flia ;
ficut praeceperat Dominus Mofi , ita fecerunt
filii Ifrael, et diuiferunt terram.
Acceflerunt itaque filii luda ad Iofiia in Galga-
la, locutusque eft ad eum Caleb, filius Iephone,
"Cenefaeus: Nofti,quid locutus fit Dominus ad
Mofen, hominem Dei, de nie et te in CadesBar-
hea ? Quadraginta annorum eram, quando mi-
ßt me Mofes, famulus Domini Dei, de Cades-
Barnea, vt confiderarem terram , nuntiauique
ci, quod mihi ^verum videbatur. Fratres au-
tem mei, qui afeenderant mecum, perterrue-
runt cor populi, et nihilominus ego fecutus fum
Dominum Deum meum.
lurauitque Mofes in die illo,dicens: Terra,
quam calcauit pes tuus, erit pofleflio tua et fi-
liorum tuorum in aeternum, quia perfecle fe-
cutus es Dominum Deum tuum. Cpnceflit
ergo Dominus vitam mihi, ficut pollicitus eft,
vsque in praefentem diem. Quadraginta et
quinqne anni funt , ex quo locutus eft Domi-
nus verbum iftud ad Mofen, quando ambula-
" bat Ifrael per folitudinem. Hodie ocloginta
quinque annorum Ihm, fic Valens, vt eo vale-
bam t6mpore, quando ad explorandummiflus
fum, illius in me temporis fortitudo vsque ho-
die perfeuerat, tarn ad bellandum, quam ad
gradiendum.
Da ergo mihi montem iftum , quem polü- [
378
citus eft Dominus, te quoque andiente, in quo
Enachim fiint, et vrbes magnae atque munita?,
fi forte fit Dominus mecum, et potuero dele-
re eos, ficut promifit mihi/ Benedixitque ei
Iofua , et tradidit ei Hebron in poneflionem,
atque ex eo fuit Hebron Caleb , filio Iephone
Cenefaeo,. vsque in praefentem diem, quia per-
fekte fecutus eft Dominum, Deum Ifrael. „ No-
men Hebron ante vocabatur CariathArbe, fue-
rant autem ibi ingentes homines inter Ena-
chim. Et terra ceflauit a praeläs.
CAPITVLVM XV.
Tgitur fors filiorumludas per cognationes fuas
-*- ifta fuit : A termino Edom deferti Zin con-
tra meridiem, ab extremaparte auftralis pla-
gae. Et eft terminus meridianus ab ora maris
mortui, hoc eft,a lingua eius, quae relpicit me-
ridiem, egrediturque contra rfcenfum Acrab-
bim, et pertranfit in Zinna, afcenditque a me-
ridie verfus Cadesbarnea , et peruenit in He-
zron, afeendens ad Adar, et cireuiens Carcaa,
atque inde pertranfiens in Azemöna, etperue-
niens ad torrentem Aegypti , funtque termini
eius mare magnum. Hie eft finis meridianae
piagas.
Ab Oriente vero erit initium mare falfifli-
mum, vsque ad extrema Iordanis. .
Terminus vero aquilonaris eft a lingua ma-
ris in ora Iordanis , afcenditque in Bethagla,
et tranfit ab aquilone in Betharaba , afeendens
ad lapidem Böhen, filii Rüben, et tendens vs-
que ad Debir, a valle Achof ; et verfiis aquilo-
nem refpicit Galgala, quae eft ex aduerfo nfeen-
fionis Adomim, quae ab auftrali parte torren-
tis eft, et tranfit ad aquas Enfemes,et eftexinis
eius ad fontem Rogel , afcenditque per con-
uallem filii Hennom, ex latere Iebufasi ad me-
ridiem. Hase eft Ierufalem. Et inde feerigens
ad verticem montis , qui eft e regione vallis
Hennom ad oeeidentem, qui mons contingit
oram vallis Raphaim contra aquilonem,tranfit-
que a vertice montis vsque ad fontem aquas
Nephthoa, et peruenit vsque ad vrbes montis
Ephron , inclinaturque in Baala, quas eft Ca-
riathiarim, et cireuit de Baala contra oeeiden-
tem, vsque ad montem Seir; tranfitque ad la-
tus
379
LIBER IOSVA. CAP. XV. XVI.
38o
tus montis Iarim abaquilone, hie efl Chefa-
lon j defeenditque in Bethfames , tranfitque in
Thimna, et peruenit ad latus Accaron, verfus
aquilonem, inclinaturque ad Sichron, et tranfit
montem Baala, peruenitque in Iabneel, et exitus
eius efl: mare.
Terminus autem occidentalis efl mare ma-
gnum. Hi funt termini filiorum Iuda percir-
cuitum in cognationibus fiiis.
Caleb vero, filio Iephone, dedit partem in
medio filiorum Iuda, ficut praseeperat ei Do-
minus, CariathArbe patris Enac, ipfa efl He-
bron. Deleuitque ex ea Caleb tres filios Enac,
Sefai,et Ahiman, et Thalmai, de flirpe Enac.
Atque inde confeendens venit ad habitatores
Debir, quae prius vocabatur CariathSepher.
Dixitque Caleb : Qui pereufferit CariathSepher,
et ceperit earn, dabo ei Achfa , filiam meam,
vxorem. Cepitque eam Othniel, filius Cenes,
jfratris Caleb : dqditque ei Achfa, filiam fuam,
vxorem.
Quam cum duceret, fiiafa eil a viro ilio, vt
peteret a patre fuo agrum , et delapfa eil ab
afino. Cui Caleb : Quid habes ? inquit. At
illa refpondit: Da mihibenedk^ionem^terram
auftralem dedifti mihi, iunge et irriguam. De-
dit itaque ei Caleb irriguum fuperius et infe-
rius. Hase eil poflefliotribus filiorum Iuda per
cognationes fuas.
Et hx funt ciuilates filiorum Iuda iuxta ter-
minos Edom a meridie: Cabzeel,Eder,Iagur,
Cina, Dimona, Adada, Cedes, Hazor, lethnan,
Siph, Teiem, Bealoth, Hazor, Hadatha, Ca-
, rioth, Hezron, haec efl Hafor, Amam, Sema,
, Molada, Hazar, Gadda, Hefmon, BethPalet,
[ Hazarfual,BeerSeba,Bisiothia, Baala,Iim,Azem,
Eltholad, Chefil, Hanna, Ziclag, Madmanna,
SanSanna, Lebaoth, Silhim, Ain, Rimon,
omnes ciuitates viginti nouem, et viljfe earum.
In vallibus vero : Eflhaol, Zarea, Afna, Sa-
noa,Enganim,Taphua,Enam,Iarmuth, Ädul-
lam, Socho, Afeca, Saaraim, Adithaim, Gedera,
! Giderothim; vrbes quatuordeeim, et villx ea-
! nun.
Zenan, Hadafa, Migdalgad, Delean, Mizpe,
Iacthiel,Laclüs, Bazecath, Eglon, Chaben, Lah-
mäm, Chithlis, Gederoth, BethDagon, Naama,,
Macedaj ciuitates fedeeim, et villae earum»
Libna, Ether, Afen, Iephthah, Afha, Nezib,
Cegila, Achfib, Marefa j ciuitates nouem et vil-
lae earum. Accaron cum vicis et villulis fiiis»
ab Accaron vsque ad mare, omnia, quae ver-
gunt ad Afdod, et viculos eius 5 Afdod cum vi-
cis et villulis fuis., Ga&t cum vicis et villulis-
fuis, vsque ad torreritem Aegypti,etmarema-
gnum efl terminus eius.
Et in monte Samir, Iathir, Socho, Danna,
CariathSanna, hase efl Debir Anab, Eflhemo,
Annim, Gofen, Holon, Gilo j ciuitates vndeeim
et villae earum,
Arab, Duma, Efean, Ianum, BethThapüah,
Apheca, Humta, CariathArbe, hasc efl Hebron,
Zior j ciuitates nouem et villae earum. Maon,
Carmel, Siph, Iuta, Iefrael, Iacdeam, Sanoah,
Cain, Gabea, Thimna ; ciuitates decem et villae
earum. Halhul, Bethzur, Gedor, MahArath,
Bethanoth, Elthecon ; ciuitates fex et villas ea-
rum. CariathBaal, haec efl Cariathiearim, Ha*
rabba ; ciuitates duae et villas earum.
In deferto BethAraba , Middin, Sechfächa,,
Nibfan , et ciuitas falis, etEngeddij ciuitates
fex et villas earum.
Iebufaeum autem, habitatorem Ierufalem,
non potuerunt filii Iuda delere , habitauitque
Iebufaeus cum filiis Iuda in Ierufalem, vsque in
praefentem diem.
CAPITVLVM XVI.
Cecidit quoque fors filiorum lofephab Ior-
dane contra Iericho , et vsque ad aquas
eius ab Oriente, et folitudo, quae afeendit de Ie-
richo per montem Bethel; egrediturque de
Bethel ad Liüam, tranfitque terminum Arci
Atharoth, et defeendit ad oeeidentem, iuxta
termiaum laphleti, vsque ad terminos Bethho-
ron Eferioris, et ad Gafer: et exitus eius efl
mare magnum. Hxc poffederimt filii Ioleph,
Manafles et Ephraim.
Et efl terminus filiorum Ephraim per cogna-
tiones fuas, et poffeflio eorum contra orien-
tem, Atharoth Adar vsque ad Bethhoron fil-
periorem, et exit ad oeeidentem, propeMich-
metha, quae fita efl ad aquilonem, et cireuit
Bb 3 contra
3#
LIBER IOSVA. q AP. XVII. "XVIII.
382
contra orientem ThaenathSilo , etj>ertranfit
ab Oriente ad Ianoha, defcenditque de Ianoha
in Ataroth et Naratha, etperuenit inlericho,
egrediturque ad Iordanem. De Taphua per-
tranlit contra oceidentem in NahalCana ; ■ et
exitus eius eft ad mare.
Haeo eft poffeffio tribus filiorum Ephraim,
per familias fuas. Et omnes.vrbesfinium filio-
rum Ephraim cum villis erant fitae interpofTes-
fiones filiorum ManafTe. Et non interfecerunt
filii Ephraim Chananaeum, qui habitabat in
Gafer, habitauitque Chananaeus in medio
Ephraim, vsque in diem hanc tributarius,
CAPITVLVM XVII.
Cecidit autem fors tribui ManafTe, (ipfe
enim efi primogenitus Iofeph,) Machir,
primogenito Manaff©, patri Galaad; fuitenim
vir bellicofus, habuitque pofTemonem Galaad,
et Rafan, ita etreliquis filiorum ManafTe, iux-
1 ta familias fuas, filiis Abiefer, filiis Helec, filiis
Afriel, filiis Sechem, filiis Hepher, et filiis Se-
mida. Ifli funt filii ManafTe, fihi Iofeph, ma-
res per cognationes fuas.
Zelaphehad vero, filio Hepher, filii Gilead,
filii Machir, filii ManafTe , non erant filii, fed
folse filia?, quarum ifla funt nomina : Mahala,
Noa,Hagla, Mika, Tirza. Veneruntque in
confpedtu Eleafari facerdotis, et Iofua filii Nim,
et principum, dicentes : Dominus pra:cepit per
manum Möfi,vt daretur nobis pofTeffio in me-
dio fratrum noftrorum. Dedit ergo eis iuxta
Imperium Domini, pofTeflionem in medio fra-
trum patris eorum.
'• Et ceciderunt funiculi ManafTe decem, abs-
que terra Galaad, et Bafan,trans Iordanem. Fi-
lias enim ManafTe pofTederunt hxreditatem in
medio filiorum eius. Terra autem Gilead ce-
cidit in fortem filiorum ManafTe, qui reliqui
erant.
Fuitque terminus ManafTe ab AfTer ad
Michmethath, quae refpicit Sechem, et egre-
ditur ad dexteram iuxta habitatores fontis Tha-
puah. Etenim in forte ManafTe ceciderat ter-
ra Thapuah, et efl terminus ManafTe in fini-
nibus filiorum Ephraim : defcenditque termi-
nus ad NahalCana hx meridiem ad ciuitates
torrentis Ephraim, quae in medio funtvrbium
ManafTe. Terminus vero ManafTe ab aquilo-
ne efl ad torrentem, et exitus ad mare , ita vt
poflellio Ephraim fit ab auflro, et ab aquilone
ManafTe, vt vtramque claudat mare, et con-
iungantur Tibi in tribu Afer ab aquilone, et in
tribu Ifafchar ab Oriente.
Fuitque hgereditas ManafTe in Ifafchar et in
Afer , Bethfean et viculi eius , Ieblaam cum
viculis fuis, et habitatores Dor cum viculis fuis,
habitatores quoque Endor cum viculis fuis, fi-
militerque habitatores Taanac cum viculis fuis,
et habitatores Megiddo cum viculis fuis,etter-
tia pars Napheth. Nee potuerunt filii Manas-
fe has ciuitates fubuertere , fed cepit Chana-
nasus habitare in terra fua, Poflquam autem
conualuerunt filii Ifrael , fubiecerunt Chana-
naeos, et feceruntfibi tributarios, nee interfece-
runt eos.
Locutique fimt filii Iofeph ad Iofua, et dixe-
runt : Qiiare dedifli mihi terram in pöfTeflio-
nem fortis et funiculi vnius , cum fim tantae
multitudinis , et benedixerit mihi Dominus? Ad
quos Iofua ait: Si populus multus es,afcende
in fyluam, et fac tibi locum in terra jPherefaei
et Raphaim, quando angufta efl tibi poiTefTio
montis Ephraim.
Cui refponderunt filii Iofeph : Non pofiu-
mus ad montana confeendere, cum ferreis cur-
ribus vtantur Chananasi, qui habitant in terra
Emec, in qua fitae funt BethSean cum viculis
fuis, et lefreel in Emec. Dixitque Iofua ad do-
mum Iofeph, et Ephraim et ManafTe : Popu-
lus multus es, et magnaefortitudims,non habe*
bis fortem vnam, fed tranfibis ad montem, vbi
fylua efl, quam para tibi, et erit tuorumfiniiim,
cum fubuerteris Chananaeum, quem dicis fer*
reos habere currus. et efTe fortiffimum,
CAPITVLVM XVIII.
r^Jongregatique funt omnes filii Ifrael in Silo,
ibique fixerunt tabernaculum teftimonii, et
fuit eis terra fubiecla. Remanferant autem
filiorum Ifrael feptem tribus, quae nondum ac*
ceperant pofTefllones Tuas, ad quos IoTua ait :
Vsquequo cefTatis , et nonintratis adpoffiden-
dam terram, quam Dominus, Deus patrumve-
flrorum,
383
LIBER IOSVA. CAP. XVIII. XIX.
384
ftrorum, dedit vobis ? Eligite de fingulis tribu-
bus ternos viros, vt mittam eos, et pergant at-
que peragrent terram, et defcribant eam iuxta
poflefiiones fuas, referantque ad rae, quod de-
Ibripferint.
Diuidite vobis terram in feptem partes : Iu-
da fit in terminis fuis ab a»nrali plaga, et do-
mus Iofeph ab aquilone. Vos autem defcri-
bite terram in feptem partes , et huc venietis
ad nie, vt coram Domino, Deo veftro, mittam
vobis hie fortem , quia non eft inter vos pars
Leuitarum , fed facerdotium Domini eft eo-
rum hasreditas. Gad autem, et Rüben, et dimi-
dia tribus Manafle iam aeeepernnt poneffiones
fuas trans Icrdanem , ad orientalem plagam,
alias dedit eis Mofes, famulus Domini.
Cumque furrexiffent viri , et pergerent ad
deferibendam terram , praeeepit eis lofua , di-
cens : Circuite terram; et deferibite eam, ac re-
uertimini ad me, vt hie coram Domino, Deo
veftro, in Silo mittam vobis fortem : Itaque
perrexerunt, et peragrantes eam, deferipferunt
eam in charta in feptem partes, iuxta eiuitates
fuas. Reuerfique funt ad lofua in caftra in Si-
lo , qui miilt fortem coram Domino in Silo,
diuifitque terram filiis Ifrael, fingulis fuam
partem.
Et afeendit fors Beniamin per familias fuas,
vt pofnderent terram inter filios Iuda, et filios
Iofeph. Eftque terminus eorum contra aqui-
lcnem a Iordane, et afeendit iuxta latus Iericho
feptentrionalis piagas, et inde contra oeeidentem
admontanaconfeendens, etexituseft adfolitu-
dinem BethAuen, atque vergit ad latus iuxta Lu-
ftn. ad meridiem, ipfa eft Bethel; defeendit-
que in Ataroth Adar ad montem, qui eft ad me-
ridiem BethHoron inferioris, et inclinatur cir-
cuiens ab oeeidente ad meridiem a monte, qui
eft e regione BethHoron, verfus meridiem,
funtque exitus eins in CariathBaal, quas voea-
tur Cariath-Iearim, vrbem filiorum Iuda. Hie
eft terminus occidentalis.
Terminus autem meridianus eft a Cariath-
Iearim, et vergit ad oeeidentem , et peruenit
vsque ad fontem aquarum Nephthoah, defcerl-
ditque in partem montis,qui eft e regione val-
li6 filiorum Hinnam , et eft contra feptentrio-
nalem plagam in extrema parte vallisRaphaim,
defeenditque meridiem verfus per vallein Hin-
nam , iuxta latus Iebufaei , et peruenit ad fon-
tem Rogel, tranfiens ab aquilone, et egrediens
ad EnSemes , et pertranfit vsque ad tumulos,
qui fimt e regione afeenfus Adumim , defeen-
ditque ad lapidem Bohen,filii Rüben, et tranfit
iuxta latus praeter campeftria, qua funt ad aqui-
lonem , et defeendit in campeftria , et tranfit
iuxta latus ad BethHagla ad aquilonem, in ora
Iordanis meridiana. Hie eft terminus meri-
dianus.
Terminus autem orientalis eft Iordanis.
Haec eft poiTeflio filiorum Beniamin, cum ter-
minis fuis, in cireuitu per familias fuas.
Fueruntque eiuitates eins : Iericho, et Beth-,
Hagla, Emec, Cezin, BethAraba, Zemaraim,
BethEl, Auim, Haphar, Aphra,Caphar,Amor
nai, Aplini, Gaba ; eiuitates duodeeim et villse
earum : Gibeon , Rama, Beeroth, Mizpe, Ca-
phira, Moza, Recem, Ierpeel, Thraela, Zela,
Eleph et Iebus , quas eft lerufalem ; Gibeath,
Cariath, eiuitates quatuordeeim et villae earum.
Haec eft poiTeflio filiorum Beniamin, iuxta fa-
milias fiias.
CAPITVLVM XIX.
Et egrefla eft fors feeunda filiorum Simeon,
per cognationes fuas , fuitque hasreditas
eorum in medio filiorum Iuda : Beerfeba, Sa-
ba, Molada, Hazar-Sual,-Ba!a, Azem, ElTho-
lad, Bethul, Harma, Z-ickg, Betha Marcahoth,
HazarSufla, BethLebaoth, Saruhen, eiuitates
tredeeim, et villas earum 5 Ain,Rnr,on,Ether,
Afan, eiuitates quatuor et villac earum. Et
omnes viculi per cireuitum vrbium iflarum,
vsque ad BaalathBeer Ramath, contra auftra-
lem plagam. Hase eft hasreditas filiorum Si-
meon, iuxta cognationes fuas, in pofleflione et
funiculo filiorum Iuda. Quia nimis ampia erat,
et(idcirco filii Simeon pofiederunt in medio
hasreditatis eius.
Ceciditque fors tertia filiorum Sebulon per
cognationes fuas. Et fi-chis eft terminus pos-
feflionis filiorum Sebulon v^.que Sarid, alcen-
ditque ad oeeidentem ad'Mareala, et peruenit
Dabafethadtorrentem,qui eft contra Iacneam,
et
ggf L1BER IOSVA. CAP. XIX. XX. 2g6
Elharem,BethAnath,Bemfames,ciiütatesdecem
et nouem, et viilae earum. Haec efl poffeffio
tribus filiorum Naphthali, per cognationes fuas,
vrbes et viculi earum.
Tribni filioriim Dan perfamilias fuasegres-
HaNea, et circuit ab aquilone ad Nathoii , et fa efl fors feptima, et fuit terminus poiTeffio-
exitus eins efl vallis IephthaEl,Catath,Nahalal, nis eius, Zarea, Eflhaol, Irfames, Saalabin, Aia-
Simron, Iedeala, et BethLahem ; ciuitates duo- , Ion, Icthla, Elon, Ti.mnatha, Eeron, Ethece,
decim et villas earum. Haec efl haereditas fi- j Gibethon, Baalath, Iehud, Berbarac, GathRi«
et vergit de'Sarid contra orientem , in finem
CislothThaber , et egreditur ad Dabrath , de-
icenditque contra Iapia , et inde tranfit vsque
ad orientalem plagam per Githa et Hepher,
Itha, Cazin, et egreditur in Rimon, Hamthoar.
liorum Sebulon per cognationes fuas, vrbes et
viculi earum.
Ifafchar egfefla efl fors quarta per cognatio-
nes fuas. Fuitque eius regio : Iefraela , Che-
fulloth, Sunem, Hapharaim, Sion, Anaharath,
Raabith, Cifeon, Abez, Remeth, EnGannem,
EnHada, Bethpazez, et peruenit terminus eius
vsque Thabor, Sahazima, BethSemes 3 eflque
exitus eius Iordanis; ciuitates fedecim et villas
earum. Haec efl pofTeflio filiorum Ifafchar,
per cognationes fliäs , vrbes^t viculi earum.
Ceciditque fors quinta tribui filiorum AfTer
per cognationes fuas 5 fuitque terminus eorum :
Helcath, Hau, Beten, Achfaph, Alamelech,
Amead, Mifeal et peruenit vsque ad Carmelum
ad mare, et SihorLibnath, ac reuertitur contra
orientem ad BethDagon , et.pertranfit vsque
Sebulon, et vallem IephthahEl, contra aquilo-
nem in BethEmec, Negiel, egrediturque ad be-
uam ad Cabul, Ebron, Rehob, HamonCana
vsque ad Zidonem magnam , vertiturque in
Rama, vsque ad ciuitatem munitam Zor, et
vergit ad Hofla ; eflque exitus eius ad mare recla i U t locutus efl Dominus
ad Achfib, Vma, Aphec, Rehob, ciuitates vigin- -i-J Loquere filiis Ifrael et die eis: Separate vrbes
perfugii,de quibus locutus fiim ad vosperma
ti dii3e,et viilae earum. Hase efl poffeffiofilio-,
nun Affer per cognationes fuas , vrbesque et
viculi earum.
Filiorum Naphthali fexta pars cecidit perfa-
milias fuas, et cepit terminus de Heleph. Elon,
per Zaanaim, AdamiNeceb, IabneEl, vsque La-
cum; et exitus efl ad Iordanem, reuertiturque
terminus contra oeeidentem ad Afnoth Tha-
bor, atque inde egreditur in Hucoc, et per-
num Mofi, vtconfugiat ad eas,quicunqueani-
mam forte percuflerit nefeius, et pofllt euade-
re iram proximi, qui vltor efl fanguinis, cum
ad vnam harum coufugerit ciuitatum, ftabit-
que ante portam ciuitatis , et loquetur feniori-
bus vrbis illius negotium fuum, ficque fufei-
pient eum, et dabunt ei locum ad habitandum.
Cumque vltor fanguinis eum fuerit perfecu-
tranfit in Sebulon contra meridiem, et in Äferjcutus, non tradent in manus eius, quia forte
contra oeeidentem , et in Iuda ad Iordanem j percufHt proximum fuum , nee ante biduum
contra ortum folis, ciuitates munitas, Zidimzer,
Hamath Racath, Chinnereth, Adama, Rama,
Hazor, Cedes, Edrei, EnHazor, Iereon,Migdal
triduumue fuit ei inimicus. Et habitabitin ci-
uitate illa , donec flet ante iudicium , caufäm
reddens populo facti fui, et moriatur facerdos
magnus.
mon, Meiarcon, Racon, cum termino, qui re
fpicit Iapho,et ibi efl terminus extremus regio -
nis Dan» Afcenderunt quoque filii Dan , et
pugnauerunt contra Lefem, ceperuntque eam,
et pereufferunt eam ore gladii, et poffederunt,
et habitauerunt in ea , vocantes nomen eius
Lefem Dan, ex nomine Dan, patris fui. Hax
efl pofTeflio tribus filiorum Dan, per cognatio-
nes fuas, vrbes et viculi earum.
Cumque compleffent forte diuidere terrain
fingulis per tribus fuas, dederunt filii Ifrael pos-
feflionem Iofua,filio Nim, in medio fui, iuxta
prafeeptum Domini, vrbem, quam poflulauit,
TimnathSerah, in monte Ephraim, et asdifica-
uit ciuitatem, habitauitque in ea.
Hae funt poffefliones, quas forte diuiferunt
Eleafar facerdos, et Iofiia,fiIius Nun, et prin-
cipes familiarum ac tribuum filiorum Ifrael in
Silo, coram Domino ad oflium tabernaculi te-
flimonii j et diuifio terrae completa efl.
CAPITVLVM XX.
387
LIBER IOSVA. CAP. XX. XXI.
^88
magnus, qui erit in illo tempore. Tünc re-
uertetur homicida, et ingredietur ciuitatem et
domum fuam, de qua fugerat.
Sanclificaueruntque Cedes in Galiläa montis
Naphthali, et Sichern in monte Ephraim, et
CariathArbe, ipfa eft Hebron; in monte Iuda ; I
et 'trans Iordanem, contra orientalem plagam '
Iericho, dedernnt Bezer , quas Uta eft in cam- i
peftri folitudine de tribu Rüben, et Ramoth in
Galaad de tribu Gad, et Golan in Bafan de tri-
bu Manaffe.
Hae ciuitates conftitutae funt cunc'tis filiisITrael
etaduenis, quihabitantintereos, vt confugeret
ad eas, qui animam forte percufferit,et non mo-
reretur in manu proximi, qui efl vltor fanguinis,
donecftaret ante populum, expofiturus caufam
fuam.
CAPITVLVM XXI.
A ccefleruntque principes familiarum Leui
^*- ad Eleafarum facerdotem, et Iofua filium
Nun, et ad duces cognationum , per fingulas
tribus filiorum Ifrael, locutique firnt ad eos in
Silo terrae Chanaan, atque dixerunt: Dominus
prascepit per manum Moli, vt darentur nobis
vrbes ad habitandum , et fuburbanä earum ad
alenda iumenta. Dederuntque filii Ifrael de
poueilionibus .fuis iuxta imperium Domini ci-
uitates et fuburbanä earum.
EgrefTaque eft fors in familia Cahath, et da-
tae funt filiis Aaron, facerdotis, ciuitates trede-
cim de tribu Iuda, Simeon^ et Beniamin ; Re-
liquis autem filiorum Cahath, ciuitates decem
de tribubus Ephraim, et Dan , et dimidia tribu
Manaffe. Porro filiis Gerfon egreffa eft fors,
vt acciperent ciuitates numero tredecim de
tribu Ifafchar , et Afer et Nephthali, dimidia-
que tribu Manaffe in Bafan. Et filiis Merari
per eognationes fuas , vrbes duodecim de tri-
bubus Rüben, et Gad et Sebulon. Dederunt-
que filii Ifrael Leuitis ciuitates et fuburbanä
earum per fortem, ficut praeceperat Dominus
per manum Mofi.
De tribubus filiorum Iuda et Simeon dedit
Iofua filiis Aaron, per familias Cahath Leuiti-
ci generis (prima enim fors illius egreffa eft)
ciuitates, quarum ifta funt nomina: Cariath-
Arbe patris Enac , quae vocatur Hebron
S.L. Pars XIV.
in
monte Iuda, et fuburbanä eiü» per drcuifunv:
Agros veroet villas eius dederat Caleb, filio Ie-
phone, ad poffidendum.
Dedit ergo filiis Avaron, facerdotis, Hebron,,
perfugii ciuitatem, ac fuburbanä eins , et Lib-
man cum fuburbanis fuis , et Iathir, Efthmua,
Holon, Dabir, Ain, Iutha et Bethfames, cum
fuburbanis fuis ; ciuitates nouem de tribubus
duabüs. De tribu autem filiorum Beniamim
Gibeon,, Gaba, Anathoth et Almon, cum fub-
urbanis fuis ; ciuitates quatuor. Omnes fimul
ciuitates filiorum Aaron facerdotis tredecim,
cum fuburbanis fuis.
Reliquis vero per familias filiorum Cahath
Leuitici generis haec eft data poffeflio : de tri-
bu Ephraim ciuitates perfugii, Sichern cum
fuburbanis fuis , in monte Ephraim , Gefer,
Cebzim,Bethhoron cum fuburbanis fuis; ciui-
tates quatuor. De tribu quoque Dan , Elthe-
ce, Gibthon, Aialon et Gadremon, cum fubur-
banis fuis ; ciuitates quatuor. Porro de dimi-
dia tribu Manaffe : Taenach, et Gadremon
cum fuburbanis fuis ; ciuitates duac. Omnes
ciuitates decem, et fuburbanä earum, data funt
reliquis filiis Cahath.
Filiis quoque Gerfon Leuitici generis dedit
de dimidia tribu Manaffe , eiuitatem perfugii
Golan in Bafan, et Beafthra cum fuburbanis fuis,
ciuitates duas. Porro de tribu Ifafchar, Cifion,
Dabrath Iarmoth, Engannim cum fuburbanis
fuis, ciuitates quatuor. De tribu autem Äfer :
Mifeal, Abdon,Helcath etReob,cum fuburba-
nis fuis; ciuitates quatuor. De tribu quoque
Nephthali : ciuitatem perfugii Cedes in Gali-
l32aret HamothDor, et Caithan, cumfuburbanis
fuis ; ciuitates tres. Omnes vrbes familiarum
Gerfon tredecim, cum fuburbanis fuis.
Filiis autem Merari , reliquis Leuitis , per
familias fuas data eft de tribu Sebulon : Iacnea,
Cartha, Dimna et Nahalal, ciuitates quatuor,
cum fuburbanis fuis. De tribu Rüben : Bezer,
Iahfa, Cedemoth, etMephaath, cum fuburbanis
fuis, ciuitates quatuor. De tribu Gad : ciuita-
tem perfugii Ramoth in Galaad,etMahanaim,
Hefebon et Iaefer cum fuburbanis fuis, ciuita-
tes quatuor. Omnes vrbes filiorum Merari
per familias et eognationes fuas erant duode-
C c cina.
389
LIBER IOSVA. CAP, XXL XXII.
390
cim. Itaque ciuitates vniuerfae Leuitarum in ,
medio poffefüonis filiorum Ifrael fuerunt qua- '
draginta o<fto, cum fuburbanis fiüs, fingulae
per familias diftributae.
Deditque Dominus Dens omnera terram,
quam traditurum fe patribus eorum iurauerat,
et poffederunt iliam , et habitauerunt in ea.
Deditque eis requiem per circuitum, ficut iu-
rauerat patribus eorum , neque quisquam refti-
tit eis ex omnibus hoftibus eorum, et omnes ho-
ftes eorum tradidit Dominus in manus eorum.
Nihil defuit omnium bonorum, quae dixerat Do-
minus ad domum Ifrael, fed omnia euenerant
CAPITVLVM XXII.
ü ödem tempore vocauit Iofua Rubenitas et
J~*/Gadditas, et dimidiam tribum Manaffe, dixit-
queadeos: Feciftis omnia, quae praecepit vobis
Mofes, famulus Domini, mihi quoquein omni-
bus obediftis, nee reliquiftisfratres veftros longo
tempore, vsque in pnefentem diem, cuftodien-
tesimperium Domini, Dei veftri. Quia igitur
dedit Dominus Deus vefter fratribus veftris
quietem , ficut pollicitus eft, reuertimini, et ite
in tabernacula veftra, et in terram pofTeflionis
veftrae, quam tradidit vobis Mofes , famulus
Domini, trans Iordanem.
Duntaxat cuftodite attente, et faciatis man-
datum et legem, quam praecepit vobis Mofes,
famulus Domini, vt diligatis Dominum, Deum
veftrum, et ambuletis in omnibus viis eius, et
obferuetis mandata illius, adhaereatisque ei, ac
feruiatis toto corde et tota anima veftra. Be-
nedixitque eis Iofua , et dimifit eos. Qui re-
uerfi funt in tabernacula fua.
Dimidiseautem tribus Manafle pofTeflionem
Mofes dederat in Bafan , et ideirco mediae,
quae fliperfuit , dedit Iofua fortem inter cete-
ros fratres iiios trans Iordanem , ad oeeiden-
talem eius plagam. Cumque dimitteret eös
in tabernacula fua, et benedixüfet eis, dixit ad
eos : Cum multa fubftantia reuertimini ad fe-
des veftras, cum multis pecoribus, et argento
et auro, acre ac ferro, et vefte. Diuidite pras-
dam hoftium-cum fratribus veftris. Reuerfi-
que funt et abierunt filii Rüben et filii Gad, et
dimidia tribus Manaffe a filiis Ifrael de Silo,
qux fita eil in Chanaan, vt intrarent Galaad,
terram pofTeflionis ftiae, quam obtinuerant iux.
ta imperium Domini per manum Mofi.
Cumque veniffent äd tumulos Iordanis in
terra Chanaan, aedificauerunt iuxta Iordanem
magnum et fpeciöfum altare. Quod cum au-
diffent filii Ifrael, aedificaffe filios Rüben, et
Gad, et dimidiae tribus Manaffe altare in ter-
ra Chanaan,' iuxta Iordanis tumulos, contra fi-
lios Ifrael : conuenerunt omnes in Silo, vt
afeenderent et dimicarent contra eos. Et in-
terim miferunt ad illos in terram Galaad Pine-
has, filium Eleafaris,facerdotis,et decemprin-
cipes cum eo , fingulos de fingiüis tribubus,
Qui venerunt ad filios Rüben, et Gad, et dhni-
dias tribus Manaffe, in terram Galaad. Dixe-
runtque ad eos:
Haec mandat omnis popnlus Domini : Qusc
eft ifta transgreflio ? Cur praeuaricati eftis con-
tra Deum Ifrael , et relinquitis hodie Domi-
num , aedificantes altare , et deficientes a Do-
mino? An parum nobis eft peccatum Phegor,
et vsque in prasfentem diem macula huius fee-
leris in nobis permanet , multique de populo
corruerunt, et vos hodie reliquiftis Dominum,
et defeeiftis a Domino , vt cras vniuerfae mul-
titudini Ifraelis irafeetur ? Quod fi putatis im-
mundam effe terram pofTefTionis vertrag, tranfi-
te ad terram , in qua tabernaculum Domini
eft, et habitate inter nos, tantum vt a Domino
et a nobis non deficiatis, aedificato altari pne-
ter altare Domini Dei veftri. Nonne Achan,
filius Serah , praeuaricatus eft contreclato ana-
themate, et fuper omnem populum Ifrael ira
Domini venit , et ille non interiit in peccato
fuo folus ?
Refponderuntque filii Rüben, et Gad, et dimi-
diae tribus Manaffe prineipibus legationis If-
rael : Fortiflimus Dominus Deus nouit, et If-
rael fimul intelligit , fi defeeimus, aut praeua-
ricati fumus contra Dominum, asdificato alta-
ri, vt relinqueremus Dominum, ne auxilietui
nobis hodie , et fi offerimus in eo holocau-
dum, oblationem et teleticum, Dominus qua:-
rat, et fi non prae follicitudine feeimus, dicen
tes: Cras dicent filii veftri filiis noftris : Quic
vobis cum Domino, Deo Ifrael ? Terminuu
pofuit Dominus inter nos et vos, o filii Ru
ber
391
LIBER IOSVA. CAP, XXII. XXIil.
592
ben, et filii Gad ! lordanem fluuium, et idcirco
partem non habetis cum Domino , et vacare
facient filii veftri filios noftros a timore Do-
mini.
Et diximus : Exftruamus nobis. altare non
in holocauftum, neque ad facrificandum , fed
in teftimonium inter nos et vos, et inter do-
fteros noftros et veftros, vtferuiamus Domino
coram eo, et offeramus holocauftum, et facri-
ficia et teleticum , et nequaquam dicant cras
filiii veftri filiis noftris : Non eft vobis pars in
Dojnino ; quod fi voluerint dicere, refponde-
bunt eis : Ecce altaris Domini figura, quod fe-
cerunt patres noftri, non ad holocaufta, neque
ad facrificium, fed ad teftimonium inter nos
et vos.
Abfit a nobis hoc fcelus, vtdeficiamusa Do-
mino, et relinquamus eum, exftructo altari ad
holocauftum, et oblationem, et facrificia, prae-
ter altare Domini Dei noftri, quod exftruclum
eft ante tabernaculum eius. Quibus auditis,
Pinehas facerdos, etprincipeslegationis Ifrael,
qui erant cum eo , placuerunt eis verba filio-
rum Rüben, et Gad, et dimidiae tribus Manas-
fe. Dixitque Pinehas, filius Eleafari facerdos,
ad eos4 Nunc fcimusj quod vobifcum fit Do-
minus, quoniam alieni eftis a praeuaricatione
häc, et liberaftis filios Ifrael de manu Domini.
Reuerfusque cum principibus a filiis Rüben,
et Gad, de terra Galaad , in terram Chanaan,
ad filios Ifrael , et retulit eis. Placuitque fer-
'mo cundis audientibus, et laudauerunt Deum
filii Ifrael , et nequaquam vltra dixerunt , vt
afcenderent contra eos , atque pugnarent , et
delerent terram pofTeffionis eorum. Vocaue-
runtque filii Rüben et filii Gad altare, quodex-
ftruxerant, teftimonium nöftrum , quod Do-
minus ipfe fit Deus.
CAPITVLVM XXIIL
r)oft longum tempus, poftquam pacem dede-
*" rat Dominus Ifraeli , fubiectis in gyro vni-
uerfis nationibus, et Iofua iam longaeuo et per-'
fenilis aetatis, vocauit Iofua omnem Ifraelem,
maioresque natu , et principes , et duces , ac
magiftratus , dixitque ad eos : Ego fenui et
prouedx jetatis fura, vosque cernkis omnia,
quae fecerit Dominus, Deus vefter, cunctis per
circuitum nationibus, qu.omodo pro Vobis ipfe
pugnauerit. Et nunc, quia vobis forte diuifi
omnem terram , etiam eärum gentium , quas
reliquae funt, in poffeflionem tribubus veftris, a
Iordane, et a mari magno, ab occidente. Et
Dominus Deus vefter difperdet eas, et expellef
a facie veftra, et poffidebitis terram, ficut vo-
bis pollicitus eft.
Tantum confortamini, et cuftodiatis, etfa-
ciatis cuncta, quae fcripta fiint in lege Moli, et
non declinetis ab eis, neque ad dexteram, ne*>
que ad finiftram, ne, poftquam intraueritis ad
gentes , qax inter vos futurae funt , kiretis in
nomine deorum earum, et feruiatis eis, et ad-
oretis illös ; fed adhasreatis Domino, Deo ve-
ftro, quod feciftis in diem hanc, ettunc aufe-
ret Dominus in confpectu veftro gentes ma-
gnas et robuftiffimas, et nullus vobis refiftere
poterit. Vnus e vobis perfequetur hoftium
mille viros, quia Dominus, Deus vefter, pro
vobis ipfe pugnabit, ficut pollicitus eft. Ita-
que cuftodite animas veftras , vt diligatis Do-
minum, Deum veftrum.
Quodfi auerteritis vos' , et adhasferitis his
gentibus, quae reliquae funt, et cum eis mifcue-
ritis connubia, iam nunc feitote, quod Domi-
nus, Deus vefter , non eas deleat ante faciem
veftram , fed erunt vobis in laqueum et pedi-
eas, et fudem ex latere veftro , et fpinam in
oculis veftris ; donec ' vos auferat, atque dis-
perdat de terra hac optima,, quam tradidit
vobis.
En, ego hodie ingrediar viam vniuerfae ter-
rae, et toto animo cognofeetis, quod nihil de-
füit omnium bonorum , quae dixit Dominus
fuper vos, omnia euenerunt nobis. Sicutergo
impleuit opere , quod promifit , et pro/pera
euneta venerunt : fic adducet fuper vos, quic-
quid malorum comminatus eft, donec vos au-
ferat, atque difperdat de terra hac optima,
quam tradidit vobis, cum praeterieritis pactum
Domini DEI veftri, quodpepigit vobifcum, et
feruieritis diis alienis, et adoraueritis eos. Ci-
to atque velcciter confurget in vos furor Do-
mini, et auferemini ab hac tenra optima, quam
tradidit vobis.
Cc a ' CAPI-
393
LIBER IOSVA. CAP. XXIV»
_ 394
perfecto corde atque in veritate, et aiiferte
deos, quibus feruierunt patres veftri in Mefo-
potamia et Aegypto, ac feruite Domino. Sin
autein malum vobis videtur , vt Domino fer-
uiatis, optio vobis datur ; eligite hodie, quod
placet, cui ferüire potiffimum debeatis, vtrum
diis , quibus feruierunt patres veftri in Mefo-
potamia , an diis Amorraeorum , in quorum
terra habitatis. Ego autem et domusmeafer-
uiemus Domino.
Refponditque populus, et ait : Abfit a no-
bis, vt relinquamus Dominum, et feruiamus
diis alienis ! Dominus, Deus nofter, ipfe eduxit
nos et patres noftros de terra Aegypti , et de
domo feruitutis , fecitque videntibus nobis fi-
gna ingentia , et cuftodiuit nos in omni via,
per quam ambulauimus, et in cunctis populis,
per quos tranfluimus, et eiecit omnes populos,
et Amorraeum habitantem in terra a facie no-
ftra. Seruiemus igitur Domino, quia ipfe eil
Deus nofter.
Dixitque Iofua ad populum : Non poteritis
feruire Domino, Deus enim fanctus, et Deus
aemulator eft , nee ignofeet fceleribus veftris
atque peccatis. Si" dimiferitis Dominum, et
feruieritis diis alienis , conuertet fe et affliget
vos, atque fubuertet, poftquam vobis prasftite-
rit bona. Dixitque populus ad Iofua : Ne-
quaquam ita, vt loqueris, erit, fed Domino
feruiemus. .
Et Iofua ad populum : Teftes, inquit, vos
eftis, quia ipfi elegeritis vobis Dominum, vt
feruiatis ei. Refponderuntque : Teftes. Nunc
ergo, ait, auferte deos alienos de medio veftri,
et inclinate corda veftra ad Dominum, Deum
Ifrael. Dixitque populus ad Iofua : Domino,
Deo noftro, feruiemus, et obedientes erimus
praseeptis eius. Percuffit ergo Iofua foedus,
propofuit et populo praseepta atque iudicia in
Sichern.
Scripfit quoque omnia verba ha?c in volu-
mine legis Domini, et tulit lapidem grandein,
pofuitque eum fupter quercum, quas erat in
farieluario Dominik et dixit ad omnem popu-
lum: En, lapis ifte erit vobis in teftimonium,
quia audiuit omnia verba Domini , qua? locu-
CAPITVLVM XXIV.
/^ongregaiütque Ioilia omnes tribus Ifirael in
^* Sichern, et vocauitmaiores natu, ac prin-
cipes, et iudices, et magiftratus ; fteteruntqüe
in confpet^lu Domini , et ad populum fic lo-
tus eft : Hase dicit Dominus , Deus Ifrael :
Trans fluiiium habitauemnt patres veftri ab ini-
tio, Tharah,pater Abraliam, et Nachor, fer-
uieruntque diis alienis. Tuli ergo patrem ve-
ftrum Abraham deMefopotamiasfinibus,etad-
duxi eum in terram-Chanaan, multiplicauique
fernen eius, et dedi ei Ifaac, illique rurfum de-
di Iacob et Efau. E quibus Efau dedi mon-
tem Seir ad poflldendum , Iacob vero et filii
eius defeenderunt in Aegyptum.
Mifique Mofen etAaron, et pereufli Aegy-
ptum multis fignis atque portentis , eduxique
vos et patres veftros de Aegypto, et veniitis
ad mare, perfecutique funt Aegyptii patres ve-
ftros cum curribus-et equitatu vsque ad mare
rubrum. Clamauerunt autem ad Dominum
filii Ifrael: qui pofuit tenebras inter vos et
Aegyptios, et adduxitfuper eosmare, et ope-
ruit eos. Viderunt ocüli veftri euneta, quae in
Aegypto fecerim , et habitaftis in folitudine
multo tempore , et introduxi vos in terram
Amorrasi, qui habitabat trans Iordanem. Cum-
que pugnarent contra vos, tradidi eos in ma-
'nus vertras, et poffediftis terram eorum, atque
perdidi eos coram vobis.
Surrex"«*: autem Balac, filius Zipor, rex Moab,
pugnauit contra Ifraelem 5 mifitque et voca-
«it Bileam, filium Beor, vt malediceret vobis, et
ego nolui audire eum, fed e contrario per il-
lum benedixi vobis, et liberaui vos de manu
eius. Tranfiftisque Iordanem, et veniftis ad
Iericho, pugnaueruntque contra vos viri ciui-
tatis eius, Amorrasus, Pherefasus, Chananaeus,
Hethxus, Gergefxus, Heuaeus et Iebufasus, et
tradidi illos in manus veftras : Mifique ante
vos crabrones, eiecique eos de locis fuis, duos
reges Amorraeorum, non in gladio et in arcu
tuo, dedique vobis terram, in qua non labora-
ftis, et vrbes, quas non aedificaftis, vt habitare-
tis in eis, vineas et oliueta, quae non plantaftis.
Nunc ergo timete Dominum , et feruite ei tus eft nobis,
et erit teftis, ne forte poftea ne-
gare
39f
ÜBER IVDICVM.
CAP. I.
39<S
gare velifis, et nientiri Domino , Deo veflro.
Dimifitque populum, fingulos in poffeffionem
luam.
Et poflhaec mortuus efl Iofua, filius Nun,
feruus Domini , centum et decem annorum,
i iepelieruntque eum in finibus poffeffionis fuae
in Timnath Serah, quae Uta efl in monte
fephraim, a feptentrionali parte montis Gaas.
Seruiuitque Ilirael Domino cundlis diebus Io-
fua et feniorum, qui longo vixerant tempore
poft Iofua, et qui nouerant omnia opera Do-
mini, qüae fecerat in Ifrael.
O/Ta quoque Iofeph, quas tulerant filii If-
rael de Aegypto , fepelierunt in Sichern , in
parte agri, quem emerat Iacob a filiis Hemor5
patris Sichern, centum nummis, etfuitinpos-
feffionem filiorum Iofeph.
Eleafar quoque, filius Aaron, mortuus efl,
et fepelierunt eum in Gibeath Pinehas , filii
eius, quae data efl ei in monte Ephraim.
FI N I S.
I N C I P I T
LIBER IVDICVM.
CAPITVLVM L
Pofl mortem Iofua confuluerunt filii Ifrael
Dominum, dicentes : Quis afcendet con-
tra Chananaeum, et erit dux belli? Dixit-
que Dominus: Iudas afcendet ; ecce,tra-
didi teuam in manus eius. Et ait Iudas Si-
meoni fratri fuo : Afcende mecum in forte
mea, et pugna contra Chananxum, vt et ego
pergam tecum in fortem tuam. Et abiit cum
eo Simeon.
Afeenditque Iudas, et tradidit Dominus Cha-
nanaeum et Pherezsum in manus eorum, et
percufferunt in Bezech decem millia virorum.
Inueneruntque AdoniBezech in Bezech, et pu-
gnauerunt contra eum, ac percufferunt Chana-
naeum etPherezaeum.Fugit autemAdoniBezech,
quem perfecuti, comprehenderunt , et mutila-
runt pollices manuum eius ac pedum. Dixit-
que AdoniBezech; Septuaginta reges amputatis
polücibus manuum ac pedmn, colligebant fub
menfa mea inicas 5 ficuti feci, ita reddidit mi-
hi Dominus. Adduxeruntque eum in Ierufa-
lem, et ibi mortuus efl.
Oppugnantes ergo filii Iuda Ierufalem, ce-
perimt eam, et percufferunt ore gladii, et in-
cenderunt ciuifatem. Et pofleadefcendentes,
pugnauemnt contra Chanangeum , qui habita-
feat in niontanis, et ad meridiem incampeflri-
bus. Pergensque Iudas contra Chananasum,
qui habitabat in Hebron, cuius nomen fuitan-
tiquitus CariathArbse , percuflit Sefai , et Hai-
man, et Thalmgi, atque inde profeclus, abiit
ad habitatores Dabir , cuius nomen vetus erat
Gariathfepher.
Dixitque Caleb : Qui percufferit Cariathfe-
pher, et vaflauerit eam, dabo ei Achfam, fi-
liam meam , vxorem. Cumque cepiffet eam
Othniel, filius Cenas, frater Caleb minor, de-
dit ei Achfa,filiamfuam, coniugem. Quae cum
duceretur, perfuaßi efl, vt peteret a patre fuo
agrum. Quae cum fufpiraffet, fedens in aii-
no, dixit ei Caleb : Quid habes ? At illarefpon-
dit: Da mihibenedidionem,. quia meridianam
terram dedifti mihi, da et irriguam aquis. De-
dit ergo ei Caleb irriguum fuperius, et irri-
guum inferius.
Filii autem Cinei, affinis Mofi, afcenderant
de ciuitate palmarum, cum filiis Iuda in defer-
tum fortis eius, quod efl ad meridiem Arad, et
habitauerunt cum eo. Abiit autem Iudas cum
Simeone fratre fuo, et percufferunt fimul Cha-
nanaeum in Zephath , et fecerant eum anathe-
ma 5 vocatumque efl nomen vrbis Horma, Ce»
pitque Iudas Gafa cum finibus fuis, et Afcalo-
nem atque Accaron, cum terminis fuis. Fuit-
que Dominus cum Iuda, et montana poffedit,
nee potuit delere habitatores vallis, quia falca-
,tis curribus abundabant : dederuntque Caleb
Cc 3 Hebron-,
397
LIBER IVDICVM. CAP.l.IL
398
Hebron, ficut dixerat Mofes, qui deleuit ex ea
tres filios Enac.
Iebufaeum autem, habitatorem Ierufalem,
non delenerunt filii Beniainin, habitauitque Ie-
bufaeus cum filiis Beniamin in Ierufalem, vs-
que in praefentem diem. .
Domus quoque Iofeph afcendit in Bethel,
fuitque Dominus cum eis. Nam cum fpecula-
rentur vrbem , qux prius Lufa vocabatur , vi-
derunt liominem egredientem de ciuitate , di-
xeruntque ad eum : Oftende nobis introitum
ciuitatis , et faciemus tecum mifericordiam.
' Qui cum oflendiffet eig , percufterunt vrbem
ore gladii, hominem autem illum, et omnem
cognationem eins dimiferunt. Qui dimiffus,
abiit in terram Hethaeorum , et aedificauit ibi
ciuitatem , vocauitque eam Lufam , qua? fic
appellatur vsque in pra?fentem diem.
Manaffes quoque non deleuit Bethfean et
Taanah eum viculis fuis, nee habitatores Dor
et lebleam, et Megiddo, cum viculis fuis ; ce-
pitque Chananseüs habitare cum eis* Poft-
quam autem confortatus efl Ifrael, fecit Cha-
nanasos tributarios, et delere noluit.
Ephraim etiam non interfecit Chananseum,
quia habitabat in Gafer, fed habitauit cum eo,
Sebulon non deleuit habitatores Cetron et
Nahaloi ; fed habitauit Chananaeus in medio
eius, faclusque efl ei tributarius.
Affer quoque non deleuit habitatores Aco
et Zidonis , Ahalab, Achfib, Helba, Aphic et
Rehob : habitauitque in medio Chanansei, ha-
bitatoris illius terrae, nee interfecit eum.
Naphthaii quoque non deleuit habitatores
BethSemes et BethAnath , et habitauit inter
Chananseum habitatorem terrae; fueruntque
ei Bethfemitae et BethAnathitae tributarii.
-Afflixitq^e Amorraeus filios Dan in" monte,
nee dedit eis locüm , vt ad planiora defeende-
rent, habitauitque in monte Heres, in Aiafon
et Saalbim. Et aggrauata efl domus Iofeph,
faclusque efl Amorraeus ei tributarius. Fuit
autem terminus Amor raei ab afcenfu Acrabim,
petita, et per fuperiora loca.
CAPITVLVM IL
Afcenditque nuncius Domini de Galgalis ad
Bochim.et ak: Eduxi vos de Aegypto,et
introduxi in terram,pro qua iuraui patribus ve-
flris* et pollicitus fum,vt nonfacerem irrituin
pactum meum vobiscum in fempiternum, jta
duntaxat , vt non feriretis feedus cum habita-
toribus terrae huius, et aras eorum fubuerfpre-
tis; et noluiflis audire vocem meam. Cur
hoc feeiflis ? Quamobrem non expellam eos a
facie veflra, vt fint vobis in laqueum , et dii
eorum fint vobis in pedicas. Cumque loque-
retur nuncius Domini verba haec ad omnes fi-
los Ifrael, eleuauerunt vocem fuam, et fleue-
runt. Et vocatum efl nomem loci illius Bo-
chim, immolaueruntque ibi hoflias Domino.
Dimiferat ergo Iofua populum, et abierant
filii Ifrael vnusquisque in pofTeflionem fuam,
vt obtinerent eam, feruieruntque Domino
eunetis diebus eius , et feniorum , qui longo
pofl eum vixerunt tempore, et nou-erant cmnia
facta Domini magna, quae fecerat cum Ifrael.
Mortuus efl autem Iofua, filius Nun, famulus
Domini, centum et decem annorum , et fepe-
lierunt eum. in finibus poffeflio'nis fuae, in
TimnathHeres, in monte Ephraim, a fepten-'
trionali plaga montis Gaas.
Omnisque ilia generatio congregata e/l ad
patres fuos, et liirrexerunt alii, qui non noue-
runt Dominum,et opera,quae fecerat ciun Ifrael,
Feceruntque filii Ifrael malum coram Do-
minor, et feruierunt Baalim,ac dimiferunt Do-
minum, Deum patrum fuorum, qui eduxerat
eos de terra Aegypti, et fecuti funt deos alie-
nos, deos quoque populorum, qui habitabant
in cireuitu eorum, et adorauerunt eos, et ad.
iraeundiam concitauerunt Dominum, dimit-
tentes eum, et feruientes Baal et Aflharoth,
Iratusque Dominus contra Ifrael ± tradidit eos
in manus diripientium , qui ceperunt eos, et
vendiderunt hoftibus , qui habitabant per gy-
rum, nee potuerunt refiftere aduerfiriis fuis,
fed quoeunque pergere yoluiffent, manus Do-
mini contra eos erat, ficut locutus efl, et iii-
rauit eis ; et vehementer afflj(5li funt.
Sufcitauit quoque Dominus iudices , qui li-
berarent eos de manjbus diripientium eos, {ed.
nee eos audirö voluerunt, fornicantes cumdiis
alienis, et adorantes eos. Cito deferuenint
viajn , per quam ingrefli funt patres eorum,
audien-
399
LIBER 1VDICVM, CAP. II. III.
400
audientes mandata Domini. At hi non fece-
runt fic.
Cumque Dominus iudices fufcitaret, fuit
Dominus cum eis , et liberauit eos e manibus
hoftium , omnibus diebus iudicis : quia mife-
rebat Dominum propter gemitus eorum, cum
amigerentur et angerentur, Poftquäm autem
mortuus eilet iudex, auertebantur et deterius
faciebant, quam patres eorum, fequentes deos
alienos, feruientesque eis, et adorantes eos:
Non dimiferunt adinuentiones fuas , et viam
duram.
Iratusque eft furor Domini in Ifrael, et ait :
Quia irritum fecit gens ifla pactum meum,
quod pepigeram cum patribus eorum, et vo-
cem ineam audire contempfit, et ego non de-
lebo gentes, quas dimifit Iofua, et mortuus effc ;
vt in ipfis experiar Ifrael , vtrum cuftodiant
viam Domini, et ambulent in ea , ficut cufto-
dierunt patres eorum, an non ? Dimifit ergo
Dominus omnes nationes has, et cito fubuer-
tere noluit, nee tradidit in manus Iolua.
CAPITVLVM III.
TJae funt gentes, quas Dominus reliquit, vt
•*• -"■ tentaret in eis Ifraelem,et omnes, qui non
nouerant bella Chananasorum, et poftea difee-
rerit filii eorum certare cum hoftibus, quia an-
te non norant : quinque Satrapas Philiftino-
rum, omnemque Chananasum, et Zidonium,
atque Hethasum, qui habitabaiat fub monte Li-
bano, de monte BaalHermon vsque ad introi-
tum Hemath': dimifitque eos, vt inipfis ten-
taret Ifraelem, vtrum audirent mandata Domi-
ni, quae praseeperat patribus eorum , per ma-
num Moli, an non.
Itaque filii Ifrael habitawerunt in medio Cha-
nansei, Hethaei, Amorraei, Pherefasi, Heuaei et
Iebufaei, et duxerunt vxores filias eorum, ipfi-
que filias fuas filiis eorum tradiderunt, et fer-
uierunt diis eorum : feceruntque malum in
eonfpectu Domini, et obliti funt Dei iiii, fer-
uientes Baalim et Äferoth. Iratusque contra
Ifrael Dominus, tradidit eos in manus Cufan
Rißthaim, regis Mefopotamiae, feruieruntque
ci odto annis.
Et clamauerunt ad Dominum ,
uit eis faluatorem, et liberauit eos, Othniel, fi«
lium Cnas, fratrem Caleb. Fuitquein eo fpi-
ritus Domini, et iudicauit Ifrael. Egrefliisque
effc ad pugnam: et tradidit Dominus in manus
eius Cufän Rifathaim , regem Syriae, et op-
preffit eum : quieuitque terra quadraginta an-
nis : et mortuus effc Othniel, filius Cnas.
Addiderunt autem filii Ifrael facere malum
coram Domino , qui confbrtauit aduerfum
eos Eglon, regem Moab , quia fecerunt ma-
lum coram eo. Et copülauit ei filios Ammon
et AmaleCj qui abiit, et pereuffit Ifrael, atqüe
oecupauit vrbem palmarum, Seruieruntque
filii Ifrael Eglon , reg! Moab, decem et o<£to
annis : et poffcea clamauerunt ad Dominum,
qui fufeitauit eis fa.'uatorem., vocabulo Ehud,
filium Gera , filii lemini , qui dexteram habe-
bat inutilem.
Miferuntque filii Ifrael per illum munera
Eglon, regi Moab. Et Ehud fecit fibi gladium
aneipitem, habentem in medio capukm lon-
gitudinis palmse manus , et accinclus effc eo
fupter fagum in dextro feemore. Obtulitque
mimera Eglon, regi Moab. Erat autem Eglon
craffus nimis. Cumque obtuliffet munera, di-
mifit focios, qui munüvportauerant, et reuer-
fus de idolis in Galgalisj dixit ad regem : Ver-
bum fecretumhabeo ad te, o rex. Etilleim-
perauit filentium.
Egreffisque omnibus, qui circa eum erant,
ingreffus eft Ehud ad eum, fedebat autem in"
asftiuo ccenaculo, in quod folus fe reeipiebat^
dixitque : Verbum Dei habeo ad te. Qui fta-
tim furrex;t de throno. Extenditque Ehud fi-
niftram manum, et tulit ficam de dextro fce<-
more fuo, infixitque eam in ventrem eius,
adeo, vt capulus fequeretur ferrum in vulne-
re, ac adipe concluderetur. Nee eduxit e
ventre gladium , ftatimque per fecreta naturae
alui ftercora prorupernnt. Ehud autem clau-
fis oftüs ccenaculi et obfirmatis fera, perpofli--
cum egreffus eft.
Seruique regis ingreffi, viderunf claufas fo-
res ccenaculi, atque dixerunt-: forfitan purgat
aluum in aeftiuo ccenaculo.
Expeclantesque diu, donec erubefeerent ; et
quijfufcita-Jvidentes, quod nullus aperiret , tulenint da-
uern,
4oi
LIBER IVDICVM, CAP. III. IV.
uem , et aperientes , inuenerunt dominum
fuum, in terra iacentem, mortuum. Ehud au-
tem , dum illi contarentur , (cunctarentur,)
eifugit, et praeteriit locum idolorum, venitque
in Seirath.
Et flatim infonuitbuccina in monte Ephraim,
defcenderuntque cum eo filii Ifrael, ipfo in
fronte- gradiente. Qui dixit ad eos : Sequimi-
ni rae, tradidit enim Dominus inimicos no-
ftros Moabitas in manus noftras. Defeende-
runtque poft eum, et oecupauerunt vada Ior-
danis, quae tranfmittunt in Moab,etnon dimi-
ferunt tranfire quenquam , fed pereuflerunt
Moabitas in tempore illo, circiier decem mil-
lia, omnes nöbiles et bellicofos. Nullus eo-
rum euadere potuit. HumiliatusqueeftMoab
in die illo, fub manu Ifrael. Et quieuit terra
octoginta annis a pradiis.
Poft hunc fuit.Samgar, filiüsAnath,quiper-
cuflit de Philiftim fexcentos viros pedo ; et ipfe
quoque liberauit Ifrael.
„ CAPITVLVM IV.
Addideruntque filii Ifrael facere malum in
cönfpectu Domini pofl mortem Ehud ; et
vendidit eosDominus in manus Iabin,regis Cha-
naan,qui regnauit inHazor,habuitque ducem ex-
ercitusfui nomine Sifleram. Ipfe autem habita-
batinHarofeth gentium. Clamaueruntque filii
Ifrael ad Dominum. Nongentos enim habebat
falcatos currus , et per viginti annos affiixerat
eos.
Erat autem Debora prophetes, vxorXapi-
doth, qux iudicabat populum in illo tempore,
et habitabat fub palma Debora, inter Rama et
Bethel, in monte Ephraim : afeendebantque ad
eam filii Ifrael ad omne iudicium: quae mifit
et vocauit Barac, filium Abinoam, de Cedes
Nephthali, dixitque ad eum :
Praecepit tibi Dominus, Deus Ifrael: Vade,
defeende, et duc exercitum in montem Tha-
bor, tollesque tecum decem millia pugnato-
rum de filiis Nephthali , et de filiis Sebulon.
Ego autem adducam ad te in loco torrentis
Cifon, Sifleram, prineipem exercitus Iabin, et
currus eius., atque omnem multitudinem , et
tradam eos in manu tua. Dixitque ad eam
402
Barac : Si venis mecum,\ vadam , ü nolueri«
venire mecum, non pergam» Quae dixit ad
eum : Ibo quidem tecum, fed in hac vice vi-
ctoria non reputabitur tibi, quia in manu mu-
lieris tradetur Siflera. Surrexit itaque Debora,
et perrexit cum Barac in Gedes : Qui accerfi-
tis Sebulon et Nephthali, afeendit cum decem
millibus pugnatorum, et afeendit Debora fimul.
Heber autem Cinams recefferat quondam a
caeteris Cinasis, fsatribus fuis, filiis Obab, affi-
nis Mofi, et tetenderat tabernacula ad quer-
cum Zaanaim, iüxta Cedes.
Nunciatumque eft SuTeras, quod afeendiflet
Barac, filius Abinoam, in montem Thaborj et
congregauit nongentos falcatos currus , et
et omnem exercitum de Harofeth gentium ad
torrentem Cifon. Dixitque Debora ad Barac:
Surge, haec eil enim dies, in qua tradidit Do-
minus Sifleram in manus tuag. En! ipfe eft
duclor tuus. Defcendit itaque Barac de mon-
te Thabor, et decem millia pugnatorum cum
eo.
Perterruitque Dominus Sifleram «t omne«
currus eius , vniuerfamque multitudinem ore
gladii ad confpeclum Barac, in tantum, vt Sis-
fera de curru defiliens, pedibus fugeret, et Ba-
rac perfequeretur currus fugientes vsque ad
HaroSeth gentium, et gmnis multitudo ho-
ftium, vsque ad internecionem caderet. Sis-
fera autem fugiens , peruenit ad tentorium
Iael, vxoris Heber Cinad. Erat autem pax in-
ter labin, regem Hazor, et domumHeberCinaii.
Egrefla igitur Iael in oecurfum Siflera?, di-
xit ad eiun : Intra ad nie, -domine mi , ne ti-
meas. Qui ingrefliis tabernaculum eius, et
opertus ab ea pallio, dixit ad eam : Da mihi,
obfecro, paululum aquae, quia fitio valde. Qnx
aperuit vtrem laclis, et dedit ei bibere, et ope-
ruit illum. Dixitque ad eam : Sta ante oftium
tabernaculi , et cum venerit aliquis interro-
gans,et dicens: Numquid hie eil «liquis? Re-
fpondebis: Nullus.
Tulit itaque Iael, vxor Heber, clauum ta-
bernaculi, afllunens pariter et malleum,et in-
grefla tacite , infixit tempori capitis eius cla-
uum, et collapfus eft in terram, et fopitus eft,
et exanimatus mortuus eft.
Et
4°3
LIBER IVD1CVM. CAP. IV. V.
4O4
Et ecce ! B;irac fequens SifTeram veraebat ;
egreflaque Iael in occurflim eius, dixit ei : Ve-
ni, oftendam tibi virum, quem quasris. Qui
cum intrafTet ad eain, vidit SifTeram iacentem
mortui! m , et clauum infixum in tempore
ein?. Humiliauit ergo Deus in die iilo labin,
! regem Chanaan, coram filiis Ifrael, qui perge-
[ bant, et forti manu opprimebant Iabim, regem
Chanaan, donec delerent euiw»
CAPITVLVM V.
Cecinenuitque Debora et Barac, filius Abi-
noam, in illo die, dicentes :
Benedicite Domino propter voluutarios in
populo, cum ceffarent cefTatores in Ifrael.
Audite, reges, aufcultate, principes, ego Do-
mino canam," pfallam Domino Deo Ifrael.
Domine, cum exires de Seir, et progrede-
reris de campo Edom.
Tremuit terra, et coeli deftillarunt, et nubes
deftillarunt aquas.
Montes fluxenuit coram Domino, Sinai co-
; ram Domino, Deo Ifrael.
In diebus Samgar, filii Anath, in diebus Iael
| eeflauerant viae. Et qui debebant incedere in
femitis, ambulabant per vias deuias.
Deerant,in Ifrael coloni deerant, donec fur-
rexi Debora, furrexi mater in Ifrael.
Noua elegit Dominus, et portasiexpugnauit,
nee clypeus, nee hafta vifa eft, apud quadra-
ginta millia Ifrael.
£or meum diligit doclores Ifrael, qui funt
voluntarii in populo.
Benedicite Domino, qui vehimini nitidisafi-
nis, qm fedetis in iudicio, et incedentesinvia,
meditemini.
Vbi clamarunt iaeulatores inter aquatores,
ibi narrentur iuftitiae Domini , iuftitiae agrico-
larum eius in Ifrael: Tunc dominatus eft po-
pulus Domini in portis.
Surge, furge, Debora ! Surge, furge, die can-
ticum! Surge, Barac, et capias captiuantes te,
fili Abinoam !
Reliquiae dominatae mnt fuperbis populi, Do-
minus dominatus eft per heroes.
Ex Ephraim erat radix eorum contra Ania-
iec, et poft te Beniamin, in populo tuo.
S. L. ParsXIV.
Ex Machir doclores imperauerunt ,et ex Se-
bulon fuerunt gubernatores cum virga feribar.
Principes Ifafchar fuere ciun Debora, et Ifa-
fchar eratjficut Barac in valle, miffus cum pe-
ditibus fuis: Rüben fuperbiuit et difeeffi-t a
nobis.
Quare manes in tuguriis, cum audires clan-
gorem gregis? cum fuperbiret Rüben, et difee-
deret a nobis.
Gilead manfit vltra Iordanem, et quare Daa
commoratus eft inter naues > Affer habitabat
in portu maris , et commoratus eft in fua re-
gione.
Sebalon vero defpondit fe morti, et Naph-
thali in fummitate campi Merom.
Venerunt reges et pugnauerunt , pugnaue-
runt reges Chanaan in Thaenach ad aqua«
Megiddo, verum ■praedam argenti nonrepor-
tarunt.
De coelo dimicatum eft contra eos, ftellae in
ordine fiio dimicauerunt contra SifTeram.
Torrens Cifon voluebat eos, torrens Cedu«
mim, torrens Cifon.
Conculca , anima mea, robuftos : trepidabant
vngulas equorum, perculfis fortibus equitibus.
Maledicite terrae Meros, dixit Angelus Do-
mini ; maledicite habitatöribus eins , quia non
venerunt opitulatum, opitulatum Domino ad
heroes.
Benedicla inter mulieres Iael, vxor Heber
Cinaei, et benedicatur in tabernaculis inter mu-
lieres. '
Aquam petenti lac dedit, et in phiala fplendi-
da obtulit butyrum.
Manu preliendit clauum, et dextra malleum
fabrorum. <
Et ineuilit capiti Sifferam, contudit, et per-
fodit tempora eius.
Ante pedes ejus curuauit fe ; cecidit et cur-
uatus eft 5 ante pedes curuauit fe, et cecidit ;
cum curuafTet fe , iaeuit interemptus.
Mater eius profpexit per feneftram, et fle-
uit per cancellos : Cur moratur redire currus
eius ? Cur morantur rotae currus eius.
Sapientiffima vxormn eius refpondit, et di-
xit ad eam : inueniunt et diuidunt fpoha , fin-
gulis iuueneulas aliquot ad pradam, et Siffaras
D d veftes
4o->
L1BER IVDICVM. CAP. V. Vi.
405
veftes vario colore et acu picfras ad prxdam;
veiles vario colore et acu piclas, circa Collum
1 ad pradam.
Sic pereant omnes inimici tui, Domine!
Qui vero diligunt eum , fint ficut fol oriens,
cum dominatur.
"" Quieuitque terra per quadraginta annos.
CAPITVLVM VI.
"Üecernnt autem filii Ifrael malum in confpe-
■*• clu Domini, qui tradidit illos in manu Ma-
dian feptem annis, et opprefli funt valde ab eis.
Feceruntque llbi antra et fpeluncas in monti-
bus , et munitißima ad repiignandum loca.
Cumque feuiiTet Ifrael, afcendehat Midian et
/ Amalec, ceterique orientalium nationum, et
apud eos figentes tentoria, ficut erant in her-
bis, cuncta vaftabant vsque ad introimm Ga-
fae, et nulluni pecus relinquebant in Ifrael, non
oues, non boues, non afinos. Ipfi enim et
vniuerfi greges corum, veniebant cum taber-
naculis fuis , ceu multitudo locuflarum , nee
numerari aut homines aut cameli poterant, et
irruentes perdebant terrani. Humiliatus efl
Ifrael valde in conipectu Midian, et clamauit
ad Dominum, poflulans auxilium contra Mi-
dianitas.
Qui mißt ad eos virum prophetam , et lo-
eutus efl: Hase dick Dominus, Deus Ifrael:
Ego vos eduxi de Aegypto , et eduxi vos de
domo feruitutis, et liberaui de manu Aegyptio-
rum, et omnium inimicorum, qui affligebant
vos : Eiecique eos ad introitum ve/lrum, et
tradidi vobis terram eorum, et dixi : Ego Do-
minus, Dens vefler, netimeatisdeos Amorraeo-
rum, in quorum terra habitatis» Et noluiflis
audire vocem meam.
Venit autem Angelus Domini, et fedit fuper
quercu, quas erat in Aphra , et pertinebat ad
Ioas, patrem famiiiae Efri. Cumque Gideon,
filius eius, trituraret triticum in torculari, vt fol-
geret Midian, apparuit ei Angelus Domini, et
ait : Dominus tecum, vir fortiffime. Dixitque
ei Gideon :-Obfecro, mi Domine, fi Dominus
nobifeum efl , cur ergo apprehenderunt nos
hasc omnia? Vbi funt mirabilia eius, quse nar-
rauerunt patres noftri, atque dixerunt: De
Aegypto eduxit nos Dominus ? Nunc autem
dereliquit nos Dominus , et tradidit in manu
Midian.
Refpexitque ad eum Dominus, et ait : Vade
in hac fortitudine tua, et liberabis Ifrael de
manu Midian. Scito, quod miferim te. Qui
refpondens ait: Obfecro, mi Domine, in quo
liberabo Ifrael? Ecce, familia mea infima eil
in Manaffe , et ego minimus in domo patris
mei. Dixitque ei Dominus: Egoero tecura,
et percuties Midian quafi vnum virum. Et
ille : Si inueni, inquit, gratiam coramte, da mi-
hi fignum, quod tu fis , qui loqueris ad nie ;
ne recedas hinc , donec reuertar ad te , por-
tans oblationem, et proponens tibi. Qui re-
Ipondit : ego praeftolabor aduentum tuum.
Ingreflus efl: itaque Gideon, et coxitheedum,
et epham farinae non fermentatae , carnesque
ponens in eaniflro , et ius carnium mittens in
ollam, tulit omnia fub quercum, et propofuit
ei. Cui dixit Angelus Domini : Tolle car-
nes et azymos panes, et pone liipra petram il-
lam, et ius deluper funde. Cumque feciflet
ita, extendit Angelus Domini fummitatem vir-
gse, quam tenebat in manu ; et tetigit carnes
et panes azymos , afcenditque ignis de petra,
carnesque confumpflt. Angelus autem Domi-
ni euanuit ex oeuiis eius.
Vidensque Gideon, quod efTet Angelus Do-
mini, ait : Heu mi, Domine Deus, quia vidi
Angelum Domini facie ad fadem! Dixitque
ei Dominus : Pax tecum, ne timeas, non 1110-
rieris. Aedificauit ergo ibi Gideon aitare Do-
mino, vocauitque illud : Dominus pacis, vsque
in przefentem diem: Et efl in Aphra patris Es-
ritarum.
Et node illa dixit Dominus ad eum : Tolle
taurum patris tui, et alterum taurum annorum
feptem, deflruesque aram Baal, qijas efl patris
tui, et nemus , quod circa aram efl, fueeide, et
sedificabis aitare Domino, Deo tuo, in fummi-
tate petras huius , et praeparabis ipfum , tolles-
que taurum , et öfteres holocauflum fuper
flruem lignorum , quas de nemore fuedderis.
AfTumptis ergo Gideon decem viris de feruis
fuis, fecit, ficut praeeeperat ei Dominus. Ti-
mens autem domum patris fui, et homines il-
litos
4°7
LIBER iyDICVM. C A P. VI, VII.
408
lius ciuitatis, per diem noluitfacere,fedomnia
nocte compleuit.
Cumque furrexhTent viri oppidi eins mane,
viderunt deftruclam aramBaal, lucumquefuc-
cifum, et taurum alterum impofitum fuper al-
tare, quod tunc aedificatum erat, dixerantque
ad inuicem : Quis hoc fecit ? Cumque per-
quirerent autorem facli, dictum eft; Gideon,
ülius loas, fecit haec omnia. Et dixerunt ad
loas : Produc filium tuum huc, vt moriatur,
quia deftruxit aramBaal, ei fucciditnemus. Qui-
bus iile refpondit: Numquid vltores eftis Baal,
vt pugnetis pro eo ? Qui aduerfarius eft eius,
moriatur, antequam lux craftina veniat. Si
deus eft, vindicet ipfe fefe, eo, quod euerfa fit
ara eius. Ex illo die vocatus eft Gideon Ierub
Baal, eo, quod dixifiet loas : Vlcifcatur fe ipfe, I
eo, quod euerfa fit ara eius.
Igitur omnis Midian, Amalec et orientales
populi congregati funt-fimul, et tranfeuntes
Iordanem , caftra metati funt in valle lefreel.
Spiritus autem Domini induit Gideon , qui
clangens buccina , conuocauit domum Abi-
Efer,vt fequeretur fe,mifitque nuncios invni-
uerfum Manafle, et vocauit, vt fe etiam feque-
retur, et alios nuncios in After, et Sebulon, et
Naphthali; qui occurrerunt ei.
Dixitque Gideon ad Dominum : Si faluum
faeis per me populum Ifrael , ficut locutus es,
ponam hoc vellus in ara : Si ros in folo velle-
re fuerit,et in omni terra ficcitas,fciam, quod
i per manum meam, ficut locutus es, liberabis
Ifrael. Faclumque eft ita, et de npcte conftir-
gens, expreflb vellere , concham rore imple-
i uit. Dixitque rurfus ad Dominum : Ne irafca-
tur furor tuus contra me, fi adhuc tentauero,
; fignum quaerens in vellere ; oro, vt folum vel-
lus ficcum fit, et omnis terra rore madens. Fe-
i citque Dominus nocle illa, vt poftulauerat ; et
fuit ficciras in folo vellere, et ros in omni terra.
CAPITVLVM VII.
Tgitur IerubBaal, qui et Gideon, de nocle con-
■*■ furgensr et omnis populus cum eo, venit ad
fontem, qui vocatur Harod. Erant autem
caftra Midian in valle, ad feptentrionalempla-
gam eollis excelfi. Dixitque Dominus ad Gi-
deon: Multus tecum eft populus, nee trade-
tur Midian in manus eius, neglorietur contra
me Ifrael, et dicat : meis viribus liberatus fhm.
Loquere ad populum , et eunetis audientijbus
prsedica: Qui formidolofus eft et timidus, re-"
uertatur. RecefTeruntque de monte Giieadj
et reuerfi funt ex populo viginti duo milliavi-
rorum, et tantum decem millia remanferunt.
Dixitque Dominus ad Gideon : Adhuc popu-
lus nimis multus eft} duc eos ad aquas, et ibi
probabo illos 5 et de quo dixero tibi, vt tecum
vadat, ipfe perget ; quem ire prohibuero, re-
uertatur* Cumque defeendifiet populus ad
aquas, dixit Dominus ad Gideon : Qui manu
et lingua lambnerint aquas , ficut folent canes
lambere, feparabis eos feorfiim^ qui autem
curuatis genibus biberint, in altera parte erunt.
Fuitque numerus eorum, qui manu adospro-
iiciente aquas lambuerant, trecenti viri ; omnis
autem reliqua multitudo flexo poplite biberat.
Et ait Dominus ad Gideon: In trecentis viris,
qui lambuerunt aquas, liberabo vos, et tradam
in manu tua Midian $ omnis autem reliqua
multitudo reuertatur ad locum fuum.
Sumptis itaque pro numero eibarüs et tubis,
omnem reliquam multitudinem abire praece-
pit ad tabernacula fiia , et ipfe cum trecentis
viris perfeuerauit. Caftra autem Midian erant
fupter in valle. Eadem nocle dixit Dominus
ad eum : Surge, et defeende in caftra, quia tra-
didi eos in manu tua : Sin autem folus ire for-
midas, defeendat tecum Pura, puer tuus : Et
cum audieris, quid loquantur, confortabuntur
manus tuas, et ad hoftium caftra defeendes.
Defcendit ergo ipfe, et Pura, puer eius, in
partem caftrorum, vbi erant armatorum vigi-
lize. Midian autem et Amalec, et omnes «orien-
tales populi, fufi iacebant in valle, vt locufta-
rum multitudo 5 cameli autem innumerabiles
erant , ficut arena , quas iacet in littore maris.
Cumque veniflet Gideon , narrabat aliquis fo-
mnium proximo fuo, et in hunc modum refe-
rebat,quod viderat: Vidi fomnium, et videba-
tur mihi, quafi fubeineritius panis ex hordeo
vokivet in caftra Midian defeendere ; cum-
que perueniffet ad tabernaculum, pereuflit il-
lud,atque fubuertit, et rerras funditus coacqua-
Dd 2 / uit.
4°9
LIBER IVDICVM* CAP. VII. VIII.
410
tiit. Refpondit is, cui loquebatur : Non eft hoc
aliud, nifi gladius Gideonis, filii Ioas, viri Ifrae-
litze ; traciidit enim Dominus in manus eius Mi-
dian,et omnia caftra eins.
Cumque audiflet Gideon fomnium,etinter-
pretationem eius, adorauit, et reuerfus eft ad
caftra Ifrael, et ait : Surgite, tradidit enim Do-
minus in manus noftras caftra Midian. Diui-
fitque trecentos viros in tres partes, deditque
tubas in manibus eorum , lagenasque vacuas,
ac lampades in mediolagenarum. Et dixitad
eos : Quod me facere videritis, hoc facite. Ac-
cedam ad partem caftrorum, et quod fecero,
imitamini. Quando perfonuerit tuba in ma-
nu mea, vos quoque per caftrorum circuitum
elangite etconclamate: Age Domino etGideoni!
Accefllt Gideon et trecentl viri , qui erant
cum eo , ad partem caftrorum , incipientibus
vigiliis noctis media?, et cuftodibus fufcitatis 5
ceperunt buccinis clangere , et complodere
inter fe lagenas. Cumque per gyrum caftro-
rum in tribus perfonarentlocis, et hydrias con-
fregiflent , tenuerüht finiftris manibus lampa-
des, et dextris fonantes tubas, clamaueruntque :
Gladius Domini et Gideonis ! Stantes finguli
in loco fuo per circuitum caftrorum hofti-
lium. Omnia itaquekcaftra trepidarunt, voci-
ferantes, fugerunt, et interea, dum trecenti vi-
ri buccinis perfonabant , Dominus vertit gla-
dium cuiusque in proximum mutuo in Omni-
bus caftris, et fugerunt vsque ad Bethfita, ver-
ilis Zereratha, vsque ad fines campi Meholah
iuxta Tabath. Conclamantes autem viri If-
rael de Naphthali, et After , et omni Manafle,
perfequebantur Midian.
Mifitque Gideon nuncios in omnem mon-
tem Ephraim, dicens : Defcendite in oecur-
fum Midian, et occupate aquas vsque BethBa-
ra atque Iordanem : clamauitque omnis
Ephraim, et praeoccupauit aquas, atque Iorda-
nem, vsque BethBara. Apprehenfosque duos
viros Midian, Oreb et Seb, interfecit Oreb in
petra Oreb, Seb vero in torculari Seb. Et per-
fecuti funt Midian, capita Oreb et Seb portan-
tes ad Gideon trans fluenta Iordanis.
CAPITVLVM VIII.
r\ixeruntque ad eum viri Ephraim : Quare
■"-"^ hoc fecifti , vt nos non vocares , cum ad
pugnam pergeres eontra Midian? iurgantes
acriter. Quibus ille refpondit : Quid enim ta-
le facere potui, quäle vos feciftis ? Nonne me-
lior eft racemus Ephraim, vindemiisAbiEfer?
In manus veftras tradidit Dominus principes
Midian, Oreb et Seb ; - quid tale facere potui,
quäle vos feciftis ? Quod cum locütus effet, ces-
fauit fpiritus eorum.
Cumque veniffet Gideon ad Iordanem,
tranfiuit eum eum trecentis viris, qui fecum
erant, et prsc laflltudinefugientes perfequinon
poterant. Dixitque ad viros Sucoth : Date,
obfecro, panes populo , qui mecum eft, quia
valde defecerunt, vt poffimus perfequi Sebah
et Zalmuna, reges Midian. Refponderunt«
que principes Sucoth : Num palmae manuum
Sebah et Zalmuna in manu tua funt, et idcir-
co poftulas, vt dermis exercitui tuo panes?
Quibus ille ait : Cum ergo Dominus tradiderk
Sebah et Zalmuna in manus nieas , conteram
carnes veftras ipinis deferti, tribulisque. Et
inde confcendens, venit in Pnuel. Locutus-
que eft ad viros loci illius iimilia. Cui et Uli
refponderunt, licut refponderant viri Sucoth.
Dixit itaque eis : Cum reuerfus fuero in pace,
deftruam turrim hanc.
Sebah autem et Zalmuna erant in Carcar
cum omni exercitu fuo» Quindecim enim
millia viri remanferant, ex omnibus turmig 1
orientalium populorum, czefis centum viginti
millibus bellatorum et educentium gladium.
Afcendensque Gideon per viam habitan-i
tium in tabernaculis ad orientalem partem No-
bah et Iagbeha , percuftit caftra hoftimn , qi
fecuri erant. Fugeruntque Sebah et Zalmu-
na, quos perfequens Gideon , comprehendit
turbato omni exercitu eorum.
Reuertensque de bello a folis ortu, appre-
hendit puerum de viris Sucoth , interrogauit-
que eum nomina principum et feniorum Su-
coth, et defcripfit feptuaginta viros. Venit-
que ad Sucoth, et dixit eis : En, Sebah et Zal-
muna, fuper quibus exprobaitis mihi, dicen-
tes:
4ir
LIBER IVIDICVM. CAP. VIII. IX.
412
tes : Num Sebah et Zalmuna in manibus tuis
funt^t idcirco pollulas, vt demus viris, qui las-
fi funt, panes ? Tulit ergo feniores ciuitatis, et
fpinas deferti, ac tribulos, contriuit cum eis
viros Sucoth. Turriin quoque Pnuel fubuer-
tit, occifis habltatoribus ciuitatis.
Dixitque ad Sebah et Zalmuna : Quales fue-
rnnt viri, quos occidiltis in Thabor ? Qui re-
iponderunt: Similes tui,et finguli tanquam fi-
lii regis. Quibus ille refpondit : Fratres mei
fuernnt , filii matris meae. Viuit Dominus,
quia 11 feruaflctis eos, non vos occiderem. Di-
xitque Iethar, primogenito fuo : Surge, et in-
terfice eos. Qui non eduxit gladium, time-
bat enim, quia adliuc puer erat. Dixerunt-
que Sebah et Zalmuna : Ssrge tu, et irrue in
nos, quia iuxta aetatem robur eil hominis. Sur-
rexit Gideon, et interficit Sebah et Zalmuna, et
tulit bullas, quibus eolla regalium camelorum
decorari folent.
Dixeruntque omnes viri Ifrael ad Gideo-
nem : Dominare noftri tu, et filius tuus, et fi-
lius filii tui, quia liberalli nos de manu Midian.
Quibus ille ait : Non dominabor vellri, nee do-
mmabitur in vos filius meus, fed dominabitur
vobis Dominus.
Dixitque ad eos : Vnam petitionem poflulo
a vobis : Date mihi inaures ex praeda vellra
(inaures enim aureas Ifmaelitas habere conliie-
uerunt). Qui relponderunt : Dabimus. Ex-
pandentesque fuper terram pallium, proiece-
runt in eo inaures de prasda , et fuit pondus
pomilatarum inaurium, mille feptingenti auri
fieli, absque bullis et catenis, et vefte purpu-
rea , quibus reges Midian vti foliti erant, et
praeter torques aureas camelorum, Fecitque
ex eo Gideon Ephod, et pofuit in ciuitate fua
Aphra. Fornicatusque efi omnis Ifrael in eo, et
factum eil Gideon, et omnidomuieiusinfean-
dalum.
Humiliatus autem efl Midian coram filiis If-
rael, nee vltra fuflulerunt caput 5 fed quieuitj
terra per quadraginta annos, quibus Gideon!
pnefuit. Abiit ergo IerubBaal, filius Ioas, et
habitauit in domo fua , habuitque feptuaginta
filios , qui egreffi funt de femore eins , eo,
quod plures haheret vxores. Concubina au-
tem illius, quam habebat in Sichern, genuit ei
filium, nomine Abimelech. Mortuusque eil
Gideon, filius Ioas, in feneclute bona,etfepul-
tus eil in fepulchro Ioas, 'patris fui, in Aphra,
de familia Efritarum.
Pollquam autem mortuus eil Gideon, auerfi '
funt filii Ifrael, et fornicati funt in Baalim, per-
cufleruntque cum Baal feedus , vt elfet eis in
Deum, nee recordati funt Domini, Dei fui, qui
eruit eos de manibus inimicorum fliorum
omnium per ,circuitum , nee fecerunt miferi-
cordiam cum domo IerubBaal Gideon, iuxta
omnia bona, quae fecerat Ifraeli.
CAPITVLVM IX.
A biit autem Abimelech, filius IerubBaal, in»
■*- *■ Sichern ad fratres matris fua;, et locutus
eil ad eos, et ad omnem cognationem domus
patris matrisque fua;, dicens : Loquimini ad
omnes viros Sichern : Quid vobis eil melius ?
vt dominentur vellri viri feptuaginta, omnes
filii IerubBaal , an vt dominetur vellri vnus
vir ? Simulque confiderate, quia os vellrum et
caro vellra fum.
Locuti funt fratres matris eius de eo ad
omnes viros Sichern vniuerfos fermones iltos,
et inclinauerunt cor eorum polt Abimelech,
dicentes : Frater noller eil. Dederuntque ei
feptuaginta argenteos de fano BaalBerith:. qui
conduxit fibi inde vanos et leues viros, fecuti-
que funt eum, et venit in domum patris fui
in Aphra, et oeeidit fratres fuos, filios Ierub
Baal , viros feptuaginta fuper lapidem vnum.
Remanlitque Iotham, filius IerubBaal minimus,
et abfconditus eil«
Congregati liint autem omnes viri Sichern,
et vniuerfae familiae vrbis Mello : abierunf-
que et -eonflituerunt regem Abimelech , iuxija
proc^ram quercum, qua; Ilabat in Sichern.
QAod cum nunciatum eflet Iotham, iuit et
ftetit in Vertice montis Grifim, eleuataque vo-
ce clamauit,et dixit: Audite nie, viri Sichern,
ita, vt audiat vos Dominus! Ierunt ligna , vt
vngerent fuper fe regem, dixeruntque oliux:'
Impera nobis. Qua; refpondit ; Numquid
poffum defererepinguedinemmeam, quam et
dii et homines praedicant , et venire , vt inter
Dd 3 _ ligna *
4*3
LIBERIVDICVM» CAP. IX.
4I4
iigna promouear ? Dixeruntque ligna ad ar-
b 3rem fißura : Veni, et fuper nos regnum ac-
cipe. Quae refpondit eis : Numquid pofTum
deferere dulcedinem meam , fruclusque fua-
uiftimos, et ire , vt inter cetera ligna promo
uear ? Locutaque funt ligna ad vitem : Veni,et
impera nobis. Quae refpondit eis : Numquid
ponum deferere vinum meum , quod laetificat
deum et homines, et inter cetera ligna promo-
ueri? Dixeruntque omnia ligna ad rhamnum :
Veni, et impera nobis. Quae relpondit eis : Si
vere me regem vobis conftituitis : Venite, et fub
vmbra mea requiefcite $ fi autem non vultis,
egrediatur ignis de rhamno ? et deuoret cedros
Libani.
Nunc igitur, fi recle et absque peccato con-
fiituitis fuper vos regem AbiMelech, et bene
egiftis cum IerubBaal , et cum domo eius, et
reddidiftis vicem beneficiis eius , qui pugnauit
pro vobis, et animam fuam dedit periculis, vt
erueret vos-de manu Midian, qui nunc furre-
xiftis contra domum patris mei, et interfeciftis
filios eius, feptuaginta viros fuper vnum lapi-
dem, et conftituiftis regem AbiMelech, filium
ancilise eius, fuper habitatores Sichern, eo, quod
frater vefter fit.
Si ergo rede et absque viiio egiftis cum Ie-
rubBaal et domo eius, hodie lastamini in Abi
Melech , et ipfe Isetetur in vobis 5 fin autem
peruerfe, egrediatur ignis ex eo, et confumat
habitatores Sichern et oppidum Mello : egre-
diaturque ignis de viris Sichern, et de oppido
Mello, et deuoret Abimelech. Quae cum di*
xilfet, fugit et abiit in Ber, habitauitque ibi9 ob
metum AbiMelech fratris fui.
Regnauit itaque AbiMelech fuper Ifrael tri-
bus annis. Mifitque Dominus fpiritum ma-
lum inter AbiMelech, et habitatores Sichern,
qui ceperunt eum deteftari., et fcelus interfe-
(ftionis fjbptuaginta filiorum IerubBaal, et eftu-
lionem fanguinis eorum eonferre in AbiMe-
lech, fratrem fuum, qui oeciderat illos, et in-
ter ceteros Sicliemorum principes, qui eum
adiuuerant : pofueruntque infidias aduerfum
eum in fummitate montium, et deprsedati funt
omnes praetereuntes in via.
Nuncialumque eft AbiMelech.
tem Gaal, filius Obed, cum fratribus fuis, et
tranfiuit in Sichern ; ad cuius aduentum confi-
fi habitatores Sichern , egrefll funt in agros,
vindemiaruntque -vineas, et calcarunt, et fadtis
cantantium choris, ingrelfi funt fanumdei fui,
et inter epulas et pocula maledicebant Abime-
lech, dicente Gaal, filio Obed: Quis eft ifle Abi-
melech? et qua: eft Sichern , vt feruiamus ei?
Numquid non eft ipfe filius IerubBaal, et confti-
tuit principem Sebul,feruum fuum, fuper filios
Heraor, patris Sichern ? Cur ergo feruiemus ei ?
Vtinam daret aliquis populum iftumfub manu
mea, vt auferrem de medio Abimelech!
_ Diclumque eft Abimelech: Congrega exer-
citus mulütüdinem, et veni, Sebul enim, prin-
ceps ciuitatis, auditis fermonibus Gaal , filii
Obed, iratus eft valde, et mifit clam ad Abi-
melech imncios, dicens : Ecce Gaal, filius Obed',
venit in Sichern cum fratribus fuis, et facitof-
fenfam tibi ciuitatem. Surge itaque nocle
cum populo, qui tecum eft, et latita in agro,
et primo mane, Oriente fole , irrue fuper ciui-
tatem 5 Illo, autem egrediente aduerfum te,
cum populo fuo, fac ei, quod inueneritmamis
tua,
Surrexit itaque Abimelech cum omni exerci-
tu fuo, et tetendit) infidias iuxta Sichern in qua«
tuor locis. Egreifusque eft Gaal, filius Obed,
ftetit in introitu portae ciuitatis. Surrexit au-
tem Abimelech, et omnis exercitus cum eo<-de
infidiarum loco. Cumque vidifiet Gaal popu-
lum, dixit ad Sebul: Ecce, multitudo de mon-
tibus defceiidit. Cui ille refpondit: Vmbras
montium vides, quafi eapita hominum, et hoc
errore deciperis. Rurfumque Gaal ait : Ec-
ce, populus de vmbilico terrae defcendit, et
vnum agmen venit per viam, quae refpicit
ariolomm quercum. Cui dixit Sebul: *Vbi
nunc eft os tuum, quo loquebaris; Quis eft
Abimelech , vt ßruiamus ei? Nonne hie eft
populus, quem delpieiebas ? Egredere, et pu-
gna contra eum.
Abiit ergo Gaal coram Sichemorum popu-
lo , et pugnauit contra Abimelech , qui perfe-
cutus eft eum fugientem, et in vrbem compu-
( lit. Cecideruntque ex parte eius plurimi, vs-
Yenit au- 1 que ad portal» ciuitatis, et Abimelech fedit in
Anuna.
4^
LIBER IVD1CVM. CAP. IJC.X.
416'
Aruma. Sebul autem Gaal et focios eins ex*
pulit de vrbe, nee in ea paffus eil -commorari.
Sequenti ergo die egreifus eft populus in eam*
pum. Quod. cum nunciatum eilet Abimelech,
tulit exercitnm fuuni, et diuifit in tres turmas,
tendens iniidias in agris, Vidensque, quod
egrederetur populus de ciuitate , furrexit et
pereuffit eum.
Abimelech autem cum fuo agmine ilragem
edidit, et acceilit ad portam ciuitatis, duo reli-
qua agmina inuaferunt omnes in agris, et per-
eußerunt eos. Porro Abimelech toto die illo
oppugnabat vrbem , et cepit eam , interfecris
habitatoribus eins, ipfaque deilrucla, fparfit in
fal. Quod cum audiiTent, qui habitabant in tur-
ri Sichern, ingreffi funt munimentum fani dei
Berith. Abimelech quoque audiens viros^ur-
ris Sichern , pariter conglobatos, afeendit in
montem Zelmon cum omni populo fuo , et
arrepta feenri praseidit arboris ramum , impo-
fitumque ferens humero, dixit ad focios : Quod
ine vidiilis facere, cito facite. Igitur certatim
ramos de arboribus pneeidentes , fequebantur
ducem : qui circumdantes praefidium , fuccen-
derunt,et mortui fmit omnes in Sichern turri,
circiter mille viri et midieres.
Abimelech autem inde profieifeens , venit
ad oppidum Thebez , quod obfedit et cepit.
Erat autem turris firma in media ciuitate, ad
quam confugerant fimul viri ac mulieres , et
omnes eines claufaretro ianua, et afeenderant
fuper teclum turris. Accedensque Abimelech
iuxta turrim, oppugnabat eam-, et appropin-
quabat oitio, vt accenderet eam. Etecce, vna
mulier fragmen molas defuper iacens, illiütca-
piti Abimelech, et confregit cranium eins 5 qui
vocauit cito armigerum iüum, et ait ad eum:
Euagina gladium tuum, et percute me, ne for-
; te dicatur, quod afeemina interfectus fim. Et
; cum puer confodiflet eum. eil mortuus.
Videntes vero viri t Ifrael , qui cum eo
erant, reuerfi funt in fedts fuas. Et reddidit
1 Dens malum, quod fecerat Abimelech contra
patrem fuum, interfe&is feptuaginta fratribus
fuis. Sicljemitis quoque, quod operati erant,
retributum eil, et venit fuper eos maledidio
Iotham, ßlii IerubJBaaal.
CAPITVLVM X,
T)orT: Abimelech furrexit duxin Ifrael, Thola,
■^ filius Pua, patrui Abimelech, vir de Ifafchar,
qui habitauit in Samir montis Ephraim, et iudi-
cauit Ifrael viginti et tribus annis 5 mortuusque
eil ac fepultus in Samir.
Huic fucceilit lair Gileadites , qui iudicauit
Ifrael per viginti et duos annos, nabens trigin-
ta filios , fedentes fliper triginta pullos afina-
rum, et habebat triginta ciuitates, quae ex no-
mine eins funt appellatae Hauoth lair, vsque in
praefentem diem, in terra Gilead , mortuusque
eil lair, ac fepultus in loco, cui eilvocabulum
Camon.
Filii autem Ifrael vltra facientes malum in
confpedu Domini, feruierunt idolis Bäalim et
Aflharoth, et diis Syriae ac Zidonis, Moab, et
diis filiorum Amnion, et diis Philiflinorum, . di-
miferuntque Dominum , et non feruierunt ei.
Contra quos Dominus iratus , tradidit eos in
manus Philiilinorum et Amnion , afflielique
funt et^contriti per annos decem et oclo;
omnes, qui habitabant trans Iordanem in terra
Amorrad, qua? eil in Gilead. Et filii Amnion
tranfierunt Iordanem, vt jnignarent cum Inda,
Beniamin et Ephraim, affli&usque eil Ifrael
nimis.
Et clamantes ad Dominum, dixerunt : Pec-
cauimus tibi , quia reliquimus te , Dominum,
Deum noitrum, et feruiuimus Baalim. Qui-
bus locutus eil Dominus : Numquid Aegyptii,
Amorraei, filii Ammon, Philiilini, Zidonii, Ama-
lec et Maonitas afflixerunt vos, et clamaflis ad
me, et erui vos de manu eorum ? Et tarnen
reliquiilis me, et coluiilis deos alienos j ideir-
co non addam , vt vltra vos liberem : Ite, et
inuocate deos, quos elegiilis, ipfi vos liberent
in tempore' anguftia;.
Dixeruntque filii Jirael ad Dominum : Pec-
cauimus, redde tu nobis, quiequid tibi placet,
tantum nunc libera nos. Quse dicentes : Oinnia
de finibus fuis alienorum deorum idola proie^
cerunt, et feruierunt Domino Deo. Et anima
eins doluit iliper miferiis eorum.
Itaque filii Ammon conclamantes , in Gi-
lead fixere tentoria, contra quos congregati
iünt
12L
funt filii Ifrael, et in Mizpa caftra metati funt
Dixeruntque prineipes Gilead fingitli ad proxi-
nios fuos. Qui primus ex nobis contra filios
Amnion ceperit dimicare, erit dux Gilead.
CAPITVLVM XI.
Fuit Iephthah Gileadites vir fortis, filius mu-
lieris meretricis, qui natus efi de Gilead. Ha-
buit autem Gilead vxorem , de qua fufceperat
filios, qui pofiquam creuerant, eiecerunt Ieph-
thah, dicentes : Haares in domopatris noftries-
fe non poteris , quia de adultera matre natus
os. Quos ille fugiens, atque deuitäns, habita-
uit in terra Tob* C ongregatique funt ad eum
viri vani , et militabant cum eo. In diebus il-
lis pugnabant filii Ammon contra Ifrael.
, Cum autem filii Ammon bellum gererent
cum Ifrael, perrexerunt maiores natu de Gi-
lead, vt tollerent in auxilium fui Iephthah de
tera Tob, dixeruntque ad eum : Veni, et eflo
dux nofter , et pugna contra filios Ammon.
Quibus ille refpondit : Nonne vos eftis , qui
odiftis me , et eieciflis de domo patris mei,
et nunc venitis ad me, cum afflicÜ eftis ? Dixe-
runtque ferneres Gilead ad Iephthah : Ob hanc
igitur caufam nunc ad te venimus, vt profi-
cifcaris nobifcum, et pugnes'contra filios Am-
nion, fisque dux omnium, qui habitant in Gi-
lead.
Iephthah quoque dixit eis : Si reducitis ine
vt pugnem pro vobis contra filios Ammon
tradideritque eos Dominus mihi , ego ero ve-
fter princeps ? Qui refponderunt ei : Dominus
audiat haec inter nos, fi non fecerimus fecun-
dmn verbum tuum. Abiit itaque Iephthah cum
fenioribus Gilead, fecitque eum omnis popu-
lus principem fui.
omnes fermones J
Mizpa.
LIBER IVDICVM. CAP. X. XL
Vi
perauit eis, vt dicerent regi Ammon: Haccdi-
cit Iephthah : Non tulit Ifrael terram Moab,
nee terram filiorum Ammon, fed quando de
Aegypto confeenderunt, ambulauit per folitu-
dinem vsque ad mare rubrum, et venit in Ca-
des, mifitque nuncios ad Edom , dicens : Di-
mitte, vt tranfeam terram tuam. Qui noluit
aequiefeere preeibus eius; Mißt quoque ad
regem Moab , qui et ipfe tranfitum praebere
contempfit. Manfit itaque inCades, et circui-
uit ex latere terram Edom, et terram Moab,
venitque ab Oriente in terram Moab , et caftra
metatus eft trans Arnon, nee voluit intrare ter«
minos Moab, Arnon quippe terminus efl ter-
ra? Moab.
Mißt itaque Ifrael nuncios ad Sihon, regem
Amorraeorum, qui habitabat in Hesbon, et
dixerunt ei: Dimitte,vt tranfeam terram tuam,
vsque ad locum meuim Ille diffidens Ifraeli,
non dimifit eum tranfire per terminos fuos,
fed infinita multitudine congregata, egreflus e/l
contra eum in Iahza, et pügnabat cum Ifrael.
Tradiditque eum Dominus in manus Ifrael,
cum omni exercitu fuo, et pereuffit eum, et
pofledit omnem terram Amorrad , habitatoris
regionis illius , et vniuerfos fines eius de Ar-
non, vsque Iaboc, et de folitudine vsque Ior-
danem.
Dominus ergo, Deus Ifrael , perdidit
Amorrseum coram populo fuo Ifrael, et tu
nunc vis poffidere terram eius ? Si quos per-
didit Camos, deus tuus, illorum terram poffi-
deas : qua; autem Dominus, Deus nofter, obti- 1
nuit, in noflram cedent pofleflionemjnifl form-
te melior es Balac, ^filio Ziphor, rege. Moab?
Num ille eontendit cum Ifrael, aut pugnauit
Locutusque efl: Iephthah [cum eo, cum habitaret Ifrael cum Hesbon, et
fuos coram Domino injviculis eius, et in Aroer, et villis illius, vel in
cuncT:is ciuitatibus iuxta Arnon , per trecentos
>
Et mißt nuncios ad regem filiorum Am-jannos? Quare tanto tempore nihil fuper hac
mon, qui ex perfona fua dicerent: Quid mihi'repetitione tentafti? Igitur ego non peeco in
tecum, quia venifti contra me, vt vaftares ter- ' te, fed tu contra me male agis, indicens mihi
ram meam ? Quibus ille refpondit : Quia tulit; bella non iufta. Iudicet Dominus, arbiter hu
Ifrael terram meam, quando afeendit de Aegy-
pto, a finibus Arnon vsque Iaboc, atque lor-
danem. Nunc ergo cumpace reddemihieam.
Per quos rurfus mandauit Iephthah, et im-
ius diei, inter Ifrael et filios Ammon. Noluit-
que aequiefeere rex filiorum Ammon verbis
Iephthah, qua; per nuncios mandauerat.
Fadus eft ergo fuper Iephthah Spiritus Do-
mini,
4'9
L I 8 E R IVD1CVM. C A P. XI. XII. XIII.
420-
mini, et circuiens Gilead et Manaffe, Mizpe
quoque in Gilead , et inde tranfiens ad filios
Amnion, votum vouit Domino , dicens : Si
tradideris filios Amnion in manus meas, quod-
ctinque primum fuerit egrenum deforibus do
mus niese, mihique occurrerit reuertenti cum
pace a filiis Amnion, id holocauftum offeram
l^omino.
Tranfiultque Iephthah ad filios Ammon, vt
pugnaret contra eos : Qiios tradidit Dominus
in manus eius , percuffitque ab Aroer, vsque
dum venias in Minnith, viginti ciuitates, et vs-
que ad campum vinearum , plaga magna ni-
mis. Humiliatique funt filii Ammon coram fi-
liis Ifrael.
Reuertenti autem Iephthah in Mizpe do-
raum fuam, occurrit ei vnigenita filia fuacuin
tympanis et choris , non enim habebat alios
Liberos. Quavifa, fcidit veftimenta fua , et
ait : Heu me ! filia mi, moerore afficis me , et
perturbas me ; aperui enim os meum ad Do-
minum, et reuocare non potero. Cui illa re-
fpondit : Pater mi, fi aperuifti os tuum ad Do-
minum, fac mecum, quodcunque pollicitus es,
poftquam fecit tibi Dominus vltionem de ho-
ftibus tuis, filiis Ammon.
Dixitque ad patrem : Hoc folum mihi prae-
fla, quod deprecor : Dimitte me , vt duobus
menfibus eircueam montes, et plangam virgi-
nitatem meam cum fodalibus meis. Cui ille
l refpondit : Vade. Et dimifit eam duobus men-
i fibus* Cumque abiifTet cum fodalibus fuis, fle-
■ bat virginitatem fuam in montibus. Expletisque
duobus menfibus, reuerfa eft ad patrem fuum,
i et fecit ei,ficut vouerat Et ipfa non nouerat
\ virum. Exinde mos eft in Ifrael , vt conue-
niant in vnura filiae Ifrael , et plangant filiam
Iephthah, quotannis diebus quatuor.
CAPITVLVM XII.
Ucee autem, in Ephraim ortus eft tumultus,
•"^ nam tranfeuntes contra aquilonem dixe-
runt ad Iephthah: Quare vadens ad pugnam
contra filios Ammon, vocare nos noluifti, vt
pergeremus tecum ? Igitur incendemus domum
tuam. Quibus ille refpondit : Difcepfatio erat
mihi et populo meo cum filiis Ammon vehe-
S. L2JarfXir.
mens, vocauique vos, et non liberabatis me de
manibus illorüm: quod cernens, pofui animam
meam in manibus meis, tranfiuique ad filios
Ammon, et tradidit eos Dominus tri manus
meas : Quid commerui, vt afcendatis pugna-
turi mecum?
Vocatis itaque ad fe cunctis viris Gilead, pu-
gnabat contra Ephraim , percufTeruntque vi-
ri Gilead Ephraim ; quia dixerat : Gileacü-
tx funt fligitiui Ephraim , inter Ephraim et
Manafle. Occupaueruntque Gileaditas vada
Iordanis coram Ephraim. Cumque veniffet
ad ea ex fuga aliquis ex Ephraim, et diceret:
Tranfibo. Dixerunt ei Gileadita: : Numquid
Ephrataeus es ? quodicente: Non fum; in-
terrogabant eum : Die ergo Schiboleth. Qui
refpondit : Siboleth ; et non recte pronuncia-
bat. Statimque apprehenfum iugulabant in.
ipfo Iordanis tranfitu. Et ceciderunt ilio tem-
pore de Ephraim quadraginta duo millia. Iu-
dicauit itaque Iephtah Gileaditas Ifrael fex an-
nis, et mortuus eft, ac fepultus in ciuitate fua
in Gilead.
Poft hunc iudicauit Ifrael Ebzan de Bethle-
hem , qui habuit triginta filios , et totidem fi-
lias , quas elocauit foras , et triginta vxores
aliunde adduxit filiis fuis , introducens in do-
mum fuam j qui feptem annis iudicauit Ifrael^
mortuusque eft, ac fepultus in Bethlehem.
Cui fiicceflit Elon Sebulonites, et iudicauit
Ifrael decern annis : mortuusque eft, ac fepul-
tus inAialon, in terra Sebulon.
Poft hunc iudicauit Ifrael Abdon, filius Hil-
lel, Pirgathonites, qui habuit quadraginta filios^
et triginta ex eis nepotes, afeendentes fuperfe-
ptuaginta pullos afinarum : et iudicauit Ifrael
octo annis; et mortuus eft, ac fepultusin Pir-
gathon, in terra Ephraim, in montibus Amalec.
CAPITVLVM XIII.
üilü Ifrael fecerunt vltra malum coram Do-
-*- mino, qui tradidit eos in manus Philiftino-
rum quadraginta annis.
Erat autem vir quidam de Zarea , et de ftir-
pe Dan, nomine Manoah, habens vxorem fte-
rilem, quae non pariebat. Cui apparuit Ange-
lus Domini, et dixit ad eam: Sterilis es et non
E e potes
42»
LIBER IVDICVM. CAP. XllL XlV.
422
potes parere , fed concipies et paries filium :
Caue ergo, ne bibasvinum aut ficeram, nee im-
mundum quiequam comedas , quia concipies
et paries filium, cuius non fanget caput noua-
cula: erit enim Nafaraeus Dei ab infantiafua,
et ex matris vtero; et ipfe ineipiet liberare If-
rael de manu Philiftinorum.
Quae cnm veniffet ad maritum fuum, dixit
ei : Vir Dei venit ad rae1, et fpecies eius erat
tanquam fpecies Angeli Dei , terribilis nimis j
et non interrogaui eum, quis effet, et vndees-
fet,et nomen fuum non indicauit mihi, fed
hoc dixit mihi : Ecce, concipies et paries filium,
eaue,ne vinum bibäs nee ficeram, et ne aliquo
vefearis immundo; erit enim puer Nafaraeus
Dei, ex vtero matris fuae, vsque ad diem mor-
tis fuas.
Orauit itaque Manoah Dominum, et ait:
Obfecro, Domine, vt vir Dei, quem mififii, ve-
niat iterum, et doceat nosr quid debeamus fa-
eere de puero , qui nafeetur. Exaudiuitque
Dominus deprecationem Manoah. Et appa-
ruit rurfus Angelus Domini vxori eius, feden-
ti in agro. Manoah autem, maritus eius, non
erat cum ea. Quae cum vidiffet Angelum, fe-
ftinauit et cueurnt ad virum fiium, nunciauit-
que ei,dicens: Ecce, apparuit mihi vir, qui ve-
nerat hodie ad me.
Qui fiirrexit et fecutus efl vxorem fuam;
veniensque ad virum, dixit ei : Tu es, qui lo-
cutus es mulieri? Et ille refpoudit: Ego ihm.
Cui Manoah : Quando, inquit, fermo tuus fue-
rit impletus, quem morem obferuabit puer,
aut quod erit eius opus ? Dixitque Angelus Do-
mini ad Manoah : Ab omnibus, quae locutus
fum vxori tuae, abftineat, et quiequid ex vite
nafeitur, non comedat, vinum et ficeram non
bibat,nullo vefeatur immundo,et quod eiprae-
cepi, cuftodiat.
Dixit itaque Manoah ad Dominum : Deti-
neamus te, quaefo, et faciamus tibi hoedum de
capris. Cui reipondit Angelus : Si me deti-
neas, non comedam panes tuos, fi autem vis
holocauftum facere, offer illud Domino. Et
nefeiebat Manoah, quod Angelus Domini es-
fet, Dixitque ad eum: Qaod e/t tibi nomen ?
v\ fi fermo tuus fuerit impletus, glorificemus
te. Cui ille refpondit: Cur quaeris nomen
meum, quod efl mirabilis.
Tulit itaque Manoah hoedum de capris, et
oblationem, et pofuit fiipra petram Domino,
vt mirabilis ipfe ofFerret. Manoah autem , et
vxor eius , intuebantur. Cumque afeenderet
flamma altaris in ccelum, Angelus Domini pa-
riter in flamma afeendit. Quod cum vidiffet
Manoah, et vxor eius,proni ceciderunt in ter-
ram 5 et vltra eis non apparuit Angelus Domi-
ni. Statimque intellexit Manoah, Angelum
Domini effe. Et dixit ad vxorem fuam: Mor-
te moriemur, quia vidimus Dominum. Cui
refpondit mulier: Si Dominus nos vellet oc-
eidere, de manibus noflris holocauftum et ob-
lationem non fufeepiflet, nee oflendiffet nobis
hasc omnia, neque ea , quae fiint Ventura, di-
xiffet.
Peperit itaque filium, vocauitque nomen
eius Simfon. Creuitque filius, et benedixit ei
Dominus. Cepitque Spiritus Domini effe
cum eo, in caftris Dan, inter Zarea et EfthaoL
CAPITVLVM XIV.
P^efcendit ergo Simfon in Timnath ; videns-
■*-^ que ibi mulierem de filiabus Philiftinorum,
afeendit, et nunciauit patri fiio et matri fua?,
dieens : Vidi mulierem in Timnath, de filia-
bus Philiftinorum, quam quaefo, vt mihi acci-
piatis vxorem. Cui dixerunt pater et mater
fua : Nmiiquid non eft mulier in filiabus fra-
trum tuorum, et in omni populo tuo, quia vis
aeeipere vxorem de Philiftinis , qui incircum-
eifi fiint ?
Dixitque Simfon ad patrem fiium : Hanc
mihi aeeipe, quia placuit oculis meis. Paren-
tes autem eius nefeiebant, quod res a Domino
fieret, et quaereret occafiones contra Philifti-
nos, Eo enim tempore Philiftini dominaban-
tur Ifraeli. Defcendit itaque Simfon cumpa-
tre fiio et mätre in Timnath. Cumque ve-
niffent ad vineas oppidi, apparuit catulus leo-
nis rugiens, et oecurrit ei. Et incitauit eiun
Spiritus Domini in Simfon, et dilacerauit leo-
nem, quafi hoedum in frufta decerperet, nihil
omnino habens in manu ; et hoc patri et ma-
tri noluit indicare. Defcenditque, et locutus
eft
423
LIBER IVDICVM. CAP. XIV. XV.
424
eft mulieri, :quae placuerat oeulis eius. Et poft
aliquot dies reuertens, vt acciperet eäm,decli-
nauit, vt videret cadauer leonis : et ecce, exa-
men apum in cadauere leonis erat , ae mel.
Quod cum fumpfiflet in manibus, comedebat
in via, veniensque ad patrem fuum etmatrem,
dedit eis partem 3 qui et ipfi comederunt ; nee
I tainen voluit eis indicare, quod mel de corpo-
' re leonis aflumpferat.
Defcendit itaque pater eius, et feeitSimfon
conuiuium. Sic enim iuuenes facere confue-
uerant. Cum ergo eiues loci illius vidifient
eum, dederunt ei fodales triginta , qui eflent
■ cum eo. Quibus locutus eft Simfon : Propo-
nam vobis aenigma, quod fi folueritis mihi in-
tra feptem dies conuiuii , dabo vobis triginta
findones, et totidem mutatorias veftes : Sin
autem non potueritis foluere , vos dabitis mi
hi triginta findones, et totidem mutatorias ve-
ftes. Qui refponderunt ei : Propone aenigma,
( vt audiamus. Dixitque eis: De comedente
exiuit^cibuSjet de fortiegrefTa eft dulcedo.Nec
potuerunt per tres dies propofitionem foluere.
Cumque adeltet dies feptimus, dixerunt ad
vxorem Simfon: Perfuade viro tuo, vt indicet
nobis aenigma ; quod fi facere nolueris, incen-
1 demus te, et domum patris tui. An ideirco
> vocaftis nos ad nuptias;, vt fpoliaretis ? Quae
fundebat apud Simfon lachrymas, et quereba-
i tur, dicens : Odis me, et non diligis , ideirco
: aenigma , quod propofuifli filiis populi mei,
non vis mihi exponere. Atille refpondit:Pa-
tri meo et matri indicare nolui, et tibi indicare
potero ?
Septem igitur diebus conuiuü flebat ante
eum. Tandemque feptimo die, cum angeret
eum, expofuit. Quae ftatim indicaüit ciuibus
fuis. Et Uli dixerunt ei die feptimo, ante folis
oeeubitum: Quid dulcius melle, et quid fortius
leone ? Qui ait ad eos : Si non araffetis vitula
mea , non inueniffetis propofitionem meam.
Et incitauit eum Spiritus Domini, defeenditque
Afcalonem, et pereuflit ibi triginta viros, qui-
bus abftulit veftes, et dedit mutatorias iis, qui
foluerant asnigma. Iratusque nimis, afeendit
in domum patris fui. Vxor autem eius aeeepit
uwritum vnum de propinquis illius, et amicis.
CAPITVLVM XV.
ßoft aliquantulum autem temporis, cum dies
*• triticeae meffis inftarent, venitinuiferevxo:
rem fuam,et attulit ei hoedum de cajsris. Cum-
que cubiculum eius folito vellet intrare , pro-
hibuit illum pater illius, dicens : Putaui , quod
odifles eam , et ideo tradidi eam amico tuo.
Sed habet fororein , quas iunior et pulchrior.
illa eft, fit tibi pro ea vxor. Et Simfon re-
fpondit: Bonam caufam habeo aduerfus Phili-
ftinos : faciam vobis malum.
Perrexitque et eepit trecentas vulpes, et ae-
eepit faces, eaudasque earumiunxit ad caudas,
et facem iigauit inter binas caudas , igne fuc-
cendens dimifit in ftantem fegetem. EHn-
cendit manipulos, et ftantem fegetem, et vi-
neas, et oliuas. Dixeruntque Philiftini : Quis
fecit hanc rem ? Quibus dictum eft : Simfon,
gener Timnathaei , quia tulit vxorem eius, et
propinquo tradidit $ haec operatus eft. Afcen-
deruntque Philiftini, et combuflerunt tarn iim-
Herein, quam patrem eius.
Quibus ait Simfon : Licet hasc feceritis, ta-
rnen adhuc ex vobis expetam vltionem,ettünc
quiefeam. Percuflitquetumhumeros,tiun fe-
mora eorum magna plaga. Et defeendens,
habitauit in fpelunca petrae Etham.
Igitur afeendentes Philiftini in terram Iudas,
caftra metati funt in Lehi. Dixeruntque ad
eos de tribu Iuda : Cur afeendiftis aduerfum
nos ? Qui refponderunt : Vt ligemus Simfon,
venimus, et faciamus ei, ficut fecit nobis. De-
feenderunt ergo tria millia virorumde Iuda ad
fpecum petrae Etham. Dixeruntque ad Sim-
fon : Nefcis, quod Philiftini imperent nobis ?
Quare ergo haec facere voluifti ? Quibus ille ait :
Sicut fecerunt mihi, fic feci eis. Ligare , in-
quiunt, te venimus, et tradere in manus Phili*
ftinorum* Quibus Simfon : Iurate, ait, et fpon-
dete mihi, quod non impedietis me. Dixe-
runt : Non impediemus te, fed vinclum trade-
mus te, et non oeeidemus te. Ligaueruntquc
eum duobus nouis funibus , et duxerunt eum
de petra Etham. Et cum venifTet ad Lehi, et
Pliiliftinivociferantesoccurriffentei, irruit Spi-
ritus Domini in eum, et ficut lina igni confu-
Ee 2 mun-
4*5
LIBER IVDICVM. CAP. XV. XVI.
426
muntur, ita vincula maninun eius liquefactaj
funt. Et inuenit mandibulam afini piitremJ
et extendit manum fuani, et accepit eam, et
percuffit ea mille viros.
Et ait: Mandibula afini antiqui, mandibula
afini percufll inille viros. Cumque hasc verba
- compleuüTet, proiecit mandibulam de manu,
et vocauit nomert illius : RamathLehi. Si-
tiensque valde clamauit ad Dominum , et ait :
Tu dedifti in manu ferui tui falutem harte ma-
ximam,et en, fiti morior, et incidam in manus
incircumciforum. Aperuit itaque Dominus
molarem dentem in mandibula afini, et egres-
fx funt aquas ; et bibit, et rediit fpiritus eius,
et reuixit. Idcirco appellatum eft nomen lo-
ci illius: Fonsinuocantis ex mandibula; vsque
in praefentem diem. Iudicauitque Ifrael, in
diebus Philiftinorum, viginti annis.
CAPITVLVM XVI.
A biit quoque in'Gafam,et vidit ibi mulierem
**"^ meretrieem, ingrefiiisque eft ad eam. Et
cum audifient Gafad , intraife vrbem Simfon,
circumdederunt eum, et infidiati funt ei tota
noeTe, in porta ciuitatis,et tacuerunt tota no-
cle, dicentes : Mane occidemus eum. Dormi-
lüt autem Simfon vsque ad medium noctis, et
inde confurgens, apprehendensque ambas por-
tx fores , cum ambobus poftibus et ve&ibus,
impofitasque humeris fuis , prfrtauit ad verti-
cemmontis, quirelplcit Hebron.
Poft haec amauit mulierem , qua; habitauit
ad flumen Sorec, et vocabatur Delila. Vene-
runtque-ad eam principes Philiftinorum, atque
dixerunt : Perfuade eum, et vide, in quo ha-
beat tantam fortitudinem , et quomodo eum
fuperare valeamus, et vinclum affligere. Quod
fi feceris, dabimus tibi finguli mille et centum
argenteos.
Locuta eft ergo Delila ad Simfon : Die mi-
hi, in quo fit tua magna fortitudo , et quid fit,
quo ligatus, erumpere nequeas ? Cui relpon-
dit Simfon : Si feptem recentibus funibus, qui
nondum exaruerunt , ligatus fuero , infirmus
ero,vt ceteri homines. Attuleruntqueadeam
Satrapae Philiftinorum feptem recentes funes,
qui nonduin exaru^rant, quibusvinxiteumi et
infidiatores aderant apud eam in cubiculo.
Clamauitque ad eum : PhiUftinivfuper te, Sim-
fon ! Qui rupit vincula, quomodo rumpitur fi-
lum tortum, admotum igni. Et nori eft cogni-
tum, in quo elTet fortitudo eius.
Dixit ad eum Delila : Ecce, illuiifti mihi, et
falfum locutus es: Saltem nunc indica mihi,
quo ligari debeas» Cui ille refpondit : Si liga-
tus fuero nouis funibus , quibuscum nunquam
factum eft opus, infirmus ero, et aliorum ho-
minum fimilis. . Et accepit Delila nouos funes,
et vinxit eum, et clamauit : Philiftini fuper te,
Simfon! Et infidiatores erant in cubiculo.
Qui ita rupit vincula de brachiis, quafi fila.
Dixitque Delila rurfum ad eum : Vsque quo
deeipis me, et falfum loqueris ? Oftende , quo
vinciri debeas. Cui relpondit Simfon : Si, in-
quit, feptem crines, capitis mei cum crinali ple-
xueris, et clauo fixeris , infirmus ero. Qiiod
cum feeiffet Delila, dixit ad eum: Philiftini iü-
per te, Simfon ! Qui confurgens de fomno,
extraxit clauum, et ermes tortos, et Crinale, Di-
xitque ad eum Delila : Quomodo dicis, quod
amas me, cum animus tuus non fit mecum?
Per tres vices fefellifti me, et non indicafti mi-
hi, in quo fit magna fortitudo tua.
Et cum molefta eifet ei, et vrgeret eum, et
angeret animam eius ad mortem vsque ; tunc
indicauit ei cor fuum, et dixit ad eam : No-
uacula nunquam afeendit fuper caput meum,
quia Nafaraeus Domino fum de vtero matris
meae ; fi rafum fuerit caput meum , recedet a
me fortitudo mea, etdeficiam; eroque ficut
ceteri homines. Vidensque illa, quod confes-
fus ei elTet omnem animum fuum; mißt ad
principes Philiftinorum, ac mandauit : Afcendi-
te adhuc femel , quia nunc aperuit mihi cor
fuum.
Qui afeenderunt, aflumpta peeunia , quam
promiferant. At illa eum dormire feeit fuper
genua fua. Vocauitque vniun, et rafit feptem
crines eius, et cepit affiigere eum; ftatim
enim ab eo fortitudo difcelfit. Dixitque : Phi-
liftini fuper te, Simfon ! Qui de fomno confur^
gens, dixit in animo fuo : Egrediar, ficut ante
feci, et me excutiam, nefeiens, quod ab eo re-
ceöilTet Dominus. Quem cum apprehendis-
ieaX
LIBER IVD1CVM. C AP. XVI. XVII. XVJIL
427
fent Philiftini, ftatim eruerunt oculos eius, et
duxerunt Gafam vin&um, a:neis compedibus,
et claufum in carcere, molere fecerunt; iam-
que capilli eius renafei ceperant.
Et prineipes Philiftinorum conuenerunt in
vnum, vt immolarent hoftias magnificas Da-
gon, deo fuo, et epularentur, dicentes : Tradi-
dit deus nofter inimicum noflrum in manus
noftras. Quod etiam populus videnjs, lauda-
bat deum fiium, eademque dicebät : Tradidit
deus nofter aduerfarium noflrum in manus no-
ftras, qui vaflauit terram noflram et oeeidit
plurimos. Et cum laetaretur cor eorum,pra>
ceperunt, vt vocaretur Simfon, et ante eos lu-
deret. Qui adduclus de carcere, ludebat ante
eos 5 feceruntque eum ftare inter duas colu-
mnas.
Qui dixit puero , regenti grefTus fuos : Di-
mitte me, vt tangam columnas, quibus immi-
net domus, vtrecliner ad eas. Domus autem
erat plena virorum ac mulierum. Et erant
ibi omnes prineipes Philiftinorum, et in tecto
circiter tria millia virorum, ac, mulierum, fpe-
clantium ludentem Simfon. At ille inuocato
Domino, ait : Domine Deus, memento mei,
et conforta me modo Deus, vt vlcifcarme de
hoflibus meis, et pro duobus oculis vnaiirvl-
tionem reeipiam.
Et apprehendens ambas columnas , quibus
fundata erat et ineumbebat domus , alteram-
que earum dextra et alteram lasua tenens, ait :
Moriatur anima mea cumPhiliftinis! Goncus-
fisque fortiter columnis, cecidit domus fuper
omnes prineipes , et ceteram multitudinem,
^uas ibi erat. Multoque plures interfecit mo-
riens , quam ante viuus oeeiderat. Defcen-
dentesque fratres eius, et vniuerfa cognatio,
tulerunt corpus eius, et fepelierunt inter Zarea
et Efthaol , in fepulchro patris fui Manoah.
Iudicauitque Ifrael viginti annis.
x:apitvlvm xvil
"Ouitque eo tempore vir quidam de monte
-*- Ephraim, nomine Michas, qui dixit matri
fuae : Mille et centum argenteos, quos aeeepi-
fti, et me audiente iurafti ; ecce, ego habeo,
etapu&mejfuut. Cui üla refpondit; fienedi-,
428
ctus filius meus Domino. Reddidit ergo ma-
tri fuse mille et centum argenteos , quaa dixe-
rat ei : Confecraui hoc argentum Domino, vfe
de manu mea fufeipiat filius meus , et faciat
fculptile et conflatile, et nunc trado illud tibi.
Reddidit ergo eos matri fua;.
Et mater tulit ducentos argenteos , et dedit
eos argentario, vt faceret ex eis fculptile atque
conflatile: quod fuit in domo Michas. Ita-
que fiiit apud Micham domus der, et fecit
Ephod, et idola. Impleuitque vnius filiorum
fuorum manum, et factus eil ei facerdos. In
diebus illis non erat rex in Ifrael , fed vnus-
quisque, quod fibi redtum videbatur, hoc fa-
ciebat»
Fuit quoqne in tempore illo adolefcens de
Bethlehem Iuda, ex cognatione luda , eratque
ipfe Leuites, et erat inqüilinus ibi. Egreffus-
que de Bethlehem, peregrinari voluit, vbieun-
que fibi commodum reperifTet. Cumque ve-
niffet in montem Ephraim, iter faciens, et de-
clinafTet parumper in domo Michae, interroga-
tus eft ab eo,- vnde veniffet ? qui refpondit ; Le-
uites fum de Bethlehem Iuda, et vado, vt ha«
bitem, vbi potero. Dixitque Micha : Mane
apud me, et efto mihi pater ac facerdos , da-
boque tibi per annos fingulos decem argen-
teos, ac conftitutas veftes ac viclum.
Et ille cepit manere apud hominem , fuit-
que illi quafi vnus de filiis. Impleuitque Mi-
cha manum eius, et puer fa&us eft eius facer-
dos, et fuit in domo Michae. Et dixit Micha :
Nunc fcio, quod benefaciet mihi Deus, ha-
bend Leuitici generis facerdotem.
CAPITVLVM XVIII.
In diebus illis non erat rex in Ifrael : et tri"
bus Dan quasrebat poffefiionem fibi, vt ha-
bitaret in ea. Vsque ad illum enim diem in-
ter ceteras tribus fortem non aeeeperat, Mi-
ferunt ergo filii Dan ftirpis et familiae fiiae
quinque viros idoneos hello de Zarea et E-
fthaol, vt explorarent et confiderarent terram.
Dixeruntque eis : Ite et confiderate terram.
Qui cum pergentes veniffent in montem
Ephraim, et intraffent domum Michas, perno-
clarunt ibi , et apud Micham diuerterunt , et
Ee 3 agnoue-
429
agnouerunt vocem adolefcentis Leuitas, et de-
clinantes ibi, dixerunt ad eura : Quis te huc
adduxit ? Quid hie agis ? Quid rei hie eft tibi ?
Qui refpondit eis : Hase et haee praeftitit mihi
Michas , et me mercede conduxifc , vt fim ei
facerdos. Et dixerunt ei : Interroga Deutn,
an iter noftrum fit profperum futurum. Qui
refpondit eis : Ite cum pace, Dominus enim
refpicit iter veftrum.
Euntes igitur quinque viri , venerunt Lais,
videriuitque populumhabitantem in ea fecure,
iuxta eoniüetudinem Zidoniorum, quietum et
fecurum, et nemo imperabat in ea terra, qui
eos grauaret, et proeul a Zidone, et cum ne-
mine erat eis negotium. Reuerfique funt ad
fratres fuos in Zarea et Efthaol, qui interroga-
uerunt, quid egiflent.
Et dixerunt : Surgite, et afeendamus ad eos.
Vidimus enim terram valde bonam ; vos pro-
perate, et nolite ceffare, eamus , et poflidea-
mus eam ; intrabimus ad fecuros in regionem
latifiimam, tradiditque nobis Dominus locum,
in quo nullius rei eft penuria, eorum, quas exi-
ftunt in terra.
Profecti igitur funt de cognatione Dan, id
eft, de Zarea et Efthaol, fexcenti viri, accindti
armis bellicis , afeendentesque manferunt in
Cariathlearim Iudae, qui locus ex eo tempore
caftrorum Dan nomen aeeepit, et eil poftter-
gam Cariathlearim. Inde tranfieruntinmon-
tem Ephraim. Cumque veniffent ad domum
Micha;, dixerunt quinque viri, qui prius miffi
fuerant ad confiderandam terram Lak, ceteris
fratribus fuis : Noftis, quod in domibus iftis fit
Ephod,idola, fculptile atque conflatile, videte,
quid factendum fit. Et cum eo declinaffent,
ingrefli funt domum adolefcentis Leuitae, qui
erat in domo Michae , falutaueruntque eum ver-
bis paeificis. Sexcenti autem viri de filiis Dan ar-
mati ftabant ante oftium portae. Et quinque
viri , qui explorauerant terram, afeenderunt, et
intrauerunt domum, et aeeeperunt fculptile
Ephod, idola atque conflatile; et facerdos fla-
bat ante oftium apud fexcentos viros.
Et ilii ingrefli domum Michae , aeeeperunt
fculptile Ephod, idola atque conflatile. Qui-
bus dixit facerdos : Quid facitis ? Cui refpou-
LIBER 1VD1CVM» CAP. XVIII. XIX.
430
derunt : Tace, pone digitum fuper os tuum,
venique nobifeum, vt fis pater et facerdos no-
fter. Quod tibi melius eft, vt fis^ facerdos in
domo vnius viri, an in vna tribu et familia in
Ifrael? Et placuit facerdoti, et tulit Ephod,
idola ac fculptile ; et profeclus eft cum eis.
Qui cum pergerent , ante fe ire fecerunt par-
uulos, ac iumenta, et onine, quod erat pretio-
fum»
Et cum iam a domo Michas efTent proeul,
viri, qui habitabant in sedibus Michse, concla-
mantes fecuti funt, eft polt tergum clamare
ceperunt. Qui cum refpexiflent, dixerunt ad
Micham : Quid tibi vis ? Cur clamas ? Qui re-
fpondit : Deos meos, quos mihi feci, tuliftis, et
facerdotem, et abiiftis j et quid mihi reliquum
eft? et tarnen ad ine dicitis: Quid tibi eft? Di-
xeruntque ei filii Dan: Ne audiatur vox tua
apud nos, ne oecurrant vobis viri irati, et ipfe
cum omni domo tua pereas 5 et fic cepto in-
nere perrexerunt. Videns autem Micha, quod
fortiores fe eflent, reuerfus eft in domum fuam.
Sexcenti autem viri lulerunt opus Mich«
et facerdotem, veneruntque in Lais ad populum
quietum atque fecurum, et pereuflerunt eos
ore gladii, vrbemque exuflerunt , et nemo iu-
uabat eos, eo quod proeul habitarent a Zido-
ne , et cum nullo hominum haberent nego-
tium. Erat autem ciuitas fita in valle iuxta
Rehob. Quam rurfum exftruentes, habitabant
in ea, vocato nomine ciuitatis Dan, iuxta vo-
cabulumpatris fui, quem genuerat Ifrael, quae
prius Lais vocabatur«
Pofueruntque fibi fculptile, et Ionathan, ß-
\\iuti Gerfon, filii Manaffe, ac filios eius facer-
dotes in tribu Dan, vsque ad diem captiuitatis
eorum. Manfitque apud eos idolum Mich«
omni tempore, quo fuit domus Dei in Silo.
CAPITVLVM XIX.
Unit vir quidam Leuites, inquilinus in latere
■*- inontis Ephraim , qui aeeepit coneubinam
de Bethlehem luda, quac foinicata apud eum,
abiit eo, et reuerfa eft in domum pati'is fui in
Bethlehem, manfitque apud eumquatuormen-
fibus. Securusque eft eam vir luus, volens eam
fibi reconciliare, et feciun reducere, habens in
conii-
ff*
comitatu puerum , et <luos afinös. Quae
fufcepit eum , et introduxit in domum patris
fui. Quod cum vidilTet focer eius, eumque
vidiflet , occurrit ei lactus , et amplexatus eft
eum. Manfitque gener in domo foceri tribus
diebus, comedens cum eo et bibens.
Die autem quarto mane confurgens , pro-
ficifci voluit, et dixit focer ad generum fuum :
Refocilla te prius frufto panis, et poftea pro-
ficifcamini. Sederuntque fimul, ac comede-
runt, et biberunt. Dixitque pater puellas ad
generum fuum : Quarfo te, vt hodie hie ma-
neas, et laetaberis. At ille confurgens , cepit
velle profieifei. Et focer eius coegit eum, et
ille maniit, et pernodauit ibi. Mane autem
furrexit die quinto Leuites, vtiret. Cui focer
inquit: Recrea te. Et commorati fiuit vsque
ad vefperum, et comederunt fimul.
Et furrexit vir, vt pergeret cum coneubina
fua, et puero. Cui rurfum locutus eft focer :
Ecce, aduefperafeit, pernodate hie, hodie et-
iamhic hofpitium tibicrit; pernoda hie, et
lsetaberifr, et cras furgetis ad iter veftrum , vt
eas ad domum tuam. Noluit gener manere,
fed furrexit, et abiit, et venit contra Iebus, quae
vocatur Ierufalem, ducens fecum duos afinos
onuftos, et coneubinam.
Iamque aderant ad Iebus, et. dies defecerat.
Dixitque puer ad dominum fuum : Veni , ob-
fecro , declinemus ad \rbem Iebufasorum, et
maneamus in ea. Cui refpondit dominus :
Non declinabimus in oppidum gentis alienae,
quae non eft de filiis Tfrael, fed tranlibo vsque
Gibea. Et dixit puero fuo : Vade, vt appro-
pinquamus alicui loco , et wianeamus in Gi-
bea, vel in Ramah. Tranfierunt ergo, et fe-
cerunt iter, et oeeubuit eis fol iuxto Gibea,
quae eft in'tribu Beniamin , diuerteruntque ad
eam, vt manerent ibi. Quo cum intraifent,
fedebant in platea ciuitatis , et nulius eos reci-
pere volebat hofpitio.
Et ecce, venit homo fenex ex agro de ope-
re fuo vefperi , qui et ipfe erat de monte
Ephraim, et peregrinus habitabat in Gibea . Ho-
mines autem regionis illius erant filii Iemini.
Eleuatisque oculis vidit fenex hominem adue-
nam in platea ciuitatis, et dixit ad eum: Vnde
LIBER IVDICVM. CAP. XIX.
432
nis ? et quo vadis ? Qui refpondit ei : Profedj
fumus de Bethlehem luda , et pergimus ad la-
tus montis Ephraim, vnde ego fum. Et pro-
fedus fueram in Bethlehem , et nunc vado ad
domum Dei, nullusque fub teclum fuum nos
vult reeipere, habentes paleas et pabulum pro
afinis noftris, et panem ac vinum pro me, et
ancilla tua, et puero, qui eft cum feruis tuis, et
nihil deeft nobis.
Cui refpondit fenex : Pax tecum fit, ego
prasbebo omnia , quae neceffaria funt , tantum
ne in platea pernodes. Introduxitque eum in
domum fuam , et pabulum afinis praebuit , ac
poftquam lauerunt pedes fuos, comederunt et
biberunt« Et cum effent laeti , venerunt viri
ciuitatis ilKus, filii Belial , et circumdantes do-
mum fenis, fores pulfare ceperunt , elaman-
tes ad dominum domus, et dicentes : Educ vi-
rum, qui ingreffus eft domum tuam , vt abu-
tamur eo.
Egreffusque eft ad eos fenex, et ait : Noli*
te, fratres, nolite facere malum hoc, poftquam
ingreffus eft homo hofpitium meum,etne facia-
tis hanc ftuititiam. Habeo filiam virginem, et hie
homo habet coneubinam , educam eas ad vos,
vthumilietiseas, etfaciatis, quod placet vobis ;
tantum in hunc virum ne faciatis hanc ftuiti-
tiam. Et noluerunt viri illum audire. Et ho-
mo apprehendit et eduxit ad eos coneubinam
fuam. Et illi cognouerunt eam , et illuferunt
tota nocle vsque mane, et fub auroram dimi-
fenint eam.
At mulier, priusquamilluxit, venit ad eftium
domus, vbi manebat dominus fuus, et ibi cor-
ruit. Mane fado, furrexit homo, et aperuit
oftium, vt perficeret reliquüm iter fuum, et eccev
coneubina eius iacebat ante oftium fparfis in
limine manibus. Cui ille loquebatur : Surge,.
vt ambulemus. Quac nihil refpondit. Tülit
itaque eam, et impofuit afino , reuerfusqüe
eft in domum fuam.
Quam cum effet ingreffus, arripuit cultrum,
et cadauer vxoris cum oflibus fuis in duodeeim
frufta eoneidens , mißt in omnes terminos If-
rael. Quod cum vidiffent finguli , conclama-
bant : Nunquam talis res fada eft aut vifi in
Ifrael ex eo die, quo afeenderunt patres noftri
de
43^
LIBER IVDICVM. CAP. XX.
434
de Aegypto, vsque in pnefens tempus; con-
fiderate'de hoc, et confultate, et conftituite.
CAPITVLVM XX.
E greift itaque funt filii Ifrael, et pariter con-
gregati, quafi vir vnus, a Dan vsque Ber-
feba, et terra Gilead, ad Dominum in Mizpa,
et omniuin angulorum populi, et cun&as tri-
bus Ifrael, vniuerfa ecclefia populi Dei , qua-
dringenta millia peditum ftringentium gla-
dium. Et audierunt filii Beniamin, quod afcen-
diflent filii Ifrael in Mizpa. Et interrogauc-
runt filii Ifrael: Dicke, quomodo faduui eil
hoc malum ?
Et Leuita interfeclas mulieris refpondit : Ve-
ni in GibeaBeniamin cum concubina mea, yt
ibi pernoclarem. Et ecce, homines ciuitatis
circumdederunt domum , in qua manebam,
volentes me occidere , et concubinam meam
humiliaucrunt, et mortua eil. Quam in fru-
fta concidi , mifique partes in omnes agros
poflemonis Ifrael, quia fecerunt fcelus et ftul-
titiam in Ifrael. Adeftis, omnes filii Ifrael,
decernite, quid facere debeatis.
Et furrexit omnis populus , quafi vir vnus,
dicens : Non reeedemus in tabernacula noftra,
' nee- fiiam qiüsquc intrabit domum , fed hoc
contra Gibea faciemus : Decem viri eligan-
tur forte e centum ex Omnibus tribubus Ifrael,
et centum de mille, et mille de decem milli-
bus, vt fumant exercitui commeatum, vt ve-
niamus contra GibeaBeniamin, etfaciamuseis
feeundum ftultitiam, quam fecerunt in Ifrael.
Conuenitque vniuerfus Ifrael ad ciuitatem,
quafi vir vnus, confoederati, et miferunt nun-
cios in totam tribum Beniamin, qui dicerent :
Quantum eft malum , quod eft factum apud
vos? Tradke homines, filios Belial, de Gibea,
vt interfieiamus, et auferatur malum de Ifrael.
Qui noluerunt fratrum fuorum, filiorum If-
rael , audire mandatum , fed ex euneüs vrbi-
bus, qus& fortjs fax erant, conuenerunt in Gi-
bea, vt contra filios Ifrael dimicarent, Etnu-
merati funt viginti fex millia de Beniamin,
ftringentium gladium, praeter habitatores Gi-
bea, qui feptingenti erant viri elecli ; ex omni
autem populo feptingenti viri ele&i fuatr fiai-
frra vice dextrse vtebantur , et fundis iacu-
lantes, capillum etiam feriebant, nee errabant.
Virornm quoque Ifrael, absque filiis Beniamin,
numerata funt quadringenta millia, educentium
gladios idoneorum ad pugnam.
Et furrexerunt filii Ifrael, etvenerunt in do-
mum Dei, confulueruntque Dominum, et di-
xerunt: Quls erit in exercitu noftro dux belü
contra filios Beniamin ? quibus reipondit Do-
minus : Iudas fit dux vefter. Statimque filii
Ifrael furgentes, mane caftra metati funtiuxta
Gibea, et egrefßomnes viri Ifrael ad pugnam
contra Beniamin, vrbem oppugnare ceperunt
Egreffique filii Beniamin de Gibea, oeeiderunt
de filiis Ifrael die illo viginti duo millia viro-
rum.
Et filii Ifrael confortati funt , et iterum in«
ftruxerunt aciem, in eodem loco, in quo prius
certauerant priori die. Afcenderant autem fi-
lii Ifrael, et fleuerant coram Domino, vsque
ad vefperam, confuluerantque eum, et dixe-
rant: Debemus iterum procedere ad dimican«
dum contra filios Beniamin, fratres noftros,an
non ? Quibus ille reipondit : Afcendite ad eos.
Gumque filii Ifrael altera die contra filios Ben-
iamin ad prselium proceffiflent , eruperunt fi-
lii Beniamin de portis Gibea, et oecurrentes
eis, fuderunt decem et oclo milüa virorum,
educentium gladium.
Quamobrem omnes filii Ifrael venerunt in
domumDei, et fedentesüebant coram Domino.
Ieiunaueruntque die illo vsque ad vefperam,
et obrulerunt ei holocaufra et teletica, et con-
fuluerunt Dominum. Eo tempore eratibiar-
ca foederis Domini, et Pinehas, fiüus Eleafar,
filii Aaron, praspofitus domus. Confiiluerunt
igitur Dominum, atque dixerunt : Exire vltra
debemus ad pugnam contra filios Beniamin,
fratres noftros, an quiefeere ? Quibus ait Do-
minus: Afcendite. Cras enim tradam eos in
manus vefrras.
Pofueruntque filii Ifrael infidias per cireui-
tum vrbis Gibea. Et afcendemnt filii Ifrael ter-
tio die, freut antea bis direxerant aciem contra
Gibea. Sed et filii Beniamin eruperunt ex ci'
uitate , et ceperunt ferire et vulnerare hoftes,
freut antet bis , et perfecuti fant eos in duas
vias.,
4tf
LIBER IVDICVM. C A F. XX. XXL
436
funt euni Ifraelitae, vsque ad Gideon, et per-
cufterunt duo millia, Ceciderunt itaque die
illo de Benjamin viginti quinque millia ido-
nedrum ad bellum, Sexcenti autem viri fe
verterunt et fugerunt in defertiRn, verfus pe-
tram Rimon, et manferunt in petra Rimon
quatuör menfibus. Ifraelitse vero reuerfi Unit
ad filios Beniamin in vrbe, et percuffenmt eos
ore gladii, ■ homines et iumenta , et omnia,
quse inuenta mnt in vrbe, miferunt in igneni.
CAPITVLVM XXI.
Tiirauerant quoqueljlii Ifrael in Mizpa, et di~
-*-xerant: Nullus noftrum dabit filiis Benia-
min de filiabus fuis vxorem. Venerüntque
omnes ad domum Dei in Silo, et in confpe»
du eius fedentes vsque ad vefperam , leuaue-
runt voeem, et magno vlulatu ceperunt fle-
re, dicentes 3 Quare, Domine Dens, factum eft
hoc malum in populo tuo, vthodie vna tri-
bus auferetur ex. nobis ? Altera autem die
mane ßonfurgentes, exftruxerunt altare, et ob-
tulerunt ibi hoiocaufta et teletica.
Et dixerunt : Quis non afcendit in eccler
iiam de vniuerfis tribubus Ifrael ad Dominum?
Erat enim iuramentum ^raue factum, vt qui
non afcendiner, interficeretur. Et poenituit
filios Ifrael fuper fratre fuo Beniamin, et dixe-
runt ; Ablata eft vna tribus de- Ifrael, quid fa- ..
ciemus reliquis, vt demus eis vxores? Nos
enim iurauimus per Dominum , non daturos
nos illis vxores filias noftras. Idcirco dixe-
runt : Quis eft de vniuerfis tribubus Ifrael, qui
non afcendit ad Dominum in Mizpa? Et ec-
ce, inuenti funt habitatores Iabes Gilead in il-
lo exercitu non fuifte,
Miferunt itaque duodecim millia virorum
idoneorum ad beliandum,etprseceperunt eis:
Ite, et percutite habitatores Iabes Gilead ore
gladii, tarn vxores, quam paruulos earum j et
Hoc erit, quod obferaare debebitis : Omne ma-
fculini generis? et mulieres, quas cognouerunt
• las, quarum altera ducit in Bediel, altera du-
cit in Gibea , in agros, et fuderunt circiter tri -
ginta virös in* Ifrael: et putauerunt filü Benia-
min, casfos efle hoftes coram ipiis,ficut anteaj
fed filü Ifrael dixerant : fugiamus, et eliciamus
eos ex vrbe in vias.
: Omnes itaque filü Ifrael , furgentes de Ioco
fuo, inftruxerunt aciem inBaalthamar. Infidias
quoque eruperunt de loco fuo , et a fpeiuiica
Gaba ; et venerum contra Gibea decem millia
virorum elecTorunf ex omni Ifrael, etpugna-
mm eft acriter, nee intellexerunt, quod ma-
lum immineret eis. Percuflitque Dominus
Beniamin coram filiis Ifrael , et interfecerunt
ex eis in illo die viginti quinque millia et cen-
tum viros, omnes educentes gladium.
Et cum filü Beniamin viderent, fe pereuflbs
effe, dederunt eis filü Ifrael ad fugiendum lo-
cum, vt in prseparatas iniidias ineiderent, quas
iuxta vrbem pofuerant. Et infidias propera-
runt, et eruperunt verfus Gibea, et appropin-
quaueruntvrbi, etpereufferunt eam ore gladii.
Svmbolum autem dederant Ifraelitae iis,
quos in infidiis locauerant,. vt tum gladio. ir-
ruerent in eos, cum fumus a ciuitate attollere-
tur, tum enim er'ant fe conuerfuri Ifraelitjp ad
pugnandum, Beniamin vero initio pereuflit,
et vulnerauit Ifraelitas circiter triginta ; puta-
bant enim casfos eflfe hoftes coram ipfis , ficut
1 in pugna priore. Tum vero fublata eft a ci-
uitate columha fumi. Vertit ergo fe yRenia-
min retro , et yjdit a tota ciuitate Gammas
afeendere in ccelum,
Itaque yerterunt ie Ifraelitas, et perterrefe*
cerimt Beniamin, videntem, quod malum fibi
■ immineret, Et vertit fe coram Ifraeiitis ver-
fus viam deferti , fed hoftes perfequebantur
eos. Et Ifraelitas ex vrbe redeuntes, fuderunt
1 Beniamin, oecurrentem eis, et cireumdedemnt
; Beniamin, et perfequebantur eum vsque ad
Menuah , gt conculcauerunt eum ante vrbem
iiibea, ad orientem, Ceciderunt itaque de
Beniamin decem et oclo millia idoneomm ad viros, fiht aiiathema. Inuentjeque funt de Ia-
fbellum, bes Gilead quadragiutse virgines, quse nefeie-
Vertit autem fe Beniamin , et fugit defer^ | re viri thorum ; et adduxerunt eas ad caftra
.tum verfus , ad petram Rimon , et in illis j in Silo, iu ferram Chanaan.
fvifi pereuffa funt quinque millia , et perfecuti | Miferuntque.nuncios ad filios Beniamin, qui
S.LParsXJV* - Ff erant
437
LIBER RVTH, CAP. I.
erant in petra Rimon , et reuocauerunt eos ,
paeifice. Et reuerii funt fxlii Beniamin in illo J
tempore , et datas funt eis vxores de fiiiabus
labes Gilead, alias autem non repererunt, quas j
fimili modo traderent. Et pcenituit populum j
fuper Beniamin, quod Dominus feeiffet ruptu-
raro in Ifrael. Dixeruntque maiores natu :
Quid faciemus , vt reliqui habeant vxores ?
Omnes in Beniamin fceminae deletas funt. Et
dixeeunt : Haereditas maneat eis , qni euafe-
runt ex Beniamin , ne deleatur vna tribus ex
Ifrael; filias enim noftras eis dare non poflu-
nuis. Inraiierant enim filii Ifrael , dicentes :
Malediclus , qui dederit de fiiiabus fuis vxo-
t em Beniamin.
Ceperuntque confilium , atque dixerunt:
-Ecce, folennitas Domini eft in Silo anniuerfa-
ria, quae Uta eil ad feptentrionem vrbis Beth-
el, ad orientalem plagam vise, qua? de Bethel
tendit Sichern* et ad meridiem ©ppidiLibona.
43$
Praceperuntque filiis Beniamin , atque dixe-
runt : Ite, et latitate in vineis ; cumque videri-
tis filias Silo ad ducendos choros procedere,
exite repente de vineis, et rapite ex eis fingu-
li vxores fingulas, et pergite in terram Benia-
min. Cumque veneiint patres earum ac fra-
tres, et aduerfum vos queri ceperint, atque
iurgari , dicemus eis : Miferemini eorum,
non enim rapuerunt eas, fed rogantibus, vt acci-
perent, non dediftis ; a veftra partepeccatum eft.
Feceruntque filii Beniamin , vt fibi fuerät
imperatum, et iuxta numerum fuum rapue-
runt fibi finguli de hi^, quae ducebant choros,
vxores. Abieruntque in poffeffionem fuam,
asdificantes vrbes , et habitantes in eis. - Filii
quoque Ifrael reuerfi funt , finguli in tribus
fuas, et familias, iii tabernacula fua. In die-
bus illis non erat rex in Ifrael , fed vnusquis-
que, quod fibi rectum videbatur, hoc faciebat.
F I N I S.
I N C I P I T
LIBER RVTR
I
CAPITVLVM L
h diebus, quando iudices praeerant, facta
eft fames in terra. Abiitque homo de
Bethlehem Iuda , vt peregre habitaret in
Moab cum vxore fua , ac duobus filiis.
Ipfe vocabatur EliMelech, vt vxor eius Nae-
mi, et duo filii, alter Mahelon, et alter Chilion,
Ephratasi de Bethlehem Iuda. Ingreflique :re-
gionem Moabitidem, morabantur ibi ; et mor-
tuus eft EliMelech, maritus Naemi, remanfit--
que ipia cum filiis, qui acceperunt vxores Moa-
bitidas, quarum vna vocabatur Arpa, altera
Ruth. Manferuntque ibi decem annis,et am-
bo mortui flint, Mahelon videlicet et Chilion,
remanfitque mulier orbata duobus filiis ac ma-
rito.
Et furrexit, vt in patriam pergeret cum
vtraque nuru fua, de regione Moabitide ; au-
dierat enim, quod refpexiifet Dominus popu-
lum fuum, et dedlflet eis efcas. Egrefla eft
itaque de loco peregrinationis fuae cum vtra-
que nuru; et cum iam in via reuertendi eilet
in terram Iuda , dixit ad eas: Ite in domum
matris veftrae, faciat vobiscum Dominus mife-
ricordiam, ficut feciftis cum mortuis, et Deus
det vobis inuenire requiem in domibus viro-
rum veftrorum , et ofculata eft eas.
Quae eleuata voce flere ceperunt, et dicere :
Tecum pergemus ad populum tuum. Qui-
bus illa jefpondit : Reuertimini filix meae, cur.!
venitis mecum ? Num vltra habebo filios in
vtero meo, qui ducant vos ? Reuertimini , fi- ■
liae meac,et abite, iam enim fenui, necpoflum
nubere. Et fi qua eflet fpesprolis, vt hacno-
cte parerem filios ; num expectare velitis, do-
nec grandefcant? ante eritis vetulae quam nu-
batis. Nolite, quaefo, filias meas, facere hoc,
quia veftra caufa angor, et egrefla eft manus
Domini contra me.
Eleuata igitur voce rurfiim flere ceperunt.
Et Arpa ofculata efl focrum , ac reuerfa eft.
Ruth vero adhadit fbcnii fuae. Cui dixit Nae-
mi : En, reuerfa eft cognata tua ad populum
fuum, et ad deos fuos, vade cum ea. Qusere-
fpon-
439
LlBKR RVTH. C A P. I. iL
443
fpondit ei : Ne aduerferis mihi, vt relinquam j
te, et abeam ; quocunqüe enim perrexeris, j
perganV , et vbi morata fueris , et ego pariter 1
morabor. Populus tims, populus meus , et j
Deus tuus, Deusmeus; vbi morieris, ibi mo-
riar, ibique fepeliar. Haec faciat mihi Dens,
et haec addat, fi non fola mors ine et te fepa-
rauerit.
Videns ergo Naemi, quod obftinato animo
Ruth decreuiffet, fecum pergere, deftitit ad-
uerfari. Profeclaeque funt fimul, etvenerunt
in Bethlehem» Quibus vrbem ingreffis , tota
ciuitas cemmota elt, dicebantque: Haec eft illa
Naemi? Quibus ait: Ne vocetis me Naemi,
' fed vocate me Mara , quia amaritudinc valde
Fepleuit me Omnipotens : Egreffa fum plena,
et vacuam reduxk me Dominus. Cur ergo
vocatis me Naemi, quam Dominus humilia-
uit, et afflixk Omnipotens ?
Venit ergo Naemi cum Ruth Moabifide,
nuru fua, de terra peregrinationis fua:, ac re-
uerfa eft in Bethlehem , quando primum hör»
dea metebantur. Erat autem viro EbMelech
sonfanguineus, vir fortis, nomine Boas.
CAPITVLVM IL
Dixitque Ruth, Moabitis, ad focrnm fuam:
Vadamne in agruna , et colligam fpicas,
fequens illum , coram quo inuenero gratiam ?
Cui illa refpondit: Vade, filia mi. Abiit ita-
; que, et colligebat fpicas, fequens meffores. Ac-
I cidit autem, vt ager ille haberet dominum, no-
;mine Boas, qui erat de cognationeEliMelech,
! Et ecce, ipfe veniebat de Bethlehem ; dixitque
• mefToribus : Dominus vobiscum ! Qui refpon-
derunt ei : Benedicat te Dominus !
Dixitque Boas iuueni, qui mefToribus prree-
rat: Cum s eft haec puella ? Cui refpondit:
Hase eft Moabitis, qua: venit cum Naemi de
regione Moabitide, et rogauit, vt fpicas colli-
geret,et eoaceruaret inter manipulos, fequens
meffores. Et venit et ftetit a manevsquenunc
in agro, et ne paulifper quidem domum re-
uerfa eft.
Et ait Roas ad Ruth: Audi, filia, nevadas in
agrum alterum ad colligendum, nee recedas
ab hoc loco, fed iungere puellis meis, et vbi
meffuerint, fequere, Mandaui enim pueris
meis, vt nemo moleßus fit tibi, fed etiamfifi-
tieris, vade ad vafa, et bibe, de quibus pueri
mei haufemnt. Quae cadens in faciem mam,
et adorans fuper terram,ait ad eum : Vnde jn-
ueni gratiam ante oculos tuos# vt agnofeasme
alienigenam?
Cui ille "refpondit : Nunciata funt miki
omnia, quae feceris fbcrui tuae poft mortem vi«
ri tui, et quod reliqueris parentes tuos, et fier-
ram, in qua nata es, et veneris ad populum,
quem antea nefeiebas. Reddat tibi Dominus
pro opere tuo, et plenam mercedem reeipias a
Domino, Deo Ifrael, ad quem veniiti, vtüdu->
duciam habeas fupter alas eius. Quae ait: In*=
ueniam gratiam coram oculis tuis, domine mi,
qui confolatus es me, et locutus es ad cor an-
cillas tuas/quae non fum fiinili* vnius. puella»
rum tuarum.
Dixitque ad eam Boas: Quando horavefeen-
di fuerit, venihuc, et comede panem, et intm-
ge buccellam tuam in aceto. Sedit itaque ?Ä
meflbrum Latus , et congeflit toftas fpicas flbi,
comeditque, et faturata eft, et fuperfuere reli-
quiae. Atque inde furrexit, vt fpicas collige-
ret. Prascepit autem Boas pueris fuis , di-
cens: Etiam inter .manipulos colligat, et ne
pudefheiatis eam , et de manipnlis quoque ve-
firis proiieite, et relinquite, quae colligat 5 nee
inerepetur.
Collegit ergo in agro vsque ad ■veiperam,
et quas collegerat, triturauit, et inuenit hordei
quafi Epha menfuram, quam portans, reuerf*
eft in ciuitatem : et oftendit foerui fuae, infu-
per protulit, et dedit ei de reliquiis eibi fui,
quo- faturata fuerat. Dixitque. ei foerus fua,
Vbi collegifti hodie, et vbi feeifti opus ? Sit
benediclus, qui te agnouit! Indicauitque ei
omnia, quas fecerat apud eum, et nomen di-
xit viri, apud quem fuerat , quod Boas voca»
retur.
Cui refpondit Naemi: Benediclus fit a Do-
mino, quoniam eandem gratiam, quam prae-
buerat viuis , feruauit et mortuis. Rurfum«
que ait : Propinquus nofter eft homo. Et
Ruth : Hoc quoque, inquit, praeeepit mihi, vt
tamdiu mefToribus eius iungerer, donec omnes
Ff s « fege*
44i
L1BEU RVTH. CAP, III. IV.
442
fegetes meterentur. Cui dixitfocrus: Melius
eft, filia mi, vt cum puellis eins exeas ad me-
tendum, ne in alieno agro quifpiam refiftat ti-
bi. Iuncta ejffc itaque puellis Boas , et tamdiu
eum eis collegit ,, donec et hordea et triticum
in horrea conderentur.
CAPITVLVM III.
poftqtiam autem reuerfa eft ad foerum fuam,
■*• audiuit ab ea : Filia mi, quaeram tibi re-
quiem, vt bene fit tibi. Boas ille,1 cuius puel-
lis in agro iuncla es, propinquus nofter eft, et
hac nodte aream hordei Ventilat. Lauare igi-
tur, et contegaris, et induere vcftimentis, et
de/cende in., aream ; ne te quisquam nofcat,
donec ederint et biberint. Quando autem ie-
rit ad dormiendum, nota locum, in quo dor-
miat ; veniesque et difcooperies ftragulum,
etfcubabis. Ipfe autem dicet tibi, quid agere
debeas. Quae refpondit : Quicquid pracepe-
ris, faciam.
Defcenditque in aream, et fecit omnia, quae
fibi imperauerat focrus fua. Cumque come-
difTet Boas, et brbiffet, et fadlus effet hilarior,
iffetque ad dormiendum iuxta aceruum mani-
pulorum ; venit abfcondite , et difcooperto
ftragulo, a pedibus eins cubabat. Et ecce, no-
dte iam media expauit vir , et palpabat, vidit-
que mulierem ad .pedes fuos, et ait: Quae es?
Ulaque refpondit : Ego fum Ruth, ancilla tua :
expande laciniam tuam fuper famulam tuam,
quia propinquus es.
Et ille : Benedict, inquit, es a Domino fi-
lia, et priorem mifericordiam pofteriore fiipe-
rafti ; quia non es fecuta iuuenes, pauperes fi-
ue diuites: Noli ergo metuere, fed quicquid
dixeris mihi, faciam tibi. Seit enim omnis
populus , qui habitat intra portas vrbis meae,
mulierem te efle virtutis : Nee abnuo, nie pro-
pinquum efife, fed eft alius , me propinquior.
Quiefce hac node, et fa<fk> mane, fi te volue-
rit propinquitatis iure retinere, bene res acta
eft; fin autem ille noluerit, ego te ducam.
Viuit Dominus ! dormi vsque mane. Dor-
miuit itaque ad pedes eins vsque mane.
Surrexit itaque aijtequam homines fe ma- i
tuo cognofeerent. Et dixit : Caue , ne quis j
nouerit, quod huc venerit mulier. Et rur-
fum : Expande, inquit, pallium tuum, quo
operiris, et tene vtraque manu. Qua exten*
dente et tenente-, menfus eft fex modios hor-
dei, et pofuit fuper eam. Qux portans , ia-
grefla eft ciuitatem, et venit ad foerum fuam.
Quae dixit ei : Quid egifti, filia ? Narrauitque
ei omnia, quae fibi feeiffet homo. Et ait : Ec-
ce, fex modios hordei dedit mihi, et ait: Nolo
te vacuam reuerti ad foerum tuam. Dixitque
Naemi: Expecla, filia, donec videamus, quem
res exitum habeat : neque enim cefTabit ho-
mo, nifi hodie remperfecerit.
CAPITVLVM IV.
A feendit ergo Boas ad portam, et fedit ibi.
-*•-*- Cumque vidiflet propinquum praeterire,
de quo locutus fuerat Boas, dixit adeum:Con-
cede huc, et fede hie, qnodeunque eftnomen,
vocans eum nomine fuo. Qui declinauit et
fedit. Tollens autem Boas decem viros de
feniöribus ciuitatis, dixit ad eos : Sedete hie.
Quibus refidentibus , locutus eft ad propin-
quum : Partem agri fratris noftri EliMelech
vendet Naemi, quae reuerfa eft 4e regione Moa-
bitide ; id deef eui tibi dicere, vt coram eun-
(ftis fedentibus, et maioribus natu , de populo
meo redimeres; redimito,fi vis ; fin autem non
vis redimere , indica mihi, vt feiain: Nullus
enim eft , qui redimat praeter te, qui prior es,
et ine, qui feeundus fum. At ille refpondit:
Ego redimam.
Cui dixit Boas : Quando redemeris agrum
de manu Naemi, Ruth quoque Moabitidem,
vxorem defunc1:i,debesaccipere,vt fufeitesno-
men mortui in haereditate fua. Qui refpon-
dit : Non poflum redimere, ne deftruam hae-
reditatem meam ; redimas tu, non enim pos-
fum redimere. Hie autem erat mos antiqui*
tus ii^ Ifrael de redemptione et commutatione,
vt effet rata ceffio, foluebat homo calceamen-
tum fuum, et dabat propinquo fuo. Hoc erat
teftimonium ceflionis in Ifrael.
Dixit ergo propinquus ille ad Boas : Redi-
me ! Et exuit calceum fuum. At ille maiori-
bus natu, et vniuerfo populo : Teftes, inquit,
vos eitis hodie , quod enio omnia, quae fue-
nmt
443
LIBER PRJMVS SAMVELIS. CAP.I.
444
runt EliMelech et Chilion et Mahelon, de ma-
nu Naemi, et Ruth Moabitidem, vxorem Ma-
helon, duco vxorem, vt fufcitem nomen de-
fundto in haereditate fua,ne nomen eius de fra-
tribus fiiis, et de porta loci fui deleatur. Vos,
inquam, huius rei teft.es eflis.
Refpondit omnis populus, qui erat in por-
ta, et maiores natu : Nos teftes fiimus : Faciat
Dominus hanc mulierem, quas ingreditur do-
mum tuam, iicut Rachel et Liam , quae asdifi-
cauerunt domum Ifrael, et crefce in Ephrata,
et habeas celebre nomen in Bethlehem, fiatque
domus tua, ficut domus Perez, quem Thamar
peperit Iudse, de femine, quod tibi dederit Do-
minus ex hac puella.
Tulit itaque Boas Ruth, et accepit vxorem,
ingrefifusque eft ad eam , et dedit illi Domi-
nus , vt conciperet et pareret filium. Dixe-
runtque mulieres ad Naemi : Benediclus Do-
minus, qui non eft pafllis, vt deficeret fucces-
for familise tuas , et vocaretur nomen eius in
Ifrael, et habeas, qui reereet animam tuam, et
enutriat fene&utem. Nurus enim tua, quae te
dilexit, peperit eum , et ipfa efl tibi melier,
quam ü feptem haberes filios.
Sufceptumque Naemi puerum, pofuit infi-
nu fuo , et erat eins alumna. Vicinas autem
mulieres congratulantes ei, et dicentes : Natus
eil filius Naemi. Et vocauerunt nomen eius
Obed. Hie eil pater Ifai, patris Dauid..
Hx funt generationes Perez : Perez ge-
nuit Hezron , Hezron genuit Ram, Ram ge-
nuit Amminadab, Amminadab genuit Nahe s-
fon, Naheflbn genuit Salma, Salma genuit
Boas, Boas genuit Obed, Obed genuit Ifai,
Ifai genuit Dauid.
F I N I S.
LIBER PRIMVS SAMVELIS.
CAPITVLVM I.
Fuit vir de Ramatha Zophim, de monte
Ephraim, et nomen eius ElCana, filius
Ieroham, filiiEHhu, filiiTohu, filii
Zuph5 Ephrataeus ; et habuit duas vxo-
res , nomen vni Hanna , et nomen feeundse
• Peninna. Fueruntque Peninnae filii , Hannse
autem non erant liberi. Et afeendit vir ille
de ciuitate fua certis diebus , vt adoraret , et
\ facrificaret Domino exercituum in Silo. Erant
' autem ibi facerdotes Domini, Hophni etPine-
has, duo filii Eli.
Venit ergo dies, et immolauit ElCana, de-
ditque Peninnae vxori fuae,et eunclis filiiseius,
et filiabus partes, Hannas autem dedit partem
triftis, quia Hannam diligebat. Dominus au-
tem concluferat vuluameius: Exagitauitquo-
que eam semula eius, et exprobrauit ei,quod Do-
minus conclufiffet vuluam eius. Sicque facie-
bat quotannis, quando afeendebant in domum
Domini, et fic irritabat eam. Porro illa fle-
bat,et non capiebat cihum. Dixit ergo ei vir
fuus ElCana: Hanna, cur lies? et quare non
comedis? et quamobrem affligitur cor tuüm?
Numquid non ego melior tibi lum, quam de-
cein filii ?
Surrexit autem Hanna, poü quam comede-
rat et biberat in Silo $ et Elifacerdoti fedente
fuper fellam ante pofies domus Domini ; cum»
efTet Hanna amaro animo , oraüit ad Domi-
num, flens largiter , et votum vouit, dicenst
Domine exercituum, fi refpiciens videris affli-
dionem famulae tiiae , et recordatus mei fue-
ris, nee oblitus ancillx tu* , dederisque feruac
tux filium, dabo eum Domino, omnibus die-
bus vitae eius, et nouacula non afeendet fuper
caputdus.
Fadiuii eft autem, cum illa diu oraretco-
ram Domino, vt Eli obferuaret oseius. Por-
ro Hanna loquebatur in corde fuo, tantumque
labia illius mouebantur , et vox penitus non
audiebatur. Exiftimauit ergo eam Eli temu-
Ientam , dixitque ei: Vsquequo ebriaeris? Di-
gere paulisper vinum. Refpondens Hanna:
Nequaquam, inquit, domine mi ! " "nam mu-
lier amaro fpiritu ego fuin ', vinum et orane,
.Ff 3 quod
44<T
LIBER PRIMVS SAMVELIS. CAP. II. III.
44*
quod inebriare poteft, non bibi, fed efFudi ani- , eft os meum fuper inimicos meos, quia laetata
mam meam in confpe&u Domini } Ne repu- 1 fum, quia nie, liberafti.
tes ancillam tuam quaii vnam de filiabus Bc
lial, quia ex magna moeftitia et dolore locuta
fum vsque in praefens.
Tunc Eli ait ei : Vade in pace ; Deus Ifrael
det tibi petitionem tuam , quam rogafti eum.
At illa ait : Vtinam inueniat ancilla tua gratiam
in oculis tuis ! Et abiit mulier viam fuam, et
comedit, vultusque eius non erat triftis. Et
furrexerunt mane, et adorauerunt corairi Do-
mino, reuerfique funt, et venerunt in domum
fiiam in Ramathaim.
Cognouit autem ElCana Hannam, vxorem
fuam, recordatusque eft eius Dominus. v Et
factum eft exa&is diebus, concepit et peperit
filium , vocauitque nomen eius Samuel , eo,
quod a Domino poftulaftet eum. Afcendit au-
tem vir eius ElCana, et omnis domus eius, vt
immolaret Domino hoftiam folennem et vo-
.tum fuum. Et Hanna non afcendit. Dixit
enim viro fuö "• Cum abiectabituf puer,ducam
eum, vt appareat in confpectu Dömini, et ma-
neat ibi iugiter. Et ait ei ElCana, vir fuus :
Fac, quod tibi bonum videtur, et mane, donec
ablactes eum, precorque, vt jmpleat Dominus
verbum fuum,
Manfit ergo mulier, etlactauit filium fuum,
donec amoueret eum a lacte \ et adduxit eum
fecum, poftquam ablaclauerat , vitulis tribus,
et Epka farinae, et amphora vini, et adduxit
eum ad domum Domini in Silo. Puer au-
tem adolefc&bat, et immolauerunt taurum, et
obtulerunt puermu Eli. Et ait Hanna: Ob^
fecro, mi domine ! Vkiit anima tua ! ego f iim
illa ■ mulier , quse fteti coram te , hie orans
Dominum pro puero ifto, oraui, et dedit mi-
hi Dominus petitionem meam , quam poftu-
laui eum; et ideireo ego commodqui eum
Domino, eunetis diebus, quibus fuerit acconir
modatus Domino. Et adorauerunt ibi l3or
minum, N
CAPITVLVM III,
Et orauit Hanna, et ait :
Exulta, cor meum, in Domino, etexal-
tatiun eil cornu meum in DEO. Dilatatum
Non eft fanetus-, vt eft Dominus, neque
enim eft alius extra te, et non eft fortis, ficut
Deus nofter.
Ne muitiplicate fuperbe loqui : Abeant ve-
tera proeul ab ore veftro, quia Deus eft Domi-
nus fciens,et ipfeprseparat conatus.
Arcus fortium frachiseft,et infirmi accin&i
funt robore.
Saturi elocauerunt fe pro panibus, et fame-
lici faturati funt ; donec fterilis peperit pluri-
mos,et quae multos habebat filios, infirmata eft.
Dominus mortifieat et viuificat, deducit ad
inferos, et reducit.
Dominus pauperem facit, et ditat, humiliat
etfubleuat.
Erigit de puluere egenum, et de ftercore
exaltat pauperem, vt fedeat cum prineipibus,
et folium glorise teneat ; Domini -enim ftint
termini terrae, et pofuit fuper eos orbem.
Pedes fanclorum fiiorum feruabit, et impii
in tenebris conticefeent, quia nemo infortitu-
dine fua erit fortis.
Dominum formidabunt aduerfarii eius, et
fuper ipfos in ccelis tonabit.
Dominus iudicabit fines terra;, et dabit Im-
perium regi fuo, et exaltabit cornu Chrifti fui.
Et abiit ElCana in Ramath in domum fuam.
Puer autem erat minifter in confpeclu Dömi-
ni, ante faciem Eli facerdotis.
Porro filii Eli,fiiii Belial,non norant Domi-
num, neque ofHciumfacerdotum adpopulum,
fed quieunque immolaffet viclimam, veniebat
puer facerdotis , dum coquerentur carnes, et
habebat fufcinulam tridentem in manu fna, et
mittebat eam in lebetem, vel in caldariam, aut
in ollam, fiue in cacabum, et omne, quod le-
uabat fufeinula, tollebat facerdos fibi. Sicfa«
ciebat vniuerfo Ifraeli, venienti in Silo,
Etiam antequam adolerent adipem, venie-
bat puer facerdotis , et $icebat immolantiJ
Da mihi carnem , vt coquam facerdoti. Non
enim aeeipiam a te carnem coetam, fed cru-
dam. Dieebatque illi immolans : Incendatur
primum iuxta morem hofthe adeps, et tolle ti-
bi quantumeunque defiderat anima tua, Qui
refpon-
447
LIBER PRIMVS SAMVELIS. C AP. II. III.
443
refpondens aiebat ei : Nequaquam ; nunc enim i in fempiternum. Nunc autem dicit Domi-
dabis, alioqui tollam vi. Erat ergo peccatumj nus : Abfit hoc a me, fed quicunque Jionori-
puerorum grande nimis coram Domino, quia I ficauerit me, glorificabo eum j qui autem con-
blafphemabant homines oblationem Domini.
Samuel autem miniftrabat coram Domino,
puer, accindus Ephod lineo. Et tunicam
paruam faciebat ei mater Uta , quam afieFebat
(latutis diebus, afcendens cum viro fiio, vt im-
; molaret hoftiam folennem et Votum fiium. Et
; benedixit Eli ElCana, et vxorem fiiam, dixit-
«jue ei : Reddat tibi Dominus fernen de mulie-
re hac,pro eo, quod commodafti Domino. Et
abierunt in locum fiium. Viiitauit ergo Do-
minus Hannam , et concepit, et pepe*"it tres
filios, et duas filias. Et crefcebatpuer Samuel
coram Domino.
Eli autem erat fenex valde, etaudiuitomnia,
quae faciebant filii fui vniuerfo Ifraeli, et quo-
modo dormiebant cum mulieribus, quas excu-
babant ad oftium tabernaculi, et dixiteis: Qua-
re facitis talia ? Ego enim audio omnia maie-
facla veftra^ab omni populo. Nolite, filii
mei,. non enim eil bona fama , quam ego au-
dio, vt praeuaricari faciatis populum Domini.
Si peccauerit vir in virum , iudices pofllint
componere : Si autem in Deum peccauerit
|vir,quis componet? Et non audierunt vocem
, patris fui, quia voluit Dominus occidere eos.
Puer autem Samuel proficiebat atque crefce-
, bat, et placebat tarn Deo, quam hominibus.
j Venit autem vir Dei ad Eli, et ait ad eum:
iHaec dicit Dominus: Numquid nonapertere-
lielatus Tum domui patris tui, cum eflet in
j Aegypto in domo Pharaonis ? Et elegi eum
ex omnibus tribubus Tfrael mihi in facerdo-
tem, vt afcenderetadaltaremeum, et adole-
ret mihi incenfum, et portaret Ephod coram
ine, et dedi domui patris tüi omnia de facrifi
temnunt me, confundentur. Ecce, dies ve»
nient , et prxcidam brachium tuum , et bra-
chium domus patris tüi,vt non fit fenex in do-
mo tua , et videbis aemiüum tuum in templo,
in vniuerfis profperis Ifrael, et non erit tenen
in domo tua cunclis diebus.
Veruntamen non auferam penitus virum ex
te ab altari meo , fed vt deficiant oeuli tui, et
moeßa fit anima tua , et omnis multitudo do-
mus tuje morietur, cum ad virilem astatemve*
nerit.
Höc autem erit tibi fignum , quod ventu-
rum eft duobus filiis tuis, Hophni et Pinehas :
In vno die morientur ambo, et fufcitabo mi-
hi facerdotem fidelem, qui iuxta cor meum et
animam meam faciet, et aedificabo ei domum
fecuram , et ambulabit coram Chriflo meo
cundlis diebus. Futurum eil autem , vt qui-
cunque remanferit in domo tua , veniat, vt
adoret eum, et petat argenteum nummum, et
tortam panis, dicatque: Dimitte me, obfecro,
ad vnam partem facerdotalem , vt comedam
buccellam panis.
gapitvlvm m.
puer autem Samuel miniftrabat Domino co»
■*- ram Eli 5 et fermo Domini erat rarus. In,
diebus illis non erat vifio manifefta. Factum
eft autem in die quadam , Eli iacebat in loco
fiio, et oculi eius caligauerant, nee poterat vir
dere. Samuel autem dormiebat in templo Do-
mini , vbi erat arca Dei, antequam lucerna
extingueretur. Et vocauit Dominus Samuel.
Qui refpondens, ait: Ecce ego. Et cueurrit
ad Eli , et dixit : Ecce ego, vocafti enim me.
,ciis filiorum Ifrael. Quare calcitras contra Qui dixit : Non vocaui te,fili, reuertere et cu-
victimam meam, et oblationem meam, qua;
praeeepi, vt offerehtur in templo, et magisho-
norafti filios tuos, quamme, vt faginetis vos
de primitiis omnium oblationum Ifrael, popu-
li mei ?
Propterea ait Dominus, Deus Ifrael: Lo-
quens locutus fum , vt domus tua , et domus
patris tui miniftraret in confpedu meo, vsque
ba. Et abiit, et dormiiiit.
Et adieCit Dominus rurfum vocare Samuel.
Confurgensque Samuel, abiit ad Eli, et dixit :
Ecce ego, quia vocafti me. Qui refpondit :
Non vocaui te, fili mi 5 reuertere , et dormi,
Porro Samuel needum nouit Dominum, nee
reuelatus fiierat ei fermo Domini. Et adiecit
Dominus, et vocauit Samuel adhucteirtio. Qui
con-
449 ...
confurgens, abiit ad Eli, St ait-: Ecce ego,quia
' vocafti me. Iritellexit ergo Eli , quod Domi-
nus vocaret puerum, et ait. ad Samuel : Vade,
'etdormi, et fideinceps vocauerit te, -dices:
Loquere , Domine , quia audit feruus tuus.
'Abiit ergo Samuel, et dormiuit in loeo fuo.
Et venit Dominus, et ftetit, et vocauit, fic-
'ut vocawerat antea: Samuel, Samuel. v Et ait
Samuel : Loquere, Domine, quia audit feruus
tuus. Et dixit Dominus ad Samuel: Ecce,
egö facio verbum in Ifrael, quod, quicunque
audierit, tinnient ambse aures eins. In die il-
la fufcitabo aduerfum EH , omnia , quas locu-
tus fum fuper domum eius, incipiam et com-
plebo. Praedixi enim ei, quod iudicatürus es-
fem domum eius in asternum, propter iniqui-
tatem , quia nouit , filios fuos turpiter agere,
et non fuccenfuit eis. Idcirco iuräui domui
Eli, quod non expietur iniquitas domus eius
victimis et oblatione, vsque inaeternum. Dor-
miuit autem Samuel vsque mane, aperuitque
oftia domus Domini.
Et Samuel timuit indicare vifionem Eli.
Vocauit ergo Eli Samuelem, et dixit : Samuel,
fili mi. Qui refpondens, ait: Praefto fum. Et
interrogauit eum : Qiiis eft fermo, quem löcu»
tus eft Dominus ad te? Oro te, ne . caslaueris ;
hasc faqiat tibi Deus, et hasc addat; fi abfcon-
deris a me fermonem ex omnibus verbis, quas
di&a funt tibi. Indicauit ■ itaqu'e ei Samuel
vniuerfos fermones, et non äbfcondit ab eo.
Et ille refpondit : Dominus eft, quod bönum
eft in oculis fuis/Faciat.
Creuit autem Samuel, et Dominus erat cum
eo, et non cecidit ex omnibus verbis eius in
terram. Et cognouit- vniüerfus Ifrael, a Dan
vsque Berfeba, quod-fideli's erat Samuel, vt es-
fet propheta Domini. Et Dominus appare-
batinSilo, iuxta verbum Domini.
XAPITVLVM IV.
üt Samuel loquebatur vniuerfo Ifraeli. Et
■*-"' egreffus eft Ifrael obuiam Philiftinis ad bel-
lum, et caftra metatus eft iuxta lapidem adiu-
torii. Porro Philiftini venerunt in Aphec , et
inftruxerunt aciem contra Ifrael. Inito autem
cerramine, terga vertit Ifrael Philiftinis, et eas-
LIÖER- PRIMV-J S-AMVßClS./ :.'CA"P. III. IV.
la ftirit in acte paflim per agros, quafi q'uatiiof
millia virorum.
Et reuerfus eft populus ad caftra, dixerunt-
•que maiofes natu de Ifrael: Quare percuffit
nos Dominus hodie coram Philiftinis ? AfFe-
l'amüs ad nos de Silo arcam foederis Domini
et veniat in medio noftri, vt fahret nos de ma-
nu inimicorum noftrorüm. Millt ergo popu-
lus in Silo, et tuleruntinde arcam foederis Do.
mini- exercituum , fedentis fuper Cherubim.
Erantque duo filii Eli cum arca foederis Domi-
ni, Hophni et Pinehas. ' Cumque venhTet ar*
ca foederis Domini in caftra, iubilauit omuis
Ifrael clamore grandi,- et perfbnuit terra.
Et audierunt Philiftini vocem clamoris, <fr-
xeruntque: Quasnam eft hasc iubilatio clamo-
ris in caftris Ebr&orum?' Et cognonerimt,
quod arca Domini veniflet in caftra. Timue-
runtque Philiftini, dicentes : Venit Deus in ca-
ftra, et dixerunt : Väe nobis, non enim fuit fic
heri et nudius tertius ! Vas nobis ! Qiiis nos
fakiabit de manu deorum magnifieorum illo-
tum ? Hi funt dii, qui percufterunt Aegyptum
omni plaga in deferto. Confortamini, et ertö-
te viri, Philiftini, ne feruiatis Ebraeis, ficut et
illi feruierunt nobis. Confortamini et bellate,
Pugnauerunt ergo Philiftini, et casfus eft If-
rael , et fugit vnusquisque in tabernaculuni
füum. Et facta eft plaga magna nimis, et ce-
ciderunt de Ifrael triginta millia peditum , et
arca Dei capta eft. Duo quoque filii Eli mor«.
tui funt, Hophni et Pinehas,
Currens autem vir de Beniamin ex acie, ve»' t
nit in Silo in die illa, fciffa vefte , et confper-
fus puluere cäput. Cumque ille veniffet, Eli
fedebät fuper fellam contra viarn, expectans,1
Erat enim cor eius pauens pro arca Domini,
Vir autem ille , poftquam ingrejTus eft , mm*
ciauit vrbi ; et vlulanit omnis ciuitas,
Et aüdiuit Eli fonitum clamoris , dixitque :
Qualis eft hsec vox et tumultus ? At ille fefti»
nauit, et venit, et nunciauit Eli. Eli autem
erat nonaginta et octo annorum, et oculi eius
caligauerant, et videre non poterat. Et dixit
ad Eli : Ego fum, qui veni de acie, et ego, qui
de acie fugi hodie, Cui ille ait: Quid actum
eft, fili mi? Refpondens autem ille, qui nuu-
ciabat:
W
sLIBER PR1MVS SA.MVBLIS. CAP. IV. V. VI.
4^2
ciabat: Fugitjinquit, Ifrael coram Philiftinis^et
ßrages magna facta eft in populo. Infuper
duo filü tui,Hophni et Pinehas, mortui funt,et
arca Dei capta eft. Cumque ille nominailet
arcam Dei, cecidit de fella retrorfum iuxta
pftium, et fraclis ceruicibus mortuus eft. Se-
aex enim erat vir, et graui mole. Et ipfe iu-
; iicauit Ifrael quadraginta annis.
Nurus autem eius, yxor Pinehas, prsegnans
brat, et vicina partui. Et audito nuncio, quod
; :apta effet arca Dei , et mortuus effet focer
uns et vir fuus, incuruauit fe, et peperit, in-
laferant enim eam dolores. In ipfo autem ar-
iculo mortis fuae . dixerunt ei , qui ftabant cir-
a eam: Ne timeas, quia fiiium peperifti. Qua?
ion refpondit eis, neque animaduertit. Et vo-
; auit puerum Icabod , dicens: Translata eft
loria Domini ab Ifrael, quia capta eft arca
; )ei, et focer fuuvs, et vir fuus, et dixit : Trans-
ita eft gloria Domini ab Ifrael, eo, quod capta
i (let arca Dei.
CAPITVLVM V.
)hiliftini autem tulerunt arcam Dei, et afpor-
tauerunt eam a lapide adiutorii in Afdod.
"uleruntque Philiftini arcam Dei , et intule-
mt eam in templum Dagon , et ftatnerunt
im iuxta Dagon. Cumque furrexiflent ma-
3 Afdodii altera die, ecce, Dagon ceciderat
ronus in terra ante arcam Domini. Et tule-
uit Dagon, et reftituerunt eum in locum fuum.
urfunaque mane, die altera, confurgentes, in-
pnerunt Dagon iacentem fuper faciem fuam
terra, coram arca Domini. Caput autem
agon, et duac palmae manuum eius, abfciflae
ant fuper Urnen. Porro Dagon folus trun-
ls remanferat in loco fuo. Propter hanc cau-
j :n non calcant facerdotes Dagon, et omnes,
?ii ingrediuntur templum eius, fuper limen
. agon in Afdod, vsque in hodiernum diem.
Aggrauata eft autem manus Domini fuper
j "dodios, et perdidit eos, et percuffit in fecre-
t >ri parte .natium Afdod, et fines eius. Vi-
cntes autem viri Afdod huiuscemodiplagam,
«terunt: Non maneat arca Dei Ifrael apud
fs, quia dura eft manus eius fuper nos,etfu-
jr Dagon, deum noftrum. Et mittentes,
S.L. Pars XIV.
congregauerunt omnes Satrapas Philiftinorum
ad fe,et dixerunt: Quid faciemus cum arca
Dei Ifrael? Refpoiaderunt Gethaei : Circumdu-
catur arca Dei Ifrael. Et.circumduxerunt ar-»
eam Dei Ifrael.
Illis autem circumducentibus eam, fiebat in
ciuitate magnus tumuitus per manum Domini,
et percutiebat viros ciuitatis a paruo vsque ad
maiorem, et lasfit eos in natibus. Miferunt
ergo arcam Domini in Ecron. Cumque ve-
niflet arca Domini Dei in Ecron, exclamaue-
runt Ecronitae, dicentes : Adduxerunt ad nos
arcam Dei Ifrael, vt interficiat nos , et popu-
lum noftrum.
Miferunt itaque, et congregauerunt omnes
Satrapas Philiftinorum, qui dixerunt : Dimittitc
arcam Dei Ifrael, et reuertatur in locum fuum,
vt non interficiat nos cum populo noftro. Fie-
bat enim pauor mortis in tota ciuitate, et gra-
uiffima valde manus Domini j Viri quoque,
qui mortui non fuerant, percutiebantur in na-
tibus, et afeendebat vlulatus ciuitatis in ccelum.
CAPITVLVM VI.
"Üuit ergo arca Domini in regione Philiftino-
-*• rum leptem menfibus , et poft hsec voca-
uerunt Philiftini facerdotes, etariolos, diceh-
tes: Quid faciemus de arca Dei? Indicate no-
bis, quomodo remittamus eam ad locum
fuum. Qui dixenint : Si remittitis arcam Dei
Ifrael, nolite eam remittere vacuam, fed red-
dite ei pro peccato, et tunc curabiminj, et feie- '
tis, quare non recedat manus eius a vobis.
Qui dixerunt : Quid eft, quod pro delicto
reddere debeamus ei ? Refponderuntque illi :
Iuxta numerum prineipum Philiftinorum quin-
que anos aureos facietis, et quinque mures au-
reos, quia plaga vna fuit omnibus vobis, et
Satrapis veftris. Facietisque fimilitudinem ano«
rum veftrorum, et fimilitudines murium, qui
vaftarunt terram,et dabitis Deo Ifrael gloriam,
fi forte releuet manum fuam a vobis, et a diis
veftris , et a terra veftra. Quare aggrauatis
eorüa veftra, ficut aggrauauitAegyptus et Pha-
rao cor fuum. Nonne , poftquam pereuifus
eft, tunc dimifit eos, et abierunt?
Nunc ergo arripite, et facite plauftmm no-
G g uuni
453
LIBER PRIMVSSAMVELIS. C A P. VI. VII.
imm vnum, et duas vaccas laclantes, quibusnon
eft impofitumiuguirviungite inplauftro,etre-
linquite vitulos earum domi. Tolletisque ar-
cam Domini , et ponetis in plauftro, et vafa
aurea, qua? exfoluiflis ei pro delicto , ponetis
in capfellam ad latus eius, et dimittite eam, vt
vadat ; et afpicietis, et fi quidem per viam fi-
nium fuomm afcenderit. contra BethSames,
ipfe fecit nobis hoc malum grande ; Sin autem
minime, feiemus, quod nequaquam raanus
eins tetigit nos , fed cafu accidit.
Fecerunt ergo illi hoc niodo ; et tollentes
dwas vaccas laclantes, iunxerunt ad plauftrum,
vitulosque earum eoneluferunt domi. Et po-
fuerunt arcam Dei fuper plauftrum, et capfel-
lam, quas habebat mures aureos, et fimilitudi-
nem anorum : ibant autem re$a vaccae per
viam , qua; dticit BethSames , et itinere vno
gradiebantur, pergentes et- mugientes, et non
decüna-bant, neque ad dextram, neque ad fini-
ftram; fedet Satrapze Philiftinorum fequeban-
tnr vsque ad terminos BethSames.
Porro BethSamitae metebant triticum inval-
4T4
cuilit de populo feptuaginta viros, et quinqua-
ginta millia plebis. Luxitque populus, eo
quod Dominus percuffiffet plebem, plaga ma-
gna. Et dixerunt viri BethSamitae: Quispo-
terit ftare in cönfpectu Domini Dei fancti hu-
ius ? Et ad quem afcendet a nobis ? Miferunt-
que nuncios ad habitatores Canathlearim, di-
centes: Reduxerunt Philiflini arcam Domiai«
defcendite, et reducite eam ad .vos.
CAPITVLVM VII.
T /enerunt ergo viri Canathlearim et redtu«.
* runr arcam Domini, et intulenmt eamm
domum AbiNadab in Gibea. Eleafarum au-
tem, filium eius , fanclificauerunt, vt cunodi«
ret arcam Domini. Et factum eft, ex qua die
manfit arca Domini in Canathlearim, multi-
plicati funt dies, donec effent viginti anni: $t
luxit omnis domu-s Ifrael ad Dominum.
Ait autem Samuel ad vniuerfam domuin If-
rael, dicens : Si toto corde veftro reuertimini
ad Dominum, auferte deos alienos de medio
veftri, et Aftharoth, et praeparate corda veftra
le. Et eleuantes oculos, videnint arcam, et j Domino et feruite ei foli, et erüet vos de ma-
gauifi funt, cum vidi ffent. Et plauftrum ve- J nu Philiftinorum. Abftulerunt ergo filii If-
nit in agrum Iofua BethSamita; , et ftetit ibi. j rael Baalim et Aftharoth, et feruierunt Domi-
Erat autem ibi lapis magnus: et conciderant 1 no foli. Dixit autem -Samuel: Congregate
ligna plaufiri, vaceasque impofuerunt fuper ea j vniuerfum Ifrael in Mizpa, vt orem pro vo-
holocauftum Domino. Leuita; autem depo- i bis Dominum. Et conuenemnt in Mizpa.
fuenint arcam Dei, et capfellam, qua; erat iux- j haufemntque aquam, et eiFuderunt in confpe-
ta eam, in qua erant vafa aurea, et pofuerunt j <£tu Domini, et ieiunauerunt in die illa , et di-
ludicauit-
fuper lapidem grandem. Viri autem BethSa
mitx obtuleruiit holocaufta, et immolauerunt
vicÜmas in die illa Domino 5 et quinque Satra-
px Philiftinorum viderunt, et reuerii funt in
Eeron in die illa.
xerunt: Peccauimus tibi, Domine!
que Samuel Ifrael in Mizpa.
Etaudierunt Philiflini, quod congregati es-
fent filii Ifrael in Mizpa, et afcenderunt Satra-
pas Philiftinoram ad Ifrael. Quod cum audi-
Hi funt autem ani aurei , qüos reddiderunt- uiffent filii Ifrael, timuerunt a facie Pihiliftino
Philiflini pro delicto Domino : Afdod vnum, ; rum. Dixeruntque ad Samuelem : Ne ceffes
Gafa vnum, Afclon vnum, Geth vnum, Ecron 1 pro nobis ckmare ad Dominum, Demn 110
vnum ; et mures aureos fecundum numerum , flrum, vt faluet nos de manu Philiftinorum
vrbium Philiftinorum principum, ab vrbe mu-
r-ata vsque ad villam, quae erat absque muro,
et vsque ad lapidem magnum , fuper quem
pofuerant arcam Domini, quae ibi manfit vs-
que ad diem hanc,inagroIofua,BethSamita?.
Percuflit autem Dominus de viris Bethfami-
tis, eo quod vidiffent arcam Domjni, et per- j contra Ifrael.
Tulit autem Samuel agnum pinguem vnura
et obtulit illum holocauflum integrum Domi
no, et clamauit Samuel ad Dominum pro If
rael, et exaudiuit eum Dominus.
Factum efl autem, cum Samuel offerretho
locauflum Domino , Philiflini iniere prasliun
j^itonuif Dominus fragorema
gm
4ff
LIBER PRIMVS SAMVELIS. C AP. VII. VIII. IX*.
4?6
gnoin die illa fuper Pliiliflinos , et exterrult I eorum andi $ veruntamen conteftare eos, et
eos,et cacfi'font a filiis Ifrael. Egrefllque filii jprasdic ius regis, qui regnaturus eil fuper eos.
Ifrael de Mizpa , perfecuti funt Pliiliflinos, et
percufferunt eos vsque ad locum, qui erat
fupter BethCar. Tulit autem Samuel lapi-
dem vnum, et pofuit eum inter Mizpa et in-
ter Sen, etvocauitnomen loci illius: Lapis ad-
iutorii; dixitque: Hucusque auxiliatus eft no-
bis Dominus. Et humiliati funt Philiftini, nee
appofuerunt vltra, vt venirent in terminos If-
rael. Facla eft itaque manus Domini fuper
Philiftinos eunetis diebus Samuelis.
Etredditae funt vrbes, quas tulerant Phili-
ftini ab Ifrael, Ifraeli, ab Ecron ysque Geth,
et terminos fuos : liberauitque. Ifrael de ma-
nu Philifünorum. Eratque pax inter Ifrael et
Amofrxum. Iudicabat quoque Samuel Ifrael
eunetis diebus vitae fuae. Et ibat per fingulos
anrios, cireuiens Bethel, et Gilgala, et Mizpa,
et iudicabat Ifraelem in fupra didis locis; re-
uertebaturque in Ramatli : Ibi eniin erat do-
i»us eins, et. ibi iudicabat Ifraelem. Aedifica-
lüt ibi etiam altare Domino.
CAPITVLVM VIII.
Factum eft autem , cum fenuiflet Samuel,
pofuit filios fuos iudices fuper Ifrael ; fuit-
que nomen ülii eins primogeniti Ioel, et 110-
men feeunai Äbia; et iudicabant in Berfeba.
Et non ambulauerunt filii illius in viis- eius, fed
declinauerunt poftauaritiani, aeeepermitque
munera, et peruerterunt iudicium. Congre-
gati ergo vniuerfi maiores natu Ifrael, vene-
runt ad Samuelem in Ramatli, dixeruntque ei :
Ecce, tu fenuifii, et filii tui non ambulant in
viis tuis : Conftitue nobis regeni ,. vt iudicet
nos, ficut et vniuerfx habent gentes.
Difplicuitque fermo in oculis Samuelis, eo
quod dixiffent: Da nobis regem, vt iudicet
nos. Et orauit Samuel ad Dominum. Dixit
autem^Dominus ad Samuelem 3 Audi vocem
popuU in Omnibus , qua: loquuntur tibi , non
"cnim.te abiecerunt, fedme, ne regnem fliper
eos. Iuxta omnia opera, quae fecerunt, a die,
qua eduxi eos de Aegypto vsque ad diem
haue, et dereliquerunt, et feruierunt diis alie-
ais j fic faciunt etiam tibi. Nunc ergo vocem
Dixit itaque Samuel omnia verba Domini
ad populum , qui petierat a fe regem , et ait :
Hoc erit ius regis , qui imperaturus e/t vobis :
Filios veftros tollet , et ponet eos in curribus
fuis, facietque fibi equites et praecurfores qua-
drigarum fuarum, et confiituet fibi centurio-
nes et quinquagenarios, et aratores agrorum
fuorum, et.mefforesjfegetum, et fabros armo-
rum, et curruum fuorum. Filias quoque ve-
flras faciet fibi vnguentarias, et focarias,etpa«
nificas; Agros quoque veftros, et vineas, et
oliueta optima tollet, et dabit feruis fuis. Sed
et fegetes veuras, etvinearum reditus deeima-
bit,. vt det eunuchis et famulis fuis. Seruos et-
iam veftros, et ancillas, et iuuenes optimos, et
afinos auferet, et ponet in opere fuo. Greges
quoque veüros deeimabit 5 vosqueeritis ei fer-
ui, et clamabitis in die illa a facie regis veftri,
quem elegiftis vobis 5 et non exaudiet vos Do-
minus in die illa.
Noluit atitem populus audire vocem Sa-
muelis, fed dixerunt : Nequäquam, rex enim
erit fuper nos , et erimus nos quoque ficut
omnes gentes, et iudicabit nos rex nofier, et
egredietur ante nos, et pugnabit bella noflra.
Et audiuit Samuel omnia verba populi, et lo-
cutus-efl ea in auribus Domini. Dixit autem
Dominus ad Samuelem: Audi vocem. eoruiii,
et conftitue fuper eos regem. Et ait Samuel
ad v'iros Ifrael: Vadat vnusquisque in ciuita-
tem fuam.
XAPITVLVM IX.
U t erat vir de Benjamin , nomine Cis, filius
A-' AbiEl, filii Zeror, filii Bechorath , filii
Apiali, filii 'viri lemini , vir fortis. Et erat ei
filius, nomine Saul, iuuenis pulcher; et non
erat vir de filiis Ifrael pulclirior illo, ab liume-
ro eminebat fuper omnem populmn. Perie-
rant autem afiiiae Cis, patris Saul. Et dixit Cis
ad Saul filium fuum : Tolle tecum vnum de
pueris, et confurgens, vade, et quaere afinas.
Qui cum transiffent montem Ephraim, et per
terram Salifa, et non inueniifent ; traniierunt
Gg 2 etiam
4^7
LIBER PRIMVS SAMVEHS. CAP. IX. X.
45»
muel Saulem, Dominus dixit ei: Eece! vir,
quem dixeram tibi : ifte dominabitur populo
meo.
Acceflit autem Saul ad Samuelem in me-
dio portac, et ait : Indica (oro,) mihi, vbi eil
domus Videntis ? Et refpondit Samuel Saiüi,
dicens : Ego fum Videns, afcende ante me in
excelfum , vt comedas mecum hodie; et di«
mittam te mane, etomnia, qua; funt in cordc
tuo, indicabo tibi, et de afinis, quas nudius
tertius perdidifti; ne follicitus fis , quia inuen*
tx funt. Et cuius erunt optima quaeqne Ifrael ?
Nonne tibi , et domui patris tui ? Refpondens
autem Saul, ait : Nunquid non filius Iemini?
ego fiim de minima tribu Ifrael, et cognatio
mea minima inter omnesfamilias de tribu Ben-
iamin? Quare ergo loeutus es mihifermonem
iftum ?
Aßiimens itaque Samuel Saulem, et puerum
eins , introduxit eos in coenaculum , et dedit
eis locum in capite eorum, qui fuerant inuita-
tij erant enim quafi triginta viri. Dixitque
Samuel coco : Da partem, quam dedi tibi, et
praecepi, vt reponeres feorfum apud te. Le-
uauit autem cocus armum, et pofiiit ante Saul.
Dixitque Samuel: Ecce, quod remanfit, pone
ante te, et eoinede, quia opportune feruatum
eft tibi, quando populum vocaui. Et come-
dit Saul cum Samuele in die illa.
Et defcenderunt de excelfb in oppidum, et
loeutus eft cum Säule in tedo, Cumque ma-
ne furrexifTent, et iam dies lucefceret, vocauit
Samuel Saulem in te&o, dicens : Surge, et di- •
mittam te. Et furrexit Saul 5 egreffique funt
ambo, ipfe videlicet,et Samuel. Cumque de-
fcenderent in extrema parte ciuitatis, Samuel
dixit ad Saul : Die puero, vt antecedat nos , et
tranfeatj tu autem mbfiftejpaulifper, vt indi-
cem tibi verbum Domini.
CAPITVLVM X.
HPiilit autem Samuel vafculum olei , et effu-
-*• dit fuper caput eius , »et deofeulatus eft
eum, et ait: Ecce, ynxit te Dominus fuper
hsereditatem fuam in prineipem. Cumque
abieris hodie a me, inuenies duos.viros iuxta
fepulchrum Rahel in finibus Benjamin in Zel-
zah;
etiam per terramSaalim,etnon erant ; fed [et]
per terram Iemini , et non repererunt.
Cum autem venifTent in terram Znph , et
non inuenifTent, dixit Saul ad puerum, qui erat
cum eo : Veni, et reuertamur, ne forte dimife-
rit pater meus alinas, et follicitus fit pro no-
bis. Qui ait ei : Ecce, vir Dei eft in ciuitate
hac, vir clarus ; omne, quod loquitur, venit.
Nunc ergo eamus illuc, fi forte indicer nobis
de via noftra, propterquam venimus. Dixit-
que Saul ad puerum fuum : Ecce, ibimus. Quid
feremus ad virum ? Panis defecit in vafis no-
ftris, domim non habemus, vt dermis viro Dei 5
Quid enim, habemus ? Rurfumque puer refpon-
dit Sauli,et ait: Ecce,inuenta eft in manu mea
quarta pars fieli argenti , demus viro Dei , vt
indicet nobis viam noftram.
Olim in Ifrael fic loquebatur vnusquisque,
vadens confulere Deum : Venite, et eamus
ad Videntem ; qui enim propheta dicitiu: ho-
die, vocabatur olim Videns.
Et dixit Saul ad puerum fuum : Optimus
fermo tuus j veni, eamus ! Et ierunt in ciuita-
tem, in qua erat vir Dei. Cumque afeende-
rent ciuitatem, inuenemnt puellas egredientes
ad hauriendam aquam, et dixerunt eis : Num
hie eft Videns? Quae refpondentes , dixerunt
illis : Hie eft ; ecce, ante te ; feftina nunc, ho-
die enim venit in ciuitatem , quia facrificium
eft hodie populi in excelfo 5 ingredientes ciui-
tatem, ftatim inuenietis eum, antequam afeen-
dat excelfum ad vefeendum ; neque enim
commefturus eft populus, donec ille veniat,
quia ipfe benedicet hoftiae, et deineeps come-
dent, qui vocati funt: nunc ergo confeendi-
te, quia reperietis emn.
El afeenderunt in ciuitatem. Cumque illi
ambularent in medio vrbis, apparuit Samuel,
egrediens obuiam eis , vt afeenderet in excel-
fum. Dominus autem reuelauerat auriculae
Samuelis ante vnam diem, quam veniret Saul,
^dicens : Hac ipfa hora, quas nunc eft, cras mit-
tam virum ad te de terra Beniamin, et vnges
eum ducem fuper populum meum Ifrael j et
faluabit populum meuin de manu Philiftino-
rumj quia refpexi populum meum, venit enim
clamor eorum ad me. Cumque afpexiffet Sa-
459
L1BER PEIMVS SAMUELIS* CAP. X, XI.
46O
zah , dicentque tibi : inuentae fiint afinae , ad
quas ieras perquirendas 3 et omiflis bater tuus
afmis , folicitus eft pro vobis, et dicit * Quid
faciam de filio'meo? Gumque abieris inde, et
vltra traniieris et veneris ad quercum Thabor,
inuenient te ibi tres viri , afcendentes ad De-
umin Bethel, vnus portans tres hoedos , etali-
us tres tortas panis , et alius portans lagenam
vini. Cumque te falutauerint , dabunt tibidu-
os panes , et accij)ies de manu eorum. Poft
haec venies in collem , vbi eil ftatio Philiftino-
rum. Et cum ingrefliis fueris ibi vrbem , ob-
uiam habebis ibi gregem prophetarum , de-
fcendentiumdeexcelfo, et anteeospfalterium,
ettympanum, et tibiam, etcitharam, ipfos
tem regni non indicauit ei , quem locutusfue-
rat ei Samuel.
Et conuocauit Samuel populum ad Domi-
num in Mizpa , et ait ad iilios Ifrael : Hase di-
cit Dominus Deus Ifrael: Ego eduxi vos de
Aegypto 5 et erui vos de manu Aegyptiorum,
et de manu omnium regum , qui affligebant
vos: Vos autem hodie abieeiftis Dominum,
Deum veftrum , qui liberauit vos ex vniuerfis
mauset tribulationibusveftris, et dicitis ad eum :
Conftitue regem fuper nos ! Nunc ergo ftate
Coram Domino per tribus veftras et familias.
Et adduxit Samuel omnes tribus Ifrael, et
eeeidit fors fuper tribum Beniamin ; et addu-
xit tribum Beniamin , et cognationes eins , et
que prophetantes ; et incitabitte Spiritus Domi- cecidit fors fuper cognationem Matri, et per-
et prophetabis cum eis, et mutaberis in. ( uenit vsque ad Saul, Filium Cis. Quaefierunt
111.
virum alium
Quando ergo euenerint figna haec omnia ti-
bi , fac , quaeeunque inuenerit manus tua, quia
Dominus tecum eft, et defeendes ante me in
Gilgala: Ego quippe defeendam ad te , vtoffe-
ras oblationem , et iminoles- teletica: Septem
diebus expeclabis, donec veniam ad te, et
oftendamtibi, quid faci'as. Itaque cum auer-
tiflet humerum fuum , vt abiret a Samuele,
; immutauit ei Deus cor aliud , et venerunt
omnia figna haec in die illa.
Venenintque ad praedi&um collem, et ec-
\eei coetus prophetarum obuius ei, et incitauit
eum Spiritus Domini , et prophetauit in medio
eorum. Videntes autem omnes , qitinouerant
eum heri et nudius tertius , quod effet eum
prophetis, et prophetaret, dixerunt ad inui-
cem: Quidnam aeeidit filio Cis-? Num et Saul
inter prophetas? Refpondit alius ad alterum,
dicens : Et quis pater eorum ? Propterea ver-
film eft in prouerbium : Num et Saul inter pro-
phetas? Ceffauit autem prophetare, et venit
ad excelfum.
Dixitque patruus Saul ad eum, et ad pue-
rum eins: Quo abiftis ? Qui refponderant:
Qiiaerere afinas, quas, cum non reperinemus,
venimus ad Samuelem. Et dixit ei patruus'
fuus: Indica mihi, quid dixerit tibi Samuel.
Et ait Saul ad patruum fuum : Indicauit nobis,
quod inuentae «ffent afinae. De fermone all-
ergo eum , et non eft inuentus illic. Et con-
fuluerunt poft haec Dominum , vtrumnam
venturus effet illuc. Refponditque Dominus :
Ecce fubter vafa abfconditus eft. Cucurre-
runt itaque , et tulerunt eum inde. Stetitque
in medio populi , et altior fuit vniuerfb popu-
lo ab humero. Et ait Samuel ad omnem po-
pulum: Numquid videtis, quem elegit do-
minus , quod non eft fimilis illi in omni popu-
lo ? Et clamauit omnis populus , et ait : Vi-
vatrex!
; Locutus eft autem Samuel ad populum le-
gem regni , et feripfit in libro , et repofuir co-
ram Domino. Et dimifit Samuel omnem po-
pulum , fingulos in domum fuam : Sed et Saul
abiit in domum fuam in Gibea , et abiit cum eo
pars exercitus , quorum tetigerat Deus corda»
Filii vero Belial dixerunt: Num faluare nos
poteritifte? Et defpexerunt eum-, et non at-
tulerunt ei munera. Ille vero difllmulabat fc
audire.
CAPITVLVM XI.
Ut factum eft quafi poft menfem, afeendit
-*-* Nahas Ammonites, et oppugnare cepit
Iabes in Gilead. Dixeruntque omnes viri Ia-
bes ad Nahas : Fac nobifeum foedus , et
feruiemus tibi. Et refpondit ad eos Nahas
Ammonites: In hoc feriam vobiscum foedus,
vt erUam omnium veftrumoculosdextros, po-
Gg 3 »am-
461
LIBER PRIMVS SA.MUELIS. C A P. XI. XII«
462
namque vos opprobrium in vniuerfo Ifrael. jnia, quae locuti eftis ad me,, etconftitui fuper
Et dixernnt ad eum feniores Iabes : Concede
hobis feptem dies , vt mittamus ad vniuerfos
terminos Ifrael; et fi non fuerit, qui liberet
nos , egrediemur ad te.
Venerunt ergo riuncii in Gibea Saulis, et
locuti fünt verba hxc, audiente populo ; et le-
«auit oinnis populus vocenl fuam , et fleuit.
Et ecce, Sanlveniebat fequens boues de agro,
et ait: Quid habet populus, quod plorat ? Et
narrauerunt ei verba virorum Iabes. Etincitauit
Spiritus Domini Saul, cum audiflet verba haec,
et exarfit ira eius nimis j et afllimen» par bo-
um, concidit in frufta, uiiiitque in omnem
Ifrael per manum nuncir>rum , dicens : Qui-
cunque non exierit, et fecutus fuerit Saul "et
Samuel , fic fiet bobus eius.
Inuafit ergo timor Domini populum , et
egreffi. funt quafi vir vnus , et recenfuit eos in
Bafec; füeruntquefiliorum Ifrael trecenta mil-
lia , virorum autem Iuda triginta millia. Ei
dixerunt nunciis, qui venerant; Sicdicetis vi-
f is , qui funt in Iabes Gilead : Cras erit vobis
falus , cum incaluerit fol. Venerunt ergo
nuneii, et annunciauerunt viris Iabes. Quila:-
tati funt , et dixerunt ; Mane exibimus ad vos,
et facietis nobis omne , quod placuerit vobis.
Et fadum eft poftridie , ordinauit populum
Saul in tria agmina, et venerunt in media ca-
ftra in vigilia matutina ; et percuffit Amnion,
vsque dum incalefceret dies, etreliqui difperfi
funt ita vt non relinquerentur ex eis duö pa-
riter.' Et ait populus ad Samuelem : Quis eft,
qui dixit : Saul non regnabit fuper nos ? date
viros, et interficiemus eos. Et ait Saul : Non oc-
cidetur quisquaiti in die hac , quia hodie fecit
Dominus falutem in Ifrael.
Dixit autem- Samuel ad populum: Venite,
et eamus in Gilgala , et innouemus ibi regnum.
Et perrexit omnis populus in Gilgala, et fecit
ibi regem Saul coram Domino in Gilgala, et
immolauerunt ibi victimas teleticas coram Do-
mino. Etlxtatuseü ibi Saul, et cundti viri Ifrael
nimis.
D
GAPITVLVM XU.
ixit autem Samuel ad vniuerfum Ifrael:
Ecce, audiui vocem veilram, iuxta onj-
vos regem , et nunc rex graditur ante vos.
Ego autem fenui , et canui. Porro filii mei
vobifcum finita Itaque conuerfatus coram vo-
bis ab adolefcentia mea vsque ad hanc diem:
Ecce , pracüo fum. Loquimini de me coram
Domino , et coramiChrifto eius, vtrum bouem
cuiusquam tulerim , aut afinum ? fi quem ca-
lumniatus fum ? fi quem oppreffi ? fi de ma-
nu cuiusquam munus accepi , et abfcondi? et
reftituam vobis.
Et dixerunt: Non es calumniatus nos , ne-
que oppreflifti , neque tulifli de manu alicuius
quippiam. Dixitque ad eos : Teftis efl: Do-
minus aduerfüm vos , teftis Chriftus eius in die
hac, quod non inueneritis in manu mea quip-
piam. Et dixerunt : Teftis ! Et dixit Samuel
ad populum : Dominus , qui fecit Mofen et
Aaron, et eduxit patres noftros de Aegypti ter-
ra! Nunc ergo ftate, vt iudicem vos coram
Domino de Omnibus mifericordiis Domini,
quas fecit Dominus vobifcum, et cumpatribus
veftris.
Cum Iacob ingrefTus eft Aegyptum , clama-
uerunt patres veftri ad Dominum, et miiit Do-
minus Mofen et Aaron , et eduxit patres ve-
ftros de Aegypto , et eollocauit eos in loco
hoc. Qui obliti funt Domini Dei fui , ettradi-
dit eos in. manu Sifara? , ducis exercitus Hazor,
et in manu Philiftinorum , et in manu regis
Moab ^ et pugnauerunt aduerfüm eos , et po-
ftea elamauerunt ad Dominum, et dixerunt:
Peccauimus , quia reliquimus Dominum , et
feruiuimus Baalim et Aftharoth; nunc ergo
erue nos de manu inimicorum noftrorum , 8$
feruiemus tibi. Et mifit Dominus Ierub ßaal,
et Bedan, et lephtah, et Samuel, eteruit vos
de manu inimicorum veftrorum per circui-
tum , ethabitaftis fecure,
Videntes autem, quod Nalias, rex filiorum
Ammon , veniffet aduerfüm vos , dixiftis mi-
hi : Nequaquam ! fed rex imperabit nobis ;
cum Dominus Deus regnaret in vobis. Niuic
ergo praefto eft rex vefter , quem elegiftis et
petiftis. Ecce , dedit vobis Dominus regem.
Si timueritis Dominum , et feruieritis ei , et
audieritis vocem eius , et non rebellaueritis ori
Domi-
4*3
LIBER PRIMVS SAMUELlS CAP. XlI.XIII.
464
Domini, eritis et vos, et rex, qui imperatvo- atidiuit vniuerfus Krad huiuscembdi famam:
bis, fequentes Dominum , Demn vefirum:
Si autem non audieritis vocem Domini , fed
rebellaueritis fermonibus eius , erit manus Do-
mini fiiper vos , et fuper patres veftros.
Sed^et nunc ftate , et videte rem iftam grän-
dem, quam facturus eft Dominus in conlpe-
<5ht veftro: Numquid non nieflis tritici eftho-
<lie ? Inuocabo Dominum , et dabit tonitrua,
et pluuias, et fcietis et /videbitis , quod grande
malum feceritis vobis in confpe&u Domini,
•petentes fuper vos regem. Et clamauit Sa-
muel ad Dominum : Et dedit Dominus toni-
trua et pluuias in illa die. Et timuit omnis
percufTit Saul ftationem Philiftinorum. Nam
Ifrael fcetebat coram Philiftinis. Clamauit ergo
omnis populus poll Saul in Gilgala.
Et Philiftini congregati funt ad prasliandum
contra Ifrael triginta millia curruum , et fex
millia "equitum, et reliquum vulgus ficut are-
na, quae eil in littore maris plurima. .Et
afcendentes caftra metati funt in Michmas, ad
orientem Bethauen. Quod cum vidiffent vi-
ri Ifrael, quod in anguftia effent, appropin-
quauerant enim hoftes, abfconderunt fe in
fpeluncis et in latibulis , in petris quoque et in
antris, et in cifternis. Ebraei autem tranfie-
populus Dominum, et Samuelem; et dixit runt Iordanem in terram GadetGilead. Cum-
vniuerfüs populus ad Samuelem : Ora pro fer- que ad huc Saul eflet in Gilgala, vniuerfus po-
uis tuis ad Dominum , Deum tuum , vt non j pulus perterritus eft , qui fequebatur eum.
xnoriamur : Addidimus enim vniuerfis peccatis Et expeclauit feptem diebus iuxta conftitutum
tempus Samuelem
noftris malum , vt peteremus nobis regem.
Dixit autem Samuel ad populum : Nolite ti-
mere! vos feciftis vniuerfum hoc malum. Ve-
runramen nolite recedere poft tergum Domi-
ni , fed feruite Domino toto corde veftro , et
nolite declinare pofl vana , qua; non prode-
runt vobis, neque eruentvos,quia vana funt;
et non relinquet Dominus populum fuum,
propter magnum nomen fuum , quia cepit
Dominus facere vos fibi populum,
"Abfit autem a nie hoc peccatum in Domi-
no , vt ceffem orare pro vobis ! et docebo vos
vlam bonam etreclam. Igitur timete Domi-
num , et feruite ei in veritate , et toto corde
veftro : vidiftis enim magna , quae fecit vo-
biscum. Quod fi male feceritis", et vos et rex
vefter pariter peribitis.
CAPITVLVM XIII.
C aul regnauerat vnum annum : Et cum bienni-
^ um regnaffet fuper Ifrael,elegit fibi tria millia
de Ifrael. Et erant cum Saul duo millia in
Michmas, et in monte Bethel, mille autem
cum lonatha in Gibea Benjamin. Porro ce-
terum populuih remifit, vnmnquemque in
tabernaeula fua. Et percuffit Ionathas ftatio-
nem Philiftinorum , qua; erat in Gibea. Quod
eum audiffent Philiftini : Saul cecinit buccma
gl ©mm terra, dieens : Audiant Ebrci ! Et
et non venit Samuel in
Gilgala, dilapfusque eft populus ab eo.
Ait ergo Saul : Afferte mihi holocauftum et
teletica. Et obtulit holocauftum. Cumque
compleffet offerens holocauftum, ecce, Sa-
muel veniebat. Et egreflus eft Saul obuiam ei,
vt falutaret eum. Locutusque eft ad eum Sa-
muel : -Quid fecifti ? Refpondit Saul : Quia vi-
di , quod populus dilaberetur a me , et tu non
veneras , ficut conftituifti ; porro Philiftini
congregati erant in Michmas 5 dixi : Nunc de-
fcendent Philiftini ad nie in Gilgala , et faciem
Domini non placaui , fortem animum fumens,
obtuli holocauftum.
Dixitque Samuel ad Saul : Stulte egifti , nee
cuftodifti mandata Domini Dei tui , quae pras-
cepi tibi j quod fi non feeiffes , iam nunc for-
tunafletDominus regnum tuum fuper Ifrael in
fempiternum , fed nequaquam regnum . tuum
vltra confiftet; quaefiuit Dominus fibi virum
iuxta cor fuum , et praseepit ei Dominus , vt
fit dux fuper populum fuum, eo quod non
feruaueris, quae praseepit Dominus. Surre-
xit autem Samuel , et afeendit de Gilgala in
Gibea Benjamin,
Et recenfuit Saul populum apud fe inuen-
tum , quaii fexcentos viros , et Saul , et Iona-
thas filius eius , populusque , qui inuentus fue*
rat eunj eis , erant in Gibea Beniamin. Por-
ro
46s
LIBER PRIMVS SAMVELIS, CAP. XII 1, XIV.
4<X>
ro Philiflini confederant in uMichmas: Et
egreffa fimt ad prceliandum de caftris Philifti-
norum tria agniina. Vnum agmen vertit fe
contra viam Ephra ad terram Sual , alterum
aginen vertit fe ad viam Bethhoron, tertium
autem vertit fe ad viam regionis, vergentem
in vallem Seboim in deferto.
Porro faber ferrarius non inueniebatur in
omni terra Ifrael. Dixerant enim Philiflini ;
Nc forte faciant Ebr<ei gladium aut lanceam.
Defcendebat ergo omnis Ifrael ad Philiftinos,
vt acueret vnusquisque vomeres fuos, et ligo-
nes, et fecures, et füces ? quando retofas erant
acies falcium, et ligonum, et bidentium. Cum-
que veniffet dies pfaeiii, non eft inuentus en-
fis, nee laneea in manu totius populi, qui erat
eum Saul et Ionatha , fed apud Saul et Iona-
tham, filium eius, inuenta funt arma. Egreffa
eil: autem ftatio PhiMinorum, vt tranfeende-
rent in Michmas.
CAPITVLVJM XIV.
Et aeeidit quadam die, vt diceret Ionathas,
filius Saul, ad adolefcentem armigerum
fuum : Veni, et tranfeamus ad flationem Phili-
ftinorum, qua? eil trans loeum illum. Patri
autem fuo hoc ipfum non indicauit Porro
Saul morabatur in extrema parte Gibea fub
malo punica, quas erat in agro Gibea; et erat
populus cum eo, quafi fexcentorum virorum.
Et Ahias, filius Ahitob, fratris lacabod, filii Pi-
nehas, qui ortus fuerat ex Eli , facerdote Do-
mini in Silo , et portabat Ephod ; fed et po-
pulus ignorabat , quod iuiffet Ionathas,
Erant autem inter afeenfus, per quos nite-
batur Ionathas tranflre ad flationem Philiftino-
rum, praseipites fcopuli ex vtraque parte ; no-
men vni Bozez, et nomen alteri Senne. Vnus
feopulus prominens ad aquilonem ex aduerfo
Michmas, et alter ad meridiem contra Gibea;
dixit autem Ionathas ad adolefcentem armige-
rum fuum: Veni, tranfeamus ad flationem in-
circumeiforum horum , f I forte faciat Domi-
nus pro nobis, quia non eft Domino difficile,
faluare, vel in multis , vel in paucis. Dixit-
que ei anniger fuus : Fac omnia, qus^placeat
animo tuo ; perge, quo cupis , et ero tecum,
quoeunque volueris.
Et ait Ionathas.: Ecce,nos tranflmus ad vi-
ros iftos ; cumque apparuerimus eis , fi tali«
ter locuti fuerint ad nos : Manete, donec ve-
niamus ad vos ; flemus in loco noftro , nee
afeendamus ad eos; Si autem dixerint : Afcen-
dite ad nos ; afeendamus ad eos, quia tradidit
eos Dominus in manibus noftris. Hoc erk
nobis iignum.
Apparuit igitur vterque ftationi Philiftino-
rum . Dixeruntque Philiflini : En, Ebraci egre-
diuntur de cauernis, in quibus abfconditi fue-
rant. Et locuti fiint viri de flatione ad Iona-
tham et ad armigerum eius, dixeruntque:
Afcendite ad nos, et oflendemus vobis rem. Et
ait Ionathas ad armigerum fuum : Afeenda-
mus, fequere me ; tradidit enim Dominus
eos in manus Ifrael. Afcendit autem Iona-
thas, manibus et pedibus reptans, et armiger
eius pöft eum.
Et ceciderunt eoram Ionatha, et armiger
eius interficiebat, fequens eum ; etfadla eftpla-
ga prima, qua pereuffit Ionathas, et anniger
eius , quafi viginti virorum, in media parte iii-
geri, quam par bouum in die arat. Et factus
eftterror in caftris,in agro,etinomriipopulo;
et ftatio prsedatrix territa efl, ita ,vt tumultuaren-
turcaftra, et fidtus efl terror a Deo. Et fpecu-
latores Saul, qui erant in GibeaBeniamin, vi-
derunt, multitudinem diffipari, et pariter di-
Iabi.
Et ait Saul populo , qui erat cum eo : Re-
quirite , et viefete, quis abierit ex nobis. Cum-
que requififfent, repertum efl, non adeffe Io-
nathan et armigerum eius. Et ait Sani ad
Ahiam ; Applica arcam Domini. Erat enim
ibi arca Domini in die illa cum filiis Ifrael.
Cumque loqueretur Saul ad facerdptem, tu-
multus fa&us in caflris Philiflinorum crefeebat.
Et ait Saul ad ficerdotem : Remoue manum
tuam, Conclamauit ergo Saul, et omnis po-
pulus, qui erat cum eo, et venerunt vsque ad
locum certaminis. Et ecce, verfus fuerat gla-
dius vniuseuiusque in proximum fuum, et tu-
multus magnus nimis.
SedetEbrsei, qui fuerantcumPhiliftinishe-
ri
4*7
LlBER PRIMVS SAMVELIS. CAP. XIV.
. " 468
ri et nudius tertius, afcenderantque cum eis in | que ad noclem, et occiderunt Mh. Aedifica-
caftris^ reuerfi funt, vt eifent cum Ifrael, et iiit auteiriSaul altare Domino. Tuncquepri-
his, qui erant cum Saul et lonatha. Omnes mum cepit aedificare altare Domino.
<juoque Ifraelitae, qui fe abfconderant in mon- Et dixit Saul : Irruamus fuper Philiftinos
te Ephraim, aucüentes, quod fugiflent Philifti- nodle, et fpoliemus eos, vsque dum illucefcat
m, fociauerunt fe cum fuis in praslio, Etfal- mane, nee relinquamus ex iis virum. Dixit-
uauit Dominus Ifrael in die illa. Pugna au- j que populus: Omne, quod bonum tibi vide-
tur in oculis tuis, fac. Et ait facerdos : Acce-
damus huc ad^ Dominum. Et confuluit Sätfl.
Dominum, dicens : Num perfequar Philiftinos?
Si trades eos in manus Ifrael ? Et non refpon-
donec vlcifear de inimicis meis. Et non man- ! dit ei in die illa. Dixitque Saul : Applicate huc
ducauit vniuerfus populus panem. Omnisque j vniuerfos angulos populi, et feitote, et videte,
populus venit in fyluam, in qua erat mel fu- . per quem aeeiderit peccatum hoc hodie. Vi-
per faciem agri. Ingrefllis eft itaque populus uit Dominus, Saluator Ifrael ! quiafi per Iöna-
iyluam, et apparuit fluens mel, nullusque ad- jthan,filiurameum,f?.dum eft,morte morietur.
jiiouit manum ad os fuum. Timebat enim Ad quod nullua coniradixit ex omni populo
populus iuramentum. Et a;t ac{ vniuerfum Ifrael : Separamini vo
Porro Ionathas non audierat , cum adiura-
tem peruenit vsque Bethauen
Et cum viri Ifrael confluxiflent in die illa,
adiurauit Saul populum, dicens : Malediclus
vir, qui comederit panem vsque ad vefperum
ret pater fuus populum, extenditque fummita-
tem virgae, quam habebat in manu, et intinxit
in partem vnam , et ego cum lonatha , filio
meo, ero in parte altera. Refponditque po-
pulus Ifrael ad Saul : Quod bonum tibi vide-
in fauum mellis, et yertit manum fuam ad os tur in OGU]is tujs? fac, £t dixit SauladDomi-
fuum, et iliuminati funt oculi eius. Refpon
densque vnus de populo, ait : Iureiurando con-
itrinxit pater tuus populum , dicens : Maledi-
clus vir, qui comederit panem hodie. Defa-
tigatus qrat autem populus. Dixitque Iona-
thas : Turbauit pater meus terram, vidiftis ipfi,
quod iliuminati lint oculi mei , eo, quod gu-
ftauerim paululum de melle ifto ; quanto ma-
' gis, fi comediflet populus de praeda inimico-
rum fuorum, quam reperit ? Nonne maiorj
Percufferuntj
num Beum "Ifrael: Fac, quod rectum eft. Et
deprehenfus eft Ionathas et Saul , populus au-
tem euafit. Et ait Saul: Mittite iortem inter
me et inter Ionathan, filium raeum. Et cä-
ptus eil Ionathas. Dixit autem Saul ad Iona-
than : Indica mihi, quid feceris ? Et indicauit
ei Ionathas^ et ait : Guftans guftaui in fummi-
tate virgae, qua? erat in manu mea, paululum
mellis, et ecce, ego morior.
Et ait Saul : Hase faciat mihi Dens, et lixc
'.plagä fa&a effet in Philiftinos ? icauucnuni ,,_
EtJq in die illo Philiftinos a Midunas vsque ad **dat, » ™** ™e™> Ionatha! Dlxlt'
Aialon. Defatigatus eft autem populus nimis. <lue P0?^? ad SaiI1: Er^°
Et verfus ad prsedam, tulit oues, et boues,
et vitulos; et maclaueruut in terra, comedit-
que populus cum fanguine. Nunciauerunt
autem Saul dicentes , quod populus peccaffet
Domino, comedens cum finguine. Qui ait:
iPeccaftis, voluite ad me iam nunefaxum gran
ie ; et dixit Saul : Difpergimini in populum, et runt in loca iua
fne morietur Io-
nathas/qui hac nocle fecit falutem hanc ma-
gnam in Ifrael ? Abfit! viuit Dominus ! ficeci-
derit capillus de capite eius fuper terram, quia
cum Deo operatus eft hodie. Liberauit ergo
populus Ionathan, vt non moreretur. Reces-
fitque Saul a Philiftinisj porro Philiftini abie-
iicite eis, vt adducat vmiiquisque ad me bo-
iiem fuum et arietem, et oeeidite fuper iftud,
»t vefeimini, et non peccabitis Domino, come-
kntes cum fanguine. Adduxit itaque omnis
oopulus, vnusquisque bouem in manu fua vs-
5. I.Part XIV.-
At Saul, aeeepto regno fuper Ifrael , pugna-
bat per cireuitum aduerfum omnes inimicös
eius, contra Moab, filios Amnion, Edom, re-
Zoba et Philiftinos, et quoeunque fe verterat,
afflixit noftes. Congregatoque exercitu- per-
Hh cuftit
469
LlBER PRIMVS SÄ M VE MS. CÄP. XIV. XV.
470
cuflitque Amalec, et eruit Ifrael de manu op-
primenrium eos.
Fuerunt autem filii Saul : Ionathas et Ifui,
Malehifua ; et nomina duarum filiarum eins :
nomen primogenitae Merob, et nomen mino-
ris Michail et nomen vxoris Saul : Ahinoam
filia Ahimaaz. Et nomen principis militiae
eius: Abner,filius Ner, patruelis Saul. Porro
Ci&fliitpater Saul; Ner, pater Abner, filius
AbiEl.
-Erat autem bellum validum aduerfum Phi-
Minos omnibus diebus Saul. Nam quem-
amque viderat Saul virum fortem et indu-
ftrium, fociabat eum fibi.
GAPITVLVM XV.
"üt dixit Samuel ad Saul: Me mißt Dominus,
'*-' vt vngerem te in regem fuper populum
eius Ifrael; nunc ergo audi vocem Domini:
Hase dieit Dominus Deusexercituum : Recen-
fui, quaecunque fecit Amalec Ifrael, quomodo
reflitit ei in via, cum afcenderet de Aegypto.
Nunc ergo vade, et percute Amalec, et facias
anathema vniuerfa eius; non parcas ei,fedin-
terfice a viro vsque admulierem, etinfänteni,
et lactantem ; bouem et ouem, camelum et afi-
num. Indicauit itaque Saul hoc populo , et
recenfiiit eös in Thalami,, ducenta milliapedi-
tum,et decem millia viroramjuda.
Cumque veniffet Saul vsque ad ciuitatem
Amalec, tetendit infidias in torrente. Dixit-
que Saul Cinaso : Abite, recedite et defcendite
ab Amalec, ne eollidam te cum eo : Tu enim
fecifti mifericordiam cum omnibus filiis Ifrael,
cum afcenderent de Aegypto. Etreceffit Ci-
nxus de medio Amalec.
Percuflitque Saul Amalec, ab Heuila vsque
ad Sur, quae efl e regione Aegypti. Etappre-
fcendit Agag, regem Amalec, viuum ; omnem
avitem populum fecit anathema ore gladii. Et
pepercitSaul et populus Agag, et optimis gre-
gibus ouiura, et armentorum, et faginatis, et
agnis,et vniuerfis, quae bona erant,nec volue-
runt ea facere anathema ; quicquid vero vile
erat et contemnendum , hoc fecerunt ana-
thema.
Fadum eft autem verbum Domini ad Sa-
muelem, dicens : Pcenitet me, quod conft irue-
rim Saul regem, quia dereliquit me, et verba
mea non firmauit. Contriftatusque eß Samuel,
et clamauit ad Dominum tota nocte. Cum-
que de nocle furrexiffet Samuel, vt iret ad
Saul inane , nunciatum efl Samueli , eo quod
veniffet Saul in Carmelum,eterexiffetfibi tro-
phaeum, et reuerfus tranfiffet, defcendüTetque
in Gilgala.
Venit ergo Samuel ad Saul. Dixit ei Saul:
Benediclus tu Domino , firmaui verbum Do-
mini. Et dixit Samuel: Et quae efl haec vox
gregum in auribus meis, et armentorum, quam
ego audio ? Et ait Saul : De Amalec adduxe-
runt ea, pepercit enim populus melioribus oiii«
bus, et armentis, vt immolarentur Domino,
Deo tuo, reliqua vero fecimus anathema.
Ait autem Samuel ad Saul : Sine me, et in«
dicabo tibi , quae locutus fit Dominus ad me
nocle. Dixitque ei : Loquere. Et ait Samuel :
Nonne, cum paruulus effes in ociüis tuis , Ca-
put fadhisesin tribubus Ifrael ?Vnxitquete Do-
minus in regem fuper Ifrael , et mißt te Do-
minus in viam, et ait: Vade, et peccatores
Amalec fac anathema, et pugnabis contra eos
vsque ad internitionem eorum. Quare ergo
non audifli vocem Domini? fed verfus ad
praedam, fecifti malum in oculis Domini ?
Et ait Saul ad Samuelem : Immo, audiui
vocem Domini, et ambulaui in via, per quam
mißt me Dominus, et adduxi Agag , regem
Amalec, et Amalec feci anathema. Tulit au-
tem de praeda populus oues et boues, primitias
anathematis, vt immolet Domino, Deo fiio, in
Gilgala. Et ait Samuel : Nunquid vult Domi-
nus holocaufta et viclimas , et non potius, vt
obediatur voci fux ? Melior enim eft obedien-
tia, quam viclimae, et aufcultare magis, quam
adeps arietirai ; quoniam peccatum magias eft,
non obedire , et acrumnae ac idololatria, obfti-
natmn effe. Pro eo ergo, quod abiecifli fer*
monem Domini, abiecit te Dominus, nefisrex,
. Dixitque Saul ad Samuelem : Peccaui, quia
praeuaricatus fum fermonem Domini, et ver-
ba tua, timens populum, et obediens voci eo-
rum : Sed nunc qujefo, tolle peccatum meuii);
et reuertere mecum , vt adorem Dominum
4.71
LIBER PRIMVS 5AMVELI». C A P. XV. XVI.
472
Et ait Samuel ad Saul: Non'reuertar tecum,
quia proiecifti fermonem Domini , et proiecit
te Dominus, ne fis rex fuper Ifrael. Et con-
uerfus eft Samuel, vt abiret. Die autem ap-
prehendit oram pallii eius ,. qua et fciffa eft.
Et ait ad eum Samuel: Scidit Dominus re-
gnum Ifrael a te hodie, et tradidit illud proxi-
mo tuo, meliori te. Porro triumphator in If-
rael non fallet, et non poenitebit eum j neque
enim homo eft, vt pceniteat eum*
Et ait : Peccaui ; fed nunc honora nie co-
ram feniöribus populi mei, et coram Ifrael,
et reuertere mecum , vt adorem Pominum,
Deiun tuum, Reuerfus ergo Samuel, fecutus
eft Saulem. Et adorauit Saul Dominum. Di-
xitque Samuel : Adducite Agag, regem Ama-
lec. Et iuit ad eum Agag delicate. Et dixit
Agag : Vtinam reeedat amara mors ! Et ait
! Samuel: Sicut fecitabsque liberismulieresgla-
dius tuus, fic absque liberis erit inter mulieres
mater tua. Et in fhifta concidit eum Sa-
muel coram Domino in Gilgala.
Abiit autem Samuel in Ramatli. Saulvero
afcendit ad domum fuam in Gibea. Et non
vidit Samuel vltra Saul, vsque ad diem mortis
: fusc. Veruntamen lugebat Samuel Saul, quod
'Dominum poenitebat, quodconftituiffet regem
Saul fupcr Ifrael.
CAPITVLVM XVI.
PVxitque Dominus ad Samuelem : Vsque
*~^ quo tu luges, cum ego proiecerim eum,
ne regnet fuper Ifrael? Imple cornu tuum
oleo, et veni, vt mittam te ad Hai Bethlehe-
mitem j prouidi enim mihi in filiis eius regem.
Et ait Samuel: Quo vadam? Audiet enim
Saul, et interficiet me. Et ait Dominus : Vi-
tium de armento tolles -in manu tua,etdices:
A.d immolandum Domino venu Et vouabis
[fai ad victimam, et ego oftendam tibi , quid
facias, et vnges, quemcunque ■monftrauerö tibi.
Fecit ergo Samuel, ficut locutus eft ei Do-
ninus ; venitque in Bethlehem. Et admirati
unt feniores ciuitatis, occurrentes ei, dixerunt-
[ue : Pacificusne eft ingreflus tuus ? Et ait : Pa-
ificus, ad immolandum Domino veni : San-
Hficamini , et venite mecum, vt immolem.
Sanclificauit ergo Ifai et filios eius^ et vocauk
eos ad iacrificium,
Cumque ingrefli effent, vidit Eliab, et ait:
Num coram Domino eft chriftus eiusj Et di'
Kit Dominus ad Samuelem : Ne refpicias fpe-
ciem eius, neque altitudinemftaturaeeius,quo-
niam reieei eum. Nee enim ficut homo vi-
det, ego iudico ; homo enim videt ea, quae funt
ob oculos, Dominus autem intuetur cor. Et
vocauit Ifai AbiNadab, et adduxit eum coram
Samuel. Qui dixit: Nee hunc elegit Dominus.
Adduxit autem Ifai Samma , de quo ait : Et-
iam hunc lion elegit Dominus. Adduxit ita*
que Ifai feptem filios fuos coram Samuel 3 et
ait Samuel ad Ifai: Non elegit Dominus «x
Ulis.
Dixitque Samuel ad Ifai : Numquid iam
completi funt filii ? Qui refpondit : Ädhuc eft;
reliquus paruulus, et pafeit oues. Et ait Sa-
muel ad Ifai : Mitte, et adduc eum. Nee enira
difeumbemus, priusquam huc ille veniat. Mi-
fit ergo, et adduxit eum. Erat autem rufus,
et pulcher afpeclu, decoraque fpecie. Et ait
Dominus : Surge, et vnge eum, ipfe eft enim.
Tulit ergo Samuel cornu olei, et vnxit eum in
medio fratrum eius* Et directus eft fpiritus
Domini a die illa in Dauid et deineeps. Sur- -
gensque Samuel, abiit in Ramath.
Spiritus autem Domini receffit a Saul, et in-
flauit eum fpiritus malus a Domino. Dixe»
runtque ferui Saul ad eum: Ecce, fpiritus Do-
mini malus inflat te; iubeat dominus nofter
rex, et ferui tui, qui coram te funt, quasrant
hominem feientem pfallere cithara , vt quan-
do arripuerit te fpiritus Domini malus , pfallat
manu fua, vt melius tibi fit. Et ait Saul ad
feruos fuos : Prouidete ergo mihi aliquem be-
ne pfallentem, et adducite eum ad me.
Et refpondens vnus de pueris,ait: Ecce, vi-
di filium Ifai Bethlehemitem, feientem pfalleroj
forte«! virum et bellicofum , intelligentem in
rebus gerendis,et virum pulchrum; et Domi-
nus eft cum eo. Mißt ergo Saul ad Ifai, di-.
cens: Mitte ad me Dauid, filium tuum, qui eft
in pafeuis. Tulit itaque Ifai afinum, plenum
panibus,et lagenam vini, et hoedum de capris
vnmn, et mifitper manum Dauid, filii fiii, Sau-
Hh a IL
473
LIBER PRIMVS SAMVELIS. C A P. X VI. XVII.
474
fi. Et venif Dauid ad Saul, et ftetit coram eo.
At ille dilexit cum nimis, et fadus eft eius ar-
miger.
Mifitque Saul ad Ifai, dicens : Stet Dauid in
eonfpec'ru meo, inuenit enim gratiam in ocu-
lis meis. Igitur quandocunquefpiritus Domi-
ni malus arripiebat Saul, Dauid tollebat citha-
ram , et percutiebat manu fua, et refocillaba-
turSaul, et melius ei erat ; recedebat enim ab
eo fpiritus malus.
CAPITVLVM XVII.
/^ongregantes autem Philiftini agmina fuain
^ praeiiuin, conuenerunt in Socho Iudac, et
caftra metati funt inter Socho et Afeca in fini-
bus Damin. Porro Saul et filii Ifrael congre-
gati venerunt in v'allem quercus, et direxerunt
aciem ad pugnandum contra Philiftinos. Et
Philiftini ftabant fupra montem ex parte hac,
et Ifrael ftabat fupra montem ex altera parte,
vallisque erat inter eos.
Et egreflus eft vir impudens de caftris Phi-
liftinorum, nomine Goliath, de Geth, altitudi-
nis fex cubitorum et palmi , et caflis asrea
fuper caput eius, et lorica hamata induebatur.
Porro pondus loricae eius quinque millia ficlo-
rum aeris erat, et ocreas sereas habebat in cru-
ribus, et clypeus aereus tegebat humeros eius ;
haftile autem haftae eius erat quafi liciatorium
texentium ; ipfiim autem ferrum haftae eius
fexcentos ficlos habebat ferri , et armiger eius
antecedebat eum.
Stansque clamabat aduerfum exercitum Is-
rael, et dicebat eis: Quäre veniftis parati ad
praelium? Nuiiiquid ego non (um Philiftinus,
et vos ferui Saul ? Eligite ex vobis virum, et
defcendat ad fingulare certamen ? Si quiuerit
mecum pugnare, et percuiTerit me, erimus vo-
bis ferui ; fi autem ego praeualuero, et percus-
fero eum, vos ferui eritis, et feruietis nobis. Et
ait Philiftaeus : Ego probro aflfeci exercitum If-
rael hodie : Date mihi virum, et ineat mecum
fingulare certamen ! Audiens autem Saul, et
omnes Ifraelitas fermones Philiftini huiuscemo-
di, formidabant , et metuebant nimis.
Dauid autem, filius viri Ephrataei de Bethle-
iiemluda, cui nomen erat Ifai, qui habebat
oclo filios, et erat vir in diebus Saul fenex, et
grandamus inter viros. Abierant autem tres
filii eius maiores poft Saul in praelium. Et no-
jnina trium filiorum eius , qui perrexerant ad
bellum: Eliab primogenitus, fecundus AbiNa-
dab, tertius Samma. Dauid autem erat mini-
mus. Tribus ergo maioribus fecutis Säulen^
abiit Dauid, .et reuerfus eft a Saul, vt pafceret
gregem patris fui in Bethlehem. Procedebat
vero Philiftinus maneetvefpere, et ftabat qua?
draginta dies.
Dixit autem Ifai ad Dauid filium fuum: Ac«
cipe fratribus tuis Epha frumenti tofti , et de-
cem panes iftos„ et curre in caftra ad fratres
tuos , et decem Iacteos cafeos, hos deferes ad
tribunumj et fratres tuos vifitabis , ii rede
agant, et mandata eorum renuncia. Saul au-
tem, et illi , et omnes filii Ifrael in valle quer-
cus pugnabant aduerfus Philiftinos. Surrexit
itaque Dauid mane, commendauit gregem cu-
ftodi,et onuftus abiit, ficut praeceperat ei Ifai:
Et venit ad caftra. Et exercitus exierat, etin-
ftrucfra erat acies, et vociferabantur in pugna.
Inftruxerat enim aciem Ifrael. Sedet Philifti-
ni ex aduerfo inftruxerant aciem,
Derelinquens ergo Dauid vafa, quae attulerat,
fub manu cuftodis ad farcinas, cucurrit ad lo-
cum certaminis, et interrogabat : Satin5 filuas
res effent ? Cumque adhuc ille loqueretur eis,
apparuit vir ille (purius afcendere, Goliath no-
mine, Philiftinus de Geth, de caftris Philiftino-
rum. Et loquente eo haec eadem verba, an-
diuit Dauid. Omnes autem Iftaelitae, cum vi-
diftent virum, fugerunt a facie eius, timentes
eum valde. Et dixit vnusquisque de Ifrael: ;
Nüm vidifti virum hunc, qui afcendit ? Afcen-
dit enim, vt probro afficiat Ifrael. Virum er-
go , qui percuflerit eum , ditabit rex diuitiis
magnis, et filiani fuam dabit ei, et domum pa-
tris eius faciet liberam in Ifrael.
Et ait Dauid ad viros, qui ftabant fecurn,
dicens: Quid dabitur vlro, qui percuflerit Phi-
hftinum hunc, et tulerit opprobrium de Ifrael ?
Qiiis eft enim feie Philiftinus incircumeifus,
qui probro aflicit exercitum Dei viuentis ? Re-
ferebat autem ei populus eundem fermonem,
dicens : Hase dabuntur viro , qui percuflerit
eum.
47*
LIBER JPRIMVS SAMtELIS. CAP. XVH.
476
eum. Quod cum audiffet Eliab , frater eius
maior, loquente eo cum aliis, iratus eft con-
tra Dauid, et ait: Quare venifh? et quare re-
liquifli pauculas illas oues in deferto ? Egono-
ui petulantiam tuam et malitiam cordis tui ;
quia, vt videres pralium, defcendilli. Et dixit
Dauid: Quidfeci? Numquid non caufa efl?
Et declinauit paululum ab eo ad aliimi , dixit*
que eundem fermonem. Et refponditei po-
pulus verbum, freut prius.
Audita funt autem verba , qua; locutus efl;
Dauid , et anmuiciata in confpeclu Saul. Ad
quem cum fuiffet adductus, locutus efl ei:
Non concidat cor cuiusquam propter illum !
Ego , feruus tuus , v'adam , et pugnabo aduer-
fus Philiflinum. Et ait Saiü ad Dauid j Non
vales refiflere Philiflino ifli, nee pugnare ad-
uerfus eum , quia puer es , hie autem vir bel-
: lator ab adolefcentia fua.
Dixitque Dauid ad Saul : Pafcebat feruus
tuus patris fui gregem , et veniebat leo et vr-
fus , et tollebat arietem de medio gregis , et
1 perfequebar eum , et percutiebam , eruebam-
que de ore eius , et ille confurgebat aduerfum
me, et apprehendebam barbam eius, et per-
cuffi eum , et interfeci: Sic et leonem et vr-,
; Iura interfeci ego , feruus tuus. Erit igitur et
; Philiflinus ifteincircumeifus quafi vnus ex eis,
quoniam probro afFecit exercitum Dei viui.
i Et ait Dauid : Dominus , qui eripuit me de
; manu leoniset de manuvrii , ipfe hberabit me
1 de manu Philiflini huius.
Dixit autem Saul ad Dauid: Vade,etDo-
! minus tecum fit. Et induit Saul Dauid vefti-
■mentis fuis, et impofuit galeam aeream fuper
caput eins , et veflhüt eum lorica. Accinctus
ergo Dauid gladio eius fuper veflem fuam, ce-
pit ire , non enim antea tentauerat. Dixitque
Dauid ad Saul: Non pofTum ficincedere, quia
non vfum habeo. Et depofuit ea, et acci-
■piebat baculum fuum in mänum, et elegit libi
quinque glabros lapides de torrente , et mißt
cos in peram pafloralem, quam habebat fe-
cum, et fundam manu tulit, et proceffit ad-
uerfum Philiflinum. Ibat autem Philiflinus,
incedens et appropinquans aduerfum Dauid,
st armiger eius ante eum.
Cumque infpexiffet eum Philiflinus , et
vidiffet Dauid, -defpexit eum. Erat autem
adolefcens rufus et püleher afpeclu. Et di-
xit Philiflinus ad Dauid: Nunquid ego canis
fum , quo« tu venis ad me cum bacijlo ? Et
maledixit Philiflinus Dauid perdeos fuös, di-
xitque ad eum: Veni ad me, et dabo carnes
tuas volatilibus coeli , et befliis terrae. Dixit
autem Dauid ad Philiflinum: Tu venis ad me
cum gladio et hafla et clypeo , ego autem ve-
nio ad te in nomine Domini exercitutim, Dei
agminum Ifrael , quem probro affecifli hodie,
et dabit te Dominus in manummeam, et per-
cutiam te , et auferam caput tuum a te, et da-
bo cadauer in caflris Philiflinorum hodie vo-
latilibus eceli et befliis terrae j vtfeiatomnis ter-
ra , quia efl Dominus Deus in Ifrael , et noue-
rit vniuerfa congregatio haec, quia non in gla-
dio nee in hafla faluat Dominus j ipfius enim
efl bellum , et tradet vos in manus noflras.
Cum ergo furrexiffet Philiflinus, et veniret, et
appropinquaret Dauid , feftinauit Dauid , et
oecurrit ad pugnam ex aduerfo Philiflini -j et
mißt manum fuam in peram , tulitque vnum
lapidem, et funda iecit, et gyrans percußlt
eum in fronte ; et infixus efl lapis in fronte
eius , et cecidit in faciem fuam fuper terram.
Praeualuitque Dauid aduerfum Philiflinum ia
fünda et lapide, pereuffumque Philiflinum in-
terfecit. Cumque gladium non haberet itt
manu Dauid , cueurrit , et ftetit fuper Philifli-
num, et tulit gladium eius, et eduxit eum de
vagina fua , et interfecit eum , praeeiditque Ca-
put eins.
Videntes autem Philiflini, quod mortuus e£
fet fortiflimus eorum , fugerunt. Et confur-
gentes viri Ifrael et Inda voeiferati funt, et
perfecuti funt Philiflinos , vsque dumvenirent
in vallem , et vsque ad portas Ecron. Ceci-
deruntqiie vulnerati de Philiflinis in via ad por-
tas, et vsque ad Geth , es vsque ad Ecron. Et re-
uertentes filii Ifrael, poflquam perfecuti fue»
rant Philiflinos, diripuerunt caflra eorum»
AfTumens autem Dauid caput Philiflini, attu-
lit illud in Ierufalem, arma vero eius pofuit
in tabernaculo flio.
Eo autem tempore, quo viderat Saul Da-
Hh 1 uid
477
LIBER PRTMYS SAMVELIS. CA-F. XVIII.
478
uid egredientem contra Philiflinum , <lixit
ad Abner , principem militix fux : Guius fili-
ti3 eil hie adolefcens? Dixitque Abner: Viuit
anima tua rex! fi noui. Et ait rex: Interro-
ga tu , cuius filius fit iile puer. Cumque re-
greffus effet Dauid pereuffo Philiilino , tulit
eum Abner, et introduxit coram Säule, caput
Philiflini habehtem in manu fua. Et ait ad
eum Saul: Cuius filius es adolefcens? Dixit-
que Dauid : Filius fenü tui Ifai, Bethlehemita:,
ego fum«
CAPITVLVM XVIIL
Et fac"lum eil , cum compleffet loqui ad Saul,
anima lonathae conglutinata eil anima?
Dauid , et dilexit eum Ionathas quafi animam
fuam. Tulitque eum Saul in die illa , et non
conceflit ei, vt reuerteretur in domum pa-
tris fui. Inierunt autem Dauid et Ionathas
foedus , diligebat enim eum , quafi animam
fuam. Et exuit fe Ionathas tunica , qua erat
indutus , et dedit eam Dauid , et fuam tuni-
cam, et pallium, et gladium,et arcum fuum,
et balthzeum. Egrediebatur quoque Dauid ad
omnia, qujeeunque mifiifeteum Saul, et pru-
denter agebat. Pofuitque eum Saul fuper vi-
ros belli, et aeeeptus erat in oculis vniuerfi
'populi , maximeque coram famulis Sani.
Porro cum reuerteretur pereuifo Philiflino
Dauid , egrefik fimt mulieres de vniuerfis vr-
bibuslfrael, cantantes, et choros ducentes, in
oecurfum Saul regis , cum tympanis , cum lse-
titia et cum fidibus , et canebant mulieres al-
ternis, ludentes etdicentes: PercufiitSaulmil-
le , et Dauid decem millia. Iratus eil autem
Saul nimis , et difplieuit in oculis eius fermo
ifle. Dixitque: Dederunt Dauid decem millia,
et mihi inilie dederunt $ quid ei fuperefl,
nifi folum regnum? Et toruis oculis Saul afpi-
ciebat Dauid a die illa et deineeps.
Poft diem autem alteram incitauit Spiritus
Dei malus Saul , et prophetabat in medio do-
mus fux. Dauid autem pfallebat manu fua,
ficut per fingulos dies. Tenebatque Saul lan-
ceam, et mißt eam, putans quod configere
pofTet Dauid cum pariete. Et declinauit Da-
uid a facie eius feeundo. Et timuit Saul.. Da-
uid , eo quod Dominus effet cum eo , et a fc
reeeffiffet. Amouit ergo eumSaul a fe , et fe-
cit «um tribunum fuper mille viros ; Et egre-
diebatur , et intrabat coram populo. In Om-
nibus quoque viis fuis Dauid prudenter agebat,
et Dominus erat cum eo. Vidit itaque Saul,
quod prudens effet nimis, et cepit cauereeum.
Omnis autem Ifrael et Iuda diligebat eum:
Ife enim ingrediebatur et egrediebatur ante eos.
Dixitque Saul ttd Dauid: Ecce, filia mea ma-
ior Merob, ipfam dabo tibivxorem, tanttim-
modo eflo vir fortis , et praeliare bella Domi-
ni. Saul autem reputabat, dicens: Non fit
manus mea in eo, fed fit fuper eum manus
Philiilinorum. Ait autem Dauid ad Saul : Quis
ego fum ? aut quas eil vita mea? aut cognatio
patris mei in Ifrael , vt fiam gener regis ?
Factum eil autem tempus, cum deberet da-
ri Merob, filia Saul, Dauid , data eil Adriel, Me-
holathitas vxor. Dilexit autem Michal, filia
Saul, Dauid: Et nunciatum eflSaul, et pla-
cuitei: Dixitque Saul: Dabo eam illi, vt fit
ei in feandalum , et fit fuper eum manus Phi-
liilinorum. Dixitque Saul ad Dauid : Iterum
meus gener eris hodie. Et mandauit Saulfer-
uis fuis: Loquimini Dauid clam me, dieen-
tes : Ecce , places regi , et omnes ferui eiu«
diligunt te : nunc ergo eflo gener regis.
Et locuti funt ferui Saul in auribus Dauid
omnia verba haec. Et ait Dauid: Numparmn
videtur vobis , generum effe regis? Ego autem
fum vir pauper et tenuis. Et renunciauerunt
ferui Saul, dicentes : Huiuscemodi verba locu-
tus eft Dauid. Dixit autem Saul : Sic loqui-
mini ad Dauid: Non defiderat rex dotem nifi
tanuim centum pra?putia Philiflinorum , vt fiat
vltio de inimicis regis. Porro Saul cogitabat
perdere Dauid per manus Philiilinorum. Cum-
que renimciaifent ferui eius Dauid verba , quje
dixerat Saul , placuit fermo in oculis Dauid,
vt fieret gener regis.
Et pofl paueos dies furgens Dauid , abiit
cum viris, qui fub eo erarit, et pereuffit ex
Philiftinis ducentos viros, etattuliteorumpne*
putia, et annumerauit ea regi, vt effet gener
eius. Dedit itaque Saul ei Michal , fiiiam fu-
am, vxorem. Et vidit Saul , et intellexit, quod
Domi-
479
LIBER PRIMVS SAMVELIS. CAP. XIX.
430
Dominus eiTet cum Dauid. Michal autem,
filia Saul , diligebat eum. Et Saul magis ce-
pit timere Dauid. Faclusque eft Saul inimi-
cus Dauid cun&is diebus. Et cum egrederen-
tur principes Philiftinorum , prudentius fe ge-
rebat Dauid, quam omnes ferui Saul, eteele-
bre faclum eft nomen eius nimis.
CAPITVLVM XDC.
[" ocutus eft autem Saul ad Jonathan, filiuni
■*-' fuum , et ad omnes feruos , vt occiderent
Dauid. Porro Jonathan , filius Saul, dilige-
bat D^uid valde. Et indicauit Ionathan Dauid,
dicens : Quaerit Saul , pater meus , occidere te,
quapropter obferua te ( qusefo , ) mane , et
manebis clam , et abfconderis. Ego autem
egrediens , ftabo iuxta patrem meum in agro,
; vbicunqüe tu fueris, etegoloquar de te ad pa-
trem meum , et quodcunque videro , nuncia-
j bo tibi,
Locutus eft ergo Ionathan de Dauid bona
ad Saul , patrem fuum , dixitque ad eum : Ne
pecces, rex, inferuumtuum Dauid, quia non
peccauit tibi , et opera eius bona funt tibi val-
de, et pofuit animam fuam in manu fiia , et
percuflit Philiftinum, et fecitj Dominus falu-
tem magnam vniuerfo Ifraeli ; vidifti , et lzeta-
, tus es. Quare ergo peccas in fanguine inno-
centi, interficiens Dauid innocentem? Quod
. cum audiftet Saul , placatus voce Ionathas,
i iurauit : Viuit Dominus ! quia non occidetur.
i VocauiHtaque Ionathan Dauid, et indicauit
;§i omnia verba haec, et introduxit Ionathan
•Dauid ad Saul, et fuit ante eum, licut antea.
Motum eft autem rurfum bellum , et egres-
fus eft Dauid, et pugnauit aduerfus Philiftinos,
percusfitque eos plaga magna, fugeruntque a
facie eius. Et faclus eft fpiritus Domini ma-
lus in Saul. Sedebat autem in domo fiia, et
tenebat lanceam; porro Dauid pfallebat manu
fiia , nifusque eft Saul configere Dauid lancea
in pariete. Et declinauit Dauid a facie Saul,
et lancea hjefit in pariete. Et Dauid fugit, et
eunfit nocte illa.
Mifit ergo Saul fatellites fuos nocT:e in do-
imun Dauid } vt cuftodirent eum, et interfi-
ceretur mane. Quod cum annunciaflet Mi-
cha! vxor Dauidi , dicens : Nif! faluaueris te
nocle hac , cras morieris. Et depofuit eum
per feneftram. Porro ille abiit, et aufugir,
et euafit. : Tulit autem Michal ftatuam , et
pofuit eam fuper ledlum, etpellem caprarum
pofuit ad caput eius , et operuit eam veftimen-
tis. Mifit autem Saul apparitores, vt raperent
Dauid: Et refponfum eft, quod aegrotaret.
Rurllimque mifit Saul nuncios, vt viderent
Dauid , dicens : Afferte eum ad me in lecto,
vt occidatur.
Cumque veniflent nuncii , inuentum eil
fimulacrum fuper leclum , et pelles caprarum
ad caput eius. Dixitque Saul ad Michal : Qua-
re fic fefellifti me , et dimififti inimicum me-
um, vteffugeret? Et refpondit Michal ad Saul:
Quia ipfe locutus eft mihi , dicens ; Dimitte
me , alioqui interficiam te. Dauid autem fu-
giens , euafit. Et venit ad Samuel in Ramath,
et nuneiauit ei omnia , quas fecerat fibi Saul.
Et abierunt ambo , ipfe et Samuel , et morati
funt in Naioth.
Nunciatum eft autem Sauli a dicentibus:
Ecee , Dauid in Naioth in Rama. . Mifit ergo
Saul lictores, vt raperent Dauid. Qui cum
vidiflent ccetum prophetarum vaticinantiiun,
et Samuelem prxfidentem illis , faclus eft
etiam fpiritus Domini in illis , et propheta-
re ceperunt etiam ipfi. Quod cum nun-
ciatum effet Sauli, mifit et alios nuncios. Pro-
phetarunt autem et Uli. J£t rurfum mifit Saul
tertios nuncios j qui et ipfi prophetauerunt.
Etiratus iracundia Saul, abiit etiam ipfe in
Ramath , et venit vsque ad fontem magnum,
qui eft in Secu, etihterrogauit etdixit: In quo
loco funt Samuel et Dauid ? Didumque eft
ei : Ecce in Naioth funt in Rama. Et abiit in
Naioth in Rama. Et fa&us eft etiam fuper
eum fpiritus Domini., et ambulabat Ingrediens,
et prophetabat , vsque dum veniret in Naioth
in Rama. Et expoliauit etiam ipfe fe vefti-
mentis fuis , et prophetauit cum ceteris coram
Samuele , et cecidit nudus tota die illa et no-
cle. Vnde et exiuit prouerbium : Num et Saul
jnterprophetas?
CA-
48 t
tIBER PRIMVS SAMVELIS. GAP. XX.
4S2
CAPIJVLVM XX.
Fugit autem Dauid de Naioth , qua;* efl in
Rama, veniensque locutus efl coramlona-
than: Quidfeci? Qua; efl iniquitas mea, et
quod peccatum meum in patrem tuum, quod
quserit animam meam ? Qui dixit ei : Abfit ! non
morieris: Jieque enim faciet pater mens quic-
quam grande vel paruum, nifi prius indicaue-
rit mihi j quare hoc a rae pater meus abfcon-
diftet ? Nequaquam hoc fiet. Et iurauit rur-
fum Dauid. Et ille ait: "Seit pater tuus , quod
inueni gratiam in oculis tuis, et dicet: Nefciat
hoc Ionathan, ne forte trifletur. Viuit Domi-
nus et viuit anima tua ! quia vno tantum gra-
du ego morsque diuidimur.
• Et ait Ionathan ad Dauid : Quodcunque vo-
luerit anima tua, faciamtibi. Dixit autem Da-
uid ad Ionathan : Ecce, Neomenia efl craftino,
et ego ex more federe foleo iuxta regem ad
vefeendum ; dimitte ergo me , vt abfcondar
in agro, vsque ad vefperam diei tertiae. Si re-
fpiciens requifierit me pater tuus, refpondebis
ei : Rogauit me Dauid, vt iret celeriter in Beth-
lehem ciuitatem fuam, quia vi(ftimae folennes
ibi funt vniuerfis contribulibus fuis. Si dixe-
rit, benel pax erit feruo tuo j fi autem fuerit
iratus, feito, quia completa efl malitia eius. Fac
ergo mifericordiam in feruum tuum, quia fee-
dus fecifli cum feruo tuo in Domino. Si au-
tem iniquitas aliqua efl in me, tu me interfice,
et ad patrem tuum; ne introducas me.
Et ait Ionathan: Abfit hoc a te, vt fiftriam,
maiitiam patris mei contra te completam effe,
non annunciem tibi? Refponditque Dauid ad
Ionathan: Quis renunciabit mihi, li forte quid
refponderit tibi pater tuus dure? Et ait Iona-
than ad Dauid : Veni, et egrediamur foras in
agrum. Cumque exiffent ambo in agrum, di-
xit Ionathan ad Dauid :
Domine, Deus Ifrael! Si inuefligauero fen-
tentiam patris mei craftino velperendie, et ali-
quid boni fuerit fuper Dauid , et non flatim
mifero ad te, et notum tibi fecero, haec faciat
Deus Ionathan, et haec addat! Si autem pla-
-cuerit patris mei malum aduerfum te, reuela-
et fit Dominus tecum, ficut fuit cum patre
meo. Si non feeero, non facias mecum mife-
ricordiam Domini, dum viuo, nee cum mor-
tuus fuero ; et auferas mifericordiam tuam a
domo mea in fempiternum. Et quando era-
dicauerit Dominus inimicos Dauid, vnum-
quemque de terra, auferat Dauid Ionathan
cum domo flia, et requirat Dominus de manu
inimicorum Dauid.
Pepigit ergo vlterius Ionathan foedus cum
Dauid, eo quod diligerefeum 5 ficut enim ani-
mam fuam , ita diligebat eum. Dixitque ad
eum Ionathan : Cras Neomenia efl, et require-
ris, defideräberis enim in loco tuo. Defcen-
des ergo feflinus perindie, et venies in locum,
vbi abfcondaris, in die, quando operari licet,
et fedebis iuxta lapidem Afel, et ego tres fagit-
tas mittam iuxta eum, et iaculabor quafiadfco-
pum. Mittam quoque puerum, dicens ei : Va-
de, et affer mihi fagittas. Si dixero puero :
Ecce, fagittae citra te funt, tolle eas j veni tu ad
me, quia pax tibi efl, et nihil efl malij viuit
Dominus !
Si autem fic locutus fuero puero : Ecce,
fagittae vltra te funt; vade in pace, quia di-
mifit te Dominus. De verbo autem, quod
locuti fmnus ego et tu, fit Dominus inter me
et te in fempiternum.
_ Abfconditus efl ergo Dauid in agro, et-cum
veniffet Neomenia, fedit rex ad comedendum
paneiri. Cumque fediffet rex fuper cathedram
fuam, feeundum confuetudinem, quas erat iux-
ta parietem, furrexit Ionathan, et fedit Abner
ex latere Saul, defiderabaturque Dauid in loco
fuo. Et non efl locutus quiequam Saul in die
illa. Cogitabat enim , quod forte non eflet
mundus, nee purificatus. Cumque illuxiffet
dies feeunda pofl Neomeniam , rurfus deftde-
rabatur Dauid in loco fuo. Dixitque Saul ad Io-
nathan filium iuum : Cur non venit filius Ifai,
nee heri nee hodie ad vefeendum ?
Refponditque Ionathan Sauli : Rogauit me,
vt iret in Bethlehem, et ait: Dimitte ine, quo-
niam facrificium folenne efl in ciuitate mea ;
vnus de fratribus meis accerfiuit me : Nunc
ergo, fi inueni gratiam in oculis tuis , vadam
bo auri tu«, et dimittam te, vt vadas in pace,] cito, et vifitabo fratres meos.
Ob lianc cau-
fam
483
LlBER PRIMVS SAMVELIS., CAP. XX. XXI.
484
fam non venit ad menfam rtgis. Iratus au- 1 iret obuiam Dauid, et dixit ei : Quare tu folus,
t'em Saul aduerfus Ionathan, dixit ei: Fili ne-|et nullus tecum? Et ait Dauid ad Ahimelech
quam et inobediens, numquid ignoro , quod j facerdotem : Rex praecepit mihi fermonem,
eligis filium Ifai ad confufionem tui, et ad con- et dixit : Nemo fciat rem, propter quam mis-
fufionem ignomhiiofse matris tuas ? Omnibus lus es a nie, et cuiusmodi prascepta dederim ;
enimdiebus, quibus filius Ifai vixerit fuperter- nam et pueris meis conduxi in illum vel il-
ram, neque tu, neque regnum tuum confir- j lum locum. Nunc ergo, fi quid habes ad ma-
mabitur. Itaque iam nunc mitte, et adduc
eum ad me, quia filius mortis eft. ^
Refpondens autem Ionathan Sauli patri
fuo, ait: Quare morietur? 'Quid fecit? Et ar-
i ripuit Saul ianceam, vt percuteret eum. Et
intellexit Ionathan, quod definitum elfet a pa-
tre fuo, vt interficeretur Dauid. Surrexit er-
\ go Ionathan a menfa in ira furoris , et non
comedit in die Neomeniae" fecunda panerai.
Contriftatus eil enim fuper Dauid, eo quod
confudiflet eum pater fuus.
Cumque illuxiifet mane, venit Ionathan in
agrum,ficut conuenerat cum Dauid, et paruu-
lus puer cum eo. Et ait ad puerum fütim :
Vade, affer mihi fagittas, quas ego iacio. Cum-
que puer cucurrilfet,iecit aliam fagittam trans
puerum. Venit itaque puer ad locum fagitta-
Irum, quas miferat Ionathan. Et clamauit
[Ionathan poft puerum, et ait: Ecce, ibi eft fa-
jgitta porro vltra te! clamauitque iteruin Iona-
1 man poft puerum, dicens : Feftina velociter,
;ne fteteris! Collegit autem puer Ionathan fa-
gittas, et attulit ad dominum fuum, et quid
ageretur, ignorabat. Tantummodo enim Io-
nathan et Dauid rem opuerant.
Dedit ergo Ionathan arma fua puero,et di-
xit ei: Vade, defer in ciuitatem. Cumque
abiinet puer, furrexit Dauid de loco, qui ver-
gebat ad auftrum^et cadens pronus in terram,
adorauit tertio,et ofculantes fe alterutrum, fle-
uerunt pariter ; Dauid autem amplius. Dixit
;rgo Ionathan ad Dauid : Vade in pace. Qux-
^unque iurauimus ambo in nomine Domini,
2t diximus : Dominus fit inter me et te, et in-
:er fernen tuum et fernen meum , vsque in
fempiternum ! Et furrexit Dauid, et abiit, fed
jt Ionathan ingrefluseft ciuitatem.
CAPITVLVM XXI.
t/enit autem Dauid in Nobe ad Ahimelech
' facerdotem ; Et obftupuit Ahimelech, cum I ftis hominem infanum ?
S.L. Pars XJV. Ii
num,vel quinque panes, da mihi, vel quicquid
inueneris.
Et refpondens facerdos ad Dauid , ait illi :
Non habeo profanos panes ad manum, fed
tantum panem fanctum ; fi mundi funt pueri
faltem a mulieribus, manducent. Et refpon-
dit Dauid facerdoti, et dixit ei : Midieres tri-
duo inclufae erant nobis , eum exirem, et fue-
runt vafa puerorum fancla. Porro via haec
polluta eft , fed et ipfa hodie fanctificabitur in
vafis. Dedit ergo ei facerdos fancÜficatuni,
neque enim erat ibi panis, nifi panes propofi-
tionis, qui fublati fuerant a facie Domini, vt
ponerentur panes recentes.
Erat autem ibi vir quidain de feruis Saul in
die illa, inclufus coram Domino, et nomen
eius Doeg, Idomaeus, potentiflimus paftorum
Saul. Dixit autem Dauid ad Ahimel^ii : Ha-
besne hie ad manum haftam aut gladium?
quia gladium meum et arma mea non tuli
naecum , erat enim in negotio properandum.
Et dixit facerdos : Ecce , iiic gladius Goliath,
Philiftini, quem pereuffifti in valle quercus, eft
inuolutus panno poft Ephod 5 fi imirii vis tol-
lere , tolle , neque enim hie eft alius , praeter
eum. Et ait Dauid: Non eft huic alter fimi-
lis, da mihi eum.
Surrexit itaque Dauid, et fugit in die illa a
facie Saul, et venit ad Achis, regem Gath. Di-
xeruntque ferui Achis, cum vidiflent Dauid :
Numquid non ifte eft Dauid, rex terrae ? Non-
ne huic cantabant per choros dicentes : Per-
cuftit Saul mille et Dauid decem millia ? Po-
fuit autem Dauid fermones iftos in corde fuo,
et extimuit valde a facie Achis, regis Gath, et
immutauit geftus ftios coram Achis, et fimula-
uit infanian^ inter manus eorum, et impinge-
bat in oftia portx, defluebantque faliuas eius in
barbam. Et ait Achis ad feruos fuo* : Vidi-
Qiiare eum adduxiftis
ad
48?
L1BER PR1MVS SAMVELIS. C AP. XXII. XXIII.
486
adme? An defunt nobisfuriofi, quodintro-
duxiflis iflum , vt fureret coram me ?
ille ingredietur domum meam ?
Num
CAPITVLVM XXII.
biit ergo Dauid inde , et fugit in fpelun-
cam Aduliam. Quod cum audiuiffent
fratres eius , et omnis domus patris eius, de-
fcenderunt ad eum illuc. Et conuenerunt ad
eum omnes viri aniicti, et oppreffi foenore, et
amaro animo, et faclus eft eorum princeps ;
fueruntque cum eo quafi quadraginti viri.
Et profeclus efi Dauid inde in Mizpa, quae
efi Moab ; et dixit ad regem Moab : Maneat,
ora, pater meus et mater mea vobifcum, do-
nec fciam, quid faciat mihi Deus. Etreliquit
eos ante fäciem regis Moab. Manferantque
apud eum cundris diebus-, quibus Dauid mit
in prasfidio. Dixitque Gad propheta ad Da-
uid : Noli manere in prasfidio j proficifcere,
et vade in terram Iuda» Et profeülus efi Da-
uid,et venit in faltum Hareth. Et audiuit Saul,
quod apparuiffet Dauid et viri, qui erant cum eo.
Sau! autem, cum maneret in Gibea, et es-
fet in nemore, quod efi in Rama, haftam ma-
nu tenens, eunclique ferui eius circumftarent
eum, ait ad feruos fuos, qui aflabant ei : Au-
dite me nunc, filii lemini ! Numquid Omni-
bus vobis dabit filius Ifai agros et vineas , et
vniuerfos vos faciet tribunos et centuriones ?
Quoniam coniuraflis omnes aduerfiim me , et
non efi, qui mihi renunciet ? maxime cum et
filius meus fcedus inierit cum filio Ifai? Non
efi, qui vicem meam doleat ex vobis, nee qui
annuncietmihi,eo quod fufeitauerit filius mens
feruum meum aduerfiim me, iniidiantem mi-
hi palain ?
Refpondens autem Doeg Idoirmis, qui as-
ßftebatinter feruos Saul: Vidi (inquit,) filium
Ifai, cum venifTet Nobe apud Ahimelech, filium
Ahitob, facerdotem, qui confuluit pro eo Do-
minum et eibaria dedit ei, fed et gladium Go-
liath Philiflini dedit illi. Mißt ergo rex ad ac-
cerfendum Ahimelech facerdotem, filium Ah
tob , et omnem domum patris eius fäcerdo
tum, qui erant in Nobe. Qui vniuerfi vene-
runt ad regem, Et ait Saul ad Ahimelech:
Audi, fili Ahitob. Qui refpondi t : Prseflo fum,
domine. Dixitque ad eum Saul : Quare con-
iuraflis aduerfum me, tu et filius Ifai , "et de-
difli ei panem et gladium, et confuluifli pro
eo Dominum, vt confurgeret aduerfum me,
et infidiaretur palam?
Refpondensque Ahimelech regi,ait: Etquis
in omnibus feruis tuis , iicut Dauid, fidelis, et
gener regis, et pergens, vt obediat tibi, et ho-
noratus in domo tua ? Num hodie cepi, pro
eo confulere Dominum ? Abfit hoc a me ! ne
fufpicetur rex aduerfus feruum fuum rem hu-
iuscemodi in vniuerfa domo patris mei ; non
enim feiuit feruus tuus quiequam fuper hoc ne-
gotio, vel modicum, vel grande.
Dixitque rex : Morte morieris, Ahimelech,
tu et omnis domus patris tui. Et ait rex fa-
tellitibus, qui circumflabant eum : Conuerti-
mini , et interficite facerdotes Domini , nam
manus eorum cum Dauid efi , feientes , quod
fugiffet, et non indicauerunt mihi. Nolue-
runt autem ferui regis extendere manus fuas
in facerdotes Domini. Et ait rex ad Doeg :
Conuertere tu, et irrue in facerdotes. Con-
uerfusque Doeg Idomaeus , irruit in facerdo-
tes, et trueidauit in die illa octoginta quinque
viros, veflitos Ephod lineo ; Nobe autem, ci-
uitatem facerdotum, percufllt ore gladii, viros
et midieres, paruulos et latentes, bouemque
et afinum, et ouem, ore gladii.
Euadens autem vnus filius Ahimelech, filii
Ahitob, cuius nomen erat Abiathar, fugit ad
Dauid, et nunciauit ei , quod Saul oeeidiflet i
facerdotes Domini. Et ait Dauid ad Abia-
thar : Sciebam in die illa, quod, eum ibi efkt
Doeg, Idomaeus, annunciaret Sauli : Ego fum
reus omnium animarum patris tui ; mane no-
biscum, nc timeas ! Si quis quasfierit animam
meam, quaeret et animam tuam, mecumque
feruaberis.
CAPITVLVM XXIII.
i-rUt annunciauerunt Dauid, dicentes: Ucee,
»- ! J-> Philiflini oppugnant Cegilam, et diripiunt
horrea. Confuluit ergo Dauid Dominum, di-
cens: Num vadam et percutiam Philiflinos
iflos?
487
LIBER PRIMVS SAMVELIS* CAP.\XXIIi. XXIV.
488
iftos ? Et ait Dominus ad Dauid : Vade , et
percuties Philiflinos, et faluabis Cegilam. Et
dixerunt viri, qui erant cum Dauid , ad' eum :
Ecce, cum hie in Iuda timeamus, quanto ma-
gis, fi ibimus in Cegilam ad exercitum Philifti-
-norum? Rurfilm ergo Dauid eonfuluit Do-
minum. Qui refpondens, ait ei: Surge etde-
feende in Cegilam; ego enim tradain Phiiifti-
nosinmanu tua.
Abiit ergo Dauid et viri eius in Cegilam, et
pugnauit aduerfus Philiflinos, et abegit iumen-
\ ta eorum, et percumt eos plaga magna, et fal-
uauii Dauid häbitatores Cegila. Porro eo
tempore, quo fugiebat Abiathar, filius Ahime-
lecli, ad Dauid in Cegilam, Ephod fecum ha-
• bens, deftenderat..
Nunciatum autem eft Sauli,quod venifTet Da-
uid in Cegilam. Et ait Saul : Tradidit eum Do-
! minus in-manus meas , efl enim inclufus por-
Uis et vedibus in vrbem, in quam ingreffusefl.
Et nneeepit Saul omni populo, vt ad pugnam
:defcenderet in Cegilam, et obfideret Dauid, et
Et furrexit Xonathas, filius Saul, et abiit ad
Dauid in faltum, et confortauit manusieius in.
1 Deo, dixitque ei : Ne timeas, neque enim in-
ueniet te manus Saul, patris mei ; et tu regna-
bis fuper Ifrael, et ego ero tibi feeundus 5 fed
et Saul, pater meus, feit hoc. Percufßt ergo
vterque foedus coram Domino. Manfitque
Dauid. in faltu, lonathas autem reuerfus efl in
domuin fuam. —
Afcenderunt autem Siphari ad Saul in Gi-
beath', dicentes : Nonne , ecce Dauid latitat
apud nos, in prsefidio in faltu, in, colle Hachi-
la, qua? efl ad dextram deferti ? Nunc ergo,
ficut defiderauit anima tua, vt defeenderes, de-
feende. Nos autem trademus eum in manus
regis. Dixitque Saul : Benedict vos a Domi-
no, quia doluiftis vicem meam ! Abite ergo,
et diligentius prasparate, et confiderate, et vide-
te löcum, vbi fit pes eius, et quis viderit eum
ibi; dictum efl enim mihi, quod callidus fit:
Confiderate, et videte omnia latibula *eius , in
quibus abfcondit fe, et reuertimini ad nie , re
bene comperta, et vadam vobifeum 5 et fi fue-
nws eins. Quod cum Dauid refeiffet q«°<*rrit y terra reqiliram eum illter Clmäü milIia
machinaretur 'ei Saul malum , dixit- ad Abia-1
Iudas.
At illi {urgentes, abierunt in Siph ante Saul.
Dauid autem et viri eius erant in deferto1
Maon. Quod cum audifTet Saul, perfecutus
efl Dauid in} deferto Maon. Et ibat Saul
et viri ekrs^ ad latus montis ex parte vna^
Dauid autem et viri eius erant in latere
I montis ex parte altera. Porro Dauid fe-
fmn: flinabat, vt euaderet a facie Saul. • Itaque
Saul et viri eius in modum coröiiä eingebaut
Dauid, et viros eius, vt caperent eos.
Et nuncius venit ad Saul, dicens : Feflina et
veni, quoniam irruperunt-Philiftini fuper ter-
ram. Reuerfus eil ergo Saul, defiftens perfe-
qui Dauid, et perrexit in oecurfum Philiflino-
rum. Propter hoc voealierunt locum illum
Sek Malielcoth. Afcendit ergo Dauid in de,
et habitauit in praslidio EnGeddi.
thar facerdotem : Applica Ephod. Et ait Da-
liüd: Domine, Deus Ifrael, audiuit famam fer-
mus tuus, quod quaerat Said venire in Cegi-
ilam , vt euertat vrbem propter me ; tradent-
ne me viri Cegila in manus eius ? Et defeen-
i ietne Saul, ficut audiuit feruus tuus ? Domi-
ae, Deus Ifrael, indica feruo tuo. Et ait Do-
minus : Defcendet
Tradentne me viri Cegila, et viros , qui funt
mecum, in manus Saul. Et dixit Dominus :
Tradent.
, Surrexit ergo Dauid, et viri eius , quafi fex-
centi, et egrefli de Cegila, paflim vagabantur.
Nunciatumque efl Saul, quod euafiffet Dauid
ie Cegila, et omifit expeditionem. Moraba-
•ur autem Dauid in deferto in praefidio, man-
Itque in monte folitudinis Siph. Quserebat
ium tarnen Saul cun&is diebus , et non tradi-
lit eum Dominus in manus eius. Et vidit
Dauid , quod egreffus effet Saul, et quasreret
tnimam eius. Porro Dauid erat in deferto
• Siph in faltu.
CAPITVLVM XXIV.
/^umque reuerfus effet. Saul, poftquam per-
^^ fecutus efl Plüliflinös, nunciauerunt ei, di-
centes : Ecce, Dauid in deierto eit EnGeddi.
Ii 2
Affu.
LIBER PRIMVS SAMVEL1S. CAP. XXIV. ' XAV»
489
Affumens ergo Saul tria millia iuucnum ex
omni Ifrael, perrexit ad inuefligandum Dauid
et viros eins in petris ibicum. Et venit ad
caulas onitim in itinere : eratque ibi fpelunca,
quam ingrefiiis efl Saul, vt purgaret ventrem.
Porro Dauid et viri eius in anteriore parte fpe-
lunca? latebant.
Et dixerunt ferui Dauid ad eum: Ecce,
dies, de qua locutus efl Dominus ad te : Ego
tradam tibi inimicum tuum, vt facias ei , ficut
placuerit in oculis tuis. Surrexit ergo Dauid,
et pracfcidit tacite oram chlamydis Saul. Poft
haec percuffit cor fuum Dauid , eo quod abfci-
diffet oram chlamydis Saul ; dixitque ad vifos
fuos: Prohibeat Dominus, ne faciam hanc
rem domino meo , chrifto Domini, vt mit-
tam manum meam in eum , quia chriftus Do-
mini efl. Et diremit Dauid feruos fuos fer-
monibus iflis; et non permifit eis, vt confur-
gerent in Saul.
Porro Saul exurgens de fpelunca , iuit in
viam. Surrexit autem Dauid pofl eum, et
egrefliis fpeluncam,clamauit pofl tergumSaul,
dicens : Domine, mi rex ! Et refpexit Saul pofl
fe. Et inclinans fe Dauid pronus in terram, ad-
orauit, dixitque ad Saul : Quare audis verba
/hominum loquentium : Dauid quaerit malum
aduerflim te ? Ecce, hodie viderunt oculi tui,
quod fradiderit te Dominus in manum meam
in fpelunca, et cogitaui, vt occiderem te ; fed pe-
perci tibi, dixi enim : Non extendam manum
meam in dominum meum , quia chriflus Do-
mini efl.
Mi pater ! vide , et cognofce oram chla-
mydis tuae in manu mea, quoniam cum prae-
fcinderem oram chlamydis tuae , nolui exten-
dere manum meam in te. Animaduerte , et
vide, quod non fit in manu mea malum , ne-
que iniquitas, neque peccaui in te , Tu autem
venaris animam meam, vt auferas eam a nie.
Iudicet Dominus inter me et te , vt vlcifcatur
me Dominus ex te ! manus autem mea non
fit in te j ficut et in prouerbio antiquo dicitur :
Ab impiis egredietur impietas. Manus ergo |
mea non fit contra te. Quem perfequeris, rex j
Ifrael, quem perfequeris ? Canem mortuum'i
perfequeris, et culicem vnwn. Sit Dominus |
- 490
iudex, et iudicet inter me et te, et videat, et
agat caufam meam, et abfoluatme a manu
tua!
Cum autem compleflet Dauid loquens fer-
mones huiusmodi ad Saul, dixit Saul : Num-
quid vox haec tua eft, fili mi Dauid ? Et leua-
uit Saul vocem fuam, et fleuit, dixitque ad
Dauid : Iuflior tu es, quam ego : Tu enim
tribuifli mihi bona, ego autem reddidi tibi ma-
la. Et tu indicafli mihi hodie, quae feceris;mi-
hi bona, quomodo concluferit me Dominus
in manum tuam, et non occideris me. Qiiis
enim, cum inuenerit inimicum fuum, dimittet
eum in via bona ? Sed Dominus reddat tibi vi-
ciflitudinem haue, pro eo, quod hodie opera-
tus es in me ! Et nunc, quia fcio, quod cer-
tiflime regnaturus fis, et habiturus in manu tua
I regnum Ifrael 5 iura mihi in Domino , ne de-
leas fernen meum pofl me, neque auferas no-
men meum de domo patris mei.
Et iurauit Dauid Sauli. Abiit ergo SauHr»
! domum fuam , et Dauid e. t viri eius afeende-
, runt ad ftatiua.
j CAPITVLVM XXV.
I X/Tortuus efl autem Samuel, et congreganls
; "*-Y"*- efl vniuerfus Ifrael , et luxerunt eum, et
ifepelierunt eum in domo fua in Rama.
I Confurgensque Dauid , defeendit in defer-
j tum Paran. Erat autem vir quispiam in fo-
| linidine Maon , et poffeffio eius in Carmelo,
et homo ille magnus nimis 5 erantque illi oues
tria millia, et mille capras. Et aeeidit, vt ton-
deretur grex eius in Carmelo. Nomen autem
viri illius erat Nabal, et nomen vxoris eius
Abigail , eratque mulier illa intelügens et fpe-
ciofa. Porro vir elua durus , et mores eius ma-
li erant ; erat autem de genere Caleb.
Cum autem audiflet Dauid in deferto, quod
Nabal tonderet gregem fuum, mifit decem
iuuenes, et dixit eis: Afcenditein Carmelum,
et venietis ad Nabal, et falutabitis eum ex no-
mine meo paeifice , et fic dicetis : Viue ! fit ti-
bi pax, et domui tuae pax, et omnibus, quae-
eunque habes , fit pax ! Audiui , quod tondcas
greges tuo? ; porro paflores tui nobifeum fue-
runt , winquam eos contwnelia affeeimus,
nee
49i
LIEER PRIMVS SAMUELIS. CAP^ XXV.
4^2
nee defuit quiequara eis de grege omni tem-
pore, quo fuerunt nobiscum in Carmelo;
interroga pueros taoset indicabunt tibi : Nunc
ergo inueniant pueri tui gratiam in oculis tnis,
in die enim bona venimus ad te : quodeunque
inuenerit manus tuav, da feruis tuis, et iilio
tuo Dauid.
Ciimque veniiTent pueri Dauid, locutifunt
ad Nabal omnia verba haec ex nomine Dauid,
et filuefunt. Refpondens autem Nabal pue-
ris Dauid , ait : Qitis eß Dauid ? Et quis eft
iilius Ilai ? Multi iam fimt ferui fugitiui , defi-
cientes a dominis fuis : Tollam ergo panes
meos, et aquam meam, et maclata tonfori-
bus meis , et dabo viris , quos nefcio , vnde
fmt>
Regreß! funt itaque pueri Dauid per viam
^iiam , et reuerfi venerunt , et annunciauerunt
ei omnia verba, qua; dixerat Nabal. Tunc
ait Dauid pueris fuis : Accingatur vnusquifque
gladio fuo! Etaccincti funtfinguli gladiis fuis.
Accinclusque eil et Dauid enfe fuo, et fecuti
funt Dauid, quafi quadringenti viri. Porro
tlucenti remanferunt ad farcinas.
Abigail autem, vxori Nabal , nunciauit vnus
<de pueris fuis , diceiis : Ecce Dauid mißt nun-
cios dedeferto, vtbenediceret domino noftro,
et auerfatus eft eos. Homines ifti fatis boni
fuerunt nobis, et nulla contumelia nos afte-
eerunt, nee quiequam periit omni tempore,
quo fuimus cum eis in agris ; Pro muro erant
nobis die noduque omni tempore,quo pauimus
apud eos greges: Quamobrem confidera, et
vide , quid facias , quoniam malum conflatum
eft aduerfus dominum noftrum , et aduerfus
domum eius totam , et ipfe eft filius BeliaJ, cui
nemo audet loqui.
Feftinauit igitur Abigail, et tulit ducentos
panes, et duos vtres vini , et quinque oues
coclas, et quinque fata farinas, et centum fa-
fees vuae pafiaß, et ducentas mafTas caricarum 5
et impofuit fuper afinos, et dixit pueris fuis:
Praecedite nie , et ecce , ego poft tergum fe-
quar vos. Viro autem fuo Nabal non indica-
uit. Cum ergo afeendifietafinum, etdefeen-
deret ad vallem montis , Dauid et viri eius de-
feendebant in oecurfum eius , quibus et illa
oecurrit.
Et ait Dauid : Gratis feruaui omnia , quac
huius erant in deferto, et non periit quiequam
de eunetis , qua; ad eum pertinebant , et reddi-
dit mihi malum pro bono. Hase faciat dominus
inimicis Dauid , et hsec addat ! fi relinquero
de omnibus , qua; ad ipfiim pertinent , vsque
mane, mingentem ad parietem.
Cum autem Abigail vidiffet Dauid , feftina-
uit , et defeendit de afino , et proeidit coram
Dauid fuper faciem fuam , et adorauit fuper ter-
ram et cecidit ad pedes eius , et dixit : In me fit,
domine mi , hasc iniquitas ; loquatur , obfecro,
ancilla tua in auribus tuis, et audi verba famu-
las tua; ! Ne ponat, oro , Dominus meus rex,
cor fuum contra Nabal, virum iftum Belial,
quia feeundum nomen fiium ftulrus. eft, et
ljultitia eft cum eo ; Ego autem, ancilla tua, non
vidi pueros tuos , domine mi , quos mififti.
Nunc ergo , domine mi , viuit Dominus et
viuit anima tua ! quia prohibuit te Dominus,
ne venires in fanguinem , et faluauit manum
tuam tibi : et nunc fiant , iicut Nabal , inimi-
ci tui , et qui quasrunt domino meo malum.
Ecce ! benedictionem hanc , quam attuli ancil-
la tua tibi , domino meo ! et da pueris , qui fe-
quuntur te, dominum meum : Aufer przeuarica-
tionem famulas tuae. Faciens enim faciet Do-
minus tibi domino meo domum fecuram, quia
bella Domini , domine mi , tu geris : Malum
ergo non inueniatur in te omnibus diebus.
Si enim furrexerit aliquando homo, perfe-
quens te, velquasrens animamtuam, erit ani-
ma Domini mei cuftodita , quafi in fafciculo
viuentium apud Dominum Deum tuum. Por-
ro inimicorum tuorum anima rotabitur tan-
quam in funda. Cum ergo fecerit tibi Do-
minus domino meo omnia haec , quas de te
locutus eft, bona, et praeeperit, vt fis dux iü~
per Ifrael, nonerit tibi hoc in gemitum et o£
fendiculum cordis domino meo , quod effude-
ris fanguinem fruftra, aut ipfe te vltus fueris,
et tunc benefaciet Dominus domino meo , et
recordaberis ancilla; tuae»
Et ait Dauid ad Abigail: Benediclus Domi-
nus, Deus Ifrael, qui inifit te hodie in oecur-
li 3 fwn
LIBER FR1MVS SAMVELIS. tAP. AXV. XXVL
493_
tfim meum! et benedicTa indußria tua, et.
benedicla tu , qua: prohibuifti me hodie , ne
iremad fanguinem, et vlcifcerem nie manu
mea : Aiioquin , viuit Dominus Deus Ifrael,
qui prohibuit me! nemalum facereintibi, nifi
cito veniffes in oecurium mihi , non manfiflfet
Nabal vsque ad lucem matutinam , mingens
ad parietem. Sufcepit ergo Dauid de manu
eins, omnia, qua: attulerat ei, dixitque ei:
Vade pacifice in domum tuam, ecce audiui
vocem tuam, et honoraui faciemtuam*
Venit autem Abigail ad Nabal : Et ecce, erat .ei
conuiuium in domo eins, quafi conuiuium tegis,
et cor Nabal betum erat : erat enim ebrius ni-
mis , et non indicauit ei verbum pufiUum aut
srände vsque mane. Diluculo autem , cum
euomuhTet vinum Nabal, indieauitei vxor fua
verba h»c , et emortuum eil cor eins in eo, e-t
fatfus eft quall lapis. Et poft decem dies per-
cufilt Dominus Nabal, et mortuus eft. Quod
cum audifiet Dauid, mortuum effe Nabal, ait:
Benedicts Dominus , qui vindieauk caufam
opprobrii mei de manu Nabal , et feruum fu-
um cuftodiuit a malo, et malitiam Nabal red-
didit Dominus in capüt eius.
- Mifit ergo Dauid , et locutus eft ad Abigail,
vt fumeret eam fibi in vxorem. Et venerunt
pueri Dauid ad Abigail inCarmelum, et lo-
cuti funt ad eam, dicentes: Dauid mißt nos
ad te , vt aceipiat te fibi in vxorem. Quaeton-
furgens, adorauk prona interram, et ait: Ec-
ce, famula tua fit, vt feruiat , et lauet pedes
feruorum domini mei! Et feftinauit, et fur-
rexit Abigail, et afceadit fuper afinum, et
quinque puellas ierunt cum ea pediflequae eius,
et fecuta eft nuncios Dauid , et faclaeft Uli vxor.
Sed et Ahinoam accepit Dauid de Iefreel,
et fuit vtraque vxor eius. Saul autem dedit
Michal, filiamfuam, vxorem Dauid, PJialti,
filio Lais , qui fuit de Gallim.
CAPITVLVM XXVI.
•t venerunt Siphxi ad Saul inGibea, dicen^
494
in deferto Siph. Et eaftra metatus et Saul in
colle Hachila ante folitudinem in via, Djuid
autem habitabat in deferto j videns autem,
quod veniflet Saul poft fe in defertum, mi-
ßt exploratores , et didicit, quod ifluc certo
yeniftet.
Et furrexit Dauid , et venit ad locum , vbi
caftra metatus ei'at Saul. Cumque vidiflet
locum , in quo dormiebat Saul , et Abner, filius
Ner, princeps militia: eius , et Saulem dor-
mientem in tentorio, et reliquum vulgumper
. circuitum eius ; ait Dauid ad Ahimelech He-
tlixum , et Abifai , füium Zerula , fbrtfem Ioab,
dicens : Quis defcendet mecum ad Saul in ca-
ftra ? Dixitque Abifai : Ego defcendam tecuni.
Venerunt ergo Dauid et Abifai ad populmn
uo&e , et inuenerunt Saul iacentem et dormi-
entem in tentorio, et haftam fixam in terra
ad caput eius. Abner autem etpopulum dor-
mientes in circuku eius. Dixitque Abifai ad
Dauid : Conclufit Deus inimicum tuum Iio-
die in manus tuas : Nunc ergo percutiam euni
lancea in terra femel , et lecundo opus non
erit.
Et dixit Dauid ad Abifai : Ne interficias eum,
quis enim extendet manum fuam in chriftum
Domini, et innocens erit? Et dixit Dauid'.
Viuit Dominus, quia niii Dominus percune-
riteum, aut dies eius venerit, vt moriatur,
aut in praelium defcendens perierit • prohibeat
Dominus , ne extendam manum meam in
chriftum Domini! Nimc igitnr tolle haftam,
quse ad caput eius eft, et fcyphum aqua», et
abeamus. Tulit igitur Dauid haftam , et fcy-
phum aqua:, qui erat ad caput eins, et abie-
runt. Et non erat quisquam , qui videret, et
intelligeret , et euigilaret, fed omnes domie-
bant ; quia lbpor a Domino irruerat fuper eos.
Cumque. tranfiffet ex -aduerfo , et ftetiflet in
vertice montis de longe, et effetgrandeiiiter-
uallum intereos, clarnauit Dauid ad populum,
et ad Abner , filium Ner , dicens : Nonne re-
Et veneru t biphxi afl öaui inuioea, cucen- ; fpondebis, Abner ? Et refpondens Abner, ait:
tes: Ecce, abfconditus eft Dauid in colle . Qui es tu, qui clamas ad regem? Et ait Dauid
Hachila ante folitudinem. Et furrexit Saul , et ad Abner: Nunquid non vir tu es? etquisfimi-
defcendit in defertum Siph , et cum eoj tria
mülia iuuenum de Ifrael, vt qussreret Dauid
lis tui in Ifrael ? Quare ergo non cuftodifti dor
miumn tum» re^ein? In^reiTus eft euiiü vuus
de
495
LIBER PR1MVS SAMVELIS. CAP. XXVI. XXVII. XXVIII.
4-96
de turüa , "vt interficeret regem, dominum tu-
uin. Non efl bonum hoc , quod fecifti. Vi-
uit Dominus ! quoniam filii mortis eftis vos,
quia non cuflodiflis dominum veftrum , chri-
flum Domini : Nunc ergo vide , hie eft hafta
regis , et hie eil fcyphus aqua? , qüi erat ad Ca-
put eins.
Cognouit autem Saul vocem Dauid , et di-
xit: Nunquid haec vox tua, fili mi Dauid? Et
ait Dauid: Vox mea, domine, mi rex! Etait:
Qnam ob caufam dominus meus perfequitur fer-
uum fuum ? Quid feci, aut quod efl malumin
manu mea? Nunc ergo audi, oro, domine,
mi rex, verba ferui tui: Si dominus ingitat
te aduerfum me , incendatur oblatio : fi au-
tem filii hominum , maledidi iint in confpe-
du Domini , ,qui eiecerunt me hodie , vt non
habitem in haereditate Domini , dicentes : Va-
de, ferui diis alienis. Et nunc non efFunda-
mr fanguis meus in terra coram Domino, quia
egreffusefl rexlfrael, vtquaeratpulicemvnum,
ficut perfequuntur perdicem in montibus.
Et ait Saul: Peccaui ; reuertere, fili mi Da-
uid ! Nequaquam enim vltra tibi malefaciam,
eo quod pretiofa fuerit anima mea in oculis
tuis hedie : Ecce ! ilulte feci , et erraui valde.
Et refpondeus Dauid, ait: Ecce! "hafta regis,
tranfeat vnus de pueris regis , et tollat eam.
Pomiri-.s autem retribuat vnicuique feeundum
iufiitiam fuam et fidem. Tradidit enim te Do-
minus hodie in manum meam, etnolui extende-
re manum meam in chrimim Domini : et ficut
magniricata efl anima tua hodie in oculis meis,
fic magnificetur anima mea in oculis Domini,
et liberet me de omni anguflia.
Ait ergo Saul ad Dauid : Benedidus tu , fili
mi Dauid ! Et quidem faciens facies , et poteris
efficere. Abiit autem Dauid in viam fuam,
et Saul reuerfus efl in locum fuum.
CAPITVLVM XXVII.
Tf t ait Dauid in corde fuo : Aliquaiido inci-
■*-> dam vna die in manus- Saul : nonne me-
lius efl, vt fugiam, et profugiam in teiram
Philiflinorum , vt defiflat Saul, ceifetqne me
i
quasrere in cuudis millibus Ifrael ? Fugiam er-
go manus eius. Et furrexit Dauid , et abiit
ipfe , et fexcenti viri cum eo , ad Achis,
filium Maroch , regem Gath. Et habitauit Da-
uid cum Achis in Gath , ipfe , et viri eius , et
domus eius, et duac vxores eius, Ahinoam
Iefreelites , et Abigail , vxor Nabal Carmelitae.
Etjnunciatum efl Saul, quod Dauid fugiffetin
Gath , et non addidit vltra quaerere eum.
Dixit autem Dauid ad Achis : Si inueni gra-
tiani in oculis tuis, detur mihf locus in vna vr-
bium regionis hnius , vt habitem ibi : Cur enim
manet feruus tuus in ciuitate regis tecum ? Der
dit itäque ei Achis in die illa Ziclag. Propter
quam xaufam fada eft Ziclag regum Iuda, vs-
que in diem hanc. Fuit autem numerus die*
rum , quibus habitauit Dauid in regione Phi-
liflinorum , *) quatuor menfium.
Et afeendit Dauid et viri eius , et agebant
praedas'de Geffuri, et de Girfi, et de Amale-
chitis. Hi enim habitabant in terra antiquitus,
euntibus in Sur vsque ad terram Aegypti. Et
percutiebat Dauid omnem terram illorum, nee
relinquebat viuentem virum et mulierem , tol-
lensque oues et boues , et afinos , et camelos,
et veflesj reuertebaüir et veniebat ad Achis.
Dicebat autem ei Achis: Nunquid hodie in-
curfionem feeiflis ? Refpondebat Dauid : Con-»
tra meridiem Iudas , et contra meridiem Ierah-
nriel , et contra meridiem Ceni.
Virum et mulierem non viuificabat Dauid,
nee adducebat in Gath , dicens : Ne forte lo-
quantur aduerfum nos. Haec fecit Dauid , et
hie erat mos illi omnibus diebus , quibus habi-
tauit in regione Philiflinorum. Credidit ergo
Achis Dauid , dicens : Multa mala operatus eft
contra populum fuum Ifrael 5 erit igitur mihi
feruus fempiternus.
CAPITVLVM XXVIII.
"Oadum efl autem in diebus illis , congrega-
-*- uerunt Philiflini agmina fua , vt praepara-
rentur ad bellmn contra Ifrael. Dixitque Achis
ad Dauid : Sciens nunc feito , quoniam me«
cum, egredieris in caftris , tu et viri tui. Di-
xitque
*) Hie fupplenda erunt haec verba : vnws mm et etc.
497
LIBER PRIMVS SAMUELlSCAP. XXVIII. XXIX.
xitque Dauid ad Achis : Nunc fcies , quid fa-
cturus eft feruus tuus. Et ait Dauid ad Achis :
Et ego cuftodem capitis mei ponam te cun-
<flis diebus.
Samuel autem mortuus eft , planxitque eum
oinnis Ifrael , et fepelierunt eum in Rama vrbe
fua. Et Saul abftulerat ariolos et conieclores
de terra. Congregatique funt Philiftini, et
venerunt , et caftra metati funt in Siinem.
Congregauit autem et Saul vniuerfum "Ifrael,
et venit in montem Gilboa. Et vidit Saul ca-
ftra Philiftinorum, et timuit , et expauit cor
eius nimis. Confuluitque Dominum , et non
refpondit ei, neqaeper fomnia, neque per ki-
rnen , neque per prophetas.
Dixitque Saul feruis fuis : Quaerite mihi mu-
lierem, habentem pythonem , et vadam ad
eam, et fcifcitabor per illam. Etdixeruntfer-
ui eius ad eum : Eft mulier pythonem habens
in Endor. Mutauit ergo habitum fuum , ve-
flitusque eil aliis veftimentis,etabiit ipfe et duo
viri cum eo , veneruntque ad mulierem nodle,
et ait illi : Diuina mihi in pythone , et fufcita
mihi , quem dixero tibi. Et ait mulier ad
eum : Ecce , tu nofti , quanta fecerit Saul , et
quomodo eraferit magos et ariolos de terra.
Quare ergo infidiaris auimas mex , vt occidar ?
Et iurauit ei Saul in Domino , dicens : Viuit
Dominus ! quia non imputabitur tibi hoc pro
iniquitate. Dixitque ei mulier : Quem fufci-
tabo tibi? Qui ait: Samuelem mihi iüfcita.
Cum autem viduTet mulier Samuelem, ex-
clamauit voce magna , et dixit ad Saul : Qua-
re impofuifti mihi ? Tu es enim Saul. Dixit
ci rex: Noli timere! Quem vidifti ? Etaitmu*
licr ad Saul: Iudicem vidi afcendentem de ter-
ra. Dixitque ei : Qualis eft forma eius ? Quae
ait: Vir fenex afcendit, et ipfe efl amicTuspal-
lio. Et intellexit Saul , quod Samuel effet j et
inclinauit fe fuper faciemfuamin terra, et ado-
rauit.
Dixit autem Samuel ad Saul : Quare inquie-
tafti me, vt fufcitarer ? Et ait Saul: Coar&or
nimis ; liquidem Philiftini pugnant aduerfum
me, et Deus receffit a me, et exaudire me no-
luit, neque in manu prophetarum, neque per
493
vt oftenderes mihi»
fomnia. Vocaui ergo te,
quid faciam.
Et ait Samuel: Quid - interrogas me, cum
Dominus recefferit a te, et fadus fit inimicus
tuus ? Faciet enim tibi Dominus, ficut locutus
eft in manu mea, et feindet regnum timni de
manu tua , et dabit illud proximo tuo Daiiid •
quia non obedifti voci Domini , neque feeift!
iram furoris eius in Amalec ; ideirco fecit tibi
Dominus hodie fic j et dabit Dominus etiam
Ifrael tecum in manum Pliiliftinorum ; cras
autem tu, et filii tui, mecum eritis ; fed et caftra
Ifrael tradet Dominus in manus Philiftinorum.
Statimque Saul cecidit in terram, nee pote-
rat ftare, et territus eft verbis Samuelis, et ro-
bur non erat in eo, quia comederat panemto-
ta die illa. Ingrefla eft itaque mulier illa ad
Saul, et vidit, quod valde perturbatus eflet;
dixitque ad eum : Ecce, obediuit ancilla tua
voci tua» , et pofui animam meam in manu
mea, et audiui fermones tuos, quos locutus
es ad me: Nunc igitur audiet tu vocem aneü-
las tuae , et ponam coram te buccellam panis,
vt comedens conualefcas ,- et poilis iter agere.
Quirenuit, et ait: Non comedam. Coege-
runt autem. eum feruifui, et mulier, vtaudi-
ret vocem eorum.
Et furrexit de terra, et fedit fuper Iecliun.
Mulier autem illa habebat vitulum f .^inatuui
in domo, et feftinauit, et oeeidit eum: Tol-
lensque farinam , mifenit eam , et coxit azima,
et pofuit ante Saul, et ante feruos eius. Qiii,
cum comediflent, furrexenmt, et ambulaue-
runt per totam nocflem illam.
CAPITVLVM XXIX.
r^ongregata funt Philiftinorum vniuerfa agmi-
^^ na in Apliec; fed et Ifrael caftra metatus
eft ad Ain in Iefreel. Et Satrap« quidem Plii-
liftinorum incedebant in centuriis et millibus.
Dauid autem et viri eius erant in nouiffimo
agmine cum Achis. Dixeruntque prineipes
Philiftini ad Achis: Quid fibivoluntEbran i/h>
Et ait Achis ad prineipes Philiftinorum: Nun«
quid ignoratis Dauid, qui fuit feruus Saul , re-
gis Ifrael, et eft apud me multis diebus et an-
nis? et non inueni ia eo quiequam mali, ex
die,
499
LIBER FRliJY.S SAMÜELIS. CAP. XXIX« XXX^
500
die, qua transfugit ad me , vsque ad haue
diem.
Irati, funt autem aduerfus eutn prineipes
Philiflinorum , et dixerunt ei : Reuertatur vir,
et maneat in loco fiio, in quo conflituifli eum,
et non defeendat nobiscum in praelium, ne
nos inuadat in pugna ; quomodo enim aliter
potent placare dominum fimm , nifi in capi-
tibus noflris ? Nonne ifle efl Dauid, cui can-
iabant in choris, dicentes: Perculfit Saul mil-
le , et Dauid decem millia.
Vocauit ergo Acliis Dauid , et alt ei : Viuit
Dominus, quia reclus es tu , et bonus in con-
fpecShi.meo, et exitus tuus et,introitusmecum
efl in caflris , et non inueni in te quiequam
mali ex die, qua venifli ad me , vsqueindiein
hanc j fed Satrapis non places. Reuertere er-
go, et vade In pace, et non offendas oculos
Satrapum Philiflinorum. Dixitque Dauid ad
Achis: Quidfeci? Et quid inuenifli in me, fer-
uo tuo, a die, qua fui in confpedlu tuo , vs-
que in diem hanc , vt non veniam , etpugnem
contra inimicos domini mei regis?
Refpondens autem Achis , locutus1 efl ad
Dauid : Scio, quia bonus es tu in oculis meis,
fkut. angelus Dei, fed prineipes Philiflinorum
dixerunt : Non afeendat nobiscum in prselium.
Igitur confurge rnane tu , et ferui domini tili,
qui venerunt tecum. Surgitemane, vbiilluxit,
et ite. Surrexit. itaque de nocle Dauid, ipfe
et viri eius , vt profieifeerentur mane , et re-
uerterentur in terram Philiflinorum. Philifti-
ni autem afeenderunt in IefreeL
CAPITVLVM XXX.
eumque veniflent Dauid et viri eius in Zi-
clag die tertia, Ainalechitap impetum fe-
cerant ex parte auflrali in Ziclag , et pereuf-
fprant Ziclag , et fuecenderant eam ignl , et
captiuas duxerant mulieres ex ea, a minimo
vsque ad magnum, et non interfecerant quem-
qiiam, fed fecum duxerant, et pergebant in
itinere fuo. Cum ergo veniffet Dauid et viri
eius ad ciuitatem, et inueniffent eam fuccen-
famigni, et,:yxores fuas, ei filioA mos , et fili-
as dudlas effe captiuas ; leuauerunt Dauid , et
populus , qui erant cum eo , voces fuas , et
£-L.ParsXir. '
fleuerunt, donec defeffi effent : liquidem et
dux vxores Dauid captiuas dueffce fuerant, Ahl-
noam Iefreelites, et Abigail, vxor NabalCar-
melitas. Et eontriflatus eil Dauid valde , v ole-
bat enim eum populus lapidare, quia amara
erat anima vniuseuiusque , vtri fuper iiliis fuis
et filiabus.
Confortatus autem Dauid in Domino Deo
fuo, ait ad Abiathar facerdotem, filium Ahi-
melech: Affer ad meEphod. Etattulit Abia-
thar Ephod ad Dauid , et confuluit Dauid Do-
minum: Perfequarne latruneuloshos, etcorn-
prehendam eos, an non? Dixitque ei Domi-
nus: Perfequere; nam comprehendes eos at-
que liberabis prsedam. Abiit ergo Dauid ipfe,
et fexcenti viri , qui erant cum eo , et vene-
runt vsque ad torrentem Befor , et aiiqui fub-
ftiterunt. Perfecutus efl autem Dauid ipfe, et
quadringenti viri cum eo , fubftiterant enim
dücenti , qui morati funt , cum tranflrent tor-
rentem Befor.
Etihueneruntvirum Aegyptium in agro, et
adduxerunt eum ad Dauid , dederuntque ei pa-
nem, vt comederet et biberet aquam, fed et
■maflam caricarum , et duos fafees vuae paffe.
Qui cum cemediffeti, reuerfus efl fpiritns eius,
et refocillalus efl. Non enim comederat pa-
nem, nee biberat aquam, tribus diebus et tri-
bus noctibus.
Dixit itaque ei Dauid: Cuiuses tu? et vnde
es? Qui ait: Puer Aegyptius ego fum, feruus
viri Amalechitje : Dereliquit autem me domi-
nus mens-, quia segrotare cepi nudius tertius:
liquidem erupimus ad auflralem plagam Cre-
thi, et contra luda, et ad meridiem Chaleb, et
Ziclag liiccendimus igni.
Dixitque ei Danid : Potes me ducere ad h-
truneulos iflos,? Qui ait: Iura mihi per Deum,
quodnon oeeidas me, et 11011 tradas me in ma^
nus domini mei , et ego deducam te ad latrun-
culos iflos. Et deduxit eum. Et ecce, iffi
difperfi erant fuper faciem vniuerfae terra?, co-
medentes et bibentes, et fefl'um diem celebrantes
propter przedam magnam,quam ceperant de ter-
ra Philiflinorum et de terra Iuda. Et pereufht eos
Dauid a vefpere vsque ad vefperam alterius diei,
et non euafit ex eis quisquam , mfi quadringenti
Kk viri
50i
LlBER PRIMVS SAMVELIS. C AP. XXX. XXXF.
viri adolefcentes, qui afcenderant camelos et fu-
gerant. Eripuit ergo Dauid omnia , quse tu-
lerant Amalechitae, et duas vxcres fuas eri-
puit. Nee defuit quisquam a paruo vsque ad
magnuin, tarn defiliis, quam de filiabu&, et
de fpoliis , et quseeunque rapuerant. Omnia
reduxit Dauid, et tulit vniuerfos greges et ar-
menta, etnünauitantefaciemfuam. Dixenmt-
que : Haec eft praeda Dauid.
Venit autem Dauid ad ducentos viros , qui
ihof ati fuerant , nee fecuti erant Dauid, et re-
manferant iuxta torrentem Befor : qui egreffi
jfunt öbuiam Dauid , et populo
Accedens
_5C2
noriim j et ceciderunt interfefti in monte Gü.
boa. Inftabantque Philiftini Saul et filiis eius,
et percufleruntlonathan, etAbinadab, etMal-
chifua , filios Saul , et ingrauefeebat pugna
contra Soul, et perculerunteum teüs fagittarü,
et vulneratus eft valde.
Dixitque Saul ad armigerum fuum : Euagi«
na gladium tuum , et confodias me , ue forte
veniant incircumeüi im" , et interficiant me , ik
lludentes mihi. Et.noluit armiger eius, erat
enim valde perterritus. Arripuit- itaque Saul
gladium fuum, et irruit fuper eum. Quod
t?1 °j' ^J11 eia fum cum vidifiet armiger eius, videlicet , quod moc-
eo. Acceaens autem Damd ad poputan, ^ effe( Sau, «^ e > 9 «
falutauit eos pacifice. Refpondensque omms
vir malus et Belial de viris , qui erant cum Da-
uid, dixit: Quianonveneruntnobiscum, non
dabimus eis quiequam de praeda , quam eripui-
mus , fed fatis fit vnicuique , vxorem fuam et
filios abducere , et fic abeat.
Dixit autem Dauid: Nonfkfacietis, fratres
inei , de his , quae tradidit nobis Dominus , et
cuftodiuit nos, et dedit latruneulos, qui eru-
perant aduerfum nos, in manus noftras, nee
audiet vos quisquam in fermone hoc ; aequa
enim erit pars defeendentis ad praslium, et re-
manentis ad farcinas, et fimiliter diuidetur.
Et cepit id ehe ius et mos ex die illa , et dein-
ceps in Ifrael, vsque in diem hanc.
Venit ergo Dauid in Ziclag, et mißt donade
praeda fenioribus Iuda et proximis fiiis , dicens :
ipfe fuper gla-
dium fuum , et mortuus eft cum eo. Mortuus
eft ergo Saul, et tres filii eius, et armiger illius,
et vniuerli viri eius , in die üla pariter.
Videntes autem filii Ifrael, qui erant trans
vallem et trans Iordanem , quod fugiflent viri
Ifraelitae, et quod mortuus eilet Saul , et tres
filii eius, reliquerunt ciuitates fuas, et fuge-
runt : veneruntque Philiftini et habitauerunt
ibi.
Facla autem die altera, venerunt Philiftini, vt
exfpoliarent interfedos , et inuenerunt Saul, et
tres filios eius iaeentes in monte Gilboa ; et
prareiderunt caput Saul, et expoliauerunt eum
armis, et miferunt interramPhiliftinorum per
cireuitum , vt annunckretur in templis idolo-
Accipite benedi&ionem de prasda hoftium Do- j ™m > et m P^Dulis* Et pofuerunt "arma eius
mini; nempe his, qui erant in Bethel, qui in | "i templo Afthaioth , corpus vexo eius fufpen-
derunt m muro Bethian*
Quod cum audiflent habitatores Iabesin Gi-
lead, quaeeunque fecerant Philiftini Saul; fur-
rexerunt omnes viri idonei bello , et ambula-
uerunt tota node , et tulerunt cadauer Saul,
et cadauera filiorum eins de muro Betlifan :
veneruntque viri Iabes, et combufTerunt eaigni,
et tulerunt ofiä eornm , et fepelierunt in ne-
more Iabes, et ieiunauerunt feptem diebiis.
F 2 N I 5.
Ramoth ad meridiem , qui in Iathir, qui in
Aroer, qui in Siphamoth, qui in Efchemoa,
qui in Radial, qui in vrbibus Ierahmeel, qui
in vrbibus Ceni , qui in Harma, qui in Bor Afan,
qui in Atach , qui in Hebron et reliquis , qui
erant in his locis, in quibus ambulauerat Da-
wid et viri eius.
CAP1TVLVM XXXI.
TJhiliftini autem pugnabant aduerfum Ifrael,
*• jet fugerunj viri Jüjcael ante jaeiem, Phüüti-
ÜBER
503
■■ ■■'■-»
LIBER SECUNDVS SAMVELIS. CAJP. 1,11.
?c4
LIBER SECVNDVS SAMVELIS.
F
CAPITVLVM I.
\acl:um eft autem , poflquam mortuus eft
Saul , vt Dauid reuerteretur a caede Ama-
lec , et maneret in Ziclag duos dies. In
die autem tertia apparuit homo , veni-
ens de caftris Saul , vefte confcifia , et pulue-
re confperfus caput. Et vt venit ad Dauid,
cecidit fuper faciem fuam , et adorauit. Di-
xitque ad eum Dauid: Vnde venis? Qui aitad
eum : De caftris Ifrael fugi. Et dixit ad eum
Dauid : Quid efl factum ? indica mihi. Qui ait :
-Fugit populus expradio, et multi epopuloce-
cklerunt, et mortui flint,etSaul, et Ionathan,
filius eius , mortui funt.
Dixitque Dauid ad adolefcentem , qui nun-
ciabat ei : Vnde fcis, quod mortuus efl Saul,
et Ionathan filiuseius? Äit adolefcens , quinun-
ciabat ei : Cafu veni in montem Giiboa , et Saul
incumbebat fuper haftam fiiam j porro currus
et equites inflabant ei , et conuerfus pofl ter-
gum fuum , vidensque me Vocauit. Cui cum
refpondifTem : Adfum ! dixit mihi : Quisnam es
tu? Et aio ad eum : Amalechites ego fum.
Et iocutus efl mihi: Sta fliper mer et interfi-
ce me , quoniam tenent me anguftiae , et ad-
- huc tota anima mea in me eft. Stansque fu-
per eum , occidi iilum , fciebam enim , quod
viuere non poterat pofl: ruinam : et tuli coro-
nam de capite eius, et armillam de brachio
iliius, et attuli ad te, dominum meum, huc.
Apprehendens autem Dauid veflimenta fua,
fcidit , omnesque viri , qui erant cum eo , lu~
xerunt, et fleuerunt, et ieiunauerunt vsque
ad vefperam, fuper Saul et fuper Ionathan,
filium eius , et fuper populum Domini , et fu-
per domumlfciel, eo, quodcorruiffentgladio.
Dixitque Dauid ad iuuenem, qui nuncia-
ueratei: Vnde estu^ Quirefpondit. Filius ho-
minis aduenae Amalechitse ego ium. Et ait
ad eum Dauid: Quare non timuifli, manmn
tuam mittere, vt occideres Chriflmn Domini ?
Vocansque Dauid vnum de pueris fiiis, ait:
Accede, et irrue in eum, qui percuflit eum.
. et mortuus eft. Et ait ad eum Dauid: San
guis tuus fuper caput tuum: os enim tuumlo-
cutum efl aduerfum te, dicens: Ego interfe-
ci chrißum Domini.
Lamentatus efl autem Dauid hoc modo fu-
per Said, et fuper Ionathan, filium eius. Et
prxcepit, vt docerent filios Iudaarcum, fi-
cut fcriptumeflinlibro recTorum. Inclyti Ifraet
fuper montes tuos interfecti funt : Quomodc»
cecideriuit fortes ?
Ne annunciate in Gath, neque annuncietie
in plateis Afcalon, ne Izetentur filii Philiftino-
rum, nc exultent filii incircumciforum !
Montes Giiboa ! nee ros nee pluuia veniant
fuper vos! neque fint agri Leuandarum, quia
ibi fradus eft clypeus fortium, clypeus Saul,
quafinon effet viidlus oleo.
Sagitta Ionathan nunquan aberrauit, etgla-
dius Saul nunquam fruftratus rediit a fanguia©
imperfe<florum , ab adipe fortium:
Saul et Ionathan , amabiles et venufli val-
de in vita fua; in morte quoque non funt di«
uifi : Aquilis velociores , leonibus fortibres,
Filiae Ifrael! fuper Saul flete, qui vefliebat
vos coccino delicate^qui ornabat vos aureis
ornamentis.
Quomodo ceciderunt fortes in prselio ? Io-
nathan in excelfis tuis occiilis efl.
Doleo fuper te, frater mi Ionathan! Ama-
bilis . mihi fuifti , amor tui fuit arclior milii,
quam amor mulierum,
CAPITVLVM II.
Tgitur pofl hsc confuluit Dauid Dominum,
A dicens : Num afeendam in vnam de ciuita-
tibus Iuda? Et ait Dominus ad eum: Afcende.
Dixitque Dauid: Quo afeendam? Et refpon-
dit ei : In Hebron. Aicendit ergo Dauid , et
duas vxoreseius, Ahinoam Iefreehtica , et Abi-
gail , vxor Näbal Carmelitas. Sed et viros, qui
erant cum eo , duxit Dauid iingulos cum do-
mo fua , et manferunt in oppidis Hebron,
jVeneruntque viri Iuda, et vnxemnt ibi Dauid.
vt regnaret fuper domum Iuda.
Kk s Et-
5°i
LIBER -SECVHÖVS SAMVELIS. C A P. II. III.
Et minciatum efl: Daui'd , qiiod viri Iäbes
Gilead fepeliffent Saul. Mißt ergo Dauid nun-
cios ad viros Iabes Gilead, dixitque ad eos : Bene-
dict vosa Domino, qui feciflis mifericordiam
hanc cmndommovenro Saul, et fepeliflis eum !
Et nunc retribuet quidem vobisDominus miferi-
cordiam et fidelitatem; fect et ego reddamgra-
tiam, eo quod feciflis hoc; confortentur ma-
nnsveflrae, et eflote fortes , mortuus efl enim
Dominus vefler Saul, etvnxit me domus Iu-
da in regem.
Ahner autem, filius Ner, princeps exerci-
fus Saul, tulit Ifbofeth, fiJium Saul, et cir-j
cumduxit eum per caflra , regemque conftituit
fuper Gilead , Afliiri , Iefreel , Ephraim , Ben-
iamin, et fuper Ifraei vniuerfum. Quadra-
ginta annorurn erat Ifbofeth, cumregnarece-
piflet fuper Ifraei, et duobus annis regnauit.
Sola autem domus Iuda fequebatur Daiyd. Et
fuit, numerus dierum, quibus regnauit Dauid
in Hebron fuper domurn Iuda , feptem anno-
rurn et fex menfium.
Egreflusque efl Abner,, filius Ner, et pue-
ri Ifbofeth,, filii Saul, de caftris in Gibeon.
Porro Ioab , filius Zeruia , et pueri Dauid, fonuit ergo Ioab -buccinä, et fletitomnis exer
fo6
Vade ad dexteram, fme ad finiftram , ,et ap-
prehende vnum de adolefcentibus , et tolle ti-
bi fpolia eius. Noluit autem Afahel ab eo re-
cedere. Rurfumque locutus efl Abner ad Afa-
hel: Recede, quare coges me, vt percutiam
te in terram , et leuare non potero faciem me-
<am ad Ioabfratrem tuüm ? Qui noluit declinare.
Percuffit ergo eum Abner hafla in abdomi-
nedefixa, et transfodit , et ceciditibi, et mor-
tuus efl : omnesque , qui tranfibant per locum,
in quo ceciderat Afahel , et mortuus erat, fub-
fifcebant. Ioab autem et Abifai perfequeban-
tur Abner , donec foi occubuit , et venerunt
vsque ad Collum Amma , qui efl ex aduerfo
Giah , in via deferti ad Gibeon. Congregati»
que funt -filii- Beniamin ad Abner, et conglo-
bati in vnum cuneum , fleterunt in fummitäte
tumuli vnius. '
Et^exclamauit Abner ad Ioab, et ait: Num
tiius gladius perpetuo faeuiet? Nefcis poflreüia
acerba fore:1 Vsqnequo non dicis populo , vt
omittat perfequi fratres fuos ? Et ait Ioab : Vi-
uit Dominus! fl locutus fuiffes mane, receslis-
fet populus ,. perfequens fratrem fuum.
egrefli funt , et occurrerunt eis iuxta pifcinam
Gibeon. Et cum in vnumconueniflent, ere-
gione federunt, hi in vna parte pifcinse, etil-
li ex altera. Dixitque Abner ad Ioab : Surgant runt lordanem , et luflrata omni Bithron , ve
eitus,nec perfecuti funt vltra Ifraei, neque
iniere certamen* Abner autem et viri eins
abierunt per plana, tota nocte illa, et tranfie-
puen , et ludant corani nobis. Et refpondit
Ioab: Surgent. Surrexerunt ergo ,, ettranfie-
runt nnmero duodecim de Beniamin ex parte
nerant ad cüflra.
Porro Ioab reuerfiis obmiflb Abner , con-
gregauit omnem populum , et defuerunt de
Ifbofeth , filii Saul, et duodecim de pueris-puens Dauid decem et ocToviri, exceptoAfa-
Dauid. Apprehenfoque vnusquisque capite
iöcii fiii , defixit gladium in latus eius , et ceci-
derunt fimuL Vocatumque efl nomen loci il-
liiis HelcatK Hazurim in Gibeon. Et ortum
efl bellum fatis durum in die illa ; fugatusque
efl Abner et viri Ifraei ä pueris Dauid»
Erant autem ibi tres filii Zeruia : Ioab , Abi-
Ski et Afahel. Porro Afahel curfor velocifli-
mus fuit, quafi caprea in agro. Perfequeba-
hele. Serai autem Dauid percufferant de Ben-
iamin et de vins, qui fueruntcum Abner, tre-
centos fexaginta , qui et mortui funt. Tule-
runtque Afihel,et fepelierunt eum in ' fepnl-
chro patris fui in Bethlehem. Et ambulaue-
runt tota nocle Ioab et viri , qui erant cum eo,
et diluculo venerunt in Hebron.
CAPITVLVM III.
iur autem Afahel Abner , et non declinauit, \ U t fuit Iongnm bellum inter domum Dauid
neque ad dexteram, neque ad finiflram, omit-' *— ' et inter domum Saulis. ' Dauid proficie-
tens perfequi Abner. Reipexit itaque Abner , bat. domus autem Saulis decrefcebat.
pofl tergum fuum , et ait ; Tune es 5 Afahel ! I Natique funt fex filii Dauid in Hebron.
Qui refpondit : Egofuirt. Dixitque ei Abner ;{Fuitque primogenitus eius Ainnon, de Ahi-
Noai»
507
LIBER SECVNDVS SAMVELIST. CAP,III.
fC8
Koam lefreelita 3 et pofl eum Chueab, de Abi-
jrail, vxore Nabal, Cärmelitse, Porro tertius,
Abfalom, filius Maacha, filise Thalmai , regis
GefTurj quartus autem Adonia, filius Hagith;
et quintus Saphala, filius Abital ; fextus quo-
que Iethream, de Egla, vxore Dauid. Hi nati
iiint Dauid in Hebron.
Cum ergo effet bellum inter domum Saul
et domum Dauid, Abner, filius Ner, conforta-
bat domum Sauel. Fuerat autem Sauli con-
cubina, nomine Rizpa,filia Aia. Ingrefliisque
efl ad eam Abner Dixitque Isbofeth ad Ab-
ner r Qoare ingreffus es ad concubinam patris
mei ? Qui iratus nimis propter verba Isbofeth,
ait: Numquid caput canis ego fum,qui aduer-
fum Iudam hodie fecerim mifericordiam cum
domo Saul, patris tui, et cum fratribus et pro-
ximis eins, et non tradidi te in manus Dauid,
et tu reum agis me peccati propter mulierem ?
Hxc faciat Deus Abner, et harc addat ei ! nifi,
quomodo iurauit Dominus Dauid, fic faciam
cum eo, vt transferatur regnum de domo Saul,
et eleuetur thronus Dauid fiiper Ifrael, et fu-
per Iudam,, a Dan vsque Berfeba. Etnonpo-
tuit ei refpondere quicquam , quia metuebat
illum.
■ Mifit ergo Abner nuncios" ad Daiüd pro fe,
etdixit: Cnius efl terra ? Etdixit: Fac me-
cum fcedus,et erit manus mea tecum, et redu-
cam ad te Vniuerfum Ifrael. Qui ait : Bene ;
Ego faciam tecum j fe<\ vnam rem peto a te 5
non videbis faciem meam , antequam adduxe-
ris Michal, filiam Saul, cum veneris , vt vi-
deas nie.
- Mißt autemDauid nuncios ad Isbofeth, filium
Saul,dicens: Redde vxorem meamMichal,quam
defpondi mihi centum praeputiis Philiftino-
rum. Mifit ergo Isbofeth, et tulit eain a viro
jlio Palthiel,fiiio Lais. Sequebaturque eam vir
funs, plorans vsque Bahurim. Et dixitad eum
Abner: Vade, reuertere. Qui reuerfus eft.
Sermonem quoque habuit Abner ad ferne-
res Ifrael, dicens : Heri et nudius tertius quse-
rebatis Dauid, vt regnaret fuper vos: nunc er-
go facite,quoniam Dominus locutus efl ad Da-
uidj dicens: In manu ferui mei Dauid feruabo
populum meum Iiraeide manuPhiliflinorum,
et omnium inimicorum eius. Locutus efl au-
tem Abner etiam ad Beniamin,et abiit , vt lo-
queretur ad Dauid in Hebron omnia,quae pla-
cuerant Ifrael, et vniuerfo Beniamin.
Et venit Abner ad Dauid in Hebron cum
viginti viris. Et fecit Dauid Abner et viris
eius, qui venerant cum eo , conuiuium. Et
dixir Abner ad Dauid : Surgam, vt congregem
ad te, dominum meum regem, omnem Ifrael,
et ineant tecum fcedus, et imperes omnibüs,
ficut defiderat anima tua.
Cum ergo Dauid deduxiflet Abner, et ille is-
fet in pace, flatim pueri Dauid et Ioab vene-
rum, caefis latronibus cum praeda magna ni-
mis. Abner autem non erat cum Dauid in
Hebron, quia iam dimiferat eum, et profectus
fuerat in pace 5 et Ioab, et omnis exercitus, qui
erant eum eo, poftea venerant.
Nunciatum efl itaque Ioab a narrantibus :
Venit Abner, filius Ner, ad regem, et dimifit
eum, et abiit in pace» Et ingreffus efl Ioab ad
regem, et ait : Quid fecifli ? Ecce venit Abner
adte$ quaredimififli eum,vt euaferit? Ignoras
Abner, filium Ner, quoniam ad hoc venit ad
te, vt deciperet te,et fciret exitum tuum etirt-
troitum tuum, vt nofceret omnia, qua; agis ?
EgreiUis itaque Ioab ad Dauid, mifit nun-
cios pofl Abner, et reduxit eum a Borhafira,
ignorante Dauid. Cumque reduxiffet Abner
in Hebron, feorflim adduxit eum Ioab, ad me-
dium portse, vtloqueretur ei infidiofe, etper-
cuflit illum ibi in abdomine, et mortuus efl
propter fanguinem Afahel, fratriseius. Quod
aim audiffet Dauid, ait: Mundus ego fum et
regnum meum apudDeum vsque infempiter-
num a ßnguine Abner, filii Ner 5 et veniat fu-
per caput Ioab, et fiiper omnem domum pa-
tris eius, nee deficiat de domo Ioab fanie Ali-
ens, et leprofus,et tenens fufum, et cadens-gla-
dio,et indigens pane. Igitur Ioab et Abifai,
frater eius, interfecerunt Abner, eo, quod occi-
diffet Afahel, fratrem eorum, ifi Gibeon in
praelio.
Dixit autem Dauid ad Ioab, et ad omnem
populum, qui erat cum eo: Scinditeveflimen-
ta veflra, et cingimini faccis, et Iugete propter
Abner. Porro rex Dauid fequebatur fere-
Kk 3 tnun.
509
LIBER SECVNDVS SAMVELIS. C A P. III. IV. V.
trum. Cumque fepeliffent Abner >il]Hebron,
leuauit rex Dauid vocem fuam, et fleuit fuper
tiumilum Abner. Fleuit autem et omnis po-
pulus, et lamentatus efl rex pr^pter Abner, et
äit : Nequaquam , vt mori folent ftulti, mor-
tüus es Abner; Manus tuae ligatx non funt, et
pedes tili non fuenuit in compedibus; fedfic-
ut folent cadere coram filiis iniquitatis, fic cor-
ruifti. Et omnis populus fleuit magis fuper
eum.
Cumque veninet vniuerfa multitudo, cibum
eapere cum Dauid , clara adhuc die , iurauit
Dauid, dicens : H^c faciat mihi Deus , et haec
addat, fi ante oceafum folis guftauero panem,
vel aliud quicquam ! Omnisque populus audi-
uit,et placuerunt eis cuncla , quae fecit rex in
confpectu totius populi. Et cognouit omnis I etdixerat : Mortuus efl Saul, qui putabat,fe pro
populus , et vniuerfus Ifrael in die illa, quod I fpera nunciare, tenui et occidi cum in Ziclag,
fl»
cum, etperciuTerunteumin abdomine Rechab
et Baena frater eius,etfugerunt. Cum enimin-
greffi fuiffent domum, ille dormiebat fuper le-
clam fuum in conclaui, et percutientes inter-
fecerunt eum, et abftulerunt ei caput. Subla-
toque capite eius, abierunt per viam deferti
tota no&e, et attulerunt caput Isbofeth ad Da-
uid in Hebron. Dixeruntque ad regem : Ec-
ce, caput Isbofeth, filii Saul, inimici tui, qui
quserebat animam tuam,et dedit Dominus do-
mino noflro regi vltionem hodie de Saul et de
femine eius.
Refpondens autem Dauid Rechab et Baena
fratri iÜius, filiis Rimon Berothitje, dixit ad eos :
ViuitDominus! qui eruit animam meam de omni
anguftia, quoniam eum, qui annunciauerat mihi
non actum effet a rege,vt occideretur Abner,
filius Ner. Dixit quoque rex ad feruos fuos:
Num ignoratis, quod princeps et maximus ce-
cidit hodie in Ifrael ? Ego autem adhuc tener
fum, et vnctus rex. Porro viri üli, filii Zerit-
ia, duri funt mihi: Retribuat Dominus facienti
malum ,iuxta malitiam fuam.
CAPITVLVM IV.
Audiuit autem filius Saul, quod cecidifTet Ab-
ner in Hebron, et diffolutae funt manus
eius, omnisque Ifrael perturbatus eil,
Duo autem viri principes militum erant
Saul, nomen vni Baena , et nomen alteri Re-
chab, filii Rimon, ßerothitae, de filiis Benia-
min; fiquidem et Beroth reputata eil in filiis
Beniamin. Et fugerunt ßerothitae in Gethaim,
fueruntque ibi aduenae vsque ad tempus illud.
Erat autem Ionathan, filio Saul, filius debilis
pedibus ; quinquennis enim fuit, quando venit
nun eius de Saul et Ionathan ex Iefreel. Toi
ijens itaque eum nutrixfua, fugit; cumque
feftinaret,vt fugeret, cecidit, et claudus factus
eil*; habuitque vocabulum Mephibofeth.
Venientes igitur filii Rimon, ßerothitae, Re-
chab et Baena ; ingreffique funt feruente die
domum Isbofeth, qui dormiebat fuper flratum
iimm meridie.
In greift funt autem demum^vt auferent triti-
cui oportebat me euangelium dare : quanto
magis nunc, cum homines impii interfece-
runt virum innoxium in domo fua fuper le,-
clum fuum ? non quasram fanguinem eius de
manu veflra et auferam vos de terra ? Pnece-
pit itaque Dauid pueris fius , et interfecerunt
eos, praeeidentesque manus et pedes eorum,
fufpenderunt eos fuper pifeinam in Hebron.
Caput autem Isbofeth tulerunt et fepelienmt
ia fepulchro Abner in Hebron.
CAPITVLVM V.
Ut venerunt vniuerfas tribus. Ifrael ad Dauid
J-' in Hebron, dicentes : Ecce, nos os tmim
et caro tuafumus; fed et heri, et nudius tertius,
cum effet Saul rex fuper nos, tu eras educens
et reducens Ifrael. Dixit autem Dominus ad
te: Tu pafees populum ineum Ifrael, et tu
eris dux fuper Ifrael. Venerunt quoque etfe-
niores Ifrael ad regem in Hebron, et pereuflit
cum eis rex Dauid feedus in Hebron coram
Domino, vnxeruntque Dauid in regem fuper
Ifrael. Filius triginta annorum erat Dauid,
cum regnare cepiffet, et quadraginta annis re-
gnauit. In Hebron regnauit fuper Iudam fe«
ptem annis et fex meniibus; in Ierufalem au-
tem regnauit triginta tribus annis fuper omnem
Ifrael et Iudam.
Et abiit rex, et omnes viri, qm erant cum
eo
LIBER SECVNLVS SAMVELIS. CAP. V. VI*
*R_
co in lerufalem , ad Iebufaeiun , habitatorem
terrae. Didumque eft Dauid ab eis : Non In-
grediens huc, fed cceci et claudi depellent te.
Id vero fignificabant: Non ingredietur Dauid
huc. Cepit autem Dauid arcem Zion, haec eft
ciuitas Dauid. Propofuerat enim Dauid prae-
mium in die illa, qui percußiflet Iebufacum, et
ättigiflet tecTorum Ganales, et coecos etclaudos,
quos oderat anima Dauid. Idcirco dicitur in
prouerbio : Ccecus et elaudus non intrabunt
domum. Habitauit autem Dauid in arce Zion,
et vocauit eam ciuitätem Dauid, et aedificauit
per gyrum, a Millo, et intrinfecus. Et ingre-
diebaUir profieiens, et Dominus, Deus exerci-
tnum, erat cum eo.
Mifit quoque Hiram, rex Tyri, nuncios ad
Dauid, et ligna cedrina ad parietes, et artifices
•lignorum, et artifices lapidum , vt aedificarent
domum Dauid. Et cognouit Dauid, quod
confirmaffet eum Dominus regem fiiper If-
rael, et quod exaltaflet regnum eius propter
populum fuum Ifrael. Accepit ergo Dauid
adhuc vxores et concubinas de lerufalem,
poftquam venerat de Hebron. Natique funt
Dauid et alii filii et filiac, et hxq nomina eo-
Tiim,qui nati funt ei in lerufalem: Samua,So-
bab, Nathan, Salomo, Iebehar, Elifua, Nepheg,
laphia, Elifama, Eliada, Eliphalet.
Audierunt ergo Philiftini , quod vnxifiTent
Dauid in regem fuper Ifrael , et afcenderunt
vniuerfi, vt quacrerent Dauid. Quod eum au-
difiet Dauid, defcendit in praefidium. Phili-
ftini autem venientes, dirperfi funt invalleRe-
phaim. Et confuluit: Dauid Dominum, di-
^ens: Afcendam ad Pliihftinos? et dabis eos
in manu mea? Et dixit Dominus ad Dauid :
Afcende, quia tradens dabo Philiftinos in ma-
nu tua. Venit ergo Dauid in Baal Prazim, et
percuilit eos ibij et dixit: Diuifit Dominus
mimicos meos coram me, ficut diuiduntur
aquae. Propterea vocatum eft nomen loci il-
lius BaalPrazim. Et reliquerunt ibi fculptjlia
fua, quae tulit pauid et viri eius.
Et addiderurit adhuc Philiftini , Tt afcende-
rent, et difperfi fimt in Valle Rephaim. Con-
fuluit autem Dsuid Dominum: Afcendam
contra PlÄinos? et tradcs eos in manus.
512
meas } Qui refpondit : Non afcendas contra
eos, fed gyra poft tergum eorum, et venies ad
eos ex aduerfo pirorum ; et cum audieris fo-
nitum clamoris gradientis in cacumine pin>
rum , tunc inibis prajlium, quia tunc egredie-
tur- Dominus ante faciem tuam, vt percutiat
caftra Philiftinorum. - Fecit itaque Dauid, fic-
ut praeceperat ei Dominus, et percuftit Philifti-
nos de Gibea, vsque dum venias Gafer.
CAPITVLVM VI.
/^ongregauit autem rmium Dauid omnesele-
^* cl:os ex Ifrael, triginta millia. Surrexit-
que Dauid, et abiit, et vniuerfus populus, qui
erat cum eo, de viris Iuda', vt adducerent ar-
cam Dei, quas vocatur * Dominus exercituuni
fuper eam in Cherubim. Et impofnernnt ar-
eam Dei fuper plauftrum nouum. Tulerunt-
que eam de domo Abinadab , qui erat in Gi-
bea, Vfa autem et Ahio, filii Abinadab, mina-
bant plauftrum nouum. Cumque tuliflent
plauftrum cum arca de domo Abinadab, qui
erat in Gibea, Dauid et tota domus Ifrael lu-
debant coram Domino in omnibus inftru-
mentis abiegnis, et citharis, et nablis, et tym-
panis, et fiftris, et cymbalis.
Poftquam autem venerum ad horreum Na-
chon, extendit Vfa manum ad arcam Dei, et
tenuit eam , quoniam boues e via deerrabant.
Iratu'sque eft indignatione contra Vfam Do-
minus, et percuftit eum fuper temeritate, qui.
mortuüs eft ibi iuxta arcam Dei. Contriftatus
eft autem Dauid, eo, quod Dominus ita diuul-
fiflet Vfam, et vocatum eft nomen loci illius
PerezVfae , vsque in diem hanc. Et extimuit
Dauid Dominum in die illa, dicens : Quomu-
do ingredietur ad me arca Domini ? Et noluit
diuertere ad fe arcam Domini in ciuitätem
Dauid, fed diuertit eam in domum Obededom
Gathaei. Et habitauit arca Domini in domo
ObedEdom, Gathaei, tribus menfibus, et bene-
dixit Dominus ObedEdom, et omnem domum
eius.
Nunciatumque eft jregi Dauid, quod benedi-
xiffet Dominus ObedEdom, et omnia eius
propter arcam Dei. Abiit ergo Dauid, et addu«
xit arcam Dei de domo ObedEdom in ciuitä-
tem Dauid cvun lsetitia, Cumque progrefii
eifenl
5*3
LIBER SECVNDV3 SAMVELIS. CAP, VI VII.
SM
effent hi, qui portabant arcam Domini , fex
paffns, immolabant bouem et ouem faginatam.
Et faltabat Dauid totis viribus ante Dominum.
Porro Dauid erat accinclus Ephod lineo ; et
Dauid, et omnis domus Iiiael ducebant arcam
teftamenti Domini , in tuba et in clangore
buccinx.
Cumque intraffet arca Domini in ciuitatem
Dauid, Michal, filia Saul, profpiciens per fene-
ftram, vidit regem Dauid fubfilientem , atque
faltantem coram Domino, et defpexit eum in
corde fuo. Et introduxerunt arcam Domini,
et impofuerunt eam in loco fuo in medio ta-
bernaculi, quod tetenderat ei Dauid. Et ob-
tulit Dauid holoeaufta et teletica coram Domi-
no. Cumque compleflet offerens holoeaufta
et teletica, benedixit populum in nomine Do-*
mini exercituum, et partitus eft yniuerfie mul-
titudini Ifrael, tarn viro, quam mulieri, fingu-
lis tortam panis vnam, et fruftum cärnis , et
pultem. Et abiit omnis populus, vnusquisque
in domum fuam.
Reuerfus eft autem Dauid, vt henediceret
domui iuae. Et egrefTa Michal, filia Saul
nus tecum eft. Faclum eft autem in illa nocte,
ecce, fermo Domini venit ad Nathan, dicens:
Vade, et loquere ad feruum meum Dauid:
Hxc dicit Dominus : Numquid tu aedificabis
mihi domum ad habitandum ? Neque enim
habitaui in domo ex die illa, qua eduxi Ifrael
de terra Aegypti, vsque in diem hanc,fedam-
bulabam in tabernaculo , et in tentorio , per
cuncla loca , quae.! tranfiui cum omnibus filiis
Ifrael? Numquid loquens locutus ihm ad vnam
de tribubus Ifrael, cui prsecepi, vt pafeeret po-
pulum meum Ifrael, dicens : Quarenon xdifiV
catis mihi domum cedrinam?
Et nunc dices feruo meo , Dauid : H<ec di-
cit Dominus exercituum : Ego tuli te de pa-
feuis, fequentem greges, vt efles dux fuper po-
pulum meum Ifrael, et fui tecum in omnibus,
vbieunque ambulafti^et interfeci vniuerfos ini-
micos tuos a facie tua ,.fecique tibi nomeH
grande, iuxta nomen magnorum, qui hmt in
terra. Et ponam locum populo meo Ifrael,
et plantabo eum., et habkabo cum eo , et non
mouebitur amplius, nee vlterius filii iniquita-
tis affligent cum, ficut prius ex die, qua con-
occurfumDamd.alt^iamglonofus fuitho- ^^^PV^?^ ****'• et
die rex Ifrael, difco operienf fe ante ancillas j {^^^^^?1^^,?!T,C
m
feruorum fuorum, et nudatus eft, quafi fi nu*
detur vnus de feurris. Dixitque Dauid ad Mi-
chal: V iuit Dominus ! quia ludam ante Domi-
num, qui elegit me potius,quam patremtuum,
et quam omnem domum eins, et praxepit mi-
hi, vt eifern dux fuper omnem populum Do-
mini in Ifrael. Et ludam, et vilior fiam plus,
quam faclus fum,et ero humilis in oculis meis,
et cum ancillis, de quibus locuta es , glorifica-
bor. Igitur Michal, filiae Saul, non eft natus
filius, vsque in diem mortis fua?.
CAPITVLVM VII.
üaclum eft autem, cum fediffet rex in domo
-*- fua, et Dominus dadiffet ei requiem vndi-
que ab vniuerils inimicis fuis, dixit adt Nathan
prophetam : Videsne i quod ego habitem in
domo cedrina, et arca Dei pofita fit in taber-
naculo ? Dixitque Nathan ad regem : Omne,
quod eft in corde tuo , vade fac, quia Domi-
quod domum faciat tibi Do-
minus.
Cumque completi fuerint dies tui , et dor-
miens cum patribus tuis, fufeitabo ferne?
tuum poft te, quöd egredieturde vtero tuo, et
fortunaboregnumeius; Ipfe axiificabit domum
nommi meo, et fortunabo thronumregnieius,
vsque in fempiternum: Ego ero ei in patrem,
et ipfe erit mihi in filium. Qui fi inique ali-
quid gelTerit, arguam eum virga humana, etpla-
gisfihorumhominumj mifericordiam autem
meamego non auferam ab eo, ficut abftuli a
Saul, quem amoui a facie mea. Et fecura erit
domus tua, et regnum tuum, vsque in zeter-
num, ante faciem tuam, et thronus tuus erit
firmus perpetuo.
Secundum omnia verba haec, et iuxta vni-
uerfuri vifionem iftam, fic locutus eft Nathan,
ad Dauid. Ingreffus eft autem rex Dauid, et
fedit coram Domino^ et dixit: Quis ego fum,
DomiRe Deus ? et qux domus mea > qui ad-
duxifH
w
LIBER secvndvs S AM VE LI S. CAP. VII. VIII. IX*
516
duxifti me huc vsque? Sed et hoc parum vi-
fum eft in confpedu tuo, Domine Deus, nifi
loquereris etiam de domo ferui tui in longin-
quum: Sic eft mos cum nomine Domine
Deus! Quid ergo vlterius loquetur Dauid ad
te ? Tu en m fcis feruum tuum, Domine Deus !
Propter verbum tuum, et fecundum cor tuum
fecüti omnia magnalia haec, ita, vt notum fa-
ceres feruo tuo.
Idcirco magnificatus es Domine Deus, quia
non eft fimilis tui, neque eft Deus extra te, in
omnibus, quje audiuimus auribus noftris. Quae
eft autem, vt populus tuus Ifrael, gens in ter-
ra, propter quam iuit Deus, vtredimereteam
m populum,et poneret fibi nomen, feceretque
eis magnalia et horribilia fuper terram arfacie
populi tui , quem redemifti tibi ex Aegypto,
gente et deo eins ? Firmafti enim tibi popu-
lum tuum Ifrael in populum fempilernum, et
tu Domine Deus faclus es eis in Dem«.
hob , regem Zoba , quandö profecTus eft , vt
dominaretur fuper flumen Euphraten , et ce«
pit Dauid ex exercitu eius mille feptingentos
equites, et viginti millia peditum ; et mutilauit
omnes equos curruum ; dereliquit autem ex
eis centum cnrrus. Venit quoque Syria Da-
mafci, vt prsefidium ferret HadadEfer, regi
Zoba. Et percufllt Dauid de Syris viginti duo
millia virorum, et pofuit Dauid prarfidium in
Syria Damafci, factaque eft Syria Dauid fer-
uiens fub tributo. Seruauitque Dominus Da-
uid in omnibus, ad quascunque profectus eft.
Et tulit DauM aureos clypeos, quos habebanc
ferui HadadEfer, et detulit eos in lerufalem :
Et de Betah, et de Berothai, ciuitatibus Hadad
Efer, tulit rex Dauid aes niulrum nimis.
Audiuit autem Thoi, rex Hemath, quod
percufllflet Dauid omne robur HadadEfer , et
mifitThoi-Ioram, filium fuum, ad regem Dauid,
vt falutaret eum congratulans, et gratias age-
Nunc ergo, Domine Deus, verbum, quodjret, eo quod expugnafiet HadadEfer , et per-
locutus es fuper feruum, tuum, et fuper do-jciifliflTet eum. Hoftis quippe erat ThoiHadad-
mum eins, fufcita in fempiternum, et fac, fic-jEfer, et in manu eius erant vafa aurea,et vafä
ut locutus es, vt magnificetur nomen tuum|argentea,et vafa asrea, quas etipfa fanclificauit
vsque in fempiternum , atque dicatur Domi- rex Dauid Domino, cum argento et auro, quae
nus Deus exercituum, Deus fuper Ifrael. Et fanctificauerat de vniuerfis gentibus, quas liib-
domus ferui tui Dauid erit firmacoram Domi- egerat de Syria, Moab, filiis Amnion, Fhlifti-
no, quia tu Domine exercituum, Deus Ifrael, nis,Amalec, et de praeda HadadEfer, filiiRe-
reuelafti auriculae ferui tui , dicens: Domumj hob, regis Zoba.
sedificabo tibi! propterea inuenit feruus tuusj Fecit quoque Dauid fibi nomen, cum reuer-
cor ftium, vt oraret te oratione hac. Nunc
ergo, Domine Deus, tu es Deus, et-verba tua
erunt vera : locutus es enim ad feruum tuum
bona hxc. Incipe ergo, et benedic domura
ferui tui, vt fit in fempiternum coram te, quia
tu , Domine Deus, locutus es haec, et benedi-
clione tua benedicetur domus ferui tui in fem-
piternum»
CAPITWLVM VIII.
Factum eft autem poft ha;c, percufllt Dauid
Philiftinos,et humiliauit eos, et tulit Dauid
frenum tributi de raanu Philiftinorum. Et
percufllt Moab , et duas partes proftrauit in
terram mortuas, et vni parti vitam donauit.
Factusque eft Moab Dauid feruiens fub tributo.
Et percufllt Dauid HadadEfer , filium Re-
S. L Pars XIV.
teretur capta Syria , in valle falinarum , cadis
decem et odo millibus. Et pomlt praciidium
in Idomaea : et facta eft vniuerfa Idomxa fer-
uiens Dauid. Et feruauit Dominus Dauid m
omnibus, ad qii2ecunque profectus eft. Et re-
gnauit Dauid fuper omnem Ifrael. Faciebat
quoque Dauid iudicium et iuftitiam omni po-
pulo fuo. Ioab autem, filius Zeruia, erat fuper
exercitum. Porro Iofaphat, filius Ahikid, erat
a commentariis , et Zadoc, filius Ahitöb , et
Ahimelech, filius Abiathar, erant facerdotes : et
Seraia fcriba 5 Banaias autem, filius Ioiada, et
Creti etPleti. Filii autemDauid erant facerdo-
tes
CAPITVLVM IX.
Et dixit Dauid : Putasne , eft aliquis , qui
remanferit de domo Saul, vt faciam
L 1 cum
m
LIBER SECVNDVS SAMVELIS. CAP.IX.X.
fecit pater eius mecum mifericordiam, Mi"
fit ergo Dauid, confolans eum per feruos fuos
fuper patris interitu. Cum autem veniffent
ferui Dauid in terram fiiiorum Amnion, dixe-
runt principes fiiiorum Amnion ad Hanon, do-
minum fuum: Putas, quod propter honorem
patris tui miferit Dauid ad te confolatores, et
non ideo , vt fpecularetur ciuitatem , et euer«
teret eam,mifit Dauid feruos ad te?
Tulit itaque Haiion feruos Dauid , rafitque-
dimidiam partem barbae eorum,. et praefcidiö
veftes eorum medias, vsque- ad nates, et dimi-
fit eos. Quod cum nunciatum eilet Dauid, mi-
fit in occurliim eorum (erant enim viri valde
deturpati), et mandauit eis Dauid: Manete in
Iericho, donec crefcat barba veftra, et tanc re-
uertimini»
Videntes autem fllii Amnion, quod foete*
rent coram Dauid, miferunt et coRduxerunt
mercede Syrum Rehob, et Syrum Z.oba, vigira-
ti millia peditum, et a rege Maacha mille vi-
ros , et ab Istob duodecim miilia virorurn.
Quod cum audiflet Dauid, mißt Ioab et omnem
exercitum bellatorum. Egreüi funt ergo filii.
Ammon,et inftruxerunt aciem ante introitum
portas. Syrus autem Zoba, et Rehob, et Istob,
et Maacha feorfum erant in campo.
Videns ergo Ioab , quod prasparatum eßet
aduerfum fe pralium, et a fronte, et poft ter-,
gum, elegit fibi ex omni iuuentute Ifrael , et
inftruxit aciem contra Syrum, reliquam au-
tem partem populi tradidit Abifai, fratri fuo;
qui inftruxit aciem aduerfus filios Amnion. Et
ait Ioab : Si praeualuerint aduerfum nie Syri,
eris milii in adiuterium; fi autem filii Amnion
praeualuerint aduerfum te, auxiliabortibi. Efto
vir fortis, et pugnemus pro populo noftro, et
pro ciuitatibus Dei noftri ; Dominus autem fa-
cum eo mifericordiam. propter Ionathan?
Erat autem de domo Saul feruus, nomine Zi-
ba ; Quem cum voeaffet rex ad fe, dixit ei :
Xune es Ziba ? Et ille refpondit : Ego fum,
feruus tuus. Et ait rex : Numquid fupereft
aliquis de domo Saul , vt faciam cum eo mi
fericordiam Dei ? Dixitque Ziba regi : Super-
. eft filius Ionatli3e claudus. Vbi (inquit) eft?
Et Ziba ad regem: Ecce, ait, in domo eftMa-
ehir, fllii Ammiel, in Lodabar. Mifit ergo rex
Dauid, et tulit eum de domo Machir^filii Am-
miel, de Lodabar.
Cum autem veniffet Mephibofeth, filius
Jonathan, fllii Saul, ad Dauid, corruit in faciem
fuam,et adorauif» Dixit Dauid : Mephibo-
feth. Qui refpondit: Adfum, feruus tuus.
Et ait ei Dauid : Ne timeas, quia faciens fa-
ciam in te mifericordiam propter Ionathan,
patrem tuum , et reftituam tibi omnes agros
Saul, patris tui, et tu comedes panem in men-
fa mea femper. Qui adorans eum, dixit : Quis
ego fum, feruus tuus, quod refpexifti fuper ca-
nem mortuum, ficut ego fum ?
Vocauit itaque rex Ziba, puerum Saul , et
dixit ei : Omnia, quaccunque fuemnt Saul, et
vniueriam domum eius dedi fllio domini tui:
Operare igitur ei terram, tu et filii tui, et ferui
tui, et inferes fllio domini tui cibos, vt alatur :
Mephibofeth autem , filius domini tui, conie-
det femper t panem fuper menfam meam.
Erant autem Ziba quindecim filii, et viginti
ferui. Dixitque Ziba ad regem : Sicut iuffifti,
domine mi rex , feruo tuo, fic faciet feruus
tuus. Et Mephibofeth comedat fiiper men-
fam meam, quafrvnus de filiis regis. Habe-
bat autem Mephibofeth filium panjulum, no-
mine Micha. Omnis vero .cognatio domus
Ziba feruiebat Mephibofeth. Porro Mephi-
bofeth habitabat in Ierufalem, quia de menfa ciet,quod bonum eft in oculis fuis !
regis afllduo vefcebatur $ et erat claudus vtro-
que pede.
Iniit itaque Ioab et populus eius , qui erat
cum eo, certamen contra Syros, qui ftatim fu-
gerunt a facie eius 5 Filii autem Ammon vir
CAPITVLVM X» dentes, quod fugiffent Syri, fugerunt et ipfia
TDaclum eft autem poft Jiasc, vt moreretur facie Abifai, et ingrefii funt ciuitatem. ReueF-
■^ rex fiiiorum Ammon : et regnauit Hanon, fusque eft Ioab a filiis Amnion, et venit lera-
filius eius , pro eo. Dixitque Dauid : Faciam falem. Et videntes Syri, quod effent percus-
mifericordiam cum Hanon, filio Nahas, ficut fi coram Ifrael , congregati funt fimulj mifit-
que
S*9
LIBER SECVNDVS SAMVELIS. CAP. X. XI.
520
que HadadEfer, et eduxit Syros, qui erant trans
fluuium,et adduxit eonim exercirum. Sobach
autem, magifter militise HadadEfer, erat prin-
ceps eorum.
Qiiod cum mmciatum eflet Dauid, contra-
xit omnem Ifraelem, et tranfmitIordanem,ve-
nitque in Helam. Et inftruxerunt aciem Syri
contra Dauid, et pugnauerunt contra Ifrael;
Fugeruntque Syri a facie Ifrael, et oceidit Da-
uid de Syris feptingentos currus , et quadra-
ginta miilia equitum ; et Sobach magiftrum
militise percuflit, qui mortuus eft ibi. Videntes
autem vniuerfi reges , ferui HadadEfer , fe
percuflbs ab Ifrael ; pacem fecerunt cum If-
rael, et feruierunt eis, timueruntque Syri, vlte-
rius auxilium praebere fiiiis Amnion.
CAPITVLVM XL
Polt annum, tempore, quo folent reges ad
bella procedere, mißt Dauid Ioab et feruos
fuos cum eo, et vniuerfum Ifrael, vt vaftarent
fiiios Ammon ; et obfederunt Rabba : Dauid
autem remanlit in Ierufalem. Et accidit ve-
fpere, vt furgeret Dauid de ftratu fuo, et de-
ambularet in teclo domüs regia; , viditque de
teclo mulierem fe lauantem. Erat autem mu-
lier pulchra valde. Mißt ergo rex, et requifi-
uit, qua; effet mulier. Et dixit : Eftne haec
BathSeba,filiaEiiam, vxor VriseHethaei? Mis-
fis itaque Dauid nunciis, tulii' eam. Qu?e cum
ingrefla effet ad illum, dormiuit cum ea. Sta-
timque fanctifieata eft ab immunditia fua , et
reuerfft eft in domiam fuam.
Et mulier erat grauida, mittensque nuncia-
uit Dauid, et ait : Sum grauida. Mifit autem
Dauid ad Ioab, dicens : Mitte ad me Vriam He-
thseum. Mifitque Ioab Vriam ad Dauid 5 et
venit Vria ad Dauid. Quasfiuitque Dauid:
Re&ene haberet Ioab , et populus, et bellum?
Et dixit Dauid ad Vriam : Vade in domum
tuam, et laua pedes tuos. Et egreffus eft Vria
de domo regis , fecutusque eft eum cibus re-
gius. Dormiuit autem Vria ante portam do-
mus regiae cum alüs feruis domini fui , et non
defcendit ad domum fuam.
Nunciatumque eft Dauid a dicentibus : Non
iwit Vrias in domum fuam. Et ait Dauid ad
Vriam : Numquid non peregre venifti ? Quare
non defcendifti in domum tuam ? Et ait Vrias
ad Dauid : Area et Ifrael et Iuda habitant in ta-
bernaculis, et dominus mens Ioab, et ferui do-
mini mei in agris manent,et ego ingrediar do-
mum meam, vt comedam, et bibam, et dor-
miam cum vxore mea? Per falutem tuam et
per falutem animx tuse non faciam rem hanc !
Ait ergo Dauid ad Vriam: Mane etiam hie ho-
die, et cras dimittam te. Manlit igitur Vria in
Ierufalem in die illa et altera. Et vocauit eum
Dauid, vt comederet coram fe, et biberet, et
inebriauit eum. Qui egreffus vefpere, dormi-
uit in ftrato fuo cum feruis domini fui, et m '
domum fuam non defcendit.
Mane ergo feripfit Dauid epiftolam adIoab#
mifitque per manum Vriar, feribens in epifto-
ia: Colloca Vriam contra pugnatit, vbi eft
acerrima, et a tergo relinquitc eum, vt percus-
fus intereat Igitur cum Ioab obllderetvrbem,
collocauit Vriam in loco, vbi feiebat, viros efle
fortiilimos- Egreffiqüe viri de ciuitate, bella-
bant aduerfum Ioab, et ceciderunt de populo
feruoriun Dauid, et mortuus eft etiam Vria
Hethasus.
Mifit itaque Ioab, et nunciauit Dauid de hel-
lo? prsecepitque nuncio dicens: cum comple-
ueris vniuerfos fermones belli ad regem, ü vi-
deris eum indignari et dixerit : Quare accefli-
ftis ad mumm, vt pradiaremini?anignorabatis,
quod de muro iaculantur ? Qiiis percuflit Ahi-
melech,filium Ierubefeth? Nonne mulier mi-
fit fuper eum fragmen molse de muro, et in-
terfecit eum in Thebez? Quare iuxta mumm
acceffiftis? Dices: Etiam feruus tuus Vria He-
thaeus oeeubuit.
Abiit ergo nuncius, et venit, et narrauit Da-
uid omnia, quae praeeeperat ei Ioab, et dixit
nuncius ad Dauid ; Prseualuerunt aduerfum nos
viri, et egrefli funt ad nos in agmm ; nos au-
tem repreflimus eos vsque ad portam ciuita-
tis, et iaculati fiuit fagittarii ad feruos tuos de
muro defuper, mortuique funt de feruis regis:
Et feruus tuus, Vria Hethasus, mortuus eft.
Et dixit Dauid ad nuncium : Hx c dices Ioab :
JNon te frangat ifta res, nunc enim hunc, nunc
I illum deuorat gladius:,. Vrge bellum tuum ad-
Ll 2 uerfuin
*2l
LIBER SECVNDVS SAMVELIS. CAP. XI. XII,
?22
hoc fole : Tu enim fecifti clam , ego- autem
faeiam hanc rem coram toto Ifrael, et coram
hoc fole.
Et dixit Dauid ad Nathan :Peccaui Domino,
Dixitque Nathan ad Dauid : Dominus quoque
fuftulit peecatum tuum ; non morieris : Verun-
tamen, quoniam blafphemare fecifti inimicos
nomen Domini, propter hoc filius, qui natus
eil tibi, morte morietur. Et reuerfus eft Na-
than in dorn am fuam. Percuffit quoque Do-
minus paruulum.quem pepererat vxorVriae Da-
uid, et grauiter aegrotauit. Deprecatusque eft
j Dauid Dominum pro paruulo , et ieiunauit
1 Dauid ieiunio, et ingreffus feorfum, iacuit fu-
j per terram. Venernnt autem feniores domus
leius, cogentes eum,yt furgeret de terra; qui
noluit,nec comedit cum eis cibum.
Accidit autem die feprima, vtmorereturin-
fans. Timueruntque ferui Dauid nunciare ei,
quod mortuus effet paruulus. Dixerunt enim :
Ecce, cum paruulus adhuc vineret, loqueba-
mur ad eum, et non audiebat vocenv noftram 5
quanto magis, fi dixerinius, mortuus eft puer,
fe afiliget. Cum ergo Dauid audiffet feruos
fuos muflitantes, intellexit, quod mortuus effet
• infantulus, dixitque ad feruos fuoslNum mor-
j tuus efl puer ? Qui refponderunt ei : Mortuus
eft. Surrexit ergo Dauid de terra, et lotus
I vncTusque eft ; cumque mutafTet veftem , in-
grefliis eft domum Domini, et adorauit, et ve-
nit in domum fuam, petiuitque, vt ponerent
ei panem ', et comedit.
Dixerunt autem ei ferui fui : Quid hoc efl,
quod fecifti ? Propter infantem, cum adhuc vi-
| ueret, ieiunafti et flebas; mortuo autem puero,
furrexifti, et comedifti panem ? Qui ait : Propter
infantem, vtviuer et, ieitmaui et fleui; dicebam
enim : Quis feit, fi donet eum mihi Dominus,
et viuat mfans ? Nunc autem, quia mortuus eft,
quare flebo ? Numquid potero reuocare eum
amplius; ego vadam magis ad eum, illevero
non reuertetur ad me. Et confolatus eft Da-
uid BathSeba, vxorem fuam , ingreffusque ad
eam, dormiuit cum ea : Quae genuit filium, et
vocauit nomen eius Salomo, etDominus dilexit
eum. Miiitqueeumin manu Nathan prophetar,
et
uerfus vrbem , vt deftruas eam , et conforta
eos. Audiuit autem vxor Vrias , quod mor-
tuus eflet Vria, vir fuus, et luxit eum. Et poft
fiicliim mißt Dauid, et introduxit eam in do-
mum fuam, et facla eft ei vxor, peperitque ei
filium. Et difplieuit haec res, quam fecerat
Dauid, coram Domino.
CAPITVLVM XII.
A/f ifit ergo Dominus Nathan ad Dauid ; qui
"*•■*■ cum veniffet ad eum, dixit ei : Refponde
Biihi iudicium: Duo viri erant in ciuitatevna,
vnus diues, et alter pauper. Diues habebat oues
et boues plurimos valde , pauper autem nihil
habebat omnino, praeter vnam ouem paruu-
lam, quam emerat , et nutrierat, et creuerat
apud eum fimul cum filiis eius, de pane illius
comedens, et de ealice illius bibens, et in finu
illius dormiens , eratque illi ficut filia. Cum
autem quidam peregrinus vemfTet ad diuitem,
parcens ille iumere de ouibus et bobus fuis, vt
pararet conuiuium peregrino illi, qui venerat
ad fe, tulit ouem viri pauperis, et praeparauit
eibos homini illi, qui venerat ad fe.
Iratus autem indignatione Dauid aduerfus
'hominem illum nimis, dixit ad Nathan : Viuit
Dominus ! quoniam filius mortis eft vir, qui fe-
cit hoc: Ouem reddet quadruplo,eo,quodfe-
cerit iftud, et non pepercerit. Dixit autem Na-
than ad Dauid : Tu es ille vir, qui fecit hanc
rem. Hase dicit Dominus, Dens Ifrael : Ego
vnxi te in regem fiiper Ifrael, et ego emi te de
manu Saul, et dedi tibi domum domini tui, et
vxores domini tui in finu tuo, dedique tibi do-
mum Ifrael et Iuda, et fiparua funt ifta, adii-
ciam tibi multo maiora ; quare ergo contem-
fjfifti verbum Domini , vt faceres malum in
©culis eius ? Vriam Hethacum percuftlfli gla-
dio, et vxorem illius aeeepifti in vxorem tibi,
et interfeeifti eum gladio fiüorum Amnion.
Quamobrem non recedet gladius de domo
tua, vsque in iempiternum, eo quod defpexe-
ris me,et tuleris vxorem Vrise Hethaei, vt effet
vxor tua. Itaque haec dicit Dominus : Ecce,
ego fufeitabo fuper te malum de domo tua, et
tollam vxores tuas in oculis tuis, et dabo pro-
ximo. tuo, et dormiet cum vxoribus tuis coram I
523
LIBER SEGVNDVS SAMVELIS. C A P. All. XIII.
524
et vocauit nomen eius ledidla , eo , quod di-
Kgeret eum Dominus.
Igitur pugnabat Ioab contra Rabba filiorum
Ammon , et expngnabat vrbem regiam. Mi-
fitque Ioab nuncios ad Dauid , dicens : Dimi-
caui aduerfnm Rabba , et cepi vrbem aqua-
rum : Nunc igitur congrega reliquam partem
populi , et obfide ciuitatem , et cape eam , ne
ego capiam eam, et nomini meo adfcribatur
Viktoria. Congregauit itaque Dauid omnem
populum, et profetfhis eil aduerfus Rabba.
Cumque dimicarfet, cepit eam, et tulit diade-
ma regis eorum de capite eius, pondoaurita-
lentum liabens, et gemmas pretiofas; et im-
politum eft fuper caput Dauid. Sed et prae-
dam ciuitatis afportauit multam valde , popu-
lum quoque eius educens , fubiecit eos ferreis
lerris , et vncis , et clauis , et combufRt eos in
fornace laterum. Sic fecit vniuerfis ciuitati-
bus filiorum Amnion. Et reuerfus eft Dauid,
et omnis exercitus in Ierufalem.
CAPITVLVM XIII.
I)oftea Abfalom, filius Dauid , habebat pul-
■*- chram fororem , nomine Thamar; hanc
«damauit Amnon , filius Dauid , et finxit fe
■aegrotare propter' Thamar , fororem fuam,
quia cum effet virgo, difficile videbatur , vt
quippiam ageret cum ea. Erat autem Am-
non amicus , nomine Ionadab, filius Simea,
fratris Dauid , vir prudens valde. Qui dixit ad
eum : Quare fic attenuaris macie , nli regis,
per iingulos dies ? Cur non indicas mihi ? Dixit-
que ei Amnon: Thamar, fbrorem fratris mei
Abfalom , amo. Cui refpondit Ionadab : Cu-
fea fuper Ie#ulum tuum, et languorem fimu-
laj cumque venerit pater tuus, vt vifitet te,
die ei : Veniat , oro , Thamar , foror mea, vt
det mihi eibum , et faciat efeam , et comedam
de manu eius.
Decubuit itaque Amnon , et finxit fe aegro-
teire. Cumque venifiet rex ad vifitandum eum,
ait Amnon ad regem: Veniat, obfecro, Tha-
mar , foror mea , vt faciat in oculis meis vnum
atque altemm pulmentum , et comedam de
manu eius. Mißt ergo Dauid ad Thamar do-
mum, dicens : Veni in domum Amnon, fra- 1
tris tui , et fac ei efeam. Venitque Thamar
in domum Amnon , fratris fui : Ille autem ia-
cebat. Quae tollens farinam , mifeuit , et eli-
xauit, et in oculis eius coxit pulmentum, tol-
lensque, quod coxerat, effudit, et pofuit co-
ram eo , et noluit coniedere.
Dixitque Amnon : Eiicite vniuerfbs a me*
Cumque eieeiffent omnes 7 djxit Amnon ad
Thamar : Infer efeam in conclaue , vt ve-
fear de manu tua. Tulit ergo Thamar pul-
mentum, quodfecerat, et intulit ad Amnon,
fratrem flitim , in conclaue. Cumque obtu-
liflet ei eibum , apprehendit eam , et ait : Ve-
ni , cuba mecum , foror mea. Quas refpon-
dit ei : Noli , frater mi , ne humilies me , ne-
que enim fic fit in Ifrael 5 noli facere flultitiam
hanc : Ego enim ferre non potero oppro-
brium meum , et tu eris ficut vnus ftultorum
in Ifrael: Quin potius loquere ad regem, et
non negabit me tibi.
Noluit autem Amnon aequiefeere preeibus
eius, fed prasualens viribus, humiliauit eam,
et cubauit cum ea. Et exofam eam habuit
odio magno nimis , ita , vt maius effet odium,
quo oderat eam , amore , quo ante dilexerat.
Dixitque ei Amnon: Sutge, et vade. Quae
refpondit ei : Maius eft hoc malum , quod nunc
agis aduerfum me, quam quod ante feeifti , ex-
pellens me. Et noluit audire eam , fed vocato
puero, qui rainiftrabat ei, dixit .\Eiice hanc a
me foras , et claude oftium poft eam. Quae
induta erat verficolore tunica j fic enim filiae
regis virgines veftiebantur.
Eiecit itaque eam minifter illius foras , clau-
fitque ofiium poft eam. Quae afpergens cine-
rem capiti fuo , feiffa verficolore tunica , im-
pofitisque manibus fuper caput fuum , ibat
egrediens , et clamans. Dixit autem ei Abfa-
lom, frater fuus: Numquid Amnon, frater
tuus, coneubuit tecum ? Sed nunc, foror, ta-
ce, frater tuus eft, neque affligas cor tuum pro
hac re. Manfit itaque Thamar foütaria in
domo Abfalom , fratris fui. Cum autem au-
diffet rex Dauid haec , valde male habuit eum.
Et non eft locutus Abfalom ad Amnon, nee
malum , nee bonum. Oderat enim Abfalom
11 3 Am-
52*
LIBER SECVNDVS SAMVELIS, CAP. XIII, XIV.
Amnon, eo, quod humiliaffet Thamar, foro-
rem fuaoi.
Factum efl autem pofl tempus biennii , vt
tonderentur oues Abfalom in Baal Hazor, quae
efl iuxta Ephraim. Et vocauit Abfalom omnes
filios regis, venitquead regem, e't aitadeum:
Ecce, tondentur oues femi tui: veniat, oro,
rex cum feruis fuis ad feruum fuum. Dixit-
que rex ad Abfalom: Noli, fili mi, ne venia-
mus omnes , et grauemus te. Cum autem in-
ftaret ei , et noluiffet ire , benedixit eura. Et
ait Abfalom ad Dauid: An non ibit nobifcum
Amnon, frater meus? Dixitque ad eum rex :
Non efl opus, vt eattecum. Infrabat itaque
Abfalom ei, et dimifit cum eo Amnon, et
vniuerfos filios regis.
Praceperat autem Abfalom pueris fuis , di-
cens: Obferuate, cum hilaris fuerit Amnon
vino, et dixero vobis: percutite eum^etin-
terficite eum; nolite timere, ego enim fum,
qui prascipio vobis ; confortamini , et eftote
viri ftrenui. Fecerunt ergo pueri Abfalom
aduerfum Amnon, ficut prseceperat eis Abfa-
lom. Surgentesque omnes filii regis, afcen-
deruntfinguliinulasfuas, etfugerunt. Cum-
que adhuc pergerent in itinere, fama peruenit
ad Dauid , dicens : Percuffit Abfalom omnes
filios regis , et non remanfit ex eis faltem vnus.
Surrexit itaque rex Dauid, et fcidit vefti-
menta fua, et cecidit fuper terrani , et omnes
ferui illius, qui afiiflebant ei,fciderunt vefli-
mentafua. Refpondens autem lonadab, filius
§imea, fratris Dauid, dixit: Ne aeflimet Do-
minus meus rex, quod omnes pueri regis oc-
cifi fint : Amnon folus mortuus efl , quoniam
fimultatem exercuit Abfalom ex die illa , qua
oppreflit Thamar fororem eius. Nunc ergo
ne ponat dominus meus rex fuper cor fuum
verbum iflud, dicens: Omnes filii regis occifi
funt • quoniam Amnon folus mortuus efl.
Fugit autem Abfalom. Et eleuauit puer fpe-
cuiator pculos fuos, et afpexit: Et ecce, po-
pulus multus veniebat de via fpaffim in latere
niontis. Dixit autem lonadab ad regem : Ec-
ce, filii regis adfimt, iuxta verbum ferui tui,
fic' factum cft. Cumque ceffaffet loqui , ap-
paruerunt et filii regis. Et intrantes, lcuaruut
526
vocemfiiam, et fleuerunt : Sed et rex, et om-
nes ferui eius, fleuerunt ploratu magno nimis.
Porro Abfalom fugiens, abiit ad Thalmai, filium
Ammihud , regem Geffur. Luxit ergo Dauid
filium fuum Amnon multis diebus. Abfalom au-
tem, cum fugiffet,et veniffet in Geffur, fuit ibi tri-,
bus anrtis. Ceff aiitque rex Dauid, perfequi Abfa-
lom, eo, quod confolatus effet fuper Amnon
interitu.
CAPITVLVM XIV.
Tnteliigens autem Ioab , filius Zeruia , quod
*■ cor regis verfum effet ad Abfalom, mifit
Thecoam, et tulit inde mulierem fapientem,
dixitque ad eam : Lugere te fimula , et indue-
re vefle lugubri , et ne vngaris oleo , vt fis
quafi mulier iam plurimo tempore lugens mor-
tuum , et ingredieris ad regem , et loqueris ad
eum fermones huiuscemodi. Pofuit autem
verba Ioab in ore eius.
Itaque cum ingreffa. fuiffet mulier de The-,
coa ad regem, cecidit coram eo fuper terram,
et adorauit, et dixit: Serua me,rex. Et ait
ad eam rex : Quid caufas habes ? Quas refpon-
dit; Mulier vidua ego fum, etlugeo, mortuus
efl enim vir meus ; et ancillze tux erant duo
filii , qui rixati funt aduerfum fe in agro , nul-
lusque erat , qui eos prohibere puffet , et per-
cuffit alter alterum , et interfecit eum. Et ecce,
confurgens vniuerfa cognatio aduerfum ancil-
lam tuam, dicit : Trade eum, qui percuffit
fratrem fuum , vt occidamus eum pro anima
fratris fui , quem interfecit , et deleamus haere-
dem ; et quasrunt extinguere fcintiliam meam,
quas relicta efl, vt non fuperfit viro meo no-
men, etreliquia? fuper terram.
Et ait rex ad mulierem : Vade in domum
tuam , et ego iubebo pro te. Dixitque mulier
de Thecoa ad regem; In me, domine, mirex,
fit iniquitas, et in domum patris mei, rex
autem et thronus eius fit innocens. Et ait rex :
Qui contradixerit tibi , adduc eum ad me , et
vltra non tanget te. Quas ait: Recordeturrex
Domini Dei tui , nemultiplieentur vindices fan-.
guinis ad perdendum, et nequaquam interfi-
ciant filium meum.Qui ait : Viuit Dominus, quia •
non cadet de capillis capitis eius fuper terram.
DLxitergo mulier; Loquatur ancilla tuaad«
domi-
5*7
LIBER SECVNDVS SAMVELlSCAP. XIV. XV.
$23
dominum meum regem verbum. Et ait : Lo
quere. Dixitque mulier : Qiiare cogitafti hu-
iuscemodi rem contra populum Dei , et loeu-
tns eft rex verbnm iftud , vt peccet , et non re-
ducat eieclum fuum ? Omnes morimur , et
quak" aqua? defluimus in terram , quae non con-
gregantur: Nee aufert Deus animam, fed co-
gitat , ne is , qui abieclus eil , a fe quoque abii-
ciatur. Nunc igitur veni , vt loquar ad domi-
num meum regem verbum hoc prasfente po-
pulo. Et dixit ancilla tua: Loquar ad regem,
ii forte faciat rex verbum ancillas fuse: Quia
exaudiet rex verba, vt iiberet anciüam fuam
de manu omnium, qui volebant de hasredita-
te domini delere nie, et filium meum fimul.
Et cogitauit ancilla tua : Fiet verbum domini
mei regis , ficut oblatio. Sicut enim angelus
Domini , fic eft dominus meus rex , vt audiat
bonum et malum : Vnde et Dominus Deus
tuus eft tecum.
. Et refpondens rex , dixit ad mulierem : Ne
abfcondas a me verbum , quod te interrogo.
Dixitque ei mulier : Loquere , domine mi rex.
Et ait rex : Numquid manus Ioab tecum eft
in omnibus iftis? Refpondit mulier et ait: Vi-
uat anima tua , domine mi rex , nemo nee ad
üniftram nee ad dexteram eft, nifi ficut locu-
tus eft dominus meus rex : Seruus enim tuus
Ioab ipfe praeeepit mihi , et ipfe pofuit in os
ancillae tu as omnia verba haec,vt verterem figu-
ram fermonis huius; feruus. enim tuus Ioab
prseeepit iftud. Tu autem , domine mi rex,
lapiens es , ficut folet fapientiam habere ange-
lus Dei, vt intelligas omnia fuper terram.
Et ait rex ad Ioab : Ecce , feci verbum hoc :
vade ergo, et reuoca puerum Abfalom. Ca-
äensque Ioab fuper faciem fuam in terram,
adorauit, et benedixit regi. Et dixit Ioab:
Hodie intellexit feruus tuus, quia intieni gra-
tiam inoculis tuis, domine mi rex f feeifti enim
fermonem , domine mi rex , ferui Uli, Sur-
rexit ergo Ioab, et abiit in GeiTur , et adduxk
Abfalom in Ierufalem.- Dixit autem rex : Re-
uertatur in domumfuam,:etfaeiemmeamnon
videat. Reuerfus eft itaque Abfalom in do-
anum fuam , et faciem regis non vidit.
in omni Ifrael , et decorus nimis ; a veftigio
pedis vsque ad verticem non erat in eo vlla de-
formitas. Et quando tondebat capillum,(femel
autem in anno tondebatur, quiagrauabat eum
ca?fanes,)ponderabat capillos capitis fui ducen-
tis ficlis. Natique funt Abfalom tres filii , et
filia vna , nomine Thamar , elegantis form«,
Manfitque Abfalom in Ierufalem duobus~an-
nis , et faciem regis non vidit.
Mißt itaque ad Ioab, vt mitteret eum ad
regem. Qui noluit venire. Cumque fecund©
mififlet, et ille noluiffet venire ad eum, dixit
feruis fuis: Scitis agrum Ioab iuxtaagrum me-
um , habentem meflem hordei , ite igitur , et
fuccendite eum igni. Succenderunt ergo ferui
Abfalom agrum igni.
Surrexitque Ioab , et venit ad Abfalom in
domum eius, et dixit : Quare fuccenderunt
ferui tui fegetem meam igni? Et refpondit
Abfalom ad Ioab: Miß adte, ohfecrans, vt
venires ad me, et mitterem te ad regem, et
diceres ei: Quare veni de Geffur? Melius mi-
hi erat ibi elfe. Obfecro igitur , vt videam fa-
ciem regis , quod fi eft iniquitas in me , inter-
ficiat me. Ingrefllis itaqu« Ioab ad regem,
mmeiauit ei omnia hxc. Vocatusque eft Ab-
falom , et intrauit ad regem , et adorauit fu-
per faciem terrae coram eo -7 obfeulatusque eft
rex Abfalom.
CAPITVLVM XV.
Igitur poft hax fecit fibi Abfalom currus et
-* equites, et quinquagintaviros fatellites. Et
mane confnrgens Abfalom , ftabatiuxtaintroi-
tum portse in via , et omnem virum , qui ha-
bebat negotium , vt veniret ad regis iudicium,
vocabat Abfalom ad fe , et dicebat : De qua
ciuitate es tu ? Qui refpondens , aiebat : Ex
vna tribu Ifrael ego fum, feruus tuus. Refpondit-
que ei Abfalom : Videntur mihi caufae tuse bo-
na; et leäx, fed non eft, qui te audiat, con-
ftitutus a rege,
Dicebatque Abfalom : Qa.is me conftituat
iudicem fuper terram, vt ad me veniant om-
nes, quibus eft lis, et iudiciiim et ius red-
dam ei? Sed et cum accederet ad eum homo,
Poiro ficut Abfalom vir non, eratpiüchejrvt adoraret ilium, extendebat manum fuam,
et
529
LlBER SECVNDVS SAMVEHS. CAP.XV.
530
et apprehendens , ofeulabatur eum: Faciebat-
que hoc omni Ifrael , venienti ad iudicium ad
regem , et furabatur corda virorum Ifrael.
Port quadraginta autem amios dixit Abfa-
lom ad regem Dauid: Vadam, etreddam Vo-
ta mea, quse voui Domino in Hebron. Vo-
uens enim vauit feruus üuis, cumeffetinGef-
fur Syrise , dicens : Si reduxerit me Dominus
in Ierufalem , facrificabo Domino. Dixitque
ei rex Dauid: Vade in pace. Et furrexit, et
abiit in Hebron. Mißt autem Abfalom ex-
ploratores in vniuerfas tribus Ifrael , dicens :
Statim vt audieritis clangorem buccinas , diel-
te: Regnabit Abfalom in Hebron. Porrocum
Abfalom ierunt ducenti viri, de Ierufalem vo-
cati, euntes fimplici corde, et caufam igno-
rantes. Accerfiuit quoque Abfalom Achitho-
phel Gilonitem , confiliarium Dauid, de ciui-
tate fua Gilo. Cumque immolaret viclimas,
fada efl coniuratio valida, populusque con-
currens , augebatur cum Abfalom.
1 _' Venit igitur nuncius ad Dauid, dicens: To-
to corde vniuerfus Ifrael fequitur Abfalom.
Et ait Dauid feruis fuis , qui erant cum eo in
Ierufalem : Surgite , et fugiamus ! non enim
erit nobis eiFugium a facie Abfalom. Fefiina-
te egredi , ne forte veniens , oecupet nos , et
impellat fuper nosmalum, et percutiat ciuita-
temoregladii. Dixeruntque ferui regisadeum:
Sicut prseeeperit dominus nofler rex: ecce,
ferui tui ! Egrefllis efl: ergo rex , et vniuerfa
domus eius , pedibus fuis. Et reliquit rex de-
cem mulieres coneubinas ad cuflodiendam do-
mum. Egreffusque rex et omnis Ifrael pedi-
bus fuis, procefferunt procul a domo, etvni->
uerfi ferui eius ambulabant iuxta eum , et le-
giones Crethi et Plethi , et omnes Gethaei, fex-
centi viri , qui feeunti eum fuerant de Gath,
pedites pnecedebant regem.
Dixit auteni rex ad Ithai Gethasum : Curve-
nis nobiscum ? Reuertere , et liabita cum rege,
quia peregrinus es , et reeipe te in locum tu-
um: Heri venifti , et hodie educam te, vtno-
biiscum vagus fis? Ego autem vadam, quo
iturus fum. Reuertere , et fratribus tuis tecum
mifericordia et fidelitas contingat! Et refpon-
dit Ithai regi, dicens: Viuit Dominus , et viuit
dominus meus rex, quoniam in quoeunque
loco fueris, domine mi rex, fiue in morte,
iiue in vita , ibi erit feruus tuus. Et ait Diiuid
Ithai : Veni , et tranfi. Et tränfiuit Ithai Ga-
thseus , et rex , et omnes viri , qui cum eo erant,
et reliqua multitudo, omnesque flebant voc.e
magna , et vniuerfus populus tranfibat. Rex
vero transgrediebatur toirentem Cidron , et
eunetus populus incedebat contra viam , qua
fpeclat defertum.
Venit autem et Zadoc , et vniuerfi Leuit»
cum eo, portantes arcam foederis Dei, etcol-
locauerunt ibi arcam foederis Dei. Et fubfli-
tit ibi Abiathar, donec omnis populus egref-
fus eil de ciuitate. Et dixit rex ad Zadoc ; Re-
porta arcam Dei in vrbem : Si inuenero gra-i-
tiam in oculis Domini , reducet me , et often-
det mihi eam, et tabernaculum iiium; fi au-
tem dixerit mihi : non places 5 prasfto fum , fa-
ciat , quod bonum efl coram fe.
Et dixit rex ad Zadoc iacerdotem: O Vi-
dens, reuertere in ciuitatem in pace, et Achi-
maaz , filius tuus , et Ionathan filius Abiathar,
duo filii veflri fint vobifeum. Ecce, egomo-
rabor in campe/lribus deferti , donec veniat
fermo a vobis , indicans mihi. Reportaue-
runt ergo Zadoc et Abiathar arcam Dei in Ie-
rufalem , et manferunt ibi. Porro Dauid afeen-
debat cliuum oliuarum feandens et flens , ibat
enim velatus, et operto capite, et omnis po-
pulus , qui erat cum eo , operto capite afeen-
debat plorans. Nunciatum eft autem Dauid,
quod Ahithophel effet in coniuratione cum
Abfalom. Dixitque Dauid : Infatua , quasfo,
Domine , confilium Ahithophel.
Cumque afeenderet Dauid fummitatem mon-
tis, in quo adoratur Deus; ecce, oecurrit ei
Hufai Arachites, feiffa vefle , et terra pleno
capite. Et dixit ei Dauid : Si veneris mecum,
eris mihi oneri , fi autem in ciuitatem reuer-
teris , et dixeris Abfalom : feruus tuus ero rex,
ficut antea fui feruus patris tui , ita nunc ero
feruus tuus ; irritum facies confilium Ahitho-
phel. Habes autem tecum Zadoc et Abiathar
facerdotes , et oiiine verbum , quodeunque
audieris in domo regis , indicabis Zadoc et
Abiathar facerdotibus j funt enim cum eis duo
üüi
S?r
L1BER SECVNDVS SAMVELI& C A P. XVI. XVII.
532
£lü eonun, Ahimaaz , filius Zadoe , et lona- feruisfhis: Ecce, filius me'us, qui egrefilts dt
than, filius Abiathar, et mittes per eos ad nie de vtero ineo , quaerit aniinam meam, quan-
pinne verbum, quod audieris. Veniente er- to magis hie filius lemini ? Sinke , vtnialedi-
go Hufai, amico Dauid, in ciuitatem, Abfa- j cat, quia Dominus prascepk ei$ fi forte refpi-
loin quoque ingrefTus ett. Ierufalem, et Ahi- eiat Dominus affiiclionem meairj,etreddatmi-
thophel cum eo. > j>
CAPITVLVM XVI.
/^umque Dauid tranfiifTet paululum de ver-
tice montis ,. apparuit Ziba, puer Mephi-
bofeth , in occurfum eins, cum duobus afinis
conftratis , et cum ducentis panibus , et centum
fafcibus VU32 paflae , et centum maflis ficorum,
et lagena vini. Et dixit rex Ziba; : Quid fibi
volunt hsec ? Refpondkqüe Ziba : Domine mi
rex , afini domefticis regis , vt fedeant , et pa-
nes et ficus , ad vefcendum pueris tuis ', vinum
autem , vt bibat , fi quis defatigatus fuerit in
deferto. Et ait rex"; Vbi efl filius domini tili?
Refpondkqüe Ziba regi: Remanfit in Ierufa-
leni, dicens: Hodie reflkuet mihi domus Ifrael
regnum patris mei. Et ait rex Zibas : Tuafint
omnia , quas fuerunt Mephibof eth. Dixitque
Ziba, et adorauit: Inueniam gratiam apud te,
domine mi rex.
Venit ergo rex Dauid vsque Banurim: Et
ecce , egrediebatur vir inde de cognatione do-
mus Saul, nomine Simei, filius Gera, proce-
debatque egrediens , et maledicebat, mittebat-
que lapides contra Dauid , et contra vniuerfos
feruos regis Dauid. Omnis autem populus,
et vniuerfi bellatores a dextro et a finiflro la-
.tere regis incedebant. Ita autem loquebatur
Simei, cum malediceret regem : Egredere,
egredere, vir fanguinum et vir Belial ! Red-
didit tibi Dominus vniuerfum fanguinem do-
I mus Saul , quoniam inuafifti regnum pro eo,
et dedit Dominus regnum in manu Abfalom,
filii tui, et ecce! premunt te mala tua, quo-
niam vir fanguinum es.
Dixit autem Abifai, filius Zeruia, regi:Qua-
re maledicit canis hie mortuus domino meo
regi? Vadam, et amputabo caput eins. Et ait
rex: Quid mihi vobiscum .eil, filii Zeruia?
Sink«, vtmaledicat! Dominus enim praeeepit
ei , vt malediceret Dauid : et quis dicet : Qiia-
re fic feeifti? Et ait rex Abifai, et vniuerfis
S.LParsXW.
hi Dominus bonum pro malediclione hac ho-
dierna. Ambulabat kaque Dauid et foeii eiuS
per viam cum eo. Simei autem per iugum
montis , ex latere , contra illum -gradietatur,
maledicens, et mittens lapides contra enm^
terramque ipargens..
Venit kaque rex Dauid, et ■vtiraerfus popt*«
lus cum eo lafllis , et refoeiilati funt ibi. i^bfa-
lom autem, et omnis populus eius Ingreffi
funt Ierufafem , et Ahithophel cum eo. Cum
autem veniffet Hufai Arachites , amicusDauid^
ad Abfalom., locutus eft ad cum : Salue, rexl
Salue , rex ! Ad quem Abfalom : H^c -eft , in-
quit, mifericordia tua erga aiiiicum tuum?
Quare non iuifti cum amico tuo ? Refpondk-
qüe Hufai ad Abfalom : Nequaquamj fed il-
lius ero , quem elegk Dominus , et omnis hie
populus , et vniuerfus Ifrael , et cum eo ma-
nebo. Item, cui ego fenikurusfum? Nonne
fiiio regis? Sicut parui patri tuo, ita parebü
et tibL
Dixit autem Abfalom ad Ahithophel: Inke
confilium, quid agere debeamus. Et ait Ahi-
thophel ad Abfalom: Ingredere ad coneubinas
patris tui , quas dimifit ad cuflodie-ndam do-
mum , et cum audierit omnis Ifrael , quod fe-
ceris patrem tuum fostere, confortabunturma-
nus eorum. Tetenderuni ergo Abfalom ta-
bernaculum inteclo, ingrefliisque eil ad coa-
cubinas patris fui coram vniuerfo Ifrael.
In diebus illis confilium Ahithophel erat,
quafi fi quis Deum confuleret , fic erat confi-
lium Ahithophel , et cum efTet cum Dauid , et
cum effet cum Abfalom.
CAPITVLVM XVII.
FVxk' ergo Ahithophel ad Abfalom t Eligans
*~* mihi duodecimmilliavirorum, et confur-
gens, perfequar Dauid hac nodle., et irruam
fuper eum, donec lasfiis eft et languidus: Et
cum terruero eum , fugeritque omnis populu«,
quicumeoefl, percutiam regem defolatum,
M m < et
*33
LIBER SECVNDVS SAMVELIS. CÄP, XVII.
m.
et reducam vniuerfumpopulum adte*. Et cum
omnes viri, ficut delideras , conuerfi fuerint ad
te, totus populus erit inpace. Placuitque fer-
mo eins Abfalom et cunclis maioribus natu
Ifrael. Ait autem Abfalom: Vocate Hufai
Arachitem, et audiamus, quid etiam ipfe di-
cat. Cumque veniflet Hufai ad Abfalom , ait
Abfalom ad eum: Huiuscemodi fermonem
locutus eft Ahithophel; facere debemus? an
non? die!
Et dixit Hufai ad Abfalom: Non eftbonum
eonfilium, quod dedit Ahithophel hac vice.
Et rurflim dixit Hufai : Tu nofti , patrem tuum
et viros , qui cum eo funt , fortiffimos effe, et
irritato animo , veluti fi vrfa raptis catulis
in faltu faeuiat ; fed et pater tuus vir bellator
eft , nee morabitur cum populo. Forfitan
nunc latitat in foueis , aut in aliquo loco , et fi
initio non fuccederet , et fpargeretur rumor,
et diceretur: Facta eft plaga in populo', quife-
quebatur Abfalom; fortiffimus quisque, cuius
cor ejfl quali leonis , perterrebitur. Seit enim
omnis populus Ifrael , fortem effe patrem
tuum , et ftrenuos omnes , qui cum eo funt.
Sed hoc confulo: Congregetur ad te vni-
uerfus populus Ifrael, a Dan vsque Berfeba,
multi , quali arena maris , et tua perfona erit
in medio eorum , et irruemus fiiper eum , in
quoeunque loco inuentus fuerit , et ineumbe-
mus fuper eum , ficut ros fuper terram cadit,
et non relinquemus de viris , qui cum eo funt,
ne vnum quidem. Quod fi vrbem aliquam
fuerit ingrefllis , circumdabit omnis Ifrael ciui-
tati illi funes ; et trahamus eam in torrentem,
vt non reperiatur, ne calculus quidem ex ea.
Dixitque Abfalom , et omnes viri Ifrael : Me-
lius eft eonfilium Hufai Arachitae confilio Ahi-
thophel !
Dominus autem praeeeperat , vt irritum fie-
ret bonum eonfilium Ahithophel , vt induce-
ret Dominus fuper Abfalom malum. Et ait
Hufai Zadoc et Abiathar, facerdotibus: Hoc
et hoc modo dedit eonfilium Ahithophel Ab-
falom et fenioribus Ifrael , et ego tale et tale
dedi eonfilium ; Nunc ergo mittite cito ,"et
nunciate Dauid , dicentes : Ne moreris nocle
hac in campeftribus deferti , fed absejue dila-
tione transgredere , ne forte abforbeatur rex et
omnis populus qui cum eo eft. Ionathan au-
tem et Ahimaaz ftabant iuxta fontem Rogel.
Et abiit ancilla, et nunciauit eis, et illi profe-
<£U funt, vt referrent ad regem Dauid nuncium. _
Non enim permittebant fe videri , nee introi-
bant ciuitatem.
Vidit autem eos quidam puer, et indicairit
Abfalom. Illi vero concito gradu ingrefli
funt dömum cuiusdam viri in Bahurim , qui
habebat puteum in veftibulo fiio,_etdefcende-
runt in eum. Tulit autem mulier , et expan-
dit velamen fuper os putei , et fparfit ibi pti-
fanas , ne cognofeerentur. Cumque veniffent
ferui Abfalom in domum ad mulierem , dixe-
runt : Vbi eft Ahimaaz et Ionathan ? Et re-
fpondit eis mulier : Tranfierunt riuum aqua-
rum, et quod quaerebant, non inuenerunt.
Et reuerfi funt in Ierufalem. Cumque abiif-
fent, afeenderunt illi de puteo, etpergentes,
nunciauerunt regi Dauid , etdixerünt: Surgi-'
te , et tranfite cito fluuium , quoniam huiusce-
modi dedit eonfilium contra vos Ahithophel.
Surrexit ergo Dauid , et omnis populus, qui
cum eo erat, et tranfierunt Iordanem, donec
illucefecret , et ne vnus quidem refiduus fiiit,
qui non tranfiffet Iordanem. Porro Ahitho-
phel videns, quod non effet factum eonfilium
fuum ,_ ftrauit afinum fiium, furrexitque, et
abiit in domum fuam, et in ciuitatem fuam, et
difpofita domo fua, fufpendio interiit, etfe-
pultus eft in fepulchro patris flu.
Dauid autem venit in Mahanaim. Et Ab- «
falom tranfiit Iordanem , ipfe , et omnes viri
Ifrael cum eo, Amafam vero conftituit Abfa-
lom pro Ioab fuper exercitum ; Amafa autem 1
erat filius cuiusdam viri', qui vocabatur Iethra,
de Iefreel , qui ingrefllis eft ad Abigail , filiam
Naas, fororem Zeruia, quje mit mater^oab.
Et cafira metatus eft Ifrael cum Abfalom in
terra Gilead.
Cumque veniflet Dauid in Mahanaim , So-
hl , filius Nahas , de Rabbath filiorum Ammon,
et Machir , filius Ammiel , de Lodebar, et
Barfillai Gileadites , de Roglim , obtulerunt ei
ftrata, etpelues, etvafa fid:ilia, triticum,hor-
deum , farinam , tof las ipicas , fabam , lenten^
ptifa-
f3S
LIBER SECVNDVS SAMVELIS. CAP. XVIII.
S3$
phifanas, mel, butynun, oues, et pingues vac-
cas , dedenuitque Dauid et populo , qui cum
eo erat, ad vefcendum. Sufpicati enim funt,
populum fame- et fibi laborare , et defatigari
in deferto.
CAPITVLVM XVIII.
Tgitur ordinato Dauid populo fuo , conftituit
**■ praefedros fuper mille et centum , et dedit
populi tertiam partem fub manu Ioab , et ter-
tiam partem fub manu Abifai , filii Zeruia, fra-
tris Ioab , et tertiam partem fub manu Ithai,
qui erat de Gath. Dixitque rex ad populum :
Egrediar et ego vobiscum? Et refponditpo-
pulus : Non exibis. Siue enim fugerimus,
non curabunt : fiüe media pars ceciderit e no-
bis , non curabunt , quia tu folus melior es
decem millibus : Melius eft igitur, vt lis nobis
in vrbe praefidio. Ad quos rex ait : Quod vo-
bis videtur rectum , hoc faciam»
Stetit ergo rex iuxta portam , egrediebatur-
que populus per turmas fuas , centeni et mil-
leni. Et prcecepit rex Ioab, et Abifai, et Ithai,
dicens: Seruate mihi puerum Abfalom. Et
omnis populus audiebat praecipientem regem
cun&is principibus pro Abfalom. Itaque egref-
fus eft populus in campum contra Ifrael , et
factum eft praslium in faltü Ephraim , et caefus
eft ibi populus Ifrael ab exercitu Dauid , facta-
que eft plaga magna in die illa viginti millium.
Fuit autem ibi praslium difperfum fuper faciem
omnis terrae, et multo plures confumpfit faltus
de populo, quam vorauit gladius in die illa..
Accidit autem , vt occurreret Abfalom fer-
vis Dauid , fedens mulo : Cumque ingreffus
fuiffet mulus fubter condenfam quereum et
magnamj adhasfit caput eius quercui, et illo
fufpenfo inter eoelum et terram , mulus , cui
infederat , tranfiüit : Vidit autem hoc quispiam,
et nunciauit Ioab , dicens : Vidi Abfalom pen-
dere de quercu ? Et ait Ioab viro , qui nuncia-
uerat ei: Sividifti, quarenonpercufliftieumin
terram? et ego dediffem tibi decem argenti
Qclos , et vnum baltheum.
Qui dixit ad Ioab : Si appenderes in mani-
dus meis mille argenteos , nequaquam mitte-
:e,n manum meain in filium regisj audienti-|
bus enim nobis praecepit rex tibi, etAbißi,
et Itlwi , dicens : Cuftodite mihi puerum Ab-
falom. Sedetfifeciflem conti*a animam meatn
nequiter, nequaquam hoc regem latere potuif.
fhty et tu ftares ex aduerfo? Et ait Ioab: Non
ficut tu vis , fed aggrediar eum coram te.
Tulit ergo Ioab tres lanceas in manu fua, et
infixit eas in corde Abfalom , cum adhuc viue-
ret, pendens a quercu , et eircumdederunt
eum decem iuuenes armigeri Ioab , ei percu-
tientes, interfecerunt eum. Cecinit autein
Ioab buccina , et retinuit populum , ne perfe-
quereturfugientemliJael, volens parcere mul-
titudini. Et tulerunt Abfalom , et proiecerunt
eum in faltu in foueam grandem, et compor-
tauerunt fuper eum aceruum lapidum magnum
nimis : Omnis autem Ifrael fugit in tabernacu-
la fua. Porro Abfalom erexeratübi , cum ad-
huc viueret, ftatuam, qua; eft in valle regis.
Dixerat enim: Nonhabebo filium, et hoc erit
monimentum nominis mei. Vocauitque eam
nomine fuo , et vocatur manus Abfalom , vs-
que ad hanc diem.
Ahimaaz autem, filius Zadoc, ait : Curram,
et nunciabo regi , quia iudicium fecerit ei Deus,
de manu inimicorum eius. Ad quem Ioab di-
xit : Non eris nuncius in hac die , fed nuncia-
bis in alia; hodie nolo te nunciare, filius enim
regis eft mortuus. Et ait Ioab Chiifi : Vade, .
et nuncia regi , quas vidifti. EtadorauitChuii
Ioab, et cucnrrit. Rurfus autem Ahimaaz,
filius Zadoc , dixit ad Ioab : Quid , fi etiam
ego curro poft Chuli ? Dixitque ei Ioab : Quid
vis currere , fili mi ? Agedum !' non afferes bo-
numnuncium. Qui refpondit : Quid enim, fi
cucurrero? Et ait ei: Curre. Currens ergo
Ahimaaz per rectam viam , anteuertit Chufi.
Dauid autem fedebat inter duas portas. Spe*>
culator vero, qui erat in tedto portas fuper mu-
mm , eleuans oculos , vidit hominem curren-
ten folum, et exclamans indicauit regi. Di-
xitque. rex: Si folus eft, bonum eft nuncium
in ore eins* Properante autem illo , et acce^
dente propius , vidit fpeculator hominem al-N
terum ciu-rentem, et vociferans in culmine,
ait: Apparet mihi alter homo currens folus.
Dixitque rex : Et ifte bonus eÄ nuncius. Spe-
Mm 2 culator
$37
LIBER SECVKDTS SÄMVELIS. C AP 'XVIII. XIX.
538
omnes nos dccubuiflemus , hoc placeret tibi.
Nunc igitur furge, et egredere, et alloquere
blande feruos tuos. luro enim tibi per Do-
minum , quod il non exieris , ne vnus quidem
remanfurus fit tecum nocte hac, et peius hoc.
c'ulator autem: Contemplor, ait , curfiim prio-
tis, q.uafi curfiim Ahimaaz, filii Zadoc. Et
ait rex : Vir bonu& eß ,. et nuncium aflfert bo-
num.
Clamans- autem Ahimaaz, dixit ad regem:
3alue,.rex! etadorans regem coram- eo pro- erit tibi, quam omniamala, quaeveneruntfu
per te ab adolefcenda tua , vsque in praefens.
Surrexit ergo rex , et fedit in porta. Et om-
ni pöpulo nunciatum eft, quod rex federet in
porta. Venitque vniuerfa muititudo coram
rege 5 Ifrael autem fugit in tabemacula fua.
Omnis quoque populus certabat in cun&is
tribubus Ifrael, dicens : Rex liberauit nos de
nus in terram , ait : Benediclus Dominus , Deus
tuus , qui conclufit homines , qui leuauerunt
manus fuas contra dominum meum regem !
Et ait rex : Eftne pax puero Abfalom ? Dixit-
<que Ahimaaz : Vidi tumultum magnum , cum
roitteret loab feruus tuus , o rex ! me feruurn
tuum , et nefcio , quid fuerit. Ad quem rex :
Tranii, ait, et fta hie; et tranfiit, et fubftitit.
Etecce, venit Chufi, et ait : Bonum apporto
iiuncium, domine, mi rex, iudicauit enim
pro te Dominus hodie de manu omni um, qui
fiirrexemnt contra te. Dixit autem rex ad
Chufi; Eftne pax puerö Abfalom ? Cui re-
fpondens- Chufi : Itafiant! ficut puer, omnes
mimici domini mei regis , et omnes, qui fur-
gunt aduerfus te in mahim. Contriftatus ita-
cuie rex, afeendit in ccenaculum porta? , et fle-
tiit, et Ire loquebatur, vadens: Fili mi Abfa-
lom! fili mi! Fili mi Abfalom! quis mihi tri»
feuat , vt ego> moriarprote ? Filimi y Abfalom!
filimi.r
CAPTTVLVM XIX.
"VTünciatnm eft autem loab, quod rex fleret,
**-^ et folgeret filium fimm; et in die illa erat
ftufhis. omnipopulo, audiuit enim populus in
iUa die cfiei : dolet rex fuper filio fno. Et fub-
duxit fe populus in die ilfe , ne ingrederetur
ciuitatem,. quomodo fiibducit fe populus con-
fufus,et fugiens ex praKo. Porro rex operuit
caput fuum , et clamabat voce magna : Fili mi,
Abfalom t fili mi , Abfalom ! fili mi l
Ingrenus ergo loab ad regem, dixit: Con-
fudifti hodie vultus oinrxium feruorum tuorum,
qui hexie liberauerunt animam tuam, et ani-
mam fihoi um tuorumr et filiarum tuarum , et ; baut vadum, et traducerent domum regis, et
animam vxorwm tuarum, et animam coneu- f facerent, ficut placebafrregi.
binaruro tuarum, Diligis odientes te, et odioj Simei autem, filius Gera, proftratus coram
habes diligente* te, et oftendifti hodie , quod rege, cum iam tranßffet lordanem, dixit ad
non cwras dedueibus tuis, et de feruistuis} etj eum:Nereputes mihi, domine mi, iniquitatem,
cognoul modo, quod ü Äbialona viueret, et; neque memineris, quod feruus tuus afflixittein
die,
manu inimicorum noftrorum 5 ipfe faluauit
nos de manu Philiftinorum, et nunc fugit de
terra propter Abfalom 5 Abfalom autem, quem
vnximus fuper nos, mortuus eft in bello : Vs-
que quo filetis, et non reducitis regem? Rex
vero Dauid mißt ad Zadoc et Abiathar facer-
dotes, dicens : Loquimini ad maiores natu In-
da^ dicentes: Cur venitis nouiflimi ad reducen-
dum regem in domum fuam ? (Sermo enim
omnis Ifrael peruenerat ad regem in domum
fuam.) Fratres mei vos, os meum, et caro
meavos: quare nouiffimi reducitis regem?,
Et Atnafaz dicite : Nonne os meum et earo
mea es ? Ffoec faciat mihi Deus, et hzec addat,
fi non magifter militiae fueris corai» me omni
tempore pro loab :
Et inclinauit cor omnium virorum Iuda,
qua.il viri vnius. Miferuntque ad regem , di-
centes: Reuertere tu, et omnes ferni tui. Et
reuerfus eft rex, et venit vsque ad lordanem,
et omnis Iuda venit vsque in Gilgal, vt oecur-
reret regi, et traduceret eum lordanem. Fe-
ftinauit autem Simei, filius Gera, filii Iemini,
deBahurim,et defeendit cum viris Iuda in oc-
curfum regis Dauid cum rnille viris de Bema-
min. Et Ziba3puer de domo Saul, et quinde-
eim filii eius,et vigintiferui cum eo,et profpe-
re per lordanem prjeeedebant regem, etfäcie-
1.
539
YlBER SECVSWDVS SfAMVEilS. CAP. XIX. XX,
540
-die, qua egreffus es, domine mi rex, de leru- !
falem, neque ponas rex in corde tuo; agnofco
enim feruus tuus peccatmn meüm, et idcirco
hodie primu« veni de omni domo Iofeph,de-
fcendique in occurfum domini mei regis.
Refpondens vero Abifai, filitis Zemia, dixit :
Numquid proliis verbis non occidetur Simei,
qui maiedixit chrifto Domini ? Et ait Dauid :
Quid mihi vobiscum, filii Zeruia ! Cur effici-
mini mihi hodie in Satan ? Ergone hodie in-
terficietur vir Ifrael ? An ignoro, hodie me fa-
ctum regem fuper Ifrael? Et ait rex Simei :
Non morieris. lurauitque ei.
Mephibofeth quoque, filius Saul, defeendit
in occurfum regis, illotis pedibus, et intonfa bar-
Ka, veftesque fuas non lauerat adie, quaegres-
fus fuerat rex, vsque ad diem reuerfionis eins
in pace. Cumque occurriflet regi, dixit ei rex :
Quare non venifti mecum, Mephibofeth ? Et
refpondens ait : Domine, mi rex, feruus meus
fefellit me j cogitabat enim feruus tuus r Ster-
nam mihi afinum, vt afcendens abirem cum
rege, claudus eft enim feruus tuus ; Infuper et
accufauit me , feruum tuum , ad te, dominum
meum regem: Tu autem, domine mi rex,fic-
cut angelus Dei es, fac, quod placitum eft tibi 5
neque enim Shit domus patris mei ,"nifi morti
obnoxia domino meo regi; tu autem po-
fuifti me feruum tuum inter eonuiuas men-
£e tuse. Quid ergo habeo iuris, ant quid pos-
fum vltra vociferari ad regem? Ait ergo ei
rex: Quid vltra loqueris? Dixi, tu et Ziba di-
tiidite poffefliones. Refponditque Mephibo-
feth regi: Etiam cun&a accipiat, poftquam
seuerfks eft dominus meus rex pacifice in do-
mum fuanT, s
BarfiUai quoque Gileadites, fenex valde, de-
feendens de Roglim, traduxit regem Iordanem.
Erat altera Barfiflai, Gileadites, fenex valde,,
id efr, o&aagenarius, et ip|e prasbuit ahmenta
regi, eum moraretur in Mahanaim. Ftiif quip*
pe magnus* uini». Dixit itaque rex BarliL*
lai: Veni mecum, .et alam te mecum in leru-
feleiin,. Et ait Bar IlMai ad regem .• Quot funt
dies annorum vita? mese y vt afcendam sum
rege in Ierufalem ;$ 0<£k>genarius fum hodie
Numquid. difcemere poilui» iater fuaue et
amarum ? aut guftare pof eft feruus tuus ci-
bum auf potum , vel audire poffiim vltra vo»
cem cantorum et cantatricum?" Quare feruus
tuus fit oneri domino meo 5 regi ? Panlulum
procedet famulus tuus ab lordane tecum, quid
attinet mihihaec tribuere? Sed,obfecro, vt re-
uertatur feruus tuus, et moriar in ciuitate mea,
fepeliarque iuxta fepulchrum patris mei et ma-
trjs mese. Eft autem feruus tuus Chimeham,
ipfe vadat tecum, domine , mi rex, et fac ei,
quicquid bonum tibi videtur.
Dixit itaque ei rex : Mecum traiifeat Chi-
meham , et ego faciam ei , quicquid tibi pla-
cuerit, et omne, quod petieris a me, impetra-
bis. Cumque tranfiffet vniuerfus populus et
rex Iordanem, ofculatus eil rex Barfiüai,etbe-
nedixit eum, et ille reuerfuseftin locumfuum.
Tranüuitergo rex in Giigala, etChimeham
cum eo. Omnis autem populus Iuda tradu-
xerat regem, et media pars tantum affuerat de
populo Ifrael. Itaque omnes viri Ifrael, con«
currentes ad regem, dixerunt ei : Quare te fu-
rati funt fratres noftri, viri Iuda, et traduxerunt
regem, et domum eius Iordanem,, omnesque
viros Dauid cum eo ? Et relpondit omnis vir
Iuda ad viros Ifrael : Quja rex eft propinquus
nobis, cur irafcimini propterea ? Num viclum
aecepimus a rege , aut munera ? Et refpondit
vir Ifrael ad viros Iuda, et ait : Decem parti»
l>us fuperamus te apud regem, et apud Dauid;
Cur vilipendifti me,et non eft mihinunciatum
priori, vt redueerem regem meum ? Durius
autem reiponderunt viri Iuda viris Ifrael.
CAPITVLVM XX.
Uf illo vocatus erat vir Belial, nomine Seba,
-^ filius Bichri, vir leminij, et cecinit tuba, et
ait : Non eft nobis pars in Dauid, neque hae-
reditas in filio Ifai ; reuertere in tabernaeula
tna, Ifrael. Et feparatus eft omnis Ifrael a Da-
uid;, fecutusqne eft Seba, filium Bichri. Viri
autem Iuda adhasfemiit regi liio, a lordane vs-
que lerufalem.
Cumque venifletre» in domnm luaminle-
ruililem, tulit decem midieres coneubinas liias,
'qua9 dereliquerat ad cuftodiendam domum,
|et tradidit-eas in cuftodiam; alimeota eis prae-
Mid 3 tbens,
L«IB£R SEC VNDVS SAMVELIS. CAP. XX. XXI.
bens, et non eil ingrefius ad eas, fed erant clau-
fe, vsque ad diem mortis fuae, in viduitate vi-
uentes.
H*
Dixit
autem rex Amafa;: Conuoca mihi
omnes viros Inda in diem tertium, ettuadefto
prafens; Abiit ergo Amafa, vt conuocaret
Iudam,et tardauit fupra tempus conftitutum a
rege. Ait autem Dauid ad Abifai : Nunc ma-
gis affli&urus eft nos Seba, filiusBichri, quam
Abfalom : Tolle igitur feruos domini tui, et per-
fequere eum, ne forte inueniat ciuitates muni-
tas,etefFugiatnos. EgreiTifunt ergo cumeo vi-
ri Ioab, Crethi quoque et Plethi, et omnes ro-
bu/ti exierunt de lerufalem ad pcrfequendum
Seba,filium Bichri.
Cümque illi eflent iuxta lapidem grandein,
qui eft in Gibeon, Amafa occurrit eis. Porro
Ioab cinäus erat tunica, et fuper eam accin-
clus gladio, dependente vsque ad ilia in Vagi-
na, qui facile ftringebatur, et recondebatur. Di-
xit itaque Ioab ad Amafam : Salue , mi fraten
Et tenuit manu dextra barbam Ainafas, quafi
ofculans eum. Porro Amafa non obferuauit
gladium , quem habebat Ioab ; qui percuffit
eum in abdomine, -et efiudit inteftina eius in
ttriam, et mortuus.eft, nee feeundum vulnus
aedidit*
Ioab autem, et Abifai, frater eius , perfecuti
funt Seba, filium Bichri. Interea quidam vir
de foeiis Ioab ftetiti iuxta cadauer, et dixit:
Quis audet contra Ioab? Et quis eftpoft Ioab
apud Dauid? Amafa autem in fanguine volu-
tatus, iacebat in media via. Vidit hoc quidam
vir, quod ibi refifteret omnis populus, et amo-
uit Amafam de via in agrum, operuitque eum
veftimento, ne refifterent tranfeuntes propter
eum. Amoto ergo illo de via, tranfibat omnis
vir, fequens Ioab, ad perfequendum Seba, fi-
lium Bichri.
Porro ille tranfierat per omnes tribus If-
rael vsque in Abel, et in BethMaacha, et vni-
uerfum Haberim. Et congregati funt, et ve-
nerunt, et cinxerunt eam obfidione in Abela,
et in BethMaacha , et fecerunt aggerem cir-
cum ciuitätem,et acceTerunt admuros. Omnis
autem populus, qui erat cum Ioab, c©ncutie-
bat muros, vt ruerent.
Et exclamauit mulier fapiens de ciuitate:
Audite ! audite! dicke Ioab: Appr-opinqua
huc, et loquar ad eum. Qui cum acceifiifet ad
eam, ait illi: Tu es Ioab? Et ille refpondit :
Ego. Ad quem fic locuta eft : Audi fermo-
nes ancillae tuae. Qui refpondit : Audio. Rur-
fumqueilla: Olim (inquit,) dicebatur: Quiin-
terrogant , interrogent in Abela ; et fic fucce-
debat. Haec eft integra et fidelis vrbs Ifrael j
Emu quaeris euertere ciuitatem et matrem in
Ifrael? Quare deuorabis haereditatem Domini ?
Refpondensque Ioab, ait: Ablit! ablit hoc a
me ! non deuoro neque perdo ; non fic fe ha-
bet res 5 fed homo de monte Ephraim, Seba,
fiiius Bichri nomine, leuauit manum fiiam con-
tra regem Dauid : Tradite illum folum, et re-
cedemus a ciuitate. Et ait mulier ad Ioab:
Ecce, caput eius mittetur ad te de muro. In-
greffa eft ergo ad omnem populum , confu-
lens eis fapienter. Qui abfcifiiim caput Sebae,
filii Bichri, proiecerunt ad Ioab. ^ Et ille ceci-
nit tuba, et receflerunt ab vrbe, vnusquisqtie
in tabernaeuia fua. Ioab autem reuerfus eft
in lerufalem ad regem.
Fuit ergo Ioab fuper omnem exercitum If-
rael ', Benaia autem, fiiius Ioiada, fiiper Crethi
et Plethi ; Adoram vero fuper tributa. Por-
ro Iofaphat, fiiius Ahilud, a commentariis ; Se-
ua autem feriba : Zadoc vero et Abiathar fa-
cerdotes 5
Dauid.
Ira autem Iairites, erat facerdos
CAPITVLVM XXI.
Ut fuit fames in diebus Dauid tribus annis
-L' iugiter. Et quaefiuit Dauid faciem Domi-
ni. Dixitque Dominus : Propter Saul et do-
mum fanguinum, quia occiditGibeonitas. Vo-
catis ergo Gibeonitis rex, locutus eft cum eis.
(Porro Gibeonita?, non erant de filiis Ifrael, fed
reliquiae Amorrasornm ; filii quippe Ifrael
iurauerant eis, et voluit Saul percutere eos ze-
lo pro filiis Ifrael et Iuda.) Dixit ergo Dauid
ad Gibeonitas: Quid faciam vobis? etquomo-
do expiabo , vt benedicatis haereditatem Do-
mini ?
Dixeruntque ei Gibeonitse: Non eft nobis fu-
per argento et auro quaeftio , fed contra Saul,
et
543
LIBER SECVNDVS SAMVEL1S. 'CA F. XXI. XXII.
?44
et contra domum eius, neque volumus, vt in-
-terficiatur vllus de Ifrael. Ad quos rex ait :
Quid ergo vultis, vt faciam vobis?.* Qui dixe-
hint regi : Virum,qui perdidit nos, et afflixit,
ita delere debemus, vt nihil fupcrfit de eo in
eunclis finibus Ifrael. Dentur nobis feptem
viri de filiis eius, vt crucifigamus eos Domino
in Gibea Saul, electi Domini. Et ait rex:
Ego dabo.
Pepercitque rex Mephibofeth , *;filio Iona-
than , filii Saul , propter iusiurandum , quod
erat inter Dauid et Ionathan, filium Saul. Tu-
lit itaque rex duos filios Rizpa, filiae Aia, quos
peperit Saul, Armoni et Mephibofeth, etquin-
que filios Michal, filiae Saul, quos genuerat
Adrieljfilio Bariillai, qui fuit de Mahaloth; et
dedit eös in manus Gibeonitarum, qui crucifi-
xerunt eos in monte coram Domino. JEtce-
ciderunt hi feptem fimul occifi in diebus mes-
fis primae, incipiente meffione hordei.
Tollens autem Rizpa, filia Aia, faccum,
ftrauit ibifupra petram ab initio meffis, donec
ftillaret aqua fuper eos de ccelo , et nondimi-
fit aues infidere fuper eos per diem, neque be-
fiias per not&em. Et nunciata funt Dauid,
quae fecerat Rizpa, filia Aia, concubina Saul.
Et abiit Dauid, et tulit ofla Saul, et offa Io-
nathan, filii eius, a viris Iabes Gilead, qui fu-
rati fuerant ea de platea Bethfan,in quafufpen-
derant eos Philiftini, cum interfeciffent Saul in
monte Gilboa ; et afportauit inde offa Saul, et
ona Ionathan, filii eius; Et colligentes oflaeo-
rum, qui affixi fuerant, fepelierunt ea cum os-
libus Saul et Ionathae, filii eius, in terra Benia-
min inlatere, in fepulchro Cis, patriseius. Fe-
-ceruntque omnia , quae prjeceperat rex. Et
placatus eit Deus terrae pofl hasc*
Fadum eft autem rurflim praslium Phlii/li-
norum aduerflis Ifrael, et defcendit ' Dauid et
ferui eius cum eo, et pugnabant contra Phili-
ftinos. Et defecit Dauid. Et lesbi in Nob
(qui fuit de genere Rapha, cuius ferrumhafta;
trecenta pondera pendebat , et accinclus erat
nouis armis,) nifus eft percutere Dauid, pra?-
fidioque ei foit Abifai, filius Zeruia, et percus-
fum Phiüftiniim interfecit. Tunc iurauerunt
viri Dauid, dicentes : Iam non egredieris no-
biscum in bellum , nee extinguatur tlucerna
Ifrael.
Secundum bellum quoque fuit in Nod con-
tra Philiflinos. Tunc pereuffit Sibechai de
Hufath, Saph de ftirpe Rapha.
Tertium quoque fuit bellum in Gob 'contra
Philiftinos, in quo pereuffit Elhanan, filius Iae-
re Orgim Bethlehemites , Goliath Gethaeum,
cuius haftile haflae erat quafi liciatorium te-..
xentium.
Quartum bellum fuit in Gath , in quo vir
fuit rixator, qui fenos in manibus pedibusque
hahebat digitos , adeoque viginti quatuor , et
erat de origine Rapha, et blafphemauit Ifrael.
Pereuffit autem eum Ionathan, filius Simea,
fratris Dauid. Hi quatuor nati funt de Rapha
in Gath, et ceciderunt in manu Dauid, et fer-
uorum eius.
CAPITVLVM XXII.
T ocutus eft autem Dauid coram Domino
•*-' verba carminis huius in die , qua liberauit
eum Dominus de manu omnium inimicorum
fiiorum, et de manu Saul, et ait:
Dominus petra mea, et arx mea, et libera-
tor meiis.
Deus fortis meus, fperabo in eum: Scutum
meum et cornu falutis meae; protedio mea
et profugium meum \ Saluator meus, ab iniu-
ria liberabis rae.
Laudans inuocabo Dominum , et ab inimi-
cis liberabor.
Quia circumdedit me mors conterens, tor-
rentes Belial terruerunt me.
Funes inferi circumdederunt me, et praeue-
nerunt me laquei mortis.
Cum tribulabor, inuocabo Dominum, et ad
Deum meum clamabo ; et exaudiet de templo
fanclo fuo vocem meam, et clamor meus ve-
niet ad aures eius.
Commota eft et contremuit terra, et funda-
menta ccelorum mota funt et quaffata, quo-
niam iratus eft eis Dominus.
Afcendit fumus de naribus eius, etignis de
ore eius volauit, carbones mecenfi funt ab eo.
Et inclinauit coelos, et defcendit, et caligo fub
pedibus eius. ^
SLt
f4f
LIBER SECVNDVS SAMVELIS. C AP. XXII. XXLII.
H6
Et fedit &per Cherub, et volauit, et appa*
ruit fuper pennas eins.
Et pofuit tenebras latibulum circa fe, dett-
fasque aquas in nubibus aeris.
A fiilgore coram eo fuccenfi funt carbones
sgnis.
Intonuit de coelo Dominus, et excelfus de-
dit vocem fuani.
Mifit fagittas fuas, vt dißiparet eos j fulmi-
nauit, vt turbaret eos.
i Et apparuerunt eftufiones maris, et reuelata
funt fundamenta orbis, pras increpatione Do-
mini, ab anhelitu fpiritus furoris eins.
Mißt de co?Io, et afllimplit me, et extraxiiine
' de aquis inultis,
Liberauit me ab inimico meo potentiflimo,
et ab liis, qui oderant me, quoniam robuftiores
me erant.
Praeuenerunt me in die caiamitatis meae, et
faclus eft Dominus fulcrum meum.
Et eduxit me in latitudinem, et eripuit me,
-quia complacui ei, _
Retribuk mihi Dominus fecundum iuftitiain
meam, et fecundum mundiüam manuum mea-
rumreddit mihi.
Quia cuftodiui vias Domini, et non impie
egi contra Deum meum,
Omnia «nim iudicia eius funt coram me, et
decreta eius non amoüi a me.
Et ero incorruptus coram eo, et cuftadiam
ine ab iniquitatq. mea»
Et reftituet mihi Dominus fecundum iufti-
tiammeam,.el fecundum munditiam me,am
coram eo.
Cum fanclo landaus eris, e* aim integro
integer.
Et cum mundo rnundus eris, cum peruerfo
peruerteris,»
Quia populum abieclum faluum fa^ies, ocu-
lisque tuis exceifos humiliabis.
Quia tu lucernamea, Domine, et tuDomine,
illuminabis tenebras meas.
Per te enim curram aceinclus3 per Deum
meiu» tranfiliam mtirum.
Via; Dei incorruptae, vcrbum Domini igne
exanajnatum, fcutiun eft omniuin iperantium
in fe»
Qitis eft Deus, praeter Dominum ? et quis
praelidium, prxter Deum noftrum)
Deus confortauit me viribus, et viam inda-
gauit incorruptam.
Coa&quauit pedes meos ceruis, et fuper ex-
celfa mea ftatuens me,
Docuit manus meas ad praelium, et inten-
dit arcum aereum brachiorum meorum.
Dedifti mihi clypeum falutis tuae, et man-
fuetudo mea multipiicauit me.
Dilataftigrefllis meos fubtus me, et non funt
lapfi tali mei.
Perfequar inimicos meos, et delebo, eta noa
reuertar, donec confumam eos.
Deuorabo eos, et euertam, vt non refur-
gant, et cadent fub pedibus meis.
Acciiixifti me viribus ad prslium, incuruafti
infurgentes aduerfum me.
Inimicos meos vertifti mihi in fugam, vt
euerterem odientes nie,
Ciamabunt, et non erit, qui (aluet 5 ad Do-
minum, et non exaudiet eos.
, Contundam eos vt puluuerem terra; , qua«
fi lutum platearum comminuam eos , atque
conquafifabo.
Saluafti me a contradictionibu? populi mei,
cuftodies me in eaput gentium :Populus, quem
non noram, feruiet mihi.
Filii alieni mentitj funt mihi, qui audient,
obedient mihi.
Filii alieni marcuerunt, et angentur, cum cin-
gent fe,
Viuit Dominus, et benediclus fortis meus,
exaltabitur fortis falutis mea?,
Deus dat mihi vindiclam, et fubiicit popu-
Iqs mihi,.
Educit me ab inimieis meis ; et ab infurgen-
tibus aduerfus me extolles nie, a yiris iniuriis
Jiiberabis, me,.
Proptei'ea confitebor tibi, Domine, inter gen*
tes,et nomini tuo pfallam.
Qui facit magnam falutem regi fuo, et fi-
cit miferieordiam chriftcrCuo Dauid, etfeiniiu
eius vsque in fempiternum.
CAPITVLVM XXIIL
T_Jaecautemj[unt verba Dauid nouiflima: Dixit
*■ •*- Dauid, filius Ifai 5 dixit vir, qui conftitutus eft
in
$47
LIBER SECVNDVS SAMVELIS. C A P. XXIII« XX.1 V.
548
in Chriftum Deilacob, elegans pfaltes. Ifrael:
Spiritus Doraini locutus eft per me, et fermo
"eius eft mihi.lingua mea. Dixit Dens Ifrael
inihi, locutus eft Fortis ffrael : Dominator ho-
minum, iuftus Dominator cum timore Dei. Sic-
ut eft lux matutina Oriente fole mane , cum
.nubes a rulgore confumuntur, et ficut gramenj
rreuirefcit in terra a pluuiaj fic eft domusmea
apudDeum. Nam foedus seternum iniit me-;
.cum, firmum in omnibus atque fecurum, quia
meafalus et omnis voluptas crefcet: Belialau-
tem quafi fpinae euelletur prorfus, vt nihil re-
liqui fiat in manibus. Et fi quis tetigerit eos,
delebitur. ferro et hafta, et igni cremabunrur,
vt redigantur ad nihilum.
Harc funt nominafortium.Dauid: Iafabeam,
filius Hachmoni,, princeps inter tres; qui le-
uauit haftam fuam , et odtingentos interfecit
femel.
Poft hunc Eieafar, filius Dodi, filii Ahohi,
inter tres fortes, qui erant cum Dauid, quan-
do exprobrauerunt Philiftini , et cohgregati,
funt illnc in pralium, Cumque afcendiffent
filii Ifrael, ipfe fletit, et perciiffit Philiftinos,
donec defatigata manus eius obrigefceret cum
gladio : Fecitque Dominus falutem magnam
in die illa; et populus, qui fugerat, reuerfus
eft ad fpolia legenda.
Poft hunc-Samma, filius Age, de Harari,
cum congregati funt Philiftini in agmine;
eratque ibi ager lente plenus : Cumque fugif-
fet populus : a facie Philiftinorum , fletit ille
in medio agri, et liberauit eos, percuffitque
Philiftinos , * et fecit Dominus falutem ma-
gnam.
Et tres ifti principes inter triginta defcende-
runt inmeffe ad Dauid in fpeluncam Adullam.
Caftra autem Philiftinorum erant pofitain val-
le Rephaim, et Dauid erat in praefidio; porro
flatio Philiftinorum tunc erat iri Bethlehem.
Orexis ergo incefllt Dauid , et ait : O ! fi quis
mihi daret potum aquae de cifterna, quae eft in"
Bethlehem iuxta portam. Irruperunt ergo tres
fortes caftra Philift"momm,..ethauferunt aquam*
de cifterna Bethlehem, qua? erat iuxta portam,
et attulenmt ad Dauid. At ille noluit bibere,
fed libauit eam Domino , dicens : Prohibeat
£L. Pars XIV.
Dominus , ne faciam hoc! Nonne hie fanguis
eft hominum, qui cum periculo vitx iuerunt >
Noluit ergo bibere. Hsec fecerunt tres fortes.
Abifai quoque, frater Ioab, filius Zeruia, prin-,
ceps erat de tribus, Ipfe leuauit haftam fuam,
et percuflil trecentos, et erat inelytus inter tres,
et nobilifllmus inter tres, eratque eorum prin-
ceps, fed vsque ad tres non peruenit.
Et Benaia, filius Ioiada, filii* Ishail, magno-
rum operum,de Cabzeel: Ipfe percuftit duos-
Ieones Moab,et ipfe defcendit,et percuflit leo*-
nem in media cifterna in diebus niuis. Ipfe
quoque interfecit virum Aegyptium ftupendurn,
habentem in manu haftam : Itaque cum defeen-
diffet ad eum cum haculo , vi extorfit haftam
de manu Aegyptii, et interfecit eum hafta fua.
Hase fecit Benaia, filius loiadä, et erat inelytus
inter tres fortes, et nobilifllmus inter triginta,
veruntamen vsque ad tres illos non peruenit»
Fecitque eum fibi Dauid fecretarium.
Afahel, frater Ioab, eft inter triginta. Elha>
nan, filius patmi eius, de Bethlehem. Samma
de Harodi ; Elica de Harodi; Herez de Palti;
Ira, filius Jces, de Thecoa ; Abiefer de Anthoth ;
Metiunai de Hufathi ; Zalmon Ahohites; Ma-
herai Netophathites ; Heleb,filiusBaena, et ipfe
Netophathites ; Ithai, filius Ribai,de Gibea, fi-
liorum Beniamin ; Benaia Pirgathonites ; Hi-
dai, de torrente Gaas ; Abialbon Arbathites ;
Afmaueth de Barhumi ; Elieheba, deSaalboui ;
Filii Iafen et lonathan; Sammade Harari;
Ahiam, filius- Sarar, de Harari ; Eliphalet, filius
Ahasbai, filii Maechati ; Eliam, filius Ahitbo-
phel, Gilonites 5 Hezrai de Carmelo; Paerai de
Arbi; Iegeal, filius Nathan, de Zoba; Bani de
Gadi; Zeleg de Ammon; Naharai de Beero-
thites, armiger Ioab,filii;Z,eruia;J Ira, Iethrites.;
Gareb,et ipfe Iethrites j Vria Hethaeus. Omnes
triginta feptem.
CAPITVLVM XXIV.
Et itermn irartfs eft furor DoMiini contra If-
rael, et incitauit Dauid inter eos, dicens :
Vade, numera Ifrael et ludam. Dixitque rex
ad Ioab, prineipem exercitus Im : Perambula
omnes tribus IfFael, a Dan vsque Berfeba, et
numera populum , vt feiam numerum eius.
N n Dixitque
549
LIBER SECVNDVS SAMVELIS. CAP. XXIV. IJCO
- "■' ■ •- ■ . . . .■ ^
Immifitque Dominus peftilentiam in IfraeJ,
.Dixitqueloab regi: Addat Dominus Deus tmis
ad populum tuum , quäntus nunc eft, centu-
plum, vt deleclet oculos domini mei regis!
Sed quid fibi dominus meus rex vult in re hu-
iuscemodi? Vicit autem fermo regis 3 contra
verba Ioab,etprincipum exercitus.
Egrefilisque eil Ioab et princeps militum a
iacie regis, vtnumerarerit populum Ifrael. Cum-
«jue pertranfuTent Iordanem^ veneruntinÄroer
ad dexteraai vrbis, quae eft in valle Gad, et per
laefer tranfierunt in Gilead, et in terram infe-
riorem Hadfi, et venerunt in Dan laan; cir-
cumeuntesque circa Zidonem, tranfierunt
prope muriitiffimam vrbem Tyrum, et omnem
terrarn Heusei et Chananaei ; , veneruntque ad
meridiemluda in Berfaba. Et luflrata vniuer-
fa terra , afFuerunt poft nouem menfes et vi-
ginti dies in Ierufalem. Dedit ergo Ioab fum-
mam numerati populi regi. Et,inuenta funt
de Iirael oclingenta milEa virorum fortium,
qui educerent gladium, et de Iuda quingenta
jnillia pugnatorum,
Et cor Dauid perturbatum eft, poftquam
numerauit populum. Et dixit Dauid ad Do-
minum: Peccam valde in hoc fadx>, fed pre
cor, Domine, vt transferas iniquitatem ferui
tui, qui ftulte egi nimis. Surrexit itaque Da
uid mane, et fermo Domini faclus eft ad Gad
prophetam, et Videntem Dauid, dicens: Va
de, et loquere ad Dauid i Haec dicit Dominus
Tria affero ad te, elige vnum, qtiod volueris
ex his, vt faciam tibi.
Cumqueveniffet Gad ad Dauid, nuncianitei,
dicens : Aut feptem annis veniet tibi fames in
terra tua ; aut tribus* menfibus fugies aduerfa-
rios tuos,et ifti te perfequentur; aut certe tri-
fms diebus erit peftilentia in terra tua : Nunc
ergo delibera, et vide , quid refpondenm ei,
qui me mißt. Dixit autem Dauid ad Gad :
Angor valde; fed fatius eft, ineidere inmanus
Domini, (multae enim mifericordiae eius funt) :
ßon ineidam in majius homin.um.
de mane vsque ad tempus conftitutum; et
mortui funt ex populo, ä Dan vsque ad ßer-
feba, feptuaginta'millia virorum. Curaqnc
extendiffet manum fuam angelus Domini fu-
per Ierufalem, vt perderet eam, peenituit Do-
minum fuper alfticlione, et ait angelo perden-
ti populum : Sufficit , nunc contine manum
tuain. Erat autem; angelus Domini iuxta hor-
reum Aranena Iebufaei. Dixitque Dauid ad
Dominum, cum vidiflet angelum, eaedentem
populum : Ego peccaui, et ego inique egi!
Iftae oues quid fecerunt ? Sit, obfecro, ma-
nus tua contra me-, et contra domum patris
mei !
Venit autem Gad propheta ad Dauid in die
illa, et dixit ei : Afcende , et conftitue altare
Domino in horreo Aranena Iebufaei. Et
afeendit Dauid iuxta fermonem Gad , quam
praeeeperat ei Dominus. Et refpiciens Ara-
nena , animaduertit regem et feruos eius ve-
nire ad fe ; et egreffus , adoraujt regem pro-
no vultn in terram, et ait: Quid caufas eft, rt
veniat dominus meus rex ad feruumiimm?
Cui Dauid ait : Vt emam a te arcam , et aedi-
ficem altare Domino , et ceffet plaga , quae
graffatur in populo.
Et ait Aranena ad Dauid: Accipiat et of-
ferat dominus meus rex, ficut placet ei ; ha-
bes boues in holocauftum , et plauftrum,et in-
ftrumenta boum ad ligna. Omnia Aranena:
dedit regi. Dixitqite Aranena ad regem : Do-
minus Deus tuus fit placatus tibi ! Cui re-
fpondens rex , ait: Nequaquam,vfc vis; fed
emampretio a te, etnon oiferam Domino,
Deolneo, holocaufta gratuita. Emit ergo
Daufd; horreum et boues argenti ficlis qum-
quaginta. Et aedificauit ibi Dauid altare Do-
mino, et obtulit holocaufta et teletica: Et
propitiatus eft Dominus terrae, et eeffauit plaga
ab JiraeL
F J » 1 &
ÜBER
551
HBEE PRIMVS REGVM. . CA P. I.
552
LIBER TERTIVS (PRIMVSj REGVM.
GAPITVLVMI. biculo, rex autem fenuerat nimis. Et Abifag
t rex Dauid fenuerat, et erat grandis na- j Sunemitis miniftrabat ei. Inclinauit fe Bath-
tu; cumque operiretur vefribus, non \ Seba, et adorauit regem. Ad quam rex : Quid
17'
\j cälefiebat. Dixerunt ergo ei ferui im :
Quaeramus domino noftro regi adole
fcentulam virginem, et fte.t coram rege, et fo
ueat eum , dormiatque in iinu fuo, et calefa
inquit, tibi yis> QuX refpondens, ait: Do!
lu hirafli per Dominum Deum
Salonio , filius tuus,
etipfe fedebit in folio
mine nu !
tumn aneilla; tax
regnabit pofl me
ciat dominum noftrum regem. Quacfierunt t meo ; et ecce, nunc Adonia regnat, te^ do~
igitur adolefcentuiam fpeciofam in omnibus mine mi rex , ignorante ; maclauit boues, et
finibus Ifrael ; Et intienerunt Abifag Sunerni- j pinguia, et multas oues, et vocauit omnes fiiios
tem, et adduxerunt eam ad regem. Erat au- ; regis , Abiathar quoque facerdötem , et loab
tem puella pulchra nimis, fouebatque regem, ; principem militia; ; Salomo autem ', feruum
et miniftrabat ei, et rex non cognouit eam. | tuum, non vöcauit: Verumtamen tu!, domine
Adonia autem, filius Hagith, eleuabatur, di- : mi rex, es rex, m te oculi refpiciunt totius If-
6ens: Egoregnabo! Fecitquefibi currum, et rael,vtindices eis, quis federe debeat in folio tuo,
domine mi rex, pofl te,; Eritque, cum dormie-
equites, et quinquaginta viros, qui currerent
ante eum. Nee molemim fuit patri eius, vt
diceret: Quare hoc facis ? Erat autem etipfe
pulcher valde, feeundus natu pofl Abfalom,et Adhuc illa loquente cum rege, Nathan pro-
negotium eius Cum loab, filio Zeruia,vet cum
Abiathar fheerdote, qui adiuuabant partes Ado-
nise. Z-adoc vero facerdos, et Benaia, filius
Ioiada,et Nathan, propheta, et Simei,etRei, et
prineipes Dauid, non erant cum Adonia.
Immolatis ergo Adonia ouibus et vitulis, et
vniuerfis pinguibus iuxta lapidem Söheleth, qui
erat vicinus fonti Rogei; vocauit vniuerfos
fratres mos, fiiios regis, et omnes viros Iuda,
feruos regis : Nathan autem prophetam,etBe-
naiam,et prineipes, et Salomo, fratrem fiium,
non vocauit.
Dixitqwe Nathan ad BathSeba, matrern Sa-
lomo: Numquid audifti,quod regnauerit Ado-
nia, filius Hagith , et dominus nofter rex hoc
ignorat ? Nunc ergo veni, et aeeipe conlilium
ß, me, et falua animam tuam, filiique tui Salo-
mo: Vade, et ingredere ad regem Dauid* et
die ei : Nonne tu domine, mi rex, iurafH mi-
hi, ancilke tux , dicens : Quod Salomo, filius
tuus, regnabit pofl me ; et ipfe fedebit in folio
ineo ? Quare ergo regnat Adonia ? Et adhuc
te ibi loquente cum rege, ego veniam pofl te,
et complebo fermones tuos.
fcigreffa eft itaque BathSeba ad regem in cu-
rit dominus meus'rex cum patribus fuis, e
mus ego et filius meus Salomo peccatores.
phetavenit, et nunciauerunt regi, dicentes;
Adeft Nathan propheta. Cumque introiffet
in confpeclu regis, eu adoraffet eum pronus in
terram, dixit Nathan: Domine, mi rex, tu di-
xifti : Adonia regnat pofl me, et ipfe ledeat
fuper thronum meum? Quia ^efeendit hodie
et immolauit boues, et pinguia, et multas oues,
et vocauit vniuerfos fiiios regis, et prineipes
exercitus , Abiathar quoque facerdötem ;" et
edunt et bibunt coram eo, et dieunt : Viuat
rex! Me autem, feruum tuum, et Zadoc facer-
dötem, et Benaiam, et Salomo, famulum tuum,
non vöcauit : Num a domino meo rege hoc
mandatum eft , et mihi non indicafti, feruo
ruo, quis feffurus eüht fuper thronum domini
mei regis .pojfl eum?
Et refpendit rex Dauid, dicens: Vocate ad
me BathSeba. Qua; cum fuiffet ingreffa co-
ram eo, et ftetiffet ante eum, iurauit rex et ait :
Viuit Dominus, qui eruit animam meam 'de
omni anguftia , quia ficut iuraui tibi per Do-
minum Deum Ifrael , dicens : Salomo, filius .
tuus, regnabit pofl me, et ipfe fedebit fuper
folium meum pro me, fic faciam hodie. Sum-
minoque BathSeba in terram vultu, adorauit
Nn 2 regem,
553
LIBFR PRIMVS REGVM. CAP«I. II.
regem, dicens : Viuii- dominus mens rex Da- 1
uid in acternum !
Dixit quoque rex Dauid : Vocate mihi Za-
doc, facerdotem, et Nathan, prophetam, et Be-
näiam, filium Ioiada. Qui cum ingreffi fuis-
fent coram rege, dixit ad eos : Tollite vobis-
cum feruos domini veftri, et imponite Salomo,
filium meum, fuper mulam meain, et ducite
eum in Gihon ; et vngat eum ibi Zadoc , fa-
cerdos, et Nathan, propheta, in regem fuper If-
rael ; et canetis tuba, atque dieetis •• Viuat rex
Salomo ! Et afcendetis poft eum, et venietis in
lerufalem, et ledebit fuper folium meum , et
ipfe regnabit pro me, illique praecipiäm, vt fit ! regem Salomo, tenet cornu altaris , dicens
r 54
noftrum regem Dauid, dicentes: Amplificet
Deus nomen Salomo fuper nomen tuum , et
niagnificet thronum eius fuper thronum tuum,
et adorauerunt regem Dauid., cubantem in le-
clulo. Prasterea rex ita dixit: Benediclus Do-
minus Deus Ifrael , qui dedit hodie fedentem
in folio meo, videntibus oculis meis!
Territi fiint ergo , et furrexerunt omnes,
qui inuitati fuerant ab Adonai , et iuit vnus-
quisque in viam fuam. Adonia autem timenfc
Salomo, furrexit,et abiit in tabernaculum Do-
mini, et prehendit eornua altaris. Et nuncia-
uerunt Salomo, dicentes : Ecce, Adonia timens
dux fuper Ifrael, et fuper Iudam. Et refpon
dit Benaia, filius Ioiada, regi: Amen! Sic lo-
quatur Dominus, Deus domini mei regis ! Quo-
modo fuit Dominus cum domino meo rege,
fic fit cum Salomo, et fublimius faciat folium
eius, quam folium domini mei regis Dauid !
Defcendit ergo Zadoc facerdos, et Nathan
propheta, et Benaia, filius Ioiada, et Crethi et
Plethi, et impofuerunt Salomo fuper mulam
regis Dauid. et adduxerunt eum in Gihon.
Sumpfitque Zadoc facerdos cornu olei de ta
feernaculo, et vnxit Salomo, et cecinerunt tu
ba,et dixit omnispopulus: Viuat rex Salomo
Et afcendit vniuerfa multitudo poft eum, et po-
pulus canentium tibiis et laetantium gaudio ma-
gno, et infonuit terra a clamore eorum.
Audiuit autem Adonia, et omnes, qui inui-
tati fuerant ab eo : lamque conuiuium finitum
erat. Sed et Ioab audita voce tubas, ait : Quid
fibi vult clamor ciuitatis tumultuantis ? Adhuc
iJlo loquente, Ionathan, filius Abiathar facer-
dotis, venit. Cui dixit Adonia : Ingredere,
quia vir fortis es, et bona nuncians* Refpon-
ditque Ionathan Adonia? : Etiam, dominus no-
fler Dauid regem conftituit Salomo , mifitque
cum eo Zadoc facerdotem, et Nathan prophe-
tam,et Benaiam filium Ioiada,et Crethi et Plethi 5
et impofuerunt eum fuper mulam regis, vnxe-
runtque eum Zadoc facerdos, et Nathan pro-
pheta regem mGihon,et afcenderunt inde laetan-
tes, et infonuit ciuitas. Harc efl, vox quam aii-
diftis. Et Salomo fedet fuper folium regni
et ingreffi ferui regis, benedixerunt dominum
Iuret mihi rex Salomo hodie, quod non inter-
ficiat feruum fuum gladio. Dixitque Salomo :
Si fuerit vir bonus, non cadet ne vnus qui-
dem capillus in terram ; fin autem malum in-
uentum fuerit in eo , morietur. Mißt ergo
Salomo,et eduxit emn ab altari, et ingreffus, ad-
orauit regem Salomo« Dixitque ei rex Salo-
mo : Vade in domum tuam.
CAPITVLVM IL
- ' A ppropinquauerunt autem dies Dauid, vtmo»'
- ^* reretur : prascepitque Salomo filio fuo, di-
cens r Ecce, ego ingredior viam vniuerfa; ter-
rae: Confortare, et efto vir fortis, et obferua,
vt cuftodias mandata Domini, Dei tni, vt am-
bules in viis eius, et cuftodias ceremonias eins,
et praecepta eius, et iudicia et teftimonia, fic-
ut fcriptiun eft in lege Mofi; vt fis pru-
dens in omnibus, qua? facis, et quocunque te
verteris ; vt abfoluat Dominus fermones fuos,
quös locutus efi ad me, dicens: Si cuftodierint
filii tui vias meas, et ambulauerint coram me 1
in veritate, toto corde fuo, ettotaanima fua,
non deficiet ex te vir de folio Ifrael.
Tu quoque nofti , quae fecerit mihi Ioab,
filius Zeruia , quae fecerit duobus principibus
exercitus Ifrael, Abner filio Ner, et Amafae
filio lether, quos occidit, et effudit fanguinefln
belli in pace, et pofuit fanguinem belli in bal-
teo fiio, qui erat circa liunbos eius , et in cal-
ceämento fiio, quod erat in pedibus eius. Facies
, I ergo iuxta fapientiam tuam, et non deduces
• canitiem eius pacifice ad infero». Sed et fr
m
LIBER PR1MVS REGVM. CAP. IL
5#
lius Barfillai Gileaditis reddes gratiam , erunt-
que comedentes in nienfa tua ; occurrerunt
enim mihi, quandofugiebam afacie Abfalom,
fjratris tili.
Habesquoque apiicl te Simei , filium Gera,
filii Iemini, de Bahurim, qui maledixit me
inaledicÜone pesfima, quando ibam ad Ma-
hanaim : Sed quia defcendit mihi in occnrfum,
cum tranfirem Iordanem , et iuraui ei per Do-
minum , dicens : Non te interficiam gladio ;
tu noli pati eum effe innoxium. Vir autem fa-
piens es , vt fcias , quae facies ei , deducesque
canos eius cum fanguine ad inferos.
Dormiuit igitur Dauid cum patribus fuis ,
et fepultus efl in ciuitate Dauid. Dies autem,
quibus regnauit Dauid fuper Ifrael , quadra-
ginta anni funt; in Hebron regnauit feptem
annis", in Ierufalem trlnginta tribus. Salomo
autem fedit fuper thronum Dauid , patris fiii , et
firmatum efl regnum eius nimis.
Et ingreffus efl Adonia, filius Hagith, ad
Bath Seba , matrem Salomo 5 Quae dixit ei :
Pacificusne efl ingreffus tuus? Qui refpondit:
Pacificus. Addiditque : Sermo mihi eil ad te.
Cui ait: Loquere. Et ille: Tu, inquit, nofli,
<uiod meum erat regnum , et ad me conuer-
terat omnis Ifrael faciem fliam , vt regnarem 5
fed translatum efl regnum , et factum efl fra-
tris mei , a Domino enim conflitutum efl ei.
Nunc ergo vnampetitionem deprecor a te, ne
eonfundas faciem meam. Quas dixit ad eum :
Loquere. Et ille ait: Preeor, vt dicas Salo-
mo regi (neque enim confundet faciem tuam),
vt det mihi Abifag,Sunemitem, vxorem. Et
ait BathSeba: Bene, egoloquar pro te regi.
Venit ergo BathSeba ad regem Salomo , vt
loqueretur ei pro Adonia. Et furrexit rex in
*©ccurfum eius , adorauitque eam , et fedit fu-
per thronum fuum. Pofitusque efl thronus
matri regis; quae fedit ad dexteram eius, di-
xitque ei: Petitionem vnam paraulam preeor a
te , ne confundas faciem meam. Et dixit ei
Tex: Pete, mater mea, non confundam fa-
ciem tuam. Quae ait : Detur Abifag Sunemi-
tis Adonia? , fratri tuo , vxor.
j Refponditque Salomo, et dixit matri fiiae:
Quare poftulas Abifag Sunemitem Adoniae?
Poflula ei et regnum: Ipfe efl enim frater
meus, maior me, et habet Abiathar facerdo-
tem, et Ioab filium Zeruia. Iurauit itaque rex
Salomo per Dominum , dicens : Haec faciat
jmihiDeus, ethaecaddat, quia contra animam
fuam locutus efl Adonia verbum hoc ! et nunc
viuit Dominus , qui promouit me , et collo-
cauit me fuper folium Dauid, patris mei , et
qui fecit mihi domum , ficut locutus efl, quod
hodie oeeidetur Adonia. Mifitque rex Salo-
mo per manum Benaia filium Ioiada , qui in-
terfecit eum , et mortuus efl.
Abiathar quoque facerdoti dixit rex : Vade
in Anathoth ad agrum tiium , et quidem vir
mortis es , fed hodie te non interficiam , quia
portafli arcam Domini Dei coram Dauid, pa-
tre meo , et fuflinuifli affliclionem in omnibus
aerumnis patris mei. Eiecit ergo Salomo Abia-
thar, vt non effet facerdos Domini, vtimple-
remr fermo Domini, quem locutus efl fuper
domum Eli in Silo.
Venit autem rumor ad Ioab; is enim decli-
nauerat poft Adoniam, et peft Salomo non
declinauerat. Fugit ergo Ioab in tabernacu-
lum Domini ,et prehendit cornu altaris. Nun-
ciatumque efl regi Salomo , quod fugiffet Io-
ab in tabemaculum Domini , et effet iuxta al-
tare. Mifitque Salomo Benaiam, filium Io-
iada , dicens : Vade , interfice eum. Et venit
Benaia ad tabemaculum Domini, et dixit ei:
Haec dicitrex, egredere. Qui ait: Nonegre-
diar , fed hie moriar. Renunciauit Benaia re-
gi fermonem , dicens : Haec locutus efl Ioab,
et haec relpondit mihi.
Dixitque ei rex: Fac, ficut locutus efl, et
interfice eum, et fepeli,etamouebisfanguinem
innocentem , qui eftufus efl a Ioab , a me et a
domo patris mei ; et reddet Dominus fangui-
nem eins fuper caput eius, quiainterfecitduos
viros iuflos , melioresque fe , et interfecit eos
gladio, patre meo Dauid ignorante , Abner
filium Ner , prineipem militiae Ifrael , et
Amafam filium lether , prineipem exercitiw
Iuda, et reuertetur fanguis illorum in caput
Ioab, et in caput feminis eius in fempiternum: "
Dauid autem, et femini eius , et domui et thro-
ne illius fit pax vsque in aeternum. a Domino.
Nn 3 Afcen-
557
LIBER PRIMVS REGVM CAP. II. IIL
tt*
Alcendit itaque Benaia filius Ioiada , etegref-
fus , eum interfecit : fepultusque efl in domo
fua in deferto. Et cönftituit rex Benaiam,
filium Ioiada, pro eo fupef exercitura , et Za-
doc facerdotem pofuit pro Abiatliar.
Mifit quoque rex , et vocauit Simei. Dixit-
que ei: Aedifica tibidomum in Ierufalem, et
habita ibi , et non egredieris inde huc neque
illuc : quacunque autem die egreffus fueris , et
tranfieris torrentem Cidron , fcito , te interfi-
ciendum : fanguis tuus erit fuper caput tuum.
Dixitque Simei regi: Bonus fermo regis, ficut
locutus eft dominus meus rex , fic faciet fer-
wus tuus. Habitauit itaque Simei in Ierufalem
diebus multis. Facluin efl autem poft annos
tres , vt fugerent ferui Simei ad Achis , filium
Maacha , regem Gath. Nunciatumque efl
Simei , quod ferui eius iffent in Gath. Et fur-
rexit Simei , et flrauit afinum funm , aiitque
ad Achis in Gath, ad requirendum feruos fuos,
et inde reduxit de Gath.
Nunciatum efl: autem regi Salomo, quod
Simei iffet in Gath de Ierufalem , et rediiffet
Et mittens vocauit eum , dixitque illi : Nonne
teftificatus fum tibi per Dominum, et przedixi
tibi : quacunque die egreffus fueris huc atque
iüuc, fcito te effe moriturum? Et refpondifli
mihi : Bonus fermo , quem audiui. Quare er
go non cuflodifli iusiurandum Domini , et
prseceptum , quod prseceperam tibi ?
Dixitque rex ad Simei ; Tu nofli omne ma-
lum , cuius tibi confcinm efl: cor tuum , quod
fecifli Dauid, patri meo: Reddidit Dominus
malitiam tuam in caput tuum , et rex Salomo
benedicTus et thronus Dauid erit firmus coram
Domino vsque in fempiternum. Iuffit itaque
rex Benaise , filiö Ioiada ; qui egreffus , per-
euflit eum , et mortuus efl.
CAPITVLVM III.
Confirmatum efl igitur regnnm in manu Sa-
lomo ; et affinitate coniunclus efl Pha-
raoni, regi Aegypti; accepit namque filiam
eius, et adduxit in ciuitatem Dauid, donec
confummaret redificium domus fuae et domus
Dömini, et muri Ierufalem per circuitum
Attamen populus immolabat in exceifis: Non
enim sedificatum erat templum nomini Domi»
ni , vsque in diem illum. Dilexit autem Salo»
mo Dominum , ambulans in flatutis Dauid pa-
tris fiu , excepto quod in exceifis immolabat,
et accendebat thymiama.
Abiit itaque Salomo in Gibeon, vt immola-
ret ibi: Illud quippeerat excelfum maximum.
Mille hoftias in holocauflum obtulit Salomo
fuper altare illud in Gibeon. Apparuit autem
Dominus Salomo per fomnium in nocle , di-
cens: Poftula, quod vis, vt dem tibi. Etait
Salomo : Tu fecifli cum feruo tuo Dauid, pa-
tre meo, mifericordiam magnam, ficut am-
bulauit coram te in veritate et iuftitia , et re-
clo corde tecum. Seruafti ei mifericordiam
tuam grandein, et dedifli ei filium fedentera
fuper thronum eius , ficut efl hodie. Et nunc
Domine Deus , tu fecifli regnareferaum tuum
pro Dauid , patre meo ; ego autem fum puer
paruulus, et ignorans egrefliim et introitiun
meum, et feruus tuus efl in medio popuK tui, qui
numerari et recenferi prss multitudine non po.-
tefl,quem elegifli. Dabis ergo feruo tuo cor obe-
diens, vt populum tuumiudicarepofiit, et di-
fcernere inter bonum et malum, quis enim
potefl iitdicare populum ifttim , populum tuum
hunc niultum ?
Placuit ergo fermo coram Domino , quod
Salomo poflulafTet huiuscemodi rem« Et di-
xit Dominus Salomo : Quia poflulafti verbum.
hoc , et non pctiifli tibi dies multos , nee di-
uitias ,' aut animas inimicorum tuorum -, fed
poflulafti tibi fapientiam ad audiendum iudi-
cium : Ecce , feci tibi feeundum fermones tuos,
et dedi tibi cor fapiens'et intelligens intantum,
vt nullus ante te fimiiis tui fuerit , nee pofl te
furreclurus fit ; Sed et hzec , quas non poflula-
fti , dedi tibi , diuitias feilieet et gloriam , vfe
nemo fuerit fimiiis tui in regibus cuncTis in die-*
bus tuis. Si autem ambulaueris in viis meis, eP
cuftodieris flatuta mea et mandatamea, ficut
ambulauit pater tuus , longos faciam dies tuos.
Igitur euigiiauit Salomo , et intellexit, quod
effet fomnium. Cumque veniffet Ierufaleny
ftetit coram Area foederis Domini, et obtulit-
holocaufla, et feeit viclimas teleticas , etgran-
de cpnuiuium vniuerßs jfomulis fuis.
Tunc
w
tlBER PR1MVS REGVM. CAP. III. IV.
56o
Tunc venerunt duae mulieres meretrices ad
regem, fteteruntque coram eo. Quarumvna
ait: Obfecro, mipomine, ego et mulier haec
liabitabamus in domo vna , et peperi apud
eam in domo: Tertia autem die, poflquam
ego peperi, peperit et haec. Et eramus fimul,
jiullusque alius nobiscum in domo, exceptis
nobis duabus : Mortuus eft auterri filius muKe-
ris huius nocle , dormiens quippe oppreflit
cum; et confurgens media nocle, tulit filium
ineum de latere meo , ancillse tuas dormientis,
et collocauit in finu fuo ; fuum autem filium,
qui erat mortuus , pofuit in finu meo. Cum-
que furrexiffem mane , vt darem lac filio meo,
ecce , erat mortuus : Quem diligentius intuens
slara luce, deprehendi non elfe meum, quem
genueram.
. Refponditque altera mulier: Non eft üc, fed
liiius. tuus mortuus eft, meus autem viuit, li-
la vero dicebat : Non, filius tuus mortuus eft,
et meus viuit. Rurfus altera mulier ait : Non
!ic eft , filius tuus mortuus eft , et filius meus
viuit. Et fic coram rege certabant. Et dixit
rex : Hase dicit : filius meus viuit , et filius
tuus mortuus eftj Et ifta relpondet: non!fed
liiius tuus mortuus eft y meus autem viuit.
Dixit ergo rex: Afferte mihigladium. Cum*
que attulüTent gladium coram rege ; diuidite,
inquit , infantem viuum m duas partes , et da-
te dimidiam partem vni, et dimidiam partem
alteri.
Dixit autem mulier, cuius filius erat viuus,
ad regem (commota funt quippe vifeera eius
luper filio fuo): Obfecro, domine, date illi
infantem viuum , et nolite interficere ernn. E
contrario lila dicebat: Nee mihi nee tibi fit,
ftd diuidatur. Refpondit rex, et ait : Date liuic
infantem viuum, et non oeeidatar, hasc eft
enim mater eius. Audiuit itaque omnis Ifrael
iudicium , quod iudicauerat rex , et timuerunt
regem, videntes, fapientiam effe in eo , adfa-
«iendum iudieium,
CAPLTVLVM IV,
J?t rex Salomo regnabat fuper omnem Ifrael,
??? et hi prineipes, quos habebat: Afaria,
Wm £adoc facerdotis;. Elihoreph et Ahila,
filii Sifa, feribae 5 Iofaphat , filius Ahilud, a
commentariis ; Benaia , filius loiada, fuper exer-
citnmj Zadoc autem et Abiathar fiicerdotes;
Afaria, filius -Nathan , fuper praefeclos regis j
Sabud, filius Nathan , facerdos , amicus regis;
Ahifar, praspofitus domus; Adoniram, filius
Abda , fuper tributa.
Habebat autem Salomo duodeeim praefectos
fuper oranem Ifrael , qui praebebant annonam
regi et domui eius. Per lingulos enim menfes
in anno , finguli neceflaria miniftrabant. Et
haec nomina eorum : Filius Hur , in monte
Ephraim. Filius Decer in Macaz y et in Saal-
bim , et in Beth Sames , et in Elon , et JBeth
Hanan : Filius Hefed in Aruboth, tenebat etiara
Socho et omnem terramHepher. Filius Abi-
nadab totam prouinciam Dor, et Taphath,
filiam Salomo, habebat vxorem. Baena, filius
Ahilud , regebat Thaenach et Megiddo et vni-
uerfam BethSean, qua; eft iuxta Zarthana fub*
ter Iefreel,aBethSeanvsque ad planiciemMe-
hola,e regione Iacmeam. Filius Geber in Ra-
mothGilead, et habebat oppida lair , filii Ma?
naffe, in Gilead, et tenebat omnem regionein
Argob, quae eft inBafan, fexaginta cfuitates
magnas. atque muratas, quae habebant vectes-
aereos.
Aliinadab, filius Iddo, prseerat in Maha-
naim; Ahimaaz in Naphthali, fed et ipfe ha-
bebat Basmath , filiam Salomo , in coniugio j
Baena, filius Hufai , in MeCetin Aloth: Iofa-
phat, filius Paruha, in Ifafchar; Simei, filius
Ela , in Benjamin ; Geber, filius Vri, in Gilead^
in terra Sihon , regis Amorraei , et ög , regis
Bafan ; vnus erat in terra illa. luda et Ifrael
erant innumerabiles , ficut arena maris in mul-
titudine , comedentes et bibentes , atque lae-
tantes. Salomo autem dominabatur omnibus
regnis fecum , a flnmine terra; Philiftinorum
vsque ad terminum Aegypti , ofFerentium fibi
munera , et feruientium ei cunclis diebus vitac
eius.
Erat autem eibus Salomo per dies fingulos,
triginta cori fimilae, et fexaginta cori farinae 5
decem boues faginati , et viginti boues pafeua-
les, et centum oues 3 praeter ceruoset capreas,
et ibices y et altilia. Ipfe enim dominabatur
56i
omni regioni , qux erat trans flumen , a Tiph-
fc vsque ad Gala, fuper cundos reges trans
flumen 5 et habebat pacem apud omnes fubdi-
tos in circuitu. Habitabatque Iuda et Ifraelie-
cure vnusqiüsque fub vite fua et fub ficu
fua, a Dan vsque Berfeba , cun&is diebus Sa-
lomo. ■ . .„.
" Et habebat SalomO quadragmta millia equo-
rum currulium, et duodecim millia equeftn-
um. Et prsefedi praebebant alimenta regi ba-
lomo, et omnibus, qni menfa regis Salomo
vtebantur, fuo quisque menfe, nee quicquam
deerat. Hordeum quoque, et ftramen equo-
rum, et veredorum deferebant in locum, vbi
erat rex , inxta conftitutum fibi.
Dedit quoque Deus fapientiara Salomo , et
intelligentiam multam nimis , et latitiidinem
cordis, quafiarenam, quae eft in littore ma-
ris. Et praecedebat fapientia Salomo fapien-
tiam omnium orientalium et Aegyptiorum, et
erat fapientior eundis hominibus , fapientior
fcriptoribusEthanEfraita, Heman, Chalchal
et Darda: et erat nominatus in vniuerfis gen-
tibus per cireuitum. Locutus eft quoque Sa-
lomo tria millia fententiarum ; etfuerunt car-
mina eius quinqne millia ; et dixit de lignis , a
cedro ' quae eft in Libano , vsque ad hyfopum,
qua egreditur de pariete. Et dixit de beftns,
volucribus, reptilibus et pifeibus. Et veme-
bant de eundis populis ad audiendam fapien-
tiam Salomo , et ab vniuerfis regibus terrae,
qui audierant de fapientia eius.
CAPITVLVM V.
Mißt quoque Hiram, rex Tyri , feruos fuos
ad Salomo : audiuit enim , quod lpfum
vnxifTent regem pro patre eius, quia amicus
fuerat Hiram Dauid omni tempore, Miüt au-
tem Salomo ad Hiram, dicens: Tu fcis,quod
Dauid, patermeus, non poterat^dificare do-
muin nomini Domini, Deifui, propter bella
in circuitu, donec daret Dominus eos fub ve-
ftigio pedum eius. Nunc autem requiem de-
dit Deus meus mihi in circuitu, et non eftad-
uer£irius,neque impedimentum malum, quam-
obrem cogito aedificare templum nomim
Domini , Dei mei , ficut locutus eft Dauid, pa-
L1BER PR1MVS REGVM. CAP. IV, V.
562
tri meo , dicens i Filius tuus , quem dabo pro
te fuper folium tuum , ipfe asdificabit domum
nomini meo : Prascipe igitur vt esedant mihi
ferui tui cedros de Libano, et.ferui mei fint
cum feruis tuis , mercedem autem feruorum
tuorum dabo tibi , quameunque petieris : Scis
enim , quomodo non eft in populo meo vir,
qui nouerit ligna casdere, licut Zidonii.
Cum ergo audiflet Hiram verba Salomo, Iae-
tatus eft valde , et ait : Benedidus Dominus
Deus hodie , qui dedit Dauid filium fapiein
tem fuper populum. hunc plurimum. Et mi-
fit Hiram ad Salomo , dicens : Audiui , qua»-
eunque xnandafti mihi: Ego faciam omnern
voluntatem tuam in lignis cedrinis et abiegnis :
Serui mei deferent ea de Libano ad mare , et
ego componam ea in ratibus in mari vsque ai
locum, quem fignificaueris mihi, et decorti?
cabo ea tibi , et tu tolles ea : Et tu fac volun-
tatem meam , vt des viclum domui meas. Ita-
que Hiram dabat Salomo ligna cedrina et
ligna abiegna iuxta omnem voluntatem eius.
Salomo autem praebebat Hiram viginti mil-
lia coros tritici in eibum domui eius , et vii
ginti coros exprefli olei. Hase tribuebat Sa-
lomo Hiram quotannis.
Dedit quoque Dominus fapientiam Salomo,
ficut locutus eft ei. Et erat pax inter Hiram
et Salomo, et perciuTerunt ambo foedus. Ele-
gitque rex Salomo ordines operariorum de
omni Ifrael , et erant triginta millia virorum ;
mittebatque eos in Libanum dena millia per
menfes fingulos vieiffim , ita vt vno menfe in
Libano eflent, et duobus menfibiis domi fuae:
et Adoniram erat fuper huiuscemödi ordines.
Fueruhtque itaque Salomo feptuaginta mil-
lia eorum, qui onera portabant, et ' octogin*
ta millia fabrorum in monte , absque fummos
praefeclos Salomonis , qui praserant operi , nu-
mero trium millium et trecentorum dominan-
tium populo, qui faciebat opus. Pracepitque
rex , vt eftoderent lapides grandes , lapides pre-
tiofos , lapides politos ad fundamentum do-
mus. Et fabri Salomo, et fabri Hiram, et vici-
ni poliebant et parabant ligna et lapides ad
| xdificandam domum.
CAPI-
Sf3
CAPITVLVM VI.
Quadringentefimo et oclogefimo anno egres-
„llonis filiorum Ifrael d&terra Aegypti , in
anno quarto, menfeSif,ipfe- eft menlis feeun-
dus >regni Salomo fuper Ifrael, atdificare ce-
pit domum Domino. Domus autem ,_ quam
fcdificabat rex Salomo Domino , habebat fexa-
ginta cubitos in longitudine , et viginti cubitos
in Iatimdine, et triginta cubitos in altitudine.
Et porticus erat ante templum viginti cubito-
rum tongitudinis ante latitudinem domus, et
habebat decem cubitos latitudinis ante domum.
Fecitque in domo-feneftras, quas valuis aperiren-
tur et clauderentur.
Et sedificauit ad parietem domus circuitum
ambientem templum et oraculum. Et fecit
latera in circuitu. Inferior circuitus quinque
cubitos habebat latitudinis, et medius circuitus
fex cubitorum latitudinis, et tertius circuitus
feptem habens cubitos latitudinis. Trabes au-
tem collocauit foris iuxta domum circumqua-
que, ita, vt non hsererent pariete domus.
Domus autem cum aedificaretur , deintegris
et effoffis lapidibus conftrucla eft , et malleus
■et feeuris, et omne ferramentumnonfunt ati-
dita in domo, cum ardificaretur.
Oflium erat in dextro latere domus in me-
dio , et per cochleam afcendebant in medium
.circuitum, et ä medio in tertium. Et a:difi-
cauit domum, et confummauit eam. Et fe-
cit contignationem in parietibus et tecto intus
cedris. Et asdificauit pergulam fuper totam
domum, quinque cubitorum altam, et ope-
-ruit domum lignis cedrinis.'
Et faclus eft iermo Domini ad Salomo , di-
. cens : Domus , quam asdificas., fi ambulaueris
in praeceptis meis , et iura mea feceris , et cu
. ftodieris omnia mandata mea , gradiens per ea,
firmabo fermonem meum tibi, quem locutus
fum ad Dauid patrem tuum, et habitabo in
medio filiorum Ifrael, etnonderelinquauipo-
pulum meum Ifrael.
Igitur aedificauit Salomo domum , et confum-
.jnauit eam. Et aedificauit parietes domus in-
trinfecus cedro, a pauimento domus vsque ad
LIBER PRiMVS REGVM. C A P. VI»
564
Et fecit in posteriore parte domus contignar
tionem viginti cubitorum a pauimento ad te-
clum vsque , et ibi aedificauit oraculum et Sari*
clum fanclörum* Porro a foribus oraculi, do-
mus templi erat quadraginta cubitorum , et ce-
dro omnis domus intrinfecus veftiebatur , ha?
bens tornatos nodos et flores fculptos. Om-
nia cedrinis tabulis veftiebantur , nee pmnino
Iapis-apparere poterat in pariete. Oraculum
autem in medio domus in interiore parte fece-
rat , vt poneret ibi arcam foederis Domini. Por-
ro oraculum habebat viginti cubitos longitudi-
nis, et viginti cubitos latitudinis , et viginti cu-
bitos altitudinis , et operuit illud atque veftiuit
puro. auro : Sed et altare veftiuit auro. Do-
mum quoque operuit auro puriilimo , et ante
oraculum vedres aureos praftruxit , nihilque
erat in templo , quod non auro tegeretur 1 Sed
ettotum altare extra oraculum texit auro.
Et fecit in oraculo duos Cherubim de lignis
olirarum decem cubitorum altitudinis. Singu-
las alac. Cherub quinos cubitos habebant , ita, vt
decem effent cubiti ab extremitate vnius alas ad
extremitatem alas alterins. Decem quoque cu-
bitorum erat Cherub feeundus , et menfura
par erat , et fpatinm par erat vtrique Cherub,
ideft, altitudinem habebat vnus Cherub decem
cubitorum , et fimiliter Cherub feeundus. Po-
fuitque Cherubim in medio templi interioris.
Extendebant autem alas fuas Cherubim, et tan-
gebafalavna parietem, et ala Cherub feeun-
di tangebat parietem alterum , alae autem alte-
rae in media parte templi fe inuicem contin-
gebant. Texit quoque Cherubim auro.
Et in omnibus parietibus domus circumqua-
que-j feuipfit formaturas , et fecit tornatos Che-
rubim et palmas et flores vndique : Sed et pa-
uimentum domus texit auro vndique. Et in
ingreftiii oraculi fecit duo oftia de lignis oliua-
rum poftibüs quiuquangulis. Et fecit duas 13-
nuas de lignis oliuarum. Et fecit intus torna-
turam Cherubim et palmarum et florum, et
texit ea auro , et operuit tarn Cherubim quam
palmas et cetera auro. Fecitque in introitu
templi poftes de lignis oliuarum quadrangulos,
te&um; et fecit contignationem ligneam in-let duas ianuas de lignis abiegnis , ita, vt fin-
]tns,et pauimentum texit contignatione abiegna. I gulae ianuae binas tabulas coniundas haberent.
5 l. Vors XIV. Oo Et
Stf
LIBER FRIMVS REGVM CAP. VI. VII.
J6S
Et fculpfit Cherubim, et palmas, et flores,
©peruitque oinnia laminis aureis plane juxta
jnandatum.
Et aedificauit atrium interius tribtis ordinibus
lapidum politorum , et vno ordine lignorum
cedri.
Anno quarto fundata eft domus Domini in
menfe Sif, et in anno vndecimo menfe Bul,
jpfe eft menfis oclauus, perfecta efl doraus per
omnia, ficut oportuit, »dificauitque eam an-
nis feptem.
CAPITVLVM VII.
Domum autem fuam sediikauit Salomo tre-
decimannis, donecabfolueret. Aedifica-
lüt quoque domum de faltü Libani, centum
cubitorum longitudinis , et quinquaginta cubi-
torum latitudinis , et triginta cubitorum altitu-
dinis ; quadratam cum ordinibus columnarum,
dolata cedro; ligna quippe cedrina exciderat
in columnas. Et veftiuit teclum cedrinis tabu-
üs , quod quadraginta quinque columnis fuften-
jabatur» Vnus autem ordo habebat columnas
quindecim , ita vt ternas columnae e regione
fitx efTent , fpatia et inter columnas, et colum-
b« e regione collocatas quadrum erant.
Et porticum columnarum quinquaginta cu-
hitorum fecit longitudinis , et triginta cubito-
rum latitudinis. Et alteram porticum ante il-
lum cum columnis et denfa pila : Porticum
quoque folii, in qua exercerentur iudicia, et
texit lignis cedrinis a pauimento vsque ad fum-
mitatem. Et domus, in qua habitaret, erat
in poftico intra porticum et domum , fimili
©pere. Domum quoque fecit filise Pharaonis,
quam vxorem duxerat Salomo , tali opere,
quali et hanc porticum.
Omnes illi lapides pretiofi erant , et ad nor-
mara quandam , et ferra fecli ab omni parte
a fundamento vsque ad teclum; fic etiamerat
exterius atrium maiuSv-Fundamenta autem la-
pidibus conftabant pretiofis s lapidibus magnis
decem et oclo cubitorum , et defuper lapides
pretiofi ad normam politi erant : fimiliterque
de Cedro. Et atrium maius in orbem tres or-
cüjies habebat 4$ lapidibus politis, et vnumör-
dinem de dolata cedro. . Sic et atrium interius
domus Domini et porticus domus.
Mifit quoque rex Salomo, et tulit Hirain
de Tyro , filium mulieris viduse de Naphthali,
patre Tyrio , artificem asrarium , et plenum.
fapientia et intelligentia , et fcientia ad facien-
dum omne opus ex aere. Qui cum veniflet ad
regem Salomo , fecit omne opus eins , et fin-
xit duas columnas asreas , decem et oclo cubi-
torum altitudinis columnam vnam, et liuea
duodecim cubitorum ambiebat columnam
quamlibet. Duo quoque capita fecit , qua? po-
nerentur fupra columnas , fufa ex aere , quin-
que c ubitorum altitudinis caput vnum, et quin-
que cubitorum altitudinis caput alterum, et in
üngulis capitibus erant feptem circuli, plexi
tanquam catenae : Et in fingulis capitibus binos
ordines fecit malorum punicorum circa circu-
lum, quse tegerent caput. Et capita erant ficut
rofac , ante porticum , magnitudine quatuor
cubitorum. Et mala punica in ordinibus iilis
erant ducenta,fuperius etinferius circa circulum,
cingentem medium caput,in vtriusque columnas
capite. Et erexit columnas ante porticum
templi , et vocauit dextram lachin , finifiram
vocauit Boas ; et fuper columnas erant tan-
quam rofae. Sic funt abfolutae columnas.
Et fecit mare fufile , amplitudine decem cu-
bitorum , a margine ad marginem, rotundum,
et altum quinque cubitos , et linea triginta cu-
bitorum cingebat mare percireuitum. Et eir-
cum mare , quod amplum erat decem cubitos,
erat fculptura in margine in orbem : Erant au-
tem duo ordines fculpturas fufiles. Et flabat
fiiper duodecim boues, quorum tres fpecla-
bant feptentrionem , et tres occidentem.
et tres meridiem , et tres orientem : Hü
impofitum erat mare , ita , vt pofteriora bo-
lum laterent fub man. Spiffitudo maris pal-
mus erat; et margo eius erat, ficut margo
calicis , et ficut hiulca rofa. Et capiebat duo
millia Batorum.
Et fecit decem bafesaeneas, fingulasilongi-
tudine quatuor cubitormn, et latitudine qua1-
tuor cubitorum , et altimdine quatuor cubito-
rum. Erantque ita faclas bafes , vt a margini-
bus latera haberent, Et in lateribus inter mar-
gin«
957
LIBER PRIMVS REGVM. C A P. VII. VIII.
0$
gines erant leones, boues et Cherubim. Et
latera erant iun&a marginibus, quas erant iu-
pra et fubter leones ac boues. Erant autem
latera a margine deorfum verfa. Et bafes ha-
Fecitque Salomo omnia vafa in domo Do-
mini, altare aureum et menfam auream, fu-
per quam ponerentur panes propofitionis , et
candelabra aurea , quinque ad dextram , quin-
bebant qwaternas rotas , es seneos axes, Erant i que ad finifiram contra oraculüm , ex auro pu.
et fupra quatuor angulos bafium fuftentacula;ro, et flores aureos , lucernas defuper aureas
facta , e regione fita , lauacrum fuftinentia.
Fulcrum lauacri in medio bafis habebat al-
titudinem vnius cubiti, et teres erat, et ara-
plitudinem habebat fesquicubiti , et erant bullas
in fuicro in Ipatiis, quas erant quadrata, et
non rotunda. Rot» vero quatuor erant iun-
dlae lateribus , et axes rotarum erant iuncti bafi.
Singulas rotae erant altas fesquicubitum. Et
rotas erant, ficut rotas currumn , etearumaxes,
modioli, radii, canti, erant fufiles; et qua-
tuos fuftentacula in quatuor angulis bafis erant
iuncla bafi.
Et in iiiperficie bafis in fuicro altitudine di-
inidii cubiti per circuitum erant margines et
latera iuncta bafi. Et in lateribus Ulis et mar-
ginibus erant fculpti Cherubim , leones et pal
mas ordine per circuitum. Sic fecit decem
bafes fufiles. Eadem menfura et amplitudo
Omnibus erat.
Et fecit decem lauacra, quadraginta batos
capiebat vnum lauacrum , eratque quatuor cu-
bitorum , et fingulis bafibus imponebat laua-
emm , et quinque bafes collocauit ad dextram
partem domus, et reliquas quinque ad fini-
firam partem : Mare autem collocauit ad dex-
tram anterius verfus meridiem.
Et Hiram faciebat lebetes, palas , pelues,
et abfoluit omnia opera , quas Salomo fecit in
domo Domini , duas columnas, et duo rotun-
da capita columnarum , et duos plexos circu-
los, operienfes duo rotunda capita cohjmnarum,
et quadraginta mala punica circum plexos cir-
culos,. qui operiuntduo capita columnarum;
item decem bafes, et decem lauacra bafibus
impofita, et mare, et duodecim boues fub
mari; item lebetes, palas, pelues, et reliqua
vafa, facta ab Hiram regi Salomo ad domum
Domini , erant ex asre. In regione Iordanis
fiidit ea rex, in argilleto , inter Suchoth et
Zarthan. Et Salomo non ponderaiüt vafa
pra multitudine asris.
lemundoria aurea , pateras , lances, pelues,
cochlearia, cultros et fartagines ex auropuro.
Et cardines ofiiorum domus interioris fancÜ
fanclorum , et ofiiorum domus templi ex auro
erant.
Et perfecit omne opus, quod faciebat Sab«
mo in domo Domini, etintulit, quas fanclifi-
cauerat Dauid, pater fuus, argentum et au-
rum, et vafa, repofuitque in thefauris domus
Donuni.
CAPITVLVM VIII.
■punc congregati fiint omnes maioresnatulf-
x rael cum principibus tribuum , et duces
familiarum filiorum Ifrael ad regem Salomo
in Ierufalem, vt deferrent Arcam foederis Do-
mini de ciuitate Dauid , id eil, de Zion. Con-
uenitque ad regem Salomo vniuerfus Ifrael in
menfe Ethanim in folenni die , ipfe efi: men-
fis feptimus. Veneruntque cundi fenes de If-
rael, et tulerunt Arcam facerdores, et porta-
uerunt Arcam Domini et tabernaculum foede-
ris , et omnia vafa fandhiarii , quas erant in ta-
bernaculo , et ferebant ea ficerdotes et Leui-
tas. Rex autem ; Salomo , et omnis multitu-
do Ifrael , que conuenerat ad eum , gradieba-
tur cum illö ante Arcam , et immolabant oues
et boues tarn mukös , vt neque asßimari, neque
numerari poffent.
Et intulerunt facerdotes Arcam foederis Do-
mini in locum fuum , in Oraculüm templi , in
Sanclum fanctorum fubter alas Cherubim. Si-
quidem Cherubim expandebant alas fliper lo-
cum Area;, et protegebant Arcam et vectes
eius defuper; et adeo longi erant vecres , vt
extremitates eorum viderentur in faneto extra
oraculüm , prasterea nihil foris videbatur. Et
manferunt ibi vsque in prasfentem diem. In
arca autem non erat aliud , nifi duas tabulas la-
pideas , quas pofuerat in ea Mofes in Horeb,
Oo 2 m quan-
$69
LIBER PRIMVS REGVM. CAP, VIII.
T70
quando pepigit Dominus fcedus ciun filiis If-
rael , cum egrederentur de terra Aegypti.
Fadum eft autem , cum exiflent f acerdotes
de Sanduario, nebula impleuit domum Do-
mini ; et non poterant facerdotes ftare et mi-
niftrare propter nebulam: Impleu'erat enim
gloria DOMINI domum DOMINI. Tunc
ait Saiomo: Dominus dixit, vthabitaret in ne-
bula : Aedificans aedificaui domum in habitacu-
lumtuum, habitaculum, vbi fedeasperpetuo.
Conuertitque rex faciem fuam, et benedixit
omnem ecclefiam Ifrael ; Omnis enim ecclefia
ftabat ; et ait Saiomo :
Benedicts Dominus Deus Urael , qui locu-
tus eil ore fuo ad Dauid patrem meum , et
manibus füis perfecit , dicens : A die , qua edu-
xi populum meum Ifrael de Aegypto, non
elegi ciuitatem de cundis ciuitatibus Ifrael, vt
aedificaretur , et eifet nomen meum ibi; fed
elegi Dauid, vt effet fuper populum meum If-
rael. Voluitque Dauid. pater meus, aedificare
domum nomini Domini Dei Ifrael , et ait Do-
minus ad Dauid, patrem meum: Quod cogitas
in corde tuo , aedificare domum nomini meo,
bene hoc cogitans ; veruntamen tu non aedifi-
cabis mihi domum, fed filius tuus , qui egre-
dietur de renibus tuis , ipfe aedificabit domum
nomini meo. Confirmauit Dominus fermo-
nem fuum , quem locutus eft , furrexique pro
Dauid patre meo , et fedi fuper thronum If-
rael ,„ ficut locutus eil Dominus, et aedificaui
domum nomini Domini Dei Ifrael, et conftitui
ibi locum Areas, in qua foedus Domini eft,
quod percuflit cum patribns noftris, quando
egrefii fimt de terra Aegypti.
Stetit autem Saiomo ante altare Domini in
«onfpedu ecclefia? Ifrael , et expandit manus
fuas in ccelum , et ait : Domine , Deus Ifrael,
non eft fimilis tibi deus in coelo defuper,
et fuper terram deorfum , qui cuftodis padum
et mifericordiam feruis tuis , qui ambulant co-
ram te toto corde fuo , qui cuftodifti feruo tuo
Dauid, patri meo, qua; locutus es ei. Ore lo-
cutus es, et manibus tuis perfecifti hasc, ficut
funt hoc die. Nunc igitur, Domine Deus If-
rael , ferua famulo tuo Dauid , patri meo, quae
locutus es ei, dicens: Non auferetur de te vir
coram me, qui fedeat fuper thronum Ifrael,
ita tarnen , fi cuftodierint filii tui viam fuam,
vt ambulent coram me , ficut tu ambulafti in
confpedu meo. Et nunc , Domine , Deus I£
rael , fiant vera verba tua , quae locutus es fer-
uo tuo Dauid , patri meo.
Ergo ne putandum eft vere, quod Deus ha-
bitet fuper terram ? Si enim codi et coeli coe-
lorum te fuftentare nonpoflunt, qua nto mi-
nus domus hasc , quasm aedificaui ? Sed refpice
ad orationem ferui mi , et ad preces eins, Do-
mine Deus ! Audi laudes et orationem t quam
feruus tuus orat coram te hodie , vt fint oculi
tui aperti fuper domum hanc node ac die , fu-
per domum , de quadixifti : Erit nomen meum
ibi; vt exaudias orationem, quam oratinloco
ifto ad te feruus tuus , vt exaudias deprecatio-
nem ferui tui et populi tui Ifrael, quodcunque
orauerit in loco ifto , et exaudies in loco habi-
taculi tui in ccelo , et cum exaudieris , propi-
tius eris»
Si peccauerit homo in proximum fuum , et
habuerit aliquod iuramentum, quo teneatur
afiridus , et venerit propter iuramentum co-
ram altari tuo in domum tuam; tu exaudies in
coelo, et iudicabis feruos tuos, condemnans
impium , et reddens viam fuam fuper caput
eius , iuftificansque iuftum , et retribuens ei fe-
cundum iuftitiam fuam.
Si fugerit populus tuus Ifrael inimicos fnos,
quia peccauerit tibi , et reuertentes ad te , et
coniitentes n©mini tuo , venerint , et adoraue-
rint, et deprecati te fuerint in domo hac, ex-
audi in ccelo , et dimitte peccatum populi tui
Ifrael, et reduces eos in terram, quam dedifti
patribus eorum.
Si claufum fuerit ccelum, et non pluerit,
propter peccata eorum, etorantesinloco ifto,
confeffi fuerint nomini tuo , et a peccatis fuis
conuerfi fuerint propter afflidionem fuam;
exaudi eos in ccelo, et propitius fis peccatis
feruorum tuorum et populi tui Ifrael, et often-
de eis viam bonam, per quam ambulent, et
da eis pluuiam fuper terram tuam , quam de-
difti populo tuo in pofteflionem.
Farnes ü oborta fuerit in terra, aut peftilen-
,tia, autacftus, aut zerugo, autlocufta, auteru-
cae,
57*
LIBER PR1MVS REGVM. CAP.VIII.
572
cse, et afflixerit eum inimicus eius portas obfi-
dens , aut omnis plaga , aut vniuerfa infirmi-
tas. Si quis orauerit , aut precatus fuerit , fiue
fint alii homines, fiue fit populustuus, vbi co-
gnouerint plagam in fuo quisque corde , et ex-
panderint manus fiias ad hanc domum : tu
exaudies in coelo , in loco habitationis , et pro-
pitiaberis, et facies, vt des vnicuique fecundum
omnes vias fuas , fieut videris cor eius : Quia
tu nofti folus cor omnium fiiiorum hominum,
vt timeant te cundis diebus , quibus viuunt iu-
per faciem tei'ras , quam dedifti patribus noftris.
Infuper et alienigena , qui non eft de popu-
lo tuo Ifrael, cum venerit de terra longinqua
propter nomen tuum , audietur enim nomen
tuum magnum , et manus tua fortis , et bra-
chium tuum extentum vbique: Cum venerit
ergo , et orauerit in hoc loco ; tu exaudies in
ccelo , in fede habitaculi tui , et facies omnia,
pro quibus inuocauerit te alienigena ; vt di-
fcant vniuerfi populi terrarum nomen tuum
timere, ficut populus tuus Ifrael, vt fciant,
quod nomine tuo vocata eft domus haec, quam
sedifieaui.
Si egreffus fuerit populus tuus ad bellum
contra inimicos fuosperviam, quocunque mi-
feris eos , orabunt Dominum verfiis ciuitatem,
quam elegifti , et verfus domum , quam aedifi-
caui nomini tuo; exaudies in coelo orationem
eorum et preces eorum , et facies Judicium
illis.
Quod fi peccauerint tibi (non eft enim ho-
mo, qui non peccet), et iratus fradideris eos
inimicis fuis, et captiui dudi fuerint interram
inimicorum , longe vel prope , et egerint poe-
nitentiam in corde fuo , in loco captiuitatis, et
conuerfi deprecati te fuerint in captiuitate fua,
dicentes : Peccauimus , inique egimus , impie
fecimus ! et reuerfi fuerint ad te toto corde fuo,
et tota anima fua, in terra inimicorum üio-
rum , ad quam captiui dudi fuerint ; et oraue-
rint te verfus viam terras fuas , quam dedifti
patribus eorum , et ciuitatis , quam elegifti^ et
fcempli , quod aedificaui nomini ftio :
Exaudies in coelo , in fede habitaculi tui,
©rationes eorum, et preces eorum, et facies iu-
«üciiim illis, et propitiaberis populo tuo, qui j
peecauit tibi, et omnibus iniquitatibus eorum-,
quibus prasuaricati funt in te ; et dabis miferi-
cordiam coram eis, qui eos eaptiuos habuerint,
vt mifereantur eis 5 poüulus enim tuus efl, et
haereditas tua, quos eduxifti de terra Aegypti,
de medio fornacis ferreas; vt fint oculi tui
aperti ad deprecationem ferui tui et populi tui
Ifrael, et exaudias eos in vniuerfis, pro quibus
inuocauerint te ; Tu enim feparafti eos tibi in
hasreditatem de vniuerfis populis terrae, ficut
locutus es per Mofen , feruum tuum , quando
eduxifti patres noftros de Aegypto, Domine
Deus.
Fadum efl autem, cum complefiet Salomo,
orans Dominum, orationem et deprecationBm
hanc, furrexit de altari Domini, et deftitit ge-
nuafledere, et manus extendere in ccelum.
Stetit ergo et benedixit omnem ecclefiam .If-
rael voce magna, dicens: Benedidus Domi-
nus Deus, qui dedit requiem populo fuo If-
rael, iuxta omnia, quae locutus eft , non ceci-
dit, ne vnus quidem fermo , ex omnibus bo-
nis, quas locutus .eft per Mofen, feruum fuum !
Sit Dominus Deus nofter nobifcum, ficut fuit
cum patribus noftris , non derelinquens nos,
neque auertens fe a nobis : fed inclinet corda
noftra ad fe , vt ambulemus in vniuerfis viis
eius, et cuftodiamus mandata eius, et ceremo»
nias eius et iura ■, quascunque mandauit patri-
bus noftris.
Et fermones mei ifti, quibus deprecatus fum
coram Domino, appropinquent ad Dominum,
Deum noftrum, die ac nocte ; vt faciat iudi-
cium feruo fuo et populo fuo Ifrael per fingu-
los dies ; vt fciant omnes populi terras, quod
Dominus ipfe eft Deus, et non eft alius pras-
terea. Sit quoque cor noftrum perfedum
cum Domino Deo noftro, vt ambulemus in
ftatutis eius, et cuftodiamus prsecepta eius, fic-
ut et hodie.
Igitur rex, et omnis Ifrael cum eo, immola-
bant vidimas coram Domino; madauitque
Salomo hoftias teleticas, quas immolauit Do-
mino, boum viginti duo millia, ouium cen-
tum viginti millia : Et dedicauerunt templum
Domini rex et filii Ifrael. In die illa fandifi-
cauit rex medium atrii, quod erat ante domum
Oo 3 Dominik
573
LlBER PR1MVS REGVM. CAP, VIII. IX.
Domini ; fecit quippe holocauftum ibi, et fa
crificium,et adipem teleticorum; quoniam al
tare aereum, quod erat coram Domino, minus
erat, et capere non poterat holocauftum, et
facrificium, et adipem teleticorlun.
Fecit ergo Salomo in tempore illo feftiuita-
tem celebrem, et omnis Ifrael cum eo, multi-
fudo magna ab introitu Hematli vsque ad ri-
uum Aegypti coram Domino Deo noftro fe-
ptem diebus et feptem diebus, id eft, quatuor-
decim diebus j Et in die octaua dimif it popu-
los : Qui benedicentes regem, profecli funt in
tabernacula fua Instantes , et lseto corde fuper
omnibus bonis, quae fecerat Dominus Dauid,
femo fuo,et Ifrael, populo fuo.
CAPITVLVM IX.
"Pactum eil autem , cum perfecuTet Salomo
•*- aedificium domus- Domini, et aedificium re-
gis, et omne, quod optauerat et voluerat facere,
apparüit ei Dominus fecundo , ficut apparue-
rat ei in Gibeon. Dixitque Dominus ad eum :
Exaudiui orationem tuam, et deprecationem
tuam, quam deprecätus es coram me, et fan-
(ftificaui domum hanc, quam asdificafti, vt po-
nerem nomen meum ibi in fempiternum , et
erunt ocuii mei et cor meum ibi cunclis diebus ;
Tu quoque, 11 ambulaueris coram me , ficut
ambidauit pater tuus incorrupto corde etreclo,
et feceris omnia , quae praecepi tibi, et fiatuta
mea et iura xnea feruaueris ; firmabo thronum
regni tui fuper Ifrael in fempiternum, ficut lo-
cutus fum Dauid patri tuo , dicens : Non de-
ficiet vir de genere tuo in folio Ifrael.
Si autem auerfione auerfi fueritis, vos et filii
veftri, relinquentes me, nee cuftodientes pras-
cepta mea et ftatuta, quas propofui vobis, fed
abieritis et colueritis deos aiienos, et adoraue-
ritis eos , auferam Ifrael de fuperficie terrae,
quam dedi eis, et templum , quod ianclificaui
nomini meo,proiiciam a confpectu meo,erit-
que Ifrael in prouerbium et in fabulam cun-
clis populis, et domus haec diruetur. . Omnis,
qui tranfierit per eam, ftupebit, et fibilabit, et !
dicet: Quare fecit Dominus fic terrae huic et
domui huic ? Et refpondebunt: Qiüa dereli-
querunt Dominum , Demn fuum, qui eduxit
iZ+
patres eorum de terra Aegypti, et fecuti funt
deos aiienos, et coluerunt eos,, et adorauerunt
eos ; ideirco induxit Dominus fuper eos omne
malum hoc.
Expletis autem annis viginti , quibus aedifi-
cauerat duas domos, id eft, domum Domini
et domum regis, Hirara, rege Tyri, prabente
regi Salomoni ligna cedrina et abiegna, et au-
rum, feeundum omnem voluntatem eius:
Tunc dedit Salomo Hiram viginti oppida in
terra Galiläa?. Et egreflfus Hiram de Tyro,
vt videret oppida, quae dederat ei Salomo, et
non placuerunt ei,etait: Haeccine funt eiuita«
tes, quas dedifli mihi, frater? Et vocauiteas
terram Cabul, vsque in diem hanc. Mifit
quoque Hiram ad regem Salomo centum vi-
ginti talenta auri. Haec eft fumma collatio-
num, quam tulit rex Salomo ad aedificandam
domum Domini, et domum fuam, et Millo,
et murum Ierufalem , et Hazor, etMegiddo,
et Gafer.
Pharao enim, rex Aegypti , afeendit, et ce-
pit Gafer, fuccenditque eam igni, et Chana-
nasum, qui habitabat in ea, interfecit, et dedit
eam in dotem filiae fuae , vxori Salomo. Ae-
dificauii ergo Salomo Gafer, et Betbhoron in-
feriorem, et Baelath,etThamar,in deferto ter-
rae, et omnes vrbes granariorum, qua; habebat
Salomo, et omnes ciuitates curmum, et chuta-
tes equitum, et quodeunque ei placuit, vt asdi-
ficaret in Ierufalem, et in Libano, et in omni
terra ditionis fuae.
Vniuerfum populum , qui remanferat de
Amorraeis, Hethaeis, Pherefaeis, Heuseis et Ie-
bufeis, qui non funt de filiis Ifrael, horum fi-
lios, qui remanferant in terra , quos non po-
tuerant filii Ifrael anathema facere, fecit Salo-
mo tribütarios vsque in diem hanc. De filiis
autem Ifrael non conftituit rex Salomo quen-
quam,fed erant viri bellatores,et minifiri eius,
et pnneipes, et duces, et praefccH cr.rruum et
equorum. Erant autem prineipes fuper omnia
opera Salomo praepofiti qiungenti quinqua-
ginta, qui habebant fubiedum populum , et
operas imperabant.
i Filia autem Pharaonis afeendit de ciuitate
.Dauid in doaium fuam, quam »dificauerat ei
Salomo, I
575
LIBER PRIMVS REGVM. CAP. IX« X.
576
Salomo. ' Tiinc aedificauit Millo. OiFerebat
quoque Salomo tribus vicibus per annos fin-
gulos holocauf'ta et teleticas victitnas fuper al-
tare, quod asdificauerat Domino , et adolebat
thymiama coram Domino , perfectumque eft
femplum.
Claflem quoque fecit rex Salomo in Ezeon
(jeher, quas eft iuxta Elöth in littore marrsru-
bri in terra Idumeae. Miiitque Hiräm in clas-
fe illa feruos fuos, viros nauticos et gnaros ma-
ris, cum feruis Salomo: Qui cum veniffentin
Ophir , fumptum inde aurum quadringento-
rum vigiuti talentorum dettilerunt ad regem
Salomo.
CAPITVLVM X.
Ced et regina Saba, audita fama Salomo, de
^ nomine Domini, Venit tentareeuminaeni-
gmatibus. Etingrefla Ierufalem cum magno
äpparatu, et camelis, portantibus aromata , et
aurum valde multum, et gemmas pretiofas;
venit ad regem Salomo. Et locuta eft ei vni-
uerfa, quae habebat in corde fuo : Et docuit
eam Salomo omnia verba, quae propofuerat ;
non fuit fermo , qui poffet regeni latere , et
non refponderet ei.
Videns autem regina Saba omnem fapien-
tiam Salomo, et domum , quam aedificauerat,
etcibos menfae eius, et habitaculaferuorum, et
©rdines miniftrantium , veftesque eorum , et
pincernas, et holöcaufta, quae offerebat in do-
mo Domini 5 non retinebat yltra fpiritum, di-
xitque ad regem : Veras eil fermo, quem au-
'«liui in terra mea fuper fermonibus tuis et fu-
per fapientia tua , et non credebam narranti-
Sus mihi j donec ipfa veni,et vidi oculismeisj
et ecce, media par^mihi nunciata non eft 5 ma-
ior eft fapientia tua, et melius eft tibi, quam iux-r
tarumorem,quemaudiui. Beativiri rui,et beati
ferui tui,qui hie ftant coram te femper^et audiunt
fapientiam tuam ! Sit Dominus, Deüstuus, bene-
üclus,cuicomplacuixfti,etpofuit te fuper thro»
num Ifrael, eo, quod dilexerit Dominus Ifrael in
fempiterniim, et conftitiuYte regem, vt faeefes
Judicium et iuftitiam !
Dedit ergo regi centum viginti talenta auri,
et aromata multa nimis,et gemmas pretiofas.
Non funt allata vltra aromata tarn multa, quam
ea, quae dedit regina Saba regi Salomoni. Sed
et clailis Hiram,qii3sportabat aurum de Ophir,
attulit ligna hebeni multa nimis , et gemmas
pretiofas : Fecitque rex de lignis hebeni colli-
innas domus Donüni, et domu& regia?, eteitha-
ras et pfalteria cantoribus : Non funt allata hu-
inscemodi ligna hebeni, neque vifa , vsque in
prasfentem diem. Rex autem Salomo dedit
reginae Saba omnia, quae voluit et petiuit ab eo,
exceptis his, quae vitro ei obtulerat munere re-
gio. Quae reuerfa abiit in terram fuairi1 cum
feruis fuis»
Erat autem pondus auri, quod redibat Salo-
mo per annos fingulos, fexcenta fexaginta fex
talentorum auri, excepto eo, quod offerebant
mercatores, et aromatarii, et negotiatores, et
omnes reges Arabiae, et prineipes terrae. Fecit
quoque rex Salomo dueentas haftas de auro
piuiflimo, fexcentenis auri malus obduxit fin-
gulas haftas. Et fecit trecenta feuta ex auro
puro,et trecentenis auri ininis fingula feuta ob-
duxit: Pofuitque ea rex in domo de faltu Li-
bani.
Fecit etiam rex Salomo thronum de ebore
grandem, et veftiuit eum auro optimo, qui ha-
bebat fex gradus, et fummitas throni erat ro-
tunda in parte pofteriori , et duo fulcra erant
in lateribus fedis, et duo leones ftabant iuxta
fulcra, et duodeeim lenuneuli ftantes fuper fex
gradus hinc atque inde. Non eil fa&um tale
opus in vniuerfis regnis. Sed et omnia vafa,
de quibus potabat rex Salomo, erant aurea, et
vniuerfa fupellex domus de faltu Libani erant
de auro puro, Argentum non erat in pretio
in diebus Salomo, quia claffis regis per mare
cum claffe Hiram femel per tres annos ibatin
mare, deferens inde aurum et argentum, et
ebur, et fimias, et pauones«
Et fuit maior rex Salomo omnibus regibus
terrae diuitiis et fapientia. Et vniuerfa terra de-
fiderabat vultum Salomo ^ vt audiret fapien-
tiam eius, quam dederat Deus in corde eius.
Et finguli deferebant ei munera > ornamenta
argentea et aurea, veftes et arma bellica, aro-
mata quoque, et equos, et mulosb per annos
fingulos. Congregaujtque Salomo currus et
equit^s-
577
LIBER PRIMVS REGVM. CAP. X, XI.~
equites, et fa6H funt ei mille quadringenti cur- 1 minus Salomo : Quia factum ,eft hoc
et duodecim millia equitum, et difpofuit
578
ms,
eos per ciuitates munitas , et cum rege in Ie-
rufalem.
Fecitque, vt tanta efTet abundantia argenti in
lerufalem , quanta et lapidum , et cedrorum
prasbuit multitudinem quafi fycomorös, quae
nafcuntur in campeftribus. Et educebantur
equi Salomo ex Aegypto et de Ceua. Mer-
eatores enim regis emebant de Ceua, et pretio
perducebant. Egrediebatur -autem quadriga
ex Aegypto fexcentis ficlis argenti , et equus
centum quinquaginta« Atque in hunc mo-
dum ad cunclos reges Hethaeorum et Syriae
equi ducebantur per illos mercatores.
CAPITVLVM XL
"D ex autem Salomo amauit mulieres alieni-
•*^ genas multas, filiam Pharaonis et Moabi-
tidas, Ammonitidas, Idumaeas, Zidonias et He-
thaeas, de gentibus, fuper quibus dixit Domi-
nus filiis Ifrael : Non ingredimini ad eas, ne-
ijue de illis ingredientur ad veftras ; certiffime
enim auertent corda veftra, vt fequamini deos
earum. Hamm amore captus eft Salomo.
Fueruntque ei vxores reginae feptingentae , et
concubinae trecentae. Et auerterunt mulieres
cor eius. Cumque iam efTet fenex, auerterunt
mulieres cor eius, vt fequeretur deos alienos,
nee erat cor eius perfeclum cum Domino Deo
fuo, ficut cor, Dauid, patris eius.
Sed colebat Salomo Afthoreth, deum Zido-
niorum, et Milcom, abominationem Ammoni-
tarum. Fecitque Salomo , quod non placue-
rat'coram Domino, et non perfecte fecutus
eft 'Dominum, ficut Dauid, pater eius. Tunc
aedificauit Salomo excelfumChamos , abomina-
tioni Moab , in monte , qui eft contra lerufa-
lem, et Molech, abominationifiliorum Amnion.
Atque in hunc modum fecit vniuerfis vxori-
bus fuis alienigenis , quae adolebant thura , et
immolabantdiisfuis.
Igitur iratus eft Dominus Salomo, quodde-
' clinaffet cor eius a Domino^ Deo Ifrael, qui
apparuerat ei bis, et prseeeperat de verbo hoc,
ne fequeretur deos alienos, et non cuftodiuit,
qusc niandauit ei Dominus* Dixit itaqueDo-,
et non cuftodifti pactum meum, et prseeepta
mea, quae mandaui tibi, disrumpens fcindani
regnum tuum, et dabo illud feruo tuo : Venia-
tarnen in diebus tuis non faciam, propter Da-
uid, patrem tuum. De. manu filü tui fein-
dam illud, nee totum regnum auferam , fed
tribum vnam dabo filio tuo, propter Dauid
feruura meum, et lerufalem, quam eiegi.
Sufcitauit autem Dominus aduerfarium Sa-
lomo, Hadad, Idumaeum, de femine regio, qui
erat in.Edom. Cum enim eilet Dauid inldu-
masa,et afcendüTet Ioab,princepsmilitiae,adfe-
peliendumeos, qui'fuerant interfe cti,. et oc^
eidiffet omne mafeulinum in Idumseäj Sex
enim menfibus ibi moratus eft loab et omnis
Ifrael, donec interimeret omne mafeulinura
in Idumaea : Fugit Hadad ipfe et viri Idumari de
feruis patris eius cum eo, vt ingrederetur Aegy-
ptum : Erat autem Hadad puer paruulus. Cum-
que furrexiffent de Madian, venerunt in Paran:
Tulerwitque fecum viros de Paran, et introie-
runt Aegyptum ad Pharaonem, regem Aegy-
pti, qui dediteidomum, et dimenfum dedit
ei et terram*.
Et inuenit Hadad gratiani coram Pharaone
valde, in tantiim, vt daret ei vxorem fororem
germanam vxoris fuae Thapenes, regime" Ge-
nmtque ei foror Thapenes Genubath filiura,
et nutnuit eum Thapenes, in domo Pharaonis;
Eratque Genubath habitans apud Pharaonem
cum filiis eius. , Cumque audiflet Hadad in
Aegypto, dormiffe Dauid cumpatribus fuis, et
-mortuum effe loab, prineipem militi», dixit
Pharaoni: Dimitte me, vt vadam in terram
meam. Dixitque ei Pharao ; Quid deeft tibi
apud me, vt quacras ire ad terram tuam > At
ille refpondit: Nihil ; fed obfecro te, vt di-
mittas me. .
Sufcitauit quoque ei.Deus aduerfarium Re-
fon, filium Eliada, qui fugerat HadadEfer, re-
gem Zoba , dominum fuum , et congregauit
contra eum viros, et fadus erat princepsla-
tronuni, cum interficeret eos Dauid j abierant-
que Damafcum,et habitauerant ibi, et confti-
tuerant eum regem in Damafco, eratque ad-
uerfarius Ifrael cua&is diebus Salomo. Et hoc
eft
-579
LIBER PRIMVS rREGVM. CAP. XL XII.
s%o
eft damnum Hadad,ideoque odit Ifrael, regna-
uitque in Syria.
Ierobeam quoque, filius Nebat, Ephrathaeus
de Zareda, feruus Salomo, cuius mater erat no-
mine Zeruga, mulier vidua, leuauit manum
contra regem. Et haeö eft caufa rebellionis ad-
uerfus enm, quia, quando Salomo aedificauit
Millo, clauiit .rion<jum munitam partem ciui-
tatis Dauid, patris fui. Et erat Ierobeam vir
fortis et ftrenuns. Vidensque Salomo adole-
fcentem induftrium , conftituerat eum praefe-
clum luper tributa vniuerfae domus lofeph.
Factum eil igitur in tempore illo , vt egre-
deretur Ierobeam de Ierufalem, et inueniret
eum Ahia, Silonites, propheta, in via opertus
pallio nouo: Erantautem duo tantum in agro.
Apprehendens'que~Ahia pallium fuumnouum,
quo coopertus erat, fciditin duodecim partes;
et ait ad Ierobeam : Tolle tibi decem fciffu-
ras; Hacc enim dielt Dominus, Dens Ifrael:
Ecce, ego fcindam regnum de manu Salomo,
et dabo tibi decem tribus 5 Porro vna tribus
remanebit ei propter feruum meum Dauid et
Ierufalem ciuitatem , quam elegi ex omnibus
tribubus Ifrael ; eo, quod dereliquerit me , et
adorauerit Afthoreth deum Zidoniorum , et
Chamos deum Moab, et Milcom deum filio-
rum Ammon, et ambulauerit in viis meis , vt
faceret iuftitiam coram me, et ftatuta mea et
iura, llcut Dauid pater eius.
Nee auferam omne regnum de manu eius,
fed ducem ponam eum cuncÜs diebus vitae
fuas propter Dauid feruum meum, quem elegi,
qui cuftodiuit praeepta mea et ftatuta mea.
Auferam autem regnum de manu filii eius, et
dabo tibi decem tribus, filio autem eius. dabo
tribum vnäm, vt remaneat lucerna Dauid, fer-
uo meo , eunetis diebus coram me in Ierufa-
lem ciuitate, quam elegi, vt effet nomenmeum
ibi.
Te autem affumam et regnabis fuper omn;a,
quas deiiderat anima tua, erisque-rex fuper If-
rael. Si igitur audieris omnia, qua; praxepero
tibi, et ambulaueris in viis meis, et feceris, quod
reclum eft coram me , cuftodiens ftatuta mea
et praeeepta mea , ftcut fecit Dauid , feruus
nieus ; ero tecu.m , et aedificabo tibi domum
S.L. Pars XIV.
firmam , quomodo aedificaui Dauid domum,
et tradam tibi Ifrael, et humiliabo fernen Dauid
fuper hoc , veruntamen non cunclis diebus,.
Voluit ergo Salomo interficere Ierobeam; qui
furrexit, et aufugit in Aegyptum ad Sifae, re*
gern Aegypti, et fuit in Aegypto, vsque a4
mortem Salomo.
Reliqua autem* de Salomo, et omnia, qua?
fecit, et fapientia eins, ecce, vniuerfa feripta
funt in libro geftorum Salomo, Dies autem,
quos regnauit. Salomo in Ierufalem fuper
omnem Ifrael, quadraginta anni funt. Dor*
miuitque Salomo cum patribus fuis, et fepul*
tus eft in ciuitate Dauid, patris fui; regnauit«
que Rehabeam, filius eius pro eo.
CAPITVLVM
\Tenit autem Rehabeam
XII.
in Sichern; Illuc
enim congregatus erat omnis populus Is-
rael, ad conftituendum eum regem. Atvero
Ierobeam, filius Nebat, cum adhuc effet in Ae*
gypto profugus afacie regis Salomo ; audita
morte eius , reuerfus eft de Aegypto : mife-
runtque et vocauerunt eum. Venit ergo Ie-
robeam, et omnis multitudo Ifrael, et locuti
funt ad Rehabeam, dicentes : Pater tuus aggra«
uauit nobis iugum, tu itaque nunc alleua du«
rum imperium patris tui, et graue iugum, quod
impofuit nobis ; et feruiemus tibi. Qui ait eis;
Ite vsque ad tertium diem, et reuertimini ad
me. Ef abiit populus.
Et rex Rehabeam iniit confilium cimifenio-
ribus, qui afliftebant coram Salomo, patre
eius, cum adhuc viueret, et ait eis : Quod da«
tis mihi confilium , vt refpondeam populo?
Qiii dixerunt ei : Si hodie morem gefteris po-
pulo huic,et inferuieris ei, locutusque'fuerisad
eos verba bona ; erunt tibi ferui eunclis die-
bus. Qui dereliquit confilium fenum, quod
dederant ei ; et adhibuit adolefcentes, qui nu«
triti fuerant cum eo, et afliftebant illi.
Dixitque ad eos : Quod datis mihi confilium,
vt refpondeam populo huic ? qui dixerunt mi-
hi : Leuius fac iugum , quod impofuit pater
tuus fuper nos. Et dixerunt ei iuuenes, qui
nutriti fuerant cum eo : Sic lo quere cum populo
hoc, qui locuti funt ad te, dicentes : Pater tuus
Pp aggra-
58t
LIBER PRIMVS REGVM. CAP. XII. XIII.
S8*
aggrauauit iugum noftrum, tu releuanos; Sic | dicens: Hase dicit Dominus: Non afcendetis,
loqueris ad eos : Miniraus digitus meus erit neque bellabitis contra fratres veftros, filios It
großlor dorfb patris mei ; Et nunc pater meü.s
pofiiit fupervosiugura graue, ego autem ad-
dam fuper iugum veftrum ; Pater meus cafti-
gauit vos flagellis , ego autem caftigabo vos
fcorpionibus. Venit ergo Ierobeam et omnis
populus ad Rehabeam die tertia, ficut locutus
fuerat rex, dicens : Reuertimini ad nie die ter-
tia. Refponditque rex populo dura, dereliclo
confiliö feniorum, quod ei dederant : Et locu-
tus eft eis fecundüm confilium iiiuenum, di-
cens : Pater meus aggrauauit iuguni veftrum,
ego autem ad dam iugo veftro.j Pater meus
caecidit vos flagellis, ego autem caedam vos fcor-> ■
pionibus« Et non acquieuit rex populo, quo-
niam Dominus fic verterat, vt fufcitaret ver-
Bum fuum , quod locutus fuerat per manum
Ahiae Silonitae ; ad Ierobeam, filium Nebat.
Videns itaque populus, quod noluhTet eos
audire rex, refpondit ei , dicens : Quae nobis
pars in Dauid ? vel qux ha^reditas in filio Ifai ?
Vade in tabernacula tua, Ifrael. Nuncvide do-
mum tuam Dauid. Et abiit Ifrael in taberna-
cula fua. Super filios autem Ifrael, qui habi-
tabant in ciuitatibus Iuda,regnauit Rehabeani.
Mifit ergo rexRehabeam Aduram,qui erat fuper
tributa,fed Iapidauit eum omnis Ifrael, et mor-
tuus dt. Porro rex Rehabeam feftinus afcen*
dit currum, et fugit in Ierufalem. Receffit ita-
que Ifrael a domo Dauid, vsque in praefentem
diem.
Faclum eft autem, cum audiflet omnis If-
rael, quod reuerfus eilet Ierobeam, mifernnt
et vocauerunt eum congregato coetü, et con-
ftituerant eum regem fuper omnem Ifrael, nee
jeeutus eft quispiam domum Dauid, praeter
tribuin Iuda folam. Venit autem Rehabeam
Ierufalem , et congregauit vniuerfam tribum
Iuda* et tribum Beniamiiy, centum ocloginta
millia imienum et bellatorum, vt pugnarent con-
tra domum Ifrael, et reducerent regnum Reha
beam filio Salomo.
Faelus eil autem fermo Domini ad Seme
5am virumDei, dicens : Loquere ad Rehabeam,
filium Salomo, regem Iuda, et ad omnem do-
mum Iuda et Benjamin, et reliquosde populo,
rael; reuertaturvnusquisque in domum fiinmj
A me enim faclum efl hoc. Audierunt fermo«
nem Domini , et reuerfi funt de itinere, ficut
eis1 praeeeperat Dominus. Aedificauit autem Ie-
robeam Sichern in monte Ephraim, et habita-
uit ibi : Et egrefius inde, aedificauit Pnuel.
Dixitque Ierobeam in corde fuo : Nunc re-
uertetur regnum ad domum Dauid , fi afeen-
derit populus ifte, vt faciat facrificia in domo
Domini in Ierufalem, et conuertetur cor po-
puli huius ad dominum fuum Rehabeam, re-
gem Iuda , interficientque me , et reuertentur
ad emn. Et exeogitato coniilio, fecit duos
vitulos aureos, et dixit eis : Graue eft vobis, vl-
tra afeendere in Ierufalem j Ecce, dii tui, If-
rael, qui te eduxerunt de terra Aegypti. Po-
fliitque vnum in Bemel,et alterum in Dan 3 et
faclum eft hoc ad peccatum. Ibat enim po-
pulus ad adorandum vitulum vsque in Dan. •
Et fecit domum excelfi, etfacerdotes de ex-
tremis populi , quj non erant de filiis Leui,
conftituitque diem folennem in menfe oclauo,
quinta deeima die menfis, in fimilitudinemfo-
lennitatis, quas celebrabatur in Iuda ; et facri-
ficabat in altari. Sic fecit in BethEl, vt im-
jnolaretur vitulis, quos fabricatus fuerat 5 con-
ftituitque in BethEl facerdotes excelforum,
quae fecerat, et facrificauit in altari, quod ex-;
ftruxerat in BethEl, quinta deeima die menfis
oolaui , quem finxerat de corde fuo. Et fecit
folennitatem filiis Ifrael, et obtulit fuper altare,
vt adoleretur incenfum.
CAPITVLVM XIII.
Et ecce, vir Dei venit de Iuda , per fermo-
nem Domini, in Bethel, Ierobeam ftante
iuxta altare et thus ineendente : Et exclamauit
contra altare fermonem Domini , etait: Al-
täre, altare! haec dicit Dominus : Ecce, fiiius
nafeetur domui Dauid, Iofia nomine , et inv
molabit fliper te facerdotes excelforum , qui
nunc in te thura fuccendunt, et offa hominum
fuper te comburet. Deditque iniUadiefignuui,
dicens: Hoc erit fignum, quod locutus eft
Domi-
f83
L1BER PRIM.VS REGVM. CAP.XIII.
f84
cens : Reduc eiun tecum in domum tuam, vt
comedat panem, et bibat aquam. Et menti«
tus eft ei, et reduxit fecum. Comedit ergo pa«
nem in domo eius, et bibft aquam.
Cumque federent ad menfam, faclus eft fer-
mo Domini ad prophetam, qui reduxerat eum;
et exclamauit ad virumDei, qui venerat de
Iuda, dicens : Haec dicit Dominus : Quia non
obediens fuifti ori Domini , et non cuftodifti
mandatum, quod praeeepit tibi Dominus, Deus
tuus, et reuerfus es, et comedifti panem et bi-
bifti aquam in loco , in quo praeepit tibi , ne
comederes panem neque biberes aquam; non
inferetur oadauer tuum in fepulchrum patrum
tuorum.
Cumque comediffet et bibiflet, ftrauit afi-
num fuum propheta, quem reduxerat. Qui
cum abiiffet , inuenit eum leo in via, et occi-
dit, et erat cadauer eius proiectum in itinere.
Afinusautem ftabat iuxta illum , et leo ftabat
iuxta cadauer. Et ecce, viri tranfeuntes vide-
runt cadauer proieclum in via, et leonemftan-
tem iuxta cadauer. Et venerunt et diuulga«
uerunt in ciuitate, in qua prophetes ille fenex
habitabat. Quod cum audiffet propheta ille,
qui reduxerat eum de via, ait : Vir Dei eft, qui
inobediens fuit ori Domini , et tradidit ein»
Dominus leoni , et confregit eum, et oeeidit
iuxta verbum Domini , quod locutus eft ek
Dixitque ad fiiios fuos: Sternite mihi afinum.
Qui cum ftrauiffent, et ille abiiffet, inuenit ca-
dauer eius proieclum in via, et afinum et leo-
nem ftantes iuxta cadauer. Noncomederatleo
de cadaiiere, nee laeferat afinum.
Tulit quoque prophetes cadauer viri Dei, et
pofuit ilhid fuper afinum, et reuerfus intulit
in ciuitatem prophetae fenis, vt lugerent eum.
Et pofuit cadauer eius in fepulchro fuo ; Et
luxerunt eum : Heu , mi frater ! Cumque fe>
peliffent eum, dixit ad fiiios fuos : Cum mor-
tuus fuero, fepelite me in fepulchro , in quo
vir Dei fepultus eft, iuxta oflä eius ponite os-
fa mea ; profeclo enim veniet fermo , quem
praedixit per fermonem Domini contra altare,
quod eft in Bethel , et contra omnia fana ex«
celforum, quae funt in vrbibus Samariac.
Port hasc non eft reuerfus lerobeam de via
Pp 2 fua
Dominus : Ecce, altare feindetur, et effunde-
tur cinis, qui in eo eft.
Cumque audiffet rex fermonem viri Dei,
qui clamauerat contra altare in Bethel, exten-
dit manum fuam de altari, dicens : Apprehen-
dite eum. Et exaruit manus eius, quam ex-
tenderat contra eum, nee valuit eam retrahe-
re ad fe ; Altare quoque feiffum eft, et eftufus
eft cinis de altari, iuxta prodigium, quod prx-
dixerat vir Dei per fermonem Domini. Et
ait rex ad virum Dei : Deprecare faciein Do-
mini Dei tui , et ora pro me, vt reftituatur^
manus mea mihi. Orauitque vir Dei faeiem
Domini, et reuerfa eft manus regis ad eum, et
facla eft, ficut prius fuerat.
Locutus eft autem rex ad virum Dei, veni
inecum dommn, vtrecrees te,et dabo tibi mu-
nera. Refponditque vir Dei ad regem : Si
(fcderis mihi mediam partem domus tuae, non
veniam tecum , nee comedam panem , neque
bibam aquam in loco ifto ; fic enim mihi man-
datum eft in fermone Domini pTaecipientis :
Non comedes panem , neque bibes aquam,
aee reuerteris per viam, qua venifti, Abiit
ergo per aliam viam, et non reuerfus eft per
her, quo venerat in Bethel.
Prophetes autem quidam fenex habitabat in
Bethel, ad quem venerunt filii fui, et narraue-
runt ei omnia opera, quae fecerat vir Dei illa die
inBethel,etverba,quae locutus fuerat ad regem,
narrauerunt patri fuo. Et dixit eis pater eo-
rum: Per quam viam abiit ? Oftenderunt ei fi-
lii fui viam , per quam abierat vir Dei , qui
venerat de Iuda. Et ait filiis fuis : Sternite mi-
hi afinum. Qui cum ftrauiffent , afeendit , et
abiit poft virum Dei, et inuenit eumfedentem
fub quercu. Et ait illi: Tune es vir Dei, qui
venifti de Iuda? Refpondit ille: Ego fum.
Dixitque ad eum : Veni mecum domum,
vt comedas panem. Qui ait: Nonpoffumre-
uerti, neque venire tecum, nee comedam pa-
nem, neque bibam aquam in loco ifto j quia
locutus eft Dominus ad me in fermone Domi-
ni, dicens : Non comedas panem neque bibas
,aquam ibi, nee reuerteris per viam, qua ieris.
Qui ait illi : Et ego propheta fum fimilis tui,
et angelus locutus eft in fermone Domini, di-
58?
L1BER PRIMVS RE6VM. CA?, XIV.
SM
fua peflima, fed fecit de nouiflimis populis fa-
cerdotes excelforura: -Quisquis placebat illi,
implebat manum fuam, et fiebat facerdos ex-
eelforum. Et hoc ceffit ad peccatum domui
Ierobeam, vt euerteretur ac deleretur de terra.
CAPITVLVM XIV.
In tempore illo ssgrotauit Abia , filius Iero-
beam. Dixitque Ierobeam vxorifuac: Sur-
ge, et commuta habitum, ne cognofcaris, quod
vxor fis Ierobeam, et vade in Silo, vbi eft Ahia
prophefa, qui locutus eft mihi, quod regnatu-
rus entern fuper populum hunc. Tolle quo-
«jue in manu tua decem panes, et placentam,
et vas mellis, et vade ad ilium ; ipfe enim in-
«focabit tibi, quid euenturum fit puero huic.
Fecit, vt dixerat, vxor Ierobeam : et confur-
gens, abiit in Silo, et venit in domum Ahias.
At ille non poterat videre, quia hebetati erant
oculi eius prae feneclute.
Dixit autem Dominus ad Ahiam : Ecce,
vxor Ierobeam ingreditur, vt confulat te fuper
tilio fuo, qui segrotat j Hase et haec loqueris ei.
Cum ergo illa intraret, et diffimularet , fe efih
vxorem Ierobeam ', audiuit Ahia fonitum pe-
dum eius introeuntis per oftium, et ait : Ingre-
<lere, vxor Ierobeam, quare aliam te efle fimti-
las ? Ego autem mifllis fum ad te duros nun-
eius.
Vade, et die Ierobeam: Ha^cdicit Dominus,
Deus Ifrael : Exaltaui te de medio populi, et
•dedi te ducem fuper populum menm Ifrael, et
feidi regntim domus Dauid , et dedi illud tibi j
et non fuifti ficut feruus meus Dauid, quicu«
ftodiuit mandata mea, et fecutus eft me toto eor-
de fuo, faciens, quod placitum effet in confpe-
<£hi meo.j fed operatus es male fuper omnes,
qui fuerunt ante te, et feeifti tibi deos alienos
et conflatiles, vt me ad iraeundiam prouoca-
i"es ; me autem proieeifti poft tergum tuum.
Idcirco ecce, ego inducam mala fuper do-
inum Ierobeam, et delebo de Ierobeam min-
gentem ad parietem et claufum et nouiflimum
in Ifrael, et euerrampofteros domus Ierobeam,
ficut enerri folet fimus , donec confummetur.
Qui mortui fuerint de Ierobeam in ciuitate,
«somedeat eos canes, qui autem mortui fue-
rint in agro , vorabunt eos volncres cceli, quia
Dominus locutus eft. Tu igitur furge, et vade
in domum tuam , et in ipfo introitu pediun
tuorum in vrbem , morietur puer , et lugebit
eum omnis Ifrael et fepeliet : Ifte enim folu«
inferetur de Ierobeam in fepuichrum , quia
aliquid boni inuentum eft erga eum a Domino,
Deo Ifrael, in domo Ierobeam.
Conftituet autem fibi Dominus regem fuper
Ifrael, qui delebit domum Ierobeam in hae
die , et cuiusmodi eft id , quod nunc fit ? Et
percutiet Dominus Deus Ifrael , ficut moueri
folet arundo in aqua , et euellet Ifrael de terra
bona hac, quam dedit patribus eorum, et di-
fperget eos trans flumenj quia fecerunt fibi
lucosj vt irritarent Dominum. Et tradet Do-
minus Deus Ifrael, propterpeccata Ierobeam,
qui peccauit et peccare fecit Ifrael
Surrexit itaque vxor Ierobeam , et abiit , et
venit in Tirza» Cumque illa ingrederetur li-
men domus , puer mortuus eft , et fepelierunt
eum , et luxit eum omnis Ifrael , iuxta fermo-
nem Domini , quem locutus eft in manu fer-
ui fui Ahias prophetas. Reliqua autem de Ie-
robeam , quomodo pugnauerit , et quomodo
regnaiierit, eece, feripta funtin libro hiftoria-
rum , regum Ifrael. Dies autem , quibus re-
gnauit Ierobeam , viginti duo anni funt. Et
obdormiuit Ierobeam cum patribus fuis,regna-
uitque Nadab, filius eius, pro eo. PorroRe-
habeam, filius Salomo, regnauit in Iuda. Qua-
draginta et vnius anni erat Rehabeam, cum
regnare cepiffetj decem et feptemannos regna-
uit in lernfalem ciuitate , quam elegit Domi-
nus , vt poneret nomen fuum ibi , ex omnibus
tribus Ifrael. Nomen autem matris eius Nae-
ma Amonitis. Et fecit Iuda malum corarn
Domino , et irritauerunt eum fiiper omnibus,
qua; fecerant patres eorum in peccatis fuis, quae
peccauerunt. Aedificaueruntenimet ipfifibiex-
celia , et ftatuas , et lucos fuper omnem col-
lem excelfum, et fiibter omnem arboremfron-
dofam ', fed et lenones fuerunt in terra. Fe-
ceruntque omnes abominationesgentium,quas
attriuit Dominus ante faciem Ifrael.
In quinto autem anno regni Rehabeai»
Lafcendit Si&c, rex Aegypti, in Ieruffilem, et
ttilit
587
LIBER PRIMVS REGVM. CAP. XIV, XV«
fulit thefäuros domus Domini et thefauros re-
gios , et vniuerfa diripuit : Scuta quoqtie au-
area , qua? iecerat Salomo , pro quibus fecit rex
Rehabeam fcuta asrea, ettradidit eainmanum
prineipibus fatellitum , qui excubabant ante
oftium domus regis. Cumque ingrederetur
rex in domum domini, portabant ea fatellites,
et poftea reportabant ad armamentafium fa-
tellitum.
Reliqua autem de Jlehabeam , et omnia,
quas fecit , ecc&, fcripta flint in libro hifloria-
rum regum Iuda. Fuitque bellum inter Reha-
beam et lerobeam cundris diebus. Dormiuit-
que Rehabeam cum patribus Ulis , et fepultus
eft cum eis in ciuitate Dauid. Nomen autem
matris eius Naema Ammonitis. Et regnauit
Abiam, filius eius, pro eo»
CAPITVLVM XV.
Jgitur in odauo decimo anno regni lerobeam»
filii Nabat, regnauit Abiam fuper Iudam-
Tribus annis regnauit in lerufalem. Nomen
matris eius Maeclia filia Abifalom ; ambulauit-
que in omnibns peccatis patris flu , quae fece-
rat ante eum , nee erat cor eius perfeclum er-
ga Dominum , Deum fuum , ficut cor Dauid
patris eius. Sed propter Dauid dedit ei Do-
minus, Deus fuuSjlucernam in lerufalem, vt
fufeitaret filium eius poft eum , et ftaret in le-
rufalem, eo quod feeiffet Dauid redhim in
oculis Domini, et non declinaffet ab Omni-
bus , quae praseeperat ei eundis diebus vitae
fuae, exceptonegotioVriaeHethaei. Attamen
bellum fuerat inter Rehabeam et lerobeam
omni tempore vitae eius,
Reliqua autem de Abiam , et omnia , quse
fecit , nonne haec fcripta funt in libro hiftoria-
ifum regttm Iuda ? fuitque bellum inter Abiam
et lerobeam. Et dormiuit Abiam cum patri-
bus fuis, et fepelierunt eum in ciuitate Dauid :
regnauitque filius eius pro eo.
In anno ergo vicefimo lerobeam, regis If-
rael , regnauit Affa , rex Iuda , et quadraginta
et vno anno regnauit in lerufalem : Nomen
matris eius Maecha, filia Abifalom; Et fecit
Affa redum ante confpedum Domini, ficut
Dauid pater eius , et abftulit lenones de terra,
purgauitque. voiuerfas aborninationes, qms fe-
cerant patres eius : Infiiper et Maecham, ma-
trem fuam, amouit prmeipatu cultus Miplezeth,
quem illi in luco fecerat. Et Affa deleuit Mi-
plezeth eius , et combuffit in torrente Cidron :
Excelfa autem non abfmlerunt. Veruiltamen
cor Affa perfedurn erat erga Dominum Deum
fuum eundis diebus fuis , et intulit argentum
et auruin , et vafi , quas fandificauerat pater
eius, et-fandificata ad domum Domini. Bel-
lum autem erat inter Affa et Baefa , regem If-
rael , eundis diebus eorum.
Afcendit quoque Baefi *, rex Ifrael, in Iudam,
et asdificauit Rama , vt non poffet quifpiam
egredi vel ingredi de parte Affa , regis Iudas.
Tollens itaque Affa omne argentum et aurum,
quod remanferat in thefauris domus Domini,
et in thefauris domus regiae, dedit illud in ma-
nus feruorum fuorum , et mifit ad Benhadad,
filium Tabrimon , filii Hefion , regis Syrix,,
qui habitabat in Damafco , dicens : Fcedus eft
inter me et te, et inter patrein meum et pa-
trem tuum ; ideo mifi tibi munera , argentum
et aurum. Vade , et refeinde foedus tuum, quod
habes cum Baefa, rege Ifrael, vt recedatame.
Acquiefcens Benhadad regi Affa, mifit prin-
cipes exercitus fiii in ciuitates Ifrael, et per-
cufferunt lion , Dan , Abel Beth Maecha , et
vniuerfam Cinerotli in finibus terrae Nephtha-
h\ Quod cum audiffet Baefa, intermifit asdifi-
care Rama, et reuerfus eft in Thirza. Rex
autem Affa nuncium mifit in omnem Iudam,
dicens : Nemp fit exeufatus. Et tulerunt la-
pides de Rama f et ligna eius , quibus aedifica-
uerat Baefa , et exfiruxit de eis rex Affa Geba
Benlamin et Mizpa.
Reliqua autem de- Affa , et vniuerfas fbtti-
tudines eius, et eunda, quas fecit, et ciuita-
tes , quas exfiruxit y nonne haec fcripta funt
in libro hiftoriarum regum Iuda ? Veruntamen
in tempore fenedutis fuas doluit pedes. Et
dormiuit cum patribus fuis , et fepultus eft cum
eis in ciuitate Dauid patris fui : regnauitque
Iofaphat, filius eius, pro eo.
Nadab vero , filius lerobeam , regnauit fu-
per Ifrael anno feeundo Affa , regis Iuda , re-
gnauitque fuper Ifrael duobus annis : Et fecit
quod Hialum eft in eonfpedu Domini , et am-
bulauit in viis patris fui? et ig peccatis eius,
Fp 3 *Wk
LIBER PR1MVS REGVM. CAP. XV. XVI.
589^
quibus peccare fecit Ifrael. Et Baefa , filius
Alii* de domolfafchar, coniurationem fecit
contra eum , et percuflit eum in Gibbethon,
qua: eft vrbs Philiftinorum. Siquidem Nadab
et omnis Ifrael obfidebant Gibbethon : Inter-
■ fecit ergo eum Baefa in anno tertio Aflfa, regis
Iuda , et regnauit pro eo. Cumque rex eflet,
percuflit omnem domum lerobeam ; non di-
mifit , ne vnam quidem animam de femine
eius, donec deleret eum, iuxta- verbum Do-
mini , quod locutus fuerat per manum ferui
fiii Ahise , SiJonitis , propter peccata lerobeam,
qua; peccauerat , et quibus peecare fecerat If-
rael, cum irritauit Dominum, Deum Ifrael.
Reliqua autem de Nadab, et omnia, quae
operatus eft , nonne hxc fcripta funt in libro
hiftoriarum regum Ifrael? Fuitque bellum in-
ter Ana et Baefa, regem Ifrael, cundis die-
bus eorum.
Anno tertio Affa, regis Iuda, regnauit Bae-
fa, filius Ahiae, fuper omnem Ifrael in Thir-
za', viginti quatuor annis. Et fecit malum co-
ram Domino, ambulauitque inviis lerobeam,
et in peccatis eius, quibus peccare fecit Ifrael.
Factus eil autem fermo Domini ad lehn,
filium Hanani, contra Baefa, dicenst Pro eo,
quod exaltaui te de puluere , et pofui te ducem
fuper populum meum Ifrael, tu autem ambu
lafti in via lerobeam , et peccare fecifti popu
lum meum Ifrael, vt irritares me in peccatis
eorum: ecce, ego auferam pofterqs Baefa,
et pofteros domus eius, et faciam domum
tuain ficut domum lerobeam, filii Nebat. Qui
mortuus fuerit de Baefa in ciuitate, cornedent
eum canes, et qui mortuus fuerit ex eo in
agris , cornedent eum volucres cceli.
Reliqua autem de Baefa , et quaecunque fe-
cit , et pralia eius , nonne hacc fcripta funt in
libro hiftoriarum regum Ifrael? Dormiuit er-
go Baefa cum patribus fuis , fepultusque eft in
Thirza: Et regnauit Ella, filius eius, pro eo.
Et verbum Domini per manum Iehu, filii Ha-
nani, prophetas, euenit contra Baefa , et con-
tra domum eius , et contra omne malum, quod
fecerat coram Domino, ad irritandum eum
operibus manuum fuarum, vt fieret ficut do-
mus lerobeam, et quia occidiffet illum.
590
A:
CAPITVLVM XVI.
nno vicefimo fextö Afifa, regis Iuda , re-
gnauit Ella , filius Baefa , fuper Ifrael ia
Thirza duobus annis. Et fecit coniurationem
contra eihn feruus eius Simri , dux media: par-
tis equitum. Erat autem Ella in Thirza bi-
bens , et inebriatus eft in domo Arza , prasfe-
<fli Thirza. Irruens ergo Simri , percuflit et
occidft eum anno vicefimo feptimo Afla, re-
gis Iuda , et regnauit pro eo. Cumque regie-
ret et fediifet fuper folium eius , percuflit om-
nem domum Baefa , et non reliquit ex ea min-
gentem ad parietem , et propinquos , et ami-
cos eius. Deleuitque Simri omnem domum
Baefa iuxta verbum Domini, quod locutus
fuerat' ad Baefa per manum Iehu propheta?,
propter vniuerfa peccata Baefa, et peccata El-
la , filii eius , qui peccauerunt et peccare fece-
runt Ifirael , prouocantes Dominum Deum If-
rael vanitatibus fuis. Reliqua autem de Elfe,
et omnia, quae fecit, nonne haec fcripta funt
in libro hiftoriarum regum Ifrael ?
Anno vicefimo feptimo Afia, regis Iuda,
regnauit Simri feptem diebus in Thirza. Por-
ro exercitus obfidebat Gibbethon, vrbem Phi-
liftinorum. Cumque audiflet , coniurationeti
feciffe Simri, et occidifle regem; fecit fibi re-
gem omnis Ifrael Amri, qui erat princeps
inilitias fuper Ifrael in die illa, in caftris. Afcen-
dit ergo Amri et omnis Ifrael cum eo de Gib-
bethon, et obfidebant Thirza, Videns autem
Simri , quod expugnanda effet ciuitas , ingref-
fus eft palatium, etfuccendit fecum domore-f
gia, et mortuus eft in peccatis fuis, qax pec-'
cauerat, faciens malum coram Domino , et:
ambulans in via lerobeam, et in peccato eius,!
quo fecit peccare Ifrael.
Reliqua autem de Simri , et infidiaram eitfs,
et tyrannidis eius, nonne hsec fcripta funt in libro
hiftoriarum regum Iuda ? Tunc diuifus eft po-
pulus Ifrael in duas partes. Media pars populi
fequebatur Thibni , filium Ginath , vt confti-
tueret eum regem , et media pars Amri-. Prae-
ualuit autem populus , qui erat cum Amri, pö-
pulo, qui fequebatur Thibni, filium Ginath I
mortuusque eil Thibni, et regnauit Amri»
Ann« tricelimo primo Afia, regis Iuda , re-
gnauit
f9<
LIBER PRIMVS REGVM CAP. XVI. XVII,
?92
gnauit Amri fuper Ifrael duodecim annis. In
Thirza regnauit fex annis. Emitque montem
Samarias a Semer duobus talentis argenti, et
sedificauit eum, et vocanit nomen ciuitatis,
<juam exftruxerat, nomine Semer, qui fuerat
dominus montis , Samariam. Fecit autem
Amri malum in confpe&u Domini , et fuit de-
terior omnibus , qui fuerunt ante eum , ambu-
kuitgue in omni via Ierobeam, filii Nebat, et
in peccatis eius , quibus peccare fecerat Ifrael ;
vt irritaret Dominum, Deum Ifrael, vanita-
tibus fuis.
Reliqua autem de Amri , et quas fecit , et
feella , quae geffit , nonne haec fcripta funt in
bbro hiftoriarum regum Ifrael ? Obdormiuit-
que Amri cum patribus fuis , et fepultus efl in
Samaria. Regnauitque Ahab , filius eius ,
pro eo.
Ahab vero, filius Amri, regnauit fuper If-
rael anno tricefimo odtauo Afla , regis Iuda ;
et regnauit Ahab , filius Amri , fuper Ifrael
in Samaria viginti duobus annis. Et fecit
Ahab , filius Amri , malum in confpedu Do-
mini fuper omnes, qui fuerant ante eum. Nee
fuffecit ei , vt ambularet m peccatis Ierobeam,
filii Nebat, infuperduxitvxoremlfebel, filiam
EthBaal, regis Zi-doniorum , et abiit, et fer-
uiuit Baal , et adorauit eurs , et pofuit aram
Baal in templo Baal, quod aedifieauerat in Sa-
maria, et fecit lucum. Et Ahab in opere fuo
magis irritauit Dominum Deum Ifrael, quam
omnes reges Ifrael, qui fuerunt ante eum.
In diebus eius aedificauit Hiel de Bethel Ieri-
cho. Cum fundamenta iaceret vrbis, interiit
\ Abiram , filius illius primogenitus , et cum
. porfas poneret, interiit Segub, minor natu 5
iuxta verbum Domini, quod locurus fuerat per
manum Iofua, filii Nun.
CAPITVLVM XVn.
Tut dixit Ella Thisbites, de habitatoribus Gi-
J-' lead, ad Ahab: Viuit Dominus , Deus If-
rael, in cuius confpedu flo , ü erit his annis
; 10s et pluuia , niii iuxta oris mei verba.
Et factum efl verbum Domini ad eum, di-
c ens : Recede hinc , et vade ad orientem , et
»Kcondere in torrente Crith, <jui eft contra
Iordanem , et ibi de torrente bibes , coruisque
praeeepi , vt curent te ibi. Abiit ergo , et fe-
cit iuxta verbum Domini. Cumqüe abüfTet,
fedit in torrente Crith , qui eil contra Iorda-
nem. Corui quoque deferebant ei panes et
carnes mane , fimiliter panem et carnes vefperi,
et bibebat de torrente.
Port dies autem aliquantes flccatus efl tor-
rens , non enim pluerat fuper terram. Faclus
efl ergo fermo Domini ad eum , dicens : Sur-
ge, et vade in Zarpath iuxta Zidonem, etma-
nebis ibi : praeeepi enim mulieri ibi viduae , vt
curet te. Surrexit, et abiit in Zarpath. Cum-
qüe veniffet ad portam ciuitatis, apparuit ei
mulier vidua , colligens ligna : et vocauit eam,
dixitque ei : Da mihi pallidum aquae in vafe,
vt bibam. Cumque illa pergeret , vt afferret,
clamauit poft tergumeius, dicens: AfFer mi-
hi , obfecro , buccellam panis manu tua. Quae:
reipondit: Viuit Dominus, Deus tuus , quia
non habeo panem , nifi quantum pugillus ca-
pere potefl farinae in cado , et päululum olei
in vrceo: En, colligo duo ligna, vtingrediar,
et faciam illud mihi et filio meo , vt comeda-
mus et moriamur.
Ad quam Elia ait: Noli tknere, fed vade,
et fac , ficut dixifli , veruntamen mihi primum
fac exiguam placentam , et affer ad me , tibi
autem et filio tuo facies poflea. Haec autem
dick Dominus, Deus Ifrael: Farina in cado
non deficiet , nee deerit oleum in vrceo , vs-
que ad diem , in qua Dominus daturus eil plu-
uiam ftiper faciem terrae. Quae abiit , et fecit
iuxta verbum Eli«; et comedit ipfe, et illa, et
domus eius; et ex illa die farina in cado non
defecit, et non defuit oleum in vrceo, iuxta
verbum Domini , quod locutus fuerat in ma-
nu Eliae.
Factum efl autem pofl -haec, aegrotauit filius
mulieris matris famjlias, et erat adeo graiüs
morbus , vt non remaneret in eo halitus. Di-
xit ergo ad Eliam: Quid mihi et tibi, vir Dei?
Ingrefius es ad me , vt meae iniquitatis recor-
datiofieret, et interficeretur fil us meus. Et
ait ad eam Elia ? Da mihi filium tuum. Tu-
litque eum de finu eius , et portauit in ccena-
culum, vbi ipfe manebat, et pofuit fuper le-
aulura
593
LIBER PRIMVS REGVM. CA P. AVIL XVIlI.
594
clulum fuuin, et clamanit ad Dominum, et
dixit : Domine , Deus meus , etiamne viduam,
ad quam ego diuerti, afflixifti, vt interficeres
filium eius ?
Et extendit fe fuper puerum tribus vicibus,
et clamäuit ad Dominum, etait: Domine Deus,
reuertatur, obfecro, anima pueri huius in vifcera
eius. Et exaudiuit Dominus vocemEli», etre-
uerfa eil anima pueri intra eum , et reuixit* Tu-
litque Elia puerum , et depofuit eum de coenacu-
la, in inferiorem domum , et tradidit matrifuae,
et ait illi : En, viuit filius tuus. Dixitque mulier
adEliam: Nunc inifto cognoui, quoniam vir
Dei es tu , et verbum Domini in ore tuo ve-
rum eil.
CAPITVLVM XVIIL
Poft dies mukös faclum eil verbum Domini
ad Eliam in anno tertio, dicens : Vade, et
ollende te Ahab, vt dem pluuiam fuper faciem
terra;. Iuit ergo Elia, vt oflenderet fe Ahab.
Erat autem fames vehemens in Samaria. Vo-
cauitque A,bab Abdiam, difpenfatorem domus
eius. Abdia autem timebat Dominum Deum
valde. Nam cum deleret Ifebel prophetas Do-
mini, tulit ille centum prophetas , et abfcondit
eos, quinquagenos et quinquagenos in fpelun-
cis, et curauit eis panem et aquam, Dixit er-
go Ahab ad Abdiam : Vade in terram ad vni-
uerfos fönte s aquarum , et ad omnes torren-
tes, li forte poffimus inuenire gramen, et fer-
uare equos et mulos, et non penitus iumenta
intereant. Diuiieruntque libi regiones, vt eir-
cuirent eas; Ahab ibat per viam vnam, et
Abdia per viam alteram feorfum,
Cumque Abdia elfet in via, Elia oeeurrit
ei. Qui cum cognouiflet eum , cecidit fuper
faciem fuam , et ait : Num tu es, domine mi,
Elia ? Cui ille refpondit : Ego ; et dixit : Va-
de, et die domino tuo, adeftElia. Et ille: Quid
peccaui(inquit), quoniam trades me,feruum
tuum>m manu Ahab, vt interficiat me? Viuit
Dominus, Deus tuus, quia non eft gensaut re-
gnum , in quo non miferit dominus meus te
requirens ; Et refpondentibus cunclis : Non
eil hie; adiurauit regna fingulaetgentes,quod
• miniine reperireris.
Et nunc tu dicis mihi : Vade, et die domi
no tuo: AdeftElia. Cumque recelfero a te,
fpiritus Domini afportabit te , nefcio quo ; et
ingreffus , nunciabo Ahab, et non inueniens
te , interficiet me ; feruus autem tuus ti-
met Dominum ab infantia fua. Nunquid
non indicatum eil tibi , domino meo , quid
fecerim , cum interfreeret Ifebel prophetas
Domini ? quod abfconderim de prophetis
Domini centum viros, quinquagenos et quin-
quagenos in fpeluneis, et curauerim eis panem
et aquam ? Et nunc tu dicis : Vade, et-dic do-
mino tuo : Adelt Elia ; vt interficiat me.
Et dixit Elia : Viuit Dominus exercituum,
ante cuius vultum Ito , quod hodie apparebo
ei. Abiit ergo Abdia in oecurfum Ahab, etin-
dicauit ei. Venitque Ahab in oecurfum Eliaej
et cum vidhTet eum, ait: Tune es ille , qui
conturbas Ifrael ? Et ille ait : Non ego turbaui
Xfrael, fed tu, et domus" patris tui , qui dereli-
quiffcis mandata Domini,et fecuti effis Baalim;
Veruntamen nunc mitte, et congrega ad me
vniuerfum Ifraei in monte Carmeli, et pro-
phetas Baal quadringentos quinquaginta, pro-
phetasque lucorum quadringentos, qui come-
dunt de menfa Ifebel. Mißt Ahab ad omnes
filios Ifrael, et congregauit prophetas in mon-
te Carmeli.
-Accedens autem Elia ad oranera populum
Ifrael, ait : Vsquequo claudicatis in duas par-
tes ? Si Dominus eil Deus, fequimini eum ; ü au-
tem Baal , fequimini illümr Et non refpondit
ei populus verbum. Et ait rurfus Elia ad po-
pulum : Ego remanfi propheta Domini foius,
prophetze autem Baal quadringent: et quinqua-
ginta viri funt: Dentur nobis duo boues, et
illi eligant iibi bouem vnum , et in frulla cx-
dentes , ponant fuper ligna , ignem autem non
fupponant. Et ego faciam bouem alterum,
imponamque fuper ligna , ignem autem non
fupponam :f Inuocate nomen dei veflri, et
ego inuocabo nomen Domini : Et Deus , qui
exaudierit per ignem , ipfe fit Deus.
Et refpondens omnis populus , ait : Placet.
Dixit ergo Elia prophetis Baal: Eligite vobis
bouem. vnum, et facite primi , quiavosplures
eitis , et inuocate nomen dei vefiri , ignem non
( fupponatis. Qui cum tuli/Teut bouem , q nein .
dede-
59?
L1BER PRIMVS REGVM. CAP. XV'II[. XIX
dederat eis, fecerunt, et inuocabant nomen
Baal" de mane vsque ad meridiem, dicentes :
Baal, exaudl nos. Et non erat vox , nee qui
reiponderet. Et faltabant iuxta altare pro mo-
re fuo. Cumque eflet iam meridies , illudebat
illis Elia , dicens : Clamate voce maiore, deus
enim efl: , et forfitan meditatur , aut efl: occti-
patiis , aut certe in itinere , aüt certe dorrait,
vt excitetur. Clamabant voce magna , et in-
eidebant fe , iuxta ritum fuum , gultris et lan-
ceolis, doneeperfunderentur fanguine. Poft-
quam autem tranfiit meridies, et illis prophe-
tantibus venerat tempus, quo oblatio offerri
folet , nee audiebatur vox , nee refpondeba-
tur , nee attendebatur :
Dixit Elia omni populo: Venite ad me.
Et accedente ad fe populo , curauit altare Do-
mini , quod deftruclum fuerat , et tulit duode-
eim lapides iuxta numerum tribhum filiormn
lacob , ad quem faclus efl: fermo~Domini , di-
cens; Ifrael erit nomen tuum. Et aedificauit
de lapidibus altare nomini Domini ; fecitque
foffam fpatio duorum fiitorum frnmenti in cir-
cuitu altaris, et diipofuit ligna, diuifitque per
membrabouem, et pofuit fuper ligna, etait:
Implete quatuor cados aqua, et fundite fiiper
holocauftum et fuper ligna. Rurfumque di-
xit : Etiam feeundo hsec facite. Qui cum fe-
cifTent feeundo , ait J Etiam tertio id ipfum
facite. Fecenmtque et tertio. Et currebant
aquae circa altare , et foffa repleta efl:.
Cumque iam tempus eflet, vt offeretur ho-
locauftum, accedens Elia propheta, ait: Do-
mine, JDeus Abraham et Ifaac , et Ifrael, often-
de hodie, quod tu es Deus Ifrael, et ego fer-
uus tuusj et iuxta tuum praeeeptum feci om-
nia hax. Exaudi me , Domine , exaudi me, vt
difeat populus tuus ifte, quia tu es Domine
Deus 5 vt tu conuertas corda eorum iterum. Ce-
eidit autem ignis Domini , et vorauit holocau-
ftum, et ligna, et lapides, puluerem quoque
etaquam, qua; erat in foffa, lambens. Quod
cum vidiffet omnis populus , cecidit in faciem
fuam, et ait: Dominus ipfe efl: Deus! Domi-
nus ipfe efl Deus ! Dixitque Elia ad eos : Ap-
preheridite prophetas Baal , et ne vnus quiden)
etfugiat ex eis. Quos cum apprehendiüent,
S.LFanXIV.
S96
duxit eos Elia ad torrentem Cifon, et interfir
cit eos ibi.
Et ait Elia ad Ahab: Afcende, comede et
Are'^U!f/LfurrUS e(i ceu futur* Pluuiar.
Alcendit Ahab, vt comederet et biberet Flia
autem afeendit in verticem Canneli et pro
mis in terram pofuit faciem fuam inter genua
ma et dixit ad puerum fuum : Afcende et
proipice contra mare. Qui cum afeendiffet
et contemplatus eflet, ait: Non efl: quiequam'
Et rurfmn ait Uli ; Reuertere feptem viribus
In feptima autem vice, ecce, nubecula parua,
quan veftigmm hominis, afeendebat de man
Qui ait: Afcende,, et die Ahab: Iungecürrum
tuum, et defeende, ne oecupet tepluuia Ft
mox dum huc atque illuc fpedef quis r ecce
ooeh contenebrati funt, etnubes et ventus et
fada eft pluuia grandis. Afcendens itaque
Ahab abnt in lefreel. Et manus Domini fa-
dta eft fuper Eliam, accindisque lumbis cur-
rebat ante Ahab, donec veniret in lefreel.
CAPITVLVM XIX.
JJundauit autem Ahab Ifebel omnia,qu* fece-
ratElia, et quomodo oeeidiffet vniuerfos
prophetasBaalgladio. Mifitque Ifebel nuncios
ad Eham, dicens: Hxa faciant mihi dii, et
hasc addant! mfi hac hora cras pofuero ani-
mam tuam , ficut animam vnius ex illis Ti
mmt ergo Elia, et furgens abiit, quoeunque
yoluit. Vemtque in Berfeba Inda, et dimifit
ibi pueruiiifuum, etperrexit in defertum viam
vmus diei. Cumque veniffet et federet fubter
vnam luniperum , petittit animse fax - vt mo-
reretur, et ait: Sufficit nunc Domine tolle
animam meam, neque enim meliorfum' quam
patres mei. Proiecitque fe, et obdormiuit in
vmbra luniperi.
Et ecce, angelus Domini tetigit eum, et
dixit llli: Surge, et comede. Refpexit, et ec-
ce, ad caput fuum toftus panis et vas aquse
Comedit ergo, et bibit, et rurfum obdormi-
uit. Reuerfusque eft angelus Domini feeun-
do, et tetigit eum , dixitque illi: Surge et
comede, longa enim tibi reftat via. Qui cum
furrexiflet, comedit et bibit, et ambulamt in
fortitudine cibi illius quadraginta diebus et.
^9 quadra-
597
LIBER PRIMVS REGVM. CAP. XIX. XX.
m . ... - .
598
quadraginta noclibus , vsque ad montem Dei
Horeb. Et cumvenifötiUoinfpeluncam,per-
nodlauit ibi.
Et ecce , fermo Domini ad eum , dixitque
illi: Quid hie agis , Elia? At ille refpondit:
Zelo zelatus fum pro Domino , i Deo Zebaoth,
. quia dereliquerunt pactum Domini filii Ifrael :
Ältaria tua deftruxerunt , et prophetas tiios oc-
eiderunt gladio ; et derelictus flim ego folus ,
et quaerunt animam meam, vt auferant eam.
Et ait ei: Egredere, et fta in monte coram
Domino. Et ecce , Dominus tranfit , et ven-
tus ingens et validus , fubuertens montes , et
frangen« petras, ante Dominum; Dominus
" antem non erat in vento. Et poft ventum fie-
let terrae motus ; et Dominus non erat in terrae
motu« Et poft terrae motum ignis ; Dominus
non erat in igne. Et poft ignem fiebat fufurrus
aurae lenis. Quod cum audiflet Elia , operuit
vultum fuum pallio, et egreffus , ftetit in oftio
ipeluncae : Et ecce , vox ad eum , dicens : Quid
jiic agis, Elia?
Et ille refpondit: Zelo zelatus fum pro Do-
mino, Deo Zebaoth, quia dereliquerunt pa-
ctum tuum filii Ifrael : Altaria tua deftruxerunt,
et prophetas tuos oeeiderunt gladio ; et dere-
lichis fum ego folus , et quaerunt animam
meam , vt auferant eam. Et ait Dominus ad
eum : Vade , et reuertere in viam per defertum
in Damafcumj cumque perueneris illuc , vn-
ges Hafael regem fuper Syriern ; et lehivfilium
Nimfi, vnges regem fuper Ifrael ; Elifa autem,
filium Saphat, qui efi de Abel Mehola, vnges
prophetam pro te. Et erit, quieunque fuge-
rit gladium Hafael , oeeidet eum lehu , et qui-
eunque fugerit gladium lehu , interficiet eum
Elifa: Et faciamreliquos mihi in Ifrael feptem
millia virorum , quorum genua non funt in-
curuata ante Baal, et omne os, quod non
ofeulatum eft eum.
ProfecT"iis ergo inde Elia , reperit Elifa, fili-
um Saphat, arantem duodeeim iugis boum, et
ipfe erat cum duodeeim iugis. Cumque ve-
niflet Elia ad eum , mifit pallium fiimn fuper
illum. Qui ftatim relicfris bobus , cueurrit poft
Eliam, et ait: Ofculor,orote, patrem meum
et matrem 'meam , et fic fequar te. Dixitque
ei: Vade, et reuertere, eft enim aliquid ne-
gotii mihi tecum. Rurfiis autem abiens , tu«
iit par boum, et maetauit illud , et aratro
boum coxit carnes , et dedit populo , et come-
derunt. Confurgensque abiit, et fecutus eß
Eliam, et miniftrabat ei.
CAPITVLVM XX.
porro Benhadad , rex Syriae , congregauit
■*• omnem exercitum fuum , et triginta duos
reges fecum ., et equos et currus. Et afeen-
dens obfedit Samariam, et oppugnäuit eam.
Mittensque nuncios ad Ahab , regem Ifrael, in
ciuitatem, ait: Haec dicit Benhadad: Argen-
tum tuum, et aurum tuum , meum eft , vxo-
res tuas et filii tui optimi , mei funt. Refpon-
ditque rex Ifrael: Iuxta verbumtuum, domi-
rie mi rex ! tuus fum ego et omnia mea.
Reuertdntesque nuncii, dixerunt: Haec di-
cit Benhadad, quia miß ad te , et denunciaui:
argentüm tuum et aurum tuum , et vxores
tuas eft filios tuos dabis mihi ; cras igitur hae
eadem hora mittam feruos meos ad te , et fem«
tabuntur domum tuam et domum feruoruna
tuorum , et omnia pretiofa ponent in manibüs
liiis , et auferent. Vocauit autem rex Ifrael
omnes feniores terrae, et ait: Animaduertite
et videte , quoniam mala molitur nobis ! Mifit
enim ad nie pro vxoribus meis et filiis, pro
argento et auro , et non abnui. Dixeruntque
omnes maiores natu, et viiiuerfiis populus ad
eum: Non audias , neque morem geras illi.
Refpondit itaque nuneiis Benhadad : Dicite I
domino meo regi : Omnia, propterquae mi$»i
fti ad me, feruum tuum, in initro, faciam;
hanc autem rem facere non pofliim. Reuerfi- i
que nuncii , retulerunt omnia ei. X^ui remifit, i
et ait: Haec faeiant mihi dii ," et haec addant,'
fi fuffecerit terra Samariae ad pugillos omnis
populi , qui fequitur me. Et refpondens rex
Ifrael, ait: Dicite ei: Ne glorietur armatus,
tanquam exuiflet arma. Factum eft autem,
cum audiflet Benhadad verbum iftud , bibebat
ipfe et reges in vmbraculis ; et ait feruis fuis :
Inftruite vos. Et inftruxerunt fe aduerfus ci-
uitatem. i
Et ecCe , Propheta vnus accedens ad Ahab
regem Ifrael, ait ei: Haec dicit Dominus .-Ger-
te,
$99
LIBER PRIMVS REGVM. C A P. XX.
600
te , vidifti hanc multitudinem nimiam : Ecce,
ego tradam eam in manum tuam hodie, vt
fcias, quia ego fum Dominus. EtaitAhab:
Per quem ? Dixitque . ei : Hase dicit Dominus:
Per pueros prineipum prouinciarum. Et ait :
Quis ineipiet praeliari ? Et ille dixit : Tu. Re-
cenfuit ergo pueros prouinciarum , et reperit
numerum ducentorum triginta duorum. Et
recenfuit poft eos populum , omnes filios If-
rael, feptem millia, et egreffi fiint meridie.
Benhadad autem potus , inebriatus erat in ta-
bernaculo fuo , et reges triginta duo cum eo,
qui ad auxilium eius venerant. Egrefll funt
autem pueri prineipum prouinciarum in pri-
ma acie.
Mißt itaque Benhadad , qui nunciauerunt ei,
äicentes: Viri egreffi funt de Samaria. At il-
le ait : Siue pro pace veniunt , apprehendite
eos viuos 5 fiue vt praelientür , viuos eos capi-
te. Egreffi funt igitur pueri prineipum pro-
uinciarum , ac reliquus exercitus fequebatur,
et pereuffit vnusquisque virüm , qui contra fe
veniebat. Fugeruntque Syri , et perfecutus eft
eos Ifrael. Euafit quoque Benhadad , rex Sy-
ri«, in equo cum equitibus fliis. Nee non
egrefius rex Ifrael, pereuffit equos et currus,
et percufßt Syriam plaga valde magna.
Accedens autem propheta ad regem Ifrael,
dixit ei : Vade , et confortare , et feito , et vi-
de , quid facias. Sequenti enim anno rex Sy-
rise afeendet contra te ; ferui enim regis Syriae
dixerunt ei: Dii montiumfunt dii eorum,ideo
iuperauerunt nos; {ed melius eft, vt pugne-
mus contra eos in campeftribus , et vincemus
eos. Tu ergo ita fac : amoue reges fingulos
ab exercitu fuo , et pone principe« pro eis , et
inftaura numerum militüm , qui ceciderunt de
tuis , et equos feeundum equos priftinos , et
currus feeundum currus , quos antea habuifti ',
et pugnabimus contra eos in campeftribus :
Nonne vincemus eos ? Et audiuit confilium eo-
rum, et fecit ita. Igitur poftquam^nnus trans-
ierat, recenfuit Benhadad Syros, et afeendit
in Aphec , vt pngnaret contra Ifrael. Porro
, filii Ifrael recenfl funt , et aeeeptis eibariis pro-
"lecli, ex adnerfocaftrametati funt contra eos,
quafi duo parui greges caprarum. Syri autem
repleuerunt terram. Et accedens vnus vir Dei,
dixit ad regem Ifrael : Hsec dicit Dominus, quia
dixerunt Syri: Deus montium eil Dominus,
et non eft Deus vallium •; dabo omnem multir
tudinem hanc grandem in manu tua , et feietis,
quia ego fum Dominus. Et canra promoue-
runt feptem diebus e regione hoftium , feptir
ma autem die commiffa eft pugna. Pereuffe»
runtque filii Ifrael de Syris centum millia pe-
ditum in die vna. Fugerunt autem Syri , qui
remanferunt , in Aphec in ciuitatem , et ceci-
dit murus füper viginti feptem millia hominum»
qui remanferant. Porro Benhadad' fugiens,
ingreffus efl ciuitatem in penetrale, qudd erat
intra cubiculum.
- Dixeruntque ei ferui eius : Ecce , audiuimus,
quod reges domus Ifrael dementes fint; po-=
namus itaque faecos in lumbis noftris , et funi-
culos in capitibus noüris, etegrediamur ad re-
gem Ifrael, foriitan faluabk animas noftrast,
Accinxerunt itaque faccis lumbos fuos , et
pofuerunt funiculos in capitibus fuis, venerunt-
que ad regem Ifrael, et dixerunt : Seruus tuus
Benhadad dicit: Viuat, oro te, anima mea.
Et ille ait: Si adhuc viuit, frarer mens efL
Quod viri pro omine aeeeperunt , et flatim in
fuam partem detorferunt , atque dixerunt:
Frater tuus Benhadad. Et dixit eis : Ite , >et
adducite eum ad rae. Egrefius eft ergo ad
eum Benhadad , et leuauit eum in currum fuum.
Qui dixit ei: Ciuitates, quas tulit pater meus
a patre tuo, reddam, et plateas fac tibi inDa-
mafco , flcut fecit pater meus in Samaria , et
ego foedere facto , difeedam a te. - Pepigit er-
go fedus , et dimifit eum.
Tunc vir qui dam de filiis proplietarum di-
xit ad proximum fuum in fermone Domini :
Percute me. At ille noluit percutere. Cui
ait : Quia noluifti audire vocem Domini , ecce,
vbi a me recefferis percutiet te leo. Cumque
receffiffet ab eo , iiluenit eum leo , atque per-
cühlit. Sed alterum inueniens virum, dixit
ad eum : Percute me. Qui pereuffit eum , et
vulnerauit. Abiit ergo propheta , et oecurrit
regi in vk , et deformauit afperfione pulueris
oculos fuos. Cumque rex tranfiret , clamauit
ad regem, et ait: Seruus tuus egreffus eft ad
Qjl 2 pras-
6or
LIBER
PRIMVS REGVM. CAP.XX. X'XI.
602
prseliandum cominus ; cumque fugiffet vir \
vnus , adduxit eum quidam ad me , et ait : Cu-
ftodi virum iftum, qui fi elapfus faerit, erit
anima tiia pro anima eius, aut talentum ar~
genti appendes. Dum autem ego turbatus huc
Hlucque nie verterem , fubito non comparuit
Et ait rex Ifrael ad eum : Hoc eil iudicium
tiium , quod ipfe decreuifti.
At ille ftatim abfterfit puluerem defaciefua,
et agnouit eum rex Ifrael , quod effet de pro-
phetis. Qui ait ad eum : Hacc dicit Dominus:
quia dimififti virum, qui erat anathema, de
manu, erit anima tua pro anima eius, et po-
pulus tuus pro populo eius. Reuerfus eft igi-
tur rex Ifrael in domum fuam trifti vultu , et
kidignabundus venit in Samariam.
CAPITVLVM XXI.
Port hsec autem vinea erat Naboth Iefreelitse,
qui erat in Iefreel, iuxtapalatium Ahab,re-
gis Samariae. Locutus eft ergo Ahab ad Na-
both, dicens: Da mihi vineam tuam,vtfaciam
mihi hortum olerum , quia vieina eft domui
meae 5 dabo tibi pro ea vineam meliorem, aut,
fi placuerit tibi , dabo tibi argentum , quanti
seftimaueris eam. Cui refpondit Naboth : Pro-
hibeat hoc Dominus ! ne dem hasreditatem pa-
tmm meorum tibi.
Venit ergo Ahab in domum fuam trifti vul-
tu, indjgnabundus fiiper verbo , quod locutus
fuerat ad eum Naboth, Iefreelites, dicens : Non
dabo tibi haereditatem patmm meorum. Et
proiiciens fe in lectulum fuum, auertit faciem
fuam ad parietem, et non comedit panem.
Ingreffa eft autem ad eum Ifebel vxor fua,
dixitque ei : Quid eft hoc ? Vnde anima tua
contriftata eft ? et quare non comedis panem ?
Qui refpondit ei : Locutus fum Naboth Iefree-
litae, et dixi ei : Da mihi vineam tuani, accepta
pecunia, aut, fi tibi placet, dabo tibi vineam
meliorem pro ea. Et ille ait: Non dabo tibi
vineam meam.
Dixit ergo ad eum Ifebel vxor eius : Nifi
taregnares, quäle eifet regnum Ifrael? Sur-
ge,et comede panem, et recrea cor tuum.Ego
dabo tibi vineam Naboth Iefreelitze. Scripfit
itaque literas ex nomine Ahab, et fignauit eai
annulo eius, et mißt ad maiores natu et opti-
mates, qui erant in ciuitate eius, et habitabant
cum Naboth. Literarum autem haec erat fen-
tentia : Praedicate ieiunium, et federe facite Na-
both inter primos populi, et fubmittite duos
viros fllios Belial contra eum, et falfum tefti-
monium dicant : Benedixit Naboth Deum et
regem! et educite eum, et lapidate, et fic mo-
riatur.
Fecerunt ergo ciues eius maiores natu et
optimates, qui habitabant cum eo in vrbe, fic-
ut praeceperat eis Ifebel, et ficut fcriptum erat
in hteris, quas miferat ad eos. Praedicauerunt
ieiunium, et federe fecerunt Naboth intef pri-
mos populi. Et adductis duobus viris filiis
Belial, fecerunt eos federe contra eum. At
illi dixerunt contra eum falfum teitimonium
coram multitudine. Benedixit Naboth Deum
et regem. Quamobrem eduxerunt eum extra
ciuitatem, et lapidauerunt. Miferuntque ad
Ifebel, dicentes: Lapidatus eft Naboth, et mor-
tuus eft. Factum eft autem,cum audiffet Ifebel,
lapidatum Naboth et mortutim, locuta eft ad
Ahab : Surge, poflide vineam Naboth Iefreeli-
tae, qui noluit tibi dare eam pro argento $ non
enim viuit Naboth , fed mortuus eft. Quod
cum audiffet Ahab,mortuum videlicet Naboth,
furrexit, et defcendebat in vineam Naboth, Ie-
freeütae, vt poflideret eam.
Factus eft igitur fermo Domini ad ; Eliam,
Thisbitem, dicens t Surge, et defcende in occur-
fum Ahab regis Ifrael, qui eft in Samaria : Ec-
ce, in vineam Naboth defcendit, vtpoflideat
eam ; et loqueris ad eum , dicens : Hxc dicit
Dominus Deus : Occidifti, iniiiper et pofled^
fti. Et poft hasc addes : Haec dicitDominusi
In loco hoc, in quo Iinxerunt canes fanguinem
Naboth , lambent quoque fanguinem tuum.
Et ait Ahab ad Eliam : Num inuenifti me ini-
micum tibi ? Qui dixit : Inueni, eo, quod ve-
nundatus fis, vt faceres malum in confpectu
Domini : Ecce, egö inducam fuper te malum,
et demetam pofteriora tua, et interficiam de
Ahab mingentem ad parietem, et claufum , et
reliquum in Ifrael : Et dabo domum tuam fic-
ut domum Ierobeam, filii Nebat, et ficut do-
mum
$03
LIBER PRIMVS REGVM GAP. XXI. XXII.
604
mum Baefa,filii Ahiae; propterea quod irrita-
fti me,et peccare fecifti Ifrael.
Sed et de Ifebel locutus efl Dominus , di-
cens : Canes comedent Ifebel in agro Iefreel :
Quisquis mortuus fuerit de Ahab in ciuitate,
comedent eum canes; quisqnis ?.utem mor-
tuus fuerit in agro , comedent eum volucres
eoeli. Igitur n©n fuit alter talis., ficut Ahab, qui
venundatus efl, vt faceret malum in confpeclu
Domini; perfuafit enim eum Ifebel vxor fua,
et abominabJis factus efl, quia fequebatur ido-
la, quae fecerant Amorraei, quosexpulerat Do-
minus a facie filiorum Ifrael.
Itaque cum audilfet Ahab fermones iflos,
fcidit veflimenta fua, et operuit cilicio carnem
fuam, ieiunauitque et dormiuit in facco et am-
fculauit incuruus. Et faclus efl fermo Domini
ad Eliam Thisbitem, dicens : Nonne vidifli
incuruatum Ahab coram nie ? Quia igitur in-
curuatus efl coram me, non inducam malum
in diebus eius, fed in diebus filii fui inferam
malum domui eius.
CAPITVLVM XXII.
Pranfierunt igitwr tres- anni absque bello in-
■ ter Syriam et Ifrael. In anno autem ter-
tio defcendit Iofaphat, rex Iuda, ad regem If-
rael. Dixitque rex Ifrael ad feruos fuos : Igno-
ratis, quod noflra fit Ramoth Gilead, et negli-
gimus tollere eam de manu regis Syria? ? Et
ait ad Iofaphat : Veniesne mecum ad praelian-
dum in Ramoth Gilead? Dixitque Iofaphat ad
regem Ifrael: Ego ero ficut tu, populusmeus
ficut populus tuus, et equi mei ficut cqui tuk
Dixitque Iofaphat ad regem Ifrael : Quaere,
oro te, ho<fie fermonem Domini. Congregauit
ergo rex Ifrael prophetas quadringentos circiter
viros, et ait ad eos : Ire debeo in Ramoth Gi-
lead ad bellandum, an ceffare ? Qui dixerunt :
Afcende, et dabit eum Dominus in manu re-
gis. Dixit autem Iofaphat: Non efl hie pro-
pheta Domini quispiam, vt interrogemus per
eum? Et ait rex Ifrael ad Iofaphat: Remanfit
vir vnus, 'per quem poffumus interrogare Do-
minum; fedego odi eum, quia non prophetat
mihi bonum, fed malum ; Micha, filius Iem-
bla. Cui Iofaphat ait: Ne loquaris ita, rex.
Vbcauit ergo rex Ifrael eunuchum quendam,
et dixit ei : Feflina adducere Micham, filium
Iemla.
Rex autem Ifrael, et Iofaphat rex Iuda fede-
bant, vnusquisque in folio fuo, vefliti eultu re-
gio, in area iuxta oflium'portae Samariae, et vn>
uerfi prophetse prophetabant in confpecflu eo-
rum. Fecit quoque fibi Zedechia, filius Cnae-
na, cornua ferrea, et ait : Hsec dicit Dominus :
His feries Syrios, donee deleas eos. Omnes-
que prophetae fimiliter prophetabant, dicentes :
Afcende in Ramoth Gilead, et vade profpere,
et tradet eam Dominus in manus regis. %
Nuncius vero, qui ierat, vt vocaret Micham,
locutus efl ad eum, dicens : Ecce, fermo pro-
phetarum ore vno regi bona praedicant : Sit
ergo et fermo tuus fimilis eorum, et, loquere
bona. Cui Micha ait : Viuit Dominus ! quia,
quodeunque dixerit mihi Dominus, hoc lo-
quar. Venit itaque ad regem. Et aitilli rex :
Micha, ire debemus in Ramoth Gilead ad prae-
liandum,an ceffare? Cui ille refpondit : Afcen-
de, et vade profpere, et tradet Dominus in ma-
nus regis. Dixit autem rex ad eum : Iterum
atque iterum adiuro te," vt non loquaris mihi,
nifi quod verum efl, in nomine Domini.
Et ille ait: Vidrcundum Ifrael difperfum
in montibus, quafi oues, non habentes paflo-
rem. Et ait Dominus : Non habent ifli donuV
num, reuertatur vnusquisque indomum fuam
in pace. Dixit ergo rex Ifrael ad Iofaphat :
Numquid non dixi tibi, quia non prophetat
mihi bonum , fed femper malum ? Ille vero
addens, ait : Propterea audi fermonem Domi-
ni : Vidi Dominum fedentem fuper folium
fuum, et omnem exereitum cceli adflantem ei
a dextris et a finiflris ; Et ait Dominus : Quis
perfuadebit Ahab, regem Ifrael, vt afeendat et
cadat in Hamoth Gilead? Et dixit vnus verba
huiuscemodi,et alius aliter. EgrefTus efl au-
tem fpiritus, et fletit coram Domino , et ait :
Ego perfuadebo illi. Cui locutus eft Domi-
nus : Quomodo ? Et ille ait : Egrediar, et ero
fpiritus mendax in ore omium prophetarum
eius. Et dixit Dominus : Perfuadebis et prac-
ualebis} egredere,et fac ita. Nunc igitur ec-
ee? dedit Dominus /piritum mendaeii in ore
Q^ 3 ; omniuin
L1BE R PR1MVS REGVM. CA P. XXII.
505
omnium prophetarum tuorum, qui hie funt ;|
et Dominus locutus efl contra te malimi. |
Acceffit autem Zedechia, filius Cnaena, et '
percuffit Micham in maxillam,et dixit : Mene
ergo dimifit Spiritus Domini, et locutus efl ti-
bi ? Et ait Micha : Vifurus es in die illa, quan-
do ingredieris cubiculum intra cubiculum , vt
abfcondaris. Et ait rexlfrael: Tollite Mi-
cham, et maneat apud Amon, primapem ciui-
tatis, etapudloas, filium regis, etdiciteeis:
Hsec dicit rex: Mittite virum iftuni in carce-
rem, et fuflentate eum pane et aqua afflicÜo-
nis, donec reuertar in pace. Dixitque Micha :
Si reuerfus fueris in pace, non efl locutus per
me Dominus j Et ait : Audite, populi omnes !
Afcendit itaque rex Ifrael, et lofaphat, rex
Iuda,in Pvamoth Gilead. Dixit itaque rex If-
rael ad lofaphat : Muta verlern , et ingredere
■ pralinm, et induere veftibus tüis. Nam rex
Ifrael mutauerat habitum fuum,et ingreflus eft
bellum. Rex autem Syriae praeceperat prin-
cipibus curruum triginta duobus, dicens : Non
pugnabitis contra minorem nee maiorem
quenquam , nifi contra regem Ifrael folum.
Cum ergo vidiflfent prineipes curruum lofa-
phat, fufpicati funt, quod* ipfe effet rex Ifrael.
et impetu faclo pugnabant contra eum. Etex-
clamauit lofaphat. Intellexeruntque prineipes
curruum , quod non effet rex Ifrael, et reli-
querunt eum.
Vir autem quidam tetendit arcum fumma
vi, et percuffit regem Ifrael inter pulmoneni
et flomachum. At ille dixit aurigae fuo : Ver-
te mailtun tuam, et efFer me de exercitu, quia
'grauiter vulneratus fum. Ingrauefcebat ergo
pralium in die illa, et rex Ifrael ftabat in cur-
ru fuo contra' Syros, et mortuus efl vefpere.
Fluebat autem languis plagac in medium cur-
rum, et promulgatum efl in vniuerfo exercitu,
antequam fol oecumberet : Vnusquisque re-
606
uertatur iri ciuitatem et in terrani fuam. Mor-
tuus efl autem rex, etperlatus eflinSamariam.
Sepelieruntque regem in Samaria, et lauarunt
currum eius in pifeina Samarhe , et linxerunt
canes fanguinem eius , et meretrices lauerunt
eum, iuxta verbum Domini , quod locutus
fuerat.
Reliqua autem de Ahab , et vniuerfa , qua?
fecit, et domus eburnea,quam aedificauit, eun-
clarumque vrbium, quas exftruxitjnonnehx«
feripta funt in libro hiftoriarum regum Ifrael ?
Dormiuit ergo Ahab cum patribus fuis, et re-
gnauit Ahafia, filius eius, pro eo. ^
Iofiphat vero, filius Affa, regnare ceperat
fuper Iudam anno quarto Ahab regis Ifrael.
Triginta quinque annorum erat, cum regnare
cepiflet, et viginti quinque annis regnauit in
Ierufalem. Nomen matris eius Afuba , filia
Silhi. Et ambulauit in omni via Affa, patris
fui, et non declinauit ex ea : Feeitque, quod re*
(fluni erat in confpecTu Domini 3 veruntamen
excelfa non abflulit 5 adhuc enim populus fa-
crificabat et adolebat incenfum in exceltis. Pa«
cemque habuit lofaphat cum rege Ifrael.
Reliqua autem de lofaphat, et opera eius,
quae geflit, et praelia ; nonne hacc feripta funt
in libro hiftoriarum regum Iuda ? Sed et reli«
quias lenonum, qui remanferant in diebus As-
fa, patris eius, abflulit de terra. Nee erat tunc
rex conflitutus in Edom. Rex vero lofaphat
fecerat cbffes inmari, qua; nauigarent in Ophir
propter aurum, et ire non potuerunt, quia fra-
clae funt in Ezeongeber. Tunc ait Ahaiia, fi- i
litis Ahab, ad lofaphat: Vadant feriirmeiciuai
feruis tuis in nauibus. Et noluit lofaphat. I
Dormiuitque lofaphat cu]n patribus fuis, ett
fepultus efl cum eis in ciuitate Dauid patris h
fui. Regnauitque Iofiphat, filius eius, pro eo.
FINS LIBRI TERTII REGVM.
LlBER QVARTVS (SECVNDVSJ REGVM.
CAPITVLVM I.
hafia autem, filius Ahab, regnare cepe-
rat fuper'Ifrael iri Samaria anno deci-
mo feptimo lofaphat, regis Juda 3 re-
gnauitque fuper Ifrael duobus annis. El
fecit -malum in confpeclu Domini , et am
bulauit in via patris fui, et matris fuze, et in vis
,Ierobeam,filiiNebat, quijpeccare fecit Ifrael
Serui
607
LlBER SECVNDVS REGVM. CÄP. I. II.
60$
Seruiuit quoque Baal , et adorauit eum, et irri
tauit Dominum, Deum Ifrael, iuxta oiiinia,
qwx fecerat pater eius. Defecit autem Moab
ab Ifrael poft mortem Ahab.
Ceciditque Ahafia per cancellos ccenaculi
fui, quod habebat in Samaria, et &>grotauit;
fmfitque nuncios, dicens ad eos : Ite, confulite
BaalSebub, deum Ecron, vtrum conualefcere
queam de infinnitate mea hac. Angelus au-
tem Domini locutus eft ad Eliam Thesbiten,
dicens: Surge,et afcende in occurfumnuncio-
rum regis Samariae, et dices ad eos : Numquid
non eft deus in Ifrael , vt eatis ad confulen-
dum Baalfebub, deum Ecron ? Quamobrem
hxc dicit Dominus : De lectulo, fupra quem
afcendifti, non defcendes, fed morte morieris.
Et abiit Elia.
Reuerfique funt nuncii ad Ahafiam. Qui
dixit eis; Quare reuerfi eftis ? At illi refpon-
derunt ei : Vir occurrit nobis, et dixit ad nos :
Ite, et reuertimini ad regem, qui mißt vos, et
dicetisei: Hase dicit Dominus: Numquid,
quia non erat deus in Ifrael, mittis, vt confu-
latur Baalfebub, deus Ecron? Idcirco delectu-
lo, fuper quem afeendifti, non defcendes, fed
morte morieris. Qui dixit eis : Qua; erat for-
ma illius viri, qui occurrit vobis , et locutus
eft verbände? At illi dixerunt : Hirfutam pel-
lem habebat, et zona coriacea accin&us reni-
bus. Qui ait : Elia Thesbites eft.
Mifitque ad eum quinquagenarium princi-
pem et quinquaginta viros, qui erant fub eo.
Qiu afeendit ad eum , fedentique in vertice
montis ait : Homo Dei, rex praeeepit , vt de-
icendas. Refpondensque Elia, dixit quinga-
genario : Si homo Dei fiun , defeendat ignis
de coelo, et deuoret te, et quinquaginta tuos.
Defcendit itaque ignis de coelo, et deuorauit eum
et quinquaginta, qui erarit cum eo. Rurfum-
que mißt ad eumprineipem quinquagenarium
alterum, et quinquaginta cum eo. Qui locu-
tus eft illi : Homo Dei , haec dicit rex : Feftina,
defeende. Refpondens Elia, ait : Si homo
Dei ego fuin, defeendat ignis de coelo ,et deuoret
te et quinquaginta tuos. Defcendit ergo igni
de coelo ,
chis.
Iterum mifitprineipem et quinquagenarium
tertium, et quinquaginta , qui erant cum .eo.
Qui cum veniflet, curuauitgenua contra Eliam,
et precatus eft eum, et ait: Homo Dei,hono-
ra animam meam et animas fentorum tuo-
rum, qui mecum funt : Ecce, ignis defcendit
de coelo, et deuorauit duos prineipes quinqua-
genarios primos, et quinquagenos, qui cum eis
erant. Sed nunc obfecro, vt honores animam
meam. Locutus eft autem Angelus Domini
ad Eliam, dicens: Defeende cum eö, ne ti-
meas. Surrexit igitur , et defcendit cum eo
ad regem.
Et locutus eft ei: Haec dicit Domi-
nus: Quia. mififti nuncios ad confulendum
Baalfebub, deum Ecron, quafi non effet Deus
Iirael, a quo poffit interrogari fermo : Ideo de
leclulo, fuper quem afeendifti, non defcendes,
fed morte morieris. Mortuus eft autem iux-
ta fermonem Domini, quem locutus eft Elia :
Et regnauit Ioram pro eo , anno feeundo Io-
ram, iilii Iofaphat, regis Iudzej non eiiim ha-
bebat filium. Reliqua autem de Ahafia, quse
operatus eft, nonne ha?c feripta funt in libro
hiftoriarum regum Ifrael ?
CAPITVLVM II.
Et cum leuare vellet Dominus Eliam per
turbinem in ccelum, ibant Elia et Elifade
Gilgala. Dixitque Elia ad Elifa: Sede hie, quia
Dominus mißt nie vsque in Bethel. Cui ait
Elifa : Viuit Dominus, et viuit anima tua ! non
relinquam te. -Cumque defeendiffent Bethel,
egrefll ftmt filii prophetarum, qui erant in Beth-
el, ad Elifa; et dixerunt ei: Numquid nofti,
quod hodie Dominus tollet dominum tuum a
capite tuo ? Qui reipondit : Et ego noui 5 filete.
Dixit autem Elia ad Elifa: Sede hie, quia
Dominus mißt me in lericho. Et ille ait : Vi-
uit Dominus, et viuit anima tua ! non relinquam
te. Cumque venißent lericho, accefiemnt fi-
lii prophetarum, qui erant in lericho, ad Elifa,
et dixerunt ei : Numquid nofti, quod Dominus
hodie tollet dominum tuum a capite tuo? Et
it: Et ego noui j filete, Dixit autem ei Elia:
et deuorauit illum, et quinquaginta -Sede hic,quia Dominus mißt meysque ad Iqrda-
nem. Qui ait : Viuit Dominus et viuit anima tua !
rion
6o9
LIBER SECVNDVS REGVM. CAP. II. Hi.
6lQ
non relinquam te. Ierunt ergo ambo pariter,
et quinqiiiiginta viri de filiis prophetarum fe-
cuti funt cos, et fteterunt e regione procul : Uli
autem ambo Trabant ad Iordanem. ^
Tulitque Elia pallium fuum, et inuoluit il-
lud, et percuffit aquas, et diuifse- funt in vtram-
que partem. Et tranfierunt ambo per ficcum.
Cumque tranfifient, dixit Elia ad Elifa : Poftu-
la, quod vis, vt faciam tibi, antequam tollar ate.
Dixitque Elifa : Obfecro, vt fpiritus tuus fiat
in ine. vt duplo plus loqiaar. Qui refpondit :
Dura eft petitio ; attamen, fi videris me, quan-
do tollar a te, erit tibi, quod petifti ; fi autem
non videris, non erit. Cumque pergerent,etin-
cedentes colloquerentur, ecce, currus igneus et
equi ignei diuiferunt vtrumque : Et afcendit
Elia per turbinem in coelum. Elifa autem vi-
debat et clamabat : Pater mi, pater mi , currus
Ifrael et auriga eius ! Et non vidit eum am-
plius.
Apprehenditque veftimenta fua, et fcidit il-
la in duas partes, et leuauit pallium Elise, quod
ceciderat ei. ' Reuerfusque ftetit in ripa Ior-
danis, et pallio Elise , quod ceciderat ei, per-
cuffit aquas. Et dixit : Vbi eil Dominus, Deus
Elise, etiam nunc? Percullitque aquas, et diui-
fse funt huc atqUe illucj et tranfiit Elifa. - Vi-
dentes autem filii prophetarum , qui erant in
lericho econtra, dixerunt : Requieuit fpiritus
Elise fiiper Elifa. . Et venientes in occurfum
eius, adoraiierunt eum proni in terram , dixe-
runtque illi : Ecce, cum feruis tuis funt qui-n-
quaginta viri fortes, qui polTunt ire, et qusere-
rere dominum tuum, ne forte tulerit eum Spi-
ritus Domini, et proiecerit eum in vnum mon-
tium, aut in vnam vallium. Qui ait : Nolite
inittere. Coegeruntque eum, donec puderet
eum, etdiceret: Mittite. Et miferunt quin-
quaginta viros. Qüi cum qusefiflent tribus
diebus, non inuenerunt; et reuerfi funt ad
eum. At ille remanferat in lericho, et dixit
eis : Numquid non dixi vobis : Nolite ire ?
Dixerunt quoque viri ciuitatis ad Elifa : Ec-
ce , habitatio ciuitatis huius optima eft , ficut
tu ipfe, Domine, profpicis; fed aquse pefii-
mse funt , et terra fterilis. At ille ait : Affertc
mihi vas nouum , et mittite in illud fal. Quod
cum attuliffent, egreffus adfontem aquarum
mifit m illum fälj et ait: Hsec dicit Dominus:
Sanaui aquas lias , et non erit vitra in eis mors
neque fterilitas. Sanatse funt ergo aquse vsque
in diem hanc, iiixta verbum Elifie , quod lo-
cutuS eil.
Afcendit autem inde Elifa in BethEl. Cum*
que afcenderet per viam , pueri parui egreifi
lunt de ciuitate, et illudebant ei, dicentesj
Afcende, calue! afcende, calue! Qui cum re-
fpexiffet, vidit eos, et maledixiteos in nomi-
ne Domini. Egreflique funt duo vrfi de fal-
tu , et lacerauerunt ex eis quadräginta duos
pueros. Abiit autem inde in montem Carme-
li,_ et inde reuerfus eft in Samariam.
CAPITVLVM III.
Toram vero, filius Ahab, regnauit fuperlf-
A rael in Samaria anno decimo o&auo Iofa-
phat, regis luda; regnauitque duodecim an-
nis. Et fecit malum coram Domino , {q<\ noii
ficut pater fuus et mater ; tulit enim ftatuas
Baal, quas fecerat pater eius 5 veruntamen in
peccatislerobeam, filii Nebat, qui peccare fe-
cit Ifrael, hsefit, nee receflit ab eis.
Porro Meia, rex Moab, nutriebat pecora
multa , et pendebat lanam regi Ifrael de cenj
tum millibus agnorum , et de centum millibus
arietum. Cumque mortuus eiTet Ahab, de-
fecit rex Moab a rege Ifrael. Egreffus eft igi-
tur rex Ioram in dieilla de. Samaria, et recen-
fuitvniuerlum Ifrael, mifitque ad Iofaphat, re-
gem luda, dicens : Rex Moab defecit a mej
veni mecum contra eum adprselium. Quire-
fpondit: Afcendam, ego ero , ficut tu, po-
pulus meus ficut populus tuus, et equi mei fi-
cut equi tui. Dixitque : Per quam viam afeen-
demus ? At ille refpondit : Per defertum Edo-
mese. .
Perrexerunt igitur rex Ifrael , rex luda et
rex Edom j et circumierunt per viam feptem
dierum, nee erat aqua, exercitui et iumeutis,
quse fcquebantur eos. Dixitque rex Ifrael:
Heu! congregauit nos Dominus tres reges, vt
traderet nos in manu Moab. Et aitloläphat:
Eftne hiepropheta Domini, vt interrogemus
Dominum per eum? Et refpondit vnus deferr
uis
6il
LIBER SECVNBVS REGVM. C AP. III. IV.
«is regis Ifrael : Eft hie Elifa , filius Saphat , qui
fundebat aquam fuper manus Elise. Et ait Iofa-
•phat; Eftapudeum fermo Domini'? Defcen-
ditque ad eum rex Ifrael
Edom.
nerent. Et circumdata eft ciuitas a fundibu-
lariis, et magna ex parte perenflä.
Quod cum vidiftet rex Moab, praeualuißb
et Iofaphat, et rexjfcilicet hoftes, tiilit fecum feptingentos viros,
educentes gladios , vt irrumperent in regem
Dixit autem Elifa ad regem Ifrael : Quid] Edom; et non potuerunt. Ärripiensquefilium
mihi tecnm eftrei? Vade ad prophetas patris
-tui et matris tux. Et ait illi rex Ifrael : Ne-
quaquam , fed congregauit Dominus tres re-
ges hos , vt traderet in manus Moab ? Dixit-
que ad eum Elifa: Viuit Dominus exercituum,
in cuius confpeclu fto ! quod fi non Iofaphat,
regem Iuda, refpicerem , te nee afpicerem,
nee attenderem : Nunc autem adducite mihi
fuum primogenitum , qui regnaturus erat pro
eo , obttüit holocauftuni fuper mumm ; et fa-
cla eft indignatio magna contra Ifrael. Sta*
timque recefierunt ab eo, et reuerfi funt in
terram. /
CAPlTVLVM IV.
\/|"ulier autem quaedam de vxoribus prophe«
L tarum clamaoat ad Elifam, dicens: Ser-
pfaltem. Cumque caneret pfaltes, facla ^eft^uus tuus, vir meus, mortuiis eft; et tu nofti,
manus Domini fuper cum, et ait: Hase dicit quia feruus tuus fuit timensDeum. Et ecce,
Dominus: Faeitealueumiuxtatorrentemhunc: creditor venit, vt tollat duos filios ineos ad
hxc enim dicit Dominus^ Non videbitis ven- feruiendum fibi. Cui dixit Elifa: Quid vis,vt
tum neque pluuiam, et alueus ifte replebiUirjfaciam tibi? Die mihi, quid habes in domo
aquis.: et bibebiris vos , et familise veftras , etjtua? At illa relpondit : Nonhabeo, ancillatua,
iumenta veftra: Parumque eft hoc in confpe
ifhi Domini, iniuper tradet etiam Moab in
manus veftras, et percutietis omnem ciuitatem,
tt omnem vrbem eleclam, et vniuerfum li-
gnum rhictiferum fueeidetis, cuncloiquefon-
tes aquarum obturabitis, et omnem agrumbo-
mmi affligetis lapidibus. Fa&umeftigiturma-
quando obiätio offerri ihlet, et ecce, aqua?
fiucquam m domo mea, nifi vrcenm olei.
Cui ait : Vade , pete mutuo ab Omnibus vici-
nis tuis vafa vacua non pauca , et ingredere,
et claude oftium tuum poft te cum filiis tuis,
et mitte inde in omnia vafa ha?e , et cum ple-
na fuerint , tolles.
Iuit itaque mulier , et claufit oftium poft fe
cum filiis rais: Illi offerebant vafa, et illa in-
fundebat. Cumque plena fuiffent vafa , dixit
ad filium fuum : AfFermihi adhuc vas. Et il-
quodMe relpondit: Non habeo. Stetitque oleum.
ne
veiiiebant per viamEdom , el repleta eil terra
aquis.
"Vniuerfi autem Moahitas, aii((ientes.
"afeendifent tres reges, vt pugrfarent aduer-i Venit autem illa , et indicauit homini Dei. Et
Tumeos; conuocauerunt omnes inftruclos etjille; Vade , inquit , vende oleum , etreddecre
duces, fleteruntque in extremis finibus. Pri-jditori tuo, tu autem et filii tui viuite de re
moque mane furge«tes , et orto iam fole ex
aduerfo aquarum , viderunt Moabkae contra
aquas, rubra s quafi fänguinem, dixemntque:
Saiiguis gladii eft: pngriauerunt reges contra jgna
fe , et Caefi funt mutuo : Nunc perge ad pr:
liquo.
Facla efl autem quasdam dies, et tranfibat
Elifa per Sunem. Erat autem ibi mulier ma-
<iu3s reeeptabat eum , vt comederet pa-
nem. Cumque frequenter ifthactranfiret, di-
dam, Moab ! Perrexeruntq'uie in caflra Ifrael juertebat ad earn, vt comederet panem. Qua;
Porro confur^ens Ifrael , pereuffit Moab. At dixit ad virum fuum : Animaduerto , quod vir
illi fugerunt coram eis. Irruperunt igitur et, Dei fandus eft ifte, qui tranfit hac frequenter;
pereuftenmt Moab, et ciuitate'S ^deftruxerunt, Faciamus ergo ei coenaculum tabidatum par-
omnem agrumoptimum, raiftenteg-finguli la- mim, et ponamusei in eo leclulum, menfite,
pides, repieuerunt , et vniuerfos festes aqua- Sfellam et candelabrum , vt, cumvenerit ad ups,
rum obturauerunt, et omnia ligj^a frucTiieralmaneat ibi.
Xucciderunt, ita, vt muri tantuir. agiles rema-J ^ada eft ergo dies quaedam, et veniens di-
S. L.liarsXW< Kr uertit
x
6i3
LIBERSECVNDVS REGVM. CAP. IV.
6I4
tiertit in coenaciüum , et requieuit ibi , dixitque '
ad Gehafi , puerum fuum : Voca Sunemiten
iftam. Qui cum vocaflet eam , et illa ftetifTet
coram eo, dixit ad puerum fuum: Loquere
äd eam : Ecce , curafti nobis hxc omnia, quid
vis , vt faciam tibi ? Nunquid habes negotium
ad regem vel ad principem militix ? Qux re-
fpondit : In medio populi mei habito. Et ait :
Quid ergo vult , vt faciam ei ? Dixitque Gehafi :
Ah! filium non habet, et vir eius fenex eft.
Fraecepit itaque , vt vocaret eam. Qux cum
vocata fuiffet, et ftetifTet in oftio , dixit ad eam:
Circa tempus, quo foetus nafci folet, ample-
xaberis filium. At illa refpondit : Noli , qux-
£0 , domine mi , vir DEI, noli mentiri ancillae
tua?. Et concepit mulier, et peperit filium in
tempore illo, quo nafci foetus folet-, ficut di-
xerat Elifa ad eam. Creuit autem puer, et
die quadam egreffus eft ad patrem fuum et ad
meffores , et ait patri fuo : Caput meum do-
leo , caput meum doleo. At ille dixit puero :
Tolle, et duc eum ad matrem fuam. Qui
cum tuliffet et duxiiTet eum ad matrem fuam,
pofuit eum illa fuper genua Aia vsque ad nie-
ridiem, et mortuus eft. Afcendit autem, et
eollocauit eum fuper leclulum hominis Dei, et
claufit oftium , et egrefTa , vocauit virum fuum,
et ait : Mitte mecum , obfecro , vnum de pue-
ris et afinam , vt excurram vsque ad hominem
Dei , et reuertar. Quiaitilli: Quam ob cau-
fam vadis ad eum ? Hodie non funt calenda:
neque fabbathum. Qua; refpondit : Bene.
Strauitque afinam, et prascepit puero: Mina
et propera , ne mihi moram facias in eundo,
ficut prascipio tibi.
Profecla eft igitnr, et venit ad virum Dei
in montem Carmelum. Cumque vidiffeteam
vir Dei coram , ait ad Gehafi , puerum fuum :
Ecce , Simemitis illa ! vade in occurfiim eius,
et die ei : RecT-ene agitur circa te , et circa vi-
rum tuum , et circa filium tuum ? Quac refpon-
dit : Rede. Cumque veniffet ad virum Dei in
montem, apprehendit pedes eius: et acceffit
Gehafi , vt amoueret eam. Et ait homo Dei :
Dimitte illam , anima enim eius in amaritudi-
ne eft , et Dominus celauit a me , et non indi-
cauit mihi. Qux dixit Uli: Numquid petinii
et ecce,
Ingref-
lilium a domino meo ? Numquid non dixi ti.
bi , ne illuderes mihi ?
Et ille ait ad Gehafi : Accinge lumbos tuos,
et tolle baculum meum in manutua, et vade:
Si öecurrerit tibi aliquis , non filutes eum , et
fi falutauerit te quifpiam , non refpondeas illi ;
et pones baculum meum fuper faciem pueri.
Porro mater pueri ait : Viuit Dominus , et vi-
uit anima tua ! non dimittam te. Surrexit er-
go , et fecutus eft eam. Gehafi autem prje-
cefferat ante eos, et pofuerat baculum fuper
.faciem pueri , et non erat vox neque fenfus.
Reuerfusque eft in oecurfum eius, et nun-
ciauit ei , dieens : Non iiirrexit puer.
Ingrefilis eft ergo Elifa domum,
puer mortuus iacebat in lecluio eius.
iiisque claufit oftium fuper fe et fuper puerum,
et orauit ad Dominum ; et afcendit et ineubuft
fuper puerum , pofuitque os fimm fuper 0$
eius , et oculos fuos fuper oculos eius., et nia*
nus fuas fuper manus eius; et ineuruauif fe fua
per eum , et calefacta eft caro pueri. At ille
reuerfus , deambulabat in domo femel hucat-
que illuc , et afcendit , et ineubuit fuper eum«
Et ofeitauit puer fepties, aperuitque oculos.
Et ille vocauit Gehafi, et dixit ei: Voca Sune-
miten hanc. Qux vocata , ingreffa eft ad eum.
Qui ait: Tolle filium tuum. Venit illa, et
corruit ad pedes eius , et adorauit fuper terram.
Tulit(]ue filium fimm , et egrefla eft.
Et Elifa reuerfus eft in Gilgal. Erat autem
fames in terra. Et filii prophetarum habita-
bant coram eo. Dixitque vni de pueris fuis;
Pone ollam grandem , et coque pulmen-
tum filiis prophetarum. Et egreffus efi
vnus in agrum, vt colligeret herbas : inuenit-
que cueurbitem , et collegit ex ea coloquim '
das , et impleuit pallium fuum; et reuerfu
confeidit in ollam pulmenti , nefeiebat enim,
quid effet. Infi^erunt ergo viris , vt come-
derent, Cumque guftaffent de cöcÜone , ex«
clamauerunt^i^icentes : Mors in olla: vir Dei
Et noij •poiöegunt comedere. At ille : Affe;
te, inqüit^-farinäm. Cumque tuliflent, miß
in ollam ,-uet ait : Infunde turbae , vt comedant ;
et non fiiit amplius quiequam amaritudinis in
olia,
Vil
ftr
LIBER- SECVNDVS REGVM. CAP. VI. V.
6l6
Vir äutem quidain venit de Baalfalifa , de-
ferens viro Dei panes primitiaruni , fcilicet vi-
ginti panes hordeaceos , et Frumentum nouum
in vefte fua, At ille dixit : Da populo , vt co-
medat. Refponditque ei minifter eius : Quan-
tum efl hoc, vt apponamcoramcentumviris?
Rurfum ille ait : Da populo, vt comedat : Hase
enim «dick Dominus: Comedent, et fupere-
fit. Pofuit itaque coram eis : Qui comede-
runt , et fuperfuit iuxta verbum Domini.
CAPITVLVM V.
"VTaeman , prineeps militiae regis Syria; , erat
^ ■ vir magnus apud dominum fuum et ho-
noratus : per illum enim dedit Dominus falu-
temSyria?. Erat autem vir potens, fedlepro-
fhs. Porro de Syria egreffi fuerant latrunculi,
et captiuam duxerant de terra Ifrael puellam
paruulam , quse erat in> obfequio vxoris Nae-
man, qua; ait ad dominam fuam: Vtinam ef-,
fet dominus mens apud prophetam , qui eft
in Samaria, profeclo curaret eum a lepra, quam
habet. Ingreffus eft itaque Naeman ad domi-
num fuum , et nunciauit ei , -dicens : Sic et fic
locuta eft puella de terra Ifrael. Dkitque ei
rexSyrias: Vade, et mittam literas ad regem
Ifrael.
Qui cum profeclus eflet , et tuliflet fecum
decem talenta argenti, etfex miliiaaureorum,
et decem mutatorias veftes , detulit literas ad
regem Ifrael, in haec verba : Cum aeeeperis
epiftolam hanc ; feito , quod miferim ad te
Naeman , feruum meum , vt eures eum a le-
pra fua. Oumque legiffetrex Ifrael literas, fei-
dit veftimenta fua, et ait: Nun quid Deus ego
fum , vt oeeidere poflim et viuiftcare , quia
ifte mißt adme, vt eurem homine.m a lepra
iiia? Animaduertite et videte, quot occafiones
quaerat artuerflun me. Quod cum audiffet Eli-
fa , vir ,Dei , feidiffe videlicet regem Ifrael ve-
ftimenta fua ; mißt ad eum , dicens : Quare
feidifti veftimenta tua ? Veniat ad me , et feiat
prophetam effe in Ifrael.
Venit ergo Naeman cum equis et curribus,
et ftetit ad oftium domus Elifa. Mifitque ad
eum Elifa nuncium , dicens : Vade ," et lauare
fepties in Iordane ; et renafeetur caro tua , at-
que mundaberis. Iratusque Naeman recede-
bat, dicens: Putabam, qnod egrederetur a<$
me , et ftans inuocaret nomen Domini , De*
fui , et tangeret manu fualocum Ieprse, et cu-
raret me. Nunquid meliores funt Amana et
Pharfar, fluuii Damafci, omni'bus aquis Ifrael,
vt lauer in eis et munder ? Cum ergo vertiflet
fe , et abiret indignabundus , acceflerimt a4
eum ferui fui, et locutt funt ei: Pater! Sirem
grandera dixifletpropheta, certe facere debue-
ras
; quanto magis, quia nunc dixit tibi: la-
uare et mundaberis. Defcendit, et Iauit fe-
pties in Iordane, iuxta fermonem viri Dei : et
renata eft caro eius , iieut caro pueri paruuli,
etmundatus eft.
Reuerfusque ad virum Dei cum vniuerfo
comitatu fuo, venit, et ftet|t cöram eo. et ait:
Vere fcio , quod non fit alius Deus in vniuer-
fr terra, nifi tantum in [frael: Obfecro itaque,
vt aeeipias benedielionem a feruo tuo. At il-
le refpondit : Viuit Dominus, ante^uemfto!
quod non seeipiam. Cumque cogeret eum,
noluit tarnen aeeipere. Dixitque Naeman:
Quaefo , vt mihi , feruo tuo , detur tantum ter-
ra; iiuius, quantum onus fit duorum mulorum •.
Non enim vltra faciet feruus tuus holocauftum
aut viclimam diis alienis, nifi Domino 5 ve-
rum hac in re propitius fit Dominus mihi, fer-
uo tuo, cum adorauero in templo Rimmon,
cum ingredietur dominus in templum Rim-
mon, vt ibi adoret, et ipfe innitetur fuper
manum meam, Qui dixit ei : Vade in pace,
Abiit ergo ab eo ftadium terra?. Dixitque
Gehafi, puer viri Dei: Pepercit dominus mens
Naeman Syro ifti, vt non aeeiperetab eo,quse
attulit: Viuit Dominus ! quia curram poft eum,
et aeeipiam ab eo aliquid. Et fecutus eft Ge-
hafi poft tergum Naeman. Quem cum vidif-
fet ille currentem ad fe, defiliit de curru in
oegurfum eius, et ait: Reclene funt omnia?
Et ille ait: Rede, Dominus meusmifit mead
te, dicens: Modo venerunt ad me duo adole-
feentes de monte Epliraim ex filiis propheta-
rum , da eis talentuin argenti , et veftes mu-
tatorias duas. Dixitque Naeman : Melius eft,
vt aeeipias duo talenta. Et coegit eum , liga-
uitque duo talenta in duobus faccis , et duas
veftes mutatorias, et impofuit duobus pueris
Rr 2 fuis
$17
LI*ER SECVNBVS REGVM CAP V. VI.
6r8
Dixitque eis; Ite, etvidete, vbi fit, vtmittain,
et'capiam eum. Annunciauerunt ei, dicen»
tes : Ecce , in Dothan : Mißt ergo illnc curru$,
et equos , et validum exercitum. Qui cum ve-
nüfent nocte, circumdederunt ciuitatem.
Qonfurgens autem dikiculo ininifter viri Dei,
egreflus eft, viditque exertitum tircum ciui-
tatem , et equos , et curras : Nunciauitque eh,
dicens : Heu ! domine mi ! quid faciemus ?
At iile refpondit: Noli timerej -plures enira
nobiscum funt , quam aim illis. Cumque oras-
&t Elifa , ait : Domine , aperi oculos pueri hu-
ius,. vt videat. Et aperuit Dominus oculos
püeri, et vidit: et ecce, mons plenus equo-
rum et qurruuni igneorum circum Elifa. Hö-
ftes vero defcenderunt ad eum, Porro Elifa
orauit ad Dominum, dicens: Percute, obfe-
cro , gentem hanc ccecitate. Percuffitque eos
Dominus, ne viderent, iuxta verbum Elifa,
Dixit autem ad eos Elifa : Non eil haec via,
neque h2ec eftciuitas: Sequimini me, etoften-
dam vobis virum , quem quaeritis. Duxit er-
go eos in Samariam.
Cumque ingreffi fuiflent in Samariam , di-
xit Elifa : Domine, aperi oculos iftorum, vt
videant. Aperuitqne Dominus oculos eorum
et vidernnt, fe eftein medio Samariae. Dixit- !
que rex Ifrael ad Elifa, cum vidiffeteos:Nun-
quid percutiam eos, pater mi ? At ille ait : Non
cidit ergo lignum , et mifit ilhic , natauitque \ percuties ; fed quos ceperis gladio et arcu tuo,
&is, qui et por tauer unt coram eo. Cumque
veniflet in locum obfcurum , tulit de manu eo-
rum , et repofuit in domo , dimifitque viros,
et abierunt.
Ipfe autem ingreflus, ftetit coram domino
fiio. Et dixit Elifa : Vnde venis, Gehafi ? Qui
fefpondit : Non iuit femus tuus quoquam. At
öle ait : Nonne cor meura vna ambulabat,quan-
do reuerfus eft homo de curru fuo obuiam ti-
bi ? Nunc igitur accepifti argentum , et accepi-
fti veftes, oliueta, vineas, oues, boues, fer-
et ancillas : Sed lepra Naeman adhserebit tibi
et femini tuo vsque in fempiternum. Et egref-
lus eil quafi nix ab eo leprofus.
CAPiTVLVM VL
P^ixerunt autem ßlii proplietarum ad Elifa :
■*-^ Ecce, locus, in quo habitamus coram te,
anguftus eft nobis , eainus vsque ad Iordanem,
et tollant finguli de fykia materiam , vt acdifi-
cemus ibi nobis locum ad habitandum. Qui
dixit : Ite. Et ait vnus ex illis : Veni ergo et
tu cum feruis tuis. Refpondit: Ego veniam«
Et abiit aim eis. Cumque venißent ad Ior-
danem, cgedebant ligna. Accidit autem , vt,
cum vnus materiam füccidiflet, caderet fer-
nim fecuris in aquam. Exclamauitque ille,
et ait: Heu! domine mi! et hoc ipfum mu-
tuo acceperam'; Dixit autem nomo Dei:
Vbi decidit ? At ille monftrauii ei locum. Prae-
ferrum, et ait: Tolle. Quiextendit manuiri.
et tulit illud.
Rex autem Syria? pugnabat contra Ifrael,
coniiliumque iniit cum feruis fiiis, dicens: In
loco illo et illo caftra faciemus. Mißt itaque vir
Dei ad regem Ifrael, dicens: Caue, ne trän-,
feas in locum ilium, quia Syri eum oecupaue-
Hint. Mifit itaque rex Ifrael ad locum , quem
dixerat ei vir Dei, et prasoccupanit eum, et
©bferuauit fe , ibi non femel neque bis.
Conturbatumque eft corregis Syrias pro hac
re: Et conuocatis feruis firis, ait: Quarenon
indicatis mihi , quis transfugit ex nobis ad re-
gem Ifrael ? Dixitque vnus feraorum eius : Ne-
quaquam, domine mi rex! fed Elifa prophe-
ta , qui eft in Ifrael , indicat regi omnia verba,
quaecunque locuttis fueris m conclaui tuo.
llos percutias : Propone panem et aquam co-
ram eis, vt comedant et bibant, et vadant ad I
dominum iuum. Et parata eft illis magna cce* •
na , et eomederunt et, bibenmt. Et dimifit I
eos? et abierunt ad dominum flium. Et vltra i
non venerunt latrones Syrias in terram Ifrael.
FacTnm eft autem poft h^c , congregauit !]
Benhadad,rexS)':ri3s>vniuerftun exercimm fuum,
et afcendit , et obfidebat Samariam. Faclaque
eft fama []famesj magna in Samaria, et obiefla
eft, donec venundaretur caput afini ocloginta
argenteis , et quarta pars cabi ftercoris coluni-
barum quinque argenteis. Cumque rex Ifirael
tr^nfiret per mnram, mulier quasdam clamai
uitadeum, dicens: Salua me, domine mirex.
Qui ait: Si non te faluet Dominus , vnde ego
pofTim te fahiare, munde area, vel de torcu-
lari?
619
LIBER SEQVNDVS REGVM. CAP. VI. VII.
620
lari? Dixitque ad eamrex* Quid tibi vis ?Qua*
refpondit ; Midier illa dixit mihi : Da filium
tuum, vt comedamus eum hodie , et filium
meum comedemus cras. Coximus ergo fi-
Kiini« meum , et comedimus. Dixique ei alte-
ra die: Da filium tuum, vt comedamus eum 5
quae abfcondit filium fuum.
Quod cum audiflet rex, fcidit veflimenta
fua, cum tranfiret in muro. Viditque omnis
populus faccum, quo veftitus eratrex fuper car-
nem intrinfecus. Et ait rex : Hsec faciat mi-
hi Deus, et hasc addat ! fi fleterit caput Elifa,
filii Saphat, fuper ipfum hodie. Elifa autem
iedebat in domo fua,et fenes fedebantcumeo.
Frsemifit itaque virum,et antequam veniret nun-
cius, ille dixit ad fenes: Nuniquid vidiftis,quod
miferit homicidam i/lum huc, vt prsecidat Ca-
put meum ? Videte ergo, cum venerit nuncius,
claudite oflium, torquete eum foribus ; Ecce
enim, fonitus pedum domini eius poft eum efl.
Adhuc illo loquente eis, apparuit nuncius, qni
veniebat ad eum, et ait : Ecce, tantum malum
a Domino efl! Quid amplius expeclabo a Do-
mino?
CAPITVLVM VIT.
r\ixit autem Elifa :' Audite verbum Domini.
•■^ Hxc dicit Dominus : Cras fub hanc horam
modius fimilae vno] ficlo emetur, et dnomodii
hordei vno ficlo, in porta Samaria?, Refpon-
dens vnus principum, fuper cuius manmn rex
incumbebat, viro Dei ait : Si Dominus etiam
fecerit cataradas in eoelo,numquid potent hoc
fieri ? Qui ait : Videbis ocuüs tuis, et inde non
tomedes.
Quatuor ergo viri erant ieprofi iuxta introi-
tum porfas, quidixerunt ad inuicem: Quid hie
efle volumus, donec moriamur? Siue ingredi
vohierimus in eiuitatem, fame moriemur, fiue
1 manferimus hie, moriendum efl nobis. Veni-
i te ergo, et transfugiamus ad caflra Syrise. Si
pepercerint nobis, viuemus, fi autem oeeidere
voluerint, moriemur. Surrexerunt ergo vefpe-
ri, vt venirent ad caflra Syriae. Cumque ve-
»iflfent ad prineipium caftrorum Syrize, nulluni
ibidem repererunt.
Siquidem Dominus fonitum audiri fecerat
in caftris Syrise, currurn etequomm, et vali4i
exercitus. Dixerantque ad inuicem : Ecce, mer-
cede conduxit aduerfum nos rex Ifrael reges
Hethaeorum et Aegyptiorum, et venerunt fuper
nos, Surrexerunt ergo, et fugerunt diluculo,
et reliquerunt3 tentoria fua, et equos et afinos
in caflris, et fola cum vita fugerunt.
Igitur cum veniffent leprofi illi ad fines ca-
flrorum, ingrefll fiint vnum tabernaculum, et
comederunt et biberunt. Tuleruntque inde ar-
gentum et aurum, et vefles, et abierunt, et ab-
fconderunt. Et rurfum reuerfi funt ad aliud
tabernaculum, et inde fimilifer auferentes, ab«
fconderunt. Dixerantque ad inuicem* Non
rede faeimtfs; haec enim dies boni euangelii
efl $ fi tacuerimus, et noluerimus nunciare vs-
que mane, fceleris arguemur. Venite,, eamus
et nunciemus in aula regis. Cumque veniffent
ad portam ciuitatis, narranerunt eis, dicentes i
Iuimus ad caflra Syriae, et nemo ibi erat, nee
hominis vlla vox, fed equi et afini alkgati, et
fixa tentoria.
Iuerunt ergo porfarii, et nunciaueront in pa-
latio regis intrinfecus. Qui furrexit node, et
ait ad feruos ftios? Dico vobis, quid fecerint
nobis Syri; fciunt,quia fame laboramus,etid-
circo egrefli funt de caflris, et latitant in agris,
dicentes ; Cum egrefli fuerint de ciuitate, ca-
piemus eos viuos, et tunc eiuitatem ingredi
poterimus; Refpondit autem vnus feruorum
eius i ToUamus quinque equos, qui remanfe-
runt in vrbe, (quia ipfi tantum funt in vniüer-
fa miütmidine Ifrael, alii enim confumpti funt)
et mittentes explorare poterimus. Adduxerunt
ergo dnos equos, mifitque rex in caftra Syro-
rum, dicens : Ite et videte. Qui abierunt pofi
eos vsque ad Iordanem. Ecce autem, omnis
via plena eratveftibus et vafis,quasproiecerant
Syri, cum turbarentur. -
Reuerfique nuncii indicauemntregLEt egres-
fus' populus diripuit caflra Syrias. Et confla-
bat modius firnüas vno ficlo, et dno modäi hor-
dei vno ficlo, iuxta verbum Domini. Pörra
rex prineipem ilkim, fuper cuius manu incum-
bebat, conftimit ad portam, quem conculcauit
populus in porta, et mortuus efl 5 iuxta quod
locuras, fuerat vir Dei,quando defeenderat rex
ad eum. Fadumque eft keundum fermonem
Rr 3 viri
621
LIBER SE-CVNDVS REGVM. CAP. VII. VIII.
622
viri Dei, quem dixerat regi, quandoait: Duo
modii hordei vno ficlo conftabunt, et modius
fimilae. vno ficlo, cras fub hoc tempus in porta
Samarise j qilando refponderat princeps ille vi-
ro Dei, et dixerat: Etiamfi Dominus feceritca-
taractas in coelo, numquid poterit hoc-fieri ? Et
dixit ei: Videbis oculis tuis,et indenoncome-
des. Euenit ergo ei* ficut praedi&um erat ; et
conculcauit eum populus in porta, et mortuus
eft
CAPITVLVM VIII.
Elifa autem locutus eft ad muüerem, cuius
viuere fecerat filium, dicens : Surge, et va-
de tu, et domus tua, peregrinare, vbicunque re-
pereris. Vocabit enim Dominus famem,^ et
veniet iuper terram feptem annis. Quae fur-
rexit,et fecit iuxta verbum hominis Dei, et va-
dens cum domo fua,peregrinata eft in terram
Philiftinorum multis diebus. Cumque finiti es-
fent anni feptem, reuerfa eft mulier de terra
Philiftinorum. Et egrefla eft, vt appeilaret re-
gem pro domo fua,et pro agris fuis. Rex au-
tem loquebatur cum Gehafi, puero viri Dei :
Narra mihi omnia magnalia, quae fecit Elifa.
Cumque illenarraret regi,quomodomortuum
fufcitaifet, apparuit mulier, cuius viuiiicauerat
filium, clamans ad regem pro domo fua et pro
agris fuis. Dixitque Gehafi : Domine, mi rex,
hax eft mulier, et hie eft filius eius, quem fu-
feitauit Elifa. Et interrogauit rex muüerem :
Quse narrauit ei, vera efle. Deditqüe ei rex
eunuchum vnum, dicens : Reftitue ei omnia,
qua; fua funt, et vniuerfos reditus agrorum, ä
die, qua reliquit terram, vsque ad przefens.
Venit quoque Elifa Damafcum, et Benhadad,
rex Syriae, aegrotabat Nunciaueruntque ei, di-
centes : Venit vir Dei huc. Et ait rex ad Ha-
ftel: Tolle tecum munera,et vade obuiam vi-
ri Deo, et confule Dominum per eum, dicens :
Conualefcamne de infirmitate mea hac ? Iuit
igitur Halael obuiam ei, habens fecum -mune-
r<a<Qt. omnia bona Damafci, onera quadraginta
eamelorum. Cumque ftetiflet coram eo, ait :
Filius tuus Benhadad, rex Syriae, mißt meadte,
dicens : Conualefcamne ex infirmitate mea hac ?
Dixit ei Elifa: Vade, die ei: Conualefces.
Porro oftendit mihi Dominus, quod morte
morietur. Et cepit efle trifti vultu et confiin-"
dij fleuitque vir Dei. Cui Hafael ait : Qua-.
re dominus meus flet ? At ille dixit : Quiafcio,,
quae facturus fis filiis Ifrael mala, ciuitates eo-
rura igne exures, et iuuenes eorum interiieies
gladio, et paruulos eorum elides, et przegnan->
tes dilaniabis.
Dixitque Hafael : Quid enhnfum,feruus tuus,
canis, vt faciam rem iftam magnam ? Et ait
Elifa : Oftendit mihi Dominus, te regem Syriä
fore. Qui cum receffilTet ab Elifa, venit ad
dominum fuum, qui ait ei : Quid tibi dixit Eli-
fa ? At [ille refpondit : Dixit mihi ; Conualefces.
Et poftero die tulit ftragulum, et immerfum
aquas expandit fuper faciem fuam. Quo mor-
tuo, regnauit Hafael pro eo.
Anno quinto Ioram, filii Ahab, regis Ifrael,
regnauit Ioram, filius lofaphat, regis Iuda. Tri?,
ginta duorum annorum erat, cum regnare ce-
piifet,et odo annis regnauit in-.Ierufaiem.Am-
bulauitque in viis regum Ifrael, ficut ambula-
uerat domus Ahab 5 filia enim Ahab erat vxor
eius. Et fecit, quod malum eft in confpeclu-
Domini. Noluit autem Dominus perdere Iu-
dam propter Dauid, feruum fuum, ficut pro*
miferat ei,vt daret illi lucernaniinterfilioseiiis
eunetis diebus.
In diebus eius recefiit Edom,ne elfet fub Iu-
da, et cpnftituit fibi regem. Venerat enim Io-
ram in Zaira, et omnis exercitus cum eo , et
furrexerat nocle, pereuiferatque Edumaeos, qui
eum circumdederant , et prineipes currumn.
Populus autem fugit in tabernacula fua. Re-
cefiit ergo Eclom, ne eilet fub Iuda, vsque in
diem haue, Tunc recefljt et Libna in tem-
pore illo.
Reliqua autem de Ioram, et vniuerfa , quae
fecit, norme haec feripta funt in libro dierum
regum Iuda ? Et obdormiuit Ioram cum pa**
tribus fuis, fepuitusque eft cum eis in ciuitate
Dauid ; et regnauit Ahafia, filius eius, pro eo.
Anno duodeeimö Ioram, filii Ahab, regis If-
rael, regnauit Ahafia, filius Ioram, regis Iuda.
Viginti duorum annorum erat Ahafia, cum re-
gnare cepifie't,et vno anno regnauit in Ierufa-
lem. Nomen matris eius Athaiia, filia Amri,
regis Ifrael. Et ambulauit in viis domus Ahab,
et
623
LIBER SECVNDVS REGVM, CAP. VIII. IX.
624
et fecif, quod malum eft coram Domino, fieut
domus Ahab j Gener enim domus Ahab fuit.
Abiit quoque cum Ioram, filio Ahab, ad bel-
lum contra Hafael, regem Syriäs , in Ramoth
Gilead, et vulnerauerunt Syri Ioram ; qui re:
uerfus eft, vt euraret in Iefreel vulnera, accepta
a Syris, in Rama praeliantem contra Hafael,
regem Syriae. Porro Ahafia, filius Ioram, rex
Iuda, defcendit inuifere Ioram, filium Ahab, in
Iefreel, quia acgrotabat ibi.
CAPITVLVM IX.
üiifa autem propheta vocauit vnum de filiis
.^-> prophetarum, et ait illi : Accinge lumbos
4nos, et tolle hunc cadum olei in manu tua, et
vade in Ramoth Gilead. Cmnque veneris il-
luc, videbis lehn, filium Iofaphat, filii Nimfi.
Et ingreffus, fufcitabis eum de medio fratrum
fuorum , et introduces in interius cubiculum,
tenensque cadum olei, fundes fuper caput eius,
et dices : Haec dicit Dominus : Vnxi te regem
fuper Ifrael. Aperiesque oftium, et fugies, et
ibi non fubfiftes. Abiit ergo adolefcens, puer
prophetae , in Ramoth Gilead, et ingreflus eft
illuc. Eece autem, principes exercitus fedebant
et ait : Verbum mihi ad te, o princeps. Dixit-
que Iehu: Ad quem ex omnibus nobis? At
ille dixit : Ad te, o princeps !
Et furrexit, et ingreflus eft cubiculum. At
ille fudit oleum fuper caput eius, et ait: Hase
dicit Dominus, Beus Ifrael: Vnxi te regem fu-
per populum Domini Ifrael , et percuties do-
mum Ahab, domini tui, vt vlcifcar fanguinem
Jferuorum meorum,prophetarum, etfmguinem
omnium feruorum Domini de manu Ifebel;
perdamque omnem domum Ahab, et interü-
ciam de domo Ahab mingentem ad parietem,
et claufum, et reliquum in Ifrael 5 et dabo do
fponderunt : Falfum eft, (hd magis narra no-
bis« Qui ait eis : Hxc et hsec locutus eft mi-
hi. Et ait : Hase dicit Dominus : Vnxi te re-
gem fuper Ifrael. Feftinauerunt itaque , et
vnusquisque tollens veftem fuam pofuerunt
fub pedibus eius iuxta horologium folare , et
cecinerunt tuba, atque dixerunt : Regnabit Ie-
hu, Coniurauit ergo Iehu,filius Iofaphat, filii
Nimfi, contra Ioram. Porro Ioram obfederat
Ramoth Gilead, ipfe et omnis Ifrael, contra
Hafael, regem Syriae; etreuerfus fuerat,vtcu-
raretur in Iefreel propter vulnera , quia per-
cufterant eum Syri , prssliantem contra Afahel
[Hafaef], regem Syrias.
Dixit que lehn: Si placet vobis,nemo egre-
diatur transfuga de ciuitate, ne vadat, et nun-
ciet in Iefreel. Et veclus eft, et iuit Iehu in Ie-
freel. Ioram enim asgrotabat ibi, et Ahafia,
rex Iuda , defeenderat ad vifitandum Ioram.
Igitur fpeculator, qui ftabat fiiper turrim Ie-
freel, vidit agmen Iehu venientis, et ait : Video
ego agmen. Dixitque Ioram: Tolle currum,
et mitte in oecurfum eorum, et dicat vadens :
Eftne pax ? Abiit ergo, qui afeenderat currum,
in oecurfum eius, et ait : Hax dicit rex : Efine ~
pax ? Dixitque Iehu : Quid tibi cum pace ? con-
cede retro, et fequere me. Nunciauit quoque
fpeculator , dicens : Venit nuncius ad eos, et
non reuertitur.
Mifit etiam currum equorum feeundum,
qui venit ad eos, et ait: Hsec dicit rex : Num-
quid pax eft ? Et ait Iehu : Quid tibi cum pa-
ce ? tranfi , et fequere me. Nunciauit autem
fpeculator, dicens : Venit vsque ad eos, et non
reuertitur. Eft autem aurigatio, quafi auriga-
tio lehn, filii Nimfi; aurigatur enim tanquam
furens. Et ait Ioram : Iungite currum. Iun-
jnumAhabjftcut domum lerobeam, filii Nebat, xeruntque currum eius. Et ingreffus eftloram
et*) filium Baefa, filium Ahia: Ifebel quoque rex Ifrael, et Ahafia, rex Iuda,finguli in curri-
comedent canes in agro Iefreel, nee erit, qui bus fuis; egreftique funt in oecurfum Iehu, et
fepeliateam. Aperuitque oftium, et fugit.
Iehu autem egreffus eft ad feruos domini
ftii; qui dixerunt ei: Re&ene funt omnia?
quid venit furiofus ifte ad te ? Qiw ait eis : No-
ftis hominem,et quiequid locutus eft? Qui re-
muenerunt eum in agro Naboth, Iefreelitae.
Cumque vidiffet Ioram Iehu, dixit: Pax eft,
Iehu? At ille refpondit : Qua* pax? quamdiu
fornicationes Ifebel, matris tuae, et veneficia
eius tandem durant ?
COA-
*) Filium Baefa) fedUus legas: fieut domum Baefr, filii Ahia.
62r
LIKER SECVNDVS REGVM. CAP.IX.X.
6l6
Conuertit autem Ioram manus fuas, et fu
giens, ait ad Ahafiam : Infidi«, Ähafia. Porro
Iehu tetendit arcum manu, et percuflit Ioram
inter fcapulas. Et egreffa eft fagitta per cor
eius, ftatimque corruit in curru fuo. Dixitque
Iehu ad Bidecar ducem : Tolle, et proiice eum
in agro Naboth, lefreelitse. Memiili enim,
quando ego et tu, fedentes in curru, fequeba-!
mur Ahab, patrem hukis, quod Dominus onus
hoc leuauerit fuper eum, dicens: Si non pro
fanguine Naboth, et pro fanguine filiorum eius
quem vidi heri,ait Domiuus,reddam tibi in agro ,
ifto, dicit Dominus: Nunc ergo tolle, et pro-
iice eum in agro, iuxta verbum DominL
Ähafia autem, rex Inda, videns hoc, fugit
per viam domus horti, perfeeutusque eil eum
Iehu, ait: Etiam hunc percutite in curru fuo.
Et per'cufierunt eum in afcenm Gur, qui eil
iuxta Ieblaam : Qui fugit in Megiddo, et mor-
tuus eftibi.Et impofuerunt eumferui ftii fuper
currum fuum, et tulerunt in Ierufalem , fepe-
lieruntque eum in fepulchro cum patribus fuis
in ciuitate Dauid. Anno vndecimo Ioram,
filii Ahab, regis Ifrael, regnauit Ahafia fuper
Iüdam.
Venitque Iehu in Iefreel Porro Ifebel, in-
tiroitu eius audito , depinxit oculos fuos fuco,
et ornauit caput fuum , et refpexit per fene-
ftram ingredientem Iehu per portam, et ait:
Numhene ceflit Simri, cum interfecinet do-
minum fuum ? Leuauitque lehn faciem fliam
ad feneftram, et ait: Quis adeft? Etinclinaue-
runt fe ad eum duo vel tres eunuchi. At ille
dixiteis; Praecipitate eam deorfum. Et'prse-
cipitauerunt eam. Afperfitque fanguine parie-
tem et equos, et conculcata eft.
- Cumque introgrefllis effet, vt comederet et
biberet, ait : Ite et videte malediclam illam,
et fepelite eam, quia filia regis eft. Cumque
iflent, vt fepelirent eam, non inuenerunt, nifi
caluariam et pedes et palmas. Reuerfique nun-
ciauerunt ei. Et ait Iehu: Sermo Domini eft,
quem locutus eft per feruum fuum Eliam
Thesbiten, dicens : In agro Iefreel comedent
canes carnes Ifebel. Et erat cadauer Ifebel iicut
ftercus fuper 'faciem terra; in a^ro Iefreel , vt
agnofci non poflfet Ifebel.
CAPITVLVM X.
ürant autem Ahab feptuagirita filii in Sama-
*-* ria. Scripfit ergo Iehu literas, et mißt fo
Samariam ad optimates ciuitatis, et ad maio-
res natu, et ad nutritios Ahab, dicens : Statim
vt acceperitis literas has, qui habetis filios do-
mini veftri, et eurrus,et equos, et ciuitates fir-
mas,etarma; eligite meliorem, et eum, qui vo-
bis placuerit, de filiis domini veftri, et eum po-
nite fuper folium patris fui,etpugnate pro do-
mo domini veftri. Timuerunt illi vehemen-
ter, et dixerunt : Ecce, duo reges non potue-
runt ftare coram eo, et quomodo nos valebi-
mus refiftere? Miferunt ergo prsepoiltos do-
mus, et praefeclos ciuitatis, etmaioresnatu, et
nutritii ad Iehu, dicentes: Serui tni fumus,
qusecunque iufleris, faciemus, nee conftitue-
mus nobis regem; quascunquetibiplacent,fac.
Refcripfit autem eis literas feeundo, dicens*
Si mei eftis et obeditis mihi , tollite capita fi-
liorum domini veftri, et venite ad rne hac ea*
dem hora cras in Iefreel. Porro filii regis, fe«
ptuaginta viri, apud optimates ciuitatis educa-
bantur, Cumque veniffent literac ad eos, tu-
lerunt filios regis, et oeeiderunt feptuaginta vi-
ros,et pofuerunt capita eorum in cophinis et
miferant ad eum in Iefreel. Venit autem nun-
cius ad eum, et indicauit ei, dicens : Attulerunt
capita filiorum regis. Qui refpondit: Ponite
ea ad duos aceruos iuxta introitum portse vs-
que mane*
Cumque diluxifiet, ingreffus eft, et ftansdixit
ad omnera populumt lufti eftis ! Si ego con-
iuraui contra dominum meum et interfeci .
eum, quis percuflit omnes hos ? Videte ergo
nunc; quoniam non cecidit de fermonibüs
Domini fuper terram, quos locutus eft Domi-
nus fuper domum Ahab j et Dominus fecit,
quod locutus eft in manu ferui fui Elia?. Percus-
fit igitur Iehu omnes, qui reJiqui erant de do-
mo Ahab in Iefreel, et vniuerfos optiinptes
eius, et notos, et lacerdotes, donec non rema-
nerent ex eo reliquias. Et furrexit, et venit in
Samariam. Li itinere vero venit Iehu ad ca-
fam paftorum, vbi inuenit fratres Ahafiac regis
Iuda, dixitque ad eos; Quinam ejftis vos ? Qui
reijponderunt ; Fratres regis Abafias fumu<, et
defeen-
627
LIBER SECVNDVS REGVM. CAP. X. XL
62g
defcendimus ad falutandos filios regis et filios
regina?. Qui ait: Comprehendite eos viuos.
Quos cum comprehendiffent viuos , iugulaue-
runt eos ad cifternam iuxtacafam, quadragin-
ta duos viros* Et nonreliquitexeisquenquam.
Cumque abinet inde , inuenit Ionadab,
filium Rechab, in occurfum fibi, et benedixit
eum. Et ait Iehu ad eum: Numquid eft cor
tuum reclum cum corde* meo , ficutcormeum
cum corde tuo ? Et ait Ionadab : Eft. Si eft,
( inquit,) da mihi manum tuam. Qui deckt ei
manum fuam. At ille leuauit eum ad fe in
currum, dixitque ad eum: Veni mecum, et
vide zelum meum pro Domino« Et impofi-
tum curruifuo duxitinSamariam. Et percus-
fit omnes , qui reliqui fuerant de Ahab in Sa-
maria, donec delereteum, iuxta verbum Do-
mini , quod locutus eil per Eliam.
Congregauit ergo Iehu omnem populum,
et dixit ad eos: Ahab coluit Baal parum, ego
autem colam eum amplius : Nunc igitur om-
nes prophetas Baal, et vniuerfos feruos eius,
et cunclos facerdotes ipfius vocate adme;nul-
: lus fit, qui non veniat, facrificium enim gran-
de eft mihi ergä Baal ; quicunque defuerit, non
viuet. Porro Iehu faciebat hoc infidiofe , vt
idifperderet cultores Baal. Et dixit: Sanclifi-
cate diem folennem Baal, et proclamate : Et
mifit Iehu in vniuerfos terminos Ifrael. Et ve-
nerunt cuncli feruiBaal, nullus fuit reliquus ,
qui non veniflet. Et ingreffi funt templum
1 Baal , et repleta eft domus Baal vndique.
Dixitque his, qui praeerant fuper veftes:
Proferte veftimenta vniuerfis feruis Baal. Et
protulerunt eis veftes. Ingrefiusque Iehu et
Ionadab, filius Rechab, templum Baal , ait eul-
toribus.Baai : Perquirite etvidete , ne quis forte
vobiscum fit de feruis Domini, fed vtfint fer-
ui Baal foli. Ingreffi funt igitur , vt facerent
viclimas et holccaufta; Iehu autem praepara-
uerat fibi foris odtoginta viros , et dixerat eis :
Quicunque dimiferit vnum de viris his , quos
e£0 adduxero in manus veftras , anima eius
erit pro anima illius.
Fadum eft autem, cum completum efTet
holocauftum, pracepit Iehu fatellitibus et du
cibus fuis: Ingredimimi et percutite eos$ nul-
S.LParsXIF.
lus euadat. Percufieruntque eos ore gladii, et
proiecerunt eos fatellites et duces: Et ierunt
in ciuitatem templi Baal, et protulerunt ftatuanv
de fano Baal , et combuflerunt et comminue-
runt eam; deftruxerant quoqueasdem Baal, et
fecerunt ex ea latrinas, vsque in diem hana
Deleuit itaque Iehu Baal de Ifrael: Verunta-
men a peccatis lerobeam , filiiNebat, quipec-
care fecerat Ifrael , non recefiit, nee a vitali*
aureis , qui erant in Bethel et in Dan.
Dixit autem Dominus ad Iehu: Quiaobfe-
quenter feeifti ea , qusc placebant oculis raeis,
et omnia, quae erant in corde meo, feeifti
contra domum Ahab ; fiiii tui vsque in quar-
tam generationem fedebunt fuper thronum I£
rael. Porro Iehu non feruauit, vt ambuiaret
in lege Domini, Dei Ifrael, toto corde fuoj
non enim receffit a peccatis lerobeam , qulpec»>
care fecerat Ifrael.
In diebus illis cepit Dominus taedere fiiper
Ifrael : Percuffitque Hafael in vnkierfis finibu*
Ifrael, a Iordane contra orientalem plagam,
omnem terram Gilead, Gad,'et Rüben, et
ManafTe ab Aroer, qua: eft fuper torrentem
Arnon , et Gilead , et Bafan.
Reliqua autem de Iehu, et vniuerfa, quse
fecit, et fortia facla eius, nonne haec fpripta
funt in libro hiftoriaruni regum Ifrael? Etdor-
miuit Iehu cum patribus ftiis , fepelieruntquc
eum in Samaria: Et regnauit loahas', filius
eius, pro eo. Dies autem , quos regnauit Ie-
hu fuper Ifrael, viginti et o<£to anni funt, im
Samaria.
CAPITVLVM XL
A thalia vero , mater Ahafia , videns mor-
-*■*■ tuum filium fuum, furrexit, et interfecit
omne fernen regium. Tollens autem Jöfebs^
filia regis- Ioram, foror Ahafia, loas, filium
Ahafia ; furata eft eum de medio filiorum re-
gis , qui interficiebantur , et nutricem eius de
cubkulo , et abfcondit eum a facie Athaliae , vt
non interficeretur ; eratque cum ea fex anni*
clam in domo Domini. Porro Athalia regna-
uit fiiper terram.
Anno autem feptimo mifit loiada pontifei,
et affumens centuriones et duces, introduxitai
fe in templum Domini , pepigitque cum eis
Ss fesdust
629
LIBFR SCVNDVS REÖVM. CAP. &L XII.
■ 1 ■ ■.•■•mm
63Q
foedus* Et adiurans eos in domo Domini,
oftendit eis filium regis, et praecepit illis, di-
cens: Hoc eil, quod facere döbetis t Tertia
pars veflrum, qui foletis in fabbatho vicem ve-
ftram obire, agatexcubias in domo regis : Ter-
tia autem pars iit ad portam Sur: Ettertiapars
fit ad portam, quae eil p oft fhtellites , et cu-
ftodietis excubias domus Mafia: Dme vero
partes e vobis , qtü fabbatho perfuncTi viee ve-
ftra difceditis , cußodiant excubias domus Do-
mini circa regem , et v.allabitis eum , haben-
tes arma in manibus veflris : Si quis autem Ui-
greffus fuerit feptum domus, interficiatur; eri-
tisque cum rege introeunte et egrediente.
' Et fecerunt centuriones iuxta omnia , qux
praeceperat eis Ioiada facerdos : Et aflumentes
finguli virosfuos, et qui fabbatho vicem fiiam
obibaiit, et qui perfuncli vice difcedebant, ve-
nerunt ad Ioiada facerdotem : Qui dedit eis
haflas et fcuta regis Dauid, quae erant in do-
mo Domini : Et fteterunt fatellites , habentes
arma in manibus fuis, ab angüio templi ad
dexteram, vsque ad anguluin templi ad fini-
ftram, iuxta altare, etscdem, et circa regem.
Produxitqiie filium regis , et pofuit mper emn
coronam , et tradidit ei teftimonium ; fece-
runtque emn regem , et vnxerunt , et plauden-
tes manu , dixerunt : Vivat rex !
Audiuit autem Atlialia vocem populi cur-
rentis, et ingrefla ad turbas in templum Do-
mini. Vidit regem flantem iuxta columnam,
iuxta morem , et cantores et turbas prope eum,
omnemque populum terrae lastäntern et canen-
tem tubis ; et fcidit veflimenta fua , clamauit-
que: Coniuratio! coniuratio! Prascepit autem
Ioiada centurionibus , qui erant luper exerci-
tum , et ait eis : Educite eam extra fepta in
atrium , et quicunque eamfecutus fuerit, mo.-
riatur gladio. Dixerat enim facerdos: Non
QC.cida.tur in templo Domini, Inieceruntque
ei manus , et ingrefFa efl viam introitus equo-
rum iuxta palatium , et interfecta eil ibi.
Pepigit ergo Ioiada fcedu.s inter Deum , et
regem, et inter populum, vteflet populus Do-
mini , et inter regem et populum. Ingrefllis-
que eil omnis populus terra; templum Baal , et
4eüruxerunt aras eius , et imagines contriue- ,
runt valide.: Mathan quoque, lacerdotem BaaL
occiderunt coram altari. Et conftituit facer-
dotes , qui gererent officia in domo Domini,
tulitque centuriones , et duces , et legiones , et
omnem populum terrae ; deduxeruntque re-
gem de domo Domini , et venerunt per viam
portae fatellitum in palatium, et fedit fiiper
thronum regum. Laetatusque eil omnis po-
pulus terrae , et ciuitas conquieuit 5 Athalia au-
tem oeeifa efl gladio in domo regis. Septem-
que annorum erat Ioas , cum regnare cepiilet
CAPITVLVM XII.
A nno feptimo regnauit Ioas , quadraginta
•*■■*- annis regnauit in Ierufalem. Nomen ma-
tris eius Zibea de Berfaba. Fecitque Ioas re-
clum coram Domino eunclis diebus, quibus
doeuit eum Ioiada facerdos. Veruntamen ex-
celfa non abftulit ; adhuc enim populus immo-
labat et adolebat in excelfis incenfum.
Dixitque Ioas ad facerdotes : Omnem pecu»
niam fandlificatam , etillatam in templum Do-
mini, feilieet, quam finguli dant, dum cen-
fentur , et qua; offertur pro pretio animae , et
quam fponte fua inferunt in templum Domi-
ni; aeeipiant illam facerdotes iuxta ordinem
fuum, et inflaurent fartatecla domus, fi quid
viderint inftauratione egere.
Igitur vsque ad vicefimum tertium annum
regis Ioas non inflaurauerunt facerdotes farta
te&a templi, Vocauitque rex Ioas Ioiada pon-
tificem, et facerdotes , dicenseis? Quare farr
ta tecla non inflauratis templi ? Nolite ergo
amplius aeeipere pecimiam iuxta ordinem ve-
ilrum i fed ad inflaurationem templi reddite '
eam. Confenfemntque facerdotes, ne dein-«
ceps aeeiperent peeuniam a populo , et inftau- 1
rarent farta teda domus.
Et tulit Ioiada pontifex gafophylacium vnuru,
fecitque, foramen defuper , et pofuit illud iux-
ta altare ad dexteram ingredientium domum
Domini , mittebantque in eo facerdotes , qui
exeubabaut in limine , omnem peeuniam , quae
deferebatur ad templum Domini. Cumque
viderent multum peeuniae in gafophylaceo,
afeendebat feriba regis et pontifex , colligebant-
que et numerabant peeuniam, qua: inuenieba*
tur in domo Domini.
Et
LIBER SRCVNDVS REGVM. C AP.XIL X'II.
manu Hafael, regis Syriae, et in manu Ben»
hadad , filii Hafael , cundis diebus.
^ Deprecatus eft autem loahas faciem Dömi-
ni , et audiuit eum Dominus : Vidit enim an-
guftiam Ifrael , quod afüixerit eos rex Syrise :
Et dedit Dominus faluatorem Ifraeli , et libe-
ratus eft de manu regis Syriae. Habitauerunt-
que filii Ifrael in tabernaculis fuis, ficutheriet
nudius tertius. Veruntamen non receflerunta
peecatis domus lerobeam , quipeccäre fecit If-
rael , fed in ipfis ambulauerunt. Lucus etiam
permanfit in Samaria. Et non funt derelicli
de populo loahas, nifi quinquaginta equites,
et decem currus, et decem millia peditum $
interfecerat enim eos rex Syrias, et redegerät
quafi in puluerem triturae-,
Reliqua autem de loahas, et vniuerfa, quge
fecit, et res geftx eius , nonnehaec fcriptafuüt
in libro hiftoriarum regum Ifrael ? Obdormr-
uitque loahas cum pätribus fuis , et fepelierunt
regnauitque , loas , filius
6;i
Et dabant eam in promptu bis , qui facie-
bant opus, et conftituti erant. fuper ardificium
domus Domini, qui expendebant eam fabris
lignorum , et aedificantibus his , qui operaban-
tur in domo Domini, videlicet cernentariis,
et lapidicidis, et ementibus ligna et lapides,
qui excidebantur, ita, vt ruinse domus Domi-
i ni inftaurarentur , et omnes fumptus , qui fie-
: bant in reftauratione domus Domini. Verun-
tamen non fiebant argenteas phialae, pateras,
lebetes , tubae, aut vllum vas aureum et argen-
teum, depecunia, quaeinferebaturintemplum
Domini , fed his , qui faciebant opus , daba-
tur , vt inftauraretur templum Domini. Et
non repofcebatur ratio ab his, qui accipiebant
| pecuniam , vt diftribuerent eam artificibus ; fed
in fidc tractabant eam: Pecuniam vero, pro
j deliclo et pro peccato, noninferebant in tem-
plum Domini , qui facerdotum erat.
Tunc afcendit Hafael, rex Syrias, etpugna-
uit contra Gath, cepitque eam, et direxit fa-leum in Samaria:
eiern fuam , vt afeenderetin Ierufalem : Quam; eius, pro eo.
obrem tulit loas , rex Inda , omnia faneiifica- Anno tricefinio feptimo loas , regis Iuda,
ta , quae confecr auerat Iofaphat , et Ioram , et | regnauit loas , filius loahas , fuper Ifrael in Sa-
Abafia, patres eius, reges Inda, et quae ipfe maria fedeeim annis. Et fecit, quod malum
confecrauerat , et vniuerfum argentum, quod I eft in confpeclu Domini: Non deftitit abom-
inueniri po'tuit in thefauris templi Domini, et-nibus peecatis Ieroboam, filii Nebat, qui pec-
■ in palatio regis; mifitque Hafaeli, regi Syriae ;. care fecit Ifrael, fed in ipfis ambulauit.
et receffit ab IerufMem. j Reliqua autem de loas, et vniuerfa, quse
Reliqua autem de loas, et vniuerfa, qua;! fecit, etgeftaeius, quomodo pugnauerit con-
fecit, nonne haec feripfa funt in libro hiftoria-itra Amafiam, regem Iuda: Nonne haeeferipta
rnni regum Inda ? Surrexerunt autem ferui eius, ; funt in libro hiftoriarum regum Ifrael? Et ob-
et coniurauerunt inter fe, pereufleruntque loas dormiuit loas cum pätribus fiiis; Ieroboam au-
in domo Millo, in via, qua ad §illa defeendi- ; tem fedit fuper folium eius: Porro loas fepul-
1 tur: Iofabar namque, filius Simeath, et Iofa-Itus eft in Samaria cum regibus Ifrael.
bad, filius Somer, femi eius, pereufleruntj Elifseus autem aegrotabat, et mortuus eft.
eum. Et. mortuus eft; et fepelierunt eum cum i Defcenditque ad eum loas, rei Ifrael, et fie-
patiihus fuis in ciuitate Dauid : regnauitque j bat corameo, dicebatque: Pater mi ! pater mi !
Amazia, filius eius, pro eo. ' j currus Ifrael et auriga eius! Et aitilli Elifaeus:
CAPITVLVM XIII. Affer arcum et fagittäs.. Cumque attuliffet ad
Anno vicefimo tertio loas, filii Ahäfia, regis eum arcum et fagittäs, dixit ad regem Ifrael:
ludae , regnauit loahas , filius Iehu, fuper j Tende arcum manu tua. Et cum impofuiflet
Ifrael in Samaria decem et-feptem annis. Et ille manum fuamneruo, fiiperpofuit Elifasus
fecit malum coram Domino; fecutusque eft | manus fiias manibus regis , etait: Aperifene-
peccata Ieroboam , filii Nebat, qui peccare fe- . ftram orientalem. Cumque aperuiffet, dixit
cit Ifrael, et non deftitit ab eis. Iratusque eft j Elifasus : Emitte fagittam. Et emifit. Et ait
I'furor Domini contra Ifrael , ettradidit eos iniEWseus: Sagkta falutis Domini, et fagitta fa-
Ss 2 lutis
LlBER SECVNDVS REGVM. CAP. XIII. XIV.
hitis contra Syriam i percutiesque Syriam in
Aphec, donec confumas eam. Et ait: Tolle
fagittas. Qui cum tulifTet, rurfum dixit ei:
Percute iaculo terram. Et cum percuflnTet
tribus vicibus , et ftetiffet , iratus eft vir Dei con-
tra eum, et ait: Si percufliftes quinquies, aut
fexies , percuflifles Syriam vsque ad confum-
Biationem: Nunc autem tribus vicibus percu-
ties eam.
Mortuus efl ergo Elißeus -, et iepelierunt
tum. Latnincufi autem deMoah veneruntin
terram in ipfoanno. Quidam autem , fepelien-
tts hominem , viderunt latruncutos , et proie-
cerunt cadauer in fepulchro Elifsei : Quod cum
ietigüfet offa Elifei , reuixit homo , et ftetit
inper pedes fuos. Igitur Hafael, rex Syrias,
aftfixit Ifrael cundis diebus Ioahas. Etmifer-
tus eil Dominus eorum , etTeuerfus eft ad eos
propferpacliimfüum, quod habebat cum Abra-
ham et Ifaac et Iacob, etnoluitdifperdereeos,
neque prolicere , vsque in praef ens tempus.
Mortuus eft autem Hafael, rex Syria?, et
regnauit Benadad, filius eius, pro eo. Porro Ioas,
filius Ioahas, tulit vrbes de manu Benadad, filii
Hafael , qüas tulerat de manu Ioahas , patris fui,
hello: Tribus vicibus percullit eum Ioas, et
redtädit ciuitates Ifraeli.
CAPITVLVM XIV.
Tn anno fecundoloas, filii Ioahas, regis Ifrael,
x regnauit Amafia , filius Ioas, regis luda. Vi-
ginti quinque annorum erat, cum regnare ce-
pifletj vigmti autem et nouem annis regnauit
in lerufalem : Nomen matris eius loadan de j pro eo.
*H
uitque nomen eius Iaktheel, vsque in praefen,
tem diem.
Tunc mifitAmafias nuncios ad Ioas, filium
Ioahas, filii Iehu, regis Ifrael, dicens : Veni, et
videamus nos, Remifitque Ioas, rex Ifrael, ad
Amafiam, regem luda, dicens: Carduus Lifo»
ni mifit adCedrum, qui eftinLibano, dicens:
Da filiam tuamfiliomeovxorem. Tranfierunt-
que beftias faltus , quas ilmt in Libano , et con-
culcauerunt carduum. Percutiens prasualuifti
fuperEdom, etefFertur cor tuum; contentiis
efto gloria , et fede in domo tua : quare pro-
uocas malum, vt cadas tu et Iudas tecum.
Et non acquieuitAmafias. Afcenditque Ioas3
rex Ifrael, et viderunt fe 5 ipfeetAmafias,rex
luda, inBethfemes, oppidoludae. Percufilis-
que eft luda coram Ifrael, et fugerunt vnus-
quisque in tabernaculafua« Amaiiam vero, re-
gem luda, filium Ioas, filii Ahafiae, cepitloas,
rex Ifrael, in Bethfemes, et adduxit eum in
lerufalem: Et interrupit murum lerufalem, a
porta Ephraim vsque ad portam anguli , qua-
dringentis cubitis ; tulitque omne aurum et ar-
gentum, et vniuerfa vafa, quas inuenta fu
in domo Domini, et in thefauris regis, etobf
des , et reuerfus eft in Samariam.
Reliqua autem de Ioas, quas fecit, et gefta
eius, qua pugnauit contra Amafiam, regem
luda 5 norme hasc fcripta funt in libro hiftorii
rum regnm Ifrael? Dormiuitque Ioas -cum pa-
tribus fuis , et fepultus eft in Safnaria cum re-
gibus Ifrael : et regnauit Ierobeam , filius eius,
lerufalem. Et fecit redum coram Domino, Vixit autem Amafias , filius Ioas, rex luda,
yertinfamen non vt Dauid, pater eius; fed 'poftquam mortuus eft Ioas, filius Ioahas, regil
löxta omnia, qua? Ioas, pater eius, fecit :Nam
exceha non abftulit; adhuc enimpopulus ado-
lebat et immolabat incenfum in excelfk Cum-
jjjue okinuifiet -regnum , percuffit feruos , qui
interfecerant regem, patremfumn ;fiüos autem
eorum 9 qui oeciderant , non occidit , iUxta ver-
bum, quod fcriptum eft in libro legis Moli, ficut
praccepit Dominus, dicens : Non morientur pa-
tres pro filiis y ntfque filii pro patribus ; fed vnus-
quisquein peccato fuomorietun
Ipfe percuffit Edom in valle falinarum de-
temmiÜiaj et expugnauit yrbemSela, voea-
Ifrael, qiündecim annis, Reliqua autem hi-
ftoriarum de Amafia, nonne hxc fcripta funt
in libro hiftoriarum regum luda? Factaqueeft
contra eum coniuratio in lerufalem, at illefu-
git in Lachis; miferuntque poir eum in Lachis,
et interfecerunt eum ibi; et afportauerunt in
equis ; fepultusgue eft in lerufalem cum patri-
bus fuis in ciuitate Dauid. Tulit autem vni-
uerfus populus Iudae Azariam,annos natum fede-
cim, et conftituenmteum regem pro patre eius
Amafia. Ipfe aedificauit Eloth , er reftituit eam
lud», poftquam dormiuit rex cum patritius fui«.
Anno
63S
LIBER SECVNDVS REGVM. CAP.XIV.XV.
636
Anno quinto decimo Amafiae, filii Ioas ,~regis
Iuda, regnauit Ieroboam, filius Ioas, regis If-
rael, in Samaria quadraginta et vnoanno: Et
fecit , quod malum efl coram Domino» Non
deftitit ab oinnibüs peccatis Ieroboam , filii Ne-
bat, qui peccare fecit Ifrael. Ipfereflituitter-
minos Ifrael ab Hemath vsque ac! mare folitu-
dinis , inxta fermonem Dei Ifrael , quem locu-
tus efl per feruum fuum Ionam , filhun Ami-
thai , prophetam , qui erat de Geth , quae efl in
Hepher. Vidit enim Dominus afflictionem
Ifrael amaram nimis , quod ficut claufi etiam
et deferti confumerentur , et non effet, qui
auxiliaretur. Nee locutus efl Dominus, vt de-
leret nomen Ifrael fiibcoelo , fedfaluauit eosin
manu Ieroboam, filii Ioas.
Reliqua autem de Ieroboam, et vaiuerfa,
quae fecit, et bella, quaegeffit, et qudmodore-
flituit Damafcum et Hemath Iudae in Ifrael j
nonne hasc feripta funt in libro hifloriarum re-
giimlfrael? Obdormiuitque Ieroboam cum pa-
tribus fuis , regibus Ifrael : et regnauit Zacha-
rias filius eius , pro eo.
CAPITVLVM XV.
Anno vicefimo feptimo Ieroboam r regis If-
rael , regnauit Afaria , filius Amafiae, regis
Iuda: Sedecimiannortim erat, cum regnare
cepiffet ; et quinquaginta dnobus annis regna-
uit in lerufalem : Nomen matris eius lechaüa
de lerufalem. Fecitque , quod placuit coram
Domino , iuxta omnia , quae fecit Amafia, pa-
tereius; veruntamen excelfa non efl demoli-
tus : Adhuc populus facrifieabat , et ädolebat
incenfum in excelfis. Percuffit autem Domi-
nus regem , et fuit leprofiis vsque in diem mor-
tis fiiae, et habitabat in domo iibera feorfiim.
Iotham vero, filius regis, gubernabatpalatium,
et iudicabat populum terrae.
Reliqua autem de Azaria , et vniueiTa , quae
fecit , nonne haec feripta funt in libro hifloria
rum regum Iuda ? Et obdormiuit Afaria cum
patribus fuis , fepelieruntque eum cum maiori-
bus fuis in ciuitate Dauid} et regnauit Iotham,
jßlius eius , pro eo.
Anno tricefimo oc%iuo Afarlxf regis Iudae,
regnauit Zacharias , filius krobeam , fuper If-
rael m Samaria fex menfibus; et fecit, quod
malum efl coram domino , ficut fecerant pa-
tres eius» Non receffit a peccatis Ieroboam,
filii Nebat, qui peccare fecit Ifrael. Coniura-
uit autem contra eum Sallum , filius Iabes, per«
cuffitque eum in publico, et interfecit, regna*
uitque pro eö.
Reliqua autem de Zacharia, nonne haec feri-.
pta funt in libro hifloriarum regum Ifrael ? Ifte<
efl; fermo Domini , quem locutus efl ad Iehti,
dicens: Filii tui vsque ad quartam generatio-
nem fedebunt ex te fuper thronum Ifrael., Fäe*
ctumque efl ita.
Sallum, filius Iabes, regnauit tricefimo no-
no anno Äfariae , regis IudaF. Regnauit autem
vno menfe in Samaria. Et afeendit Menahem,
filius Gaddi, de Thirza,venitque inSamariam,
et percuffit Sallum, filium Iabes , in Samaria,
et interfecit eum ; regnauitque pro eo. Reli-
qua autem verborum Sallum, et coniuratio eiu%
per quam tetendit infidias; nonne haec feripta
funt in libro hifloriarum regum Ifrael ? Tunc
pereuffit Menahem Tiphfam, etomnes, qui
erant in ea , et terminos eius , vsque ad Thir-
zaj noluerant enim aperire ei: Et interfecit
omnes grauidas eius, et feidit eas.
Anno tricefimo nono Azariae , regis Iuda?,
regnauit Menahem , filius Gaddi , fuper Ifrael
decem annis in Samaria , fecitque quod erat
malum coram Domino. Non receffit a pec-
catis Ieroboam , filii Nebat , qui peccare fecit
Ifrael, eunclisdiebuseius. Veniebat Phul, rex
Aflyriorum, in terram: Et dabat Menahem
Phul mille talenta argenti , vt effet ei auxilio,
et firmaret regnum eius : Indixitque Menahem
argentum fuper Ifrael cunclis diuitibus quin-
quagenos ficlos argenti , vt daret regi Aflyrio-
rum. Reuerfusque efl rex Aflyriorum, et non
efl morafcus in terra.
Reliqua autem fermonum Menahem, et vni-
uerfa, quae fecit, nonne haec feripta funt in li-
bro hifloriarum regum Ifrael? Et dormiuit
Menahem eum patribus fuis: regnauitque Pe*
cahia , filius eius , pro eo*
Anno quinquagefimo Azafias $ regis Iudae,
regnauit Peeahia , filius Menahem , fuper If-
rael in Samaria biennio : Et fecit , quod erat
malum eoram Poi»ino, Non receflit a peeca-
$S 3 1.3
LIBER SECVNDVS REGVM CA?. XV. XVI.
ttle^obeam, filii Nebat, qui peccare fecit If-
rael Coniurauit autem aduerfus eum Fecan,
filius Remali«, dux eius; et percuffit eum in
Samaria, in turre domus regias, vna cum Ar-
eob et Arie, et vnacumquinquaginta vins de
filiis Gileadim, et interfecit eum; regnauitque
638
pro eo." Reliqua autem de Pecahia,et vniuer-
fa, qu« fecit; nonne haec fcripta funt in libro
hiftoriarum regum Ifrael? m
Anno quinquagefimo fecundo Azanae, regis
lud« regnauit Pecahia , filius Remali* , fuper
Ifrael' in Samaria viginti annis ; Et fecit, quod
erat malum corani Domino. Non receüit a
peccatis Ierobeam, filii Nebat, qui peccare fe-
cit Ifrael. ; _, . ,
In diebns Pecah, regis Ifrael, venit Thiglat
Pilleffer , rex Affur, et cepit Ehion , Abel, Beth,
Maecha, Ianoha , Cedes , Hazor Gilead Ga*
lileam , et vniuerfam terram Naphtnau , et
tranftulit eos in Anyrios. .
Coniurauit autem et tetendit lnfidias tiolea,
filius Ela, contra Pecah, filhim Remaliae, et
perculfit eum et interfecit; regnauitque pro eo
vicefimo anno Iotham , filii Vfise. Reliqua au-
tem de Pecah, et vniuerfa, quae fecit, nonne
hxc fcripta funt in libro hiftoriarum regum
Ifrael *
Anno fecundo Pecah, filii Remaliae , regis
Ifrael, regnauit Iotham, filius Vfiac, regis Iu-
da Viginti quinque annorum erat , cum re-
giere cepiflet^. et fedetim annis regnauit in Ie-
rufalem. Nomen matris eius Ierufa,filia Za-
doc. Fecitque, quod erat placitum coram
Domino: Iuxtaomnia, quae fecit Vfia , pater
fuus , operatus eft ; veruntamen excelfa non
abftulit. Adhuc popuius immolabat et adole-
bat incenfum in excelfis. Ipfe aedifieabat
fublimem portam domus Domini. Reliqua
autem de Iotham, et vniuerfa, quae fecit ; non-
ne hsec fcripta funt in libro hiftoriarum rer
^UJn diebiw Illis cepit Dominus mittere in Iu-
dam Rezin, regem Syrias, et Pecah filium
Et dosmiuit Iotham cum patnbus
CAPITVLVM XVI,
\ nno decimo feptimo Pecah, filii Remalia, :
*£■* regnauit Alias , filius Iotham , regis Inda. |
Viginti annorum erat Ahas , cum regnare ce-
piffet , et fedecim annis regnamt in Ierufalem. ■
Non fecit, quod erat placidum coram Domino,
peo fuo, llcut Dauid, pater eius; fed ambu-
lauit in viis regum Ifrael Infuper filium fuum
luftrauit igni,fecundum abominationes gentium,
quas expulitDominus coram filiis Ifi-ael.Immola-
bat quoque viclimas, et adolebat incenfum in ex-
celfis, et in collibus, et fub omni ligno frondofo,
Tunc afcendit Rezin, rex Syriae, et Pecah,
filius Remaliae, rex Ifrael, in Ierufalem , ad
praeliandum; cumque ohfiderent Ahas, non-
potueruntpraeualere. In tempore illo reftituit
Rezin , . rex Syriae , Eloth Syriae , et eiecit Iu-
daeos de Eloth; et Syri venerunt in Eloth, et*
habitauerunt ibi , vsque in diem hanc.
Milit autem Ahas nuncios ad Tiglath Pillet1
fer, regem Affyriorum, ciicens: Senilis tuus.
et filius tuus ego fiirri ; afcende , et faluum me1
fac de manu regis Syriae , et de manu regis If-;
rael, qui confurrexerunt aduerfiim me. Et
cum collegifiet argentum et aurum , quod in».
ueniri potuit in domo Domini et in thefaüris
regis ; mißt regi Aflyriorum munera ; qui et
acquieuit voluntati eius. Afcendit autem rex
Aflyriorum in Damafcum, et vaftauit eam, et
tranftulit habitatores eius in K{ra; Rezin au-
tem interfecit.
Perrexitque rexAhas in öccurfumTiglath Pili
lefer, regi Aflyriorum, in Damafcum. Cum-
que vidiffet altare Damafci , mißt rex Ahas a#
Vriam facerdotem fimufachrum et exempluni
eius , ficut fabricafum erat. Extruxitque Vrias
faeerdos altare ; iuxta omnia ', quas praeceperat
rex Ahas de Damafco , ita fecit faeerdos Vrias ;
donec veniret rex Ahas de Damafco. Cum-
que veniflet rex de Damafco, vidit altare, et
facrificauit fuper illo 3 et accendit holocaufta,
et oblationes fuas, et libauit libamina, et fu-
dit fanguinem teleticorum , quae obtulerat fu-
per altare : Porro altare aereum , quod erat co-
fiis • fepultusque eft cum eis in ciuitate Dauid, j ram Domino, amouit a templo, ne ftaret in-
oitris Mi fe regnauit Ahas,. fijius eius, ter altare et domum Domini , pofuitque -illu*
ad latus altaris ad aquilonem.
patri
pro eo.
Prae-
*39
L I B £ R SECVNÜVS RJE..G. V M. C A P. XVI. XVII.
64©
Prxcepit quoque rex Alias Vrije faeerdoti ,
dicens : Super altare maius offer holocauftum
matutinum, et oblationemvefpertinam.etho-
locauflum regis, et oblationes eius,, et holo-
cauftum vniuerfi populi terra?, et oblationes
eonim , et libamina eorum , et omnem fan-
guinem holocaufti, et vniuerilim fnnguinem
ficrificii fuper illud effundes: De altari sereo
videro, quid faciam. Fecit igiturVriasfacer-
dos iuxta omnia, qua? praceperat ei rexAhas.
Refecuit autem rex Alias latera bafium , et
amouit inde lauachrum, et mare depofiiit de bo-
bus sereis , qui fuftentabant iliud , et pofuit fu-
per panimentum fträtum lapide : Fulpitum quo-
que fabbathi , quod aedificauerat in teinplo , et
ingreffum regis exterius conuertit in templum
Domini , propter regem Aflyriorum.
- Reliqua autem de Alias , et omnia , quae fe-
cit, nonne hsec fcripta funt in libro hiftoria-
rum regum Inda? Obdormiuitque Alias cum
patribus fiiis , et fepnltus efl cum eis in ciuita-
te Dauid ; et regnauit Hiskia, filius eius, pro eo.
CAPITVLVM XVII.
Anno duodecimo Alias , regis Iuda , regna-
uit Hofea, filius Ela, in Samaria fuper If-
rael nouem annis : fecitque malum coram Do-
mino , ftd non ficut reges Ifrael , qui ante eum
fuerant. Contra hunc afcendit Salman EfTar,
rex Aflyriorum , et fadtus efl ei Hofea feruus,
rgddebatque illi tributa. Cumque deprehen-
diffet rex Aflyriorum, quod Hofea coniuratio-
nem machinaretur , et mifisfet nuncios ad So,
regem Aegypti, ne praeflaret tributa regi Afly-
riorum, ficut fingulis annis folitus erat, obfe-
dit eum, et viclum mißt in carcerem, perua-
gatusque eil omnem terram , et afeendens Sa-
mariam, obfedit eam tribus annis. Anno au-
tem nono Hofe« cepit rex Aflyriorum Sa-
mariam : Et tranftulit Ifrael in Aifyrios,
pofuitque eos in Halah , et in Habor , iuxta
fluuium Gofan , et ciuitatibus Medorum.
Nam cum peecaffent filii Ifrael Domino,
Deo fuo , qui eduxerat eos de terra Aegypti,
de manu Pharaonis regis Aegypti 5 et coluiflent
deos alienos ; et ambulaflent iuxta ritum gen-
tium , quas deleuerat Dominus coram filiis If-
rael 5 et ficut reges Iiraelfecerant: Eteompo-
fiienmt fe filii Ifrael non rede erga Dominum,
Deum fuum; et aedificauerunt fibi excelfa in
cundis vrbibus fuis , a turre cuftodum , vsque
ad ciuitatem munitam. Feceruntque fibi flatuas
et lucos in omni colle fublimi, etfubter omne
lignum nemorofum ; et adolebant ibi incenfum
fuper aras in morem gentium , quas deleuerat
Dominus a facie eorum. Feceruntque peflima,
irritantes Dominum, et coluerunt idola, d«
quibus prascepit eis Dominus , ne facerent hoc.
Et teftificatus efl Dominus in Ifrael et in Iu-
da per manum omnium Prophetarum et Vi-
dentium, dicens: Reuertiminra viisveflrispes-
fimis , et cuftodite praecepta mea et ceremonias,
iuxta omnem legem, quam prascepi patribus
veftris, et ficut mifi ad-vojs per feruos meos
Prophetas. Qui non audierunt , fed induraue-
runt ceruicem fuam iuxta ceruicem patrum fuo-
rum, qui noluerunt obecüre Domino, Deo
fuo; et contempferunt flatutaeius, etpa&um,
quod pepigit cum patribus eorum , et teftifica-
tiones, quibus conteftatus efl eos; fecutique
funt vanitates, et vane egerunt; et fecuti funt
gentes , quas erant per circuitum eorum , fuper
quibus praceperat Dominus eis , vt non face-
rent, ficut et illse faciebant: Et dereliquerunt
omnia praecepta Domini , Dei fiii : Fecerunt-
que fibi conflatiles duos vitulos et lucos , et
adorauerunt vniuerfam militiam coeli , feruie-
runtque Baal, et luflraueruntfUiosfuos et filias
fuas per ignem ; et diuinatione et magicis vte-
bantur; et tradideranf fe, vt facerent malum
coram Domino ; et irrirauerunt eum.
Iratusque efl Dominus vehementer Ifraetf,
et amouit eos a confpedufiio, et non reman-
fit, nifi tribus Iuda tantummodo : Sednecipfe
Iuda cuflodiuit mandäta Domini , Dei fiii , fed
ambulauit in moribus Ifrael , quos operatus fue-
rat. Proiecitque Dominus omne fernen Ifrael,
et arflixit eos, et tradidit eos in manu latroci-
nantium,aonecproiicereteos a facie fua. Nam
abfeiflus flierat Ifrael a domo Dauid , et con-
flituerunt fibi regem Ierobeam , filium Nebath :
Auertit enim Ierobeam Ifrael a Domino , et
peccare eos fecit peccatum magnum : Et am«
bulauerunt filii Ifrael in vniuerfis peccatis Iero-
beam, quae fecerat, et aon receflerunt ab eis,
vsque
LIBER SECVNDVS REGVM. CAP. XVII. XVIII,
vsque quo Öominus auferret Ifrael a faciefiia,
ücut locutusfuerat permanum omnium feruo-
rum fuorum, Prophetarum: Translatusque eft
Ifrael de terra fua in Aflfyrios vsque in diem hanc.
Adduxit autem rex Aflyriorum viros de Ba-
hylone, et deCutha, et de Aua, et de He-
mäth, et de Sepharuaim; et collocauit eos in
ciuitatibus Samariae pro filiis Ifrael ; qui poffe-
derunt Samariam, et habitauerünt in vrbibus
eius : Cumque ibihabitare cepifient , non tirae-
bant Dominum: Et immifit eis Dominus leo-
nes, qui interficiebant eos. Nunciatumque
eftregi Aflyrioriim, et dictum: Gentes, quas
tranfhüifti et habitare fecifti in ciuitatibus Sa-
marise, jgnorant ritum Dei terrae, et immifit
in eos Dominus leones, et ecce, interficiunt
eos , eo, quod ignorent. ritum Dei terrae.
' -Pracepit -autem rex Aflyriorum , dicens:
Ducite illuc vnum de facerdotibus, quos inde
captiuos adduxiftis, vt vadat, et habitet cum
eis , et doceat eos ritum Dei terrae. Igitur cum
veniflet vnns de facerdotibus bis, qui captiui
du#i fuerant de Samaria, habitauit in Bethel,
et docebat eos , quomodo colerent Dominum.
Et vnaquasque gens fabricata -eil deum fuum,
pofueruntque eos in fanis excelfis , quas fece-
rant Samaritae ; fuum quaeque gens in vrbe fua,
ybi habitabat. Viri eniin Bafcylonii fecerunt
Sochoth Benoth , vif i autem Cuthasi fecerunt
Nergel. et viri de Hemath fecerunt Afima:
Forro Äusei fecerunt Nibehas et Thartac : Hi
autem qui erant de Sepharuaim , eomburebant
filios fuosigni, Adramelecb et Anamelech,diis
Sepharuaim.
Et tarnen, cum timerenf Dominum, fece-
runt fibi ex viliflimis facerdotes excelforum, et
ponebant eos in fanis excelforum : Et cum Do-
minum timerent , diis quoque fuis feruiebant,
iuxta confuetudinein gentium , de quibus trans-
lati fuerant Samariam. Vsque in prafentem
diem morem fequuntur antiquum ; non timent
Dominum, neque cuftodiunt ceremonias eius,
atque iura, et legem, etmandatum, quodprae-
ceperat Dominus fiüis lacob, quemcognomi-
nauit Ifrael , et percufferat cum eis pa&um, et
mandauerat eis, dicens: Noiite timere deos
alienos , et non adoretis eos , iieqtie colatis eos,
642
et non immoletis eis 5 fed Dominum , Deum
veftrum , qui eduxit vos de terra Aegypti , in
fortitudine magna , et in brächio extento , ip-
fum timete, et illum adorate, et ipfl immola- j
te j Ceremonias quoque , et iura , et legem, et
mandatum, quod fcripflt vohis , cuftodite, vt ,
faciatis cundis diebus; et non timeatis deos
alienos 5 et pactum , quod percufiit vobiscum,
noiite obliuiici , nee colatis deos alienos ; fed
Dominum , Deum veftrum , timete: et ipfe
eruet vos de manu omnium inimicorum ve- I
ftrorum. Uli vero non audierunt, fed iuxta
confuetudinem fuam priftinam perpetrabant.
Fuerunfc igitur gentes ifbe timentes quidem Do-
minum , fed nihilominus et idolis fuis feruien-
tes: Nam filii eorum etnepotes, ficut fecerunt
patres fui , ita faciunt vsque in praefentem diem,
CAPITVLVM XVIII.
A nno tertio Hofeje, filii Ela, regis Ifrael, re-
-^*- gnauit Hiskia , filius Alias , regis Iuda : Vi-
ginti quinque annorum erat , cum regnare ce-
piflet ; et viginti nouem annis regnauit in Ie-
rufalem. Nomen matris eius Abi , fiiia Zacha»
riae* Fecitque , quod erat bonum coram Do-
mino, iuxta omnia, qua; fecerat Daniel, pater
eius. Ipfe remouit excelia , etcontriuitftatuas,
et fueeidit lucos : Confregitque ferpentem
asneum, quem fecerat Mofes; liquidem vs-
que ad illud tempus filii Ifrael adolebant ei in-
cenftim ; vocabant nomen eius Nehuftan : Et
in Domino, Deo Ifrael , iperauit. Itaquepoft:
eum non mit fimilis ei de cundxisregibusluda,;,
fed neque in his , qui ante eum fuerunt. Et 1
adhaefit Domino , et non reliquit eum ; fecit-f
que mandata eins , qua; praseeperat Dominus
Moii. Vnde et erat Dominus cum eo , et iat
cunclis, ad quas procedebat, prudenteragebaf.'
Rebellauit quoque contra regem Aflyriorum,
et non feruiuit ei» Ipfe percuffit Phibftasos vs-
que ad Gazam, etomnesterminos eorum, eta
caftellis flationum vsque adciuitaiemmunitain»
Anno quarto regis Ezechiae , qui erat annus
leptimus Hofeas, filii Ela, regis Ifrael ; afeendit
Salman Eifer, rex Aflyriorum , Samariam, el
oppugnauit eam , et cepit. Nam polt an«
nos tres, anno fexto Hiskia, id eft, nono an-
i no Hofe« , regis Ifrael , capta eft Samaria -, ei
fira»
643
LIBER SECVNDVS REGVM. CAP. XVIil.
tranftulit rex Aflyriorum Ifrael in AfTyrios, col-
locauitque eos in Hala et in Habor adfluuium
Cozan in ciuitatibus Medorum , quia non au-
dierunt vocem Domini , Dei fui , fed praster-
grefli funt pactum eins ; oninia qua: prsecepe-
rat Mofes , feruus Domini , non audienint, ne-
que fecerunt.
Anno quarto decimo regis Hiskia , afcendit
Sancherib, rex Aflyriorum, ad vniuerfasciuL-
tates Inda munitas , et cepit eas. Tunc mißt
Hiskia , rex luda , nuncios ad regem Aflyrio-
rum in Lachis , dicens : Peccaui , recede a me,
et orane, quod impofüeris mihi, feram. In-
dixit itaque rex Aflyriorum Hiskia , regi Iuda:,
, trecenta taienta argenti, ei trigintatalentaauri.
Deditque Hiskia omne argentum, quod reper-
tuin fuerat in domo Domini, et in thefauris re-
gis. In tempore iilo confregit Hiskia fores
templi Domini , et laminas auri , quas ipfe af-
fixerat, et dedit eas regi Aflyriorum.
Miiit autem rex Aflyriorum Tharthan , et
principem eunuehorum , et principem pincer-
, narum de Lachis ad regem Hiskiam cum ma-
nu valida Ierufalem. Qui cum afcendiflent,
■ venerunt ad Ierufalem , et fteterunt iuxta aqua:
ductum pifcinae fuperioris , qua; eft in via agri
\ fullonis , vocaueruntque regem. Egrefflis eft
, autem ad eos Eliachim , filius Hilchias , praspo-
, fims domus , et Sebena fcriba , et Ioah , filius
| Affaph , a commentariis , dixitque ad eos prin-
; ceps pincernarum : Loquimini Hiskize : Haec
, dicit rex magnus, rex Aflyriorum : Qua? eft ifta
• tiducia , qua eonfidis ? habesne aliquid confilii
aut virium ad pugnandum ? In quo eonfidis, vt
audeas rebellare? anfperas in baculo arund ineo
, atque confraclo , Aegypto ? fuper quem ü in-
! cubuerit homo, ingredietur manum eius, et
, perforabit eam : Sic eft Pharao , rex Aegypti,
, Omnibus , qui confidunt in eum. Quod fi di-
■< xeritis mihi : In Domino , Deo noftro , habe-
, mus fiduciam ! Nonne ifte eft , cuius abftulit
. Hiskia excelfa et altaria, et prajeepit Iudae et Ieru-
falem : Ante altare hoc adorabitis in Ierufalem ?
Nunc igitur contrahe populum domino meo,
regi Aflyriorum, et dabo vobis duo millia equo*
rum , et videte , an habere valeatis afeenfores
eorum. Et quomodo poteftis refiftere ante vniun
S.LParrXW.
Satrapam de feruis domini mei minimis ? An
fiduciam habetis in Aegypto propter currus et
equites ? N unquid fine Domini voluntate afeen-
di ad locumiftum, vt euerterem eum ? Domi-
nus dixit mihi : Afcende ad terram hanc , et *
euerte eam.
Dixerunt autem Eliachim, filius Hilchia;,ef
Sebena fcriba, et Ioah, prineipi pincernarum:
Precamur, vt loquaris nobis, feruis tuis, Syriace,
liquidem intelligimus hanclinguam, et non lo-
quaris nobis Iudaiee audiente populo , qui eft
fuper murum. Refponditque eis prineeps pin-
cernarum, dicens : Numquid ad dominum
tuum et ad te mißt me dominus meus , vt lo-
querer fermones hos , et non potius ad viros
qui fedent fuper murum, vt comedant fterco-
ra fua , et bibant vrinam fiiam vobiscum ?
Stetit itaque prineeps pincernarum , et ex-
clamauit voce magna Iudaiee , et ait : Audite
verba regis magni, regis Aflyriorum! Uxc di-
cit rex : Non deeipiat vos Hiskia, non enim po-
tent entere vos de manu mea, neque fiduciam
vobis faciat in Domino, dicens : Eruens libera-
bit nos Dominus , et non tradetur ciuitas liste
in manu regis Aflyriorum. Noliteaudire His-
kiam. Haec enim dicit rex Aflyriorum : Fack
te mecum benedi&ionem, et egredimini adme •
Et comedet vnusquisque de vinea fuaetdeficu
fua , et bibetis aquas de eifternis veftris , donec
veniam et transferam vos in terram , qua: eft
fimilis terra: veftra:, in terram frudiferam et
fertilem vini, terram panis et vinearum, ter-
ram oiiuarum et olei acmellisj et viuetis, et
non moriemini. Nolite audire Hiskiam, 'qui
vos deeipit , dicens ; Dominus liberabit nos.
Numquid liherauerunt dii gentiiun terram fuam
quisque de manu regis Aflyriorum ? Vbi eft deus
Heinath et Arphad? Vbi eft deus Sepharuaim,
Hena et lua ? Numquid liberauerunt Samaria
de manu mea ? Vbinam funt vlli dii in vniuer-
fa terra, qui eruerunt regionem fuam de ma-
nu mea , vt poffit eruere Dominus Ierufalem
de manu mea ?
Tacuit itaque populus, et non refpondit e«
quiequam. Siquidem praseeptum regis acce-
perant, vt nonrefponderentei. Venitque Elia-
chim, filius Hilchiasj prapofltus domus, etSe-
* t bena
64?
ÜBER. SECVNDVS REGVM. CAP< XIX.
646
benafcriba, et loah, filiusAffaph, acommen-
tariis , ad Hiskiam fciflis veftibus , et nunciaue-
runt ei verba principis pincernarum.
CAPITVLVM XIX.
Qua; cum audiffet Hiskia rex, fcidit vefti-!
menta fua, et induit faccum, ingrefliis-!
<jue eft domum Dom in 1; et mißt El'iachim,
praepofitum domus, et Sebenam fcribam, et
fenes de facerdotibus , indutos faccis, ad-Ie-
faiam propüetam , fiiium Arnos : Qui dixerunt :
Haec dicit Hiskia : Dies tribulationis, et incre-
jpationis, etblafphemio; diesifle! venerunt filii
vsque ad partum, et vires non habet parturiens!
Si forte audiat Dominus, Deus tuus, vniuerfa
verba principis pincernarum , quem mrfit rex
Aflyriorum , dominus fuus ; vt conuicium fa-
ceret Deo viuenti , et argueret verbis , qua; au-
diuit Dominus , Deus tuus ; et fac orationem
pro reliquiis, qua; reftant.
Venerunt ergofemi regis Hiskia; adlefaiam.
Dixitque eis Iefaia. Hase dicetis domino ve-
ftro: Ha;c dicit Dominus: Noli timere a fer-
monibus, quos audiiii, quibus blafphemauerunt
pueri regis Aflyriorum me : Ecce , ego immit-
tam ei fpiritum , et audiet nuncium , et reuer-
tetur in terram fuam, et fternam eurn gladio
in terra fua.
Reuerfus eil ergo prineeps pincernaruin , et
inuenit regem Aflyriorum expugnantem Li-
bnam 5 audierat enim , quod recefliflet de La-
chis. Cumque audiflet de TJiirhaca , rege Ae-
thiopias , dicentes : Ecce , egrefllis eft , vt pugnet
aduerium te. Et conuerfus mint nuncios ad
Hiskiam , dicens : Hase dicite Hiskia; , regi lu-
da: Non deeipiat te deus tuus, in quo habes
fiduciam; neque dicas : non trsdetur lerula-
lem in manus regis Aflyriorum. Tu enimipfe
audifTi, qua; fecerunt reges Aflyriorum vniuer-
fis terris, quomodo fecerint eas anathema:
Num ergo folus poteris Lberari ? Numquidli-
berauerunt dii gentium fingulos , quos euerte-
runt patres mei ? Gofan videlicet et Haran, Re-
zeph, et filios Eden, qui erant in Thelaffir ?
Vbi eil rex Htmath, rex Arphad, rex ciuita-
tis Sepharuaim, Hena et Iua?
Itaque cum aeeepiflet Hiskia literas de ma-
iiu nuneioriim , et legiffet eas , afeendit m do-
mum Domini , et expandit eas coram Domi-
no , et orauit coram eo , dicens :- Domine, Deus
Ifrael, qui fedes fiiper Cherubim ! Tu es Deus
folus regnorum omnium terra; , tu feeifti coe-
lum et terram ! inclina aurem tuam , et audi !
Aperi, Domine, oculostuos, etyide, et au-
di omnia verba Sanherib , qua; mißt , vt con-
uicium faceret Deo viuenti! Vere, Domine,
diffipauerunt reges Aflyriorum gentes et terras
omnium , et miferunt deos eorum in ignem
non enim erant dii , . fed opera manuum homi-
num ex ligno et lapide , et perdiderunt eos :
Nunc igitur , Domine , Deus nofter, faluos fac
nos de manu eorum , vt feiant omnia regna
terrae, quod tu es Dominus , Deus folus.
Mißt autem Iefaia , filius Arnos , ad His-
kiam , dicens : Hssc dicit Dominus , Deus If-
rael: Qua; deprecatus es me fuper Sanherib,
rege Aflyriorum , audiui. Hoc eft , quod lo-
| cutus eft Dominus de eo : Spreuit te , et fub-"
jfannauit te, virgo filia Zion! polt te mouit
J eaput filia Ierufalem ! Cui probra dixifti?
jet quem blasphemafti? contra quem exaltafti
1 vocem , et eleuafii in altum oculos tuos ? Con-
tra Sanclum Ifrael. Per manum feruorum tuo-
irum exprobrafti Domino, et dixifti: Multitu-.
1 dine curruum meorum afeendi excelfa mon-
' tium , ad latera Libani , et faeeidi fubümes ce-
! dros eius , et eleclas abietes illius. Et veni vs-
| que ad terminos faltus Carmeli. ' Ego fodi et
jbibi aquas alienas, et ficcaui veftigiis pedum
I meorum omnia flagna*
Nunquid non audifti , quid abinitiofecerim?
Iam oiim paraui illud , et nunc profero , vt
Jmunitas vrbes bellantescorruant inaceruum las
ipidum, et qui habitant in eis, fianf languidi
j manu , et perterriti , confufi, et fiantiieutgra-
j men agri , et herba teelörum , qua; arefeit, an-
| tequam maturefcat.Habitaculumtuum,etegref-
fum tuum , et intreitum tuum , et viam tuam
I ego prsefciui , et furorem tuum contra me : Et
l quia infanis in me, et fuperbia tua afeendit ad
I aures meas , ponaip cireulum in naribus fuis,
j et chamum in labiis tuis , et reducam te in
i Viani , per quam venifli.
j Hoc autem erit tibi fignumt Ccmede jioc
janno pafliin eolleda, in feeundo autem anno,
qu%
547
LIBER SECVNDVS REGVM. CAP. XIX. XX.
648
qwx iponte nafcuntur: Forrd m. tertia anno'jtegam vrbein iftam propter nie, et propter Da«
feminate et metite, plantate vineas/et come- juid, feruum meura. Dixitque Iefaia: Afferte
dite fructus earum : Et quodcunque reliquum | maffam ficormrs. Quam cum attuliffent, et
fuerit de domo Iuda , mittet radicem deorfnm,
et faciet frudum furfum. De Ierufalem quip-
pe egredientur reliquiae , et de monte Zion, illi,
• qui euaferunt. Zelus Domini exercituum fa-
ciet hoc.
Qu^mobremhascdicitDominusderegeAffy-
riorum : Non ingredietur vrbem hanc, nee mit-
tet in eam iagittam , nee ante eam flftet clype-
jum, nee circumdabit .eam aggere. Per viam,
qat venit t reuertetur , et ciuitatem hanc non
t mgredietur : dieit Dominus. Protegamque vr-
bem hanc, et faluabo eam propter me, et
■ propter Dauid , feruum meum.
Factum eft igitur in no<£te illa , venit ange-
liis Domini , et pereuffit in caftris Aflyriorum
;entum oclogintaquinquemillia. Cumquedi-
luculo furrexiffent , ecce , vbique erant ftrata
'. :adauera mortuorum. Et recedens abiit, et re-
.lerfus eft Sanherib, rex Aflyriorum, et man-
Ifit in Niniue. Cumque adoraret in templo
Nefrach deum fuum, Adramelech et Sar Eifer,
ülii eius pereufferunt eum gladio; fugerunt-
■ que in terram Armeniorum: Et regnauit Afar
•Hadon, filius eius, pro eo.
CAPITVLVM XX.
Tn diebus illis aegrotauit Hiskia vsque ad mor-
<*~ tem. Et venit ad eum Iefaia, filius Arnos,
jpropheta, dixitque ei: Haec dicit Dominus
Deus : Difpone domum tuam , morieris enim
(tu, et non viues. Qui conuertit faciem fuam
ad parietem, et orauitDominum, dicens: Ob-
fecro, Domine, memento qua?fo, quomodo
iambulauerim coram te in veritate , etincorde
.perfecto, et quod placitum eft coram te,fece-
rim. Fleuit itaque Hiskia fletu magno.
Et antequam egrederetur Iefaia mediam par-
<tem ciuitatis, faclus eft fermo Domini ad eum,
dicens : Reuertere , et die Hiskias , duci popu-
li mei : Haec dicit Dominus , Deus Dauid , pa-
tris tui: Audiui orationem tuam, et vidi lachry-
mam tuam, et ecce, fanaui te : Die tertio afeen-
des templum Domini, et addam diebus tuis
quindeeim annos. Sed et de manu regis Affy-
norum liberabo te , et ciuitatem hanc , et pro-
pofuiffent fuper vlcus eius , curatus eft.
Dixerat autem? Hiskia ad lefaiam : Quod erk
fignum , quod Dominus me fanabit , et quod
afeenfurus fnm die tertia ad templum Domini ?
Cui äit Iefaia : Hoc erit ßgnum a Domino, -
quod facturus fit Dominus fermonem, quem lo-
cutus eft: Vis, vt progrediatur vmbra decem
lineis , aut , vt reuertatur totidem gradibus ? Et
ait Hiskia : Facile eft , vmbram declinare de-
cem lineis: nee hoc volo, vt fiatj fed vt re-
uertatur retrorfum decem gradibus. Inuocauit
itaque Iefaia propheta Dominum: Et vmbra
reuerfa eft per lineas , quibus iam defeenderat
in horologico Achas,retrorfum decem gradibus.
In tempore illo mifit Brodach Baledan, filius
Baledan, rex Babyloniorum , literas et mune-
ra ad Hiskiam j audierat enim , quod asgrotaf-
fet Hiskia. Laetatus eft autem cum eis Hiskia,
et oftendit eis domum aromatum , et aurum,
et argentum , et aromata , et optima vngenta,
et armamentarium , et omnia, qua: habere po-
terat in thefauris fuis : nihil fuit, quod non often-
deret eis Hiskia in domo fua , et in omnibus
opibus fuis.
Venit autem Iefaia propheta ad regem His-
kiam , dixitque ei : Quid dixerunt viri ifti ? aut
vnde venerunt ad te ? Cui ait Hiskia : De terra
longinqua venerunt ad me , de Babel. At ille
refpondit : Quid viderunt in domo tua ? Ait His-
kia: Omnia, quaseunque funt in domo mea, vi-
derunt 5 nihil eft enim , quod non monftraue-
rim eis, in thefauris meis. Dixit itaque Iefaia
Hiskiac: Audi fermonem Domini: Ecce, dies
venient , et auferentur omnia , quae funtin do-
mo tua , et qua; condiderant patres tui , vsque
in diem hanc, in Babel: Non remanebit quic-
quam , ait Dominus , fed et de filiis tuis , qui
egredienturexte, quos generabis, tollentur, et
erunt eunuchi in palatio regis Babel. Dixit
Hiskia ad lefaiam: Bonus eft fermo Domini,
quem locutus eft: Sit tarnen pax et fecuritas in
diebus meis.
Reliqua autem de Hiskia , et omnes res ge-
nas eiua, et quomodo fecerit pifeinam et aquse
Tt 2 duclum,
«4-9
LIBER SECVNDVS REGVM. C AP. XXI. XXII.
du<?him , vt introduxerit aquas in ciuitatem ;
nonne haec fcripta funt in libro hiftoriarum re-
gum Inda ? Obdormiuitque Hiskia cum patri-
bus fuis ', et regnauit Manafle , filius eius, pro eo.
CAPITVLVM XXI.
Duodecim annorum erat Manafle , cum re-
gnare cepiflet , et quinquaginta quinque
annis regnauit in lerufalem. Nomen matris eius
Hephziba. Fecitque malum coraiii Domino,
iuxta abominationes gentium, quas deleuit Do-
minus a facie filiorum Ifrael. Et immutatus
eft , et asdificauit excelfa , qui diruerat Hiskia,
pater eius , et erexit spas Baal , et fecit lucum,
ficut fecerat Ahab, rex Ifrael, et adorauit om-
nem militiam cceii , et coluit eam. Extruxit-
que aras in domo Domini, de qua dixit Domi-
nus : In lerufalem ponam nomen meum ; et
extruxit altaria vniuerfae militiae coeli in duobus
atriis templi Dcniini. Et luftrauit filium fuum
igni , et obferuabat anguria et diuinationes , et
habebat ariolos et diuinatores: Etmultumma-
li coram Domino commifit, vt irritaret eum.
Pofuitque idolum luci , quod fecerat, in tem-
plo Domini, fuper quo locutus eft Dominus
ad Dauid, et ad Salomonem, filium eius: In
templo hoc et in lerufalem , quam elegi de cun*-
6Hs tribus £tribubus] Ifrael, ponam nomen
meum in iempiternum , et vltra non faciam
commoueri pedern Ifrael de terra , quam de-
di patribus eorum ; fi tarnen cuftodierint ora-
nia , quas prascepi eis, et vniuerfam legem, quam
mandauit eis feruus mens Mofe. Uli vero non
audierunt, fed fedu&i funt a Manafle , vtface-
rent peiora gentibus , quas contriuit Dominus
a facie filiorum Ifrael.
Locutusque eft Dominus per feruos fiios,
prophetas, dicens: Quia fecit Manafle, rexlu-!
da , abominationes iftas peflimas fuper omnia,
quae fecerunt Amorraei ante eum , et peccare
fecit etiam Iudam idolis fuis: propterea haec
dicit Dominus , Dens Ifrael : Ecce , ego indu-
cam mala fuper lerufalem et Iudam , vt qui-
cunqne audierit , tinniant ambae aures eius« Et
extendam fuper lerufalem funiculum Samariie
et pondus domus Ahab ; et effundam lerufa-
lem, ficut efFunduntnr patinae, eteuertam. Di-
mittam vero reliquias haTeditatis meas , et tra-
6^0
dam eas in manus inimicorum eius : Eruntque
in rapinam et direptionem cuncris adueriariis
fuis , eo quod fecerint malum coram me , et
irritauerint me ex die , qua egrefii funt patres
eorum ex Aegypto , vsque ad hanc diem.
Infuper et iänguinem innoxium fuditManafle
multum nimis, donec impleretur leruf.dem
vndique, praeter peccata, quibtis peccare fecit
Iudam , vt faceret malum coram Domino.
Reliqua autem de Manafle , et vniuerfa, quae
fecit , et peccatum eius , quod peccauit , nonne
haec fcripta funt in libro hiftoriarum regum Iu-
da ? Obdormiuitque Manafle cum patribus fuis,
et fepultus eft in horto domus fuas , in horto
Vfa : Et regnauit Amon , filius eius , pro eo.
Viginti duorum annorum erat Amon , cum
regnare cepiflet, duobus quoque annis regna-
uit in lerufalem. Nomen matris eius Mefuie-
meth , filia PL rus , de lateba. Fecitque malum
in confpeclu Domini, ficut fecerat Manafle,
pater eius J Et ambulauit in omni via , per quam
ambulauerat pater eius, feruiuitque idolis, qui-
bus feruiebat pater eius, et adorauit ea; etde-
reliquit Dominum , Deum patrum fuorum , et
non ambulauit in via Domini.
Et ferui eius coniurauenint contra eum , et
interfeeerunt regem in domo fua. Percuflit
autem populus terrae omnes , qui coniuraueraht
contra regem Amon ; et conftituerunt fibi re-
gem Iofiam , filium eius , pro eo. Reliqua au-
tem de Amon , quas fecit , nonne hsec fcripta
funt in libro hiftoriarum regum Inda ? Sepelie-
runtque eum in fepulchro fuo in horto Vfa?
Et regnauit Iofia , filius eius , pro eo.
CAPITVLVM XXII.
/^cto annorum erat Iofia, cum regnare cepif-
^^ fet, et annis triginta vno regnauit in lern-'
falem. Nomen matris eius Iedida , filia Adaiaj
de Bazcath. Fecitque , quod erat placitum co-
ram Domino , et ambulauit per omnes vias Da-
uid, patris fui: non declinau.it, neque ad dex-
teram , neque ad finiftram.
Anno autem odauo decimo regis Iofia? mifit
rex Saphan , filium Azalias , filii Mefulam , fcri- 1
bam , in templum Domini , dicens'ei ? Vade ad
Hilchiam, iacerdotem magnum, vt confletur
pecunia, quas illata eft in templum Domini, et
quam
651
LIBER SECVNDVS REGVM. CAP. XXII. XXIII.
6$2
quam collegerunt ianitores templi a populo ; de-
turque arehitectis conduclis ad aedifieandam do-
mum Domini, etdiftribuaturhis, qui operantiir
in templo Domini , ad inftaurända' farta tecta
templi Domini , tignariis videlicet , et fabris , et
eementariis , e.t ementibus iigna et läpides poli-
tos de lapidicinisad inftaurandum templum Do-
mini i Veruntamen non exigatur ab eis ratio ar-'
genti, quod habent in manu,fed tradtent bona
fide.
Dixit autem Hilchia ad Saphan fcribam J li-
brum legis reperi in domo Domini. Deditque
Hilchia volnmen Saphan fcribae, vt legeret illud.
Attulit quoque Saphan, fcriba, ad regem, et re-
nunciauit ei, et ait : Conüauerunt ferui tui pecu-
niam, quae reperta eft in domo Domini, etdede-
runt,vt diflribuatur architectis conducris ad aedi-
ficandum domum Domini. Narrauit quoque Sa-
phan fcriba regi , dicens : Librum legis dedit mi-
hi Hilchia facerdos. Quem iegit Saphan co-
ram rege.
Et cum audifTet rexverba libri legis Domini,
"fcidit veftimenta fua, et praecepitHilchiae facer-
doti , et Ahicam filio Saphan , et Achbor filio
Miehaiae, et Saphan fcribse,et Afajae, feruo regis,
dicens: Ite, et confulite Dominum fuperme, et
fuper populo, et fnper omni Iuda, deverbisvo-
luminis iftius , quoclinuentum eft; magna enim
ira Domini fiaccenfa eil contra nos, quia non au-
dierunt patres noftri verba libri huius , vt face-
rent omne , quod in eo fcriptum eft.
• Ieruntitaque Hilchia facerdos, et Ahicam,
Achbor, Saphan et Afaia, ad Huldam prophe-
tiflam, vxorem Sallum, filii Ticua, filü Harham,
cunodisveftium, quae habitabat in lerufalem fe-
cunda parte , locutique funt ad eäm. Et illa re-
fpondit eis : Haec digit Dominus , Dens Ifrael :
> Dicite viro, qui mifit vos ad me: Haec di-
cit Dominus i Ecee , ego adducam mala fuper
locum iflum , et fuper habitatores eius, iuxta om-
nia verba legis , quae legit rex Inda , quia dereli-
querunt me, et facrificauerunt diis alienis , irri-
tantes me cundis operibus manum fuarum ; et
fuccendetur indignatiomea contra locum hunc,
et non extinguetur.
Regi autem Iuda, qui mifit vos, vtconfule-
retis Dominum, fic dicetis J Haec dicit Dominus
Deus Ifrael : Quia cor tuum rhollitum eft, et hu-
miliatus es coram Domino , auditis fermonibus
contra locum iflum et habitatores eius, vtfiant
in vaftationem et in maledictum , etfcidifti vefti-
menta tua , et fleuifti coram me , et ego audiui
te ; ait Dominus : Idcirco colligam te ad patres
tuos , et colligeris in fepulchrum tuum in pace,
vt non videant oculi tui omnia mala , quae intro-
duöturus fum fuper locum iflum.
CAPITVLVM XXIII.
U t renunciauerunt regi , quod dixerat : Qui
•*-*' mifit, et eongregati funt ad eum omnes ie-
nes Iuda et lerufalem, et afcendit rex ad domum
Domini, et omnes viri Iuda, vnineriique, qui
habitabant lerufalem cum eo , facerdotes et pro-
phetae, et omnis populus aparuovsqueadma-
gnum : Legitque cunclis audientibus omnia ver-
ba libri foederis , qui inuentus eft in domo Domi-
ni* Stetitque rex iuxta columnam ; et fcedus
percuflit coram Domino , vt ambularent pofl
Dominum, et cuftodirent praecepta eius, ette-
flimonia, et ceremonias, totocordeettotaani-
uia , et fufcitarent verba foederis huius, quae fcri-
pta erantin libroifto: Et omnis populus adfen-
fus eft pacto.
Et prascepit rex Hilchiae pontifici , et fiicerdo-
ribus fecundi ordinis , et ianitoribus , vt proiice-
rent de templo Domini , omnia vafa , quas facta
fuerantBaal, etinluco, etvniuerfae militiaecce-
li , et combuffit ea foris lerufalem in viiÖe Ki-
dron , et tulit puluerem eorum in Bethel. Et de-
ieuit religiofos , quos pofuerant reges Inda ad
adolendum in excelfis, per ciuitates Iuda et in cir-
cuitu lerufalem ; et eos, qui adolebant incenfum
Baal , et Soli , et Lunae , et duodecim fignis , et
omni militiae cceb". Et efferri fecit lucnm de do-
mo Domini, foras lerufalem in torrentem Ki-
dron, et combuffit eum ibi, et redegit in pulue-
rem, etproiecit fuper fepulchra vulgi. Deftru-
xit quoque aediculas lenonum , quae erant iuxta
domum Domini , in quibus midieres texebant
fcenas pro luco.
Congregauitque omnes facerdotes de ciuita-
tibus Inda, et conteminauit excelfa, vbi adole-
bant facerdotes, a Gebaa vsque ad Beer Seba; et
deftruxit aras portarum in introitu oftii Iofuac,
principis ciuitatis, quod erat ad finiftram portae
Tt 3 ciuita-
LIBEK SECVNDVS REGVM. CAP. XXIil.
6f3
eiuitatis": Veruntamen non afcendebant facer-
dotes excelibrum ad altare Domini in Ierufalem,
fed tantum comedebant azyma in medio fratrum
fuornm.
Contaminanit quoque Topheth , quod efl in
conualle filii Hinnom , vt nemo confecraret
filium fuum,aut filiam, per ignem Moloch. Abs-
tulk quoque equos , quos dederant reges Iuda:
Soli in introitu templi Domini, iuxta monumen-
tuin Nethan Melech eunuchi, quieratinParba-
rim ; currus autemfolis combuflit igni. Altaria
quoque, quae erant fuper te&a caenaculi Alias,
quae fecerant reges Inda ; et altaria , quae fecerat
Manafle in duobus atriis tempji Domini , de-
ftruxit rex ;- et cucurrit inde , et difperfit cine-
rem eorum in torrentem Kidron.
Excelfa quoque , quae erant in Ierufalem ad
dextrsm partem montis Mashith , quae aedifica-
uerat Salonion, rex Ifrael, Aflareth, idoloSy-
doniorum , et Chamos , abominationi Moab,
et Müchon , abominationi fiiiorum Amnion ;
polluit rex, et contriuit flatuas, et fuccidit lu-
' cos, repleuitque loca eorum offibus mortnorum.
Infuper et altare, quod erat in Bethel , etex-
cellum , quod fecerat Ieroboam , filiüs Nebat,
qui pecare fecit Ifrael ; et altare illud et excel-
fum deflruxit, atque combuflit, et comminuit
in puluerem ; fuccenditque etiam lucum. Et
conuerfus Iofias , vidit ibi fepulcra , quae erant
in monte , mifitque et tulit offa de fepulchris,
et combuflit ea fuper altare , et polluit illud iux-
ta verbum Domini , quod praedicauit vir Dei,
qui praedixerat verba hsec.
Et ait: Quiseft titnlusille, quem video? Re-
fponderuntque ciues vrbis rllius : Sepulchrum
elt hominis Dei , qui venit de Iuda , et pradi-
cauit verba haec, quae fecifli fuper altare Bethel.
Et ait : Sinite eum quiefcere ! nemo commo-
ueat offa eius. Et intada manferunt offa illius,
cum offibus prophetae, qui venerat de Samaria.
Infuper et omnia fana excelforum , quae erant
in ciuitatibus Samariae, quae fecerant reges Ifrael
ad irritandum Dominum, abflulit Iofia , et fecit
eis fecundum omnia , quae fecerat in Bethel. Et
maclauit vniuerfos ficerdotes excelforum , quae
erant ibi, fuper altaria , et combuffit offa huma-
na fuper ea. Reuerfusque efl; in Ierufalem,
6:4
Et praecepit omni populo, dicens: Facite
phafe Domino , Deo veftro , fecundum quod
fcriptum eft in lib'ro foederis huius; Nee enim
factum efl phafe tale adiebus Iudicum, quiiu«
dicauerunt Ifrael , et omnium dierum regum If-
rael , et regum Iuda , ficut in oclauo deeimo an-
no regis Ioflae factum efl phafe iflud Domino in
Ierufalem. Sed et pythones , et ariolos , et fla-
tuas , et idola , et omnes abominationes , quae
confpiciebantur in terra Iuda et Ierufalem , abs-
tulit Iofias , vt flatueret verba legis , quae feripta
funt in lihro , quem inuenit Hilchia i äcerdos in
templo Domini. Similis illi non fuit ante eum
rex , qui reuerteretur ad Dominum in omni cor-«
de fuo , et in tota anima 1 üa , et in vniueriä vir-
tute fua, iuxta omnem legem Mofij neque
pofl eum furrexit fimilis illi.
Veruntamen non efl auerfus Dominus ab ira
furoris fuimagni, quo iratus efl furor eius con-
tra Iudam , propter irritationes , quibus prouo-
cauerat eum Manaffes. D ixit itaque Dominus ;
Etiam Iudam auferam a facie mea , ficut abfluli
Ifrael, etproiiciamciuitatem hanc, quamele-
gi, Ierufalem , et domum, de qua dixi : eritno- ■
men meum ibi. Reliqua autem de Iofia , et vni-
uerfa, quas fecit, nonne haec feripta funt in libro
hiftoriarum regum Iuda ?
In diebus eius afeendit Pharao.Necho , rex
Aegypti , contra regemAffyriorum ad flumen
Euphratem: Etabiit Iofia rex in oecurfum eius,
et oeeifus efl in Megiddo , cum vidiffet eum : Et
portauerunt eum fertü fui mortuum de Megid-
do, et pertulerunt in Ierufalem , etfepelierunt
eum in fepulchro fuo» Tulitque populus terrae
loahas, filium Iofias , et vnxerunt eum , et con-
flituerunt eum regem pro patre fuo.
Vigintitriumannorumeratloachas, cum re«
gnareeepiffet , et tribus menfibus regnauit in Ie-
rufalem. Nomen matris eius Hamutal , filiale-
remiae de Libna. Et fecit makun coram Domi-
no , iuxta omnia , quae fecerant patres eius. Ce-
pitque eum Pharao Nccho inRiblatha, quae eft
in terra Hemath , neregnaret in Ierufalem; et
impofuit mulclam terrae , centum talenta argen-
tit, et taientum auri : Regemque conflituit Pha-
rao Necho Heliachini , filium Iofiae , pro Iofia
patre eius j vertitque nomeu eius Ioiakim. Por«
ro
*5f
LIBER SECVNDVS REGVM C AP. XXIV. XX V,
6$6
I
ro Ioahas tulit ' et duxit in Aegyptum. Argen-
tum etauram dedit loiakim Pharaoni, cum in-
dixiffet terrae per fingulos , vt conferretur iuxta
praeeeptum Pharaonis, et vnumquemque iuxta
vires fuas exegit , tarn argeritum quam aurum de
populo terra;, vt daret Phrraoni Necho. Vi-
ginti quinque annornm erat loiakim , cum re-
gnare cepiffet , et vndeeim annis regnauit in Ie-
rufüem : Nomen matris eins Sebida , filia Pe-
daia, de Ruma: Et fecitmalum coram Domi-
no ,• iuxta omnia , quae fecerant patres eius,
CAPITVLVM XXIV.
n diebus eius afeendit Nebucad Nezar , rex Ba-
bylonis , et factus eft ei loiakim feruus tribus
annis-, et rurftis defecit ab eo. Immifltque ei Do-
minus latruneulos Chaldaeorum , et latruneulos
Syriae , et latrmiculos Moab, et latruneulos filio-
rum Amnion, et immifit eos in ludam, vtdis-
perderent eam ; iuxta verbum Domini , quod
locutus fuerat per feruos fuos prophetas. Fa-
ctum erlautem hoc per verbum Domini contra
ludam, vtauferreteum coram fe, propterpec-
eata ManafTe vniuerfa , quae fecit , et propter
fcnguinem innoxium, quem elfudit, etimple-
uit lerufalem cruore innocentium, et ob haue
rem noluit Dominus propitiari.
Reliqua autem de loiakim , et vniuerfa , quae
fecit , nonne feripta funt in libro hirtoriarum re-
gum Inda ? Et obdormiuit loiakim cum patribus
fuis, et regnauit loiachin filius eius pro eo. Et
vltra non addidit rex Aegy pti , vt egrederetur de
terra fua. Tulerat enim rex Babylonis a riuo
Aegypti vsque ad fluuium Euphratem , omnia,
qua: fuerant regis Aegypti.
Decemetoclo annorum erat loiachin, cum
regnare cepiffet; et tribus menfibus regnauit in
lerufalem. Nomen matris eius Mehu/tha , filia
Elnathan, de lerufalem. Et fecitmalum coram
Domino, iuxta omnia, quae feceratpatereius.
In tempore illo afeenderunt ferui Nebucad
Nezar, regis Babylonis, ad lerufalem, et cir-
eumdata eft vrbs munitionibus. Venitque Ne-
bucad Nezar , rex Babylonis , ad ciuitatem cum
feruis fuis , vt oppugnarent eam. Egreffusque eft I
loiachin, rexluda, ad regem Babylonis, ipfeet!
Maater eius, etferuieius, etprincipeseius,eteu- '•
nuchi eius : Etfufcepit eum rex Babylonis anno \
©dauoregni fui.
Etprotnlit indeomnes thefauros domus Do-
mini , et thefauros domus regiae , et confregit
vniuerfa vafa aurea , quae fecerat Salomon, rex
Ifrael , in templo Domini 5 iuxta verbum Domi-
ni. Et tranflulit omnem lerufalem , etvniuer-
fos prineipes , et omnes fortes exercitus , de-
cem milira in captiuitatem , et omnes artifices,
et fibrös: nihilque relkftum eft , exceptis pau-
peribus populi terrae»
Traiiftulit quoque loiachin inBabylonem, et
mstremeius, et vxores regis, et eunuchos regis,
et iudices terrae duxit in captiuitatem , de le-
rufälemin Babylonenij et omnes virospraeftan-
tes , feptem millia , et artifices et fabros mille,
omnes viros fortes et bellatores ; duxitque eos
rex Babylonis captiuos inBabylonem. Etcon-
fiituitMathaniam, patruum eius , proeo?im-
pofuitque nomen ei Sedechiam.
Vicefimumetprimum annum aetatis habebat
Sedechias , cum regnare cepiflet , et vndeeim
annis regnauit in lerufalem : Nomen matris eius
erat Hamutal, filia Ieremiae de Libna. Et fecit
malum coram Domino , iuxta omnia , quae fe-
cerat loiakim. Irafcebatur enim Dominus con-
tra lerufalem et contra ludam , donec proiieeret
eos a facie fua» Defecitque Sedechias a rege
Babylonis.
CAPITVLVM XXV.
adum eft autem anno nono regni eius,menfe
decimo,decima die menfis,venitNebucadNe-
zar, rex Babylonis, ipfe , et omnis exercitus eius,
ad lerufalem, et cireumdederunt eam, etextru-
xerunt in cireuitu eius munitiones. Et cindta eft
obfidione vrbs , vsque ad vndeeimum annum re-
gis Sedechiae. Verum menfe nono praeualuit
fames in ciuitate , nee erat panis populo terrae.
Et disieda eft ciuitas, et omnes viri bellatores
nocle fugerunt per viam portae , qua; eft inter
duos muros ad hortum regis. Porro Chaidaei
obfidebant in cireuitu ciuitatem*
Fugit itaque Sedechias per viam , quae ducit
ad campeftriafolitudinis. Et perfecutus eft ex-
ercitus Chaldaeorum regem , comprehenditque
eum in planicie Iericho , et omnes bellatores,
quierant cum eo, difperfi funt, et reliquerunt
eum. Appreiienfum ergo regem duxeruntad
regem
LIBER SECVNDVS REGVM. CAP.XXV.
9$7
regem Babylonis in Riblatha, qxii expoftulauit
eo Filios autem Sedechiaeocciditcoram
eoL et oculos eius effodit, vinxitque eum ca-
tenis etadduxitinBabylonem.
Menfe quinto , feptima die menfis,(ipfe eft
annus nonus decimus Nebucadnezar regis Ba-
bytonis,) venit Nebnfar Adan, pnneeps exerci-
tus feruus regis Babylonis, m Ierufalem; et
fuccenditdomum Domini, et domum regis,
et domos Ierufalem; omnesque domos ma-
C)%
gnasconbufllt igni: Etmuros Ierufalem in cir-
cuitu deßruxit omms exercitus Chaldaeorum,
n ui erat cum principe exercitus Rehquam^-
tem populi partem, quiremanferat incmitate,
et perfiLs , qüi transfugerant ad regem Baby-
SSf5 Au- vulgus *^J^
Adan princeps exercitus; et de pauperibus
terne reliquit vinitores et agncolas.
Columnas autem aereas, quae erant in tem-
plo Dominik et bafes, et mare sreum quod
Lt in domo Domini, confregerunt Chald* ,
et tranftulerunt aes omne in Babyionem. Ol-
LquoqueareasettruUas, ettndentes, et er
Phos, et mortariola, et omma vafa aerea, m
quibus mimftrabant, tulerunt: Nee non et
muribula et phialas, tum aurea, tum argen-
tea vafa, tulit princeps exercitus; columnas
duas, mare vnum, etbafes, quas fecerat rex
Salomon in templo Doinim. Non erat pon-
dus sris omnium vaforum. Decein et odo
cubitos altitudinis habebat columna vna, etea-
pitellum «reum fuper fe altitudims tnum cubi-
torum et retiaculum, et mala granata fuper
capitellum columnae; omnia aerea: Similemet
columna feeunda habebät ornatura.
Tulit quoque princeps miljtiae Saraiam , fa-
cerdotem primi ordinis, etSophoniam, fa-
cerdotem fecund! ordinis; et tres lamtores; et
de ciuitate eunuchumvnum, qui erat praetectus
fuper bellatores viros; et quinque viros dehis,
qui fteterant coram rege , quos repent in ciui-
tate: etSopher, prineipem exercitus quiex-
ercebat tyrones de populo terrae; et fexaginta
viros e vulgo, qui inuenti fuerant in cmitate.
Quos tollens NebufarAdan, pnneeps mihtum,
duxit ad regem Babylonis in Riblath: Percus-,
fitque eos rex Babylonis , et interfecit eos in
Riblath, in terra Heinath. Et translatus eft
Iuda de terra fua.
Populo autem , qui reliclus erat in terra Iu-
da, quem reliquit Nabucadnezar, rex Baby-
lonis , prscfeeit Godoliam , filium Aichan , fiiü
Saph^i. Quod cum audiffent omnes duces
militum , ipli , et viri , qui erant cum eis , vi-
delicet quod conftituiflet rex Babylonis Go-
doliam : venerunt ad Godoliam in Mispa,-
Ifmael, fiiius Nathaniae, et lohannan filius
Charese, et Saraiav filius Thanumet Neto-
phatkes , et Iafania , filius Machatki , ipli. et
focii eorum. Iurauitque Godoiias iplis, et
foeiis eorum , dicens : Nolite timere feruire
Chaldaeis: Manete in terra, et feruite regi
Babylonis ; et bene erit vobis.
Factum eil autem in menfe feptimo, ve-
nit Ifmael , filius Nathaniae , filii Elifama , de
femine regio , et decem viri cum eo ; pereuf-
feruntque Godoliam , qui et mortuus eft, &d
et ludaeos et Chaldaeos, qui erant cum eo in
Mispa. Confurgensque omnis populus , a
paruo vsque ad magnum , et prineipes mili-
tum , venerunt in Aegyptum , timentes Chal-
daeos.
Factum eft vero in anno tricefimo feptimo
transmigrationis loiachin regis Iudae, menfe
duodeeimo, vieeiima et feptima die menfis;
iiibleuauit Euilmerodach , rex Babylonis, an-
no, quo regnare ceperat, caput loiachin re-
gis Iuda, decarcere, et locutus eft ei benigne :
Et pofuit thronum eius fuper thronum re-
gtim , qui erant cum eo in Babylone ; et mu«
tauit veftes eius, quas habuerat in carcerej
et comedebat panem femper in confpeifhi
eius eunclis diebus vitae fuae ; annonäm quo-
que conftituit ei, fine intermiffione , -quae et
dabatur ei a rege , per fingulos dies Omnibus
diebus vita? - fuae. »
FINIS.
ImprefTum Vittembergae per Nicolaum
Schirleitz. AnnoMDXXIX.
NO-
6^9
)o(
JL
66g
• 11 Hill»
NOVVM TESTAMENTVAi
PRAEFATIO
D. MARTINI LVTHERI IN NOVVM TESTAMENTVM,
Manquam conueritebat, bunc li-
\ brum fine aliena pr<efatione
atque litulo in lacem edere,
vfuiquc ipfius propria commen-
datione prodire : Tarnen cum ineptis quo-
rundam interpretationibus acprafationi~
bus tantce tencbr<e huc fint inuecla, vt
pene prorfiis ignoretura quid vel vocabula
ipfa, Euangelii, Legis, Noui et Veteris
Teßamenti , fignificent , neceßitas mecoe-
git, procemium atque indicem quendam
praßgere, quohomines rüdes et imperiti,
tanquam inviam, a prißinis Ulis falfis
perfuaßonibus reuocentur3admoneantur-
que , et quem maxime fruclum ex huius
libri leclione expettare debeant, et legem
a promijßonibus itafecernant, vtquoloco
vnumquodque require ndumfit, fciant.
Quflm ob caufam fciendum eßprimum,
opinionem eam , quodquatuor tantum ßnt
euangelia-, totidemque Euangelißa, repu-
diandam eße. Deinde et U/am quoque
exterminandam perfuaßonem , qua qui-
dam Noui Teßamenti libros partiuntur
in Legales, Hißoriales, Prophet ales et
Sapientiales , exißimantes , bac rationefe
Nouum Teßamentum cum Veteri^ nefcio
quo modo, poße eonferre et comparare.
Verum fic potius eß femiendum , quod
perinde atque Veteris Teßamenti volumi-
nibus leges et pracepta traduntur, adee-
que eüam hißorix eorum, quib&cferua-
runt am violarunt, defiribuntur* Ita
$.l\¥<mllV.
Noui Teßamenti über Euangeliumacpro-
mißiones diuinas cmtinet, nee non eüam
bifiorias eorum , qui bis vel crediderunt,
vel non crediderunt. Neque ambigi de-
bett quin vnumßt tantum Euangelium^
ßcut vnus tantum Noui Teßamenti liber
eßj vnafides, vnus tantum Deus, quipre-
mittit.
Efl enim Euangelium Gr<eca vox, fi-
gnificans bonum Jeu Utum nuntium-, et
tale quidem, quod fumma vmnium gra-
tulatione aeeipitur atque pradicatur.
Vnde voluptas et latitia in ioominumani-
mis excitatur. Nam quemadmodum cum
Dauid magnum illum gygamem Goliath
viceratj l<etum nuntium adpopulum lu-
daicum perferebatur , crudelifjimo ipfi-
rum hoße oeeifo,, a quo cum eßent libe-
rati , nullo non gener e Utitia atque gau-
dii perfundebantur \ Sic et Euangelium,
fiue Nouum Teßamentum , pradicatum
per Apoßolos cunclis mortalibus, Imum
nuntium adfert de vero Dauide, qui cum
peccato , morte et fatana bellum gejjit,
vicloriamque obtinuit , qua omnes eos,
qui vel a peccatis opprejß^ a morte ve-
xati , et a diabolo capti fuerunt, fine
aliquo ipßrum merito, liber auit, eosque
iuflos ac faluos effech , tranquiüitatem
conceßit , fecurosque ex tantis malisDeo
reßituit, vnde nimirum aeeidit , vt bi,
qui credunt atque tn fideperfeuerant
Deo gratias agant, bunc pr<edicent , lau-
dem, maximaque Utitia fignificent-, fe
Vv in
66i
FRAEFATIO D. MARTINI LVTHERI
662
in perpetuum talium henefiäorum fore
memores.
Et tale quidem numium, fine Euange-
lium ' ämlnum , vocatur quoque Nouum
Teßamentum. Perindeenim atque ali-
quis moriturus , teflaniento condito , bo-
na fua poß mortem hßredibus concedi ac
diuidi iubet : Ita Chrißus quoque mori-
turus , ceu teßamento facJo , iu/ßt poß
fuam mortem per totum orbem terrarum
hocfuum Euangelium annuntiari ac pra-
dicari, quo fimul etiam omnibus creden-
tibus conceßit atque diuifit omritafua bona,
hoc eß , fuam vit am , qua mortem abfor-
pßt, fuam iußitiam , qua peccata dele-
uit.fuam denique falutem , quaaternam
damnationem fuperauit. Age nunc, qü#
poteß confäentiß perterrefacla maior
confolatio , qmd l&tius nuntium contin-
gere , quam fi audiat talem de Chrißo
pradkationem , quaneceßeeß cor adfli-
ftum recreari, gaudere, fummaque vo-
luptate ajficlj fi modo credat , hac fibi
contigiße a Chrißo ?
lam vero adconßrmandam talem fidem
multoties Deus in Veteri Teßamento hoc
fuum Euangelium atque 'Nouum Teßa-
mentum per prophetas promißt ; ficut et
Paulus inquit Roman. I, 3.4. Segregatus in
Euangelium Dei , quod multo ante pro-
miferat per prophetas fuos in firipturis
fanciis de Fdiofuo , qui natus eß ex femi-
ne j etc. Et vt repetamus non nihil, pri
mum promißt , cum dixit ad ferpentem
Gen. III, IS .' inimicitias ponam inter te et
mulierem, et fernen tuum, et fernen illius:
Ipfum fernen content caput tunm , et tu
infidiaberis calcaneo eius. Atque hoc qui-
dem fernen mulier is ißius Chrißus eß, qui
caput diaboli concukauit, hoc eß,pecca
tum , mortem , inferes, omnesque horiim
vires fregit atque comminuit. Nam
absque hoc femine nemo hominum poteß
weque peccatum, neque mortem, neque
infernum viticere.
Praterea Gen. XXII. J ?£. promißt idem
Abrahamo, cum inquit: In femine tuo
benedicentur omnes gentes terrae. Atclare
teßatur Paulus Gal. III, 16 : Hoc fernen
Abrah<e Chrißum eße, qui toti orbi ter-
rarum benedixit per Euangelium* Et'
enim vbi Chrißus abefi , ibi per pe tuo h&-
ret malediclio i IIa lata contra Adamum^
et tot am eius poßeritatem , poß primum
ipfius peccatum commißum. Ideoque ob-
noxii atque rci eße coguntur peccati, mor-
tis et ßterna^ damnationis. Aduerfus
hanc vero walediclionem Euangelium
totum orbem liberat, etbenedicit cunttis
credentibus. Propterea , quod aperte
omnibus iis , qui conßdunt in hoc fernen
Abraha, annuntiat , atque polliceturbe-
nediäionem , hoc eß , declarat , eos a
peccato, morte et wferis eße liberatos3
perpetuoque iußos>, viuos ac faluuosfore,
ficut Chrißus ait loh. XI, 26: Qui credit
in me, non morieturinffiternum.
Ad htec promißt Deus Dauidi 2 Reg. VII.
[zSam. Vif 12. 13.] cum ait : Sufcitabo
fernen tuum poft te , quod egredietur de
vtero tuo, et firmabo regnum eius : Ipfe
sed.ficabitdomnmnomini meo, er ftabiliam
thronum regni eius vsque in fempiternum:
Ego ero ei in patiem, et ipfe erit mihi in
filium. Atque hoc eß illud regnum Chri-
ßi j de quo perfonat Euangelium , re*
gnum fempiternum , regnum vita*
falutit, iußitioe , ad quod ex peccati et
mortis carceribus omnes credentes per-
ueniunt. Ceterum huiusmodi promis-
fiones Euangeliae muhte inneniuntur in
aliis quoque propheih , vt Mkhea V ', 1:
Er tu Bethlehem Ephrata , paruulus es in
uullibus luda, ex te mihi egredietur, qui
fit
66$
IN NOVUM TESTAMENTVM.
664.
fitdominatorinlfrael. ItemOfie<e X III, 14: pertinere , et vfurpemus tanquam no-
De manu mortis liberabo eos, de mortere
dimam eos.
Vfdemus igitur nunc , vnum tantum
eß'e Euangelium, ficut vnus tantum Chri-
flus eß. Quandoquidem Euangelium ni-
hilaliud eß , nee eß'e poteß, quamprxdi-
catio de Chrißo, Dei et Dauidis filio, vere
Deo et homine, qui pro nobis moriendo et
refiurgendo, omnium hominum , qui er e-
dunt in ipfum, peccata, mortem et da-
mnationem fiuperauit acfiußulit. Ideo-
que Euangelium et breuis et longus fier-
mo dici poteß , nihilque intereß , fiue bre-
uius ßue copiofius defcribatur , modo ad
eundem ficopum , qui Chrißus eß, tendat.
Qui enim muhafa&a et dicJaChrißi,quem~
admodum Euangeliß<e faciunt ,recenfient,
copwßore eratione vtuntur. Qui vero
omijfa tali hißoria fimpliciter mdicant,
quantaper Chrifii mortem et refiurreclio-
nem beneficia confecuti ßmus ', breuius rem
abfioluunt , ficut diuus Petrus et Paulus \
fuis epißolis fecerunt.
Quamobrem diligenter circumfipicias,
et caueas , ne ex Chrißo Mofen quendam
facias , neue ex Euangelio legum tabulas
aut pr<ectpta tantum difiendaputes,quem-
admodum antea fiepe multis accidit , qui
hac parte fuerunt decepti. Fuitque di-
uus etiam Hieronymus , vt ex aliquot
ipfius pr<efationibus adparet , nonfiatis hie
circumjpeclus. Neque enim Euangelium
exigit noflra opera,vt iis iußitiam>atquefia~
lutem confiequamur : Immo damnatpotius
omnes humanas vires , fiolamque fidem
requirit in Chrißum , qui pro nobis pec-
cata , mortem et inferos deuicit. Atque
ita non noflris operibus , fied fiua ipfius
morte atque fiatisfiaäione vult nos iußos
ac fialuos facere , fi mortem ipfius et refiur
ßram, et nobis donatam.
Quod vero Chrißus pajfim in Euange-
lio , praterea Petrus et Paulus fiuis Epi-
ßolis mnltn prßcepta tradunt, legemque
exponunt, adnumerandum eß alüs quo-
que Chrißi operibus et benefaclis. Et fi-
cut tenere htßoi tarn de Chrißo , nondum
eß verum Euangelium ficire-, propterea
quodadhuc ignoras, eumpeccatum, mor-
tem, et fiathanam fiuperaße : Ita etiam
ädbuc nondum eß noße Euangelium , cum
tales leges et proseepta tenes : Verum
quando hanc vocem audis , qua annun-
tiat tibi, quod Chrißus vere et proprießt
tuus% vna cum fiua vita ', operibus, mor-
te, refiurre&ione. Adeoque quantus fit
ipfie, quic quid habet ,fiacit et potefl, idto-
tumtuumeffe.
Sic videmus quoque , tiusquam vebe-
mentius prxcipere Chrißum, fiedbenignis
vbique voeibus nos allicere atque inüita-
re, vt, cum dielt: Beati paupere3 etc. Et
Apoßoli pajfim vtuntur his verbis : Ad-
hortamur, admonemus^rogamus; vt nus-
quam non dar e appareat , Euangelium
non eßelibrum quendam legum, fied tan-
tum commendationem beneficiorum Chri-
ßi , qu<e pereipiunt omnes credentes.
Mo/es autem fiuis voluminibus vbique vr-
get , exigit, minatur, äjßigit et punit
acriter, vt qui ßt legislator et exaffor.
Atque inde eß, quod credenti non eß po-
fita lex, ficut Paulus inquit, eo, quod per
fiolam fidem iufius, viuus etfialuus effici-
tur ,. nihilque amplius neceße habet , nifi%
vt talem fidem per bona operd tefiatam
reddat.
Immo vero , vbi eß verafides, nullo
modo poteß latere, Jed oßendit fi atque
erumpit , confitetur aperte et docet tale
reäionem ac vi&oriam credamus ad nos\ Euangelium cor am homhubus t vel cum
Vv2 fium-
665
PRAEFAT10 D. MARTINI LVTHERI IN NOVVM TESTAMENTVJI.
666
fttnmo capitis pericuh : Prsterea autem.Et faceret profoSo oper<e prctium hotno
tot am vham , emnesque acTwnes conßrt \pius atque ßudioßus Cbrißianx religionis,
atque dirigit ad proximi vtilitatem , non (i hos libros primnm et potißlmum euoU
folurn iianjü operam y vt et tue hanc gra
tiam atque Euangeliumconßequatur ; ve- v/m taut familiäres , vt non magis fuos
ruvt etiam omnibus ßacultatibus et vi fi-
lteret , r edder et que quotidiana leäione et
vngues , quam kos libros notos b aber et.
bus hunc adtuuando , quemadwoduw vi- , Seque enim in bis multaßacJa feu mira~
det , ömßum jeciße , cuius exemplumet\cula Chrißi defiripta inuenies 3 verum
ipße ßequi ßudet. Atque hoc eß, quod.egregie depiclumvulebis, id, quod caput
Cbrtßus ßgnißcauit , cum poßremo nihil eß Euangelii ac pietatis , ficut ßupra di-
aliud in rihindatis deckt difiipnlis , nifi ßputaui , quoviodo videlicet fides in Cbri-
vt ße inuicem dili gereut. Hoc enim firre ' Jlum ptccatum , mortem atque inferos
teßimonium dixit eorum , qut ßti eßent e t er tat acßuperet, proque bis iußitiam,
dßipuü, vereque crederent. Et rette viutm atque ßalutem eeternam largiatur.
ßne : Nam vbi charitas et bona operaße , Namfi alter utro carendum ejfet , velope-
non [exßnunt , ibinulla fides ,nuüuwEu- ribus vel verbis Chrißi , modis omnibus
üngelmm, nulla dem que Chrißi cognitio m allem igiorare Chrißi faäa, quameius
ßdejfe poteß.
Atque kecßane eß reclif/ima ratio itidi-
iandi de ßacris libris, eusquedißcemendi.
Ideoque omnes pietatis fludioß dabunt
$peram, ne corfundant Legem et Euan-
gelium.
QVI SINT FOTISSIMI LIBRI
TESTAMENTI.
NOVI
Ex bis iam poteris perßpkue iudicare de
omnibus libris Ncui Teßamenti , re-
Be que dißcernere atque ßatuere , qut fint
pneßantijßmi. Kam dubium non efh quin
Euangelium loannis et Epißolg Paulis
prtßertim ea, qti£ ad Romanos eßßcripta,
longe excellant reliquos libros omnes,
meritoque bis debet palmarium concedi,
verbis ßeu concionibus priuari. Non enim
multum Chrißi opera mihi profiint, ßed
verba eins dam vi tarn, quemadmodumet
ipfe dixit.
Cum igitur Joannes Chrißi fad a bre-
u'ius , conciones vero eius copiofe fuo Eu-
angelio deßcribit : AM autemEuangelißg
e contra vberius bißoriam faäorum
Chrißi ex pikant, fermones eius non ita
multosrecenßenti dub'ttarinondebet, quin
loannis Euangeliu?n , quod inter reliqua
tria tanquam arcem occupauit , ßalu-
taribus Chrißi doclrinis tradendis, pri-
mo locoßt habendum. Ad eundem
etiam modum epißolee Pauli et Petri
tribus reliquis euangelißis , quos
ßmiüter excellunt 3 ßuntpree-
ponendx.
CATA-
€6y
JVANGELIVM S£CVNDVM MATTHAEVM, CAP.l.
66g
I.
irwa:«^//«»
1 Matthat.
2.
•
Marti.
3-
-
Luca.
4-
-
loannis.
5-
ASia Apofiolorum confcripta a Luca Euan-
geMa.
6.
Epißola Pauli ad Romanos.
7-
.
1 ad Corinthios.
8-
•
2 ad Corinthios.
<?.
•
ad Galatas.
10.
-
ad Epheßos.
ii.
-
ad Philippenfes.
12.
-
ad Cohjfenfes.
13-
-
1 ad Thejfalon.
CAT ALO
LIBRORVM NOVI
14.
15-
16.
17«
18.
19.
20.
21.
22.
23.
GVS
TESTAMENTE
Epißola Pauli 2 ad Thejfalon.
. - 1 ad Timotheunir.
2 ad Timotheum.
• - ad Titum.
ad Phikmon.
Petri epißola prima.
fccunda.
loannis epißola prima,
fecunda.
tertia.
Epißola ad Hebraos.
Epißola Iacobi.
Epißola Iuda.
Apocalypßs Ioannis.
INCIPIT
EVANGELIVM SECVNDVM MAT-
THAEVM.
CAP1TVLVM I.
Liber generatioms Iefu Chrifti, fijii Da-
vid , filii Abraham*
Abraham a genuit Ifaac, * Luc.j) 4.
Ifaac atitem genuit Iacob.
lacob autem genuit ludam, et fratres eius.
Iudas autem genuit Phares, et Zara, de
Thamar.
Phares autem genuit Hefron.
Hefron autem genuit Ram.
Ram autem genuit Aminadab.
Aminadab autem genuit Nahafforh
Nahaffon autem genuit Salma.
Salma autem genuit Boas, de Rahab.
Boas autem genuit Obed ex Rhuth.
Obed autem genuit feffe.
lefle autem genuit Dauid regem,
J>auid autem rex genuit Salomonen),
tx ea, ejus fuit Vriae,
Salomon autem genuit Roboam,
Roboam autem genuit Abia4
Abia autem genuit Afla,
Afia autem genuit lofaphat,
lofaphat autem genuit loram,
loram autem genuit Oxiam.
Oxia autem genuit Iotham.
lotham autem genuit Achas,
Aehas autem genuit Exechiam,
Exechias autem genuit Manafle.
ManafTe autem genuit Amon,
Amon autem genuit lofia*
lofia aurem genuit Techonia , et fratres
eius, in transmigratione Babylonis,
Et poft transmigrationem Babylonis
Iechonia genuit Sealthiel.
Sealrhiel autem genuit Zorobabel,
Zorobabel autem genuit Abiud.
Abiud autem genuit Eliachim.
Eliachim autem genait Axor#
Vv 3 Aior
§69
EVANGELIVM MATTH
AEl7
C A P, I. IL
670
Axor autem genuit Sadoch.
Sadoch autem genuit Achim.
Achim autem genuit Eliud.
Eliud autem genuit Elea^ar.
Eleaxar autem genuit Mathan*
Mathan autem genuit Iacob.
Iacob autem genuit Iofeph, virüm Ma-
ria?, de qua natus eft Ihefus, qui vocatur
Chriftus.
Omnes itaque generationes ab Abra-
ham vsque ad Dauid, generationes quatuor-
decim ; et a Dauid vsque ad transmigra-
tionem Babylonis, generationes quatuorde-
cim ; et a transmigratione Babylonis vs-
que äd Chriftum , generationes quatuor*
decim.
Chrifti autem * generatio fic erat ? Cum
effet defponfata mater ihefu Maria Iofeph,
antequam conuenirent, inuenta eft in vtero
habens de Spiritu fan&o* Iofeph autem,
vir eius, cum effet iuftus, et nollet eam tra-
ducere, voluit occulte dimittere eäm. Haec
autem eo cogitante, ecce, angelus Domini
apparuit in Tomnis Iofeph, dicens : Iofeph,
fili Dauid, noli timere accipere Mariam,
coniugemtuam ♦ quod enim inea natum eft,
de Spiritu fan&o eft. Pariet autem filiüm,
et vocabis nomen eius Ihefum ; ipfe enim
faluum faciet populum fuum a peccatis eo-
rum«. * Luc. 1, 31. c. 2, 4-fqq.
Hoc autem totum fa£tum eft , vt imple-
retur , quod dictum eft a Domino , per pro-
phetam , d dicentem : Ecce , virgo in vtero
habebit, et pariet filium, et vocabitur nomen
eius Emanuel , quod eft interpretatum ;
Nobiscum Deus« a Efaia 7, 24.
Exfurgens autem Iofeph a fomno , fecit,
ficut praeceperat ei angelus Domini ♦ et ac -
cepit coniugem fuam. Et non cognofce-
bat eam, donec peperit fJlium fuum primo-
genitum, et vocauit nomen eius Ihefum.
CAPITVLVM II,
Cum ergo natus eflet Ihefus in Bethle-
hem ludaea , in diebus Herodis regis,
ecce , magi ab Oriente venerum lerbfoly-
mam, dicentes : Vbieft, qui natus eft rer
Iudsorum ? vidimus enim ftellam eius in \
Oriente , et venimus adorare eum.
Audiens autem Herodes rex, turbatus eft,
et omnis Hierofolyma cum illo«. Et con-
gregans omnes principes facerdotum , et
fcribas populi, fcifcitabatur ab eis,vbi Chri-
ftus nafceretur, At illi dixerunt ei : In i
Bethlehem Iudaeae«. Sic enim fcriptum eft I
per m prophetam : Et tu Bethlehem , terra |;
luda , nequaqüam minima es in principibus
luda : Ex te enim exie* mihi dux, qui regat
populum meum Ifrael* a Mich", /, r.
Tunc Herodes dam vocatis magis, dili-
genter didicit ab eis tempus ireliae, qua? ap-
paruerat eis, et mittens illos in Bethlehem,
dixit : fte,et interrogate diligenter de pue-
ro , et cum inueneritis, renuntiate mihi, vt
et ego veniens adorem eum.
Qui cum audiffent regem , abierönt. Et
ecce, ftella, quam viderant in Oriente, ante«
cedebat eos, vsque dum veniens ftaretfu-
pra , vbi erat puer. Videntes autem ftel-
lam, gauifi funt gaudio magno valde. Et in-
trantes domum , inuenerunt puerum cum ]
Maria, matre eius, et procidentes,adoraue-
runtfeum. Et apertis thefauris fuis, obtu-
lerunt ei munera, aurum, thus et myrrhanl.
Et refponfo accepto in fomnio, ne redirent
ad Herodem, per aliam viam reuerfi funt in
regionem fuam.
Qui cum recefluTent , ecce , angelus Do-
mini apparuit Iofeph in fomnis , dicens:
Surge, etaccipe puerum, et matrem eius,
et fuge in Aegyptum, et efto ibi, vsque dum
dicam tibi : Futurum eft enim, vt Herodes
quaerat puerum, ad perdendum eum, Qui
confur-
EVANGELIVM MATTHAEI* CAP. IL III*
*7l
confjrgen^accepit puerum et matrem eius
in nocte,et feceflit in Aegyptum. Et erat
ibi vsque ad obitum Herodis, vt adimple-
retur quod diftum eft a Domino per a pro-
phetam , dicentem : Ex Aegypto vocaui fi-
lium meum. ; Ho/ea n, i. Num. 23, 17.
Tunc Herodes videns , quoniam illufus
eflet amagis,iratuseftvalde,etmittensocci-
ditomnespueros, qui erant in Bethlehem, et
in omnibus finibus eius, a bimatu et infra ; fe-
cundum tempus, quod quaefierat a magis.
Tunc impletum eft, quod dictum eft per
leremiam a prophetam, dicentem : Vox in
Rama audita eft lu&us, ploratus et vlulatus
multus : Rachel plorans filios fuos, et no-
luit confolari , quia non funt. a lerem. 3z,/.
Defun&o autem Herode, ecce, angelus
Domini apparuit in fomnis lofeph in Ae-
gypto,dicens : Surge, et accipe puerum, et
matrem eius , et vade in terram Ifrael ; de-
fun£ti funt enim , qui quaerebant animam
pueri. Qui confurgens , accepit puerum,
et matrem eius , et venit in terram Ifrael.
Audiens autem , quod Archelaus regnaret
in ludaea pro Herode, patre fuo, timuit illo
ire, etammonitus in fomnis feceflit in partes
Galilaea?. Et veniens habitauit in ciuitate,
qua? vocatur Naiareth , . vt adimpleretur,
quod di£tum eft per prophetas : * quoniam
Nazarseus vocabitur,
* Iudic. 13, y. 7. Numeror. 6, 2. fqq.
CAPITVLVM III,
In diebus autem illis venit Ioannes * ba-
ptifta, prsedicans in deferto ludaeae, et di-
cens : Pccnitentiam agite, appropinquauit
enim regnnm ccclorum. Hie eft enim, de
quo dictum eft per Efaiam f prophetam, di-
centem : Vox clamantis in deferto , parate
Yiam Domini , re£ks facite femitas eius.
* Mar eil, 4. Luc. j,j. \EfaU4.o,3.
Marci Jt 2,
672
Ipfe autem Ioannes habebat * veftimen-
tum de pilis camelorum , et zonam pelli-
ceam circa lumbos fuos ; efea autem eiut
erat locuftae et mel fylueftre. Tuncexibat
ad eum Ierofolyma , et ©mnis ludsea , et
omnis regio circa lordanem ; et baptiza-
bantur ab eo in Iordane, confitentes peccata
fua. * Marci z, 6.
Videns autem multosPharifseorum etSa-
ducasorum , venientes ad baptifmum faum,
dixit eis : * Progenies viperarum , quis de-
monftrabit vobis fugere a Ventura ira ? Facite
ergo £ru£tus dignos peemtentise. Et ne ve-
litis dicere intra vos ; Patrem habemus
Abraham. Dico enim vobis, quoniam po-
tens eft Deus, de lapidibus iftis fufeitare fi-
lios Abrahae. Iam enim fecuris ad radicem
arborum pofita eft : Omnis ergo arbor,
qu3E non racit frutlum bonum,exciditur,et
in ignem mittitur. * Luc<e3i'j.
Ego quidem baptizo vos aqua in pccni-
tentiam , qui autem poft me venturus eft,
fortior me eft , cuius non fum dignus cai-
ciamenta portare : Ipfe vos baptizabit Spi-
ritu fan£to et igne : cuius ventilabrum in
manu fua, et permundabit arcam fuam, et
congregabit triticum in horreumfuum, pa-
leas autem comburet igne inextinguibili.
Tunc venit Ihefus aGalilaea in lordanem
ad Ioannem , vt * baptizaretur ab eo. Io-
annes autem prohibebat eum, dicens: Ego
a te debeo baptizari, et tu venis ad me? Re-
fpondens autem Ihefus, dixit ei : Sine mo-
do , fic enim decer nos implere omnem iu-
ftitiam. Tunc dimifit eum. Baptizatus
autem Ihefus conteftim afeendit de aqua.
Et ecce,aperti funt eicccli,et vidit Spiritum
Dei defeendentem ftcut columbam , et ve-
nientem fuper ipfum. Et ecce, vox de cec-
lis, dicens: Hie eft filius meus dileftus, in
quo mihi bene placitum eft.
* Marci z, 9. Luctj, 21. loh, 1,33.
. CAP.I-
«7:
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP. IV. V.
674
CAPITVLVM IV.
Tunc Ihefus *4u&us eft in defertum a
Spiritu , vt tentarctur a diabolo. Et
cum ieiunaffet quadraginta diebus , et qua-
draginta no&ibus ; poftea efuriit. Et ac-
cedens ad eum tentator ille, dixit ei : Si filius
Dei es, die, vt lapides ifti panes fiant. Qui
refpondens, dixit: Scriptum f eft : Non in
folo pane viuit homo , fed in omni verbo,
quod procedit de ore Dei. * Marci i, 12.
Luca 4, 1. . j- Deuteron. <?, 3- Lucs 4, 4.
Tunc aflumpfiteum diabolus infan&am
ciuitatem, et ftatuit eum fupra pinnaculum
templi, et dixit ei : Si filius Dei es, mitte te
deorfum; feriptum* eft enim: Quia ange-
lis fuis mandauit de te , et in manibus tol-
lem: te,ne forte offendas ad iapidem pedem
tuunu At illi Ihefus : Rurfum f feriptum
eft : Non tentabis Dominum Deum tuum.
* Pf. 91, u. 12. j Deut. 6, 16.
Iterum afTumpfit eum diabolus in mon-
tem excelfum valde , et oftendit ei omnia
regna mundi, et gloriam eorum, et dixit ei:
Haec omnia tibi dabo , fi cadens adoraueris
me. Tunc dixit ei Ihefus : Vade, fatana,
feriptum eft enim : Dominum, Deum tuum,
adorabis, et illi foli feruies. Tunc reliquit
eum diabolus, et ecce, angeli acceflerunt, et
miniftrabant ei.
Cum autem audiffet Ihefus, quod Ioan-
nes traditus eflet, feceflit in Galilaeam, etre-
li£ta ciuitate Naxareth, venit, et habitauit in
ciuitateCapernaum maritima, in finibusZa-
bulon et Nepthalim : vt adimpleretur,
quod di£him eft per j Efaiam prophetam :
Terra Zabulon , et terra Nepthalim , via
maris translordanem Galiläa gentium. Po-
pulus, qui ambulabat in tenebris, vidit lu-
cem magnam, et fedentibus in regione vm-
brse mortis, lux orta eft eis. * Efaiag, 1. 2.
cere : Pcenitentiam agite, appropinquauit
enim regnum ecelorum. * Marc. 1, 14. if.
Ambulans autem Ihefus iuxta mare Ga-
liläa, * vidit duos fratres, Simonem, qui
vocatur Petrus, et Andream, fratrem eius,
mittentes rete in mare; erant enim pifca-
tores. Et ait Ulis : Venite poft me, et fa-
ciam vos fieri pifeatores hominum. At Uli
continuo relikHs retibus fecuti funt eum.
* Marci 1, 16. 17. 18. Lucs V,g. 19.
Et procedens inde , vidit alios duos fra-
tres, Iacobum Zebedaei,et Ioannem, fratrem
eius, innaui cum Zebedaeo,patre eorum, refi-
cientes retia fuaj et vocauit eos.Illi autem fta-
tim, reli&is retibus et patre, fecuti funt eum.
Et cireuibat Ihefus totam Galilasaro, do-
cens in fy nagogis eorum, et praed icans Euan-
gelium regni , * et fanans omnem languo-
rem, et omnera infirmitatem in populo. Et
abiit fama eius in totam Syriam ; Et obtu-
lerunt ei omnes male habentes , variis lan-
guoribus et tormentis eomprehenfos,et qui
daemonia habebant, et lunaticos, et paraly ti-
cos ; et curauit eos. Et fequebantur eum
turbae multae de Galilaea, et Decapoli,et de
Ierofolymis, et de Iudaea, etlordane.
Marci 3, 8-io. Luc.4, 14.
CAPITVLVM V.
Videns autem Ihefus turbas , afeendit in
montem, et cum fediflet, acceflerunt
ad eum difeipuli eius, et aperiens os fuum,
docebat eos , dicens : * Beati pauperes fpi-
ritu, quoniam ip forum eft regnum coclorunt
Beati mites,quoniam ipfipoflidebunt terram.
Beati qui lugent,quoniamipfi confolabuntur.
Beati qui efuriunt et fitiunt iuftitiam , qua?-
niam ipfi faturabuntur. Beati mifericor-
des, quoniam ipfi mifericordiam confequen-
tur. Beati mundo corde , quoniam ipfi
Deum videbunr«. Beati paeifici 9 quoniam
Exinde eeepit Ihefus * praedicare, «t di- j Dei fiiii vocabuntur. Beati qui perfecu«
tioneßj
677
EVANGELlVM MATTHAEI. C&P. V.
67 6
tionem patiuntur propter iuftitiam , quo-
jiiam ipforum eft regnum ccclorum. Bea-
ti eftis, cum maledixerint vobis nomine?,, et
perfecuti vos fuerint, et dixerint omne ma-
lum aduerfus vos , mentientes propter me.
Gaudete et exultate, quoniam merces veftra
copiofa eft in ccclis :. ßc enim perfecuti
funt prophetas, qui fuerunt ante vos,
* Luc. 6, 20.
* Vos eftis fal terrae.; quod fi fal infa-
tuatus fuerit, quo falietur ? Ad nihilum
valet Vitra, nifivt mittatur foras,et concul-
cetur ab hominib'us. Vos eftis lux mundi.
Non poteft ciuitas abfcondi fupra montem
pofita: neque f accendunt lucernam, et po-
nunt eam fub modio , fed fuper candela-
brum,vt luceat omnibu$,quiindomo funt, j
Sic luceat lux veftra coram hommibus, vt
videant opera veftra bona, et -glorificent Pa-
trem veftrum , qui in ccclis eft.
* Marc.ß,p. Luc. 14,34. Luc. <?, 16. et 11,33.
Mar ci 4,21.
Nolite putare, quoniam veni tblüefe le-
gem aut prophetas : non veni foluere, fed
adimplere. Amen quippe dico Vobis, *do-
nec tranfeat ccclum et terra , iota vnum
aut apex vnus non prsteribit.a lege, donec
omnia 'fiant. * Luc. 16 y in.
Qui ergo foluerit vnum de mandatisiftis
minimis " et docuerit fic homines , minimus
vocabitar in regno ccclorum : Qui autem
fecerit et docuerit, hie magnus vocabiturin
regno^ccclorum.
Dicö enim vobis : Nifi äbundauerit
iuftitia veftra plus, quam Scribarüm et Pha-
rifeeorum , non intrabitis in regnum ccclo-
rum.
Audiftis, quia diclum * eft antiquis : Non
oeeides ; qui autem oeeiderit, reus erit iudi-
cio« Ego autem dico vobis : Quia omnis,
qui irafeitur fratri fuo , reus erit iudicio :
qui autem dixerit fratri fuo, racha, reus erit
S. L. Pars XIV,
concilio : qui autem dixerit, fatue, reus erit
gehennae ignis. * Exod. 20, 13. Deut.f, Z7.
Si ergo öfters munus tuum ad altare , et
ibi recordatus fueris, quia fratfer tuus habet
aiiquid aduerfum te , relinque ibi munus
tuum ante altare, et vade prius reconciliare
fratri tuo , et tunc veniens ofFeras munus
tuum.
Efto confentiens * aduerfario tuo cito,
dum es in via cum eo, ne forte tradat te act-
uerfarius tuus iudici,et iudex tradat te ml-
niftro,et in.carcerem mittaris. Amen, di-
co tibi,*non exibis,donec reddas nouiffimum
quadrantem. * Luc. 12, jg.
Audiftis, quia dictum eft antiquis : * Non
mecchaberis. Ego autem dico vobis : quia
omnis , qui viderit mulierem ad coneupi-
feendum eam, iam mecchatus eft eamincor-
de fuo. * Exod. 20, 14. Deut.y, ig.
Quodfi * oculus tuus dexter fcandalizat
te , erue eum , et proiiee abs te» Expedit
enim tibi , vt per^eat vnum mebrorum tuo-
rum, quam totum corpus tuum mittatur in
gehennam. Et ü dextra manus tua fcanda-
lizat te, abfände eam, et proiiee abs te. Ex-
pedit enim tibi, vt pereat vnum mebrorum
tuorum , quam totum corpus tuum eat in
gehennam. *Matth.i#>7.g.
Dictum eft autem : * Quicunque dimi-
ferit vxorem fuam , det ei libellüm repudii»
Ego autem dico vobis : Quia ömnis, qui di-
miferit vxorem fuam , excepta fornicatio-
nis caufa, facit eam mecchari, et qui dimif-
fam duxerit, aduherat.
* Dem, 24,1. Matth.c.19,7. Mar 'ci 10,4.
Iterum audiftis, quia dictum eft antiquis:
* Non periurabis , reddes autem Domino
iuramenta tua. Ego autem dico vobis ;
Non iurare omnino, neque per ccclum, quia
thronus Dei eft; neque per terram, quia fea-
bellum eft pedum eius ; neque per /erofo-
lymarii, quia ciuitas. eft magni regis ; ne-
Xx que
*77
"EVANGELIVM MATTHAEI. CAP. V. VL
6?8
que per cäput tuum lurauens , quia non
potes vnum capillam album facere aut ni-
grum. Sitautem fermo vefter: Eft, eft;
non, non. Quod enim his abundantius eft,
a malo eft. * Leuit. 19, 12.
Auiiftis, quia di&um eft : * Oculumpro
oculo , dentem pro dente. Ego autem di-
co vobis : non refiftere malo , fed fi quis te
percuflerit in dexteram maxillam tuam, prae-
be illi et alteram : Et ei , qui vult tecum
in iudicio contendere, et f tunicam tuam
tollere, dimitteei etpallium • et quicunque
te angariauerit mille paffus , vade cum illo
et alia duo. Qui autem petit a te, da ei,
et volenti mutuare a te ne auertaris.
f £xod. 51, 24, Deut. 19, u* Leuit. 24, 20.
f Luc* 6, 2g,
Audiftis , quia di£him eft : * Diliges pro-
ximum tuum, et odio habebis inimicum
tuum. Ego autem dico vobis : f Diligite
inimieos veftros, benefacite his, qui ode-
runt vos , et orate pro perfequentibus et
calumniantibus vos, vt litis filii Patris ve-
ftri , qui in ccclis eft, qui folem fuumoriri
facit fuper bonos et malos, et pluit fuper
iuftos et iniuftos. Si enim diligitis eos, qui
vos diligunt, quam mercedem habebitis?
Nonne et publicani hoc faciunt ? Et fi fa-
lutaueritis fratres veftros tantum3 quidam-
plius facitis ? Nonne et ethniei hoc faci-
unt ? Eftote ergo vos perfe&i , ficut et Pa-
ter vefter eceleftis perfeäus eft.
* Leuit. 19, 18. | Luc. 6, 27.
CAPITVLVM VI.
Attendite, ne mifericordiam veftram fa«
ciatis coram hominibus, vt videamini
ab eis, alioquin mercedem non habebitis
apud Patrem veftrum, qui in ccclis eft. Cum
ergo facis mifericordiam,noli ante te tuba ca-
nere, ficut hypoeritae faciunt in fynagogis et
in vicis,
Amen, dico vobis, reeeperunt mercedem
fuam. Te autem faciente mifericordiam,
nefeiat finiftra tua, quid faciat dextratua,
vt fit mifericordia tua in abfcondito ; et Pa-
ter tuus , qui videt in abfcondito, reddettibi
inmanifefto.
Et cum oratis, non fitis ficut hypoeri-
tae, qui amant in fynagogis et in angulis
platearum ftantes orare , vt videantur ab ho-
minibus. Amen, dico vobis, reeeperunt
mercedem fuam. Tu autem, cum oraue-
ris, intraineubiculumtuum', etclaufo'oftio
tuo ora;Patrem tuum in abfcondito; et Pa-
ter tuus, qui videt in abfcondito, reddet tibi
in manifefto.
Orantes autem, nojite multum Ioqui, fi-
cut ethniei faciunt, putantenim, quod in
multiloquio fuo exaudiantur. Nolite ergo
afljmilari eis; feit enim Pater vefter, quibus
opus fit vobis , antequam petatis eum. Sic
ergo vos orabitis :
Pater * nofter, qui es in ccclis: San£tifi-
cetur nomen tuum :. Adueniat regnum
tuum : Fiat voluntas tua , ficut in ccclo et
in terra : Panem noftrum quotidianum da
nobis hodie : Et dimitte nobis debitanoftra,
ficut et nos dimittimus debitoribus noftris:
Et nenosinducas intentationem: Sedlibera
nos a malo. Amen. Si enim dimiferiti$
hominibus peccata eorum , dimittet.et vo-
bis Pater vefter eceleftis delicla veftra. Si
autem non dimiferitis hominibus, f nee Pa-
ter vefter dimittet vobis peccata veftra»
' Luc. 17, 2. f infra c. i8-> 3J- Marc. 77, 26.
Cum autem ieiunatis, nolite fieri, ficut
hypoeritae , trißes. Exterminant enim fa-
cies fuas, vt pareans hominibus ieiunantes.
Amen, dico vobis, reeeperunt mercedem
fuam.
Tu autem, x:umieiunas, vnge caput
tuum, et faciem tuam laua , ne videaris ho*
vt honorifkentur ab hominibus. | minibus ieiunans, fed Patri tuo, qui eft in
ab*
679
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP. VI. VII,
6g<*
abfcondito: Et Pater tuus, qui videt in ab-
fcondito, reddet tibi in manifefto.
Nolite thefaurizare vobis thefauros in ter-
ra, vbi aerugo et tinea demolitur, et vbi
fures effodiunt etfurantur. Thefaurixate
autem vobis thefauros in ccclo , vbi nee aer u-
go nee tinea demolitur, et vbi fures non ef-
fodiunt, nee furantur. Vbi * enim eft the-
fäurus tuus, ibi eft cor tuum. * Luc. 12,34.
Lucerna * corporis tui eft oculus tuus.
Si oculus tuus fuerit fimplex , totura corpus
tuum lucidum erit: Si autem oculus tuus
fuerit nequam , totum corpus tuum tene-
brofum erit. Si ergo lumen, quod in te eft,
tenebrs funt, ipfae tenebrae quantaeerunt.
* Luc. ih 34.
Nemo poteft duobus döminis feruire: *
Aut enim vnum odio habebit, etalterum
diLiget ; aut vnum fuftinebit, et alter um con-
temnet. Non poteftis Deo feruire, et mam-
monae. Ideo dico vobis : f ne folliciti fitis
animae veftrae , quidmanducetis, neque cor-
pori veftro , quid induamini. Nonne ani-
ma plus eft, quam efea, et corpus plus, quam
veftimentum ? Refpicitevolatiliacccli, quae
non ferunt , neque metunt , neque congre-
gant in horrea , et Pater vefter eceleftis pafeit
iila. Nonne vos magis pluris eftis Ulis ?
* Luc. 16, 13. f Luc. i2y 34.
Quis autem veftrum cogitans poteft ad-
iicere ad ftaturam fuameubitum vnum? Et
de veftimentis quid foliciti eftis ? Confide-
rate lilia agri, quomodo crefeunt. Non la-
borant,neque nent. Dico autem vobis : quo-
niam nee Salomon in omnia gloria fua coo-
pertus eft ficut vnum ex iftis. Si autem foc-
num agri, quod hodie eft, et cras in clibanum
mittitur, Deus fic veftit, quanto magis vos,
modicae fidei ?
Nolite ergo foliciti efle , dicentes : Quid
manducabimus , aut quid bibemus i aut quo
operiemur? Hsec enim omnia gentesinqui-
runt. Seit enim Pater vefter, quia bis Omni-
bus indigetis. Quaerite ergo prinium re-
gnum Dei, et iuftitiäm eius , et haec omnia
adiieientur vobis. Nolke ergo foliciti efle
in craftinum; craftinus enim dies folicitus
eritfibiipfi. Sufticit dieimalitiafua.
CAPITVLVM VII.
Nolite * iudicare, et non iudicabimini
Quo enim iudicio iudicaueritis, iudica-
bimini: Et qua f menfura menfi fjieritis, re~
metietur vobis. Quid autem vides feftucam
. in oculo fratris tui, et trabem in oculo tuo
non vides? Aut quomodo dicis fratri tuo :
Frater, fine , eiieiam feftucam de oculo tuo,
et ecce, trabs eft in oculo tuo? Hypocrita,
eike primum trabem de oculo tuo , ettunc
videbis , vt eiieias feftucam ex oculo fratris
tui. * Luc. 6, 37.38. j Marc. 4, 24.
Nolite dare fanftum canibus, neque mit-
tatis margaritas veftras anteporcos, ne forte
conculcent eas pedibus fuis, et canes conuerfi
dirumpant vos.
Petite,* et dabitur vobis ; quserite, et
inuenietis ; pulfate , et aperietur vobis.
Omnis enim, quipetit, aeeipit, et qui qusrit,
inuenit, et pulfanti aperietur. Aut quis eft
ex vobis homo, quem fi petierit filius fuus pa-
nem ,nunquid lapidem porriget ei ? aut fi pi-
icempetierit,nunquid ferpentem porriget ei?
Si ergo vos, cum litis mali, noftis bona dona
dare filiis veftris, quanto magis Pater vefter,
quiineceliseft, dabitbonapetentibus fe?
* Luc. u,p. loh. 16 ', 23. 24.
Omnia * ergo , quaeeunque vultis, vt
faciant vobis homines, et vos facite iliis. Haec
eft enim lex et prophetae. " Luc. 6, 31.
Intrate* peranguftamporram; quia lata
porta et fpatiofa via eft, quae duck ad perdi-
tionem, et multi funt, qui intrant peream;
quia angufta porta et ar£ta via eft , qua; ducit
ad vitam, et pauci funt , qui inueniunt eam,
s Luc. zj, 24,
Xxa Auen-
6gi
EVANGELIVM MATTHAEI. C AP. .VII. VIII.
682
Attendite a falfis prophetis , qui vem-unt
ad vos in veftimentis ouium , intrinfecus au-
tem funt lupi rapaces. A fructibus eorum
cognofcetis eos. Nunquid * colligunt de
fpinis vuas, aut detribulisficus? Sic omnis
arbor bona fru£tus bonos facit , mala autem
arbor malos fru&us facit. Non poteft au-
tem arbor mala bonos fru&us facere, neque
arbor bona malos fru£tus facere. Omnis
arbor, queenon facit fru£lum bonum, exci-
detur, et in ignem mittetur. Igitur ex fru-
ctibus eorum cognofcetis eos.
* Luc. 6> 44.
Non omnis , qui dick mihi , Domine,
Domine, intrabit in regnum ccclorum , fed
qui facit voluntatem Patris mei , qui in ccc-
liseft, ipfe intrabit in regnum ccclorum.
Multi dicent mihi in illa die : Domine, Do-
mine, nonne in nomine tuoprophetauimus,
et in nomine tuo daemonia eieeimus, et in
nomine tuo virtutes multas feeimus? Et
tunc confitebor illis: * quianunquamnoui
vos ♦ difeedite a me, omnes , qui operamini
iniquitatem. ,*Pf^p,
Omnis ergo , * qui audit verba mea haec,
et facit ea, affimilabitur viro fapienti, qui
xdificauit domum fuam fuper petram , et
defeendk pluuia , et venerum flumina, et
fiauerunt venti, et irruerunt in domum il-
lam , et non cecidit : fundata enim erat fu-
per petram. Et omnis, qui audit verba mea
haec, et non facit ea, fimilis erit viro ftulto,
qui cedificauit domum fuam fuper arenam,
et defeendit pluuia, et venerum flumina, et
flauerunt venti, et irruerunt in domum il-
lam, et cecidit, fuitque ruina eius magna.
* Luc. 6, 47. 48.
Etfaftum efty com confummafFet Ihefus
verba ha?c , admirabantur turbse fuper do-
örina eius. Erat enim * docens eos, ficut
poteftatem habens , et non ficut feribae.
* Marc. 1,22. Luc. 4, j2.
' CAFITVLVM VIR
Cum autem defeendiflet de monte, fecu-
tx funt eum turbae multae. £t ecce,
leprofus veniens adorabat , eum , dicens:
Domäne, * fi vis, potes me mundarer Et
extendens manumlhefus3tetigit eum^icensji
Volo , mundus efto. Et confeftim eft
mundata lepra eius. Et ak illi ' Ihefus :
Vide, nemini dixeris: fed vade, oftende te
facerdotibus, et offer munus tuum , quod
praeeepk Mofes in teftimonium il}is.
* Marc. 1 , 4.0. Luc. y, 12.
Cum autem introiffet Capernaum, *
acceflit ad eum Centurio, rogans eum, et di-
cens : Domine, puer meus iacet in domo
paralyticus, et male torquetur. Et ait illi
Ihefus: Ego veniam ,, et curabo eum. Et
refpondens Centurio, ait illi : Domine, non
fum dignus, vtintresfubte&um meum, fed
tantumdieverbum, et fanabkur puer meus:
nam et ego homo fum fub poteftate confti-
tutus, habens fub me milites, et cjico huic ;
Vade, etvadit; etalteri: veni, etvenit; et
feruo meo: fac hoc, et facit. Audiens au-
tem hoc Ihefus, miratus eft, et fequentibus
fe dixk : Amen, dicovobis, noninuenitan-
tam fidemin Krad. Dicoautem vobis,quod
multi ab Oriente et oeeidente venient, etre-
cumbent cum Abraham, etlfaac, eslacobin
regno ccclorum: filii autem regnieiieientur'
in tenebras exteriores; iblerit fletus et ftri-
dor dentium. Et dixk Ihefus Centurioni:
Vade, et ficut credidifti , fiat tibi. Et fana-
tuseft puer ex illa hora. " \Luc.*j?i. Ioh^rff.
Et cum veniffet Ihefus * in domum Pe-
tri, viditfoerumeiusiacentem et febricitan-
tem, et tetigit manum eius, et dimifit eam
febris, et funexir, et miniftrabat eis.
* Älarc.i^ß. Luc. 4^8-
Vefpere autem faclo , obtulerunt ei mul-
tos daemonia habentes, et eiieiebat fpiritus
ver-
m
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP. VItl. IX.
684
verbo, et omnes male habentes curauit; vt
adimpleretur , quod diüum eft per Efaiam *
prophetam, dicentem: Ipfeinhrmitatesno-
itrasaccepit,etmorbosportauit. * Eff3Af-
Videns autem Ihefus turbas multas cir
cum fe, iuflit difcipulos ire trans fretum.
Et accedens vnus fcriba , ait illi : Magifter,
fequar * te , quocunque ieris. Et dick ei
Ihefus : Vulpes foueas habent, et volueres
cccli nidos , filius autem hominis non habet,
vbi caput fimm rechnet. Alius autem de
difcipulis eins ait illi : Domine, permitte
meprimum ire, et fepelire patrem meum.
Ihefus autem ait illi: Sequereme, etdimitte
morruos fepelire mortuosfuos. * Luc.pfj.
Et afcendente eo in nauiculam , * fecuti
funt eum difcipuli eius. Et ecce, motus ma-
gnusfa&useftinmari, ita vt nauicula operi-
retur flu&ibus. Ipfe vero dormiebat. Et
accefleruntadeum difcipuli eius, et fufcita-
uerunt eum, dicentes: Domine, falua nos,
perimus. Et dicit eis Ihefus : Quid timidi
•efti?, modicae fidei? Tunc furgeos, imperauit
ventis et mari,et fa&a eft tranquillitas magna.
Porro homines miratifunt, dicentes : Qualis
eft hie, quia venti et mare obediunt ei ?
* Marc. 4,j6. Luc. 8* 22.
Et cum veniffet Ihefus transiretum in re-
gionem Gergefenorum , * oecurrerunt ei
duo habentes dzemonia, demonumentisex-
euntes, faeui nimis, ita vt nemopofiettrans-
ire per viam illam. Et ecce , clamauerunt
dicentes : Quid nobis et tibi, Ihefu, fifi Dei ?
veniftihuc, antetempus torquere nos ? Erat
autem non longe ab illis grex pecorum [por-
corum] multorum pafeens. Daemones au-
tem rogaban't eum , dicentes : Si eiieis nos
hinc, permitte nobis abirein gregemporco-
Et ait illis
Faftores autem fugerunt, et venientes in
eiuitatem, nuntiauerunt hzecomnia, et de
his, qui daemonia habuerant. Et ecce, tota
ciuitasexiit obuiam Ihefu, et vifo eo, roga-
bant eum , vt tranfiret a finibus eorum.
CAPITVLVM' IX.
Et afeendens JJhefus in nauiculam, trans-
fretauit, et venit in eiuitatem fuam.
Et ecce , offerebant ei f paralyticum, iacen-
tem in leclo. Et videns Ihefus fidem illo-
rum, dixitparalyrico: Confide, fili, remit-
tuntur tibi peccata tua. Et ecce , quidam
deScribis dixeruntintra fe : Hicblafphemat,
Et cum vidiffet Ihefus cogitationes eorum,
dixit *. Vt quid cogitatis mala in cordibus ve-
ftris? Quid eft faciliusdicere: Dimittuntur
tibi peccata; an dicere: Surge et ambula?
Vt autem feiatis, quia filius hominis habet
poteftatem dimittendi peccata in terra ; tunc
ait paralytico : Surge, tolle Ie£him tuum,
et vade in domum tuam. Et furrexit , et
abiit in domum fuam. Videntes autem tur-
bae, timuerunt, etglorlficaueruntDeum, qui
dedit poteftatem talem hominibus.
* Marc. 2, 1. fqq. f Luc. /, 2«?.
Et cum tranfiret inde Ihefus , vidit *
hominem fedentem in telonio, Matthaeum
nomine. Et ait illi: Sequere me. Et fur-
gens, fecutus eft eum. Et factum eft, dis-
cumbente eo in domo, ecce, multipublicani
et peccatores venientes, discumbebant cum
Ihefu, et difcipulis eius. Et videntes Phari-
faei , dicebant difcipulis eius : Quare cum
publicanis et peccatoribus manducat magi-
fter vefter? At Ihefus audiens, ait: Non eft
opus valentibus medicus, fedmalehabenti-
bus. Euntes autem difeite quid fit , mife-
ricordiam * volo, etnonfacrificium. Non
fed peccatore3 ad peeni-
rum. utait uns:Ite. Atilliexeuntes,ab-
ierunt in porcos. Et ecce, magno impetu [ veni vocare iuftos
abiit totus grex perpraeeeps in mare, etmor- j tentiam.
tui funt in aquis. *Marc.f ,z. Luc. <?, z6. | * Marc. 12, 14. lue. j, 27.
Xx 3 "
\H0fex6, 6.
Tune
6ft
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP. IX. X.
685
Tunc accefterunt ad eum difcipuli Ioan-
nis, dicentes : Quare nos et Phar^faei ieiuna-
mus frequenter , difcipuli autem tui non ie-
hinant? Et ait illis Ihefus : Nunquidpoffunt
filii fpon.fi lugere , quamdiu cum Ulis eft
fponfus? Venient autem dies , cumaufere-
tur ab eis fponfus , et tunc ieiunabunt. Ne-
mo autem immittit commiffuram panni ru-
dis in veftimentum vetus : tollit enim ple-
nitudinem eius a veftimento , et peior fcif-
fura fit. Neque mittunt vinum nouum in
vtres veteres ", alioqui rumpuntur vtres , et
vinum efFunditur, et vtres pereunt ; fed vi-
num nouum in vtres nouosmittunt, et ambo
conferuantur.
Haec illo loquente ad eos, ecce, princeps
vnus acceffit , et adorabat eum, dicens : Do-
mine, filia mea modo defuncla eft, fed veni,
impone manum tuam fuper eam , et viuet.
Et furgens Ihefus, fequebatur eum, et difci-
puli eius. Et ecce, * mulier, qua? fanguinis
fluxum patiebatur duodecim annis, acceflit
retro, et tetigit fimbriam veftimenti eius.
Dicebat enim intra fe: Si tetigero tantum
veftimentum eius, falua ero. At Ihefus
conuerfus , et videns eam , dixit : Confide ,
filia ; fides tua faluam te fecit. £t f&lua
fa£ta eft mulier ex illa hora.
# Marc.f, 2f. Luc. <?, 4J.
Et cum veniftet Ihefus in domumprinci-
pis, et vidiflet tibicines , et turbam tumul-
tuantem , dicebat : Recedite , non eft enim
mortua puella , fed dormit. Et deridebant
eum. Et cum eie£ta effet turba, introiuit,
et tenuit manum eius, et dixit : Puella, fur-
ge. Et furrexit puella. Etexiithaecfamain
vniuerfam terram illam.
Et tranfeunte indelhefu, fecutifunteum
duo cccci, clamantes, et dicentes: Miferere
noftri, fili Dauid. Cum autem veniffetdo-
mum , accefterunt ad eum cccci , et dicit eis
3 hefus ; Crgdiüs, quia hoc poflum facere vo-
bis.J Dicunt ei : Vtique, Domine, Tunc
tetigit oculos eorum, dicens; Secundumfi-
dem veftram fiat vobis. j Et aperti funt
oculi eorum. Et cominatus eft eis ihefus,
dicens: Videte, nequisfciat. Uli autem
exeuntes, diuulgauerunt famam eius per to.-
tam terram illam.
Egreffis autem illis, ecce, pbtulerunt ei
hominem mutum, * daemonium haben-
tem. Et eie£to daemonio , locutus eftmtir
tus, et miratae funt turbae, dicentes: Nun<-
quam apparuit fic in Ifrael. Pharifaei autera
dicebant : In principe daemoniorum eiicit
daemones.
* infrac.12,22. Marcij,u. Luc. 11,14.
Et eircuibat Ihefus omnes ciuitates et
caftella, docens infynagogis eorum, etprse*
dicans Euangelium regni , et curans omnem
languorem, et omnem in firmitatem. Vi-
dens autem turbas , mifertus * eft eis , quia
erant vexati, et iacentes ficut oues, non ha-
bentes paftorem. Tunc dicit difcipulis fuis :
Meffis cjuidem multa, operarii vero pauci:
Rogate ergo Dominum meffis, vt mittat ope-
rarios in meflem fuam. * Marci 6^4.
CAPITVLVM X.
Et conuocatis duodecim difcipulis fuw,
dedit illis * poteftatem contra fpiritus
immundos, vt eiicerent eos, et curarent
omnem languorem, et omnem infirmita»
tem. Duodecim autem difcipulorum no-
mina fünf hsec : Primus Simon, quidicitur
Petrus ; et Andreas, frater eius ; Iacobus Ze-
bedsei , et Ioannes, frater eius ; Philippus et
Bartholomäus ; Thomas,etMatthseus publi-
canus, et Iacobus Alphaei, etLebbaeus, co«
gnomento Thadaeus ; Simon Cananaeus, et
ludas Ifcariotes, quitradiditeum.
* Marc, j, ij. Luc. 6, /j.
Hos duodecim mißt Ihefus , praecipiens
eis, et dicens: In viam gentium neabieritis,
et
687
EVANGELIVM MATTHAEI. C A P. X.
68*
et in cluitates Samaritanorum ne intrau eri-
tis ; fed potius ite ad oues, qua? perierunt,
domus IiraeL Euntes autem * praedica-
te, dicentes: quia appropinquauit regnum
ccclorum. Infirmos curate, mortuos fufci-
tate, leprofos mundate, daemones eiicite:
gratis accepiftis, gratis date. Nolite pofli-
dere aurum, neque argentum , neque pecu-
niam in zonis veftris. Noirperam in via,
neque duas tunicas, neque calceamenta, ne-
que virgam. Dignus enim eft operarius cibo
fuo. * Marc. 6y 12. Luc. 9, 2+11.
In quamcumque autenl ciuitatem aut ca-
ftellum intraueritis, interrogate, quisin ea
dignus fit, etibimanete, donecexeatis.
Intrantes autem * in domum , falutate
cam, dicentes : Pax huic domui l Et fi qui-
dem fuerit domus illa digna, veniet paxve-
ftra fuper eam ; fi autem non fuerit digna,
pax veftra reuertetur ad vos. *k Luc. 10, j.
Et quieunque * non receperit vos, ne-
que audierit fermones veftros, exeuntes fo-
ras de domo vel ciuitate, excutitepuluerem
de pedibus veftris. Amen, dico vobis : To-
lerabilius erit terrae Sodomorum et Gomor-
raeorumin die iudicii, quam illi ciuitati.
* Marc. 6,11. Lucio 3 10. fyq.
Ecee, * ego mitto vos, ficut oues in
medio luporum. Eftote ergo prudentes,
ficut ferpentes, et fimpliees, ficut eolumb*.
Cauete autem ab hominibus : tradent enim
vos in conciliis, et infynagogisfuisflagella-
bunt vos, et ad praefidesetadregesducemini
propter me, in teftimonium Ulis, et gentibus.
* Lucio, 3.
Cum autem tradent vos, nolite cogitare,
quomodo et quid loquamini •, dabitur enim
vobis in illa hora, quid loquamini. Non
enim vos eftis, qui loquimini, fed Spiritus
Patris veftri , qui loquitur in vobis,
Tradet autem frater fratrem in mortem,
ctpaterfilium; et infurgentfiliiinparentes,
et morte eos afficient : et eritis odio Omni-
bus hominibus , propter nomen meum.
Qui * autem perfeueraueritvsque in finem,
hie faluus erit. * infrac 24,73.
Cum autem perfequentur vos in ciuitate
ifta, fugite in aliam. Amen, dico vobis,
non confummabitis ciuitates Ifrael, donec
veniat filius hominis, Non eft * difcipu-
lus fuper magiftrum , nee feruus fuper do-
minum fuum : Sufficit difeipulo, vt fit ficut
magifter eius, et feruo, ficut Dominus eius.
Si patrem familias Beelzebub vocauerunr,
quanto magis domefticos eius ? Nee ergo ti-
mueritis eos,
* Luc. 6} 40. lob. ij, 16. et 75, 20.
Nihil enim eft opertum, quod non reue-
letur, et oecultum, quod non feiatur. Quod
dico vobis in tenebris , dicite in lumine, et
quod in aure auditis , praedicate fuper te&a.
Et nolite timere eos , qui oeeidunt cor-
pus, animam autem non poffunt oeeidere:
fed potius timeteeum, quipoteft et animam
et corpus perdere in gehennam. Nonne
duo pafferes äffe veneunt ? Et vnus ex illis
non cadet fuper terram fine Patre veftro.
Veftri autem etcapilli capitis omnes numera-
ti funt. Nolite ergo timere, multis pafferi-
bus meliores eftis vos.
Omni s ergo, quiconfitebiturme* coram
hominibus , confitebor et^ ego eum coram
Patre meo, qui in ceclis eft. Qui autem
negauerit me coram hominibus , negabö et
ego eum coram Patre meo, qui in ceclis eft.
* Marc. 8-, 3$- Luc p, 26. et c. 12, ,?.
Nolite arbitrari , quia venerim pacem
mittere in terram. Non veni , * pacem
mittere in terram, fed gladium. Venienira
feparare f hominem aduerfus patrem fuum,
et iiliam aduerfus matrem fuam , et nurura
aduerfus foerum fuam , et inimici hominis
domeftici eius;
*kitc. /2, j-z. \ Micha 7, 6. Luc. 14^ 26.
Qui
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP. X. XI.
La... .i«j «■■«■» . ' -il-lO-lh
69O
689
Qui amat patrem aut matremplus, quam jto angelum meum ante faciem tuam, quj
me, non eft me dignus. Et qui amatfihum praeparabit viam tuam ante te.
aut filiam fuper me, non eft me dignus. Et
qui non * accipit crucem fuam, etfequitur
me, non eft me dignus. Quiinuenit f ani-
mam fuam , perdet illam , et qui perdiderit
-animam fuam propterme, inuenieteam.
* Marc. 8, 34. f Luc. p, 24^ Marc. 3,35.
Qui * recipit vos, me recipit ; et qui
me recipit , recipit eum, qui me mißt. Qui
recipit prophetam in nomine prophetae,mer-
cedem prophetae accipiet. Et qui recipit
iuftum in nomine iufti , mercedem iufti ac-
cipiet. Et quicunque potum dederit vni ex
minimis iftis calicem aquae frigidas tantum,
in nomine difcipuli, Amen dico vobis, non
perdet mercedem fuam. ^ lob. 13, 10. eti^.
E
CAPITVLVM XL
t fa£tumeft, cum confummaflet Ihefus,
praecipiens duodecim difcipulis fuis,
tranfiit inde, vtdoceret, etprEedicaretinciui-
tatibus eorum.
loannes autem, cum audiflet in vinculis
opera Chrifti , mittens duos de difcipulis
fuis , ait Uli : Tu es , * qui venturus es , an
alium expe&amus ? Etrefpondens Ihefus,ait
illis : Euntes renuntiate Ioanni , quae auditis
et videtis 1 Cceci vident, claudi ambulant,
leprofi mundantur,'furdi audiunt, mortui
refurgunt, pauperes euangelizantur : etbea-
tus eft, qui non fuerit fcandalizatus in me.
* Luc. 7, ig.
Illis autem abeuntibus, cccpit Ihefus di-
cere ad turbas deloanne; Quid exiftis in de-
fertum videre? Arundinem, quae vento agi-
tatur? Sed quid exiftis videre? Hominem
mollibus veftitum? Ecce, quimollibusvefti-
untur , in domibus regum funt. Sed quid
exiftis videre ? Prophetam ? Etiam , dico
vobis, et plus, quam prophetam. Hie eft
* Malach. 3^1. Marcii,2.
Amen , dico vobis : Non furrexk ihter
natos mulierum * maior Ioanne baptifh.
Qui autem minor eft in regno ecelorum , ma-
ior eft illo. A diebus autem Ioannisbapti-
ftae vsque nunc regnum ecelorum vim pati-
tur, * et violenti rapiunt illud. Omnes
cnim prophetae et lex vsque adloannem pro-
phetauerunt. Et fi vultis reeipere , ipfe eft
Elias, qui venturus eft. Qui habet aures aü-
diendi j audiat . * Luc. 7, 28, f Luc. 16, 16.
Cui autem fimilem aeftimabo generatio-
nem iftam? Similis eft pueris, fedentibu*
inforo, qui clamantes coaequalibus dieunt:
Cecinimus vobis, et nonfaltaftis; lamenta-
uimus, etnonplanxiftis. Venitenim loan-
nes, neque manducans, neque bibens, e*
dieunt : daemonium habet. Venit filius
hominis , manducans et bibens ; et di-
eunt: ecce, homovorax, etpotatorvini,pu-
blicanorum et peccatorum amicus. Et ia- 1
ftifreata eft fapientia a ftliis fuis.
Tunc- cccpit exprobrare ciuitatibus , in
quibus fa&ae funt plurimae virtutes eius,
quia non egiffent poenitentiam : Va? tibi, *
Corazin! Vx tibi, Bethfaidai quiafi inTyra
et Sydonefa&aefuiflent virtutes, quae fa&ae
funt in vobis, olim incilicio et cinerepeeni-
tentiam egiflent. Veruntamen dico vobis:
Tyro et Sydoni remiflius erit indieiudicii,
quam vobis. Et tu, Capernaum, quae vsque
in pcelum exakata es, vsque in inferhum de-
feendes ; Quia fi in Sodomis fa£lae fuiflent
virtutes, quae fa£tse funt in te, forte manfis-
fent vsque in hunc diem. Veruntamen dice
vobis, quia tetrae Sodomorum remiflius erii
in die iudicii, quam tibi. * Luc. 10, 13
In illo tempore * refpondens Ihefus.
dixit: Confiteor tibi, Pater, Domine cccliei
enim, dequoferiptumeft: * Ecce, egomit- terrae, quia abfcondidifti haec a fapientibuf
59I
EVANGELIVM MATTJfJAEl. CAP. Ijf. XII.
692
et prudentibus, et reuelafti ea paruulis. Ita,
Pater, quoniam fic fuit placitum ante te.
Omnia mihi tradita funt a Patre meo : Et
nemo nouitFilium, nifi Pater, neque Patrem
quis nouit, nifi Filius, et cuivoluerit Filius
reuelare.
Venite ad me omnes , qui laboratisjet
pneratieftis, et ego reficiam vos. Tollite
iugum meum fuper vos , et difcite a me, quia
mitisfum, ethumiliscorde, etinuenietisre-
quiem animabus veftris : Iu gum enim meum
fuaue eft, et onus meum leue.
CAPITVLVM XII.
In illo tempore abiit Ihefus per fata fabba-
tho, difcipuli * autem eius efurientes,ccc-
perunt vellere fpicas, et manducare. Phari-
faei autem videntes, dixeruntei: Ecce, di-
fcipuli tui faciunt, quod non licet eis facere
fabbathis. At ille dixit eis: Non legiftis,
quid fecerit Dauid , f quando efuriit, et qui
cumeoeranr, quomodointroiuitin domum
Dei , et panes propofitionis comedit, quos
non licebat ei edere , neque his , qui cum
eo erant , nifi folis facerdotibus ? Aut non
legiftis in lege, quia fabbathis facerdotesin
templo fabbathum violant et fine crimine
funt? Dico autem vobis , quia templo ma-
ior eft- hie. Si autem feiretis , quid fit :
Mifericordiam volo , ** et non facrificium,
nunquam condemnaffetisinnocentes. Do-
minus eft eriim filius hominis etiam fabbathi.
* Mani2} 23. Luc. 6yi. \i Reg. [Sam.] 21, 6.
" Hofia 6t 6.
Et cum inde tranfiflet, venit * in fyna-
gogameorum-, Et ecce, homo erat, manum
habens aridam. Et interrogabantenm, di-
centes : Si licet fabbathis curare ? vt accu
farent eum. Ipfe autem dixit illis : Quis
erit ex vobis homo , qui habeat ouem vnam,
et fi ceciderit haec fabbathis in foueam, non-
ne tenebit et leuabit eam ? Quanto magis
S. L. Pars XIV.
melior eft homo oue? Itaque licet fabbathis
benefacere. Tunc ait homini : Extende
manum tuam. Et extendit, et reftituta eft
fanitati, ficut altera.
*Marcijyi. Luc. ^4.
Exeuntes autem PJiarifaei, eonfilium facie-
bant aduerfus eum , quomodo perderent
eum, Ihefus autem feiens receflit inde, et
fecuti funt eummulti, et curauiteos omnes,
et praeeepit eis , ne manifeftum eum face-
rent; vt adimpleretur, quod di&um eft per
Efaiam * prophetam, dicentem: Ecce,puer
meus, quemelegi, dile£tus meus,inquo bene
complaeuit animae mea?. Ponam Spiritura
meum fuper eum , et iudicium gentibus nun ».
tiabit : noncontendet, neque clamabit,neque
audiet aliquts in plateis vocem eius. Arun-
dinem qualfatam non confringet, etlignum
fumigans non extinguet, doneeeiieiatadvi-
ftoriam iudicium , et in nomine eius gentes
fperabunt. i^EJa.^zii.fqq^
Tunc oblatus eft ei daemonium ha-
bens , * ccccus et mutus ; et curauit eum,
ita vt loqueretur , et videret. Et ftupe-
bant omnes turbae , et dicebant ; Nun-
quid hie eft filius Dauid? Pharifaei autem
audientes dixerunt : Hie non eiieit daemo-
nes, nifi in Beelzebub, principe daemonio-
rum. ' Murcij,22. Luc.n,ij.
Ihefus autem feiens cogitationes eorum»
dixit eis : * Omneregnum in fe diuifum, de-
folabitur. Et omnis ciuitas vel domus, di-
uifa contra fe^.non ftabit. Et fi fatanas fa-
tanam eiieit, aduerfus fe diuifus eft,- -quo-
modo ergo ftabit regnum eius? Et fi ego in
Beelzebub eiicio daemones , fllii veftri in quo
eiieiunt? Ideo ipfi iudices veftri erunt. Si
autem ego in Spiritu Dei eiicio daemones,
igitur peruenit in vos regnum Dei.
* Marc. 3, 2z.fqq. Luc. u, 17.
Aut quomodo poteft quisquam intrare
in domum fortis, et vafa eius diripere, nifi
Y y prius
6>f
EVANGELIVM MATTHAEI, CAP.' XII. XIII.
6y6
prius alligauerit fortem? Et tunc domum
illtüs diripiet. *Qu± non eft mecum, con-
tra me eftj et qui non congregat mecum,
ipargit.
Ideo dico vobis: * Omne peccatum et
blafphemia remittetur hominibus > Spiritus
autem blafphemia non remittetur. Et qui-
cunque dixerit verbum contra filium homi-
nis, remittetur ei: qui autem dixerit ver-
bum contra Spiritum fanäum , non remit-
tetur ei3nequeinhocfeculo, neque in foturo.
* Luc. 12, w.
Äut faeite arborem bonam , * et fruäum
eins bonum ; aut faeite arborem malamy et
fru£tum eius malum : fiquidem ex fru£tu
ärbor eognofeitur» Progenies viperarum,
quomodo poteftis bona loqui, cum litis mali ?
Ex abundantia enim cordis os loquitur. Bo-
nus homo dejbono thefauro profert bona,
et malus homo de thefauro malo profert
mala. Dico autem vobis : quoniam omne
verbum otiofum, quodlocutifuerinthomi-
nes , reddent rationem de eo in die iudieii.
Ex verbis enim tuis iuftificaber is, et ex verbis
luis condemnaberis, * Luc. 6, 44.
Tunc refponderunt ei quidam de Scribis
et Pharifans, dicentes : *Magifter, volumus a
t e fignum videre. Qui refpondens^ ait Ulis :
Gefteratio mala et adultera fignum quserit,
et fignum non dabitur ei, nifi fignom fonae f
propheta*. Sicut enim fuit lonas in ventre
ceti tribus diebuset tribus no£tibus, ficerit
filius hominis in corde terrae tribus diebus
et tribus no£iibus. ViriNiniuitae ** furgent
in iudicio cum generatione ifta , et conde-
jnnabunt eam, quia peenitentiam egerunt
in praedicarione lonae. Et ecce, plus quam
lonas hie. Regina aufrn ff furget in iudi-
eio cum generatione ihVa 7 et condemnabit
eam, quia venit a finibus terrae, audirefapien-
tiatn Salomonis ; Et ecce r plus quam Salo-
mon hie. *Marc. <?, u. Luc. uy 16,
\lona 2,1.2. ** Jo»«€j,j\ ff iReg. 10, U
2Paral.pyi.
Cum autemimmundus fpiritus * exierit
ab homine, ambulatperlocaarida, quaerens
requiem, et non inuenf*. Tuncdicit: Re-
uertar in domum meam , vnde exiui. Et
veniens, inuenit eam vacantem, fcopismun-
datam , et ornatam. Tunc vadit et afiumit
feptem alios fpiritus fecum, nequioresfe, et
intranteshabitantibi, et fluntnouiffima ho-
minis illius peiora prioribus. Sic erit et
generationi huic peflimae. * Luc. 2?, 24.
Adhuc eo loquente ad turbas , eccemater
eius * et fratres itabant foris, quaerentes lo-
qui ei. Dixit autem ei quidam : Ecce, ma-
ter tua et fratres tui foris ftant, quaerentes te.
At ipfe refpondens dicentifibi, ait: Quae
eft mater mea ? et qui funt fratres mei? Et
extendens manum indifeipulos fuos, dixit:
Ecce, mater mea et fratres mei. Quicunque
enim fecerit voluntatem Patris mei, qui in
cecliseft, ipfemeusfrater, etforor, et mater
eft. * Marc .3,31, Luc. 8,19,20.
CAPITVLVM XIII.
In illa die exiens Ihefus de domo, fedebat
fecus mare. Et eongregatae funt * ad
eum turbaemultse, itavtinnauiculamafcen-
dens federet, et omnis turba ftabat in litto-
re. Et locutus eft eis multa in parabolis,
dieens; Ecce, exiit qui feminat femin are
fernen fuum. Et dum feminat, quaedam 1
ceciderunt fecus viam, et venerum volucres
eceli , et comederunt ea. Alia autem cecide-
runt in petrofa , vbi non habebant terram
mukam, et continuoexortafunt, quia non
habebant altirudinem terrae : fole autem
orto seftuauerunt, et quia non habebant ra-
dicem, aruerunt. Alia autem ceciderunt in
fpinas, ef ' creuerunt fpinae, et fuffocauerunt
ea. Alia autem ceciderunt in terram bo-
nam, etdabantfruclum, aliud centeiimum,
- aliud
69f
EVANGELIVM M ATI HA EI. C.AP, Xül.
aliud fexagefimum, aliud tricefimum. Qui] centefirnum, aliud fexagefimum, aliud vero
habet aurcs audiendi, audiati j tricefimum. * Marc.^ij. Luc.SyH-
* AUrc. 4, 2. Luc. 8, 4-
Et accedentes difcipuli eius, dixerunt ei:
Quare in parabolis loqueris eis? Qui re
fpondens ait Ulis -: Quia vobis datum eft
# noffe myfteria regni cociorum, illis autem
non eft darum. Qui enim habet, dabitur
ei, et abundabit; qui autem non habet i er,
quod habet auferetur ab eo. Ideo in pa-
rabolis loquoreis, quia videntes non videnf,
etaudientesnonaudiunt, neque intelligunt:
vt adimpleatur in eis prophetiaEfaiaedicen-
tis: * Auditu audietis, et non intelligetis, et
.videntes yidebitis , et non videbitis. Incraf-
fatum eft enim cor populi huius, etauribus
grauiter audierunt, et oculos fuos clauferunt,
ne quando videant oculis, etauribus audiant,
et corde inteliigant, et conuertantur, et fa-
nem eos. * Efa. $,9. 10. lob. iz, 40.
AB. £ft 26.
Veftri autem beati oculi, quia vident, et
aures veftrse, quia audiunt. Amen quippe
-dico vobis , quia multi prophetse et iuiti cu-
pierum videre , quse videris, et non viderunt,
.et audire, quae auditis, et non audierunt.
Vos ergo audite parabolam feminantis. *
Omnis, qui audit verbum regni, et non in-
telligit, venit malus, et rapit,quodfeminatum
eft in corde eius: hie eft, qui fecus viamfe-
minatns eft. Qui autem fuperpetrofa femi-
natuseft, hie eft, qui verbum audit, et con-
tinuo cum gaudio aeeipit illud ', non habet
autem in fe. radicem , fed eft temporalis %
Fa£fca enim tribulationeetperfecutionepro-
pter verbum, continuofcandalizatur. Qui
autem feminatus eft in fpinis, hie eft, qui ver-
bum Dei audit, et folicitudo feculi iftius et
fallacia diuitiarum jfurToeat verbum , et fine
fr u£u ef^icitun Qui vero in terram bonam
feminatus eft, h'c eft, qui audit verbum, et
;nteiligit, n fruftum faeit, et aliud quidemitutione mundi.
Yy 2
Aliam parabolam propofuitj dicens:
* Simile eft regnum ecelorum hornini , qui
feminauir bonum fernen in agro fuo. Cum
autem dormirent homines. venit inimicus
eius et fuper feminauit xixania in medi®
tritici s et abiit. Cum autem creuifXet her-
ba, et fruHum fecifler, tunc apparuerunt
et zizania, Accedentes autem femi patris
familias^ixerunt ei: Domine, nonne b.o*
num fernen feminafti in agro tuo? vnde er-
go habet xixania? Et ait illis: Inimicus ho-
mo hoefecit. Serui aurem dixerunt ei;
vis , imus et coiligimus ea? Et ait; Non, ne
forte coliigentes zizania, eradicetis fimgl
cum eis et triticum. Sinite vt.raquecre(ce-
re vsque ad meftem , et in tempore meüTs
dicam me/Toribus : Colligite primum z\z%
nia, etailigate ea in fafcicuios ad comburen-
dum , triticum aiitera congregatg in hör-
reummeum,,
Aüam autem parabolam propofuit eis, di-
cens : * Simile eft regnum ccejoram grano
fynapis, quod aeeipiens homo feminauit in
agro fuo , quod minimum quidem eft Omni-
bus feminibus ; cum autem creuerk , maius
eft omnibus oleribus, et fit arbor, ita vt vo-
lucres cediveniant, ethabitentinramiseius.
* Ma re. 4, 31. Luc. 13 , ig,
Aliam parabolam locutus eft eis : * Simile
eft regnum ecelorum £ermento , quod acce-
ptum mulier abfconditinfarinEefatistribu^
donec fermentatum eft totuni.
* Luc. 13 , 2h Marc. 4, 33. 34.
Hsec omnia locutus eft Thefus * in para-
bolis adturbas, et fine parabolis non loque-
batureis, vtimpkretur, quod diöum^ft per
prophetam , dicenrem : * Aperiam in para-
bolis osineurn, eruftabo abfcondita a confti-
Tunc
«97
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP. XIII. XIV.
698
Tunc dimiflis turbis venit in domum, et
accefferunt ad eum difcipuli eiüs, dicentes:
EdifTere nobis parabolam lixaniorum agri.
Qui refpondens ait : * Qui feminat bonum
fernen , eft filius hominis ', ager autem eil
mundus : bonum vero fernen funr filii re-
gni; xuania autem funt filii nequam : ini-
micus autem, qui feminauitea,eft diabolus;
meffis vero confummatio feculi eft: * mef-
fores autem angeli funt. Sicut ergo colli-
guntur zixania,et in igne combr!&üntur, fic
erit in confummatione feculi. Mittet enim
filius hominis angelos fuos, et colligent de
regno eius omnia fcandala, ^t eös, qui fa-
ciunt iniquitatem , et mittent eos in cami-
num ignis,ibierit fletus et ftridor dentium.
Tunc iufti fulgebunt ficut fol in regno Pa-
tris eorum. Qui habet aures audiendi, au-
diat i Apoc. 14.
Simile eft regnum ccclorum thefauro ab-
fcondito in agro, quem qui inuenit homo,
abfcondit, et pra? gaudio illius vadit, et ven-
dit vniuerfa, qua? habet, et emit agrum illum.
Iterum firmle eft regnum ccclorum ho-
jnini negotiatori, quarrenti bonas margari-
ras* inuenta autem vna pretiofa margarita,
abiit,et vendidit omnia, quae habuit,et emit
eam.
Iterum fimile eft regnum ccclorum fagz-
nae, miflae in mare, et ex omni geneie pi-
fcium congreganti. Quam cum impletaef-
fet, educentes, et fecus littus fedentes, elege-
runt bonos in vafa fua, malos autem foras
iniferunt. Sie erit in confummatione fe-
culi. Exibunt angeli, et feparabunt malos
Üe medio iuftorum, et mittent eos in cami-
Bum ignis,ibi erit fletus et ftridor dentium.
Intellexiftis hsc omnia ? Dicunt ei :
Eriam. Ait illis : Ideo omnis fcriba , do-
ßus in regno ccclorum , fimilis eft homini
patri familias , qui profert de thefauro fuo
noua et veter a.
Et fa&um eft, cum confummaflet lhefus
parabolas iftas, tranfiit * inde. Et veniens
in patriam fuam , docebat eos in fynagoga
eorum, ita, vt mirarentur, et dicerent : Vn-
de huic fapientia haec , f et virtutes ? Non-
ne hie eft fabri filius ? Nonne mater eius
dicitur Maria, et fratres eius Iacobus, et Io-
feph , et Simon , et Iudas ? et forores eius,
nonne omnes apud nos funt ? Vnde ergo
huic omnia ifta ? Etfcandalizabantur in eo.
lhefus autem dixit eis : Non eft propheta
fine honore, ** nifi in patria fua, et in do-
mo fua. Et non fecit ibi virtutes multas,
propter iricredulitatem illorum.
* Mar et 6j z. Luc.^ 16. loh. 4,3. j- Marci 6>
3. Luc, 4) 22. loh. 6, 42. ** Marci 6, 4»
Luc <e 4,24. loh. 4)44*
CAPITVLVM XIV.
In illo tempore audiuit Herodes Tetrar-
cha famam Ihefu, et ait pueris fuis : Hie
eft Ioannes Baptifta, * ipfe fürrexit a mor-
tuis, et ideo virtutes operantur in eo. He-
rodes enim eeeperat Ioannem , et vinxerat
eum, et pofuerat eum in carcerem propter
Herodiadem, vxorem Philippi , fratris fui.
Dixerat enim illi Ioannes : Non licet tibi,
habere eam. Et volens illum oeeidere, ti-
muit populum, qüia ficut prophetam eum l
habebant. , * Marci 6 ^4. Luc.g^.
Die autem natalis Herodis faltauit filia t
Herodiadis inmedio,etplacuitHerodi. Vn-
de cum iuramento pollicitus eft ei dare,
quodeunque poftulaftet ab eo. At illa, prae-
monita a matre fua : Da mihi hie (inquit)
in difco caput IoannisBaptiftae. EtcontrK
flatus eft rex. Propter iuramentum autem,
et propter eos, qui pariter recumbebant,iuf-
fit dari. Mifitque et decollauit Joannem in
carcere. Et allatum eft caput eius in difco,
et datum eft puellae, et illa attulit matri fax.
Et accedentes difcipuli eius, tulerunt corpus
eitfs
€99
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP, XI^. XV,
700
eius, et fepelierünt illud , et-venientes nun-
riauerunt Ihefu.
Quod cum audiffet lhefus, feceffit indein
nauicula, * in locum defertum feorfum*
Et cum audiflentturbse, f fecutae funteum
pedeftres de ciuitatibus. Et exiens, vidit
turbam multam ; et mifertus eft eius, et cu-
rauit languidos eorum. Vefpere autem
fa&o , acceflerunt ad eum difcipuli eius,
dicentes : Defertus eft locus , et höra
iam praeteriit , dimitte turbas, vt eun-
tes in caftella, emant fibi efcas. lhefus au-
tem dixit eis : Non habent necefle ire, date
illis vos manducare. Refponderunt ei :
Non habemus hie, nifi quinque panes, et
duos pifees, Qui ait eis : AfFerte mihi il-
los hue. Et cum iuiiflet turbam difeum-
bere fuper feenum, aeeeptis quinque pani-
bus et duobus pifeibus, afpiciens in ecelum,
benedixit, et fregit, et dedit difeipulis fuis
panes, difcipuli autem dederunt turbis: et
manducauerunt omnes, et faturati funt. Et
tulerunt reliquiss, duodeeim cophinos fra-
gmentorum plenos. Manducantium autem
fuit numerus quinque millia vfrorum , ex-
ceptis mulieribus et paruulis.
* Marc. 6, 31. f Lucy 10. loh* 6-
Et ftatim iuffit * difcipulos afeendere in
nauiculam, et praecedere eum trans fretum,
donec dimitteret turbas. Et dimiffa turba,
afeendit in montem folus ad orandum. Ve-
fpere autem fa&o, folus erat ibi. Nauicula
autem in medio mari ia£tabatur fluftibus.
Erat enim contrarius ventus. Quarta au-
tem vigilia no&is venitadeos, ambulans
fupra mare. . Et videntes eum fupra ma're
ambulantem, turbati funt, dicentes, quia
phantafma eft : et prae timore elamauerunt.
Statimque lhefus locutuseft eis, dicens: Ha-
bete fidusiam J Ego fum ! Nolite timere.
* MarciÖ* loh. 6, 16. 27.
Refpondens autem Petrus, dixit : Domi-
ne, ii tu es, iube me venire ad te fuper
aquas. At ipfe ait t Venu Et defeendens
Petrus de nauicula ambulabat fuper aquam
vt veniret ad Ihefum. Videns vero * ven"
tum validum, timuit. Et cum eeepiffet mer-
gi, clamauit, dicens : Domine, faluumme
fac ! Et continuo lhefus extendens manum,
apprehendit eum, et ait illi r Modicoe fidei,
quare dubitafti? Et cum afeendiffet in na-
uiculam, ceflauit ventus^ Qui autem in na-
uicula erant, venerunt, et adorauerunt eum,,
dicentes : Vere, filius Dei es. Et cum trans-
fretaffent, venerunt in terram Genefareth-
Et cum cognouiflent eum viri lociillius,mi-
ferunt in vniuerfam regionem illam, et ob-
tulerunt ei omnes male habentes ,, et roga-
bant eum, vt vel fimbriam veftimenti eius
tangerent. Et quieunque tetigerunt, falui
fiebant. Marti 6, 48+
CAPITVLVM XV,
Tunc acceflerunt ad eum a Hierofolymi8
Scribae et Pharifaei, dicentes z Quare dir
feipuli tui transgrediuntut traditiones fenio/
rum ? Non enim lauant manus fuas?cum pa"
nem manducant. Ipfe autem, refpondens»
ait illis : Quare et vos transgredimini man-
datum Dei propter traditionem veftram ?
Nam Deus dixit : f Honora patrem et mr
trern. Et qui maledixerit patri vel matrf*
morte moriatur. Vos autem dicitis : Qut-
eunque dixerit patri vel matri : Munus, t)
quodeunque eft ex me, tibi proderit. Et
non honorificabit patrem fuum, aut matreß*
fuam, er irritum feciftismandatumDei}pro-
Yy j pter
f) tnunns) vel fic potius : Quod ex sne tibi prodeßH donum eft,h«c efi, De© denatuxn eft, qn«d tibi a
me don«uri veiis,
BVANGELIVM MATTHAEI. CAP. XV. XVI.
701
pter traditionem veftram. Hypocritae,be-
ne prophetauit de vobis Efaias, dicens : **
Populus hie labiis rne honorat , cor Eutern
eorumlonge eft a me: Sine caufa autem co-
lunt me, docentes Öo£binas et mandata ho-
minum.
* Marciy, j. f Exod. 10 , 12 . Deut, j-, 16.
Et conuocatis ad fe turbis, dixit eis: Au-
dite et intelligite : Non quod intrat in os,
coinquinat hominem, fed quod procedit ex
ore, hoc coinquinat hominem.
Tunc accedentes difeipuli eius, dixerunt
ei : Scis , quod Pharifad, audito verbo hoc,
fcandalizati funt ? At ille refpondens , ait :
Omnis plantatio, quam non plantauit Pater
meus eceleftis, eradicabitur. Sinite iüos,
cccci funt, et duces ccccorum s ccccus autem,
fi cecco clncatum prüftet, ambo in foueam
cadunt*
Refpondens autem Petrus, dixit ei : Edif-
fere nobis parabolam iftam. At ille dixit :
Adhuc et vos fine intelle&u eftis? Non in-
telligitis, quod omne, quod in os intrat, in
ventrem vadit , et per feceffum emittitur ,
quae autem procedunt de ore, de corde ex-
eunt,et ea coinquinant hominem ? De cor-
de enim exeunt cogitationes mala?, homici-
dia, adulteria, fornicationes, turta, falfa te-
ftimonia, et blafphemise. Haec funt, quae
coinquinant hominem. Non lotis autem
manibus manducare, non coinquinat homi-
nem.
Et egreflus inde Ihefus, feceflit in partes
Tyri et Sydonis. * Et ecce, mulier Cha-
nanaea, a finibus illis egreflfa, clamauit, di-
cens ei : Miferere mei, Domine, fili Dauid ,
iilia mea male a daemonio vexatur. Qui
non refpondit ei verbum. Et accedentes
difeipuli eius, rogabant eum, dicentes t DI-
mitte eam , quia clamat poft nos. Ipfe au-
tem refpondens, ait ; Non fum miflus,nifi
702
ad oues , quae perierunt domus Ifrael. At
illa venit,et adorauit eum, dicens : Domine,
adiuua me» Qui refpondens, ait: Non eft
bonum, fumere panem filiorum, et proiieere
ante canes. At illa dixit : Etiam Domine!
catelli autem edunt de micis, quae caduntde
menfa dominorumfuorum. Tunc refpon-
dens Ihefus, ait illi : O mulier, magna eft
fides tua ; fiat tibi, ficut vis. Et fanata eft
filia eius ex illa hora. * Mar ci 7^24+
Et cum tranfiflet inde Ihefus , venit ad
mare Galiläa Et afeendens in montem, fe-
debat ibi. Et accefferuni ad eum turba
multae,habentes fecum claudos, ccecos, mu-
tos, mutilos, et alios mukös ; et proiecerunt
eos ad pedes eius , et curauit eos , ita vt tur-
bae mirarentur, videntes mutos loquentes,
mutilos fanos,et claudos ambulantes, et ccc-
cos videntes: et glorm"cabant Deum Ifrael.
Ihefus autem conuocatis difeipulis fuis,
dixit : Mifereor turbae, quia triduo iam per-
feuerant mecum,et non habent, quod man-
ducent,et dimittere eos ieiunos nolo,nede-
ficiant in via. Et dieunt ei difeipuli : Vn-
de ergo nobis in deferto tot panes, vt fatu-
remus turbam tantam ? Et ait illis Ihefus :
Quot panes liabetis? At illi dixerunt : Se-
ptem, et paueos pifeiculos ; et praeeepit tur«
bae, vt difeumberet fuper terram. Et acci-
piens feptem panes, et pifees, gratias agens, !
fregit, et dedit difeipulis , et difeipuli dede- ,
runt turbse. Et comederunt omnes, et fa-
turati funt. Et quod fuperfuit de fragmen-
tis, tulerunt feptem fportas plenas* Erant
autem, qui manducauerant, quatuor millk
hominum, praeter paruulos et mulieres. Et
dimifla turba, afeendit in nauiculam, et ve-
nit in fines Magdala.
CAPITVLVM XVI*
Et aeeefferunt ad eum Pharifaei et Sadu-
caei} tentantes et rogauerunt eum, * vt
1 fignum
703 _
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP. XVI. XVII.
704
figmim de ccdo oflenderet eis, At illere- Jet ego dabo tibi claues regni ccclorum
fpandens ait illis : Fa£to vefpere dicitis :Jquodcunque ligaueris fuper terram, erit li
Serenum erit, rubet enim ccclum. Et ma-
ne : Hodie tempeftas, rubet enim trifte ccc-
lum. Hypocritae, faciem cccli diiudicare
noftis, figna autem temporum non poteftis ?
Generatio mala et adultera fignum qusrit,
et fignum non dabitur ei, nifi fignum Ions
prophetse. * Marci8, n. Luc. 12, 2g.
Et feli&is illis, abiit. Et cum veniflent
difcipuli eius trans fretum , obliti funt pa-
nes accipere, Qui dixit illis : Attendite, et
cauete a fermento Pharifaeorum etSaducaso-
rum. At Uli cogitabant inter fe, dicentes :
Panes non accepimus. Sciens autem Ihe-
fus, dixit : Quid cogitatis inter vos,modicae
fidel, quod panes non habetis ? Nonduni
intelligitis, neque recordamini quinque pa-
num inter quinque millia hominum, et quot
cophinos tuleritis? Neque feptem panum
inter quatuor millia hominum, et quot fpor-
tas tuleritis ? Quare non intelligitis , quod
non de pane dixi vobis, cauete a fermento
Pharifaeorum et Saducaeorum? Tunc intel-
lexerunt, quod nondixerit cauendum a fer-
mento panum, Ted a do£ftrina Pharifaeorum
et Saducseorum.
Venit autem Ihefus in partes Caefareae
Philippi,et interrogabat difcipulos fuos,di-
cens * : Quem dicunt homines eile filium
hominis ? At illi dixerunt : Alii, loannem
baptiftam * alii autem, Eliam ; alii vero,Iere-
miam , aut vnum ex prophetis. Dicit illis
Ihefus : Vos autem, quem me effe dicitis ?
Refpondens Simon Petrus, dixit: Tu es
Chrifhis , filius Dei viui» Refpondens au-
tem Ihefus, dixit ei : Beatus es, Simon, filius
Ions, quia caro et fanguis non reuelauft ti-
bi, fed Pater meus, qui in ceclis efi Et ego
dico tibi : Tu es Petrus; et fuper hanc pe-
tram a:dificabo ecclefiam meam, et porrsein-
ferorum non prseualebunt aduerfus-eam :
% atum et in ceclis ; et quodeunque folueris
fuper terram , erit folntum in ccelis,
* Marc. 8, 27. Lucy, ig*
Tunc praeeepit difcipulis fuis,* vt nemi-
ni dicerent, quod ipfe eilet Ihefus Chriftus,
Exinde eeepit Ihefus oftendere difcipulis
fuis, quod oporteret eum ire Ierofolyrnam„
et multa pati a fenioribus,etfcribis,etprin-
cipibus facerdotum , et oeeidi , et tertia die
refurgere. Et aflumens eum Petrus, eeepit
increpare illum,dicens : Abfit a te, Domine,
non erit tibi hoc. Qui conuerfus, dixit Pe-
tro t Vade pofl: me, fatana, feandalum es mi-
hi ; non fapis ea, quae Dei funt , fed ea, quae
hominum. Marc. 8,30. Luc.g,zi.
Tunc Ihefus dixit difcipulis fuis : Siquis
vult pofl me venire, abneget femetipfum, et
tollat crucem fuam , et fequatur me. Qui
enim voluerit animam fuam faluam facere,
perdet eam ; qui autem perdiderit animam
fuam propter me, inueniet eam. Quid enim
prodefl homini , fi vniuerfum mundum lu-
craretur, animae vero fuae detrimentum pa-
tiatur ? Aut quam dabit homo commutatio-
nem pro anima fua ? Filius enim hominis
venturus efl in gloriaPatris fui cumangelis
fuis , et tunc reddet vnicuique feeundum
opus eius. Amen, dico vobis, funt quidam
de hie flantibus, qui non guRabunt mortem,
donec videant filium hominis, venientem in
regno fuo.
CAPITVLVM XVII
t pofl dies fex affumit Ihefus *Petrum, et
Iacobum, et loannem, fratrem eius, et
dueit illos in montem excelfum feorfum, et
trasflguraras eft ante eos. Et refplenduii
facies eius, fkut fol, veftimenta autem eius
fafta funt alba, ficut nix; et ecce, apparuit
illis Mofes et Elias, cum eo loquentes. Re-
fpondens
EVANGELIVM M'AjTTHAEI. C A P. X V JJ. X Vlll.
7oy
fpondens autem Petrus , dtxit ad Ihefum :
Domine , bonum eft nos hie efle. Si vi*,
faciamus hie tria tabernacula : Tibi vnura,
Mofi vnum, et Eliae vnum. Adhuc eo io-
quente, ecce, nubes lucida obumbrauit eos.
Et ecce,vox de nube,dicens : Hie eft filius
meus dile£tus, in quo mihi complacitum eft,
ipfum audite. Et audientes difcipuli, ceci-
derunt in faciem fuam, et timuerunt valde,
Et acceflit Ihefus , et tetigit eos , dixitque
eis : Surgite , et nolite timere. Leuantes
autem oculos fuos, neminem viderunt, nifi
folum Ihefum. * Marcig, 2, Luc ♦ g,zS-
Et defeentibus Ulis de monte,praecepitIhe-
fus,dicens : Nemini dixeritis vifionem,donec
filius hominis a mortuis refurgat. Etinterro-
gauerunt eum difcipuli,dicentes : Qjjid ergo
feribae dieunt, quod Eliam oporteat primum
venire ? At iile refpondens, ait Ulis : Elias
quidem venturus eft prius,et reftituet omnia :
Dico autem vobis,quod Elias iam venit, et
non cognouerunt eum, fed fecerunt in eo,
quaeeunque voluerunt. Sic et filius homi-
nis paflurus eft ab eis. Tunc intellexerunt
difcipuli, quod de IoannebaptiftadixifTet eis.
Et cum veniflet ad turbam , acceflit ad
eum homo genibus prouolutus ante eum,
dicens : Domine, miferere filiomeo, quia
lunaticus eft , et male patitur. Nam faepe
cadit in ignem, et crebro in aquam : Et ob-
ruli eum difeipulis tuis , et non potuerunt
curare eum. Refpondens autem Ihefus, ait:
O generatio incredula et praua , quousque
ero vobiscom? vsquequo patiar vos ? Af
ferte huc illum ad me. Et increpauit illum
Ihefus, et exiit ab eo daemonium, et curatus
eft puer ex iila hora.
Tunc acceflerunt difcipuli ad Ihefum fe-
creto, et dixerunt : Quare nos non potui-
mus eiieere illud? Dixit Ulis Ihefus : Pro-
prer incredulitatem veftram. Amen quip-
pe dico vobis : * Si habueritis fidem ficut gra-
706
num fynapis, dicetis monti huic r Tranfi
hinc; et tranilbit, et nihil impoffibile erit
vobis. Hoc autem genus non eiieitur, nifi
per orationem et ieiunium. * Luc. ijyi6.
Conuerfantibus autem eis in Galilaea, di-
xit Ulis Ihefus : Filius hominis tradendus
eft in manus hominum, et oeeident eum, et
tertia die refurget : et contriftati funt vehe-
menter.
Et cum veniffent Capernaum,accefferunt
qui didrachma aeeipiebant, ad Petrum, et
dixerunt : Magifter vefter non foluit di«
drachma ? ait : Etiam. Et cum imrafiet in
domum,prgeuenit eum Ihefus, dicens : Quid
tibi videtur, Simon? Reges teme a quibus
aeeipiunt tributum, aut cenfum ? a filiis fuis,
an ab alienis? Et ille dixit: Abalienis. Di-
xit Uli Thefus : Ergo liberi funt filii. Vt
autem non feandaiixemus eos, vade ad mä-
re, et mitte hamum,et eum pifcem,qui pri-
mus afeenderit, tolle :. et aperto ore eius, in-
uenies ftaterem, illum fumens, da eis pro
me et te.
CAPITVLVM XVIII.
In illahoraaccefferunt difcipuli ad Ihefum,
dicentes : * Quis, putas, maior eft in re-
gno ccelorum? Et aduocans Ihefus paruu-
lum, ftatuit eum in medio eorum, et dixit ;
Amen, dico vobis , nifi conuerfi fueritis, et
efficiamini ficut paruuli , non intrabitis in 11
regnum ccelorum. Quicunque ergo humilia- i
uerit fe, ficut paruulus ifte, hie maior eft in
regno ccelorum. Et qui fufeeperit vnum
paruulum talem in nomine meo , me fufei-
pit. f Qui autem fcandaliiauerit vnum de
pufillis iftis, qui in me credunt, expedit 5i,
vt fufpendatur mola afinaria in collo eius,
et demergatur in profundummaris.
* Marc. 9, 34. Luc. 9,46. f Marc. ^ 42,
Luc. 17, 1. 2,
Vx mundo afcandalis! Neceffe eft enim
» vt veniant feandala, veruntamen v« homini
pei
707
E YANG ELI VM MATTHAEI. C AP. XVIII. XIX.
7Ö|
per quem fcandalum venit. Si autem ma-
nus tua,vel pes taus fcandalizat te, anfeinde
eum, et proiice abs te : Bonum eft tibi, ad
vitam ingredi debilem , vel claudum , quam
düas manus vel duos pedeshabentem,mitti
in ignemseternum. Et ü oculus tuus fcan-
daliiat te, erue eum, et proiice abs te : Bo-
numeft tibi, cum vno oculo in vitam in.
trare,quam duos oculos habentem, mitti in
mine,quoties peccabit in me frater metfs, et
dimittam ei ? vsque fepties ? Dicit illilho
fus : Non dico tibi vsque fepties, fed vsque
feptuagies fepties. Ideo aflunilatum eft re-
gnum ccciorum homini regi , qui voluit ra-
tionem ponere cum feruis fuis. Et cum,
ccepifier rationem ponere , oblatus eft et
vnus , qui debeba't ei decem millia talento-
rum. Cum autem non haberet, vnde red-
> T » I 1
gehennam igais. Videte, ne contemnatis deret,iuflit eum dominus eius venundari et
vnum ex his pufillis : dicö enim vobis, quod
angeli eorum in coelis femper vident faciem
Pätris mei, qui in ccclis eft. Venit enim fi-
lius hominis faluare, quod perierat. Quid
vobis videtur ? Si fuerint alicui centum
oües, et errauerit vnaex eis,nonnerelinquit
nonaginta nouem in montibus, et vadit, et
quserit eam, qua? errauit ; et fi contigerit, vt
inueniat eam, Amen, dico vobis, quod gäu-
debit fuper eantmagis, quam fuper nona-
ginta nouem, qua non errauerunt. Sic non
?ft voflmtas ante Patrem veftrum , qui in
jcclis eft, vt pereat vnus de pufillis iuris*
Si autem * peccauerit in te frater tuus,
vade, et corripe eum inter te et ipfum fo-
um. Si te audierit , lueratus es fratrem
:uum : fi autem te non audierit, adhibe te-
:um adhucvnumvel duos,vtinöre duorum
r-eltrium teßiurri ftet omne verbum. Quod
1 non audierit eos, die ecclefiae : Si autem
:cclefiam non audierk, (it tibi ficut ethnicus
st publicanus. Amen, dico vobis: Qpae-
.unque ailigaueritis fuper terram, erunt li-
;ata in ccclo , et quaeeunque folueritis fuper
erram, erunt foluta et in ccclis. Iterum di-
:o vobis : Si duo ex vobis confenferint fu-
)er terram, de omni re, quameunque petie- \
unt , fiet Ulis a Patre meo , qui in ccclis eft.
k^bi enim funt duo vel tres congregati in
lomine meo , ibi fum in medio eorum.
Tunc aecedens Petrus ad eum,dixit: Do-
S.L. Pars XIV.
vxorem eius,et filios,et omnia,quae habebat,et
reddi, Procidens autem (eruus ilie, rogabat
eum , dicens : Patientiam habe in me , et
omnia reddam tibi. Mifertus autem domi-
nus ferui illius, dknifit eum, et debitum di-
mifit eü
Egreflus autem feruus ille,inuenitvnum
de conferuis fuis, qui debebat ei centum de*
narios ; et tenens eum , fuffocabat eum, di-
cens : Redde, quod debes. Et procidens
conferuus eius, rogabateum, dicens: Patien-
tiam habe in me, et omnia reddam tibi, Il-
ie autem noluit, fed abiit, et mißt eum i«
carcerem, donec redderet debitum. Vide«-
des autem conferui eius-, quae fiebant , con-
triftati funt valde, et venerum, et narraue-
runt domino fuo omnia, quae fa£fca fuerant..
Tunc vocauit iilum dominus fuus, et ait iU
li : Serue nequam,omne debitum dimifi ti-
bi, quoniam rogafti me, nonne ergo opor-
tuit et te, miferen conferui tui, ficut et ego
tui mifertüs fum ? Et iratus dominus eius«
tradidit eum tortoribus, quoadusque redde-
ret vniuerfum debitum. Sic et Pater meus
cccleftis faciet vobis, fi non remiferkis, vnus-
quisque fratri fuo, de cordibus veftris.
CAPiTVLVM X3X.
fa£lum eft, cum confummaffet Ihefu»
fermones iftos, migrauit a Galiläa, * et
venit in fines iudaea; translordariem. Et fecu»
tae funt eum turbse multss, et curauit eos ibk
* Marc, w, 1.
Zz, Et
7°9
EVANGELIVM MATTHAEI. CAF. XIX. XX.
■
710
Et acceflferunt ad eumFharifaei,tentantes I
eum\et dicentes : Si licet homini dimittere
vxorem fuam qualibet ex caufa? Qui re-
fpondens, ait eis r Non legiftis, quod, qui
fecit hominem abinltio, mafculum et fcc-
minam fecir eos, et dixit * Propter hoc di-
mittet homo patrem et matrem, et adhaere~
bir vxori (uaej er ernnt duo in carne vna.
Itaque iam non funt duo, fedvnacaro, Quod
autem Deusconiunxir,homo non feparet.
Dicunt illi ; Quid ergo Mol es mandauit,
* dare libellum repudii, et dimittere ? Ait
illis ; Mofes ad duritiam cordis veftri per-
mifit vobis dimittere vxores veftras, ab ini-
tia autem non fuit iio Dico autem vobis J
Quicunque dimiferit vxorem fuam, nifi ob
fornicationem , et aliam duxerit, mcechatur.
* Deut, 24, t
Dicunt ei difcipuli fui : Si ita eft caufa
hominis cum vxore , non expedit nubere.
Qui dixit illis: Nonornnes capiunt verbum
iftud, fed quibus datum eft r funt enim eu-
nuchi, qui de matris vtero fic natt funt , et
iunt eunuchi, qui facli funt ab hominibus ,
et funt eunuchi,, qui fe ipfbs caftrauerunt
propter regnum ccelorum, Qui poteft ca-
pere capiat.
Tunc oblati funt ei paruuli ,*vt manus
eis imponeret, et oraret ; difcipuli autem
increpabant eos. Ihefus vero ait eist Sini-
te paruufos, et nolite eos prohibere, ad me
venire, taüum eft enim regnum ccelorum,
Et cum impofuiffet eis manus, abiit inde»
* Marc. io, 13. Luc. igyi$.
Et ecee, virus accedens,ait Uli ; Magifter
bone, quid boni faciam, vt habeam vitam
seternam. Qui dixit ei : Quid me dicis bo-
num? nultus efl bonus, nifi vnus , nempe
Deus. St autem vis ad vitam ingredi , fer-
na mandata. Dicit illi l Qua?? ihefus au-
tem dixit : £Jon homicidium facies, non
adulterabis, non facies furtum, non falfum
teftimonium dices , honora patrem tuum et
matrem ; et diliges proximum tuum , ficut
teipfbm, Dicit illi adolefcens: Omniahsec
cuftodiuia iuuentutemea; quid adhuc mihi
deeft? Ait illi : Si vis perfectus effe, vade,
et vende, qua? habes, et da pauperibus ; et
habebis thefaurum in ccelo ; et veni , fequere
me. Cum audiffet autem adolefcens verbum,
abiit triftis ; erat enim habens multas poflef
fiones,
Ihefus autem- dixit difcipulisfuis: Amen,
dico vobis, quia diues difficile intrabitin re-
gnum ccelorum. Et iterum dico vobis : Fa-
cilius eft, camelum per foramenacustrans-
ire, quam diuitem intrare in regnum ccelo-
rum. Auditis autem his, difcipuli mira-
bantur valde y dicentes : Quis ergo poterit
faluus fleri? Afpiciens autem Ihefus, dixit
illis : Apud homines hoc impoflibiie eft,
apud Deum autem omniapoflibilia funt.
Tunc refpondens Petrus, dixit ei: Ecce,
nos reliquimus omnia, et fecuti fumus te;
quid ergo erit nobis? Ihefusautem dixit il-
lis: Amen, dico vobis „ quod vos, quifecuti
eftis mein regeneratione, cum federit filius
hominis in fede maieftatis fuoe , fedebitis et
vos fuperfedes duodeeim^ iudicantes duode-
eim tribu.s IfraeL Et omnis, qui relique-
rit domum, vel fratres , aut forores , aut pa-
trem, aut matrem, aut vxorem, aut filios,aut
agros, propter nomenmeum, centuplum
aeeipiet , et vitam aeternam poflidebit. Mul-
ri autem erunr primi nouiffimi, etnouiflimi
primi.
CAPITVLVM XX.
Simile enim eft regnum ccelorum homin
patri familias, quiexikprimodiluculo
conducere operariosin vineam fuam. Cori
uentione autem faöii cum operariis ex dena
rio diurno , mißt eos in vineam fuam. E
egreffus circa höram tertiam, vidit alioi
1 ftan
7»
EVANGEL1VM MATTHAEI. CAP. XX. XXI.
7 »2
ftantes in foro oriofös, et dixitillis : Ite et vos
in vineam meam, et quod iuftum fuerit, dabo
vobis. Illi autem abierunt, Iterumautem
exiit circa fextam et nonam horam , et fecit
fimiliter. Circa vndecirnam vero exiit, et
inuenit aiios ftantes, et dixitillis,: Quid hie
ftatis tota die otiofi ? Dicunt ei : Quia ne-
mo nos conduxit. Dick illis : Ite et vos in
vineam meam.
Cum fero autem fa&um effet , dixit Do-
minus vineae procuratori fuo : Voea opera-
rios, et redde illis mercedem , ineipiens a
nouiffimis vsque ad primos. Cum venifient
ergo, qui circa vndecirnam horam venerant,
aeeeperunt finguli denarium. Venientes
autem' et primi, arbitrati funt, quod plus
elTent aeeepturi , aeeeperunt autem et ipfi
finguli denarium: et aeeipientes murrriura-
bant aduerfuspatremfamilias, dicentes: Hi
nouiflimi vnam horam fecerunt, et pares ilkis
nobis fecifli, qui portauimuspondusdieiet
dura;
At ille refpondens vni eorum '' dixit;
Amice, non facio tibi iniuriam; riönne ex
denario conuenifti meeunv? Tolle, quod
tuum eft, et vade : Volo autem ethuienouis-
fimo dare , ficut et tibi. Anrion licet mihi,
quod volo, facere in rebus meis? Anoculus
tuusnequamefl, quod ego bonus fum? Sic
erunt nouiflirni primi, «t primi nouitfimi.
Multienim funt vocati,pauci vero eleäi.
Et afeendens Ihefus Ierofolymam , af-
fumpfit duodecimdifcipulosfüosfecreto, et
ait illi9 : Ecce , * afeendimus Ierofolymam,
et filius hominis tradeturprineipibus facer-
dotum et feribis, et condemnabunt eum
morte , et tradent eum gentibus ad illuden-
dum et flagellandum , et crueifigendum ; et
tertia die refurget.
* Marc.io^. Luc. 18,31.
Tunc acceflit ad eum mater üliorum Ze-
bedsei cum nliis fkis , adorans , et petens ali-
quidabeo. Qui dixit ei; Quid vis? Aitil'li:
Die, vt fedeant hi duo filiimei, vnusaddex«
teram tuam,et alterad finiltram in regnotuo*
Refpondens autem Ihefus, dixit: Nefcitis,
quid petatis. Poteftis bibere calicem, quem
ego bibiturus fum , et baptifmate baptifari,
quo-egobaptifor? Dicunt ei; Poffumus.
Ait illis : Calicem <]uidem meumbibetis,
et baptifmate, ouo ego baptifbr,baptifabi-
mini ; federe autem ad dexteram meam dt
finiftram, noneftmeum, dare vobis, fed qui-
bus paratum eft-aPatremeo.
Et audientes * decem , indignati funt de
duobusfratribus. Ihefus autem vocaüit eos
adfe, et ait: f Scitis^quiäprinripes gentium
dominantur eorum, et qui maiores funt , po-
teflatem exercent in eos. Non erit itainter
vos: fed quieunque volueritintervosmaior
fieri, fit vefter minifter ; et qui volueri tinter
vos primus effe , erit vefter feruus. Sicut
filius hominis n on venit , vt fibi mmiftretur,
fed vt minlftret , et det animam fuam in re-
demptionem pro multis.
* Marc. 10,41. jLuc.22,2f,
Egredientibus illis ab Iericho , * fecuta
eft eum turba multa. Et ecce, duo ccccj,
fedentes fecus viam, audierunt, quod Ihefus
tranfiret, et clamauerunt, dicentes: Domine,
miferere noftri , fili Dauid. Turba autem
increpabant eos, vt tacerent. At illimagis
clamabant, dicentes : Domine, miferere no-
ftri, fili Dauid. Et ftetit Ihefus , et vocauit
eos, et ait : Quid vultis, vt faciam vobis?
Dicunt illi : Domine , vt aperiantur oculi
noftri. Mifertus autem eorum Ihefus, teti-
gitoculos eorum : €t confeftim viderunt, et
fecuti funt eum.
* Marc. 10, 46. Lnc.i8,3f. tqq.
E
CAPITVLVM XXL
t cum appropinquaffent Bethphage *
admontemOliueti, tunc Ihefus mißt
7^
EVANGEL1VM MATTHAEl. CAP. XXI
714
duosdifcipulos, dicenseis: Iteincaftellum,
quod contra vos eft, et ftatim inuenietis afi-
nam alligatam 7 et pullum cum ea : Soluite,
et adducire mihi. Et fi quis vobis aliquid di-
xent, dicke: Dominus his opus habet, et
confeftim dimittet eos. Hoc autemfaÖum
eft, vt impleretur, quod diöum eftperpro-
phetamdicentem: | Dicite filiae Sion : Eece,
rex tuus venit tibi manfuetus , fedens fuper
afinam, et pullum filium fubiugalis. Eun-
tes autem difcipuli, fecerunt, ficut preecepit
illislhefus: et adduxerunt afinam et pullum,
et impofuerunt fuper eosveftimentafua, et
cum defuper federe fecerunt. Plurima au-
tem turba ftrayerunt veftimenta fua in via,
Alii autem caedebant ramos de arboribus, et
iternebant in via. Turbae autem, qua? prae-
cadebant, et qucefequebantur„clamabanr, di-
centes : Hofianna fUio Dauid! Benedi£tus,
qui venit in nomine Domini \ Hofianna in
excelfis f
* Marc. u,l. Luc. 19,2g* f Zachar.9,9.
Et cum intranet Ierofolymam, com'mqta
eft yniuerfa ciuitas , dicens : Quis eft nie ?
Populi autem dicebant : Hie eft Ihefus, ille
propheta a Nazareth Galileae. Et intrauit
Ihefus in templum Dei \ * eteiieiebatomnes
vendentes et ementes in templo , et menfas
nummulariorum et cathedras vendentium
columbas euertit, et dixit eis : Scriptum eft : j
Domus mea domusorationisvocabitur, vos
autem feeiftis iilam fpeluncam Iatronum. Et
acceflerunt ad eum cccci , et claudi in templo,
et fanauiteos.
IT . .
* lob. 2, 14. /f. j Ef$6, 7. lerem. 7, 74.
Videntes aurem prineipes facerdotum et
feribse mirabilia, quae fecit, et pueros cla-
mantes m templo , et dicentes : Hofianna
filio Dauid J indignati funt, etxlixerunt ei :
Audis, quidiftidieunt? Ihefus autem dicit
eis; Vtique ; nunquam legifris ; * Ex ore
infantiura et la&anthim perfeeifti laudem ?
Et reliüis illis, abiit foras extra ciuitatem in
Bethaniam, ibique manfit. * Pf. #, j.
Mane autem reuertens in ciuitatem, efu-
riit. Et videns fici arborem vnam fecus
viam , venit ad eam , et nihil inuenit in ea,
nififoliatantum. Et ait Uli : Nunquam ex
te fru&us nafeatur in fempiternum. Et
arefaöa eft continuo ficulnea. Et videntes
difcipuli, mirati funt , dicentes: Quomodo
continuo aruit? Refpondens autem Ihefus,
ait eis: Amen, dico vobis, fi habueritis fidem,
et non haefitaueritis , non folum de ficulnea
facietis , fed ü monti huic dixeritis : Tollere,
et ia&a te in mare ; flet. Et omnia,quaecunque
petieritis in oratione, credentes, aeeipietis.
Et cum veniflet in templum, acceflsrunt
ad eum docentem prineipes facerdotum, et
feniqres, et populi, dicentes : Qua potefta-
te haec facis ? Et quis dedit tibi hanc potefla-
tem ? Refpondens autem Ihefus, dixit eis ;
Interrogabo vos et ego vnum fermonem,
quem ff dixeriris mihi , et ego vobis dicamf
qua potefjjate hoec facio.
Baptifmus Ioannis vnde erat, e coclo an
ex hominibus? At illi cogitabänt inter fe,
dicentes: Si dixerimns; e ccclo; dicet no-
bis: Quare ergo non credidiftis illi? Siau-
, tem dixerimus ; ex, hominibus; rimemus
turbam. Omnes enim habebant Ioannem
ficut prophetam. Et refpondentes Ihefu,
dixerunt: Nefcimus. Aitillisetipfe: Nee
ego dico vobis, qua poteftate haec facio.
Quid autem vobis videtur? Homo qui-
dam habebat duös filios, etaccedensadpri-
mum, dixit: Fili, vadehodie, etoperarein
vineamea. Ille autem refpondens , ait:
Nolo. Poftea autem peenitentiamotus, ab-
iit. Accedens autem ad alterum, dixit fimili-
ter. At ille refpondens , ait : Eo , domine.
Et non iuit. Quis exduobusfecitvolunta-
tempatris? Et dieunt ei : Primus. Dicit
Ulis Ihefus : Amen, dico vobis , publicani et
me-
EVANGELIVM MATTHAEI. C Ä?. XXl. XXlX.
7»y
roeretrices przeeedent vos in r egno Bei. Ve^
mtcnimad vosloannesinviaiuftitia^ et non
credidiftis ei ■, publicani autemet meretrices
crediderunt ei, vos autem videntes, necpceni-
tentiam babuiftis poftea, vt erederetis ei.
Aliam parabolam äudite : * Homo erat
paterfamiIias>qoi plantauit vineam, et fepem
eircumdeditei, etfoditineatorcular, etaedi-
ficanit turrim,: et locauit eam agricolis, et
peregreprofe&us eft. Cum autem tempus
fru&üum appropinquaftet , mißt feruos fuos
ad agricolas, vt acciperent fru&us eius. Et
agricolse apprebenfis feruis eius, alium ceci-
derunr, alium vero lapidauerunt. Iterum
mißt alicsferuos, plures prioribus y et fece-
runt Ulis fimiliter: Nouiftime autem mißt
adeosmiumfoum, dicens: Verebüntur flli-
um meum. Ägrkolae autem, videntes fili-
um, dixeruntintrafe; Hiceftkeres, venite,
occidamuseum, et habebimus foaereditatem
eius. Et apprehenfum eum , eiecerunt ex-
tra vineam, et occiderunt. Cum ergo vene-
rit dominus. vinea?, quid faeiet agricolis illis ?
Äiunt illu Malosmale perdet, et vineam
fuam loeabit aliis agricolis, qui reddant ei
fru&um temporibusfuis.
* Marc. 12, h Luc, 20, p.
n€
Dicit iliis Ibefus ; Nunquam legiftis in
fcripturis:* Lapidem, quem repfobauerum mutuitr
aedificantes, hie fa£tus eft in caput anguli ? pedibus et manibus eius, mittkeeum
A Domino faöum eft tflud , et eft mirabile in | bras exteriores , ibi erit fletus et ftrk
oculis noftris. Ideo dico vobis: auferetur
a vobis regnurnDei, etdabiturgenti, facienti
fru£his eius. Et qui ceciderit fuper lapidem
iftum,. confringetur, fuper quem vero ceci-
derit, contereteum. Ktcumaudrffeniprin-
cipes Sacerdotum et P-bärifej paräbolas eius,
cognouerant, quod de ipfis diceret. Et
quaerentes eum tenere, timuerunt turbas,
quoniam ficutpropnetam eum habebanr.
* Pf in, %- Marc 12, 10.
cÄPtTVLVM xxn.
Et refpondens Ihefus , dixit iterum inpa-
raboliseis, dicens; Simile factum eft re*
gnumceclorumhominiregi, * qui fecit nu-
ptias filio fuo. Et mifit feruos fuos , vt vo-
carent inuit&tos ad nuptias, et nolebant veni-
re. Iterum mifitalios feruos* dicens: Dici-'
te inuitatis : Ecce , prandium meum paratu>
tauri mei et ältiKa oceifa funt, et omnk para-
ta y venite ad nuptias. Uli autem neglexe-
runt, etabierunt, alius; in villam fuam, alius
vero ad negotiationem fuam 'n reliqui vero
tenuerunt feruos eius, et contumeliis affe-
£tos, occiderunt. Rex autem, cum audifler,
iratus eft , et miflis exercitibus fuis, perdidit
homicidasillos , et ciuitatem illorum fuccen-
dit. * Luc.i4>i6*
Töne ait feruis fuis; Nuptias qüidempa-
ratae funt, fedquiinuitatierant, nonfuerunt
digni. Ite ergo ad exitus viarum , et quos-
cunque inueneritis, yocate ad nuptias. Et
egreffi ferui eius in vias, congregauerunt
omnes, quos inuenerunt, malos et bonos; et
impletse funt nupüa? difcumbentibus. In-
trauit autem rex , vt videret difcumbentes ;
et vidit hominem,nonveftitumveftenuptia-
li ; et ait tili ; Amice , quomodo buc intra-
fti,non habens veftem nuptialem ? At ille ob-
Tunc dixit rex miniftris: Ligatis
in tene-
ftridor den-
tium. Multi enim funt vocati , pauci vero
| ele£ti.
Tünc abetintes Pbarifei, eonfilium inie-
runt, * vt caperent eum in fermone. Et mit-
tunteidifci^ulos fuos cum Herodianis, di-
centes; Magifter, fcimus quia verax es, et
viam Dei in veritate doces, et non eft tibi
curadealiquo^ non enim refpicis perfonam
bominum ; die ergo nobis^quidtibividetur :
licet cenfum dare Csefari, an non? Cognita
Zx 3 autem
7*7
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP.XX.Il. XXlil.
7*8
In his
autem Ihefus nequitiaeorum, ait: Quidme ges proximumtuum ficutte ipfum.
duobusmandatistofa lex pendelet prophetae.
* Deut. 6, f. \Leiiit.i()>i8. Rom.ij^g
tentatiSjhypocritse? Oltendite mihi numifma
cenfus. At illi obtuierunt eidenarium. Et
ait illis Ihefus: Cuius eft imago haee et fu-
perfcriptio? Dieuntei: Caefaris. Tut«: ait
Ulis : Reddite ergo, quce funt Caefaris, Csefari,
et quae funt Dei, Deo. Et audientes mirati
funr, et relifto eo, abierunt.
* Marc. i2y ij. Luc. 2o7 20.
In illo die aceeflerunt ad eum Saducaei, qui
dicunt, non eile refurre&ionem , etinterro
gauerunt eum , dicentes : Magifter, Mofes
dixit, fi quis mortuus fuerit , non habens fi-
lium, vt ducat frater eius vxorem illius, et
fufciret fernen fratri fuo. Erantautemapud
nos feptem fratres : Et primus vxore dutla
defun&useft, et non habens fernen, reliquit
vxorem fuam fratri fuo ; fimiliter feeundus,
et tertius, vsque ad feptimum. Nouiftime
autem omnium et mulier defun&a eft. In
refurreftione ergo cuius erit de feptem
vxor ? omnes enim habuerunt eam. Re-
fpondensautem Ihefus, ait illis : Erratis, ne
fcientes fcripturas neque virtutem Dei *■ In
refurreclione enim neque nubent , neque
nubentur, fed funt fieut angeli in ecclo.
De refurre&ione autem mortuorum non
legiftis, quod diHum eft a Deo, dicentevo^
bis : *Ego fum Deus Abraham, et Deus 1 faäc;
et Deus Iacob : f non eft autemDeus mor-
tuorum , fed viuentium. Et audientes tur-
bäe, m irabantur de do&rina eius. .
* Exodij, 6. f Marc.iz,2.6. LucAo^i.
Phanfsei autem. audientes , quod (ilen-
tiu'm impofuifTet Saducaeis , conuenerunt in
vnum. Et interrogauiteum vnus ex eis, le-
gis doclor , tentaiis eum : Magifter, quod eft.
mandatum magnum in lege ? Ait illi Ihe-
fus: * Diüges Dominum Deum tuumioto
cordetuo , et tota anima tua, et tota mente
tua. Hoc eft maximum et primum manda-
tum \ fecundum autem fimilehuicrf Dili-
Congregatis autem Pharifaeis inrerroga«
uit eos Ihefus, dicens: * Quid vobis vide-
turdeChrifto? Cuius filius eft? Dieuntei:
Dauid. Ait illis : Quomodo ergo Dauid in
fpiritu vocat eum Dominum , dicens". f Di-
xit Dominus Domino meo : fede a dextris
meis , doneeponam inimicos tuos fcabellum
pedum tuorum? Sl ergo Dauid vocat eum
Dominum, quomodo filius eius eft? Et ne-
mo poterat ei refpondere verbum , neque
aufusfuit quisquamexilladie, eum amplius
interrogare. * Pf. 110, 1.
f. Marc. 12.jf.fq. Lucio, 41.fi.
CAPITVLVM XXIII.
Tunc Ihefus locutus eftadturbas, etdi>
feipulos fuos, dicens : ' Super catha-
dram Moli federunt Seribae et Pharifaei.
Omnia ergo, quaeeunque dixerint vobis, vt
feruetis, feruate et ~racke , fecundum opera
vero eorum nolite facere. Dicunt enim , et
nonfaciunt. Alligant autem önera grauia,
et importabilia, et imponunt in humeros ho-
minum, digito autem fuo nolunt eamouere.
Omnia vero Opera fua faciunt , vt videantur
ab hominibus. DUatant enimphilafteria
fua, et magnificant fimbrias. * Arnant au-
tem primosaceubitus in ecenis , et primas ca-
thedras infynagogis, et falutationesinfüro,
et vocari ab hominibus Rabbi.
* Marc. ?2, 38 39- Lucio, 46.
' Vos autem nolite vocari Rabbi; vnus efi
enim magifter vefter omnes autem vos fratres
eftis. Etpatrem nolite vocare fuper terram|;
vnuseftenimPatervefter,quiincccliseft.Nec
vocemini magiftri ; quia magifter vefter vnus
eft, Chriftus. Quimaioreftveftrum, eritmi-
nifter vefter. Qiii*autemfeexaltauerit, hu-
miliabitur J et qui fe humiliauerit , exalta-
bitur. * Luc. 14, u
719
evaSgelivm matthaei. cap. XXIil. XXIV.
720
Vae; autem vobis, Scribae er Pharifaei, hy-
pocritaev quia * clauditis regnumccclorum
antehomines: Vos enim non intratis , nee
introeuntesfinitis intrare. * Luc. 11, j 2.
Vae vobis, Scriba? et Phärifaei,.hypocri-
tae, quia comeditis domos viduarum', oratio-
nesiongas orantes : proprer hocamplius ac-
cipierisiudicium..
Va? vobis, Scribar et Pharifaei , hypoeritae,
quia cireuiris mare etaridam, vt facialis vnum
profelytum , er cum fuerir fa£tüs> faciris
eumfilium gehenmeduplo magis, quam vos.
Vae vobis duces cccci,, qui dicitis : Qui-
eunque iurauerit per templum, nihil eft jqui
autem iurauerk per aurum templi , debkor
eft. Stulri et cccci, quid enim maius eft,
aurum» an templum, quod fan&ihcat aurum ?
Et quieunque iurauerit per alrare, nihil eft,
quieunqueautem iurauerit per donum, quod
eft fuper illud, debet. Cccci, quid enim
maius eft, donum, an altare, quod fan&ifi-
cat donum? Qui ergo iurat per atkareTiurat
per ipfum , et per omnia , quae fuper illud
funr. Et quieunque iurauerit per templum;
iurat per ipfum, et per ipfum qui habitat in
ipfo. Et qui iurat per coclum, iurar per thro-
num Dei, et pereum, quifedetfopereum.
Vae vobis, Scribae et Pharifaei, hypoerha?,
quia * dscimatismentham, etanethum, et
eimmum, et reliquiftis, quae grauiora funr
legis, iudicium, etmifericordiam, etfldem;
haec oportuit face,re , et illa non omittere.
Duces cccci y excolantes culicem , camelum
autem giutientes, * Luc. u, 42.
Vie vobis , Scribae et Pharifaei , hypoerkae,
qüia * mundatis, quod de foris eft pocult
et patinae, intus autem plena funt rapina et
intemperantia. Pharifee ccece, mundapri-
us quod intra poculum et pari nam eft, vt
fcaret id, quod de foris eff,mundum.
* Luc. 11, 3p.
Vae vobis, Scribae et Pharifaei, hypoeritae,
quia fimilis eftis fepulehris dealbatis, quae a
foris parent hominibus fpeciofa , intus vero
plena funt ofiibus mortuorum, et omni fpur-
citia. Sic et vos a foris quidem paretis ho-
minibus iufti, intus autem pleni eftis hypö-
crifi et iniqukate.
Vae vobis, Scribae et Pharifaei, hypoerka?,
quia * aediftcatisifepulchraprophetarum, et
ornatis monumentaiuftorum, etdieitis: Si
fuiflemus indiebuspatrumnoftrorum, non
fuiflemus ioeii eorum in fanguine propheta-
rum. Itaque teftimonio eftis vobismet ipfis,
quod filii eftis eorum, quiprophetasoeeide-
runt. Er vos implete menfuram patrum ve-
ftrorum. f Serpentes genimina viperarum,
quumodafugietis a iudicio gehennae.
• * hnc.ii>47. \ Luc. 3, 7.
Ideoeece, * ego mitto ad vos prophetas,
etfapienres, etferibas, etexillisoceidetis, et
crucifigetiSjet ex eis flagellabitis in fynagogis
veftris, etperfequeminideciukatein ciuita-
tem, vt veniat fuper vos omnis fänguis iuitus,
qui efTufus eft fuper terram , a fanguine Ha-
bel iufti , vsque ad fanguinem Zachariae,
filii Barachiaer, quem oeeidiftis inter remplum
et altare. Amen, dico vobis, venienthaec
omnia fuper generationem iftam. Ierufa-
Iem, f Ierufalem, quae oeeidisprophetas, et
lapidaseos, quiadtemifKfunt, quoties volui
congregare filios tuos, quemadmodumcon-
gregat gallina pullos fuos fub alas,et noluifti ?
Ecce , relinquetur vobis domus veftra defer-
ta. Dico enim vobis : Non me videbitis am-
modq^donec dicatis : Benedicts, qui venit
in nomin eDorntntt
* Luc. n} 4ß. \zParal. 24,21. Luc. 13,34.
CAPITVLVM XXIV.
IT*t egreftus Ihefus de templo abibat. Et
a acceflerunt * difeipuli eius , vtoftende-
rent ei sediflcationes templi. Jpfe autem re-
fpondens, dixitillis: Videtis haee omnia?
Amen,
72«
EVANGELIVM MATTHAE1. CAP. XXiV
722
Amen , dico vobis, non relinquetur hiclapis
luper lapidem, qui nondeftraatur.
* MarpLijy i. Luc. 2i, f.
Sedente autem eo fupermontemOIiueti,
^ceeiFerunt ad euro clifeipuii fecreto, dicen-
tes : Die nobis quando haec erunt , et qiaod fi-
gnum aduentus tui et confummationis fe-
culi? Refpondenslhefus, dixit eis ; Videte,
ne quis vos feducat. Multi enim venient in
nomine meo, dieentes: egofumChriftusjet
mukös feducent,
Audituri autem eftis praelia , et opinio-
nes praeiiorum, videte, ne turbemini» Opor-
tet enim nascfierijfed nondumeftflnis. Con-
furget enim gens contra gen tem, etregnum
contra regnum. Et erunt peftilentite, et fa-
mes, et terrae motus per loca, Hsec autem
omnia initia funt dolorum.
Tunc tradenr vos in tribulationem , et
oeeidentvos, eteritisodioomnibusgentibus
propter nomen meum. Et tunc feandalrz/a-
buntur multi. Et inuicem tradent, et odio
habebunt inuicem; et multi pfeudoprophe-
tre furgent, et feducent multos. Et quoni-
amabundabit iniquitas, refrigefeet charitas
multorum. Qui autem perfeuerauetit vs-
que in finem, hie faluus erit. Et praedicabi-
tur hoc Euangelium regni in vniuerfo orbe,
in teftimonium omnibus gentibus, et tunc
veniet eonfummatio,
Cum ergp videritis abominationem defo-
lationis , quae diöa eft a Daniele * propheta,
ftantem in loco faneto ; qui legi t , intelli-
o-at. Tunc qui in Tudaea funt , fugiant ad
montes, etquiintefto, non defeendant, vt
tollaot aliquid de domo fua, et quiinagro,
non reuertatur, vt tollat veftes fuas. Vae au-
tem prasgtiantibus et la&antibus in illisdie-
bus. Orate autem , vt non fiat fuga veftra
hyeme, vel fabbatho. Erit enim tunc tribu-
latio magna , qualjs non fuit ab initio mundi,
vsque modo, nequefiet. Et nifi breuiati
fuifient dies tili, non nererfalua vlk'caro
fed propter eleftos breuiabuntur dies illi.
* Dan.py2j. Marc*ijyi4. Luc. 21, «#.
Tunc fi quis vobis dixerit: Ecce,* hie
Chriftus , aut illic; nolite credere. Surgent
enimpfeudochrifti et pfeudoprophetae, et
dabunt figna magna et prodigia, ita vt in er-
rorem inducantur , fi neri poteft , etiam ele-
£li. Ecce, proedixit vobis. Siergodixerint
vobis; ecce, in deferto eft.; nolite exire:
ecce,' in penetrabilibus ; nolite credere. St-
ent enitn fulgur exit ab Oriente, etparetvs^
queadorientem, ita erit et aduentus filii ho-
minis. Vbicunque autem fuerit corpus , tf»
lue congregabuntur aquilae. ..■' . * Luc.1% 23.
Statim autem poli tribulationem dierura
illorum foi * obfeurabitur , et luna non
dabit lumen fuum , et (leihe cadent de ccclo,
et virtutes ccclorum commouebuntur. Et
tunc parebit fignum filii hominis in ccclo.
Et tunc plangent omnes tribus terrae, et vi-
debunt filium hominis , venientem in nubh
bus eceli, cum virtute multa et maieftate.
Et mittet angelos fuos cum tuba et voce ma-
gna, et congregabuntele&oaeiusaquatuor.
ventis, a fummis ccclorum vsque ad terminos
eorum. * Luc. 27,2/.
Ab arbore altern fici difeite parabolam ;
Cum iam ramus eius tener fuerit , et folia na-
ta , feitis , quia prope eft seflas ; ita et vos,
cum videritis haec omnia, feitote, quia prope
eil in ianuis, Amen, dico vobis, quia non'
prseteribit generatio haec, donec omnia ifta
fiant. Coclum et terra tranfibunt , verbas
autem mea non tranfibunt. De die autem
illa et hora nemo feit, neque angeli ccclorum,
nifi folus Pater.
Sicut autem in diebus Noe, * ita erit et
aduentus filii hominis. . Sicut enim erant in
diebus ante diluuium , comeden tes et biben*
tes , nubentes et nuptui tradentes , vsque ad
eum diem, quo intrauit Noe in arcam, et
nun
723
EVANGELIVM MATTHAEI. CAP. XXIV. XXV.
724
noncogriouerunt , donee venit diluuium,
et tulit omnes ; ita erit aduentus fxlii homi-
+ S Tunc duo erirat in agro , vnus
ms.
affumetur, et alter relinquetur i Düse mo-
lentes inmola, vnaafliinietur et altera relin-
quitur. * Gen.6, 1, j^f<f . 1 ciat nobis et vobis, ite potius ad vendentes,
Vigilate ergo , quia '* nefcitis, qua hora
dominus vefter venturus fit. Illud autem
feitote, quoniam fi feiret paterfamiiias, qua
hora für venturus eftet, vigiiaret vtique, et
non fin^ret perfodi dommm foam, Et vos
eftoteparati, quia nefcitis , qua hora filius
hominis venturus eft. Quis, putas, <eft fide-
lis feruus , et prudens , quem conftituit
dominus eius fuper familiam fuam,-vtdet
illis eibum in tempore ? Beatus ille feruus,
quem, cum venerit dominus eius, inuenerit
fic facientem ! Amen, dico vobis, fuper
omnia bona fua conftituet eum. Si autem
dixerit malus feruus ille in corde fuo: mo-
ram facit dominus meus venire ; et coepe-
rit perciitere conferuos ; manducet autem,
et bibat cum ebriis : veniet dominus ferui
illius, in die, qua non fperat, et hora, qua
ignorat, etdiuideteum, partemque eiuspo-
netcumhypoeritis, illiceritfletus et ftridor
dentium. * Marc. 13,3 j. Luc. 12^6.
CAPITVLVM XXV.
Tunc fimile erit regnum ecclorum decem
yirginibus, qua? aeeipientes lampades
fuas , exierunt obuiam fponfo et fponfs.
Quinque autem ex eis erant fatuse,«tquin-
que prudentes. Sed quinque fatuae acce-
ptis lampadibu^ non fumpferunt oleum fe-
cum ; prudentes vero aeeeperunt oleum
fuum in vafis fuis cum lampadibus. Mo
ram autem faciente fponfo, dormitauerunt
omnes, et dormierunt* Media autem no-
öe clamor faßus eft : Ecce, fponfus venit,
exite ebuiamei. Tunc furrexerunt omnes
S.L. Pars XIV.
virgines "ilke, et ornauerünt lampades fuas-
fatuae autem ^ fapientibus dixerunt: Date
nobis de oleo veftro , quia lampades noftrx
extinguuntur. Refponderunt prudentes,
dicentes: Nequaquam, ne forte non fuffi-
et emite vobis. Dum autem irent emere,
venit fponfus, et qrae paratae erant, intraue-
runt cum eo ad nuptias, et ciaufa-eft ianuä.
Deinde vero veniunt et reliquae virgines,
dicentest Domine, Domine, aperi nobis.
At ille refpondens, ait: Amen, dico vobis,
nefcio vos. Vigilate itaque, quia nefcitis
diem neque horam.
Sicut enim homo * profieifeens, vo-
cauit feruos fuos, ettradidit illis bonarfua.
Et vni dedit quinque talenta, alii autem duo,
aliivero vnum, vnicuique feeundum pro-
priam virturem : et profe£lus eft ftatim«
Abiit autem qui quinque talenta aeeepe-
rat, et operatus eft in_eis, et lucratus eft
alia quinque. Similiter qui duo aeeeperat,
lucratus eft altera duo. Qui autem vnum
aeeeperat , abiens fodit in terram , et ab-
fcondit peeuniam domini fui. Poft mul-
tum vero temporis venit dominus feruoruni
illorum, et ponit rationem cum eis. Et
accedens , qui quinque talenta aeeeperat,
obtulit alia quinque talenta, dicens : Do«
min«, quinque talenta tradidifti mihi, ecee
alia quinque fuper lucratus fum. Ait
Uli dominus eius : Euge \ ferue bone et
fidelis, quia fuper pauca fuifti fidelis, fu-
per multa te conftituam, intra ingäudiuni
domini tui. Accedens autem et qui duo
talenta aeeeperat, ait: Domine, duo talen-
ta tradidifti mihi:: ecce," altera duo lucratus
fum. Ait Uli Dominus eius : Euge! ferue
bone et ndelis, quiafuperpauca fuifti fide-
lis, fuper multa te conftituam, intra in gau-
dium Domini tui. * Luc. iß, 12,
A a a Ae-
*3 Hie Latinus addit; dao in Ufte, vnnt afnmetnr9 et alter rdinquetm, QLuc* 17, 34.)
725
EVANGELIVM MATTHAET. CA.P. XXV. XXVI.
726
Accedens autem et qui vnum talentum I meis minimis, mihi feciftis.
icceperat, alt : Domine, fcio, quia homo | his,quiafiniibiserunt:
Tunc dicetet
durus es, metis, vbi non fcminafti, et con
gregas, vbinonfparfifti , et timens abii et
abfcondi talentum tuum in terra. Ecce,
ivabes, quod tuum eft. Refpondens autem
dominus eius , dixit ei : Serue male et pi-
ger, fciebas, quod meto, vbinonfeminaui,
etcongrego, vbinonfparfi; oportuitergo
te committere pecuniam meam nummula-
riis , et veniens ego recepiffem vtique,
quod meum eft, cum vfura. Tollite itaque
ab eo talentum , et date ei, qui habet decem
talenta. Omni enim habend * dabitur, et
abundabit. Ei autem, qui non habet, et
quod habet auferetur ab eo. Et inutilem
feruum eiicite in tenebras exteriores, illic
crit fletus et ftridor dentium.
* Marci4>2$. Lnc.8^8-
Cum autem venerit filius hominis in ma-
ieftate fua, etomnesangeli cum eo, tunc fe-
debit fuper federn maieftatis fuae : Et con-
gregabuntur ante eumomnes gentes, et fepa-
rabit eos ab inuicem , ficut paftor fegregat
oues ab hocdis ; et ftatuet oues quidem a dex-
tris fuis, hcedos autem a finiftris. Tunc
dicet rex his, qui a dextris eius erunt : Ve-
nite, benedi&iPatrismei;, poßideteparatum
regnum a conftitutione mundi. Efuriui
enim, et dediftis mihi manducare; fitiui, et
dediftis mihi bibere ; hoipes eram , et colle-
giftisme; nudus, et operuiftis me \ infir-
mus, et vifitaftis me; in carcere eram , et
"veniftis ad me. Tuncrefpondebunt ei iu-
fti, dicentes: Domine, quando te vidimus
efurientem, etpauimustejfitienrem, etde-
dimus tibi potum? Quando autem te vidi-
mus hofpitem , etcollegimuste, autnudum,
et cooperuimus te? Aut quando te vidimus
inflrmum, aut in carcere, et venimus ad te ?
Et refpondens rex, dicet illis: Amen, dico
vobis , quicquid feciftis vni de hisfratribus
Difcedite a me , maledi£li , in ignem aeter-
num, qui paratus eftdiaboloetangeliseius:
Efuriui enim, et non dediftis mihiadman-
ducandum ; fitiui , et non dediftis mihi po-
tum; hofpes eram , et non collegiftis me •
nudus, et non operuiftis me; infirmusetin
carcere eram, et non vifitaftis me.
Tunc refpondebunt ei et ipfi, dicentes:
Domine, quando te vidimus efurientem, aut
iitientem, aut hofpitem, autnudum, aut
inflrmum, aut in carcere, et non miniftraui-
mus tibi? Tunc refpondebit illis , dicens:
Amen, dico vobis, quicquid non Feciftis vni
de minoribus his , nee mifii feciftis. Et
ibunt hi ja
tem in vitam zeternam.
in fupplicium aeternum , iufti au«
CAPITVLVM XXVI.
Et fä£tum eft, cum confummaiTet Ihefus
fermones omnes,. dixit difeipulis fuis:
Scitis, quod poft biduum Pafchafiet, et fi-
lius hominis tradetmyvt crueifigatur. Tunc
congregati * funt prineipes facerdotum, et
feniores populi , in atrium prineipis facer-
dotum , qui dicebatur Caiphas, et confilium
fecerunt, vt Ihefum dolo tenerent, et occi-
derent. Dicebant autem: Nönindiefefto,
ne forte tumultus flatinpopulo.
* Marti 14, 3. Luc. 22,2.
Cum autem Ihefus effet in Bethania,in do-
mo Simonis leprofi, acceftit ad eum mulier, *
habensakbaftrum vnguentipretiofi, et effu-
dit fuper caput ipfius recumbentis. Vi-
dentes autem difeipuli" indignatifunt, di-
centes: Vtquidperditiohaec? Potuitenim
iftud vnguentum venundari magno, et dari
pauperibus. Sciens autem Ihefus, ait illis :
Quid moiefti eftis huic mulieri ? Opus enim
bonum operata eft in me : nam squouis
tempore pauperes habetis , me autem non
quo-
727
EVANGELIVM MATTHAEl. CAP. XXVI.
7*8
:!
. quouis tempore habeds. Mittens autem
haec vnguentum hoc in corpus meum , ad
fepeliendum me fecit. Amen, dico vobis:
Vbicunque praedicatum fuerit hoc euange-
lium in toto mundo , dieetur et quod hsec
fecit, in memoriam eius. * lob. ut 3.
Tutic abiit vnus de duodecim, quidice-
baturludas * lfcariothes,adprincipesfacer-
dotum, et ait Ulis : Quid vultismihi dare,et
ego vobis eum tradam ? At illi conftituerunt
«i triginta argenteos; Et exinde quaerebat
oportunitatem, vt eum traderet. Prima
autem die aiymorum acceflerunt difcipuli
adlhefum, dicentes: Vbi vis, paremus tibi
adedendumPafcha? At Ihefus dixit : Itein
ciuitatem ad quendam, et dicite ei : Magifter
dicit : tempus meum prope eft , apud te fa-
cio Pafcha cum difcipulis meis. Et fecerunt
difcipuli, ficut conftituit Ulis Ihefus, etpara-
uerunt Pafcha.
* Marci 14, 10. Luc. 22, 3. 4.
Vefpere autenvfa&o, difcumbebat cum
duodecim difcipulis. Etedentibus illis di-
xit: Amen, dico vobis, quod vnus veftrum
me traditurus eft. Et contriftati valde, cce-
perunt finguli dicere:'Nunquid ego fum,
Domine? At ipfe refpondens, ait; Qui in-
tinxit mecum manum in patina , hie me tra-
det. Eilius quidem hominis vadit, ficut
feriptum eft deillo ; vae autem homini illi,
per quem filius hominis traditur. Bonum
erat ei, fi natusnonfuiffethomoille. Re-
fpondens autem Iudas, quitradiditeum, di-
xit : Nunquid ego füm, Rabbi ? Ait illi : Tu
dixifti.
Cccnantibus autem eis aeeepit Ihefus
panem, et benedixit, ac fregit, deditque di-
fcipulis fuis, et ait : Accipite, et comedite,
hoc eft corpus meum. Et aeeipiens cali-
cem, gratias egit, et dedit illis, dicens : Bibite
ex hoc omnes ; hie eft enim fanguis meus
Noui Teftamenti, quipromultisefFünditur
in remiflionem peccatQrum, Dico autem
vobis: Non bibam a modo de lioc genimi-
ne vitis , vsque in diem illum , cum illud
bibam vobiscum nouum in regno Patris
mei. Et hymno di&o , exierunt in mon-
tem oliuarum. Tunc dicit illis Ihefus :
Omnes vos feandalum patiemini in me ifta
noßej feriptum eft enim : Percutiampafto-
rem, et difpergentur oues gregis. Poftquam
autem refurrexero , praecedam vös in Gali-
laeam. Refpondens autem Petrus, ait illi :
Et fi omnes fcandalizati fuerint in te , ego
nunquam fcandalizabor. Ait illi Ihefus:
Amen, dico tibijquod in hac no&ejantequam
gallus cantet , ter me negabis. Ait illi Pe-
trus: Etiamfi oportuerit me mori tecum,
non te negabo. Similiter et omnes difcipuli
dixerunt,
Tunc venit Ihefus cum illo in villamr
quse dicitur Gethfemane ; et dixit difeipu*
lis fuis : Sedete hie , donec vadam illuc et
orem. Et affumpto Petro et duobus filiia
Zebedad, eeepit contriftari et meeftusefle.
Tunc ait illis : Triftis eft anima mea vsque
ad mortem. Suftinete hie , et vigilate me-
cum. Et progreflus pufillum , proeidit in
faciemfuam, orans et dicens : Pater mi, fi
pofiibile eft , tranfeatamecalixifte; verun-
tamen non ficut ego volo, fed ficutju vis
Et venit ad difeipulos fuos , et inueait eos'
dormientes, et dicit Petro: Sie non potui-
ftis vna hora vigilare mecum ? , Vigilate et
orate , vt non intretis in tentationem; fpi-
ritus quidem promptus eft, caro autem in-
firma.
Iterum feeundo abiit, et orauit dicens:
Pater , fi non poteft hie calix tranfire a me,
nifi bibam illum, fiat voluntas tua. Et ve-
nit iterum, et inuenit eos dormientes:
erant enim oculi eorum grauati. Et reli-
ftis illis, iterum abiit, et orauit tertio eun-
I dem fermonem dicens. Tunc venit ad difei-
Aaa 2 pulos
7*9
EVANGELIVM MATTHAEI. GAP. XXVI.
730
pulos Cuos, et dick Ulis r Dormite iam, er
requiefeke t Ecce, appropinquauk hora, et
filius hominis tradkur in manus peccato-
rum : Surgite, eamus ! ecce, appropinqua-
uk, qui me tradk.
, Adhuc eo loquente, ecce, ludas , vnus de
duodecim venkret cum eo tmba mulrajcum
gladiis et fuftibus, mifti a principibus facer-
dotum, et fenioribus populi. Qui autem
tradidit eum, dedk illis fignum, dicens:
Quemcunque ofculatus fuero,ipfe eft,tene-
te eum. Et confeftim accedens ad Ihefum,
dixit: Aue, Rabbi; et ofculatus eft eum. Di-
sitque illi Thefus : Amice, ad quid venifti ?
Tunc acceflerunt, et manus iniecerünt in
Ihefum, et tenuerunt eum.
Et ecce, vnus exhis,qui erant cum Ihefu,
«xtendens rnanum, exemit gladium fuum, et
pe'rcutiens feruum principis facerdotum,
amputauit auriculam eius. Tunc ait Uli
Ihefus :. Conuerre gladium tuum in locum
fuum ; omnesenim, qui acceperint gladium,
gladio peribunt. An putasyquod non pof-
furn rogare Patrem meum, et exhibebk mi-
hi modo plus quam duodecim legiomiman-
gelorum ?
Quomodo ergo implebuntur
fcripturae ? quia fic oportet fferi.
In ilk hora dixit Ihefus turbis : Tanquam .
ad latronem * exiftis eum gladiis et fuftibus, [ l*o eras ? At ille negauit coram omnibus,
vrcomprehendatisme; Quotidie | apud vos I dicens ; Nefcio quid dicas, Exeunte au-
eoncilhinT quaerebant falfum teftimonium
contra Ihefum, vt eum morti traderent; et
non inuenerunt, cum multifalfi tsftesaccef-
fiflent» Nouiflime autem venerum duo fal-
fi teftes, et dixexunt ; Hie dixit: * Poffum
deftruere templumDei,et poft triduum re-
sdificare illucL * hh< 2, ig.
Et furgens prineeps facerdotum, ait illi :
Nihil refpondes , quid ifti aduerfum te te*
ftificantur ? Ihefus autem tacebat. Et prin-
eeps facerdotum ait illi : Adiuro te per Deum
viuum, vt'dicas nobis,fi tu esChriftus filius
Dei? Dixit illi Ihefus : Tu dixifti ♦ verun-
tamen dico vobis : Amodo videbitis filium
hominis fedentem a dextris Yirtutis Dei, et
venientem in nubibus eceli»
Tunc prineeps facerdotum feidit vefti-
menta fua, dicens : Blasphemauit; quid ad-
huc egemus teftibus? Ecce, nuncaudiftis
blafphemiam ; quid vobis videtur ? At illi
refpondentes, dixerunt j Reus eft mortis.
Tunc exfpuerunt in faciem eius, et colaphis
eum ceciderunt ; alii palmas in faciem eiua
dederunt, dicentes : Prophetifca nobis, Chri-
fte,quis eft, qui te pereuflit ? Petrus vero
fedebat feris in atrio : et accetfit ad eum
vna ancilia, dicens; Et tu cum Ihefu Gali«
fedebaro, docens in templo, et non me te
nuiftis. Hoc autem totum factum eft, vt
jmplerentur fcrfptura? prophetarum. Tunc
difeipuli omnes, reli£to eo,fugierunt. At
Uli tenentes Ihefum, duxerunt adCaypham,
prineipem facerdotum, vbi feribae et ferne-
res conuenerant, Petrus autem fequeba-
tur eum a longe, vsque ad atrium principis
facerdotum ? et ingreftus intro fedebat cum
nriniftris, vt videree £nem.
* Mar ei 14, 48. Luca ziyp. f loh. 18, 20,
Principes autem facerdotum et totum
tem illo ianuam, vidit eum alia ancilia, et
ait his, qui erant ibi; Et hie erat cum Ihefu
Naxareno. Et iterum negauit cum iura-
mento : Quia non noui hominem» Et poft
pufillum accefferunt, qui ftabant, et dixe-
runt Petro j Vere et tuexilliyes, nam et
loquela tua temanifeftumfacit. Tunccoc-
pit deteftari et iurare, quod non nouiffet
hominem» Et continuo gallus cantauit.
Et recordatus eft Petrus verbi Ihefu , quod
dixerat ■• Priusquam gallus cantet, ter me
negabis. Et egreflus foras, fleuit amare.
CAPI-
73'
EVANGELIVM MATTHAEL CAF. XXVIL
72*
CAPITVLVM XXVIL
Mane autem £a£io * confilium inierunt
omnes principes facerdotum , et fe-
niores populi,aduerfus Ihefum,vt eum mor-
ti traderem; Et ,vin£tom adduxerunt eum,
et tradiderunt eum Pontio Pilato praefidi.
*Marc.if,i. Luc. 23,1. loh 18,2s.
Tunc videns Iudas, qui eum tradidit, quod
damnatus effet, peenitentia duftus, retulk
triginta argenteos prineipibüs facerdotum
et fenioribus, dicens : Peccaui, traderis fan-
guinem inftum, At Uli dixerunt : Quid ad
hos? Tu videris. Et proieäis argenteis
in templo , receffit, et abiens laqueo fe fu-
fpendit.
Principes autem facerdotum aeeeptis ar-
genteis dixerutt : Non licet eos mittere in
corbonam,quia pretium fanguinis eft. Con-
filio autem inito, emerunt Ulis agrum figu-
H , in fepulturam peregrinorum» Propter
hoc vocatus eft ager ille, ager fanguinis,vs«
que in hodiernum diem. Tunc impletum
eft, quod di&um eft per Ieremiam propher
tam,dicentem: * Et aeeeperunt triginta ar-
genteos t pretium appretiati, quem appre-
tiauerunt a filiis Ifrael, et dederunt eos pro
agro figuli, fieut conftituit mihi Dominus.
* ler. 23, p. Zach. 12, 13.
Ihe&s autem ftetit ante praefidem. Et
Jnterrogauit eum prgfes,, dicens : * Tu es
rex ludaeorunr? Dixit illi Ihefus : Tu dicis.
Et cum aceufaretur a prineipibus facerdo-
tum, et fenioribus,, nihil refpondit. Tunc
dicit Uli Pilatus : Non auu*isvquanta aduer-
fum te dieunt teiHmonia ? Et non refpon-
dit ei ad vllum verbum, ita^ vt miraretur
prsefes vehementer.
* Marc.iji2. Lue. 23,3. loh. ig, 33,
Per diem autem feftum confueuerat prae-
fes populo dimittere vnum vin&um »j, quem
voluiflent^ Habeba* autem vinUum kft
gnem, qui dicebatur Barrabas. Congrega-
tis ergo Ulis, dixit Pilatus : Vtrum vultis,
dimitt am vobis Barrabam , an Ihefum , qui
dicitur Chriftus ? Sciebat enim , quod per
inuidiam tradidißent eum»
Sedente autem illo pro tribunali^mifitad
eum vxor eius, dicens : Nihil tibi cum iu-
ftoillö, multa enim paffa.fum hodie in fomno
propter eum.
Principes au terrr facerdotum et feniorcs
perfuaferunt popuHs, vt peterent Barrabam,
Ihefum vero perderent» Refpondens au-
tem przefes^ait Ulis : Vtrum vultis vobis de
duobus dimittam? At Uli dixerunt : Barra-
bam. Dicit Ulis Pilatus : Quid igitur fa-
ciam de Ihefu, qui dicitur Chriftus? Dieunt
omnes ; Crueirigatur. Ait praefes ; Quid
mali fecit ? At illi magis clamabant, dicen-
tes : Cr aeiflgaturf
Viders autem Pilatus, quod non profice-
"ret, fed magis tumultus fieret, aeeepta aqua,
lauit matius coram populo , dicens : tnno-
eens egofum a fanguine iufti huius,vos vi»
deritis. Et refpondens vniuerfus populus,
dixit I Sanguis eius fuper nos, et fuper fi-
lios noifcros. Tunc dimifit Ulis Barrabam,
Ihefum autem flageUatum tradidit, vt cru-
eifigereeur«
Tute miHtes praefldis fufeipientes Ihe-
fum inpraetorio, congregauerunt ad eum
vniueifam cohortem : Et exeuntes eum,
chlamvdem coccineam circumdederunt ei.
Et * pteö&ntes coronam de fpinis, pofuerunt
fuper caput eius, et anradinem in dextera
eius,. et genu flexo ante eum, Uludebant ei>
dieentes % Aue , rex ludseorum ! Et ex-
fpuentes in eum, aeeeperunt arundinem, et
pereutiebant caput eius- Et poftquam il-
InfiiTent ei, exuerunt eum chlamyde, et in-
duerunt eum veftimentis fuis , et duxerunt
eum, vt crueifigerent, Exeuntes autem in-
uenerunt hominem Cjrenseum, nomine Si-
Aaa 3 gaonem;
733'
EVANGELIVM MATTHAEl. | CAP. XXVII.
734
monem; hunc angariauerunt, vt tolleret;
crucem eius. Et venerunt in iocum, qui
dicitur Golgotha , quod«ft Caluari« locus,
Etdederunt ei acetum bibere , cum feile
mixtum. Et cum guftaffet , noluit bibere.
, * Ioh.ty i.
Poftquam autem cruciflxerunt eum, dtui-
ferunt veftimenta eius, fortem mittentes,vt
impleretur, quod di£tum eft per propheiam,
dicentem : *Diuiferuntfibi veftimenta mea,
et fuper vettern meam miferunt fortem, Et
fedentes, feruabant eum. Et impofuerunt
fuper caput eius cauffam ipfius fcriptam :
Hie eß Ihefits , Rex Iudtorum. Tunc cru-
eifixi funt cum eo duo latrones,vnus adex-
tris, et alter afiniftris. *Pfal.22iig.
Prsetereuntes autem blafphemabant eum,
mouentes capita fua, et dicentes : Vah , qui
deftruis templum DEI , et in triduo illud
reaediflcas t Salua temetipfum, fi filius Dei
es, defeende de cruce. Similiteret princi-
pes facerdotum,illudentes cumfciibis etfe-
nioribus, dicebant : Alios faluos fecit , fe
ipfum non poteft faluum facere. Si rex If-
rael eft, defeendat nunc de cruce, st crede-
mus ei. Confidit in Deo, liberet ei;m nunc,
ü vult eum. ü Dixi: enim : Filius Dei fum.
Id ipfum autem et latrones , qui crueifixi
erant cum eo , improperabant ei.
A fexta autem hora tenebrae fa&ae funt
fuper vniuerfam terram , vsque adhoram
nonam. Et circa horam nonam ckmauit
Ihefus voce magna, dicens : Eli, Eli,lamma
afabthäni! hoc eft; üeusmeus,Deusmeus,
vt quid dereliquifti me ? Qüidam autem il-
. lic ftantes et audientes, dicebant : Eliam
vocat ifte. Et continuo currens vnus 'ex
eis, aeeeptam fpongiam impleuit aceto, et
impofuit arundini, et dabat ei ad bibendum.
Ceteri vero dicebant : Sine, videamus, an
veniat Elias,liberans eum* Ihefus autem ite-
rum ciamans voce magna, emifit fpiritum.
Et ecce ! velum templi feiflum eft in duas
partes, a fummo vsquead'deoifum.-' Et ter->
ra mota eft, et petrae fciflae.funt, et monu-
menta aperta funt, etmultacorpora fan&o-
rurn, qui dormierant, furrexerunt : Et-ex-
euntes de monumentis poft refurreftionem
eius, venerunt in fanOam-ciuitatem, et appa«
ruerunt multis.
Centurio autem, * et qui cum eo erantj
cuftodientes lhefum, vifo terrae motu, et his,
quae fiebant, timuerunt valde, dicentes ; Ve-
re filius Dei erat ifte*
* Marciif, 39* Lue. 23, 47.
Erant autem ibi mulieres multae a lon-
ge , quae fecutae fuerant lhefum a Galilaea,
miniftrantes ei ; inter quas erat Maria
Magdalene, et Maria lacebi et lofeph ma-
ter , et mater filiorum Zebedaei.
Cum autem fero faöum eftet, venit qüi-
dam homo diues ab Arimathia, nomine lo-
feph, qui et ipfe difeipulus erat Ihefu. Hie
accefHt ad Piiatum , et petiit corpus Ihefu.
Tunc Pilatus iuflit reddi corpus. Et aeeepto
corpore lofeph , inuoluit illud in findone
munda , et pofuit illud in monumento fuo
nouo, quod exciderat in petra ; et aduoluit
faxum magnum ad oftium monumenti , et
abiit. Erat autem ibi Maria Magdalene, et
altera Maria, fedentes contra fepulchrum. ,
Altera autem die , quae eft poft parafee*
uen , conuenerunt prineipes facerdotum et
Phanfaei ad Piiatum, dicentes : Domine, re-
cordati fumus , quod fedu£or ille dixit ad-
huc viuens: Poft tres dies refurgam. Iube
ergo cuftodiri fepulchrum , vsque in diem
tertium , ne forte veniant difeipuli eius,i
et furentur eum, et dicant plebi ; furrexit
a mortuis; et erit nouiffimus error peior
priore. Ait illis Pilatus : Habetis cufto-
diam , ite, cuftodite , ficut feitis, Uli au-
tem abeuntes , munierunt fepulchrum (fi-
gnantes lapidem) cum cuftodibus.
■ CAPI«
73f
EVAttGELIVM MATTHAEI. C A P. XXVIII.
736'
gApitvlvm xxvni.
refpere * autem fabbathi, qrae lucefck in
prima fabbathi, venit Maria Magdale-
neret altera Maria,- vc.viderent fepulchrum.
* Marf.i6} 1.. Luc, 24, 2.
Et ecce! terrae motus fa&us eftmagnus ;
angelus enim Domini defcendit de caelo *
et aeeedens,reuoluit lapidem,.et fedebat fu-
per eum. Erat autem afpe£tus eins ficut
fulgur, et veftimentum eius,ficut nix. Prae
timore autem eius exterritifunt cuftodes, et
fa£U funt velut mortui. Refpondens au-
tem angelus, dixit mulieribus : Nolite ti-
mere vos ; fcio enim, quodlhefum, qui cru-
cifixus eft, quaeritis *. islon eft hic5 furrexit
enim, ficut dixit : yenlre,,et videte locum,,
vbi poiitus erat Dominus. Et cito exeun-
tes , dicke difcipulis eius , quod furrexit a
mortuis. Et ecce , prsecedet vos in.Gali-
laeam , ibi eum videbitis : ecce , praedixi
vobis.
Et exierunt cito de monumento cum ti-
more et gaudio magno currentes, vt nun-
tiarent difcipulis eius. Et ecce ,Ihefus oc-
currit illis, dicens : Auete ! lllse autem ac-
ceflerunt,et tenuerunt pe.des eius, et adora-
uerunt eum. Tunc ait illis Ihefus : No
■*im~ ( -* -♦— r i __
lite timere ! .Ire, nuntiate fratribus meis,vt
eant in Galilsam, ibime videbunt. ■ ..
Qua? cum abiirTent, ecce, quidam de cu-
ftödibus venerunt in ciuitatem, et nuntiaue-
runt principibus facerdotum omnia, qus
ifäeM fuerant. ' Et congregati cum feniori-
bus, confilio accepto, pecuniam copiofam
dederiint militibus , dicenres : Dicite : di-
fcipuli eius no£fce venerum , et furati funt
eum,nobis dormientibus : etfi hocauditum
fuerit a pr32-fide,nos fuadebimus ei, et fecuros
vos faciemus. At ilii accepta pecunia , fe-
cerunt ficut erant edo£ti. Et diuulgarum
eft verbum iftud apud Iudseos, vsque in h/o-
diernum diem*
Vndecim autem difcipuli abierunt in Ga*
lila2am,inmontem,vbi conftituerat illis Ihe-
fus: etvidenteseum, adorauerunt. Quidam
autem dübitauerunt. Et accedens Ihefus,
locutus eft eis, dicens: Data eft mihi omnis
poteftas in ccclo et in terra. Euntes docete
omnes gentes, baptixantes eos in nomine
•tatris, et, Filii', et Spiritus San£li, docentes
eos feruare cmnia, quaecunque mandaui vo-
bis» Et ecce , ego vobiscum fum omnibus
diebus vsque ad confummationem fecul;.
F 1 N I S.
INCIPIT
EVANGELIVM SECVNDVM
■ MARCVM.
CAPITVLVM I.
Initium Euangelii Ihefu Chriiti, fllü Del,
iieutfcriptum eft in propheti3 : *Ecce!
ego mitto angelum meum ante faciem
tuam , qui prsparabit viam tuam ante te ♦
Vox clamantis in deferto : -f Parate viam
Domins,re£t.as facite femitas eius.
* Malach. 3, 1, f Efa. 40,5,
Fuit in deferto loännes , * baptixans et
praedicans baptifmum pccnitentia?, in remif-
fionem peccatorum. • Et egrediebatur ad
eum omnis Iüdxae regio, et Hierofolyroltae
vni-
737
EVANGELIVM MÄRCI. CAP. I.
73*
vniuerfi ; et baptizabantur ab illo in lorda- 1
nis flumine, confitentes peccata fua.
* Matth.3.1. Luc&j,j.
Et eratloatmes veftitus pilis camelorum,
et xona pellicea circa lumbos eius ; et lo-
cuftas et mel fylueftre edebat ; et praedica-
bat, dicens : * Veniet fortior me poft me,
cuius non £bm dignus procumbens foluere
corrigiam caiceamentorum eius4 Ego ha-
ptizaui vos aqua , ille vero baptizabit vos
Spirita fan£b, * loh. ?, 2.7.
-Et factum eft in diebus iliis, venit Ihefus a
* Nazareth Galilss, et baptizatus eft a Ioan-
ne in Iordane, Et ftatim afcendens. de
aqua, vidit ccclos apertos t et Spiritum fan-
Gum, tanquam columbam, defcendentem in
ipfum. Et vox fa$a eft de ccclis : Tu es
füius meus dile&us, in te mihi compiacitum
eft. * Matt (3.3,13. Luc. j, zu
Et ftatim Spiritus * expulit eum in defer-
tum, et erat in deferto quadraginta diebus,
et tentabatur a fatana , eratque cum be-
fliis* Et angeli miniftrabant ei.
f M&tth. 4, u Luc. 4, 1.
Poftquam autem traditus eft Joannes, ve-
nit Ihefus in Galilaeam , praedicans Euange-
linm regni Dei, dicens * Impletum eft tem-
pus,etappropinquauit regnum Dei* pceni-
tentiam agite , et eredite Euangeiio.
Et praeteriens fecus mare Galilaeae , vidit
* Simonem et Andream, fratrem eius, mit-
tentes retia in mare ; erant enim pifcatores.
Et dkit eis Ihefus ; Venjte poft me, et fa-
ciam vos fieri pifcatores hominum * et pro-
tinus reii£tis retibus fecuti funt eum.
* M^tth.4^8. Luctf,pjo.
Et progreflus inde pufillum, vidit laco-
bum Zebedaei, et loannem, fratrem eius, et
ipfos componentes retia in naui, Et fta-
tim vocauit illos. Et Uli reliüo patre fuo
Zebedaeo in naui cum mercenar jis, fecuti funt
eum.
Et ingrediuntur Capharnaum , et ftatim
* fabbathrs ingrefius in fynagogam,doeebat
eos. Et ftupebant fuper doörina eius :
erant enim docens eos quafi poteftatem ha-
bens , et non iicut fcribae, * Luc. 4,3h
Et erat in fynagoga eorum homo ipiritu
immundo ; et exdamauit, * dicens :~ Quid
nobis et tibi, Ihefu Nazarene ? Venifti nos
ad perdendum ? Scio, quod fis fanftus Dei.
Et comminatus eft ei Ihefus, dicens : Obmu-
tefce, et exi de homine. Et difcerpens eum
fpiritus immundus, et exclamans voce ma-
gna, exiit ab eo. ' Et mirati funt omnes, ita
vt conquirerent inter ie , dicentes : Quid-
nam eft hoc? Quxnam do£trina hasc noua?
quia cum poteftatefpirittbüs immundis im-
perat, et obediunt ei. Et emahauit rumor
eius ftatim in.omnem regionem Galiläa.
* lue. 4,34;
Etprotinus egredientes de fynagoga* ve-
ner unt in domum Simonis et; Andrea?, cum
iacobo et Ioanne. Decumbebat autem fo-
crus Simonis febricitans. Et ftatim dieunt
ei de illa* Et accedens eleuauit eam,appre-
henfa manu eius. Et continuo dimifiteam
febris , et miniftrabat eis.
* Matth. 8, 14- Luc. 4, 3$.
Vefpere autem fa£lo, eum occidiüet fol,
afFerebant ad eum omnes male habentes,er
daemonia habentes. Et erat omnis ciukas
cpngregata |ad ianuam» Et curauit multos,
quivexabantur variis ianguoribus^etdsmo-
nia multa eiieiebat ; et non iihebat ea lo-
qui, quoniam nofeebant eum.
Et dilueulo valde furgens, egrediebatur,
et abiit in defertum iocum , iBique orabat.
Et profecutus eft eum Simon , et qui cum
iilo erant. Et cum inueniffent eum, dixe-
runt ei : Omnes quaerunt te. Et ait illis:
Eamus in proximos vicos et ciuitates, vt et
ibi prsdicem ; ad hoc enim venl Et erat
pr**
73?
EVANGEL1VM MARCI. CA F. LH.
740
prsdicans in fynagogis eomm, in omni Ga-
liläa, et daemonia eiiciens.
Et venit *d cum leprofus , ^~deprecans
eum ; et genu flexo dixit : Si vis, potes me
mundare, Ihefus autem mifertus eins, ex-
tendit manum fuam,et tangenseum,ait illi:
Volo , mundus efto. Et cum dixiffet, fta-
tim difceflit ab eo lepra, et mundatus eft.
Et comminatus eft ei., ftatimque eiecit illum,
et dixit ei : Vide, nemini dixeris, fed vade,
oftende te principibus facerdotum, et offer
pro emundatione tui, quae praecepit Mofes
in teftimonium illi». At ille egreffus , ccc-
pit prasdicare et diftämare fermonem ; ita,
vt iam non poffet manifefte introire in ei-
uitatem, fed foris in defertis locis erat, et
conueniebant ad eum vndique.
CAPITVLVM U,
üt iterum intrauit Capernaum poft dies
•*-' aliquot. Et auditum eft, quod in do-
mo effet, et conuenerunt multi, ita, vt non
caperent eos, neque ea loca, quae erant ad
ianuam, et loquebatur eis verbum. Et ve
nerunt ad eum ferentes paralyticum, * qui
a qua-tuor portabatur. Et cum non poffent
offerre eum illi prae turba, nudauerunt te-
ttum vbierat, et patefacientes fubmiferunt
grabatum, in quo paralyticus iacebat. Cum
auteln vidiflet Ihefus fidem illorum , ait pa-
ralytico J Fili, dimittuntur tibi peccata tua.
* AAatth.ß>2. Luc. j, ig.
Erant auüem illic quidam de fcribis, fe-
dentes et cogitantes incordibusfuis : Quid
hie fic loquitur blasphemias? Quts poteft
dimittere peccata, nifi fölus Deus ? Quo
Itatim cognito Ihefus fpiritu fuo , quod fic
cogitarent intra fe,dicit illis : Quid ifta co-
gitatis in cordibus veftris ? Quid eft faci-
lius,dicere paraly tico .: Dimittuntur tibi pec-
cata ♦ an dicere : Surge, tolle grabatum
tuum, et ambula? Vt autem feiatis, quod ü-
S. L. Pars XIV.
lius hominis habet poteftatem in terra di-
mittendi peccata ; ait paraiytico : Tibi di-
co rfurge, tolle grabatum tuum, et vade in
domum tuam. Et ftatim furrexit ille , et
fublato grabato, abiit inde coram omnibus,
ita vt mirarentur omnes, et honorificarent
Deum, dicentes : Nunquam fic vidimus.
Et egreffus eft rurfus ad raare, omnisque
turba veniebat ad eum, et docebat eos. Et
cum prseteriret, vidit Leui Alphsei, fedentem
ad telonium , et ait illi : Sequere me. Et
furgens , fecutus eft eum. Et ra&um eft,
cum aecumberet in domo illius, multi pub-
licani etpeccatores fimuldifeumbebantcum
Ihefu, et difeipulis eius, erant enim multi,
qui fequebantur eum. Et Scribae et Phari-
faei videntes, quod manducaret cum publi-
canis et peccatoribus , dicebant difeipulis
eius : Quare cum publieanis et peccatoribus
manducatet bibit magifter vefter? Hoeau-
dito Ihefus ait illis ; Non neceffe habent
fani medico, fed qui male habent: Non
enim veni, vocare iuftos, fed peccatores«
Et erant difeipuli Ioannis et PharifWi ie-
iunantes, et veniunt , et dieunt illi ; Quare
difeipuli Ioannis et Pharifaeorum ieiunant,
tui autem difeipuli non ieiunant ? Et ait
illis Ihefus: Nunquid poffunt filii nuptia-
rum,quamdiu fponfus cum illis eft, ieiuna-
re? quanto tempore fecum habent fponfum,
nori poffunt ieiunare. Venient autem dies,
cum auferetur ab eis fponfus, et tunc ieiu-
nabunt in illis diebus. Nemo affumentum
panni rudis affuit veftimento veteri , alio-
qui aufert fupplementum nouum a vete-
ri, et maior fciffuraflt. Et nemo mittit vi-
num nouum in vtres veteres , alioquin di«-
rumpet vinum vtres , et vinum effundetur,
et vtres peribunt : fed vinum nouum in
vtres jnouos mitti debet.
Et faüum eft, cum fabbathis ambularet
per fata, * difeipuli eius eeeperunt progre-
Bbb di»
741
EVANGEL1VM MARCI. CAP. Ii. III.
742
^i, et vellere fpicas. Pharifaei autem dice-
bant ei: Ecce, quid faciunt difcipulituifab-
bathis, qnod non licet ? Et ait illis : Nun
^uam legiftis, quid fecerit Dauid? quando
neceflitatem habuit etefuriit, ipfe et qui
cum eo erant , quomodo introiuit in do-
mum Dei fub Abiathar, principe facerdo-
tum , et panes propofitionis manducauit,
quosnon licebat manducare, nifi facerdoti-
bus; et dedit bis quoque, qui cum eo erant.
Et dicebat eis : Sabbathum propter homi-
nem fa£him eft, et non homo propter fab-
bathum : itaque dominus eil filius homi-
nis etiam fabbathi. ff Matth. 12, 1. Luc. 6, 1.
CAPITVLVM IIL
Ut introiuit iterum in fynagogam. Et
■■-^ erat ibi homo , * habens manum ari-
dam. Et obferuabant eum, fi fabbathis cu-
raret, vt accufarent illum. Et ait homini,
habentr manum aridam : Surge in medium.
Et diciteis: Licet fabbathis benefacere, an
male ? animam faluuam facere, an perdere ?
At Uli tacebant. Et circumfpiciens eos in
ira,contriftatus fuper ccccitate cordis eorum,
dicit homini : Extende manum tuam ; et ex-
tendit; Et reftituta eft manus illius.
* Matth. 12, p. 10. Luc. 6, 16.
Exeuntes autem Pharifsei, ftatim cum He-
rodianis confilium faciebant aduerfus eum,
quomodo eum perderent. ihefus autem
cum difcipulis fuis feceftftad mare : etmul-
ta turba a Galilaea et Iudsa fecuta eft eum,
et ab ierofol ymis , et ab Idumaea , et trans
Iordanem,et qui circa Tyrum etSydonem;
multitudo magna, audientes quae faciebat,
venerunt ad eum.
Et dixit difcipulis fuis, vt in nauicula fibi
ileferuirent propter turbam , ne comprime-
rent eum. Mukös enim fanabat, ita vt ir-
ruerent in eum , vt illum tangerent, quot-
<juot habeban t piagas» Et fpiritus immundi,
cum illum videbant, procidebant ei,et elama-
banr,dicentes:Tu es filiusDei, Et vehementer
comminabatur eis, ne manififtarent illum.
Et afcendens in montem , vocauit
ad fe , quos voluit ipfe; et venerunt
ad eum. * Et fecit, vt effent duodecim cum
illo, et vt mitteret eos przedicare. Et dedit
illis poteftatem curandi infirmitates , et eii-
ciendi daemonia. Et impofuit Simoni no-
men Petrus, etlacobum Zebedsei, et Ioan-
nem, fratrem Iacobi, et impofuit eis nomi«
na Bne hargem , quod eft filii tonitrui ; et
Andream,et Philippum,et Bartholomaeum,
et Matthseum, et Thomam, et Iacobum Al-
phaei, et Thaddaeum , et Simonem Chana-
naeum , et ludam Ifcariothem, qui et tradi-
dit illum. * Matth. 10, 1.
Et veniunt ad domum , et conuenit ite-
rum turba , ita vt non poflet neque panem
manducare« Et cum audiflent fui, exierunt
tenere eum, dicebant enim : In furorem ver-
fus eft.Et fcribae.qui ablerofolymis defcende-
rant, dicebant: Beelzebub habet, et in princi-
pe dsemoniorum eiicit daemonia. Et con-
uocatis eis, in parabolis dicebat illis :
Quomodo poteft fatanas fatanam eiicere ?
Et fi * regnum contra fediuidatur, non po-
teft regnum illud ftare : et fi domus con-
tra femetipfam difpartiatur, non poteft do-
mus illa ftare : et fi fatanas. confurrexerit
contra femetipfum , difpartitus eft, et non
poterit ftare, fed finem habet« Nemo po-
teft vafa fortis, ingreffus in domum, diripe-
re, nifi prius fortem alliget, et tunc domum
eius diripiet, * Matth. 72, 2j. Luc* n} 17.
Amen, dico vobis, quoniam * omnia di-
mittentur filiis hominum peccata et blas-
phemise, quibus blasphemauerunt : qui au*
tem blasphemaueritSpiritum fan£lum,non
habet remiffionem in aeternum,fed reuserit
aeterni deli£ti. Quoniam dicebant: Spiritum
immundum habet. *Mrfth. 12,31. Luc.i2}w.
Et
743
EVANGELIVM MARCI. CAP. III. IV.
J744
dientes audiant, et non intelligant, ne quan-
do conuertantur , et dimittantur eis pecca-
ta. Et ait Ulis : Nefcitis parabolam hanc ?
Et quomodo omnes parabolas cognofcetis?
*Efa.6y9.
Qui feminat, verbum feminat. Hi autem
funt, qui circa viam, vbifeminatur verbum,
et cum audierint , confeftim venit fatanas,
et aufert verbum , quod feminatum eft in
cordibuseorum. Et hi funt fimiliter , qui
fuper petrofa feminantur, qui cum audie-
rint verbum, ftatim cum gaudio accipiunt
illud, etnonhabentradiceminfe, fed tem-
porales funt, deindeortatribulationeetper-
fecutione propter verbum , confeftim fcan-
dalizantur. Et alii funt, qui in fpinis fe-
minantur; hi funt qui verbum audiunt, et
erumnae feculi , et deceptio diuitiarum, et
reliquarum rerum concupifcentiae introeun-
tes, fuffocant verbum, et iine fru&u effici-
tur. Et hi funt, qui fuper terram bonam
feminati funt, qui audiunt verbum, et fu-
fcipiunt, et fru&ificant , vnum tricefimum,
vnum fexagefimum, et vnum centefimum.
Et dicebat illis : Numquid venit lucer-
na, * vt füb modio ponatur aut fub lecTo?
nonne vt fuper candelabrum ponatur ? Non
eft enim aliquid abfconditum , quod non
manifeftetur, nee fa£tum eft oecultum, quod
non veniat in apertum. Si quis habet a»res
audiendi, audiat. Et dicebat illis : Videte,
quid audiatis. In qua f menfura menfi
fueritis, remetietur vobis, et adiieieturvo-
bis. Qui enim habet, dabiturilli, et qui
non habet, etiam quod habet auferetur ab
eo. * Matth.y , ?/. Luc.$,i£.
f Matlh. 7 , 2. Luc. 6, jg.
Et dicebat: Sic eft regnum Dei , quem-
admodum fi homo iaciat fementem in ter-
ram, et dormiat, etexfurgat no&eetdie, et
fernen germinet, et increfeat, dum nefeit
ille. Vitro enim terra fru£tificat, primum
Ebb 2 her-
Et veniunt * mater eius et fratres , et
foris ftantes, miferunt adeum, vocantes
eum. Et fedebat circa eum turba, et di-
eunt ei: Ecce, mater tua et fratres tui foris
quaerunt te. Et refpondens eis, ait : Quje eft
mater mea et fratres mei? Et circumfpici-
ens eos, qui in cireuitu eius fedebant, ait:
Ecce, mater mea et fratres mei ! Qui enim
feeeritvoluntatemDei, hie frater meus , et
foror mea, et mater mea eft.
* Matth. 12,46, Luc. S , ip>
CAPITVLVM IV.
TD t herum eeepit docere ad mare. Et con-
•*--^ gregata eft ad eum * turba multa, ita
vt in hauim afeendens, federet inmari; et
omnis turba circa mare fuper terram erat.
Et docebat eos in parabolis multa. Et di-
cebat illis in doclrina fua: Audite: ecce,
exiit feminans ad feminandum, et dum
feminat, aliud cecidit fecus viam ; et venerum
volucres cc^li, et comederunt illud. Aliud
vero cecidit fuper petrofa, vbi non habuit
terram multam, :et ftatim exortum eft, quo-
niam non habebat altitudinem terrae , et
quando exortus eft fol, exaeftuauit, et eo,
quod non habebat radicem, exaruit.
* Matt b. 13 , u Luc. S, 4.
Et aliud cecidit in fpinas , etafeenderurit
fpinae, et fuftbcauerunt illud , et fruftum
non dedit. Et aliud cecidit in terram bo-
nam , et dabat fru&um afeendentem , et
crefeentem, et afferebat vnumtricefimum,
et vnum fexagefimum , et vnum centefi-
mum. Et dicebat: Qui habet auresaudien-
di5 audiat !
Et cum effet folitarius , interrogauerunt
eumhi, qui cum eo erant duodeeim, pa-
rabolam. Et dicebat eis : Vobis datum eft,
nofte myfterium regni Dei ; illis autem , qüi
foris funt, in parabolis omnia fiunt, vt
ridentes* videant, etnon?ideant , et au-
74T
EVANGELIVM MARCI, CAP. IV. V.
74*
herbam, deinde fpicam , deinde plen'um
frumentum in fpica. Et cum ex feprodu-
xerit fru&us, ftatim mittitfalcem, quoniam
adeftmeflis.
Et dicebat : Cui afiimilabimus regnum
Dei, am cui parabola? comparabimusillud ?
Sicut * granum fynapis , quod cum femina-
tum fuerit in terra , minus eft omnibus fe-
minibus , quae funt in terra, et cum femina-
tum fuerit, afcendit , et fit maius omnibus
oleribus, et facit ramos magnos, ita, vtpof-
fint fub vmbra eius aues ccelihabitare.
* Matth. rjyjh Luc. ij, ig.
Et talibus multis parabolis * loquebatur
eis verbum, prout poterant audire ; fine
parabola autem non loquebatur eis. Seor-
ium autem difcipulis fuis differebat omnia.
Et ait illis in illa die cum fero effet faäum :
Tranfeamus contra. Et dimittentes tur-
bam, affumunt eum, ita, vt erat in naui, et
aliaenaueserantcum illo. * Matth. 13,3.34:
Et fa£ta eft procella magna venti , etflu-
flus mittebat in nauim, ita , vt impleretur
nauis. Et erat ipfe in puppi, fuper ceruical
dormiens. Et excitant eum, et dicunt illi :
Magifter, non ad te pertinet , quod perimus ?
Et exfurgens, * comminatus eft vento, et
dixit mari : Tace , obmutefce ! Et ceffauit
ventus, et faäa eft tranquillitas magna. Et
ait illis: Quid timidi eftis? necdumhabe-
tis fidem? Et timuerunt timore magno, et
dicebant ad alterutrum : Quis, putas, eft ifte ?
cmia ventus et mare obediunt ei.
* Matth. 8,39* Lue. <?, 21.
CAPITVLVM V,
Et venerunt trans fretum maris * in re-
gionem Gadarenorum. Et exeunti ei
de naui, ftatim occurritdemonumentisho-
mo fpiritu immundo, qui domicilium ha-
bebat in monumentis ; et neque catenis iam
quisquam poterat eumligare, quoniam fse-
pe compedibus et catenis vinftus , dirupiffet
caterias, et compedes comminuiffet, et nemo
poterat eum domare ; et femper die ac ho-
£te in monumentis etinmontibuserat, cla-
mans, etconcidensfelapidibus. Videns au-
tem Ihefum a longe, cucurrit, et adorauit
eum ; et clamans voce magna , dixit : Quid
mihi et tibi, Ihefu, nliDeialtiflimi? Adiuro
te per Deum , ne me torqueas. Dicebat
enim illi : Exiy fpiritus immunde, ab nomi-
ne. Et interrogabat eum : Quod tibi no-
men eft ? Et dicit ei : Legio mihi nomen eft,
quia multi fumus. Et deprecabatur eum
multum, ne feexpelleret extra regionem.
* Matth. 8, 28. Luc. 8, 26.
Erat autem ibi circa montem grex por-
corummagnus, pafcens. Et deprecabantur
eum fpiritus, dicentes: Mitte nos in por-
cos, vt in eos introeamus; et conceflit eis
ftatim Ihefus. Et exeuntes fpiritus immun-
di, introierunt in porcos. Et magno impe-
tu grex prascipitatus eft in mare, ad duo
millia, et fuffocati funt in mari. Qui au-'
tem pafcebant eos, fugerunt, et nuntiaue-
runt in ciuitatem et in agros. Et egrefli
funt videre, quid effet factum. Etveniunt
ad Ihefum, et viient illum, qui a daemonio
vexabatur, fedentem veftitum, etfanaemen-
tis, et timuerunt. Et narrauerunt illis, qui
videranr, qualiter factum effet ei, qui daemo-
niumhibuerat, etdeporcis. Etrogareccc-
perunt eum , vt dtfcederet de finibus eorum.
Cumque afcenderer nauim , cccpit illum
deprecari , qui a daemonio vexatus fuerat,
vt effet cum illo. Ihefus autem non admifit
eum , fed ait illi : Vade in domum tuam ad
mos, et annuntia illis, quanta tibi Domi-
nus fecerit, etmifertusfittui. JEtabiit,et
cccpit praedicare in decapoli, quanta fibife-
ciffer Ihefus ; et omnes mirabantur.
Et cum tranfiffet Ihefus in naui rurfus
trans fretum , conuenit turba multa ad eum,
et
747
EVANGELIVM MARCI. C A P. V. VI.
748
et erat circa mare. Et venit quidam * de
archifynagogis , nomine lairus; et videns
eum, prociditadpedeseius, etdeprecabatur
eum multum, dicens : Quoniam filia mea in
extremis eft,veni, imponemanusfuper eam,
vt falua fit, et viuat. Et abiit cumillo, et
fequebatur eum turba multa, etcomprime-
bant eum. * Matth. gj8> Luc. <?, 41-
Et mulier, * quae erat in profluuio fan-
guinis annis duodeeim , et fueratmulta per-
peffa a compluribus medicis , eterogauerat
omnia fua, nee quiequam profecerat, Ted
magis deterius habebat ; cum audiflet de
Ihefu , venit in turba retro, et tetigit vefti-
mentum eius; dicebat enim: quiafivelve-
ftimentum eius teügero , falua ero. Et con-
feftim * ficcatus eft fons Sanguinis eius, et
fenfit corpore, quiafanataefletaplaga.
* Matth. p, 20. Luc. 8, 43.
Et ftatim Ihefusinfemetipfocognofcens
virrutem, quae exieratdeillo, conuerfus ad
turbam, aiebat : Ouis tetigit veftimenta mea ?
Et dicebant ei diieipuli fui : Vides turbam,
comprimentem te, et dicis, quisme tetigit?
Et circumfpiciebat, vt videreteam, quae hoc
fecerat. Mulier vero , timens et tremens,
feiens, quod fa£lumefletinfe, venit etpro-
eidit ante eum , et dixit ei ömnem veritatem.
Illeautem dixit ei: Filia, fides tua te faluam
fecit, vadeinpace, eteftofanaaplagatua.
Adhuc eo loquente, veniunt ad archify-
nagogum,dicentes : Quia filia tua mortua eft,
quid vltra vexas magiftrum. lhefus au-
tem, audito verbo , quod dicebatur, ait archi-
fynagogo: Noli timere, tantummodo cre-
de. Et non admifit quenquam fe fequi,
nifi Petrum , et lacobum , et Ioannem, fra-
trem Iacobi. Et venit in domum archify-
nagogi, etvidettumultum, etflentes,eteiü-
lantes multum; et ingreflus, aitillis: Quid
turbamini et ploratis? puella non eft mor-
tua , fed dormit. Et irridebant eum. Ipfe
vero eieftis omnibus, aflumitpatremetma-
trem puella?, et qui fecum erant, et ingre-
ditur eö j vbi puella erat iacens; et tenens
manum puellae, ait illi : Thabitba [Talitha]
Kumi! quod eft interpretatum : Puella, tibi
dico, furge; et confeftim furrexit puella, et
ambulabat : erat enim annorum duodeeim.
Et obftupuerunt ftupore magno, etprsece-
pit illis vehementer , vt nemo id feiret ; et
dixit, vt darentillimanducare.
CAPITVLVM VI.
U t egreflus inde , abiit * mpätriamfuam,
■*-J et fequebantur eum difeipuli fui. Et
fafto fabbatho, eeepit in fynagoga docere,
et multi audientes admirabantur , dicentes :
Vnde huic haec? Et quae eft fapientia, quae
data eft illi, et virtutestales, quae per manus
eius efliciuntur ? Nonnehic eft faber, films
Mariae, frater Iacobi et Iofeph, etludaret
Simonis ? nonne et forores eius hie nobis-
cumfunt? et fcandaliiabantur in illo. Et
dicebat illis lhefus : Non eft propheta fine
honore, nifi in patria fua , et in domo fua,
et in cognatione fua. Et non poterat ibi
virtutem vllam facere, nifi paueos infirmos
impofitis manibus curauit. Et mirabatur
proprer incredulitatem eorum.
* Matth, i]y 54. Luc. 4, 16. loh. 4, 43.
Et cireuibat caftella in cireuitu , docens ;
et conuocauit * duodeeim, et eeepit eos
mittere binos, et dabat illis poteftatem con-
tra ipiritus immundos. Et praeeepit eis,
ne quid tollerent in via, nifi virgam tan-
tum , non peram, non panem, neque in
xoria aes, fed calceatos fandaliis, et ne in-
duerentur duabus tunicis. Et dicebat eis:
Quocunque introieritis in domum, illicma-
nete , donec exeatis inde : et quieunque
non reeeperint vos, f neque audierint, ex-
euntes inde, excutite puluerem depedibus
veflris, in teftimonium illis.
* Matth. loy 1. Luc. p, /♦ f Lucio, 10.11.
Ebb 3 Et
EVANGEL1VM MARCI. CAP. VI.
749
Et exeuntes praedicabant , * vt pccniten-
tiam agerenr; et daemonia multaeiiciebant,
et vngebant oleo mukös aegros , et fanaban-
tur. * Matth.iOj'j. Luc.w,g.
Et audiuit rex Herodes ( manifestum
enim faftum eftnomen eius), et d icebat:
loannes baptifta refurrexit a mortuis , pro-
pterea virtutes operanturin illok Alii au-
tem dicebant : * Elias eft ; alii vero dicebant :
Prophetae(V,r vel quafi vnus ex prophetis.
Quo audito Herodes , ait : Quem ego de-
coliaüi loannem , hie a mortuis refurrexit.
* Mattb, 16, 14. Luc. 9, L
Ipfe enim Herodes miferat ac tenuerat*
loannem, et vinxerat eum in carcere pro-
pter Herodiadem , vxorem Philippi fratris
iui, quiaduxerateam. Dicebatenim Joan-
nes Herodi : f Non licet tibi, habere vxorem
fratris tui. Herodias auteminfidiabatur Uli,
et volebat oeeidere eum, nee porerat. He-
rodes ^nim metuebat loannem, feiens eum
virum iuftum et fanüum , et euftodiebat
eum-, et audito eo, multa faciebat, etliben-
ter eum audiebat.
* Mattb, 14, 3. f Leuit. ig, 16.
Et'cumdiesopportunusacciduTet, Hero- 1
des natalis fui ecenam fecit prineipibus , et
tribunis, et primis Galibese. Cumque in-
troiffet filius ipfius Herodiadis, etfaltaflet,
et placuiiTet Berodi , iimulque recumbenti-
bus ; ■ rex ait puelke: Pete a me, quod vis,
et dabo. tibi. :£t iurauit Uli: quiequid pe-
tieris, dabo tibi, licet dimidium regni mei.
.Quae cum exiffet , dixit matri fuae : Quid
petam? At illa dixit : Caput Ioannis bapti-
fta?. Cumque introiffet ftatim cum fefli-
natione ad regem, petiuit, dicens : Volo,
vt protinus des mihi in difco caput Ioannis
baptifta:. j . Et contriftatus eft rex, et propter
iusiurandum et. propter ilmul recumbentes
noluit eam contriftare ; ' fed mi'ffo fpicula-
tore, praeeepit affem caput eius in difco,
7JQ
et decollauit eum in carcere. Et attulit
caput eius in difco , et dedit illud puel-
lae , et puella dedit matri fus. Quo au-
dito, difeipuli eius venerum, et tulerunt
corpus eius, et pofuerunt illud in monu-
mento.
Et conuenientes Apoftoli ad Ihefum , re-
nuntiauerunt ei omnia, qua; egerant etdo-
cuerant. Et ait illis : Venite feorfum in
defertum locnm , et requiefeite pufillum.
Erant enim, quiveniebantetredibant, mui-
ti, et nee fpatium manducandiliabebant. Et
afeendentes in nauim , abierunt in defertum
locum feorfum. Et viderunt eos abeuntes
turbas, et cognouerunt multi, etpeu'eftres
de omnibus ciuitatibus coneurrerunt illuc,
et prsuenerunt eos. Et exiens, vidit tur-
bam muitam Ihefus , * et mifertus eft fuper
eos, quia erant ficut oues, non habentespa-
ftorem, et eeepit illos docere multa.
* Matth. p, 3$,
Et cum iam hora multa fieret, acceffe-
runt difeipuli eius,, dicentes: *Defertuseft
locus hie, et hora iam prseteriit, dimittite
illos , vt euntes in proximas villas et vicos,
ernant fibi eibos, quosmanducent. Etre-
fppndens ait Ulis: Date illis vosmanducare.
Er dixerunt ei: euntes emamus ducentis de-
nariis panes, et dabimus illis manducare? Et
dixit eis : Quot panes habetis? Ite et vide-
te. Et cum cognouiflent, dieunt: Quin-
que , et duos pifees, E-t praeeepit illis , vt
aecumbere facerentomnesfeeundum contu-
bernia, fuper viride feenum. Et difeubue-
runt in partes per centerios et quinquage»
nos. Et ac.ceptis quinque panibus et duo-
bus pifeibus, inruens in ecelum, benedixit,
et fregit panes, et dedit difeipulis fuis, vt
ponerent ante eos, et duos pifees cliuifTt
omnibus. Et manducauerunt omnes, et
faturati funt ; et fuftulerunt reliquias frag-
mentorum duode,cim cophinos plenos , et
de
75i
EVANGELIVM MARCI. CA P. VI. VII
752
de pifcibus. Erant autem, qui manduca-
uerant, quinque milüa virorum.
■*■ Matthias . Luc. ^12. loh. 6, f.
Et flatim coegit difcipulos fuos afcende-
re nauim, vt praecederenteumtransfretum
ad Bethfaidam , dum ipfe dimitteret popu-
lurn: et cum dimififlet eos , abiit in mon-
tem ad orandum. Et cum fero effet, erat
nauis in medio mari, et ipfe folus in terra.
Et vidit eos laborantes * in remigando;
erat enim ventus contrarius eis. Et circa
Pharifaei enim , et omnes Iudaer, nifi crebro
lauerint manus, non manducant, tenentes
raditionem feniorum, et a foro venientes,
nifi baptiientur non comedunt ; et alia
multa funt , qua? tradita funt illis, feruare,
lofionescalicum, etvrcearum, etaeramento-
rum, et le£torum.
Et interrogabant eum Pharifaei et Scriba» :
* Quare difcipuli tui non ambulant iuxta
traditionem feniorum , fed communibus
manibus manducant panem? At illerefpon-
quartam vigiliam no£Hs venitadeos, ambu-J dens, dixit eis: Bens prophetauit Efaias *
lans fuper mare, et volebat prsterire eos;
at illi> vt viderunt eum ambulantem fupra
mare, putaüerunt phantafma efTe, et excla-
mauerunt. Qmnes enim viderunt eum;
et conturbati funt. Et ftatim locutus eft
cum eis, et dixit eis : Confidite, ego fum, no-
lite timere. Et afeendit ad illos in nauim, et
ceflauit ventus ; et plus magis intra fe ftu-
pebant , non enim inrellexerant de pani-
bus ; erat enim cor eorum obececatum.
* Matth.i4,2f.
Et cum transfretaffent, venerunt in ter-
ram * Genefarerh et applicuerunt. Cum-
que egreffi eflent de naui , continuocogno-
uerunt eum , et percurrentes vniuerfam re-
gionem illam, eeeperuntingrabatiseos, qui
male habebant, circumferre, vbiaudiebant,
eum illic effe. Et quoeunque introibat in
vicos , vel in villas aut ciuitates , in plateis
ponebant inürmos , et deprecabantur eum,
vt vel fimbriam veftimenti eius tange-
rent ; et quotquot tangebant eum , falui fie-
bant. * Mattb. 14, 34
CAPITVLVM VII.
L^t conueniunt ad eum Pharifa?i, et qui-
*—* dam de Scribis , venientes ab Ierofo-
lymis. Et cum vidifTenr, quosdam ex difei-
pulis eius communibus manibus, ideftnon
lotis , manducare panes, vituperauerunt.
de vobis hypoeritis, ficutferiptumeft: Po-
pulus hiclabiis mehonorat, cor autem eorum
longe efl: a me : In vanum autem me colunt,
docentes do&rinas et preeeepta hominum,
relinquentes enim mandatum Dei, teneds
traditiones hominum , lotiones vreeorum
et calicum, et alia fimilia his facitis multa.
* Mattb, ?j, 2. f Efa. 2^ 13.
Et dicebat illis: Beneirritumfacitisprse-
ceptum Dei, vt traditionem veftramferue-
tis. Mofes enim dixit: *Honora patrem
tuum et matrenvtuam , et qui f maledixe-
rit patri vel matri , morte moriatur. Vos
autem dieitis: Si dixerit homo patri vel ma-
tri: Corban, quodeft donum quodeunque,
ex me tibi proderit ; et vltra non dimittitis
eum quieunque facere patri fuo aut matri,
refeindentes verbum Dei per traditionem ve-
ftram, quam tradidiflis : et fimilia huiusmo-
di multa faciris.
* Exod. 20,12. Deut. ^16. f Leuit. 20, g.
Et aduocans iterum turbam , dicebat il-
lis: Audite me omnes, et intelligite: Nihil
eft extra hominem introiens in eum , quod
poflit eumeoinquinare, fedquas de nomine
procedunt, illafunt, quae coinquinant homi-
nem. Si quis habet auresaudiendi, audiatJ
Et cum introifient in domum a turba, in-
terrogabant eum difcipuli eius parabolam.
Et ait illis : Sie et vosimprudemes eftis?
Non
EVANGEL1VM MARCI, CAP. VII. Villi.
7*4
N -n imeli;g:ti*, quia omne extrinfecu p
troiens in hominem, non poreft euin coin-
quinare, quia non intrat in cor eius, fed in
ventrem, et in fecelTum exit , pui gans omnes
e&ts.
Dicebat autem , quoniam qua? de homi-
ne exeunt, illa cöinquinant hominem; ab
intus enim de corde hominum male cogi-
tationes procedunt, adulteria, fornicariones,
homicidia, furta, auariria?, nequiti«, dolus,
rmpudicitiae, oculus malus, blafphemia, fu-
perbia, ilultitia; omnia hjec mala ab intus
procedunt, et cöinquinant hominem.
Et inde furgens, abiitinfinesTvri.etSy-
donis. * Et ingreflus domum, neminem
voluit fcire, et non potuit latere. Mulier
enim {tatim, vt audiuit de eo , cuius filia
habebat fpiritum immundum, intrauit, et
procidit ad pedes eius. Erat enim mulier
gentiiis, SyrophocnifTa genere, et rogabat
eum, vtdaemonium eiiceret de filia eius. -Qui
dixitilli: Sinepriusfaturari hlios; non eit
cmm bonum , fumere panem filiorum, et
mittere canibus. At illa rcfpondit , et dick
illi: Vtique, Domine, nam et catelii com-
edunt fub menfa de micis puerorum. Et
ait illi : Proprer hunc fermonem, vade, ex-
iit dasmonium a filia tua. Et cum abiifiet
domum fuam, inuenit puellam, iacentem
fupra leclum, er daemonium exiilTe.
* Matth. lj, 21.
Et iterum exiens de fmibus Tyri, venit
per Sydonem ad mare Galiläa?, intermedios
fines decapoleos. Et adducunt ei furdum
et mutum; et deprecabantur eum, vt im
ponat illimanum; et apprehendenseumde
turba feorium, mißt digitos fuosin auricu-
las eius, et exfpuens tetigitlinguameius, et
fufpiciens in ccclum, ingemuit, et ait illi:
Hephetha, quod eil, adaperirei et fbtim
apert£ funt aures eius, etfolutumeftvincu-'
lum lingus eius , et loquebatur recfce. Et
l- prscepit Ulis , ne cui d-cei ein. Quanto au-
tem roagis eispraxipiebat, tantomagisplus
pra-d:cabanr,eteoampLusadmiraba-tur,di
centes : Bene omnia fecit, etfurdos fecit au«
due, etmutosloqui.
CAPITVLVM VIII.
Jn diebus iilis iterum cum turba multa
effet, nee haberent, quod manducarent,
*conuocatis difcipulis , ait Ulis: Mifereor
fuper turbam, quia ecce, iam triduo fufti-
nentme, nee habent, quod manducent; et
ii dimifero eos ieiunos in domum fuam, de-
ficient in via ; quidam enim ex eis de longe
venerant. Et refponderunteidifeipuhfui:
Vnde iftos quis poterit hie fatiare panibus
in folitudine? Et interrogauit eos: Quot
panes habetis? Quidixerunt: Septem. Et
pr^eepit turboe difeumbere fuper terram.
Et aeeipiens feptem panes , gratias agens,
fregit ; et appofuerunt rurbc. Et hahe-
bant pifeieulos paueos , et ipfos benedixit, et
iuflitapponi. Et manducauerunt, et fatu-
rati funt, et fuftulerunt, quod fuper erat
defragmentis, feptem fportas. Erantau-
rem, qui manducauerant, quafiquatuormil-
lia;etdimiCteos. . ^ Matth. 1^32.
Et iratim afeendens * nauim cum difci-
pulis fuis, venit in partes Dalmanutha. Et
exierunt Pharifad , et eeeperunt conquirere
cum eo, quserentes ab illo fignumdeccelo,
tentantes eum. Etingemifcensfpiritu,ait:
Q^üid generatio ifra fignum quaerit? Amen,
dicovobistlidabiturgenerationiiflifignura.
Et dimittens eos, et afeendens iterum na-
uim, abiit trän 3 fretum. * Matth. if} 39.
Et obliti funt * panes fumere, et nifi
vnum panem non habebant fecum in naui.
Etpraecipiebateis, dicens: Videte et cauete
f a fermento Herodis. Et cogitabant ad
alterutrum, dicentes: quia panes non habe-
mus. Quocognito, ait Ulis Ihefus : Quid
cogi-
75T
EVANGELIVM MARCI. CAP. VIII. IX.
755
cogitatis, quia panes non habetis ? Adhuc
ccccatum habetis cor veftrum ? Oculos ha-
bentes non videtis , et aures habentes non au-
ditis : nee recordamini , quando quinque
panes fregi in quinque millia , et quot cophi-
nos fragmentorum plenos fuftuliftis? Di
cum ei: Duodecim. Quando et feptem pa-
nes in quatuor millia, quotfportas fragmen-
torum tuliftis ? Et dieunt ei : Septem. Et di-
cebat eis : Quomodo nondum intelligitis ?
* Matth. \6y f. , f Luc. 12} 1.
Et veniuntBethfaida, et addueunt eicce
cum, etrogabanteum, vtillumtangeret. Et
apprehenfa manu cccci, ed uxiteum extra vi-
cum; et exfpuens in oculos eius, impofitis
manibus fuis, interrogauit eum, fi quid vi-
deret ? Et afpiciens, ait: Video homines
velut arbores, ambulantes. Deindeiterum
impofuit manus fuper oculos eius, eteeepit
videre, et reftitutus eft, ita vt clare videret
omnia. Et mifit illum in domum tuam,
[fuam, dicens :] Et , fi in vicumintroieris,
nemini dixeris.
Et egreffus eft Ihefus et difeipuli eius in
caftelia Csefareae Philippi. * Et in via in-
terrogabat difcipulos fuos, dicens eis : Quem
me dieunt effe homines ? Quirefponderunt
illi, dicentes : Ioannembaptiftam, aliiEliam,
alii vero quafi vnum de prophetis. Tunc
dicit illis : Vos vero, quem me effe dicitis ?
Refpondens Petrus, ait ei: Tu es Chriftus.
Et comminatus eft eis, ne cui dicerent de
illo. Et coepit docei e eos, quoniamoportet
filiura hominis pati multa , et reprobari a
fenioribus , et a fummis facerdotibus , et
feribis, et oeeidi, et poft tres dies refurge-
re. Et palam verbumloquebatur. Etap-
prehendens eum Petrus, coepit increpare
eum. - Qui conuerfus, et videns difcipulos
fuos, comminatus eft Petro, dicens: Vade
retro me, fatana, quoniam non fapis, quae
Dei funt, fed quae funt hominun*.
S.L.PanXW.
Et conuocata turba cum difeipulis fuis,.
dixit eis: Si quis vult mefequi, denegetfe-
met ipfum , et tollat crucem fuam , et fequa-
tur me. Qui enim voluerit animam fuam
faluam facere, perdet eam. Qui autem
perdiderit animam fuam propter me et
euangelium, faluam faciet eam. Quid enim
proderit homini , fi lucretur mundum to-
tum, et detrimentum animae fua? faciat ? Aut
quid homotfommutationis dabit pro anima
fua? Qui enim me confeffus fuerit et ver-
bamea in generatione ifta ad altera et pecca-
trice , et filius hominis confitebitur eum,
cum venerit in gloriaPatris fuicumangelis
fan&is.
CAPITVLVM IX.
Ü t dicebat illis : Amen , dico vobis, *
■^ quia funt quidam de hie ftantibus, qui
non guftabunt mortem , donec videant re-
gnum Dei , veniens in virtute. Et poft
dies fex , affumfit Ihefus Petrum , et Iaco-
bum, etloannem, et duxitillosinmontem
excelfum folus. Et transflguratus eft co-
ram ipfis. Et veftimenta eius fa£ta funt
fplendentia et Candida nimis, velut nix, qua-
lia fullo non poteftfuperterram Candida fa-
cere. Et apparuit illis Elias cum Mofe, et
erant loquentescumlhefu. Er refpondens
Petrus, ait Ihefu : Rabbi , bonum eft nos hie
effe ; ee faciamus tria tabernacula, tibi vnum,
Mofi vnum, et Elise vnum : non enim feie-
bat, quid diceret, erant enim timoreexrer-
riti. Et facla eft nubes obumbrans eos ; et
venit vox de nube, dicens : Hie eft filius,
meus dile&us, audite illum] Et ftatim cir-
cumfpicientes, neminem amplius viderunt,
nifi Ihefum tantum fecuffl.
* Matth. 16, 22. Luc.p, f 7.
Et defeendentibus illis de monte,praecepit
illis, ne cui, quod vidiffent, narrarent, nifi
cum filius hominis a mortuis refurrexerit.
Ccc Et
EVANGELIVM MARCJ. CAP. IX.
7*7 _
Etverbum continuerunt apud fe, conqui-
rentes, quid eftet, cum a monuis, refurrexe-
rit. Et interrogabant eum, dicentes : Quid
ergo dicunt Pharifaei et Scribae, quiaEtiam
oporreat venire primum. Qui refpondens,
ait illis: Elias cum venerit, primo reftituet
omnia : et quomodo fcriptum eft in filium
hominis, vt mclta patiatur et contemna-
tur. Sed dico vobis : et Elias venit, et fece-
runt ilh, quaecunque voluerunt; ficut fcri-
ptum eft de eo.
Et vensens ad difcipulos fuos , vidit tur-
bam magnam crcaeos, etfcribas, conqui-
lentes cum illis. Et confeftim omnis po-
pulus videnslhefum, ftupefa£his eft. Et
accurentes falutabant eum. Et interrogauit
sosr Quidintervosconquiritis? Et refpon-
dens vnus de turba, dixit : Magifter , attuli
filium meum ad te, habentem fpiritum mu-
mm , qui vbicunque eum apprehenderit,
allidit illum etfpumat, etftridet dentibus,
et arefcit. Ei dixi difcipulis tuis, vteiice-
jent illum, et non potuerunt.
Qui refpondens eis, dicit: O generatio
Incredula, quamdmapudvosero? quamdiu
vos patiar ? AfFerte illum adme. Et attu-
lerunt eum* Et cum vidiflet eum, ftatim
fpiritus conrurbauit illum, et elifus in ter-
xam, voliitabatürfpümans. Et interroga-
uit patrem eins: Quantum temporis eft, ex
«juo ei hoc accidit? At ille ait; ab infamia,
et freqi, enter eum in ignem et aquas mißt,
vt eum perderer: Sed fi quid potes, adiuua
nos , mifertus noftri. Ihefus autem ait illi ;
Si potes eredere, omnia poflibilia funt cre-
mend. Et continuo exclamanspaterpueri,
cum Iachrymia aiebat : Credo, Domine, ad-
iuua incredulitatem meam.
Et cum vidiflet Ihefus concurrentem tur-
tum, eomminatus eft fpiritui immundo,
dicens illi : Surde et mute fpiritus , ego
prjscipio tibi, exiab eo, et amplius ne in-
758
troeas in eum. Et exclamans , et multum
difcerpens eum, exiit ab eo ; et fa£tus eft
ficut mortuus, ita, vt multi dicerent, mor-
tuus eft. Ihefus autem, tenens manum eius,
eleuauiteum, etfurrexit. Etcumintroiflet
in domum, difcipuli eius fecreto interro-
gabant eum : Quarenos non potuimus eii«
cere eum? Et dixit illis: Hoc genus in nul-
lo poteft exire, nifi in oratione et ieiunio.
Et inde profe&i, praetergrediebantur G#
lilaeam,necvolebat, quemquamfcire. Do-
cebat autem difcipulos fuos, * et dicebatib
lis : Quoniamfilius hominis tradetur in ma>
nus hominnm, et occidenteum, et occifug
tertia die refurget, At illi ignorabantyet-
bum, et timebant interrogare eum.
* Mattb. 16,21. Luc. p, 22. 44.
Et venerum Capernaum , qui cum domi
efient, interrogabateos: Quidinviatraclia-
batis? At illi tacebant .; fiquidem in via in-
ter fe difputauerant , quis eorum maior et-
fet?* Etrefidens., vocauit duodecim, et ait
illis: Si quis vult primus eile, erkomnium
nouiflimus, et omnium mihifter. Et acci-
pienspuerum , ftatuiteum in medio eorum;
quem cum complexus eflet, ait illis: Quis-
quis vnum ex huiusmodi pueris receperit
in nomine meo , merecipit. Et quicunque
me fufceperit, non me fufcipit, fedeum, qui
mifitme. * Matth.i8,h Luc. 9,46.
Refpondit illi loannes, dicens: *Magi-
fter, vidimus quendam in nomine tuo eiici-
entem daemonia, qui non fequitur nos; et
prohibuimus eum. Ihefus autem ait : No-
lite prohibere eum* Nemo eft enim , qui
facit virtutem in nomine meo, etpoßitcito
male loqui de me. Qui enim non eft aduer-
fum vos,pro vobis eft. Quisquisenimpotum
dederit vobis calicem aquae in nominemeo,
quia Chrifti eftis; imen, dico vobis, non
perde* mercedem fuam. Luc. p, 4p»
Et quisquis fca»4flliz.auem* vnumexhis
puüi-
EVANGELIVM MARCI. CAP. IX. X.
m_
pufillis, credentibus in me, bonum eft ei
magis, fi circumdaretur mola afinaria collo
eius, etinmaremittereretur. Etfifcandali-
zauerit te manus tua , abfein de illam* Bo-
num eft tibi , debilem introire in vitam,
quam duas manus habentem, ire ingehen-
nam, in igneminextinguibilem, vbivermis
eorum non moritur, et ignis nonextingui-
tur. Et fi pes tuus tefcandaliiat, amputa
illum: Bonum eft tibi, claudum introire in
vitam , quam duos pedes habentem , mitti
ingehennam ignis inextinguibilis, vbiver-
mis eorum non moritur, et ignis non extin
guitur. Quod fi oculus tuus fcandaLzat te,
eiieeeum: Bonum eft tibi, lufeum introi-
re in regnumDei, quam duos oculos haben-
tem mitti in gehennam ignis, vbi vermis
eorum non moritur,et ignis non extinguitur.
* Matth. 18, 6. Luc. 77. 2,
Quilibet enim* igne falietur, etomnis
viäima fale falietur. Bonum eft fal: quod
fi falinfulfum fuerit, in quo illud condietis ?
Habete in vobis fal, et pacem habete inter
vos. _ *Leuit,2, ij.
CAPITVLVM X.
Ut inde exfurgens, venit in fines Iudaeae *
•*—* vltralordanem. Et conueniunt iterum
turbae ad eum, et ficutconfueuerat, iterum
docebat illos. Et accedentes Pharifan , in-
teirogabant eum : Si licet viro vxorem di-
mittere ? tentantes eum. At ille refpon-
dens, dixit eis : Quid vobis praeeepit Mo-
fes? Qui dixerunt : fMofes permifit libel-
lum repudii feribere et dimittere. Quibus
refpondens lhefus, ait; Adduritiam cordis
veftri feripfit vobis praeeeptum iftud , ab ini-
tio autem creaturae mafculum et foeminam
fecit eos Deus : ** Proprer hoc relinquet 1
homo patrem et matrem, et adhaerebit vxori
fuse; et erunt duo in carne vna. Itaque
jam non funt duo , fed vna caro ; quod |
76©
ergo Deus coniunxit , homo non feparet.
*Matth.ig>it f Deut. 24,1. **Gen.i,2jet2yi.
Et in domo iterum difcipuli eius de eo-
dem interrogauerunt eum. Et ait illis.*
Quicunque dimiferit vxorem fuam, etaliam
duxerit , adulterium committit fuper eam:
Et fi vxor dimiferit virum fuum, et äüi nu-
pferit, mocehatur.
Et ofFerebant ilii paruulos, vt tangeret
eos ; difcipuli autem comminabantur offe-
rentibus. Quos eum videret lhefus, indi-
gne tulit, et aitillis: Sinite paruulos venire
ad me , et ne prohibueritis eos ; talium
enim eft regnum eeeiorum. Amen , dico
vobis: Quisquis non reeeperit regnumDei
velut paruulus, non intrabit in illud. Et
complexans eos , et imponens manus fuper
illos, benedicebat eos.
Et cum egreflus eflet m viam, procur-
rens quidam genu flexu ante eum, rogabat
eum, dicens : Magifter bone , quid faciam,
vt vitam seternam percipiam ? lhefus autem
dixit ei: Quid me dicis bonum? Nemobo-
nus, nifi vnus Deus. Prsecepta nofti : Nc
adultereris, neoeeidas, nefureris, nefalfum
teftimonium dixeris , ne fraudem feceris^
honora patrem tuum et matrem. At ille
refpondens, ait illi: Magifter, haec omnia
obferuaui a iuuentute mea. lhefus auten%
intuituseum, dilexiteuu^ etdixitei: Vnum
tibi deeft : Vade, quaeeunque habes vende,
et da pauperibus , et habebis thefaurum in
coilö , et veni, fequere me. Qui contrifta-
tus in verbo, abiit meerens: erat enim ha-
bens multas poftefiiones.
Et eircumfpiciens lhefus , ait difeipulis
fuis : Quam difticile * in regnum Dei in-
troibunt, qui peeunias habent ? Difcipuli
autem obftupefcebant in verbis eius. At
lhefus rurfus refpondens , ait iliis : Filioli,
quam difficile eft, vt confidentes inpeeunia,
in regnum Dei intrent ? Facilius eft, came-
Oec 2 lum
76i
EVANGELIVM MARCI. CAP. X. XI.
762
ium per foramen acus tranfire , quam diui-
tem intrare in regnumDei. Quimagisad-
mirabantur, dicentes ad femetipfos: Etquis
poteft faluus fieri? Et intuens illos Ihefus,
ait: Apudhominesimpoflibile eft, fed non
apud Dcum : Omnia poflibilia funt apud
Deum. * Matth. 19,23. Luc. 18-, 24.
Et cocpit ei Petrus dicere: Ecce, nos di-
mifimus omnia, et fecuti fumus te. Re-
fpondens Ihefus ait : Amen dico vobis : Ne-
mo eft, qui reliquerit domum , autfratres,
aut forores, autpatrem, autmatrem, aut fi-
lios3 aut agros, proprer me et euangelium,
qui non accipiat centies tantum , nunc in
tempore hoc, domos, et fratres, et forores,
etmatres, etfilios, et agros, cum perfecutio-
nibus, et in feculo futuro vitam seternam.
Multi autem erunt primi nouiffimi, et no-
uiffimi primi. Erant autem in via , afcen-
dentes Ierofolymam. Etpraecedebat illos
Ihefus. Et ftupebant , et fequentes time-
bant.
Et aflumens iterum duodecim , cccpit
illis dicere, qua? eifern ei Ventura: Ecce, *
afcendimus Ierofolymam, et filius hominis
tradetur principibus facerdotum, et fcribis
et fenioribus, etdamnabunt eummorte, et
tradent eum gentibus, etilludentei, et con-
fpuent eum, et flagellabunt eum, et interfi-
«ieijteum; ettertiadierefurget.
* Matth. 20, 17. Luc. 18,31-
Et acceduntad eum * Iacobus etloannes,
filiiZebedaei, dicentes : Magifter, volumus,
vt quodcunque petierimus, lacias nobis. At
ille dixit eis : Quid vultis, vt faciam vobis ?
Et dixerunt; Da nobis, vtvnusaddexteram
tuam, et alter ad finiftram tuam, fedeamus in
gloria tua. Ihefus autem ait eis : Nefciris,
quidpetatis, Poteftisbiberecalicem,quem
egobibo? aut baptifmo, quo ego baptiior,
baptixari? At illi dixerunt ei; Poffumus. fuis, et ait illis : Ite in caftellum, quod con«
Ihefus autem ait eis: Calicem (juidem/tra Yoseft. Etftatimintrceuntesilluc,in*
we-
quem ego bibo , bibetis , et baptifmo , quo
ego baptizor, baptixabimini ; federe autem
ad dexteram meam , vel ad finiftram , non
eft meum dare vobis, fed quibus paratum
eft. * Matth. 20, 20.
Et audientes deeetn , ca?perunt indignari
de Iacobo et Ioanne, Ihefus autem vocans
eos,ait illis: Scitis, quiahi, quividentur
principari gentibus , dominantur eis , ©J
magnates eorum poteftatem exercent kiper
eos: Non itaeftinvobis> fedquicunquevo-
luerit fieri maior, erit vefter minifter ; et
quicunque voluerit in vobis primus elTe,
erit omnium feruus : nam et filius hominis
non venit, vtminifttareturei, fed vt mini-
ftraset,et daret animam fuam redemptionem
pro multis.
Et venit Iericho. Et proficiente eo de Ie*
richo, * et difcipulis eius, etplurimamul-
titudine , filius Thimaei Barthimaeus, ccccus,
fedebat iuxta viam , mendicans. Qui cum
audiflet, quod Ihefus Naxarenus eflet, cccpit
clamare et dicere: Ihefu, fili Dauid, mife«
rerimei! Et comminabantur illimulti, vt
taceret. At ille multo magis clamabat;
Fili Dauid, miferere mei! Et ftans Ihefus,
praecepit illum vocari. Et vocant ccccum,
dicentes ei : Animaequior efto, furge , vocat
te. Qui proteäo veftimento fuo , exfiliens
venit ad eum. Et refpondens Ihefus , di-
xit illi : Quid tibi vis faciam ? Ccccus autem
dixit ei: Rabboni, vt videam. Ihefus au-
tem ait illi : Vade, fides tua te faluum fecit.
Etconfeftim vidit, etfequebaturecm in via,
* Matth. 20,29. Lue, i8,3$>
CAPITVLVM XL
Üt cum appropinquarent Ierofolymae *
**-J ad Bethphage et Bethaniam , iuxta mon«
tem Oliuarum , mittit duos ex difcipülis
763
E VANG.E.L1 VM , MARGL C A P. AI.
7^4
ueriietis pullum ligatum, fuper quem nemo
adhuc hominum fedit. Soluite iiium, et
adducite ; et fi quis vobis dixerit : Quid fa-
citis? dicite : Dominus opus eo habet; et
cohtinuo illum dimittet huc. Et abeuntes
inuenerunt pullum ligatum ante ianuam fo-
risinbiuio. Etfoluunteum. Etquidam
de illic ftantibus dicebantillis: Quid facitis,
foluentes pullum ? Qui dixerunt eis, ficut
praeeeperat eis Ihefus. Et dimiferunt eos.
Et duxerunt pullum ad Ihefum , et impo-
nunt illi veftimenta fua. Et fedit fuper eum.
Multi autem veftimenta fua ftrauerunt in via,
alii autem frondes caedebant de arboribus,
et fternebant in via. Et qui praeibant , et
qui fequebantur, clamabantdicentes: Ho-
fianna ! benedi&us qui venitin nomine Do-
mini! benediöum quod venit, regnumpa-
tris nöftri Dauid ! Hofianna in excelfis !
- Et introiuit Ierofolymam * in templum.
Et circumfpe&is omnibus , cumiam vefper-
tina effet hora , exiit in-Bethaniam cum duo-
decim. Et aliadie , cum exirent a Bethania,
efuriit ; cumque vidiffet a longe ficum ha-
bentem folia, venit, fi quid forte inueniret
in ea. Et cum veniffet ad eam , nihil inue-
nit nifi folia , non enim er at tempu s ficorum.
Et refpondens dixit ei : Iam non amplius in
aeternum ex te quisquam fruHurnmanducer.
Et audiebant difcipuli eiüs. * Matth. 21, 12.
Et veniunt Ierofolymam, et cum * in-
troifiet in templum, cocpit eiicere vendentSs
et ementes in templo, et menfas nummu-
lariorum , et cathedras vendentium colum-
baseuertit; et non fihebat, vt qoisquam
ferret vas per templum. Et docebat, di-
cens eis: Nonne fcriptum eft: f Domus
mea-, domus crationis vocabitur omnibus
gentibus ? Vos autem feciftis earn fpelun-
camlatronum. * Matth. 21, n.
Luc. ig, 4j. loh 2, 14. | EJ'aiajö, 7.
Quo.audito , * principes Sacerdotum et
Scribae , quaerebant , quomodo eum perde-
rent. Timebant autem eum,quoniam vniuer-
fa turba admirabatur doärinam eius. Et
cum vefpera fa&aeffet, egrediebatur e ci-
uitate. Et cummane tranfirent, viderunt
ficum aridam fa£tam a radicibus. Et re-
cordatus Petrus, dixit ei: Rabbi, ecce,flcus,
cui maledixifti, aruit. Et refpondens Ihe-
fus , ait illi : Habete fidem Dei ; Amen di,-
co vobis , quieunque dixerit huic monti:
Tollere etmittereinrnare! ethonhaefitaue-
rit in corde fuo , fed crediderit, quodcun-
que dixerit, fiet ei. Propterea dico vobis :
Omnia, quaecunque orantes petitis, credite
quod accipietis , et euenient vobis. Etcum
ftabi'tis ad orandum , dimittite , ü quid habe-
tis aduerfusaliquem, vt et Pater vefter, qui
in ccclis eft, dimittat vobis peccata veftra?
*•) Quod ß vos non dimiferitis > nee Pater
veßer, qui in coslis eß, dimittet vobis pec-
cata vefira. * Matth* 21, 45.46*
Et veniunt rurfus Ierofolymam. Et
cum ambularet in templo, * accedunt ad
eum fummi Sacerdotes etScribse, et Senio-
res, et dieunt ei: Qua poteftate haec facis?
et quis dedit tibi hanc poteftatem, vtiftafa-
ciaa ? Ihefus autem, refpondens, ait Ulis;
Interrogabo vos et ego vnum verbum, re-
fpondete mihi , et dicam vobis, qua potefta-
te haec faciam : Baptifma Ioannis de ccclo
erat , an ex hominibus ? Refpöndete mihi.
■At illi cogitabant fecum dicentes : Sidixeri-
mus, de ccclo, dicet : Quare ergo non credi-
diftis ei? Sidixerimusj ex hominibus, time-
mus populum. Omnes enim habebantlo«
annem, quod vere propheta eflet. Et re-
fpondentes dieunt Ihefu : Nefcimus. Et
refpondens Ihefus, ait illis: Neque ego dico
vobis, qua poteftate haec faciam.
* Matth, 2h 23. Luc. 20,1.
Gcc 3 CAPI-
*) Hoc non habetur Graece.
7*>
EVANGELIVM MARCI. CAP. XII.
?6$
CAPITVLVM XII.
Caefaris. Refpondens autern Ihefus , dixit
Ulis : Reddite igitur, quae funt Csefaris,Ca-
Et cccpit Ulis in parabolis loqui : Vi-ifari,et quae funt DEI Deo. Et mirabantur
neam * plantauit homo,etcircumdedit fuper eo.
fepem,et fodit lacum, et aedifieauit turrim, Et venerünt * ad eum Saducsei , qui di-
et locauit eam agricolis, et peregre profe- cum, refurre£iionem none(Te,et interroga-
£ius eft. Etmifit ad agricolas in tempore ; bant eum, dicentes : Magifter, Mofes nobis
feruum, vt ab agricolis acciperet de fru£hi fcripfit, f vt fi cujus frater mortuus fuerit
vineae. Qui apprehenfum eum ceciderunt, et reliquerit vxorem , et filios non relique-
et dimiferunt vacuum. Et iterum mißt ad rit, accipiat frater eius vxorem ipfius, et re-
illos alium feruum , et illum in capite vul- fufcitet fernen fratrifuo. Septem ergo fra-
nerauerunt, et contumeliis affecerunt. Et
rurfum alium mißt, et illum occiderunt. Et
plures alios, quosdam ca^dentes , alios vero
occidentös. * Matth. 21, 33. Luc. 20, p.
Adhuc ergo vnum habens filium dileäum,
et illum mifit ad eos nouißunum , dicens :
Reuerebuntur filium meum. Agricolae au-
tern dixerunt ad inuicem : Hie eft haeres ,
venite, oeeidamus eum, et noftra erit hasrer
ditas, . Et apprehendentes eum, occiderunt,
et eiecerunt extra vineam. Quid ergp fa-
ciet dominus vineae? Veniet, et perdet agri-
eolas, et dabit vineam aliis. Nee feripturam
hanclegiftis? Lapidem, quem reprobaue-
runt aedificantes, hie fa£his eft in caput an-
guli : a Domino fa&um eft iilud, et eft mi-
rabile in oculisnoftris. Et quzerebant cum
tenere , et timuerunt turbam. Cognoue-
runt enim,quoniam ad eos parabolamharic
dixerat. Et reli&o eo, abierunt.
et Herodianis, vt eum caperent in verbo.
Qui venientes dieunt ei : Magifter, feimus,
quodverax es, et non curas quenquam* nee
enim refpicis perfonam hominum, fed in ve-
ritate viam Dei doces : Licet dare cributum
Caefari,an non? dabimus,an non dabimus?
Quifciens hypoerifin illorum, ait illis; Quid
me tentatis ? „afferte mihi" denarium , vt vi-
deam. At Uli obtulerunt eL Et ait illis:
Cuius eftimagohse et inferiptio ? Dieunt :
tre3 erant,etpnmusaccepit vxorem, et mor-
tuus eft, non reli&o femine. Et feeundus
aeeepit eam, et mortuus eft, et nee ifte reli-
quit fernen; et tertius fimiliter, et aeeepe-
runt eam fimiliter feptem, et non relique-
runt fernen. Nouiffima omnium defunfta
eft et mulier« In refurre&ione ergo , cum
refurrexerint, cuius de his erit vxor? Se-
ptem enim habuerunt eam vxorem» Et re-
fpondens Ihefus , ait illis: Nonne erratis,
quod nefeitis feripturas, neque virtutein
Dei? Gum enim a mortuis refurrexerint
neque nubent, neque nubentur, fed funt fi-
cut angeli Dei in eeeiis. De mortuis au-
tern , quod refurgant, non legiftis in libro
Mofi fuper rubum , quomodo dixerit illi
Deus, inquiens : ** Ego fum Deus Abra-
ham, et Deus Ifaac, et Deus Iacob ? Non eft
Deus mortuorum, fed viuorum. Vos ergo
multum erratis.
Et mittunt ad eum quosdam ex Pharifaeis t * Matth. 22, 23. Luc.2^27, f Deut. 2f,
* * £xodi3,6.
Et acceflit vnus de feribis, * qui audierat
illos conquirentes ; et videns, quoniam be-
ne illis refpondiffet,interrogaukeum : Quod
eft primum omnium mandatum ? Ihefus au-
tern refpondit ei : f Primum omnium man-
datum eft; Audi, Ifrael, Dominus, Deus
tuus , Deus vnus eft : et diliges Dominum,
Deum tuum, toto corde tüo, ettota anima
tua , et tota mente tua, et tota virtute tua.
Hoc
.ii. m. ■ ii., ihm
767
EVANGELIVM MARC!. CAP. XII. XIII,
768
Hoc eft primum mandatum. Secundum
autem firmle eft Uli : ** Diliges proximum
tuum, ficut te ipfum. Maius his aliud man-
datum non eft.
* Matth.22j5.36. f Deut. §> 45. ** Leuit.iptf.
Et ait illi Scriba : Bene, Magifter , in veri-
tate dixifti ; quia vnus eil Deus, et non eft
alius praeter eum ; et diligere eum toto cor-
de , et toto intelle£tu , et tota anima, et tota
fortitudine ♦ et diligere proximum, tanquam
fe ipfum, maius eft omnibus holocaufto-
matibuset facriflciis. lhefus autem videns,
quod fapienter refpondiflet, dixit illi; Non
es longe a regno Dei. Et nemo amplius
audebat eum interrogare.
Et refpondens lhefus, dicebat , docens in
templo ; Quomodo dicunt Scribae, * Chri-
ftum filium effe Dauid ? Ipfe autem Dauid
dixit in Spiritu fan£to : j- Dixit Dominus
Domino meo: fedeadextris meis,donecpo-
jiam inimicos tuos fcabellum pedum tuo-
rum. Ipfe ergo Dauid dixit eum Domi-
num, et vnde eft ülius eius? Etmulta turba
.«um libenter audiuit.
* Matth, 22, 42. Luc. 20, 41. I Pfalm. no, 1.
Et dicebat eis in do&rina fua ; *Cauete
a fcribis, qui amant in ftolis ambulare, et fa-
lutari in foro, et in primis cathedris federe
in fynagogis,et primos difcobitusin cccnis;
Qui deuoränt -j- domos viduarum, fub prae-
te&u prolixae orationis 5 bi accipient proli
xiusiudieium. ^ Matth.2%^.fqq. ^Luc.20^.
Et fedens ?hefus conna Gazophylacium,,
afpiciebat, * quomodo turba mitteret a?s in
Gaiophylackun, et mulri dmites mittebant
multa. Cumveniffet aurem vnaviduapau-
per, mißt duo minuta quod eft quadrans.
Etconuocansdifcipulos fuos,akillis.* Amen
dico vobis ; Vidua .harc pauper plus omni-
bus mißt , qui miferunt in Gazophylacium,
Omnes enim ex eo, quod abundabatillis,mi
ferunt; haec veröde penuua fua,omöia>quse
habuit, mifir totum viüum fuusa.
CAPITVLVM XIII.
TCV cum egrederetur de templo, ait illi vnus
"■"■^ ex difcipulis fuis : * Magifter , afpice,
quales lapides et quales ftrufturae ! Et re-
fpondens lhefus, ait iHi : Videsnas omnes
magnas aedificationes ? Non relinquetur
lapis fuper lapidem , qui non deftruatur.
* Matth. 24, 1. Luc. 21, f.
Et cum federet in monte oliuarum con-
tra templum, interrogauit eum feparatim Pe-
trus, et lacobus, et Ioannes, et Andreas : Die
nobis , quando ifta flent , et qupd fignum
erit,quando haec omniaineipient confumma-
ri ? Et refpondens lhefus, eeepit dicere illis :
Videte, ne quis vos feducat. Multi enim
venient in nomine meo,dicentes, quod ego
fim, et mukös feducent.
Cum audieritis autem bella et rumores
bellorum, ne timueritis. Oportet enim haec
fieri, fed nondum finis* Exurgetenim gens
contra gentem, et regnum fuper regnum, et
erunt terrae motus per loca, et fames. Ini-
tium dolorum haec.
Videte autem vosmetipfos; tradent enim
vos in concilia, * et in fynagogis vapulabi-
ns,et ante pradides et reges ftabitis propter
me, in teftimonium illis« Et in omnes gen*
tes primum oportet praedicari Euangelium*
* Matth. 10,27. i§. 24^. Luc. 21,12,
Et cum duxerint vos , tradentes , nolitc
praecogitare, quid loquamini , fed quod dä-
mm vobis fuerit in illa hora, id loquamini.
Non enim vos eftis, qui loquimini, fed Spi-
ritus fanftus. Tradet autem fraterfratrem
in mortem, et pater filium. Et conlurgent
filii in parentes, et morte afficient eos. Et
eritis odio omnibus, propter nomen meum»
Qui autem fuftinueritin ftnem, hie faluus
erir*
Cum autem videritis * abominationem
defolationjs , dittam a Daniele propheta*
ßan»-
769
EYANGELIVM MARC*. C A P. XIII. XIV.
110
ihntem, vbi non debet, qui legit, intelli-
gat. Tunc, qui-in Iudaea funt, fugiant in
montes,et qui fuper te&um, non defcendat
in domum, nee mtroeat, vt tollat quid de do-
mo fua ; et qui in agro erit, non reuertatur
retro, vt tollat veftimentum fuum. Vae au-
tem praegnantibus et la£fcantibus inillis die-
bus. Orate vero, vt hyeme fuga veftra non
fiat. Erunt enim dies Uli tribulationis ta-
les, quales non fuerunt ab initio creaturae,
quam condidit Deus, vsque nunc, neque
fient. Et nifi abbreuiaffet Dominus dies,
non fieret falua vlla caro. Sed propter ele-
&os, quos elegit, breuiauit dies.
Et tunc fi quis vobis dixerit : Ecce, hie
eft Chriftus \ ecce, iliic ! ne credideritis. Ex-
furgent enim pfeudo-Chrifti et pfeudo-pro-
phetae, etdabunt fignaet portenta,ad fedu-
cendos,fi fieri poteft,etiamele£tös. Vos er-
go videte : ecce, praedixir vobis omnia.
Sed in illis diebus, poft tribulationem il-
lam, fol contenebrabitur, et luna non dabit
fplendorem fuum, et ftellae coeli erunt deei-
dentes,et virtutes, quae in ccclisfunt,moue-
buntur. Et tunc videbunt filium hominis
venientem in nubibus, cum virtute multa et
gloria ; et tunc mittet ängelos fuos, et con-
gregabit eleäos fuos a quatuor ventis, a
fummo terrae vsque ad fummum cccli.
A ficu autem difeite parabolam : Cum
iam ramus eius tener fuerit, et nata fuerint
folia,cognofcitis,quia in proximo fit ae.ftas*
fic-et vos, cum videritis haec fieri, feitote,
quod in proximo fit in oftiis. Amen dico
vobis, non tranfibit generatio haec, donec
omniaifta fiant. Ccclum et terra tranfibunt,
verba autem mea non tranfibunt. De die
autem illa, vel hora,nemo feit, neque angeli
in ccclo, neque Filius, nifi Pater.
Videte, vigilate et orate * nefeitis enim,
quando tempus ßt. Sicut homo, qui pere-
gre profe&us, reliquit domum fuam, et de-
dit feruis fuis poteftatem,etvnicuique opus
fuum, et ianitori praeeepit, vt vigilaret. Vi-
gilate ergo ! Nefeitis enim, quando dominus
domus venkt, fero, an media no£te, an galli
cantu, an mane ; ne, cum venerit repente, in-
ueniat vos dormientes. Quod autem vobis
dico, omnibus dico : Vigilate!
CAPITVLVM XIV.
ü rat autem * Pafcha et azyma poft biduum.
Et quaerebant fummi facerdotes et feri-
bae, quomodo eum dolo tenerent et oeeide-
rent. Dicebant autem : Non in die fefto,
ne forte tumultus fiat in populo.
* Matth. z6y 2. Luc. 22, n
Et cum effet Bethaniae, in domo Simonis
leprofi, et recumberet, venit mulier, * ha-
bens alabaftrumvnguenti nardifpicataepre-
tiofae * et fra&o alabaftro, effudit fuper Ca-
put eius, Erant autem quidam indignefe-
rentesintra femetipfos, et dicentes : Vt quid
perditio ifta vnguenti fa£ta eft ? Poterat
enim vnguentum iftud venundari plus quam
trecentis denariis, et dari pauperibus. £t
fremebant in eam. * loh. 12,3.
Ihefus autem, dixit : Sinite eam, quid illi
molefti eftis? bonum opus operata eft in
me : femper enim pauperes habetis vobis-
cum, et cum volueritis, poteftis illis bene-
facere,me autem non femper habetis. Quod
habuit haec , fecit j praeuenit vngere corpus
meum in fepulturam. Amen dico vobis,
vbieunque praedicatum fuerit euangeliunv
iftud in vniuerfo mundo, et quod fecit haec,
narrabitur in memoriam eius.
Et Iudas Ifcariothes, vnus de duodeeim,
abiit adfummos facerdotes, vtproderet eum
illis, Qui audientes, gauifi funt, et promi-
ferunt ei peeuniam fe daturos. Et quaere-
bat, quomodo illum oportunetraderet.
i Et primo die axymorum, quando pafcs
immO'
771'
EVANGELIVM MARCI. CAF. XIV.
77»
immolabant, dicunt ei uifcipuli : Quo vis
eamus, et paremus tibi ad edendum pafca?
Et mittit duos ex difcipulis fuis,et dick eis:
Ite in ciuitatem, et occürret vobis homo, la-
genam aquae baiulans : fequimini eum, et
quccunque introierk, dicite domino domus :
Magifter dick: Vbi eft diuerforium , vbi
pafca cum difcipulis meis manducem ? Et
ipfe vobis demonftrabit coenaculum grande
ftratum : . et illic parate nobis. Et abie-
runt difcipulieius,et venerum in ciuitatem,
et inuenerunt, ficut dixerat illis, et paraue-
runt pafca.
Vefpere autem fa£jta., venit cum duode-
cim. • lit difcumbentibus eis, et manducan-
tibus, ait Ihefus \ Amen, * dico vobis, vnus
ex vobis tradet me , qui manducat mecum.
At Uli cccperunt contriftari, et dicere ei fin-
gulatim : Nunquid ego ? et alius : Nun-
quid ego? Qui ait Ulis j Vnus ex duode-
cim, qui intingit mecum manum in catino.
Et filius quidem hominis vadit, ficut fcri-
ptum eft de eo : vae autem homini ilü, per
quem filiiis hominis traditur * bonum erat
ei, fi natus non fuiflet homo ille. * loh. 13, zu
Et manducamibus illis, * accepit Ihefus
panem,et benedicens,rregit, et dedit eis, et
ait: Sumite, hoc eft corpus meum. Etac-
cepto calice, gratias agens, dedit eist etbi-
berunt ex illo omnes. Et ait illis ; Hie eft
fanguis meus noui teftamenti, qui pro mul-
tis effundetur. Amen, dico vobis, iam non
bibam de genimine vitis, vsque in diem il-
lum, cum iftud bibam nouum inregnoDei.
Et hymno di£b exierunt inmontem oliua-
rum. * Matfh. 26,26, Luc. 22,1p.
Et ait eis Ihefus : Omnes fcandalizabi-
mini in no£e ifta, quia feriptum eil ; Per-
cutiampaftoTem,etdifpergentur oues. Sed
poftquamrefurrexero,pr£ecedam vos inGa-
lilasam, Petrus autem aitUli: Et fi omnes
fcandaliiati fuerint , fed non ego. Et ait
S.L.ParsXIF.
illi Ihefus : Amen, dico tibi : Hodie', in
no£te hac, priusquam gallus bis cecinerit,
ter me es negaturus. At ille amplius lo-
quebatur : Et fi oportuerit me fimul com-
mon tibi, nonte negabo. Similiter autem
et omnes dicebant«,
Et veniuntin pnediüm, cui nomen Geth-
femane * et ait difcipulis fuis : Sedete hie,
donec orem. Et aüumit Petrum , et Iaco-
bum, et Toannem fecum. Et eeepit paue-
re, et taedere, et ait illis : Triftis eft anima
mea vsque ad mortem, fuftinete hie, et vigi-
late. Et cum proceffifiet paululum, proci-
dit fuper terram, et orabar, vt fi fieri poftet,
tranfiret ab ea hora, et dixit i Abba , pater,
omnia tibi poflibilia funt, transfer calicem
hunc a me , fed non quod ego volo , fed
quod tu*
Et venit , et inuenit eos dormientes , et
ait Petro : Simon, dormis ? non potuifti
vna hora vigilare? Vigilate etorate,vt non
intretis in tentationem ; fpiritus quidera
promptus eft, caro autem infirma. Et ite-
rumabiens, orauit eundem fermone,m di
cens. Et reuerfus denuo, inuenit eos dor-
mientes * erant enim oculi eorum grauati,
et ignorabant , quid refponderent ei* Et
venit tertio, et ait illis : Dormite pofthac,
et requiefeite J Sufficit , venit hora ; eccei
filiu3 hominis tradetur in manus peccato-
rum : Surgite, eamus! eece, qui me trade^.
prope eft. Et adhuc eo loquente, venit Iu-
das Ifcariothes, ynus de duodeeim, et cum
eb turba multa, cum gladiis et lignis , mint
a fummis facerdotibus et feribis, et feniori-
bus» Dederat autem traditor fignum eis,
dicens : Quemcunque ofeulatus fuero, ipfe
eft, tenete eum, et ducke caute«. Et cum ve
niffet, ftatim accedens ad eum, ait : Aue,
Rabbi! et ofeulatus eft eum. At illi mi-
nus iniecerunt in Ihefum, et tenuerunt eum
Vnus autem de circumftantibus , educens
Ddd gl*-
,
773
EVANGEL1VM MARCJ. CAP. XIV. XV.
774
gladium,percnm"t feruum fummi faeerdotis,
et amputauit Uli auriculam.
Et refpondens Ihefus, alt illis : Tanquam
ad latronem exiftis cum gladiis et lignis , ad
cornprehendendum me. . Quotidie eram
apud vos in templo docens, et non me te-
nuiftis ; fed vt implearitur fcripturae. Tunc
difcipüli eius, relinquentes eum, omnes £u-
gerunt. Adolefcens autem quidam feque-
batur eum , ami8us findone fuper nudum,
et tenuerunt eum. At ille reie&a findone,
nudus profugitab eis.
Et adduxerunt Ihefum ad fummum fa-
cerdotem. Et conuenerunt omnes facer-
dotes, et fcribae,et feniores. Petrusautem
a longe fecutus eft eum , vsque intro in
atrium fummi faeerdotis. Et fedebat cum
miniftris ad ignem, et calefaciebat fe.
Summivero facerdotes ' et totum cönci-
lium quaerebant aduerfus Ihefum teftimo-
nium, vt eum morti traderent, nee inuenie-
bant. Multi enim teftimonium falfum di-
cebant aduerfus eum, et conuenientia tefti-
monia non erant. Et quidam furgentes
ialfum teftimonium ferebant aduerfum eum,
dicentes : Nos audiuirnus eum dicentem:
Ego diflbluam templum hoc manu fa£tum,
et poft triduum 'aliud non manu fa&um
sedificabo. Et non erat conueniens tefti-
monium illorum.
Exfurgens fummus facerdos in medium,
interrogauit Ihefum, dicens : Non refpon-
des quiequam, quid ifti contra te teftifican-
tur ? Ille autem tacebat , et nihil refpondit.
Rurfum fummus facerdos interrogabat eum,
et dieit ei : Tu es Chriftus,filius Dei bene-
di&i? Ihefus autem dixit Uli ; Ego fum;
et videbiris filium hominis fedentem a dex-
tris virtutis Dei, et venientem cum nubibus
eceli» Summus autem facerdos feindens
Veftimenta fua, ait : Quid adhuc defidera-
mus teftes ? Audiftis blafphemiam ? Quid
vobis videtur ? Qui omnes condemnaue-
runt eum effe reum mortis. Et eeeperunt
quidam confpuere in eum, et velare faciem
eius , et colaphis eum cxdere , et dicere ei j
Prophetrxa. Et miniftri alapis eum caede-
bant.
Et cum effet Petrus in atrio deorfum,ve-
nit vna ex anciliis fummi faeerdotis ; et cum
vidiffet Petrum calefacientem fe, afpieiens
illum, ait : Et tu cumlhefuNazarenoeras?
At ille negauit, dicens : Neque fcio, neque
noui,quiddicas. Etexiitforas ante atrium,
et gallus cantauit. Rurfus autem , cum vi-
diffet illum ancilla, eeepit dicere circumftan-
tibus ; Hie ex Ulis eft, At ille iterum ne-
gauit. Et poft pufillum rurfus , qui adfta-
bant,dicebant Petro ; Vere ex Ulis es,nam
et Galilaeus es, et loquela tua conuenit* Ille
autem eeepit anathematizare et iurare : Ne-
fcio hominem iftum, quem dicitis. Et fta-
tim gallus iterum cantauit. Et recordatus
eft Petrus verbi , quod dixerat ei Ihefus :
Priusquam gallus cantet bis , ter me nega-
bis. Et eeepit flere.
CAPITVLVM XV.
"ütconfeftim mane * concilium facientes
fummi facerdotes, cum fenioribus et
feribis, etvniuerfo eonfeflu; vincientes Ihe-
fum, duxerunt, et tradiderunt Pilato. Et
inrerrogauit eum Pilatus : Tu es rexludaso-
rum ? At ille refpondens, ait Uli f Tu dick.
Et aceufabant eum fummi facerdotes in mul-
tis, Pilatus autem rurfum interrogauit
eum, dicens : Non refpondes quiequam?
Vide, in quantis te aceufant. Ihefus autem
amplius nihil refpondit, ita, vtmiraretur Pi-
latus. * Matih. 27, 1. Luc.22, 66. lob. 18 ', 28.
Per diem autem feftumfolebatdimittere
illis vnum ex vin£lis,quemcunquepetiffenr.
Erat autem, qui dicebaturBarrabas,quicum
fediüofis erat vin&us. qui in feditione fece-
rant
77?
EVANGELIVM MARCl. CAP. XV.
17*
rant homicidium. Et cum acclarnaffet tur-
ba,cccpit petere, vt faceret, ücut femper fa-
ciebat illis.
Pilatus autem refpondit eis, et dixit : Vul-
tis, dimitam vobis regem Iudsorum? Scie-
bat enim,quod per inuidiam tradidiftent eum
fummi ftcerdores, Pontifice3 autem con
citauerunt turbam , vt magis Barrabam di-v
mitteret eis. Pilatus autem iterum refpon-
dens, ait illis : Quid ergo vultis faciam ei,
quem dicitis regemludaeorum? At illi iterum
clamauerunt: Crueifigeeum. Pilatus vero
d icebat illis : Quid enim mali fecit? Atil
li magis clamabant : Crucifige eum. Pi
latus autem volens populo fatisfacere, dimi-
fit illis Barrabam, et tradidit eis Ihefum fla-
gellis casfum , vt crucifigeremr.
Milites autem * duxerunt eum intro in
atrium praetorii, et conuocant totam cohor-
tem, et induunt eum purpura, et importunt
ei, ple&entes fpineam coronam ♦ et cccpe-
runt fa^utare eum : Aue , rex Iudaeorum !
Et percutiebant caput eius arundine, et con-
fpuebant eum,etponentes genua,adorabant
eum. * loh, ig, i. Jqq.
Et poftquam illuferuntei, exuerunt illum
purpura, et induerunteumveftimentisfuis,
et educunt illum, vt crucifigerent euni« Et
angaiiauerunt praetereuntem quendam Si-
monem,Cyrena;um,venientem de villa,pa-
trem Alexandri et Ruffi, vt tolleret crucem
eius. Et perducunt illum in Golgotha lo
cum, quod eft interpretatum, Caluariae lo-
eus. Et dabant ei bibere myrrhatum vi-
©um , et non accepit.
Et crueifigentes eum,diuiferunt veftimen-
ta eius, mittentes fortem fuper eis, quis quid
rolleret« Erat autem hora tertia, et cruci-
üxerunt eum. Et erat titulus rcauf<e eius
infcriptus : Rex Udaorum. Et cum eo
crucifigunt duos latrones, vnum adextris,et
alium a finiftris eius, Et impleta eft fcri-
ptura, * qua? dicit : Et cum iniquis reputa-
tus eft. * Efai&tf,it,
Et prsetereuntes blafphemabant eum, mo-
uentes capita fua, et dicentes : Vah! qui de-
ftruis templum , et in tribus diebus reaedifi-
cas ! Saluiim fac temetipfum, defcendenf
de cruce. Similiter et fummi facerdotes
iliudentes ad alterutrum, cum fcribis , dice-
bant : Alios faluos fecit, feipfum nonpoteft
faluum facere : Chriftus ille, rex Ifrael, de-
fcendat nunc de cruce, vt videamus et cre-
damus. Et qui cum eo crucinxi erant, con-
uiciabantur ei.
Et £a£ta hora fexta tenebrae fa£be lunt
per totam terram , vfque in horam nonam.
Et hora nona exclamauit Ihefus voce ma-
gna, dicens : Eli, Eli, lamma azabthani?
quod eft interpretatum : Deus meus, Deus
meus, vt quid me dereliquifti ? Et quidara
de circumftantibus audientes, dicebant: Ec-
ce, Eliam vocat. Currens autem vnüs, et
implens fpongiam aceto, circumponensque
calamo, potum dabat ei, dicens : Sinke, vi-
deamus, li veniat Elias ad deponendum eum,
Ihefus autem emiffa voce magna exfpira-
uit. Et velum templi fciftum eft in duo, a
fummo vsque deorfum. Videos autem cen~
turio, qui ex aduerfoftabat,quodficclamans
exfpiraffet, ait : Vere hie homo filius Dei
erat. Erant autem et mulieres de longe
afpicientes, inter quas erat Maria Magdale-
ne , et Maria , Iacobi minoris et lofe mater,
et Salome ; et cum effet in Galiläa, feque-
bantur eum, et miniftrabant ei ; et alia? mul-
tae , quae fimul cum eo afeenderant Ierofo-
lymam.
Et cum iam fero ertet fa&um , quia erat
parafoeue , quod eft ante fabbathum * venit
Iofeph , qui ex Ar imathia erat, honeftus fe-
nator, qui et ipfe expeäabat regnum Dei.
Et auda&er iatroiuit ad Pilatum, et petiit
corpus Ihefu. Pilatus autem mirabat ur , fi
Ddd 3 iam
777
EVANGELIVM MARCI, CAP. XV. XVI.
778
iam obiiflet.
Et accerfito centurione ,
fi iam mortuus effet.
cum cognouiffet a centurione, donäuit cor-
pus Iofeph. Iofeph autem mercatus fin-
donem, et deponens eum, inuoiuit findoni,
et pofuit eum inmonumento,quod eratex-
cifum ex petra , et aduoluit lapidem ad
oftium monumenti. Maria autem Magda-
lene , et Maria Iofe afpiciebant , vbi pone-
retur.
CAPITVLVM XVI.
p t cum tranfiffet iabbathum , * Maria
•*-' ' Magdalene, et Maria iacobi, et Salome,
emerunt aromata, vt venientes vngerent Hie-
rum. Et valde mane, vna fabbathorum, ve-
niunt ad monumentum, orto iam fole. Et
dicebant ad inuicem : Quis reuoluet nobis
lapidem ab oftio monumenti? et refpicien-
tes, videruntreuolutum lapidem; eratquip-
pe magnus valde. Et introeuntes in mo-
numentum , viderunt iuuenem fedentem a
dextris , coopertum ftola Candida , et obftu-
puerunt. * Matth.zSyi. Luc.24,1. lob.zo^.
Qui dicic illis : Nolite expauefcere, Ihe-
fum quaeritis, Naxarenum, crucifixum ; fur-
rexit , non eft hie ♦ ecce locus , vbi pofue-
runt eum. Sed ite, dicke difeipulis eius, et
Petro : prfecedet vos in Galilzeam, ibi eum
videbitis, ficut dixit vobis.
in- j Surgens autem Ihefus mane prima Sab-
Etjbathi, apparuit primo Mariae Magdalenas
de qua eiecerat feptem daemonia ; illa va-
dens nuntiauit his, qui cum eo fuerant, lu-
gentibus et flentibus. Et illi audientes,
quod viueret, et vifus effet ab ea, non credi-
derunt. Poft haec autem duobus ex eis am-
bulantibus oftenfus eft in alia effigie, eunti-
bus in villam ♦ et illi euntes nuntiauerunt
ceteris, nee Ulis crediderunt.
Nouiflime autem recumbentibus illis vn-
deeim apparuit, et exprobrauit incredulita-
tem illorum, et duritiam cordis, quod his,
qui viderant eum refurrexiffe, non credide-
rant , et dixit eis • Euntes in mundum vni-
uerfum, praedicate euangelium omni crea-
turae. Qui crediderit et baptrzatus fuerit,
(aluuserit; qui vero non crediderit, con-
demnabitur.
Signa autem eos, qui credtderint, haec fe*
quentur : In nomine meo daemonia eiieient,
Unguis loquentur nouis , ferpentes tollem,
et fi mortiferum quid biberint, non eis no-
cebit; fuper aegros manus imponent, et be-
ne habebunt.
Et Dominus quidem Ihefus, poftquam lo-
cutus eft eis, affumptus eft in ecelum, et fedet
Uli autem profe&i
At illse exeun- i a dextris Dei. Uli autem profe&i prxdi-
tes,citd fugerunt demonumento. inuafe-jcaueruntvbique, Domino cooperame, et fer-
rat enim eas timor etpauor,et neminiquie- monem cönfirmante lequentibus fignis,
<juam dixerunt ; timebant enim. F I N I S.
EVANGELIVM SECVNDVM
L V G AM.
c
CAPITVLVM I.
um multi conati fint hiftoriam con"
feribere, eorum, quaecerto comperi-
mus et aeeepimus ab iis, qui ipfi ab
initio et fpe£htores et miniftri verbi fue-
runt ; vifum eft et mihi omnia confe&ato, ac-
curate acapite ordineadteperferibere3vt a-
gnofees eorum, de quibus audifti, certitudi-
nem. Fuit
179
EVANGELIVM LVCAE. C A P. I.
7»o
Fuit in diebus Herodis, regis Iudsae, fa-
cerdos quidam, nomine Zacharias, de vice
Abia,et vxor illias de fUiabus Aaron,et no-
men eius Elifabeth. Erant autem ambo iu-
fti ante Deum, incedentes in omnibus man-
datis et iuftificatihus Domini fine quEerela.
Et non erat illis filius, eo quod eilet Elifa-
beth fterilis, et ambo proceffiflent in die-
bus fuis.
Fa£rum e/t autem, cum facerdotio funge-
retur Zacharias , in ordine vicis fuse ante
Deum , fecundum confuetudinem facerdo-
tii, forte exiir, vt incenfum poneret, ingref-
{us in templum Domini : et omnis multi-
tudo populi erat orans foris, hora incenfi.
Apparuit autem illi angelus Domini, ftans
a dextris altaris incenfi ; et Zacharias tur-
batus eft videns, et timor irruit fuper eum.
Ait autem ad illum Angelus : Ne ti-
meas,Zacharia,exaudita eft deprecatio tua:
Et vxor tua Elifabeth pariet tibi filium , et
vocabis nomen eius Ioannem ; et erit gau-
dium tibi, et exultatio, et multi in natiuitare
eius gaudebunt ; erit enim magnus coram
Domino , vinum et ficeram non bibet , et
Spiritu fan&o replebitur adhuc ex vtero
matris fuae , et mukös flliorum Iürael con-
uertet ad Dominum , Deum ipforum. Et
ipfe prsecedet ante illum in fpiritu et virtu-
te Elise, vt conuertat corda patrum ad filios,
et incredulos ad prudentiam iuftorum , pa-
randum domino plebem per£e£tam.
Et dixit Zacharias ad angelum : Vnde
hoc fciam ? ego enim fum fenex, et vxor.
mea proceffit in diebus fuis. Et refpon-
dens angelus , dixit ei : Ego fum Gabriel,
qui adfto ante Deum , et minus fum loqui
ad te, et haectibi euahgelixare; et ecce,eris
tacens,et non poteris loqui, vsque in diem,
quo hxc fknt, pro eo, quGd non credidifti
verbis meis , qute implebuntur in tempore
fuo.
Et erat plebs expe£tansZachariam,etmi-
rabantur , quod tardaret ipfe in ternplo.
EgrefTus autem, non poterat loqui ad illos.
Ei cognouerunt , quod vifionem vidiflet in
ternplo. Et ipfe erat innuens illis, et per-
manfit mutus.
Et fa&um eft, vt impleti funt dies ofEcii
eius , abiit in domum fuam. Poft hos au-
tem dies concepit Elifabeth, vxor eius, et oc-
cultabat fe menfibus quinque, dicens : Sic
fecit mihi Dominus in diebus , quibus re-
(pexit, vt auferret opprobrium meum inter
homines*
In menfe autem fexto minus eft angelus
Gabriel a Deo in ciuitatem Galilaea?, cui no-
men Naiareth , ad virginem defponfatam
viro,cui nomen erat Iofeph, de domo Da-
uid ? et nomen virginis Maria. Et ingref-
fus angelus ad eam, dixit : Aue, gratia ple-
na! Dominus tecum, benedi&a tu in mulie-
ribus.
Qus cum audiflet, turbata eft in fermone
eius, et cogirabat, qualis eflet ifta falutatio ;
et ait angelus ei : Ne timeas, Maria , inue-
nifti enim gratiam apud Deum £ Ecce, con-
cipies in vtero , et paries filium , et vocabis
nomen eius Ihefum. Hie erit magnus, et
filius altißimi vocabitur. Et dabit illi Do-
minus Deus federn Dauid,patns fui, et re-
gnabit in domo lacob in zeternum, et regni
eius non erit finis.
Dixit autem Maria ad angelum : Qpo-
modo fiet iftud, quoniam virumnon cogno-
fco? Et refpondens angelus, dixit ei : Spi-
ritus fan&us fuperueniet in te, et virtu3 al-
tiflimi obumbrabit tibi : ideoque et quod
nafeetur ex te fan£tam, vocabitur filiusDei*
Et ecce, Elifabeth , cognata tua, et ipfa con-
cepit filium in feneftute fua, et hie menfis
eft fextus illi, quse vocatur fterilis ; quia
non erit impoffibile apud Deum omne ver-
bum, Dixit autem Maria: Ecce, ancilia
Ddd 3 Domi-
781
evangelivm lvcae. cap. I.
782
Domini, fiat mihi fecundum verbum tuum.
Et difceffit ab illa angelus.
Exfurgens autem Maria in diebus illis,
abiit in montana cum feftinatione, in ciui-
tatem Iuda , et intrauit in domum Zacharise,
et falutauit Elifabeth. Et factum eft, vt
audiuit falutationem Mariae Elifabeth, exul-
tauit infans in vtero eius. Et repleta eft
Spiritu fan£lo Elifabeth , et exclamauit voce
magna , et dixit : Benedi£ta tu inter mulie-
res, et benedi&usfru&usventristuil Etvn-
de hoc mihi, vt veniatmater Domini mei ad
ifie ? Ecce enim , vt f a£la eft vox falutationis
. tuac in auribus meis, exfultauit gaudio infans
in vtero meo : Et beata , quae credidit, quo-
niam perficientur ea, quaedi£ta Amt ei a Do-
mino.
Et ait Maria:
Magnificat anima mea Dominum.
Et exultauit fpiritus meus in Deo, falutari
meo.
Quia refpexit ad humilitatem ancillae fuae,
ecce enim , ex hoc beatam me dicent omnes
generationes.
Quia fecit mihi magna, qui potens eft,
et fanöum nomeneius.
Et mifericordia eius a progenie in pro-
genies, timentibus eum.
Fecit potentiam in brachio fuo, difperfit
fuperbos mente^cordis fui.
Depofuit potentes de fede , et exaltauit
/ humiles.
Efurientes impleuit bonis , et diuites di-
Iriifit inanes.
Sufcepit Ifrael , puerumfuum, recorda-
tus mifericordiae fuje.
Sicut locutus eft ad patres noftros, Abra-
ham et femini eius in fecula. Manfit autem
Maria cum illa , quafi menfibus tribus, etre-
uerfa eft in domum fuam.
Elifabeth autem impletumefttempuspa-
riendi, etpeperitfilium, Etaudieruntvi-
cini et cognati eius , quia magnificauit Do-
minus mifericordiam fuam cum illa, et con-
gratulabantur ei.
Et factum eft in die o&auo , venerum
circumcidere puerum, etvocabant eum no-
mine patris fui, Zachariam. Etrefponden?
mater eius, dixit: Nequaquam, fedvocabi-
tur Ioannes. Et dixerunt adillam : Nemo
eft in cognatione tua, qui vocetur hoc no-
mine. Innuebant autem patri eius , quem
vellet vocari eum. Et poftulans pugilla-
rem, fcripfit dicens : Ioannes eft nomen eius.
Et mirati funt vniuerfi. Apertum eft au-
tem illico os eius et lingua eius , et loque-
batur, benedicens Deum. Et fa£tus eft ti-
mor fuper ömnes vicinos eorum , et fuper
omnia montana ludaeae, et diuulgabantur
omnia verba hasc. Et pcfuerunt omnes,
quiaudierant, incordefuo, dicentes: Quis,
putas, puerifteerit? etenimmanus Domini
erat cum illo.
EtZacharias, patereius, repletus eft Spi-
ritu fan£fco , et prophetauit, dicens :
Benedi&us Dominus , Deus Ifrael, quia
vifitauit et fecit redemptionem plebis fuae.
Et erexitcornufalutis nobis, in domo Da-
uid, pueri fui.
Sicut locutus eft per os fan£fcorum, quia
feculo funt, prophetarum eius.
Salutem ex inimicis noftris, et de manu
omnium, quioderuntnos.
Ad faciendam mifericordiam cum patri-
busnoftris,etmemorariteftamentifuifan£t.i.
Iusiurandum, quod iurauitadpatremno-
ftrüm, daturumfe nobis.
Vt fine timore, de manu inimicorum no>
ftrorumliberati, feruiamus illi.
In fanftitate et iuftitia coramipfo, Omni-
bus diebus noftris.
Et tu, puer, propheta altiffimi vocaberis,
preeibis enim ante faciem Domini, parare vias
eius- M
783 -
Ad dandam fcientiam (alutis plebi eius, in
remitfionem peccatorum eorum.
Per vifcera mifericordiaj Dei noftri, in
quibus vifitauit nos oriens ex ako.
Vt illucefceret his y qui in tenebris et in
vmbra mortis fedent, ad dirigendos pedes
noftros in viam pacis.
Puer autem crefcebat , et eonfortabatur
fpiritu , et erat in defertis , vsque in diem
oftenfionis fuae ad lfrael.
CAPITVLVM II,
T^a&um eft autem indiebusillis, exiitedi-
■■■ &um ä Caefare Augufto, vt deicriberetur
vniuerfus orbis. Haec defcriptio prima fa-
fta eft praefide Syriae Cyrenio. Et ibant
omnes, vt profiterentur, finguli in fuam
ciuitatem. Afcendit aurem et Iofeph a Ga-
lilaea de ciuitate Naiarethinludaeam, in ci-
uitatem Dauid , qusevocatur Bethlehem, eo
quod effet de domo et familia Dauid, vtpro-
fiteretur cum Maria, defponfatafibivxore,
quse erat praegnans.
Faftum eft autem, cum eifern ibi, imple-
ti funt dies , vt pareret : et peperit filium
fuum primogenitum, et pannis eum inuol-
uit, et reclinauit eum in praefepio? quia non
erat ei locus in diuerforio.
Et paftores erant in regione eadem vigi-
Jantes, et cuftodientes vigilias noctis fuper
gregem fuum. Et ecce^ angelus Domini
fietit iuxta illos , et claritas Dei circumfulfit
illos ; et timuerunt timore magno. Et di-
xit illis angelus : Nolite timere, ecce enim,
euangelixo vobis gaudium magnum , quod
erit omni populo, quia natus eft vobis ho-
diefaluator, qui eft Chriftus Dominus, in
ciuitate Dauid. Et hoc vobis fignum : In-
uenietis infamem pannis inuolut um, etpo-
fitumin preefepio. Et fubito fa£ia eft cum
angelo multitudo militiae cccleftis , laudan-
ttum Deum, et dicentium; Gloria in aküH-
EVANGELlVM lvcae. cap. I. II.
7H
mis Deo, etinterrapax, hominibusbonavo-
luntas.
Et fa&um eft , vt difcefferunt ab eis an.-
geli in ccelum, paftores loquebantur adin-
uicem : Tranfeamus vsque Bethlehem , vt
videamus hoc verbum , quod fa&um eft,
quod Dominus oftendit nobis. Et vene-
rum feftinantes, et inuenerunt Mariam, et
Iofeph, et infamem, pofiturn in praefepio.
Videntes autem , notum fecerunt verbum,
quod di£ium erat illis de puero hoc. Et
omnes, qui audierunt, miratifunt, et de his,
quse ditla erant a paftoribus ad ipfos. Ma-
ria autem conferuabat omnia verba ha?c, con-
ferens in corde fuo. Et reuerfi funt pafto-
res , glorificantes et laudantes Deum f in
omnibus, quae audierantet viderant, ficut
di&um eft ad illos.
Et poftquam confummati funt dies o£lo>
vt circumcideretur puer , vocatum eft no-
men eius Ihefus. Quod vocatum eft ab an-
gelo, priusquam in vtero conciperetur.
Et poftquam impleti funt dies purgatio-
nis eorum fecundum legem Mofi , * tule-
runt illum in Ierufalem , vt fifterent eum
Domino , ficut fcriptum eft in lege Domi-
ni : f Omne mafculinum , adaperiens vul-
uam , fan£tum Domino vocabitur ; et vt
darent hoftiam, fecundum quod diftum eft
in lege Domini, **parturturum, autduos
pullos columbarum. ' *Leuit.i2,2.fqq<,
| £xod.34y ig. ** Laut. 12, $,
Et ecce, homo erat in Ierufalem, cui
nomen Simeon ; et homo ifte iuftus, et ti-
moratus, expe&ansconfolationem lfrael, et
Spiritus fan&us erat in eo. Etrefponfum
acceperat Simeon a Spiritu fanfto, nonvifu*
rumfe mortem, nifiprius videret Chriftum
Domini Et venitSpirituintemplo.
Et cum inducerent puerum Ihefum pa,-
rentes eius, vtfacerem fecundum confuetu-
dineiii
EYANGELIVM LVCAE. CAP. II. Iil.
785
dinem legis pro eo , ipfe accepit eum in vl-
nas fuas, etbenedixitDeum, etdixit:
Nunc dimittis feruum tuum, Domine, fe-
cundumverbumtuum, in pace.
Quia viderunt oculi mei falutare tuum,
Quod parafti antefaciemomniumpopu-
lorum.
Lumen ad reuelationem gentium , et glo-
riam plebis tui Ifrael.
Et erant pater et mater eius mirantes fu-
per hacc , quae dicebantur de illo. Et bene-
dixit illis Simeon , et dixit ad Mariam , ma-
trem eius : Ecce, pofitus eft hie in ruinam et
in refurre&ionem multorum in Ifrael, et in
fignum , cui contradicetur. Et tuam ipfius
animam pertranfibit gladius, vtreuelentur
ex multis cordibus cogitationes;
Et erat Hanna prophetif fa, filiaPhanuel,
de tribu Afer. Haec proceilerat in diebus
multis, et vixerat cum virofuoannisfeptem
a virginitate fua; et haee vidua vsque adan-
nos o£fcoginta quatuor , quae non difeedebat
de templo, ieiuniis et obfecrationibus fer
uiens no£le ac die. Et haec ipfahorafuper-
ueniens, confitebatur Domino, et loqueba-
tur de illo omnibus, qui expe&abant redem-
ptionem in lerufalem.
Et vt per fecerunt omnia feeundum legem
Domini, reuerfi funt in Galilseam, in ciuita-
tem fuamNaxareth. . Puer autem erefeebat
etconfortabatur, plenus fapientia, et gratia
Dei erat in illo.
Et ibantparentes eiusperomnesannosin
lerufalem, in die folenni Pafcae. Et cum fa-
clus effet annorumduodeeim, afeendentibus
illis Ierofolymam, feeundum confuetudinem
diei fefti, confummatisque diebus cum redi-
rent,remanfit puerlhefus inlerufalem,et non
eognouerunt paretvtes eius. EViftimantes
autem, il'ram effe in comiratu, venerum
iter diei, et requirebanteumintercognatos
et notos, Et-non inuenientes, regrefli funt
786
in lerufalem, requirentes eum. Et faftum
eft poft triduum, inuenerunt illum in tem-
plo, fedentem in medio doäorum, audien-
temillos, etinterrogantemeos. Stupebant
autem omnes, quieumaudiebant, fuper in-
telligentia etrefponiis eiusf.
Et videntes , admirati funt. Et dixit ma-
ter eius ad illum: Fili, quidfeeiftinobisfie?
ecce , pater tuus etego dolentes quaerebamus
te. Et ait illis : Quid eft, quod me quaere-
batis ? Nefciebatis , quod in his , quae patris
mei funt, oportet me efle? Etipfinonintel-
lexerunt verbum, quod locutus eft ad eos.
Et defeendit cum eis , et venit Nazareth , et
erat fubditus illis. Et mater eius conferua-
bat omnia verba ha?c in cordefuo. Etlhe-
fus proflciebat fapientia, et aetate, et gratia
apud Deum ethomines.
CAPITVLVM IIL
Ä nno autem quinto deeimo imperii Ti*
4 berii Caefaris, procurantePontioPilato
Iudaeam , Tetrarcha autem Galilaeae Hero-
de, Philippo autem fratre eius Tetrarcha
IturaeaeetTraconitidis regionis, et LyfanU
Abilenae Tetrarcha, fub prineipibusfacer-
dotum, Hanna et Cäipha ; fa£lum eft verbum
Domini fuper loannem, Zaehariaefilium,in
deferto. Et venit in * omnem regionem Ior-
danis, praedicans baptifmum peenitentiae in
remiflionem peccatorum , iicut feriptum eft
in libro fermonum Efaiseprophetae.-f Vox
clamantis in deferto : Parate viam Domihi,
re£las facite femitas eius. Omnis vallisinv-
plebitur, et omnis mons et collis humilia>
bitur; et erunt praua in diretta , et afper«
in vias planas , et videbit omnis caro falutai*
Dei. £ Matth.3-, i> a. Marc, i , 4>
jEJa.40,3.
Dicebat ergo ad turbas, quae exibant, vt
baptizarentur ab ipfo : Genimina viperarum,
quis oftendit vobis, rt fugeretis a venturt
traf
787
B^AN'GELIVM' LVCAE. CAP. III.
7SS.
ira .? Facite ergo fru£tus dignos pccnrtencice.
Et ne cccperitis dicere : Patrem habemus
Abraham; dico enim vobis : potensieft
Deus,. de lapidibus. iftis fufcitare filios ABra-
ha?. Iam enim fecuris ad radicem arborum
poftta eft. Qrmiis ergoarbor,-nonfaciens
fru£um bonum , excidetur, et in ignem
mitterur.
Et interrogabant eum turba?, dicentes:
Quid ergo faciemus ? Refpondens autem,
dicebatillis: Qui habet duastunicas,detnon
habenti , et qui habet efcas , fimiiiter faciat.
Venerum autem et publicani, vtbaptiza-
rentür,etdixeruntadillum: Magifter, quid
faciemus ? At üle dixit ad eos : Nihil am-
plius, quam quod conftitutum eft vobis, exi-
gatis.
Interrogabant autem eum et milites ■ di-
centes : Quid faciemus et nos ? Et ait Ulis :
Neminem concutiatis, neque calumniam
facialis, et contenti eftoteftipendiisveftris.
Exiftimante autem populo, etcogitanti-
bus omuibus in cordibusfuisdeloanne, ne
forte ipfeeffetChriftus; refponditloannes,
dicens omnibu« : * Ego quidem aqua ba-
ptixoYos, veniet autem fortiorme, cuius
non fum dignus foluerecorrigiacalceamen-
torum eius; ipfe vosbaptizabitSpiritufm-
ßo etigni; cuius ventilabrum in manu eius,
*t purgabit aream fuam, eteongregabittri-
ticum in horreumfuum , palearautem com-
buret igni inextinguibili. Multa quidem et
tlia exhortans, euangeliiabat populo.
* loh. 1,26.
Herodes autem Tetrarcha, *cumcorri-
peretur ab illo , de Herodiade, vxore fra-
tris fui, et de omnibus malis,<]uaefecit He-
rodes, adiecit hoc. et fuper omnia , et inclu
* ftt Ioannemincarceiem.
* Matth. 14, 3. Marti 16, 17.
Fa£tum eft autem , cum baptizaretur
©mnispopulus, etlhefubaptbatoetorante,
S.L. Pars XIV.
apertum eft ccclum^et defcendit Spiritus fan-
&us coxpora'li'fpecie, freut columba, fuper
illum. Et vox de ccclo fa£ta eft : Tu es filius
meus dile&us, in te eomplacitum eft mihi
Et ipfe Ihefus , cum inciperet, erat quafi
annorum triginta, vt putabatur fiiius Iofeph.
Qui fuit Heli, Qui fuit Matthan,
Qui fuit Leui, Qui fuit Melchij
Qui fuit Ianne, Qui fuit Iofeph,
Qui fuit Mathathiae , Qui fuit Arnos,
Qui fuit Nahum,
Qui fuit Nange,
Qui fu it Matharhije ,
Qui fuit Iofeph,
Qui fuit Iohanna,
Qui fuit Zorobabel,
Qui fuit Neri?
Qui fuit Addi,
Qui fuit Helmodam,
Qui fuit Iefo,
Qui fuit Iorem,
Qui fuit Leui,
Qui fuit Iuda,
Qui fuit Ionan,
Qui fuit Meleam ,
Qui fuit Mattatha ,
Qui fuit Dauid,
Qui fuit Obed,
Qui fuit Salmon ,
Qui fuit Aminadab ,
Qui fuit Ioram,
Qui fuit Phares,
Qui fuit Iacob,
Qui fuit Abraham,
Qui fuit Nachot ,
Qui fuit Ragau,
Qui fuit Eber,
Qui fuit Caynan ,
Qui fuit Sem,
Qui fuit Lamech,
Qui fuit Enoch,
Qui fuit Maleleel,
Eee
Qui fuit Hesli,
Qui fuit Maath,
Qui fuit Semeif
Qui fuit Iuda,
Qui fuit Reza,
Qui fuit Salathiel,
Qui fuit Melchi,
Qui fuit Kofamr
Qui fuit Her,
Qui fuit Eliezer,
Qui fuit Mattha,
Qui fuit Symeon,
Qui fuit Iofeph,
Qui fuit Eiiakim*
Qui fuit Maenam,
Qui fuit Nathan,
Qui fuit leffe,
Qui fuit Booz,
Qui fuit Nahaffbn,
Qui fuit Aram,
Qui fuit Hefrom,
Qui fuit Iuda,
Qui fdit Ifaac,
Qui fuit Thara,
Qui fuit Säruch,
Qui fuit Phalec,
Qui fuit Sala,
Quiruit Arphaxad,
Qui fuit Noe,
Qui fuitMathufala,
Qui fuit Iared,
Qui fuit Caynan,
Qui
789
EVANGELIV.M LVCAE. CAP. IV.
790
Qui fuit Enos,
Qui fuit Adam ,
Qui fuit Seth,
Qui fuit. Dei.
CAPITVLVM IV.
1 hefus autem plenus Spiritu fan£to , re-
* greflus eft a lordane. Et agebatur Spi-
ritu * in defertum, et diebus quadraginra
tentabatura diabolo. Et nihil man dueauit
in diebus illis. E,t confummatis illis, efuriit.
Dixit autem Uli diabolus : Si Filius Dei es,
die lapidi huic, vt panis £at. Et refpon-
dit ad ilkmlhefus : Scriptum eft: f.Non
in pane folo viuet horno,, fedinomniverbo
Dei. ' * Matth.4,1. j Deut. 8,3-
Et duxit illum diabolusinmontemexcel-
fam , et oftendit illi omnia regna orbis terrae,
in momento temporis, et ait illi : Tibi da-
bo poteftatem harte vniuerfamr st gloriam
illorum, quia mihi traditafunt, etcuivolo,
do illa. Tu ergo, ü proeidensadoraueris
coram me, erunt tua omnia. Et refpon-
dens Ihefus, dixit illi ; Scriptum eft: Domi-
num, Deum tuum, adorabis, et illifolifer-
uies*
'Et duxit illum in Ierufalem, et ftatuit
cum fuper pinnaculum templi, et dixit illij
Si Filius Dei es, mitte te hinc deorfum ; feri-
ptum eft enim : Quod angelis fuis mandauit
de! te, vt conferuent te, et in manibus tol-
lant te, ne forte ofFendasadlapidempedem
Ttuum. Et reipondens Ihefus, ait illi: Di-
öumeft: ^Nontentabis Dominum, Deum
tuum. Et confummata omni tentatione*
diabolus receflit ab illo, vsquead tempus.
* Deuter. 6> 16.
Et regreffus eftlhefus in virtuteSpiritus in
Galilaeam , et fama exiit per vniuerfam re-
gionem de illo. Etipfedacebatinfynago-
gis eörum, etglorificabaturabomnibus.
Et venit Na2arerh, vbi eratnntritus, et
intrauit feeundum confuetudinem fuamdie
&bbathoruminfvnagogam, et furrexit, vt
1 egeret. Et traditus eft illi über Efaiae pro-
phetae.
Et vt reuoluit librum, inuenitlocum, vbi
feriptum erat: * Spiritus Domini fuper me,
eo quod vnxit me,ad euangelizandumpaupe-
ribiis mifitme, vtfanemcontritos eorde, vt
prsedicem captiuis remiflionem , et ceecis vi-
ium; vt dimittam colfifraöos in remiftio-
nem , vt praedicem annum Domini acce-
ptum. *Ef6h &
Et cum plicuifTet iibrum , reddiditmini-
ftro, et fedit. Et omnium infynagoga oculi
erant intendentes ineum. Ccepit autem di-
cere adillos: Hodieimpletaefthaecfcriptu*
ra in auribus veftris. Et omnes teftimoni*
um illi dabant, et mirabantur in verbis gra-
tis, quae procedebant deoreipflus, et dice-
bant : Nonne hie eft hlius loleph ?
Et ait illis : Vtique dicetis mihi jhanc
fimilitudinem : Medice, cura te ipfum ; quan-
ta audiuimus fa&ainCapernaum, facethie
in patria tua. Ait autem : Amen ,-dico vo-
bis , * nemo propheta aeeeptus eft in patria
fua. * Mattb.ij,j7. Marc.6^. Iok^^..
Sed in verixate dico vobis : Multae viduae
eränt in diebus Elise * in Ifrael, quando
claufum eft ccclum annis tribusetmenfibus
fex, cum fa£ta effet fames magna in omni ter;
ra ; et ad nullam illarum mifTus eft Elias, nifi
in Sarephtha Sidoniae, admulieremviduanv:
Et multi leprofi erant in Ifrael fub Elifseo * f
propheta, etnemoeorummundatuseft, nifi
Naeman Syrus.
* 1 Reg. 17,1.9. \ 2 Reg. 5^14.
Et repleti funt omnes in fynagoga ira,
haec audiantes. Etfurrexerunt, eteiecerunt
illum extra ciuitatem , et duxerunt illum
vsque ad fupercilium montis , fupra quem
ciuitas illorum erat aedificata, vt praeeipita-
rent eum. Ipfe autem tranfiens per medium
illorum ibat; et defeendit in Capernaum
ciuitatem Galüsse, ibique docebat lllosfab-
bathfs«
79r
EVANG-EttVM -LVCAE. ' CA?. IV. V.
792
bathis. Et ftapebant * in do&rina eius,;l ftabat fecus ftagnum Genefareth. Etvidtt
quia in pbteftate erat fermoipfius
* Marc. 7, 2g. 2p.
Et in fynagoga erat homö , habens dse-
monium immundum, et exclamauit voce
magna, dicens: Sine, quid nobis et tibi,Ihe-
fu Nazarene ? Venifti ad perdendüm nos?
Nouite, quiiis, nempefan&usilteDei. Et
increpauit illum Ihefus, dicens : Obmutefce,
et exi ab eo. Et cum proiecißet illum dae-
moniumin medium, exiit ab illo, nihilque
illi nocuit. Et fa&us eft pauor in omnibW.
Et colloquebantur ad inuicem , dicentes:
Quod eft hoC verbüm, quia in poteftateet
virtute imperat immundis fpiritibus, et ex-
eunt? Et diuulgabatur fama de illoin omriem
locumregionis.
Surgens autem Ihefus de fynagoga , in-
troiuit * in domum Simonis. Socrus au-
tem Simonis tenebaturmagnisfebribus; et
rogauerunt illum pro ea. 'Etftans-fuperil-
-lam, imperauit febri, et dimifit illarri; et
'continuo furgens miniftrabat illis.
Cum autem fol occidi-fTet, ömnes, qui
habebant infirmosvariislanguoribus, duce-
bant illos ad eum. At ille fingulis manum
imponenSj.curabat eos. ■ Ex ibant autem dx-
monia a muitis ,. chmantia et dicentia : Tu
es Filius Dei. Et increpans, non finebat
ea loqui, quia fciebant, ipfum efle Chri-
.ihim.
Fa£la autem die , egreffus ibat In defer-
tum locum. Et turbaerequirebanteum, et
venerum vsqüe ad ipfum , et detinebant il-
lum, ne difcederet ab eis. Quibus ille ait :
Et aliis ciuitatibus oportet me euangelizare
regnumDei, quiaideomifiusfum. Et erat
praedicansinfyriagogisGalilaeae. ■*■
. ■ I
CAPITVLVM V.
jpaöumeft autem-, cum turba irrueretad
duasnaues, ftantes fecus ftagnum : Pifcato«
res enim defcenderant , et kuabant retia.
Afcendens autem in vnam nauim , qua; erat
Simonis, rogauit eum, vt a terra reduceret
pufillum. Et fedens , docebat de nauicula
turbas.
Vt cefkuit autem loqui , dixit ad Simo-
nem : Duc in altum, et laxateretiaveftrain
capturam. Et refpondens Simon, dixit illi;
Praeceptor, per totam no&ern laborantes, ni-
hil cepimus , in verbo autem tuo laxabo rete.
Et cum hoc fechTent , concluferunt pifcium
multitudinem copiofam; rumpebaturenim
tete eorum. Et annuerunt fociis, qui erant
in alia naui, vt venirent, et adiuuarent fe.
Et venerum, et impleueruntarnbasnauicu-
las, itavtmergerentur.
Quod cum videret Simon Petrus, proci-
dit ad genua Ihefu, dicens: Exi a me, Do:
mine, quia homo peccator fum ; ftupor
enim circumdederat eum, et omnes, qui cum
illo erant, in captura pifcium, quam cepe-
rant; fimiliter autem lacobum et loannem,
filios Zebedaei, qui erant focii Simonis. Et
ait ad Simonem Ihefus: Nolitimere, poft-
hac homines eris capiens. Etfubdu&is ad
terramnauibus, reli&is omnibus, fecutifunt
eum.
Et fa£tum eft , cum efTetinvnaciuitaturn,
et ecee , vir * plenus Iepra : Et videns Ihe-
fum, et procidens in faciem, rogauit eum9
dicens: Domine, fi vis, potes me mundare.
Et extendens nianum, tetigit eum, dicens :
Volo, mundus efto. Et confeftim lepra di-
fceflit ab illo. Et ipfe praecepit illi, vt ne-
minidiceret: Sed vade, inquit, oftende te
facerdoti, etofFerpro emundationetua, ficut
praecepit Mofes;in reftimoniurri illis.
* Matth. 8, 2\ Marci i, 40.
Perambulabat autem magis fermodeillöt
eum, vt audn'et verbumDei. Etipiejet conueniebant turbae multae, vt-'audirent,
Eee 2 et
793
EVANGELIVM LVCAE. CAP. V. VI.
794
et curarentiir ab infirmitatibus fuis. Ipfe.
autem fecedebat in defertum et orabat.
Et faftum eft vnadierum, etipfefedebat
docens , et erant Pharifaei fedentes , et legis
dolores, qui venerant ex omni caftello Ga-
lilaeae et Iudaeae et Ierufalem ; et virtus Do-
mini erat ad fanandum eos. Et ecce, viri*
portantes in k£lo hominem , qui erat para-
lyticus, etquseiebanteuminferre, etponere
ante eum. Et non inuenientes, qua parte
illum inferrenr, prae turba, afcenderunt fu-
pra te£tum, etpertegulasfubmiferunteum
cum le£to, in medium ante Ihefum. Quo-
, rum fidemvtvidir, dixit: Homo, remittun-
tur tibi peccata tua. Et ceperunt cogitare
Scribae et Pharifaei, dicentes : Quis eft hie,
qui loquitur blafphemias ? Quis poteft di-
mittere peccata, nifi folus Deus ?
* Mütth.p, 2. Marc. 2, j.
Vt cognouit autem ihefus cogirationes
eorum , refpondens, dixit ad illos : Quid co-
gitatis in cordibusveftris? Quid eft facilius
dicere? Dimittuntur tibi peccata? an di-
cere : Surge et ambula ? Vt autem feiatis,
quod filius hominis habet poteftatem in ter-
ra, dimittendi peccata, ait paralytico : Tibi
dico, furge, tqlle leclum tuum, et vade in do-
mum tuam. Et confeftim confurgens co-
ram illis, tulit le&um , in quo iacebat, et
abiit in domum Tuam, glorificans Deum.
Et ftupor apprehendk omnes ,, et glorifica-
bant Deum; et repleti funt timore , dicen-
tes: Quia vidimusmirabiliahodie.
Etpoft haec exiit, et vidit publicanum,
nomine Leui , fedentem ad telonium, et
aitilü: Sequere me. Et reli£tis omnibus,
furgens, fecutus eft eum. Et fecit ei con-
»iuium magnum Leui in domo fua, et erat
turba multa publicanorum et aliorum, qui
cum Ulis erant difeurobentes. Et murmui
rabant Pharifaei et Scribae eorum , dicentes
ad tüfcipulös eius : Quare cum püblicanis et
peccatoribus manducatis et bibitis? Et re-
fpondens Ihefus, dixit ad illos : Nonegentv.
qui fani funt, medico, fed qui malehabent.
Non enim veni vocare iuftos, fe,d peccato-
res ad peenitsntiam.
Atilli dixeruntad eum: Quare difeipuli
(oannisieiunant frequenter,et obfecrationes
(aciunt, fimiliter et Pharifaeorum, tui autem
edunt et bibunt? Quibus ipfe ait ; Nunquid
poteftis filios fponfi , dum cum Ulis eft fpon-
fus, facere ieiunare? Venient autem dies,
cum ablatus fuerit. ab illis fponfus , tuncie-
iunabunt in illis diebus.
Dicebat autem et fimilitudinem ad illos :
Nemo commifluram. a nouo veftimento
immittii k^ veftimentum vetus , alioquin et
nouum rumpit, et veterinonconuenitcom-
miflura a noüo.', Et nemomitritvinumno*
uum in vtres veteres, alioquin rumpit vi-
nura nouum vtres j, et ipfumeffundetur, et
vtres peribunt; fed vinum nouum in vtres
nouos mittendum eft , et ytraque confer-
uantur : -et nemo bibens vetus , ftatim vult
nouum, dicit enim: vetus melius eft,
CAPITVLVM VI.
jpa&umeft autem in, fabbatho feeundo
■*' primo, cum tranfiret * per fata^ velle-
bant difeipuli eius fpicas, et manducabant
confricantes manibus. Quidam autem Pha-
rifaeorum dicebant illis: Quid facitis, quod
non licet fabbathis? Et refpondens Ihefus,
dixit ad eos; Nee hoc legiftis,' quod fecit
Dauid, f cum efuriret ipfe, et qui cum illo
erant? Quomodo intrauit in domum Dei,
et panes propofitionisfumpiit, etmanduca-
uit , et dedit his, qui cum ipfo erant, quos
non licebat mandueare, nifitantum&cerdo-
ti bus ? Et dicebat illis : Dominus eft filius
hominis etiam fabbathi.
* A1atth.i2,2. Marc.2,2j. \iSam.2M^6.
Fa&um, eft autejpi et xn alio fabbatho, rt
in-
795
EVANGTSLIVM LVCAE. CAP.VI.
79*
Intraret in fynagogogam, et doceret: * et
erat ibi homo , et manus eius dextera erat
arida. Obferuabant autem eurn Scribze et
Pharifaei, fi in fabbatho curaret, vtinueni-
rent, vndeaccufarent eum. . Ipfe verofciebat
cogitationes eorum ; et ait homini, qui
habebat manumaridam : Surge, et fta in me-
dium. Et furgens, ftetit. Ait autem ad
illoslhefus: Interrogabo vos , vtrum liceat
fahbathis benefacere, anmale? animamfal-
uam facere, an perdere? Et circumfpe£tis
omnibus , dixit homini : Extende manum
tuam. Et extendit, et reftituta eft manus
eius fana , quemadmodum altera. Ipfi au-
tem repleti funtamentia, etcolloquebantur
ad inuicem, quidnamfacerentlhefu«
* Matth. 12, p, Marci3y i.
Fafclum eft autem in illis diebus, exiit in
montem, vt oraret; et erat perno£lans in
oratione Dei. Et cum dies fa&us effet, vo-
cauit difcipulos fuos , et elegit * duodecim
ex ipfis, quos et Apoftolos nominauit : Si-
monemi, quem nominauit Petrum, et An-
dream, fratrem eius , Iacobum et loannem,
Philippum et Bartholomaeum, Matthaeum
et Thomam , Iacobum Alphaei, et Simo-
nem, qui vocatur Zelotes, ludamlacobi, et
Iudam lfcariothen, qui fuit proditor.
* Matth. w,i. Mar ci 3,14.
Et defcendetts cum illis, ftetit in loco
campeftri, et turba difcipulorum eius, et
inultitudo copiofa plehis ex omni Iudaeaet
lerufalem , et maritima Tyriet Sydonis, qui
venerant , vt audirent eum , et fanarentur a
languoribus fuis. Et qüivexabantur afpi-
ritibus immundis, curabantur. Et omnis
turba quaerebat eum tangere^ quia virtusde
illoexibat, etfanabatomnes.
Et ipfe eleuatis oculisin difcipulos fuos,
iticebat: * Beati pauperes, quia veftrum eft
regnum Dei. Beati, qui nunc efuritis, quia
faturabimini. Beati , qui nunc fletis , «juia
ridebitis, Beati eritis, cum vos oderint ho-
mines , et dum feparauerint vos , et expro-
brauerint, et eiecerintnomen veftrum tan-
quam malum, propter filium hominis: Gau-
detein illa die, et exultate; ecceenimmer-
ces veftra multa eft in ccclo , fecundumhaec
enimfaciebantprophetispatres eorum.
*Alatth.f,3.fqq*
Veruntamen vae vobis diuitibus , quiha-
betis confolationem veftram. Vae vobis,
qui faturati eftis, quia efurietis. Vae vobis,
qui ridetis nunc, quia lugebitis et flebitis.
Vae vobis, cum benedixerint vobis omnes
homines ; fecundum haec enim faciebant
pfeudoprophetis patres eorum.
Sqd vobis dico , qui auditis : Diligite irii-
micos veftros; benefacite his, qui vos ode-
runt; benedicite maledicentibus vobis, et
orate pro calumniantibus vos. Et qui te
percuflerit in maxillam vnam , prsebeilli et
alteram; et ab eo, qui aufert tibi pallium,
etiam tunicam noli prohibere. Omni au-
tem petenti re , tribue ; et qui aufert , quae
tua fünt, ne repetas. Et prout vultis, vt;
faciant vobis homines, et vos facite illis fimi«
liter.
Et fi diligitis eos, qui vos diligunt, quae
vobis efi: gratia ? Nam et peccatores dili-
gentes fe diligunt. Et fi benefeceritis his,
qui Vobis benefaciunt , quae vobis eft gratia ?
fiquidem et peccatores hoc faciunt. Etfi
mutuum dederitis his, a quibus fperatis re-
cipere, quae gratia eft vobis? Nametpecca-
tores peccatoribusfccneratitur, vtrecipiant
aequalia. Veruntamen diligite inimicos ve-
ftros, benefacite et mutuum date, nihil inde
fperantes. Et erit merces veftra multa, et
eritis filii alriffimi, quia ipfe benignus eft
fuper ingratos etmalos.
Eftote ergo mifericordes, ficutetPatef
vefter|mifericörs efi. Nolite* iudicare, et
non indicabimini, Nojite. condgsnare, et
£«e £ jjoj»
797
non condemnabimini. Dimittite, et dinntte-,
tur vobis. Date , et dabitur vobis. Men-
furam bonam, et confertarn, et coagitatam,
et fupereffluentem dabunt infinum veftrum i
eadem quippe * menfura, qua meniifueri-
tis, remetietur vobis. *Marci4, 24,
Dicebat autem Ulis fimilitudinem : * Nun-
cjuid poteft ccccus ccccum dueere ? Nonne
ambo in foueam cadunt ? Non eft f difci-
pulus fuper Magiftrum ; perfe£tas autem
omniserit, ft fit ftcut magifterekta. Quid
autem vides ** feftucam in oculo fratristui,
trabem autem, quae in oculo tuo eft, non
confideras? Aut quomodo potes dicere fra-
tri tuo: Frater, fine, eiiciam feftucam de
oculo tuo, ipfe in oculo tuo trabem non vi-
des ? Hypocrita, eiice primum trabem de
oculo tuo , et tunc perfpicies , vteducas fe-
ftucam de oculo fratris tui. * Matth. zj, 14.
f Matth. zö, 24. loh. zj, 16. et z/, 20.
** Matth. 7,3.
Non eft enim arborbona, quse facit fru-
ttusmalos, neque arbor mala, faciensfru-
ftum bonum; vnaquseque enim arbor de
fruclu fuo cognofcitur. Neque enim de
fpinis colligunt ficus, neque de rubovinde-
miant vuam. Bonus homo de thefauro cor-
dis fui profertbonum, et malus homo ma-
lum. Ex abundantia enirmcordis os loquitur.
Quid autem vocatis me Domine, Do-
mine, et non facitis, queedico? Omnis, qui
venit ad me, et audit fermones meos •, et fa-
cit eos,oftendam vobis, cui fimilis fit. Si-
milis eft homini, aedificanti'domum, qui
fodit in altum, et pofuit fundamentum fu-
pra petram i Inundatione autem faftä , illi
fum eft flumen domui illi, et non potuir
eam mouere, fundata enim erat fupra pe-
"tram. Qui autem ^udit, et non facit. fum
lis eft homini, asdiricanti domum (uam fu-
pra terram, fine f undamsrito ; in quam ilhius
EVANGEL1VM LVCAE. CAP. VI. VII.
798
eft fluuius, et continuo cecidit,etfa£taeft ruf-
na domusillius magna.
CAPITVLVM VII.
Pum autem impleftet omnia verba*fua in
**-J auresplebis, intrauit Capernaum. Cen-
turionis autem cuiusdam * feruus, male ha-
bens, erat moriturus , qui illi erat pretiofus.
Et cum audiftet de Ihefu , mißt ad eum fe-
niores Judseorum, rogans eum, vtveniret,
et (anaret feruum eius. At illi cum venif-
fent ad Ihefum, rogabant eum folicite., dicen-
tesei: Dignus eft, vt hoc illi prjeftes; dili-
git enim gentem noftram , et fynagogam
ipfe aedificauit nobis. Ihefus autem ibat
cum illis. * Matth. 8, f.
Et cum non longe effet adomo, mifit
adeumcenturio amicos, dicens : Domine,
nolivexari, non enim Tum dignus , vt fub
te£fcum meum intres : propter quod et me
ipfum non fum dignum arbitratus , vt veni-
rem ad te, fed die verbum, et fanabitur
puer meus. Nam et ego homo fum fub
poteftate conftitutus, habens fub me mili-
tes, et dico huic : vade! et vadit; et alii:
venu et venit; et feruo meo; fachoc! et
facit. Quo audito Ihefus miratus eft, er
conuerfus fequentibus fe, dixit : Amen,
dico vobis, nee in Ifrael tantam fidem in-
ueni. Et reuerfi, qui mifli fuerant, in do-
mum , inuenerunt feruum , qüi languerat,
fanum.
Et fa£tum eft deineeps , ibat Ihefus in ci-
lütatem, quae vöca-tur Naim, etibantcum
eo difeipuli eius , et turba copiofa. Cum
autem appropinquaret portas ciuitatis, ectfe,
defunttus efFerebatur, filius vnicus matris
Türe, et hsec vidua e:at, et turba ciuitatis
mnlta cum illa. Quam cum vidiflet Do-
minus, mifericordia motus fuper eam, d.xit
illi: Noliflerc. Et acceffit, ettetigitlocu-
lum. Hi autem, qui portabant, fteterunt.
799
EVANGELIVM L V C A E. C A P. VlI.
800
Et ait : Adoleicens, tibi dico, furge. Et
refedit, qui erat morniüs, et cepit loqui;
et dedit illum matri fuse. Accepit autem
omnes timor, et glorificabant Deum , dicen-
tes : Propheta magnus furrexit in nobis, et
Deus vifitauit plebem ftram. Et exiit hie
fermo in vniuerfam Iudseam de eo,et omnem
ünitimam regionem.
Et nuntiauerunt Ioanni difeipuli eius de
omnibas his. Et conuocauit * duos dedi-
fcipulis fuis Joannes, et mißt ad Ihefum,
dicens: Tu es, qui venmrus es^ an alium
expe&amus ? Cum autem veniflent ad eum
viri, dixerunt : Ioannes baptifta mißt nos
ad te, dicens: Tu es, qui venturus es, an
alium expe&amus? In ipfa autem horamul-
tos curauit a languoribus, etplagis, etfpiri-
tibus malis, et ccccis multis donauit vifum.
Et refpondens, dixit illis: Euntes renun-
tiate Ioanni, quae audiftisetvidiftis: Quod
cceci vident, claudi ambulant, leprofimun-
dantur, furdi audiunt, mortui refurgunt,
pauperes euangelixantur ; etbeatuseft, qui-
eunque non fuerit fcandalizatus in nie.
* Mattb. Z7, 2. fqq.
Et cum dkfcefliflentnuntiiloannis, cepit
de Ioanne dicere ad turbas: Quidexiiftisin
defertum ; videre ? Arundinem vento agita-
tam ? Sed quid exiftis videre ? Hominem
mollibus veftimentia indutum ? qccc, qui
in vefte pretiofa funt, et delitiis, in domi-
bus regum funt. Sed quid exiftis videre?
Prophetam ? Vtique, dico vobis, et plus
quam prophetam. Hie e'ft, de quo feriptum
eft : * Ecce, mitto angelum meum ante fa-
ciem tuam , qui prreparabit viam tuam ante
te. Dico enim vobis : Maior inter natos
mulierum propheta Ioanne baptifta nemo
eft ; qui autem minor eft in regno Dei, maior
eft illo. * Malach.3, 1.
Et omnis populus audiens, etpublicani,
iuftificauerunt Deum, baptiiati baptifmo
Ioannis: Pharifaei.autemet legis periti con-
filium Dei fpreuerunt contra femetipfos,non
baptixaüabeo. Ait autem Dominus:
Cui ergofimiles dicam homines genera-
tionis huius ? et cui fimiles funt? Similes
funt pueris, fedentibus inforo , etloquenti-
bus ad inuicem, etdicentibus : Cantauimus
vobis tibiis, et non faltaftis, lamentauimus,
et non ploraftis. Venit enim Ioannes ba-
ptifta, neque manducans panem, nequebi-
bens vinum ; et dicitis : Damonium habet,
Venit filius hominis, manducans et bibens;
et dicitis : Ecce, homo edax, et bibens vinum,
amicus publicanorum et peccatorum ! et
iuftificata eft fapientia a filiis fuis omnibus.
Rogabat autem illum quidam de Phari-
faeis, vt manducaret cum illo. Etingreflus
domum Pharifaei, difeubuit. Et ecce , mu-
lier, quseeratinciuitatepeccatrix, vteogno-
uit, quod Ihefus aceubuiflet indomoPhari-
faei, attulit alabaftrum vnguenti , et ftansre-
tro fecus pedes eius , lachrymis cepit riga-
ne pedes eius , et capillis capitis fui tergebat,
et ofeulabatur. pedes eius , et vnguento vn-
gebat.
Videns autem Pharifaeus, qui vocauerat
eum, aitintrafe, dicens: Hie fieflet prophe-
ta, feir et vtique, quae et qualis eft mulier, quse
tangit eum, quia peccatrix eft. Et refpon-r
dens Ihefus, dixit ad illum: Simon, habeo
tibi aliquid dicere. At ille ait : Magifter,
die : Duo debitores erant cuidam fecnera-
tori, vnus debebat denarios quingentos, et
alius quinquaginta. Non habentibus illis,
vnde redderent , donauit vtrisque. Quis
ergo eum plus diligit? Refpondens Simon,
dixit : Exiftimo , quod is , cui plus donauit.
At ille dixit ei: Reöeiudkafti.
Et conuerfus admulierem, dixit Simoni:
Vides hanc mulierem ? lntraui in domum
tuam, aquam pedibus meis non dedifti, hsec
autem lacmymis rigauit pedes meos , et ca-
Soi
EVANGELIVM LVCAE. C A P. VII. VIEL.
802
pillis fuis terfir. Ofculum mihi non dedifti;
hsec autem, ex quo intrauit, non ceffauit
ofcularipedesmeos. Olco caput meum non
vnxifti , haec autem vnguento vnxit pedes
meos. Propter quod dico tibi : Remittun-
tur ei peccata multa * quoniam dilexit mul-
tum : cui autem minus dimittitur, minus
diligit. Dixit autem ad illam : Remittun-
tur tibi peccata. Et ceperunt, qui fimul
accumbebant, dicereintrafe: Quis eft hie,
qui etiam peccata dimittit? dixit autem ad
mulierem : Fides tua faluain te fecit ; vade in
pace.
CAPITVLVM Vin.
ü t fa£tum eft deineeps , et ipfe iter facie-
-"-^ bat per ciuitates et caftella , preedicans
et euangelifans regnum Dei, et duodeeim
cum illo. Et mulieres aliquae, quae eranr
curare a fpiritibus malignis et infirmitatibus,
Maria , quee vocatur Magdalena , de qua fe-
peem daemonia exierant, et Iohanna, vxor
Chuxae, procuratoris Herodis, etSufanna,et
alias multae, quae miniftrabanteidefacultati-
bus fuis.
Cum autem turba plurima conueniret, et
de ciuitatibus properarent ad eum, dixit per
fimilitudinem: *Exiit, quifeminat,femina-
re fernen fuum. Et dum feminat, aliud ce-
eidit fecus viam, et conculcatum eft , et vo-
lucres eceli comederunt illud. Et aliud ce-
cidit fupra petram, etnatumaruit, quianon
habebat humorem. Et aliud cecidit inter
fpinas, et fimulexortaefpina?, fufFocauerunt
illud. Et aliud cecidit in terrambonam, et
ortum, fecit fruftum centuplum. Hsc di-
cens, clamabat: Qui habet aures audiendi,
audiat! * Mattb.ijjj. NLarci^z.
Interrogabant autem eum difeipuli eius,
quae effet haec parabola. Quibus ipfe dixit '
Vobis datum eft, noffe myfteria regni Dei
casteris autem in parabolis, vt videntes non
videant, et audientes non intelligant.
Eft autem hxc parabola: Semen eftver-
bum Dei. Qui autem fecus viam, hifunt,
qui audiunt, deinde venit diabolüs, et tollit
verbum de corde eorum, ne credentesfalui
fiant. Qui autem fupra petram, hi funt,
qui, cum audierint, cum gaudio fufeipiunt
verbum; et hi radices non habent, quia ad
tempus credunt, et in tempore tentationis
recedunt. Quod autem inter fpinas cecidit,
hi funt, qui audierunt, eta folicitudinibus,
et diuitiiSj et voluptatibus vitse euntes, fuffo-
cantur, et non referunt fru£tum. Quod
autem in bonam terram , hifunt, qui corde
bono et optimo audientes, verbum retinent,
et fru£tum afTerunt inpatientia.
Nemo autem *lucernam accendens, ope-
rit eam vafe, aut fubtus leftum ponit, fed
fupra candelabrum ponit, vtintrantes vide-
ant lumen. Non eftenim oecultum , quod
non manifeftetur, nee abfconditüm , quod
non cognofeatur, etinapertumveniat. Vi-
dete ergo, quid audiatis; qui enim f habet,
dabiturilli, et quieunque non habet, etiam
quodputatfe habere, aufereturabillo.
* Matth.j, ij. Martin m f Matth. zj, 12.
Venerunt autem ad illum * mater etfra-
tres eius , et non poterant adire eum prae tur-
ba. Et nuntiatum eft illi : Mater tua et fratres
tui ftant foris, volentes te videre. Qui re-^
fpondens, dixit ad eos : Mater meaetfratres
mei hi funt, qui verbum Dei audiunt et fa-
ciunt. * Aiatth. 12, 46. Marc. 3,31.
Fa£tum eft autem in vna dierum, et ipfe
afcendit*in nauiculam, et difeipuli eius, et
ait ad illos : Transfretemus trans ftagnum.
Et afeenderunt. Nauigantibus autem Ulis,
obdormiuit. Et defcenditprocellaventiin
ftagnum, et complebantur et periclitaban-
tur. Accedentes autem fufeitauerunt eum,
dicentes: Praeceptor,perimus. Atillefur*
gens,
803
EVANGELIVM LVCAE. CAP. VHI.
8O4
gens, increpauit ventum et tempeftatem
aqua?, et ceffauerunt , et fa£ia efl tranquilli
tas. Dixitautemillis: Vbieftfidesveftra?
Qui timentes, miratifunt, adinuicemdicen-
tes: Quis,putas, hie eft? Quiayentisetma-
ri imperat, et obediunt ei ? Et nauigauerunt
ad regionem Gadarenorum , qua? efl contra
Galilaeam. * Matth. $,23. Marci. 4,35.36.
Et cum egreffus effet ad terram, occurrit
illi * vir quidam e ciuitate, qui habebat dae-
monium iam temperibus multis , et vefti-
mento non induebatur , neque in domo ma-
nebat, fed in monumentis. 1$ vtviditlhe-
fum, procidit ante illum, et exclamans voce
magna, dixit: Quid mihi tecum eft, Ihefu,
Fili Dei altißimi.^ Obfecro te, ne me tor-
queas. Praecipiebat enim fpiritui immundo,
vt exiret ab homine. Multis enim tempo-
ribus arripuerat illum, et vinciebatur ca-
tenis, et compedibus cuftodiebatur, etru-
ptis vinculis agebatur a da?monio in deferta.
* Matth. g, 2$> Marc.j, 1.
Interrogauit autem illum Ihefus, dicens :
Quod tibi nomen eft? Atille dixit: Legio;
quia intrauerunt dsemonia muka in eum.
Et rogauerunt illum, ne imperaret illis, vt in
abyflum irent. Erat autem ibi grexporco-
rum multorum , pafcentium in monte. Et
rogabant eum, vt permitteret eis, in illos
ingredi. Et permifit illis. Exieruntergo
dsemonia ab homine , et intrauerunt in por-
cos. Et impetu abiit grex per praeceps in
ftagnum, et fuffbcatus eft. Quod vt vide-
runt fa&um, qui pafcebant, fugerunt , et
nuntiauerunt in ciuitatem et in villas.
Exierunt autem videre, quod faftum erat.
Et venerum ad Iheium , et inuenerunt ho-
minem fedentem, a quo daemonia exierant,
veftitum, acfana mente ad pedes eius, et ti-
muerunt. Nuntiauerunt autem illis, et qui
viderant, quomodo fanusfaäus effet alegio
ne. Et rogauerunt eum omnis multitudo
S.l. Pars XIV.
regionis Gadarenorum , vt difcederet ab
ipfis, quia magno timoretenebantur. Ipfe
autem afcendens nauim, reuerfus eft. Et
rogauit illum vir, a quo daemonia exierant,
vt cum eo effet. Dimifit autem eum Ihe-
fu3, dicens : Redi in domum tuam, et narra,;
quanta tibi fecerit Deus. Et abiit per vni-
uerfam ciuitatem, praedicans, quanta illi fe-
ciffet Ihefus.
Faclum eft autem , cum rediiffet Ihefus,
excepit illum turba. Erant enim omnes
expeftantes eum. Et ecce, venitvir, * cui
nomen lairus, et ipfe princeps fynagogae
erat : et cecidit ad pedes Ihefu , rogans eum,
vt intraret in domum eius, quia vnica filia
erat ei, fereannorumduodecim, ethaecmo-
rietatur. Inter eundum autem comprime-
bant eum turbae.
- , * Matth. p> 18- Marcij,22.
Et mulier quaedam erat in fluxufanguinis
ahannis duodecim, quae in medicos eroga-
ueratomnemfubffantiamfuam, nee ab vllo
potuit curari, acceftit retro, et tetigit fim-
briam veftimenti eius ; et confeftim ftetit flu-
xus fanguinis eius, Etaitlhefus: Quiseft,
qui me tetigit ? Negantibus autem omnibus,
dixit Petrus, et qui cum illo erant: Praece-
ptor, turbae te comprimunt, et affligunt, et
tu dicis: Quis me tetigit? Et dixit Ihefus:
Tetigitmealiquis, nam et ego noui, virtu-
tem de me exiffe. Videns autem mulier,
quia non latuit, tremens venit, et procidit
ante pedes eius, et ob quam caufam tetige-
rit eum, indicauit coram populo, et quemad-
modum confeftim fanata fit. Atipfe dixit
ei: Filia, ftdes tua te faluam fecit, vade in
pace.
Adhuc eo loquente, venit quidam ad prin-
cipem fynagog;e, dicens ei: Mortua eft filia
tua, noli vexare illum. Ihefus autem, audi-
to hoc verbo , refpondit patri puelke : Noli
timere, credetantum, etfaluaerit. Et cum
Fff ve-
So?
EVANGELIVM LVCAE. CAP. VIII. IX.
8o5
veniflet ad domum, non permifit intrare fe-
cürrf quemquam, nid Pecrum, et Ioannem et
Iacobum, et patrem puellas. Flebant autem
omnes, et plangebant illam. At illedixit:
Nolite flere , non eft enim mortua puella,
fed dormit. Et deridebant eum, fcientes,
quod mortua effet. Ipfe autem tenens ma-
num eius, clamauit, dicens : Puella, furge,
Et reuerfuseirfpirituseius,et furrexit con-
tinuo. Et iuftit illi dare admanducandum.
Et ftupuerunt parentes eius ; quibus pra>
cepit,ne alicui dicerent,quod£a£tum erat.
CAPiTVLVM IX.
/^onuocatis autem lhefus * duodecim apo-
^-^ ftolis, dedit illis virtutem et potefta-
tem fuper omnia darnionia, et vt languores
curarent : et mifit illos, praedicare regnum
Dei, et fanare infirmos. Et ait illis : Nihil
tuleritis in via,neque virgam, neque peram,
neque panem, n.eque pecuniam, neque duas
tunicas habeatis. Et in quamcunque do-
mum intraueritis, ibi manete,et inde neex-
eatis. Etquicunquenönreceperintvos,ex_-
«unres de ciuitate il!a, etiam puluerem pe-
dum veftrorurn excutite in teftimonium ad-
uerfus illos. Egrefli autem circumibantper
eaftella, euangeliiantes, et eurantes vbique.
* Matth. ioy 2. Mar et 6, 7.
Audiuit autem Herodes * Tetrarcha
omnia, qua? flebant ab eo , et kaefitabat,
«o quod dicereiur a quibusdam : Ioan-
nes furrexit a mortuis *_a quibusdam
vero : Elias apparuit ; ab aliis autem :
Propheta vnus de antiquis furrexit. Et ait
Herodes : Ioannem ego decollaui, quis eft
autem ifte, de quo ego talta audio? Et quae-
rebat, videreeum. * Mutth.14,1. Marci6,i4
quebatur illis de regno Dei, et eos, qui cura
indigebant, fanabat. Dies autem ceperat
declinare. Et accedentes duodecim, dixe»-
runt illi : Dimitte turbam, vt euntes in ea-
ftella villasque vicinas , diuertant, etinue-
niant efeas, quia hie in loco deferto fumus,
Ait autem ad illos : Vos date illis mandu-
care. At illidixerunt: Non funtnobis plus,
quam quinque panes, et duopifces,niii Forte
nos eamus et emamus in omnem hanc tur-
bam efeas. Erant autem fere viri quinque
millia. Ait autem ad difeipulos fuos : Fa-
che illos difeumbere per conuiuia quinqua-
genos. Et ita fecerunt , et difeubuerunt
omnes. Acceptis autem quinque panibus,
et duobus pifeibus, refpexit in ccclum,et be-
nedixit illis , et fregit , et diftribuit difeipu-
lis fuis, vt ponerent ante turbas. Et man-
ducauerunt omnes, et faturati funt. Et fub-
latum eft, quod fuperfuit illis fragmento-
rum, cophini duodecim.
Et fa&um eft , cum folus eiTet orans,
erant cumillo difeipuli, et interrogauit illos,
dicens : * Quem me dieunt eile turbas ? At
illi refponderunt, et dixerunt : Ioannem
baptiftam,alii autem Eliam,alii autem, quod
vnus propheta de prioribus furrexit. Di-
xit autem illis : Vos autem, quem me efle
dicitis ? Refponden« autem Simon Petrus,
dixit : Chriftum Dei. At ille interdicens,
praeeepit, ne cui dicerent hoc, dicens : Quia
oportet filium hominis multapati,et repro-
bari a fenioribus etprineipibusfacerdotum,
et feribis, et oeeidi, et tertia die refurgere.
* Matth. 16, 13. Marci 8, 27.
Dicebat autem ad omnes •. Si quis vult
poft me venire, abnegfct femetipfum, et tol-
Et reuer/i Apofto!i,narraueruntilli,quae-!lat crucem fuam quotidie, et fequatur me.
cunqne fecerunt. Et äff mptis illis fecef' Qui enim voluerit animam fuam faluam fa-
ßt in loeum defertum eiuiratis,qiKe vocatur(cere, perdet illam, Nam qui perdtderk
Bethfaida. Quod cum cognouiiTenrturbavanimam fuam proprer me, faluam faciet il-
/ fecutae fum illum. Et excepit eos, etlo-llam. Quid enim proficit homo,fi lucretur
vni-
EVANGEL1VM LVCAE. CAP. IX.
8o3
*°7__
vniuerfum mundum , feipfum autem per- ratio infidelis, et peruerfa, vsquequo ero
dat,et detrimentura fui faciat ? Nam qui nie
erubuerit et meos fermones, hunc filiuslio-
mims erubefcet , cum venerit in maieftate
fua, et Patris, et fan&orum angelorum. Di-
co autem vobrs vere : Sunt aliqui hie ftan-
tes, qui non guftabunt mortem, donec vi-
deant regnum Dei.
Fa&um eft autem poft haec veiba, fere
dies o£to, et aflumpfit Petrum, etloannem, et
Iacobum,et afeendit in montem, vt oraret.
Et fa£tum eft, dum oraret, fpecies vultus
eius altera , et veftitus eius albus et reful-
gens. Et ecce , duo viri loquebantur cum
illo. Erant autem Mofes et Elias, vifi in
gloria,et dicebantexceffum eius, quem com-
pleturus erat in lerufalcm. Petrus vero,
et qui cum illo erant, grauati erant fomno.
Et euigilantes, viderunt gloriam eius, et duos
viros, qui ftabant cum illo.
Et faftum eft, cum difeederent ab illo,ait
- Petrus ad Ihefum : Praeceptor, bonum eft,
noshiceffe, et faciamus tria tabernacula,
vnum tibi, et vnum Mofi , et vnum Elia? ;
nefeiens quid diceret. Haec autem illo lo-
quente, fa£ta eft nubes , et obumbrauit eos :
timuerunt autem, intrantibus illis in nubem.
Et vox fa£ta eft de nube, dicens : Hie eft fi-
lius meus dile£lus, ipfum audite ! Et dum
fieret vox , inuentus eft Ihefus folus. Et
ipfi tacuerunt , et nemini dixerunt in illis
diebus quiequam ex his , quae viderant.
Faäum eft autem fequenti die , defeen-
dentibus illis de monte , oecurrit illi turba
multa. Et ecce , vir de turba exclamabat,
dicens : Magifter, obfecro te, refpice ad fi-
lium meum, quia vnicus eft mihi; et ecce,
fpiritus apprehendit eum, et fubito clamat,
et elidit, et diffipateum cum fpuma, et vix
difeedit, dilanians eum. Et rogaui difeipu-
los tuos, vt eiieerent illum, et non potuerunt*
apud vos,etpatiarvös? Adducfilium tuum
huc. Et cum accederet, elifit illum daemo-
nium , et diflipauit. Et increpauit Ihefus
fpiritum immundum, et fanauit puerum, et
reddidit illum patri fuo, Stupebant autem
omnes in magnitudine Dei.
Omnibusque mirantibus in omnibus, quae
raciebat , dixit ad difeipulos fuos : Ponite
vos in cordibus veftris fermones iftos , fi-
lius enim hominis futurum eft, vt tradatur
in manus hominum. At illi ignorabant
verbum iftud , et erat velatum ante eos , vt
non fentirent illud; et timebanteum inter-
rogare de hoc verbö*
Intrauit autem cogitario in eos, * quiseo-
rum maior eflet ? At Ihefus videns ccgita-
tiones cordis illorum, apprehendit puerum,
et ftatuit illum fecus fe , et ait illis : Qui-
eunque fufeeperit puerum iftum in nomine
meo, me reeipit ; et quieunque me reeipit,
reeipit eum, qui me mißt : nam qui minor
eft inter vos omnes, hie maior eft.
* Matth. 18, 1. Marcipyj4.
Refpondens autem loannes , dixit : Prae-
ceptor, vidimusquendam in nomine tuo eii-
cientem daemonia, etprohibuimus eum, quia
non fequitur nobiscum. Et ait ad illos Ihe-
fus : Nolite prohibere , qui enim non eft
aduerfum vos, pro vobis eft,
Faäum eft autem , dum complerentur
dies affumptionis eius, et ipfe faciem fuam
firmauit, vt iret in Ierufalem, et mißt nun-
tios ante confpeftum fuum, Et^euqteSjin-
trauerunt in ciuitatem Samaritanorum , yt
pararent illi ♦ et non reeeperunt eum, quia
Facies eius erat euntis in Ierufalem. Cum
vidiflent autem difeipuli eius,Iacobus et lo-
annes, dixerunt : Domine vis , dicamus , vt
ignis defeendat de ccclo, et confumat illos,
quemadmodum et Elias fecit ? Et conuer-
Refpondens autem Ihefus, dixit : O gene- fus increpauit illos, dicens ; Nefcitis, cuius
Fff 2 ipiri-
809
EVANGELIVM LVCAE. C A P. IX. X.
8lO
fpiritus eftis ? FiJius hominis non venit
animas perdere., fed faluare. Et abierunt in
aliud caftellum,
Fa&um eft autem, ambulantibus illis in
via, dixit quidam ad illnm : Sequar te, quo-
cun'que ieris. Dixit illi Ihefus : Vulpes
ibueas habent,et volucres eccli nidos,' filius
autem hominis non habet, vbi caput fuum
rechnet.
Ait autem ad akerum: Sequere me. Ille
autem dixit : Domine, permitte mihi pri-
mum , vt eam et fepeliam patrem meura.
Dixit ei Ihefus : Sine, vt mortui fepeliant
mortuos fuos, tu autem vade, et annuntia re-
gnum Dei.
Et aii? alten Sequar te, Domine, fed per-
mitte mihi primum renuntiare his, qui do-
mi meas funt. Ait ad illum Ihefus : Ne-
mo mittens manum fuam ad aratrum , et
afpiciens retro , aptus eft regno Dei.
CAPITVLVM X.
"Dort hare autem defignauit Dominus et
•*- alios feptuaginta,etmifitrilos binos an-
te faeiem fuam in omnem ciuitatem et lo-
cum, quo erat ipfe venturus ; et dicebat il
lis : *Meffis quidem multa,operarii autem
pauci. Rogate ergo Dominum meßis, vt
mitrat operarios in meffemfuam. Ite, ec-
ce f ego mitto vos, ficut agnos inter lupos.
Nolite ergo **portarefacculum,nequepe-
ram , neqne calceamenta , et neminem per
viamfalutaueritis. In quamcunquedomum
intraueritis , primum dicite : Pax huic do-
mui ! Er fi ibi fuerit fllius pacis, requiefcet fu-
per illum pax veftra } fin minus, ad vos reuer-
tetur. in eadem autem domo manete,edentes
er biberites, qme apud illos funt* dignuseft
enim operarius mercede fua.
* Mattb-wj. f Matth.ioaö. ** Marci6,8.
Nolite tranfire de domo in domum. Et
In quamcunque eiuitatem intraueritis, et fu
fceperint vos, mandueate, qua? apponuntur
vobis, et curate infirmos, qui in illa funt, et
dicite illis: Appropinquauit in vos regnum
Dei. In quamcunque autem ciuitatem in-
traueritis, et non fiifceperint vos, exeuntes
in plateas eius, dicket Etiam puluerem, qui
adhaefit nobis de ciuitate veftra, extergimus
in vos: tarnen hoc feitote, quod appropin-
quauit in vos regnum Dei* Dico vobis,
^quodSodomis in die illa remiffius erk,quam
illi ciuitati, * Mattb. n, 24.
Vi« tibi Coroxain ! Vae tibi Bethfaida 1
quia fi inTyro etSydone fa£tai fuiffent vir-
tutes, quae faftae funt in vobis, olim in cili-
cio et cinere fedentes , pccnituiffent. Ve-
runtamen Tyro et Sydoni remiflius erit in
iudicio, quam vobis. Et tu Capernaum,
vsque adccclum exakata,vsqueadinfernum
demergeris. Qui vos audit, meaudit,et
qui vos fpernit, me fpernit ; qui autem me
(pernit, fpernit eum, qui me mifit*
Reuerfi funt autem feptuaginta, dicentes J
Domine, etiam daemonia fubiiciuntur nobis
in nomine tuo. Et ait illis : Videbam^fa-
tanam , ficut fulgur de coclo cadentem. Et
ecce , dedi vobis poteflatem calcandi fupra
ferpentes et fcorpiones , et fuper omnem
virtutem inimici, et nihil vobis nocebit: ve-
runtamen in hoc nolite gaudere, quod fpi-
ritus vobis fubiiciuntur ; gaudete autem,
quod nomina veftra fcripta funt in coclis.
In ipfa hora exultauk in fpiritu Ihefus,
et dixit ; Confitebor tibi , Domine , Pater
cccli et terrae, quod abfcondifti ha?c afapien-
tibifs et prudentibus,etreuelaftieaparuulis»
Etiam , Pater, quoniam fic placuit ante te.
Omnia mihi tradita funt a Patre meo : et
nemo feit, * quis fit Filius, nifi Pater ♦ et
quis fit Pater, nifi Filius, et cui voluerit Fi-
lius reuelare. * lob. 8, 28'
Et conuerfus ad difeipulos fuos, dixit;
ßeati oculi, qui vident, quae vos videtis. Dico
enini
8u
EVANGELIVM LVCAE. CAP. X. XL
812
enim vobis, quod multi prophetae et reges
voluerunt videre, quae vos videtis , et non
viderunt ♦ et audire,quse auditis,et nonau-
dierunt.
Et ecce, quidam legis peritus furrexit,
tentans illum , et dicens : Magifter, quid
faciendo vitam aeternam poffidebo ? At ille
dixk ad eum : In lege quid fcriptum eft ?
Quomodo legis : llle refpondens , dixit :
* Diliges Dominum, Deum tuum,toto cor-
de tüo, et tota anima tua. et omnibus viri-
bus tuis , et tota mente tua , et proximum
tuum, ficut te ipfum. Dixitque illi : Reue
refpondifti ^ hoc £ac,et viues. Ille autem
volens iuftificare fe ipfum, dixit ad ihefum:
Et quis eft mens proximus?
Sufpiciens autem lhefus, dixit : Homo
quidam defcendebat ablerufalem inlericho,
et incidit in latrones , qui etiam defpoliaue-
runt eum, et plagis impofitis abierunt, femi-
uiuo reli£to. Accidit autem , vt facerdos
quidam defcenderet eadem via, et vifo illo,
prasieriuk. Similiter et Leuita, cum effet
iecus locum, et videret eum, pertranfiuit.
Samaritanus autem quidam, iter faciens, ve-
nit fecus eum, et videns eum, mifericordia
motus eft ; et appropians, alligauit vulnera
eius, infundens oleum et vinum ; et impo-
nens illum in iumentum fuum,duxit in fta-
bulum , et curam eius egit. Et altera die
protulit duos denarios, et dedit ftabulario,
et ait : Curam illius habe, et quodcunque
fupererogaueris, ego, cumrediero, reddam
tibi. Quis horum trium videtur tibi pro-
ximus ruifle illi, quiincidit in latrones?
At ille dixit; Qui fecit mifericordiam in il-
lum. Et ait illi lhefus : Vade, et tu fäc fi-
mihter.
Faclum eft autem, dum irent, et ipfe in-
trauit in quoddam caftellum, et mulier quae-
dam, Martha nomine, excepir illum in do-
mum foam,
Maria, qua; etiam fedens fecus pedes Dornt-
ni, audiebat verbum illius. Martha autem
fatagebat circa frequens minifterium ; quae
ftetit, et ait : Domine, non eft tibi curae,
quod foror mea reliquit mefolam miniftra-
re ? Die ergo illi, vt me adiuuet. Et re-
fpondens, dixit illi Dominus : Martha, Mar-
tha, follicita es 3 et turbaris erga plurima;
porro vnum eft necefiarium: Maria opti-
mam partem elegit , quae non auferetur ab
ea.
CAPITVLVM XL
U t faäum eft, cum effet in quodam loco
■■-^ orans,vt ceffauit, dixit vnu^ex difeipu-
lis eius ad eum : Domine, doce nos orare,
ficut doeuit Ioannes difeipulos fuos. Et ait
illis : * Cum oratis, dicke : Pater nofter, qui
es in ceclis : fanäificetur nomen tuum >
adueniat regnum tuum ; fiat voluntas tua,
ficut in ccelo, ita et in terra ; panem noftrum
quotidianum da nobis hodie ; et dimitte no-
bis peccata noftra , fiquidem et ipfi dimitti-
mus omni debenti nobis ; et ne nos indu-
cas in tentationem ; fed libera nos a malo.
* Matth. 6,p.
Et ait ad illos: Quis veftrum habebit
amicum, et ibit ad illum media no£te,et dt-
cet illi: Amice, commoda mihi tres panes,
quoniam amicus meus venit de via ad me,
et non habeo,quod ponam ante illum; et il-
le de intus refpondens, dicat : Noli mihi mo-
leftus effe, iam oftium claufum eft, etpueri
mei mecum funt in cubili, non poffum fur-
gere, et dare tibi ; et ille perfeuerauerit pul-
fans ? Dico vobis, et fi non dabit illi fur-
gens, eo quod amicus eius fit, propter im-
probitatem tarnen eius furget, et dabit illi,
qüotquot habet neceffarios?
Et ego dico vobis : * Petite, et dabitur
vobis; quaerite, et inuenietis; pulfate,et ape-
rietur vobis. Omnis enim, qui petit, acci-
Et huic erat foror , nomine | pit, et qui quaerit, inuenit, et pulfanti aperie-
Fff 3 tur.
8*3
EVANGELIVM LVCAE. CAP. XI.
8(4
tur. Quis autem ex vobis pater , a quo fi\
filius petit panem, nunquid lapidem dabit il-
li? Autfipircem, nunquid pro pifce fer-
pentem dabit illi ? Aut fi petierit ouum,
nunquid porriget ei fcorpionem ? Si ergo
vos, cum fitis mali, noftis bona data dare fi-
liis veftris , quanto magis Pater vefter de
ctclo dabit Spiritum bonum petentibus fe?
* Matth. 7j 7- loh. z£, 23. 24.
Et erat*eiiciens daemonium,et illuderat
rnutum. Et cum eieciflet d3emonium,locu-
tus eft mutus, et admiratae funt turbae. Qui-
dam autem ex eis dixerunt : f In Beelzebub,
principe daemoniorum, eiicit dsemonia. Et
alii tentames, fignum de ccclo quaerebant ab
eo. Ipfe autem, vt vidit cogitationes eorum,
dixit eis : Omne regnum contra feipfum di-
uifum, defolabitur, et dömus fupra domum
cader» Si autem et fatanas contra feipfum
diuifus eft , quomodo ftabit regnum eius?
quia dicitis,in Beeh.ebub me eiicere daemo-
nia. Si autem ego in Beelzebub eiicio dae-
monia, filii veftri in quo eiiciunt? Ideo ipfi
iudices veftri erunt. Porro, fi in digiro Dei
eiicio daemonia , profe&o peruenit in vos
regnum Dei. * Matth. 12,22. \Marci^22.
Cum fortis armatus cuftodit atrium fuum,
in pace funt ea, quae poftidet. Si autem
fortioreofuperueniens, vicerit eum, vni-
uei-fa arma eius auferet, in quibüs confide-
bat , et fpolia eius diftribuet. Qui non eft
mecum, contra me eft, et qui non colligit
mecuni , difpergit.
Cum immundus fpiritus exierit de no-
mine , ambulat per loca inaquofa , quaerens
tequiem, et non inueniens, dicit : Reuertar
in domütn meam, vnde exiui. Et cum ve-
nerit , inuenit eam fcopis mundatam et or-
natam : et tunc vadit , et affumit feptem
alios fpiritus, nequiores fe, et ingrefti habi-
tant ibi. Et fiunt nouiffima hominis illius
peiora prioribus.
Fa£ium eft autem, cum ha?c diceret, ex-
tollens vocem qusedam mulier de turba, di-
xit illi : Beatus venter, qui te portauit, et
vbera, quae fuxifti. Atille dixit: Quinimo
beati, qui audiunt verbum Dei, et cuftodiunt
aliud.
Turbis autem concurrentibus cccpit di-
cere : * Generatio hasc generatio nequam
eft, fignum quaerit , et fignum non dabitur
ei?nifi fignum Iona?-j-prophetae : Namficut
fuit Jonas fignum Niniuitis,ita erit et filius -
hominis generationi iftae. Regina auftri fur-
get in iudicio cum viris generationis huius,
et condemnabit illos ; quia venit a finibus
terrae ad audiendam fapientiam Salomo-
nis. **Etecce, plus quam Salamo hie.
Viri Niniuitae furgent in iudicio cum gene-
ratione hac, et condemnabunt illam , quia
peenitentiam egerunt ad praedicationem Io-
nae ♦ et ecce, plus quam Ionas hie.
* Matth. 12,39. | lona 2,1. * * 1 Reg. w, 1.
Nemo lucernam* accendit,et inabfcon-
dito ponit,neque fub modio, fed fupra can-
delabrum, vt, qui ingrediuntur, lumen vi-
deant. Lucerna corporis tui eft oculus
tuus : Si oculus tuus fuerit fimplex, rotum
corpus tuum lucidum erit ; fi aurem nc
quam fuerit, etiam corpus tuum tenebrofum
erit. Vide ergo, ne lumen , quod in te eft,
tenebrae fint. Si ergo corpus tuum totum
lucidum fuerit, non habens aliquam partem
tenebrarum, erit lucidum totum ; et ficut
lucerna fulgoris illuminabit te.
* Matth. f , if. Marc. 4, 21.
Et cumloqueretur,rogauit illumquidam
Pharißeus, vt panderet apud fe. Et ingref-
fus,recubuit. Pharifaeus autem videns mi-
rabatur , quare non baptizatus eflet ante
prandium. Et ait Dominus ad illum: Nunc
vos Pharifaei, * quod de foris eft calicis et
catini mundätis, quod autem intus eft ve-
ftrum,plenum eft rapina et iniquitate. Stul-
ti,
ii
8»f
EVANGKLIVM LVGAB. CAP. XI. Xlf,
8i<y
ti,nonne qui fecit, quod de foris eft, etiam
id , quod de intus eft , fecit ? Veruntamen
quod fupereft,, fache mifericordiam, et ecce,
omnia munda funt vobis. * Matth.i3,2j.
Sed vae vobis Pharifaeis,qui decimatis men-
_tham,et rutam, et omne olus, et praeteritis
iudichira et charitatem Dfii. Haec autem
oportuit facere, et illa non omittere.
Vae vobis Pharifaeis , qui diligitis primas
cathedras in fynagogis, et falutationes in fo-
ro. Vae vobis, quia eftis vt monumenta,
quae non parent,et homines, ambulantes fu-
pra, nefciunt.
Refpondens autem quidam ex legis peri-
tis, ait illi : Magifter,haec dicens, etiam no-
bis contumeliam facis. At ille ait : Et vo-
bis legis peritis vse! quia oneratis homines
oneribus, quae portare non poffunt, et ipfi
vno digito veftro non tangitis farcinas.
Vae vobis, quod aediricatis monumenta
prophetarum , patres autem veftn occide
runt illos. Profe£lo teftificamini, quod con-
fentitis operibus patrum veftrorum , quo-
niam illi quidem eos occiderunt, vos autem
aediricatis eorum fepulchra.
Propterea et fapientia Dei dixit : Mittam
ad illos prophetas, et apoftolos , et ex illis
occident erperfequentur,vt inquiratur fan-
guis omnium prophetarum, qui efFufus eft
a conftitutione mundi a generatione ifta, a
fanguine Abel vsque ad fanguinem Zacha-
riae, * qui periit inter altare et aedem. Ita
dico vobis, requiretur ab hac generatione.
* 2 Paral. 24, 21.
Vae vobis legis peritis, quod tuliftis da-
uern fcientiae, ipfi non introiftis, et eos, qui
introibant, prohibuiftis.
Cum autem hacc ad illos diceret , cepe-
runt Pharifaei et legis periti grauiter inftfte-
re, et os eiüs opprimeredemultis, infidiantes
- ei, et quaremes aliquid capere de ore eius,
vt aecufarent eum.
CAPITVLVM XU.*.
Multis autem turbis coneurrentibus, ita, vt
fe inuicem conculcarent, cepit dicere
ad difcipulos fuos : Attendite * a fermento
Pharifseorum , quod eft hypocrifis : Nihil
enim opertum eft, quod non reueletur, ne-
que abfconditum, quod non fciatur: Quo-
niam,quae in tenebris dixiftis, in lumine di-
centur, et quod in aure locuti eftis in cubi-
culis , praedicabitur in teftis.
* Matth. 16, 6. Marcig, if.
Dico autem vobis, amicismeis, ne terrea-
mini ab his , * qui occidunt corpus, et poft
hoc non habent amplius , quod faciant.
Oftendam autem vobis, quem timeatis : Ti-
mete eum, qui poftquam occiderit, habet po-
teftatem mittere in gehennam, Ita dico
vobis : Hunc timete. Nonne quinque
pafferes veneunt dupondio , et vnus ex illis
non eft in obliuione coram Deo? Sed etca-
pilli capitis veftriomnesnumerati funt. No-
lite ergo timere, multis pafferibus pluris
eftis vos. * Matth. zo, 28.
Dico autem vobis, omnis, quicunque con-
feffus fuerit me coram hominibus, et ülius
hominis confltebitur illum coram angelis
Dei. Quis autem negauerit me coram homi-
nibus, negabitur coram angelis Dei.
Et omnis, qui dicit verbom contra filium
hominis, remittetur illi : ei autem, qui con-
tra Spiritum {an£fcum blasphemauerit, non
remittetur.
Cum autem * inducent vos in fynago-
gas, et ad magiftratus et poteftates, nolite
folliciti effe, qualiter aut quid refpondeatis,
aut quid dicatis ; Spiritus enim fanöus dö-
cebit vos in ipfa hora? quaeoporteat vos di-
cere. * Matth. 10, ig.
Ait autem ei quidam de tuiba : Magj-
fter,dic fratri meo,vt diuidat mecum haere-
ditatem. At ille dixit ei : Homo, quis me
conftituit iudicem aut diuiforem fupervos?
Dixit-
8i7
EVANGELIVM LVCAE. C A P. XII.
8r8
Dixitque ad illos : Videte, et^eauete ab omni
auaritia, quianoninabundantiacuiusquam
vita eius eft, ex his, qua? poffidet. Dixit
autem fimilitudinem ad illos, dicens:
Hominis cuiusdam diuitis vberes fru-
&us ager attulit , et cogitabat intra fe, di-
cens : Quid faciam, quod non habeo , quo
congregemfru&usmeos? Et dixit: Hoc fa-
ciam: Deftruam horreamea, et maiora fa-
ciam, et illuc congregabo omnia, quaena-
ta funt mihi, et bona mea; et dicam ani-
mae meae: Anima, habesmulta bona pofita
in annos plurimos, requiefce, comede, bi-
be, laetare« Dixit autem illi Deus: Stulte,
hac nofte animam tuam repetunt a te, quae
autem prsparafti, cuiuserunt? Sic eft, qui
fibi thefaurixat, et non eft in Deum diues.
Dixitque ad difcipulos fuos : Ideo dico
vobis : nolire * foliciti efle animae veftra?,
quid manducetis, neque corpori veftro, quid
induamini ; anima plus eft, quam efca, et
corpus plus, quam veftimentum. Confi-
derate coruos, non feminant, neque me-
tunt, quibus non eft cellarium neque hor-
reum, et Deus pafcit illos. Quant o mägis vos
pluris eftis illis ? * Matth.6j2f.ji.
Quis autem veftrum cogitandopoteftad-
iicere ad ftaturam fuam cubitum vnum ? Si
ergo neque quod minimum eft, poteftis,
quid de cetef is foliciti eftis ? Confiderate li-
lia, quomodocrefcunt; non laborant, neque
nent. Dico autem vobis, quod nee Solomon
in omni gloria fua veftiebatur, ficut vnum
ex iftis.
Sl autem foenum, quod hodie eftinagro,
et cras in clibanum mittitur, Deusficveftit,
quanto magis vos pufillae fidei? Et vos no-
lite quserere, quid maoducetis, aut quid bi-
batis ; et nolite in fublime tolli : Hase enim
omnia gentes mundi quaerunt ; Pater autem
vefter feit, quoniam his indigetis. Verun-
tamen primum quaerite regnum Dei et
j iuftitiam t eius , et haec omnia adiicientur
' vobis.
Nolite titnere, pufillus grex, quia com-
placuit Patri veftro,dare vobis regnum. Ven-
dite, quae poflidetis, et fache mifericordiam.
Facitefacculos, * quinonveterafeunt, the-
faurum non deficientem in ccclis, quo für
nonappropiat, neque tinea corrump it. Vbi
enim thefaurus vefter eft, ibietcor veftrum
erit. * Matth. 6, ig. 20.
Sint lumbi veftri praecin£H, et luceruae
ardentes in manibus veftris, et vos fimiles
hominibus , expe£tantibus dominum fuum,
quando reuertatur a nuptiis, vt cum vene-
rit , et pulfauerit, confeftim aperiant ei.
Beati feruiilli, quos, cum venerit dominus,
inueneritvigilantes?Amen,dico vobis, quod
praecinget fe, et faciet illos difeumbere, et
tranfiens miniftrabit illis.
Et fi venerit in feeunda vigilia, et fi in
tertia vigilia venerit, etita inuenerit, beati
funt ferui illi. Hoc autem feitote, quoniam
fi feiret pater familias , qua hora für veniret,
vigilaret vtique , et non fineret perfodi do-
mum fuam. Et voseftoteparati, quia, qua
hora non putatis , filius hominis veniet.
Ait autem ei Petrus: Domine, adnosdi-,
eis hanc parabolam, anadomnes? Dixk au-
tem Dominus : Quis, putas, eft fidelis difpen-
fator et prudens, quem conftituit dominus
fuper familiam fuam, vt det illis in tempore
tritici nienfuram ? Jieatusilleferuus, quem,
cum venerit dominus', inuenerit ita facien-
tem ! Vere dico vobis , fuper omnia , quae
poffidet, conftituet illum. Quod fi dixerit
feruus ille in corde fuo: moramfacit domi-
nus meus venire , et ceperit percutere. fer-
uos atancillas, etedere, etbibere, et inebri-
ari; veniet dominus ferui illius, in die, qua
nonfperat, et hora, qua nefeit, etdiflecabit
eum, partemque eius cuminfidelibusponet.
lue autem fejuus, qui cogoouit volunta-
tem
EVANGELIVM LVCAE, CAP. XII. XIII,
819
tem dominifui, etnonfepraeparauit, etnon
fecit fecundum voluntatem eius, vapulabit
multis; qui autem noncognouir, et fecit di-
gna, plagtsr vapulabit paucis. Omni autem,
cui multum dämmert, multum quaeretur ab
eo; et cui commendauerunt multum, plus
petentabeo.
Ignem veni mittere in terram , et quid
volo, nifi vt accendatur? Baptifmo autem
habeo baptizari, et quomodo coar&or, vsque
dum perficiatur ? Putatis, quodpacemveni
darein terram? Non, dico vobis, fedfepa-
rationem.
Erunt enim ex hoc quinque ta domo
vna diuili, tres contra duos, efduo contra
tres. Diüidetur pater contra filium, et filius
contra patrem, mater contra filiam, et filia
contra matrem, focrus contra nurumfuam,
et nurus contra focrum fuam.
Dicebat autem ad turbas: Cum videritis
nubem orientem ab occafu, ftatim dicitis:
Nimbua venit ; et ita fit. Et cum auftrum
flantem, dicitis: aeftus erit, et fit. Hypo-
critae, faciem cccli et terrae noftis probare,
hoc autem tempus, quomodo non probatis?
Quid autem et ex vobis. ipfis non iudicatis,
quodiuitumeft?
Cum autem vadis * cum aduerfario tuo
ad principem in via ; da operam , vt liberes
ab illo, ne forte trahat te ad iudicem, et iu-
dex tradat te exaftori , et exa&or mittat te in
carcerem. Dico tibi: Non exibis inde, do-
necetiamnouiffimum minutüm reddas. *
* Matth. /, 2$;
CAPITVLVM XIIL
\ derant autem quidam ipfo tempore,
*1> nuntiantes Uli de Galileis, quorum
fanguinem Pilatus mifcuerat cum facrificiis
eorum. Et refpondens, dixit illis: Putatis,
quod hi Galitai pro omnibus Galilaeis pec-
catores fuerint, quia talia pafft funt? Non,
S.LParsXlV.
82a
dico vobis : Sed nifi ptcnitentiam habuerK
tis, omnes fimiliterperibitis, ficutilli. De~
cem et o£o , fupra quos cecidit turris in Si-
löe, etoccidit eos, putatis, quodetipfidebi-
tores fuerint praeter omnes homines, habi-
tantes in lerufalem ? Non , dico vobis : Sei
fi pccnitentiam non habueritis, omnes fimili-
rer peribitis.
Dicebat autem et hanc fimilitudinem :
Arborem fici habebat quidam plantatam in»
vinea fua, et venit, quaerensfru&uminilla,
et non inuenit. Dixit autem ad cultorera
vineae : Ecce, anni tres funt3 ex quo venio»
quserens fru£tum in ficulnea hac, et non in»
uenio : Succide ergo illam, vt quid etiam
terram occupat? At ille refpondens, dixit
Uli: Domine, fine illam et hoc anno, vsque
dum fodiam circa illam, et mittamflercora ;
et liquidem fecerit fru£tum, fin autem, in
futurum fuccides eam.
Erat autem docens in fynagoga eorum
fabbathis. Et ecce, mulier, quae, habebat
fpiritum infirmitatis annis decemetoöo, et
eratinclinata, nee omnino poterat furfum
refpicere. Quam cum vidiffet Ihefus, vo«
cauit eam ad ie, etaitilli: Mulier, liberata
es ab infirmitate tua. Et impofuit illi ma-
nus» Et confeftim ere£ta eft, et glori-
ficabat Deum. Refpondens autem Archi-
fynagogus indignans , quod fabbatho cu-
raffet Ihefus, dicebat türbae: Sex dies funt,
in quibus oportet operari; in his ergo veni-
te, et curamini, et non in die fabbathi.
Refpondit autem ad illum Dominus, et
dixit : Hypocritae, vnuaquisque veftrum
fabbatho non foluitbouemfuumautafinum
a praefepio , et ducit ad aquandum ? Hanc
autem filiam Abraha?, quam alligauit fatha-
nas, ecce decem et o£to annis, non oportuit
folui a vineulo ifto die fabbathi ? Et cum
hsec diceret, erubefeebant omnes aduerfarii
Ggg eius.
£21
EVANGEL1VM L V C A E. CAP. XIII. XIV.
822
eius. Et omnis populus gaudebat in vni-
uerfis, quaegloriofefiebantabeo.
Dicebat ergo : Cui firmle eft regnumDei,
et cui firmle seftimabo illud? Simileeftgra-
no * fy napis , quod acceptum homo mißt in
hortumfuum, et cremt, et faftum eft in ar-
borem magnam, et volucres cceli requieue
rußt in ramis eius. * Mattb.l3,jLMarci^.?ji.
Et herum dixit : Cui fimile seftimabo re-
gnum Dei ? Simile eft * fermento , quod
acceptum mulier abfcondit in farinae fata
tria , donec fermentaretur totum. Et ibat
per ciuitares, et caftella, docens, et iter faciens
verfus Ierufalem. * Matth. 13, 33.
Ait autem Uli quidam : Domine, an pau-
ci funt, qui faluantur ? Ipfc autem dixit ad
illos; * Contendite intrare per anguftam
portam, quia multi (dico vobis} querem
intrare, et non poterunt. Cum autem in
trauerit pater familias, et clauferit oftium,
incipietis foris ftare, et pulfare ad oftium, di-
centes: Domine, aperi nobis. Et refpon-
«lens, dieetvobiä: Nefciovos, vndefitis.
* Matth. 7 , 13.
Tunc incipietis dicere : *Manducauimus
coramte, et bibimus, etinplateisnoftrisdo-
euiftL Et dicet vobis: Nefcio vos, vnde
litis , difcedite a me omnes, operariiinigui-
tatis. Ibi erit fletus et ftridoi dentium. Cum
videritis Abraham, et lfaac,et Iacob, et omnes
prophetas in regno Dei, vos autem expelli
foras. Et venient ab Oriente, etoccidentev
et aquilone et auftro , et accumbent in re-
gno Dei. Etecce, funtnouifiimi, quierant
primi, et funrprimi, quierantnouiflimi.
* Matth. 7, 22.
In ipfa die accefTerunt quidam Pharifeo-
sum, dieemes illi: Exi , et vade hinc, quia
Herodes vult te occidere. Er ait illis : Ite,
et dielte vuipi illi : Ecce, eiicio diemonia, et
fanitates perficio hodie ercras, et terria die
eonfummor. V«ruatamen oportet me hodie;
et cras, et fequenti die ambulare, quia non
capit, prophetam perire extra Ierufalem.
Ierufalem, Ierufalem, quae oeeidis pro-
phetas , et lapidas eos , qui mittuntur ad t«.
Quoties volui congregarefiliostuos, quem-
admodum gallina nidum fuum fub pennis, et
noluiftis? Ecce, relinquetur vobis domusve-
ftra deferta. Dico autem vobis, quodnoft
videbitis me, donec veniattempus, cumdi-
cetis : Benedi£tuSj qui venit in nomine Dp-
mini;
CAPITVLVM XIV.
Ut factum eft, cum introiflet: Ihefus in
■*--* domum cuiusdam prineipis Pharifseo-
rum fabbatho, ad manducandum panem ; et
ipfi obferuabant eum. Et ecce, homo qui-
dam hydropicus erat ante illum. Et refpon-
denslhefus,dixit ad legis peritos etPharifaeos,
dicens: Si licet fabbatho curare? Atillita-
cuerunt. Ipfe vero apprehenfum (anauit
eum, ac dimifit; et refpondens, dixit: Cu-
ius veftrum afinus aut bos in puteumeadet,
et non continuo extrahet illum die fabbathi?
Et non poterant ad hsec refpondere illi.
Dicebat autem etadinuitatosparabolam,
intendens, quomodo primos aceubitus eli*
gerenr, dicens ad illos : Cum inuitatus fue-
ris adnuptias, non difeumbas in primo loco ;
ne forte honoratior te fit inuitatus ab illo,
et veniensis, qui te et illum vocauit, di-
cat tibi: Da huic locum! et tunc ineipias
cum rubore nouiflimum locum habere. Sed
cum vocatusfueris, vade, recumbeinnouis-
fimo loco, vt, cumvenerit, qui te inuitauit,
, dicat tibi : Amice, afeende fuperius! Tunc
erit tibi gloria coram fimul difeumbentibus;
quia omnis, qui (e exaltat, humiliabitur,;et
quifehumiliat, exaltabitur.
Dicebat autem et ei, qui fe inmtauerat:
Cum facis prandium aut ecenam, nolivoca-
re amicos tuos, neque fratres tuos, neque
cogna-
823
EVANGELIVM LVCAE. CAP. XIV. XV\
824
cognatos, neque vicinos et diuites , ne for-
te et ipfi te reinuitent, et fiattibiretributio.
Sed cum racis conuiuium, voca pauperes,
debiles, claudös, ccccos-, etbeatuseris,quod
non habent retribuere tibi : retribuetur
enim tibi inrefurre&ioneiuftorum.
Hsec cum audiffet quidam de fimul dis-
cumbentibus, dixit illi: Beatus, quimandu-
cat panem in regno Dei. At ipfe dixit ei:
Homo quidam fecitcccnammagnam, etvo-
cauit multos, et mißt feruum fuum hora
cccnae, vtdiceretinuitatis*. Venite, quiaiam
parata funt omnia. Et ceperunt fimul
omnes excufare? Primus dixit illi: Villam
emi, etneceffemihieftexire et videreiliam ;
rogote, habemeexcufatum. Et alter dixit:
Iuga boum emi quinque, et eo ad proban-
dum illa; rogo te, habe me excufatum.
Et alius dixit: Vxorem duxi, et ideo venire
non poffum. Et reuerfus feruus , nuntia-
uit hsec domino fuo.
Tunc iratus paterfamilias dixit feruo fuo :
Exi cito in plateas et vicosciuitatis, et pau-
peres, ac debiles, et ccccos, etclaudos intro-
duc huc. Et ait feruus : Domirie , fa&um
eft, vt imperafti, et adhuc locus eft. Et
ait Dominus feruo : Exi in vias et fepes , et
compelle intrare , vt impleatur domus mea.
Dico autem vobis, quod nemo virorum
illorum , qui vocati funt , guftabit cccnam
meam.
Ibant autem turbae multag cum eo ; et con-
tierfus, dixit ad illos : *Si quis venitadme,
et non odit patrem fuum, et matrem, et
vxorem, et filios, et fratres, ^et forores,
adhuc autem et animamfu am, non poteft
meus effe difcipulus. Et qui non baiulat
crucem fuam , et venit poft me , non poteft
meus effe difcipulus. * Mattb.w, 17.
Quis enim ex vobis,volens turrim aedifica-
re, nonpriusfedeascomputat, quifumptus^
se«effarii funt , fi habeat ad perhaendum ?
ne, pofteaquam pofuerit fundamentum , et
non poterit perficere, omnes, qui vident,
incipiant illudere ei; dicentes: hie homo
cepit aedificare, et non potuitconfummare.
Aut quis rex iturus, vt committat bellum
aduerfus aiium regem ., non fedens prius
cogitat , fi poffit cum decem millibus oeeur-
rere ei , qui cum viginti millibus venif ad
fe? Alioqui adhuc illo longeagente, lega-
tionem mittens, rogat ea, qua; pacis funt.
Sic ergo omnis ex vobis, qui nonrenuntiat
omnibus, quae poflidet, non poteft meus
effe difcipulus.
Bonum * eft fal : Si autem fal quoque
inratuatum fuerit , quo condietur? Neque
in terram, neque in fterquilinium vtileeft,
fed foras mittetur, Qui habet aures audien-
di,audiat! *A4atth.j,ij. Maniß,ja.
CAPITVLVM XV.
U rant autem appropinquantes ei publica-
-*— ' ni et peccatores , vt audirent illum.
Et murmurabant Scribae et Pharifaei, dicen-
tes : Hie peccatores reeipit, etmanducatcurn
Ulis. EtaitadillospaFabolamiftam,dicens:
Quis eft ex vobis homo , qui habet centum
oues, et fi perdiderit vnam ex Ulis, nonne
dimittit nonaginta nouem indeferto, etva-
ditadillam, qua perierat, donec imieniat
eam? Et cum inuenerit eam, imponit ifi
humeros fuos gaudens. "Et veniens do-
mum, cemuoeat amicos et vicinos, dicens
illis : Congratulamini mihi , quia inueni
ouem meam, qua perierat. Dico vobis,
quod ita gaudiumeritinccclofuper rnopec-
catore peenitentiam agente , magis quam fu-
per nonaginta nouem iuftis, qui non indi-
gent peenitentia. Aut quae mulier habens
drachmas -decem, fi perdiderit drachmam
vnam , nonne accendit iueernam , et verrit
domum , et queerit diligenter , donec inue-
niat? Et cum inuenerit , conuocat amicas
Ggg 2 et
82*
EVANGELJVM LVCAE. CAP. XV. XVI.
82<J
et vicinas, dÜcens : Congratukmini mihi,
tpia inueni drachmam , quam perdideram.
Ita, dico vobis, gaudium eritcoramangelis
Dei, fuper vno peccatore pccnitentiam
agente.
Ait autem : Homo quidam habuit duos
filios ; et dixit adolefcentior ex illis patri :
Pater, da mihi portionem fubftantise, qua?
me contingit. Et diuifit illis fubftantiam.
Et non poft mukös dies, congregatis Omni-
bus , adolefcentior filius peregre profe£his
eft in regionem longinquam , et ibi diüi-
paüit fubftantiam fuam, viuendo luxuriofe.
EtpoftquamomniaconfumpfifTet, fatia eft
fernes validainregioneilla, etipfecepitege-
re. Et abiit, et adhsefit vni ciuium regionis
illius , qui mifit illum in villam fuam , vt
pafceret porcos. Et cupiebat implereven-
trem fuumde filiquis, quas porci manduca-
bant, et nemo illidabat.
In fe autem reuerfus, dixit: Quammulti
mercenarii patris mei abundant panibus,
ego autem hicfamepereo : Surgam, et ibo
ad patrem meum, et dicam ei : Pater, pec-
caui in ccclum , et coram te , etiam non fum
dignus vocari filius tuus ; fae me, ficut vnum
de mercenariis tuis. Et furgens, venit ad
patrem fuum. Cum autem adhuc longe ef-
fet, vidit illum pater ipfius, etmifericordia
motus eft ; et accurrens , cecidit fuper Col-
lum eius, et ofculatus eft eum. Dixitque
ei filius : Pater, peccaui in ccclum et coram
te , iam non fum dignus vocari filius tuus.
Dixit autem pater ad feruos fuos : Proferte
ftolamprimam, et induite illum, et date
annulum in manu eius, et calceamenta in
pedes; e$ adducite vitulum faginatum, et
occidite, etmanducemus, etlaetemur; quia
hie filius meus mortuus erat et reuixit,
perierat et jnuentu3 eft. Et ceperunt
laefari.
Erat autem filius eius fenior in agro j et
eum veniret, et appropinquaret domui
audiuit concentum et choros; et vocauit
vnum de feruis , et interrogauit, quze hacc
effent. Isque dixit illi ; Frater tuus venit,
et oeeidit pater tuus vitulum faginatum,
quia faluum illum reeepit. Indignatus eft
autem, et nolebat introire. Pater ergo il-"
lius egreflus } cepit rogare illum. At ille
refpondens, dixit patri fuo: Ecce, totannos
feruiui tibi, et nunquam mandatum tuum
prseteriui, et nunquam dediftimihi heedum,
vt cum amicis laetarer : fed poftquam hie fi-
lius tuus, qui deuorauit fubftantiam fuam
cum meretrieibus , venit, oeeidifti illi vi-
tulum faginatum. At. ipfe dixit illi : Fili,
tu femper mecumes, etomniameatuafunt;
lsetari autem et gaudereoportebat, quia fra-
ter raus hie mortuus erat, et reuixit, perierat
et inuentus eft.
CAPITVLVM XVI.
r\icebat autem et ad difeipulosfuos : Ho-
*p-. mo quidam erat diuesj, qui habebat di-
fpenfatorem, et hie dxffamatus eft apud il-
lum, quafi diflipaflet bona illius» Etvoca-.
uit illum, et ait illi: Quid hoc audio de te?
Redde rationem difpenfationis tuse, vltra
enim non poteris difpenfare. Ait autem
difpenfator intra fe : Quid faciam , quia
dominus meusaufert a me difpenfationem ?
Fodere non valeo , mendicare erubefco :
Scio , quid faciam , vt cum ainotus fuero a
difpenfatione, reeipiant me in domosfuas.
Conuocatis itaque fingulis debitoribus
domini fui, dicebat primo: Quantum oV
bes domino meo? At ille dixit: Centum
batos olei. Dixitque illi: Accipe cautio-
nem tuam, et fede cito, feribe quinqua-
ginta. - Deinde alii dixit : Tu vero, quan-
tum debes ? Qui ait : Centum coros triticl.
Ait illi : Accipe cautionem tuam , et feribe
o&oginta. Et laudauit dominus difpenfa-
torem
827
EVANGELIVM LVCAE. C A P. XVI. XVII.
828
torem iniquitatis } quia prudenter feciflet;
quia filii huius feculiprudentioresfiliislucis
in generatione fua funt. Et ego dico vobis :
Facite vobis ämicos de mammona iniquita-
tis , vt cum defeceritis 3 reeipiant vos in
aeterna tabernaeula. Qui fidelis eft in mi-
nimo, et in maiori fidelis eft ; et qui in mo-
dico iniquus eil , et in maiori iniquus eft.
Si ergo in iniquo mammona fideles non fui-
ftis, quod verum eft, quis credet vobis?
Et fi in alieao fideles non fuiftis, quod ve-
ftrum eft, quis dabit vobis? Nemo feruus
poteft * duobus dominis feruire, äut enim
vnum odio habebit, et alterumdiliget, aut
vni adhaerebit, etalterumcondemnet. Non
poteftis Deo feruire et mammona?.
*Matth.6,24.
Audiebant autem omnia haec Pharifaei,
qui erant auari, et deridebant illum. Et
ait Ulis: Vos eftis, qui iuftificaftis vos co-
ram hominibus, Deus autem nouit corda
veftra: quia , quod hominibus altum eft,
abominitio eft ante Deum. Lex et * pro-
phetas vsque ad Ioannem ; ex eo regnum
Dei euangelizatur , et omnis in illud vim
facit. Facilius f eft autem , coclum et ter-
ram prseterire," quam de lege vnumapicem
cadere. Omnis , ** qui relinquit vxorem
fuam, et alteram ducit , mccchatur , et qui
dimiflam aviro ducit, mccchatur.
*Matthji,ij. \Matth.<;j$. ^^Matth.ig.g.
Homo quidam erat diues et induebatur
purpura et byflb, et epulabatur quotidie
fplendide. Et erat quidam mendicus, no-
mine Lazarus , qui iacebat ad ianuam eius,
vlceribus plenus, cupiens faturaridemicis,
«juae cadebant de menfadiuitis ; ettiemoilli
dabat. Sed et canes veniebant, etlingebant
vlceraeius. Factum eft autem) vtmorere-
tur mendicus, et portaretur ab angelis in
finum Abrahae. Mortuus eft autem et diues,
et fepultus eft in inferno.
Eleuans autem oculos fuos/cum eilet in
tormentis, vidit Abraham a longe, et Laza-
rum in finu eius; et ipfe clamans,dixit: Pa-
ter Abraham, miferere mei, et mitte Laza-
rum , vt intingat extremum digiti fui in
aquam, et refrigeret linguam meam , quia
crucior in hac flamma* Et dixit illi Abra-
ham : Fili, recordare, quia recepifti bona in
vita tua, et Lazarus fimiliter mala ♦ nunc au-
tem hie confolatur, tu vero cruciaris. ■ Et
fuper haec omnia inter nos et vos chaos
magnum firmatum eft, vt hi, qui volunt hinc
tranfire ad vos, non poffint, neque inde huc
tranfmeare..
Et aitr.Rogo ergo te,pater,vtmittaseum.
in domumpatris mei*, habeoenim quinque
fratres,vt teftetur Ulis, ne et ipfi veniant in
hunc locum tormentorum. Et ait illi Abra-
ham ; Habent Mofen et prophetas, audiant
illos. At ille dixit : Non, pater Abraham,
Ted fi quis ex mortuis ierit ad eos,pccniten=
tiam agent, Ait autem illi : Si Mofen et
prophetas non audiunt , neque fi quis ex
mortuis refurrexerit, credent. ,
CAPITVLVM. XVII.
U t ait ad dileipulos fuos : Impoflibile eft,
■*-J * vt non veniant feandala ; vae autem
illi, per quem veniunt. Vtilius eft illi, f vt
lapis molaris imponatur circa Collum eins,
et proiieiatur in mare, quam vt fcandalizet
vnum de pufillis iftis. Attenditesvobis. Si
peccauerit in te frater tuus , increpa illum,
etfi peenitentiam egerit, remitte illi : et fi
fepties in die peccauerit in te, et fepties con^-
uerfusfuerit ad te, dicens : peenitet me ! re-
mitte illi. * Mattb. 18, 7. f ~MArci% 42.
Et dixerunt apoftoli Domino : Aduuge
nobis fidem. Dixit autem Dominus : * Si
haberetis fidem ficut granum fynapis, et di-
ceretis huic arbori moro ; Eradicare, et
transplantare in mare I obediret vobis.
* Matt]:. rh &<
8«9
EVANGELIVM LVCAE, C A P. XVII. X VIII.
Quis autem veftrom habensferuum aran-
tem, et pafcentem, qui regr-eflb de agro , di-
cat illi ftatim : Tranfi, et recumbe ; et non
dicit ei : Para, quodcocnem, et praecinge te,
et miniftra mihi, donec manducem et bibam ;
et poft haec tu manducabis et bibes ? Nun-
quid gratiam habet feruo illi, quod fecir, quae
ei imperauerat ? Non puto. Sic et vos,
cum feceritis omnia, quae praecepta funt vo-
bis, dicite : Serui inutiles fumus, quod de-
buimus facere , fecimus.
Et fa&um eft, dum iret in Ierufalem,
tranfibat per mediam Samariam et Galilaeam.
Et cum ingrederetur quoddam caftellum,
©ccurrerunt ei decem viri leprofi, qui ftete-
runtalongeaet leuauerunt vocem, dicentes :
IhefUjprseceptor, mifereri noftri ! Quos vt
vidit, dixit : Ite, oftendite vos facerdotibus.
Et fa£him eft, dum irent, mundati funt.
Vnus autem ex illis, vt vidit, quod munda-
ius eft,regreüus eft cum magna voce, glori-
ficans Deum ♦ et cecidit in faciem ante pe-
des ehfs, gratias agens : et hie erat Samari-
tanus. Refpondens autem Ihefus , dixit :
Nonne decem mundati funt ? et nouem vbi
funt? Non eft inuentus, qui rediret, et
daret gloriam Deo, nifi hie alienigena? Et
äit illi ; Surge, vade, tjuiafides tua te faluum
fecit.
Interrogatus autem aPharifaeis: Quando
venit regnumDei ? Refpondit eis, et di-
xit t Non venit regnum Dei cum obferua-
tione,neque dicent : * Ecce hic,aut ecce il-
lic ! ecce enim, regnum Dei intra vos eft.
Et ait ad difeipulos fuos *. Venient dies,
emando defiderabitis videre vnum diemfilii
hominis, et non videbitis. Et dicent vobis :
Ecce hie , et ecce illic. Nolite ire , neque
fe&emini; nam ficurfulgur corrufeans ere-
gione,quae fub ccelo eft, in alteram,quaefub
830
fua. Primum autem oportet illuni mult*
pati, et reprobari a generatione hac.
* Matth. 24, 23. Mafci rjf, 21,
Et ficut faftum eft inldiebus Noe, * ita
erit et in diebus filii hominis ; edebant et
bibebant, vxores ducebant, et dabantur ad
nuptias, vsque in diem, qua intrauit Noe in
arcam ; et venit diluuium , et perdidit
omnes. Similiter, ficut fa£tum eft in die*
bus Loth, j- edebant et bibebant, emebant et
vendebant, plantabant et asdificabant ♦ qua
autem die exiit Loth a Sodomis, pluit ignem
et fulphur de crelo, et omnes perdidit, Se\
eundum hsec erit, qua die filius hominis re-
uelabitur. * Getieft 7. \ Getuf. 19, 14.
In illa die,quifuerit in te£to,et vafa eius
in domo , ne defeendat tollere illa. Et qui.
in agro , fimiliter non redeat retro. Me-
mores eflote vxoris Loth, Quicunque quae-
fierit animam fuam faluam Facere, perdet
illam ♦ et quicunque perdiderit illam, viui-
ficabit eam»
Dico vobis : in illa noöe erunt duo in
le£to vno, vnus aflumetur, et. alter relinque-
tur ; duae erunt molentes fimul, vna aflume-
tur, et altera relinquetur. Refpondentes di-
cuntilli; Vbi, Domine? Qui dixit illis:
Vbicunque fuerit corpus, illic congregabun-
tur et aquilae.
CAPITVLVM XVIII,
FVcebat autem et parabolam ad illos,quo-
^ niam oportet femper orare, et non de«
ficere, dicens ; Iudex quidam erat in qua-
dam ciuitate, qui Deum non timebat, et ho-
minem non reuerebätur. Vidua autem
quaedam erat in ciuitate illa, et veniebat ad
eum, dicens : . Vindica me de aduerfario meo,
Et nolebatpermultumtempus. Pofthaecau-
tem dixit intra fe : Etil Deum non timeo,
€«elo eft, folget, ita erit filius hominis in die J nee nominem reuereor, tarnen guia raolefta
- eil
831
EVANGELIVM LVCAE. CAP.
xvW
S32
eft mihi haec vidua, vindicabo illam, ne in
nouiffimo veniens, fugillet me.
Ait autem Dominus : Audite, quid iu-
dex iniquitatis dicit ; Deus. autem nonfa-
ciet vindi&am eleftorum fuorum , claman-
tium ad fe die ac nööe, et patientiam habe-
bit in illis ? Dieo autem vobis , quia cito
'faciet vindiäam illorum. Veruntamen ü-
lius hominis veniens, putas , inueniet fidem
In terra?
Dixit autem et ad quosdara, qui in fe con-
fidebant,tanquamiufti,et afpernabanturce-
teros,parabolam iftam, dicens : Duo homi-
nes afcenderunt in templum , vt orarent,
ynus Pharifaeus, et alter publicanus. Pha-
rifaeus ftans. haec apud fe orabat : Deus, gra-
tias ago tibi, quia non fum ficut ceteri no-
mine?, raptores, iniufti, adulteri, velut etiam
hie publicanus : Ieiuno bis in fabbatho, de-
eimas do omnium, quae poflideo. Et publi-
canus a longe ftans , nolebat nee oculos ad
ecelum leuare,fed percutiebat pe&us fuum,
dicens : Deus,propitius efto mihi peecato-
ri ! Amen, dico vobis , defeendit hie iufti-
ficatus in domum fuam prse illo, Quia
omnis, qui fe exaltat,humiliabitur, et qui fe
humiliat, exaltabitur.
Afterebant * autem ad illum infames, vt
«os tangeret. Quod cum viderent difeipu-
li, increpabant illos. Ihefus autem conuo-
cans illos, dixit : Sinite pueros venire ad
me , et nolite prohibere eos : talium enim
eft regnum Dei. Amen, dico vobis : Qui-
eunque non aeeeperit regnum Dei , iieut
puer, non intrabit in illud.
* Mattb.9,13. Marci 10,13.
Et interrogauk eum quidam prineeps, di-
cens ; Magifter bone, quid factens, vitam
aeternam poftidebo ? Dixit autem ei Ihefus ;
Quid me dicis bonum ? Nemo bonus, nifi
folus Deus. Mandata nofth * Non occi-
des, non mecchaberis , non furtum facies,
non falfum teftimonium dices, honorapa-
trem tuum et matrem. Qui ait : Haee
omnia cuitodiui a iuuentute mea. Quo au-
dito, Ihefus ait ei: Adhuc tibi vnum deeft:
Omnia, quaeeunque habes, vende, et da pau-
peribus , et habebis thefaurum in ccclo , et
veni, fequere me. His ille auditis , contri-
ftatus eft, quia diues erat valde.
* Exodiio, iz.fqq»
Videns autem Ihefus , illum triftem ta-
£lum , dixit : Quam difEcile , qui peeunias
habent,in regnum Dei intrabunt? Facilius
eft enim, camelum per foramen acus trans-
ire, quam diuitem intrare in regnum Dei,
Et dixerunt,qui audiebant : Et quis poteftr
faluus fieri? Ait illis : Quae impoflibilia
funt apud hornines, poffibilia funt apud
Deum.
Ait autem Petrus: *Ecce,nosdimifimus
omnia, et fecuti fumus te, Qui dixit eis :
Amen, dico vobis : Nemo eft, qui reliquit
domum , aut parentes 7 aut fratres , auc
vxorem , aut filios , propter regnum Dei,
et non reeipiat multo plura in hoc tempo-
re, et in feculo futuro vitam seternam.
* Matth. ip, 27. Marci zö, 2<?.
Aflumpfit autem Ihefus duodeeim , et ait
illis : Ecce, * afeendimus lerofolymam, et
confummabuntur omnia , quae feripta funt
per prophetas de filio hominis;tradetur enim
gentibus, etilludetur,etflagellabitur,et con-
fpuetur : et polt quam flagellauerint, occiU
dent eum ; et die tertia refurget. Et ipfi
nihil horum intellexerunt *, erat autem ver-
bum iftud abfconditum ab eis, et non intel-
ligebant, quae dicebantur.
* Matth. 20, 17, Marci lo, 32*33.
Fa£tum eft autem , cum appropinquaret
Iericho, ccecus quidam fedebat fecus viam,
mendicans. Et cum audiret turbam prae-
tereuntem, interrogabat, quid hoc effet. Di-
xerunt autem ei , quod ihefus Naxarenus
trän?»
»33
EVANGELIVM LVCAE. C AP. XVIII. XIX.
834
tranfiret. Et clamauit, dicens : Ihefu, fili
Dauid , miferere mei. Et qui praeibant, in-
crepabant eum,vt taccret. Ipfe vero multo
magis clamabat : Fili Dauid, miferere mei.
Stans autem Ihefus , iuflit illum adduci ad
fe. Et cum appropinquaflet , interrogauit
illum, dicens : Quid tibi vis, vt faciam ? At
ille dixit ; Domine , vt videam. Et Ihefus
dixit ei : Refpice ! fides tua te faluum fecit.
Et confeftim vidit, et fequebatur illum, glo-
rificans Deum ; et omnis plebs, vt vidit, de-
dit laudem Deo.
CAPITVLVM XIX.
Ut ingreflus perambulabat lericho. Et ec-
ce , vir nomine Zachaeus , et hie prin-
ceps erat publicanorum , et ipfe diues , et
quoerebat videre Ihefum, quis eflfet, et non
poterat prae turba, quod ftatura pufillus erat :
et praecurrens afeendit in arb'orem fycomo-
rum,vt videret eum,qüia illac erat tranfiturus
Et cum venifiet ad locum , fufpiciens
Ihefus, vidit illum, et dixit ad eum : Za-
chsee, feftinans defeende, quia hodie in domo
tua oportet me manere. , Et feftinarts de-
feendit, et excepit illum gaudens. Et cum
viderent, omnes murmurabant, dicentes,
quod ad hominem peccatorem diuertifiet.
Stans autem Zachaeus, dixit ad Dominum :
Ecce, dimidiüm bonorum meorum, Domi-
ne, do pauperibus, et fi quid ali quem defrau-
daui, reddo quadruplum. Ait Ihefus ad
eum : Hodie falus huic domui fa£ta eft., eo
quod et ipfe filius fit Abraham ; venit enim
filius hominis quaerere et faluum facere,
quod perierat.
Haecillis audientibus adiieens, dixit para-
bolam{, eo quod eflet prope Ierufalem , et
exiftimarent , quod confeftim regmim Dei
manifeftaretur. Dixit ergo : * Homo qui-
dam nobilis abiit in regionem longinquam,
Ytacciperetfibi regnum,etreuerteretur. Vo
catis autem decem feruis fuis, dedit eis de
cem mnas, et ait ad illos ; Negotiemini, do-
nee venero, Cines autem eius oderant
eum, et miferunt legationem poft illum, di-
centes : Nolumus, vt hie regnet fuper nos.
* Matth. 2j, 14.
Et fa&um eft , vt rediret aeeepto regno,
et iuflit vocari feruos, quibus dedit pecu-
niarii, vt feiret, quantum quisque negotia-
tus eflet, Venit autem primus , dicens :
Domine , mna tua decem mnas acquifiuir.
Et ait illi : Euge ! ferue bone, quia in modico
fuifti fidelis, eris poteftatem habens fupra
decem ciuitates. Et alius venit, dicens:
Domine, mna tua fecit quinque mnas. Et
huic ait : Ettuefto fuper quinque ciuitates.
Et alius Syenit, dicens: Domine, ecce,
mna tua, quam habui repofitam in fudario :
timui enim te, quia homo aufterus es, tollis,
quod nonpofuifti, et metis, quod nonfemi-
nafti. Dixit ei, de ore tuo te iudico, ferue
nequanv : Sciebas, quod ego homo aufterus
fum , tollens , quod non pofui , et metens,
quod non feminaui , et quare non dedifti
peeuniam meam ad menfam ? et ego veniens,
cum vfuris vtique exegiflem illam. Et ad-
ftantibus dixit : Auferte ab illo mnan, et
date illi, qui decem mnas habet. Et dixe-
runt ei : Domine,habet decem mnas. Dico au-
tem vobis, quia omni habenti dabitur,ab eo
autem, qui non habet, et quod habet aufe-
retur ab eo. Veruntamen inimicos meos
illos, qui noluerunt, vt regnarem fuper eos,
adducite huc, et interficite ante me. Et his
di£tis, procedebat,afcendens Ierofolymam.
Et faßum eft, cum appropinquaflet * ad
Bethphage et Bethaniam, ad montem, qui
vocatur Oliueti , mifit düos difcipulos fuos,
dicens : Ite in caftellum, quod contra vos
eft, in quod introeuntes, inuenietis pullum
afinae alligatum , in quo nemo vnquam ho-
minum fedit ; foluite illum , et adducite :
Et fi quis vos interrogauerit : Quare folui-
tis.
83?
EV A NGELIVM LVC AE. CAP. XIX. XX.
83ö
ti3? Siedicetis eis: Dominus operam eius
defiderat. *Matth.2iyi. Marcjiji,
Abierunt autem, qui miffi erant, et inue-
nerunt,faut dixit iüis,ftantem pullum. Sol-
uentibus autem illis pullum, dixerunt do:
mini eius ad illos : Quid foluitis pullum?
At iili dixerunt: Quia Dominus eumnecef-
farium habet. Et duxerunt illum ad Ihe-
fum, et ia&antes veftimenta fua fupra pul-
lum, impofuerunt Ihefum. Eunte autem
illo , fubfternebant veftimenta fua in via.
Et cum appropinquaret iam ad defcen-
fum montis Oliueti, ceperuntomnesturba?
difcipulorum gaudentes laudare Deum vo-
ct magna, fuper omnibus, quas viderant,
virtutibus, dicentes: Benedi&us, quivenit
rex in nomine Domini! paxinccclo, etglo-
ria in excelfis ! Et quidam Phariffeorum de
turbis dixerunt ad illum: Magifter, increpa
difcipulos mos. Quibus ipfe ait : Dicovo-
bis, quiafihitacuerint, lapides clamabunt.
Et vt appropinquauit, videns ciuitatem,
fieuit fuper illam , dicens : Quia fi cogno-
uiftes et tu, et quidem in hac die tua, quae
ad pacem tibi : nunc autem abfcondita funt
ab oculis tuis : Quia venient dies in te, et
circumdabunt te inimici tui vallo, et cir-
cümdabuntte, etcoanguftabuhtte vndique,
et ad terram/profternent te, et filios tuos,
qui in te funt. Et non relinquent in tela-
pidem fuper lapidem, eo, quodnoncogno-
ueris tempus vifitationis tuae.
Et ingreflus in templum, * eepiteiieere
vendentes in illo, et ementes, clicens illis :
Scriptum eft , quia domus mea domus ora-
tioniseft; vos autem feeiftis illam fpelun-
cam latronum. Et erat docens quotidie in
templo. Principe« autem Sacerdotum et
Scribae, et prineipes plebisquserebant illum
perdere, et non inueniebant, quid facerent
illi : omnis enim populus fufpenfus erat,
audiens illum. * Matth. zu 12.12. Marci iu fr.
S.L. Pars XIV.
CAPITVLVM XX.
U t fa&um eft in vno dierum iilorum, do-
i*-J cente illo populum in templo, et euan-
gelixante , aderant prineipes Sacerdotum et
Scriba?cum fenioribus, et aiunt dicentes ad
illum : Die nobis, in qua poteftate haec fa-
cis? Aut quis eft, qui dedit tibi hanc po-
teftatem? Refpondens autem dixit ad illos:
Interrogabo vos et ego vnum verbum , re-
fpondete mihi : ßaptifmus Ioannis de ceclo
erat, an ex hominibus? At illi cogitabant
intra fe, dicentes : quia ii dixerimus : de
ccclo ; dicet nobis : Quare ergo non credi-
diftisilli? Si autem dixerimus : ex homini-
bus; plebs vniuerfa lapidabit nos. Certi
enim funt , Ioannem prophetam effe. Et
refponderunt, fe nefeire vnde effet. Et
Ihefus ait illis : Neque ego dico vobis , in
qua poteftate haec facio.
Cepit autem dicere adplebemparabolam
hanc: * Homo quidam plantauit vineam, et
locauit eam colonis, et ipfe peregre fuit
multum temporis. Et in tempore illo mi€t
ad eultores feruum, vt defru&u vineae da«
rent illi. Qui caefum , dimiferunt eum ina*
nem. Et addidit alterum feruum mittere.
Uli autem, hunc quoque caedent es et am*«
cientes contumelia , dimiferunt inanem.
Et addidit tertium mittere, qui et illum vul-
nerantes, eiecerunt. Dixit autem dominus
vineam Quidfaciam? Mittamfilium meum
dileftum, forfitan cum hunc viderint, vere-
buntur. * Matth. 21, 33. Marci 12, 1.
Quem cumvidiffentcoloni, cogitauerunt
intra fe, dicentes: Hie efthsres, oeeidamus
illum , vt noftra fiat haereditas. Et eie&um
illam extra vineam, oeeiderunt. Quid ergo
faciet illis dominus vineae ? Veniet, et perdet
colonos iftos,et dabit vineam aliis. Quo au di-
to, dixerunt illi: Abfit. Ille autem afpi-
ciens eos, ait :
Hhh Quid
EVANGEL1VJM LVCAE. CAP. XX. XXI.
837
Quid eft ergo hoc, quod fcriptum eft:
*Lapidem, quem reprobauerunt sedifican-
tes, hie fa&us eft in caputanguli? Omnis,
qui ceciderit fupra illum lapidem conquas-
fabitur; /upra quem autem ipfe ceciderit,
comminuet illum. Et quaerebant prineipes
facerdotum et feribae mittere in illum ma-
nus, hora illa, et timuerunt populum ; co-
gnouerunt enim , quod ad ipfos dixerat fimi-
litudinem hanc. *PJ'. 117, [u8-] 22.
Et obferuantes , miferunt infidiatores,
qui fe iuftos fimularent, vt * caperenteum
in fermone, et traderent illum prineipatui
et poteftati praefidis. Et interrogauerunt
eum, dicentes : Magifter^fcimuSjquiarefte
dicis et doces , et non aeeipis perfonam, fed
viam Dei in veritate doces: Licet nobistri-
butum dare Caefari, an non? Confiderans
autem dolum illorum , dixit ad eos : Quid
me tentatis? Oftendite mihi denarium !
cuius habet imaginem et inferiptionem ?
Refpondentes dixerunt ei: Csefaris. Etait
illis : Reddite ergo , quae funt Csefaris , Cae-
fari, et quae funt Dei, üeo. Etnonpotue-
runt verbum eius reprehendere coram ple-
be. Et mirati inrefponfione eius tacuerunt.
* Matth. 22, ij. Marcii2, 13.
Accefferunt * autem quidam Saducaeo-
rum, qui negant eflerefurreOiionemvllam,
etinterrogauerunteum, dicentes; Magifter,
Mofes feripfit f nobis, fi frater alieuius
iftortuus fuerit, habens vxorem, et hie fine
liberis fuerit, vt aeeipiat eam frater eius vxo-
rem , et refufeitet fernen fratri fuo. Se-
ptem ergo fratres erant, et primus aeeepit
vxorem, ^tmortuus eft absque liberis. Et
fequens aeeepit illam , et ipfe mortuus eft
absque liberis. Et tertius aeeepit illam, fi-
militer et omnes feptem, et non relique-
runt fernen, et mortui funt. Nouiflime
omriium mortua eft et mulier. In refur-
reftione ergo, cuius ex illis erit vxor? fi-
838
quidem feptem habuerunt eam vxorem.
* Matth. 22, 23. f Dettt.3j, $.
Et ait illis Ihefus : Filii huius feculi nu-
bunt , et traduntur ad nuptias. Uli vero,
qui digni habebuntur feculo illo , et refur-
re£tione ex mortuis, neque nubunt, neque
dueunt vxores, neque vhra mori poterunt.
Pares enim angelis funt, et filii funt Dei>=
cum fint filii refurre£Honis. Quod vero
refurgant mortui, et Mofes * oftenditfecus
rubum, iieutdieit, Dominum Deum Abra-
ham,'et Deumlfaac, et Deum lacob : Deus
autem non eft mortuorum , fed viuoi um ;
omnes enim viuunt ei. Refpondentes au-
tem quidam feribarum dixerunt ei: Magi-
fter, bene dixifti. Et amplius hon audebant
eum quiequam interrogare. *Exodi 3, 6.
Dixit autem ad illos: * Quomodo dieunt,
Chriftum filium efie Dauid? Et'ipfe Dauid
dicit in libro pfalmorum : f Dixit Dominus
Domino meo; Sede a dextris meis, donec
ponam inimicos mos fcabellumpedumtuo» .
rum? Dauid ergo Dominum illum vocat, et .
quomodo filius eins eft ?
* Matth. 22, 4. iPfiop,[uo,]i.
Audiente autem omni popülo , dixit di-
fcipulis fuis: *Attendite aferibis, quivo-
lunt ambulare in ftolis , et amant falutatiö-
nes in foro, etprimas cathedras infynago-
gis, et primos difeubitus in ecenis. Qui de-
uorant domos viduarum, iimulantes lon-
gam orationem. Hi aeeipient damnatio-
nem maiorem. * Matth 23, 3. 14.
CAPITVLVM XXI,
TD efpiciens autem vidit eos , * qui mitte*
■*-*- bant munera fua in gazophylacium
diuites. Vidit autem et quandam viduam
pauperculam, mittentem aera minuta duo,
et dixit: Vere, dico vobis, quia vidua ha?c
paupercula plus quam omnes mifit : nam
omnes hi ex abundanti fibi miferunt in mu-
nera
839
EVANGELIVM LVCAE. C A P. XXI.
$4°
nera Dei , haec autem ex defeftu omnem Vi-
tium fuum, quem habuit, mißt.
* Maninil.
Et quibustfam * dicentibus de templo,
quod bonis lapidibusetdonisornatumeffet,
€lixit : Hcec, qua? videtis, venientdies, in qui-
bus non relinquetur lapis fuper lapidem, qui
non deftruatur. Interrogauerunt autem il-
lum, dicentes : Praeceptor, quando haec
erunt? et quodfignum, cumfieriincipient?
• * Matth. 24, 1. 2. Marc. 75, h
Qui dixiu Videte, ne feducamini : Multi
enim venient in nomine meo, dicentes, quod
ego fim; et tempusappropinquauit. No-
lite ergo ire pofteos. Cum autem audieri
tis pradia et feditiones, nolite terreri» Opor-
tet enim primum haecfieri, fed nondum fta-
tim finis. Tunc dicebat illis : Surget gens
contra gentem, et regnum aduerfus regnum,
et terrae motus magni erunt per loca, et pefti-
lentiae et fames, terriculamentaque de coclo
et figna magna erunt.
Sed ante haec omnia * iniicient vobis ma-
nus fuas, etperfequentur, tradentesinfyna-
gogaset cuftodias, trahentesadregesetprae-
fides propter nomen meum. Continget au-
tem vobis in teftimonium. Pohite ergo in
cordibus veftris non praemeditari, quemad-
modum refpondeatis. Ego enim dabo vo-
bis os et fapientiam, cui non poterunt refifte-
re et conrradicere omnes aduerfarii veftri.
Trademini autem a parentibus, et a fratri-
bus, et cognatis, etamicis, et morte anicient
quosdam ex vobis : Et eritis odio omnibus
propter nomen meum ; et capillus de capite
veftro non peribit. In patientia veftra pos-
fidete animas veftras. * Matth. 10 , ff.
Cum autem videritis, * circümdari ab
exercitu Ierufalem , tunc feitote , quia ap-
propinquauit defolatio eius. Tunc qui in
Iudaea funt , fugiant ad montes , et qui in me-
dio eius, difeedant, et qui in regionibus.
non intrent in eam ; ^quia dies vltionis hi
funt , vt impleantur omnia \ quae feripta
funt. Vae autem praegnantibus et nutrien-
tibus in illis diebus ! Erit enim preffura ma-
gna fupra terram, et ira populo huic; et
cadent in ore gladii, et captiui ducenturin
omnes gentes. Et Ierufalem calcabitur a gen-
tibus, donec impleantur tempora nationum.
* Matth. 26 y iy. Marc. 73, 14,
Et erunt figna in fole^ et luna, et ftellis,
et in terris preffura gentium prae confufiä-
ne^ fonitus maris et flu£tuum, arefeenti-
bas hominibus prae timore et expeöatione,
quae fuperuenient vniuerfo orbi. Nam vir-
tutescGclorummöüebuntur. Et tunc vide-
bunt filium hominis venientem in mibe, cum
poteftate magna et claritate. His autem fieri
incipientibus,refpiciteet leuate capita veftra,
quoniam appropinquat redemptio veftra.
Et dixit illis flmilitudinem : * Videte
ficulneam , et omnes arbores , cum produ-
eunt iam ex fe fru£tum , feitis , quoniam
prope eft aeftas. Ita et vos, cu m videritis haec
neri, feitote, quoniam prope eft regnum Dei.
Amen, dico vobis, quia non praeteribit gene-
ratio haec, donec omnia fiant. Ccjclum et terra
tranfibunt, verba autem mea non tranfibunt.
* Matth. 24,32. Marc. jj, 2,?.
Attendite autem vobis, ne forte grauen-
tur corda veftra crapula et ebrietate, et cu-
tis huius vitae ; et fuperueniat in vos repen-
tjina dies iila ; tanquam laqueus enim fu-
peruenietin omnes, qui fedent fuper faciem
omnis terrae. Vigilate itaque omni tempo-
re , orantes , vt digni habeamini fugere ifta
omnia , quae fiiturafunr, et flare ante filium
hominis.
Erat autem diebus docens in templo, no-
.ftibus -vero exiens , morabatur in monte,
qui vocatar Oliueti. Et omnis popuius
mane veititabat ad eum in templo, vtaudi-
ret eum
3hh 2 CAPI-
841
EVANGELIVM LVCAE. C A P. XXII.
842
CAPITVLVM XXII.
Appropinquabat * autem dies fefius aii-
morum, qui dickur Pafcha. Etquae-
rebant f principes Sacerdotum et Scribae,
quomodo eum interficerent ; timebantvero
plebem. Intrauk autem fathanas in Iudam,
qui cogncminabatur Ifchariothes , vnum de
duodecim ; et abik , et locutus eft cum prin-
cipibus facerdotum, etmagiftratibus,quem-
admodum illum traderet eis. Et gauifi funt,
et pa£fci funt , pecuniam illi dare. Et fpo-
pondit, et qua?rebat oportunkatem , vt tra-
deret illum fine turbis.
*Matth.26y2. Marci 14,1. floh. 11,47.
Venit autem dies azimorum , * in qua
neceffe erat, occidi Pafcha, et-mifitPetrum
etloannem, dicens ; Euntes parate nobis
Pafcha, vt manducemus. Atillidixerunt:
Vbi vis, paremus? Et dixit äd eos: Ecce,
intrc eantibus vobis in ciuitatem, occurret
vobis homo , amphoram a-quae portans.
Sequimini eum in domum: in quam intrat,
et dicetis patrifamilias domus : Dick tibi ma-
gifter : Vbi eft diuerforium , vbi Pafcha
cum difcipulis meis manducem ? Et ipfe
oftendet vobis cccnaculum magnum ftratum,
'et ibi parate. Euntes autem inuenerunt,
ficut dixit illis, et parauerunt Pafcha.
*Matth. 26, 77. Marci 14, 12,
Et cum fa&a effet hora, difeubuk, et
duodecim apoftoli cum eo, et ait illis : De-
iiderio defideraui hoc Pafcha manducarevo-
biscum , antequam patiar. Dico enim vo-
bis, quia exhoc nonmanducaboillud, do-
nec impleatur in regno Dei. Et aeeepto
calice, gratias egit, et dixit: Accipkehunc,
et diuidke inter vos, Dico emm vobis,
quod non bibamdegenerationtvkis, donec
regnum Dei veniat.
Et aeeepto * pane , gratias egt, et fre-
gk, etdediteis, dicens: Hoc e!fc corpus
meum , quod pro vobis datur ; hoc facks
in meam commemorationem. Similiteret
calicem, poftquamecenauk, dicens: Hie eft
calix, Nouum Teftamentunvin fanguine
meo, qui pro vobis efrundkur.
_* Matth. 26, 26. Marci 14, 2*.
Veruntamen, ecce , manus tradentis me
mecum eft inmenfa; et quidem filius ho-
minis, fecumbm quod definitum eft, va-
dit; veruntamen vas homini illi, per quem
tradkur. Et ipfi ceperunt quserere inter fe,-
quis effet ex eis, qui hoc facturus effet.
Fa£ta eft autem et cententio inter eos,
quis eorum videretureffe maior. Dixit au-
tem eis : *Reges gentium dominantur earum,
et qui poteftatem habent fuper eos, bene-
faci vocantur : Vos autem non. fic, fed qui
maior eft in vobis, fiat ficut iunior, et qui
praeceffor eft , ficut miniftrator. Nam
quis maior eft, quirecumbit, anquimini-
ftrat? Nonne qui recumbit ? Ego autem in
•medio veftrum fum , ficut qui miniftrat.
Vos autem eftis, qui permanfiftis mecum
in tentationibus meis. Ego difpono vobis,
ficut difpofuit mihi Pater meusregnum, vt
edatis et bibatis fuper' menfam meam in re-
gno meo, et fedeatis fuper thronos, iudican-
tes duodecim tribus Ifrael.
* Matth.20^25. Marci 10,42.
Ait autem Dominus : Simon, Simon!
qece, fathanas expetiuit vos, vt cribraret,
ficut trkicum *, ego autem rogaui pro te, vt
non defieiat fides tuaj et tu äliquandocon-
uerfus , confirma fratres tuos. Qui dixit
ei: Domine, paratus fum, et in carcerem
et in mortem ire. At ille dixit : Dico tibi,
Petre* , non cantabit hodie gallus , donec
ter abneges , noffe me.
* Matth. 26, 34. Marci 14,30.
Et dixit eis : * Quando miß vos fine fac-
culo , et pera, et calceamentis, nunquid
aliquid defuk vobis? Atillidixerunt: Ni-
- hil.
843
EVANGELIVM LVCAE. CAP. XXII.
844
hil. Dixit ergo eis: Sed nunc qui habet
facculum , tollat, fimilitqr etperam, et qui
non habet, vendat tunicam fuam, et emat
gladinm. Dico enim vobis, quoniam ad-
huc hoc , quod fcriptum eft , oportet im-
pleriinme: f Et cum iniquis deputatus eft.
Etenim ea , quse funt de me , finem habent.
At iili dixerunt: Domine , ecce, duo gladii
hie. At ille dixit eis : Satis eft.
* MattTo. 10,9. Marc, 0, g. \Efa $3,12.
Et egrefius, ibat feeunduni confuetudi
nem in *nontemv01iuarum. Secuti funt
autem eum difcipuh\ Etcumperuenifletad
locum, dixit illis : Orate , ne intretis in ten-
tationem. Et ipfe auulfup eft ab eis, cjuan-
tum ia&us eft lapidis : Et pofitis genibus
orabat , dicens : Pater, fi vis , transfer eali-
cem iftum a me; veruhtamen non meavo-
luntas, fed tua fiat. Apparuit autem illi
angelus de cccIq, confortans eum. Et fa-
ßus inagonia. prolixius orabat; et fa£tus
eft fudor eius, ficutguttasfanguinis, decur-
rentis in terram. Et cum furrexiffet ab
oratione, et veniflet ad difeipulos fuos , in
uenit eos dormientes praetriftitia, et alt il-
lis : Quid dormitis? Surgite , orate, ne in-
tretis in tentationem.
Adhue eo loquente, ecce, * turba, et
qui vocabatur ludas, vnusdeduodeeim, an-
tecedebat eos, et appropinquauit Ihefu , vt
ofeularetur eum. lhefus autem dixit illi :
Iuda, ofrulo.filium hominis tradis? Viden-
tes autem hi, qui circa ipfumerant, quod
futurum erat, dixerunt ei : Domine, fi per-
cutiamus gladio ? Et percufiit vnus ex illis
feruum prineipis facerdotum, etamputauit
auriculam eius dexteram. Refpondens au-
tem lhefus, ait: Sinitevsquehuc. Et cum
tetigiflet auriculam eius, fanauit eum.
* Matt h. 26, 47. Marci 14, 43. loh. 1&3 .
Dixit autem lhefus ad eos , qui venerant
ad fe, prineipes facerdotum et magiftratus
templi et feniores: Quafi ad latronem exi-
ftis, cum gladiis et fuftibus, cum quotidie
vobiscum fuerim in templo , et non exten-
diftis manus in me. Sed haec eft hora ve-
ftra et poteftas tenebrarum. Comprehen-
dentes autem eum duxerunt, et induxerunt
in domum prineipis facerdotum. Petrus au-
tem fequebatureumalonge.
Accenfo autem igne in medio atrii , et
circumfedentibus illis, erat Petrus in medio
eorum: * Quem emm vidiflet ancilla quae-
dam fedentem ad lumen , et cum fuiflet in-
tuita, dicit: Et hie cum illo erat. At ille
negauiteum, dicens : Mulier, non noui
illum. *Matth. 26, 6g. Marc. 14, 66.
loh. 18 y 17- 2f-
Et poft pufillumalius, videnseum, dixit:
Et tu de illis es ? Petrus vero ait : O homo,
non fum. Et interuallo fafto , quafi horse
vnius , alius quidam affirmabat , dicens :
Vere et hie cum illo erat, nam et Galilaeus
eft. Et ait Petrus : Homo , nefcio quid di-
eis. Et continuo, adhuc illo loquente, can-
tauit gallus. Et conuerfus Dominus refpe-
xit Petrum. Et recordatus eft Petrus verbi
Domini, ficutdixerat: Qiiia priusquam gai-
lu s cantet , ter me negabis. Et egreffus fo-
ras Petrus, fleuit amare.
Etviri, qui tenebant illum, illudebant
ei, casdentes; et velauerunt eum , *etper-
cutiebant faciem eius, et interrogauerunt
eum, dicentes : Prophetixa! quiseft,quite
pereuffit? Etaliamultablafphemantes, di-
cebant in eum.
* Mattk 26, 67. Marci 14, 66. loh 18, 22.
Et vt faftus eft dies, conuenerunt fenio-
res plebis, et prineipes Sacerdotum, etScri-
bse; et duxerunt Ulüm in confilium fuum,
dicentesr: Si tu es Chriftus, die nobis. Et
ait illis : Si Vobis dixero , non credetis mihi ;
fi autem interrogauero, non refpondebitis
mifci, neque dimitteüs; Ex hoc autem erit
JBhh 3 *&us
84*
EVANGELIVM L*CAE. ^ CAP. XXII. XXIII.
84*
filius hominis fedens a dextris virtutis Dei.
Dixerunt autem omnes: Tu* ergo es Filius
Dei? Qui ait: Vos dicitis, quia ego fum.
At Uli dixerunt : Quid adhuc defideramus
teftimonium ? Ipfi enim audiuimus de ore
eius.
CAPITVLVM XXIII.
Et furgens omnis multitudö eorum , du-
xerunt * illum ad Pilatum. Ceperunt
autem illum accufare, dicentes: Hunc in-
uenimus fubuertentem gentem noftram, et
prohibentem tributa dari Caefari. Et di-
centem, fe Chriftum regem effe. Pilatus
autem interrogauit eum, dicens: Tuesrex
Iudceorum ? At ille refpondens ait • Tu dicis.
Ait autem Pilatus adprincipes facerdotum et
turbas : Nihil inuenio caufae inhoc nomine.
At illi inualefcehant, dicentes: Commouit
populum, docens per vniuerfam Iudaeam, in-
cipiens a Galilsea vsque huc.
*Matth.27, 2. Marciif,i. loh. -18*28.
Pilatus autem audiens de Galilsea , inter-
rogauit, fi homo Galligena eflet? Et vt co-
gnouit , quod de Herodis poteftate effet,
remifit eum ad Herodem, qui et ipfe Iero-
foLyrais erat Ulis diebus. Herodes autem
vifolhefu, gauifuseftvalde, erat enim cu-
piens ex multo tempore, videre eum, eo,
quod audierat multa de eo , et fperabat fi-
gnum aliquod videre ab eo fieri. Interro-
gabat autem eum multis fermonibus ; at
ipfe nihil iHi refpondebat. Stabant autem
prineipes Sacerdotum^t Scribae, conftanter
accufantes eum. Spreuit autem illum He-
rodes cum exercitu fuo , et illufit , indutum
vefte alba , et remifit ad Pilatum. Et fafti
funt amici Herodes et Pilatus in ipfa die.
Mam antea inimici erant adinuicem.
Pilatus autem, * conuocatis principibus
facerdotum et magiftratibus et plebe, dixit
ad illos : Obtuliftis mihi hunc hominem, f-
quafi auertentem populum ; -et ecce , ego
c^ram ve^is tnterrogans, nullam caufam
inueriio in homine ifto, ex his, in quibus
eum pcufatis; Ted neque Herodes; nam
remiü ^os äd illum , et ecce , nihil dignum
morte'a&um eft ei: Caftigatum ergo illum
dimittam. Neceffe enim habebat dimittere
eis per diem feftum vnum.
*Matth.2>i>2j. Marciifyij. Ioh.i8,3§.
Exclamauit autem fimul vniuerfa turba,
dicens: * Tolle hunc, et dimittenobisBar-»
rabam ; qui erat propter feditionem quan-
dam fa&am in ciuitate et homicidium, mif-
fus in carcerem, Iterum autem Pilatus lo-
cutus eft ad eos, volens dimittere Ihefum.
At illi iucclamabant , dicentes : Crucifige,
crucifige eum. Ille autem tertio dixit ad eos :
Quid enim mali fecit ifte? Nullam caufam
mortis inuenio in eo, corripiam ergo illum
et dimittam. At illi inftabant vocibusma«
gnis, poftulantes, vterucifigeretur; etin-
ualefcebant voces eorum et fummorum fa-
cerdotum. * loh. 18 , 40.
Et Pilatus adiudicauit, fieri petitionem
illorum. Dimifit autem illis eum, qui pro-
pter homicidium et feditionem miflus fue-
ratin carcerem, quem petebant: Ihefum
vero tradidit voluntati eorum. Etcumdu-
cerent eum , apprehenderunt Simonem
quendam Cyrenenfem devilda, etimpofue-
runt illi crucem ad portandum poft Ihe-
fum.
Sequebatur autem illum multa turba po-
puli et mulierum, qua plangebant et la-
mentabantur eum. Conuerfus autem ad
illas, Ihefus dixit: Filiae lerufalem, nolite-
rlere fuper ine , fed fuper vos ipfas flete, et
fuper filios veftros. Quoniam ecce, ve-
nientdies, hVquibus dicent: Beatae fteri-
les et ventres, quinongenuerunt, etvbera,
quse non la&aueruat, Tunc incipient di-
cere
&47
EVANGELIVM LVCAE. CAP. XXIII. XXIV.
848
cere montibus : * Cadite fuper nos ! et col-
libus: Operite nos! Quia fi in viridi ligno
hsec faciunt , in arido quid fiet ?
* Hofea w, 8>
Ducebantur autem et alii duo nequam
cum eo , vt interfkerentur. Et poftquam
venerunt in locum , * qui vocatur Caluariae,
ibi crucifixerunt eum, et latrones, vnum a
dextris , et alterum a finiftris. Ihefus au-
tem dicebat: Pater, dimitte Ulis, nonenim
fciunt quid faciunt. Diuidentes vero/vefti-
mentaeius, miferunt fortes; etftabatpopu-
lus fpe&ans.
* Matth. 27,33. Maräi^n. loh. 19, 12.
Et äeridebant eum principes cum eis,
-dicentes : Alios fäluos fecit , fe faluum^ fa-
.ciat, fi hie eft Chriftus t)ei eleftus. Illu-
debarit autem ei et milites accedentes, et
acetum offerente's, et dicentes; Si tu es rex.
ludseörum faluum te fac." Erat autem et
fuperferiptio feripta fuper eum, literis Grae-
cis, LatinisetHebraicis: Hie eftrexludseo-
rum.
Vnus autem ex his, qui pendebant, la-
tronibuSj blafphemabat eum, dicens: Si
tu es Chriftus , faluum fac te ipfum et nos.
Refpondens autem alter, increpabat eum,
dicens : Neque tu times Deum , quod in
eadem damnationees? Etnosquidemiufte,
nam digna fa£Hs reeipimus , hie vero nihil
•mali geflit. Et dicebat ad Ihefum : Domi-
ne, memento mei, cum veneris in regnum
tuum. Et dixit illi Ihefus : Amen, dico tibi,
hodie mecum eris in Paradifo.
Erat autem * fere hora fexta. Et tene-
brae fa%e funt in vniuerfa terra, vsque in
horam honam. Et obfeuratus eft fol, et
l^velum templifciflum eft medium. Etcla-
■ mans voce magna Ihefos, ait: Pater, inma-
jws tuas commendo fpiritum meum. Et
haec dicens, exfpirauit, Videns autem cen-
turio, quod fa&um fuerat , glorifkauit
Deum, dicens: Vere, hie homoiuftus erat.
Etomnisturba eorum, qui fimul aderant
ad fpeüaculum iftud , et videbant , quse fie- ■
bant, percutientes pe£tara fua , reuerteban-
tur. Stabant autem omnes noti eiusalon-
ge, et mulieres, quaefecutseeum erantaGa-
lilsea, haeevidentes.
* Matth. 27, 4f . Marc, zy, 33,
Et ecce, vir, * nomine Iofeph, qui erat
decurio, vir bonus et iuftus, hie non con-
fenferat confilio et fa£to eorum , ab Arima-
thia, ciuitate Iudaeae , qui expe&abat et ipfe
regnum Dei. Hie acceftit ad Pilatum , et
petiit corpus Ihefu. Etdepofituminuoluit
findone, et pofuit illud in monumento ex-
eifo , in quo nondum quisquam pofitus fue-
rat. Et dies erat parafeeue , et fabbathura
illucefeebat. Subfecuta? autem mulieres, quse
cum eo venerant de Galilsea , viderunt mo-
numentum , et quemadmodum pofitumerat
corpus eius. Et reuertentes , parauerunt
aromata et vnguenta , et fabbatho quidem
filueruntfeeundum mandatum.
* Matth. 27 ,j7. Marci 15,43. lob.yjS*
CAPITVLVM XXIV.
na autem fabbathi * dilueulo profundo
venerunt ad monumentum , portan-
tes , quse parauerant , aromata. Et inuene-
runt lapidem reuolutum a monumento. Et
ingreflae , non inuenerunt corpus Domini
Ihefu. Et faaum eft, dum meWe confter-
natae effent de ifto, ecce, duovirifteterunt
fecus illas in vefte fulg-uranti. Cum time-
rent autem, et Jeclinarent vultum in terram,
dixeruntad illas: Quid quaeritis viuentem
cum mortuis ? Non eft hie, fed furrexit.
Recordamini , qualiter locutus eft vobis,
xumadhucin Galilsea eflet, dicens: Quia
oportet filium hominis tradi in manus ho-
minum peccatorum, etcruciflgi, etdieter-
tia
EVANGELIVM LVCAE. CAP. XXIV.
849 __
tia refurgere. Et recordatae funt verborum
eius. * Matth.28, i. Marci i6, i. loh. 20, h
Etregreflae amonumento, nuneiauerunt
haec omnia illis vndecim , et ceteris Omni-
bus. Erat autem Maria Magdalena , etlo-
hanna, et Maria Iacobi , etceterae, qua:
cum eis erant , qua dicebant ad Apoftolos
hsec Et vifa funt ante illos ficut delira-
mentum verba ifta , et non crediderunt il-
lis. Petrus autem furgens , cucurrit ad mo-
numentum ; et procumbens,, vidit lintea-
minafolapofita, etabiit, fecum admirans,
quod fa&um fuerat.
Et ecce, duo ex illls ibant ipfa die inca-
ftelinm, quod erat in fpatio ftadiorum fe-
xaginta ab lerufalem, nomine Emahus. Et
ipfiloquebanturadinuicem de hisomnibus,
qua? acciderant. Etfattumeft, dumfabu-
larentur, et fecum quaererent, et ipfe Ihe-
fus appropinquans , ibat cum illis ; ocul:
autem illorum tenebantur , ne eum agno-
fcerent. Et ait ad illos: Qui funt hi fermo-
nes, qüos confertis ad inuicem ambulan-
tes,'et eftis triftet? Et refpondens vnus,
cui nomen Cieophas, dixit ei: Tu folus
peregrinuses inlerufalem, et non cogno-
uifti, quae fa£ta funt inillahisdiebus? Qui-
busille dixit: Quae?
Er dixerunt : de Ihefu Naxareno , qui fuit
vir propheta., potsns in opere et fermone,
coram Deo et omni populo ; et quomodo
eum tradiderunt fummifacerdotesetprinci
pes noftri in damnationem mortis, etcruci-
fixerunteum: nos autem fperabamus, quod
iDfe effet redempturus Ifrael :*atqui cum
omnibus hie tertium hunc diemagit, quod
haec faäa funt. Sedv et mulieres quaedam
ex nobis terruerunt nos , quae ante Iucem
fuerunt ad monumentum, et non inuento
corpore eius, venerunt dicentes, fe etiam
vifionemangelorum vidifle, qui dieunt, eum
viuere : Et abierunt quidam ex üs, qui erant
8fo
nobiscum* ad monumentum, et ita inuene-
runt, ficut mulieres dixerunt, ipfum vero
non viderunt»
Et ipfe dixit ad eos : O ftulti et tardi
corde ad credendum, in omnibus, quae lo-
cuti funt prophetae! Nonne haec oportuit„
pati Chrift um, et ita intrare in gloriam fuam ?
Et ineipiens a Mofe etV>mnibus prophetis,
interpretabatur illis in omnibus feripturis,
quje de ipfo erant. Et appropinquauerunt
caftello, que ibant. Et ipfe finxit fe longius
ire , et coegerunt illum , dicentes : Mane 1
nobiscum, Domine, quoniam aduefperafeit,
et inclinata eft iam dies. Et intrauit cum
illis.
Et fa£fcum eft, dum recumberet cum eis,
aeeepit panem, et benedixit, ac fregit, et
porrigebat illis. Et aperti funt oculi eorum,
et cognouerunt eum; et ipfe euanuit ex
oculis eorum. Et dixerunt ad inuicem:
Nonne cor noftrum ardens erat in nobis,
dum loqueretur nobis in via, et aperiret
nobis feripturas ? Et furgentes eademhora,
regrefli iunt in Ierufalem, et inuenerunt
congregatos vndecim, et eos, qui cum illo
erant, dicentes: quod furrexit Dominus ve-
re , et apparuit Simoni. Et ipfi narrabant,
quae gefta erant in via, et quomodo cognoue-
rint euminfra£iionepanis.
Dum autem haec loquuntur, ftetitlhe/us
in medio eorum, et dicit eis: Fax vobis!
ego fum. Conturbati vero et conterriti,
exiftimabant, fe fpiritum videre. Et dixit
eis: Quid turbati eftis, etcogitationesafeen-
dunt in corda veftra ? Videte manus meas
et pedes meos, quia ego ipfe fum 5 palpate,
et videte , quia fpiritus carnem et ofla non
habet, ficut me videtis habere. Et cum hoc
dixiffet , oftendit eis manus et pedes. Ad-
huc autem illis non credentibus et miranti-
buspraegaudio, dixit: Habens aliquid, quod
[manducetur? At Uli obtulerunt ei partem
pifeis
8*1
EVANGELIVM IOANNlS. CAP. I.
852
pifcisaffi, etfauum mellis, Etaccipiens,
coram illis comedit,
Et dixit ad eos : Haec funt verba , quae
locutus fum ad vos , cum adhuc effem vo-
biscum ; quoniamneceffeeft,impleriomnia,
quae fcripta funt in lege Mofi , et prophe-
ris , et pfalmis de me. Tunc aperuit illis
fenfum , vt intelligerent fcripturas ; et di-
xit eis : Quoniam fic fcriptum eft, et iic
oportebat, Chriftum pari, et refurgere a
mortuis tertia die , et praedicari in nomine
eius pocnitentiam et remiflionem peccato-
rum in omnes gentes, incipiendo ab Iero-
folyma. Vos autem teftes eftis horum. Et
ego mittam promiflum Patris mei in vos.
Vos autem fedete in ciuitate , quoad vsque
induamini virtute ex alto.
Eduxit autem eos foras in Bethaniam, et
eleuatis manibus fuis , benedixit eis. Et
fa&um eft, dum benediceret illis, receflix
ab eis, et ferebatur in ccclum. Et ipfi ado-
rantes , regreffi funt in lerufalem cumgau-
dio magno; et erantfemperintemplo, laa-
dantes et benedicentesDeum.
F 1 N I S.
INCIPIT
EVANGELIVM SECVNDVM
IOANNEM.
CAPITVLVM I.
In principio erat Verbum , et Verbum
erat apudDeum, et Deus erat Verbum.
Hoc erat in principio apud Deum.
Omnia per ipfum fa£a funt, et fine ipfo
fa£u m eft nihil , quod faäum eft. In ipfo
vitaerat, et vita erat lux hominum. Et lux
in tenebris lucet, et tenebrae eam non com-
prehenderunt.
Fuit homo miflus aDeo, cuinomenerat
Ioannes. Hie venit in teftimonium, vt
teftimonium perhiberet de lumine, vt omnes
crederent per illum. Non erat ille lux, fed
vt teftimonium perhiberet de lumine. Erat
lux vera, quae illuminat omnem hominem,
venientem in hunc mundum. In mundo
erat, et mundus per ipfum fa&us eft, et
mundus eum non cognouit.
In propria venit, et fui eum non reeepe-
runt: Quotquot autem reeeperunt eum, de-
nibus, neque ex voluntate carnis , neque ex
voluntate viri, fed exDeonatifunt.
Et Verbum caro fa£tum eft, ethabitauit
in nobis; et vidimus gloriam eius, gloriam,
quafl Vnigeniti a Patre , plenum gratia et ve-
ritate.
Ioannes teftimonium perhibet de ipfo,
et clamat, dicens: Hie erat, quem dixi, qui
poft me venturus eft , ante me fa&us eft,
quia prior me erat. Et de plenitudine eius
nos omnes aeeepimus et gratiam pro gratia j
quia lex per Mofen data eft, gratia autera
et veritas per lhefum Chriftum fa£ta eft,
Deum nemo vidit vnquam , Vnigenitus Fi-
lius , qui eft in finu Patris, ipfe enarrauit.
Et hoc eft teftimonium Ioannis, quand»
miferunt Iudaei ab Ierofolymis Sacerdotes
etLeuitasad eum, vt interrogarent eum?
Tu quis es? Et confeffus eft, etnonnega-
uit : Et confeffus eft , quia non fum ego
dit eis poteftatem , filios Dei fieri , his , qui Chriftus. Et interrogauerunt eum : Quid
credunt in nomen eius/ qui non ex fangui- ergo ? Elias es tu? Et dicit: Non fum.
$.L.ParsXW. Iii Pro-
EVANGELIVM IOANNlS. C A P. J. IL
sp
Pröpheta es tu ? Et refpondit : Non. Di
xerunt ergo ei : Quis es, vt refponfum de-
rmis bis, qui miferunt nos? quid dicis de te
ipfo ? Ait : Ego vox clamantis in deferto,
dirigite viam Domini, ficut dixit Efaias * prö-
pheta. * £f ata 403.
Et qui mifli fuerant erant ex Pharifaeis,
et interrogauerunt eum, et dixernnt ei : Quid
ergo baptizas , fi tu non es Chriftus , neque
Elias, neque pröpheta ? Refpondit eis loan-
nes , dicens : Ego baptizo in aqua, medius
autem veftrum ftetiü , quem vos nefcitis.
Ipfeeft, qui poft me venturus eft, qui ante
ine faöus eft,cuius ego non fum dignus3vt
foluam eius corrigiam calceamenti. Hsec
inBethabara fa£ta funt trans Iordanem, vbi
erat Loannes baptizans.
Altera die vidit loannes Ihefum renien
tem ad fe, et -ait: Ecce, Agnus Dei, qui tol-
lit peccatamundi. Hie eft, de quo dixi ; Poft
ttie venit vir, qui ante me faöus eft, quia
prior me erat, et ego nefeiebam eum. Sed et vide.
8T4
nerunt et viderunt, ybi maneret, et apud eum
manfernnt die illo. Höra autem erat quafi
deeima.
Erat autem Andreas , frater Simonis Pe-
tri,vnus ex duobus,qui audierant a Ioanne»
et fecuti fuerant eum. Inuenit hie primum
fratrem fuum Simonem , et dicit ei : Tnue*
nimus Meftiam , quod eft interpretatum,
Chriftus. Et adduxit eum ad Ihefum'. In-
tuitus autem eum Ihefus , dixit : Tu es Si-
mon, filius Iona, tu voteaberis Cephas, quod
interpretatur Petrus.
Altera die voluit Ihefus exire in Gali-
lseam, et inuenit Philippum. Et dicit ei Ihe-
fus : Sequere me. Erat autem Philippus a
Bethfaida, ciuitate Andreas et Petri. Inue-
nit Philippus Nathanael, et dicit ei: Quem
feripfit Mofes in lege, et pröpheta?, inueni-
mus Ihefum, filium Iofegh, a Nazareth. Et
dixit ei Nathanael : A Nazareth poteft ali-
quid boni effe ? Dicit ei Philippus ; Veni,
Vt manifeftaretur in Ifrael, propterea yeni
<go , in aqua baptizans.
Et reftimonium perhibuit loannes , di-
cens : Quia vidi fpiritum defeendentem
quafi eolumbam de ccelo , et manfit fuper
cum. Et ego nefeiebam eum, fed qui mifir
me baptizare in aqua,ille mihi dixit.; Super
quem videris Spiritum defeendentem, etma
nentem fuper eum, hie eft, qui baptizat in
Spiritu fanfto. Et ego vidi , et teftimo-
nium perhibui, quia hie eft Filius Dei.
Altera die iterum ftabat loannes , et ex
difeipulis eius duo. Et refpkiens Ihefum
ambulantem>dixit : Ecce, agnus Dei. Etau-
dierunt eum duo difeipuh loquentem,et fe
cuti funt Ihefum. Conuerfus autem Ihe-
fus , et videus eos fequentes fe , dicit eis :
Quid quaeritis ? Qui dixerunt ei : Rabbi,
quod dicitur interpretatum Magifter, vbi
habitas ? Dicit eis ; Venite et videte, Ve-
Vidit Ihefus Nathanael venientem adfe,
et dicit de eo : Ecce , vere Ifraelita , in quo
dolus non eft. Dixit ei Nathanael: Vnde
me nofti ? Refpondit Ihefus , et dixit ei :
Priusquam te Philippus vocaret, cum effes
fub ficu, vidi te, Refpondit ei Nathanael^
et ait : Rabbi, Tu es Filius Dei, tu es rex If-
rael. Refpondit Ihefus, et dixit ei : Quia
dixi tibi, vidi te fub ficu, credis , maiora his
videbis. Et dicit ei : Amen, amen, dico
vobis, pofthae videbitis ccelum apertum, et
angelos Dei afeendentes et defeendeotes fi*
per fiHum hominis.
CAPITVLVM II,
"Ü t die tertia nuptias fa£tae funt in Chana
Galiläa, et erat materlhefuibi, Voca-
tus eft autem et Ihefus, et difeipuli eius ad
nuptias. Et deficiente vino,dicit mater Ihe-
fu ad eum x Vinura non habent. Et dicit
ei
8ff
EVANGELIVM IOANNlS. CAP. II. III.
Stf
ei Ihefus : Quid mihi tecum eft , mulier ?
Nondum venit hora mea. Dicit mater
eius miniftris : Quodcunque dixerit vobis,
facite. Erant autem lapidea» hydriae fex,
pofitae fecunduni purifieationem ludaeorum,
capientes unguis metretas binas vel ternas.
Dicit eis Ihefus : Implete hydrias aqua.
Et impleuerunt eas vsque ad fummum. Et
dicit eis Ihefus : Haurite nunc, et ferte ar-
chitricliho, Ettulerunt. Vt autem gufta-
uit architriclinus aquam, vinum fa&um, et
• non fciret, vnde effet, miniftri autem fcie-
bant, qui hauferant aquam, vocat fponfum
architriclinus, et dicit ei : Omnis homo pri-
rnum bonum vinum ponit, et cum inebriati
fuerint, tunc id, quod deterius eft. Tu au-
tem feruafti bonum vinum vsque adhuc.
Hoc fecit initium. fignorum Ihefus in
Chana Galilaeae , et manifeftauit gloriam
liiam , et crediderunt in eum difcipuli eius,
Pofthac defcendit Capernaum ipfe, et ma-
ter eius, et fratres eius, et difcipuli eius , et
ibi manferunt non multis diebus.
Et prope erat Pafcha Iudaeorum ; et afcen-
dit Ihefus Ierofolymam , et inuenit in tem-
plo vendentes oues et boues, et columbas,
et nummularios fedentes. Et cum feciffet
quafi flagellum de f uniculis, omnes eiecit de
templo.oues quoque et boues, etnummula-
riorum efFudit ses, et menfas fubuertit, et
his, qui columbas vendebant, dixit : Afferte
ifta hinc, et nolite fiicere domum Patris mei
domum negotiationis. Recordati vero funt
difcipuli eius, quia fcriptum eft : * Zelus
domus tuae comedit mei. Relponderunt
ergo ludaei, et dixerunt ei : Quod fignum
oftendis nobis, quod haec faeis ? Refpondit
Ihefus, et dixit eis; Soluite templum hoc, et
in tribus diebus excitabo illud. Dixerunt
ergo ludaei : Quadraginta et fex annis aedi-
ficatum eft templum hoc, et tu in tribus die-
feus excitabis illud ? Ilie autem dicebat de
templo corporis fui. Cum ergo furrexif-
fet a mortuis, recordati funt difcipuli eius,
quia hoc dixerat, et crediderunt icripturae
et fermoni , quem dixit Ihefus.
Cum autem effet Ierofolymis in pafcha,
in die fefto, mulei credklerunt in nomine
eius, videntes figna eius, qua? faciebat. Ipfe
autem Ihefus non credebat femetipfura
eis, eo quod ipfe noffet omnes. et quia opus
ei non erat, vt quis teftimonium perhiberet
de homine : ipfe enim feiebat ? quid effet
ir\ homine»
CAPITVLVM III
U rat autem homo ex Pharifaeis , Nicode-
•*— ^ mus nomine, prineeps iudaeorum ♦ hie
venit ad Ihefitm noäe , et dixit ei : Rabbi,
fcimus,quod a Deo veneris magifter , ne-
mo enim poteft haec figna facere? quae tu
facis, nifi fuerit Deus cum eo. Refpondit
Ihefus, et dixit ei : Amen, amen, dico tibi t
Nifi quis natus fuerit denuo,non poteft vi-
dere regnum Dei. Dixit ad eura Nicode-
mus : Quomodo poteft homo nafei, cum fit
fenex ? Nunquid poteft in ventrem matris
fuaeiterato introire, et nafei? Refpondit ihe-
fus *. Amen, amen, dico tibi, nifi quis rena-
tus fuerit ex aqua et fpiritu , non poteft in-
troire in regnum Dei. Quod natum eft ex
came, caro eft, et quod natum eft ex fpiritu,
fpiritus eft. Non mirerisr quod dixi tibi,
oportet vos nafei denuo. Spiritus vbi vult
fpirat,et vocem eius audis, fed nefeis, vnde
venmt,autquo vadat : Sic eft ©mnis, qui na-
tus eft ex Spiritu.
Refpondit Nicodemus, et dixit ei:
Quomodo poffunt haec fleri ? Refpondit
Ihefus, et uixit ei : Tu es magifter inlfrael,
et haecignöras? Amen, amen, dico tibi, quod
feimus, loquimur, et quod vidimus, teftamur,
et teftimonium noftrüm non aeeipitis. Si
Iii 2 :, ter-
8?7
EVANGEL1VM 10ANNIS. CAP. III. IV.
858
terrena dixi vobis,et non creditis ♦ quomo-
do, fi dixero vobis.cccleftia,,credetis?
Et nemo afcendit in ccclümj nifi qui de-
fcendit de ccclo , filius hominis, qui. eft in
ccclo. Et ficut Mofes * exaltauit ferpentem
in deferto, ita exaltari oportet filium homi-
nis, vt omnis,qui credit in ipfo,non pereat,
fed habeat vitam aerernam * Num.2i,8.p.
Sic enim Deus dilexit mundum, vt filium
fuum vnigenitum daret,vt omnis, qui credit
in eum, non perear, fed habeat vitam seter-
nam. Non enim mißt Deus filium fuum
in mundum, vt iudicet mundum, fed vt fal-
uötur mundus per ipfnm. Qui credit in
eum, non iudicatur ; qui autem non credit,
iam iudicatus eft,quia non credklit in nomine
vnigeniti Filii Dei. Hoc eft autem -iudi-
cium,quod lux venit in mundum, et dilexe-
runt homines magis tenebras, quam lucem ♦
^_erant enim eorum mala opera ; omtiis enim,
qui male agit, odit lucem, et non venit ad
lucem, vt non arguantur©peraeius: qui au-
tem facit veritatem, venit ad lucem, vt ma-
nifeftentur opera eius , quia in Deo fa£ta
funt.
Poft haec venit Ihefus et difcipuli eius in
terram iudseam , et illic demorabatur cum
eis , et baptiiabat. Erat autem et Joannes
baptizans in Aenon, iuxta Salim , quia aquae
multae erant illic, et veniebant, et baptiza-
bantur. N ondum enim miflus fuerat loan-
nes in careerem.
Faöa eft autem quaeftio ex difcipulis Ioan-
nis cumludaeis de purificatione, et venerum
ad Ioannem, et dixerunt ei : Rabbi, qui erat
tecum trans Iordanem , cui tu teftimonium
perhibuifti, etiam hie baptiza%et omnes ve-
niunt ad eum. Refpondit J oannes, et dixit :
Non poteft homo aeeipere quiequam , nifi
£uerit ei datum de ccclo. Ipfi vos mihi te-
ftimonium perhiberis, quoddixerim: non
Qui habet fponfam, fponfus eftyamicus au-
tem fponfi , qui ftat et audit eum , gaudio
gaudet proptervocem fponfi; hoc ergo gau-
dinm meum impletum eft : illum oportet
crefeere, me autem minui. Qui de furfum
venit, fuper omnes eft» Qui eft de terra, de
terra eft, et terrena loquitur ♦ et qui de ccc-
lo venit, fuper omnes eft; et quod vidit et
audiuit, hoc teftatur, et teftimonium eins
nemo aeeipit ; qui autem aeeeperit eius
teftimonium, fignauit, quod Deus verax eft.
Quem enim mifit Deus, verba Dei loquitur ;•
non enim ad menfuram datDeusSpiritum.
Pater diligit filium, et omnia dedit in manu
eius : qui credit in filium, habet vitam aeter-
nam ; qui autem incredulus eft filio, non
videbit vitam, fed iraDei manet fuper eunv
CAPITVLVM IV*
^7t ergo cognouit Ihefus, quod audierunt
^ Pharifaei, quod Ihefus plures difeipulos
facit, et baptizat, quam loannes ; quanquatn
Ihefus non baptixaret, fed difcipuli eius: re»
liquit ludaeam, et abiit iterum in Galikeam.
Oportebat autem eum tranfire per Samariam.
Venit ergo in ciuitatem Samariae, quae dici-
tur Sich'an, iuxta prsedium, quod dedit lacob
*Iofeph, filio fuo« Erat autem ibi fons
lacob ♦ Ihefus ergo fatigatus ex itinere,
fedebat fic fupra £bntem$ hora autem erat
quafi fexta. * Gen. 4$, 22*
Venit mulier de Samaria, vt hauriret
aquam. Dixit ei Ihefus : Da mihi ad bi-
bendum ; difcipuli enim eius abierant in
ciuitatem, vt eibos emerenr . Dixit ergo ei
mulier illa Samaritana : Quomodo tu, cum
ludsus fis, ad bibendum a me pofeis, quae
fum mulier Samaritana ? Non enim eou-
tuntur ludaerSamaritanis« Refpondit Ihe-
fus, dixit ei : Si feires ctonum Dei, et quis
eft, qui dicit tibi : Da mihi ad bibendum !
fiiBiegoChriftus, fed milfus fum ante iljum. tu forfitan petiffes ab «o, et dediflet tibi
aquam
%S9
EVANGELIVM IOANNIS. CAP. IV.
860
aquam viuam. Dick ei mulier : Domine,
neque in quo haurias, habes, et puteus altus
eft ; vnde ergo habes aquam viuam? Nun-
quid tu maiores,patre noftro Iacob, qui de-
dit nobis puteum,et ipfe ex eo bibit, et filii
eius , et pecora eius !
Refpondit Ihefus, et dixit ei: Omnis,qui
bibit ex aqua hac , fitiet iterum ; qui aurem
biberit ex aqua, quam ego dabo ei, non fitiet
in seternum ; fed aqua , quam ego dabo ei,
fiet in eo fons aqua: falientis in vitam aeter-
nam. Dicit ad eum mulier : Domine, da
mihi hanc aquam , vt non fitiam, neque ve-
niam huc haurire. Dixit ei Ihefus : Vade,
voca virum tuum, et veni huc. Refpondit
ei mulier, et dixit : Non habeo virum. Di-
xit ei Ihefus : Bene dixifti : non habeo vi-
rum ; quinque enim viros habuifti, et nunc,
quem habe», non eft vir tuus. Hoc vere di-
xifti. ,
Dicit ei mulier : Domine, video, quod
propheta es tu. Patres noftri in monte hoc
adorauerunt, et vos dicitis : quia Ierofoly mis
eft locus, vbi adorare oportet. Dicit ei Ihe-
fus: Mulier, crede mihi, quia veniet hora,
quando neque in monte hoc, neque in lero-
folymjs adorabitis Patrem : Vos adoratis,
quod nefcitis; nos adoramus, quod fcimus;
quia falus ex Iudaeis eft. Sed venit hora, et
nunc eft,quando veri adoratores adorabunt
Patrem in Spiritu et veritate : nam et Pater
tales quaerit, qui adgrent eum. Spiritus eft
Deus,et eos, qui adorant eum, infpiritu et
veritate oportet adorare»
Dicit ei mulier : Scio, quodMeffias veniet,
qui dicitur Chriftus; cum ergo venerit ille,
annunciabit nobis omnia. Dixit ei Ihefus :
Ego fum> qui loquor tecum. Et continuo
venerunt difcipuli eius, etmirabantur, quod
cum muliereloqueretur; nemo tarnen dixit:
Quid quaeris ? aut quid loqueris cum ea ? Re-
liquit ergo hydnamfuam mulier, et abiit in
| ciuitatem, et dicit illis hominibus : Venite»
et videte hominem , qui dixit mihi omnia,
qusecunque feci : nunquid ipfe eft Chriftus ?
Exierunt ergo de ciuitate , et veniebant ad
eum.
Interea rogabant eum difcipuli, dicentes :
Rabbi, manduca. Ille autem dixit eis : Ego
cibum habeo manducare,quem vos nefcitis.
Dicebantergo difcipuli adinuicem:Njnquid
aliquirattulit ei ad manducandum? Dixit eis
Ihefus : Meus cibus eft, vt faciam volunta-
tem eius, quimifitme, vt perficiam opus
eius. Nonne vos dicitis, quod adhuc qua-
tuor menfes funt, et meffis venit ? Ecce, di-
co vobis, leuate oculos veftros, et videte re-
giones, quia albae funt iam ad melfem : et qui
metit, mercedem aceipit, et congregat fru-
£tum in vitam a^ternam , vt et, qui feminat,
fimul gaudeat, et qui metit. In hoc enim eft
verbum verum, quod alius eft, qui feminat,
et alius qui metit. Ego miß vos ad meten-
dum ? quod vos non läboraftis, alii labora-
uerunt, et vos in laborem eorum introifHs*
Ex ciuitate autem illa multi crediderun1
in eum Samaritanorum, propter verbum mu"
lieris teftimonium perhibentis : quia dixi£
mihi omnia, qusecunque feci. Cum venif"
fent ergo ad illum Samaritani , rogauerun*
eum, vt ibi maneret, et manfit ibi duos dies,
et multoplures crediderunt in eum propter
fei monem eius: et mulieri dicebant :lam non
propter tuam loquelam credimus, ipfi enim
audiuimus et fcimus, quod hie eft vereSal-
uator mundi.
Poft duos autem dies exiit in de, et abiit
in Galilaeam; ipfe enim Ihefus teftimonium
perhibuit , * quod propheta in fua parria
honorem non habet. Cum ergo veniflet
in Galilaeam , exceperunt ei Galilaei ,' cum
omnia vidiffent, qua» fecerat Ierofolymis in
die fefto ; ipfi enim Yenerant ad diem fe-
Iii 3 ftum.
EVANGELIVM IOANNIS. CAP. IV. V.
ftum. Venit ergo iterum in Chana Gali-
läa, vbi fecerat ex aqua vinum.
* Matth. ij, f 7. Marci 6, 4. Luc. 4, 24.
Et erat qutdam regulus, cuius filius infir-
mabatur Capernaum. Hie cum audiffet,
quod Ihefus adueniret a Iudasa in Galilseam,
abiit ad eum , et rogabat eum, vt defeende-
ret, et fanaret filium eius , ineipiebat enim
mori. Dixit ergo Ihefus ad eum : Nifi fi-
gna et prodigia videritis, non creditis. Di-
xit ad eum regulus : Domine,defcende,prius-
quam moriatur filius meus» Dixit ei Ihe-
fus: Vade, filius tuus,viuit. Credidithomo
fermoni, quem dixit ei Ihefus, et ibat. Iam
autem eo defeendente, ferui oecurrerunt ei,
et nunciauerunt, dicentes, quod filius eius vi-
ueret. Interrogabat ergo horam ab eis, in
qua melius habuerat. Et dixerunt ei : Heri,
hora feptima reliquit eum febris. Cogno-
üit ergo pater, quod in illa hora erat, in quo
dixit Ihefus: Filius tuusviuit. Etcredidit
ipfe, et domus eius tota. Hoc iterum feeun-
düm fignum fecitlliefus, eum YeHifiet aludsea
in Galilaeam.
CAPITVLVM V.
Pofthsec erat dies feftusIudaeorum,et afeen-
dit Ihefus lerofolymam. Eft autem Ie-
rofolymis fuper probaticam pifeinam , qua?
cognominatur hebraieeBethfeda, quinque
porticus habens. In his iacebat multitudo
magna languentium,ccecorum, claudorum,
aridorum, expeäantium aquse motum. An-
gelus enim Domini defeendebat feeundum
tempus in pifeinam, et mouebatur aqua: et
qui prior defeendififet in pifeinam poft motio-
nem aqus,fanus fiebat a quaeunque detineba*
tur infirmitate. Erat autem quidam homo
ibi, triginta et o£fco annos habens in infirmita-
te fua. Hüne cum vidiffet Ihefus iacentem,et
eognouiftet, quod iam multum tempus nabe-
let, dicit ei ; Vis fanus fieri? Refpondit ei
862
languidus: Domine, horainem non habeo,
vt, cum turbata fuerit aqua, mittat me in pi-
feinam ; dum venio enim ego,alius antede-
feendit.
Dicit ei Ihefus : Surge , tolle grabatura
tuum, et ambula. Et ^tatim fanus fa£fcus eft
homo ille ; et fuftulit grabatum fuum, et am-
bülabat. Erat autem fabbathum in die illo.
Dicebant ergo Iudaei illi,qui fanatus fuerati
Sabbathüm eft, non licet tibi tollere graba-
tum tuum» Refpondit eis : Qui me fanunu
fecit, ille mihi dixit: Tolle grabatum tuum,
et ambula. Interrogauerunt ergo eum :
Quiseft homo ille, qui dixit tibi: Tolle gra^
batum tuum et ambula ?Js äutem, qui fanus
fuerat effe&us, nefciebat,quiseffet. Ihefus
enim declinauit a turba conftituta in loco*
Pofteainuenit eum Ihefus in templo, et di-
xit illi : Ecce, fanus fa£tus es, iam noli pec-
care,ne deterius tibi aliquid contingat. Abiit
ille homo,et nunciauit Iudaeis,quod Ihefus ef-
fet, qui fecit eum fanum. Propterea perfe-
quebantur Iudaei Ihefum,quia haec faciebat in
fabbatho. Ihefus autem refpondit eis: Pa-.
termeus vsque modo operatur, et ego ope-
ror. Propterea ergo mägis quaerebant eum
Iudaei interficere, quia non folum foluebat
fabbathum,fed etPatrem faum dicebatDeum,
aequalem fe faciens Deo.
Refpondit itaque Ihefus , et dixit eis:
Amen, amen , dico vobis, non poteft filius a
fe facere quiequam, nifi quod videritpatrem
facientem: quseeunque enim ille fecerit,hjec
et filius fimiliter facit. Pater enim diligit
filium, et omnia demonfträt ei, quae ipfe fa-
cit 3 et maiora his demonftrabit ei opera, vt
vos mireminl. Sicut enim Pater fufeitat
mortuos,et viüificat, fic et filius, quos vult,
viuificat. Neque enim Pater iudicat quen-
quam,fed omne iudicium dedit filio,vt omnes
honorificent filium, ficut honorificant Pa-
u:$nv Qui non aonorifiestf ^filium, non ho-
nori-
g<*3
EVANGELIVM 10ANNIS. C A f. V. VI.
8H
norificarPatrem h qui mifit illum. Amen,
amen, dico vobis 1 Qui verba meaaudit, et
credit ei, qui mifit me, habet vitam aeternam,
et in iudieium non venit, fed tranfiiita morte
in vitam.
Amen, amen, dico vobis, veniethora, et
nunc eft, quando mortui audiant vocem Fi-
lii Dei, et qui audierint, viuent. Sicut enim
Pater habet vitam in femetipfo, fic deditet
filio, habere vitam in femetipfo , et potefta-
tem dedit ei, etiam iudieium faciendi r quia
filius hominis eft. Nolitemirarihoc, quod
venit hora, inquaomnes, quiinmonumen-
tis funt, audient vocem eins, et *procedent,
qui bona fecerunt , in refurre&ionem vitre,
qui vero mala egerunt , in refurre£tionem
iudieii. * Matth. 2j, 46.
Non poflum ego a me ipfo facere quic-
qüam ; ficutaudio, iudico, et iudieium meum
iuftum eft , quia non quaero voluntatem
rneam, fed voluntatem eius, qui mifit me.
Si ego teftimonium perhibeo de meipfo, te
ftimonium meum non eft verum : aliuseft,
qui teftimonium perhibet de me, et fcio,
quod verum eft teftimonium, quod perhibet
deme.
Vos mififtis ad Ioannem, et teftimonium
perhibuit veritati. Ego autem non ab no-
mine teftimonium aeeipio, fed haec dico, vt
vos falui litis. )Ue erat lucerna ardens et
lucens, vos autem voluiftis ad horamexulta-,
re in luce eius. Ego autem habeo teftimo-
nium maiusloanne; operaenim, quse dedit
mihi Pater, vtperficiamea, ipfa opera, qua?
ego facio, teftimonium perhibent de me,
quod Pater miferit me , et qui mifit me,
Pater, ipfe teftimonium perhibuit de me.
Neque vocem eiusvnquamaudiftis, neque
fpeciem eius vidiftisy et verbum eius non ha-
betis in vobis manens , quia quem mifit ille,
huic vos non creditis.
Scrutamini feripturas, quia vos putatis,
| in ipfis vitam aeternam habere, et illae funr,
quae teftimonium perhibent de me: et non
vultis venire adme, vt vitam habeatis/ Glo-
riam ab hominibus non aeeipio, fed cognoui
vos, quod dile£tionem Dei non habetis in
vobis. Ego veni in nomine Patris mei , et
nonaeeipitis me; fi alius venerit in nomi-
ne fuo, illum aeeipietis. Quomodo vos
poteftis credere , qui gloriam ab inuicem
aeeipitis, et gloriam, quse a folo Deo eft , non
quaeritis ?
Nolite putare , quod ego aceufaturus firn
vosapudPatrem. Eftquiaccufatvos, Mo-
fes, in quo vos fperatis. Si enim crederetis
Mofi , crederetis forfitan et mihi ; me enim
ille feripfit. Si autem illius literis non cre-
ditis, quomodo verbis meis credetis ?
CAPITVLVM VI.
üoft hsec abiit Ihefus trans mare Galilaea?,
•*• quod eft Tyberiadis , et fequebatur eurn
multitudo magna, qui&videbantfigna, quse
faciebant, fuper his, quiinfirmabantur. Su-
biit ergo in montem Ihefus , et ibi fedebat
cum difcipulis fuis. Erat autem proximum
Pafcha, dies feftus Iudaeorum. Cum fub«
leuaflet * ergo ocule« Ihefus , et vidiflet,
quod multitudo maximavenifletadeum, di-
ck ad Philippum; Vnde em emus panes ^vt
manducent hi? Hoc autem dicebat, tentans
eum ; ipfe enim feiebat, quid effet facturus.
* Matth. 14, ij. luiicag^u* Marci6,$4<
Refpondit ei Philippus : Ducentorum
denariorum panes non fufficiunt eis, vt vnus-
quisque modicum.quid aeeipiat. Dicit ei
vnus ex difcipulis eius, Andreas, frater
Simonis Petri : Eft puer vnus hie, qui ha-
bet quinque panes hordeaeeos, et duos pi-
fees^fed haec quid funt inter tot ?
Dixit ergo Ihefus : Facite homines dis-
cumbere. Erat autem fenura multum in
Iogo
86?
E V ANGEL IVM IOANNIS. C A P. VI.
865
loco eö. Difcubuerunt ergo viri, numero
quafi quinque millia. Accepit ergo Ihefus
panes, et cum gratias egiflet, diftribuh dis-
cumbentibus ; (imiliter et ex pifcibus , quan-
tumvolebat.
Vt autem impleti fiint , dixit difcipulis
fuis : Coliigite, quae fuperauemnt, fragmeii-
ta, ne pereant. Collegerunt ergo , et imple-
uerunt duodecim cophinos fragmentorum
ex quinque panibus hordeaceis , quaefuper-
fuerunt his , qui manducauerunt. Uli ergo
homines, cum vidiffent, quod Ihefus fecerat
fignum, dicebant: Hie eft vere ille propheta,
qui venturus eft in mundum. Ihefus ergo
cum cognouiflet, quodventurieflent, vt ra-
perent fe, et facerentfe regem, fugit herum
in moritem ipfe folus.
Vt autem fero, fa&um eft , defcenderunt
difcipuli eius ad mare. Et cum afcendiffent
nauim, venerum trans mare in Capernaum.
Et tenebrae iam faäae erant, et non venerat
ad eos Ihefus. Mare autem vento magno
flante exfurgebat ; cum remigaffent ergo
quafi ftadia viginti quinque aut triginta, vi-
dent Ihefum ambulantem fupra mare, et
proximum naui fieri *, et timuerunt. Ille
autem dicit eis: Ego fum, nolite_timere.
Voluerunt ergo eum accipere in nauim , et
ftatim nauis fuit ad terram, ad quam ibant.
Altera die turba , quae ftabat trans mare,
vidit , quod nauicula alia non erat ibi , nifi
vna,et quod non introiffet cum difcipulis fuis
Ihefus in nauim, fed foli difcipuli eius abiif-
fent. Alias vero fuperuenerunt nauesTyberi-
ade iuxta locum, vbi manducauerunt panem,
gratias agentes Domino. Cum ergo vidif-
fet turba , quod Ihefus non eflet ibi , neque
difcipuli eius, afcenderum in nauiculas, et
venerunt Capernaum, quazrentes Ihefum.
Et cum inueniffet eum trans mare , dixe-
runt ei : Rabbi, quando huc venifti? Refpon-
vobis, quaeritis me, non quod vidiftis figna,
fed quod manducaftis ex panibus, etfaturati
eftis. Öperamini non cibum , qui perit , fed
qui permanet in vitam aeternam, quemfilius
hominis dabit vobis. Hunc enim Pater figna«
uit Deus.
Dixerunt ergo ad eum : Quid facimus, vt
operemur opera Dei ? Refpondit Ihefus, et
dixit eis : Hoc eft opus Dei, vt credatis in
eum, quemmifit ille. Dixerunt ergo ei:
Quod ergotufacisfignum, vt videamus, et
credamustibi? Quid operaris ? *Patresno-
ftri manducauerunt manna indeferto, ficut
fcriptum eft: Panem cccli dediteis ad man-
ducandum. Dixit ergo eis Ihefus : Amen,
amen, dico vdbis: Non Mofes dedit vobis
panem de ccclo , fed Pater meus dabit vobis
panem de ccclo verum. Panis enim Dei eft,
qui de ccclo defcendit, et dat vitam mundo.
Dixerunt ergo ad eum: Domine, fem-
per da nobis panem hunc. Dixit autem Ihe-
fus : Ego fum panis vitae ; qui venit ad me,
nonefuriet, et qui credit in me, nonfitietvn-
quam» Seddixi vobis: Quia et vidiftis me,,
et non creditis. Omne, quod dat mihi Pater,
admeveniet, et eum, qui venit ad me, non
eiiciam foras, Quia defcendi de ccclo, non
vtfaciam voluntatemmeam, fed völuntatem
eius, qui mißt me. Haec, eft enim voluntas
eius, qui mißt me,Patris, vtomne, quod de-
dit mihi, non perdam ex eo , fed refufcitem
illum in nouiflimo die. Haec eft autem vo-
luntas Patris mei, qui mißt me, vtomnis,qui
vidit filium , et credit, in eum , habeat vitam
aeternam, et ego refufcitabo eum innouis*
iimo die.
Murmurabant ergo ludsei de illo , quod
dixüTet: Ego fum panis, qui de ccclo defcen-
di, et dicebant : Nonne hie eft Ihefus,filiusIo-
feph , cuius nos nouimus patrem etmatrem ?
dit eis Ihefus, et dixit: Amen, amen, dico Quomodo ergo dicit hie; de ccclo defeendi?
Re.
86?
EVANGELIVM IOANNIS. C A P, VI. VII.
868
Refpondit ergo Ihefus, et dixit eis: Nolite
murmurare ad inuicem ; nemo poteft venire
adme, nifi Pater, quimifitme, traxeriteum,
et ego refufcitabo eum in nouiflimo die.
Eft fcriptum in prophetis ; Et erunt omnes
docibiles Dei. Omnis , qui audiuerit a Pa-
tre, et didicit, venitadme. Non, quodPa-
trem vidit quisquam, nifi is, qui eftaOeo,
hie vidit Patrem. *.£/#. y^, ij.
Amen, Amen , dico vobis : Qui credit in
me, habet vitam aeternam. Ego fum panis
vitse. Patres veftri * manducaueruntman-
na in deferto, et mortui funt. Hie eft panis
de ccelb defeendens , vt fi quis ex ipfo man-
ducauerit, non moriatur. Ego fum panis
viuus, qui deccelo defeendi. Si quis man-
ducauerit exhoepane, viuet in aetemum, et
panis, quem ego dabo, caro mea eft, pro
mundi vita. *Exodii6, ij.
Litigabant ergo ludaei ad inuieem, dicen-
tes : Quomodo poteft hie nobis carnem fuam
dare ad manducandum ? Dixit ergo eis Ihe-
fus: Amen, Amen, dico vobis: nifimandu-
caueritis carnem £lii hominis, et biberitis
eius fanguinem , non habebitis vitam in vo-
bis. Qui manducat meam carnem , etbibit
meum fanguinem, habet vitam aeternam , et
ego refufcitabo eum in nouifümo die. Caro
enim mea vere eft eibus, et fanguis meus
vere eft potus+ Qui manducat meam car-
nem, et bibit meum fanguinem , in me ma-
net, et ego in illo. Sicut mifit me viuens
Pater , ita ego viuo propter Patrem ; et qui
manducat me, et ipfe viuet propter me. Hie
eft panis, qui de ccclo defeendit. Non, ficut
manducauerunt patres veftri manna , et mor-
tui funt ; qui manducat hunc panem, viuet in
aeternum.
Haec dixit in fynagoga, docensinCaper-
flaum. Multi ergo audientes ex difeipulis
eius , dixerunt : Durus eft hie fermo , quis
poteft eum audire ? Sciens autem Ihefus
S.L. Pars XIV.
apud femet ipfum, quod murmurarent de
hoc difeipuli eius, dixit eis : Hoc vos feanda-
lrz,at? .Si ergo videritis filium hominis afeen-
dentem, vbi erat prius. Spiritus eft, qui vi-
uificat, caro non prodeftquiequam: Verba,
quae ego locutus fum vobis, fpiritus et vita
funt. Sed funt quidam ex vobis, qui non
eredunt. Sciebät enim ab initio Ihefus, qui
.fientcredentes, etqui&tradituruseßeteum.
E* dicebat: Propterea dixi vobis : nemo po-
teft venire adme, nifi fueriteidatumaPatre
;neo.
Ex hoc multi difeipulorum abierunt re-
tro, et iam non cum illo ambulabant. Di-
xit ergo Ihefus ad duodeeim : Nunquid et
vos vultis abire ? Refpondit Simon Petrus :
Domine , ad quem ibimus ? verba vitae seter-
nae habesr. Etnoscredimus, etcognouimus,
quia tu es Chriftus, Filius Dei. Refpondit
eis Ihefus ; Nonne ego vos duodeeim elegi,
et ex vobis vnus diabolus eft ? Dicebat autem
de Iuda Simonis Ifcariothi \ hie enim erat
traditurus eum, cum effet vnus ex duodeeim.
CAPITVLVM VII.
Doft haec autem ambulabat Ihefus in Gali-
*" laea. Non enim volebat in Iudaeam am-
bulare, quia quaerebant eum ludaei interfi-
cere. Erat autem in proximo dies feftus
Iudaeorum * feenopegia. Dixerunt autem
ad eum fratres eius: Tranfihinc, etvadein
Iudaeam , vt et difeipuli tui videant opera tua,
quae facis. Nemo quippe in oeeuko quid
facit , et quaerit ipfe palam effe. Si haec fa-
cis, manifefta te ipfum mundo. Neque enim
fratres eius credebantin eum. *Leuit. 24,34.
Dixit ergo eis Ihefus : Tempus meum
nondum aduenit, tempus autem veftrum
femper eft paratum. Non poteft mundus
oduTe vos ; me autem odit, quia ego teftimo-
nium perhibeo de illo , quia opera eius ma-
la funt. Vos afeendite ad diem feftum hunc>
Kkk ego
869
EVANGELIVM I O A tf N I S. C AP. VII.
87O
ego enim nondum afcendo ad diem feftum
illum, quia meum tempus nendum imple-
tum eft. Haec cum dixifiet, ipfe manfitin
Galilaea. Vt autem afcenderunt fratres eins,
tunc et ipfe afcendit ad diem feftum, non
manifefte, fedquafiinocculto. Iudaeiergo
quaerebanteumindiefeßo, etdicebant: Vbi
eft ille? Et murmur mulrum erat in turba
de eo. Quidam enim dicebant : quia bo-
nus eft. Alii autem dicebant: non, fed fe-
ducit turbas. Nemo tarnen palamloqueba-
turdeillo, proptermetum ludaeorurn.
Circa medium autem fefti afcendit Ihe-
fus in templum, et docebat, et mirabantur
Iudaei, dicentes: Quomodo hie literas feit,
cum non didicerit ? Refpondit eis Ihefus, et
dixit: Mea do&rina non eft mea, fedeius,
qui mifit me: Si quis voluerit voluntatem
eius facere, cognofeet de do£lrina, vtrum
ex Deo fit, an ego a meipfoloquar. Quia
femet ipfo loquitur , gloriam propriam quae-
rit: qui autem quaent gloriam eius, qui mi-
fit eum, hie verax eft, etiniuftitiainillonon
eft.
Nonne Mofes deditvobis legem? Et ne-
mo ex vobis facit legem; quid me quaeritis
interficere. Refpondit turba, et dixit : Dae
monium habes; quis te quaeritinterficere?
Refpondit Ihefus, et dixit eis : Vnum opus
feci, et omnes miramini : proptereaMofes
dedit vobis circumeifionem, non quia ex
Mofe eft , fed ex patribus : et in fabbatho
cireumeiditishorninem. Si eircumeifionem
aeeipit homo in fabbatho, vt non faluatur
lexMofi, mihi indignamini, quod homi-
nem fanum feci in fabbatho? Nolite iudi-
care feeundum faciem, fed iuftum iudicium
iudicate.
Dicebant ergo quidam ex Ierofolymita-
nis: Nonne hie eft, quem quaerunt interfi-
cere? Ecce, palam loquitur , et nihil ei di-
eunt ? Nunquid vere cognouerunt princi-
pes, quiä hie eft vere Chriftus ? Sed hunc
nouimus vnde fit, Chriftus autem, cumve-
nerit, nemo feit, vnde fit.
Clamabat ergo Ihefus in templo , docens
et dicens: Mefcitis, etvndefim, feitis, eta
me ipfo nonveni; fedeftverus, quimemi-
fit, quem vos nefeitfs : Ego fcio eum , quia
ab ipfo fum, et ipfe me mifit. Quaerebant
autem eum comprehendere, et nemo mifit
in illum manus, quia nondum venerat hora
eius. De turba autem multicrediderunt in
eum, et dicebant: Chriftus cum venerit,
numquid plura figna faciet , quam quae hie
facit ?
Audierunt Pharifaei turbam murmuran-
tem de illo haec, et miferunt prineipes et
Pharifaei miniftros, vtapprehenderenteum.
Dixit ergo eis Ihefus ; Adhuc modicum tem-
pus vobiscum fum, et vado ad eum , qui
me mifit. Quaeretis me, et non inuenietis,
et vbi ego fum, vos non poteftis venire. Di-
xeruntergo mdaei ad femet ipfos : Quoiru-
rus eft, quod noninueniemuseum? Num-
quid in difperfionem gentium iturus eft, do-
£t.urus gentes? Quis eft hie fermo , quem
dixit : quaeretis me , et non inuenietis , et
vbi ego fum, vos non poteftis venire?
In nouiftimo autem die magno feftiuita-
tis, ftabat ihefus et clamabat, dicens: Si
quis fitit, veniat ad me, et bibat. Qui cre-
dit in me (ficut dicit feripturä *} flumina
de ventre eius fluent aquae viuae. Hoc au-
tem dixit de Spiritu, quem aeeepturi erant
credentesineum. Nondum enim erat Spi-
ritus fan£tns , quia Ihefus nondum erat clari-
ficatus. Multi de turba,cum audiflent hos fer-
moneseius, dicebant: Hie eft vere prophe-
ta. Alii dicebant: Hie eft Chriftus. Qui-
dam autem dicebant : Nunquid a Galilaea ve-
nit Chriftus? Nonne feripturä f dicit, quod
ex femine Dauid et de Bethlehem caftello, vbi
erat Dauid, venit Chriftus? Diflenfioitaque
- fatfa
87»
EVAMGEMVM I O A "N N I S. CaP. VII. VIII.
-8?2
fa&a eft in turba , propter eum, Quidam
autem ex ipfis volebant apprehendere eum,
fed nemo mißt fuper eum manus,
* Eja. 12 j. Efa. 44, 3. f Micha j, 1,
Venerunt ergo miniftri ad pontifices et
Phari faeos. Et dixerunt eis illi ; Quare non
adduxiftis illum? Refponderunt miniftri:
Nunquam fic locutus eil homo, ficut hie ho-
mo. Refponderunt ergo eis Pharifasi: Nun-
quid et vos fed ufti eftis? Nunquidex prin-
cipibus aliquiscrediditineum, autexPhari-
faeis ? Sed turba haec, qua: non nouit legem,
maledi&i funt, Dicit Nicodemus ad eos:
Ille, qui venitad eum no£te, qui vnus erat
ex ipiis : Nunquid lex noftra iudicat homi-
nem, nifi priusaudieritabipfo, etcognoue-
rit, quid faciat ? Refponderunt, et dixerunt
ei : Nunquid et tu Galilaeus es ? Serutare
feripturas, prophetas, et vide, quia a Galilaea
non refurrexit. Et reuerfi funt ynusquisque
in domum fuarn.
CAPITVLVM VIII.
Ihefus autem perrexit in montem Ojiueti.
Et dilueulo herum venitintemplum, et
omnis populus venit ad eum*? etfedensdo-
cebat eos.
Adducunt autem Scribae et Pharifad mu-
lierem in adulterio deprehenfam, et ftatug-
runteaminmedio, et dixerunt ei; Magifter,
hsec mulier modo deprerienfa eil in adulte-
rio .: In lege autem Mofes * mandauit no-
bis, huiusmodi lapidare ; tu ergo quid dicis ?
Hoc autem dicebant, tentanteseum, vtpof-
fent aceufare eum. Ihefus autem inclinans
fe deorfum, digitoferibebat in terrara. Cum
ergo perfeuerarent interrogantes, erexit fe,
et dixit eis: Qui fine peccato eft veftrum,
primus in illam lapidem mittat. Et iterum
fe inclinans? feribebatinterram. Audien-
tes autem haec, confeientia eiusredarguen-
te ftgillatim exibant^ ineipientes a fenioribus,
et remanlitfolus Ihefus, et mulier ;n medio
ftans. Erigens autem fe Ihefus , dixit eil
Mulier, vbi funr, qui te aceufabant? Nemo
tecondemnauit? Quae dixit; Nemo, Domi-
ne. Dixit autem ei ihefos : Nee ego te
condemnabo : vade, et amplius noli peccare.
* Lenit. zo, 19.
Iterum ergo loomis eft eis Ihefus_,
dicens ; Ego fum lux niundi ; qui fequjf-
tur me , non ambul.it in tenebris , jfed
habebit Iumen vitae. Dixerunt ergo ef
Pharifad: Tu de te ipfo teftimonium perhi-
beSj teftimonium tuum non eft verum« Re-
fpondit ihefus, et dixit eis: Et 41 ego tefti-
monium perhibeo de me ipfo , verum eft te-
ftimonium meurn, quiafeio, vnde veni, et
quo vado; vos autem nefeitis, vnde venio,
aut quo vado, Vos feeundum carnem iu-
dicaris, egononiudic.oquenquam; etfiiudi-
co ego , iudicium meum verum eft , quia fo-
lus non fum, fed ego, etquimifitme, Pater.
Et in lege veilra feriptum eft, * quod duo-
rum hominum teftimonium verum eft. Ego
fum, qui teftimonium perhibeo de me ipfo,
et teftimonium perhibet de me, qui mißt me
Pater. Dicebant ergo ei ; Vbi eft Pater
tuus? Refpondit Ihefus ; Neque me feitis,
neque Patrem meum. Si me feiretis , forft-
tan et Patrem meum fcireiis, Hsec verba
locutus eft Ihefus in gaxophilacio, docens in
templo. Et nemo apprehendit eum , quia
needum venerat hora eius, * Deut. rh 6.
Dixit ergo iterum eis Ihefus: Ego vado,
et quaeritis me, et in peccato veftromorie-
mini. Quo ego vado , vos non poteftis ve-
nire, Dicebant ergo ludsei: Nunquid in-
terfteiet femet ipfum, quod dicit, quo eg»
vado, yos non poteftis venire? Et dicebant
eis : Vos de deorfum eftis, ego de fupernif
fum. Vos de mundo hoc eftis , ego non
fum de hoc mundo. Dixi ergo vobis , quia
moriemini in peccatis veftris. Si enim nen
Kkk 2 cre-
373
1VANGEL1VM I0ANN1S. CAP. VIII.
874
credideritis , quod ego fum, moriemini in
peccato noftro.
Dicebant ergo ei: Tu quis es? Dixit eis
lhefus : Principiurn, qui et loquor vobis :
multa habeo de vobis loqui et iudicare; fed
qui nie mißt, verax eft , et ego, quae audiui
ab eo, haec loquor in mundo. Et non cogno-
uerunr, quia patrem eis dicebat Deum.
Dixit ergo eis lhefus: Cum exaltaueritis
filium hominis, tunc cognofcetis, quod ego
fum, et ameipfofacio nihil, fedficutdocuit
mg Pater, haec loquor. Et qui nie mißt, me-
cum eil, etnonreliquitmefolum, quia ego,
quae placita funt , ei facio femper. Haec ilio
loquente, multicredideruntineum.
Dicebat ergo lhefus ad eos, qui credide-
runt ei, Iudaeos: Sivosmanferitisinfermo-
ne meo , vere -difcipuli mei eftis, et cognofce-
tis veritatem, et veritas liberabit vos. Re-
fponderunt ei : Semen Abrahae fumus , et
nemini feruiuimus vnquam; quomodo tu
dicis : liberi eritis ? Refpondit eis lhefus :
Amen, amen, dieo vobis, quia omnis, qui fa-
ch peccatum, feruus eft peccati. Seruus au-
tem non manet in domo in aeternum, fiiius
autem manet in cEternum; fi ergo vos fiiius
liberauerit, vere liberi eftis : Scio , quod filii
Abrahae eftis ; fed quaeritis me interficere,
quia fermo mens non capit in vobis. Ego,
quod vidi apud Patrem, loquor, et vos, quae
vidiftis apud patrem veftrum, facitis.
Refponderunt et dixerunt ei : Pater no-
fter Abraham eft. Dicit eis lhefus: Si filii
Abrahae efTetis , opera Abrahae faceretis :
Nunc autem quaeritis me interficere, homi-
nem, qui veritatem vobis locutus fum, quam
audiuiaDeo. Hoc Abraham non fecit. Vos
facitis opera patris veftri? Dixerunt itaque
ei: Nos ex fbrnicatione non fumus nati,
vnum Patrem habemus, Deum. Dixit er-
go eis lhefus : Si Deus Pater vefter eftet, di
ligeretis vtique me; ego enim ex Deo pro-
cefii , et veni : neque enim a me ipfo veni,
fed ille me mifit : quare loquelam meam non
cognofcitis ? quia non poteftis audire fermo-
nem meum.
Vos ex patre diabolo eftis , et defideria
patris veftri vultis facere. "Ille homicida
fuit ab initio , et in veritate non ftetit, quia
noneft veritas in eo. Cumloquiturmenda-
cium, ex propriis loquitur, quia mendax eft
et pater eius. Ego autem, fi veritatem dico,
non creditis mihi.
Quis ex vobis arguit me de peccato ? Si
veritatem dico , quare vos non creditis mihi?
Qui ex Deo eft , verba Dei audit : Propterea
vos non auditis, quia ex Deo non eftis.
Refponderunt ergo Iudaei, et dixerunt ei:
Nonne benedicimusnos, quiaSamaritanus
es tu et daemonium habes? Refpondit lhe-
fus : Ego daemonium non habeo, fed honori-
fico Patrem meum, et vosinhonoraftisme:
Ego autem non quaero gloriam meam j eft,
quiquaerit, etiudicat.
Amen, amen , dico vobis : Si quis fermo-
nem meum feruauerit, mortem non videbit
in aeternum. Dixerunt ergoeiludaci : Nunc
cognouimus, quod daemonium habes. Abra-
ham mortuus eft, etprophetae, et tu dicis :
Si quis fermonem meum feruauerit, non gu-
ftabit mortem in aerernum. Nunquid tu
maior es patre noftro Abraham, quimortuuS
eft ? Et prophetae mortui funt ; quem te
ipfum facis ?
Refpondit lhefus : Si ego glorifico me
ipfum , gloria mea nihil eft ; eft Pater meus,
qui glorificat me , quem vos dicitis : quia
Deus nofter eft; et non cognouiftis eum.
Ego autem nouieum, etfidixero, quod non
fcio eum, ero fimilis vobis mendax ; fed eum
fcio, et fermonem eius feruo. Abraham,
pater vefter, exultauit, vt videret diem
meum, et vidit, et gauifus eft. Dixerunt
ergo iudaei ad eum : Qiiinquaginta annos
non-
87?
nondum habes et Abraham vidifti ? Dixit
eis Ihefus: Amen, amen, dicovobis: Ante-
quam Abraham foret, egofum. Tulerunt
ergolapides, vtiacerentineum. Ihefus au-
tem abfcondit fe, etexiuitdetemplo.
CAPITVLVM IX.
U t prseteriens Ihefus, vidit hominem ccc-
**-^ cum a natiuitate. Etinterrogauerunt
cum difcipuli eius : Rabbi, quis peccauit, hie
aut parentes eius, vt ccccus nafeeretur? Re-
fpondit Ihefus: Nequehicpeccauit, neque
parentes eius, Ted vt manifeftentur opera Dei
in illo. Me oportet operari opera eius, qui
mm*t me, donec dies eft : Venitnox, quando
nemo poteft operari. Quamdiu fum inmun-
do, lux fummundi.
Ha?c cum dixiflet, exfpuit in terram, et
fecit lutum ex fputo, et illeuitlutumfuper
eculos eius, etdixitei: Vade, etlauainna-
tätoria Siloha , quodinterpretatur: Minus.
Abiit ergo, et lauir, et venu videns. Itaque
vicini, et qui viderant eum prius, (quodmen-
dicus erat,) dicebant : Nonne hie eft, qui fe-
debat et mendicabat ? Alii dicebant: quia
hie eft; alii autem: nequaquam, fedfimilis
eft eius. Die vero dicebat : quia ego fum.
Dicebant ergo ei: Quomodo apertifunt tibi
oculi? Refpondit: Ille homo, qui dicitur
Ihefus, lutum fecit,. et vnxit oculos meos , et
dixit mihi : Vade ad natatoriam Siloha , et
laua. Et abii, et laui, et video. Et dixe-
runt ei: Vbi eft ille? Ait: Nefcio.
Adducunt eum ad Pharifseos , qui ccccus
fuerat. Erat autem fabbathum , quando
lutum fecit Ihefus , et aperuit oculos eius.
Iterum ergo interrogabant eum Pharifaei,
quomodo vifum reeepiffet. ille autem di-
xit eis: Lutum pofuit mihi fuper oculos, et
laui, et video. Dicebant auiem ex Phari-
faeis quidam : Non eft hie homoaDeo, qui
fabbathum non cuftodit. Alii autem dice-
EVANGELIVM JOANNIS. C,AP. IX.
87^
bant: Quomodo poteft homo peccator ha?e
figna facere ? Et fchisma erat inter eos. Di«
eunt ergo cceco iterum : Tu quid dicis de
illo, quiaaperit oculos mos? Ille autem di-
xit: Propheta eft. Non crediderunt ergo
ludaei de illo, quod ccccus fuiflet, et vidis-
fet, donec vocauCrunt parentes eius, quivi-
derat. Et interrogauerunt eos, dieentes:
Hie eft filiusvefter, quem vos dicitis , quod
ccccus natus eft? Quomodo ergo nunc vi-
det ? Refponderunt eis parentes eius , et di-
xerunt: Seimus, quod hie eft filiusnofter, et
quod ccccus natus eft ; quomodo autem nunc
videat, nefeimus : Ipfum interrogate , aeta-
tem habet, ipfe de fe loquetur. Hase dixe-
runt parentes eius, quoniam timebant Iu-
daeos. Iam enim confpirauerantludsei, Vt
ü quis eum confiteretur efle Chriftum, ex-
tra fynagogam fieret. Propterea parentes
eiusdixerunt: quod setatem habet, ipfum inr
terrogate.
Vocauerunt ergo rurfum hominem , qui
fuerat ccccus , et dixerunt ei : Da Ngloriam
Deo. Nos feimus, quod hie homo peccator
eft. Dixit ergo eis ille : Si peccator eft, ne-
fcio ; vnum fcio, qud ccccus cum eflem, mo-
do video. Dixerunt ergo illi : Quid fecit
tibi? Quomodo aperuit tibi oculos? Re-
fpondit eis: Dixivobisiam, et audiftis;quid
iterum vultis audire ? Numquid et vos
vultis difcipuli eius fieri? Conuitiati funt er-
go ei , et dixerunt : Tu difeipulus illius fis,
nos autem Mofis difcipuli fumus : Nos fei-
mus, quod Mofi locutuseftDeus; hune au-
tem nefeimus , vnde (it.
Refpondit ille homo et dixit eis : In hoc
enim mirabile eft, quia vos nefeitis , vnde
fit, et aperuit meos oculos. Seimus autem,
quod peccatores Deus non audit, fedfiquis
Dei eultor eft , et voluntatem eius facit,
hunc exaudit. A feculo non eft auditum,
quod quis aperuit oculos cccci nati. Nifi
KkJk 3 eflet
877
EVANGEL1VM I0ANN1S. CAP. IX. X.
878
elTet hie a Deo , non potuilTet facere quic-
quam. Refponderunt, et dixerunt ei : In
peccatis naais es totus , ettudocesnos, Et
eiecerunt eum foras.
Audiuit Ihefus, quod eiecerunt eum fo-
ras et cum inueniflet eum, dixit ei: Tu
credisinFiliumDei? Refponditille , etdi-
xit: Quis eft, Domine, vt credam in eum ?
Dixit ei Ihefus; Et vidiftieum, et quiloqui-
tur tecum, ipfeeft. Atilleait: Credo, Dq-
mine, et proeidens, adorauit eum. Et dixit
eis Ihefus: Iniudicium egoinhoemundum
veni, vt, qui non vident, videant, et qui vi-
dent, cccci fiant. Et audierunt quidam ex
Pharifaeis, qui cum ipfo erant, et dixerunt ei ;.
Numquid et nos cccci fumus ? Dixit eis Ihe-
fus: Si cccci elTetis, non haberetis peccatum ;
nunc vero, quia dicitis : videmus ; peccatum
igitur veftrum manet.
CAPITVLVM X.
Amen, amen, dico vobis; Qui non intrat
per oftium in ouile ouium, fed afeen-
dit aliunde , ille für eft et latro. Qui autem
intrat per oftium , paftor eft ouium. Huie
oftiarius aperit , et ouesvocemeiusaudiunt.
Et propriasoues vocat nominatim , eteducit
eas. Ei cum proprias oues emiferit, ante
eas vadit, et oues illum fequuntur,quia agno -
feunt vocem eius. Alienum autem non fe-
quvhtur, fed effugiunt ab eo, quianonno-
uerunt vocem alienorum Hoc prouerbium
dixit eis Ihefus ; illi autem non cognouerunt,
quidefiet, quod loqueretur eis.
Dixit ergo eis iterum Ihefus ; Amen,
amen, dico vobis, quia ego fum oftium oui-
um. Omnes, quotquot venerunt, fures funt
et latrones, et audierunt eos oues, Ego
fum oftium : per me fi quis introient , falua-
bitur, etingredietur5 etegredietur,.etpafcua
inueniet. Für non venit , nifi vt furetur,
et maßet, et perdat : Ego veni , vt vitam ha-
beant, etabundantiushabeant.
Ego fum paftor bonus. Bonus paftor
animam fuam ponit pro ouibus fuis s mer-
cenarius autem , et qui non eft paftor , cu-
ius non funt oues propriae , videt lupum
venientem, etdimittitoues, et fugit, et lupus
rapit et difpergit oues. Mercenarius au-
tem fugit, quia mercenarius eft, etnonper-
tinet ad eum de ouibus. Ego fum paftor
bonus, et cognofcoouesmeas, etcognofcor
a meis» Sicut nouit me Pater, et ego agno-
fco Patrem, et animam meampono pro oui-
bus meis. Et alias oues habeo , quas non
funt ex hoc ouiii , et illos oportet meaddu-
cere ; et vocem meamaudient^ et fiet vnum
ouile, et vnus paftor.
Propterea me diligit Pater, quod ego po<
no animam meam , vt iterum fumam eam.
Nemo tollit eam a me, fed ego ponam eam
a me ipfo. Poteftatem habeo ponendi eam,
et poteftatem habeo iterum fumendi eam.
Hoc mandatum aeeepi a Patre meo. Dis*
fenfio iterum fa£la eft interludaeospropter
fermones hos. Dicebant autem multi ex
ipfis; Daemonium habet, et infanit , quid
eum auditis? Alii dicebant: Haecverbanon
funt dsmonium habentis. Nunquid da?*
monium poteft ccccorum oculos aperire ?
Fa£|a funt autem enecenia in Jerofolymis,
et hyems erat. Et ambulabat Ihefus in tern-
plo in porticu Salomonis. • Circumdede«-
runt ergo eum Iudaei, etdicebantei: Quo-
usque animam noftram tollis ? Si tu es Chri-
ftus, die nobis palam ! Refpondit eis Ihefus ;
Loquor vobis, et non creditis; opera, quae
ego facio in nomine Patris mei, hse tefti*
monium perhibeht de me : Sed vos non cre-
ditis, quia non eftis ex ouibus meis, quemad*
modum dixi vobis. Oues meae vocem meam
audiunt, et eo cognofco eas,et fequuntur me j
et ego vitam xtev nam do eis , et non peribunt
in
879
EVANGELIVM I0A.JJN1S. CAP.X.XI.
880
in seternum, et non rapiet eos quisquam de
manu mea. Pater meus, qui dedit mihi,
maior omnibus eft, et nemo poteft eas ra-
pere de manu Patris mei , Ego et Pater vnum
Turnus,
Suftulerunt ergo iterum lapides Iudsei, vt
lapidarem eum. Refpondit eis Ihefus : Mul-
ta bona opera oftendi vobis ex Patre meo ,
propterquod eorum opusme lapidatis? Re-
fponderunt eiludaei: Debonoopere nonla-
pidamuste, fed de blasphemia, et quod tu ho-
mo cum fis, facis te ipfum Deum. Refpon-
dit eis Ihefus : Nonne fcriptum eft * in lege
veftra, quod Ego dixi, dii eftis ? Si illos dixit
deos, ad quos fermo Dei fa&us eft, et non
poteft folui Scriptura * quem pater fan£tifica-
uit, et mifit in mundum, vos dicitis: quod
blasphemas, quod dixi: Dei filiusfum? Si
non facio opera Patris mei, nolite credere mi-
hi; fi autem facio, et fimihi non vuhis cre-
dere , operibus credite , vt cognofcatis, quia
Pater in me eft, et ego in Patre.
* Pf. 81 J 8 2,) 6.
Quaerebant ergo eum apprehendere, et
exiuit de manibus eorum. Et abiit iterum
trans Iordanem, in eum locum, vbi erat loan-
nes, baptizans primum, et manfit illic. Et
multi venerunt ad eum, et dicebant ; Quialo-
annesquidem fignumfecit nullum , omnia
autem, quaecunque dixit Ioannes de hoc, ver.a
erant, et multi ülic crediderunt in eum,
CAPITVLVM XL
ü rat autem quidam languens Lazarus a
,*-J Bethania, de caftello Maria;, et Mai ihte,
fororis eius. Maria autem erat, quae vnxjt
Dominum vnguento, et extorfit pedes eius
capillis fuis,cuius frater Lazarus infirmaba
tur. Miferunt ergo forores eius ad eum,
dicentes ; Domine, ecce, quem amas infir
matur, Audiens autem ihefus, dixit eis:
Infirmitashaec non eft ad mortem, fed pro
gloria Dei, vt glorificetur Filius Dei per eam,
Diligebat autem Ihefus Martham, et foro-
rem eius Mariäm, et Lazarum : vt ergo au-
diuit, quod infirmabarur, tunc quidemman-
fit in eodem loco duobus diebus.
Deinde dicit difcipulis fuis : Eamus in
Iudaeam iterum. Dicunt ei difcipuli: Rab-
bi, nunc quaerebant te ludaei lapidare, et ite-
rum vadis illuc. Refpondit Ihefus : Non-
ne duodecim funt horaediei? Siquis ambu-
lauerit in die, non ofFendit, quia lucem huius
mundi videt. Si autem ambulauerit inno-
£te, ofFendit, quia lux non eft in eo. Hsee
erit, et poft haec dicit eis ,' Lazarus, amicus
nofter, dormit, fed vado, vt a fomno excitem
eum, Dixerunt ergo difcipuli eius : Do-
mine, fi dormit, faluus erit. Dixerat autem
Ihefus de morte eius , ifti autem putaue-
runt, quod de dormitione fomni diceret,
Tunc ergo Ihefus dixit eis manifefte: La-
zarus mortuus eft , et gaudeo propter vos,
vt credatis ; quoniam non eram ibi , fed ea-
mus ad eum. Dixit ergo Thomas, qui di-
cirur didymus, ad difcipulos : Eamus et
nos, vt moriamur cum eo.
Venit itaque Ihefus, et inuenit eum qna~
tuor dies iam in monumento habentem.
Erat autem Bethania iuxtalerofolymam quafi
ftadiis quindecim» Multi autem ex Iudads
venerunt ad Martham etMariam, vt confo-
larentur eas de fratre fuo, Martha ergo,
vt audiuit, quod Ihefus venit, occurrit Uli;
Maria autem domi fedebat.
Dixit ergo Martha ad Ihefum : Domine,
fi fuifles hie, frater meus non fuifiet mor-
tuus : Sed et nunc fcio, quia quaecunque po-
pflfeeris a Deo , dabit tibi Deus. Dixit illi
Ihefus: Refurget frater tuus. Dixit ei Mar-
tha : Scio, quod refurget in refurre£tione
in nouiflimo die. Dixit illi Ihefus : Ego
fum refürreöio et vita , -qui credit in me,
etiamfi mortuus fuerit, viuet; etomnis, qui
viuit,
38;
EVANGELIVM IOANNIS. CAP. XL XII.
882
viuit,et credit in nie, non morietur in aeter-
num. Credishoc? Aitilli; Vtique Domi-
ne, ego credidi, quod tu es Chriflus, Filius
Dei, qui in hunc mundum venifti.
Et cum haec dixiffet, abiit, et vocauit Ma-
riam, fororem fuam , filentio dicens : Magi-
fter adeft, et vocat te. lila, vt audiuit, fur-
rexit cito, et venit ad eum. Nondum enim
venerat Ihefus in caitellum, fed erat adhuc
in loco illo , vbi occurrerat ei Martha, lu-
daei ergo, qui erant cum ea in domo, et con-
folabantur eam, cum vidiffent Mariam, quia
cito furrexit, et exiit,fecuti funt eam, dicen-
tes : Quia vadit ad monumentum,vtploret
ibi. ,
Maria ergo, cum veniffet, vbi erat Ihefus,
videns eum,ceciditad pedes eius,et dixitei:
Domine, fi fuiffes hie, non fuiffet mortuus
frater meus. , Ihefus ergo, vt vidit eamplo-
rantem, et Iudaeos, qui venerant, cumeaplo-
rantes,infremuitfpiritu,et turbauit feipfum,
et dixit : Vbi pofuiftis eum ? Dicunt ei :
Domine , veni et vide. Et lachrymatus eft
Ihefus. Dixerant ergo Iudaei: Ecce, quo-
modo amabat eum. Quidam autem ex ipfis
dixerunt: Non poterat hie, qui aperuit öcu-
los cccci, facere, vt hie non moreretur? Ihe-
fus ergo rurfum fremens in femetipfo, ve-
nit ad monumentum. Erat autem fpelun-
ca, et lapis faperpofitus erat ei.
Ait Ihefus : Tollite lapidem. Dixit ei
Martha, foror eius, qui mortuus fuerat : Do-
mine, iam fcctet,quatriduanus eft enim. Di-
cit ei Ihefus : Nonne dixi tibi : quoniam
fi credideris, videbis gloriam Dei ? Tulerunt
ergo lapidem. Ihefus autem eleuatis fur-
fum oculis, dixit : Pater, ago gratias tibi, quo-
niam audifti me ; ego autem feiebam, quod
femper me audis , fed propter populum,
qui circumitat, dixi, vt credant, quod tu me
mififti.
Haec cum dixiflet, voce magna clamauit:
Laiare , veni foras! Et ftatimprodiit, qui
fuerat mortuus , ligatus manus et pedes in-
ftitis,et facies illius fudarioeratligata. Dixit
eis Ihefus: Soluite eum, et finite abire. Mul-
ti ergo ex Iudaris, qui venerant ad Mariam
et Martham, et viderant, quie fecit Ihefus,
crediderunt in eum. Quidam autem ex
ipfis abierunt ad Pharifaeos, et dixerunt eis,
quae fecit Ihefus,
Collegerunt ergo pontiflces et Pharifaei
confilium , et dicebant : Quid faciemus ?
quia hie homo multa figna facit. Si dimit-
timus eum fic, omnes credent in eum, et
venient Romani, et tollem noftrum et locum
et gentem. Vnus autem ex ipfis, Caiphas
nomine, cum effet pontifex an«i illius, dixit
eis : Vos nefeitis quiequam , nee cogitatis,
quod ex]5edit vobis, vt vnus moriaturhomo
pro populo, et non tota gens pereat. Hoc
autem a femetipfo non dixit, fed cum effet
pontifex anni illius, prophetauit, quod Ihe-
fus moriturus erat pro gente, et non tantum
pro gente, fed vt filios Dei, qui erant difper-
fi,congregaret in vnura Ab illo ergo die
cogitauerunt interficere eum.
Ihefus ergo iam non ambulabat palam
apudludaeos^fed abiit in regionem iuxtade»
fertum, in ciuitatem , quae dicitur Ephraim,
et ibi morabatur cum difeipulis fuis. Pro-
ximum autem erat pafcha Iudseorum, et
afeenderunt rriulti Ierofolymam de regione
ante pafcha, vt fan&iflearent feipfos. Quae-
rebant ergo Ihefum, et colloquebantur ad
inuicem in templo ftantes : Quid putatis,
quia non venit ad diem feftum ? Dederant
autem pontifices et Pharifaei mandatum, vf
fiquis-cognouerit, vbi fit,indicet, et appre-
hendat eum.
CAPITVLVM XII. ,
Thefus ergo ante fex dies Pafchs * venit
* ßethaniam , vbi Lazarus fuit mortuus,
quem
883 v
EVANGELIVM IOANNIS. CAP. XII.
884,
quem fufcitauerat Ihsius. Fecerunt autem
ei ctcnam ibi, et Martha miniftrabat, Laxa-
rus vero vnus erat ex difcumbentibus cum
eo, Maria verö accepit libram vnguenti
nardi piftica? pretiofae,et vnxit pedeslhefu,
et exterfit pedes eins capillis fuis, et domus
impleta eft ex odore vnguenti. Dixit ergo
vnus ex difcipulis eiusjudas, Simonis Ifca-
riothes, qui erat eum traditurus : Quare hoc
vnguentum non veniit trecentis denariis,
et darum eft .egenis ? Dixit autem hoc, non
quod de egenis pertinebat ad eum, fed für
erat, et loculos habens, ea, quae mittebantur,
portabat. Dixit ergo Ihefus : Sine illam,
vt in diem fepulturae meae feruetillud: Pau-
peres enim femper habetis vobiscum> me
autem non femper habetis.
* Matth. 26, 6. Marc. 14, j.
Cognouit ergo turba multa ex Iudasis ,
quia illic eflet, et non venerum propter Ihe-
fum tantum, fed vt Lazarum viderent, quem
fufcitauit a morruis. Cogitauerunt autem
principes facerdotum, vt et Lazarum inter-
ficerent, quia multi proprer illumabibant ex
Iudaeis, et credebant in Ihefum.
AJtera autem die turba multa, qua? vene-
rat ad diem feftum, cum audiffent, quöd ve-
nir Ihefus Ierofolymam, acceperunt ramos
palmarum,et procefterunt obuiam ei,etcla-
mabant : HofiannaJ benedi&us, qui venit
in nomine Domini, rexlfrael! Et inuenit
Ihefus a{ellum,et fedit fuper eum,ü"cutfcri-
ptum eft : * Noli timere, filia Sion ! ecce,
rex tuus venit tibi, fedens fuper pull um afi-
nae. Haec non cognouerunt difcipuli eius
primum, fed quando glorificatus eft Ihefus,
tunc recordati funt, quia haec erant fcripta
de eo , et hsec fecerunt ei.
Teftimonium ergo perhibebat turba, qua?
erat cum eo , quando Lazarum vocauit de
monumento , et fufcitauit eum a mortuis,
propterea et obuiam venit ei turba, quia au-
S.L Pars XIV.
dierunt, eum feciffe hoc fignum. Pharifaei
ergo dixerunt ad femet ipfos : Videtis, quod
nihil proficimus : ecce, mundus totus poft
eum abiit.
Erant autem quidam gentiles,ex his,qui
afcenderant, vt adorarent in die fefto. Hi
ergo accefterunt ad Philippum, qui erat a
Bethfaida Galilaeae, et rogabant eum, dicen-
tes : Domine, völumus Ihefum videre. Ve-
nit Philippus,et dick Andres, Andreas rur-
fum et Philippus dixerunt Ihefu, Ihefus au-
tem refpondit eis , dicens; Venit hora, vt
clarifieetur fllius hominis.
Amen, amen, dico vobis : Nifi granum
frumemi cadens interram,mortuum fuerir,
ipfum folum manet : ft autem mortuum
fuerit , multum fruclum affert, Qui
* amat animam fuam, perdet eam : et qui
odit animam fuam in hoc mundo, in vitam
aeternam cuftodit eam. Si quis mihi mini-
ftrat, me fequatur ; et vbi ego fum, illic et
minifter meus erit. Siquis mihi miniftra-
uerit, honorificabit eum Pater rneus.
* M&fth. io, 39. M&rci <?, 33: Luacg, 24.
Nunc anima mea turbata eft, et quid di-
cam ? Pater, faluifica me ex hac hora ! fed
| propterea veni in hanc iiöram. Pater, clari-
i flea nomen tneum. Venit ergo vox de cce-
j lo dicens : Et clarificaui, et iterum clarifica-
bo. Turba autem , quae ftabat et audierar,
dicebat,tonitruumeffe fa£lum. Alii autem
dicebant: Angelus ei locurus eft. Refpon-
dit Ihefus, et dixit ; Non propter me haec
vox venit, fed propter vos.
Nunc iudiciumeft mundi,nuncprinceps
huius mundi eiicietur foras.' Et ego,fi exal-
tatus fuero a terra , omnes traham ad me
ipfum. Hoc autem dicebat,fignificans, qua
morre eftet moriturus. Refpondit ei turba :
Nos audiuimus ex lege, * quod Chriftus ma-
net in a?ternum,et quomodo tu dicis, opor-
Lll tet
S8^
EVAKGELIVM I 0 A X X I S. CAP. XII. XIII.
S8$
tet exaltari filium hominis ? Et quls eft ifte
filius hominis? Dixit eis Ihefus: Adhucmo-
dicum temporis lumen vobiscum eft. Am-
biliare, dum lucem habetis, vt non vos tene-
brc comprehendant. Et qui ambulat in te-
nebris , nefcit , quo vadat. Dum lucem ha-
betis, eredite in lucem, rt filii lucis ftis.
* l Paral. 27, 12. 14.
Hase locutus eftlhefus,et abiit,et abfcon-
dit fe ab eis. Cum autem tanta figna feeif-
fer coram eis, non credebant in eum, vt fermo
Efaiae prophets *impleretur, quem dixit :
Domine , quis credidit auditui noftro ? et
brachium Domini cui reuelatum eft ? Pro-
preres, non poterant crede: e, quia iterum di-
xit Efiias ; -j- Exccecauit oculos eorum, et in-
durauit cor eorum, vt non videant oculis, et
intelligant corde, et conuertantur, et fanem
eos. Hsc dLxit Efaia3, * * quando vidit glo-
riameius, et locutus eft de eo. Verunta-
men ex prineipibus multi crediderunt in
eum, fed propter Pharifaeos non confiteban-
tur, vt de fynagoga non eiieerentur. Dile-
xeruntenim gloriamhominum magis.quam
gloriam Dei.
*$*#,!. ]Eß.6,9. **Efa.6,i.
Ihefus autem clamauit, et dixit : Qui cre-
dit in me, non credit in me, Ted in eum, qui
mißt me : et qui videt me, videt eum, qui mi-
fitme, Egolux inmundumvenijVtomnis,
qui credit in me,in tenebris nonmaneat. Et
ü quis aud;erit verba mea , et non cuftodie-
rit, ego non iudico eum: Non enim veni,
vt iudicem mundum, fed vt faluificemmun-
quae ergo ego loquor,ficut dixit mihi Pater»
fic loquor.
CAPITVLVM Xin.
A nte diem feftum pafchae, feiens Ihefus,
"f A quod venit hora eius, vt tranfeat ex hoc
mundo ad Patrem, cum dilexiiFet fuos, qui
erant in mundo , in finem dilexit eos. Et
ecena facta , cum diabolus iam mififfet in
cor, vt traueret eum Iudas Simonis Ifcario«
thes, feiens, quod omnia dedit ei Pater in
manus, quia a Deo exiuit, et ad eum vadit,
furgit a ecena, er. ponit veftimenta fua : et
cum aeeepiflet linteum, praecinxit fe. Dein»
de mißt aquam in peluim, et cepit huare pe-
des difcipulorum , et extergere linteo , quo
erat prscinet-us.
Venit ergo ad Simonem Petrum. Et
dixit ei Petrus : Domine, tu mihi lauas pe-
des ? Rsfpondit Ihefus, et dixit ei : Quod
ego facio, tu nefeis modo, feies autem poftea.
Dicit ei Petrus : Non lauabis mihi pedeg
in seternura. Refpondit ei Ihefus: Sinon
lauero te, non habebis partem mecum. Di-
cit ei Simon Petrus : Domine, non tantum
pedes meos, fed et manus et caput. Dicit
ei Ihefus : Qui lotus eft, non indiget, nifi
vt pedes lauet, fed eft mundus totus : Et
vos mundi eftis, fed non omnes. Sciebat
enim, quisnam effet, qui traderet eum ; pro-
pterea dixit : hon eftis mundi omnes.
Poftquam ergo Jauit pedes eorum , acce-
pit veftimenta fua. Et cum reeubuiftet ite-
rum , dixit eis : Scitis , quid fecerim vobis.
dum. Qui fpernit me, et non aeeipit ver- : Vos vocatis me magifter et Dominus, etbe-
ba mea, habet, qui iudicet eum : fermo, ne dieitis; fum etenim. Si ergo ego laui
quem locutus fum.ille iudicabir eum in no- * pedes veftros dominus et magifter , et voi
uiffimo die * quia ego ex me ipfo non fum ; debetis alter alrerius lauare pedes. Exem-
locurus. fed qui mifit me, Pater, ipfe mihi | plum enim dedi vobis, vt quemadmodutn
mandarum decHt, quid ch'eam et quid Ioquar. I ego feci vobis, ita et vos faciatis. Amen,
Et fcio, quod mandarum eius vira asternaeft :[ amen, dico vobis, non eftferuusmaiordo-
jnino
m
EVANGELIVM 10ANNIS. C A P. XIII. XIV.
883
mino fuo, heque apoftolus maior eft eo, quij
mißt illum.
Sihsec fcitis, beatieritis, ü feceritis ea.
Non de omnibus nobis [vobis] dico: Ego
fcio, quos elegerim. Sed vt implearur fcri-
ptura : *Qui manducat mecum panem, le-
uauk contra me calcaneum fuum. A mo-
do dico vobis: Priusquam nat, vt cum fa-
£ium fuerit, credatis, quiaegofum. Amen,
amen, dico vobis : fQuiaccipit, fiquerami-
fero, meaccipit; qui autem me accipit, acci-
pit eum, qui me mißt.
* Pf. 40, 10. \ Mutth. io7 40. Luc. iot 16.
Cum haec dixiffet Ihefus , turbatus eft
fpiritu, et teftatuseft etdixit: Amen, amen,
dico vobis, vnus ex vobis tradetme. Afpi-
.ciebant ergo ad inuicem difcipuli, haefitan-
tes, de quo diceret. Erat autem recumbens
vnus ex difcipuli« eius in finu Ihefu, quem
diligebat Ihefus. Innuit ergo huicSimsnPe
trus, et dixitei: Ollis eft, dequodixit? Ita
que cum recubuiflet illefuprapettus Ihefu.
dicit ei: Domine, quis eft? Refpondit Ihe-
fus : Ille eft, cuiego inrintlum panem por-
rexero. Et cum intinxiffet panem , dedir
_ Iudae Simonis ifcarioths. Et poft buccel-
lam introiuit ineumfatanas.
Et dicit ei Ihefus : Quod facis, fac citius.
Hoc autem nemo fciuit difcumbentium , ad
quid dixerit ei, Quidam enim putabant
(quia loculos habebat Iudas ) , quod dixiffet
ei Ihefus : eme ea , quae opus funt nobis ad
diemfeftum, aut egenis vt aliquid daret.
Cum ergo accepiffet ille buecellam , exiuit
continuo ; erat autem nox. Cum ergo ex
iiffet, dixit Ihefus: Nunc clarificatus eftfi-j
lius hominis, et Deus clarificatus eftineo.l
Si Deus clarificatus eft in eo, et Deus clarifl-
cabit eum in femet ipfo, et continuo clarihVa-
bit eum.
Filioli, adhuc modicum vobiscum fum.
Qusretisme, et,ficutdixiludsis, quo ego
vado , non poteftis venire. Et vobis dico
modo : Mandatum nouum do vobis , vt di-
ligatis inuicem, ficut dilexi vos, vt et vot
diligatis inuicem. In hoc cognofcentomnes,
quod difcipuli mei eftis, fi dile£lionem ha-
bueritis ad inuicem. Dicit ei Simon Petrus :
Domine, quo vadis? Refpondit Ihefus: Quo
ego vado, non potes memodofequi,feque-
ris autem poftea. Dicit ei Petrus : Quare
non poffum te fequi modo ? Animam meam
proteponam. Refpondir ei Ihefus : Ani-
mam tuam pro me pones? Amen, amen,
dico tibi: *Non cantabit gallus, donec ter
me neges.
* Mattk. 26,34. Marc. 14,30, Luc. 22,34.
CAPITVLVM XIV.
U t ait difcipuhs fuis : Non turbetur cor
■■"-^ veftrum : creditis in Deum, et in me
credite. In domo Patris mei multas man-
fiones funt. Si quo minus, dixiffem vobis,
quod vado ad parandum vobis locum. Et
fi abiero et praeparauero vobis locum , he-
rum veniam , et accipiam vos ad me ipfuai,
vt vbi fum ego, et vosfitis. Et quo ego va-
do, fcitis, et viam fcitis.
Dicit ei Thomas: Domine, nefcimus,
quo vadis , et quomodo poffumus viam fci-
re. Dicit ei Ihefus : Ego fum via , verita*
et vita : nemo venitadPatrem, nifi per me.
Si cognouiffetis me , et Patrem meum vti-
que cognouiffetis. Et modo cognofcitis
eum, et enim vidiftis.
Dicit eiPhilippus: Domine, oftende no-
bis Patrem, et lurhcit nobis. Dicit ei Ihe-
fus: Tan to tempore vobiscum fum, et non
cognouiftisme? Philippe, quividetme, vi-
dit Patrem : Quomodo tu dicis , oftende no-
bis Patrem ? Non credis , quod ego in Pa-
tre, er Pater in me eft? Verba, quae ego lo-
quor vobis , a me ipfo non loquor : Pater
autem in memanens.ipfeiacitopexa. Non
LH 2 «"«-
889
EVANGELIVM IOANNlS. CAP. XIV. XV.
890
eredkis, quod ego in Patre, et Pater in me eft ?
Alioquinprcpteropera ipfacredke.
Amen, amen, dico vobis: Qui credit in
me, opera, qua? ego facio et ipfe faeiet, et
maiora his faeiet, quia ego ad Patrem vado.
Et quodeunqne petieritis in nomine meo,
hoc faciam , vt glorifieetur Pater in Filio.
Si quid petieritis me in nomine meo , hoc
faciam,
Si diligitis me, mandatameaferuate; et
ego rogabo Patrem , et aliu m paracletum da-
bit vobis , vt maneat vobiscum in seternum ;
fpirkum veritatis , quem mundus non poteft
accipere, quia non videt eum, nee nouit eum,
vos autem cognofeetis eum, quia apud vos
manebit , et in vobis eriu Non relinquam
vosorphanos, veniam ad vos.
Adhuc modicum, et mundusiammenon
videt, vos autem videbitisme, quia ego viuo,
et vos viuetis. In illo die vos cognofeetis,
quod ego Tum in Patre meo, et vos in me, et
ego in vobis.
Qui habet mandata mea, etferuatea, alle
eft:, qui diligitme*. qui autem diligitme, di-
ligetur a Patre meo , et ego diligam eum, et
manifeftabo ei me ipfum. Dich ei Iudas,
non iüe Ifcariothes : Domine , quid fa£him
eft, quod manifeftaturus es nobis te ipfum,
et non mundo ? Refpondit Ihefus , et dixit
ei : Si quis diligit me, fermonem meum fer-
u^bit, et Pater meusdiliget eum, et ad eum
veniemus, etmanfionemapudeumfaciemus.
Qui non diligitme, fermones mens non fer-
uat: et fermonem, [fermo] quem audiftis,
non eftmeus, fedeius, quimifit me, Patris.
Harc locuTus fum vobis, apud vos ma-
nens. Paracletus autem, Spiritus fan&us,
quem mittet Pater in nomine meo, illevos
docebit omnia , et fuggeret vobis omnia
qujeeunque dixi vobis.
Pacem relinquo vobis, parem meam do
vobis; non quomodo mundus dat, ego do
vobis. Non turbetur cor veftrum, neque
formidet. Audiftis, quod ego dixi vobis,
vado, et venio ad vos. Si diligeretis me,gau-
! deretisvtique, quia dixi: Vado ad Patrem;
quiapatermaiorme eft.
Et nunc dixi vobis, priusquam fiat, vt,
cum fa&um fuerit, credatis. lam non mul-
ta loquor vobiscum ; venit enim prineeps
mundi huius , et in me non habet quiequam.
Sed vt cognofeat mundus , quia diligo Pa-
trem, et ficut mandatum dedit mihi Pater,
fic facio. Surgite ! eamus hinc.
CAPITVLVM XV.
go fum vitis vera, et Pater meus agri-
cola eft. Omnem palmitem in me, non
ferentem fru£tum, toliit eum; et omnem,
qui fert fruclum, purgat eum, vt fr u&us plus
afferat. lam vos mundi eftis propter fer-
monem, quem locutus fum vobis. Manete
in me , et ego in vobis.
Sicut palmes non poteft ferre fruftum a
femet ipfo, nifimanferitinvite; fieneevos,
nifi in me manferitis.
Ego fum vitis , vos palmites. Qui ma-
net in me, et ego in eo , hie fert fru&um
multum ; quia fine me nihil poteftisfacere.
Si quis in me non manferit, mittkur foras,
ficut palmes, etarefeit, etcolligunt eum, et
in ignem mittunt, et ardet/ Si manferitis
in me, et verba mea in vobis manferint,
quodeunque volueritis, petetis, et fiet vobis.
In hoc clarificatus eft Pater meus, vt fru-
ftum plurimum afferatis, et efficiamini mei
difeipuli.
Sicut dilexit me Pater , et ego dilexi vos,
manete in dileftione mea. Sipraeceptamea -
feruaueritis, manebitis in dile£Hone mea,
ficut et ego praeeepra Patris meiferuaui, et
raaneo in eiusdile&ione. Haeclocutus fum
vobis, vt gaudium meum in vobis maneat,
et gaudium veftrum impleatur. Hoc eft
pras-
S91
EVANGELIVM IOANNIS. C AP. XV. XVI.
8^2
pra?ceptum meum , vtdiligatis inuicem, ficut
dilexi vos* Maiorem hac dilecrione nemo
habet, quam vt animam fuam ponat quis
pro amkis fuis: Vos amici mei eftis , fifece-
ritis, quae ego praecipio vobis. Iam non di-
cam vos feruos, quiaferuusnefcit, quidfa-
ciat dominus eius : Vos autem dixi amjcos,
quia omnia, quaecunque audiui a Patre meo,
notafeci vobis.
Non vos me elegiftis , fed ego elegi vos,
et pofui vos, vteatis, etfructmnafFeratis, et
fruöusveftermaneat, vtquodcunquepetie-
ri tis Patrem in nomine meo, det vo bis .
Haec mando vobis, vt diligatis inuicem.
Si mundus vos odir , fcito/re , quod me prio-
rem vobis odiohabuit. SidemundofuifTe
tis,mundus, quod fuum erat, diligeret. Quia
vero de mundo non eftis, fed ego elegi vos
de mundo , propterea odit vos mundus.
Mementote fermonis mei, quem ego dixi
vobis: Non eft feruus maior domino fuo;
fimeperfecutifunt, et vos perfequentur; fi
fermonem meum feruauerunt, et veftrum
feruabunt.
Sed haee omnia facient vobis propterno-
jnen meum, quia nefciunt eum, quimemi-
fit. Si non veniflem, et locutus fuifTem eis,
peccatum non haberent : nunc autem excufa-
tionem non habent de peccato fuo. Qui
me odit, et patrem meum odit, Si opera
non feciiTem in eis, quae nemo alius fecit,
peccatum non haberent ; nunc autem et vi-
derunt, et oderüntme et Patrem meum; fed
vt jmpleatur jfermo , qui in lege eorum fcri-
ptus eft : quia odio habuerunt me gratis.
Gum autem venerit paracletüs, quem ego
mittam a Patre, Spiritum veritatis, qui a
Patre procedit; illeteftimoniumperhibebit
deme, etvosteftimoniumperfiibebitis, quia
ab initio mecum eftis.
CAPITVLVM XVI.
XTcec locutus fum vobis, vt non fcandali-
■*- ■* lemini. Absque fynagogis facient vos ;
fed veniet hora, vtomnis, quiinterficitvos,
arbitretur, obfequium fe praeftare Deo. Et
haec facient vobis, quia non nouerunt Pa-
trem neque me. .Sed haec locutus fum vobis,
vt, cum venerit hora, eorum reminifcamini,
quod ego dixerim vobis. Ha?c autem vo-
bis ab initio non dixi, quiavobiscumeram.
Et nunc vado ad eum 7 qui mißt me, et
nemo ex vobis interrogat me : Quo vadis?
Sed quia haec locutus fum vobis , triftitia im-
pleuit corveftrum.Sed ego veritatem dico vo-
bis : Expedit vobis,vt ego vadam. Sienimnon
abiero,paracletus non veniet ad vos ; fi autem
abiero, mittam eum ad vos. Et cum venerit il-
le, arguet mundum de peccato,et de iuftit ia,et
de iudicio. De peccato quidem , quod non
crediderunt in me; de iuftitiavero, quia ad
Patrem vado, et iam non videbitis me; de
iudicio autem, quod princeps huius mundi
iudicatus eft.
Adhuc multahabeo vobis dicere , fed non
poteftis portare modo. Cum autem vene-
rit ille, Spiritus veritatis, docebit vos omnem
veritatem. Nonenimloqueturafemetipfo^
fed qusecunque audiet, loquetur, et quae
Ventura funt, annunciabit vobis. Ille me
clarificabit, quia de meo accipiet, et annun-
ciabit vobis. Omnia , quaecunque habet
Pater, mea funt. Propterea dixi: quod de
meo accipiet, et annunciabit vobis.
Modicum , et iam non videtis me , et ite-
rum modicum, et videbitis me; quia vado
ad Patrem. Dixerunt ergo ex difcipulis
eius ad inuicem : Quid eft hoc, quod dick
riobis: Modicum, et non videtis me, etite-
rum modicum, et videbitis me, quia vado
ad Patrem? Dicebant ergo, quid eft hoc
quod dicit nobis, modicum? Nefcimus, quid
LH 3 k>-
893
EVANGELIVM IOANNIS. CA?. XVI. XVII.
894
loquitur. Cognouit autem Ihefus , quod
volebant eum interrogare , et dixit eis : De
hoc quaeritis inter vos , quod dixi : Modi-
cum, et non videtis me, et iterum modicum,
et videbitis me. Amen, amen, dico vobis,
quod plorabitis et flebitis vos,mundus autem
gaudebit : vos autem contriftabimini , fed
triftitia veftra vertetur in gaudium.
Mulier cum park, triftitiam habet, quia
venit hora eius: cum autem pepereritpue-
rum , iam non merrrinit anguftiae , propter
gaudium, quia natus eft homo inmundum.
Et vos igitur nunc quidem triftitiam habe-
tis ; iterum autem videbo vos, et gaudebit cor
veftrum , et gaudium veftrum nemo tollet
a vobis ; et illo die me non interrogabitis
quicquam. Amen, amen, dico vobis: Si
quid petieritis Patrem in nomine meo, dabit
vobis. Vsque modo non petiftis quicquam
in nomine meo. Petite, et accipietis, vt
gaudium veftrum fitplenum.
Hsec in prouerbiis locutus fum vobis;
Venit hora , cum iam non in prouerbiis lo~
quar vobis, fed palam dePatremeoannun-
ciabo vobis. In illo die in nomine meo pe-
tetis. Et non dico vobis , quod ego rogabo
Patrem de vobis : Ipfe enimPater amat vos,
quia vos me amaftis , et credidiftis , quod a
Deo exiui. Exiui a Patre , et veni in mun-
dum ; iterum relinquo mundum , et vado ad
Patrem. Dicunteidifcipulieius:
Ecce, nunc palam loqueris, et prouerbium
nullum dicis •» nunc fcimus , quod fcis
omnia, et non opus eft tibi, vtquis teinter-
roget ; in hoc credimus , quod a Deo exifti.
Refpondit eis Ihefus % Modo creditis ; ecce,
venit hora, et iam venit, vt difpergamini,
vnusquisque in propria , et mefolumrelin-
quatis. Etnonfumfolus, quia Pater mecum
eft. Haeclocutus fum vobis, vt in me pacem
habeatis; in mundo preflurarnhabetis, fed
confidite, ego vici mundum.
CAPITVLVM XVII.
TTaec locutus eft Ihefus, etfubleuatisocu-
-*-A lisinccclum, dixit: Pater, venit hora,
clariflca filium tuum, vt filius tuus clarifi-
cet te. Sicut dedifti ei poteftatem omnis car-
nis, vt omne , quod dedifti ei, det eis vitam
aeternam. Hoc eft autem vita sterna , vt
cognofcant te folumDeum verum, et quem
mififtijlhefum Chriftum. Ego te clarificaui -
fuperterram, opusxonfummaui , quod de-
difti mihi, vt facerem. Et nunc clariflca
me, tu Pater, apud temetipfum, claritate,
quam habui, priusquam mundus fieretapud
te. Manifeftaui nomen tuum hominibus,
quos dedifti mihi de mundo. Tui erant , et
mihi eos dedifti, etfermonemmeumferua-
uerunt. Nunc cognouerunt, quod omnia,
qu3e dedifti mihi, abs te funt. Quia ver-
ba, quae dedifti mihi, dedi eis, et ipfi accepe-
runt, et cognouerunt vere, quod a te exiui,
et crediderunt, quodtumemififti
Ego pro eis rogo; non pro mundo rogo,
fed pro his, quos dedifti mihi, quia tui funt.
Et mea omnia tua funt, et tua meafunt ; et
clarificatus fum in eis. Et iam non fum in
mundo, et hi in mundo funt, et ego ad te ve-
nio.
Pater fan£fce, ferua eos in nomine tuo.
quos dedifti mihi, vtfintvnumficutetnos.
Cum efiem cum eis in mundo , ego ferua-
bam eos in nomine tuo. Quos dedifti mihi,
cuftodiui,et nemo ex eis periit, nifi filius per-
ditionis, vt fcripturaimpleatun
Nunc autem ad te venio, et hascloquor
in mundo , vt habeant gaudium meum im*
pletum in fentetipfis. Ego dedi eisfermo*
nem tuum ; et mundus eos odio habuit, quia
non funt de mundo, ficut et ego non furo de
mundo. Non rogo , vt tollas eos de mun-
do, fed vt ferues eos a malo. De mundo
non funt, ficut et ego non fum de mundo.
San&ifica eos in veritate tua , fermo tuus
veri-
8<tf
ETANGELIVM I0ANN1S. CAP. XVII. XVIII.
896
veritas eft. Sicut tu rae mififti in mundum, I abierunt retrorfum, et ceciderunt in terram,
ita ego miß eos in mundum. Et pro eis Iterum autem interrogauit eos: Quemquae-
ego fan&ifico me ipfum , vt fint et ipfi fan
öificati in veritate.
Non pro eis autem rogo tantum , fed et
pro eis, qui crediturifuntper verbum eorum
in me; vt omnes vnum fint, ficut Pater in
me, et ego in te, et vt ipfi in nobis vnum fint ;
Vt credat mundus, quod tu me mififti. Et
ego claritatem, quam dedifti mihi, dedieis,
vt fint vnum, ficut nos vnum fumus. Ego
in eis, et tu in me; vt fint confummati in
Vnum: et vt cognofcat mundus, quod tu
me mififti, etdilexiftieos, ficut et medile-
xifti.
Pater, quos dedifti mihi, volo, vt vbi
fum ego, et illifint mecum, vt videant cla-
ritatem meam, quam dedifti mihi, quia di-
lexifti me ante conftitutionemmundi. Pa-
ter iufte, mundus te non cognouit; ego au-
tem te cognoui , et hi cognouerunt, quod
tu me mififti. Et notum feci eis nomen
tuum , et notum faciam , vt dile&io , qua
dilexifti me, in eisfir, etegoinipfis.
CAPITVLVM XVIII.
TJaec cum dixiflfet Ihefus, egrefluseftcum
■*■-*■ difcipulis fuis * trans torrentem Ce-
dron, vbi erat hortus; in quem introiuk
ipfe et difcipuli eius. Sciebat autem et Iu-
das, qui tradebateum, locum, quiafiequen
ter Ihefus conuenerat illuc cum difcipulis
fuis. Iudas ergo , cum accepiflet cohortem,
etapontificibus et Pharifaeis miniftros, ve-
nit illuc cum laternis, et facibus , et armis.
Ihefus itaque fciens omnia, quae Ventura
erant fuper eum, proceßit, et dixit eis : Quem
quaeritis ? Refponderunt ei : Ihefum Na
larenum. Dicit eis Ihefus: Ego fum.
*Matth. 26,36. Marcs 14,32. Luc £22, 3g.
Stabat autem et Iudas, qui tradebat eum,
cum ipfis. Vt ergo dixit Ihefus : Ego fum \ J ipfis. Ecce,hi feiunt,qus dixerim ego Ha?e
autem
ritis ? Uli autem dixerunt ; Ihefum Naxa-
renum. Refpondit Ihefus : Dixi vobis ,
quod ego fum ; fi ergo me quaeritis , finite
hos abire. Vt impleretur fermo, quem dixit :
Quia quos dedifti mihi , non perdidi ex eis
quenquam.
Simon ergo Petrus habens gladium , edu-
xit eum , et percufiit pontificis feruum , et
abfcidir auriculam eius dexteram ; erat autem
nomen feruo Malchus. Dixit ergo Ihefus
Petro : Mitte gladium tuum in vaginam;
Calicem, quem dedit mihi Pater, non vis vt
bibamillum? Cohors autem , et tribunus,
et miniftri Iudasorum , comprehenderunt
Ihefum , et ligauerunt eum , et adduxerunt
eum ad Hannam primum : erat enim focer
Caipha?, qui erat pontifexanniillius. Erat
autem Caiphas,quiconfilium dederatludaeis,
quod expedit, vnum hominem mori pro po-
pulo.
Sequebatur autem Ihefum Simon Petrus
et alius difcipulus. Difcipulus autem ille
erat notus Pontifici, etintroiuit cumlhefu
in atrium pontificis. Petrus autem ftabat ad
oftium fons. Exiuit ergo difcipulus alius,
qui erat notus pontifici , et dixit oftiarise, et
introduxit Petrum. Dixit ergo Petro an-
cilla oftiaria : Nunquid et tu ex difcipulis es
hominis iftius? Dicit ille: Non fum. Sta-
bant autem ferui et miniftri ad prunas, quia
frigus erat, et calefaciebant fe. Erat autem
cum eis et Petrus, ftans, etcalefaciensfe.
Pontifex ergo interrogauit ihefum de di-
fcipulis fuis et do£fcrina eius. Refpondit ei
Ihefus : Ego palam locutus fum mundo, ego
femper docui infynagogaerintemplo, quo
omnes ludaei conueniunt, et in occulto locu-
tus fum nihil, Quidme interrogas? Inter-
ogaeos, qui audierunt, quid locutus fum
897
EVANGELIVM I0ANNJS. GAP. XVIII. XIX.
898
autem cum dixifTet , vnus afliftens miniftro-
rumdeditalapamlhefu, dicens: Sicrefpon-
des pontifici? Refpondit ei Ihefus: Simale
locutus fum, teftimoniumperhibedemalo}
fi autem bene quidmecoedis? Etmifiteum
Hannas ligatum ad Caipham potificem.
Erat autem Simon Petrus ltans , et cale-
faciens fe. Dixerunt ergo ei: Nunquidet
tu ex difcipuliseiuses? Negauitille, etdi-
xit : Non fum. Dicit vnus ex feruis ponti-
ficis, cognatuseius, cuius abfcidit Petrus au-
riculam : Nonne ego te vidi in horto cum
illo? Iterum ergo negauit Petrus, etftatim
gallus cantauit.
Adducunt ergo Ihefum a Caipha * in
praetorium. Erat autem mane, etipfinon
introierunt in praetorium, vtnon contami-
nareniur , fed vt manducarent Pafcha. Exi-
uit ergo Pilatus ad eos foras , et dixit : Quam
accufationem adfertis aduerfus hominem
hunc? Refponderunt,et dixerunt ei: Sinon
eflet hie malefatlor, non tibi tradidiflemus
eum. Dixit ergo eis Pilatus: Accipiteeum
vos, et feeundum legem veftram iudicate
eum. Dixerunt ergo ei Iudaei: Nobisnon
licet interfkere quenquam. Vt fermolhe-
fuimpleretur, quem dixit, fignificans, qua
morre eflet morimrus.
*Matth. 27, 2. Marciifj 1. Luc. 23, zu
Introiuit ergo iterum in praetorium Pila-
tus, et vocauit Ihefum, et dixit ei : Tu es rex
ludaeorum? Refponditlhefus: Atemetipfo
hoc dicis, an alii tibi dixerunt de me? Re-
fpondit Pilatus : Nunquid ego ludaeus fum ? '
Gens tua et pontifices tradiderunt te mihi.
Quid feeifti ? Refpondit Ihefus; Regnum
meumnoneftdehoemundo; fl ex hoc mun-
do eflet regnum meum, miniftrimeivtique
decertarent, vt non tradererludaeis; nunc
autem regnum meum non efthinc. Dixit
itaque ei Pilatus: Ergo rex es tu? Refpon-
dit Ihefus : Tu dicis, quia rex fum ego : Ego
in hoc natus fum, et ad hoc veni in mundum,
vt teftimonium perhibeam veritati. Omnis,
qui eft ex veritate, audit vocem meam. Di-
xit ei Pilatus ; Quid eft veritas ?
Et cum haec dixifiet , iterum exiuit ad
Iudaeos, et dixit eis: Ego nullam ineoinue-
niocaufam. Efl autem confuetudo, vtvnura
dimittam vobis in Pafcha; Vultis ergo, di-
mittam vobis regem ludaeorum? Clamaue-
runt rurfum omnes, dicentes : Non hünc,
fed Barrabam. Erat autem Barrabas latro.
CAPITVLVM XIX.
nHuncergoapprehendit * Pilatus Ihefum,
•*■ et flagellauit. Et milites ple&entes
coronam defpinis, impofuerunteapiti eius,
et vefte purpurea circumdederunteum. Et
veniebant ad eum, et dlcebant: Aue, rex
ludaeorum ! et dabanteialapas. Exiuit er-
go iteram Pilatus foras, et dicit eis: Ecce,
äddueö vobis eum foras, vteognofeatis, quia
nullam inuenio ineo cau'fam. Exiuit ergo
Ihefus , portans coronam fpineam , et pur--
pureum veftimentum; et dicit eis: Ecce,
homo ! Cum ergo vidiflent eum pontifices
etminiftri, clamabant dicentes : Cruci%e,
crueifige eum! Dicit eis Pilatus: Accipite
eum vos, etcrueifigite; ego enim f non jn-
ueaio in eo caufam. Refponderunt ei ludaei :
Nos legem habemus, ** et feeundum legem
debet mori, quia filium Dei fe fecit.
* Matth.i^^ 26. Marciif, iy:
f Matth 27 , 2j. Marä zj-, 14. ^^Leu.23 ij.16.
Cum ergo audiflet Pilatus hunc fermo-
nem , magis timuit. Etingreflus eft praeto-
rium iterum, et dicit ad Ihefum : Vnde es
tu? Ihefus autem refponfum non dedit ei.
Dixit ergo ei Pilatus: Mihi non loqueris?
Nefcis quia poteftatem habeo, crueifigendi
te, et poteftatem habeo, dimittendi te ? Re-
fpondit Ihefus : Non haberes poteftatem ad-
uerfum me vllam , nifi tibi datum eifet defu-
per.
899
EVANGELIVM 10ANNIS» CAP. XIX.
90O
per; propterea, qui me tradidit tibi, maius
peccatum habet. Et ex eoquaerebat Pilatus
dimittere eum. Iudaei autem clamabant, di-
centes: Sihuncdimittis, non es amicus Cae-
faris; omnis enim, qui fe regem facit, con-
tradicit Caefari.
Pilatus autem, cum audiflet hos fermo-
nes, adduxit foras Ihefum, etfeditprotribu-
naliinloco, quidiciturlithoftrotos, hebrai
ce autem gabbatha (erat autem Parafceuejfcipulusinfua.
tem. Et milites quidem haec feeerunt»
*Pf.2t) [22.] 29.
Stabant autem iuxta crucem Ihefu, mater
eius, et foror matris eius, Maria Cleophe,
et Maria Magdalene. Cum vidifTet .ergo
Ihefus matrem, et difcipulum ftanrem, quem
diligebat, dixit matri fuae: Malier, ecce,
filiustuus. Deinde dieit difcipulo : Ecce,
mater tua. Et ex illa hora accepit eam di-
Pafchae, hora quafi fexta), et dicit Iudaeis
Ecce, rex vefter! Uli autem clamabant: Tol-
le, tolle, crucifige eum. Dixit eis Pilatus :
Regem veftrum crücifigam ? Refponderunt
pontifices : Non habemus regem , nifi Caefa-
rem. Tunc ergo tradidit eis illum , vt cru-
cifigeretur.
Sufceperunt autem Ihefum, eteduxerunt
eum. Et baiulans crucem fuam, exiuit in
eum, qui dicitur Caluariae, locüm, hebraice Iudaeiergo, quoniam Parafceue erat, vt
autem Golgotha, vbicrucifixerunteum, et
cum eo alios duos hincetinde, medium au-
Poftea fciens Ihefus, quod iam omnia
confummata effent , vt confummaretur
fcriptura, dixit: Sitio ! Vas autem erat po-
fitum aceto plenum. Uli ergo fpon-
giam, plenam aceto, hyfTopo circumpo-
nentes, obtulerunt ori eius. Cum ergo
aecepifTet Ihefus acetum , dixit : Confum-
matum eft. Et inclinato capite , tradidit
lpiritum.
non remanerent in cruce corpora fabbatho,
(erat * enim magnus dies ille faJbbathi ) ro-
tem Ihefum. _Scripfit autem et titulum Pi- gauerunt Pilatum , vt frangerentur eorum
latus, et pofuit fuper crucem. Erat autem
fcriptum: IheßisNazarenus^ rex Iudaeorum.
Hunc ergo titulum multi Iudaeorum lege-
runt , quia prope ciuitatera erat locus , vbi
cruciflxus eft Ihefus , et erat fcriptum he-
braice, graece et latine. Dicebant ergo Pila-
to pontifices Iudaeorum : Nolifcribere, rex
Iudaeorum, fed quia ipfe dixit : rex fum Iu-
daeorum. Refpondit Pilatus: quodfcripfi,
fcripfi.
Milites ergo, cum GrucifmfTent Ihefum,
acceperunt veftimenta eius , et fecerunt qua-
tuor partes , vnicuique militi partem , et
tunicam. Erat autem tunica inconfutilis,
defuper contexta per totum. Dixerunt er-
go ad inuicem : Non fcindamus eam , fed
fortiamur de illo , cuius fit. Vt fcriptura
impleretur, dicens : * Partiti funt veftimenta
S.L.P*rsXLV.
crura., et tollerentur. Veneruntergomili-
tes, et primi quidem fregerunt crura , etalte-
rius, qui cruciflxus eft cum eo. Ad Ihefum
autem cum veniflent, vt viderunt eum iam
mortuum, non fregerunt eius crura, fed vnus
militumlancea latus eius fodit, et continuo
exiuit fanguis et aqua. * Deut. i6,i.fqq.
Et qui vidit, teftimonium perhibuit , et
verum eft teftimonium eius. Et ille feit, quia
vera dicit, vt et voscredatis. Fa£la funt enim
haec, vt fcriptura impleretur : * Os non com-
minuetis ex eo. Et iterum alia fcriptura di-
eit: fV idebunt, in quem transfixerunt.
* Exodi 12, 46. f Zach. 12, 10.
Poft haec autem rogauit Pilatum Iofeph ab
Arimathia, eo, quod effet difeipulus Ihefu,
oecultus autem, proptermetum Iudaeorum,
vt tolleret corpus Ihefu \ et permifit Pilatus.
mea fibi, et in veftem meam miferunt fcr- Venit autem et Nicodemus, qui venerat ad
/> t -n vrvr * * w tl
Mmm
Ihe-
9-öx-
EVANGELIVM IOANNIS. CAP. XIX. XX.
902'
Ihefum no&e primum , ferens mixturam [ eis : Quiatulerunt Dominum meum, et ne-
myrrhae et aloes, quafi lrbras centum. Ac- j fcio, vbi pofuerunt eum. Haec cum dixiffet,
ceperunt ergo corpus Ihefu, et ligauerunt
id linteis cum aromaübus, ficut moseft Iu-
daeis fepelire. Erat autem in loco,, vbi cru-
cifixus eft, hortus, et in horto monumentum
nouum , in quo nondum quisquam pofitus
fuerat. Ibi ergo propterParafceuenludceo-
rum, quiaiuxta erat monumentum, pofue-
runt Ihefum.
CAPITVLVM XX.
"T/'na autem fabbathi Maria Magdalene ve-
r nitmane, cum adhuc tenebrae effent,
ad monumentum, et vidit lapidem fublatum
a monumento. Cucurrit ergo et venit ad Si-
monem Petrum , et ad alium difcipulum,
quem amabat Ihefus, et dicit illis : Tulerunt
Dominum de monumento, etnefcimus, vbi
pofuerunt eum. Exiit ergo Petrus, et ille
alius difcipulus, et venerum ad monumen-
tum. Currebant autem duo fimul , et ille
alius difcipulus praecucurrit citius Petro, et
venit primus ad monumentum. Et cum fein
clinaflet, vidit pofitalinteamina, non tarnen
introiuit. Venit ergo Simon Petrus, fequens
cum, et introiuit in monumentum, et videt
Jinteamina pofita, et fudarium, quod fuerat
fuper caput eius, non cum linteaminibiss
pofitüm , fed feparatim inuolutum in vno
loco. Tunc ergo introiuit et ille difcipulus,
qui venerat prior ad monumentum, et vidit,
et credidit. Nondum enim feiebant feriptu-
ram, quod oportuerit eum a mortuis refur-
gere. Abierunt ergo rurfus difeipuli ad fe-
rne dp fos.
Maria autem ftabat ad monumentum fo-
ris,plorans. Dumergofleret,inclinauitfe,et
profpexit in monumentum ; et vidit duos an-
gelos inalbisfedentes, vnumadeaput, alte-
conuerfa eft retrorfum, et videt Ihefum ftan
tem, et nojn feiebat, quod Ihefus effet. Di-
cit ei Ihefus: Mulier, quid ploras? Quem
quseris? lila exiflimaris, quod hortulanus
effet, dixit fei: Domlne, fi tu fuftuliftieum,
dicito mihi, vbi pofuiiti eum, et ego eum toi-,
lam? Dixit ei Ihefus : Maria! Conuerfa illa,
dixit ei : Rabboni ! quod dicitur magifter.
Dicit ei Ilie^üs: Noli metangere, nondum
enim afrendi ad Patrem meum; vade autem
ad fratres meos, et die eis; Afcendo ad Pa-
trem meumketPatrem veftrum,Deum meum,
et Deum veftrum. Venit MariaMagdalene,
annuncians difeipulis , quod vidiffet Domi-
num, et haec dixiffet iibi.
Cum ergo fero effet die illo vna fabbatho-
rum, et fores effent claufae,vbi erant difeipuli
congregati,propter metumludaeorum, venit
Ihefus , et ftetit in medio, et dicit eis: Pax
robisj Et cum hoc dixiffet,oftendit eis manus
[ et ] latus fuum. Gauifi funt ergo difeipu-
li , vifo Domino. Dixit ergo eis iterum :
Pax vobis! ficutmrfitme Pater, etegomitto
vos. Haec cum dixiffet, infufflauit, et dicit
eis : Accipite Spiritum fan£tum ! quorum
remiferitis peccata, remittuntureis, et quo-
rum retinueritis, retentafunt.
Thomas autem, vnus de duodeeim, qui
dicitur didymus, non erat cum eis , quando
venit Ihefus. Dixerunt ergo ei alii difeipuli :
Vidimus Dominum. Ille autem dixit eis :
Nifi videro in manibus ejus fixuram clauo-
rum, et mittam digitummeum in locum cla-
uorum,et mittam manum meam in latus eius,
non credam. Et polt dies o£fco iterum erant
difeipuli eius intus, et Thomas cum eis. Ve-
nit Ihefus ianuis claufis, et ftetit in medio , et
dixit eis: Pax vobis! Dein de dicit Thomae:
rum ad pedes, vbi pofitum erat corpus Ihefu. Infer digitum tuum huc, et vide manus meas,
Et dieunt eiüli : Mulier, quid ploras ? Dicit] et affer manum tuam, et mitte in latus meum,
et
9°3
EVANGELIVM IOANNIS. CAP. XX. XXI.
904
et noliefteincredulus, fedfidelis. Refpon-
dit Thomas, et dixit: Dominus meus,, et
Deus meus* Dixit ei Ihefus : Quia vidifti
me, credidifti: Beati, qui non viderunt, et
crediderunt. Multa quidem et alia figna fe-
cit Ihefus in eonfpe£tu difcipulorum fuo-
rüra, qua? non funt fcripta in hoc libro : Haec
autem fcripta funt, vt credatis, quia Ihefus
eft Chriftus, Filius Dei, et vt credentes vitam
habeatis in nomine eius.
CAPITVLVM XXL
Ooftea manifeftauit fe iterum Ihefus ad
-*• mareTyberiadis. Manifeftauit autem
fic: Erantfimil Simon Petrus, et Thomas,
,mridiciturdidymus, etNathanael, qui erat
inChana Galiläa?, et filiiZebedaei, etaliidi-
cipuli eius duo. Dicit eis Simon Petrus : Va-
do pifcari. Dicuntei: Venimus etnoste-
cum. Et exierunt et afcenderunt in nauim,
et hacnoäe nihil prenderunt. Mane autem
iam fa£lo, ftetit Ihefus in littore ; non tarnen
cognoueruntdifcipuli, quod Ihefus eft. Di-
ck ergo eis Ihefus : Pueri, nunquidpulmen-
tariumhabetis?Refponderuntei:Non. Di-
cit eis: Mittite in dexteram nauigii rete, et
inuenietis. Miferunt ergo , et iam non va-
lebant illud extrahere prse multitudine pi-
fcium. Dicit ergo difcip'ulus ille, quem di-
ligebat Ihefus, Petro : Dominus eft.
SimonPetrus^umaudiffe^quodDominus
eft,tunicafuccinxitfe, (erat enim nudus,) et
Biifit fe in mare. Alii autem difcipuli naui-
gio venerum ; non enim longe erant a terra,
fedquaficubitisducentis, trahentes rete pi-
fcium. Vt ergo defcenderunt in terram, vi-
derunt prunas pofitas, etpifcemfuperpofi-
tum, et panem. Dicit eis ihefus : AfFerte de
pifcibus, quos prendiftis nunc. Afcendit
Simon Petrus, et traxitrete in terram,plenum
magnis pifcibus centum quinquagintatribus
Et cum tot eflent , non eft fciflum rete. Di
cit eis Ihefus : Venite; prandete ! Et nemo au
debat discumbentium interrogare eum: tu
quis es ? fcientes, quod Dominus eft. Et ve-
nu: Ihefus, et accipit panem, etdateis, etpi«
fcem fimiliter. Hoc iam tertio manifeftatus
eft Ihefus difcipulis fuis , cum furrexiflet t
mortuis.
Cum ergo prandiffent , dicit Simoni Petr#
Ihefus : Simonlohannajdiligismepius^uam
hi ? Dicit ei : Etiam,Domine ; tu fcis,quia amo
te. Dicit ei .-Pafceagnosmeos. Dicit ei ite-
rum: Simon Iohanna, diligisme? Aitilli;
Etiam, Domine, tu fcis, quia amo te. Dicit ei
iterum: Pafceagnosmeos. Dicit ei tertio:
Simon Iohanna, amas me? Contriftatus eft
Petrus, quod dixit ei tertio : amas me ; et dicit
ei : Domine, tu omnia nofti, tu fcis, quod amo
te. Dicit ei : Pafceouesmeas. Amen, amen,
dico tibi : cum effes iunior, cingebas te,et ara-
bulabas, vbi volebas ; cum autem fenueris,
extendes manus tuas, et alius te cinget , et du-
cet, quo tu non vis. Hoc autem dixit figni-
ficans, qua morte clarificaturus eftet Deum.
Et cum hoc dixiflet, dicit ei : Sequere me.
Conuerfus Petrus, vidit illum difcipulum,
quemdiligebatlhefus, fequentem, quietre-
cubuit in cccna fuper pe£tus eius, et dixit:
Domine, quis eft, qui tradette? Huncergo
cum vidiffet Petrus, dicit Ihefu : Domine,hic
autem quid? Dicit ei Ihefus : Si eum volo ma-
nere, donec veniam, quid ad te ? tu me feque«
re. Exiit ergo fermo inter fratres '. Quia di=
fcipulus ille non moritur. Et non dixit ei
Ihefus : non moritur ; fed : fi eum volo mane-
re, donec veniam, quid ad te ? Hie eft difeipu-
lusille, quiteftimoniumperhibetde his, et
icripfit haec ; et feimus, quod verum eft tefti-
moniumeius.
Sunt autem et alia multa, qua» fecit Ihefus,
qua? fi feribantur per fingula , nee ipfum ar-
bitrör mundum capere pofle eos, qui
feribendi forent, libros.
F X N I S.
Mmma PRAE-
Sos
FRAEFATIO D. MARTINI LVTHERI
906
PRAEFATIO
IN EPISTOLAM PAVLI AD ROMANOS.
Cum epiftola haec Pauli ad Romanos
vnica totius fcriptura? fitmethodus,
et abfolutiffima epitome Noui Te-
ftamenti,feu Euangelii, quod ipfa certe vel
fola breuiter et puriflime tradit, dignam fa-
ne exiftimo , quse non modo ab omnibus
Chriftianis imbibatur a teneris, edifcaturque
ad verbum ; fed et qua? affidua et perpetua
meditatione, ceu fuminata e>tconco£l:a,haud
aliter atque probe digeftus cibus, in intima
animi vifcera traiiciatur. Tarn diues autem
haec epiftola eft fpiritualium opum thefau-
rus , et ceu opulentiffimum quoddam copiae
cornu, vt millies perlegenti, femper oecur-
rat nouum aliquid, adeo, vt ha?cle£ti© longe
omnium vtilinima , quod in eruditione re-
rum facrarum, cognitione Chrifti, difcenda
natura fidei,omnium fpiritualium affeöuum,
vicognofcenda,altius prouehat, fubinde tibi
inter manus crefcat, femperque maior, iu-
cuhdior, pretiofior, opulenrior feipfa fiat.
Proinde videbar mihi operae pretium factu-
rus, fimeam quoque qualemeunque operam
(pro modo doni,quod accepi aDeo) ineam
conferrem,et hac breui praefatiuncula, quo
in pofterum inoffenfius et planius poflet le-
gi accognofci,viam ineamfternerem. Prse-
fertim, cum fcirem eam, quam folam Elen-
chon et vnicam methodum efleoportuit,fic
ineptis quorundam commentariis et vanis
argutiis obfcuratam, vt eius fcopum, qui ta-
rnen firnpliciflimus eft, itidem a multis fe-
culis pauci feriptoi es viderint»
Primum natura vocabulorum , et tropi
Apoftoli nobis dijigenter fcrutandi et co-
gnofcendi funt. Ante omnia, quid fibi Pau-
lus his, et id genus vocabulis, velit : Lex,
Peccatum, Gratia, Fides, Iuftitia, Caro, Spiri-
tus. Alias quantumuis legas diligenter, ope-
randi omnem luferis.. Vocabulum legis hie
non" eft aeeipiendum iuxta morem philofo-
phorum aut rationis, vt fit do£trina praeci-
piens,quid faciendum, omittendumue fit.
Humanae enim leges imp.lentur externis ope-
ribus, etiamfi inuito' corde fiant. Deus ve-
ro, cum fit Cardiognoftes, iudicat feeundum
internos motus cordis : proinde et lex Dei
requirit cor et affe£ius, neque impletur ex-
ternis operibus, nifi hilari corde et toto af- ,
fe£hi fiant ; adeo, vt nihil tarn vehementer
arguatj atque opera illa fpeciofa et fimulata,
id eft, hypoerifin, mendaciurn, et dolum il-
lum cordis. Hinc propheta Pfalmo CXV, u.
dick: Omnis homo mendax. Quare et natu-
ra non poteft implere legem ; omnes-enim
homines natura propenfi funt ad malum,
oderuntque legem. Vbicunque autem non
eft hilaris et propenfa voluntas erga Deum
et legem, ibi eft peccatum et ira Dei, quan-
tumuis operum externorum per talem hy-
poerifim facias.
Ex his nunc infert Paulus Cap, IL Omnes
Iudaeos , quantumuis externis operibus ü~
mulent legem, peccatores efie, Non enim
auditores legis (inquir,) iufti funt apud
Deum , fed faftores legis iufti habebuntur.
Quo vult, neminem operibus externispoffe
implere legem. Dicit- enim ad eos v. 22 :
Tu dicis , non adulterandum , et adulterium
committis. Hoc ipfo, quod iudicas alterum,
teipfum condemnas; eadem enim facis tu,
qua? iudicas , ac fi dicat : Tu quidem fpe-
ciofa quadam hypoerifi in externis operibus
legis,
907
IT* EPISTOLAM Sf PAVLI AD ROMANOS,
90b
legis ambulas, et alios iudicas, qui non fic
. ambulant. Alios quidem doces , et vides
feftucam in oculo proximi , trabem autem
in oculo tuo non vides. Quanquam enim
metu pccnae aut amore tui legem externis
operibus fimules, tarnen haec omnia animo
inuito, corde difficili , absque amore et affe-
£hi erga legem et Deum facis ; mallesque
legem et legislatorem non effe, tuasque cu-
piditates fic non cohaereri. Proinde licet
fa&is fimules legem , re ipfa tarnen legem
odifli, et auerfaris. Sic loquitur Apoftolus:
Quid eft, inquit, tua iußitia ? Si alios docens,
nonfurari, reipfa in corde furtum ajpiras, af-
feBu loauddubiein opus erupturo^nifi pcenam
metueres ? Nam vt plerumque externum
opus, etiamfi aliquando diffimuletur, tandem
erumpere et fequi folet in eiusmodi hypo-
critis. Quare et dicit v. 21. : Qui alium do-
ees, te ipfum non doces ? hoc eft : Ipfemet
ignoras, quid doces ; quandoquidem quid
lex fibi velit, et quomodo non nifi afFe£tu
impleatur, ipfemet non fatis tenes. Tan-
tum autem abeft , vt lex externis operibus
impleatur, aut iuftificet, vt etiam peccatum
augeat, qtuemadmodum dicit Cap.V. Quare,
tpuo penitius legem intelligis, eo minus amas
legem , quod adeo multis tuis affeBibus , hoc
eft, natura pugnantia, exigat etpoftulet?
Proinde dicit Cap.VII,i4. Lex fpiritualis
eft. Ac fi dicat : Si lex effet carnalis aut
moralis do£trina tantum , operibus externis
impleretur. Nam cum fpiritualis fit, id
tft, requirens afFe&um et fpiritum, nemo im-
plet eam,nifi hilari corde, et ardore'quoxlam
mentis et toto affe&u, ea, quae lex mandat,
faciat. Talern vero nouum etardentemac
hilarem cordis afFeäum, non ex tuis vllis vi-
ribus aut meritis, fed fola operatione et affla-
tu fpiritusconfequere» Hie enim foluscor
jiouat, et hominem fpiritualem facit, vt fic
fpiritualis amet legem fpiritualem , iamque
non ex metu aut amore commodi,fed hilari
et voluntario corde impleat, et quodam im-
petu feratur^ad liberaliter et fponte facien-
da ea , quae funt legis. Sic intelligendum
eft : Lex eft fpiritualis , id eft , lex non im«
pletur,nifi fpiritu,et corde per fpiritum no-
uatö. Vbi ergo ille fpiritus et renouatio
cordis per fpiritum non eft , ibi manet il-
la moleftia, et odium illud legis,(quse per fefe
iufta, fanfta eft, et bona,) tantum abeft, vt
lex impleatur. ,
Affuefce igiturphrafi huic, et chara&eri
Apoftoli. Longe enim aliud eft , facere
opus legis, et legem implere. Nam opus
legis eft, quando fine gratia, fine fpiritu, be-
ne ineipimus operari, et legem implere ex
viribus noftris, feu liberi arbitrii, Nam cum
ibi fernher maneat in corde feruilis quidam
metus, et acerbiffimum odium legis, talia ope-
ra haud dubie peccata funt, et flagitia con-
tra legem > et Deo non placent. Sic loqui-
tur apoftolus Cap.III, 20. Ex operibus legis
non iußificabitur omnis caro in confpeBu eins.
Hie ergo licet agnofeere, quam fophiftse et
fcholaftici doüores toto ccclo errarint, quam
impia et blasphema docuerint, quando afle-
ruerunt , operibus pofle nos praeparari
ad gratiam : qui enim praeparem me
ad gratiam opere,quod corde difficili et af-
feclu repugnante fit ? Quinam gratum fit
opus hoc Deo, quod non fponte, fed cum
magna moleftia cordis, magnoque legis odio
facio ? .
Legem autem implere, eft facere ea, qu;E
lex mandat , corde hilari et erefto et alacri,
id eft, fponte et vitro Deo viuere, et bene
operari, etiamfi nulla effet lex. Talis vero
alacritas, hilaritas etpropenfa voluntas ac
ardens affe£us non contingit cordibus, nifi
per fpiritum viuificatorem , et viuum eius
impulfum,ac agitationem in corde» ficut
cap, V, dicit : Spiritus vero donatur per fo-
Mmm 3 Id®
^09
FRAEFATIO D.MARTINI LVTHERI
910
Um ß dem in Ibefum Chriflum -, quemadmo- 1 Quemadmodum ergo folafidesiuftificat,fo-
dum initio dixit apoftolus : Fides eft per
auditum Euangelii feu verbi Dei, per quod
prsedicatur Chriftus pro nobis mortuus, fe-
pultus et fufcitatus a mortuis, vt cap. III.
IV. et X. dick. Tota igitur iuftificatio ex
Deo eft, fides et fpiritus ex Deo funt, et non
ex nobis.
Hinc et folafidesiuftin*cat,folaque legem
implet. Fides enim per meriturn Chrifti
impetrat Spiritum fanäum. Hie Spiritus
cor nouat, exhilarat,et excitat,et inflammat,
vt fponte faciat ea, quae valt lex. Ac tum
demum ex fide,fic in corde efficaciter agen-
te et viuente, fponte fluunt opera vere bo-
na. Hoc vult Cap.III. Nam cum ibi da-
mnafiet prorfus opera legis, et potuiflet vi-
deri legem , per fidei do&rinam deftru£hi-
rus,et aboliturus,peroccupationem, oeeur-
rit ; Legem, inquit, non deftruim.us, fed fta-
bilimus. Id eft, docemus , quomodo lex
eredendo, feu per fidem, vere impleatur,
Reftat, vt quid vocabulo P^^f/accipien-
dum fit, videamus. Peccatumin feripturis
non folum fignificat opus externum, fed to-
tam illam vim , et natiuam energiam, incre-
dulitatem , feu cognatam prauitatem, qua ex
veteri Adam impellimur et rapimur adpec-
candum, nempe cor ipfumprauum, ettotam
rationem, cum omnibus et optimis et fum-
mis viribus fuis, quibus nihil aliud poffu-
mus, quam peccare ; fic, vt tum facere pec-
catum dicamur, quando hac energia, ceu im-
petu quodam, toti ferimur et impellimur ad
malum. Neque vllum peccatum externum
fit, nifi primum hac natiua vi totus homo,
totoque afFe&u, ceu rotetur , et transuerfus
auferatur ad peccandum. Hanc prauita-
tem cordis et propenfionem natiuam, hoc
Vitium et hanc incredulitatem , ceu fontem
et caput omnium peccatorum, refpicit feri
laque impetrat et affert Spiritum, et vim fa-,
ciendae legis ; et faciendi opera vere bona»
fic et fola incredulitasfacit peccatum, etexci-
tat feu accendit carnem ad peccandum,et ope-
ra mala} quemadmodum Adae et Eua conti'
git in paradifo , GeneC III.
Quare Ghriftus in Euangelio folam in-
credulitatem peccatum vocar,Ioh.XVI,9:Spi-
ritus, inquit, mundum-arguet de peccaro,
quia non credideruntin me4 Quamobrem
opera vere bona, veluti boni fru&üs, non
poflunt aliunde profieifeij nifi ex arbore bo-
na, veluti boni fru&us, non poflunt aliunde
profieifei, nifi ex arbore bona, id eft, ex fide
in corde agente et operante. Mala non
poflunt aliunde profieifei, nifi ex arbore ma~
la, id eft, incredulitate in corde. . Proinde et
haec prauitas et inoredulitas in corde, paflim
in feripturis caput ferpemis et antiqui dra-
conis vocatur , quod per fernen illud mulie-
ris benedi£ium, nempe Chriftum, contcrea-
dum fit.
Ceterum, haec duo vocabula, gratia etdo-
numy fic differunt ; Gratia eft fauor, mife-
ricordia gratuita, beneuolentia Dei erga nos :
Donum eft ipfe Spiritus fanftus , quem in
eorum corda erTundit, quorum eft miferrus-,
et quibus fauet, quemadmodum hoc cap.V.
apparet , vbi diftinguit. a gratia donum,
Tametfi nunc non contingat nobis ple-
nitudo doni aut fpiritus in hac vita, femper
manentibus in nobis reliquiis peccati , qua?
pugnant contra fpiritum, quemadmodum
cap. VII, 14. dicit, et Gal. V, 17, et Genef. III,
ij. Etiam pugnam futuram inter fernen mu-
lieris et fernen ferpentis. Tarnen hoc efÄ-
cit in nobis gratia, vt quod reliquum eft pec-
cati, non imputetur, et pro plene iuftis re-
putemur coram Deo, Neque gratia et fa-
uor Dei fic imperfe&us nobis contingit,
ptura et Deus, quando de peccato loquitur« quemadmodum de dono diximus, fed pleno
fauü'
9!l
IN EPISTOLAM! S. PAVLI AD ROMANOS,
912
fauore.plenaque beneuolen'tia compleäitur ] horum nunc hae prEcclarae voces funt : Ce-
nos Deus propter Chriftum, mediatorem do,inquiunt, fi fola fides iuftificat; en! au-
noftrum, et arrhabonem et primitias fpiritus. /diui Euangelium, teneo hiftoriam de Chri
Quanrumuisigiturfubindeglifcantetmicent
in nobis reliquiae peccati, tarnen iufti nihilo
fecius fumus coramDeo, etpeccatum non im-
putatur, propter fidem carni affiduo rurfus
relu&antem.
Sic ergo nunc intelligis cap. VII. vbiapo-
ftolus,tametfi Spirituiuftificatus,adhuc pec-
catorem fe agnofcit,cum tarnen jcap, VIII, 1.
dicat : Nihil igitur nunc damnationif efi iis,
qui funt in CbrifloJhefu. Quicunque igi
tur per fidem et Chriftum iuftificamur,pec-
catores fumus et iufti. Peccatore3 quidem
propter imperfe&am mortificationem car-
nis,et quia in hac vita manentibus, in nobis
reliquiis peccati npn confequimur plenitü-
dinem fpiritus ; iufli, quia primitias et ar-
rhabonem fpiritus per fidem habemus , et
propter Chriftum et fidem Deus nobis pa-
terne fauens, quod reliquum eft in carne pec-
cati, non imputat, neque iudicat, donec per
mortem prorfus peccatum frangatur, etabo-
leatur, i.
Nunc Azfide videamus. Fides non eft
frigida quaedam opinio,aut vagahumaniani-
mi cogitatio,quam quis fibi, audiens Euan-
gelii hiftoriam , poffet ipfe fic coraminifci.,
et ftulte fingere. Quidam enim, cum mul
ta audiunt praedieari de fide, videntque, fe
poffe multa de fide, de Chrifto difierere, et
tarnen ex ea cognitione aut cogitatione, aut
etiam diligentimeditationejnonprotinus fe
fto, en! cr'edo. Sed quia hoc frigidum eft
commentum , et humana cogitatio, quae cor
nihil nouat, nihil afficit, nulla etiam noua vi-
ta, nulla opera fidei fequuntur.
Vera fides autem eft opus Dei in nobis,
quo renafcimur et renouamur ex Deo et,
SpirituDei, Ioh.I. Quo vetus Adam occi-
ditur, nosque toti transformari per omnia,
vt Apoftolus inquit, Chrifto nouae creaturae
efficimur per fidem, vbi vita et gubernatio
cordis fit Spiritus fan£tus. Tarn efficax au-
tem, viua, fpirans et potensenergia in corde
eft fides , vt non poflit otiofa etTe , et non
erumpere in opera, Neque is, qui fidem
habet, moratur, an bona opera praecepta fint,
an fecus ; fed etiam fi nulla eflet lex, viuo hoc
impulfu agitante, et trudente in corde, fpon-
te fertur ad operandum , neque ceffat vn-
quam vere pia vereque chriftiana operari,
Qui vero ex tali viuo affe&u cordis non fa-
cit fua bona opera, is in incredulitate eft to-
tus, et alienus a fide, quemadmodum pleri-
que multa de fide et operibus difputant, et
in fcholi's decantant, non intelligentes, quid
loquantur, neque de quibus affiument.
Fides ergo eft fiducia conftans mifericor-
diae DEI erga nos, in corde viuens, et effica-
citer agens, qua proiicimus nos toti in
Detim , et permittimus nos Deo, qua certo
freti, non dubitemus millles mortem opp€-
tere. Et hsec tarn animofa fiducia miferi-
accendi ad opera, aut fequi opera bona, eo j cordiae Dei cor exhilarat, erigit et excitat,
deueniuntimpii erroris,vtnegent, fola fidel rapitque dulciflimis quibusdam affeüibus
nos iuftificari, fed fimul requiri opera. Et erga Deum, animatque fic cor illud creden-
illi quidem,cum audiunt euangelium, fingunt! tis,vt Deo fretus nonrefbrmidet,fedfolum
libi quandam opinionem,animoque verfanti opponere omnibus creaturis ; hoc ergo pe-
frigidas quäsdam cogitationes de Chrifto ,! öus heroicum, hos ingenteis animos indit
tum putantes illud fui animi fomnium , et j cordi Dei fpiritus, qui datur per fidem, At-
feas cogitationes inanes,efle fidem. Atciuejque hinc confequimur d tum et hac viua
„euer-
913
PRAEFA1I0 D. MARTINI LVTHERI
914
energia in corde impellimur ad bonum.Hanc j
hilarem propenfionem confequimur , vt
fponte et vitro ardentes , et promptiflimi
iimus, facere, tolerare et pati omnia, inob-
fequiumtam cleraentisPatrisetDei, quiper
Chriftum tanta opulentia gratice nos ditauit,
et tantis opibus ceu adobruit. Fieri nequit,
vt haec efficacia et vita üdei in vllo fit, quin
affiduo operetur, quin Deo fruftificet. Haud
fecus atque impofEbile eft, rogum aut py-
ram accendi, quae non luceat. Proindeibi
aduigila, nevanisanimituicantibus, etftul-
tis cogitationibus, aut Sophiftarum ineptiis
credas; nihil enim cordis neque cerebriha-
bent Sophiftae, animaliaventrisfünt, folum
ad folennes illas fcholarum epulas nata. Ora
tu Deum , qui iuflit verbo e tenebris lucem
fplendefcere, vt ille illucefcatin corde tuo,
et fidem in te creet , alias nunquam credes,
etiamfi mille annis talibuscogitaiionibus fin-
gendis, fidei acquifitae aut aequirendae ftu-
deas.
Hsec fides nunc eft vera iufiitia, quam
apoftolus vocat Deiiuflitiam, id eft > quae
valet et fubfiftit coram Deo , quia donum
merom Dei eft , atque haec totum hominem
transformat et nouat, ettalemfacit, vtred-
dat iuxta vulgatam illam iuftitiae definitio-
nem, vnicuiqte, quod fuum eft+ Nam cum
per eam fidem iuftificemur , et imbuamur
amore legis Dei, tum fane fic magnifacien-
tes Deum et legem , gloriam , qu« debetur
Deo, ei tribuimus. Deinde, cum per ean-
dem fidem credimus , gratis reconciliatos
Deo, per Chriftum, quinoftrsevbiquefaluti
feruiuit , tum et viciffim feruimus proximo,
ac fic iterüm reddimus vnicuique,quod fuum
eft. Hanc cordis iuftitiam nullis conatibus
liberi arbitrii, nullis noftris viribus autme-
ritis confequi poterimus. Nam quemad-
modum viuam illam energiam, nempe fidem
cordi indere nemo poteft , riifi folus Deus ;
ita etmalitiam, feuincredulitatem illam cor^
dis, nemo a fedepellere poteft, nifipergra-
tiam et Spiritum Dei ; tantumabeft, vtab
vllo peccato ex noftris viribus hberari quea-
müs. Quantumuis igitur fpeciofum fucum
prseferant opera, tarnen quicquid non ex fide
eft, hypocrifis et peccatum eft.
Quod praeterea ad has voces Caroi Spiri-
tus, quae crebro inciduntinhacepiftola, at-
tinet : Non tantum carnem vocabis , more
vulgi, defiderialibidinis ; neque fpiritum vo-
cabis ea folum , quse fic in illis internis cordis
receffibus geruntur. Carnem enim vocat
apoftolus, ficut et Chriftus Ioannis III, 6:
Quicquid tx carne natum eß, hoc eft, totum
hominem , corpus et animam , totam ratio-
nem cum fummis et optimis fuis viribus. Eo
quod haec Omnia nihil, quam carnem fapiant,
nihil quam carnaliaquaerant. Carnem igi-
tur vocabis, quicquid fine Spiritu Dei,
etiamdeDeo, fide, de rebus fpiritualibusco-
gitamus aut loquimur. Carnem vocabis
omnia opera, quantumuis bona, quantum-
uis in fpeciem fan£ta , quae fine gratia et agi-
tatione Spiritus Dei in corde fiunt. Id quod
fatis patet ad Gal. V, 20. vbi inter fru£tus
carnis haerefes feu fe£tas numerat. Et ad
Romanos VIII, 3. dicit , Legem infirmari
per carnem. Non autem de libidine dunta-
xat, fed tota malitia et prauifate, breuiter,
incredulitate , quae occulriffimum etpraeci-
puum peccatum eft, hocaccipidebet.
E contra fpiritum vocabis, resfpirituales,
etiam externa opera, qua; ab nomine fpiri-
tuali, feu ex corde Spiritu fanfto innouato,
proficifcuntur. Spiritus erat lotio pedum,
quam Chriftus exhibebat difcipulis, quan-
tumuis opus externum j Spiritus erat pifca-
tio Petri , ad'quam rediit iam Spiritu iuftifi-
catus. Caro igitur eft, quicquid homQfacit,
quaerens carnalia : Spiritus eft, quicquid in-
tus aut foris fit , quo hpfflo fidem et charita-
tem
9*5
IN EPISTOLAM S. fAVLI AD ROMANOS.
9l6
et iudieant j fe fanftos et puros habent 5 cum
fint pleni malitia et dolo1, et omnifpurcitia,
vt Matth. XXIII. Atque hi funt, qui fan&o»
fe fimulantes , bonitatem Dei reuera con-
temnunt, et iuxta duritiam cordis fui iram
in die iraj thefaurifant. Paulus ergo, vt ve-
rus euangelifta , primum legem prsedicans,
omnes ex aequo fub peecato concludit, omni-
busque iramDei denunciat. Tantum igitur
abeft , vt hi , qui ex naturae viribus aut liberi
arbitrii bene operantur, quicquam fint cras-
fis illis peccatoribus meliores , vt etiam ob-
ftinatos etpccnitentiaenefcios, apoftolus eos
vocet.
Tertio capite, oftenditvtrosque,tumlu-
daeos,tum etiam gentes,ex aequo effepeccato-
res coram Deo 5 in hoc tarnen Iudaeos non
nihil praecellere gentes , quod illorum fint
promiffiones , et commiffa fint Iuda?is elo-
quia Dei. Et licet quidam ex eis non credi-
derint,hoc tarnen et veritatemDei non feciffe
inanem aut irritam, et eo addücit locum PfaU
mi : Quemadmodum fcriptum eß , inquit,
Vt iußificeris infermonibus tuis , et vincasy
cum indicaris, Deinde rurfus redit ad cau-
fam, etoftendit, omnes ex aequo peccatores
effe j et neminem ex operibus legis iuftificari,
fed per legem folum effe cognitionempecca-
ti. Poflremo docet veram viam iuftitise et
falutis. 0w»?f, inquit, peccauerunt, et de-
ßituuntur gloria Dei , iußificantur autent
gratis per illius gratiam>per redemptionem,
cpufi eß in Chriflo Ihefu, quempropojuit Dens
reconciliatoretnper fidem> interueniente ipfius
fanguine etc. Et paulo ante : Nunc vero,
inquit, iuftitia, Dei manifeftatur comprobata
teftimonio legis ac prophetarum. Iuftitia
vero Dei per fldemlhefu Chrifti, in omnes
et fuper omnes , qui credunt. Si lex per fi-
dem ftabilitur , quantumuis operaetgloria-
tio in operibus legis per fidem excludatur.
Cum igitur per fuperiora tria capita do-
Nnn cuc«
tem exercens, quaerit fpiritualia, - Nifi in
eum modum accipias haec vocabula , neque
epiftolam hanc Pauli, neque vllos alios li-
bros diuinae fcripturae intelliges. Proinde
fiue Hieronymus fit, fiueAuguftinus, fiue
Ambrofius, fiue Origenes, breuiter, qui-
cunque tandem fint fcriptores, qui has vo-
ces aliter vfurpant, nihil te moueat autori-
tas hominum, fed tanquam peftem fuge
omnes« Nunc ad epiftolam fpfam accin-
gamur.
Cum igitur euangeliftae officium fit, pri-
mum praedicare legem , et oftendere, omnes
homines citra gratiamet fidem inChriftum
effe filios iraer effe peccatores, nihilquepoffe,
quam peccare; vt agnofcentes fuam mife-
riam , fuasque aerumnat" , humiliatietcontri-
ti fitiant gratiam, Apoftolus quoqüe I. capite
primum obiurgat incredulitatem et peccata
ifla crafliora , qua? palam fcelera manifefta
erant , vt erant idolatria , et id genus craffa
peccata gentium, hodieque funt eorum, qui
finegratia et fine Spiritu, ignariDei, incce-
i citate viuunt. Palam fit , inquit [c.i, ig:]
Per euangelitlm ira Dei de coelo , aduerjus
omnem impietatem et iniußitiam bominum,
qui Verität em in iniufiitia detinent. Nam
quanquam Deum effe, ex creaturis homo
cognofcat, tarnen finegratia natura tarn ma-
la et praua eft , vt non glorificet, ne^ue gra-
tiasagat, fed occcccata, femperpeioribusde-
dat fefe, donec idolatriam et omnia fcelera
non modo paret ipfa, fed etiam faueat aliis,
et confentiat facientibus.
Capite fecundo, latiusoftendit, peccato-
res effe etiam fanäulos illos , hypocritas
fpeciofos, cuiu3modi erant ludaei, hodieque
iunt omnes iuftitiarii operum, qulfuis vi-
ribus conanfur implere legem , foris bona
opera faciunt, intus tarnen moleftiam illam
cordis alentes, legem oderunt ; atque hi, vt
folent veri hypocritae,, alios facile damnant
S.LPmXIV.
917
PRAEFATiO D. MARTINI LVTHERI
9U
cuerit, omnes homines effepeecatores ; ad
haec oftenderit, folam fidem inChriftum viam
«fle iuilitiae, et modum iuftificationis ; mox
in capite quarto refpondet quibusdam obie-
öionibus. Vt plerumque autem , quando
docetur Chriftus feu fides, ideft, opera no-
flra nihil efle , fola fide nos iuftificari ; pro-
tinus quidam iuftitiarii obiieiunt : Cedo , fi
fola fides iuftificat , ergo a bonis operibus
prorfus cefland'um,ergo bona opera omitten-
da funt.
Proponit ergo exemplum Abrahse. Quid
igitur, inquit, dicemus, inuenifle Abraham,
patrem noftrum fecundum carnem ? Id eft,
an profus nihil meruit fuis operibus ? Con-
cludit autem, Abraham per folam fidem, fine
vllis operibus efle iuftificatum , adeo Vt
etiam antequam circumcideretur , fcriprura
commemoret, fidem fibi reputatam efle ad
iuftitiam , Genef. XV, 6. Si ergo opus cir-
cumfionis , quod Deus ei praeceperat, pretio-
iumque opus obedientise erat, nihil profuit
Abrahae ad iuftitiam ; tum certo certius
*ft, nullum etiam aliud opusquidquampro-
«teffe- ad iuftitiam. Sed quemadmodum
Abrahae circumcifio externum fignum fuit,
iignaculnm iuftitiae fidei ; fic bona opera, fo-
lum externa, figna funt, non quae hominem
iuftificant, fed quae hominem intus coram
Deo iuftificatura, et fidem in corde viuentem
«tagentem, ceu figna quaedam et fru&us,
j>robanr.
Per hoc apoftolus , tanquam exemplo
grauiflimo, fuam do&rinam ex fcripturis de
Üde cap. III. traditam confirmat et adftruit,
et praeterea adducit eo fimul teftimonium
tjauid, Pfalm ill. (^uiitemalferit, homi
nem per imputationem iuftitia?, plane fine
operibus, iuftificari?quanquam iam per fidem
ftiftincatos opera., vtdi&umeft, fequantur.
Deinde ampfificat et dilatat exemplum con-
tra onmia aliä operakgis, etinfer%Iudaeos
non ideo protinus veros efle haeredes Abra-
hae ; quodgenus duxerint a circumeifo Abra-
ham, aut quod legem aeeeperint, nifivefti-
giis ingrediantur fidei , et credentes in Chri-
ftum imitentur fidem Abraham. Prsefertim
cum Abraham ante legem , tum Mofi , tum
etiam circumeifionis , per folam fidem iufti-
ficatusfit, et patermultarum gentium, ideft,
omnium credentium, vocatus ; poftremo
fic concludit : Cum lex non poflit dare illam
vim in corde, qua impleatur fponteethila-
riter, manente in corde fremitu naturaein-
dignantis, legem fibi efle latam, et manente
illo odio contra legem et legislatorem Deum,
non poflunt opera legis placere Deo , imo
cum profieifeantur ex corde, aduerfanti le-
gem et Deum , nihil quam peccata funt,
femperque concitant indignationem Dei.
Proinde fola fides benedißionemetgratiam
Abrahae promiflam impetrat. Non enim
feripta funt propter Abraham tantum, fed
etiam propter nos , vt in fine capitis dicit>
vt nobis quoque fides imputetur ad iufti-
tiam.
Capite quinto traöat de operibus et fru-
ctibus fidei, vt funt: Pax, gaudium confei-
entiae, mutua charitas inter Deum et nos,
vtilis et animofa fiducia, et fortis perfeue-
rantia in tribulatlonibus. Nam hi protinu«
fru£tus fequuntur , vbieunque «ft in corde
fides. Eminentiftima enim illa opulentiae
gratia Dei, exhibita nobis in Chrifto , quem
dedit pro nobis in mortem, cum adhuc in-
firmi eflemus, adeoque hoftesDei, (modo
per fidem in corde fit cognita, ) non poteft ac-
cendere nos , et fortes animofosque reddere,
vt libentiflime, alacriter et ardenter faciamus
omnia, quaehuicclementiflimo patri place-
re feimus. Perftat ergo fententia et fcopus
huiusepiftolae, fola fide, fine vllis operibus
iuftificari , et tarnen ideo bona opera non da-
mnari Nam opera Yere bona et frußus Uli
boni
519
IN EPISTOLAM S. PAVLl AD ROMANOS.
920
boni fidem comitantur, et vbicunque fides
eft,, nonpoteftnonoperari, quemadmodum
flamma rion poteft non lucem fpargere, De
illis ergo veris operibus, iuftitiarii illi, qui
nihil aliud crepant quam cpera, nihil pror-
fus norunt, fedipfifibifrigidaquaedamope-
rafmxerunt, quae cum ne micam quidem
habeant fidei, aliena funtprorfusab omni-
bus afFe&ibus fpiritualibus , gaudio , pace
confcientia? , fiducia illa animofa, et plane
putrisarborisputres funt fruftus.
Sub hsec facit aracenam digreflionem, et .
oftendic, vndenam tarn peccatum , quam
iuftitia, tum mors, tumvita, innospropa-
gentur; etibidnos illos comparat, Adam
et Chriftum. Sic igitur argumentatur :
ideo neceffe fuit , Chriftum mitti , qui fuam
iuftitiam noftram faceret, et in nos trans
•mitteret per nouam regenerationem in fide
et fpiritu, quemadmodum vetus [Adam]
in nos propagauit , et transmifit peccatum
per veterem illam generationem fecund um
carnem. Per hoc iterum efficaciter adftrui- .
tur , neminem fuis viribus poffe a peccato
liberare fe ipfum aut iuftificare. Neque
enim liberum aut in nobis fuit, ex vetere
Adam aut fecundum carnem nafci vel non
nafci, id quod aliis argumentis fatis darum
eft, Nam ü lex Dei, quae certe (fi quic-
quam vsquam debebat conducere ad iufti
tiam) non modo iuftiflcat, fed etiam exci-
tans tremitum naturae ftomachantis et indi-
gnantis, äuget peccatum , et c|uo magis pre-
mit , eo magis naturae in vetitum nitentis
peccatum excitat. Ergo quo penit^is lex
cognofcitur, eo plus miferiae in nobis effe
yidemus, et eo magis opus habere Chrifto.
Sexro capite tra&at fummum illud et
praecipuum opus fidei , colluftationem car-
nis et fpiritus. Semperenimcaroaduerfus
fpiritum, et fpiritus aduerfus carnem, quo
lubinde fupprimantur et occidantur in nobis
defideria carnis et reliquiae peccati , quae poft
iuftificationem in nobis manent, Et hoa
capite docet Apoftpltis , non fic nos iuftifi-
cari, et per fidem a peccato Hberari , vt pror-
fus a nobis aboleatur peccatum , fedrellquiae
peccati in nobis manent, ceterura non int-
putantur propter fidem, fubinde cum defi-
el eriis carnis collu£kntem. Proinde Inte-
rim, quodincarneviuimus, eapugnadurat
tn nobis, fatisque negotii eft iuflifica*tis, fatis-
quehabent ibiperomnem vitam, ybifudenl
fatis , vt carnem fuam doment, defideria eius
coerceant, et fpiritu fubiiciant. Et per eaira
mortificationem carnis etnouitatem vita?fpi-
ritualis exprimimus mortem et refurre£tio-
nem Chrifti, fignumque illud mprtiücatio-
nis baptifmi, qui nihil aliud, quam mortifi-
cationem hanc continuam carnis, et iuftifi-
cationem fpiritus, fignificat. Tamdiu enim
operatur in nobis baptifmus, id eft, haÄ
mortificatio, donecprorfus per mortem cor-
poris, abolito peccato in corpore , cum Chri-
fto refurgamus et regnemus,
Atque hoc , nempe vt carnem continna
mortificemus , poflimus praeftare , quia noa
fimus fub lege , fed fub gratia. Quid autern
fit, non effe fub lege , ipfe exponit- Nam
non effe fub lege , non fic mtelligendum eft,
quafi liceatiacerequiduis; fed, non effe fub
lege, eft, corda noftra fic effe nouata fpiritu
per fidem , vt vitro et fponte ea facere libeat,
quae lex vult, etiamfi nulla effet lex. Gra-
tia enim imbuit nos amore legis, proinde iu-
ftificati non habemus amplius legem contra
nos, fed confentientem nobis. Sub 1 ege au-
tern effe, eft, fine gratia operari, et non poffe
implere legem , vbi non poft non effe pecca-
catum.
Atque hsec demum eft veralibertasa lege
et peccato, de quaapoftolus vsqueadfinem
capitis differit. Eft verolibertaseiusmodi,
vt fponte ex animo libeat facere bonum, citra
' Nnna ; vUam
921
PRAEFATIO D. MARTINI LVTHERI
922
vllam exa&ionem legis. Proinde Überta3
eft fpiritualis, quaenon legem tollit, fedim-
pertit vim^tfpiritumimplendae legis, nem-
pe cor hilare , et propenfam voluntatem , et
ardorem bene operandi , quo legi ita fatis fit,
vt non habeat, quod exigat aut vrgeat. Haud
fecus atque fi creditori deberes ingentem
vim pecunise, huicdupliceminmodumpos-
ües fatisfacere. Primo, gratuita remiflione
debiti, et abolitione chirographi; fecundo,
fideiuffione alterius , in fe totum illud aes alie-
num fufcipienti , et chirographum hac fide-
iuffione pro te aboleritis. Inhuncmodum
Chriftus nos liberauit a lege , tanquamacre-
ditore. Proinde libertas illa non eft carna-
lis , cui facere liceat quiduis , fed quae ne-
gotiofa plane fit, et fponte faciatoperavere
bona j vt non opus fit vlla exaftione legis.
Capite feptimo confirmat höc fimilitudi-
ne quadam coniugum. Nam haud fecus,
atque mulier, fivireius moriatur, libera eft
a lege viri, non quidem fic libera, ne aheri
poflit nubere , imo potius e contra, nunc
primum vere libera eft, vtpoffit nubere al-
teri , quod antequam libera efTet a priore
marito non poterat. Sic et confcientia no-
ftra obnoxia legi , viuente in nobis veteri
Adam. Hie quando mortificatur perfpiri-
tum , vtrinque eft libertas, haud fecus at-
que inter coniuges, vt dixi: At confcientia
non fic eft libera, vt nihil prorfus operum
nunefaciat, fed fic, vt nunc primum adhae-
reat aheri, nempe Chrifto, et fru&ificet
Deo.
Sub haec latius explieatnaturam peccati et
legis, oftendens, legem virtutem effe etpo-
tentiam peccati. Nam vetus Adam feu na-
tura, quo magispremitur lege, quamexfuis
viribus implere nequit, eo magis fremit et
indignatur contra. Neque enim aliud po-
teft ex fefe, quam peccare. Proinde, lex eft
«i peena et mors, non quidem quod lex ma-
la fit, fed vitio natura? noftrae hoc fit , quae in-
dignatur, bonum5 quod implere nequit, afc
exigi. Haud aliter atque valitudinarius
indignatur, opera etrobur a fe requiri inte-
g'ri et fani aut robufti hominis«
Proinde hie infert Paulus, legem, quo
penitius et exa£KuS:cognofcitur, nihil aliud
in nobis operari, nifi vt peccatumoftendat
et augeat, praeterea oeeidat, et reos asternae
mortis et irae Dei agat, quemadmodum hac de
re nemo melius dißeruerit, quameuius con-
fcientia legis terrorem etquaflationemillam
fundamentorum terrae fenferit et experta
fit, et aliquando tumultuantem in corde fern-
ferit. Opus igitur eft, vi quadam efricacio-
re etpotentiore in corde, quam lex fit, ad
hoc, vt vere iuftificemur. Qui vero legem
fic non cognouerunt, hi prorfus ceccifunr,
et fiducia quadam periculofa ambulant,
putantes, operibus fe impleturos legem, non
videntes , eam imperiofe requirere totum
cor, totosque afFe£tus. Quarehi infinem
legis non yident ,, fed folum contemplantur
te&am faciem Moli , fine gratia, perpetuo in
vanis fuis opex ibus perituri.
Sub haec oftendit, quomodo caro.et fpi-
ritus invnoeteodemhomine inter fefe cer-
tent et lu£tentur ; exhibet nobis exemplum,
quantumuis fit iuftificatus, feipfum, vt mor-
tificationem hane reliquiarum peccati di-
feamus. Vocat autem vtrumque, tum fpiri«
tum, tum etiam carnem, legem quandam:
inuenio , inquit , legem in membris meis yc
pugnantem etc. Nam haud fecus atque lex
Dei vrget, impellit, et exigit a nobis fieri,
qua; vult Deus. Sic lex membrorum kv
carnis impellit contra fpiritum ad carnalia:
Contra, fpiritus aduerius carnem potenter
nititur, etagit, ac impellit ad fpiritualia;
atque ha?c lu£ta durat, quamdiu Turnus in
haccarne, in hoc potentius, in illo remis-
fius et languidius, feeundum quod fpiritus
aut
923
IN EPISTOLAM S. PAVLI AD ROMANOS.
924
aut caro in nomine eft: fortior , et tarnen
vnus idem homo eft illa caro et fpiritus, qui
fecum fic lu&antur, dum prorfus, abolito
peccato, fiat fpiritualis.
Capite VIII. folatur eos, qui fic cum
carne fua lu£tantur , et oftendit , reli-
quias peccati non pofle nobisnocere, nihil
damnationis efle iis, quifuntinChriftoIhe-
fu , qui non fecundum carnem ambulant ± etc.
Praterea latius ibi explicat naturam carnis
et fpiritus, oftendens, fpiritum contingere
et dari per folum Chriftum. Qui fpiritum
Chrifii, inquit, non habet , hie non eß eins.
Item : Qui aguntur Spiritu Dei, iifuntfilii
Dei. Nam folus Spiritus nouat corda, et
fpiritualia facit, animat^ue dulcibus afTeäi-
bus , et teftimonium reddit fpiritui noftro,
quod fimus filiiDei. Docetque, quantum-
uis in carne noftrapeccatumaeftuet et faeuiat,
fi modo afliduo per fpiritum carni relu&e-
mur, nos habere Deum Patrem et efle filios
Dei. Quandoquidem autem ad mortifican-
dum.veterem Adam et carnem nihil eft
condueibilius , quam crux et tribulatio, tum
folatur nos inillistribulationibus, aflerens,
ipfum fpiritum intercedere prenobisgemi-
tibus inenarrabilibus , totamque creaturam
mundi,ficvanitati etabufuifubie£t,am,firnul
nobiscum congemifeere et indolefcere , do-
nee aboleatur corpus hoc peccati, etreuele-
tur gloria filiorumDei. Sic videmus, haec
tria capita nihilseque vrgere , atque hoc vni-
cum etprjecipuumopusfidei, nempemorti-
ficationem veterisAdae et carnis.
Capite IX. X. et XL tra&at fententiam
praedeftinationis. Ex ea enim fola pendent
omnia , nempe qui aeeepturi funt verbum,
qui non; qui credituri, qui non ; quilibe-
randiapeccato, quiocccccandi; quidamran-
di, et iuftificandi fint. Cum igitur et m}fIio
euangelixantium et verbum fit ex Deo ; -eerte
in folius Dei manu fitum eft , vt iuflifice-
mur: Et haec certe ftabilis fententia et inv
mota pra=deftihationis necefiitas fummene-
ceflaria eft. Tarn imbecilles enim fumus,
vt ü in noftris manibus fitum eflet, pauciflimi
aut nullifaluarentur, diabolusenimomnes
vinceret. Nunc cum haec ftabilis et certiifi-
ma Dei fententia mutari nonpoflit, nee ab
vlla creatura cönuelli , tum certe fpes eft no-
bis reliqua, tandemvincendi peccati, quan-
tumuis etiam nunc in carne faeuiat.
At hie curiofuli illi habenis cohibendi
funt , qui , antequam Chriftum et virtutem
crucis difeant, abyflum illam praedeftinatio-
nis ferutantur, etnumpraedeftinatifint, nee
ne, fruftra inueftigant. Nam hi haud du-
biae in confufionem confeientiaeautdefpera-
tionem fua hac inepta curiofitate ducent,
et praeeipitabunt fe ipfos. Tu vero, in ra-
tione difeendarum facrarum rerum feque-
re feriem et ordinem hie traditum ab apo-
ftolo.
Primum difee cognirionem Chrifti , vt
agnofeas, omnes vires tuas nihil valere , nifi
adpeccandum; deinde, vt per fidem cum
carne tua affiduo lu£teris, quemadmodum
I. II. III. IV. V. VI. VII. capite doeuit. Mqx
cum ad caput Vlil. perueneris , hoc eft,
vbi crucem ettribulationemexpertusfueris,
hanc mortificationem efle falutarem et repe-
tendam, tum primum dulcefcet neceffitasi
haec praedeftinationis , tum primum fenties
in cap. VIII. X. et XI. quam plena confola-
tionis fit praedeftinatio. Nam nifi tribula-
tionem expertus fis, nifiadportasinferiali-
quando , vt in Dauide et aliis fanftis vide-
mus, duöum te fenferis, non poteris hane
praedeftinationis fententiam fine periculo et
blafphemo quodam fremitu naturae contra
Deum traflare. Neeefle eft igitur, Adam,
veterem primum efle mortificatum , fen-
fum carnis de tri tum , latentes in Chrifto
primum adolefcere , antequam meracum
Nnn 3 hoc
9*5
PRAEFATIO D. MARTINI LVTHERI
hoc bibant. Nam et hie eft fua^quaedam
pueritia, cui la£te interim opus eft, dumfo-
lido eibo afluefeat.
Capite XII. fubiieit paraenefes. Nam
hunc modum obferuare folet in omnibus
epiftolis , yt primum doceat Chriftum feu
fidem, deinde ad bona opera et affiduam
mortificationem carnis hortatur , docetque
ibi vere bona opera et verum cultum Dei,
et facit omnesChriftianosfacerdotes; iubet,
vtofferant, nonquidempeeuniam, autbo-
ues , aut hireos in lege , fed feipfos, mortifi-
cantes veterem Adam; et deinde breuiflime
tradit inftitutionem et rationem chriftia-
norummorum, quomododocendum, pree-
dicandum , regendum in ecclefia , quomodo
inferuiendum proximo, quomodoferendae
tribulationes *, breuiter, quomodo Chriftia-
num gerere fe oportet eFgaamicosetinimi-
cos , atque haec demum funt opera vere bo-
na chriftiani hominis, quae ex fide fluunt,
imo erumpunt. Fides enim otiofa non eft,
vt dixi. Opera vero iuftitiariorum, quaefine
hac viua flamma in corde fiunt, hypoerita-
rum purpuriftaeeteeruffsefunt, quibusforis
fepingunt, cum intus plenifintodio, auari-
tia,fpurcitia, etdolo.
Capite XIII. docet , obediendum efle
magiftratibus mundanis, cum omnis pote-
ftas fit a Deo. Nam licet adminiftratio ilia
gladii et politicae leges nihil faciant ad cordis
iuftitiam, tarnen, quiaconftitutaeftpoteftas
ad conferuandam pacem reipublicse/vtanim-
aduerfio fit in facinorofos et defenfio bo-
norum , tum etiam fan£fcis et iuftis , qui ea
poteftate nihil indigent, veneranda eft et
fufpicienda ; tandem omnia fummatim com-
prehendit in vna charitate. Et cum prius
propofuerit Chriftum tanquam caufam et
autorem noftrse iuftitiae , ibi altero modo
proponit tanquam exemplum , vt feilieet
ipfum imitantes , fic inferuiamus proximo,
quemadmodum Chriftus feruiuit nobis.
Capite XIV. docet, imbecilles et infir-
mos, et nonfatis*peritos libertatis, ex chari-
tate patienter tolerare, et vti libertate non
ad offendiculum , fedaderuditionemetaedi-
ficatioFiem confeientiae infirmae proximi.
Nifi enim vitetur diligenter oftendiculum
infirmorum, fequuntur difeordiae et con-
temptus euangelii , cum tarnen ^permagni
referat , euangelii dignitatem conferuari.
Prseftat igitur imbecillibus infideadtempus
cedere, dum confirmentur, quam prorfus
contemni aut fupprimi euangelium. Et eft
hoc opus prsecipuum ehriftianae charitatis ;
quo et noftro fecclo opus effet in plerisque^
qui efucarnium, etaliis modis, abutentes li-
bertate, infirmas confcientiaslaedunt, etee*
in oftio impingere faciunt , antequam co«
gnofeant libertatem Chrifti , et viam iu«
ftitiae.
Caput XV. herum Chriftum proponit
imitandum , vt eius exemplo alios quoque
quoseunque tandem infirmos toleremus, qui
peccatores, indo£ti,imperiti, aut alias ine om-
modis moribus funt. Hi enim non funt
protinuscontemnendi, fed tolerandi, donec
et ipfi meliores fiant. Nam fic et Chriftus,
vt in euangelio videmus, noftra peccata et
errata tolerauit , hodieque nos in peccatis,
erroribus , imperfe&ionetolerat, nunquam
non porrigensdextram, nunquam non fub-
leuans, mifericordia plane ineftabilü
Exo&.u. Zach. 12.
Deinde imprecatur eis augmentum fidei
et pacis," ac gaudium confeientiae, laudans
que eos et commendans Deo herum, com
mendat fimul fuum officium, gloriari feilieel
fe poffe , quod negotium traäet Dei , haec
praedicet et praedicarit per gratiam , quam
aeeeperit a Deo , vocatus etiam diuinitui
non ab yUo homine, Mox exemplo Mace
927
IN EFISTOLAM S. PAVLI AD &OMANOS.
9*%
donutn , ceu exordioli vice , aut infinuatio-
nis praemiffo , valde ciuiliter captat occafio-
nem petendo eleemofynae pro pauperibus
fanftis in Ierufalem. In fumma , mera
eharitas, mera opera fidei et fpiritus funt>
quicquid illud longe apoftol. pe£his' facit
aut loquitur. Sic in hac epiftola habes 3b-
iblutißime traditum, quicquid ad chriltia^
namvitamaut iuftificationem quoquomodo
pertinet; quid potiflimum Chriftianis di-
lcendum fit, nempe quid fit lex, euange-
lium, peccatum, grat>ia, fides , iuftitia , Chri-
ftus, Deus, bona opera, eharitas, fpes; bre-
uiter, qua in re fumma confiftat Chriftia-
nifmi , qüomodo oporteat Chriftianum fe
gerere erga proximos , fiue bonifint, fiue ma-
li,fiue imbecilles fint,fiue firmi, amici aut ini-
mici \ deindeetpoftremo erga nosmetipfos.
Hsec vere omnia apoftolus fic diligenter
communiuitferipturis, fic exemplo fui et
prophetarum. eonfirmauit , vt non poflis
quiequam amplius vel optare. Confilium
enim apoftoli fiiit in hac epiftola , ceu fum-
matim comprehendere et compendio tra-
Öare totum euangelium , et quicquid eft
do&rinse chriftianae, et methodumbreuem
parare in vniuerfam feripruram Veteris Te-
ftamenti , Mofen feilieet , et omnes prophe-
tas. Nam qui hanc epiftolam probe per-
le&am , imo concoöam , in animo habue-
rit , hie certifiimam methodum habet, et
in totum Vetus Teftamentum. Proinde,
Vt fupra monui , hiciterum exhortor, quem
admodum Mofes , Deuteron. II. vt ponatis
hsec in cordibus veftris, doceatisque filios
veftros , quo continua meditatione modis
omnibus vobisfamiliariflimafiat.
Vltimum caput comple&itur falutationes,
atque his fubiieit vere apoftolicam et valde
neceftariam admonitionem , jfeilicet vitan-
das effe tanquam peftem , tanquam extre-
mam luem fidei , doörinas et traditiones
hominum, quibus praeter euangelium et ver-
bum pfeudoapoftoli fedueunt corda fimpli-
cium. In fpiritu enim vidit apoftolus, e
Roma et e Romanis Romaniftas quosdam
(neque enim digni funt Romanorum no-
mine) exorituros, qui per impias et bla-
fphemas, fuasque bis fatanicas decretales,
et totam hanc humanarum legum traditio-
num lernam , non aliter atque per vaftum
diluuium quoddam, non modo hanc epi-
ftolam , fed et vniuerfam feripturam,
oranemque piam doctrinam fidei etfpiritus,
fubmergerent , extinguerent et perderent,
vt nihil nobis fit reliquum, nifi idolum
hoc, venter, cuius eultores cum hie, tum
etiam in Philippenfes , eos palam nominat :
Nam complures ambulant, de quibus fa?pe
dixi vobis , nunc autem et fkns dico , ini-
mici crucis Chrifti, quorum finis perditio
eft, quorum deus venter eft, et gloria in
dedecore ipforum , qui terreftria eurant,
Deus pacis conterat fatanam, etregnum
eius, fub pedibus noftris I
Amen.
EPISTOLA PAVLI AD ROMANOS.
P
CAPITVLVM I.
aulus feruus Ihefu Chrifti , vocatus
apoftolus , fegregatus in Euangelium
Dei? quod ante promiferat per pro-
phetas fuos in feripruris fanöis, de Filiofuo
Ihefu Chrifto, Domino noftro, quieftnar
tus ex femine Dauidfecundumcarnem, qui
declaraaiseft, effe Filius Dei in virture, fe-
eundum fpiritum fan&ificationis ex refur-
re-
92y
EPiSTOLA PAVLI AD ROMANOS. CAP. L
930
reftione mortuorum : "per quemaecepimusl confpiciuntur ; nempe fcmpiterna eius vir
gratiam et apoftolatum , vt obediatur fidei
in omnibus gentibus pro nomine eius , in
quibüs eftis et vos vocatilhefuChrifti*
Omnibus, qui funt Romae, chariffimis Dei,
vocatis fanäis.
Gratia vobis, etpaxaDeoPatre, etDomi-
no noftro Ihefu Chri fto !
Primum quidem gratias ago Deo meo
per Ihefum Chriftum pro omnibus vobis,
quod fides veftra annunciatur in vniuerfo
mundo. Teftis mibi eft Deus , cuiferuio
in fpiritu meo, in euangeliofiliieius, quod
fine intermiffione memoriaih veftri raeio
femperin örationibus meis, obfecrans, fi
quomodo tandem aliquando profperum iter
habeam in voluntate Dei veniendi ad vos.
Defidero enim videre vos, vt aliquid impar-
riar vobis doni fpiritualis, ad confirmandos
vos, id eft, vt fimulconfolationemcapiamus
in Vobis, peream, qua? inuiceni eft fides ve-
ftra atque mea.
Nolo autem vos ignorare, fratres, quia
faepe propofui, venire ad vos, etprobibitus
fum vsque adhuc, vt aliquem fru£fcüm ha-
beam etiam in vobis , ficut et in ceteris gen-
tibus; Gnecis ac Barbaris, fapientibus et
infipientibus, debitorfum : itaque, quantum
in meeft, promptus fum et vobis, qui Romae
eftis , euangelixare.
Non enim erubefco euangelium Chrifti,
virtus enim Dei eft in falutern omni creden-
ti, Iudseo primum et Graco. luftitia enim
Dei in eo reuelatur ex fi.de in fldem, ficut fcri-
ptum eft : luftus autem ex fide fua viuet.
Reuelatur enim ira Dei de cccio fuper
omnem impietatemetiniuftitiam hominum
eorum, qui veritatem Dei in iniuftitia deti-
nent, quia, quantum de Deo fciripoteft, ma-
nifeftum eft illis , Deus enim illis manife-
ftauit, Inuifibilia enim ipfius ex opificio
mundi, per ea , quae fa&a funt , intelie&a
tus et diuinitas , ita , vt fint inexcufabiles »
quia cum cognouifTentDeum,non ficut deum
glorifkauerunt, aut gratias egerunt, fed eua-
nuerunt in cogitationibus fuis, et obfcura-
tum eft infipiens cor eorum. Dicentes enim,
fe effe fapientes, ftulti fa£ti funt. Et immu-
taueruntgloriamineorruptibUiaDeiinfimi-
litudinem imaginis cerruptibilis hominis,
etvolucrum, et quadrupedum, etferpen-
tium.
Propter quod tradidit illos Deus rn defi-
deria cordis eorum, in immunditiam, vt
contumeliis afficiant corpora fua in ' feinet- .
ipfis. Quia commutauerunt veritatem Dei
inmendacium, et coluerunt etTeruierunt
creaturae potius , quam creatori , qui eft be-
nedi&us in fecula, amen! Propterea tradi-
dit illos Deus inpafliones ignominiae. Nam
fceminae eorum immutauerunt naturalem
vfum in eumvfum, qui eft contra naturam;
Similiter autem et mafculi , religio naturali
vfu fceminae , exarferunt in defideriis fuis in
inuicern, mafculi in mafculosturpitudinem
operantes, etmercedem, quam oportuit, er?
roris fuiinfemetipfisrecipientes.
Et ficut non probauerunt Deum habere
in notitia , tradidit illos Deus in reprobum;
fenfum, vt faciant ea, qua non conueniunt,
repletos omni iniuftitia, fornicatione , ne-
quitia , auaritia, malitia , plenos inuidia, ho-
micidiis, contentione, dolo, malignitate ; fu-
furrones, detra&ores, Dei ofores, contume-
liofos, fuperbos, ia£fcabundos, inuentores
malorum, parentibus non ©bedientes, infi-
pientes, non tenaces pa&orum , fine äffe«
£Hone, absque fccHere, fine mifericordia :
Qui, cum iuftitiam Dei cognouiffent ( quod
qui talia agunt , dignifintmorte,) nonfo-
lum ea faciunt, fed etiam confentiuntfaci-
entibus.
CAPI-
w
EPISTOLA PAVLI AD ROMANOS. CAP. IL III.
S>3*
CAPITVLVM II.
Iftropter quod inexcufabilis es, o homoj
-t omnis,qui iudicas: In quoenimalterum
iudicas, te ipfum condemnas : eadem enim
agia^ quae iudicas. Seimus enim , quoniam
iudicium Dei eft feeundum vericatem, in
omnes , qui talia agunt. Exiftimas aurem
hoc, o homo! quisvjuis iudicas eos, qui talia
agunt,et facis ea, quod tu eftugies iudicium.
Dei? An diuitias boniratis eius, etpatien-
tiae, et longanimitatis contemnis? Ignoras,
quod benignitas Dei ad peenitentiam te ad-
ducit ?
Secundum autem duritiam tuam et im-
peenitens cor, thefaurizas tibi iram in die
irae, et reuelationis iuftiiudiciiDei, quired-
dit vnicuique feeundum opera fua; his qui-
dem , qui feeundum perfeuerantiam boni
operis gloriam et honorem, et incorruptio-
nem quaerunt, vitam aeternam : His autem,
qui funt ex contentione, et qui non acquie-
feunt veritati, credunt autem iniquitati; ira
et indignatio , tribulatio et anguftia , in
omnem animam hominis, operantis malum,
ludin primum , et Graeci : Gloria autem , et
honor, et.pax, omni operanti bonum, Iu-
daso primum et Graeco. Non enim eft ac-
eeptio perfonarum apud Deum. Quicun-
que enim fine lege peccauerunt , fine lege
peribunt ; et quieunque in lege peccaue-
runt, per legem iudicabuntur. Non enim
j auditores legis iufti {um apud Deum , fed
faftores legis iuftificabuntur. Cum enim
gentes , qua? legem non häbent , naturaliter
ea, qua legis funt, faciunt; hi legem non ha-
bentes,ipfi fibi funt lex, qui oftendunt, opus
legis feriptum in cordibus fuis, teftimonium
reddente illis confeientia ipfofum , et inter
fe inuicera cogitationibus aceufantibus , aut
©tiara defendentibus , in die , cum iudica-
S.L.PtrsXIV.
bit Deus oeculta hominum, feeundum euan-
gelium meum per Thefum Chriftum.
Exod. 12. Zach) U,
Ecce autem, tu ludaeus cognominaris, et
aequiefeis in lege, et gloriaris in Deo, et na-
fti voluntatem eius, et probas prseftantiora,
inftruclus per legem, confidis,te ipfum efle
ducem ececorum, lumen eorum, qui in tene-
bris funt, eruditorem infipientium, magi-
ftrum infantium, habentem formam feien-
tiae etveritatisinle'ge. Qui ergo aliumdo-
ces,te ipfum non doces. Qui praedicas,non
fürandum,furarist Quidicis,non meechan-
dum, meecharis : Qui abominaris idola , fa-
crilegium facis: Qui in lege gjoriaris, per
praeuaricationern legis Deum inhonoras.
Nomen enim Dei per vos blasphematuria,«
ter gentes , fieut feriptum * eft.
* £fa.j2j. Ezech. 36,20^
Circumcifio quidem prodeft, fi legem fa-
cias. Si autem praeuaricator legis fis, ch>
cumeifio tuapraeputium facta eft. Si igitur
praeputium iuftitias legis cuftodiat, nonne>
praeputium illius in circumsifionem repu«
tabitur; et id, quod ex natura eft praeputium,,
legem confummans, iudicabit te, qui per Ute-
ram et circumeifionem praeuaricator legis es.
Non enim qui in manifefto eft, ludaeus eft,
neque quae in manifefto incarne eft, eft cir-
cumcifio : fed qui in abfconcUto eft, ludaeus
eft, et circumcifio cordis in fpiritu , non H-
tera/euius laus non ex hominibus, fed ex
Deo eft.
CAPITVLVM IIX.
Quid ergo praecellit ludaeus, aut quas vti*
Utas circumeifionis ? Multum pec
omnem modum. Primum quidem, quia
credita funt illis eloquia Dei. Quid enim,
fi quidam iilorum non crediderunt? Nuaa-
quid incredulitas iilorum fidemDei euacua»
uit? Abfit! Eft autem Deus verax, omnis
Ooo
*.
au«.
233
EPISTOLA PAVLI AD ROMANOS, CAP. III. IV.
934
* autem homo mendax ; ficut fcriptum eft :
f Vt iuftificeris in fermonibus tuis , vt vin-
cas, cum iudicaris.
jPj:nh(n6Jn. \ Vf. 50,(51,) 6.
j Si autem iniquitas noftra iuftitiam Dei
commendat, quiddicemus? Nunqu'td ini-
quus eft Deus, qui infert iram? Secundum
hominem dico; Abfit! Alioquin quomodo
iudicabit Deus hunc mundum ? Si enim ve-
rkäs Dei in meo mendacio abundauit inglo-
riam ipfius, quid adhucetego,tanquampec-
cator, iudicor ? Et cur non' (ficut blasphe
mamur, et ficut aiunt quidam nos dicere,)
faciamus mala, vt veniant bona, quorum
damnatio iufta eft ?
Quid ergo ? Pra?cellimus eos ? Nequa-
auam. Caufati enim fumus Iudaeos et Grae-
cos omnes (üb peccato efle,ficut fcriptum eft:
* Quia non eft iuftus quisquanr, non eft in-
telligens, noneft requirensDeum; Omnes
declinauerunt,fimul inutiles fa£li funt, non
eft, qui faciat bonum, non eft vsque ad vnum.
Sepulchrum f patens eft guttur eorum, Un-
guis fuisdolofeagebant* venenum afpidum
fub Jabiis eorum : quorum ** os maledi-
ßione et amaritudine plenum eft ; veloces
ff pedes eorum ad effundendum fanguinem :
contritio et infelicitas in viis eorum : et viam
pacis non cognouerunt ; non •*** eft ti-
mör Dei ante oculos eorum.
Wtfj3fytB \Pf6,(5.)io. Pf. 5,10.
•** PJ.10,7. ff Prou.1,16. Efa^p^j.
Seimus autem , quoniam quaeeunque lex
loquitur, his, qui in \q§q funt, loquitur: vt
emne os obftruatur, et fubditus fiat omnis
mundus Deo, quia ex operibus legis noniu-
ßificatur omnis caro coram illo : per legem
enim cognitio peccati.
Nunc autem fine lege iuftitia Dei mani-
feftata eft, teftificata a lege et prophetis. Iu-
flitia autem Dei per fidem Ihefu Chrifti in
omnes, et fuper omnes, qui creduntineum.
Non enim eft. diftinttio. Omnes enim
peccauerunt,et egent.gloria Dei; iuftificati
gratis per gratiam ipfius, per redemptionem,
quae eft in Chrifto Ihefu , quem propofuit
Deus propitiatorium per fidem in fanguine
ipfius, vt oftenderet iuftitiam fuam, propter
remiftionem prsecedentium deliclorum, quae
tolerauitDeus, vt oftenderet iuftitiam fuam
in hoc tempore, vt fit ipfe iuftus, et iuftifi-
cans, eüm, qui ex fide eft Ihefu Chrifti.
Vbi eft ergo gloriatio tua? Exclufa eft.
Per quam legem? Fa£torumk? Non! fed
per legem fidei.
Arbitramur enim,iuftificari hominem per
fidem, fine operibus legis. An Iudaeorum
Deus tantum ? Nonne et gentium? Imo
et gentium. Quoniam quidem vnus
eft Deus , qui iuftificat circumeifionem
ex fide, et praeputium per fidem. Le-
gem ergo deftruimus per fidem ? Abfit J
fed legem ftatuimus.
CAPITVLVM IV.
uid ergo dicemus inuenifle Abraham,
patrem noftrum feeundum carnem?Si
enim Abraham ex operibus legis iuftifica-
tus eft, habet gloriam,fed non apodDeum.
Quid enim dicit Scriptura? Credidit Abra-
ham Deo, et reputatum eft illi ad iuftitiam.
Ei autem, qui operatur, merces non impu-
tatur feeundum gratiam , fed feeundum de-
bitum. EL vero, qui. non operatur, creden-
ti autem in eum, qui iuftificat impium, re-
putatur fides eius ad iuftitiam ♦ ficut et Da-
uid dicit: Beatitudinem hominis, cui DE VS
imputat iuftitiam fine operibus! Beati, quo-
rum remiffae funt iniquitates , et quorum
te£la funt peccata! Beatus vir, cui non im-
putauit Dominus peccatum.
Beatitudo ergo haec in circumeifione tan-
tum manet,an etiam inpraeputio? Dicimu»
enim,
EPISTOLA PAVLI AD ROMANOS. CAP. IV. V.
53?
enim,quod reputata eft Abrahae fides adiu-
ftitiam. Quomodo ergo reputata eft ei, in
circumcifione, an in praeputio ? Non in cir-
cumcifione , fed in praeputio. Et fignum
accepit circumcifionis , fignaculum iuflitiae
fidei , quae eft in praeputio. Vt fit pater
omnium credentium per praeputium, vt re-
putetur et illis ad iuftitiam : vt fit pater cir-
cumcifionis, non histantum, qui funt excir
cumcifione, fed et his, qui fe£tantur veftigia
fidei, quae eft in praeputio patris noftriAbraae.
. - Non enim per legem promifiio Abrate
autfemini eius, vt hseres mundi effet, fed
per iuftitiam fidei. Si enim, qui ex lege
funt, hacredes funt, exinanita eft fides, abo-
lita eft promifiio. Lex enim iram opera-
tur. Vbi enim non eft lex, neque praeuari-
catio. Ideo ex fide, vt fecundum gratiam
firma fit promiffio omni femini, non ei, quod
ex lege eft folum, fed et ei, quod ex fide
Abraae eft , qui pater eft omnium noftr um,
ficut fcriptum eft : * Quia patrem multa-
rum gentium pofui te coram Deo, cui cre-
didifti : qui viuificat mortuos, et vocat ea,
quae non funt, vt fint. * Gen. 17,4.
Qui praeter fpem in fpem credidit , vt
* fieret pater multarum gentium, fecundum
quod di£lum eft ei : Sic erit fernen tuum.
Et non infirmus fuit fide j nee confiderauit
corpus fuum emortuum , cum fere centum
effet annorum, et emortuam vuluam Sara?
et in repromtflione Dei non haefitauit diffi-
dentia, fed confortatus eft fide, dans gloriam
Deo; pleniffime feiens, quod, quaecumque
prornifitDeus,potens eft et faeere: Ideo et
reputatum eft illi ad iuftitiam»
Non eft autem fcriptum tantum propter
ipfum,quod reputatum fit illi, Ted et propter
nos, quibusreputat, eredentibus in eum,
qui fufeitauit Ihefum Chrjftum, Dominum
tioftrum,a mortuisjqui traditus eft propter
936
deli&a noftra, et refurrexit propter iuftifi-
cationem noftri.
CAPITVLVM V.
Tuftificati igitur ex fide,pacemhabemus ad
Deum, per Dominum noftrum Ihefum.
Chriftum,per quem et acceffum habemus per
fidem in gratiam iftam, in qua ftamus, et glo-
riamur in fpegloriaefüiorumDei, Non folum
autem, fed et gloriamur in tribulationibus,
feientes, quod tribulatto patientiam opera-
tur, patientia autem probationem, probatio
vero fpem, fpes autem non confundir : quia
charitas Dei difFufa eft in cordibus noftris
per Spiritum fan&um, qui datus eft nobis. •
Etenim Chriftus,cumadhucinfirmi effe-
mus fecundum tempus,proimpiis mortuus
eft. Vix enim pro iufto quis moritur : nam
pro bono forfitan quis audeat mori, Com-
mendat autem charitatem fuam Deus erga
nos,quoniam fi^cum adhuc peccatores effe-
mus,Chriftuspro nobis mortuus eft: multo
igitur magis iuftificati nunc in fanguine
ipfius, falüi erimus ab ira, per ipfum.
Si enim, cum inimicicffemus,reconciliati
fumuaDeo per mortem filii eius, multo ma-
gis reconciliati , faiui erimus in vita ipfius.
Non folum autem, fed et gloriantes in Deo,
per Dominum noftrum Ihefum Chriftum,
per quem nuncreconciliationemaccepimuf.
Propterea ficut pervnum hominempee-
catum in hunc mundum intrauit,etperpec-
catum mors, et fic in omnes homines mors
pertranfiit, eo quod omnes peccauerunt.
Vsque ad legem enim peccarum erat in mun-
do; peccatum autem nonimputabatur,cum
lex non effet. Sed regnauit mors ab Adam
vsque adMoyfen?etiam in eos, qui non pec-
cauerunt in fimiiitudinem praeuaricationis
Ada: , qui eft forma futuri.
Nam non ficut delirium, ita et donum;
Si enim vnius delicto multi mortui funt,
Ooo 2 multo
937
EPISTOLA PAVL.I AD ROMANOS. CAP. V. VI.
-»-■ i ■. ,a,n-nnmm-
938
tnulto magis gratia Dei et donum per gra-
tiara vnius hominis Ihefu Chrifti in plures
abundauit.
Et non fient per vnum peccatum , ita et
donum. Nam iudicium quidem ex vno.in
condemnationem , gratia autem ex multis
deli£tis in iuftificationem. Si enim vnius
deli£lo mors regnauit per vnum, multo ma-
gis abundantiam gratis, et donationis, et iu-
ftitiae aecipientes, in vita regnabunt , per
vnum Ihefum Chriftum*
Igitur, ficut per vnius deliclum in omnes
homines in condemnationem,fic et per vnius
iuftitiam in omnes homines in iuftificatio-
nem vitae. Sicut enim per inobedientiam
vnius hominis peccatores conftituti funt
raulti, ita et per vnius obedientiam iufti con-
ftituentur muki.
Lex autem fubintrauit , vt abundaret de-
lirium : vbi autem abundauit deli£tum, fu-
perabundauit et gratia* vt, ficut regnauit
peccatum in mortem, ita et gratia regnet per
iuftitiam in vitam. anernam per Ihefum
Chriftum.
CAPITVLVM VI.
Quid ergo dicemus ? Manebimus in pec-
cato, vt gratia abundet? AbfitJ Qui
enim mortui fumus peccato , quomodo ad-
huc viuemus in illo ? An ignoratis, fratres,
quod , quicunque baptixati fumus in Chri-
üum Ihefum, in mortem ipfius baptiiati fu-
mus ? Confepulti enim fumus cum illo per
„l>aptismum in mortem, vt, qnemadmodum
Chriftus furrexit a mortuis, pergloriampa-
tris , ita et nos in nouitate vitae ambulemus.
Si enim complantati fumus fimilitudini mor-
ti.s eiusjfimul etrefurre&ioniserimus. Hoc
fcientes, quod vetus homo nofter fimulcru-
cifixus eft, vt deftruatur corpus peccati, vt
vltra non feruiamus peccato« Qui enim
mortuu s «ft, iufiificatus eft a peccato.
Si autem mortui fumus cum Chrifto, cre-
dimus,quod fimul etiam viuemus cum illo.
Scientes, quod Chriftus, refurgens ex mor-
tuis, siam non moritur; mors illi vltra non
dominabitur. Quod enimmortuus eft, pec-
cato mortuus eft femel, quod autem viuit,
viuit Deo. Ita vosexiftimate,vos mortuos
quidem efle peccato , viuentes autem Deo
per Chriftum Ihefum , Dominum noftrum,
Non ergo regnet peccatum in veftro
mortali corpore , vt obediatis concupifcen-
tiis eius ; fed neque exhibeatis membra ve- *
ftra arma iniquitatis peccato, fed exhibete
vos Deo, tanquam ex mortuis viuentes, et
membrä veftra arma iuftitiae Deo * pecca-
tum enim vobis non domina&itur ; non enim
fub lege eftis, fed fub gratia.
Quid ergo ? Peccabimus, quoniam non
fumus. fub lege, fed fub gratia ? Abfit J An ,
nefcitis, quod cui^exhibetis vos feruos ad
obediendum, eius, cui obeditis, ferui eftis; fi-
ue peccati ad mortem , fiue obedientiae"ad
iuftitiam? Gratia autem Deo, quod fuiftis
ferui peccati , obedifjis autem ex cordein
eamformam do£trinae,in quam traditi eftis.
Liberati autem a peccato, ferui fa£ti eftis iu-
ftitiae.
Humanum dieo propter infirmitatem car«'
nis veftra?. Sicut enim exhibuiftis mem-
bra veftra feruire immunditiae et iniquitati
ad iniquitatem , ita nunc exhibete membra
veftra, feruire iuftitiae in fan£tin*cationem.
Cum enim ferui efTetis peccati, Hberi fuiftis
iuftitiae ; quem ergo fru&um habuiftis tunc
ex illis , de quibus nunc erubefcitis ? Nam
finis illorum mors eft. Nunc vero liberari
a peccato, ferui autem fa£ti Deo, habetis fru-
£lum veftrum in fan£lirlcationem,finem ve-
ro vitam seternam. Stipendium enim pec-
cati mors eft , gratia autem Dei vita aeterna
per Chriftum Ihefum , Dominum noftrum.
CAPI-
S>39
EPISTOLA PAVLI.AD ROMANOS." CAP. VII. VIII.
94©
CAPITVLVM VII.
A n ignoratis, fratres, (fcientibus enim le-
*** gern loquor,) quod lex homini domi-
natur, quanto tempore viuit. Nam qua?
fub viro eft mulier, viuente viro alligata eft
legi; fi autem mortnus fuerit vir eius, fb-
lura eft a lege viri : igitur viuente viro voca-
bitur adultera,fi fuerit cum alio viro; fi autem
mortuus fuerit vir eius,liberata eil alege viri,
Vt non fit adultera , fi fuerit cum alio viro,
Itaque, fratres mei,et vos mortificatieftis
legi per corpus Chrifti, vt litis alterius, qui
ex mortuis refurrexit,, vt fru£Hficetis Deo»
Cum enim eflemus in carne, paftiones pec-
catorum, quae per legem erant,operabantur
in membris noftris, vt fruftificarent morti.
Nunc autem foluti fumus a lege mortis, in
qua detinebamur, ita, vt feruiamus in noui-
tate fpiritus, et non in vetuftate literae. Quid
ergodicemus?
Lex peccatum eft? Abfit. Sed pecea-
tum non cognoui , nifi per legem. Nam
concupifcentiam nefciebam, nifi lex di-
ceret : Non concupifces. Occafione au-
tem accepta, peccatum per mandatum ope-
ratum eft. in me omnem concupifcentiam.
Sine lege enim peccatummortuum erat. Ego
autem viuebam fine lege aliquando ; fed
cum veniflet mandatum , peccatum reuixit:
ego autem moigtuus fum , et inuentum eft
mihi mandatum , quod erat ad vitam , hoc
effe ad morrem. Nam peccatum, occafione
accepta per mandatum, feduxit me,et peril-
lud occidit. Itaque lex quidem fan&a, et
mandatum fan£lum,et iuftum,etbonum,eft.
Quod ergo bonum eft, mihi fa£lum eft
mors? Abfit! Sed peccatum, vtappareat
peccatum, per bonum operatum eft mihi
mortem , vt fiat fupra modum peccans pec-
catum per mandatum. Seimus enim, quod
lex fpiritualis eft , . ego autem carnalis tum,
ror, non intelligo. Non enim quod volo,
hoc ägo, fed quod odi, illuc facio. ■ Si au-
tem, quod nolo, illud facio, confentio legf,
quoniam bona eft. Nunc autem iam non
ego operor illud , fed quod habitat in me,
peccatum. Scio enim,quod non habitet in me,
hoc eft in carne mea , bonum. Nam velle
adiacet mihi , perficere autem bonum non
inuenio. Non enim, quod volo, bonum,
hoc facio, fed quod nolo, mal um, hoc ago.
Si autem, quod nolo, illud facio, nun iam
ego operor illud , fed quod habitat in me
peccatum.
Inuenio igitur legem, volenti mihi facere,
bonum , quod mihi malum adfit. Conde-
le£tor enim legi Dei feeundum interiorera
hominem. Video autem aliam legem in
membris meis , repugnantem legi mentis
meae,et captiuantem me in lege peccati, quae
eft in membris meis. Infelix ego homo !
Quis liberabit mede corpore mortis huius?
Gratias agoDeo perlhefum Chriftum, Do-
minum noftrum. Igitur ego ipfe mente feß-
uio legi Dei, carne autem legi peccati.
CAPITVLVM VIII.
Nihil ergo nunc damnationis eft his, qui
funt in Chrifto Ihefu, qui non feeun-
dum carnem ambulant. Lex enim fpiritus
vitae in Chrifto Ihefu liberauit me a lege
peccati et mortis. Nam quod impoftibile
eratlegi,(eo quod infirmabatur per carnem,)
Deus filium iuum mittens in fimilitudinem
carnis peccati , et de peccato damnauit pec-
catum in carne, vt iuftificatio legis implere-
tur in nobis,qui non feeundum carnem am«
bulamus, fed feeundum fpiritum.
Qui enim feeundum carnem funt, quae
carnis funt, fentiunt ; qui vero feeundum
fpiritum funt, quae funt fpiritus „fentiunt :
nam fenfus carnis mors eft , fenfus autem
fpiritus vita, et pax : quoniam fenfus car-
venundatus fub peccatum ; quod enim ope- nis inimicus eft Deo , legi enim Dei non eil
Ooo 3 fubie-
941
EPISTOLA PAVLI AD ROMANOS- CAP.VIII.
945
fubie&us ; nee enim poteft. Qui autem in
carnefunt, Deoplacerenonpoffunt.
Vos autem in carnenoneftis, fediiifpi'1
ritu , fi tarnen Spiritus Dei habitat in vobis*
Si quis autem fpiritum Chrifti non habet, hie
non eft eius. Si autemChriftusin vobis eft,
corpus quidem mortuum eft propter pecca-
tum, fpiritus vero viuit propter iuftificatio-
nem. Quod fi Spiritus eius, quifufeitauit
Ihefum a mortuis , habitat in vobis ; qui
fufeitauit Ihefum Chriftum a mortuis, viuifi-
cabit et mortalia corpora veftra, propter in-
habitantem fpiritum eius in vobis.
Ergo, rratres,debitoresfumus, noncarni,
vt feeundum carnem viuamus. Si enim fe-
eundum carnem vixeritis, moriemini ; fi au-
tem fpiritu fa£ta carnis mortificaueritis, vi-
uetis. Quicunque enim Spiritu Dei agun-
tur, hi funt filii Dei. Non enim aeeepiftis
fpiritum feruitutis iterum in timore , fed ae-
eepiftis fpiritum adoptionis filiorum Dei , in
quo clamamus : Abba, Pater! Ipfe enim
Spiritus teftimonium reddit fpiritui noftro,
quod fimus filii Dei: Si autem filii Dei, et
haeredes, haeredes quidem Dei, cohaeredes
autem Chrifti, fi tarnen cömpatimur,vt et glo-
rificemur.
Exiftimoenim, quod non funt condigns
paffiones huius temporis ad futuram glori-
am , quoe reuelabitur in nos. Nam expe-
£tatio creatura? reuelationem filiorum Dei
expe£bt. Vanitati enim creatura fubie&a
eft non volens, fed propter eum, quifub-
iecit eam in fpe ; quia et ipfa creatura libe-
rabitur a feruitute corruptionis in Überta«
tem gioriae filiorum Dei. Seimus enim, quod
omnis creatura congemifdt, et vna parturit
vsque adhuc.
Non folum autem illa, fed et nos ipfi?
primitias fpiritus habentes, et ipfi intranos
gemimus , adoptionem filiorum Dei expe-
&antes , xedemptionem corporis noftri.
Spe enim falui £a£i fumus ; fpes autem, qua»
videtur,non eft fpes. Nam quod videt quis,
quomodo fperat? Si autem, quod non vide-
mus, fperamus, per patientiam expe&amus.
Similiter autem et Spiritus adiuuat infir-
mitates noftras. Nam quid oremus , ficut
oportet, nefeimus : fed ipfe fpiritus poftulat
pro nobis gemitibus inenarrabilibus : Qui
autem fcriitatur corda, feit, quid defideret
Spiritus ; quia fecundumDeum poftulat pro
fanftis. Seimus autem , quod diligentibus
Deum omnia cooperantur in bonum , his,
qui feeundum propofitumVocati funt. Nam
quos prsfciuit, eosdem et prsedeftinauit,con-
formes fieri imaginis filii fui, vt fit ipfe pri-
mogenitus in multis fratribus. Quos au-
tem praedeftinauit , hos et vocauit; et quos
vocauit, hos et iuftifieauit ; quos autem iufti-
ficauit, illos et glorifkauit.
Quid ergo dicemus ad heec? SiDeuspro
nobis, quis contra nos? Qui etiam proprio
filio fuo non pepercit, fed pro nobis Omni-
bus tradidit illum. Quomodo non etiam
cum illo omnia nobis donauit ? Quis aceufa-
bit aduerfus ele&os Dei? Deus eft, qui iu*
ftificat. Quis eft, qui condemnet ? Chri-
ftus, qui mortuus eft, imo qui et refurre-
xit,quieft ad dexteram Dei, is etiam inter-
pellat pro nobis..
Quis ergo nos feparabit a charitate Dei?
Tribulatio, ananguftia, anrames,an nudt-
tas, anpericulum, an perfecutio, angladius?
Sicut feriptum eft:_* Quia propter temor»
tificamurtotadie, aeftimati fumus, iicutoues
oeeifionis; fed in his omnibus fuperamus
per eum, qui dilexit nos. Certus fum enim,
quod nequemors, neque vita, nequeangeii,
neque prineipatus, neque virtutes, neque
inftantia, neque futura, neque altitudo, ne-
que profundum, neque creatura alia, pote-
rit nos feparare a charitate Dei , qua? eft in
Chriftolhefu , Domino noftro
- CAPI-
943
EPISTOLA PAV'LI ADCROMANOS» CAP. IX.
944
CAPITVLVM IX.
"VTeritatem dico in Chrifto Ihefu , non
* mentior, teftimoniummihiperhibente
confcientia mea inSpiritufanäo, quodtri-
ftitia mihi magna eft, et continuus dolor cor-
di meo. Optarim enim ego ipfe anathema
eile a Chrifto pro fratribus meis, qui funt
cognati mei fecundum carnem , qui funt Is-
raelitae, quorum üdoptio eft, et gloria, et
teftamenta, et legislatio, etcultus, et pro-
rnifliones, quorum funt patres, exquibuseft
Chriftus fecundum carnem , qui eft fuper
omniaDeus, benedi£tus infecula, Amen !
Non autem hoc dico, quodexcideritver-
bum Dei, Non enim omnes , qui ex Israel
funt, hi funt Ifiaelitae; neque qui fernen
funt Abrahae, omnes filii funt : Sed * in Ifaac
vocabitur tibi fernen, id eft, non quifiliicar-
nis funt, hi filii Dei funt ; fed qui filii funt
promiflionis , reputantur in fernen. Pro-
miiTionis enim verbum hoc eft: jSecun-
dum hoc tempus veniam , et erit Sarae filius.
* Gen. 2iy 22. \ Genef.iS, io.
Non folum autem illa , fed et * Rebecca
ex vno conceperat , Ifaac , patre noftro.
Cum enim nondumnatifuifient, aut aliquid
boni egiffent aut mali, vt fecund um ele&io-
nem propofitum Dei maneret, non ex ope-
ribus, fed ex voeante, diftum eft ei, quod
maior feruiet minori , ficut fcriptum eft:
Iacob dilexi , Efau autem odiohabui.
* Gen.2jt 2i.
Quid ergo dicemus? Nunquid iniquitas
apud Deum? Abfit ! Moyfi enim dixit;
*Miferebor, cuiusmifereor; et mifericor-
■ diampraeftabo, cui miferebor. Igirurnon
volentis , neque currentis, fedmiferentis eft
Dei. Dicit enim fcripturaPharaoni:* Quia
in hoc ipfum excitauite, vt oftendam in te
yirtutem meam, et vt annuncietur nomen
meum in vniuerfa terra. Ergo cuius vult,
miferetur, et quem vult , indurat .
* Exodi33, iß.
Dicis ifaque'mihi : Quidadhucconqueri-
tor ? Voluntati enim eius quis refiftit? O
homo! tu quis es, qui refpondeas Deo?
Nunquid dick figmentumei, quifefinxit;
Quid me fecifti fic? An non habet potefta-
tem figulus luti , ex eadem maffa facere aliud
quidem.vas in honorem, aliud vero in contu*
meliam. Quod li Deus volens oftendere
iram, et nötam facere potentiamTuam, fufti-
nuit in multa patientia vafa irae , apta in in-
teritum , vtoftenderetdiuitiasgloriasfuaein
vafa mifericordiae , quae prsparauit in glori-
am, quos et vocauit non folum ex Iudaeis,
fed etiam ex gentibus, ficut in Ofea dicit:
* Vocabo non plebem meam, plebem meam,
et non dile£ram, dile£tam. Et erit in loco,
vbidi&umeft eis: non plebs mea vos ; ibi
vocabuntur filii Dei viui. *~0fe#2, 23.
Efaias autem clamat * pro Ifrael : Si fue-
rit numerus filiorum Ifrael tan quam arena
maris, reliquiaefaluaefient, Verbum enim
confummans et abbreuians in iuftitia , quia
verbum breuiatum faciet Dominus fuper
terram. Et ficut praedixit Efaias : f Nifi
Dominus Sabbaoth reliquiflet nobis fernen,
ficut Sodoma fäfti eflemus, et ficut Gomorra
fimiles fuiflfemus.
* Efaia io, 22.23, t Efa. 2, p.
Quid ergo dicemus ? Quod gentes , quae
non feöabantur iuftitiam, apprehenderunt
iuftitiam; iuftitiam autem, quae ex fide eft.
Ifrael vero, fe&ando legem iuftitia?, in lege
iuftitiae non peruenit. Quare ? Quia non
ex fide, fed quafi ex operibus. Impegerunt
enim in lapidem ofFenfionis, fiüut fcriptum
eft : * Ecce, ponam in Sion lapidem ofFenfio-
nis, etpetramfcandali, ei omnis, qui credit
in eum, non confundetur. *4fa< *8 > '^*
CAPI-
94?
EPI3TI01A PAVLI AD ROMANOS. CAP. X. XL
94«
CAPITVLVM X.
pprttres, voluntas quidem cordis mei et
■*• obfecratio ad Deum fit pro Ifrael ad fa-
lutem. Testimonium enim perhibeo Ulis,
quod aemulationem quidem Dei habent , fed
non feeundumfeientiam. l^norantes enim
iuftkiam Dei, et fuam quaerentes ftatuere,
iuftkiae Dei non funt fubie&i. Finis enim
legis Chriftus, ad iuftitiajnomnicredenti.
Mofes enim feripfit, * quoniam iuftiti-
am, quaeexlegeeft, qui fecerit homo ,. vi-
uet in ea. Quae autem ex fide eil iuftkia, fic
dicit : Ne dixeris in corde tuo : quis afeendet
in ecelum? ideft, Chriftumdeducere? Aut
quis defeendet in aby flum, hoc eft, Chriftum
a mortuis reuocare. Sed quid dicit feriptu-
ra ? f Prope eft verbum in ore tuo, et in cor-
de tuo. *Leuit.ig)f. jD^ut.jo^ 74.
Hoc eft verbum fidei, quodpraedicamus:
Quia ii confkearis in ore tuo Dominum Ihe
fum , et in corde tuoeredideris, quodDeus
illum fufekauk a mortuis, faiuuseris. Cor
ile enim credkur ad iuftkiam, ore autem con
feflio fit ad falutem« Dicit enim feriptura :
Omnis, qui credit in illum, non confundetur.
*Mfa.28,i6.
Non enim eft diftin&io ludsei et Grceci.
Nam idem Dominus omnium , diues in
omnes, qui inuocant illum. Omnis enim,
* quieunque inuocauerit nomen Domini,
faluus erit. . Quomodo ergo inuocabunt, in
quem non crediderunt? Aut quomodo cre-
dentei, quem non audierunt? Quomodo
autem audient fine praedicante ? Quomodo
vero prasdicabunt , nifi mittantur? Sicut
feriptum eft : f Quam fpeciofi pedes euange-
lizantium pacem , euangelizantium bona.
Sed non omnes ohediuntEuangelio. Efaias
autem dicit : ** Domine, quis credidit audi-
tuinoftro? Ergo fldes ex auditu, auditus
autem per verbum Chrifti. Sed dico : Nun-
quid non audierunt ? Et quidem ff in omnem
terram exiuit fonus eorum , et in fines orbil
terrae verba eorum. * loci 2, 32. ■fEf.j2,f.
. Sed dico : Nunquid Ifrael non cognouit 2
Primus Mofes dixit : * Ego ad aemulationem
vos adducam in non gente , in gente infipi«
ente, in iram vos mittam. Efaias autem akr.
et dick: f Inuentus fum a nonquaerentibut
me, palam apparuihis, quimenoninterro-
gabant. Ad Ifrael autem dicit : ** Tota die
expandi manus meas ad populum non cre-»
dentem, fed contradkentem mihi.
*Deut.32fi. i£f.tj,i. ■ **&%,*
CAPITVLVM XL
ico ergo: Nunquid Deus repulit popu-
lum fuum? Abfit! Nam et ego Ifra£*
Uta fum , ex femine Abraham, de tribu
Reniamin. Non * repulk Deus plebenv
fuam, quam prsefciuk. An nefekis in Elia,
quid dicit feriptura , quemadmodum inter-
pellat Deum aduerfum Ifrael ? dicens : f Do-
mine, prophetas tuosoeeiderunt, ahariatua
fufFoderunt,: et ego reli£fcus fum folus, et
quserunt animam meam. Sed quid dicit illi
diuinum refponfum? Reliqui mihi feptem
millia virorum , qui non curuauerunt genua
ante Baal. Si ergo in hoc tempore reliquiae
feeundum ele£tionem gratiae Dei funt : Si
autem gratia, iam non ex operibus ; alio*
quin gratia iam non eft gratia : Sin ex ope-
ribus, iam non eft gratia 5 alioquin opus iam
non eft opus. * Pf 93, [h-1 l4r
Quid ergo ? Quod quaerebat Ifrael , hoc
non eft confecutus , ele£H autem confeeuta
funt,ceteri vero exccccati funt ; ficut fcriptun»
eft : * Dedit illis Deus fpiritum compun-
öionis, oculos, ne videam, et aures, ne au-
diant, vsque in hodiernum diem. EtDa-
uid dixit; f Fiat menfa eorum in kqueum,
9M
EPISTOLA PAVLI AD ROMANOS.. C AP. ' XI. XII.
94$
et in captionem, etinfcandalum, etinretri-
butionem Ulis. Obfcurentur oculi eorum,
ne videant,erdorfum eorum femper incurua.
*Efß.6,ie. f Pf 63, [>.] 23. 2 j.
Dieo ergo : Nunquid fic offenderunt, vt
caderent? Abfit! Sed illorum deli&o falus
eft gentibus , vt iilas aemulentur. Quod fi
deli&um illorum diuitiaefuntmundi, etdi-
minutio eorum diuitiae gentium , quanto
magis plenkudo eorum? Vobis enim dicö
gentibus. Quamdiu quidem ego fum gen-
tium apoftolus , minifterium meum hono-
rificabo; fi quo modo ad aemulandumpro-
uocem carnem meam, et faluos faciam ali-
quos ex illis. Si enim abie£tio eorum re-
conciliatioeftmundi, quid ailumptio, nifi
vita ex mortuis? Quod fi primitise fan£tae
funt, etmafia ; et fi radix fan&a, etrami.
Quod fi aliqui ex ramis fra£lifunt, tu
autemeum oleafter efles, infertus es in illis,
et focius radicis et pinguedinis oliuae fa
£his es,noli gloriari aduerfus ramos. Quodfi
gloriaris, non tu radicem portas, fed radix
te. Dicisergo: Fra£K funt rami, vt ego
inlerar. Bene, propter incredulitatemfra-
öi funt ; tu autem fide ftas: noli altum
fapere , fed time. Si enim Deus naturalibus
ramis non pepercit ,. ne forte nee tibi
parcat.
Vide ergo bonitatem et feueritatemDei;
In eos quidem, qui ceciderunt, feueritatem,
in te autem bonitatem Dei. Si permanferis
in bonitate, alioquin et tu excideris. Sed et
illi, fi non permanferintinincredulicate,in-
ferentur. Potens eil enim Deus, iterum in-
ferere illos. Nam etfi tu ex naturali exci-
fus es oleaftro , et contra naturam infertus
es in bonum oliuam; quanto magis hi, qui
feeundum naturam funt , inferentur fuae
oliuas!
• S.L.ParsXIF.
Nolo enim vos ignorare, fratres, my-
fteriura hoc , vt non fids vobismet ipfis
fapientes, quia ccccitas ex parte contigitlf-
rael, ddnec plenitudo gentium intraret, et
fic omnis ifraejlfaluus fiere? ; ficut fcriptiim
eft: *Veniet ex Sion, qui eripiat, etauertat
impietatem ab Iaeob ; et hoc illis a me tefta-
mentum, cum abftulero peccata eorum. Se-
eundum euangelium quidem inimici, pro-
pter vos , feeundum *) ele£Uonem autem
dile£ti propter patres. * Efa. jp, zo.
Immutabilia enim funt dona et vocatiö
Dei. Sicut enim aliquando et vos non cre-
didiftis Deo , nunc autem mifericordiam
confecuti eftis propter incredulitatem illo-
rum ; ita et ifti uuhc noncrediderunt, cum
vos mifericordiam adepti eftis, vt et ipfi mi-
fericordiam confequantur. Conelufitenira
Deus omnes in incredulitatem, vt omnium
mifereatur.
O altitudo diuitiarum fapientiae et feien-
tis Dei ! quam incomprehenfibilia funt iu-
dicia eins, et imperueftigabiles viae eius!
Quis enim cognouit (enfumDömini, *aut
quis confiiiarius eius fuit ? Aut quis prior
dedit illi, et retribuetur ei? Quoniam ex
ipfo , et per ipfum, et in ipfo funt omnia :
Ipfi honor etgloriainfecula! Amen.
CAPITVLVM XII.
/~~\bfecro itaque vos, fratres, per mifericor«
^-' diam Dei, vtexhibeatiscorporayeftra
koftiamviuentem, fanäam, Deoplacentem,
rationale obfequium veftrum. . Et nolite
conformari huic feculo, fed reformamini
in nouitate fenfus veftri, vtprobetis, quae
fit voluntas Dei bona, et bene placens, et
perfecta. Dico enim pergratiam, quae dar
ta eft mihi, omnibus, qui funt inter vos,
\non plus fapere, quam oportet fapere, fed
Ppp fape-
*) Hsec verba in codice impreftb, quo vfi famus, defunt , litterarum vero peruetußis charaßeribus
aaanu feriptis addita inuenimus.
*49
EPISTOLA PAVLI Aß ROMANOS. CAP. XII. XIII.
95©
fapere ad fobrietatem et vnicuiqüe, * ficut
Deus diuifit menfuram fidei. * i Cor. 12, 11,
$icut enim in vno corpore multamem-
bra habemus , omnia autem membra non
eundem aftum habent , ita multi vnum cor-
pus fumus in Chrifto , finguli autem alter
alrerius membra. Habentes autem donatio^
nes, feeundum gratiam, qua? data eft nobis,
diuerfas: Siue prophetiam, vtconientiat fi-
dei; fiue minifterium in miniftrando ; fiue
quidocet, in doörina; qui exhort'atur , in
©xhortapdo; quitribuit,infimplicirate; qni
praeeft, in folicitudine ; qui miferetur, inhi-
laritate.
Dile&io fine fimulatione. Odientes ma-
lum; adhaerentes bono. Charitare fraterni-
tatis inuicem diligentes. Honore inuicem
praeuenientes. Solicitudine non pigri: fpi-
ritu feruentes : tempori feruientes : fpe gau-
denres: in tribulatione patientes : orationi
inftantes : neceflitatibus fan£orum commu-
nicantes : hofpitalitatem fe&antes. Be-
hedicite perfequentibus : benedicite , et
nolite maledicere. Gaudete eum gauden
tibus : flete cum flentibus. Idem inui-
cem fentientes, Non alta fapientes , fed hu-
milibus confentiemes. Nolite effe prudentes
apud vosmetipfos. Nuiii malum pro malo
reddentes. Prouidentes bona non tantum
CoramDeo , fed etiam coram omnibus ho-
mtnibus. Si fieri poteft , quod ex vobis eft,
cum omnibus hominibus pacem habentes.
Non vosmetipfos vlcifcentes , chariffimi ;
fed date locum irae ; fcriptum eft enim : * Mi-
hi vindi&am, et egö retribuam , dicit Domi-
nus. *Dent.32,3f.
Sed et fi efurierie inimicus , eiba illum ;
fifitit, potum da illi: Hoc enim faciens,
earbones ignis congeres fuper caput eius.
Noli vinci a malo, fed vince in bono malum.
OCAPITVLVM XIII.
mxüs mkm pc^ftftüfjus fuljlimioribus
fubdita fit : non eft enim poteftas , nifi a
Deo. Quae autem funt , a Deo ordinale
funt; Itaque qui refiftitpoteftati, Dei or-
dinationi refiftit. Quiautemrelifttintj ipfi
fibi damnationem acquirunt. Namprinci-
pes non funt timori boni operis , fed maii.
Vis autem iion timerepoteftatem ? Bonum
fac, et habebis laudemexilla : Dei enim mi-
nifter eft, tibi in bonum. Si autem malnm
feceris, time. Non enim fine caufa gladiura
portat; Dei enim miniftereft, vindex in
iram, ei, qui male agit. Ideoque neceflitate
fubditieftote, non folum propter iram, fed
etiam propter confcientiam. Ideo enim et
tributa prceftatis; miniftrienim Deifunt, in
hoc ipfum feruientes.
Reddite ergo omnibus debita : Cui tribu-
tum , tributum ; cui veüigal , veüigal ; cui
timorem, timorem ; cui honorem, honorem»
Nemini quicquam debeatis , nifi vt inuicem
diligatis: Qui enim diligit proximum, le-
gem implet. Nam quod di£tum eft : Non
adulterabis, nonoccides, nenfuraberis,non
falfumteftimoniumdices, non concupifces;
et fi quod eft aliud mandatum; inhocver-
bo comprehenditur : Diliges proximum
tuum, ficutte ipfum. Dileftioproximi ma-
lum non operatur. Plenitudo ergo legis eft
dile£Uo. Exod.26. Leu. 14»
Et hoc fcientes tempus, quia hora eft
iam, nos de fomno furgere ; nunc enim pro-
prior eft noftra falus, quam cum credidi-
mus. Nox praeceflit, dies autem appropinv
quauit. Abiiciamusergo Opera tenebrarum,
et induamus arma lucis, ficutin die, honefte
ambulemus ; non in commeffationibus et in
ebrietatibus, non in cubilibus etimpudici-
tiis, non in eontentione et aemulatione : fed
induimini Dominum Ihefum Chriftum, ejt
carnis curafa ne feeeritis ad defideria.
CAPI-
ffl
EPISTOLA PAVLI AO ROMANOS. CAP. XIV. XV.
CAPITVLVM XIV.
Tnfirmum autem in fide affumite^ ne hsefi"
■* tent ekis cogitationes. Alius enim cre-
dit , fe manducare omnia ; qui autem infir-
museft, olus manducer. Is, qui mandu-
cat, manducantemnoniudicet; Dcusenim
illum af lump fit. Tuq'aises^uiiudicasalie-
numferuum? Domino fuo ftat , aut cadit.
Stabit autem, Potens eft enim Deus, ftatue-
re illum.
. Nam alius iudicat diem pne die , alius au-
tem iudicat idem de quouis die. Vnusquis-
que in fua mente carnis fit. Qui obferuat
diem, Domino obferuat ; etquinonobTer-
uat diem, Domino non obferuat ; et qui
manducat , Domino manducat , gratias enim
tgit Deo : et qui non manducat, Domino
non manducat, et gratis agitDeo. Nemo
enim noftrum fibi viuit, et nemo fibi mori-
tur: Siue enim viuimus, Domino viuimus;
fiue morimur, Domino morimur: Siue ergo
viuimus, fiue morimur, Domini fumus. In
hoc enim Chriftus mortuus eft, et refurrexit,
et reuixit, vt et viuorum et monuorum do-
minetur.
Tu autem , quid iudicas fratrem tuum ?
aut tu, quare fpernis fratrem tuum? Omnes
enim ftabimus ante tribunalChrifti. Scri-
ptumeftenim: *Viuo ego, dicitDominus,
quoniam mihi fte&etur omne genu, et omnis
lingua confitebitur Deo. Itaque vnusquis-
que noftrum pro ferationem reddet Deo ;
lion ergo ampliusinuicemiudicemus.
*Efa.'4f? 23.
Sed hoc iudicate magis, neponatisoften-
diculum fratri vel fcandalum. Scio , et cer-
tus fum in Domino Ihefu , quia nihil com-
mune per ipfum, nifiei, quiexiftimat, quid
commune efTe , rlii commune eft. sSienim
proptercibum frater tuus contriftatur, iam
non fecundum charitatem ambulas. Noli
9f*
cibo tuo illum perdere , |>ro quo Chriftus
mortuus eft. Ne ergo blafphemetur bonum
veftrum. Non eft enim regnum Dei efca et
potus, fed iuftitia, etpax, etgaudiuminSpi-
ritufanäo. Qui enim in hoc feruit Chrifto,
placet Deo, et probatus eft hominibus.
Itaque quae pacis funt, fe&emur, et quse
sedificationis funt , inuicem cuftodiamus.
Noli propter efcam deftruere opus Dei.
Omnia quidem mundafunt, fedmaium eft
homini, qui per ofFendiculum manducat.
Bonum eft, non manducare carnem et non
bibere vinum, neque id, in quo frater tuus
offenditur, autfcandalizatur, autinfirmatur.
Tu fidem, quam habes, penes temetipfum
habe coram Deo. Beatu9 , qui non iudicat
femetipfumineo, quodprobat: Qui autem
difcernit, fi manducauerit , damnatus eft,
quia non ex fide. Omne autem, quodnon
eft ex fide, peccatumeft.
CAPITVLVM XV.
PJebemus autem nos firmiores imbecilli-
*-* tates infirmorum fuftinere , et non no-
bis placere. Vnusquisque veftrum proxi-
mo fuo placeat in bonum adaedificationem.
Etenim Chriftus non fibi placuit, fed ficut
fcriptum eft : * Improperia improperan-
tium tibi ceciderunt fuper me. Quaecun-
que enim fcripta funt , ad noftram doltrinam
fcripta funt, vt per patientiametconfolatio-
nem fciipturarum fpem habeamus. Deus
autem patientiae et iolatii det vobis idemfa-
pere in mutuo inter vos, fecundum Ihefum
Chriftum , vt vnanimes vno ore honorifiee*
tis Deum, et Patrem Domini noftri Ihefu
Chrifti. Propter quod fufcipite inuicem,
ficut et Chriftus fufcepit vos, ad gloriam Dei.
Dico enim , Chriftum Ihefnm miniftrum
fuirK circumcifionis, propter veritatem Dei,
ad confirmandas promimonespatrum; gen-
Ppp 2 res
953
EPISTOLA ?AVLI AD ROMANOS. C A P. XV. XVI.
5>?4
tes aurem fuper mifericordia honorent
Deum , ficut fcriptum eft : * Propterea con-
fitebor tibi in gentibus ■; et nomini tuo can-
tabo. Et iterum dick : f Laetamini gentes
cum plebe eius. Et iterum: ** Laudate,
omnes gentes, Dominum, et magnificate
eum , omnes popuii. Et rurfus Ejfaias alt :
ff Erit radix Iefle , et qui exfurget regere
gentes, in eum gentes fperabunt. Deusau-
tem fpei repleat vos omni gaudio , et pace
in credendo,vt abundetis in fpe et virtute Spi
ritus fanfti. *Pß 27, [z^.] jo,
f Deut. 31, [j2.] 4;. ** Pß u6, [u7.~] 2.
tfEJa.n, 10.
Certus fum autem , fratres mei , et ego
ipfe de vobis , quoniam et ipfi pleni eftis
dile£lione , repleti omni fcientia, ita , vt
pofljtis alterutrum monere. Audacius au-
tem fcripfi vobis, fratres, aliqua ex parte,
tanquam eorrimonefaciens vos reducens,
propter gratiam, quae data eft mihiaDeo, vt
fim minifter Chrifti Ihefu in gentibus, fan
öificans euangelium Bei , vtfiatoblatio gen-
tium, accepta et fanöiflcata in Spiritu fan-
ex multisiampraecedentibusannis. Cum in
Hifpaniarri pröficifci cepero : (pero , quod
praetertens videam vos, et a vobis deducar
illuc, fi vobis primum ex parte fruitusfuero.
Nunc profieifcar in Ierufalem,. miniftra-
re fan£Hs. Probauerunt enim Macedonia
et Achaia collationem aliquam facere in pau-
peres fan&orum , qui funt in Ierufalem.
Placuit enim eis, et debitores funt eorum.
Nam fi fpiritualiurn eorum participes fa&ae
funt gentes, debent et in carnalibus mini-
ftrare eis. Hoc igitur cum confummaue-
ro, et obfignauero eis hunc fru£tum, per
vos profieifcar in Hifpaniam. Scio autem,
quoniam veniens ad vos, in abundantia be-
nedi&ionis euangelii Chrifti veniam.
Obfecro ergo vos, fratres, per Dominum
noftrum Ihefum Chriftum , et per charita-
tem fm£ti Spiritus , vt adiuuetis me in ora-
tionibus veftris pro me ad Deum, vt liberer
ab infidelibus , qui funt in ludaea , et vt obfe-
quii mei oblatio accepta fiat in Ierufalem fan-
Bris, vt veniam ad vos in gaudio per volun-
fto. Habeo igiturgloriam in Chrifto Ihefu j tatem Dei, et refrigerervobiscum. Dens
ad Deum Non enim audeo aliquid loquij autem pacis fit cum omnibus vobis! Amen.
eorum, quse per menonefficitChriftus; vt' CAPITVLVM XVI.
obediant gentes in verboetfaäis, in virtu-
te fignerum etprodigiorum , in virtute Spi-
ritus fan£ti; ita, vt ab Ierufalem percircui-
tum vsque ad Illyricum repleuerim euange-
lium Chrifti.
Sic altern praedicaui euangelium hoc, non
vbi nominatus eft Chriftus , ne fuper alie-
num fundamentum asdificarem ; fed ficut
fcrjpfumeft : * Quoniam quibusnoneftan-
nunciatum de eo, videbunt; et qui non au-
dierunt de eo , intelligent. Propter quod
et impediebar plurimum, venire ad vos, et
prohibitus fum vsque adliuc. Nunc vero
vlterius locum non habens in his regionibus,
cupiditatem autem habens, veniendiadvos,
/^ommendo autem vobis Pheben , foro-
^ rem noftram , qua? eft in minifterio
ecclefia?, qua? eft Cenchreis ; vt eam fu-
feipiatis in Domino, vt decet fanetos ; et
afliftatis ei, in quoeunque negotioveftriin-
diguerit: Etenim ipfa quoque adftitit mul-
tis, et mihi ipfi. Salutate Prifcam et Aqui-
lam , adiutores meos in Chrifto Ihefu , qui
pro anima mea fuas ceruices fuppofuerunt,
quibus non folum ego gratias. ago, fed et
cunäseecclefiae gentium ,^ et domefticarn ec*
clefiam eorum. Salutate Epaenetum , dile-
&um mihi, qui eft primitiaeAchaiaeinChri-
fto Ihefu. Salutate Mariam, qüsemultum .
laborauit erga vos. Salutate Andronicum
. et
9V
EPJSTOLA PAVLI AD ROMANOS. CAP. XVI.
956
etluniam, cognatos, et concaptiuos meos,
qui funt nobiles inter apoftolos, qui et ante
me fuerunt in Chriftolhefu. Salutate Am-
plian , dile£him mihi in Domino. Salu-
tate Vrbanum, adiutorem noftrum in Chri-
fto Ihefu ; et Stachy n , dile£lum meum. Sa-
lurate Apellem , probatum in Chrifto. Sa-
lutate eos,qui funt ex Ariftobuli domo. Sa-
lutate Herodionem, cognatummeum. Sa-
lutate eos, qui funt ex Narcifli domo, qui
funt in Domino. Salutate Triphenarn et
Triphofam,quae laborant inDomino. Salu-
tate Perfidam,chariflimam, qua? multumla-
borauit in Domino. Salutate Rufum , ele-
£tum in Domino, et matremeius et meam.
Salutate Afyncritum et Phlegontem, Her-
men, Patrobam, Herman} et qui cum eis
funtfratres, . Salutate Philologum et Iuliam,
Nereum et fororem eius , etOlympam,et
omnes, qui cum eis funt, fan£ros. Salutate
inuicem in ofculo fan£to. Salutant vos ec-
clefiae Chrifti.
Rogo autem vos fratres , vt obferuetis
eos, qui diffeniiones et ofFendieula praeter
do£trmain, quam vos didiciftis, faciun't, et
declinate ab iliis. Huiuscemodi enim Do-
mino Ihefu Chrifto non feruiunt, fed fuo
ventri , per blandos fermones et benedi-
ftiones feducunt corda innocentium. Ve-
ftra enim obedientia in omnilocodiuulgata
eft. Gaudeo igitur in vobis, fed volo vos
fapientes effe in bono, et fimplices in malo»
Deus autem pacis conterat fitanam fub pe-
dibus veftris vel ociter ! Gratia Domini noftri
Ihefu Chrifti vobiscum !
Salutat vos Timotheus, adiutor meus,
et Lucius, etlafon, et Sofipater, cognati
mei. Saluto vos ego.Tertius, qui fcripli
epiftolam hanc, in Domino. Salutat vos
Caius, hofpes meus et vniuerfse ecclefi^.
Salutat vosEraftus, quaeftorserariusciuita-
tis, et Quartus frater. Gratia Domini no-
ftri Ihefu Chrifti cum omnibus vobis !
Ei autem, qui potens eft, vos coufirmi-
re, iuxta euangelium meum et prjcdicatio-
nem Ihefu Chrifti , fecundum reuelationem
myfterii , fuperioribus feculis taciti , quod
nunc patefaftum eft per fcripturas prophe-
tarum ; fecundum praeceptum asterni Dei ad
obedientiam fidei, et in cunökis gentibus
cognitum eft. Soli fapienti Deo per
Ihefum Chriftum fit gloria in
fecula! Amen.
FI N I S.
EPISTOLA BEATI PAVLI APOSTOLL
AD CORINTHIOS PRIMA.
CAPITVLVM I.
faulus, vocatus Apoftolus Ihefu Chri-
fti, per voluntatem Dei , et Softhe-
nis frater.
Fcelefo Dei, qua? eft Corinthi , fanäi-
ficati'v in Chrifto Ihefu , vocätis fan&is, cum
omnibus, qui inuocant nomen Domini no-
ftri Ihefu Chrifti, fnomniloco ipforum et
noftro.
Gratia vobis, et pax a Deo, Patre noftro,
et Domino Ihefu Chrifto! Gratias ago Deo
meo femper pro vobis, de gratia Dei, quse
eft data vobis in Chrifto Ihefu , quod in
omnibus diuites fa£H eftis per illum, in
omni verbo, et in omni fcientia (ficutte-
ftimonium Chrifti confirmarum eft in vo-
bis), ita vt nihil vobis defit in vllo dono,
expe&antibus reuelationem Domini noftri
j Ihefu Chrifti, qui et conflrrnabitvosvsqüe
Ppp3 in
957 EPISTOLA PAVLI AD C 0 B.INT.H I OS I. CAP. I. II. 953
in finem fine crimine, in die aduentusDo- 1 pientiusefthominibus,et quod infirmum eft
mini noftri Ihefu Chrifti. Fidelis Deus, ' Dei, fortius eft hominibus.
per quem vocati eftis in focietatem filiieius
Ihefu Chrifti, Domini noftri.
Obfecro autem vos, fratres, per nomen
Domini noftri Ihefu Chrifti, vt idemdica-
tis omnes, et non fint inter vos fchismata.
Sitis autem perfe&i in eodem fenfu , et in
eadem fcientia. Signifieatum eft enim mi-
hi de vobis, fratres mei, ab his, qui funt
Chloes , quod contentiones fint inter vos.
Hoc autem dico , quod vnusquisque veftrum
dick: Ego qnidem fum Pauli, ego autem
Apollo, ego vero Cephae , ego autem Chri-
fti. Diuifus eft Chriftus? Numquid Pau-
lus crucifixus eft pro vobis? aut in nomine
Pauli baptizati eftis? Gratias agoDeomeo,
quod neminem veftrum baptizaui, nifiCri-
fpum et Caium, ne quis dicat, quod in no-
mine meo bapti-Latifitis. Baptizaui autem et
Stephans domum ; ceterum nefcio, fi quem
alium baptixauerim.
Non enim mißt me Chriftus baptizare,
fed euangelizare, noninfapientiafermonis,
vt non euacuetur crux Chrifti. Verbum
enim crucis pereuntibus quidem ftultitia
eft, nobis autem, qui ialutem confequimur,
Dei virtus eft. Scriptum eft enim : Perdam
fapientiam fapientum , et prudentiam pru-
dentum reprobabo.* Vbi fapiens ? Vbi
inquifitor huius feculi? Nonne infatuauit
Deus fapientiam huius mundi? *£f-33, i8-
Poftquam enim in Dei fapientia non co-
gnouit mundus per fapientiam Deum , pla-
euitDeo, perftultitiampraedicationisfaluos
facere credentes. Quoniam et Iudari figna
petunt,st Graeei fapientiam quaerunt. Nos
autem orsedicamus Chriftum crucifixum, Iu-
dseis quidem fcandalum , gentibus autem
ftultitiam; ipfis autem vocatis Iudaeisatque
Graccis, Chriftum Dei virtutem et Dei fapi-
entiam. Quia, quod ftultum eft Dei, fa-
Videtis enim vocatienem veftram, fratres,
quia non multi fapientesfecundumcarnem,
non multi potentes , non multi nobiles, fed
quae ftulta funt mundi, elegit Deus, vt con-
fundat fapientes ♦ et infirma mundi elegit
Deus, vt confundat fortia ; et ignobilia mun-
di et contemptibilia elegit Deus, et ea, qua
non funt, vt ea, quae funt, deftrueret : vt non
glorietur omnis caro in confpectu eius. Ex
ipfo autem vos eftis in Chrifto Ihefu , qui
faäus eft nobis fapientia aDeo, et iuftitia,et
fan&ificatio, et redemptio: vr>quemadmo-
dum fcriptum eft : * Qui gloriatur, in Do-
mino glorietur* * Hierem.p^j.2^
€APITVLVM IL
Ct ego, cum veniffem ad vos, fratres, veni
■*— ' non in fublimitate fermonis aut fapien-
tiae, annuncians vobis teftimonium Chrifti.
Non enim iudicaui , me fcire aliquid inter
vos, nifi Ihefum Chriftum , et hunc crucifi-
xum. Et ego in infirmitate, ettimore, et
tremore multo fui apud vos, et fermo meus
et praedicatio mea non erat in perfuafibilibus
humanae fapientise verbis,fe<ioftenfione fpi-
ritus et virtutis, vtfides veftra non fit infa*
pientia hominum , fed in potentia Dei.
Sapientiam autem loquimur inter perfV
&os ; fapientiam vero non huius feculi, ne-
que principum huius feculi, qui deftruun*
tur ; fed loquimur Dei fapientiam in my-
fterio, quae abfcondita eftj quam praedefti«
nauit Deus ante fecula in gloriam noftram,
quam nemo principum huius feculi cogno«
uit. Si enim cognouiflent,nunquam Domi-
num gloriae crucifixiflent, Sicut fcriptum
eft : * Quod oculus non vidit,nec aunsau-
diuit,nec in cor hominis afcendit,quae praepa-
rauitDeushis,qut diliguntillum. ^EJ'a.ö^g.
Nobis autem reuelauit Deus per Spiritum
fuum.
9S9
EPISTOI, A PAVLI AD C'ORINTHIOS I» C A P. II. III. IV.
96O
fuum. Spiritus enim omnia fcrutatur, etiam
profunda Dei. Quis enim feit hominurn,
qua? funt hominis , nifi fpiritus hominis,
qui in ipfo eft ? Ita et, quae Deifunt, nemo no-
uit, nifi SpiritusDei» Nos autem non fpi-
ritum huius mundiaccepimus,fedfpiritum,
qui ex Deo eft ; vt feiamus, quae a Deo do- \
nata funt nobis, quae et loquimur, non in]
verbis, quae docet humana fapientia, fed quae
docet fpiritus, fpiritualibus fpiritualia com-
parantes. Animalis autem homo non per-
cipit ea,quae funtSpiritusDei: ftultitia enim
eft iili, et non poteft intelligere, quiafpiri-
tualit er examin antur. Spiritualis autem iu-
dicat omnia, ipfe autem a nemine iudicatur.
Quis * enim cognouit fenfum Domini ? aut
quis inftruxit eum ? Nos autem fenfum
Chrifti habemus. *Efa.4Q} 13.
CAPITVLVM III.
ü t ego,fratres, nonpotui vobis loqui qua-
•■— ' fi fpiritualibus , fed quafi carnalibus.
Tanquam paruulis in Chrifto lac vobis po-
tum dedi , non efeam : Nondum enim po-
teratis, fed ne nunc quidem poteftis ; adhuc
enim carnales eftis. Cum enim £ t inter vos
xelus, lis et contentio, nonne carnales eftis,
et feeundum hominem ambulatis ? Cum
enim quis dicat : Ego quidem fum Pauli ;
alius autem : ego fum Apollo ♦ nonne carnales
eftis? Quis igitur eft Paulus? quis vero
Apollo ? nifi miniftri eius, per quos credi-
diftis : et vnicuique, ficut Dominus dedit.
Ego plantaui, Apollo rigauit, fed Deus incre-
mentum dedit» Itaque neque qui plantat, eft
aliquid , neque qui rigat, fed qui incremen-
tum dat , Deus.
Qui autem plantat,et qui'rigat, vnum funt ;
vnusquisque autem propriam mercedem ac-
cipiet fecündum fuum laborem-. Dei enim
fumus adiutores. Dei agricultura eftis, Dei
«dificatio eftis. Secundum gratiam Dei,
qax data eft mihi, vt fapiens architeöus fun-
jdamentum pofui, alius autem fupersedificar.
Vnusquisque autem videat, quomodo fuper-
aedificet, Fundamentum enim aliud nemo
poteft ponere, praeter id, quod pofitum eft,
quod eft Ihefus Chriftus. Si quis autem'
fuperaedificat fupra fundamentum hoc, au-
rum, argentum, lapides pretiofos, ligna, fec-
num, ftipulam* vniuseuiusque opus mani-
feftum erit : Dies enim Domini declaiabit,
quia inignireuelaturjetvniuscuiusqueopus,
quäle fit , ignis probabit. Si cuius opus
manferit, quod uiperaedificauit, mercedem
aeeipiet ♦ fi cuius opus exuftum fuerit, de-
trimentum patietur; ipfe autem faluus erit,
fic tarnen , quafi per ignem,
Nefcitis,quod templum Dei eftis, et Spi-
ritus Dei habitat in vobis ? Si quis autem
templum Dei violauerit, difperdet illum
Deus. Templum enim Dei fan£lum efta
quod eftis vos. Nemo fefe fallat. Si quis,
videtur inter vos fapiens efle in hoc feculo,
ftultus fiat? vt fit fapiens. Sapientia enim
huius mundi, ftultitia eft apudDeum, Scri-
ptum eft enim ; Qui comprehendit fapien-
tes in aftutia eorum. Et iterum : * Do-
minus nouit cögitationes fapientum , quo-
niam vanae funt. Nemo itaque glorietur
in hominibus. Omnia enim veftra funt,
fiue Paulus, fiue Apollo, fiue Cephas ; fiue
mundus,fiuevita,fiue mors; fiue praefentia,
fiue futura : omnia veftra funt , vos autem
Chrifti, Chriftus autem Dei. *Pf.3<>. (+9<ih)
' CAPITVLVM IV.
Cic nos exiftimet homo, vt miniftros Chri-
^fti et difpenfatores my fteriorum Dei. Ce-
terum quaeritur inter difpenfatores, vt fidelis
quisinueniatur. Mihi autem pro minimo eft,
vt a vobis iudicer,aut ab humano die. Sed ne^-
quemeipfum iudico ; nihil enim mihi con-
feius funi, qui autem iudicat me, Dominus
eft. Itaque nolite ante tempus iudicare,
quoadusque Yeniat Dominus, quj et illumi-
" it
<aö] EPISTOLA PAVLI AD CORlNTHIOsI. CAP. IV. V. 962
nabit abfcondita tenebrarum , et manifefta- j eorum, qui inflati funt, fed virtutera. Non'
Bit confilia cordium , et tuuc laus erit vni- jenim in fermone eft regnum Dei, fed irrvir-
tute. Quid vultis? invirga veniam ad vos,
an in charitate et fpiritu manfuetudinis?
cuiqueaDeo.
Ha?c autem, fratrfcs, transfiguraui in me
et Apollo, propter vos, vt in nobis difcatis,
ne fupra, quam fcriptum eft, vmi3 aduerfus
alterum infletur pro alio. Qpis enim te
praefert? Quid autem habes , quod non ac-
cepifti ? Si autem accepifti , quid gloriaris
quafi non acceperis? Iam faturati eftis, iam
diuites faäi eftis ? Sine nobis regnatis , et
vtinam regnetis , vt et nos vobiscum re-
gnemus.
Puto enim, quod Deus nos apoftolos no-
uiffimos oftendit, tanquam morti deftinatos,
CAPITVLVM V,
/^\mnino auditur inter vos fornicatio , et
^S talis fornicatio, qualis nee inter gentes
nominatur, ita vt vxorem patris fui aliquis
habeät. Et vos inflati eftis , et non raagis
lu£tum habuiftis , vt tollatur de medio ve-
ftrum, qui hoc opus fecit, Ego quidem ab-
fens corpore,prsfens autem fpiritu,iam iudi-
caui, vt praefens eum,qui fic operatus eft, in
nomine Domini noftri Ihefu Chrifti, cen-
quia fpe£fcaeulum fa&i fumus mundo, et an- 1 gregatis vobis, et meo fpiritu, cum virtute
gelis , et hominibus. Nos ftulti propter
Chriftum, vos autem prudentes in Chrifto ;
nos infirmi,vos autem fortes; vos nobiles,
nos autem ignobiles, Vsque in hanc horam
et efurimus, et fitimus, et nudi fumus, et co-
iaphis C3»dimur,et inftabiles fumus, et labo-
ramus, operanfces manibus noftris. Maledi-
eimur, et benedieimus ; perfecutionem pa-
timur, et fuftinemus ; blafphemamur, et ob-
fecramus, Tanquam purgamenta huius raun-
di faäi fumus , omnium peripfema vsque
adhuc.
Non vt confundam vos, haee feribo, fed
vt €lios meos dile&os moneo» Nam etfi de-
cem millia psedagogorum habeatis in Chri-
fto, non tarnen mukös patres ; nam in Chri-
fto' Ihefu per euangelium ego vos genui.
Abhortor ergo vos, imitatores mei eftote,
ficut et ego Chrifti. Ideo miß ad vos Tir
motiieum, qui eft filius meus dile&us et fi-
delis in Domino , qui vos commonefaciat
vias meas, quae funt in Chrifto Ihefu , ficut
vbique in omni ecclefia doeeo. Tanquam
non venturus fim advos,fic inflati funtqui-
dam ', veniam autem ad vös cito , fi Domi-
ne« voluerit, et cognofeam non fermonerä
Domini Ihefu, tradere huiusmodihominem
Nathans in interitum carnis, vt fpiritus fal-
uus fit. in die Domini noftri Ihefu Chrifti.
Non eft bona gloriatio veftra. Nefcitis,
quod modicum fermentum totam maffam
corrumpit? Expurgate vetus fermentum, vt
fitis noua confperfio, ficut eftis at^mi. Et-
enim pafcha noftrum immolatus eft, Cbri-
ftus* Itaque epulemur, non in fermento
veteri, neque in fermento malitiae et nequi-
tiae, fed in azymis finceritatis et veritatis.
Scripfi vobis in epiftola, ne commifeea-
mini fornicariis ; non vtique fornicariis
huius mundi, am auaris, aut rapaeibus, aut
idolorumcultoribus, alioqui debueratis de
hoc mundo exiifle. Nunc autem feripfi
vobis, non commifeeri. Siis , qui frater
nominatur inrer vos, eft fornkator, aut aua-
rus, aut idolis feruiens, aut maledicus, aut
rapax; eum huiusmodi nee eibum fumite.
Quid enim ad me attinet de his, qui foris
funt, iudicare? Nonne de his , qui intus
funt, vos iudicatis? Nam eos, qui foris funt,
Deus iudicabtt. Aüferte malum ex vobis
ipfis.
CAPI-
$6$
EPISTOLA PAVLI AD CORINTHIOS I. CA?. VT. VIL
964
CAPITVLVM VI.
Audet aliquis veftrum, habens negotium
aduerfusarterum,iudicariapudiniquos,
et non apud fan£tos? An nefcitis, quod fan-
£ti mundum iudicabunt ? Et fi per vos iu-
dicabitur mundus,indigni efti»,qui demini-
mis iudicetis ? Nefcitis, quod angelos iudi-
cabitis? quanto~magisea,qu£ advi£tumper-
tinent? Igitur-, fi habueritis deiis, qux
ad vi&um pertinent, iudicia, qua? contempti-
biles funt in ecclefia; illos conftituite adiu-
dicandum? Ad verecundiam veftra m dico?
Annon eil inter vcs fapier.3 quisquam , qui
pofiit iudicare inter fratrem fuum? Ne vnus
qui dem, fed frater cum fratre iudicio con-
tendit, et hoc apud infideles.
Iam quidem omnino deli&um eft in vo-
bis, quod iudicia habetis inter vos. Quare
non magis iniurian» accipitis? Quare non
magis fraudem patimini? Sed vos iniuriam
facitis, et fraudatis, et fratres quidem. An
nefcitis,quod iniqui regnumDei non poflide-
fcunt? Nolite errare: neque fornicarii,ne-
que idolis feruientes,. neque adukeri, neque
molles, neque mafcuiorum concubitores, ne-
que fures, neque auari, neque ebriofi, neque
maledici, neque rapaces, regnum Dei pofli-
debunt. Et haec aliquando quidem fuiftis,
fed ablud eftis, fed fancliificati eftis, fed iufti-
ficati eftis, in nomine Domini noftri Ihefu
Chrifti , in Spiritu Dei noftri.
Omnia mihi licent, fednon omnia condu-
fiunt : omnia mihi licent, fed ego fub nul-
lius redigar poteftate. Efca ventri, et ven-
ter efcis •, Deus autem hunc et hanc deftruet.
Corpus autem non fornicationi, fed Domi-
no, etDominus corpori. Deus vero et Do-
minum fufcitauit , et nos fufcitabit per vir-
tutem fuam. Nefcitis, quod corpora veftra
membra funt Chrifti ? Tollens ergo mem-
bra Chrifti, faciam membra meretricis? Ab-
flt! An nefcitis, quod, qui adhaeret meretri-
S. LP ms XIV,
ci, vnum corpus effictair ? Erunt enim, in.
quit, du© in cartie vna. Qui autem adhar*
ret Deo , vnus fpiritus eft.
Fugite fornicationem : omne enim pec-
catum, quodcunque fecerit homo, extra cor-
pus eft * qui autem fornicatur, in corpui
fuum peccat. An nefcitis , quod membra
veftra tetnplum funt Spiritus fan&i, qui in
vobis eft? quem habetis a Deo, et non eilis
veftri. Emptienim eftis pretio magno:
glorificate iam Deum in corpore veftro.
CAPITVLVM VII.
e quibus autem fcripfiftis mihi : Bonum
eft homini , mulierem non tangere.
Propter fornicationem autem vnusquisque
vxorem fuam habeat , et vnaquaeque
'fuum virum habeat. Vxori vir debitum
reddat, fi mulier autem vxor viro.
Mulier fui corporis poteftatem non ha-
bet, fed vir ♦ fimiliter autem et vir fui corpo-
ris poteftatem non habet, fed mulier* No-
lite fraudare inuicem,nifi forte ex confenfu
ad tempus, vt vacetis ieiunio et orationi, et
iterum conueniatis, ne tentet vos fathanas
propter incontinentiam veftram.
Hoc autem dico propter indulgentiam,
et non föcundum imperium. Velim au-
tem, omnes homines ehe ficut meipfum,
Sed vnusquisque proprium donum habet ex
Deo,altus quidem fic, aiius vero fic. Dico
antem non nuptis et viduis ; Bonum eft il-
lis,{i fic permanferinr, ficut et ego ; quod fi
non fecontinent, nubant: melius eft enim
nubere, quam vri.
His autem, qui matrimonio iun£H funt,
prxcipio non ego, fed Dominus, vxorem a
viro non difcedere: Quod fi difcefierit,ma-
neat innupta, aut viro Tuo reconcilietur: et
vir vxorem non dimittat. Nam ceteris di-
co ego , non Dominus : Si quis frater vxo-
rem habet jnfidelem, et hsc confentit habi-
tare cum illo, non dimittat iilam. Et fiqua
Q^qq mu-
:,
9<Sj
EPISTOLA PAVL1 AD CORINTHiOSl. CAP. VII. VIII.
96$
mulier fidelis habet virum infidelem, et hie
cprifentit,habitare cum illa,non dimittat vi-
rum : fan&ificatur enim vir infidelis per
mulierem , et fan&ificatur mulier infidelis
per virum *, alioquin filii veftri immundi ef-
fent, nunc autem fan&i funt. Quod fi infi-
delis difeedit, difeedat. Non enim ferui-
futi fubie£has eft frater vel foror in talibus.
In pace autem vocauit vos Deus. Vnde
enim feis , mulier, an virum faluum facies ?
Aut vnde feis, vir, an mulierem faluam fa-
cies? Verum vnicuique,ficut diaifitDominus.
Vnumquemque, ficut vocauit Dominus,
ambulet , et ficut in omnibus ecclefiis con-
ftituo. Circumcifus aliquis vocatus eft, non
~ adducat praeputium; in praeputio autem ali-
quis vocatus eft , non circumeidatur. Cir-
cumeifio nihil eft , et praeputium nihil eft,
fed obferuatio mandatorum Dei. Vnus-
quisque, in qua vocatione vocatus eft, in ea
permaneat. Seruus vocatus es, non fit tibi
curae; fed et fi potes fieri liber,magisvtere.
Qui enim in Domino vocatus eft feruus, li-
bertus eft Domini ; fimiliter qui Über vo-
catus eft, feruus eft Chrifti. Pretio empti
eftis : nolite fieri ferui hominum. Vnus-
quistjue ergo, in quo vocatus eft, fratres, in
hoc perraanet apud Deum.
De virginibus autem praeeeptum Domini
nonhabeo: confilium autem do , tanquam
mifericordiam confecutus a Domino, vtfim
fidelis. Exiftimo ergo , hoc bonum efle,
proprer inftantem neceßitatem j quoniam
Donum eft homini , fic efle. Alligatus es
vxori , noli querere folutionem ; folutus es
ab vxore, noli quaerere vxorem. Si autem
aeeeperis vxorem, non peccafti; et finupferit
virgo^onpeccauit; affliäionem tarnen car-
nis habebünt tales. Ego autem vobis parco.
Hoc autem dico, fratres : Tempus breue
eft. Reliquum eft, vt et, qui habent vxo-
res, tanquam non habentes fint ; et qui flent,
tanquam non flentes ; et qui gaudent, tan-
quam non gaudentes ; et qui emunt, tan-
quam non pofiidentes ♦ et qui vtuntur hoc
mundo ^ tanquam non vfantur ; prcterit
enimhabkus huius mundi.'
Volo autem, vos fine folicitudine efle.
Qui fine vxore eft, curat quae Domini funt,
quomodo placeat Domino. Qui autem cum
vxore eft, curat quae funt mundi, quomodo
placeat vxori, et diuifus eft. Et Emulier in-
nupta et virgo cogitat quae Domini funt, vt fit
fan£ta corpore et fpiritu ; quae autem
nupta eft, cogitat quae funt mundi, quomodo
placeat viro. Porro hoc ad vtilitatem ve-
ftram dico, non vt laqueum-vobis iniieiam,
fed vt id,quod decorum eft,fciatis,vtadhae-
reatis Domino affidui, non diftra£ti.
Siquis autem indecorum virgmi fuae pu*
tat, fi praetereat nubendi tempus, et ita opor-
tet fieri, quod vult faciat X non peccat, fi nu-
bant. Nam qui ftatuit in corde fuo firmus,
non habens neceffitatem, poteftatem autem
habens fuae voluntatis^et hoc decreuit in cor*
de fuo, feruare virginem fuam, bene faeit;
igirur et qui matrimonio iungit virginem
fuam,bene facit; et qui non iungit, melius
facit. Mulier aliigata eft legi, quanto tem-
pore vir eius viuit ; quod fi dormierit vir
eiusjiberata eft a lege. Cui autem vult, nu-
bat,modo vt in Domino; beatior autem eft,
fi fic- permanferit , feeunaum meum confi-
lium. Puto autem , quod et ego Spiritura
Dei habeam.
CAPITVLVM VIII.
|~^e his autem, quae idolisfacrificantur,fci-
■"-* mus, quod omnes feientiam habemus.
Scientia inflat , charitas vero ardificat. $
quis autem fe exiftimat, feire aliquid, non-
dum cognouit,quemadmodum oportet eum
feire : Si quis autem diligitDeum, hie cogni- -
tus eft ab eo.
De efeis autem, quae idolis immolantur,
fei-
5*7
EPI3T0LA PAVLl AD CORINTHIOS 1/ CAP. VIII. IX-
fcimus , quod nihil eft idolum in nranda , et
quod nuilus eft Deus, nifi vnus. Nam quan-
quam funt, qui dicantur dii, (Tue in-ccelo,
fiue in terra; (liquidem funt dii raulti, er
domini multi;) nobis tarnen vnus eft Deus
Pater,. ex quo omnia, et nos in ipfum; et
vnus Dominus Ihefus Chriftus, per quem
omnia, et nos per ipfum.
Sed non in omnibus efl fcientia. Qui-
dam autem cum. confcientia idoli, vsque ad
hoctempus, quafiidolothytum manducant,
et confcientia ipforura, cumfitinfirmajpol-
luitur. Efca autem nos non commendat
Deo. Neqne enim , fi manducauerimus,
abundabimus,nequefinonmanducauerimus,
deficiemus.
Videte autem , ne forte haec licenria veftra
offendiculum fiat infirrois. Si enim quis
viderit te, qui habes fcientiaminepuloido-
lorum recumbere, nonne confcientia eius,
cum fit infirma , aedificabitur ad manducan-
dum idolothyta ? Et peribit per tuam fcien-
tiam infirmus frater,; propter quem Chri-
ftus mortuus eft. Sic autem peccante3 in
fratres, et percutientesconfcientiameorum
infirmam, in Chriftum peccatis. Quapro-
pter fi efca fcandaliiatfratremmeu»n, non
manducabocarneminseternum, ne fratrem
meum fcandaÜxem.
GAPITVLVM IX.
Nonne fum apoftolus? Nonne fum Über?
Nonne Chriftum Ihefum, Dominum
Boftrum, vidi ? Nonne opus meum vos eftis
in Domino? Et fi aliis non fum apoftolus,
fed tarnen vobis fum. Nam fignaculum
apoftolatus mei vos eftis per Dominum.
Mea defenfioapud eos, quimeinterrogant,
haeceft: Nunquidnonhabemuspoteftatem j
manducandi et bibendi ? Nunquid non ha-
bemus poteftatem , fororem mulierculam
circumducendi, ficut et ceteri apoftoli, et
frarres Domini, et Cephas? Aut foius ego
et Barnabas non habemus poteftatem hoc fa-
ciendi?
Quis miiitat fuis ftipendiis vnquam ?
Quis plantat vineam , et de fru£tu eius non
edit? Quispafcit gregem, et de k£e gregig
nonmandueat?
Numquid fecundum hominem haec dico ?
Nonne et- lex haec dicit? Scriptum eft enim
in lege Moll: Non alligabis os boui tritu-
ranti. Numquid de bobus eura eft Deo?
Nonne propter nos hsec dicit ? Nam pro-
pter nos vtiquefcriptafunt, quoniam debet
in ,fpe, qui arar, arare; etquitriturat, infpe
fruÖus percipiendi. Si nos vobis fpiritua-
Uafeminauimus, magnumeft, fi nos carnalia
veftra metamus ? Si alii poteftatis veftrsepar-
ticipes feint, quare non potius nos ?
Sed non vli fumus hac poteftate , fed
omnia fuftinemus, ne quod ofFendiculunv
demus euangelio Ghrifti. Nefciris, quo-
niam qui in iacrario operantur, ex hoftiis
edunt ; et qui altari feruiunt, cum altari par-
ticipant? Ita et Dominus ordinauithis, qui
euangelium annunciant , de euangelio viue-
re. Ego autem nullo horum vfus fum.
Non autem fcripfi haec, vt ita fiant in me.
Bonum eft enim mihi , magis mori , quam
vt gloriam meam quis euacuet« Nam et fi
euangeliiauero, non eft mihi gloriai neces-
fitas enim mihi incumbit. Vae enim mihi
eft, fi non euangelixauero. Si enim Volens
hoc ago, mercedem habeo ; fi autem inui-
tus , difpenfatio mihi credita eft. Qua? eft
ergo merces mea? vt euangelrzans, gratis
euangelium praedicem, vt non abutar pote-
ftate mea in euangelio?
Nam cum über elTemab omnibus, omni-
um me feruum feci , vt plures lucri &cerem.
Etfa&us fum Iudaeis, tanquam Iudaeus, vt
Iud*os lucrarer. His,qui fub lege funt, quafi
fub lege eflem, vteos, qui fub lege erant, lu-
$6$
EPISTOLA PAVLI AD CORINTHIOS I. C AP. IX. X.
97°
Cri facerem : His , qui fine lege erant , tan-
quam fine kge effem ; cum fine rege Dei
non effem, fed in lege effem Chrifti , vt
lucri facerem eos, qui fine lege erant. Fa&us
fum infirmus innrmis, vt infirmos lucri fa-
cerem.. Omnibus omnia fa£fcus fum, vt
omnes facerem faluos; omnia autem facio
propter euangelium , vt particeps eius effi-
ciar. Nefcitis, quod qui in ftadio currunt,
omnes quidem currunt, fed vnus accipit prae-
mium : Sic currite, vt comprehendatis.
Omnis enim, qui in agone contendit, ab
omnibus fe abftinet, et illiquidem, vtcorru-
ptibilem coronam accipiant, nos autem, vt
incorruptibilem. Ego igitur fic currÖ, non
quafi in incertum ; fic pugno , non quafi
aerem vei berans. Sed eaftigo corpus meum,
et in feruitutem redigo \ ne forte, cum aliis
praedicauerim, ipfe reprobus efficiar. s
CAPITVLVM X.
XTolo enim vos ignorare, fratres, quod
patres noffri omnes fub nubefuerunt,
et omnes mare tranfierunt, et omnes in Mo-
fen baptizati funt in nube et in mari; et
omnes eandem efcam fpiritualemmanduca-
uerunt, et omnes eundem potum fpiritua-
lern biberunt. Bibebant autem de fpirituali
cönfequente eos petra : Petra autem erat
Chriftus. Sed non in pluribus eorum bene
placitum eft Deo; nam proftratifuntinde-
ferto.
Haec autem figurse noffri fuerunt, vtnon
fimus concupifcentes malorum, ficut et Uli
concupierunt. I^eque idololatraeefficiami-
ni, ficut quidam ex ipfis; quemadmodum
fcriptumeff: Seditpopulusmanducare, et
bibere, et furrexerunt ludere. Nequefor-
nicemur, ficut quidam ex ipfis fornicati funt,
et ceciderunt vna die viginti tria millia, Ne-
que tentemus Chriftum , ficut quidam eorum
»entauerunt
Neque murmuraueritis, fieut quidam eorum
murmurauerunt 9 et perierunt ab extin-
£tore.
Haec autem omnia contingebant Ulis, vt
effem figurae; fcripta funt autem ad admo-
nitionem noffri, in quos fines feculorum de-
uenerunt. Itaque qui fe exiftimat ftare, vi-
deat, ne cadat. Tentatio vos non apprehen-
dit, nifi humana ; fidelis autem Deus eft, qui
non patietur vos tentarifupra id, quodpote*
ffis; fed faciet etiam cum tentatione euen»
tum, vt poffitis fuftinere. Propter quod,cha«
rifiimi mihi, fugite ab idolorum cultura.
Vt prudentibus loquor, vos ipfi iudicate
quod dico : Calix benediöionis, cui benedt-
cimus, nonne communicatiofanguinis Chri-
ffi eft? Et panis, quem rrangimus, nonne
participatio corporis Domini eft? Quoni-
am vnus panis et vnum corpus multifumus,
omnes quidem devnopane, etdevnocalice
participamus. Videte Ifrael fecundum car-
nem: Num qui edunt hoftias, participes
funt altaris ? Quid ergo ? Dico ne quod ido-
lum fit aliquid ? Aut quod idolisimmolatura
fit aliquid? Sed quaeimmolantgentes, daa-
moniisimmolant, etnonDeo. Nolo autem
vos focios dsemoniorum fieri. Non poie-
ftis calicem Domini bibere, et calicem dae-
moniorum. Nonpoteftis menfae Domini
participes effe , et menfe daemoniorum. An
prouocamus Dominum ? Nunquid fortiores
illo fumus? Omnia mihi licent, fed non
omnia conducunt : Omnia mihi licent, fed
non omnia sedificant. Nemo, quod fuum
eft, quaerat, fed quodalterius.
Omne, quod in macello venit, manduca-
te, nihil interrogantes propter confcientiam :
Domini enim eft terra, et plenitudo eius.
Si quisvoeatvosinfide)iumadcGcnam,etvul-
tis ire, omne, quod vobis apponitur, man-
ducate , nihil interrogantes propter confci-
et a ferpentibus perierunt. I entiam. Siquis autem dixerit: Hocimmo-
91i
EPISTOLA PAVLI AD COR1NTHIOS I. CAP. X. XL
972
latum eft idolis ; nolite manducare, proprer
illum, quiindicauit, et propter confckntiam.
( Domini enim eft terra, et plenitudo eius. )
Confcientiam autem dico non tuam, fed alte-
rius. Vt quid enim libertas mea iudicatur
ab aliena confcientia ? Si ego cum gratia par-
ficipo, quid blafphemor proeo, dequogra-
tias ago?
Siue ergo manducatis, fiue bibitis, vel
aliud quid facitis , omnia ad gloriam Dei fa-
che. Sine ofTenfione eftote et ludaeis, et
Graecis , et ecclefise Dei ; ficut et ego per
omnia omnibusplaceo, nonqua^rens, quod
mihi vtile eft , fed quod multis, vtfaluifiant.
CAPITVLVM XL
Imitatores mei eftote, ficut et ego Chrifti.
Laudo autem vos fratres , quod per
omnia mei memores eftis $ et ficut tradidi
vobis , praecepta mea tenetis. Volo autem
vos fcire , quod omnis viricaput Chriftus eft,
caput mulieris vir caput vero Ghrifti Deus.
Omnis vir orans vel prophetans velato ca-
pite, deturpat caput fu'im. Omnis autem
mulier orans aut prophetans non velato ca-
pite, deturpat caput fuum ; perindeeft enim,
ac fi decaluetur. Nam fi non velatur mu-
lier , tondeatur. Si vero turpe eft mulieri,
tonderi aut decaiuari, vcht caput fuum.
Vir quidem non debetvelare caput fuum,
quoniam imagoetgloriaDeieft; muli er au-
tem gloria viri eft : non enim vir ex mulie-
re eft, fed mulier .ex viro. Etenim non eft
creatus vir propter mulierem, fed muli er
propter virum. Ideo debet mulier vela-
men habere fnper caput fuum propter ange-
los. Veruntamen neque vir fine muliere,
neque mulier fine viro, in Domino. Nam
ficut mulier de viro , ita et vir per mulierem ;
omnia autem ex Deo.
Vos ipfi iudicate : Decetne mulierem
non velatam orare Deum ? Non ipfa natura
docet vos? Quod vir quidem, ficomamnu-
triat, ignominia eft illi ; mulier vero fico-
mamnutriat, gloria eft illi; quoniam ca-
pilli pro velamine ei dati funt. Si quis au-
tem videtur contentiofus effe, nos talem con-
fuetudinem nonhabemus,neque ecclefiaeDei.
Hoc autem praecipiens, non laudo, quod
non in melius, fed in deterius conuenitis.
Primum quidem conuenientibus vobis in
ecclefiam, audio, fciiTuras effe inter vos ; et
ex parte credo. Nam oportet et hserefes in-
ter vos effe, vt, quiprobatifunt, manifefti
fiant inter vos. Conuenientibus ergo vobis
in vnum , iam non eft dominicam coenam
manducare. Vnusquisque enim fuam coe-
nam praefumir ad manducandum, et alius qui-
dem efurit, alius autem ebrius eft. Num-
quid domosnon habetis ad manducandum
et bibendum ? Aut ecclefiam Dei contemni-
tis? et confunditis eos , qui nonhabent?
Quid dicam vobis ? Laudem vos ? In hoc non
laudo.
Ego enimaccepi a Domino, quod et tradi-
di vobis, quoniam Dominus Ihefus, in qua
no£te tradebatur ^accepit panem, et gratias
agens fregit, et dixit : Accipke, et manduca-
re; hoc eft corpus meum, quod pro vobis
frangitur : hoc fache in mei commemora-
tionem. Similiter et calicem , poftquam
cccnauit, dicens: Hie calix Nouum Tefta-
mentum eft in meo fanguine : hoc facite^
quotieseunque biberitis, in meieommemo-
rationem.
Qiiotiescunque enim manducabitis pa-
nem hünc, et calicem bibetis, mortem Do-
mini annunciabitis, doneevenerit. Itaque
quieunquemanducauerir panem hunc , etbi-
berit calicem Domini indigne, reuserit cor-
poris et finguinis Domini. Probet autem
ieipfum homo, et fic depaneillöedat, et de
calice bibat; qui enim manducat etbibitin-
digne, iudicium fibi manducat etbibit, non-
Q^qq 3 dl-
973
SPISTOtA ?AVLI AD C ORJNT H*IOS I. CAP. XL XII.
974
diiudicans corpus Domini. Ideo inter vos
multi infirmi et imbeciftes , - et dormiunt
multi. Quodfi nosmetipfos diiudicaremus,
non vtique diiudicaremur. Dum iudicamur
autem a Domino , corripimur , vt non cum
hoc mundo damnemur. Itaque fratres mei,
cum conuenitis ad manducandum, inuicem
expeäare. Siquisefurit, domimanducet,
vt non iniudicium conueniatis. Cetera au-
tem, dum venero, difponam.
CAPITVLVM XII.
T\e fpiritualibus autem nolo vos ignorare
*~* fratres ; Scitis autem , quod gentes fui-
ftis, ad finiulacra muta, prout ducebamini,
euntes. Ideo notum vobis facio, quod ne-
mo in Spiritu Dei loquens, dicit anathema
Ihefum : Et nemo poteft dicere Dominum
Ihefum , nifi per Spiritum fan£ium.
Diuifiones vero donorum funt, idem
autem Spiritus: Et diuifiones minifte-
riorum funt , idem vero Dominus : Et
diuifiones operationum , idem vero eft
Deus , qui operatur omnia in omnibus.
Vnicuique autem datur manifeftatio Spiritus
ad vtilitatem. Alii quidem per Spiritum da-
tur fermo fapientise: Alii autem fermo fci-
entiae , fecundum eundem Spiritum : Alteri
fides in eodem Spiritu : Alteri dona fanatio-
num in eodem Spiritu: Alii operatio virtu-
tum: Alii, prophetia : Alii difcretio fpiri-
tuum: Alii genera linguarum: Alii inter
pretatio fermonum. Haec autem omnia
eperantur* vnus atquc idem Spiritus, diui-
densfingulis, proatvult.
Sicut enim corpus vnum eft, et membra
habet multa; omnia autem membra vnius
corporis, cum fintmulta, vnum tarnen cor-
pus funt; ita et Chriftus. Etenim in vno
Spiritu omnes nosinynum corpus baptizati
fumus, fiueludseijfiueGraeci, fiue ferui, fiue
liberi j et omnes in vno Spiritu potari fu-
tnus. Nam et corpus non eft vnum mem-
brumj fed multa. §idixeritpes, quod non
fummanus, non fumdecorpore; non ideo
non eft de corpore? Et fi dixerit auris, quod
^non fum oculus , non fum de corpore ; non
ideo non eft de corpore ? Si totum corpus
oculus, vbi auditus? Si totum auditüs, vbi
odoratus?
Nunc autem poruit Deus membra, vnum-
quodque eorum in corpore, ficut voluir.
Quod fi effent omnia vnum membrum, vbi
corpus? Nunc autemmulta quidem membra^
vnum autem corpus. Nonpoteft autem di-
cere oculus manui : Opera tua non indigeo ;
aut rurfuni caput pedibus : Non eftis mihi
necefiarii; fed multo magis, quae videntur
membra corporis infirmioraeffe, necefTaria
funt. Et quss putamus ignobiliora membra
effe corporis, his honorem abundantiorem
circumdamus. Et quae indecora funt noftra,
abundantiorem decorem habent. Decora
autem noftra nullius egent ; fed Dens tem-
perauit corpus, ei, cui deerat, abundantio-
rem tribuendo honorem , vt non fit fchisma
in corpore , fed pro inuicem folicita fint
membra. Et fi quid patitur vnum membrum,
compatiuntur omnia membra; fiue glorifi-'
catur vnum membrum , congaudent omnia
membra. Vos autem eftis corpus Chrifti,
et membra de membro. Etquosdam qui-
dem pofuit Deus in ecclefia, primoapofto«
los,fecundoprophetas, tertio dolores.» De-
inde virtutes; ex in de dona curationum, opi-
tulationes, gubernationes, genera lingua-
rum. Nunquid omnes apoftoli? Nunquid
omnes prophetas? Nunquid omnes dolo-
res? Nunquid omnes virtutes? Nunquid
omnes gratiam habent curationum? Nun-
quid omnes Unguis loquuntur ? Nunquid
omnes interpretantur? Aemulamini autem
charismata meliora, et adhuc excellentjorem
viam vobis demonftro.
CAPI-
97*
EPISTOLA PAYLI AD COSINTHlOS I. CAP. XIII. XIV,
976
CAPITVLVM XIII.
Si Unguis hominum loquar et angelorum,
charitatem autem non habeam, fa£rus
fum ees fonans, aut cymbalum tinniens. Et
fi habuero prophetiam, et nouero myfteria
omnia, et omnem fcientiam, et fi habuero
omnem fidem, ita, vt montes transferam;
charitatem autem non habuero,nihil fum. Et
ü diftribuero in cibos pauperüm omnes fa-
cultates meas, et fi tradidero corpus meum,
ita vt ardeam ', charitatem autem non ha-
buero, nihil mihi prodeft.
Charitas patiens eft ; benigna eft ; chari-
tas non aemulatur; non agit nequiter; non
inflatur; non eft immodefta; non quasrit,
quse fua funt; non irritatur : non cogitat
malum; non gaudet fuper iniquitate, con-
gauder autem veritati : Omnia fuffert; omnia
credit ; omnia fperat ; omnia fuftinet. Cha-
ritas nunquam e.vcidit: fiue prophetizeeua-
cuabuntur, fiue lingual ceffabunt , fiuefcien-
tia deftruetur.
Ex parte enim cognofcimus , et ex parte
prophetamus : Cum autem venent, quod
perfe&um eft, euacuabitur, quod ex parte
eft. Cum effem paruulus, loquebar vt
paruulus, fapiebam vt paruulus , eogitabam
vt paruulus ': quando autem fa&usfum vir,
abolitafunt, quacerantparuuli. Videmus
nuncperfpecuiuminaenigmate, tunc autem
facie ad faciem. Nunc cognofco ex parte,
tunc autem cognofcam , ficut et cognitus
fum. Nunc autem manent fides, fpes , cha-
ritas; rria haec : maior autem inter haec eft
charitas.
CAPITVLVM XIV.
Ce£tamini charitatem, aemulaminifpiritua-
& lia, magis autem, vtprophetetis. Qui
enim loquitur lingua , non hominibus lo
quitur , kd Deo. Nemo enim audit , Spiri
tu autem loquitur myfteria. Nam qui pro-
phetat, omnibus loquitur ad aedificationem,
etexhortationem, et confolationem. j Qui
loquitur lingua , femetipfum sedificat : qui
autem prophetat i ecclefiam sedificat. Volo
autem, vos omnes loqui unguis, magis au>
tem , vt prophetetis. Nam maior eft, qui
prophetat, quam qui loquitur linguis ; nifi
forte interpretetur , vt ecclefia aedificatio-
nem accipiat. Nunc autem , fratres , fi ve-
nero ad vos, Unguis loquens ; quid vobis
prodero , nifi vobis loquar , aut in reuela-
tione, aut in fcientia, aut in prophetia, aut
in do£trina ?
Tarnen' quae fine anima funt , vocem
dantia, fiue tibia, fiue cithara; nifi diftin-
£tionem fonituum dederint, quomodo feie*
tur, id,- quodcanitur, aut quod citharixatur ?
Etenim fi incertam vocem det tuba , quis
parabit fe ad bellum? Itaetvosperlinguam
nifi roanifeftum fermonem dederitis , quo-
modo fcietur id, quod dicitur? eritis enifls
in aera loquentes.
Videlicet tarn multa genera linguarum
funt in hoc mundo, et nihil fine voce eft.
Si ergo nefciero virtutem vocis, eroei, cui
loquar, barbarus, et qui loquitur mihi,, bar-
barus: Sic et vos, quoniam^emulatoreseftis
fpirituum , ad aedincationem ecclefiae quae-
rite, vt abundetis.
Et ideo , qui loquitur lingua, oret, vt in-
terpretetur. Nam fi orem lingua , fpirstus
meus orat, mens autem mea fine irucfcu eft.
Quid ergo eft? Orabo fpiritu, oraboetmen-
te. Pfallam fpiritu, piallam et meute. Alio-
qui , fi benedixeris Spirira , qui fupplet lo-
cum idiotae , quomodo dieet Amen fuper
tuam gratiarum aöioknem? Quoniam quid
dicas, nefcit. Nam tu quidem benegratias
agis , fed alter non aedificatur. Gratias ago
Deo meo , quod plus unguis loquor, quam
omnes vos. Sed in ecclefia malo quinque
ver-
977 EPISTOT-A PAVLI AD CORlNTHlOSl. C AP. XIV. XV.
verba mente mea loqui , vt etahos inftruam,
quam decem millia verborum per linguam.
Fratres ! nolite pueri effici fenfibus , kd
maliti* paruuli eftote ; fenfibus autem per-
fefti eftote ; in lege enim fcriptum eft : Quo-
niam * in aliis Unguis et in labiisaliisloquar
populo huic, et ne fic quidem exaudient me ;
dicit Dominus. Itaque linguae in fignum
funtnonfideUbus,, fedinfideiibus: prophe-
tiae autem non infidelibus ; fed fidelibus.
Si ergo conüeniat vniuerfa ecclefia in
vnum, et omneslinguis loquantur, intrent
autem idiotae, aut infideles, nonne dicent:
Quid infanitis ? Si autem omnes prophetent,
intret autem quis infidelis , vel idiota, eon-
nincitur ab omnibus , diiudicatur ab Omni-
bus. Occulta enim cordis eius manifefta
fiunt, etitaeadensinfaciem, adoräbit Deum,
pronuncians, quod vereDeus inter Vos fit.
Quid ergo eft, fratres ? Cum conuenitis
vnusquisque veftrum pfalmum habet , do-
örinam habet, linguam habet, reuelationem
habet , interpretationem habet. Omnia ad
aedificationem fiant. Siue lingua quis loquK
tur, per binos fiat, autadfummumperter-
nos; idque viciftim , et vnus interpretetur.
Si autem non fuerit interprei, taceat in eccle-
fia, fibi autem loquatur et Deo.
Prophetae autem duo et tres loquantur, et
ceteri diiudicent. Quodfi alii reuelatum
fuerit fedenti, prior taceat. Poteftisenim
omnes fingulatim prophetare, vt omnes di
ftant, et omnes confolationem accipiant.
Et fpiritusprophetarumprophetisfubie&us
eft. Non enim diffenfionis eft Deus, fed
pacis ; ficut et in omnibus ecclefiis fan£lorum
doceo.
Mulieres in ecclefiis taceant ; non enim
permittitur eis loqui, fedfubditasefie, ficut
et lex dicit. Si quid autem volunt dicere,
domi viros fuos interrogent. Turpe eft
978
enim mulieri, loqui in ecclefia. An a vobis
verbunrDei proceffit^ aut in vos folos perue*
nit? Si quis videtur propheta efie, aut fpi-
ritualis , cognofcat, quaefcribo vobis, quia
Domini funt mandata ; fi quis autem igno-
rat, ignoret. Itaque , fratres, semulamini
prophetare, et loqui Unguis nolite prohibe-
re. Omnia autem decore et fecundum ordi?
nem fiant inter vos.
CAPITVLVM XV.
^VJotum autem vobis facio, fratres, euan«
U* gelium , quod pra?dicaui vobis , quod
et accepiftis, in quo ftatis, per quodetfal-
uamini, quarationepraedicauerim vobis, ü
retinetis, nififruftracredidiftis.
Tradidi enim vobis imprimis, quodacce-
pi, quod Chriftus mortuus fit pro peccatit
nöftris, fecundum fcripturas, etquodfepul-
tus fit , et quod refurrexerit tertia die fecun-
dum fcripturas ; et quod vifus fit Cephe, et
poft hoc vndecim. Deinde vifus eft plus,
quam quingentis fratribus fimul, ex quibus
plures manent vsque adhue, quidam autem
obdormierunt. Deinde vifus eft Iacobo,
deinde Apoftolis omnibus.
Nouiflime autem omnium, tanquam ab-
ortiuo , vifus eft mihi ; ego enim fummini-
mus apoftolorum, quinonfumdignus, vo-
cari apoftolus, quoniamperfecutusfumec-
clefiam Dei. Gratia autem Dei fum id,
quod fum, et gratia eius in me vacua non fuit,
fedabundantius Ulis omnibus laboraui. Non
ego autem, fed gratia Dei, quae mecum eft }
fiue ego , fiue llli; fic prsdicauimus, etfiV
credidiftis.
Si autem Chriftus praedicatur , qutfd re»"j
furrexerit a raortuis, quomodo quidam di*
cunt inter vos, quod refurreäio mortuorui
non fit ? Si autem refurre&io mortuorumj
non eft, neque Chriftus refurrexit. Si au-
tem Chriftus non refurrexit, inajiiseftprae
die*
979
friSTOLA PAVLI AD CORINTHIOSl. C A P. XV".
9$»
dicatio noftra, inanis eft et rüdes veftra* In-
uenimur autem etfalft teftesDei, quoniam
teftimonium diximus aduerfus Deum, quod
fufcitauerit Chriftum, quem non fufcitauit,
fi mortui non refurgunt. Nam fi mortui
non refurgunt, neque Chriftus refurrexit.
, Quodfi Chriftus non refurrexit, vana eftfi-
des veftra: adhuc enim eftis in peccatis ve-
itris ; ergo et qui dormieruntin Chrifto, per-
ierunt. Si in hac vita tantum fperantes Tu-
rnus , miferabiliores fumus omnibus homi-
nibus.
Nunc autem Chriflus refurrexit a mortuis
primitiae dormientium ; quoniam quidem
per hominem mors , et per hominem refur-
re&io mortuorum. Et ficut in Adam omnes
moriuntur, ira et in Chrifto omnes viuifica-
buntur. Vnusquisque autem in fuo ordi-
ne : Primitiv Chriftus: deinde hi, qui funt
-Chrifti, cum aduenerit: deinde finis; cum
tradiderit regnum Deo et Patri , cum euacua-
uerit omnem principatum, et poteftateni,
etvirtutem. Oportet autem illumregnare,
donec ponat omnes inimicos fub pedibus
eius.
Nouiffime autem inimica deftruetur mors.
Omnia enim fubiecit fub pedibus eius. Cum
autem dicat: omnia fubie&a funt ei, fine
dubio praeter eum , qui fubiecit ei omnia.
Cum autem fubie&a fuerintilli omnia, tunc
et ipfe filius fubiicietur illi , qui fibi omnia
fubiecit; vt fit Deus omnia in omnibus.
Alioquin quid facient, qui baptizantur
fnper mortuis ? fi omnino mortuinon refur-
gunt , vt quid et baptixantur fuper Ulis ?
Vt quid .et nos periclitamur omni hora?
Quotidie morior, propter veftram gloriam
fratres, quam habeo in Chrifto Ihefu , Do-
mino noftro. Si fecundum hominem cum
beftiis pugnaui Ephefi, quid mihiprodeft,
fi mortui non refurgunt? *Manducemus
et bibamus , cras enim moriemur. Nplite
S.L.ParsXlF.
feduci: corrumpunt mores bonos colloquk
mala. Euigilate iufti , et nolite peccare;
ignorantiam enim Dei quidam habent: Ad
confufionem vobis loquor. *EJ] 22 , ?j.
Sed aliquis dicet : Quomodo refurgent
mortui, quali autem corpore venient? In-
fipienstu, quod feminas, non viuificatur,
nifipriusmoriatur. Et quid feminas? Non
corpus, quod futurum eft, feminas, fednu-
dum granum, vt, puta, tritici aut alicuius
ceterorum; Deus autem dat illi corpus, fi-
cut vult , et vnicuique feminum proprium
corpus.
Non omnis caro eadem Caro , fed alia
hominum, alia pecorum, alia autem pifciura
alia volucrum. Etcorporum alia funt c«c-
leftia, alia terreftria ; fed alia quidem cccle-
ftium claritas , alia autem terreftrium. Alia
claritas folis, alia claritas luna?, et alia clari-
tas ftellarum. Stella enim a flelladifFert in
claritate: fic et refurre£lio mortuorum. Se-
minatur in corruptione , furget inincorru-
ptibilitate. Seminatur in ignobilitate, fur-
get in gloria ; feminatur corpus animale,
furget corpus fpirituale. Eft corpus ani-
male, eft et fpirituale, ficut fcriptum eft:
Faetus eft primus homo Adam in anjmam
viuentem, nouiffimus Adam in fpiritumvi-
uificantem. Sed non prius eft , quod fpiri-
tuale eft, fed quod animale eft, deinde quod
fpirituale eft. Primus homo de terra terre-
nus eft, fecundus.homo Dominus ex ccelo.
Qualis terrenus, tales etterreni; et qualis„
cccleftis, tales etcccleftes. Igiturficutpor-
tauimus imaginem terreni , portabimus et
imaginem cccleftis.
Hoc autem dico, fratres, quod caro et
fanguis regnum Dei poffidere non poflunt,
neque corruptio incorruptibilitatem poffi-
debit. Ecce, mvfteriurn vobis dico: Non
omnes quidem dormiemus, fed omnes im-
mutabimur inmomento, ini£tu oculi, in
Rrr no.
^PISTOLA PAVL1 AD COR1NTHIOS I. CAP. XV'. XVI.
nouiffima tuba. Canet enim tuba, et mor-
tui refurgent incorrupti, etnosimmutabi-
mun Oportet enim cerruptibile hoc in-
duere ineorruptibilitatera, et mortale hoc
induere immortalitatem.
Cum autem mortale hoc induerit immor-
talitatem,tunc fietfermo^qujfcriptus eft: Ab-
forpta eft mors in vi£toria ? Vbi eft,mors,acu-
Jeus tuus ? vbi eft, inferae, viftoria tua ? Acu-
leus autem mortis peccatum eft, virtus vero
peccati lex. Deo autera gratia,qui dedit nobis
vi£toriam per Dominum noftrum Ihefum
Chriftum! Itaque, fratres mei dile£ti, fta-
biles eftote et immobiles, abundantes in
omni opere Domini, femperfcientes, quod
labor vefter non eft inanis per Dominum.
CAPITVLVM XVI.
*
p\e colleftis autem, qua? fuintinfanöos,
*~* ficut ordinaui in ecclefiis Galatiae, ita
et vos fache per vnamfabbathi. Vnusquis-
cpae veftrum ^pud fe reponat, recondens,
quod ei commodum fuerit, vt non, cum
venero, tunc colle£tae fiant. Cum autem
prsefens fuero^ quod probaueritis per epi-
ftolas , hos mittam perferre gratiam veftram
in lerufalem. Quod fi dignum fuerit, vt
ego eam, mecum ibunt. Veniam autem ad
vos, cum Macedoniam pertranfiero *, nam
Macedoniam pertranfibo. Apud vos autem
forfitan manebo, vel eriamhyemabp, vtvos
me deducatis, quocunque iero.
Nolö enim vos modo in tranfitu videre.
Spero enim, mealiquantulumtemporis ma-
ttere apud vos, fi Dominus permiferit. Per-
svanebo autem Ephefi vsque ad Penteco-
982
ften. Oftium enim mihi apertum eft ma-
gnum et efficax, et aduerfarii multi. Si
autem venerit Timotheus, videte, vt fine
timore fit apud vos. Opus ehim Domini
operatur, ficut et ego; ne quis ei go illum
fpernat. Deducite autem illum in pace, vt
veniat ad me, expe£to enim illum cum fra-
tribus.
De Apollo autem vobis "notum facio,
quoniam multum rogaui eum, vt veniret
ad vos cum fratribus, et vtique nonfuitvo-
luntas eius , vt nunc veniret ; venit autem,
cum ei opportunum fuerit. Vigilate, ftate
in fide , viriliter agite , et confortamini.
Omnia veftra in charitate fiant.
Obfecro autem vos fratres; noftis do-
mum Stephans, primitize Achaiae , etinmi-
nifterium fan&orum ordinauerunt feipfos,
vt et vos fubditi fitis talibus r et omni coope-
ranti et laboranti. Gaudeo autem de prae-
fentia Stephan«, etFortunati, et Achaici,
quoniam id, quod vobis deerat, ipfi fup-
pleuerunt. Refecerunt enim etmeumfpi-
ritum? et veftrum. Cognofcite ergo tales.
Salutant vos omnes ecclefiaa Afia?. Sa«
lutant vos in Domino multum Aquila et
Prifca cum domeftica fua ecclefia, apud quos
et hofpitor. Salutant vos omnes fratres.
Salutant inuicem in ofculo ian£o. Saiu-
tatio mea manu Pauli. Si quis non amat
Dominum noftrum Ihefum Chriftum, fit
anathema maranatha J Gratia Domini no-
ftri Ihefu Chrifti vobiscum ! Gharitas mea
cum omnibus vobis in Chrifto
Ihefu! Amen.
F- 1. N- I &
EPI-
983
EPISTOLA PAVLI AD CORINTHIQS If. CAP. I.
9S4
EPISTOLA AD CORINTHIOS
SECVNDA,
CAPITVLVM I.
Paulus, Apoftolus Ihefu Chrifti, per
voluntatem Dei , et Timotheus
frater.
Ecclefiae Dei , quae eft Corinrhi , cum
omnibus fanöis , qui funt in vniuerfa
Achaia.
Gratia vobis et pax a Deo, Patrenoftro,et
Domino Ihefu Chrifto !
Benedi&us Deus et Pater Domini noftri
Ihefu Chrifti, Pater mifericordiarum , et
Deus vniuerfae confolationis , qui confola-
tur nos in omni tribulatione noftra , vt pos-
fimus et ipfi confolari eos , qui in quauis
tribulatione funt , per confolationem, quam
confolatur nosipfos Deus , quoniam ficut
abundant paffiones Chrifti in nobis , ita et
per Chriftum abundat confolatio noftri.
Siue autem tribulamur, pro veftri confo-
latione et falute tribulamur , quae efficax eft,
' cum toleratis easdempaftiiones, quas et nos
patimur. Siue confolationem capimus, pro
veftri confolatione et falute capimus. Et
fpes noftra firma eft pro vobis , cum fcia
cnus, quod ficut fociipaflionum eftis, fic fu-
turi fitis et confolationis.
Non enim volumusignorare vos,fratres,
de tribulatione , quae accidit nobis in Afia,
quoniam fupra modum grauati fiamus fupra
vires, ita, vt defperaremus et de vita , fed ipfi
in nobis ipfis refponfum mortis habuimus,
yt non fimus fidentes in nobis , fed in Deo,
qui fufcitat mortuos, qui de tali mortenos
eripuit eteruit, inquemfperamus, quodet
polt hac erepturus fit, adiuuantibus vobis
per orationem pro nobis ,' vt mtiltipliciterl fide ftatis.
de dono in nos collato per mtiltos gratiae
agantur pro nobis.
Nam gloriatio noftra haec eft, teftimo*
nium confcicntiae noftrae, quod in fimplici-
tate cordis et finceritate Dei, et non. in fa- .
pientia carnali, fed in gratia Deiconuerfati
iumus in hoc mundo, abundantius autem
apud vos. Non enim alia fcribimus vo-
bis, quam quselegitis, etagnofcitis. Spe-
ro autem, quod vsque in finem agnofcetis,
ficut et cognouiftis nos ex parte, quia glo-
riatio veftrafumus, ficut et vos noftra in die
Domini noftri Chrifti Ihefu. Et hac confi-
dentia volui prius venire ad vos, vt fecun-
dam gratiam haberetis , et per vos tranfirem
in Macedoniam, et herum aMacedoniave-
nirem ad vos, et a vobis deduci in ludsam.
Cum ergo hoc voluiflem, nunquid leui-
tate vfus fum? Aut quae cogito, fecundum
carnem cogito? Vt fit apudme, quod eft
etiam, etiam, et quod eft non, non. Fidelis
autem Deus , quod fermo nofter apud vos
non f uit etiam et non. Dei Filius Ihefu«
Chriftus , qui inter vos per nos prasdicatus
eft , per me , et Siluanum , et Timotheum,
non fuit etiam et non , fed fuit etiam per
ipfum, Quotquot enim promifiiones Dei
funt, per ipfum etiam, et per ipfum funt
Amen, Deo ad gloriam per nos. Qui autera
confirmat nos vobiscum in Chriftum, et qui
vnxit nos, Deus eft; quietfignauitnos, et
dedit pignus Spiritus in cordifcus noftris,
Ego autem teftemDeum inuoco in animam
meam, quod parcens vobis, non veni vhra
Corinthum , non quod dominemur fidei ve-
ftrae, fed adiutcres fumus gaudii veftri : Nam
Rrr 3
CAP1*
98?
EPISTOLA PAVLI AD CORINTHIOS II. C A P. IL III.
9&
CAPITVLVM IL
Statui autem hoc ipfum apud me , ne ite-
rum in triftitia venirem ad vos. Si
enim contriftq vos, quis eft , quime isetificet,
nifi qui contriftatur ex me ? Ethocripfum
fcripfi *obis , vtnon, cumvenero, triftitiam
fuper triftitiam habeam , de iis, de quibus
oportuerat megaudere; confidens in Omni-
bus vobis, qyia meum gaudium cmnium
veftruin eft. Nam exmultatribulationeet
anguftia cordis fcripfi vobis per multas la-
chrymas , non vt contriftemini , Ted vt fcia-
tis , quam charitatem habeam abundantius
erga vos*
Si quis autem contriftauit me, non me
contriftauit , tametfi me quoque aliqua ex
parte , vt non onerem omnesvos. Sufficit
illi, qui eiusmodi eft obiurgatio haec, quse
fit a pluribus. Itaque e contra magis do-
nate , et confolamini , ne forte abundantiori
triftitia abforbeatur, quitaliseft. Propter
quod obfecro vos j vt conflrmetis in illum
charitatem. Ideo enim et fcripfi vobis, vt
cognofcam experimentum veftrum, an in
omnibus obediehtes litis. Cui autem aliquid
donatis, et ego? Nam et ego, quoddonaui,
fi quid donaui, proprer vos, in perfona Chri-
fti, vtnoncircumiieniamurafathana: Non
tnim ignoramus cögitationeseius.
Cum veniffem autem Troadem propter
euangelium Chrifti , et oftium mihi apertum
effet in Domino, nonhabuirequiemfpiritu
meo, eo quod non inuenerim Titum fra
trem meum, fed valefaciens eis profe£tus
fum in Macedoniam. Deo autem gratias,
qui femper*triumphat per nos in Chrifto
Ihefu , etodoremnotitisfuaemanifeftatper
nos in omni loco, quia Cbrifti bonusodor
fumus Deo', in his, qui faluifiunt, etinhis,
qui pereunt : Aliis quidem odor mortis in
mortem 3 aliis autem odor vits in vi tarn, Et
ad haec quis tarn idoneus ? Non enim fumus
ficut plurimi cauponantes verbum Dei , fed
tanquam ex finceritate , ficut ex Deo coram
Deo, in Chrifto loquimun
CAPITVLVM III.
ncipimus herum nosmetipfos commenda-
re ? Aut nunquid egemus , ficut qui-
dam commendatitiis epiftolis ad vos , aut a
vobis commendatitiis ? Epiftola noftra vos
eftis, fcripta in cordibus noftris qusefcitur
et legitur ab omnibus hominibusmanifefta-
ti , quod epiftola fitis Chrifti , miniftrata a
nobis, et fcripta, nonatramento, fedSpiritu
Dei viui , non in tabulis lapideis , fed in tabu-
lis cordis carnalibus. Fiduciam autem ta-
lem habemus perChriftum ad Deum , non
quod fufficiemes fimus cogitare aliquid a
nobis,quafi ex nobis,fed fufficientia noftra ex
Deoeft. QuiidoneosnosfecitminiftrosNo-
uiTeftamenti, non literae, fedfpiritus : Li-
tera enim occidit, fpiritus autem viuificat.
Quod fi miniftratio mortis literis defor-
mata in lapidibus, fuit in gloria, itavtnon
pofTent intendere filii Ifraei infaciemMofi,
propter gloriam vultus eius, quse euacuätur ;
quomodo non magis miniftratio Spiritus
erit in gloria? Nam fi miniftratio damna-
tionis gloria eft, multo magis abundatrnini-
fterium iuftitise in gloria ! Nam nee glorifi-
catum eft, quod claruit in hac parte propter
excellentem gloriam. Si enim, quod eua-
cuatur, per gloriam eft, multo magis, quod
manet, in gloria eft.
Habentes igitur talem jfpem , multa fidu-
cia vtimur. Et non, ficut Mofes ponebat
velamen fuper faciem fuam , vt non inten-
derent filii Ifraei in finem eius, quod eua-
cuatur, fedobtufifuntfenfuseorum; vsque
in hodiernum diem id ipfum velamen in le-
ftioneVeterisTeftamenti manet,non reuela-
tum, quod in Chrifto euaeuatur. Sed vsque in
ho-
987
EPISTOLA PAVLI AD COR1NTHIOS IL C A P. III. IV. V.
988
hodicrnum dient, cum legitur Molcsf, ve-
lamen pofitum eft fuper cor eorum ; cum
autem conuerfusfuerit ad Deum, auferetur
velamen. Duminus autem Spiritus eft; vbi
autem Spiritus Domini, ibi libertas. Nos
vero omnes reuelata facie gloriam Domini
fpeculantes, in eandem imaginem transfor-
mamur a claritatein claritatem, tanquam
a Domini Spiritu.
CAPITVLVM IV.
Ideo habentes hanc adminiftrationem, iux-
ta quod mirericordiam confecuti fumus,
non deficimus, fed abdicauimus occulta de-
decoris; non ambulantes in aftutia, neque
adulterantes verbum Dei, fed in manifefta-
tione verhatis commendantes nosmetipfos
apud omnem confcientiam hominum coram
Deo.
Quodfi etiam opertum eft euangelium
noftrum, in his, qui pereunt, eft opertum,
in quibus deus huius feculi excoccauit men-
tes infidelium , vt non fulgeateisillumina-
tio euangelii glorise Chrifti , qui eft imago
Dei. Non enim nosmetipfos praedicamus,
fed Chriftum Ihefum Dominum. Nos au-
tem tradimur, proprer Ihefum, vt et vita
Ihefu manifeftetur in carne noftra mortali.
Ergo mors in nobis operatur , vita autem in
Vobi3. Habentes autem eundem fpiritum
fidei , ficut fcriptum eft : Credidi , propter
quod locutusfum; et nos credimus, pro-
pter quod etloquimur; fcienfes, quod, qu-
fufcitauit Ihefum, et nos cum Ihefu fufcita
bit, et conftituet vobiscum. Omnia enim
propter vos, vtgratiaabundans, cumiMu
gratias agunt, abundet in gloriam Dei.
Propter quod non deficimiis, fed licet is,
qui foris eft , n öfter homo corrumpatur,
tarnen is, qui intus eft, renouatur de die in
diem. Nam momentanea et leuis tribula-
tio noftra fupra modum , excellenter aeter-
num gloria? pondus operaturin nobis ; dum
non fpe&amus ea, quae videntur, fed quse
non videntur. Quse enim videntur, tem-
poraria funt, quae autem non videntur, ater-
na funt.
CAPITVLVM V.
Ccimusenim, quodfi terreftrisdomusno-
*^ ftra huius habitationis diffoluatur^ aedi-
ficationem ex Deo habemus, domum non
tem feruos veftros propter Ihefum, quoniam manu fattam , fed seternam in ccclis, Nam
Deus, qui dixit de tenebris lucem fplende- I et in hoc ingemifcimus , habitationem no-
fcere , ipfe illuxit in cordibus noftris ad illu
minationem fcientiae glorios Dei in facie Ihe-
fu Chrifti.
Habemus autem thefaurum iftum in vafis
fiöilibus, vt fublimitas fit virtutis Dei, et
non ex nobis, dum in omnibus tribulatio-
hem patimur, fed non anguftiamur ; pertur-
bamur, fed non deftituimur ; perfecutionem
patimur, fed non derelinquimur ; deiicimur,
fed non perimus •, femper mortifieationem
Domini Ihefu in corpore circumferentes,
vt et vita Ihefu manifeftetur in corporibus
noftris.
Semper enim nos, gm viuimus, in mor-
firam, quae decccloeft, fuperindui cupien-
tes; fi tarnen veftiti, et non nudi inuenie-
mur. Nam et qui fumus in hoc tabernacu-
lo, ingemifcimus grauati, eo quod nolu-
mus expoliari , fed fuper veftiri , vt abfor-
beatur, quod mortale eft, a vita. Qui autem
efficitnosin hoc ipfum, Deus eft, qui dedit
nobis pignus Spiritus.
Audentes igitur femper, etfeientes, quo-
niam dum fumus in hoc corpore , peregri-
namur a Domino; perfidematnbulamus, et
non per fpeciem. A udemus etiam , et bo-
nam volur.tatem habemus , magis peregrs
abeffe a corpore , et prsefentes eite apud
Rrr 3 Do.
989
EPISTOLA PAVLI AD CORIMRHIO-S IL CAP. V. VI.
990
Dominum : et ideo contendimus. fiue ab- 1
fernes, fiue praefentes, placereilli. Omnes*
enim nos manii'eftari oportet ante tribunal
Chrifti, vt referat vnusquisque propria cor-
poris, prout geffit, fiue bonum,fiue malum.
Scientes ergo timorem Domini, hominibus
obfequimur » Deo autem manifefti fumus.
Spere autem, et in confcientiis veftris mani-
feftos nos efle.
Non herum commendamus nos vobis,
Ted occafionem damus vobis gloriandi de
nobis, vt aliquid habeatis aduerfum eos,qui
in facie gloriantur^ et non in corde. Siue
enim vehementiores fumus, Deo fumus, fi-
ue moderati fumus , vobis fumus. Chari-
tas enim Chrifti Vrgetnos,exiftimantes hoc,
quod fi vnus pro omnibus mortuus eft, er-
go omnes mortui funt. Et pro omnibus
mortuxis eft, vt et, qui viuunt, iam non fibi
viuant, fed ei, qui pro ipfis mortuus eft, et
refurrexit.
Itaque nos pofthac neminem nouimusfe-
cundum carnem ♦ et fi cognouimus fecun-
<lum carnem Chriftum, nunc tarnen non am-
plius nouimus. Si quis ergo in Chrifto,
noua creatura eft; vetera tranfierunt, ecce,
* faäa funt omnia noua. Omnia autem ex
Deo, qui nos reconciliauit fibi per Chriftum
Ihefum, et dedit nobis minifterium reconci-
liationis : quoniam quidem Deus erat in
Chrifto, mundum reconcilians fibi , non re-
putans Ulis deli£ta eorum, etpofuit in no-
bis verbum reconciliationis, *.£/#. 45, ig.
Pro Chrifto ergo legationefungimur, tan-
quam Deo exhortante per nos, Obfecra-
mus pro Chrifto, reconciliamini Deo. Eum,
qui non nouerat peccatum , pro nobis pec-
catum fecit , vt nos efficeremur iuftitia Dei
in ipfo. -
CAPITVLVM VI.
A diuuantes autem exhortamur, ne in va-
-^ cuum gratiam Dei recipiatis. AU
emm; Tempore accepto exaudiuite, et in
die falutis audiui te. Ecce, nunc tempus ac-
ceptabile , ecce, nunc dies falutis. Nemini
dantes vllam offenfionem, vt non yitupere-
tur minifterium noftrum. Sed in omnibus
exhibeamus nosmet ipfos ficut Dei mini-
ftros.
In tttulta patientia, in tribulationibus, in
neceflitatibus, in anguftiis, in plagis, in car-
ceribuSjin feditionibus, in laboribus, in vi-
giliis, in ieiuniis, in caftitate, in fcientia, in
longanimitate, in fuauhate, in Spiritu fan&o,
in charitate non fi£ta, in verbo veritatis , in
virtute Dei : per arma iuftitiae a dextris eta.
finiftris : per gloriam et ignobilitatem ; per
infamiam et bonam famam: quafi feduÖo«^
res, et tanien veraces : quafi ignoti, et tarnen
noti; quafi morientes, et ecce viuimus ; vt
caftigati, et non mortificati ; quafi triftes,
femper autem gaudentes ♦ ficut egenfes,
multos autem locopletamtes* tanquam nihil
habentes, et tarnen omnia poftidentes,
Os noftrum patet ad vos, o Corinthii ! cor
noftrum dilatatum eft. Ne asguftiamini
propter nos, quanquam anguftiamini fideli-
ter. Cum autem habeatis rurfus confola-
tionem , tanquam filiis dico , dilatamini et
vos.
Nolite iugum ducere cum infldelibus*
quae enim participatio iuftitiae cuminiqui-
tate? aut quae focietas luci adtenebras? Quae
autem conuentio Chrifti ad Belial ? Aut quae
pars fideli cum infldeli? Quis autem confen«
fus templo Dei cum idolis ? Vos enim efti«.
templum Dei viui, ficut dicit Deus : * Quo-
niam habitabo in illis , et inambulabo inter
eos ♦ et ero illorum Deus, et ipfi erunt mi-
hi populus : propter quod exite de medio
eorum, et leparamini, dicit Dominus : fim-
mundum ne tetigeritis,et egorecipüm vos,
et ero vobis in patrem J et vos eritis mihi
in
EFIST6I/A PAVL1 AD C O TUN TH 10 S II, C AP. VI. VII.
991 _ _ _
in filios et fihas, dicit Dominus omnipo-
tens.
CAPITVLVM VII.
Has ergohabentes proraifliones, charif-
fimi, mundemusnos ab omni inquina-
mento carnis, et fpirkus, perficientes fan-
öificationem in timore Dei. Capite nos.
Neminem laefimus , neminem corrupimus,
neminem circumuenimus, Non ad con-
demnationem veftram dico : Pnedixi enim,
quod in cordibus noftris eftis ad commo-
riendum , et ad conuiuendum. Multa mihi
fiducia eft apud vos, multa mihi gloriatio
pro vobis. Repletus fum confolatione, fu-
perabundo gaudio in omni tribulationeve-
ftra. Nam et cum veniffemus in Macedo-
jiiam, nullam requiem habuit caro noftra,
fed omnem tribulationem pafli fumus ; foris
pugnae, intus timores ♦ fed qui confolatur
humiles,confolatus eft nos Deus,per aduen-
tum Titi.
Non folum autem per aduentum eius,
fed etiam per confolationem, quam ille ce-
pit ex vobis, referens nobis veftrum defide
rium, veftrum fletum, veftram aemulationem
pro me } ita , vt magis gauderem. Quo
niam etil contriftaui vos in epiftola, non me
pcenitet , tametfi pcenitebat. Video enim,
«pjod epiftola illa, et fi ad horam vos contri-
ftauit, nuncgaudeo; non quod contriftati
eftis, fed quod contriftati eftis ad pccniten-
tiam * contriftati enim eftis fecundumDeum:
itaque a nobis non eftis detrimento afte£ti.
Quae enim fecundumDeum triftitia eft, pcc
nitentiam in falutem haudpcenitendam ope-
ratur, mundi autem triftitia mortem ope-
ratur.
Ecce enim, hoe ipfum fecundum Deum
vos contriftari , quantam in vobis operatur
folicitudinem ; fed defenfionem, fed indi-
gnationem, fed timorem, fed defiderium,
952
fed aemulationem,fed vindi&am! In Omni-
bus exhibuiftis vos incontaminatos effe in
| negotio. Igitur et fi fcripfi vobis, non pr o-
pter eum 5 qui fecit iniuriam , nee propter
cum, qui paffus eft , fcripfi , fed ad manife-
ftandam folicitudinem noftram, quam ha-
bemus pro vobis coram Deo.
Ideo quoque confolationem cepimus ex
confolationeveftri. Abundantiusitem gauifi
fumus fuper gaudio Titi, quia refe&us eft
fpiritus eius ab omnibus vobis. Et quod
apud illum de vobis gloriatus fum,nonfüm
confufus ; fed ficut omnia vobis in veritate
locuti fumus, ita et gloriatio noftra, quag
fuit ad Titum, veritas faäa eft. Et bene-
uolentia eius abundatior erga vos eft, remi-
nifeentis omnium veftrum obedientiam,
quomodo cum timore et tremore excepiftis
illum. Gaudeo, quod in omnibus confido
in vobis.
CAPITVLVM VIII.
Notam autem faeimus vobis, fratres, gra-
tiam Dei, quae data eft in ecclefiis Ma-
cedoniae, et quod in multo experimento tri-
bulationis abundantia gaudii ipforum fuit,
et profunda paupertas eorum abundauit in
diuitiis fimplicitatis eorum. Quia fecun-
dum virtutem teftimonium illis reddo , et
quod fupra virtutem voluntarii fuerunt,
cum multa exhortatione obfecrantes nos,vt
gratiam et communicationem miriifterii,
quod fit in fan&os, fufeiperemus. Et non,
ficut fperauimus , fed femetipfos dederunt,
primum Domino, deinde nobis per volun-
tatem Dei, ita, vt rogaremusTitum, vt quem-
admodum cepit, ita etperficiar in vobis etiam
gratiam iftam.
Sed ficut in omnibus abuiidatis fide , et
fermone, et fcientia,et in omni folicitudine,
infuper et charitate veftra in nos, abundetis^
et in hac gratia. Non quafi imperans di-
co§
99:
EPISTOLA FAVLI AD CORINTHIOS II. C A P. VIII. IX.
994
co,fed per aliorum folicittfdi nem etiam ve-
ftra? charitatis finceritätem explorans, Sci-
tis enim gratiam Domini noftri Ihefu Chri-
fti,quod proptervos egenus fa£tus eft, cum
cffet diues,vt illiusinopia vos diuites efietis.
Et confilium hoc do : Hoc enim vobis
vtile eft, qui non folum facere, fed et velle
cepiftis ab anno priore. Nunc vero et f a-
£fco perficite,vt quemadmodum promptaeft
voluntas, ita perficiatis etiam ex eo, quod
habetis ; fi enim voluntas prompta eft, fe-
cundum id, quod habet, accepta eft, non fe-
cundum id, quod non habet.
Non enim vt aliis fit remiflio] vobis au»
tem tribulatio, fed ex sequalitate in praefenti
tempore, veftraabundantia illorum inopiam
fuppkac , vt illorum abundantia veftrse ifl-
opise fit fupplementum, vt fiat sequalttas, fi-
cut fcriptum eft ; Qui multum , non abun-
dauit, et qui modicum, non eguis. Gratias
autem ago Deo , qui dedit eandem folicitu-
dinem pro vobis in corde Titi * nam ex-
hortationem accepit ; imo cum diligentior
eilet , profe£lus eft ad vos vitro, .
Mifimus autem cum illo fratrem no-
ftrum,cuius laus eft in euangdiö peromnes
ecclefias. Non folum autem, fed et ordina-
tus eft abecclefiiscomesperegrinationisno-
Urse in hanc gratiam, quae curatur a nobis
ad Domini gloriam , et ad promptitudinem
animi veftri; deuitantes hoc, ne quisnos vitu-
peret in hac plenitudine, quas curatur a no-
bis ad Domini gloriam ; pröcuramus enim
bona, non folum coram Deo, fed etiam co-
ram hominibus» -
Mifimus autem cum illis et fratrem °no-
ftrum, quemprobauimus in multis, faepe di-
ligentem eile, nunc autem multo diligentior
rem, et confidimus in vobis, tarn pro Tito,
qui eft fociusmeus , et inter vos adiutor ;
tum pro fratribus noftris, qui funt apoftoli
ecclefiarum, et gloria Chrifti. Proinde in-
dicium charitatis veftra: et gloriationis no-
ftrs de vobis | oftendite ergo eos coram
ecclefii?.
CAPITVLVM IX.
Oum de minifterio, quod fit in fanftos, fu-
\r? peruacaneum eft mihi fcribere ad vos4 j
Scio enim promptum animum veftrum,
quem de vobis ialto apud Macedones, quod
Achaia parata eft ab anno praeterito. Et
veftrismulatioprouocauitplurimos. Miß
autem fratres, vt ne gloriatio noftra de vo-
bis euacueturin hac parte, vt quemadmo-
dum dixij parati litis ♦ ne, cum venerint Ma-
cedones mecum, et inuenerint vos impara-
tos,pudeat huius gloriationis nos,nedicam,
vos.
Neceflärium exiftimaui, hortari fratres,
vt praeueniant ad vos, etpraeparent,promif-
fam benedi&ionem hanc paratam effe, fic
quafi benedi&ionem , non quafi auaritiam.
Hoc, autem dico : qui parce feminat, parcc
et metet; et qui feminat in benedi&ionibus,
de benedi&ionibus et metet* vnusquisque
prout deftinauit in corde fuo, non ex trifti-
tia, aut ex neceflitate : Hilarem enim dato-
rem diligit Deus.
Potens eft autem Deus facere , vt omnis
gratia exuberet in vos , vt in omnibus fem-
per omnem fufficientiam habentes, äbunde-
tis in omne opus bonum : ficut fcriptum
eft.- *Difperfit, dedit pauperibus , iuftitia
eius manet in feculum feculi. Qui autem
adminiftrat fernen feminanti, idem et panem
ad manducandum praeftabit,et multiplicabit
fernen veftrum , et augebit incrementa frü-
gum iuftitiae veftree, vt in omnibus locuple-
tati, abundetis in omnem fimplicitatem, qua;
operaturper nos gratiarum a£tionem Deo.
*PßU2,9.
Quoniam minifterium huius ofricii non
folum fubleuat inopiam fan£torum,fed etiam
abun-
99T
EPISTOLA PAVLIAD CORINTHIOSH. C A P. IX." X. XL
abundare facit gratiarumaäionesDeoapud
mukös, qui per probationem minifterii hu-
ius glorificant Deum de obedientia confen-
fus veftri in euangelium Chrifti , et de fim-
plicitate communicationis cum eis , et cum
omnibus * glorificant autem in obfecratio-
ne pro vobis, et defiderant vos propter emi-
nentem gratiam Dei in vobis, Gratias ago
Deo Aiper inenarrabili dono eius.
CAPITVLVM X.
Ipfe autem ego Paulus obfecro vos per
manfuetudinem et lenitatem Chrifti,qui
in facie quidem humilis fum inter vos, ab-
fens autem confido in vobis. Rogo autem
vos, ne praefens audeam per eam confiden-
tiam,qua exiftimor audere in quosdam,qui
arbitrantur, nos tanquam fecundum carnem
ambulemus : in carne enim ambulantes, non
tarnen fecundum carnem militamus ♦ nam
arma militiae noftrae non carnalia funt, fed
potentia Deo , ad deftru&ionem munitio-
num, confilia deftruentes, et omnem altitu-
dinem , extollentem fe aduerfus fcientiam
Dei, et in captiuitatem redigentes omnem in-
telle£fcum in obfequium Chrifti, et in prom-
ptu habentesvicifci omnem inobedientiam,
cum impleta fuerit veftra obedientia. Quae
fecundum faciem funt, videtis?
Siquis confidit, Chrifti fe efle, hoc cogi
tet e contra apud fe, quod ficut ipfe Chrifti
eft, ita et nos Chrifti fumus. Nam etfi am-
plius aliquid gloriatus fuero de poteftate
noftra,quam dedit nobis Dominus in aedifi-
cationem , et non in deftruftionem veftri,
non erubefcam. Vt autem non exiftimer,
tanquam terrerer vos per epiftolas, quoniam
quidem epiftolae, ihquiunt, graues funt et
fortes, praefentia autem corporis infirma, et
fermo contemptibilis * hoc cogitet, qui ta-
lis eft, quod quales fumus verbo per epifto-
las abfentes, tales et praefentes infa&o fumus.
S.L.FarsXIV.
Non enim audemus inferere aut compa-
rare nos, quibusdam, qui feifpos commen-
dant. Sed ipfi, cum fe inter fefe metian-^
tur, et fibiipfis fe comparent, nihil fapiunt.
Nos autem non in immeafumgloriabitnur,
fed fecundum menfuram regulse, qua men-
fus eft nobis Deus menfuram pertingendi
vsque ad vos. Non enim quafi non per-
tingentes ad vos, extendimus nos ; vsque ad
vos enim peruenimus in euangelio Chrifti,
noninimmenfum gloriantes inalienis labo-
ribus. Spem aar em habentes, crefcente fidc
vaftra, in vobis magnificari fecundum regu-
lam noftram in abundantia, vt etiam in regio-
nibus vhra voseuangelizemus* non in alie-
naregula, nedehis, quae prseparata funt,
gloriemur. Qui autem gloriatur, in Do-
mino glorietur. Non enim, qui feipfum
commendatjilleprobatus eft, fed quem Deus
commendat.
CAPITVLVM XL
\7tinam fuftineretis modicum quid infi-
* pientiae meae, fed tolerate me. Aemu*
lor enim vos Dei aemulatione. Defpondi
enim vos vni viro virginem caftam exhi-
bere, Chrifto. Timeo autem, ne ficut * fer-
pens Euam feduxit aftutia fua , ita corrum-
pantur fenfus veftri, et excidant a fimplici-
tate, quae eft in Chriftum. Nam fi is, qui
venit, alium Chriftum praedicat, quem non
praedicauimus, aut Clium fpiritnm accipi-
ris , quem non accepiftis, aut aliud euange-
lium, quod non recepiftis, re£te fuftinuif- >
fetis. * * Gen. 3,1 4.
Exiftimo enim, nihil me minus fecifle
magnis apoftolis ; nam etfi imperkus fer-
monefim, non tarnen fcientia. In omnibus
autem manifefti fumus vobis: aut nunquid
peccatum feci, meipfum humilians, vt vos
exakemini ? Quod gratis euangelium Dei
euangelixaui vobis, alias ecclefias exfpoliaui,
S*s acci-
EPISTOLA PAVLI AD CORINTHIOS II. CAP. XI. XII.
?97
accipiens ftipendium ad minifterium ve-
ftrum ; et cum effcm apud vos, et egerera,
nulli onerofus fui : nam quod mihi dee-
rat, fuppleuerunt fratres, qui venerum a Ma-
cedonia, et in omnibus fine onere me vobis
feruaui , et feruabo."
Eft verkäs Chrifti in me, quod haee glo-
riatio non infringetur in me in regionibus
Achaiae. Quäre ? Quia non diligo vos ?
Deus feit. Quod autem facio, id et in pofte
rum faciam, vt amputem occafionem iis, qui
volunt ocGaHonem, vt in quo gloriantur, in -
ueniantur fieut et nos. Nam eiusmodi
pfeudoapoftoli funt operarii fubdoli, trans-
figurantes (e in apoftolos Chrifti : Nee mi-
rum eft ♦ ipfe enim fathanastransfiguratur
in angelum lucis : non eft ergo magnum ,
fi miniftri eius transfigurentur,velut mini-
ftri iuftitize , quorum finis erit feeundum
opera eorum.
Iterum dico , ne putate me infipientem
effe ; aut fi putatis, at velut infipientem ac-
cipite me , vt et ego modicum quid glorier.
Quod loquor, non loquor feeundum Domi-
num, fed quafi in infipientia, in hac gloriatio-
ne ; quoniam multi gloriantur feeundum
carnem, et ego gloriabor : libenter enim
fuftertis infipientes , cum fitis ipfi fapien-
tes. Suftinetis enim, fi quis vos in feruitu-
tem red^git, fi quis deuorat, fi quis aeeipit,
fi quis extollitur, fi quis in faciem vos cae-
•Üt. Contumeliofe dico, quafi et nos infir-
mi fimus.
In quo quis audet , (per infipientiam di-
co) audeo et ego. Hebrsei funt , et ego
298
ter naufragium feci ; noöe et die in pro-
fundo maris fui : in itineribus faepe,peri-
' culis fluminum, periculis latronum, pericu-
lis ex genere, periculis ex gentibus, pericu-
lis in ciuitate, periculis in folitudine, peri-
culis in mari , periculis in falfis fratribus :
In labore et aerumna, in vigiiiis multis, in
fame et fid, in ieiuniis multis, infrigore et
nuditate : praeter illa, quae extrinfecus aeeide-
runt,accedit,quodquotidie obruor; accedit
et cura pro omnibus ecclefiis. * Deut. 2f,j.
Quis infirmatur , et ego non infirmor ?
Quis fcandalizatur, et ego non vrör ? Si glo-
riari oportet, de iis, quse infirmitatis mese
funt, gloriabor, Deus et Pater Domini no-
ftri Ihefu Chrifti feit, qui eft benedi&us in
fecula, quod non mentior. Dämafci*prae-
pofitus gentis , Aretae regis nomine , cufto-
diefeat ciuitatem Damafcenorum,vt me pre-
henderet ; et per feneftram in fporta dimif-
fus fumpermurum, etficeffugimanuseius.
* Aft.p, 24.26*
CAPITVLVM XII.
/^.loriari vero non expedit mihL Ve-
^-" niam enim ad viftones et reuelationes
Domini. Noui hominem in Chrifto ante
annos quatuordeeim : fiue in corpore , ne-
fcio,fiue extra corpus, nefcio, Deus feit; ta-
lemraptum efle vsque ad tertium cccluim
Et noui tälem hominem, fiue in corpore, fi-
ne extra corpus, nefcio , Deus feit, quod ra-
ptuseft inparadifum, et audiuit arcanaver-
ba, quae non poteft homo foqui. De tali
gloriabor, pro me aurem nihil, nifi in infir-
mitatibus meis : nam etfi voluero gloria-
Ifraelitse funt, et ego ; fernen Abrahae funt, I ri , non ero infipiens ♦ veritatem enim di-
ct ego ♦ miniftri Chrifti funt, (ftulte dico) cam.Parco autem, ne quis mieexiftimetfupra
ego plusium. Inlaboribuspluiimisjinpla
gis fupra modum , in carceribus ahundan-
tius ; in mortibus frequenter. A Iudaeis
* quinquies quadragenas vna minus aeeepi*
ter virgis caefus fum j femellapidatusfumj
id,quodvidetinme, autaudit aliquid ex me.
Et ne magnitudo reuelationum extollat
me, datus eft ftimulus carni mese, angelns
fatana?, qui me colaphizet; propter quod
ter Dominum rogaui, Vt difeederet ame;
999
EPISTOLA PAVLI AD CORINTHIO S IL CAP. XII. XIII.
1009
et dixit mihi: Sufficit tibi gratiamea, nam
virtus in infirmitate perficitur. Ltbenter
igitur gloriabor in infirmitatibus meis, vt
inhabitet in me virtus Chrifti. Propter
quod placeo mihi in infirmitatibus meis, in
contumeliis, in neceflitatibus, in perfecütiö-
nibus, inangufriisproGhrifto. Cumenim
iafirmor, roncpotensfum.
Fa£tus fum infipiens gloriando, vosme
coegiftis : ego enim a vobis debui commen-
dari. Nihil enim minus feci , quam prae-
ftantiores apoftoli , tametfi nihil fum. Si-
gna quidem apoftoli fa&ä funt inter vos in
omnipatientia, infignis, etprodigiis, etvir-
tutibus. Quid eft enim, quod minus habui-
ftis prae ceteris ecciefiis , nifi quod ego ipfe
non grauaui vos ? Donate mihi hanc iniu-
riam. Ecce , tertio paratus fum venire ad
vos, et non erograuis vobis, non enim quae-
ro, quae veftra funt, fed vos. Nee enim de-
bent filii parentibus thefaurizare, fed paren-
tes iiliis.
Ego autem libentiftime impendam , et
eximpendar ego ipfe pro animabus veftris
abundantius, licet plus vos diligens, minus
diligar. Sed efto , vt ego vos non grauarim,
at cum effem aftutus , dolo vos cepi. Nun-
quid per aliquem eorum , quos miß ad vos,
circumueni vos ? Hortatus fum Titum , et
miß cum illo fratrem , nunquid Titus vos
eircumuenit? Nonne eodem fpirituambu-
lauimus? Nonne eisdem veftigiis ? Rurfum
putatis, quod exeufemus nosapud vos, Co-
ram Deo in Chrifto loquimur.
Omnia autem, charifiimi, propter aedifi-
eationem veftram. Timeo enim, ne forte;
eumvenero, non quales volo inueniam vos,
vos, et lügeam mukös ex his, qui ante pecca-
uerünt, nee egerunt peenitentiam fuperim-
munditia , et fornicatione , et impudicitia,
quam petpetrarunr.
CAPITVLVM XIII.
cce, tertio venio ad vos. In'ore duorum
vel trium teftium ftabit omne verbum.
Praedixi etprsedico, vtpraefens, feeundo, et
nunc feribo abfens , his, qui ante peccaue-
runt,et ceteris omnibus. Quodfi venero ite-
rum, nonparcam, quandoquidem experi-
mentum qusritis eius, qui inmeloquitur,
Chrißus, qui inter vos non eftinfirmus , Ted
potens inter vos. Nam tametfi crueifixus
eft ex infirmitate, tarnen viuit ex virtute Deu
Nam et nos infirmi fumus in illo , fed vi-
uemus cum eo ex virtute Dei in vobis.
Vosmetipfos tentate, fi eftis in fide, ipfi
vos probate. An non cognofeitis vosmet-
ipfos, quod Chriftus Ihefus in vobis eft?
Nifi fonereprobi eftis. Spero autem,quod
cognofeetis , quod nos non fimus reprobi»
Oramus autem Deum, vt nihil mali faciatis,
non, vt nos probati appareamus ; fed vt vos,
quod bonum eft, faciatis; nos autem veluti
reprobi fimus. Non poflumusenim aliquid
aduerfus veritatem, fed pro veritate. Gau-
demus enim, quando nos infirmi fumus, vos
autem potentes eftis. Hoc ef oramus , vt
vos perfe£U fitis. Ideo enim hsec abfens
feribo, vt non prsefens durius agam feeun-
dum poteftatem , quam Dominus dedit mihi
in aedificationem, et non in deftruftionem,
Ceterum, fratres, gaudete, perfe&iefto-
te, exhortamini, idem fapite ! Pacem habe-
te, et Deus pacis et dileftionis erit vobiscum !
Salutate inuicem ofeulo fan£to : Salutant
et ego inueniar a vobis, qualemnonvultis; vos omnes fan£ti. Gratia Domini noftri
ne forte contentiones, semulationes, irae,| Ihefu Chrifti, ercharitasDei, et commu-
concertationes, detra£tiones, fufurrationes,
inflationes, feditiones fint inter vos. Ne!
iterum, eumvenero, humilietmeDeusapud*
nicatio fan£H Spiritus fit cum omni-
bus vobis !
F I N I S.
Sss 9 " EPI-
1001
EPLSTOLÄ PAVLI ,AD GALATAS. C A Pj- I. iL
IOO*
EPISTOLA PAVLI APOStOLI
AD GALATAS.
CAPITVLVM I.
aulus Apoftolus, non ab hominibus,
neque per hominem , fed per Ihefum
Chriftum, et Deum Patrem, quifu«
fcitaüit eum a mortuisj et qui mecum funt,
omnes fratres :
Ecclefiis Galatiae !
Gratia vobis , et pax a Deo, Patre noftro,
et Domino noftro Ihefü Chrifto ! qui dedit
femetipfum pro peccatisnoftris, vteriperet
nös de praefenti feculo nequam , feeundum
voluntatem Dei, et Patris noftri ; cui eft
glor^a infeculafeculorum, amen!
Miror , quod tarn cito transferimini a
Chrifto, qui vos vocauit per gratiam, in
aliud euangelium , quanquam non eft aliud,
nifi funt aliqui, qui vos conturbant, et volunt
peruertere euangelium Chrifti.
Sed licet nos aut angelus de coclo euan-
gelizet vobis , praeter id , quod euangeliza-
uimus vobis, anathema fit !• fieüt praediximus.
Et nunc iterum dico : Si quis vobis euan-
gelrzauerit praeter id, quod aeeepiftis, ana-
thema fit ! Modo enim homines ftudeo de-
itiereri, an Deum? An qiaaero hominibus
placere ? Si adhuc hominibus placerem,
Chrifti feruus non eflem.
Notum enim facio vobis , fratres, euan*
gelium, quod euangeliiatum eft a me, quod
non eft feeundum hominem. Neque enim
ego ab homine aeeepi illud , neque didici,
fed per reuelationem Ihefu Chrifti. Audi-
ftis enim conuerfationem meam aliquando
in ludaismo, quodfupramockimperfeque-
bar ecclefiam Dei, et vaftabam eam, et pro-
ficiebami in ludaismo fupra multos coaeta-
Äeos meoi in genere meo ; abundandus"
Emulator exiftens paternarum mearumtra-
ditionum.
Cum autem placuit ei, qüi me fegrega-
uit ex vtero matris mea? , et vocauit per gra-
tiam fuam , vt reuelaret filium fuum in me,
vt euangelizarem illum in gentibus: Con-
tinuo non contuit cum carne et fanguine;
neque veni Ierofoiymam ad eos , qui ante
me fuerant apoftoli ; fed abii in Arabiam, et
iterum reuerfus fum Damafcum. Deinde'
poft annos tres veni Ierofoiymam , vide-
re Petrum ; et manfi apud eum diebus quin-
deeim. Alium autem apoftolorum vidi ne-
minem , nifi Iacobum , fratrem Domini.
Quae autem feribo vobis, ecce, coram Deo,
quod non mentior.
Deinde veni in partes Syriae et Ciliciae«
Eram autem ignotus a facie ecclefiis Iudasse,
quae erant in Chrifto. Tantum autem au-,
ditum habebant, quod, qui perfequebatur
nos aliquando , nunc euangelixat fidem,
quam aliquando oppugnabat, etinmeglo-
rificabant Deum.
CAPITVLVM II.
einde poft annos quatuordeeim iterum
afeendi Ierofoiymam cum Barnaba,
aflumptoet Tito. Afeendi autem feeundum
reuelationem, et contuli cum illis euang?-
lium,5 quod praedico in gentibus; feorfum
autem cum his, qui erant in au£toritate ; j
ne forte in vaeuum currerem , autcueurris-
fem. Neque Titus, quimecum erat, cum
eflfet gentilis, compulfus efteircumeidi, id-
que propter fraude ingrefibs falfos fratres,
qüi fubintroierant explorare Iibertatem no-
ftram, quam habemus in Chrifto Ihefu, vt
nos
1003
EPISTOLA PAVLI ADGALATAS. CAP.1L1IL
IOO4
nos in feruitutem redigerent. Quibusne-
que ad horam ceffi, vt fubiicerer, vt veri-
tas euangelii permaneat apud vos.
Ab his autem , qui in au£toritate erant,
quales aliquando fuerint, nihil mcaintereft.
Deus enim perfonam hominis non accipit.
Mihi enim, qui in autoritäre erant, nihil
contulerunt , fed e contra , cum vidiflcnt,
quod creditum eft mihi euangelium prae
putii , ficut et Petro circumcifionis, (qui
enim efficaxfuitper Petrumad apoftolatum
circumcifionis, efficax fuit et per me inter
gentes ,) et cum cognouhTent gratiam, quae
data eft mihi, Iacobus, etCephas, etloannes,
qui videbantur columnee efle , dextrasdede-
runt mihi, etBarnabsefocietatis, vt nos in-
ier gentes, ipfi autem in circumcifione eu-
angelixarent, tantum vt pauperum memo-
res effemus ; quod etiam ftudui facere.
Cum autem venifiet Cephas Antiochiam,
in faciem ei reftiti , quia reprehenfibilis
erat. Prius enim , quam venirent quidam
a lacobo, cum gentibusedebat. Cum au-
tem venifient, fubducebat etfegregabat fe,
timens eos, qui ex circumcifione erant. Er
fimulationi eius confenferunt ceteri Iudaei,
ita vt et Barnabas duceretur ab eis in illam
fimulationem. Sed cum vidifTem, quod
non refte ambularent ad veritatem euange-
lii, dixi Petro coram omnibus: Situi cum
Iudazus üs , gentiliter viuis , et non Iudaice,
quomodo gentes cogis iudaixare ? Nos na-
tura Iudaei, et non ex gentibus peccatores,
fcientes, quod non iuftificaturhomoexope-
ribus legis , fed per fidem Ihejfu Chrifti ; et
nos in Chriftumlhefumcredimus, vt i-ufti-
ficemur ex fide Chrifti, et non ex operibus
legis; propterea, quod ex operibus legis non
iuftificabituromnis caro.
Quod fi quaerentes iuftificari per Chri-
ftum, inuentifumusctipfipeccatores num-
quid Chriftus peccati minifter eft ? Ab fit 1 Si
enim, quae deftruxi, haec kerurn sedifico, pra>
uaricatorem me conftituo. Ego enim per
legem legi mortuus fum , vt Deo yiuam,
cum Chrifto crucifixus fum. Viuo autem
iam non ego, viuit vero in meChriftus : Quod
autem nunc viuo in carne , in fide viuo Filii - ?
Dei, qui dilexit me0 et tradiditfeipfumpro
me. Non abiicio gratiam Dei: Si enim per
legem iuftitia, ergo gratis Chriftus mor- ,
tuus eft.
CAPITVLVM III.
Oamentes Galatae ! Quis vos fafcinauit
non obedire veritati? Quibusobocu-
los Chriftus Ihefuspraefcriptus eft, quod fit
in vobis crucifixus. Hoc foluma vobis vo-
lo difcere: Ex operibus legis fpiritumacce-
piftis, an ex auditu fidei? Sicftukieftis, vt
cum Spiritu ceperitis , nunc carne confum-
mamini ? Tanta paffi eftis fruftra, fi tarnen
fruftra. Qui ergo fuppedirat vobis Spiri-
tum, et operatur virtutes in vobis, ex ope-
ribus legis, an ex auditu fidei eft? Sicut A-
braham * credidit Deo , et reputatum eft
illiad iuftitiam; cognofciteergo;quod, qui
ex fide funt, hi funt filii Abraham
* Gen. if, 6.
Praeuidens autem fcriptura , quod ex fide
iufhificar gentes Deus, prsenuhciauit Abra-
ham, * quod benedicentur in teomnes gen-
tes« Igitur, qui ex fide funt , benedicentur
cum fideli Abraham. Quicunque enim ex
operibus legis funr, fub maledi&o funt,
f fcriptum eft;enim ; Maledi£tus omnis, qui
non permanferit in omnibus , quae fcripta
funt in libro legis, vtfaciatea! Quod autem
per legem nemo iuftificatur apud Deum,
manifeftum eft , ** quia iuftus ex fide viuit :
Lex autem non eft ex fide: fed qui |t fece-
rit ea homo , viuet in illis. Chriftus nos
redemit de maledi&o legis , faftus pro nobis
rnaledi&um, (quia fcriptum eft: ***Male-
Sss 3 #%
!O05
EPISTOLA P^VLI AD GALATAS, CAP.I1I. IV.
I006
di&usomnis, quipendetinligno) vtgen-
tibus benediüio Abrahae contingeret per
Chriftum Ihefum, vt pollicitationem Spiri-
tus acciperemus per fidem. * Gen. 12,3.
| Deut. 2^26. ** Abacuc 2,4.
ff Lernt. 18,5. ***Deut. 21, 23.
Fratres, fecundumhominemdico, tarnen
hominis confirmatum eft teftamentum ne-
mo refcindit aut fuperordinat. Abraham di-
öae funt promiftiones, et femini eius. Non
dicit: etieminibus, quafiinmukis, fed*
quafi in vno. Et femini tuo , qui eft Chri-
ftus. Hoc autem dico, teftamentum confir-
matum aDeo in Chriftum, lexpoftquadrin-
gentös et triginta annos fa£ta , non irritum
facit ad euacuandam promifiionem. Nam
£ ex lege haereditas , iam non ex promiflione,
Abraham autem per promiftionem donauit
Deus, *(jen. 22, 18.
Quid igitur lex? Propter transgrefiTones
pofita eft, donecveniret fernen, cuipromi-
ferat, ordinata per angelos in manu mgdi-
atoris. Mediator autem vnius non eft,
Dens autem vnus eft. Lex ergo aduerfus
promifia Dei? Abfiti Si enim data eflet lex,
quae poffet viuificare, yere ex lege efletiufti-
tia. Sed eonclufit fcriptura omnra fub pec-
cato , vt promißio ex fidelhefu Chrifti dare-
tur eredentibus. Prius autem, quam ve-
niret fides, fub lege] euftocliebamur ponclufi
in eam fidem, qua? reuelanda erat.
: Itaque lex paedagogus nofter fuit in Chri-
ftum, vt ex fide iuftificemur. At vbi venit
fides, iamnonfumusfubpaedagogo. Omnes
enim filii Dei eftis per fidem, quae eft per
Chriftum Ihefum : Quicunque enim per
Chriftum Ihefum baptixati eftis, Chriftum
induiftis. Noneftludaeus, neque Graecus,
non eft feruus,, neque liber, noneftmafcu-
lus, neque fcemina : Omnes enim vosvnus
«ftis in Chrifto Ihefu ; Si autem vos Chrifti,
ergo fernen Atrahee eftis, et fecundum pro-
miffionem haeredes.
CAPITVLVM IV.
l~Vco autem, quanto tempore hseres par-
■*^ uulus eft, nihil difterta feruo, cum fit
dominus omnium, fedfubtutoribusetpro-
'curatoribus eft, vsque ad praefinitum tem-
pus a patre. Ita et nos, cumeflemus par-
uuli , fub elementismundieramusferuien-
tes. At vbi tempus completum eft , mifit
Deus Filium fuum , natum ex muliere, fa-
£um fub legem, vt eos , qui fub lege erant,
redimeret; vt adoptionem filiorum recipe-
remus. Quoniam autem eftis filii Dei , mi-
fit Deus Spiritum filii fui in corda veftra , da-
mantem: Abba, Pater! Itaque iam non eft
feruus, fed filins ; quodfifjlius, ethseresDei
per Chriftum.
Sed tünc quidem ignorantes Deum , hijs,
qui natura non funt dii, feruiebatis. Nunc
autem, cum cognouerkis Deum, immoco-
gniti litis a Deo , qyomodo conuertimini ite-
rum ad infirma et egena elementa, quibus
denuo feruire vultis ? Dies obferuatis et
menfes, ettempora, et annos, Timeo vos,
ne forte frnftra laborauerim apud vos : Edo-
te ficut ego, quia et ego ficut vos,
Fratres, obfecro vos, nihil lsefiftis me.
Scitis autem , quod per infirmitatem carnis
e.uangelixaui vobisiampridem, ettentatio-
nem veftram in carne mga non fpreuiftis, ne-
que refpuiftis ; fed ficut angelum Dei excepi-
ftis me , ficut Chriftum Ihefum. Vbi eft
ergo beatitudo veftfa? Testimonium enim
perlubeo vobis, quod fi fieri potuiflet , ocu-
los veftros eruiffetis, et dediffetis mihi. Er-
go inimicus vobis fa£tuß fum , verum dicens
Yobis?
Ambiunt vos non bene, fed excludere vos
volunt, vt ipfossmulemini. Bonum autem
1007
EPISTOLA PAVLI AD GALATAS. CAP. IV. V.
ioc 8
eft , asmalari femper bona , et non folura
cum praefens fum apud vos.
Filioli mei , quos iterum parturio, donec
formetur Chriftus in vobis. Vellemautem
effe apud vos modo , et mutare vocem meam,
qusniam angor de vobis.
Dicite mihi, qui fub lege vultis efie : Le-
gem non legiftis? Scriptum eft enim, quod
Abraham duos filioshabuit, vnumdeancil-
la, etvnumdelibera; fedquideancillafuit,
fecundum carnem natuseft, quiautemdeli-
bera, per promifiionem. Quae funt per alle-
goriam di£la. Haec enim funt duo tefta-
menta : vnum quidem a monte Syna, in
feruitutem generans, quae eft Agar. ( Nam
in Arabia Syna mens Agar dicitur, qui conti-
guus eft ei, quae nunc eft lerufalem , et feruit
cum filiis fuis.)
lila autem , quae furium eft lerufalem,
libera eft, quae eft mater noftra. Sicut fcri-
ptum eft : Laetare fterilis , quae non paris,
erumpe et clama, quae non parturis; quia
plures filii defertae funt, quameius, quae ha-
bet virum. Nos autem, fratres ^ fecundum
Ifaac promiffionis filii fumus.
Sed quo modo tuncis, qui fecundum car-
nem natusfuerat, perfequebatur eum , qui
fecundum fpiritum erat; ita et nunc. Sed
quid dicitfcriptura: Eiiceancillametfilium
eius; non enim haereseritfiliusancillae cum
filio liberae, Itaque, fratres, non fumus än-
cillas filii, fed liberae.
CAP1TVLVM V.
Tn ea igitur übertäte , qua Chriftus nos li-
berauit, ftare, et nolite iterum ingo fer-
uitutis teneri. Ecce, egaPaulus dico vobis :
Quod fi circumcidamini , Chriftus vobis ni-
hil proderk. Teftificor autem rurfus omni
homini, circumcidenti fe, quod debitoreft
vniuerfae legis facienda?. Nihil vobis cum
Chrifteeft, quiinlegeiuftificamini, agraria
excidiftis. Nos enim fpiritu ex fide fpem
iuftitiae expeftamus. Nam in Chrifto Ihefu
neque circumcifio aliquid valet, nequeprae-
putium, fed fides, quae per charitatem eft e£
ficax. Gurrebatis bene : Quis vos impedt-
uit, veritati non obedire ? Perfuafio lisec
non ex eo eft , qui vocat vos : modicum fer«
mentum totam maftam corrumpit.
Ego confido vobis in Domino , quod ni-
hil aliud fapietis. Qui autem conturbat vos,
portabit iudicium, quicunque eft llle. Ego
autem, fratres, fi circumcifionem adhuc prae-
dico, quid adhuc perfecutionem patiox? An
euacuatum eft fcandalum crucis ? Vtinam
abfcindantur, qui vos conturbant ! Vos enim
in libertatem vocatieftis, fratres, tantumne,
libertatem in occafionem detis carni , fed per
charitatem feruite inuicem. Tota enim lex
in vno verbo completur : Diliges proximum
tuum,ficutteipfum. Quod fi inuicem mor-
detis et comeditis, videte, ne ab inuicem
confumaminl
Dico autem ; Spiritu ambulate, et defiderk
carnis non perficite. Caro enim concupi-
fcit aduerfus fpiritum , fpiritus autem aduer-
fus carnem. Haec enim fibi inuicem adner-
fantur, vtnon, quaecunque vultis, illa fa-
ciatis. Quod fi fpiritu ducimini , non eftis
fub lege. Manifefta funt autem opera car-
nis, quae funt, adulterium, fornicatio, im-
munditia, lafciuia, idolorumferuitus, vene«
ficia, inimicitiae, contentio, semulationes,irae,
rixae, diflenfiones, fe£he, inuidiae, homici-
dia, ebrietates, comeffationes , et his fimi-
lia ; quae praedico vobis, ficut et prscdixi,
quod, qui taliaagunt, regnum Deinoncon-
fequentur. Fru£lus autem Spiritus eft :
charitas, gaudium, pax, patientia, benigni-
tas,boniras; fides, manfuetudo, continentia.
Aduerfus talia non eft lex. Qui autem funt
Chrifti, carnem fuam crucifixerunt cum ad-
fe&itus, et coneupifcentiis,
CAPJ-
lOOj)
EPISTOLA PAVLI AD GALATAS. CAP. Vi.
0[0
CAPITVLVM VL
Si fpiritu viuimus , fpiritu et ambulemus.
Non fimus inanis gloriae cupidi , inui-
cem prouocantes, inuicem inuidentes. Fra-
tres, et fi prasoccupatus fuerit homo in ali-
quo deli&o, vos, qui fpirituales eftis, ta-
lem inftaurate manfueto fpiritu : confide-
rans teipfum , ne et tu tenteris. Alter al-
terius onera portate, etficperfidetis legem
Chrifti. Nam fi quis exiftimat, fe aliqüid
effe , cum nihil fit , ipfe fe decipit. Opus
autemfuum probet vnusquisque, et iic in
femetipfo tantum gloriationem habebit , et
jnon aduerfus alterum. Vnusquisque enim
onus fuum portabit.
Communicet autem do&ori in omnibus
bonis is , qui docetur verbum. Nolite er-
rare, Deus non irridetur. Quae enim fe-
minauerit homo , haecetmeret: Quoniam,
qui feminat in carne fua, de carne et nietet
corruptionem ■'": qui autem feminat in fpiri-
tu , de fpiritu metet vitam aeternam. ßo-
num autem facientes, non deficiamus? tem-
pore enim fuo meteniüs non deficiente».
Ergo dum tempus habemus , operemur bo-
num ergaomnes, maxime autem ergadome-
fticos fidei.
Videte, qualibus literis fcripfi vobis mea
manu. Quicunque voluntplacere in carne,
hi cogunt vos circumcidi ; tantum vt crucis
Chrifti perfecutionemnonpatiantur. Ne-
que enim, qui circumciduntur, legem fer«
uant , fed volunt vos circumcidi , vt in car-
ne veft ra glorientur. Mihi autem ab fit glo-
riari , nifi in cruce Domini noftri Ihefu
Chrifti , per quem mihi mundus crucifixus
eft, et ego mundo. In Chrifto enim Ihefu
neque circumcifio aliquid valet, neque prae-
putium, fed noua creatura. Et quicunque
in hac reguta incedunt, pax fuper illos et
mifericordia , et, fuper Ifrael Dei ! Nemo
mihi moleftus fit. Ego enim ftigmata Do-
mini Ihefu in corpore meo porto. Gratia
Domini noftri Ihefu Chrifti cum Spi-
nnt veftro, fratres!
Amen.
F I N I S.
EPISTOLA PAVLI APOSTOLI
AD EPHESIOS.
: CAPITVLVM I.
(aulus, apoftolus Ihefu Chrifti, per
voluntatem Dei.
San£tis, qui funt Ephefi, et fidelibus
omnibus in Chrifto Ihefu !
Gratia vobis et pax a Deo , Patre noftro,
etDomino Ihefu Chrifto I
Benedi&us Deus et Pater Domini noftri
Ihefu Chrifti, qui benedixit nos omni be-
nedi£tione fpirituali in cocleftibusperChri
conftitutionem , vt eflfemus fan£ti , et irre*-
prehenfibiles in confpe£tu eius per charita*
tem: Qui praedeftinaüit nos inadoprionem
filiorum per Ihefum Chriftum in ipfum,
fecundum bene placitum voluntatis fuse , in
laudemgloriofegratiaefuae ; inquafecitnos
acceptos per dile£tum.
Per quem habemus redemptionem per
fanguinem eius, remiffionem peccatorum
fecundum diuitias gratiae eius , quae exu-
berauit in nos omni fapientia et prüden-
ftum,ficut clegit nos per ipfum ante mundi tia j vt notum faceret nobis myfterium
vo-
ICH
EPISTOLA PAVLI AD EPHESIOS. CAP.I.II.
10I2
voluntatis fuae , fecundum beneplacitum
eius , quod propofuit in feipfo , vt difpen-
faretur in plenitudine temporum; vt üim-
matim comple&eretur omnia in Chrifto,
quae in ccclis, et quae in terra funt, per ipfum :
In quo etiam nos forte vocati fumus, prae-
deftinati fecundum propofitum eius , qui,
operatur omnia fecundum confilium volun-
tatis fuae; vt fimus ad laudem gioriae eius,
nos, qui ante fperauimus in Chrifto.
In quo et vos, cum audifletis verbum veri-
tatis, euangelium falutis veftrae, in quo et cre-
xlentes fignati eftis Spiritu promifiionis fan-
£to, qui eft pignus haereditatis noftrae, ad
redemptionem acquifitionis, ad laudem gio-
riae ipfius.
Propterea et ego , audiens fidem vöftram,
quae eft in Chrifto Ihefu , et dileäionem in
omnes fan£to3*, nonceftb, gratias agere pro
vobis, memoriam veftri faciensinorationi-
bus meis , vt Deus Domini noftri lhefu
Chrifti , Pater gioriae , det vobis Spiritum
fkpientiaeet reuelationis, ad agnitionem eius,
et illuminatos oCulo9 mentis veftrae, vt fci-
atis, quae fit fpes vocationis eius , et quae di-
uitiae gioriae haereditatis eius in fan£fcos : et
quae fit fupereminens magnitudo virtutis
eius erga nös, quicredimus fecundum effi-
caciam potentiae virtutis eius , quamopera*
tus eft in Chrifto Ihefu , fufcitans eum a
mortuis, et conftituens ad dextram fuamin
cccleftibus fuper omnem principatum, et
poteftatem, etvirtutem,, et dominationem,
et omne nomen , quod nominatur , nonfo-
lum in hoc feculo, fed etiam infuturo ; et
omnia fubiecit fubter pedes eius ; et ipfum
dedit caput fuper omnem ecclefiam, quae eft
corpus ipfius , et plenitudo eius , qui omnia
in omnibus adimplet.
E
capitvxvm n.
t vos conuiuificauit , cura efTe&s mortui
$.l.HrsW.
deli£lis et peccatisVeftris', in quibus ali-
quando ambulaftis fecundum fecuJummun-
di huius, fecundum principem poteftatia
aeris huius, fpiritus videlicet, qui nunc eft:
efficax in filiis diftidemiae; in quibus et nos
omnes aliquandoconuerfatifumus, in defi-
deriis carnis noftrae, facientes voluntatena
carnis, et cogitationum $ et eramus natura
filii irae, ficut et ceteri.
Deusautem, qui diues eft in mifericor-
dia , propter magnam charitatem ftiam , qua
dilexit nos, et cum efiemus mortui peccatis,
conuiuificauit nos cum Chrifto , cuius gratk
eftis faluati ; et conrefufcitauit, et vnafede/
re fecit in cceleftibusper Chriftum Ihefum ;
vt ofteoderet in ieeulis füperuenientibus
abundantes diuftias gtatiaefuae , in behigni-
tate fuper nos, per Chriftum Ihefum '■ Gra-
tia enim eftis faluati per fidem , et hocnon
ex vobis; Dei enim donum eft, nonexope-
ribus, vt ne quis glorietur. Ipfius enim fu-
mus fa&ura creati per Chriftum Ihefum in
operibus bonis, quae prsparauit Deus, vt in
illis ambülemus.
Propter quodmemores eftote, quodali-
quando vos, qui gentes eratis in carne,
qui praeputium ab ea dicebamini , quae
dieitur circumcifio in carne manu fa*
£ia , qui eratis illo tempore fine Chrifto;
alienati a conuerfatione Ifraei , et ho-
fpites teftamentorum promifiionis , fpem
non habentes, et fine deo in mundo; nunc
autem per Chriftum Ihefum vos, qui ali-
quando eratis longe , faHi eftis prope per
fanguinem Chrifti.
Ipfe eft enim pax noftra, qui fecit vtra*
que vnum , et medium parietem maceriat
diruit , nempe inimicitiam per carnem fuam,
legem mandatorum in decretis fitam, eua-
cuans ; vt duos conderet in femetipfo in
vnum nouum neminem , facienspacem, vt
reconciliaret ambos in vno corpore Deo per
Tti cru-
ioi3
EPISTOLA PAYLI AD EPHES10S. CAP. II. III. IV.
IOI4
crucem, interficiens inimicitias per eam)
et veniens euangelixauit pacem vobis , qui
Iongefuiftis, etpacemhis, quiprope, quo-
niam per ipfum habemus acceffum ambo per
vnum Spiritum a&Patrem.
Ergo iara non eftis hofpites et aduense,
fed eftis ciues fan&orum , et domeftici Dei,
fuperaedificati fuper fundamentum apofto-
lorum et prophetarüm, exiftente fummo
angulari lapide Ihefu Chrifto , in quo to-
tum aedificium coagmentatum , crefcit in
templum Tantum in Domino; in quo et
vos cosedificamini , in tabernaculum Dei,
per Spiritum.
CÄPITVLVM III.
TTuius rei gratia ego Paulus vinßus fum
■*-■■ Ihefu Chrifti , pro vobis gentibus ; fi
quidem audiftis difpenfationem gratia? Dei,
qua data eft mihi ad vos, quod fecundum
reuelationem notum mihi fa&umeftmyfte-
rium ( ficut fupra fcripfi breuiter, prout
poteftis legentes intelligere cognitionem
meamin myfterio Chrifti), quod aliis aeta-
tibus non eftagnitum filiishominum, ficuti
nunc reuelatum eft fan&isapoftoliseius, et
prophetis per Spiritum , effe gentes cohae-
redes, et concorporales, et comparticipes
promiflionis Chrifto per euangelium, cuius
Faäus fum egominifter, fecundumdonum
gratiae Def , quae data eft mihi fecundum ef-
ficaciam virtutis eins.
Mihi, omniumfan&orumminimo, data
eft gratia haec , in gentibus euangelixare im-
perueftigabiles diuitias Chrifti , etillumina-
re omnes , quae fit eommunio myfterii, ab-
fconditi afeculis in Deo, quiomniacreauit
per Ihefum Chriftum , vt innotefcat prin-
cipatibus , et poteftatibus in cceleftibus, per
ccclefiam multiformis fapientia Dei , fe-
quem habemus fklueiam et acceffum in con-
fidentia per fidem eius. Propter quodpe-
to, ne deficiatis in tribulationibus meis pro
vobis, quae eft gloriaveftra.
Huius rei gratia flefto genua meaad Pa-
trem Domini noftri Ihefu Chrifti , ex quo
omnis paternitas in ccelisetinterranomina-
tur ; vt det vobis fecundum diuitias gloriae
fuae , virtute. corroborari per .Spiritum
fuum in interiorem hominem , vt Chriftus
habitet per fidem in cordibus veftris, vt in
charitate radicati et fundati fitis ; vt poflitis
comprehendere cum omnibus fan£Hs , quae
fit latitudo, et longitudo, et fublimitas, et
profundum; et cognofcerecharitatem'Chri-
fti , quae fuperat captum noftrum ; vt com-
pleamjni in omnem plenitudinemDei.
Ei autem , qui potens eft , cumulate
omnia facere abundantiüs , quam petimus,
aut intelligimus, fecundum virtutem, quae
eft efficaxin nobis ; ipfi gloria inecclefia per
Chriftum Ihefum > in omnes aetates feculi fe-
culorum! Amen.
CÄPITVLVM IV.
/~\bfecr@ itaque vos ego vinftus in Dornt*
**-* mino, vt digne ambuletis vocatione,
qua vocati eftis, cum omni humilitate et
manfuetudine, cum patientia fupportantes i
inuicem per charitatem ; foliciti feruare
vnitatem Spiritus per vinculum pacis.
Vnum * corpus et vnus fpiritus , ficut vo*
cati eftis in ynafpe vocationis veftrae. Vnus
Dominus, vna fides, vnum baptifma, vnus
Deus et Pater omnium, qui fuper omnes^
et per omnia, et in omnibus vobis eft.
* Rom. 12, f. 10. 1 Cor. 12, 4. 11. 27;
Vnicuique autem noftrum data eft gratia ;
fecundum meniuram donationis Chrifti*
propter quod dick : * Afcendens in altum,
cundum praefinitionem feculorum , quam captiuam duxit captiuitatem, et deditdona
fecit in Chrifto Ihefu Domino noftro, per
hominibus. Quod autem afcendit, quid
eft,
loiy
EPISTOLA PAVLI AD EPHESIOS. C A P. IV. V.
jqi£
cft , nifi quod et defcendit primum ad infe-
riores partes terrae ? Qui defeendit , ipfe
eft et qui aicendit fuper omnes ccclos , vt im-
pleret omnia. *Pf-t3, [?8-~\ y>
Et ipfe dedit quosdam quidatn' apofto-
los , quosdam autem prophetas , alios vero
euangeliftas, alios autem paftores et dolo-
res, ad confummationem fan&orum, in opus
minifterii , in aedificationem corporis Chri-
ih, donec occurramus omnes in vnitatem
fideij et agnitionis rlliiDei, invirumperfe-
öum, in menfuram aetatis plenitudinis Chri-
fti, vt iam non iimus paruuli, flu£tuantes,
et circumferamur omni vento doftrinaeper
verfutiam hominum et aftutiam, qua infidi-
antur nobis, vt decipiant.
Veraces autem exiftentes in charitate,
crefcamus in illum per omnia , qui eft caput,
Ghriftus, ex quo totum corpus compa£fcum,
et connexum, per omnemiun&uram, dum
alii aliis fuppeditant , fecundum quod efficax
eft pro menfura vnumquodque membrum,
augmentum'corporis facit in aedificationem
fui in charitate.
Hoc igitur dico, et teftificor in Domino,
Yt iam nonambuletis, ficut et gentes ambu-
lant in vanitatementisfuae, tenebris obfcu-
ratum habentes intelle£tum , alienati a via
Dei per ignorantiam , quae eft in illis propter
ccccitatera cordis ipforum ; qui defperantes
femetipfos, tradiderunt impudicitiae, in Ope-
rationen! immunditiae omnis , in auaritiam.
Vos autem non ita didiciftis Chriftum ( (i
tarnen illum audiftis, et in ipfo edo&i eftis ),
jßcut eftveritasinlhefu.
Deponite vos fecundum priftinam con-
uerfationem veterem hominem, qui cor*
yumpitur fecundum deßderiaerroris. Re-
nouamini autem fpiritu mentis veftrae, et
induite nouum hominem , qui fecundum
Deum creatus eft in iuftitia etfan&itateve-
ra. Propter q^uod deponentes meadaciüm,
loquimini veritatem, vnusquisque cum pro-
ximo fuo ; quoniam furaus inuicem mem-
bra. Irafcimiai, * et nolite peceare. Sol
non occidat fuper iracundiam veftram. No*
lite locum dare diabolo. Qui furabatüri
iam non furetur ; magis autem laborer,
operandö manibus fuis , quod bonum eft ,
rt habeat vnde tribuatneceflitatempatienti.
*&** Ms-
Omnis fermo fpurcus ex ore veftro non
procedat; fed fi qtiis bonus eft, ad aedifica-
tionem fidei , vt det gratiam audientibus.
Et nolite contriftare Spiritumfan&umDeL,
in quo iignati eftis in diem redemptionis.
Omnis amaritudo et ira , et indignatio , et
clamor, et blafphemia tollaturavobis, cum
omni malitia. Eftote autem inuicem be=
nigni, mifericordes , donantes inuicem, fi^
cut et Deus in Chrifto donauit vobis.
CAPITVLVM V.
t? ftote ergo imitatores Dei, ficut fllii cha°
*-^ riflimi, et ambulate in dile£Hone, fi-
cut et Chriftus dilexit nos, et tradidit fe-
metipfum pro nobis oblationem et hoftiam,
Deo in odorem fuauitatis. Fornicatio au-
tem , et omnis immunditia aut auaritia, nee
nominetur inter vos , ficut decet fanftos ;
aut turpitudo, aut ftultiloquium , autfeurri-
litas , qua; ad rem non pei tinet ; fed magis
gratiarum a£Ho. Hoc enim feitote , intel-
ligentes, quod omnis fornicator, aut im-
mundus, aut auarus, qui eft idolorum cul-
tor, non habet haereditatem in regno Chri-
fti et Dei, Nemo vos feducat inanibus ver-
bis , propter haec enim venit ira Dei in filios
diffidentiae. Nolite ergo effici partieipes
eorum. Eratis enim aliquando tenebrae,
nunc autem lux in Domino.
Vt fllii lucis ambulate; fru£his enim tu-
eis eft in omni bonitate, et iuftitia, etveri-
tate '% probantes, quid fit beneplacitum Deo,
Ttt 2 et
SOI?
EP1ST0LA PAVLI AD EPHESIOg. CAP. V. VI«
IClg
«t nolite communicare operibus infru&uo-
Jis tenebrarum , magis autem redarguite.
Qu« enim in oceulto fmnt, ab ipfis turpe
eft et dicere. Omnia autem, quaearguun-
tur a lumine, manifeftantur ; omne enim
quod manifeftatur , lumen eft, Propter
fjuod dick : Surge , qui dormis, et exfurge
a mortuis , et illuminabit te Chriftus.
Videte itaque , fratres, quomodo caute
ambuletis, non quafi infipientes, fed vt fa-
pientes ; redimentes tempus , quoniam.dies
tnali Amt. Propterea nolite fieri impru-
dentes, fed intelligentes, quae fit voliintas
Bei: Et nolite inebriari vino,in quo eft luxus;
fed'Jimpleamini Spiritu fanfto, loquentes
vobisraet ipfis in pfalmis et hymnis, et can-
ficis fpiritualibus ; eantantes et pfallentes in
«ordibus veftris Domino; gratias agentes
femper pro omnibus, in nomine Domini
noftri Ihefu Chrifti,Deo et Patri. Subie&i
inuicem in timore Chrifti.
Mulieres viris fuis fubditas fint , ficut
Domino , quoniam vir caput eft mulieris,
ücut Chriftus caput eft ecelefiae , et jpfe eft
ialuator corporis eius. Sed ficut ecclefia
fiibie£la eft Chrifto, ita et mulieres viris
fuis in omnibus. Viri, diligite vxores ve-
itras, ficut et Chriftus dilexit ecclefiam, et
ieipfum tradiditpro ea, vt illam fan&ifica-
fet,[mundans eam lauacroaquaeinverbovi-
tae ; vt exhiberet ipfe fibi gloriofam eccle-
fiam , non habentem maculam aut rugam,
aut aliquid huiusmodi, fed vt fit fan£ta et
irreprehenfibilis.
Ita et virLdebent diligere vxores fuas,
vt corpora fua. Qui fuam vxorem diligit,
feipfum diligit; nemo enim vnquam car-
nem fuam odio habuir, fed nutrit, et fouet
cara , ficut et Dominus ecclefiam ; quia
membra fumus corporis eius, decarneeius,
et de ofiibus eius. Propter hoc relinquet
liorno patrem et matrem fuam > et adhaere>
bit vxori fuae , et erunt (Ju© in carne vna :
Sacramentum hoc magnum eft ; ego autem
dico in Chrifto, et in ecclefiä» Veruntamen
et vos finguli , vnusquisque vxorem fuam,
ficut feipfum diligat, vxor autem timeat vi»
rum fuunv
CAPITVLVM VI.
Uilii, obedite parentibus veftris in Dornte
* no ; hoc enim iuftum eft ; Honora pa«
trem tuum et matrem tuam; quod eft man*
datum primum cum promiffione : vtbene
fit tibi , et fis longaeuus fuper terram. Et
vos, patres, nolite ad iracundiam prouocare
filios veftros, fed educate illos in difciplina
et correptione Domini* Serui, obedite do-
minis carnalibus eum timore ettremore,in
fimplicitate cordis veftri, ficut Chrifto , non
ad oculum feruientes, quafi hominibus pla«
cere ftudentes, fed vt ferui Chrifti, Orientes
voluntatem Dei ex animo, cum beneuolen-
tia, feruientes Domino er non hominibus,
fcicntes, quod vnusquisque, quodcunque fe-
cerit bonum,hoc reportabit a Domino, fiue
feruus , fiue über. Et vos , domini, eadem
facite illis,remittentes minas, fcientes, quod
et vefter Dominus eft in ecclis^et perfonarum
accept io non eft apud eum.
Ceteruni , fratres mei, eonfortamini in
Domino, et in potentia virtutis eius. In-
dulte vos armaturam Dei , vt poifitis ftarc
aduerfus infidias diaboli. Quoniam non
eft nobis collu£htio aduerfus carnemetfan-
guinem, fed aduerfus principes et potefta-
tes, aduerfus mundi re&ores tenebrarum ha-
rum, contra fpirituales nequitias in ccelefti-
bus. Propterea accipite armaturam Dei, vt
poffitis refiftere in die malo, et omnino pa-
rati ftare»
State ergo einfiis lumbis veftris veritatc,
et induti loricam iuftitiae , et cakeati pede*
praeparatione Euangelii pacis. In omni-
bus
ioi9
EPISTOLA PAVL1 AD PH IL IPPEKSES. CAP. I. IL
JQZO
bus fumentes fcutum fidei,quo poflitis ömnia
tela nequifllmi ignea extingüere; et galeam
falutis affumite,et gladiumfpiritus, quodeft
yerbum Dei : per omnem orationem, et ob-
fecrationem, orantes omni tempore in fpi-
rku, et ad hoc vigilantes in omni fedulitate
et obfecratione pro omnibus fan£tis, et pro
me* vt detur mihi fermo in apertione oris
jnei, cum fiducia, notum facere myfterium
euangelii ; pro quo legatione fungor in
catena, ita vt in ipfo audeam , prout opoitet
me loqui,
. Vt autem et vos fciatis , qua? circa me
funt, quid agam, omnia vobis nota faciet
Tychycus, clariflimus frater et üdelis mini'
fter in Domino , quem miß ad vos in bot
ipfum, vt cognofeatis, quae 'circa nos funt, er
confoletur cor da veftra. Fax fratribus, et
charitas cuaafide aDeo,Patre noftro, et Do-
mino Ihefu Chrifto ! Gratia cum omni-
bus, qui diligunt Dominum noftrum Ihfc*
fum Chriftum cum fineeritate I Amen !
F I N I S.
EPISTOLA PAVLI AD PHILIP-
PENSES.
CAPITVLVM I.
aulus et Timotheus, ferui Ihefu
Chrifti:
Omnibus fanftis in Chrifto Ihefu,
qui funt Philippis , cum epifcopis et dia-
«onis.
Gratia vobis, et pax a Deo, Patre noftro,
et Domino Ihefu Chrifto !
Gratias ago Deo meo in omni memoria
veftri femper in cunüis orationibus meis
pro omnibus vobis, cum gaudio deprecatio-
nem faciens, quod communicatis euangelio
a prima die vsque nunc. Et conüdo hoc
ipfum, quod, qui cepit in vobis opus: bo-,
num, perficiet vsque ad diem Chrifti Ihefu;
ficut eftmihi iuftum, hoc fentire pro omni-
bus vobis, eo quod habeam vos in corde et
In vinculis meis, et in defenfione et confir-
matione euangelii, vos, inquam, omnes fo-
eios gratia?*
Teftis enim mihi Deus eft,quod cupigm
omnes vos ehe in vifceribus Ihefu Chrifti
Et hoc oro„ vt charitas veftra magis ac ma-
gis abundet in agnitione et in omni fenfu,
vt probetis potiora, vt litis fineeri et {ine
offenfa in diem Chrifti, repleti fruftu iufti-
tia^qui eft per lhefum Chriftum adgloriaHV*
et laudem Dei.
Scire autem vos volo, fratres, quod , quse
circa mefunt,magls ad pröfe&um venerum:
euangelii, ita vt vineula mea manifefta fie-
rentin Chrifto,in toto praetorio, et in cete-
ris omnibus, vt plures e fratribus in Domi-
no confidentes , vinculis meis abundantiu*
auderent ftne timore Dei verbum loqui.
Quidam quidemet proprer inuidiam et con-
tenrionem * quidam autem et (propter bo-
nam voluntatem Chriftum pnedlcant; qui-
dam autem ex contentiöne Chriftum annun-
ciant non fincere, exiftimantes, aftliftionem
addere vinculis meis* quidam excharitater
fcientes, quod in defenfionem euangeiiipo-
fitus fim.
Quid enim ? modo omnino fiue per öc* i
Cafionem, Uue per veritatem ChrifhiV an-
nuncietur, et in hoegaudeo, fed et gaude-
bo ; Seio enim, quia hoc mihifcrouenietad
C02I
EPISTOLA PAVLI AD P H I L.IPPENSES. . C A P. I. II.
1022
falutem,per veftram orationem, et fubmini-
ftrationem fpiritus Ihefu Chrifti, fecundum
expe&ationem,et fpemmeam, quod in nul-
lo confundar* fed in omni fiducia, ficut fem-
per, et nunc magnificabitur Chriftus in cor-
pore meo , (lue per vitam , fiue mortem;
Mihi enim viuere Chriftus eft, et mori hi-
erum.
Quod fi viuere in carne, fru£fcuofum eft,
et quid eligam ignoro, coartor autem, e duo-
bus defiderium habens diflolui, et effe cum
Chrifto, id multo melius erat. Permanere
autem in carne, magis neceffarium eft, pro-
pter vos. Et hoc confidens fcio, quod ma-
nebo, et permanebo omnibus vobis ad pro-
£e&um veftrum et gaudium fidel, vt gratu-
latio veftra abundet in Chrifto Ihefu per
me , in meo aduentu iterum ad vos,
Tantum digne euangelio Chrifti conuer-
famini,]vt fiue cum venero, et videro vos, fi-
ue abfens audiam de vobis , quod ftetis in
Vno fpiritu vnanimes , collaborantes fidei
euangelii, et in nullo terreamini ahaduerfa-
riis, quod Ulis quidem indieium perditionis
eft , vobis autem falutis : et hoc a Deo.
Quia vobis donatum eft pro Chrifto , non
folum, vt in eum credatis,fed vt etiam pro
illo patiamini ♦ idem certamen habentes ,
quäle et vidiftis in me , - et nunc auditis
deme.
CAPITVLVM IL
Ciqua ergo confolatio^eft per Chriftum,fi
^ quod folatium charftatis, fi qua jfocietas
fpiritus, fiquavifceraet miferatio, implete
gaudium meum, vt idem fapiatis, eandem
charitatem habentes , vnanimes idem fen-
tientes. Nihil per contentionero , neque
per inanem gloriam, fed in humilitate, fu-
periorem quisque alteruminuicem arbitran-
tes, non qua? fua funt, finguli coniiderate,
fed ea , qua? aliorum.
Hoc enim fentite inter vos , quod et in
Chrifto Ihefu: qui cum in forma Deieflec
non rapinam arbitratus eft, vt eflet sequalis'
Deo, fed femetipfum exinaniuit, formam
ferui aeeipiens , in fimilitudine hominum
fa£his, et habitu inuentus vt homo. Hu-
miliauit femetipfum, fa&us obediens vsque
ad mortem, mortem autem crucis. Propter
quod Deus exaltauit illum , et donauit Uli
nomen, quod eft fuper omne nomen, vt in
nomine Ihefu * omne genu fle&atur cccle-
ftium, terreftrium et infernorurn,,et omnis
lingua eonfiteatur , quod Dominus Ihefus
Chriftus in gloria eft Dei Patris.
* Rom, lo, [i4ip.ii,']
Itaque , chariflimi mei, ficut femper obe-
diftis , non in pra?fentia mea tantum , fed
multb magis nunc in abfentia mea ; cum
metu et timore veftram falutem operamini.
Deus eft enim, qui operatur in vobis, et vel-
le et efficere,^pro beneplacito.
Omnia autem facite * fine murmuratioi
nibus.et ha?fitationibus , vt fitis incuJpati,
et finceri,fllii Dei irreprehenfibiles, in me-
dio nationis praua? atque peruerfa?, inter
quos lucetis, ficut Iuminaria in mundo ; ver-
bum vita? retinentes, vt glorier in die Chri-
fti , quod non invaeuum cueurri, nequejn
vacuüm laborauu Sed etfi immolor tan-
quam facrificium, et obfequium fidei veftrae,
gaudeo et congratulor omnibus vobis. Idem
jf autem et Vos gaudete , et congratulamini
mihi. ^iPetr.^g. J[2Cor.'j^
Spero autem in Domino Ihefu , Timo-
theum me cito mittere ad vos, vt et ego bo-
no animo fim, cognitis, qua? circa vos funt.
Neminem enim habeo tarn vnanimem, qui
fincere pro vobis follicitüs üt. Omnes
enim, qua? fua funt, qua?runt, non qua? Ihe»
fu Chrifti. Experimentum autem eius c©»
gnofcitis,quod ficut patri filius mecum fer-
uiuit iß euangelio. ßunc igitur fpero , me
mit-
1023
EPISTOLA PAVLI AD P HILIPPEN SES. CA P. II. III. IV.
IO24.
mittere ad vos,mox vt videro,quac circa me jiaßuramferi,etarbitrorvtftercora,vtChrir
funt. Confido autem in Domino, quod « |ftum lucri faciam, vt inueniar in illo, non
ipfe veniam ad vos cito, habens meam iuftitiam, quae ex kge eft, fed
Neceffarium autem exiftimaui Epaphro- illam, qua? ex fide eft Chrifti, qua? ex Deo eft
ditum fratrem, et cooperatörem, et commilii j iuftitia per fidem , ad cognofcendum illum,
tonem meum, veftrum autem apoftolum et
miniftrum neceflitatis meae, mittere ad vos,
quoniam quidem omnes vos defiderabat, et
mocftüs erat, propterea quod audieratis , il-
lum aegrotafle j nam et aegrotauit vsque ad
mortem, fed Dens mifertus eft eius * non
Jfolum autem eius, verum etiam et mei, ne
triftitiam fuper triftitiam haberem.
Studiofius ergo miß illum, vt vifo illo, ite-
rum gaudeatis, et ego fine triftitia fim. Ex-
cipite itaque in Domino illum cum omni
% audio, et tales in pretio habete , quoniam
^ propter opus Chrifti vsque ad mortem ac
ceffit, tradens animam fuam, vt fuppleret idi
<juod in veftro erga me officio defuit.
CAPITVLVM III.
/"^eterum, fratres mei, gaudete in Domino.
^-^ Eadem vobis fcribere me quidem non
piget , vos autem fecuros facit. Videte ca-
nes, videte malos operarios, videte concifio-
nem. Nos enim fumus circumcifio , qui
feruimus Deo, et gloriamur in Chrifto Ihe-
fu,etnon in carne fiduciamhabemus; quan-
quam et ego habeam confidentiam in carne.
Si quis alius videtur confidere in carne, ego
magis, circumciius oöauo die, ex genere If-
rael , de tribu Beniamin , Hebrasus ex He-
braeis, fecundum legem Pharifaeus5fecundum
aemulationem perfequens ecclefiam , fecun-
dumiuftitiam,quae in lege eft, verfatus fine
crimine.
Sed quae mihi fuerunt lucra, haec arbi-
tratus fum propter Chriftum detrimenta.
Veruntamen exiftimo, omnia detrimentum
effe, propter eminentem cognitionem Ihefu
Chrifti, Domini mei, propter quemomnium
et virtutem refurre&ionis eius ,' et focieta-
tem paffionum iilius , configuratus morti
eius,; ü quo modo occurram ad refurre£tio-
nem, quae eft ex mortuis; non quod iam
acceperim, aut iam perfe£tus (im, fequor au-
tem, ü quo modo apprehendam, quomodo
apprehenfus fum a Chrifto lhefu,
Fratres, ego non arbitror, me compre-
hendiffe ; vnum autem hoc ago , quae qui-
dem retro funt, obliuifcens, ad anteriora ve-
ro extendens me ipfum , ad fcopum tendo,
ad prsemium fupernae vocationis Dei per
Chriftum Ihefum. Quicunque ergo perfe-
£ti fumus,hoc fentiamus ; et fi quid praeter
rea fapitis, reuelabit et hoc vobis Deus. Ve-
runtamen in ea regula , ad quem perueni-
"inus, incedamus, et idem fapiamus.
Imitatores mei eftote, fratres, et obferua-
te eos , qui fic ambulant , ficut habetis fou-
mam noftram. Multi enim ambulant, quos
fa?pe dicebam vobis ; nunc autem et flens
dico, inimici er u eis Chrifti, quorum rrnis In-
terims, quorum deus ventereft, et gloriain
confufione ipforum , qui terrena fapiunt ;
noftra autem cönuer/atio in ceclis eft ♦ vnde
etiam Saluatorem expe&amus , Dominum
noftrum IheCum Chriftum , qui reformabit
corpus humile noftrum, configuratum cor-
pori fuo gloriofo, fecundum efficaciam, qua
poteft ipfe fubiieere fibi omnia.
Ttaque, fratres mei5charifnmi
* tiftimi , gaudium meum et
CAPITVLVM IV.
et defidera-
corona mea,
fic ftate in Domino , chariffimi. Euodiam
adhortor etSyntychen adhortor,vt fintcon-
cordes in Domino, Etiam rogo, et te cora-
par
IPISTOLA PAVLI AD PH I LTPP ENSES» CAP. IV.
%Q2S _____ __
par fincere adiuua ilks, quae mecum labora-
uerunt in Euangelio, cum demente, et ce-
teris adiuf oribus meis, quorum nömina funt
in libro vitae. Gaudete in Domino femper,
iterum dico , gaudete. Manfuetudo veftra
nota fit omnibus hominibus ; Dominus
eniJn prope eft. Nihil folliciti fitis ; fei: in
omni oratione,et obfecratione, cum gratia-
rum actione, petitiones veftrse innotefcant
apudDeum. EtpaxDei, quae exfuperat
omnem intelle£bm, cuftodiat corda veftra
et mentes veftras , per Chriftum Ihefum,
Ceterum frarres, quaecunque funt Vera,
qusecunque modefta, quaecunque iufta, quae-
cunque cafta, quaecunque amabilia, qusecun-
que bona? famae, fi qua virtus, fi qua laus,
hjec meditamini ; qua? et didiciftis,.et acce-
•piftis, et audiftis, et vidiftis in me, haec agi-
te * et Deus pacis erit vobiscum. Gauifus
autem fum in Dornino.vehementer, ijuod
tandem aliquando reuiguit follicitudo veftra
pro me , ficut eratis folliciti Verum dee-
rat opportunitas : Nanquafi propter penu-
riam dico ; ego enim didici, in quibus fum,
contentus effe. Scio et humiliari, fcio et
excellere , (ybique et in omnibus inititutus
1026
fum,) et fatur effe, et efurire,et abundare,et
penuriam pati. Omnia poffum per Chri-
ftum, qui me confortat. Veruntamen be-
nefeciftis, commünicantes tribulationi meae.
Scitis autem et vos Philippenfes, quodin
principio euangelii, quando profeöus fum
a Macedonia, null* mihi ecelefia communi-
cauit in ratione dati et accepti, "nifi vos fcdi,
quod etTheffalonicamfemel,etbis invfum
mihi mififtia. Nonquod- quaeram donuro,
fed quaero, vt fru£tus abundet in ratione ve-
ftra. Recepi autem omnia, et abundo. Re-
pletus fum, cum accepi ab Epaphrodito, quae
mififtis in odorem fuauitans, hoftiam acce-
ptam, placentem Deo. Deus autem meus
fubleuet omnem necefiitatem veftram , fe*-
eundum diuitias fuas, ingloriam per Chri-
ftumjhefum!. :
Deo autem et Patri noftro glorialit infe-
culafeculorum, Amen! Salutate omnes fan-;
£tos in Chrifto Ihefu. Salutant vos, qui me-
cum funt, Fratres. Salutant vos omnes fan-
£H , mäxime autem, qui e Csefaris familia
funt. Gratia Domini noftri Ihefu Chrifti
cum ff>iritu veftro ! Amen l
h F 1 N I S.
EPISTOLA PAVLI AD COL OS
SENSES.
CAPITVLVM I.
Paulus apoftolus Ihefu Chrifti per vo-
luntatem Dei, et Timothys, frater:
His, qui funt Colofiis, fan£fcis et üde-
.libus fratribus in Chrifto!
Gratia vobis et pax a Deo , Patre noftro
Ihefu Chrifto!
Gratias agimusDeo, et PatriDomini noftri
Ihefu Chrifti,femper pro vobis orantes, audi-
entesfidem veftram inChriftoIhefu,etdile£i?
onem, quam habetis erga fan&oi omnes, pro-
pter fpem, quae repofita eft vobis in ceclis,
quam audiftis in verbo veritatis euangelii,
quod peruenit ad vos , ficut et in vriiuerfo
mundo eft, et fru&ifieat, et crefeit, ficut
apud vos, ex ea die, qua audiftis, et cogno-
uiftis gratiam Dei in veritate, ficut et didici'
ftis ab,Epaphra,charüIimo conferuo noftr^
qui eft ndelis pro vobis minifter Chrifti ;
1027
EPISTOLA PAVLI AD COLOSSENSES. CAP. I. IL
1028
qui etiam manifeftauit nobis dile&ionem
veftram in fpiritu.
Ideo et nos, ex qua die audiöimus, non
cefiamus pro vobis orantes , et poftulantes,
vt impleamini agnitione voluntatis eius in
omni fapientia etintelle&ü fpirituali, vtam-
bulemus digne Domino, per omnia placen-
tes, in omni opere bono , fru&ificantes et
crefcentes in agnitionem Dei , omni virtute
confortati, iuxta potentiam gloriae eius, ad
tolerantiam et patientiam, cum gaudio, gra-
tias agentes Patri, qui idoneos nos fecit ad
partem fortis fan&orum in lumine.
Qui eripuit nos depoteftatetenebrarum,
et tranftulit in regnumfilii dileclionis fuae,
per quem habemus redemptionem per fan-
guinem eius,remsfiionempeccatorum* qui
eft imago Dei inuifibilis 3 primogenitus
omnis creaturae , quoniam per ipfum funt
vniuerfa in ccclis et in terra, vifibilia et in-
uifibilia; fiue throni, fiue dominationes, fi-
üe principatus, fiue poteftates ; omnia per
ipfum et in ipfum creata funt : et ipfe eft
ante omnia, et omnia per ipfum confiftunt.
Et ipfe eft caput corporis ecclefiae, qui eft
principium, primogenitus ex mortuis, vt fit
in omnibus, ipfe primatum tenens, Quia
in ipfo complacuit, omnem plenitudinem
inhabitare, et pereumreconciliare omnia in
ipfum , et paeificare per fanguinem crucis
eius per eundem , et qua? in terra et quae in
ccclis funt.
Etvos, quieratis aliquando alienati, et
inimici mente, in operibus malis, nunc re-
conciliauit corpore carnis fuae, per mortem,
vt exhiberet vos fanäos et irreprehenfibiles
et inculpatos coram ipfo , fi tarnen perma-
netis in fide fundati et ftabiles, et immobi-
les a fpe euangelii, quod audiftis, quod prae-
dicatum eft. in vniuerfa creatura , quae fub
ccclo eft, cuius fa&us fum ego Paulus mi-
nifter.
S.LParsMF.
Qui nunc gaudeo in paffionibus pro vo-
bis, et adimpleo ea, quae defunt paflionibus
Chrifti, in carne mea, pro corpore eiüs, quod
eft ecclefia : Cuius fa&us fum ego minifter
feeundum difpenfationem Dei, quae data eft
mihi ad vos, vt impleam verbum Dei, my-
fterium, quod abfconditum fuit a feculis et
aetatibus ; nunc autem manifeftatum eft fan-
£Us_eius , quibus voluit Deus notas facere
diuitias gloriae myfterii huius in gentibus,
quod eft Chriftus inter vos, fpes gloriae,
quem nosannunciamus,corripientes omnem
hominem, et docentes omnem hominem in
omni fapientia, vt exhibeamus omnem ho-
minem perfe&um in Chrifto Ihefu , ad
quod laboro, certando feeundum efficaciam
eius, quae operatur in me potenter,
CAFITVLVM IL
\7olo enim vos feire, quantum eertamen
* habeam pro vobis, et pro his, qui funt
Laodiceae, et quieunquenon viderunt faciem
meam in carne, vt confolationem aeeipiant
corda eorum,qui incharitate nobiscum cqn>
iun£ti funt, vt confequantur omnes diuitias
certae intelligentise , et agnitionem myfterii
Dei et Patris, et Chrifti, in quo funt omnes
thefauri fapientiae et feientiae abfconditi«.
Hoc autem dico,ne quisvosdeeipiatpro-
babiii fermone. Nam etfi carne abfens fum,
tarnen fpiritu vobiscumfum, gaudens,et
videns ordinem veftrum , et firmitatem fi-
dei veftrae , quae in Chriftum eft. Sicut er-
go aeeepiftis Ihefum Chriftum Dominum,
ita in ipfo ambulate,radicati ,£t fuperaedifi-
cati in ipfo , et confirmati in fide (ficut et
do£H eftis), abundantes per iliam in gratia-
rum actione.
Videte, ne quis vos depraedetur per phi-
lofophiam et inanem fallaciam , feeundum
traditionem hominum, feeundum elementa
mundi, et non feeundum Chriftum. Quia
Vvv in
1029
EPISTOLA PAVL1 AD COLOSSENSES. CAP.II.1II.
IO3O
in ipfo inhabitat omnis plenitudo diuinita-
tis carporaliter ; et eftis in illo completi,
qui eft caput omnis principatus et potefta-
tis : per quem et circumcifi eftis , circumci-
fiorte non manu fa£h, exuendo corpus pec-
catorum carnis per circumcifionem Chrifti,
confepulti cum eo in baptifmo ♦ quare et
cum eo refufcitati eftis per fidem , quae eft
efticacia Dei , qui fufcitauit illum a mor-
tuis.
Et vos , cum mortui effetis in delictis, et
praeputio carnis veftrae, conuiuificauit cum
illo , donans vobis omnia delicla , delens,
quod aduerfus nos erat chirographnm , de
cretis conftans,quod eratcontrariumnobis:
et fuftulit illud e medio , affigens cruci , et
exfpolians principatus, et poteftates, often
tauit , palam triumphans illos per fe.
Nemo ergo vos iudicet incibo,autinpo
tu, aut in parte diei fefti, aut neomeniae, aut
fabbathorum ; quae funt vmbrafuturorum,
corpus autem Chrifti, Nemo vos feducat,
in humilitate, data opera, et religione ange-
lorum, qua? non vidit, ambulans, fruftra in-
flatus fenfu carnis fuae, et non obtinens Ca-
put, ex quo totum corpus per nexus et con-
iuntliones fubminiftratum et coagmenta-
tum, crefcit in augmento Dei,
Si ergo mortui eftis cum Chrifto ab ele-
mentis huius mundi , quid tanquam viuen-
tes mundo decretis tenemini ? (Ne tetige-
ris: Ne guftaueris: Ne contre&aueris , quae
omnia ipfo vfu confumuntur,) fecundum
praecepta et do&rinas hominum, quse funt,
rationem quidem habentia fapientiae in fu-
perftitione et humilitate , et non parcendo
corpori, nee honorem ei habendo, quantum
carni fatis eft.
CAPITVLVM III.
I
dexteram Dei fedens; quaefurfum funt, fa-
pite, non quae fuper terram. Mortui enim
eftis, et vita veftra abfeondita eft cum Chri*
fto in Deo. Cum autem Chriftus apparue-
rit, vita veftra, tunc et vos apparebitis cum
ipfo in gloria. Mortificate ergo membra
veftra, quae funt fuper terram, fornicationem
et immunditiam, libidinem, coneupifeentiam
malam,et auaritiam, quae eit fimulachrorum
feruitus : propter quae venit ira Dei fuper.
filios incredulitatis, in quibus et vos ambu-
laftis aliquando , cum viueretis in illis.
Nunc autem deponite et vos omnia, iram,
indignationem,malitiam, blafphemiam, tur*
pem fermonem de ore veftro. Nolite men-
tiri inuicem , exuentes veterem hominem
cum operibus fuis , et induentes nouum»
eum, qui renouatur in agnitione Dei, fecun-
dum imaginem eius,qui creauit eum ; vbi non
eft gentilis etludaeus, circumcifi 0 et prsepu-
tium,barbarusetfcytha,feruus et über; fed
omnia in omnibus Chriftus.
Induite ergo vos, ficut ele£K DEI, fanflti
etdile£H, vifeera mifericordiae, benignita-
tem, humilitatem, manfuetudinem, patien-
tiam» fupportantes inuicem, et donantesvo-
bismet ipfis, ü quis aduerfus aliquem habet
querelam , freut et Chriftus donauit vobis,
ita et vos : fuper omnia autem haec* chari-
tatem habete, quod eft vinculum perfe£Ho-
nis« Et pax Chrifti regat corda veftra , 19
quam et vocati eftis in vno corpore * et gra-
ti eftote.
Verbum Chrifti habitet inter vos abun-
danter, in omni fapientia, docentes et com-
monentes vosmetipfos pfalmis et hymnis,
et canticisfpiritualibus,in gratia canentesin
-cordibus veftris Domino. Omnia, quae fa-
citis, aut verbo aut fa£to, omnia in nomine
gitur fi confurrexiftis cum Chrifto , quae Domini Ihefu facite, gratias agentes Deo et
furfum funt, quaerite, vbi Chriftus eft, ad Patri per ipfum.
Mu-
1031
EPISTOLA PAVLI AD C OLLO S SENSES. C A P. III. IV.
IG32
Mulieres fubditse eftote viris veftris,ficut
oportet in Domino. Viri , diligite vxores
veftras, et ne fitis atnarulenti erga illas. Fi-
lii, obedite parentibus per omnia, hoc enim
placet Domin». Patres, nolite irritare filios
veftros,ne defpondeant animum.
Serui , obedite per omnia dominis carna-
libus, non ad oculum feruientes, quafi ho-
minibus placere ftudentes , fed in fimplici-
tate cordis timentes Deum : et quicquid fa-
citis, ex animo operamini, tanquam Domino,
et non hominibus, fcientes, quod a Domino
accipietis retributionem haereditatis ♦ Do-
mino enim Chrifto feruitis. Qui enim in-
iuriam facit ^ recipiet id, quod inique geflit ;
et non eft perfonarum acceptio.
CAPITVLVM IV.
"*\omini, quod iuftum eft et aequum feruis
*7 praeftate, fcientes, quod et vos domi-
num habetis in ccclo. Orationi inftate, vi-
gilantes in ea cum gratiarum actione, oran-
tes fimul et pro nobis, vt Deus aperiat nobis
oftium fermoni3 ad loquendum myfterium
Chrifti,propter quod etiam vin&us fum, vt
maniteiiem illud , ita, vt oportet me loqui.
Sapienter ambulate erga eos, qui fork funt,
tempus redimentes. Sermo vefter gratio-
fus, femper fale fit conditus, vt fciatis, quo-
modo oporteat vos vnicuique refpondere.
Quae circa me funt, omnia vobis nota raciet
Tychicus;cliari(fimus frater,et fidelis mini-
fter, et conferuus in Domino, quem miß in
hoc ipfum, vt cognofcat, quse circa vos funt,
et confoletur corda veftra , cum Onefimo,
charifiimo et fideli fratre, qui ex vobis eft,
qui omnia , quae hie aguntur, nota facient
vobis,
Salutat vos Ariftarchus, coneaptiuus
meus, et Marcus , confobrinus Barnaba?, de
quo aeeepiftis mandata * fl venerit ad vos,
fufeipite illum» Et Ihefus , qui dicitur Iu-
ftus, qui funt ex circumeifione, hifoli funt
adiutores mei in regno Dei , qui mihi fue-
runt folatio. Salutat vos Epaphras, qui ex
vobis eft feruus Chrifti Ihefu , femper cer-
tans pro vobis in orationibus, vt ftetis per-
fe£ti et pleni in omni voluntate Dei. Te-
ftimonium enim illi perhibeo , quod habet
magnum ftudium pro vobis et pro his, qui
funt Laodiceae et Hierapoli. Salutat vos
Lucas, medicus, ehariffimus, et Demas. Sa-
lutate fratres , qui funt Laodiceae, et Nym-
pham, et qua? in domo eius eft ecclefiam.
Et cum le£ta fuerit apud vos epiftola haec,
facite, vt et in Laodicenfium ecclefia lega-
tur ; et ea , quae Laodicenfium eft, vobis le-
gatur. Et dicite Archippo. Vide mini-
fterium, quod aeeepifti in Domino, vt illud
perficias* Salutatio mea manu Pauli. Me- 4
mores eftote vineulorum meorura. Gra-
tia vobiscum ! Amen !
F I N I S.
EPISTOLA PAVLI AD THESSALO-
NICENSES PRIMA.
CAPITVLVM i;
aulus , et Siluanus , et Timotheus :
Ecclefia» Theffalonicenfium, in Deo
Patre, et Domiao Ihefu Chrifto.
Gratia vobis, et pax a Deo, Patre noftrö,
et Domino Ihefu Chrifto I
Gratias agimus Deo femper pro Omni-
bus vobis, memoriam veftri facientes in ora-
Vvv 2 tiö-
1033'
EPISTOLA PAVLI AD THES S A LONI C EU SES I. C A P. I. IL
IO34
tionibus noftris fine intermiflione , memo-
res veftri propter opus fidei, et laborem
charitatis, et quod perfeueratis in fpe Do-
mini noftri Ihefu Chrifti, coramDeoPatre
noftro ; fcientes, fratres dile£ti , a Deo ele-
ftionem veftri, quia euangelium noftrum
non fuit ad vos in fermone tantum , fed et
in virtute, etinSpirku fan£to, et in certi-
tudine multa, ficut fcitis, qualesfuerimus in
vobis propter vos.
Et vos imitatores noftri fa£H eftis et Do-
mini, accipientes verbum in tribulatione
multa cum gaudio Spiritus fan£H, ita vt
litis forma omnibus credentibus in Mace-
donia et in Achaia. A vobis enim diuul-
gatus eft fermo Domini non folum in Ma-
cedonia et in Achaia, fed inomnilocofides
veftra, quae eft ad Denm, celebratur; ita,
vt non fit nobis necefie, quicquam loqui.
Ipfi enim de vobis annunciant, qualem in-
troitum habuerimus ad vos , et quomodo
conuerfi eftis adDeum ä fimulachris, vtfer-
uiatis Deo viuo et vero, et expe£tetis Fi-
lium eius de ccclis, que'mfufcitauitexmor-
tuis, Ihefum, qui eripuitnos ab ira Ventura.
CAPITVLVM IT.
"VTam et ipfi fcitis, fratres, introitumno-
-*-^ ftrum ad vos, quod non inanis fuit,
fed antea pafii multa , et contumeliis äffe-
£ti, ficut fcitis, in Philippis, aufi Turnus in
Deo noftro loqui ad vos euangelium Dei
cum magno certamine. Exhortatio enim
noftra non fuit ex impoftura, neque ex
immunditia, neque in dolo, fed ficut pro-
fcati fumus a Deo , vt crederetur nobis eu-
angelium, ita loquimur, non quafi homi-
nibus placentes, fed Deo, qui probat corda
noftra.
Neque enim aliquando fuimus in fermo-
ne adulationis, ficutfcitis, neque in praetex
tu auaritiae, Deus teftis eft , neque quaeren-
tes ab hominibus gloriam, neque a vobis,
neque ab aliis, cum poflemüs vobis oneri
eile , tanquam Chrifti apoftoli. Sed fuimus >
placidi in medio veftrum , perinde ac fi nu-
trix foueat filios fuos, ita amantes veftri cu-
piebamus tradere vobis non folum euange-
lium Dei , fed etiam animas noftras , quoni-
am chariffimi nobis fa£li eftis.
Memores enim eftis, fratres, laboris no-
ftri etfatigationis, cumno&eacdieoperan-
tes, ne quenquam veftrum grauaremus,
pradicauimus inter vos euangelium Dei.
Vos teftes eftis , et Deus , quod fan&e , et
iufte , et irreprehenfibiliter vobis , qui cre~-
didiftis, atfuimus. Sicut fcitis, quomodo
vnumquemque veftrum adhortati fimus et
confolati, velut pater filios fuos, et teftifi-
cati, vt ambularetis digne Deo, qui vocauit
vosinfuumregnumetgloriam. _
Ideo et nos gratias agimus Deo fine in-
termiflione, quod cum accepifietis a nobis
verbum auditusDei, accepiftis illud non
vt verbum hominum , fed , ficut eft vere,
verbum Dei, qui efficax eft in vobis, qui
credidiftis. Vos enim imitatores fa&ieftiSj
fratres, ecclefiarum Dei, qua? funtinludaea
in Chrifto Ihefu, quod eadempaffi eftis, et
vos a contribulibus veftri« , ficut et ipfi a lu-
dseis , qui et Dominum Ihefum occiderunr,
et prophetas fuos; et nosperfecutifunt, et
Deo non placent, et omnibus hominibus
aduerfantur, prohibentesnos, gentibus lo-
qui, vt falui fiant , vt impleant peccata fua
femper. Peruenitenim ira Dei fuper illos
vsqueinfinem.
Nos autem , fratres, aliquantifper orbati
vobis, adfpe£tu, non corde, impenfius ftudui-
mus faciem veftram videre cum multo defi-
derio , quoniam voluimus venire ad vos,
ego quidem Paulus et ferriel etiterum, fed
impediuit nos fathanas« Quae eft enimno*
ftrafpes, autgaudium, aut coronagloriae?
Non-
'037
EPISTOLA PAVLI AD THESSÄ L 0 N I CE NS ES I. CAP. III. IV.
1036
Nonne vos coram Domino noftro Ihefu
Chrifto in aduentu eius ? Vos enini eftis glo-
ria noftra et gäudium.
CAPITVLVM III.
Iropter quod, cum nonpoffemusamplius
ferre , placuit nobis folis remanere Athe-
nis, et mifimus Timotheum , fratrem no-
ftrum , etminiftrumDei, etadiutoremno-
ftrum in euangelio Chrifti ad confirmandos
vos, et exhortandos pro fide noftra, vt ne-
mo vacilletsin tribulationibus iftis. Ipfi
enimfcitis, quod in hoc pofiti fumus. Nam
et cum apud vos eflemus, praedicebamus
vobis, pafturos tribulationes, ficut et fa£tum
eft , et fcitis. Propterea ego amplius non
fuftinens , nifi ad cognofcendum fidem ve-
ftram, ne forte tentaueritvosis, quitentat,
et inanis fiat labor nofter.
Nunc autem veniente Timotheo ad nos
a vobis, et annunciante nobis fidem etcha-
ritatem veftram , et quod memoriam noftri
haberis bonam, femperdefiderantesnos vi-
dere, ficut nos quoque et vos ; ideo confo-
lationem cepimus, fratres, ex vobis in omni
neceflitate et tribulatione noftra, perfidem
veftram, quoniam nuncviuimus, fivosfta-
tis in Domino. Quam enim gratiarum
a&ionem poflumus Deo retribuere pro vo-
bis in omnigaudio, quogaudemuspropter
vos, coram Domino Deo noftro, dieacno-
£le abundantius orantes, vt videamus faci-
em veftram , et ea, quse defunt, fidei veftrse
fuppleamus.
lpfe autem Deus et Pater nofter, et Do-
minus nofter Ihefus Chriftus dirigat viam
noftram ad vos. Vos autem Dominus locu-
pletet , et abundare faciat charitatem veftram
erga vos mutuo , et erga omnes (quemad-
modum etnoftra charitas erga vos eft), et
confirmet corda veftra, vtiintirreprehenft-
bilia in ianilitate coram Deo etPatre noftro.
in aduentu Domini noftri Ihefu Chrifti cum
omnibus fan£tis eius.
CAPITVLVM IV.
Oeterum, fratres, rogamus vos, et adhor-
^ tamur in Domino Ihefu , vt quemad-
modum accepiftis a nobis, quomodoopor*
teat vos ambulare et placere Deo , fic et am-
butetis, vt abundetis magis. Scitis enim,
qua? prsecepta dederim vobisperDominum
Ihefum. Hase eft enim voluntas Dei , fan-
öificatio veftri, vtabftineatis vosafornica-
tione , vt feiat vnusquisque veftrum vas
fuum poflidere in fanöificatione et honore,
non in paftione defiderii , ficut et gentes,
qua? ignorant Deum. Et ne quis fupergre-
diatur neque circumueniat in negotio fra-
trem fuum , quoniam vindex eft Dominus
de his omnibus, ftcut prsediximus vobis, et
teftificati fumus. Non enim vocauit nos
Deus ad immunditiam, fed adfanftificatio'
nem. ItaquequihEecfpernit, nonhominem
fpernit, fed Deum, quietiamdeditSpiritum
fuumfan£tumin nos.
De charitate autem fraterna non necefle
habuimus feribere vobis. Vos enim aDeo
ipfo didieiftis , vtdiligatisinuicem; etenim
illud facitis erga omnes fratres in vniuerfa
Macedonia. Rogamus autem vos , fratres,
vt abundetis magis , et operam detis, vt
quietifttis, et veftrum negotium agatis, et
operemini manibus veftris,ftcut prseeepimus
vobis, vt et decoreambuletisergaeos, qui
foris funt , et nulla re vobis fit opus.
Nolumus autem vos ignorare, fratres,
de dormientibus, vt non contriftemini, fi*
eut et ceteri , qui fpem non habent. Si
enim credimus, quod Ihefus mortuus eft et
refurrexit, ita etDeuseos, quidormierunt
per Ihefum , adducet cum eo. Hoc enim
vobis dieimus in verbo Domini, quod nos,
qui viuimus, qui refidui fumus in aduentu
Vvv 3 Do-
1037
EPISTOLA PA VLI AD TBESSALONICENSES I. C A P.~ IV. V.
1C38
Dornini, nönpraeueniemuseos, quidormie-
runt. Quoniam ipfe Dominus cum clafli-
co, et voce archangeli, et tuba Deidefcen-
det de ccclo ; et mortui , qui in Chrifto funt,
refurgent primi. Deinde nos, qui viuimus,
quireli&ifumus, fimul rapiemur cum Ulis
in nubibus obuiam Chrifto in aera, et fic
femper cum Domino erimus. Itaquefion-
folamini vos inuicem perhgec verba.
CAPITVLVM V.
De temporibus autem et momentis , fra-
tres, non habetis opus, vt fcribamus
vobis. Ipfi enim plane fcitis , quod dies
Domini , ficut für in no£ie, ita veniet. Cum
enim dixerint : pax et fecüritas ! tunc repen-
tinus eis fuperueniet interitus, ficut dolor
praegnanti, et non effugient. Vos autem,
fratres, non eftis in tenebris , vt vos dies ille,
tanquamfur, comprehendat; omnesenim
vos filii lucis eftis , etfiliidiei. Nonfumus
noctis neque tenebrarum.
Igitur non dormiamus, ficut et ceteri,
fed vigilemus, et fobrii fimus. Qöi enim
dormiunt, noäedormiunt, etquiebriifunt,
no£e ebrii Tum. Nos autem, qui diei fumus,
fobrii fimus; indulti loricam fidei , etchari-
tatis , et galeam fpem falutis. Quoniam non
pofuit nos Deus in iram , fed in acquifitio-
nem falutis, per Dominum noftrumlhefum
Chriftum , qui mortuus eft pro nobis ; vt
fiue vigilemus , fiue dormiamus , fimui cum
illo viuamus. Propter quod confolamini
vos inuicem, et "äedificate alterutrum, ficut
et facitis.
Rogamus autem vos, fratres, vtagnofca-
tiseos, quilaborantintervos, et praefunt vo-
bis in Domino, etmonentvos, vttra£tetis
Ulbs abundantius in charitatfc , propter
opus illorum , et pacem habete cum eis.
Rogamus autem vos, fratres, corripite in-
quietos, confolamini pufillanimes , füble-
uate iniirmos , patientes eftote erga omnes.
Videte, ne quis malum pro maloalicuired-
dat, fefifemper, quod bonum eft, fe£tamini
erga vos inuicem, et erga omnes. Semper
gaudete ; fine intermiffioneorate; in omni-
bust gfatias agite. Haec eft enim voluntas
Dei per Chriftum Ihefum erga vos.
Spiritum nolite extinguere ; prophetias
nolite fpernere. Omnia probate, quod
bonum eft , tenete. Ab omni fpecie mala
abftinete vos. Ipfe autem Deus pacis fan-
£tificet vos per omnia , vt integer fpiritus
vefter , et anima , et corpus irreprehenfibi»
Iiter in aduentu Domini noftri Ihefu Chrifti
feruetur. Fidelis eft , qui vocauit vos, qui
etiam faciet. Fratres, orate pro nobis. Sa-
lurate fratres omnes ofculo fanfto. Adiuro
vos per Dominum , vt legatur epiftolahaec
omnibus fan£tis fratribus. GratiaDomi-
ni noftri Ihefu Chrifti vobiscum J
Amen! " .
F I N I S.
EPISTOLA PAVLI AD THESSALO-
NICENSES SECVNDA.
CAPITVLVM I.
aulus, etSiiuanus, et Timotheus :
Ecclefiae Theffalonicenfium in Deo
Patre, et Domino noftro Ihgfu Chrifto.
Gratia vobis et pax a Deo , Patre noftro*
et Domino Ihefu Chrifto l
Gratias agere debemus femper Deo pro
vobis, fratres, itavtdignumeft > quod valde
cre-
ioj9
EPISTOLA PAVLI AD THESS ALON IC E 1SLSE S II. CAP. I. IL III.
IO4O
crefcit fides veftra , et abundat charitas vnius-
cuiusque(veftrum erga vos inuicem, ita vt
et nos ipfi de vobis gloriemur in ecclefiis
Dei , de patientia veftra et fide in omnibus
perfecutiönibus veftris , et tribulationibus,
quas fuftinetis inexemplumiuftiiudiciiDei,
vt digni fiatis regno Dei, proquoetpatimi*
tu. Nam iuftum eft apud Deum , tribuere
tribulationem his, qui vos tribulant, et vo-
bis, qui tribulamini, requiem nobiscum,
cum reuelabitur Dominus Ihefus de ccclo
cum angelis virtutis fuae in flamma ignis,
fumpturus fupplicium de his, quinonnoue-
runt Deum, et ojui non obediunteuangelio
Domini noftri Ihefu Chrifti.
Qui peenas dabunt in interira aeterno a
facie Domini , agloria virtutis eius, cum ve-
nerit glorificari in fan£Hsfuis, etadmirabi-
les fieri in omnibus, qui crediderunt (nam
^teftimonio noftro apud vos credidiftis, ) in
die illo. Quare etiam oramus femper pro
vobis, vt dignetur vos fua vocatione Deus
nofter , et perficiat omne beneplacitum bo-
nitatisfuiE, et opus fidei potenter, vtglori-
ficetur nomen Domini noftri Ihefu Chrifti
per vos, etvosperillum, fecundum gratiam
Dei noftri, et Domini Ihefu Chrifti.
CAPITVLVM n
Rogamus autern vos, fratres, per aduejn-
tum Domini noftri Ihefu Chrifti, et
noftri congregationis adipfum, vt non ci-
to moueamini a veftro fenfu , neque turbe-
mini, neque per fpiritum, neque per fermo-
nem, neque per epiftolam , tanquam.per
nos miffarn, quafi inftet dies Domini: Ne
quis vos feducat vllo modo. Quoniam nifi
venerit defe&io primum, et reuelatus fue-
rit homo peccati, filius perditionis, ojuiad-
uerfatur et extollitur fupra omne, quod
dkitur deus , aut quodcolitur, ita vtin tem-
plo De^fedeat, oftendens fe tanquam fit
Deus.
Non retinetis , quod , cum adhuc eflem
apud vos , hsec dicebam vobis ? Et nunc quid
detineat, fcitis, donecreueleturfuotempo-
re. Nam myfterium, iniquitatis iam agit,
tantum obftat is , qui detinet nunc , donec
auferatur e medio. Et tunc reuelabitur ille
iniquus, quem Dominus Ihefus interficiet
Spiritu oris fui, et deftruet apparitione ad-
uentus fui eum , cuius eft aduentus fecun-
dum erücaciam fathanae in omni virtute , et
{ignis, et prodigiis mendacibus , et in omni-
fedu&ione iniquitatis , his, qui pereunt , eo
quod charitatem veritatis non receperunt,
vt falui fierent: Ideo mittet illis Deus effi-
cacem impofturam, vt credant mendacio, vt
iudicentur omnes, qui non crediderunt ve-
ritati, fed confenferunt iniquitati.
Nos autem debemus gratias agere Deo
femper pro vobis , fratres dile£H, a Domi-
no, quod elegerit vos ab initio ad falutem, /
per fan&ificationem Spiritus, et per fldem
veritatis, adquodetvocauit vos per euan-
gelium noftrum, in acquifitionem glorio-
fam Domini noftri Ihefu Chrifti.
Itaque, fratres, ftate,ettenetetraditiones»
quas didiciftis, mieperfermonem, fiueper
epiftolam noftram. Ipfe autem , Dominus
nofterlhefusChriftus, et Deus et Pater no-
fter, qui dilexit nos, et dedit confolationem
aeternam et fpem bonain per gratiam, ex-
hortetur corda veftra, etconnrmetinomni
opere et fermone bono.
CAPITVLVM III.
Ceterum, fratres, orate pro nobis, vt fer-
mo Dei currat, et glorificetur, ficut
et apud vos , vt liberemur ab importunis
et malis hominibus. Non enim omnium
eft fides : fidelis autem Deus eft, qui con-
firmabit vos, et cuftodiet a malo. Confi-
di-
1041
EPISTOLA PAVLI AD T1MOTHEVM I. CAP. I.
1042
dimus autem de vobis, fratres, in Domino,
quod, quaecunque praecipimus , et facitis, et
facietis. Dominus autem dirigatcordave-
ftra in charitateDei, et in patientia Chrifti.
Praecipimus autem vobis , fratres , in no-
mine Domini noflri Ihefu Chrifti, vt fub-
trahatis vos ab omni fratre, ambulante in-
ordinate , et non fecundum traditionem,
quam accepit a nobis. Ipfi enim fcitis,
quemadmodum oporteat imitari nos, quo-
niamnoninordinatenos gefiimus inter vos,
neque gratis panem manducauimus ab ali-
quo, fed in laboreet fatigatione, no£te et
die operantes , ne quem veftrum grauare-
mus. Non quafi ribn habuerimus potefta-
tem, fed vt nosmetipfos formam daremus
vobis ad imitandum nos : Nam et cum efle-
musapudvo.s, haec praecipiebamus Vobis,
quod fi quis non vult operari , nee man-
ducet.
Audiuimus enim , inter vos quosdam
ambulare inordinate, nihil operantes , fed
curiofe agentes. His autem, quitales funt,
praecipimus et obfecramus per Dominum
Ihefum Chriftum , vt cum quiete operan-
tes, fuum panem manducent. Vos autem,
fratres, nolite deficere,benefacientes. Quod
fi_ quis non obedierit verbo noftro per
epiftolam, hunc notate, et non commifeea-
mini cum illo, vt confundatur; et nolite
quafi inimicum exiftimare, fed corripite, vt
fratrem.
Ipfe autem Dominus paeis det vobis pa-
cem fempiternam omnibus modis. Domi-
nus fit cum omnibus vobis ! Salutatio mea
manu Pauli , quod eft fignum in omni epi-
ftola. Ita feribo. Gratia Domini no»
{tri Ihefu Chrifti cum omnibus
vobis! Amen.
F I N I S.
EPISTOLA AD TIMQTHEVM
PRIMA.
CAPITVLVM I.
Paulus, apoftolus Ihefu Chrifti, fe-
cundum mandatum Dei, faluatoris
noftri Ihefu Chrifti, qui eft fpes
noftra.
Timotheo, germano filio in fide.
Gratia, et mifericordia , et pax a Deo Pa-
tre et Domino noftro Ihefu Chrifto.
Sicut rogaui te , vt remaneres Ephefi,
cum irem inMacedoniam, vtpraecipiasqui-
busdam, ne aliter doceant , neque attendant
fabulis et genealogiis nunquam finiendis,
qua? quaeftiones praebent magis, quama?di-
ficationem Dei, quae eft per fidem. Finis
au tem praeeepti eft, charitas ex corde puro
et confeienüa bona, et fide non fi8a. A
quibus quidam aberrantes, conuerfi funt
in vaniloquium , volentes efle legis dolo-
res, non intelligentes , neque quae loquun-
tur, neque de quibus affirmant.
Seimus autem , quod bona eft lex , fi quis
ea legitime vtatur. Scientes hoc , quod lex
iufto non eft pofita, fed iniuftisetinobedi-
entibus, impiis et peccatoribus , fceleratis
et profanis , patrieidis et jmatrieidis , ho«
mieidis, fornicariis, mafeulorum coneubi-
toribus , plagiariis , mendaeibus et periuris ;
et fi quid aliud fanae doörinae aduerfatur,
quae eft fecundum euangelium gloriae beati
Dei, quod creditum eft mihi.
Gratias ago Chrifto Ihefu , Domino no-
ftro, qui me confortauit, quodfidelemme
exiftimauk ponens injminifterium : Qui
prius
1043
EPISTOLA PAVtl AD TIMOTHEVM I. C AP. I. II. III.
1044
prius blafphemus fui , et perfecutor , etilus. Veritatem dico in Chrifto , nonmen-
contumeliofus , fed mifericordiam Dercon- tior, do£tor gentium in fide et veritate.
fecutus fum, quod ignorans feci perinere- 1 Volo ergo, viros orare in omniloco, le-
dulitatem. Superabundauit autem gratia uantes puras manus fineiraetdifceptatione.
Domini noftri cum fide et dile£Hone, quae Similiter et mulieres in habitu decoro , cum
eft in Chrifto Ihefu
Certus fermo eft, et dignus, qui Omni-
bus modis aecipiatur, quod Chriftus Ihefus
venit in hunc mundum, peccatores faluos
facere, quorum primusegofum; fed ideo
mifericordiam confecutus fum , vt in me
primum oftenderet Chriftus Ihefus omnem
patientiam , ad proponendum exemplum iis,
qui credituri funtin eum in vitam aeternam ?
Regi autem feculorum , immortali, inuifi-
bili, foli Deofapienti, honor et gloria in
fecula feculorum ! Amen.
Hoc praeceptum commendo tibi, filiTi-
mothee, fecundum praecedentes de tepro
phetias, vt milites in Ulis bonam mili-
tiam, habensfidem et bonam confcientiam;
quam quidam repellentes, circa fidem nau
fragiumfecerunt}exquibus eftHymenseus et
Alexander, quos tradidi fathanae, vtdifcant
non blafphemare.
CAPITVLVM IL
\ dhortor igitur, primum omnium fier'
*■ *• obfecrationes , orationes , interpella
tiones , gratiarum aftionespro omnibus ho
Itünibus, pro regibus, et omnibus, qui in
fublimitate eonftituti funt ; vt quietam et
tranquillam vitam agamus, cum omni pieta-
te et grauitate. Hoc enim bonum eft, et
acceptum coram SaluatorenoftroDeo ; qui
omnes homines vult faluosfieri, etadagni-
tionem veritatis venire. Vnus autem Deus,
vnus et raediator Dei ethominum, homo
Chriftus Ihefus, quideditredemptionemfe-
metipfum pro omnibus. Cuius teftimo-
nium temporibus fuis palam factum eft , ad
<mod pofitus fum ego prsedicator etapofto-j mum,etficminiftrent, ü vacent crimine.
g,L.P#rsXiV.
verecundia etmodeftia ornantesfe, et non
in tortis crinibus aut auro, aut margaritis
vel veftepretiofa , fed quod decet mulieres,
profitentes pietatem per opera bona. Mu-
lier in ftlentio difcat cum omni fubie&ione.
Docere autem mulierinonpermitto,uieque
dominari in virum ; fed efle in filentio. A«
darf enim primus formatus eft, deindeEua;
et Adam non eftfedu£lu.s, mulier autem fe«
du£fca, in praeuaricatione ruit. Saluabitur au-
tem per filiorum generationem , fiperman-
feritinfide^et düe&ione, et fanitificatione,
cum modeftia.
CAPITVLVM m.
f^ertus fermo eft, fiquisepifcopatumde-
^-' fiderat, bonum opus deflderat. Opor-
tet igitur epifcopum irreprehenfibilemefTe,
vnius vxoris virum , fobrium , modeftum,
bene moratum , hofpitalem , idoneum ad
docendum; non vinolentum, non percuffo-,
rem, nonturpislucricupidum; fedaequum;
non pugnscem, non auarum; fuae domui
bene prsGdentem ; filios habentem fubdi-
tos cum omni grauitate. Siquis autem do-
mui fuae prsefle nefcit , quomodo ecclefiae
Dei cupim habebit? Non neophytum, ne
in fuperbiam elatus, iniudiciumincidatdia-
boli. Oportet autem etillumteftimonium
habere bonum abhis, quiforisfuat, vtnon
in opprobrium incidat, et in laqueum dia-
boli.
Diaconos fimiliter graues, non bilingues,
non multo vinodedkos, non turpelucrum
fe&antes , habentes myfterinm fidei in con-
fcientia pura. Hi autem probentur pri-
Xxx
Mu-
104?
EPISTOLA PAVLI AD TIM OTH E VM I. CAP. 1IL1V. V.
1045
Mulleres -fi-miHter graues , non cahimnio-
fas , fobrias, fideles in omnibus. Diaconi
fint vnius vxoris viri, qui filiisbenepraefint
et iuis domibus. Qui enim beneminiftra-
uerint, gradum bonum fibi acquirent, et
multam fiduciam infide, qua? eft ipChriflo
Ihefu. ' -
Haec tibi fcribo , fperans, me venire ad te
breui. Si autem tardauero , vt fcias , quo-
modo oporteat te in domo Dei conuerfari,
quae eft ecclefia Dei viui, columna et firma-
mentum veritatis. Et citra controuerfiam
magrmm eft pietatis myfterium, quod ma-
nifeftatum eft incarne, etiuftificatum eft in
fpiritu, apparuit angelis, praedicatum eft gen
tibus, creditum eft in mundo, affumptum eft
in gloria.
CAPITVLVM IV.
Spiritus autem certo dicit, quodinnouis-
fimis temporibus difcedent quidam a fide,
attendentes fpiritibus impoftoribus, etdo-
örinis daemoniorum, in hypocrifi loquen-
tium mefcdacium , et cauteriatam habend-
em fuam confeientiam ; prohibentium nu-
feere, abftinere a cibis, quos Deus creauit,
ad percipiendum cum gratiarum actione fi-
delibus, et his, qui cognouerunt veritatem.
Quia omnis creatura Dei bona eft, et nihil
reiiciendum, quod cum gratiarum a&ione
percipitur : fan£fcificatur enim per verbnm
Dei et orationem. Haec proponens fratri-
bus , bonus eris minifter Ihefu Chrifti, enu-
tritus verbis fidei et bonae doörinae , quam
afiidue feöatus es : Profanas autem enani-
les fabulas deuita.
Exerce autem te ipfum ad pietatem. Nam
corporalis exercitatio ad modicum vtilis eft :
Pietas autem ad omnia vtilis eft, promiftio-
nem habens vitae, et quae nunc eft, et futu-
rae. Certus eft fermo, et dignus, qui omni-
bus modis accipiatur. In hoc enim labora-
mus, et maledicimur, quod fperarnus in
Deüm viuum , qui eft faluator omnium ho-
minum , maxime fidelium. Praecipe haec,
et doee. Nemo adolefcentiam tuam conte-
mnat , fed exemplum efto fidelium in verbo,
inconuerfatione} incharitate, in fpiritu, in
flde, in caftitate.
Dum venioj attende le£tionietdo£trinse.
Noli negligere donum, quod inte eft, quod,
datum eft tibi per prophetiam cum impofi-
tionemanuumpresbyterii. Haecmeditare,
in his efto, vt profeBus tuus manifeftus fit
omnibus. Attende enim tibi et do8xinae,per-
fifte in illis. Hoc enim raciens , et te ipfum
faluum Facies, et eos, qui te audiunt.
CAPITVLVM V.
C eniorem ne increpaueris , fed adhortare,
^ vt patrem; iuuenes vt fratres ; anus vt
matres; iuuenculas vt forores, omni cafti-
tate. Viduas honora , quae vere viduae funt.
Si qua autem vidua filios aut nepotes habet,
difeat primum domum fuam regere , etmu-
tuam vicem reddere parentibus. Hoc enim
honeftum et acceptum eft coram Deo. Quae
autem vere vidua eft , et defolata , fperet in
Deum, et inftet obfecrationibus et orationi-
bus no£te ac die : nam quae in deliciis vi-
uit, mortua eft. Haec praecipe, vtirrepre-
henfibiles fint. Si quis autem luorum , et
maxime domefticorum , curam non habet,
fidem negaüit , et eft infidelideterior.
Vidua eligatur non minus fexaginta an-
norum , quae fuerit vnius viri vxor, in operi-
busbonisteftimonium habens, fi filios edu-
cauit, fihofpitio recepit, fan£k>rum pedes
läuit , fi tribulationem patientibus fubmini-
ftrauit , fi in omni opere bono fuit aflidua.
Adolefcentiores autem viduas deuita , cum
enim lafciuire ceperint aduerfus Chriftum,
nubere volunt, habentes damnationem, quia
primam fidem irritam fecerunt. Simul au-
tem
rc-47
EPISTOLA PAVLI AD TIMOTHEVM I. C A P. V. VI.
IO48
tem et otiofse difcuntcircumiredomos, non
folumotioige, fedet^arrulse et curiofae, lo-
quentes, quae non oportet.
Volo autem, iunioresnubere, filiospro-
creare, matresfamiiias effe, nullam occa-
fionem dare aduerfario malediöi gratia.
Iam enim quaedam conuerfaefuntretropoft
fathanam. Si quisiidells habet viduas, fub-
miniftiet Ulis, vtnon grauetur ecclefia, vt
his, quae vere viduas funt, fufficiat.
Qui bene praefunt presbyteri , duplici
honore digni habeantur, maxime qui labo-
rant in verbo et do£trina. Dicitenimfcri-
ptura: * Non alligabis os boui trituranti.
Et : f Dignus eft operarius mercede fua.
Aduerfus presbyterum accufationem noli
recipere, nifi fubduobusauttribusteftibus.
Peccantes coram omnibusargue, vt ceteriti-
morerahabeant.
* Deut. 2/ , 14. f Matth, /0, 10.
Obteftor coram Deo etChrifto Ihefu, et
eleftis angelis eius, vt haec obferues, fine
prseiudicio nihil facies, in alteram partem
declinando. Manus cito nemini impofue-
ris, neque communicaueris peccatis alienis,
Te ipfum caftum cuftodi. Noli amplius
aquam bibere , fed modico vino vtere pro-
pter ftomachum tuum, etfrequentestuasin-
firmitates.
Quorundam hominum peccatamanifefta
funt, praecedentia adiudicium, quorumdam
autem et fubfecjuuntur. Similiter et fa£ta
bona manifefta funt, et quae aliter fe habent,
abfcondinonpoftunt.
CAPITVLVM VI.
Quic.unque funt fukiugoferui, dominos
fuos omni honore dignos arbitrentur,
ne nomen Domini et doftrinablafphemen-
tur. Qui autem fideles habent dominos,
non contemnant, eo quod fratresfunt, fed
magis feruiant, quia fideles etiam diHguntur,
et beneficiarecipiunt.
Haec doce et exhortare; G quis aliter do-
cet, et non acquiefcit fanis fermonibus Do-
mini noftri Ihefu Chrifti , et ei, quaefecun«
dum pietatem eft dc£trinae, fupei bus eft, ni-
hil fciens , fed languens circa quaeftiones et
pugnas verborum ; ex quibus oriuntur in-
uidia, contentio, blafphemiae, fufpiciones
malse, nihili difputationes hominum mente
corruptorum, et qui veritatepriuatifunt, qui
habent in quaeftu pietatem. Deuitaiftos. Eft
enim quaeftus magnus pietas, fi quisanimo
fit contento : nihil enim intulimus inhunc
mundum ; certum eft , quod nee efferr e ali-
quid poffimus. Habentes autem aiimenta,
et quibus tegamur, his contenti fimus. Nant
qui volunt diuites fieri , incidunt in tenta-
tionem, et in laqueum, et defideria multa
vefana et noxia, quae mergunt homines in
interitum et perditionem : Radix enim omni-
um malorumeftauaritia; quam quidamap-
petentes , aberrauerunt a fide, et implicue-
runt fe doloribus multis. Tu autem , o
homo Dei, haec fuge ; fe&are vero iuftitiam,
pietatem,fidem,charitatem, patientiam, man-
fuetudinem. Certa bonum certamenfidei,
apprehende vitam aeternam , in quam et vo-
catus es, et confeffus bonam confeffionem
coram multis teftibus.
Praecipio tibi coram Deo , qui viuificat
omnia, et Chrifto Ihefu, qui teftatam fecit
fub Pontio Pilato bonam confeftionem , vt
ferues mandatum inuiolatum etirreprehen-
fibile, vsque ad apparitionem Domini noftri
IhefuXhrifti , quam fuis temporibus often-
det, beatus, et folus potens, rex regum, et
Dominus dominantium , qui folus habet im«
mortalitatem , et lucem habitat inacceffibi-
iem, quem nullus hominum vidit, fed nee
videre poteft; cui eft honor et imperium in
fempiternum! Amen.
Xxx 2, Diui-
1049 *
EPISTOLA PAVLI AD TIMOTHEVM IL CAP. I. IL
lOSO
Diuicibushuiusfeculiprsecipejnefuperj OTimothee, depofitum cuftodi, deui
feiant, neque fperent in incerto diuitiarum, tans profanas vocum vanitates, etdifputa-
fcd in Deo viuo, qui praeftat nobis omnia
abunde ad fruendum : Sedbeneflci fint, et
ditefcant bonis operibus , facile tribuendo,
communicando , thefaurifando fibi funda-
mentum bonumin futurum, vt apprehen-
dant aeternam vitam.
tiones fcientiae falfo fic nominatae,
quamquidamprofitentes, a fide
_ " aberrarunt.
N
S.
EPISTOLA PAVLI AD TIMO-
thevm secvnda.
CAPITVLVM I.
raulus , apoftolus Ihefu Chrifti , per
VoluntatemDei, fecundum promis-
fionem vitae, quae eft per Chriftum
Ihefum; *
Timotheo , ehariffimo filio.
Gratia ex mifericordia , et pax a Deo,
Fatre noftro,etChriftoIhefu,Domino noftro.
Gratias ago Deo meo, cui feruio , apro -
genitoribus meis, confcientia pura, quod
fine intermiflione habeam tui memoriam in
orationibus meis , no£ie ac die defiderans te
Videre, memor lachrymarum tuarum, vt
gaudio implear, et recordationemaccipiens
lion fiäsefideituae, quseethabitauitprirnum
in auiatuaLoide, etmatretuaEunice, certus
fum autem quod et in te.
Propter quam caufam admoneo te, vt
refufeites gratiam Dei, quse eft in te, per
impofitionem manuum mearum. Non
enim dedit nobis Deus Spiritum timoris,
fed virtutis, et dile£Honis, et modeftiae.
Noli itaque erubefcere teftimonium Domi-
ni noftri, neque me, vin£tumeius, fedvna
afHi£Honem feras cumeuangelio , fecundum
virtutem Dei, qui nos faluosfecit, et vo-
fuum et gratiam, "quae data eft nobis per Chri-
ftum Ihefum ante temporaaeterna: Mam-
feftata eft autem nunc per apparitionem fal-
uatoris noftri Ihefu Chrifti, qui deftruxit
quidem mortem, vitam autem et incorru-
ptibilitatem in lucem produxit per euange-
lium ; ad quod pofitus fum ego praedicator,
et apoftolus, et do£lor gentium, ob quam
caufam etiam haec patior , fed non confun-
dor. Scio enim, cui credidi, et certus fum,
quod potenseft, depofitum meumferuare in
illum diem.
Formam retine fanorumverborum, quse
1 me aüdifti, per fidem et dile&ionem in
Chrifto Ihefu. Bonum depofitum cuftodi
per Spiritum fan£tum , qui habitat in nobis.
Scis hoc, quodauerfi funt a me omnes)Xqui
in Afia funt , ex quibus eft Phygelus et Her-
mogenes. Det mifericordiam Dominus
Onefiphori domui, quod fepe me rerocil-
lauit, et catenie meae non puduit eum, fed
cum Romam veniflct, foliciteme quaefiuit,
et inuenit. Det illi Dominus inuenire mi-
fericordiam a Domino inilladie. Et quo-
modo Epheil rainiftfarit melius ipfe noftri*
CAPLTVLVM IL
eauit vocatione fua fan£ra, non fecundum * | ^a ergo, fili mi, confortare per gratiam,
©pera noftra , fed fecundum propofeum \ * quse eft in Chrifto Ihefn. Et quse au-
• difti
i05i
EPISTOLA PAVLI AD TIMOTHEVM II. CAP. II. III.
IOfc
difti a me per mukös teftes , ha?c comnien-
da fidelibus hominibus, qui idonei erunt,et
alios docere. Perferadfli£tionem,ficutbo-
nus miles Ihefu Chrifti. Nemo militans
Deo, implicat fe negotiis fecularibus, vt et
placeat, cui fe probauit. Nam et qui cer-
tat in agone, non coronabitur, nifi legitime
certauerit. Laborantem * agricolam oportet
primum de fructibus accipere. Inteliige,
quae dico : Dabit enim tibi Dominus in
omnibus intelle£tum. * 2 Cor, 9,10.
Memor efto, Dominum Ihefum Chriftum
- refurrexifTe a mortuis, ex femine Dauid , fe-
cundum euangelium meum, in quo affliger
vsque ad vincula, quafi facinorofus ; fed ver-
bum Dei non eft alligatum. Ideo ömnia
fuftineo propter ele&os , vt et ipfi falutem
confequantur, quae eft per Chriftum Ihefum
cum aeterna gioria.
Certus eft fermo: Nam fi commortui fu-
mus,etiamconuiuemus-, fifuftinemu?7etiam
cönregnabimus ; fi negamus , viciffim ille
nos negabit ; fi non credimus , ille ftdelis
permanet; negarefeipfumnonpoteft. Haec
commone teftificans cbram Deo. Noli
contendere verbts , ad nihil enim vtile eft,
nifi ad fubuerfionem audientium.
Sollicite aurem cura teipfum probatum
cxhibere Deo, operarium inconfufibilem,
re£te fecantem verbum veritatis : profana
autem vaniloquia deuita ; multum enim pro-
ficiunt ad impietatem , et fermo eorum vt
Cancer ferpit. Ex quibus eft Hymeneus
et Philetus,qui a veritate aberrarunt, dicen-
tes, refurre£tionem iam fa£iam, et fubuer-
tunt quorundam fidem.
Sed firmum fundamentunvDei ftat , ha-
bens fignaculumhoc: Nouit Dominus fuos.
Et difcedat ab iniqqitate omnis, qui inuocat i
nomen Chrifti. In magna aurem domo non ]
folum funt vafa aurea et argentea, kd er li- 1
gnea et fi&ilia, et alia quidem ad honorem, I
alia autem "ad contumeliam. Si quis ergo
fe emundauerit ab iftis -, erit vas ad hono
rem, fan£Hficatum et vtile Domino, ad omne
opus bonum paratum.
Iuuenilia * autem defideria fuge, fe£tara
vero iuftitiam, fidem, fpem, charitatem, pa-
cem cum his, qui inuocant Dominum cor-
de puro. Stukas -j- autem et ineptas quae«
ftiones deuita , fciens , quod generant lites*
Seruum autem Domini non oportet litiga-
re, (Q<d placidum effe ad omnes, aptum ad
docendum, patientem, cum manfuetudine
corripientem aduerfarios, ne quahdo dedit
ilÜsDeus pccnitentiam adcognofcendamve-
ritatem, et refipifcant a diaboli laqueis, a quo*
captiui tenentur ad ipfius voluntatem.
* 1 Timoth. 6,11. f Ibid. c. 4, 6. Tit. 3 , 9*
CAPITVLVM III.
oc autem fcito, quod in nouiftimis die-
bus*inftabunttempora periculofa, et
erunt homines feipfos amantes, anari, iacla«
b.undi, fuperbi, blafphemi, parentibus ino-
bedientes, ingrati, profani, fine afte&ioney
finefcedere, calumniatores, incontinentes
intraäabiles, fine benignitate, proditores*
proterui, tumidi, et voluptatum amatores»
magis quam Dei, habentes fpeciem quidem
pietatis, virtutem autem eius abnegantes:
et hos deuita. Ex his enim funt , qui pe-
netrant domos , et captiuas ducunt mulier-
culas, oneratas peccatis,quae ducuntur variis
defideriis, femper difcentes, et nunquam ad
fcientiam veritatis peruenientes.
* 1 Timotb, 4,7. 2 Petr. 2, 1. luda x. i&.
Quemadmodum Iannes et lambres refti-
terunt Moyfi, ita et hi refiftuntveriraci, ho-
mines corrupti mente, reprobi circa fidem ;
fed vltra non proficient. Infipientia enim
eorumjnanifefta erit omnibus, ficut et illo-
rum fuit. Tu autem afle&atus es meam
do9:rinam,inftitutionem,propo-fitutn,fidem,
longanimitatemj dile&ionem } patientiam v
Xxx ^ ,prefe"
ioSI
EPISTOLA PA VLI AU T I M 0 T H E VM II, C A V. III. IV.
10^4
perfecutiones, paffiones, cuiusmodi mihi ac-
ciderunt Antiochiae, Iconii, Liftris, quales
perfecutiones fuftinui * et ex omnibus eri
puit me Dominus. Et omnes , <qui pie vo-
lunt viuere in Chrifto Ihefu, perfecutionem
patientur. Mali autem homines et impo-
ftores proficient in peius , dum et feducunt,
et errant ipfi.
Tu vero permane in his,quae didicifti, et
credita funt tibi, fciens, a quo didiceris. Et
quia ab infantia facras Üteras nofti , quae te
poflunt inftruere ad falutem, per fidem, quae
eft in Chrifto Ihefu. Tota enim fcriptura,
diuinitus infpirata , vtilis eft ad docendum,
ad arguendum, ad corripiendum, ad erudien-
dum in iuftitia; vt perrc&us fit homo Dei,
ad omne opusbonum inftruftus,
CAPITVLVM IV.
Teftificor coram Deo et Domino Ihefu
Chrifto , qui iudicaturus eft viuos et
mortuos, in adparitione fua et in regno fuo.
Przedica verbum. Infta oportune, impor-
tune4 Argus, obfecra, exhortare omni pa-
tientia et do£trina. Erit enim tempus, cum
fanam do&rinam non fuftinebunt , fed fe-
cundum fua defideria coaceruabunt fibi ma-
giftros, hi, quibus pruriunt aures9 et a veri-
tate aures auertent , ad fabuias autem eon-
uertentur. Tu vero vigila in omnibus,
perfer adfli&ionem : opusfacEuangeliftae,
minifterium tuum imple.
Ego enim iam immolor, et tempus refo-
lutionis meae inftat. Bonum certamen cer-
taui, curfum confummaui, fidem feruaui, de
ce;ero repofita eft mihi Corona iuftitia?,quam
reddet mihi Dominus in illa die, iuftus iu-
dex; non folum autem mihi, fed et his,qui
diligunt aduentum eius. Feftinaadme ve-
nire cito.
Demas enim me dereliquit,diligens hoc
{ecuium, et abiit ThefTalonicam. Crefcens
in Galatiam, Titus in Dalmatiam, Lucas eft
mecum folus ; Marcum aflume^tadduc te-
cum 4 eft etenim mihi vtilis in minifterio ;
Tychicum autem miß Ephefum. Penu-
lam, quam reliquiTroade, apud Carpum ve-
niens, affer, et libros, maxime autem et mem-
branas. Alexander aerarius multa mala mi-
hi oftendit /reddat illi Dominus fecundum
opera eius, quem et tu deuita * yaide enim
reftitit verbis noftris.
In prima mea defenfione nemo mihi af-
fuit,fed omnes me dereliquerunt* non im-
putetur illis; Dominus autem mihi adfti-
tit, et confortauit me, vtper me praedicatio
compleatur, etaudiant omnes gentes ; et li-
beratus fum de ore leonis. Liberabit me
Dominus ab omni opere mälo, et fai-
uum faciet in regnum fuum ccclefte , cui
gloria in fecula feculorum \ Amen !
Saluta Prifcam et Aquilam,etOnefiphori
domum. Eraftus remanfit Corinrhi , Tro-
phium autem reliqui infirmum Mileti, Fe-
itina ante fayemem venire. Salutant teEu-
feulus, et Pudens, et Linus^et Claudia, et fra-
tres omnes. Dominus Ihefiis Chriftus fit
cum fpiritu tuo ! Gratiavobiscum! Amen,
F I N I S.
EPISTOLA PAVLI APOSTOLI AD
P
TITVM.
CAPITVLVM I.
aulus feruus Dei , apoftolus autem
£brum Dei , et agnitionem veritatis,
quae fecundum pietatem eft in fpe vitae aeter-
Ihefu Chrifti, fecundum fidem ele- na?, quam promifit Deus;qui nonmentitur,
ante
KM
EPISTOLA PAVLI ADTlTVM. C AP. I. IL III,
IO56
ante tempora aeterna , manifeftauit autem
temporibus fuis verbum fuum perpraedica-
ticnem , quae credita eft mihi fecundum
mandatum faluatoris noftri Dei.
Tito, germano filio, fecundum commu-
nem fidem.
Gratia, mifericordia et pax a Deo Patre,
et Chrifto Ihefu faluatore noftro l
Huius rei gratia reliqui te in Greta, vt
ea , quae defunt, corrigas, et conftituas per
cinitates presbyteros , ficut et ego iniunxi
tibi, fi quis fine crimine eft , vnius vxoris
vir, filios habens fideles, non in aceufarione
luxurise aut non iubditos. Oportet cnim
epifcopum fine crimine efle, ficut Dei di-
fpenfatorem, non pra?fra£tum , non iraeun-
dnm, non vinolentum , non pereuflorem,
non turpe hierum feöantem , fed hofpita-
lemjbenignumjmodeftum^iuftumjfanöum,
continentem, tenacem fidelis fermonis, qui
fecundum do&rinam eft, vt potens fit, ex-
hortari do&rina fana, et eos, qui contradi-
eunt , arguere.
Sunt enim multi efFrenes,vamlöqui etfe-
du£lores,maxime autem, qui de circumeifia-
ne funt, quibus oportet os obftrui, qui vni-
»erfas domos fubuertunt , docentes, quae
non oportet, turpis lucri gratia. Dixit qui-
dam ex illis , proprius ipforum propheta :
Cretenfes femper mendaces, malte beftia?,
ventres pigri. Teftimonium hoc verum
eft. Quam ob caufam inerepa illos dure, vt
fani fint in fide, non attendentes iudaicisfa-
bulis,-et mandatis hominum, auerfantium
veritatem. Omnia munda mundis , coin-
quinatis autem et infidelibus nihil eft mun-
dum , fed inquinata? funt eorum mens , et
confeientia: profitentur, fe Deum nofle,fa-
ftis autem negant, cumfi*ntabominabiles,et
increduli, et ad omne opus bonum re-
probi.
CAPITVLVM II,
HPu autem Ioquere,quaedecent fanam do°
■*• clrinam. Senes,vt fobrii fint, graues,
modefti,fani in fide, in dile£tione,in patien-
tia. Anus fimilicer in eonuerfatione reli-
giofa, non calumniatrices, non multo vino
feruientes; bene docentes , vt modeftiam
doceant adolefcenmlas, vt virosfuos ament,
filios diligant ♦ vt fiat modeftae, caftae, do-
mus curam habentes ', benigne, fubditae vi-
ris fuis ; vt nonblasphemetur verbum Dei,
lUuenes fimiliter hortare, vt modefti fint.
In omnibus teipfum prsebe exemplum
bonorum operum. Docendo pradta inte-
gritatem, grauitatem, verbum fanum, irre-
prehenfibile, vt aduerfarius confundatur, ni-
hil habens malum dicere de vobis. Ser-
uos dominis fuis fubditos eile, in omnibus
placentes, non contradicentes, non fraudan-
tes, fed in omnibus fidem bonam oftenden-
tes , vt do£trinam faluatoris noftri Dei or-
nent in omnibus.
Apparuit enim gratia Dei et faluatoris
noftri omnibus hominibus, erudiensnos,vt
abnegantes impietatem, et mundana defide-
ria , modefte , iufte et pie viuamus in prae-
fenti feculo,expe£kntes beatamfpem,et ad-
paritionem gloriae magni Dei, et faluatoris
noftri Ihefu Chrifti , qui dedit femetipfum
pro nobis, vt nos redimeret ab omni iniqui-
tate, et mundaret fibi populum peculiarem,
feftatorem bonorum operum. Haec loque-
re et exhortare,etargue,cum omniimperio.
Nemo te contemnat.
CAPITVLVM III.
A dmone illos , prineipibus et poteftati-
bus fubditos efle , difto obedire , ad
omne opus bonum paratos efle ; nemini
conuicium facere , non litigiofos efle, fed
commodos , omnem manfuetudinem exhi -
ben-
1057
EPISTOLA PAVLI AD PHILEMONEM.
ior§
bentes ergaomneshomines, Eramusenim'bus. Stultas autem quaeftiones , et genea-
aliquando et nos infipientes et increduli,er-jlogias-, et contentiones, et pugnas legis de-
rantes, feruientes defideriis et voluptatibus
variis, in malitia et inuidia verfantses, odiofi,
odientes inuicem.
Cum autem benignitas et humanitas ap-
paruit faluatoris noftriDei, non ex operi-
bus iuftitiae^uae fecimus nos}fed fecundum
mifericordiam fuam faluos nos fecit per
lauacrnm regenerativ nis et renouationis
Spiritus fan£ti,quem effudit in nos opulen-
ter per Ihefum Chriftum , faluatorem no-
ftrum , vt iuftificati gratia ipfius, haeredes fi-
mus , fecundum fgem vitse seternse ; Certus
fermo eft.
Et de his volo te adflrmare, vt, qui cre-
dunt Deo, folliciti fint bonis operibus prse-
cellere, Hsec funt bona et vtilia hornini-
uita; funt enim inutiles et vanae. Haere-
ticum hominem poft vnam et fecundam cor-
reptionem deuita, fciens quod talis fubuer-
fus eft ; et delinquit, cum fit proprio iudi-
cio condemnatus.
Cum mifero ad te Arteman , et Tychi-
cum, feftina ad me venire Nicopolim; ibi
enim ftatui hyemare. Zenam legisperitumj
et Apollo ftudiofe deducas, vt nihil Ulis de«
{ir. Difcant autem et veftri bonis operi-
bus praecellere ad vfus neeeflarios, vt non
fint fine fru&u. Salutant-te, qui mecum
funt,omnes. Saluta eos,qui nos amant in
fide, Gratia Dei cum omnibus vobis !
Amen \
F I N I S.
EPISTOLA PAVLI APOSTOLI AD
PHILEMONEM.
faulus, vin&us Chrifti Ihefu , et Timo-
theus frater,Philemoni,dile£lo et ad-
iutori nottro, et Appiae, forori charif-
fimae, et Archippo, commilitoni noftro, et
ecclefis , quae in domo tua eft :
Gratia vobis, et pax a Deo> patre noftro,
et .Domino Ihefu Chrifto \
Gratias ago Deo meo femper, memoriam
tuifaciens in orationibus meis,audiens cha-
ritatern tuam, et fidem , quam habes ad Do-
minum Ihefum, et erga omnes fan&os, vt
communicatio fidei tuae efficax fiat in agni-
tione omnis boni, quod apud vos eft , in
Chrifto Ihefu. Gaudium enim magnum
habemus,etconfolationem in charitate tua,
quod vifcera fan&orum requieuerunt per
te. frater.
' Propter quod multam flduciam habens
in Chrifto Ihefu, imperandi tibi id3 quod of-
ficii tui erat ♦ propter charitatem tarnen
magis obfecro, cum fis talis, vt Paulus fenex,
nunc autem er vin&us Ihefu Chrifti, obfe-
cro te pro meo filio Onefimo , quem genui
in vinculis ; qui tibi aliquando invtilis fuit,
nunc autem et mihi et tibi vtilis| quem re-
mifitibi. Tu autem illum vtmea vifcera
fufcipe. Quem ego volueram mecum de-
linere, vt pro te mihi miniftraret in vincu-
lis euangelii, Sine,voluntate autem tua ni«'
hil volui facere, ne velut ex neceflitate bo-
num tuum effet, fed voluntarium.
Forfitan enim ideo difceflit ad horam a
te, vt in aeternum illum reciperes, iam non
Vt feruum , fed pro feruo chariiUmum fra«
trsnfc
1059
EPISTOLA PAVLI AD HEBRAEOS. CAP. i. 11.
ic6ö
trem, maxime mihi. Quanto autem magis
tibi, et in carne, et in Domino. Si ergo na-
hes me focium, fufcipe illum ficüt me ; fi
autem aliquid nocuit tibi,aut debet, hoc mi-
hi imputa ; ego Paulus fcripfi manu mea,
ego reddam* vt non dicam tibi, quod et te
ipfum mihi debes. Etiam frater , ego te
fruar in Domino, refice vifcera mea in Do-
mino.
Confidens in obedientia tua , fcripfi tibi,
•—
fciens,quod plus facies,quam dieo. Simul
autem et para mihi hofpitium ; nam fpero
per orationes veftras donari me vobis. Sa-
lutant te Epaphras , concaptiuus meus, in
Chrifto Ihefu, Marcus, Ariftarchus, Demas
et Lucas , adimores mei. Gratia Domini
noflri Ihefu Chriiti cumfpiritu veftro !
Amen L,
■F. I N I &
EPISTOLA PAVLI APOSTOLI AD
HEBRAEOS.
CAPITVLVM I.
ultifarie multisque modis olimDeus
locutus patribus per prophetas,
nouiffime diebus iftis eft locutus
nobis per filium, quem conftituit haeredem
vuiuerforum,per quemfecit et fecula. Qui,
cum fit fplendor glorise et imago fubftan-
tiae eius , portansque omnia verbo virtutis
fuae, per fe purgationem peccatorum noftro-
rum faeiens ; fedet ad dexteram rhaieftatis
eius in excelfis, tanto melior angelis efre£tus,
quanto excellenüus praeiUis nomenhaere-
ditauit.
Cui enim dixit aliquando angelorum:
* Filius meus es tu , ego hodie genui te ?
Et rurfum : f Ego ero illi in patrem, et ipfe
erit mihi in filium. Et cum herum intro-
ducit primogenitum in orbem terrae, dich;
* * Et adorent eum omnes ängeli Dei. De
angelis quidem dicit : ff Qui facit angelos
fuos fpiritus , et miniftros fuos flammam
ignis. Ad filium autem : *** Thronus
tuus, Deus, in feculum feculi, virga re£fcitu-
dinis,virga regni tui : Dilexifti iuiUtiam,et
. S,U Pars XIV.
odift'i iniquitatem ; pr©pterea vnxit te,Deus,
Deus tuus, oleo exultationis prae conforti-
bus tuis. * Pf.2> 7. j- f Par. 2j, w.
** Pfi&blrtl \\PJ\wu\ioM^
Et : * Tu in principio, Domine, terram,
fundafti,et operamanuum tuarum lunt ccc-
li : ipfi peribunt, tu autem permanes , et
omnes vt veftimentum veterafcent ; et ve-
lut ami&um mutabis eos , et mutabunrur ;
tu autem idem ipfe es, et anni tui non defi-
cient. Ad quem autem angelorum dixit
aliquando : f Sede a dextris meis , donee
ponam inimicos tuos fcabellum pedum tua-
rum. Nonne omnes funt miniftrantes fpi-
ritus, in minifterium mim* propter eos, qui
haereditatem capiunt falutis ?
*Pß m. [w2} 26.I f Pf. wg. \iioi i.|
CAPITVLVM H.
Oropterea abundantius oportet obferuare
■*- nos ea, quse audiuimus, ne pereamus.
Si enim fermo , qui per angelos di&us eft,
fuit firmus, et omnis praeuancatio et inobe-
dientia accepit iuftam mercedis retributio-
nem, quomodo efFugiemus, fi tantam negle-
io6i
EPISTOLA PAVL1 AD HEBRAEOS. C A P. IL III.
1062
xerimus falurem? Quae cum per Dominum
primurn enünciata eflet, ab eis, qui audie-
runt , cerro perlata eft ad nos, conteftante
Deo fignis et portenris, et variis virtutibus,
adfumit. Vnde debuit per omnia fratri»
bus fimilis fieri, vt mifericors fieret, et fide-
lis pontifex erga Deum, ad expiandum deli-
£ta populi. Quia enim pafius eft ipfe et
et Spiritus fan£H donis, fecundum fuam vo- tentatus, potens eft et eis, qui tentantur, aut-
luntatem diftrifeutis.
Non enim angelis fubieeit Deus orbem
terrae futurum , de quo loquimur. Tefta-
tus eft autemalicubi quidam,dicens; *Quid
eft homo, quod memor es eius? aut filim
hominis, quod vifitas eum ? Minuifti eum
paulalum ab angelis, gloria et honore coro
nafti eum , et conftituifti eum fuper opera
manuum tuarum : omnia fubiecifti fubter
pedes eius. In eo enim , quod omnia ei
fubieeit, nihil praetermifit nonfubiethim ei.
Nunc autem nondum videmus omnia fub-
ieftaei. Ihefum autem, qui paululum ab
angelis minorarus eft, videmus propter paf-
fionem mortis, gloria ethonore coronatum,
vt gratiaDei pro omnibus guftaret mortem.
Decebat enim eum, propter quem omnia,
et per quem omnia, vt mukös filios in g!o-
riam adduceret, ducem falutis eoram per
paffionem confummari. Qui enim fanfti-
ficat et qui fa n£tificantur ex vno omnes.
Propter quam aufam non erubefeit, fratres
eos vocare, dicens : * Nnnciabo nomen
tuum fratnbus meis, in medio ecclefiae lau-
dabo ts. Et iterum : j Ego ero fidens in
xiliari.
CAPITVLVM IIL
Vnde, fratres fan£H , vocationis cccleftia
partieipe? , confiderate apoftolum et.
pontificem confeffionis' noftrae, Chriftum
ihefum, qui fidelis eft ei, qui fecit üium, fi-
cut et Moyfes in omni domo eius. Tanto
arnpliore enim gloria hie prae Moyfe di-
gnus eft, quanto ampliorem honorem habet
is, qui domum fabricat, quam domus. Omni?
namque domu& fabricatur ab aliquö ; qui
autem omnia creauit, Deus eft. Et Moy-
fes quidem fidelis erat in tota domo eius,
tanquam famulus, in teftimonium eorum,
quse dicenda erant : Chriftus vero tanquam
filius in domo fua ; quae domus fumus nos,
fi fiduciam et gloriationem fpei vsque ad
finem firmam retineamus,
Quapropter ficut dicit Spiritus fan£tusj
Hodie, ü vocem eius audieritis, nolite ob-
durare corda veftra, ficut in exacerbatione,
tempore tentationis in deferto, vbi tentaue-
runt me patres veftri, probauerunt et vide-
runt opera mea quadragintaannis, Propter
quod infenCus fui generationi huic, et dixi:
eum. Et iterum : ** Ecce, e^o, et pueriiSemper hi errant corde, ipfi autem non co
mei, quos dedit mihi Deus»
*Pf.2I} [22, 2J. 26] f Pßj7. [ig,J.-]
Quia ergo pueri communicauerunt car-
ni et fanguini, ipfe fimiliter partieipauit eis-
dem, vt per mortem nbokret eum, qui ha-
bebat mortis imperium, id eft diutbolum, et
liberaret eos, qui timore mortis per totam
vitam obnoxii erant feridnui. Nusquam
gnouerunt vias meas ♦ Deut luram in ira
mea, fi introibunt in requiem meam. Vi-
dete, fratres, ne forte fit in aliquo veftrura
cor malum incredulitatis, difcedeüdi a Deo
viuo : fed adhortamini vosmetipfos per fin-
gulos dies,donec Hodie adpellatur, vt non
obduretur quis exvobis, fedu£lus a pec-
cato.
Partieipes enim Chrifti eft*e£li fumus, ü
«nim angelos adfumit , fed fernen Abrahae| tarnen initium fubftantiac eius vsque ad fi-
nem
1^3
EPISTOLA PAVLI AD HEBRAEOS. CAP. IIL IV. V.
IC^4
nem firmum retineamus,dum dicitur: Ho
die, ü vocem eius audieritis, nolite obdurare
corda veftra , quemadmodum in ea exacer-
batione. Quidam enim , poftquam audie-
runt, exacerbauerunt j fed non vniuerli, qui
profefti funt ex AegyptoperMoyfen. Qui
bus autem infenfus fuit quadragintaannis?
Nonne Ulis, qui peccauerunt, quorum cada
Feftinemus ergo ingredi in illam re-
quiem, vt ne in idem incredulitatis exem«
plum incidat aliquis. Viuus eft enim fer-
rap Dei, et efficax,etpenetrabilioromnigla*
dio ancipiti, er pertingens vsque ad diuifio-
nem animae ac fpirirus , corapagum ac me-
dullären, et iudicat cogitationes et inten-
tiones cordis. Etnoneft vllacreatura qua:
uera proftrata funt in deferto ? Quibus au- 1 non manifeftetur in confpe£tu eius. Omnia
tem iurauit, non introire in requiem ipfius,
nifi illis", qui increduli fuerunt ? Et yide
mus , quod non potuerunt introire in re-
quiem ipfius , propter incredulitatem,
CAPITVLVM IV.
Timeamus ergo, ne contempta pollicita-
tioneincroeundi in requiem eius, exi
ftimetur aliquis ex nobis deefle, Etenim
et nobis nunciat um eil, quemadmodum illis ♦
fed non profuit illis, audiffefermonem,cum
fidem non adhibuiflent his, qua? audierunt.
Ingrediemur enim in requiem eius, qui cre-
didimus, quemadmodum dixit : Sicut iura-
ui in ira mea , fi introibunt in requiem
meam. Et quidem operibus ab inftitutione
«nundi perfe£lis , dixit in quodam' loco de
die feptima fic. Et requieuit Deus die fe
ptima ab omnibus operibus fuis. Et hie
rurfum : Si introibunt in requiem meam,
Quoniam ergo fupereft, vt introeant qui-
dam in illam, et hi, quibus prius annuncia-
tum eft, non introierunt propter increduli-
tatem ; kerum conftituit diem quandam,
(Hodie) per Dauid loquens , poft tantum
temporis, ficut fupra diäum eil : Hodie, fi
vocem eius audieretis, nolite obdurare cor-
da veftra. Nam fi eis lofue requiem prae-
Jtitiffet, nunquam de alia loqueretur poft-
hac die. Ita relinquitur fabbathifmus po-
pulo Dei. Qui enim ingreditur in requiem
eius , etiam ipfe requiefeit ab operibus fuis,
£cut et a fuis Deus,
autem nuda et refupinata funt oculis eius,
ad quem nobis fermo eft. ,<
CAPITVLVM V.
TTabentes ergopontificemmagnum, qui
■*••*' penetrauit ecelos, Ihefum, fiiium Dei,
teneamus eonfeftionem noftram. Non
enim habemus pontificem, qui non poflit
cpmpati infirmitatibus noftris,fed tentatum
per omnia pro fimilitudine, absquepeccato«
Accedamus ergo cum fiducia ad thronum
gratis eius, vt mifericoi diara confequamur,
et gratiam inueniamus in auxilio oportuno.
Omnis namque pontifex, ex hominibus
aflumtus, pro hominibus conftituiturinhis,
quae erga Deum aguntur, vt ofFerat dona et
facrificia pro peccatis: Qui condolere pof-
fit his, qui ignorant et errant, quoniam et
ipfe circumdatus eft infirmitate, et propter
eam debet, quemadmodum pro populo. ita
etiam pro femetipfo , ofterre pro peccatis.
Nee quisquam fumit fibi honorem, fed qui
vocatur a Deo, tan quam Aaron.
Sic et Chriftus non femetipfum glorifi-
cauit, vt pontifex fieret, fedis, quilocutus
eil ad eum : Filius mens es tu , ego hodie
genuite. Quemadmodum et alias dicit: Tu
es facerdosin jeternum feeundum ordinem
Melchifedech. Qui indiebuscarnisfuaepre-
ces fupplicationesque ad eum , qui poterat
ipfum a morte faluum facere, cum clamore
valido et lachrymis ofFerens, exauditus eft
propter reuerentiam. Et quidem cum ef-
Yyy 2 fet
io6>
EPISTOLA MVLI AD HEBRAEOS. iCAP. V. VI. VII.
ic6£
fet Filius Dei, didicitexhis, quspafiuseft,
obedientiam, et confummatus , omnibus
©btemper-antibus fibi autor falutis aeterno fa-
Suseft, cognominatus a Deopontifexiuxta
ordinem Melchifedech.
De quo nobis multa dicends forent , ve-
tum , quia fegnes eftis ad audiendum , ex-
plicatu difficilia*. Etenimcumdeberetisma-
giftri efle propter tempus, rurfum indige-
tis, vt doceam vos prima elementa fermo-
num Dei, et eftis , quibus la£te opus fit, non
folidocibo. Omnisenim, quila&iseftpar-
tieeps, experseftfermonis iuftitia?; paruu-
lus enim eft. Perfe£torum autem eft foli-
dus cibus , eorum, qui pro eorifuetudine
exercitatos habent fenfus, ad difcrgtionem
boni ac mali.
Q
CAPITVLVM VI.
uapropter intermittentes prima rudi-
menta fenrionum de Chrifto, ad per-
£e£fciora feramur ; non rurfum iacientes fun-
damentum poenitentiae ab operibus mortuis,
et fidei ad Deum , et baptifmorum , et do-
Örinae, et impofitionis manuum, et refur-
ra, et coniun&a cum fahrte, tametfi ita lo-
quimur. Non enim iniuftus eil Deus , vt
obliuifcatur operis veftri, et dileöioni?,
quam oftendiftis in nomine ipfius, qui mi-
niftratis fanftis , et miniftratis. Cupimu«
autem , vnumquemque eandem oftentar<j
folicitudinem , vt certamhabeatfpemvsque
in finem, vtnon fegnes efficiamini, verum
imitatores eorum , qui per fidem et patien-
tiam promiffTones hsereditate accipiunt
Abraham nenipe prominens Deus , quo-
niam neminem habuit, per quem inrarei
maiorem , iurauit per femetipfum , dicens ;
Nili benedicens benedicam tibi , et multi-
plicans multiplicabo te. Itaque ille, cum
patienter expe&affet , adeptus eft promhlio-
nem. Homines enim per maiorem iurant
et omnis controuerfiae eorum finis ad confir-
mationem eft iuramentum. Ide'o plenius
volens Deus oftendere haeredibus promis-
flonis immobilitatem confilii, interpofuit
iusiurandum, vt per duas res immutabiles
(per quas impoffibile eft, mentiriDeum,)
firmum folatium habeamus , qui xonfugi-
mus ad tenendam propcfitam fpem, quam
re&ionis mortuorum, et iudiciisterni. Et^ficut anchorarn animae tutam ac firmam ha-
lioc faciemus , fiquidem permiferit Deus
Impoffibile enim eft, eos, qui femel funt
illuminati, et guftauerunt donum ccclefte,
et participes £a£li funt Spiritus fan£K , et gu-
ftauerunt bonumDeiverbum, virtutesque
feculi venturi, et prolapfifunt, rurfusre-
nouari ad pocnitentiam , rurfum crucifigen-
tes fibimetipfis Filium Dei, et oftentui ha-
feentes.
Terra enim , faepe venientem fuper fe bi-
r bens imbrem, et germinansherbamoppor-
tunam illis, a quibus colitur, accipitbene-
di£tionem a Deo : proferens autem fpinas
ac tribulos, reprobaeft, ^tmalediftionipro- logia, neque initium dierum neque finem
xima, cuius finis ad combuftionem. Confi» vita? habens: affimilatus autem Filio Dei,
dimus autem de vobis, dile&iffimi, melio-imanet facerdosinperpetuum,
Iflr
bemus , et introeuntem ad mteriora velami-
nis , vbi prsecurfor pro nobis introiuit Ihe-
fus, fecundum ordinem Melchifedech ponti-
fex fa£lus in seternum.
CAPITVLVM VIL
ic enim Melchifedech, rex Salem, fa-
cerdos Dei furnmi , qui obuiauit Abra-
ham, regreffo a csde rcgum, etbenedixitel,
(cui et decimas omnium diuifit Abraham,)
primum per interpretationem diciturrexiu-
fliti;2, deinde et rex Salem , quod eft, rex
pacis , fine patre , fine matre , iine genea-
1057
EPISTOLA PAVL1 AD HEBRAEOS. CAP. VII. VIII.
1068
Intuemini autem, quantusfithic, cuiet
de fpoliis decimas dedit Abraham patriar-
cha. Porro hlii Leui , facerdotii fun£Hone
fumpta, mandatum habent decimas fumere
fecundum legem apopulo, ideft, afratribus
fuis, quanquam et illi exierint de lumbis A-
brahae. At hie non natus ex eis, decimas fum-
pfit ab Abraham, et hnic, qui habebat pro-
miffiones, benedixit. Sine vlla autem con-
tradi£tione, quod minus eft,* a prsertantio-
re benedicitur. Et hie quidem decimas mor-
tales homines aeeipiunt , de illo autem tefti-
fieatumeft, quodviuit. Et,vtitadicam,vna
eum Abraham deeimatus eft et Leui , ( qui
decimas alioqui aeeepit,) adhuc enim in
lumbis patris erat, quando obuiauiteiMel-
chifedech.
Si ergo confummatio per facerdotium Le-
uiticum, populus enim fubipfo legem aeee-
pit, quid adhuc neceflariumfuit, fecundum
ordinem Melchifedech , alium furgere fa-
cerdotem , et non fecundum ordinem Aaron
dici ? Sublato enim facerdotio , neceile eft,
vt et lex auferatur. De quo enim haec di-
euntur, is de aliatribueft, dequanullusal-
tari aftitit. Manifeftum eft enim , quod ex
luda ortus fit Dominus nofter, in quatribu
nihil de facerdotibus Moyfes locutus eft.
Et amplius adhuc manifeftum eft, li fe-
cundum fimilitudinem Melchifedech exfur^
gat alius facerdos ( qui non fecundum legem
mandati carnalis factus eil, fed fecundum
virtutem vitae infolubilis ; conteftatur enim :
Quoniam tu es facerdos in jeternum , fecun-
dum ordinem Melchifedech ) , abrogatur
igitur prsecedens mandatum propter infir-
mitatem fuam et inutilitatem (nihil enim
ad perfe£tum adduxit lex), et introduci-
tur melior fpes/ per. quam proximamus ad
Deum.
Et quia accedit hie iusiurandum, (at illi
fine iureiurando facerdotes fa£i fun,t j hie
autem eum iureiurando, per illum, qui di-
xit ad eum: lurauit Dominus, etnonpeeni-
tebit eum : Tu es facerdos in aeternum,)
ideo melioris teftamenti fponfor fa&us eft
Ihefus.
Et alii quidem plures fa£H funt facerdo-
tes fecundum legem, ideirco, quod morte
prohiberentur permanere : Hie autem, eö
quod maneatinzeternum, fempiternum ha-
bet facerdotium. Vnde et faluare in perpe-
tuum poteft accedens [accedentes] per fe-
metipfum ad Deum , femper viuens ad inter-
pellandum pro nobis.
Talisenim decebat, vt nobis efletpemti-
fex, fanftuSjinnocens, impollutus, fegre-
gatus a peccatoribus, et excelfior ceclis fa-
£tus. Qui non habet neceffitatem quotidie,
quemadmodum facerdotes, prius pro tfuis
deli£lis hoftias offerre, deinde pro populi.
Hoe enim fecit femel, feipfum ofFerendo.
Lex enim conftituit homines facerdotes, in-
firmitatem habentes , fermo autem iurisiu-
randi, qui polt legem eft , filium in seternum
perfeftum.
CAPITVLVM VIII.
orro'eorum, quoedieimus, fummahaec
eft. Talern habemus pontificem , qui
confedit ad dexteram fedis magnitudinis in
ceclis , fanöorum minifter et tabernaculi
veri, quod fixit Deus , etnonhomo. Omnis
enim pontifex ad ofFerenda munera et ho-
ftias conftituitur. Vnde necefte eft, et hunc
habere aliquid , quod ofFerat, Si enim effet
fuper terram, nepofiet quidem facerdos efle,
cum hi , qui ofFerant fecundum legem mu-
nera,exemplari et vmbrse eceleftium defer-
uiant, ficutrefponfum eft Moyfi , cum con-
fummaret tabernaculum : Vide , inquit,
omniafacito fecundum exemplar, quod tibi
oftenfum eft in monte.
Nunc autem melius fortitus eft minifte-
Yyy 3 rium,
EPISTOLA PAVLi AD HEBRAEOS. C A P. VIII. IX.
IO7O
J069
rium, quanto et melioris teftamenti media- jbrantia propitiatorium, de quibus noneft
tor eft, quod cum melioribus promiffioni-»modo dicendumperfingula.
bus faftumeft. Namfi illud prius irrepre- His vero ita paratis, in prius tabernacu
henfibile fuiffet , non vtique ieeundi locus lum femper imroibant facerdotes, qui fa
inquireretur-, vituperans enim eos , dicit :
Ecce , dies venient , dicit Dominus , et
confummabo fuper domum Ifrael et fu-
per domum luda teftamentum nouum,
non fecundum teftamentum , quod feci
patribus eorum , in die , qua apprehendi
manum eorum , vt educerem eos de terra
Aegypti, quoniam ipfi non permanferunt in
teftamento meo,etegoneglexieos, dicit Do-
minus.
Quia hoc eft teftamentum, quod difpo-
nam domui Ifrael : * Poft dies illos, dicit Do ■■
minus, dabo leges meas in mentem eorum,
et in corda eorum infcribam eas, et ero eis
inDeum, et ipfi erunt mihi in populum.
Et non docebit vnusquisque proximum
fuum, et vnusquisque fratrem fuum, di-
cens : Cognofce Dominum ; quoniam omnes
fcient me, a minore vsque ad maiorem eo-
rum, quia propitius ero iniquitatibus eo-
rum ; et peccatorum eorum iam non recor-
dabor. Dicendo autemnouum, antiquauit
prius
prope eil, vteuanefcat. *Hierem jz, 33. 34.
CAPITVLVM IX.
TTabuit quidem et prius illud iuftificatio-
■*■■■■ nes, cultus et fan&um mundanum.
Tabernaculum enim factum eft primum, in
quo erant candelabra, etmenfa, etpropofi-
tio panum , quod dicitur San&a. Poft ve-
lamentum autem, fecundum tabernaculum
erat, quod dicitur Sanfta fan&orum, au-
reum habens altare , et arcam teftamenti,
circumteöam ex omni parte auro, in qua
funt vrna aurea, habens manna, et virga
Aaron, quaefronduerat, et tabula? teftamen-
ti , fuper quae erant Cherubim glorise, obum-
crorum ritus peragebant, in fecundum autem
femei in anno foluspontifex, non fine fan-
guine, quem ofTerretproiuaetpopuliigno-
rantia. Hoc fignificante Spiritu fan£lo, non-
dum patefa£lam effe fan&orum viam, adhue
priore tabernaculo confiftente. Quze para-
bola eft praefsntis temporis. Nam munera
et hoftia? offerebantur, quje non poflunt iux-
ta confcientiam perfe&um facere feruientera
folummodo in cibis, et inpotibus, etinva-
riis baptifinatibus, et iuftitiis carnis , vsque
adtempus correöionis inipofitis.
Chriftus autem aftiftens pontifex futuro-
rum bonorum, per amplius et perfecüus ta-
bernaculum, non manu factum, id eft, non-
huius creationis ; neque per fanguinem hir-
corum aut vitulorum, fedper proprium fan-
guinem introiuit femelinSan&a, aeternam
redemptionem inueniens. Si enimfanguis
hircorum et taurorum, etcinisvitulaeafper-
fus, inquinatos fan&ificat, purificans car-
nem ; quanto magis fanguis Chrifti, qui per
Quod autem antiquatur et fenefcit,! Spiritum seternum femetipfum obtulit im-
maculatum Deo , emundat confcientiam no-
ftramab operibus mortuis ad feruiendum
Deo viuenti.
Et ideo noui teftamenti mediator eft , vt
morte intercedente, hi, qui vocati funt ad
aeternam haereditatem , accipiantpromiftio-
nem ad redemptionem earum pra?uaricatio-
num, quoe erant fub priore teftamento. Vbi
enim teftamentum eft, necefie eft, vtmors
intercedat teftatoris ; teftamentum enim in
mortuis ratumeft, nondumenimvalet, dura
viuit , qui teftatus eft. Vnde nee prius illud
(ine fanguine dedicatum eft. Le£to eninj
oirinimandato legis a Moyfe * vniuerfopo-
pulo , aeeipiens fanguinem vitulorum et hir-
1071
EPISTOLA PAVLI AD HEBRAEOS. CAP. IX. X.
I072
corunv cum aqua, etlanacoccinea, et hyßb-j peccato non placuerunt tibi. Tunc dixi:
po, ipfum qnoque librum ,. et omnem po
pul um afperfit, dicens : Hie eft fanguß tefta-
menti, quod mandauit vobis Deus! Etiam
tabernaculum et omnia vafa minifterii fan-
guine fimiliter afperfit. Et omnia penein
fanguine fecundum legem mundantur, et
finefanguinisefFufioninonfitremiffio.
*Exod. 24, j-, 6. 8-
Necefle eft ergo, figuras cecleftium fic
mundari , ipfa autem cocleftia melioribus
hoftiis, quam iftis. Non enim in manu £a-
öa fan£la, et in figuras introiitlhefus vero-
rum, fed in ipfum ccclum, vtappareatnunc
in confpe&u Dei pro nobis. Neque Yt fae-
pe ofFerat femetipfum , quemadmodum
pontifex intrat in fan£ta per fingulosannos
cum fanguine alieno ; alioquin oportebat
eum frequenter pati ab ©rigine mundi.
Nunc autem femel in confummatione fecu-
lorum, ad deftru&ionem peccati , per ho-
ftiam fuam, apparuit. Et quemadmodum
conftitutum eft hominibus femel mori, po-
ftea iudicium erir; ita et Chriftus femel ob-
latus eft, adabolendamultorumpeccata, fe-
cundo fine peccato apparebh omnibus expe-
öantibus fe ad falutem.
V
CAPITVLVM X.
mbram enim habens lex futurorum bo-
norum, non ipfam imaginem rerum,
cum per fingulos annos caedem hoftiteinde-
finenter ofFerantur, nunquam poteft acce-
dentes perfeüos facere. Alioquin cefMent
ofFerri, cum cultores femel mundati, nullam
haberent vltra eonfcierttiam peccati. Sed in
ipfis commemoratio peccatorum per fingu
los anno« fit. Impcflibile enim eft, fan
guine taurorum et hircorura auferri peccata.
Ideo ingrediens mun'dum dicit : Ho
ftism et oblationem nolusfti, corpus autem
aptafti mihi. Holocauftomata « hoitise pro
*Ecce venio; in capirelibrifcriptumeftde
'me, vtfaciam, Deus, voluntatem tuam. Su=
perius dicens: hoftias et oblationes, et holo-
cauftomata et hoftias pro peccato noluifti,
nee placita funt tibi , quae fecundum legem
ofteruntur. Tunc dixi : Ecce , venio , v$
faciam, Deus, voluntatem tuam ; aufert
prius illud, vt pofterius inftituat. In qua
voluntate fan&ifieati fumus. per oblationem
corporis Ihefu Chrifti femel.
Et omnis quidemfacerdospraeftoeftquo-
tidie miniftrans , et easdem faepe öfFerens
hoftias, qua: nunquam poifunt auferre pec-
cata. Hie autem vnam pro peccatis ofFe*
rens hoftiam in fempiternum, fedet addex-
teramDei, de cetero expe&ans , doneepo-
nantur inimici eius fcahellum pedum eius.
Vna enim oblatione confummauit in fempi-
ternum fan£hficatos. Teftificatur autem
nobis et Spiritus fanftus, praedixit enim :
Hoc eft teftamentum , quod teftabor ad il-
los; *Poft dies illos, dicit Dominus , dabo
leges meas in cordibus eorum , et in menti-
bus eorum inferibam eas , et peccatorum
et iniquitatum eorum iam non recordabor
amplius. Vbi autem horum remiftio ? iam
non eft oblatiopro peccato.
* Hierem. j, jj*
Habentes itaque, fratres, fiduciam in in-
troitu in fanfta per fanguinem Chrifti, quem
initiauit nobis viamnouamerviuentem, pej^-
velamen, ideft, per carnem fuam > et haben-
tes facerdotem rnagnum fuper domum Dei :
accedamus cum vero corde et certitudine
fidei , afperfi corda , vt auferatur eonfeientia
mala, et ablud corpus aqua pura, teneamuS
fpei noftrae confeftionem non vacillantem.
Fidelis enim eft, qui promifit. Et adiuuemus
nos mutuo, ad prouocandam charnatem et
bona opera ? non deierentes colie£Honem
noftri,
\
lo73
EPISTOLA PAVLI AD HEBRAEOS. C A P. X. XI.
ig74
noftri , ficut confuetudo eft quibusdam , fed } gumentum , indicium^ non apparentium.
confolantes, et tanto magis, quanto magis 'Per h"anc enim teftimonium confecuti funt
videritis appropinquantem diem. maiores. Fide inteUigimus, perfe£ta effe
fecula verbo Dei, vt exinuifibüibusvifibilia
fierent.
Fide potiorem hoftiam Abel quam Cain
obtulit Deo, per quam teftimonium confey
cutuseft, quod fuerit iuftus, teftimonium
perhibente muneribus eius Deo; et per il-
lam defunäus, adhucloquitur.
Fide Erioch tränslatus eft , ne videret
mortem, et non inueniebatur, quia trans-
tulit illum Dominus ; ante translationem
enim teftimonium habuit, placuifie Deo.
Sine fide autem impoüibile eft,. placere Deo:
eredere enim oportet accedentem ad Deum,
quod fit, etinquirentibusferemuneratorfit.
Fide Nohe, refponfo accepto, de his,
quae adhuc non videbantur, metuens, con-
didit arcam ad falutem domus fuae , per
quam danmauit mundum ; etiuftitiae, quae
fecundum fidemeft, hsereseftinftitutus.
Fide qui vocatur Abraham, obediuit,
in locum exire, quem accepturus erat in
haereditatem , etexiit, nefciens quo iret.
Fide commoratus eft in terra promißio-
nis, tanquamin aliena, in eafulis habitando
cum Ifaac et Iacob, cohaeredibuspromiflio-
nis eiusdem: Expe£fcabat enimfundamenta
hab entern ciuitatem,cuius artifex et conditor
Deus eft.
Fide ipfa Sara fterilis , virtutem in cön-
ceptione feminis aceepit , et praeter aetatem
peperit, quoniam fidelem credidit efle eumÄ
quipromiferat.
Propter quod et abvno, idque emortuo,
orti funt muiti, tanquam fidera codi, et II«
cut arena, quae eftadorammarisinnumera-
bilis.
Iuxta fidem defun&ifuntomnesifti, non
acceptis promiflionibus , fed a longe eas,
afpickßtes, etg:edentes» et falutantes, et
1 con-
Voluntarie enim peccantibus nobis, poft
acceptam notitiam veritatis , iam non relin-
quitur pro peccatis hoftia. Terribilis au-
tem quaedam expe&atio, iudicii , et ignis
aemulatio, quae confumptura eft aduerfarios.
Si quis legem Moyft violauerlt, fine vlla
rniferatione duobus vel tribus teftibus.mo-
ritur. Quanto magis, putatis, deteriora
mererifupplicia, eum, quiFiliumDeicon-
culcauerit, et fanguinem teftamenti pollu-
tum duxerit , quo fan£tificatus £ uerat , et
Spiritui gratiae contumeliam feeerit? No-
uimus enim, qui dixit: *Mihi vindi&am,
et ego retribuam ; dicit Dominus. Et ite-
jrum: Iudicabit Dominus populum fuum.
Horrendumeft, incidereinjmanusDei vi-
uentis. * Deut. 32 , jfr] 36.
Reeordamini autem priftinos dies , in qui-
bus illuminati, magnum certamen fuftinui-
flis pafiionum, partim opprobriteet tribu-
lationibus fpe&aculum fa&i , partim focii
taliter conuerfantiumefte£tu
Nam et vinculis meis compafli eftis , et
rapinam bonorum veftrorum cum gaddio
fufcepiftis, cognofcentes, vos habere melio -
remetmanentemfubftanuamin ccelis. No-
lite itaque amittere fiduciam veftram , quae
magnam habet remunerationem. Patien-
tia enim vobis neceflariaeft, vtvoluntatem
Dei facientes , reportetis promißionem.
Breui enim adhuc , qui venturus eft, veniet,
et non tardabit. Iuftus * autem ex fide vi-
uet; quod fi fubduxerit fe, non placebit
animae meae. Nos autem non fimus , qui
fubducamus nos ad perditionem, fedfideles
ad acquifitionem animae. * AbAc, 2, 4.
E
CAPITVLVM XI.
ft autem fides fperandai-um rerum ar-
iC7f
IHSTOLA PAVL1 AD H h B R A E 0 S. CAP. XL XII.
I075
confitentes , quod peregrini et hofpites, perartcUmteiTam,quodexpertiAegyptii,a!5-
effent fiper terram, Qui enimliaecdicnnt^ • forptifunt.
fignificant, fe patriam inquirere; Etfiqui-J Fide muri lericho carruerant circuita
dem ipfius memini{ibnt,dequaexierunt,ha-J dierum feptem.
bebant vtique tempus reuertendi. Nunc au- FideRahab meretrix rwm periit eum incre-
tem meliorera experum, id eft caleftem. dulis^xcipiensexploratorescumpace*
Ideo non confunditur Deus, vocari Dens
eorum : parauit enim iliis ciuitatem.
Fide obtulit Abraham Ifaac , cum tenta-
retur , et vnigenitum offerebat, qui fufce-
perat promiffiones: Ad quem dicium eft,
quod in Ifaac vocabitur tibi fernen; arbitra-
Et quid adhuc dicam? Deficiet enimra«
tempus, enarrantem de Gedeon, Barach,
Samlon, Iephthe, Dauid, Samuel et Prophe-
tis, qui perfidem vicerunt regna, operatt
funt iuftitiam^ adepti;funt promimonesi
obturauerunt ora leonum , extinxerunt im-
tus , quod et a mortuis morcuos fufcitare | petum ignis: effugerunt aeiem gladii, coa
potens eft Deus ; Vnde eum et in parabolam
accepit.
Fide de futuris benedixit Ifaac, etlaeob,
et Efau.
Fide Iacob moriens fingulosfiliorumlo-
feph benedixit, et adorauit faftigium virgee
eius.
Fide Iofeph moriens de profe&ione fi-
liorumlfraelmentionemfecit, et de oflibus
fuis mandauit.
Fide Moyfes natus, occultatuseftmenfi-
bus tribus a parentibus fuis, eo quod vi-
diffenr, elegantem infamem effe, et non ti-
muerunt regis ediftum.
Fide Moyfes grandis faftus negauit, fe
effe filium filiae Pharaonis, magis eligens afHi-
gi cumpopuloDei, quam temporariis pec-
cati commodis frui ; maiores diuitias sefti-
mans improperium Chrifti, quam thefau-
ros Aegyptiorum ; refpiciebat enim in re-
munerationem.
Fide reliquit Aegyptum , non veritus
iram regis ; nam tanquam videret inuifibi-
lem, fuftinuit.
Fide celebrauit Pafcha , et fanguinis effu-
fionem, ne is, qui perimebat primogenita,
tangereteos.
Fide tranfierunt mare rubrum, tanquam
S.L. Pars XI V.
ualuerunt de infirmitate, fortia fa£ta fecerunt
tnbello: caftra verteruntexterorum; acee-
perunt mulieres de refurre&ione raortuos
fuos.
Alii autem fuftibuscontufifunt, adfper«
nati redemptionem, vtmelioreminuenirent
refurre&ionem. Alii vero ludibria etver»
bera experti, infuper etvinculaetcarceres;
lapidati funt, fecti funt, tentatifunt, occifi
gladio mortui funt; circuierunt in ouillis,
ia peüibus caprinis , egentes, deftituti, affli-
£ti, Cruciati , quibus dignus non erat mua-
dusi In folitudinibus errantes, in raonti-
bus et fpeluncis et in cauernis terrae.
Et hi omnes teftimonio fidei probati3
non aeceperuntpromißionem, Deopronp-
bis melius aliquid prouidents , vt non iine
nobis coßfummarentur.
CAPITVLVM XII.
fdeoque et nos , tantam habentes propof!-
*• tarn nubem teftium, deponentes omne
pondus., et circumftans nos peccatum , per
patientiara curramus ad propofitum nobis
certamen^ refpicientes in ducem fidei, et
confummatorem Ihefum , qui pro gaudio
fibipropofito, fuftinuit. crucem, ignomi-
niacontempta , atque in dextera fedis Dei fe-
det. , Recogitate enim eum, qui talem fu-
Zxz fts-
*>77
EPISTOLA PAVLI AD HEBRAEOS. C A P. XII. XIlI.
IO78
ftinuit a peccatoribus aduerfus femetipfum
coritradi&ionem, vt non fatigemini, ani-
mis veftris deficientes. Nondum enim
vsque ad fanguinem reftitiftis, aduerfus
peccatum repugnantes-, et obliti eftis con-
gelationis, quae vobis tanquam filiis loqui-
tur : * FiK-mi, noli negligere difciplinam
Domini, neque fatigeris, dum ab eo ar-
gueris: Quem enim diligit Dominus, ca-
ftigät; flagellat autem omnemfilium, quem
recipit. * Prou.j, 11. 12.
Si in difciplina perfeueratis , tanquam
filiis vobis ofFert fe Deus. Quis enim flli-
us, quem non corripit pater? Quod fi ex-
tra difciplinam eftis, cuius participes funt
omnes fllii, ergo fpurii, er non fllii eftis.
Deinde patres quidem carnis noftrse erudi-
tores habuimus, et reuerebamureos; quin
multo magis obtemperabimus patri fpiri-
tuum , et viuemus ? Et Uli quidem in tem-
pore paucorum dierum fecundum volunta-
tem fuam erudiebant nos, hie autem ad id,
quod vtile eft , in reeipiendo fan&ifkatio-
nem eius. Omnis autem difciplina in prae-
fenti quidem videtur non efle gaudii , fed
mecroris , poftea autem fru&um felicem iu-
ftitise reddet exercitatispeream.
Propter quod reminas manus et foluta
genua erigite, et grelfus reäos facitepedi-
bus veftris, vt non claudicans quis erret,
magis autem fanetur. Pacem fe&amini cum
omnibus et fanöificationem , fine qua ne-
mo videbit Deum. Contemplantes, ne
quis defit gratia? Dei, ne * qua radix ama-
ntudinis furfum germinans impediat, et
per illam inquinentur multi. Ne quis for-
nicator aut profanus, vtEfau, qui propter
vnam efearri vendidit ins primogeniti: Sci-
tote enim, quod et poftea cupiens haere-
ditare benedi&ionem, rep?obatus eft. Non
enim tnuenit pccnitenriselocum, quanquam
cum lachrymis inquißflet-eam. *Dmt.2pj8.
Non enim aeceffiftis ad montem v * qui
contreöetur, et accenfum ignem, et tiü>
binem , et caliginem , et procellam, et tubae
fonum, et vocem verborum, quam, qui
audierunt, exculaueruntfe, ne eis fieret ver-
bum. Non enim ferebant, quoddicebatur
(et fi beftia tetigerit montem, lapidabitur,
aut iaculo configetur), et adeo terribile
erat, quod videbatur. Moyfes dixit: Ex-
territus fum, et tremebundus.
>» * Exod. 1% 19.
Sed aeeefliftis ad Syon montem , et ad
ciuitatem Dei viuentis, ad lerufalem cccle-
ftem, et multorum miiliiim angelorum fre-
quentiam , et ecclefiam primogenitorum,
qui conferipti funt in ceclis , et iadicem
omnium , Deum , et ad fpriritus iuftorum
perfe&orum , et teftamenti noui mediato--
rem Ihefum , et ad fanguinem afperfionis,
melius loquentem, quam Abel.
Videte, ne reeufetis loquentem. Si enim
Uli non erFugerunt , reeufantes eum , qui
fuper terram l'oquebatur ; multo magis nos,
qui de ccelo loquentem nobis auerfamur,
cuius vox coneuffit terram tunc ; nunc au-
tem repromittit , dicens : Adhuc ferne!
et ego moüebo non folum terram, fed et
ccelum. Quod autem adhuc femel dicir,
ftgnificat, fore, vt mobilia tanquam creaturae
mutentur, vt maneantea, qua? funt immo-
bilia. Itaque regnum immobile fufeipien-
!tes, habemus gratiam, per quam feruiamus,
placentes Deo cummetuetreuerentia. Et-
enim Deus nefter ignis* confumens eft.
* Deut. 4, 24.
CAPITVLVM XIH.
/^haritas fraterna maneat inter vos, et
^-^ hofpitalitatem nolite obliuifei. Per
hanc enim infeientes quidam angelos hofpi-
tio reeeperunt. Mementote vin&orum,
tanquam limul vin&i, et adfliftorum, tan-
quam
1079
EPISTOLA PAVLI AD HEBRAEOS. C AP. XIII.
quam et ipfi in corpore morantes. Coniu-
gium fit honoratum i et thorus fitimpollu '
cus. Fornicatores enim et adulteros iudi-
cabit Deus. Smt mbres fineauaritia, con-
tenti prjefentibus. Ipfe enim dixit : * Non
te deferam, neque derelinquam. Ita, vt
conridenter dicamus: f Dominus mihi adiu-
tor eft, non timebo, quid faciat mihi homo.
Mementote praepolitorum veftrorum , qui
vobis locuti funt verbum Dei , quorumimi-
tamini fidem, intuentes exitum conuerfatio-
nis eorum. * Iojwe ?, f. f Pf 117 , [n£.] 6.
Ihefus Chriftus, heri ethodie, idemeft
et in fecula. Do£fcrinis variis et peregrinis
nolite circumferri. Bonum eft enim, gra-
tia ftabilire cor, non efcis, quaenonprofue-
runtambulantibus in eis. Habemusaltare,
de quo edere non habent poteftatem, qui
tabernaculo deferuiunt. Quorum enim
animalium infertur fanguis pro peccato in
fan£ta per pontiftcem, * horum corpora
cremantur extra caftra. Propter quod et
Ihefus, vt fan£liricaret per fuum fangui-
nem populum , extra portam paffus eft.
Exeamus igitur ad eum extra caftra, im-
properium eius portantes. Non enim ha-
bemus hie manentem ciuitatem, fed futuram
inquirimus. * Num. ig, J.
Per ipfum ergo ofFeramus hoftiam laudis
1080
femperDeo, ideft, fru¨abiofumconfi-
tentium nomini eius. Beneficentiae autem
et comtnunicationis nolite obliuifei ; tali-
bus enim hoftiis placatur Deas. Öbedite
praepofitis veftris, et cedite eis ; ipfi enim
vigilant , quafi rationem pro animabus ve-
ftris reddituri ; vt cum gaudio hoc fac-iant,
et non gementes ; hoc enim non expedit
vobis. Oratepronobis. Confidimusenim,
quod bonam confeientiam habemus , inter
omnes beneuolentes conuerfari. Amplius
autem adhortor, vr id faciatis, quo celerius
reftituar vobis.
Deus autem pacis > qui eduxit ex mortui*
paftorem magnum ouium in fanguine tefta-
menti seterni , Dominum noftrum Ihefum
Chriftum, perficiat vosinomnibonoopere,
vt faciatis eius voluntatem, faciens vobis,
quod placeat coram fe , per Ihefum Chri-
ftum, cui eft gloria in fecula feculorum \
Amen. Rogo autem vos , fratres , vt fuffe-
ratis verbum folatii; etenimperpaucisferi-
p(i vobis. Agnofcite fratrem noftrum Ti-
motheum dimiftum, cum quo fi celerius ve-
nerit, videbovos. Salutate omnes prsepofi-
tos veftros , et omnes fan&os. Salutant
vos Itali. Gratia cum omnibus
vobis ! Amen.
F I N 1 S.
ACTA APOSTOLORVM LVCAE
EVANGELISTAE.
CAPITVLVM I.
Frirnum quidem fermonem feci de
omnibus , o Theophile , qua? cepit
Ihefus facere et docere vsque in diem,
qua , poftquam per Spiritum fan&um man-
data dedit Apoftolis , quos elegerat , affum-
ptus eft. Quibus et praebuerat feipfumvi-
uum poft paflionem fuarn in multis argu-
mentis , per dies quadraginta apparens eis,
et loquens de regno Dei. Et congregans
eos , praeeepit , ne ab Ierofolymis difeede-
rent, fed expeclarent promiftionem patris,
quam audiftis (inquit) ex me, quia Io-
Zus han-
io8i
ACTA APOSTOLORVM. C A P. I. II.
I082
hannes quidem baptrz.auit aqua ^ vos autem
bapti^abiminiSpiritu fanäo non poft rciukps
hos dies. 1
Igitur qui conuener ant , lnterrogabant
«um , dicentes : Domine , rrum in tempore
hoc reftitues regnum Ifrael ? Dixit autem
eis: Non eft veftrum, noflfe tempore vcl
anomenta , qua? Pater pofuit in fua pote-
ßate : Sed aceipietis virtutem fuperuenien-
tis Spiritus fan£H in vos , et eritis mihi te-
fres in lerufalem , et in omni Iudsea et Sa-
maria, et vsque ad extremum terrae.
Et cum haec dixhTet , videntibus illisele-
smtus eft , et nubes fufcepit eum ab oculis
eorum, Cümque intuerentur in coclum
eantem iliom, ecce, duo viriadftiteruntiux-
ta Hlos in veftibus albis, qui et dixerunt :
Viri Galilsei, quid ftatis, afpicientes in cec-
lum? Hie Ihelus, qui affumptus eft in cce-
lum , fic veniet, quemadmodum vidiftis
«um euntem in csclum.
Tunc rtuerfifuntlerü ..>lymam a monte,
qui vocatur Oliueri, qui diftata lerufalem
fabbathi ker. Et cum introiftent , afeende-
runt in ccenaculum , vbi folebant manere,
Petrus f et Iacobus , et Joannes , et Andreas,
Philippus et Thomas , Bartholomäus et
Matthaeus5 Iacobus ÄlphaeietSymonZelo-
tes, et Iudasj Iacobi. Hi omnes erant per-
feuerantes vnanimiter in oratione et depre-
catione,cum mulieribuSj etMaria, matre Ihe-
l%^t fratribus eius.
In diebus illis exfurgens Petrus in medio
fratrum, dixit (erat autem turbahominum
fimul fere eentum viginti). Viri, fratres,
oportet impleri feripturam , qnampradixit
Spiritus fan£fcus per os Dauid de luda, qui
fuit dux^orum, qui prehenderuntlhefum>
qui adnumeraras eratnobis, etfortkuserat
fortem minifterii huius. Et hie quidem
comparauit agrum de mercede iniquitatis,
et fufpenfus crepuit medius, et effufa Amt
omnia viteera eius. Ei noturh faclum eft
omnibus babitamibus lerufalem, ita vtap-
pellarerur ager ille lingua eorum Achelda-
ma, hoc eft, ager fanguinis.
Scriptum eft enim in Hbro pfahnor um :
*Fiatcornmoratio eorum deferta, et non
fit ,. qui inhabitet in ea , et epifcopatum
eius aeeipiat alter« Oportet ergo ex his vi»
ris , *qui nobiscum vna fuerunt in omni
tempore, quo intrauit et exiuit apud nos
Dominus Ihefus , ineipiehs a baptifmate
loannis, vsqueia diem, qua affumptus eft
a nobis, teftem refurre&ionis eius nobiscum
fieri vnüm exiftis.
Et ftatuerunt duos, Iofeph, quivoeaba-
Barfabas, qui cognorainatus eft Iuftus, et
Mathiam. Et orantes, dixerunt; Tu, Do-
mine, qui eorda nofti omnium, oftende,
vtrum elegeris ex his duobus aeeipere lo-
cum minifterii huiusetapoftolatus, ex quo
excidit Iudas , vt abiret in locum fuum.
Etdederunt fortes eis; et cecidit fors fuper
Matthiam , etannumeratuseftcum vndeeim
apoftolis.
CAPITVLVM II.
Et cum complerentur dies Pentecoftes,
erant omnes vnanimiter fimul. Etfa-
ftus. eft repente de c&lo fonus, tanquam
aduenientis fpiritusvehememis, etrepleuit
totamdomum, vbi erant fedentes. Et ap-
paruerünt illis difpertka? lingua?, tanquam
ignis, feditqüe fupra fingulos eorum. Et
repkti funt omnes Spiriru fanöo, eteepe-
runtloquivariis Unguis, prout Spiritus fan-
£lus dahat eis elo qui.
Erant autem in lerufalem habitantes Iu-
dsi, viri religiofi, ex omni natione, quae
fub ccclo eft. Fa£ta autem hac voce, con-
uenit multitudo , et mente eonfufa eft , quo*
niam audiebat vnusquisque lingua fua illos
loqnentes. Stupebant autem omnes, et
mi-
io8i
ACTA APOSTOLORVM. C A P. IL
log.»
mirabantuf, dicentes : Nonne, ecce, omnes
ifti, quiloquuntur, Gahlaei funt? Etquo-
rr.ödo nos audiuimus , vnusquisque lin-
guam noftram , in qua nati fumus ? Parthi
et Medi, et Elamitae, etquihabitantMefo-
potamiam, ludseam et Cappadoeiam, Pon-
tum et Afiam, Phrygiam et Pamphyliam,
Aegyptum et partes Libyse, qua eft eirea
Gyrenen; etperegriniRomani, Iudaeiquo-
queet Prorelyti; Cretes etArabes; audiui-
mus eos löquentes noftris Unguis magnifica
Dei. Stupebant autem omnes, etmiraban-
tur ad inuicem , dicentes : Quidnam vult
hocefle? Aiii autem irridentes dicebant :
quod mufto pleni funt ifti.
Stans autem Petrus eum vndeeim, ele-
uauit vocem fuam, et locutus eft eis : Viri
ludaei , et qui habitatis Ierufalem vniuerfi !
hoc vobis notum fit, et percipite auribus
verba mea ! Non enim , fieut vos exiftima-
tis, hi ebrii funt, cum fit hora diei tertia.
Sed hoc eft, quod diönm eft-perprophe-
tam Ioel: *Et erit in nouiflimisdiebus, di-
cit Dominus, effundam de Spiritu meofu-
per omnem carnem ; et prophetabunt rilii
veftri et filiee veftrae 9 et iuuenes veftri viliö-
nes videbunt, et feniores veftri fomnia fo-
mniabunt. Et quidem fuper feruos meos
et ancillas meas in diebus illiserTundamde
Spiritu meo , et prophetabunt, et dabo pro-
digia in ccclo furfum , et figna in terra de-
orfum, fanguinem et ignem, et vaporem
fumi. Sol conucrtetur in tenebras, et lu-
na in fanguinem ', antequam veniat dies Do-
mini magnus et manifeftus. Et erit,. qui-
cunque inuocauerit nomen Domini, faluus
erit. x *Iod2>[j.'] i,
Viri Ifraelita?, audite verba haec: Ihefum
Nazarenum, virum commonftratumaDeo
in omnibus virtutibus et prodigiis et fignis,
qua? fecj/Deus per illum in mediö veftri,
ficut et ipfi fcitis. Hüne deiinito eonfilio
et praefcientia Dei traditum, permanusini-
quorumaecipientes, erueihxurn, intereml-
ftis. Quem Deus fufcitauit, folutis dolori-
bus mortis ^ eo, quod impoftibite erat , te-
neri illum a raorte. Dauid enim dicit de
eo : *Prouidebam Dominum coram mc
femper , quoniam a dextris eft mihi , ne
commouear. Propter hoc laetatum eft cor
meum, et exultauit linguamea, infuper et
caro ipaea requiefcet in fpe. Quoniam non
derelinques animam meamininferno, nee
dabis fan£tum tuum videre corruptionem.
Notas fecifti mihi vias vits, replebis me
iucunditate eumfacietua. * Pf. zj, [2^.] g.
Viri, fratres, liceat audenter dicere ad vos,
de patriarcha Dauid, quod defun&useft, et
fepultus eft, et fepulchrum eius eft apud nos,
vsque in hodiernum diem. Propheta igitur
cum eflet, et fciret, quod iureiurando iura flet
illi Deus , de fru£tu lumbi eius federe fu-
per federn eius , prauidens locutus eft de
refurreöione Chrifti, quod neque dereli-
£tus eft in inferno , neque caro eius vidit
corruptionem. Hunc Ihefum refufcitauit
Deus, cuius omnes nos teftes fumus.
Dextera igitur Dei exaltatus , et prorms»
fione Spiritus fanftiacceptaaPatre, effudit
hoc, quod vos nunc videtis et auditis. Non
enim Dauid afcendit in ccclos. Dixit au-
tem ipfe : Dixit Dominus Domino meo :
Sede a dextris meis, donecponaminimicoS
| mos fcabellutn pedum tuorum. Certiflime
fciat ergo tota domus Ifrael , quod Domi-
num et Chriftnm fecit Deus hunc Ihefum,
quem vos erucifixiftis. m
His autem auditis, compun£ti funt cor-
de, et dixerunt adPetrum, et ad reliquo9
apoftolos: Quid faciemus, viri fratres? Pe-
trus autem ait ad illos: Pccnitentiam agite,
et baptixetur vnusquisque veftrum in no-
mine ihefu Chriftiin remiffionem peccato-
rum , et accipietis donum Spiritus fan&L
Zix 3 Yo-
io83
ACTA APOSTOLOR VM. CAP. IL III.
IO84
Vobis enim eft promiflio,et filiis veftris, et
Omnibus, qui longe funt, quoscunque accer-
fiucrit Dominus, Deus vefter. Abis etiam
yerbis plurimis teftificabatur, et exhortaba-
tureos, dicens : Saluamini a generatione
ifta praua. Qui ergo libenter receperunr
fermonemeius, baptixati funt, etaccefle-
runt in die illa anim;e circiter ter mille.
Erant autem perfeuerantes in doftrina
apoftolorum, et communicatione, et fra£Uo-
ne panis,et orationibus. Erat autem omni
animae timor. Multa quoqae prodigia et
figna per apoftolos flebant. Omnes autem,
qui crcdebant, erant vna,et habebant omnia
communia. Poffemonesetfubftantiasven-
debant , et diuidebant illa omnibus , prout
cuique opus erat. Qiiotidie perfeuerantes
vnanimiter in templo , et frangentes panem
circa domos a fumebant cibum cum exuita-
tione , et firoplicitate cordis, collaudantes
Deum, et habentes gratiam apud vniuerfum
populum. Dominus autem addebat eccle-
fiae, qui falui flerent, quotidie.
GAPITVLVM III.
Petrus autem et loannes afcendebant in
templum ad horam orationis nonam.
Et quidam vir,quieratclaudasex vtero ma-
tris fuse, baiulabatur, quem ponebant quo-
tidie ad portam templi, qua? dicitur Speciö-
fa,vt peteret eleemofynamabintroeuncibus
in templum. Is cum vidiflet Petrum et Ioan-
nem introire in templum, rogabat, vt elee-
mofvnam acciperet, Intuens autem eum
Petrus cum Ioanne, dixit : Refpice in nos,
At ille intendebat in eos", fperans, fe aliquid
accepturum ab eis. Petrus autem dixit:
Argentum et aurum non eft mihi, quod au-
tem habeo , hoc tibi do ; in nomine Ihefu
Chrifti Naxareni furge et ambula ! Et ap-
prehenfa manu eius dextera alleuauit eum,
etprotines corroboratae funt plant« eius et
tali, etexfiliens, ftetit etambnlabat, et in-
trauitcum illis in templum, ambulans, etex-
filiens , et laudans Deüm»
Et vidit omnis populus eum ambulan-
tem^* laudantem Deum. Agnofcentibus au-
tem illum,quod ipfeerat, qui ad eleemofy-
nam fedebat ad Speciofam portam templi. Et
impletifunt ftmpore ex extafi in eo,quod con-
tigerat illi. Cum teneret autem Petrum et
Ioannem claudus, quifanatus £uerat,cucur-
rit omnis populus ad eos ad porticum, quae
appellatur Salomonis , ftupentes.
Videns autem Petrus, refpondit adpopu-
lum : Viri Ifraelitae, quid miramini in hoc,
quan* noftra virtute aut poteftate fecerimus
hunc ambulare ? Deus Abraham , et Deus
Ifaac, et Deus Iacob , Deus patrum noftro-
rum glorificauit ftlium fuum Ihefum, quem
vos quidem tradidiftis, et negaftis coram Pi-
lato, cum iudicaret, eum dimittendum effe.
Vos autem fan£lum et iuftum negaftis, et pc-
iiftis virum homicidam donari vobis, auto-
rem vero vitae interfeeiftis. Quem Deus
fufcirauit a mortuis, cuius nos tefres fumus,
et per ridem nominis eius, hunc, quem vos
videtis et noftis,confirmauit nomen eius, et
üdes, qus per eum eft, dedit integram fani-
tatem lftam in confpe£tu omnium veftrum.
Et nunc, fratres fcio, quod per ignoran-
tiam feciftis, ficut et principes veftri. Deus
autem praenunciauit per os omnium fuo-
rum prophetarum, paffurum effe Chriflum ♦
lic impleuit. Pccniteat vos igitur, et con-
uertimini, vt deleantur peccata veftra, vt,
eum venerint tempora refrigerii a confpe-
tluDomini,etmiferiteum, quipraedicatuseft
vobis, Ihefum Chriftm, quem oportebat co-
lo fufcipij donec reftituantur omnia, quaelo-
cutus eft Deus per os fan&orum fuorum a
feculo prophetarum.
Mofes ad patres dixit : * Quod prophe-
tam fufcitabit vobis Dominus, Deus vefter,
de
io8?
ACTA APOSTOLORVM. CAP. III. IV.
10*6
de fratribus veftris , hunc tanquam me au-
dite, iuxta omnia, quaecunquelocutus fuerit
vobis : Erit autem omnis anima , qax non
audierit prophetam illum , exterminabitur
de populo. Et omnes prophetae, a Samuel
et deinceps, qui locuti funt, annunciauerunt
dies if tos. "* Deut, z#, ij.
Vos eftis filii prophetarum et teftamenti,
<juod difpofuit Deus ad patres veftros, dicens
ad Abraham : * Et in femine tuCbenedi-
centur omnes familise terra?. Vobis pri-
mum Deus fufcitans filium funm Ihefum,
mißt eum, dicentem vobis, vt conuertat fe
vnusquisque a nequitia fua. * Gen.12,3.
CAPITVLVM IV.
oquentibus autem illis ad populum, iu-
•"-^ peruenerunt facerdotes et magiftratus
templi et Saducaei , molefte ferentes , quod
docebant populum, et annunciabant Ihefu
refurrectionem ex mortuis ♦ etiniecerunt in
eos manus , et pofuerunt in euftodiam in
craftinum: erat autem iamvefpera. Multi
autem eorum , qui audierant verbum , cre-
diderunt,et fa£tus eft numerus virorum cir-
citer quinque millia.
Fa8um eft autem poftndie,vt congrega-
rentur principes eorum, etSeniores,etScri-
ba? in Ierufalem, et Annas, princeps facer-
dotum, et Caiphas, et Ioannes , et Alexan-
der , et quotquot erant de genere facerdo
tali. Et ftatuentes eos in medio , interro-
gabant : In qua virtute aut quo nomine fe-
ciftis hoc vos ? Tunc Petrus, repletus Spi-
ritu fan£fco , dixit ad eos : Principes populi
et feniores Jfrael ! Siquidem nobiscum ho-
die expoftulatur de beneficio in hominem
infirmum collato , quo is curatus eft ♦ no-
tum fit omnibus vobis et vniuerfo populo
Ifrael, qnod in nomine Ihefu Chrifti Naxa-
reni, quem vos crucifixiftis, quem Deus fu-
fcitauit a morsuis, per quem ifte adffot co-
ram vobis fanus. Hie * eft lapis , qui re-
probatus eft a vobis sdificantibus, qui fa£tus
eft in caput anguli* et non eft per aliquem
alium falus * nee enim aliud nomen eft fub
ccclo, datum hominibus, per quod oporteat
nos faluos fleri. * Pf.wj. [11& 22."]
Videntes autem Petri confidentiam etlo-
annis, comperto , quod homines effent fine
literis et idiotae, admirabantur : et agnofee-
bant eos, quod cum Ihefu fuerant, hominem
autem videntes, ftantem cum eis, qui cura-
tus fuerat, nihil poterant contradicere. Iuf-
ferunt autem eos foras extra concilium fece-
dere, et conferebant inter fe, dicentes ; Quid
faciemus hominibus iftis? quoniam quidem
confpieuum fignum faftum eft per eog
omnibus habitantibus Ierufalem '• Manife-
ft:um eft, et non poffumus negare ; fed ne
amplius diuulgetur in populum , commi-
nemureis, ne vltra loquantur in nomine
hoc vlli hominum.
Et vocantes illos praeeeperunt, ne omni-
no loquerentur neque docerent in nomine
Ihefu. Petrus vero et Ioannes refponden-
tes, dixerunt ad eos: Si iuftum eft coram
Deo , Vos potius audire quam Deum , iudi-
cate. Non enim poflumus, quae vidimus
et audiuimus, non loqui. At illi commi-
nantes dimiferunt eos, non inuenientes, quo-
modo punirenteos,propter populum, quia
omnes glorificabant Deum in eo,quod acci*
derat. Annorum enim erat amplius qua-
draginta homo, in quo faöum fuerat fignum
iftud fanitatis.
Dimiffi autem venerunt ad fuos , et an-
nunciauerunt eis, quae ad eos principes fa-
cerdotum etfenioresdixiflent; illi vero vna-
nimiterleuauerunt vocem ad Deum, et dixe-
runt : Domine tu, qui feeifti ecelum etter-
ram, et mare,et omnia, quae in eis funt, qui
per os Dauid , pueri tui , dixifti : * Quare
fremuerunt gentes, et populi meditati funt
ina-
1087
ACTA APaSTOLORVM, CAP. IV. V.
io8§
iaania? Adftiterunt reges terrs, et princi-
pes-concenernnt jn vnum aduerfus Domi- .
mim, et aduerfus Chriftum eius.
Conuenerunt enim veie in ciuitate4fta
aduerfus fan£tum puerum tuum Ihefum,
quem vnxifti,Herodes etPentiusPHatus,cum
gentibus et populis ifrael, facere, quse manus
tua et confilium tuum decreuerunt fieri. Et
nunc , Domine , refpice in minas eorum,
et daferuis tuis cum omni fiducia loqui ver-
bum tuum, manum tuam extendens , vt fa-
nltates et figna, et prodigia fiant per nomen
fan£U filii tui Ihefu, Et cum oraflent, mo-
tus eft locus, in quo erant congregati, etre-
pleti funt omnes Spiritu fanfto , et loque-
|>antur vexbum Dei cum fiducia>
Multitudinis autem credentium erat eor
vnum et anima vna , nee quisquam eorum,
quae poffidebat , aliquid fuum effe dicebat,
fed erant iilis omnia communia : et virtute
magna reddebant apoftoli teftimonium de
refurre&ione Domini Ihefu , et gratia ma-
gna erat in eis omnibus. Neque enim quis-
quam egens erat interillos^. quotquot enim
poflidebant agros aut domos, vendentes af-
ferebant pretia eorum, quae vendebant , et
ponebant ante pedes apoflolorum ; diuide-
batur aufem iinguüs , prout euique opus
erat. Iofes autem , qui cognominatus eft
Barnabas ab apoftolis, quod eft interpreta-
tum5 Älius eonfolationis, Leuites , Cyprius
genere,eum haberet agrum, vendidit eurn,
et attulk pretium,et pofuitante pedes apof
ßolorum,
CAPITVLVM V,
Vif autem quidam, nomine Ananias, cum
Saphira, vxore fua, vendidit agrum, et
fraudauk de pretio agri, confeia vxore fua,
et afterens partem quandam, ad pedes apo-
flolorum pofuit. Dixit autem Petrus :
Anania, cur tentauit fathanas cor tuum, men-
tiri te Spirkui fan&o, et fraudare de pretio
agri? Nonne manens tibi manebat, et ve-
nundatum in tua erat poteftare? Quarepo«:
fuifti in corde tuo hanc rem? Non esmen-
titus hominibuSjfed Deo» Audiens autem.
Ananias haec verba-, cecidit et exfpirauitf
Et fa£lus eft timor magnus fuper omnes,
qui audierunt. Surgentes autem iuuenes
amouerimteum.et efiFerentes fepelierunt.
Factum eft autem, quafi horarum trium
fpatium, et vxor ipfius, nefeiens quod ra&um
fuerat, introiuk. Dixit autem ei Petrus :
Die mihi, mulier, tantine agrum vendidiftis ?
At illa dixit : Etiam , tanti. Petrus autem
ait ad eam ; Cur confpiraftis inter vos, ten-
tare Spiritum Domini? Ecce, pedes eorum,
qui fepelierunt virum tuum ad oftium , ei
efferrent te. Confeftim cecidit ante pedes
eius, et exfpirauit. Intrantes autem iuue-
nes, inuenerunt illam mortuam. Et fuit ti-
mor magnus in vniuerfa ecclefia, et in Omni-
bus, qui audierunt heee.
Per manus autem apoflolorum flebant
figna et prodigia multa in plebe. Et erant
vnanimiter omnes in porticu Salomonis.
Ceterorum autem nemo audebat fe coniun-
gere illis, fed magnificabat eospopulus. Ma-
gis autem augebasur credentium in Domi-
no multitudo virorum ac mulierum , ita vt
in plaieas efferrent infirmos, et ponerent in
le£tuiis ae grabbatis, vt veniente Petro, fal*
tem vmbra illius obumbraret aliquein illo-
rura. Conueniebat autem et multitudo vi-
cinarum ciukatum in Ierufalem, afferentes
segros,et vexatos a fpiritibus immundis, qui
curabantur omnes.
Exfurgens autem prineeps facerdotum,
et omnes, qui cum eo erant,(quae eft haere^
ßs Saducöeorum) repleti funt zelo , et inie"
[ cerunt manus in apöftolos, et pofuerunteoa
| in cuftodiam publicam. Angelus autem
| Domini per noHem aperiens ianuas carce-
ris,
*o89
ACTA AP.ßSTOLQUVM. CAP. V. 'VI.
109®
ris, et educens eos, dixit : Ite , et ftantes lo-
quimini populo in templo amnia verba vi-
tse huius. Qui cum audüFent, intrauerunt
diluculo in templum , et docebant.
Adueniens autem princeps facerdotum,
et qui cum eo eranr, conuocauerunt conci- j
lium, et omnes feniores filiorum Ifrael, et
miferunt ad carcercm , vt adducerentur«
Cum autem veniflent miniftri, et aperto car-
cere non inueniftent illos, reuerfi nunciaue-
tunt, dicentes : Carcerem quidem inueni-
mus claufum cum omni diligentia, et cufto-
des extra ftantes ante fores. Aperientes au-
tem, neminem intus inuenimus. Vt autem
audierunt hos fermones magiftratus templi
et principes facerdotum, ambigebant de il-
lis, quidnam fieret.
Adueniens autem quidam, nunciauit eis,
quod, ecce, viri, quos pofuiftis in carcerem,
funt in templo, ftantes et docentes populum.
Tunc abiit magiftratus cum miniftris, et edu-
xit illos finevi. Timebantenim populum,
ne lapidarentur. Et cum eduxiftent illos,
ftatuerunt in cöncilio. Et interrogauit eos
princeps facerdotum, dicens ; Nonne etiam
atque etiam praecepimus vobis,ne doceretis
in nomine ifto ? Et repleftis Ieruialem do-
ftrina veftra,et vultis introducere fupernos
fanguinem hominis iftius,
Refpondens autem Petru» et apoftoli, di-
xerunt : Obedire oportet Deo magis, quam
hominibus. Deus patrum noftrorum fu-
fcitauit Ihefum, quem vos interemiftis, fu-
fpendentes in ligno : hunc principem et fai-
uatorem Deus exaltauit dextera fua, ad dan-
dam pccnitemiam Ifrael inremiflionempec-
catorum : Et nos fumus teftes horum ver-
borum,et Spiritus fan&üs, quem deditDeus
omnibus obedientibus fili. Haec autem
cum audifient, diffecabantur, et cogitabant
illos interficere.
Surgens autem quidam in cöncilio Pha-
ß.L.ParsXIF.
rifeus, nomine Gamaliel, legis doclor Tio-
norabilis vniuerfo populo, iuflit, vt apoftoli
pauMfper fecederent,dixitque ad illos: Viri
Ifraeiitae,« attendite vobis fuper hominibus
iftis, quid a£fcuri frtis. Ante hos enim dies
exftüit Tfieudas, dicens, fe efle aliquern,cui
adharfit numerus vkorum circiter quadrin-
gentorum* qui occifus eft, et omne^, quieun-
que credebant ei , diftipat i funt , et rtdacli
ad nihilum* Poit hunc erftkit Iudas Ga-
lilaeus, eo tempore, cum Cenfus ageretur, et
auertit populum po'ft fe, et ipfe periit, et
omnes, quotquot o'bfecutifucrant ei, diiperfi
funt.
Nunc itaque dico votus : Difcedite ao ho-
minibus iftis, et finite illos : quoniam fi
eft ex hominibus confilium aut opus hoc,
diflbluetur; fi vero ex Deo eft, non pote-
ritis difioluere iliud ; ne forte et Deo repu-
gnare videamini. Adfenfi funt autem illi,
et conuocantes aportolos,csefis praeceperunts
ne loquerentur in nomine Ihefu* et dimi-
ferunt eos.
Et illi quidem ibmt gaudsntes a coripe£tu
concilii, quod digni habitijeflent, pro, nomi-
ne Ihefu contumeli am pati. Quotidie au«
cem non ceflabant in templo et circa domo«
do^ere, et euangelkare Ihefum Chriftum.
CAPITVLVM VI.
n diebus autem illis,crefcente rumero di-
fcipulorum, factum, «ft raurmur Gr^co-
rum aduerfus Hebraros, Co, quod defp<ceren-
tur in minifterio quotidiano viduaE eorum.
Conuocantes autem duodecim multitudi-
nem difcipulorum , dixerunt ; Non eft
aequum,nos relinquere verbum Dei, et mi-
niftrare menfis. Curate ergo £ arres, viros
ex vobis boni teftimonii feprem, plenosSpi-
ritu fan£lo et fapientia, quos conftituamus
fuper hanc neceffitatem. Nos vero oratio-
ni et minifterio verbi inftantes erimus. Et
Aaa a :.'....'/- ele-
1091
ACTA AP0ST0L0RVM. CAP. VI. VII.
1092
elegerunt Stephanum, virum, plenum fide I poftquam pater eius mortuus eft, tranftuiit
et Spiritu fan£to , etPhilippum,etProcho- 1 illum in terram iftam, in qua nunc habita-
rum, et Nicanorem, et Tirnonem, et Parme- tis. Et non dedk illi haereditatem in ea, nee
nam, et Nicolaum, profelytum Antioche
num. Hos ftatuerunt ante confpe&um
apoftolorum, et orantes, impofuerunt eis
manus. Et verbum Domini crefeebat , et
multiplicabatur numerus difeipulorum in
Ierufalem valde, multa etiam turba facerdo-
tum obediebant fidei» Stephanus autem,
plenus fide et potentia , faciebat prodigia et
figna magna in populo. Surrexerunt au-
tem quidam de Synagoga, quae appellaba-
tur Libertinorum, et Cyrenenfium, et Ale-
xandrinorum, et eorum, qui erant a Cilicia
et Afia, difputantes cum Stephano ♦ et non
poterant refiftere fapientiae et fpiritui, qui
loquebatur. Tunc fubmiferunt viros, qui
dicerent , fe audiuHFe eum dicentem verba
blasphemiae in Mofen et Deum.
Commouerunt itaque populum,et ferne-
res, et feribas et inuadentes rapuerunteum,
et adduxerunt in concilium, et produxerunt
falfos teftes, qui dicerent. Homo ifte non
ceflät loqui verba blasphema aduerfus lo-
cum fan£tum et legem. Audiuimus enim
eum dicentem, quod Ihefus Na^arenushic
deftruet locum iftum , et mutabit traditio-
nes, quas tradidit nobisMofes. At intuen-
tes eum omnes, qui fedebant in concilio, vi-
derunt faciem eius tanquam faciem angeli,
CAPITVLVM VII.
Dixit autem prineeps facerdotum : An
haec ita fe haberent ? Qui ait : Viri,
fratres et patres, audite ! Deusglorise appa-
ruit patri noftro Abraham , cum eflet in Me-
fopotamia, prius quam moraretur in Char-
ran, et dixit ad illum : Exi de terra tua, et
de cognatione,etveni in terram, quammon-
ftrauero tibi. Tunc exiit de terra Chal-
daeorum, et habitauit in Charran. Et inde,
paffum pedis, fed promifit fe daturum eam
poffidendam ipfi, et femini eius poft ipfum,
cum nondum haberet filium,
Locutus eft autem ei Deus : Quod erit
fernen tuum inquilinum in terra aliena , et
feruitute eos fubiieient, et male traftabum
eos annis quadringentis, et gentem, cui fer-
uiuerint, iudieabo ego, dick Deus. Et poft
haec exibunt, et feruient mihi in loco ifto,
et dedit illi teftamentum circumeifionis ; et
hie genuitlfaac,et circumeidit eum die ofta-
ua ; dein de Ifaac Iacob, et Iacob duodeeim
patriarchas.
Et patriarchae «mutantes , Iofeph vendi«
derunt in Aegyptum,et erat Deus cum eo*
Et eripuit eum ex omnibus tribulationibus
eius , et dedit ei gratiam et fapientiam in
confpe&u Pharaonis, regis Aegypti ; et con-
ftituit eum prajpofitum fuper Aegyptum,
et fuper omnem domum fuam.
Venit autem fames in vniuerfum Aegy-
ptum et Chanaan , et tribuktio magna, et
non inueniebant eibos patres noftri. Cum
audifiet autem Iacob , effe frumentum in
Aegypto , mißt patres nöftros primum ; et
cum iterum mififtet eos, agnitus eft Iofeph
a fratribus fuis, et manifeftatum dtPharao-
ni genus Iofeph. Mittens autem Iofeph,
accerfiuit Iacob , patremfuum, et omnem
cognationem fuam, animas feptuaginta quin-
que. Et defeendit Iacob in Aegyptum, et
defun£tus eft ipfe, et patres noftri.! Et trans-
lati funt in Sy ehern, et pofitifunt in fepul-
chro , quod emit Abraham pretio argenti a
filiis Emor , filii Sichern.
Cum autem appropinquaret tempus pro-
miflionis , de qua iurauerat Deus Abrah«,
creuit populus, et multiplicatus eft in Aegy-
pto, donec furrexit alius rex, qui non norat
Iofeph,
1093
ACTA AP0ST0L0RVM. CAP. VII.
10^4
Iofeph. Hie varias fraudes machinatus
contra genusnoftrum, afflixit patres noftros,
Vt exponerent infames fuos, ne viuificaren-
rur. Eodem tempore natus eft Moyfes, et
plaeebat Deo ♦ qui nutritus eft tribus men-
fibus in domo patris fui» Expofito autem
illo,fuftulit eum filia Pharaonis, et nutriuit
eum vicefilii : Et eruditus eft Moyfes omni
fapientia Aegyptiorum , et erat potens in
operibus et in verbis.
Cum autem completum effet quadragin-
ta annorum tempus,afcendit in cor eius, vt
vifitaret fratres fuos, filios Ifrael. Et cum
vidiflet quendam iniuriam patjentem, vin-
dicauit illum, et fecit vlrionem ei, qui iniu-
riam fuftinebat, pereuffo Aegyptio. Exifti-
mabat autem, intelbgere fratres fuos, quod
Deus per manum ipfius daret faiutem Ulis;
at illi non intellexerunt,
Sequenti vero die apparuit, illis litiganti-
bus,et reconciliabat eos inpace, dicens! Vi-
ri,vos fratres eftis,curlaeditisinuicem? Qui
autem iniuriam faciebat proximo, repulit
eum, dicens; Quis te conftituit prineipem
et iudicem fuper nos ? Nunquid interfice-
re me tu vis, quemadmodum interfeeiftihe-
ri Aegyptium ? Fugit autem Moyfes pro-
pter verbum iftud , et fa&us eft aduena in
terra Madian, vbi genuit filios duos.
Et compleris annis quadraginta, apparuit
illi in deferto montis Syna angelus Domini
in igne flammae rubi; Moyfes autem videns,
admiratus eft vifionem : et accedente eo, vt
confideraret , fa£ta eft ad eum vox Domini,
dicens : Ego fum Deus patrum tuorum,
Deus Abraham, Deus ifaac, et Deus lacob.
Tremefaftus autem Moyfes , non audebat
confiderare. Dixit autem illi Dominus :
Solue calceamentum pedum tuorum, locus
enim, in quo ftas, terra fanfta eft : Videns,
vidi affli&ionem populi mei , qui eft in Ae-
gypto, et gemitumeorum audiui, et defeen-
di, liberare eos : et nunc veni, et mittam te
in Aegyptum. 1
Hunc Moyfen, quem negauerunt, dicen-
tes: Quis te conftituit prineipem et iudi-
cem ? Hunc prineipem et redemptorem mi-
fit Deu? cum manu angeli, qui apparuit illi
in rubo. Hie eduxit illos, faciens prodigia
et figna in Aegypto, et in rubro mari, et in
deferto annis quadraginta. Hie eft Moy-
fes, qui dixit filiis Ifrael : * Prophetam fu-
feitabit vobis Dominus Deus de fratribus
veftris, tanquam meipfum audietis.
Hie eft , qui fuit in eeclefia in deferto
cum angelo, qui loquebatur ei in monte Sy-
na, et cum patribus noftris; qui aeeepit ver-
bum viuum , vt daret nobis. Cui nolue-
runt obedire patres noftri, fed repulerunt, et
auerfi funt cordibus fuis in Aegyptum , di-
centes ad Aaron : Fac nobis deos,qui prae-
cedans nos ♦ nefeimus enim, quid aeeiderit
Moyfi illi, qui nos eduxit de terra Aegypti,
Et vitulum fecerunt in diebus illis, et ob-
tulerunt hoftiam fimulacro, et laetabantur in
operibus manuum fuarum.
Auerfus eft autem Deus, et tradidit eos
feruire militiae cocli, ficut feriptum eft in li-
bro prophetarum: * Nunquid vi&imas aut
hoftias obtuliftis mihi annis quadraginta in
deferto, domus Ifrael ? Sufcepiftis taberna-
culumMoioch, et fydus Dei veftri Remphan,
figuras, quas feeiftis, vt adoretis eas ; et trans-
feram vos trans Babylonem.
* Arnos jfy */•
Tabernaculum teftimonii fuit cum pa-
tribus noftris in deferto, ficut difpofuit Ulis
Deus, loquens ad Moyfen , vt faceret illud
feeundum formam, quam viderat. Quod et
fufeipientes patres noftri, vexerunt cumlofue
in pofleflionem gentium, quas expulit Deus a
facie patrum noftrorum , vsque ad dies Da«
uid. Qui inuenit gratiam coram Deo, et
Aaaa 2 pe-
30£f_
ACTA APOSTOLORVM, C A V* VII. VIII.
I09Ö
petrir, vf inueniret tabernaeulum Deo Iaeob :
Salomon autem aedificauit illi domum»
Sed fummus ille non habitat in manufa-
Sis templis,ßcut propheta dicit : * Ccclum
mihi fedes eft ,; terra autem fcabel-
lum pedum nieorum. Quälern domum
aedificabhis mihi ? dicit Dominus ; aut quis
locus habitationis meae eft ? Nonne manus
mea feeit hasc omnia ?' *Efaia 66, 1.
Duri ceruice,et incircumcifi corde etau-
ribus^vos femper Spiritui fan£to reiiftitis, fi-
eut patres veftri, ita et vos. Quem propheta-
rum non fu nt per fecuti patres veftri ? Et occi-
derunt eos/mi pmaenunciabant de aduentu iu-
iti,cuius vos nunc proditores et homkida? fut-
ftis * quiaccepiftis legem per difpofitionem
angelorum , et non cuftodiftis,
Audientcs autem: hasc, diflecabantur cor-
dibus fuis ,, et ftridebant dentibus in eum.
Cum autem effet plenus Spiritu fanöo, in-
tentis oculis in ccclum vidit gloriam Dei,et
Ihefum ftantem ad dexteram Dei * et ait :
Ecce, video ccclos apertos , et filium [homi-
nis] ftantem ad dexteram Dei. Ex-
clamantes autem voce magna , obturarunt
auresfuas,et impetum fecerunr vnanimiter
in eum, et eiicientes eum extra ciuitatem la-
pidabant. Etvteftes depofuerunt veftimen-
ta fua ad pedes adoJefcentis, qui vocabatur
Säulus^ et kpidabant$tephanum,inuocan-
tem et dicentenr: Domine Ihefu , fufcipe
fpiritum meum l Pofitis aurem genibus,
clamauit voce magna, dicens : Domine, ne
ftatuas iliis hocpecCatum,quianefciuntquid
factum! Et cum hoc dixiffet, obdormiuk.
CAPITVLVM VIIL
Caulus autem erat confemiens neci eius.
^ Fa£h eft autem in illo tempore perfe-
cutio magna aduerfus ecclenam Ierofoly-
mis,et omnesdifperfi funt per regioneslu-
daeae et Samariae , praeter apoftolos* Cura-
uerunt autem Stephaaum viri religiofi t et
fecerunt plan£him magnum fuper eum. Sau-
lus autem deuaftabat eccleftam per fingulas
ctomos, intrans et trahens virosac mulieres,
tradebat in cuftodiam.
Igitur, qui difperfi erant , peragrabant
euangeliiantes verbum Dei. Philippus au-
tem defcendens in ciuitatem Samariae , prae-
dieabat illis Chriftum. Animaduertebant
autem turbae harc , qua? a Philippo diceban-
tur, vnanimiter audientes, et videntes figna,
quae faciebat. Nam immundi fpiritus a
multis, qui habuerant, exibant, cJamantes
magna voce; multi autem paralytici etclau-
di curati funt. Fa&um eft ergo gaudium
magnum in ilia ciuitate.
Vir autem quidam, nomine Simon, qui
«ifnte in ciuitate magicam exercuerat, et de-
mentans gentem Samariae, d ix erat, fe efieali-
quem magnum , cui aufcultabant omnes , a
minimo vsque ad maximum, dicentes;,Hic
eft virtus Dei magna. Aufcultabant autem
ei, eo,quod multo tempore magicis artibus
dementafiet eos. Cum vero credidilTent
Philippo, euangelixanti de regno Dei, in no-
mine Iriefu Chrifti, baptizabantur viri ac mu-
lieres. Tunc Simon et ipfe credidit. Et
cum baptiiatus effet , adhaerebat Philippo ;
videns autem figna et virtutes maximas fie-
ri,ftnpefa£luseft.
Cum autem audifTent apoftoli, qui erant
Ierofoly mis, quod recepifietSamaria verbum
Dei , miferunt ad eos Petrum et Ioannem.
Qui cum defcendiffent, orauerunt pro ipfis,
vt acciperent Spiritum fan£fcum. Nondum
enim in quenquam illorum venerat, fed ba-
ptizati tantum erant in nomine Domini
Chrifti Ihefu. Tunc imponebant manus
fuper illos,et accipiebant Spiritum fanöum.
Cum vidiffet autem Simon, quod perim-
poflnonem manuum apoftolorum daretur
Spiritus fan&us, obtulit eis pecuniam , \ di-
cens : Date et mihi hanc poteftatem, vt cui-
v . cun.
1097
ACTA APOSTOLORVM, CA F. VIII. IX.
cunque impofuero manus, accipiat Spiri-
tum fan£tum„ Petrus autem dixit ad eum :
Pecuniatua tecura fit ad perditionem, quo-
niam donum Dei exiftimaftipecuniaparäri:
Non eft enim tibi pars nequeforsinhacre.
Cor enim tuum non eft re£him coram Deo :
Pcenitentiam itaque age ab hacnequitiatua,
ctrogaDeum, fi forte remittatur tibi ha?c
cogitatio cordistui; feile enim amaro video
te effe, et ligatum iniquitate.
Refpondens autem Simon dixit ; Preca-
mini vos pro me Dominum, vt nihil venia*
fuper me horum , quse dixiftis. Et illi qui
dem-teftificati et locuti verbum Domini, re-
dibantlerofoiymam, et multis regionibus
Samaritanorum euangelixabant.
Angelus autem Domini locutus eft ad
Philippum, dicens : Surge, et vade verfus
meridiem ad viam, quae defcendit ab leru-
falem in Gaxam , vbi eil defertum. Et fur-
gensabiit: Et ecce, vir Aethiops, eunuchus,
pra?fe&us Candaces, reginae Aethiopum, qui
erat fuper omnes gaxas eius, venerat ado-
rare in Ierufalem, et reuertebatur, fedens
fupra currum fuum, legensqueEfaiampro-
phetam.
Dixit autem Spiritus Philippo : Accede
et adiunge te ad currum iftum. Accurrens
autem Philippus, audiuit eum legemem
Efaiam prophetam; et dixit: Intelligisne,
quae legis? Qui ait: Quomodo poflum, fi
non aliquis oftenderit mihi ? Rogauitque
Philippum, vt afcenderet fecum. Locus
autem fcriptura?, quam legebat, erat hie:
Tanquam ouis ad oeeifionem du£tus eft , et
ficut agnus coram tondente fe mutus , non
aperuit os fuum : Per huraiiitatem eius iu~
diciurn eius exaltatum eft : Generationen!
eius quis enarrabit ? Quoniam aufertur de i
terra vita eius. Refpondens autem eunu- autem Saulus de terra, apertisqueoculisni-
chus, dixit Philippo : Obfecro te, de quo hil videbat. Ducentes autem eum manu,
propheta dicit hoc l de fe, an de alio aliquo ? j introduxerunt Damafcum. Et erat ibi tri-
Aaa a 3 bus
Aperiens autem Philippus os fuum , er
ineipiens a feriptura ifta, euangelixauit illi
Ihefum. Et dum irentper viam , vener unt
ad quandam aquam, Et ait eunuchus : Ec-
ce, aqua 5 quis prohibet me baptixari ?
Dixit autem Philippus •. Si Gredis ex tot»
corde , licet. Et refpondens ait r Credo, fr-
lium Dei effe Ihefum Chriftum ; et iuffit fifti
currum. Et<üefcenderuntvterqueinaquams,
Philippus et eunuchus, et baptixauit eum.
Cum autem afeendiflet de aqua ,. Spiritusn
DominS rapuit Philippum , et amplius non
vidit eum eunuchus. Ibat enim per viam
fuam gaudens. Philippus autem inuentus
eft AxotL Et peragrans, euangelizabat
ciuitatibus omnibus, donec veniret Csefa»
ream„
CAPITVLVM IX..
Oaulus autem adhuc fpirans minas et dae»
^ dem in difeipulos Domini, acceflit ad
prineipemfacerdotum, et petiit abeo epifto-
las Damafcum verfus ad fynagogas , vt ü
quos inueniffet huius vias viros ac mulie-
res, vinftos perduceret in Ierufalem* Et
cum iter faceret, contigit, vtappropinqua-
ret Damafco. Et fubito cireumfulfit eum
lux de ccclo, et cadens in terrarn, audiuit
voeem, dicentem fibi : Säule, Säule, quid
me perfequei is ? Qui dixit : Quis es,. Domi-
ne? Etille: Egofumlhefus, cjuemtuper-
fequeris: Durum eft tibi, contra ftimulos
calcitrare. Et tremens ac ftupens dixit :
Domine, quid me vis facere? Et Dominus
ad eum : Surge , ingredere ciuitatem , et
ibi dicetur tibi, quid te oporteat facere.
Viri autem illi, qui comitabantur eum*
ftabant ftupefa&i , audientes quidem vo-
eem, neminem autem videntes. Surrexit
1099
ACTA AP0ST0L0RVM. CA P. IX.
noo
bus diebusnonvidens, etnonmanducauit3?
neque bibie.
Erat autem quidam difcipulus Damafci,
nomine Ananias: Et dixit ad iilum in vifio-
ne Dominus : Anania. Et ille ait : Eece
ego , Domins. Et Dominus ad eum : Sur-
ge , et vade in vicum , qui vocatur re&us,
et quaere in domo Inda Saultfm , nomine
Tarfenfem , ecce enim orat. Et yidit in
vifione Ananiam nomine introire, etimpo*
nere fibi manus , vt vifum recipiat.
Refpondit autem Ananias: Domine, au-
diui a multis de viro hoc, quanta mala fece-
rit fan£lis tuis in Ierufalem : Et hie habet
poteftatem a prineipibus facerdotum,, vin-
ciendi omnes, qui inuocant nomen tuum.
Dixit autem ad eum Dominus : Vade, quo-
niam ele&um inftrumenturn eft mihi ifte, vt
portet nomen meum coram gentibus,et regi-
bus, et filiis Ifrael : Ego enim oftendam Uli,
quanta oporteat eum pro nomine meo pati,
Abiit autem Ananias, et introiuit in do-
mum, imponens ei manus, dixit: Salue,
frater, Dominus mißt me, qui apparuit tibi
in via , qua veniebas , vt videas , et implearis
Spiritu fan&o. Et confeftimeeeideruntab
©culis eius, tanquam fquamae^ et vifum re-
cepit. Et furgens, baptizatus eft. Et cum
aeeepiffet eibum, confortatus eft.
. Fuit autem cum difeipulis , qui erant Da-
mafci, per dies aliquot. Et continuo ingres-
fus in fynagogas , praedicabat Chriftum,
quod is eft Filius Dei. Stupebant autem
omnes , qui eum audiebant? et dicebant:
Nonne hie eft , qui expugnabat in Ierufalem
eos , qui nomen inuocant illud ? ef hucad
hoc venit , vt vin£k>s illos duceret ad princi-
pes facerdotum. Saulus autem multo ma-
gis conualefcebat, et eonfundebat Iudseos,
qui habitant Damafci, affirmans, quod ille eft
ChriftuSp
Cum autem completi effent dies muki,
inierunt inter fe confilium ludaei, vt eum
interficerent. Notae autem fa£tse funrSau-
lo infidise eorum. Cuftodiebant autem et
portas die ac no£le, vt eum interficerent.
Accipientes autem eum difeipuli , nofte
per murum dimiferunt eum , fubmittentes
in fporta.
Cum autem veniflet in Ierufalem Saulus,
tentabat fe iungere difeipulis , et omnes ti-
mebant eum, non credentes, quod eflet
difcipulus. Barnabas autem apprehenfum
illum, duxit ad apoftolos, etnarrauit illis,
quomodo in via viäiffet Dominum, et quod
iocutus eflet cum eo , et quomodo in Dama-
fco libere egerit in nomine Ihefu. Et erat
cum illis intrans et exiens in Ierufalem, li*
bere agens in nomine Domini Ihefu. Lo-
quebatur quoque et difputabat cum Graecis,
ilii autem quaerebant oeeidere eum. Quod
cum cognouiffent fratres , deduxerunt eum
Cadfaream, et dimiferunt Tarfum. Eccle-
fiae quidem per totam ludaeam et Galilaeam
et Samariam habebant pacem, aedificabantur,
et ambulabant in timore Domini , et confola-
tione fan£ti Spiritus replebantur.
Faftum eft autem , vt Petrus, dum per
omnes peragraret, perueniret et adfan£los,
qui habitant Lyddar. Inuenit autem ibiho-
minem quendam, nomine Aeneam, ab an-
nis o&o iacentem in grabato , qui erat para-
lyticus. Et ait illi Petrus : Aenea, fanette
Ihefus Chriftus ! Surge , et fterne tibi. Et
continuo furrexit. Et viderunt eum omnes,
qui habitant Lyddaj et Alfarone, qui conuerfi
funt ad Dominum.
In Ioppe autem fuit quaedam difcipuia ,
nomine Tabitha , quae per interpretationem
dicitur Dorcas; haec eratplenaoperibusbo-
nis et eleemofynis, quas faciebat. Faftum
eft autem in diebus illis , vt, cum aegrotahet,
moreretur. Quam cum lauiffent , pofue-
runt eam in cccnaculö. Cum autem prope
effet
IIOI
ACTA AP0ST0L0RVM. CAP. IX. X.
II02
effet Lydda ab Ioppe;1, difcipuli audientes,
cuod Petrus effet in ea, miferuntduos viros
ad eum, rogantes: Nepigriteris, venire vs-
quead nos.
Exfurgens autem Petrus, venit cum illis.
Et cum adueniflent, duxerunt illuminccc-
naculum ; et circumfteterunt illum omnes
viduaeflentes ; et oftendentes ei tunicas et ve-
ftes, quas faciebat apud eos Dorcas. Eie£Hs
autem omnibus foras, Petrus ponens ge-
nua, orauit, et conuerfus ad corpus, dixit:
Tabitha , furge. Atillaaperuitoculos , et
vifo Petro, refedit. Porrigens autem illi
manum , erexit eam. Et cum vocaflet Tan-
flos , et viduas , produxit eam viuam. No-
tum autem fa&um eft per vniuerfam Iop-
pen , et crediderunt multi in Dominum.
Faäum eft autem, vt dies mukös möraretur
in Ioppe apud Simonem quendam coria-
rium.
CAPITVLVM X.
Vir autem quidam erat in Caefarea, no-
mine Cornelius, centurio , ex cohorte,
quae dicitur Italica , religiofus et timens
Deum cum omni domo fua, faciens elee-
mofynasmultas populo , et deprecansDeum
femper. Is vidit in viiione manifefte, quafi
hora diei nona, angelum Dei intro'euntem
ad fe, et dicentem fibi : Corneli! At illein-
tuens eum , timore correptus , dixit : Quis
es, Domine? Dixit autem illi: Orationes
tuae, et eleemofynae tua? afcenderuntinme-
moriam irj confpeüu Dei : Et nunc mitte
viros in Ioppen , et accerfe Simonem quen-
dam, qui cognominatur Petrus. Hie ho-
fpitatur apud Simonem quendamcoriarium,
cuius eft domus iuxta mare: Hie dicettibi,
quid te oporteat facere. Et cum difeefliflet
angelus , qui loquebatur Cornelio , vocauit
duos domefticos fuos, etmilitem, metuen
tem Dominum, exhis, qui apud eum aflidui
erant. Quibus cum narraflet omnia , mißt
illos in Ioppen.
Poftero autem die, iter illis facientibus
et appropinquantibus ciuitati , afeendit Pe-
trus in faftigium aedium, vt oraret, circa
horam fextam. Et cum efuriret, voluit
guftare. Parantibus autem illis, ceciditin
eum mentis exceffus. Et vidit ecelum aper-
tum, et defeendens vasquoddam, velutlin-
teum magnum, quatuor initiis fubmitti de
coelo in terram, in quo erant omnia quadru-
pedia et ferpentia terrae etvolatiliacceli. Et
fa£ta eft vox ad eum: Surge, Petre, mafta
et manduca. Ait autem Petrus : Abfit !
Domine, quia nunquam manducaui quic«
quam commune er immundum. Et vox
iterum feeundo ad eum: QuodDeuspurifi-
cauit, tu ne commune dixeris. Hoc autem
fa&um eft tertio. Et ftatim reeeptum eft vas
in ccclum.
Et dum intra fe haefitaret Petrus, quid«
nam effet ]vifio , quam vidiffet, ecce viri,
qui miffi erant a Cornelio , inquirentes do-
mum Simonis, adftiterunt adianuam. Et
cum vocaffent , interrogant , an Simon , qui
cognominatus eft Petrus, illic haberet ho-
fpitium. Petro autem cogitante de vifione,
dixit Spiritus ei : Ecce , viri tres quaerunt te,
furge itaque, et defeende, etvade cum eis,
nihil dubitans : nam ego mifi illos» De-
feendens-autem Petrus ad viros, dixit: Ecce,
ego fum, quem quasritis ; quae caufa eft,
propter quam veniftis ? Qui dixerunt : Cor-
nelius, centurio, viriuftus et timens Deum,
et teftimonium habens ab vniuerfa gente
Iudaeorum, refponfum aeeepit ab angelo
fan&o , vt accerfat te in domum fuam , et
audiat verba abs te. Introducens autem
reeepit hofpitio.
Sequenti autem die furgens, profe&us
eft cum illis, et quidam ex fratribus ab Ioppe
comitati funt eum. Altera autem die per-
uenit
ACTA APOST010RVM. CAP. X. XL
HO?
uenit Csfarcatn. Cornelius vero expeöa*
Ibat illos, conuocatls cognatis fuis, et ne-
*ceflariis amicis. Et faäumeft, cum intro-
iflet Petrus • obuius venk ei Cornelius, et
procidens ad pedes eius, adorauit eum.
Petrus vero fubleuauir eum, dicens: Surge,
et ego homo fum. Et loquens cum illo,
intrauit,etinuenitmultos, quiconuenerant,
dixitque ad illos 1 Vos fcitis,'non efte fas
Viro ludaeo , coniungiaut accedere ad alieni-
genam : fed oftendit mihi Deus, ne quis
homo communis aut immundus dicatur:
Propter quod iine dubitatione veni accerfi-
tus. Interrogo ego, quam ob caufam accer-
fiftis me.
Et Cornelius ait : Die ab hinc tjuarto die
vsque ad hanc horam ieiunans eram , et ho
ra nona in domo mea, et ecce, vir ftetit
ante me in vefte Candida, et ait : Corneli;
exaudita eft oratio tua, et eleemofynae tuse
in memoria habitae funt coram Deo : mitte
ergo in Ioppen, tt accerfe Simonem, qui
cognominatur Petrus, hie hofpitatur in do-
mo Simonis coriarii, iuxtamare. Con
feftim srgo miß ad te , et tu benefeeiftj
veniendo : Nunc ergo omnes nos in conf pe
öu tüoadfumus, audireomniaj quaeeunque
tibi prseeepta funt a Domino.
Aperiens autem Petrus os fuum , dixit :
In veritate comperi , quod non eft perfona-
rum aeeeptor Deus, fed in omni gente, quis-
quis timet eum, et operatur iuftitiam , acce-
ptuseftilü.
Verbum mifit Deus filiis Ifrael, annun-
cians pacem per Ihefum Chriftum (hie eft
omniumDominus). Vosfcitis verbum,quod
praedicatum eft per vniuerfamludaeam, in-
ceptuma Galilaea, poft baptifmum, quem
praedicauit loannes, <]uod Ihefum a Naxa-
reth vnxerirDens Spiritu fan£to et virtute,
qui obambulauit benefaciendo , et fanando
omnes oppreffos a diabolo , quoniam Deus
1104
erat cum illo. Et nos teftes fumus omnium,
quse fecitin regioneludaeorumetlerufalem :
Quem oeeiderunt , fufpendentes in ligno ,
hunc Deus fufeitauit tertia die , et dedij
eum manifeftum fieri» non omni populo,
(q<1 nobis, teftibus praeordinatis a Deo, qui
mandueauimus et bibimus cum illo, poft-
quamrefurrexit a mortuis: Et praeeepit no-
bis, praedicare populo, et teftificari , quod
ipfe fit, qui conftitutus eft a Deo iudex vi-
uorum et mortuorum. Huic omnes pro-
phetse teftimonium perhibent , quod remis-
fionem peccatorum aeeipiant ^per nomen
eius, omnes, quicreduntineum.
Adhuc loqucnte Petro verhahaec, cecidit
Spiritus fanetus fuper omnes , qui audiebant
verbum. Et obiftupuerunt ex circumciflo-
ne fideles, qui venerant cum Petßo , quod
in gentes donum Spiritus fan&i efFufum
eft. Audiebant enim illos loquentes Un-
guis, et magniflcantes Deurn. Tunc re-
fpondit Petrus : Nunquis prohibere poteftj
vt non bäpth.entur hi aqua, qui Spiritum
fan£lumacceperunt, ftcutetnos? Etiuftit
eos baptiiari in nomine Domini. Tunc
rogauerunt eum, vt maneret apud eos aliquot
diebus.
CAPITVLVM XL
\ udierunt autem apoftoli et fratres, qui
*•*■ erant in Iudaea , quod et gentes reci-
piflent verbum Dei. Cum autem afeendis-
fet Petrus lerofolymam , difeeptabant ad-
uerfus ilium , qui erant ex circumeifione,
dicentes : Quare introifti ad viros prsepiK
tium habentes> et manducafticumillis?
Infpiciens autem Petrus , exponebat Ulis
ordine, dicens: Ego eraminciuitateloppe,
orans, et vidi in exftafi mentis meae vifionem ;
defeendensvasquoddam , velutlinteumma-
gnum, quatuor initiis fubmitti de ccclo vsque
adme; in quodintuens, cenfiderabam, et
vidi
U05
ACTA APOSTOLORVM. C A P. XI. XII.
IIO£
vidi quadrupedia terrae, et beftias, et repti
lia, et volatilia cccli. Audiui autem vocem di-
centem mihi: Surge, Petre, ma&a etman-
duca. Dixiautem: Nequaquam, Domine,
quia omne commune aut immundum nun-
quam introiuit inosmeum. Refponditau-
tem vox de ccclo : Quod Deus mundauit, tu
tie commune dixeris. Hoc autem accidit
tertio ; et receptafunt omnia rurfum in ccc-
lum.
Et ecce, viri tres confdtim adftiterunt
in domo 5 in qua eram , mifli a drfarea ad
me. Dixit autem Spiritus mihi, vt irem
cum illis , nihil haefitans. Venerunt autem
mecum et fex fratres ifti , et ingrefii fumus
in domum viri. Narrauit autem nobis,
quomodo vidiffet angelum , in domo fua
ftantem , et dicentem fibi : Mitte in Ioppen
viros , et accerfe Simonem , qui cognomi-
natur Petrus, qui loquetur tibi verba, per
quae faluus eris tu et vniuerfa domus tua.
Cum autem cepiffem loqui, cecidit Spiritus
fanftus fuper eos,ficjut et in nos in initio. Re-
cordatus fum autem verbi Domini , ficut
•dieebat : Ioannes quidem bapmauit aqua,
vos autem baptizabimini Spiritu fanäo. Si
ergo eandem gratiam dedit illis Deus, ficut
et nobis, qui credidimus in Dominum Ihe-
fumChriftum, ego qwiseram, qui poffem
prohibere Deum ! His,auditis , tacuerunt,
et glorificauerunt Deum, dicentes: Ergo
et gentibus pccnitenüam dedit Deus ad vi-
tam.
Et illi quidem , qui difperfi fuerant in
tribulatione , quae fa£fca fuerat propter Ste-
phanum , peruenerunt vsque ad Phceni-
ciam , et Cyprum , et Antiochiam , nemini
loquentes verbum , nififolisludaeis. Erant
autem quidam ex eis , viri Cyprii et Cyre-
"nenfes , qui cum introifient Antiochiam,
loquebantur et ad Grsecos , annunciantes
Dominum Ihefum. Et eratmanusX>omini
S.k. Pars XIV,
cum eis, multusque numerus credentium
conuerfus eft ad Dominum,
Peruenit aut^m fermo ad aures ecdefis?,
qua? erat Ierofolymis , da iftis, et miferunt
Barnabam Anuochiam. Qui cum perue-
niflet, et vidiffet gratiam Dei, gauifus eft,
et hortabatur omnes, in propofito eordis
permanere in Domino. Erat enim vir bo-
nus, etplenus Spiritu fan£lo et ßde, Et
addita eß magna turba Domino. Profe-
&us eil autem TarCum, vt quaereret Sau-
lum: Quem cum inueniffet, perduxit An-
tiochiam. Et annum totum conuerfati funt
ibi in ecclefia, etdocueruntturbam multam,
ita vt cognominarentur primum Antiochia
difcipuli , Chriftiani.
In his autem diebus fuperuenerunt ab
Ierofolymis prophetse Antiochiam. Et
furgens vnus ex eis, nomine Agabus,-figni-
ficabat per fpiritum, famem magnam futu-
ram in vniuerfo orbe terrarum , quae fuit
fub Claudio. Difcipuli autem > prout cui-
que fuppetebat , propofuerunt in miniite-
rium mittere habitantibus in Iudaea fratri-
bus. Quod er fecerunt mittentes adfenio-
res, per manus Barnabae et Sauli.
CAPITVLVM XII.
"Ü ödem autem tempore iniecit Herodes
*-J rex manus, vt affligeret quosdam de
ecclefia; occidit autem lacobum, fratrem
Ioannis, gladio. Videns autem , quod pla-
cebat ludaeis , perrexit apprehendere et Pe-
trum. Erant autem dies axymorum. Quem
cum apprehendiflet , mißt in carcerem , tra-
densque quatuor quaternionibus militum
ad cuftodieadum, volens polt Pafcha pro-
ducere eum populo. Et Petrus quidem ob-
feruabatur in carcere, oratio autem fiebat
fine intermifiione ab ecclefia ad Deum pro
eo. Cum autem produ&urus eflet eum He-
rodes, in ipfa noc~te erat Petrus dormiens
Bbb h in
U07
ACTA APOSTOLORVM. C AP. XII. XIII.
110g
inter duos milites , vin£ius catenis duabüs. j Petro. Herodes autem, cum requififlet eum,
et non inueniflet, inquifitione faßa de cu-
ftodibus, iuffit eos abduci. Defcendens-
Et cuftodes ante oftium cuftodiefeant car-
eerem.
Et ecee, angelus Domini adftitit, et lu-
mer refolfit in habitaculo , percuflbque la-
tere Petri, excitauit eum, dicens : Surge
velociter. Et ceciderunt catena? de mani-
bus. Dixitque angelus ad eurn: Praecm-
g&rQ et calcia te foleis tuis. Et fecit flc.
Et dixit illi : Circumda tibi veftimentum
que a Iudaea in Csefaream , ibi commoratus
eft. Erat autem iratus Tyriis et Sydoniis.
At illi vnanimes venerantadeum. Et per-
fuafoBlafto, quiprseeratcubiculoregis, po-
ftulabant pacem, eo quodaleretur regio eo«
rum a rege. Statuto autem die Herodes,
veftitus vefte regia , fedit pro tribunali , et
luum, etfequereme. Et exiens fequeba-|concionabatur adeos. Populus autem accla-
tur eum, et nefciebat, vtrum verum eilet, jmabat : Dei vox, et non hominis! Confe-
craod fieret per angelum. Exiftirnabat au
tem, fe vifum videre. Tranfeuntes autem
primam et fecundam cuftodiam, venerunt
ad portam ferream , qua? ducit ad ciuita-
ftim autem percuffit eum angelus Domini,
eo, quod non dediflet honorem Deo, etcon-
fumptusavermibus, exfpirauit.
Verbum autem Domini crefcebat , et
tem, quae vitro aperta eft eis ; et exeuntes'multiplicabatur. Barnabas autem et Pau
proceßerunt vicum vnum; et continuo di~
fceflit angelus ab eo.
Et Petrus ad fe reüerfus, dixit: Nunc
Icio vere, quod mißt Dominus angelum
luum, et eripuit me de manu Herodis, er
de omni expe&htione populi Iudseorum.
Conßderansque venit ad domum Marise,
matris Ioannis, qui eognorninatus efr Mar-
cus , vbi erant mulri congregat i, et orantes.
Pulfante autem eo ad oftium vefiibuli pro-
ceflit puefla ad videndum, nomine Rhode,
€t agnouit vocem Petri ; pra? gaüdio non ape
lus reuei fi funt ab lerofolymis , expleto mi-
nifteno, afTumpto loanne , qui eognornina-
tus eft Marcus.
CAPITVLVM XIII.
Ürant autem in ecclefia, quae eratAntio«
■■—^ chiae, prophetje et do&ores, inquibus
Barnabas et Simon y qui vocabatur Niger, et
Lucius Cyrenenfis, et Manahem, qui cum
Herode tetrarcha vna educatus fuerat, et
Saulus. Min'tftrantibus autem illis Domino
et ieiunantibus , dixit illis Spiritus fan£his :
mit veftibulum ,. fed introcurrens nunciau.it, iSegregate mihi Saulum et Barnabam ad opus,
ftare Petrum ante veftibulum. At illi dixe*
runt ad eam: Infanis. lila autem affirma-
feat, fiefe habere. Uli autem dicebant: An-
gelus eins eft. Petrus autem perfeuerabat
pulfans. Cum autem aperuiffent, viderunt
tum, etobftupuerunt. Inriuens autem eis
manu, .vttacerent, narrauit, quomodo Do-jgisIudEeorum.
minus eduxiffet eum decarcere. Dixitque : iin minifterio.
Nunciateiacoboetftatribushaee. Etegres- Et cum perambulaftent vniuerfam infu
liis, abiitinaliumlocum. lamvsque ad Paphum, inuenerunt quety^
Fa&a autem die, erat non parna turba-jdam magum, pfeudoprophetam ludeeum,
tio inter milites, mndnam faftusn efTet de eui nomen erat Bariehu , qui erat cumPro-
con-
ad quod vocaui eos. Tunc ieiunantes et
orantes , imponentesque eis manus, dimi-
ferunt ilios. Et ipfi quidem mifti a Spirim
fan£to, abierunt Seleuciam, et indenauiga-
ueruntin Cyprum, et cum veniflent Sala-
mina , praedicabant verbum Dei in fynago-
Habebant autem loannem
U09
ACTA APOSTOLOR VM. CAP, X'III.
1HO
confuie Sergio Paulo, viroprudente. Mic
«accerfitis Barnaba et Paulo, deftderabat au-
dire verbum Dei. Reiiftebat autem iüis
Elvmas Magus, fic enim inrerpretatur no-
meneius, quserens auerrere Proconfulem
a fide. Saulus autern , qui et Paulus, re
pletus Spititu fanfto, intuensineum, dixit:
O plene omni dolo , et omnia fallacia, fili
diaboli, inimiceomnisiufritis! ncndefinis
inuertere vias Domini reifcas? Etnuncecce,
roanus Domini fuper te, eteris ccccus, non
videns folem vsque ad rempus. Et ctmfe-
ftim cecidit in eum-caligo et tenebra?, et
circumiens qu^rebat , qui ei mannen daret.
Tunc Proconful, cum vidilTet factum, cre-
didit, admiuans do£trmam Domini.
Et cum a Papho nauigaflet Paulus, et
qui cum eo erant, venerunt Pergen Pam-
phyliae: Ioannes autem, dtfcedens ab eis,
reuerfus eft Ierofolymam. Uli veio per-
agratis regionibus venerunt AntiochiamPifi-
diae, et ingrefli fynagogam, die fabbatho-
rum federunt. Poft le&ionem autem legis
et prophetarum miferunt principesfynago-
gaeadeos, dicentes : Viri, fratres, fiquiseft
apud vos fermo exhortationis ad plebem, di-
cke.
Surgens autem Paulus, etmanufilentium
indicens, ait: Viri Ifraelitae, et qui timetis
Deum, audite : Deus populi huius elegit
patres noftros, et populum exaltauit, cum
effent aduenae in terra Aegypti, et in bra-
chio excelfo eduxit eos ex ea , et per qua-
draginta annorum tempus pertulit eorum
morofitatem in deferto ; et deftruens feptem
gentes in terra Chanaan, forte diftribuit eis
terram eorum. Et poft h<£C quafi quadrin-
gentos et quinquaginta annos dedit Iudices,
vsque ad Samuel prophetam. Et exinde
poftulauerunt regem, et dedit illis Saul, ü
lium Cis, virum de triba Benjamin, annis
fjuadraginta ; et amoto illo , fufcitäöit illis
Dauid regem, £ui et reftimonium perhibens
dixit: Inueni Dauid, filium ieffe, virur»
feeundum cor meum , qui k&c'iQi omnes vo-
luntates meas.
Ex huius femine Deus feeundum promis-
fionem eduxit liräeli faluatorem ihefum,
cum anre prai-dica-ftet Ioannes, ante introi-
tum eius , baprifmum peenitentise ifrael.
Cum impleflet autem Ioannes curfum fuum,
dicebat : Quem me arbitramini effe, non
fum ego, fed ecce, venitpoftme, cuiusnon
fum dignus calceamentapedumfoluere.
Viri, rratres, rilii generis Abraham, et qui
in vobis timent Deum, vobis verbum falutis
huius millum eft. Qui enim habitabantle-
rufalem, et principe^ eius, hunc non no-
feentes, et voces prophetarum, quac per
omne fabbathumleguntur., condemnatoeo,
impleuerunt. Et nullam caufam mortis
inuenientes in eo , poftulauerunt a Piiato,
vt interfkeret eum. Cumque confum-
maffent omaia, qua? de eo feripta erant, de-
ponentes eum de ligno, pofuerunt eum in
monumento. Deus autem fufcitaoit eum
a mortuis, qui vifus eft per dies mulioshis,
qui fimul afeenderant cum eo de Galiläa, in
Ierufslem , qui vsque nunc funt teftes eins
ad populum.
Et nos vobis annnnciamuspromiflianem,
quse a patres noftros fa£ta eft,- quod hanc
Deus adimpleuitnobis, fihis illorum , refu-
feitans Ihefum , fkut et in pfalmo feeundo
feriptum eft : Filius meus es tu, egohodie
genui te. Quod autem fufeitauit eum a mor-
tuis, amplius iamnonreuerfurum incorru-
ptionem, ita dixit-: *Quod dabo vobis fan-
&a Dauid fideliterl Ideoque et altbi dicit :
f Non dabis fan&um tuum, videre corru-
ptionem. Dauid enim cum fua setate de-
fun£tus efiet, confilio Deidormiuit, et ap~
poiitus eft ad patres fuos 3 et vidit corruptip-
Bbb b 2 nem.
III I
ACTA APOSTOLORVM. - CAP. XIII. XIV.
III2
nem. Quem vero Deus fufcitauit, is non
vidit corruptionem. *£f.jj,j.
Notumigiturn'tvobis, viri, fratres, quod
per hunc vobisremiJtopeccatorumannmi-
eiarar ab omnibns , a quibus non potuiftis
per legem Moyfi iuftificari. Per hunc
omnis , qui credit, iuftificatur. Videte er-
go, ne veniat faper vos, quod diHumeftin
prophetis : * Videte contemptores , et ad
miramini , et difpergimini, quia opus ope-
ros ego in diebus veftris, opus quod non
ereditis ,. fi quis enarräuerit vobis.
*Ahac. .?, j.
Excuntibus autem ludaeis ex fynagoga,
rogabant, vt fequenti fabbatho loquerentur
ad eos verba hsec. Cumque dimiffa effet
fynagoga, multi Itidseorum et profelyto-
rum colentiom Deum feeutifunt Paulum et
Barnabam , qui loquentesperfuadebant eos,
vt permanerent in gratia Dei. Sequenti
vero fabbatho pene vniuerfa ciuitas cenue-
riit, audire verbum Dei. Videntes autem
turbas ludsei, repleti funt 2elo , et contra-
dicebant bis, quae a Paulo dicebantur, bla-
fphemantes. Tunc cum ßducia Paulus et
Barnabas dixerunt : Vobis oportebat pri-
mum loqui verbum Dei , fed quoniam re-
pellitis illud, et indignos vos aeterna vitaiu-
dicatis; ecce, conuertimur ad gentes; fic
enim praecepit nobis Dominus : * Pofui te
in lumen gentibus , vt fis ad falutem vsque
ad extremum terrae. ^Eß^p, 16.
Audientes autem gentes, gauifsefunt, et
runt, quotquot erant praeordinati ad vitam
seternam, Diffeminabatur autem verbum
Domini per vniuerfam regionem. ludsei
autem eoneitauerunt mulieres religiofas et
honeftas, et primos ciuitatis, et excitaue-
runt perfecutionem aduerfus Paulum et Bar
nabam, et eiecerunt eos de finibus fuis. A.t
illi excuffo in eos puluere pedum , venerunt
Iconium. Difcipuli quoque replebantur
gaudio etSpiritufan£io.
CAPITVLVM XIV.
Pa£him eft autem in Iconio fimul ac in-
troierunt fynagogam ludasorurn , et fic
locuti funt , vt crederet Iudieorum et Grse-
corum copiofamultitudo. Iudadvero, qui
increduli fueruntj eoneitauerunt, etcorru-
perunt animas gentium aduerfus fratres.
Multo igirar tempore commoratifunt, fidu-
cialiter agentes per Dominum, qui teftimo-
nium perhibebat verbo gratige fuae, et da«
bat figna et prodigia fieripermanus eorum.
Diuifa eft autem multitudo ciuitatis ,; et
quidam erant cum ludaeis, quidamyerocum
apoftolis.
Cum autem faöus effet impetus gentium
et Iudaeorum cum prineipibus fuis , vtcon-
tumeliis afficerent, et lapidarent illos, ipfi
intelligentes, confugerunt ad ciuitates Ly-
caonise Lyftram et Derben, et vniuerfam in
cireuitu regionem, et ibi euangelrzabanf*
Et quidam vrrLyftris, infirmuspedibus, fe-
debat , elaudus ex vtero matris fuae , qui
nunquam ambulauerat ; hie audiuit Paulum
ioquentem : Qui intuitus eft eurn, et videns,
quod fidem haberet, vt faluus fieret , dixis
magna voce: Surgefuperpedestuosreftus.
Et exfiliit , ac ambulabat. Cumque turbae
vidiffent, quod fecerat Paulus , leuauerunt
vocem fuam, Lycaonicedicentes: Diifimi-
les fa£ti hominibus , defeenderunt ad nös.
glorificabant verbum Domini , et credide - Et vocabant Barnabam Iouem , Paulum ve-
ro Mercurium; quoniam ipfe erat dux ver-
bi. Sacerdos quoque Iouis , qui erat ante
ciuitatem , tauros et Coronas ante ianuas
afFerens, cumturba, volebat facrificare.
Quod vbi audierunt apoftoli Barnabas et
Paulus, confeiffis tunicis fuis, exfilierunt
in turbas, clamantes et dicentes : Viri, quid
h*c
IH3
ACTA APOSTOLORVM. CAP. XIV. XV.
III4
haec iacitis? Et nos mortaksfumus, fimiles
vobis homines, annunciantes vobis, abhis
vanis conuerti ad Deum viuum , qui fecit
ccelum et terram , mare, et omnia , quas in
eis funt; qui in fuperioribusfeculisdimifit
omnes gentes , ingredi vias faas ; et quidem
non fine teftimonio femetipfum reliquit,
benefaciens de ccclo, dans pluuias et tem-
pora frugifera, implens cibo et lsetitia cor-
da eorum. Et hoc dicentes , vixfedauerunt
turbas, ne fibi immolarent.
Superuenerunt autem quidam ab Antio-
cha et Iconio Iudaei, et perfuafisturbislapi-
dauerunt Paulum, et traxerunt extra ciuita-
tem , aeftimantes , eum mortuum effe. Cir-
cumdantibus autem eum difcipulis , furgens
intrauit ciuitatem, et poffera dieprofe&us
eil eum Barnaba in Derben. Cumque eu-
angelizaffent ciuitati illi , et docuiffent mul-
tos, reuer fi funt Lyftram, etlconium, et
Antiochiam, confirmantes animas difcipu-
lorum , exhortantesque , vt permanerent
inflde, et qued per multas tribulationes
Oportet nos intrare in regnum Dei. Et
cum conftituiffent illis per fingulas ecclefias
presbyteros, etoraffent cum ieiunis, com-
mendauerunt eos Domino, in quem credi-
derunt.
Et cum peragaffent Pifidiam , venerum
in Pamphyliam, et loquentes verbum Do-
mini in Perge defcenderunt in Attaliam.
Et inde nauigarunt Antiochiam , vnde erant
traditi gratiae Dei, ad opus , quod comple-
uerunt. Cum autem veniffent, et con-
gregaffent ecclefiam , rerulerunt, quanta
feciffet Deus cum eis, et quod aperuiffet
gendbus oftium fidei. Commorati funt
autem ibi tempus non modkum cum difei-
pulis.
CAPITVLVM XV.
t quidam defcendentes de Iufea, doce-
E
bant fratres , quod nifi circumcidamini
fecundum morem Moyfi , non poteitis fal-
uari, Faöa ergo feditione et difceptatione
non parua aduerfus illos, Paulo et Barnaba? j
con{tituerunt,vt afcenderent Paulus et Bar-
nabas , et quidam alii ex ipfis ad apoftolos
et presbyteros in Ierufalem fuper hac quae*
ftione. Illi ergo dedu&i ab ecclefia pera»
grabant Phccniciam et Samariam, narrantea
conuerfionem gentium , et afferebant gau-
dium magnum omnibus fratribus. Cum
autem veniffent Ierofolymam, füfcepti funt
ab ecclefia, et apoftolis, et fenioribus, annun-
ciantes, quanta Deus feciffet cum ipfis, Sur-
rexerunt autem quidam de haerefi Pharifaeo-
rum,qui crediderant, dicentes ; quod opor-
tet circumcidere eos, et praecipere, feruare
legem Moyfi» Conueneruntque apoftoli,
et feniores , videre de hoc verbo.
Cum autem magna difceptatio fteret, fur-
gens Petrus dixit ad eos : Viri fratres , vos
fcitis , quod ab antiquis diebus Deus inter
nos^elegit, per os meum audire gentes ver-
bum euangelii, et credere. Deus, qui na-
uit corda, teftimonium perhibuit eis, dans
eis Spiritum fan£tum, ficut et nobis,et nihil
difcreuit inter nos et illos , fide purificans
corda eorum. Nunc ergo, quid tentatia
Deum, vt imponatur iugum fuper ceruices
difcipulorunvquod nequenos,neque patres
noftri portare potuimus ? Sed per gratiara
Domini noftri Ihefu Chrifti credimus fal-
uari,quemadmodum et illi. Tacuit autem
omnis multitudo,et audiebant Barnabam et
Paulum narrantes , quanta Deus feciffet fi-
gna et prodigia in gentibus per eos. Et
poftquam tacuerunt, refpondit Iacobus , di-
cens : Viri fratres , audite me : S?mon
narrauit, quemadmodum primum Deus vi-
fitauit, vt fumeret ex gentibus p.<<pulumno=
mini fuo, et huic eoncordant verba prophe-
tarum, ficut fcriptum tii : *Poft]i*c reue~-
Bbbb 3 tar
III >
ACTA APOSTOLORVM. CAP. XV. XVI.
Uli
tar, et re^dificabo tabernaculum Dauid, quod
collapfum eft, et diruta eius reaedifieabo, et
erigara il-kid f vt requirant Dominum reli-
quiac hominum, et omnes gentes, fuper quas
inuocatum eft nomen meum , dick Domi-
nus , qui facit h«c omnia. Nota funt a fe-
culo Domino omnia opera fua. Quare ego
decerno,noneffeturbandos eos, qui ex gen-
tibus conuertuntur ad DEVM, fed fcriben-
gauifi fü'nt fuper confolatione. ludas au*
tem et Silas, cum eftent etiam ipfi prophe-'
tae, yerbo vbertim confolati funt fratres, et
confirmauerunr. Commorati autem ali-
quamo tempore, dimiffi funt cum pace afra«
tribu3 ad apoftolos, qui miferant iilos. Vi--
fum eft autem Silae, ibi permanere. Paulus
autem et Barnabas commorabantur Antio-
chiae, docentes et euangelizantes cum aliis
dum ad eos , vt abftineant a contaminatio- 1 pluribus verbum Domini.
nibus fimulacrorum, et fornicatione, et fuf-
focato,et fanguine. Mofes enim a tempo-
ribus antiquis habet in fingulis ciuitatibus,
qui eum praedicent in fynagogis , vbi per
omne fabbathum legitur.
Tünc placuit apoftolis et fenioribus cum
omni ecclen*a,eligere viros ex eis, e"t mittere
Antiochiam cum Paulo et ßarnaba, Iudam,
qui cognominabatur Barfabas, er Silam, vi-
ros primarios inter fratres, et fcripferunt
per manus eorum.
Apoftoii et feniores fratres, fratribus, qui
funt ex gentibus Antiochiae, et in Syria, et
Cilieia, faiutem! Quoniam audiuimus, quod
quidam ex nobis exeuntes turbauerunt vos
verbis, labefa£rantes_animas veftras, iuben-
tes circumeidi et feruare legem, quibus non
mandauimus; placuit nobis colleftis vnani-
miter , eligere viros , et mittere ad vos,
eum charifiimis noftris, ßarnaba et Paule, ho-
minibus, qui tradiderunt animas fuas pro
nomine Domini noftri Ihefu Chrifti. Mi-
fimus ergo Iudam et Silam , qui et ipfi to
bis eadem referrent verbis* Vifum eft j-cifci. Et aflumens circumcidit eum
enim Spiritui faji&o et nobis , nihil vltra , pter ludaeos, qui erant in illis locis.
Poft aliquot autem dies dixit ad Barna-
bam Paulus : Reuertentes vifitemus fratres
per omnes ciuitates , in quibus praedicaui-
mus verbum Domini, quomodo fehabeant.
Barnabas autem volebat fecum affumere et
Ioannem, qui cognominabatur Marcus.
Paulus autem nolebateum adiungi, quoniam
in Pamphylia deferuerat eos5et non ierat cum
eis in opu?. Faäa eft autem acris concer-
tatio, ita, vt difcederent ab inuicem ; et Bar-
nabas quidem, aflumpto Marco, nauigauit in
Cyprum ♦ Paulus vero ele£io Sila profeüus
eft,traditus gratiae Dei a fratribus : peragrabat
autem Syriam et Ciliciam , confirmans ec-
ciefias.
CAPITVLVM XVI.
eruenit autem in Derben et Lyftram :
Et ecce,difcipulus quidam erat ibi, no-
mine Timotheus , fiiius mulieris viduaefi-
delis,patre gentili. Huic teftimonium bo-
num reddebant fratres, qui Lyftris erant et
Iconiii. Hunc voluit Paulus fecum profi-
, pro-
Scie-
imponere vobis oneris, quam haec necefla-
ria, vt abftineatis ab idolothytis, et fangui-
ne, et fuffocato , et fornicatione ; a quibus
cuftodien;es vos, bene agetis, Valete.
Uli erg ; dimiffi , defcenderunt Antio-
ehiam! b : .ongregata multitudine, red-
1 .»lam. Quam cum legiffent,
bant enim omne3,quod pater eius eratgen-
tilis. Cum autem peragrarent eiuitates,tra*
debant eis cuftodire dogmata,quae erant de--
creta ab apoftolis et fenioribus , qui erant
lerofolymis. Et ecclefia? quidem confirma-
bantur hde, et crefcebant numero quotidie.
Peragrantes autem Phrygiam et Gala-
ti^
Ui7
ACTA APOSTOLORVM. C AP. XVI.
ITjg
tiae regionem , vetiti fnnt a Spirim fan£lo,
loqui verbum Dei in Afia. Cum veniffent
autem in Myfiam , tentabant ire in Bithy-
niam^ et non permifit eos Spiritus. Cum
autem pertranfiflent Myfiam, defcenderunt
in Troadem, et vifio per noßem Paulo often-
fa eft : Vir Macedo quidam erat, ftans, et
tleprecans eum, et dicens: TranfiensinMa-
cedoniam adiuua nos. Vt autem vifionem
vidit, ftatim quaefiuimus proficifci in Mace-
doniam, certi fa£ti,quod vocafiet nos Domi-
nus, euangelizare eis. Nauigantes autem a
Troade, re£lo curfu venimus in Samothra-
ciam, et fequentidieNeapolim,et inde Phi-
lippos, quse eft primaria partis Macedonia?
ciuitas, Colonia.
Eramus autem in hacvrbe,diebus aliquot
confiftentes. Die autem fabbathorum
egrefli fumus extra portam iuxta flumen,
vbi folebat precatio fieri. Et fedentes , lo-
quebamur mulieribus, qua? conuenerant. Et
qusedam mulier, nomine Lydda,purpuraria
ciuitatis Thyatiroruro, colens deum, aufcul-
tabatjCuius cor aperuit Dominus, intendere
his , qua? dicebanmr a Paulo. Cum autem
baptixata eflet, et domus eius, deprecata eft,
dicens : Si iudicaftis me fidelem Domino
efle, introite in domum meam , et manete.
Er coegit nos.
Faäüm eft autem euntibus nobis ad ora
tionem,vt puella quaedam, habens fpiritum
pythonem, obuiaret nobis, quae quseftum
magnum prseftabat dominis fuis diuinando.
Haec fubfecuta Paulum et nos, clamabat di
cens : Ifti homines ferui Dei excelfi funt,
qui annunciant vobis viam falutis. Hoc
autem faciebat multis diebus. Dolens au-
tem Paulus , et conuerfus, fpiritui dixit :
Praecipio tibi in nomine Ihefu Chrifti, exire
ab ea } Et exiit eadem hora.
-Videntes autem domini eius, qnod periit
fpes auaeftus eorum, apprehendentes Pau-
lum et Silam, perduxerunt in forum ad -ma-
giftratus. Et offerentes eos magiftratibus^
dixerunt ; Hi homines conturbant eiuita-
tem noftram,cum flnt Iudasi, et annunciant
morem, quem non licet nobis fufcipere ne-
que facere, cum fimus Romani, Et cucur-
rit plebs aduerfus eos, et magiftratus, fciffis
tunicis eorum, iufferunt eos virgis cxdi \ et
cum multas piagas eis inflixiffent, miferunt
eos in carcerem, praecipientes cuftodi, vt di-
ligenter cuftodiret eos. Qui cum taleprae-
ceptum accepiftet, mißt eos in inferiorem
carcerem, et pedes eorum ftrinxit ligno.
Media autem no£te Paulus et Silas ado--
rantes, laudabantDeum,et reliqui vin£tiau-
diebant eos. Subito vero terrae motus fa-
£lus eft magnus, ita, vt mouerentur funda-
menta carceris. Et ftatim aperta funt omnia
oftia, et omnium vincula foluta funt» Ex-
pergefaöus autem cuftos carceris, et videns,
ianuas apertas carceris, euaginato gladio vo-
lebat fe interficere, exiftimans, fugifte vin-
£tos. Clamauit autem Paulus voce magna,
dicens: Nihil tibi malifeceris,vniuerfienira
hie fumus.
Petitoque lumine,ingreflus eft, et treme-
fa&us, proeidit Paulo et Silae ad pedes, et
produeens eos foras, air : Domini, quid me
oportet facere, vt faluus fiam? At im dixe-
runt : Crede in Dominum Ihefum,etfaluus
eris tu et domus tua. Et locuti funt ei ver-
bum Domini, et omnibus, qui erant in domo
eius. Et abducens eos in illa hora neiiis,
lauit piagas eorum, et baptixams eft ipfe, et
omnis domus eins continuo. Cumque per-
duxiftet eos in domum fuam , appofuit eis
merjfam,et laetatus eß cum omni domofua,
credens DEO.
Et cum dies fa£tus eflet, miferunt magi-
i ftratus liitores, dieentes : Dimitte homines
ilios. Nuoeiauit autem cuftos carceris ver-
ba h«c Paulo ; emod miferunt magiftratus,
vt
ä€TA apgstolorvm. c a p. XVI. XVIF.
im
vt dimittamini. Nunc igitur exeuntes, ite
cum pace. Paulus autem dixit eis : Caefos
ups publice inditia caufa, cum Romani fimus,
eoniecerunt in carcerem ; nunc clam liceat
nos vrbe pellere? Nequaquam, fed veniant
ipfi. Nuneiauerünt autem magiftratibus
li&ores verba haee , timueruntque , cum
1120
Fenint Paulum et Silam in Berroeam : Quo
cum veniffent in fynagogam Iudasorum, in-
troierunt. Hi autem erant nobiliores bis,
qui funt Theffalonicse, qui fufceperunt ver-
bum cum omni promptitudine,quotidiefcru-
tantes fcripturas, an haec ita fe haberent. Et
multi quidem crediderunt ex eis, et honefhe
audiflent, quod Romani effent, et venien-jmulieres gent-ilecr, et viri non pauci. Cum
tes deprecari funt eos, et educentes roga
bant, vt egrederentur ex vrbe, Exeuntes au-
tem ex carcere, introierunt adLydiam,et vi-
fis fratrifeus, confolati funt eos, et profe£H
funt.
CAPITVLVM XVII.
Cum autem perambulaflent Amphipolim
et Appolloniam, venerum Theffaloni-
cam, vbi erat fynagoga Iudasorum. Secun-
dum confuetudinem autem Paulus introiuit
ad eos , et per fabbatha tria differebat cum
eis de fcriptüris, aperiens et proponens^ quod
Chriftum oportuit pati et refurgere a mor-
tuis, et quod hie eil lhefus Chriftus, quem
ego annuncio vobis. Et quidam ex eis cre-
diderunt, et adiunfti funt Paulo et Siise, et
multitudo: magna religioforum gentilium,
et mulieres nobiles non paucae.
Zelantes autem increduli ludaei, aflumen-
tesque de vulgo viros quosdam malos , et
turba fa£ia concitauerunteiuitatem. Et in-
uadentes domumlafonis, quaerebant eos pro-
ducere ad populum. Et cum non inuenif-
fent eos, trahebant lafonem et quosdam fra-
tres ad principe's ciuitatis, clamantes, quo 4
hHint, qui orbem conturbarunt, et huc ve-
nerum, quos fufeepit lafon , et hi omnes
eontra decreta Csefaris faciunt, regem alium
dicentes eße Ihefum. . Concitauerunt autem
plebem, et prioeipes ciuitatis, audienteshaec.
Et aeeepta fatisfaeüone a Tafone et a ceteris,
dimiferunt eos.
Fratres veroconfeftim per no&emdimi-
autem comperifient in Theflalonica Iudasi,
quodetBerroesepraedicatum eft a Paulo ver-
bum Dei , venerunt et illuc , commoüentes
muleitudinem. Statimque tunc Paulum di-
miferunt fratres, vt iret vsque ad mare ♦ Si-
las autem et Timotheus remanferunt ibi.
Qui autem deducebant Paulum , perduxe-
runt eum Athenas« Et aeeepto mandato .
ab eo ad Silam et Timotheum , vt q-uam ce-
lenme venirent ad Paulum , pro£ecK funt.
Cum autem Paulus Athenis eos expe£ta-
ret, incandefeebat fpiritus eius in ipfo , vbi
vidit idololatriae deditam ciuitatem. Di-
fputabat igitur in fynagoga cum Iudaeis et
religiofis, et in foro quotidie apud eos, qui
forte aderant. Quidam autem Epicurari et
Stoici philofophi differebant cum eo, et qui-
dam dicebant: Quid vult hie feurra dicere?
Alii vero nouorum daemoniorum videtur an-
nunciator ehe ; quia Ihefum et refurre£tio-
nem annunciabat eis. Er. apprehenfum
eumad Areopagum duxerunt, dicentes: Pof-
fumus feire, quae eft haec noua doörina, quae
a te dicitur? Noua enim qusedäm affersau-
ribus noftris. Volumus ergo feire , quid«
nam velint haec eile. Athenienfes autem
omnes, et hofpites, qui ibi verfabantur, ad
nihil aliud vacabant, nifi dicere et audire ali-
quid noui.
Stans autem Paulus in medio Areopagi,
ait : Viri Athenienfes, per omnia ouafi fu-
perltitiofiores vos video. Pneteriens enim,
et videns fimulacra veitra,inueni et aram,Ln
qua feriptum ,erat ; Ignoto 4Deo. Quem
ergo
112 1
ACTA APOSTOLORVM. C AP» XVII. XVIII.
II2S
ergo ignorantes Colitis, hunc ego annuncio
vobis. Deus, qui fecit mundum, et omnia,
quae in eo funt, hie cum fit dominus eceli et
terrae, non in manu fa£tis templis habitat,
nee manibus humanis colitur indigens ali-
quo,cumipfe det omnibus vitam et fpiri-
tum per omnia, fecitque ex vnius fanguine
omne genus hominum, vt habitet fuper vni-
uerfamfaciem terrae* ac defmiuiteertatem-
pora , et terminos habitationis eorum , vt
quaererent Deum,fi forte palpent eum, aut
inueniant ; quamuis non longe fit ab vno-
quoque noftrum : in ipfo enim viuimus, et
mouemur,etfumus; ficutet quidam veftro-
rum * poetarum dixerunt : ipfius enim et
genus uimus. Genus ergo cum fimus Dei,
non debemus aeftimare auro et argento, aut
lapide arte fculpto , et inuento hominis di
uinum efle fimile. * Aratus.
£t cum tempora huius ignorantiae difli
mularit Deus , nunc annunciat hominibus,
vt omnes vbique peenitentiam agant , eo,
quod ftatuit diem,in quo iudicaturus eft or-
bem in iuftitia, per virum , per quem decre
uit, fidem exhibere omnibus, fufeitans eum
a mortuis.
Cum audiflent autem refurre&ionem mor-
tuorum, quidam irridebant, quidam vero di-
xerunt : Audiamus te de hoc iterum. Sic
Paulus exiuit de medio eorum. Quidam
vero viri adhaerentes ei,crediderunt,inqui
bus fuit et Dionyfius Areopagita, et mulier,
nomine Damaris, et alii cum eis.
CAPITVLVM XVIII.
üofthaec egreffus ab Athenis, venit Corin
■*- thum. Et inueniens quendam Iu-
daeum, nomine Aquilam, Ponticum genere,
qui nuper venerat ex Italia , et Prifeillam,
vxorem eius , eo quod praeeepiffet Clau-
dius, vt omnes IudseiRoma difeederent, ac
ceffit ad eos,et quia eiusdem erat artis, ma-
S. L. Pars UV,
nebat apud eos, et operabatur. Erat autem
ars, texere aulaea. Et difputabat in fynago«
ga per omne fabbathum, fuadebatqueludaeis
et Graecis.
Cum veniffent autem de Macedonia Silas
et Timotheus, vrgebat fpiritus Paulum, te-
ftificariludaeis,lhefum effeChriftum. Con-
tradicentibus autem eiset blafphemantibus,
excu tiens veftimerita fua,dixit ad eos: Sanguis
vefter fuper caput veftrum. Mundus ego
fum, pofthac ad gentes vadam. Et migran*
inde, intrauit in domum cuiusdam, nomine
lufti.colentis Deum,cuius domus erat eon-
iun&a fynagogae. Crifpus autem archify-
nagogus credidit Domino cum omni domo
fu a. Et multi Corinthiorum audientes cre-
debant et baptizabantur.
Dixit autem Dominus no&e per vifionem
Paulo : Noli timere, fed loquere, et ne ta-
ceas ; nam ego fum tecum,et nemoinuadet
te, vtlaedatte, quoniam populus eft mihi
multus in hac ciuitate. Sedit autem ibi an-
num , etfexmenfes, docens eos verbum
Dei.
Gallione autem, Proconfule Achaia, in-
furrexerunt vno anima Iudaei in Paulum,et
adduxerunt eum ad tribuna^dicentes : Quod
contra legem hie perfuadet hominibus co-
lere Deum. Incipiente autem Paulo ape-
rire os, dixit Gallio a/1 Iudaeos : Si qua iniu-
ria effet aut facinus malum, o ludaei J
merito vos fuftinerem : fi vero quaeftio eft
de fermone et nominibus , et lege veftra,
yos ipfi videritis; iudex ego horum noloef-
fe. Et abegit eos a tribunali. Apprehen-
dentes autem omnes Graeci Softhenem, prin-
cipem fynagogae, percutiebant eum ante tri-
bunal : et nihil eorum Gallioni curse erat.
Paulus vero , cum poftea dies multos ibi
commoratus effet, fratribus valedicens na-
uigauit in Syriam , et cum eo Prifcilla et
Aquila, cum in Cenchreis caput rafiffet, ha-
Ccc c bebat
1123
ACTA APOSTOLORVM. C !A P. XVIII. XIX.
1124
bebat enim vorara. Deuenitque- Ephefum,
et illos ibi reliquit. Ipfe vero ingreffus fy-
nagogam» difputabat cum Iudaeis. Rogan-
tibus autem eis, vt ampliori tempore mane-
ret,non confenfit, fed valcdicens, inquit :
Omnmo me oportet Icrofolyrais agere id
£eftumrquod inftat, iterum autem reuertar
ad vos, Deo volente. Et foluit ab Ephefo.
Et venit Caefaream , afcendit et falutauit ec-
clefiam, et defcendit in Antiochiam ; et fa£to
ibi aliquanto tempore, profe&us eft pera-
grans ex ordine Galaticam regionem et
Phrygiam, confirmans omnes difcipulos,
Iudseus autem quidam , Apollo nomine,
Alexandrmus genere, vir eloquens, venit
Ephefum, potens in fcripturis. Hie erat
edo£tus viam Domini, et feruens fpiritu lo-
quebatur, et docebat diligenter ea,qusefunt
Domini, feiens folum baptisma Ioannis. Hie
ergo cepit fiducialiter agere in fynagoga.
Quem cum audiffent Prifcilla et Aquila,af-
1 fumpferunt eum, et diligentius expofuerunt
ei viam Dei. Cum autem vellet ire in Acha-
iam, fratres feripferunt difeipulis exhortati,
vt fufeiperent eum. Qui cum veniflet, con
tulit multum his , qui crediderunt ; vehe-
menter enim Iudaeos reuincebat , publice
oftendens per feripturas, lhefum efle
Chriftum*
CAPITVLVM XIX.
Fa£tum eA autem , cum Apollo eflfet Co-
rinthi, vt Paulus peragratis fuperioribus
jpartibus veniret Ephefum, et inueniret quos-
dam difeipulos; dixirque ad eos i AnSpiri-
tum fan&um aeeepiftis credentes ? At Uli
dixerunt ad eum : Sed neque an Spiritus
fanäus fit audiuimus. Ille vero ait : In
quo ergo baptizati eftis ? Qui dixerunt : In
Ioannis baptismate. Dixit autem Paulus :
Ioannes baptixauit baptifmo peenitentiae po-
pulum,dicens,vtcrederent in eum, qui ven-
turus eflet poft ipfum, hoc eft, in lhefum*
His auditis, baptkati funt in nomine Domi-
ni Ihefu» Et cum impofuiflet illis manus
Paulus , Venit Spiritus fan&us fuper eos, et
loquebantur Unguis, et prophetabant; erant
autem omnes viri fere duodecinü
Ingreffus autem in fynagogam,camfidu-
cia loquebatur per tres menfes,difputans, et
fuadens deregnoDei. Cum autem quidam
indurarentur, et non crederent, maledicen-
tes viae coram multitudine, difeedens ab eis
fegregauit difeipulos, quotidie difputans kl
fchola Tyranni cuiusdam. Hoc autem fa-
ctum eft per biennium,ita vt omnes, qui ha-
bitabant in Afia, audirent verbum Domini
Ijiefu, Iudaei~atque gentiles : virtutesque
non vulgares faciebatDeus per manum Pau-
li, ita vt etiam fuper languidos deferrentur
a corpore eius fudaria et femicin&a, et rece-
debantab eis languores,et fpiritus mali egre-
diebantur»
Tentaiserunt autem quidam , et de cir-
cumeuntibusJudads exoreiftis inuocare fu-
per^eos, qui habebant fpiritus malos, nomen
Domini Ihefu, dicentes : Adiuramus vos per
lhefum, quem Paulus prsedicat. Erant au-
tem cuiusdam Iudaei, nomine Sceuae, princi-
pis facerdotum , feptem filii , qui hoc facie-
bant. Refpondens autem fpiritus nequam,
dixit eis : lhefum noui, et Paulum fcio ; vos
autem qui eftis ? Et infiliens homo in eos,
in quo erat malum daemonium ; et prseua-
luit ambobus, et fuperauit eos, ita vt nudi
et vulnerati efFugerent de domo illa. Hoc
autem notum factum eft omnibusludaeis, at-
que gentibus, qui habitabant Ephefi, et ce-
eidit timor fuper omnes illos, et magnifica-
batur nomen Domini Ihefu«
Multi credeQtium veniebant, confitentes
et annunciantes faflta fua : multi autem ex
eis, qui fuerant curiofa fe£tati , contulerunt
libros,et combirfTerunt eos coram omnibus.
Et
tiöf
ACTA AP0ST0L0RVM. CAP.XIX. XX.
H26
Et computato pretio illorum , inuenerunt
pecuniam denariorum quinquaginta mil-
lium. Ita fortiter crefcebat verbum Dei, et
prseualebat. His autem expletis,propofuit
Paulus in fpiritu, tranfita Macedonia et Acha-
ia,ireIerololymam, dicens : Quod poftquam
fuero ibi , oportet me et Romam videre.
Mittens autem in Macedoniam duos ex mi
niftrantibus fibi , Timotheum et Eraftum,
ipfe retnanfit ad tempus in Afia*
Fa&a eft autem illo tempore turbationon
minima de ifta via. Demetrius enim qui-
dam nomine, argentarius, faciens aedes ar-
genteas Diana?, praeftabat artificibus non mo-
dicum quseftum. Quos conuocans et reli-
quos talium rerum opifices dixit : Viri fci-
tis , quod ex hoc artificio eft nobis quaeftus,
et videtis etauditis, quod non folum Ephefi,
fed pene in tota Afia , Paulus hie fuadens
auertit multam turbam, dicens , quod non
funt dii, qui manibus fiunt. Non folum au-
tem haec pars periclitabitur nobis, ne repro-
betur, fed et magnse Dianae templum nihili
fiet, et deftrui ineipiet majeftas eius, quam
tota Afia et orbis colit.
His auditis, repleti funt ira , et exclama-
uerunt, dicentes : MagnaDiana Ephefiorum !
Et impleta eft ciuitas tota confufione. Et
impetum fecerunt vno animo in theatrum,
rapto Caio et Ariftarcho, Macedonibus, co-
mitibus Pauli. Paulo autem volente pro
dire ad populum non permiferunt difcipu
li. Quidam autem et de Afiae prineipibus,
qui erant amici eius, miferunt ad eum , ro-
gantes, ne prodiret in theatrum. Alii au
tem aliud clamabant. Erat enim concio
confufa, et plures nefeiebanf , qua ex caufa
conueniflent,
Ex-turba autem produxerunt Alexandum,
propellentibus eumludaeis. Alexander au-
tem manu filentio poftulato , volebat ratio
nem xeddere populo» Quem vt cognoue
runt,7udseum efle, vox fa£ta eft vna omni ms
quafi per horas duas clamantium : Magna
Diana Ephefiorum!
Et cum fedaflet feriba turbas , dixit :
Viri Ephefii, quis eft hominum, qui ne-
feiat, Ephefiorum ciuitatem eultricem efle
magnse Dian» et fimulachri ceclitus delapfi?
Cum ergo hjs nemo contradicat, oportet
vos fedato3 efle , et nihil temere agere. Ad-
duxiftis enim homines iftos, neque facrile»
gos neque blafphemantes deam veftram.
Quod fi Demetrius , et qui cum eo funt ar-
tifiees , habent aduerfus aliquem caufam,
conuentus forenfes aguntur et Proconfules
funt , aceufent inuicem. Si quid autem de
aliis rebus poftulatis , in legitima concione
pöterit abfoiui. Nam etpericulum eft, ne
aceufemur feditionis hodiernse, cum nulla
caufa fit , vnde poflimus reddere rationem
coneurfus iftius. Et cum haec dixiflet, mis-
fam fecit concionem.
CAPITVLVM XX.
poftquam autem ceflauit tumultus, voca«
■*• tis Paulus difeipulis , etexhortatuseos,
valedixit, et profe&us eft, vt iretin Mace-
doniam. Cum autem peragraflet partes il-
las, et eos exhortatus fuiflet multo fermo-
ne, venit in Grasciam. Vbi cum fuiflet
menfes tres, fa&se funt illi infidise a ludseis
nauigaturo in Syriam, decreuitque reuerti
per Macedoniam. Comitatus eft autem
eum Sofipater Ferrccenfis, Theflaloniceü-
lium vero Ariftarchus, etSecundus, etCa-
ius Derbenfis, etTimotheus; Afiani vero
Tychicus etTrophimus. Hicumpraecefliis-
fent, expeöauerunt nosTroade. Nos ve-
ro nauigauimus poft dies azymorum a Phi-
lippis, et venimus ad eos Troadem in die-
bus quinque, vbi commoratifumusdiebus
feptej».
Vna autem fabbathi , cum conuenifiemus
Ccc c 2 ad
1127
ACTA APOSTOLORVM. CAP. XX.
H2g
ad frangendum panenr, Paulus difputabat
cum eis , profefturus in craftinum , pro-
traxitque fermonem vsque ad mediam no-
öem. Erant autem lampades copiofae in
cccnaculo, vbieramuscongregati. Sedens
autem quidam adolefcens, nomine Euty-
ehus, fuper feneftram, cum difputantediu-
tius Paulo, profundo fomno grauaretur, de-
preffus fom.no cecidit de tertio cccnaculo
deorfcm , et fublatus eft mortuus. Ad
quem cum defcendifiet Paulus, incubuit fu-
per eum; et complexus, dixit: Nolite tur-
bari , anima enim ipfius in ipfo eft. Afcen-
dens autem frangensque panem , et guftans,
diu collocutus eft cum eis vsque ad lucem,
et fic profeöus eft. Adduxerunt autem
puerum viuentem , et non mediocrem con-
folationem ceperunt.
Nos autem afcendentes nauem, nauiga-
aimus in Affon , inde fufcepturi Paulum.
Sic enim difpofuerat ipfe , per terram iter
fa£lurus. Cum autem coueniflemus in
Affon,* fTumpto eo venimus Mkylenen. Et
inde nauigantes, fequcnti die venimus con-
tra Chium , et alia die applicuimus Samum,
et manfimus in Trogyllio ; proxima dein-
de die venimus Miletum, propofueratenim
Paulus, praeter Ephefum nauigare , nequa
mora illi fieret in Alia. Feftinabat enim , fi
poftibileßbieffet, vtdiem Pentecoften age-
retlerofolymis.
A Mileto autem mittens Ephefum , vo-
cauit fenioies ecclefiae. Qui cum veniflent
ad eum , dixit eis : Vos? fcitis a prima die,
qua ingreflüsfum in Adam, qualitervcbis-
cum per omne tempus fuerim, feruiens
Domino cum omni humilitate, ermuhisla-
chrymis et tentatiombus, quae mihi accide-
runt ex infidiis Iudaeorum , et quod nihil
omiferim eorum , quae in rem veftram
erant, quo minus annunciarem vobis, et
docerem vos publice, et per domos teftifi-
cans, Iudaeisatquegentibus, adDeumpceni*
tentiam, et fidemm Dominum noftrumlhe-
(um.
Et nunc , ecce , ego alligatus fpiritu vado
in Ierufalem , quze in ea euentura funt mi-
hi ignorans, hifi quod Spiritus fanöus per
omnes ciuitatesmihiteftatur, dicens : Quod
vincula et tnbulationes me manent. Sed
nihil eorum moror , nee dueo vi tarn meam
pretiofiorem quam me, dummodoegoeon-
Tumem curfum meum cum gaudio, etmini-
fterium, quod aeeepia Domino lhefu, tefti-
ficari euangeliumgratiae Dei.
Et nunc ecce , ego fcio , quod amplius
non videbitis faciem meam vos omnes , per
quos tranfiui, praedicansregnumDei. Qua-
propterteftorvoshodierna die, quod mun-
dus fim a fanguine omnium : Non enim fub-
terfugi,quo minus annunciarem omne confi-
lium Dei vobis. Cauete vobis , et vniuerfo
gregi, in quo vos Spiritus fanftus pofuit
epifcopos , regere ecclefiam Dei, quam ac-
quHiuit fanguine fuo. Ego fcio, quodpoft
difcefiionem meam lupi rapaces in vos irru-
ent, non parcentes gregi; et ex vobisipfis
furgent viri, loquentes peruerfa, vt abdu-
cant difeipulospoft fe. Propter quod vigi«
late, memoria retinentes, quod per trien-
nium nefte et die non ceffaui cum lachry-
mis monere vnumquemque veftrum.
Et nunc commendo voa, fratres, Deot
et verbo gratiae ipfius, qui potens eft aedifi-
care, et darehsreditatemnobisfanclificatis
cmnibus. Argentum et aurum, aut ve-
ftem nullius eoneupiui, ftcutipfifeitis, quo«
niam ad ea, qua? mihi opus erant, et his,
qui mecum erant ; miniftrauerunt manus
iftae. Omnia oftendi vobis, quod fic labo-
rantes, oportet fuftentare infirmos, aeme-
minifle verbi Domini lhefu , ^qüoniam ipfe
dixit : Beatius eft dare, quam aeeipere.
Et cum hsc dixiffet, pofitis genibus fuis
ora-
U29
ACTA APOSTOLORVM. CAP. XX. XXL
IIjO
folymam. Tunc refpondit Paulus, et di-
xit: Quid facitis, fientes et affligentes cor
meum? Ego autem nonfolumalligari, fed
et mori in Ierufalem paratus fum propter
nomen Domini Ihefu. Et cum "cum per-
fuadere non poflemus , quieuimus dicentes :
Domini voluntas fiat ! Poft diCsautemiftos
prseparati afcendebamus in Ierufalem. Ve-
Cum autem folueremus abftra£ti ab eis, nerunt autem quidam ex difcipuhs a Caua^
re£ocurfu venimus in Con , et fequenti j rea nobiscum , adducentes Mnafonem que»
orauit cum omnibus illis. Magnus autem
fletus fa&us eft omnium , et procumbentes
fuper Collum Pauli ofculabantur eum , do-
lentes , maxime in verbo , quod dixerat,
quoniam amplius faciem eius non effentvi-
furi. Etdeducebanteumadnauem
CAPITVLVM XXI.
ear
die Rhodum, et inde Pataram. Et cum ] dam Cyprium , antiquum difcipulum , apud
' quem hofpitaremur. Et cum veniflemus
lerofolymam, libenter exceperunt nosfra-
tres. Sequenti autem die introibat Paulus
nobiscum ad Iacobum , omnesque colle&i
funt feniores. Quos cum falutaffet , nar-
rabat per fingula , quae Deus feciflet in gen-
tibus per minifterium fuum.
At illi cum audiflent, magnificabant Do-
minum, dixeruntque ei : Vides, frater,
quot millia funt inludans, quicrediderunt,
et omnes feftatores (unt legis. Audierunt
autem.de te , quod difceflionem doceas a
Mofe IudoEorum , qui inter gentes funt, di-
; cens : Non debere eos circumcidefe filios
;fuos, neque fecundum confuetudinem m-
gredi. Quid ergo eft? Vtique oportet con-
uenire multkudinem , audient emm, te ad-
uenifle. Hoc ergo fac, quod tibi dicimus.
Sunt nobis viri quatuor, votum haben-
res fuper fe; his affumptis fanBificatecum
illis, et fumptum fac cum illis , vt radant ca-
pita, et fciant omnes, quod, qus de te au-
dierunt, falfafunt, fed quod ambulas etipic
cuftodiens legem. De his autem, qui cre-
diderunt ex gentibus, nos fcripfimus, de-
cernentes, vt abftineant fe ab idolothyto,
erfanguine, et fufFocato, et fornicatione.
Tunc Paulus affumptis viris pofteradiepu-
rrficatus cum illis intrauit in templum , an-
nuncians expletionem dierum purincationis,
Ccc c 2 - do-
inueniflemus nauem transfretantem in Phcc-
niciam, foluimus nauigaturi. Cum appa-
ruiflet autem nobis Cyprus, relinquentes
eam ad finiftram , nauigauimus in Syriam,
et venimus Tyrum, ibi enim nauisexpofi-
tura erat onus. Inuentis autem difcipuhs,
manfimus ibi diebus feptem. Qui Paulo
dicebant per Spiritum , ne afcenderet lero-
folymam. Etexpletisdiebus, profeftiiba-
mus, deducentibus nos omnibus cum vxori-
bus et filiis foras ciuitatem : et pofitis geni-
bus in littore erauimus. Et cum valedi-
xifiemusinuicem, afcendimus in nauem, illi
autem redieruntadfua.
Nos vero nauigatione expleta, a Tyro
defcendimus Ptolomaidsm. Et falutatis fra-
tribus, manfimus die vnaapudillos. Alia
autem die hi, qui cum Paulo erantprofeeti,
venerum Casfaream. Et intrantes domum
Philipp! euangeliftas, qui erat vnus de fe-
ptem, manfimus apud eum. Huic autem
erant quatuor filiae virgines prophetantes.
Et cum moraremur per dies aliquot, fuper-
uenit quidam vir a ludaea propheta, nomine
Agabus. Is cum veniflet ad r;OS,tulit zonam
Pauli, et alligans ei pedes et manus, dixit:
Haec dicit Spiritus fan&us : Vircm, cuius
eft zona harc, iic alligabunt in Ierufalem lu-
daei, et tradent in manus gentium.
Quod cum audilfemus^ rogabamus nos
et qui loci lllius eranr, ne afcenderet Iero
im
ACTA APOSTOLORVM. CAP. XXI. XXII.
1132
donec offeretur pro vnoquoque eorum ob l in gradibus, annuit manu ad populum, et
latj0< I magno filentio fa&o, aliocutus eft lingua
Cum autem feptem dies agerentur lüdsei, j Hebiaea3 dkens:
qui de Afia erant , cum v.idiflent eum in
CAPITVLVM XXIX.
T/iri fratres et patres, audite, quamapud.
' . vos nunc reddo rationem ! Cum au-
diffent autem, quod Hebraea lingua loque-
templo , concitauerunt omnem populum, et
imecerunt in eum manus, clamantes: Viri
ifraelits?, adiuuate ! Hie eft homo, qui ad-
uerfus populum et legem et locum hunc
omnes vbique docet , infuper et gentiles in- retur ad eos, magis praeftiterunt iilentium.
troduxitintemplum, etviolauitfanchimlo- Et dixit: Ego fum vir ludaeus, natus in
cum iftura Viderant enim Trophimum E- 1 Tarfo Ciliciae , nutritus autem in hac ciuita-
phefiumin ciuitare cum lpfo, quem putabant teiuxtapedes Gamalielis, diligenter infti-
I tutus in patria lege, feäator legis, ficut et
I vos eftis hodie; qui hane viam perfecutus
fum vsque ad mortem , vinciens et traden«
in cuftodias viros ac mulieres, ficut prin-
! ceps facerdotum mihi teftimonium reddit,
et omnes maiores natu, a quibus etepifto-
las accipiens, ad fratres Damafcum perge-
bam, vt adducerem inde vin&os inlerufalem,
vt punirentur.
Accidit autem , eunte me et appropin-
quante Damafco, vt media die fubito de coclo
circumfulgeret me lux copiofa, etdeeidens
in templum a Paulo introduftum efle. Com
motaque eft ciuitas tota , et faftus eft con-
cur fus populi. Et apprehendentes Paulum,
trahebant eum extra templum, et ftatim clau-
faefuntianuse.
Quaerentibus autem eum oeeidere, nun-
ciatum eft Tribuno cohortis, quod lerufa-
leüi conturbata effet. Qui ftatim affumptis
militibus et centurionibus decurritadillos :
Qui cum vidiflent Tribunum et milites,
ceffauerunt percutere Paulum. Tunc acce-
dens Tribunüs , apprehendit eum , et iuflif
eum alligari catenis duabus, etüiterrogabat, in terram audiui : Säule, Säule, quid me
quis effet, et quid feeiffet. Alii autem
aliud clamabant in turba. Et cum non
poilet certum cognofeere prae tumulto, iuftit
duci eum in caftra. Et cum veniflet ad gra-
duä, contigit, vtportaretur a militibus pro-
prer vim populi, fequebarar enim multitu-
do populi, clamans: Tolle eum!
Et cum cepiffet duci in caftra Paulus,
dixit Tribuno : Licerne mihi loqui aliquid
adte? Qui dixit ei: Graece nofti? Nonne
tu es Aegyptius, qui ante hos dies tumul-
tum concitaiti, et eduxifti indefertum qua-
tuor millia virorum ficariorum? Et dixit ad
eum Paulus : Ego homo fum ludaeus , a
Tarfo, Ciliciae non ignobiüs ciuitatis eiuis.
Roo-o autem te, permitte mihi loqui ad po
palum. Et cum ille permififlet, Paulus ftans
perfequeris? Ego autem refpondi : Quis es,
Domine? Dixitque ad me: Egofumlhe-
fus Nazarenus , quem tu perfequeris. Et
qui mecum erant, lumen quidem viderunt,
et perterriti funt, vocem autem non au die-
runteius, qui loquebatur mecum. Etdixi:
Quid faciam, Domine? Dominus autem di-
xit ad me : Surge , vade Damafcum , et ibi
dicetur tibi de omnibus , quae te öporteat
facere. Et cum non viderem prae clantate
luminis illius, manu dedu&usacomitibus,
veni Damafcum.
Ananias autem quidam , vir pius feeun-
dum legem, teftimonium Habens ab omni-
bus cohabirannbus Iudaeis, veniens ad me
et ftans, dixit mihi. Säule, frater, refpice.
Et ego eadsm hora refpexiineum. Atille
di-
U33
ACTA APOSTOLORVM. CAP. XX; XXIIL
"34
dixit: Deus patrum noftrorum praeordina-
uitte, vt cognofceres voluntatem eius, et
videres, quod eft iuftum, etaudiresvocem
tx ore eius ; quia eris teftis illius apud omnes
homines eorum , qua? vidifti et audifti. Et
nunc quidmoraris? Exurgeetbaptixare, et
abluej peccata tua , inuocans nomen Do-
mini.
Accidit autem reuertenti mihi in Ierufa-
lem , et oranti in templo , vt fierem in ex-
tafi, et viderem illum, dicentemmihi: Fe-
ftina, et exi velociter ex Ierufalem , quoni-
am non recipient teftimonium tuum de me.
Et ego dixi: Domine, ipfifciunt, quodego
folebam in carcerem coniicere etcsedereper
fynagogas eos, qui credebant in te. Et
cum funderetur fanguis Stephani, teftis tui,
ego adftabam, et confentiebam , et cufto-
diebam veftimenta interficientium illum. Et
dixit ad me: Vade, quoniam ego in gentes
procul mittamte.
Audiebant autem eum vsque ad hoc ver-
bum, et leuauerunt vocemfuam, dicentes:
Tolle de terra talem, non enimfaseft, eum
viuere. Vociferantibus autem eis,- etpro-
iicientibus veftimenta , et puluerem ia&an-
tibus in aerem ; iuftit Tnbunus induci eum
in caftra , et flagellis examinari eum , vt
fciret, propter quamcaufamficacclamarent
ei. Et cum adftrinxifleteumloris, Paulus
adftanti centurioni dixit : Num hominem
Romanum et indemnatum licet vobis flagel-
lare? Quoaudito, centurio accefiit ad Tri-
bunum, etnunciauit ei, dicens: Quid a£tu-
rus es? Hie enimhomociuis Romanus eft.
Aecedens autem Tribunus , dixit illi :
Die mihi, num tu Romanus es? Atilledi-
xit: Etiam. Et refpondit Tribunus : Ego
magna fumma ciuitatem illam.confecutus
fum. Et Paulus ait : Ego autem et natus
fum ciuis. Protinus ergo disceflerur^ ab
illo, quieumtonurierant. Tribunus quo-
que timuit, poftquam refeiuit , quodeiui*
Romanus effet , etquodvinxiffeteum.
Poftera autem die volens feire diligen-
tia, qua ex caufa aceufaretur aludasis, fol-
uit eum, et iuflit facerdotes conuenire, et
omne coheilium, etpreducenlPaulum, fta-
tuit inter illos.
CAPITVLVM XXIII.
Tntendens autem pculos in conciliumPau-
* lus, ait : Viri fratres , ego omni confeien-
tia bona conuerfatus fum coramDeo vsque in
hodiernum diem. Princeps autem facer-
dotum, Ananias, praeeepit adftantibus fibi,
percutere os eius. Tunc Paulus dixit ad
eum: Percutiet te Deus, paries dealbate !
Et tu fedens iudicas me feeundum legem,
et contra legem iubes me percuti? Et qui
adftabam , dixerunt : Sumrno facerdoti Dei
maledicis? Dixit autem Paulus : Nefciebanij
fratres, quod prineeps eft facerdotum; feri-
ptum eft enim : * Principi populi tui non
maledices. * Exod. 22,2g.
Sciens autem Paulus , quod vna pars effet
Sadducaeorunf, et altera Pharifaeorum , ex-
clamauit in concilio: Viri fratres, ego Pha-
rifaeus fum , filius Pharifaei ; de fpe et refur-
re£lione mortuorum ego iudicor. Et cum
haec dixiffet, fa£ta eft diffenfio inter Phari-
feeos et Sadducaeos, et foluta eft multitudo.
Sadducsei autem dieunt , non effe refurre-
ftionem mortuorum, neque angelum, ne-
que fpiritum. Pharifaei autem vtrumque
confltentur. Fa£tus eft autem clamorma-
gnus , et exfurgentes Scribae quidam ex Pha-
rifaeis pugnabant, dicentes: Nihil maliin-
uenimus in nomine ifto : quod fi Spiritus
locutuseftei, autangelus, non repugnemus
Deo.
Et cum magna diftenfio faüa effet , ti-
mens Tribunus, nedifeerperetur Paulus ab
i'pfis , iuflit militesdefcendere et rapere eum
de
*13?
ACTA APOSTOLORVM. C A P. XXIII. XXIV.
"36
de medio eorum, ac deducere eum in caftra. | praecipiens ei: Ne cui palam facias, quod
Sequenti autem no&e aftiftens ei Dominus,
ait: Confide, Paule! Sicut enim teftificatus
es de me in Ierufalem, fic te oportet et Rp-
mae teftificari.
Fa£a autem die confpirauerunt quidam
ex ludads , et deuouerunt fe , dicentes , ne-
quc manducaturos fe effe, neque bibituros,
donec occiderent Paulum. Erant autem
plus, quam quadraginta viriv quihanccon-
iurationem fecerant.Qui accefferunt ad prin-
cipes facerdotum et feniores, et dixerunt:
Deuotione deuouimus nos , nihil guftatu-
ros , donec occidamus Paulum. Nunc ergo
vos fignificate tribuno et concilio, vt cras
adducat illum ad vos, tanquam aliquid eer-
tius cognituros de eo. Nos vero prius-
quam accefferit , parati fumus , eum interfi-
cere.
Cum autem audifTet filius fororisPauli,
infidias ftrui, venitet intrauit caftra, nun-
ciauitque Paulo. Vocans autem Paulus ad
fe vnum ex centürionibus, ait: Adolefcen-
tem hunc perducadTribunum, habet enim
aliquid indicare Uli. Et ille quidem affu-
mens eum , duxit ad Tribunum , et ait :
Vin£tus Paulus rogauit me, hunc adole-
fcentem perducere ad te, habentem aliquid
loqui tecum.
Apprehendens autem Tribunus manum
illius, feceflit cum eo feorfum , et interro-
gauit illum : Quid eft,. quod habes indicare
mihi ? Ille autem dixit : ludsei confpira-
runt, rogarete, vt craftina die producas Pau-
lum in concilium , quah* aliquid ccrtius in-
quifituri fint de illo ; tu vero ne credideris
illis. Infidiantur enim ei ex illis viri am-
plius quam quadraginta, qui fe deuouerunt,
non manducare neque bibere, donec mter-
ficianteum; et nlanc parati funt, expe£tan-
tes promiffum tuum.
Tribunus igitur dimifit adolefcentem
3
haec indicaueris mihi. Et vocatis duobus
centürionibus , dixit illis : Parate milites
ducentos, vteant Caefaream, et equites fe-
ptuaginta , et lancearios ducentos a tertia
hora noöis, et iumenta praeparate, ,vt im-
ponentes Paulum faluum perducerent ad
Felicem Praefidem. Et fcriplit ei epiftolam
continentem haec:
Claudius Lyfias optimo praefidi Fclici fa«
lutem. Viruni hunc comprehenfum a Iu-
dasis , cum eum iam interfe£turi effent, fu-
perueniens cum exercitu eripui, vbicogno-
ui, quod Romanus eft, volensque fcire cau-
fam, quam obiiciebant illi, deduxi eum in
concilium eorum ; quemcomperi , accufari
de quaeftionibus legis ipforum , neque cri-
men vllum habere dignum morte aut vin-
culis. Cum autem ad me perlatum effet de
infidiis, quas parauerant Uli, miß eum ad
te, denuncians et aceufatoribus, vt fi quid
aduerfus eum habent, dicant apudte. Vale.
Milites verojiuxta mandatum affumentes
Paulum, duxerunt per no£lem Antipatri-
dem,, et poftera die dimiffis equitibus, vt
cum eo irent, reuerfi funt ad caftra. Illi
cum veniffent Caefaream , et tradidiffent epi-
ftolam Praefidi , produxerunt coram et Pau-
lum. Cum legiffet autem , et interrogaffet,
de qua prouincia effet , etcognofcens, quod
de Cilicia: Audiam te, inquit, cum accufa-
tores tui venerint, Iuffitque in praetorio
Herodis cuftodiri eum.
CAPITVLVM XXIV.
Poft quinque autem dies defcendit prin-
ceps facerdotum Ananias cum femori-
bus quibusdam , et Tertullo quodam orato-
re , qui adierunt praefidem aduerfus Paulum.
Et vocato Paulo , cepit accufare Tertullus,
dicens : Cum in multa pace agamus per te,
et multa in hac gerne praeclare gerantur per
tuam
»37
ACTA APOSTOLORVM. C AP. XXIV. XXV.
1138
tuam prouidentiam , femper et vbique fu-
fcipimusid, optime Felix, cum omni gra-
tiarum actione. Ne diutius autem te pro
traham, oro, breuiter audias nos pro tua
humanitate.
Inuenimus hunc hominem peftiferum,
et concitantem feditionesommbusludadsin
vniuerfo orbe, etprincipem efle fe&se Na-
zarenorum, qui etiam templum profanare
conatuseft. Quem et apprehenfumvolui-
mus fecundum legem noftram iudicare. Su-
perueniens autem Tribunus Lyfias , cum
vi magna eripuit eum de manibus noftris,
iubens accufatores eius ad te venire , ex quo
poteris ipfe, fa£ta inquifirione, omnia de-
prehendere , de quibus eum accufamus.
Adiecerunt autem Iudaei, dicentes, haecitafe
habere.
Refpondit autem Paulus , cum annuiflet
eipraefes, vtdiceret: Cumfciam, te mukös
annos genti praefuifle , sequiori animo pro
me ipfe caufam dicam : potes enim cogno-
fcere , quod non plus funt , quam duodecim
dies, ex quo afcendi adorare in Ierufalem;
et neque in templo inuenerunt me cumali-
quo difputantem , aut concurfum facientem
turbae, neque in fynagogis, neque inciui-
tate, neque probare poffunt tibi, de qui-
bus me nuncaccufant.
Confiteor autem hoc tibi , quod fecun-
dum viam, quam dicunt haerefim , fic fer
uio patrio Deo , credens omnibus , quae in
lege et prophetis fcripta funt ; fpem habens
in Deum, quam et hi ipfiexpe&ant, refur-
reftionern fore mortuorum , iuftorum et
iniquorum. In hoc et ipfe ftudeo , fine
offendiculo confcientiam habere ergaDeum
et homines femper.
Poft annos autem plures eleemofynas fa-
cturus genti meas et oblationes, veni. Tum
inuenerunt me purificatum in templo, non
«um turba, neque cum tumultu. Quidam
$,L. Pars XIV.
autem ex Afia Iudaei, quos oportebat apud
te praefto efle, et accufare, fiquidhaberent
aduerfum me , aut hi ipfi dicant, num quod
inuenerint in me crimen • cum fto in con-
ciiio. An de vna hac folumvocesccufor ?
qua clamaui inter eos ftans , quod de refurre-
£tione mortuorum ego iudicor hodie a vobis.
Cum haec audiflet Felix , diftulit illos,
certiflime fciens de via hac, dicens : Cum
Tribunus Lyfias defcenderit, audiam cau-
fam veftram. Iußitque Centurioni, cufto-
dlrePaulum, vshaberetrequiem, necquen-
quam de füis prohiberetminiftrareei.
Poft aliquot autem dies veniens Felix cum
Drufilla vxore fua, quae erat Iudaea, voca-
uit Paulum , et audiuit ab eo fldem , quae eft
in Chriftum Ihefum. Difputame autem
illo de iuftitia, et temperantia, et deiudicio
futuro ; tremefa&us Felix, refpondit:
Quodadpraefensattiner, abi, tempore autem
opportuno accerfam te. Simul autem fpe-
rans, quod pecunia ei daretur a Paulo, vt
folueret eum; ideo frequentius accerfens
eum, loquebatur cum eo. Biennio autem
expleto , accepit fucceflorem Felix Porcium
Feftum. Volens autem grariam prazftare
Iudaeis Felix, reliquit Paulum vin£tum.
CAPITVLVM XXV.
L^eftus ergo cum veniflfet in prouinciam,
* poft triduum afcendit Ierofoiyma a Cae-
farea. Adieruntque eum principes facer-
dotnm et primi Jödaeorum aduerfus Paulum,
etrogabanteum, poftulantes grariam aduer-
fus eum,vtiuberet perduei eum inlerufalem,
infidias tendentes, vt interficerenteum in
via, Feftus autem refpondit: Seruandum
efle Paulum in Caefarea, fe autem maturius
profeöurum efle. Primarii ergo inter vos
vna^nquitjdefcendant/accufaturieumjficubi
reus eft.
Cömmoratus autem inter eos dies non
D d d d am-
H39
ACTA APOSTOLORVM. CAP. XXV. XXVI.
1140
amplius quam decem , defcendit Caefaream.
Et altera die fedit pro tribunali, et iuflit
Paulum addnci. Qui cum produöus effet,
circumfteterunt eum ludsei, qui ablerofo-
lymis defcenderant, multas et graues caufas
obiieientes , quas non poterant probare.
Paulo rationem reddente : Quod neque in
legem Iuda?orum, neque in templunij ne-
crue in Csefarem quicquam peccaui.
Feftus autem , volens gratiam praeftare
ludaeis, refpondens Paulo dixit: Vis lero-
folymam accedere, et ibi de his iudicari
apudme? Dixit autem Paulus: Adtribunal
Caefaris fto, ibi me oportet iudicari; Iu-
daeos non laefi , ficut tu melius nofti. Si enim
laefi, aut dignum morte aliquid feci, non
reeufo mori : Si vero nihil eft eorum , quo
rum hi accufant me, nemo poteft me Ulis
donare: ad Gaefarem prouoco. Tunc Fe
itus cum conciliolocutus, refpondiu Caefa
lern appellafti, ad Caefarem ibis.
Et cum dies aliquot transa£ti effent, A
grippa rex et Berenice defcenderunt Ca?
fäream, ad falutandum Feftum. Et cum
«iiesplures ibi morarentur, Feftus regi in-
dicauit de Paulo , dicens : Vir quidam eft re
li&us a Feiice vin£lus , de quo cum erlern
lerofolymis, adierunt me principe« facer-
dotum et feniores Iudaeorum, poftulämes
adue fusillum fententiam. Quibus refpon-
di : Quod non eft Romanis confuetudo, do-
uare aliquem hominem, vtperdatur, prius-
quam is, qui aceufatur, praefentes habeat
aceufatores, locumque accipiat defendendt
erimina, qua? ei obüciuntur. Cum ergo
liucconuenilTentfmevlkdila'ione, fequenti
die fedens pro tribunali, iußiadducivirum
De quo cum ftetiiTent aecofitores a£iuri pro-
diffent, nihil eorum obuciebant, de quibus
ego fufpicabar. Qua.fHones veroquasdam
de fua fuperltitione hahebantaduerfuseum,
et de quodamXhefu defunSto, «juem. affir-
mabat Paulus, viuere. Haefitans autem ego
de huiusmodiquaeitione, dicebam: Vellet-
ne ire Ierofolymam, et ibi iudicari de iftis ?
Paulo autem prouocante ad Augufri cogni-
tionem, iufli feruari eum, donec mittam eum
ad Caefarem.
Agrippa autem dixit ad Feftum : Vole-
bam et ipfe hominem audire. Gras (in-
quit, ) audies eum, Altera autem die, cum
venilTet Agrippa et Berenice cum magno ad-
paratu , et introiiTent in auditonum cum
f ribunis et viris primariis ciuitatis , iuben-
te Fefto addii£his eft Paulus. Et dixit Fe-
ftus: Agrippa rex, et omnes, qui fimulad-
eftis nobiscum viri, videtis hunc, de quo
omnis multitudo ludaeorum interpellauit
me lerofolymis , petenres et acclamantes ,
non oportet eum viuere amplius. Ego ve-
ro nihil dignum morte comperi eum admi-
fiffe. Ipfo autem prouocante ad Auguftum,
decreui mittere. De quo, quid certum feri-
bam domino , non habeo. Proprer quod
produxi eum ad vos, et maxime ad te, rex
Agrippa, vt exploratione fatta habeam, quid
feribam. Abfurdum enim mihi videtur, mit -
tere vin&um, et caufam eius non fignificare.
CAPITVLVM XXVI.
\ grippa vero ad Paulum ait: Permitu-
^^•turtibi, loqui pro temetipfo. Tunc
Paulus exrentamanu pro fe dicebat : Bea-
tum me eile dueo , rex Agrippa , cum apud
te rationem reddere hodie contigit de
omnibus , propter quae aceufor a ludaeis,
maxime cum feias omnes confuetudines et
quseftiones, quae apud Iud&'os Tun t : Pro-
prer quod, obfecro, patienter me audias.
fit quidem viram meamaiuuentute, quae
ab initio fuit in gente mea in lerofolymis,
nouerunt omnes Iudaei, qui me prius no-
uerunt , ü velint teftimonium perhbere,
quod feeußdum fe&am noftrsereligienisdi-
ligen-
ACTA APOSTOLORVM. CAP. XXVI. XXVII.
IJ41
ligentiffime conftitutam yixi Pharifaeus. Et
nunc propier fpern promißionis, quae ad
patres noftros a Deo fa&a eft, fto iudicio
iubie&us , in quam duodeclm tnbus noftra?
inftanter no£te ac die feruientes fperant fe
peruenturos ; de qua fpe accufor a Iudaeis,
rex! Quidincredibileiudicaturapudvos, ü
Deus mortuos fufcitat.
Et ego quidemaeftimaueram, meaduer-
fus nomen Ihefu Natareni debere multa
contraria agere, quod et feci Ierofolymis.
Et mukös fan&orum egocarceribusinclufi,
aprincipibus facerdotum poteftateaccepta,
et cum occiderentur, tuli fententiam. Et
per omnes fynagogas frequenter puniens
eos compellebam blafphemare, infigniter
infaniens in eos, perfequebar vsque in ex-
ternas ciuitates. At dum irem Damafcum
cum poteftate et mandato principum facer-
dotum, die media in via vidi, rex, lumen
clarius fplendore folis circumfulfiffe me et
eos, quimecumvnaerant.
Cumque omnes nos cecidiflemus in ter-
ram , audiui vocem loquentem ad me He-
braica hngua: Säule, Säule, quidmeperfe-
queris? Durum eft tibi, contra ftimulos
calcitrare. Ego autem dixi : Quis es, Do-
mine ? Dominus autem dixit : Ego fum Ihe-
fus Nazarenus , quem tu perfequeris : Sed
exfurge, et fta fupra pedes mos; ad hoc
enim apparui tibi , vt conftituam te mini-
ftrum et teftem eorum, quae vidifti, et eo-
rum, qua? oftendam tibi ; eripiens te de po-
pulo et gentibus , in quas nunc ego mitto te,
vt aperiantur oculi eorum , vt conuertantur
a tenebris ad lucem , et de poteftate fatanse
ad Deum, vtaccipiant remiffionem pecca
torum, et forteminter fanftos per fidem, qua;
eft in me. *
Vnde, fex Agrippa, non fui incredulus
ccclefti vifioni , fed his , qui funt Damafci,
primum, et Ierofolymis, et in omni regio -
1142
neludaese, et gentibus annunciabam, vtpce-
nitentiam agerenr, et conuertantur ad Deum,
digna pocnitentia? opera facientes. Hacex
cau/ä me Iudad, cum eifern intemplo, com-
prehenderunt , eteonari funt interßcere.
Auxilio autem adiutus Dei vsque in hodier-
num diem fto , teftificans paruo et magno,
nihil aliud dicens , quam ea, quas prophetje
locuti funt futüra effe et Moyfes , quod
paflurus fuerit Chriftus , quod primus ex
refurreöione mortuorum lumen annuncia-
turus fuerit populo et gentibus.
Haec loquente eo , et rationem reddente,
Feftus magna voce dixit: Infanis, Paule!
muhte te literae ad infaniam conuertunt. Et
Paulus: Non infanio, inquit, optimeFefte,
fed veritatis et fobrietatis verba eloquor : feit
enim de his rex, apud quem et libere loquor :
Latere enim eum nihil horum arbitor ; ne-
que enim in angulo quiequam horum ge-
ftum, eft. Credis, rex Agrippa, prophetis?
Scio, quod credis. Agrippa autem ad Pau-
lum ait : Modica ex parte perfuades mihi,
vt chriftianus fiam. Et Paulus: Optoapud
Deum, non modo modica ex parte, verum
et magna, non tantum te, fed eriam omnes,
qui audiunt, hodie fieri tales, qualis et ego
fum> exceptis vineulis his. Et exfurrexit
rex, et prsefes, et Berenice, etquiaflidebant
eis : Et cum feceffifient, loquebanturadin-
uicem, dicentes: Quod nihil morteaut vin-
eulis dignum fecerit homo ifte.. Agrippa
autem Fefto dixit : Dimitri poterat homo hie,
finonprouocaflet ad Caefarem.
V
CAPITVLVM XXVIL
t autem decretum eft, vt nauigaremus
in Italiam , tradiderunt Paulum. cum
reliquis cuftodiis Centurioni, nomine Iu-
lio , cohortis Augufta?. Afcendentes au-
tem nauem Adramyttenam, nauigaturi cir-
ca Aft» loca, foluimus, perfeuerantenobis-
D d d d 2 cum
V43
ACTA APOSTOLORVM. C A P. XXVII.
1144
cumAriftarcho, MacedoneTheffalonicenfi.
Sequenti autem die adputimus Sidonem.
Humane autem traäans IuliusPaulum, per-
mifit ad amicos ire, et fe curare. Et inde
cum foluiffemus, nauigauimus propterCy-
prum , propterea quod effent venti contrarii.
Et nauigantespelagus CiliciaeetPamphyliae,
venimus Myram, quaeeftinLycia,
Et inueniens Centurionauem Alexandri-
nam, nauigantem in Italiam, transpofuit
nos in eam. Et cum multis diebus tarde
nauigaremus, et vix contra Cnidum perre-
xiffemus, prohibente nos vento, adnaui-
gamus Cretae iuxta Salmonen. Etvixiux-
ta nauigantes venimus in locum quendam,
qui vocatur Boni portus, cui vicina erat ci-
uitas Lafaea. Multo autem tempore per-
aäo", et cum iam non effet tüta nauigatio,
eo, quod ieiunium iam praeteriffet, confo-
labatur eos Paulus , dicens eis : Viri, video,
quod cum iniurk et multo damno, non fo-
lum oneris et nauis, fed etiam animarum
noftrarum, incipit effe nauigatio.
Centurio autem gubernatori et nauclero
magis credebat, quam his, quae a Paulo di~
cebantur. Et cum aptus portus non effet
ad hyemandum , plerisque vifum eftfolue-
re inde, fi quo modopoffent ad Phccnicem
(qui portus eft Cretae verfus Aphricum et
Chorum) adplicare, vt ibi hyberna*ent.
Afpirante autem auftro, rati, fe propofiti
compotes fore/ cum foluiffent verfus Affon,
legebant Cretam.
Non autem multo poftcoortus eft contra
nauem ventus typhonicus, qui vocatur Eu-
roaquilo. Cumque arrepta effet nauis, et
non poffet refiftere vento , ferebamur, per-
miffa naue ftatibus. In infuJam autem quan-
dam decurrentes , quae vocatur Clanda, vix
potuimus obtinere fcapham. Quam fuftu-
lerunt , et vfi adiutoriis , alligauerunt naui,
timentes , ne in fyrtim inciderent j ef fub-
miffo vafe fic ferebantur. Valida autem
nobis tempeftate ia&atis, fequenti die ia-
£tum fecerunt, et tertia die fuis manibus
armamenta nauis abiecerunt. Neque au-
tem fole, neque fideribus apparentibusper
plures dies , et cum grauis tempeftas effet,
iam ablata erat fpes omnis falutis nöftrae.
Et cum multa inedia effet , tunc ftans
Paulus in medio eorum , dixit : Viri y mihi
oportuitaufcultare, et non foluere a Cretay
lucrique facere iniuriam hanc*et iaüuram.
Et nunc adhortor, vtbonoanimofitis, amis-
fio enim nullius animse erit exvobis, prae-
terquam nauis. Adftitit enim mihi hac
nofte angelus Dei , cuius fum ego , et cui
feruio, dicens : Ne timeas, Paule, Caefari
©portet te fifti ! Et ecce , donauit tibi Deus
omnes , 'qui nauigant tecum. Propter quod
bono animo ertote, viri. Credo enim Deo,
quod fic erit, quemadmodum di£tum eft mi-
hi. Ad infulam autem quandam oportet nos
adplicare.
Sed pofteaquam quartadecimanoxfuper^
uenit, nauigantibus nobis in Adria, circa me-
diam no&em fupicabanturnauta?, apparere
fibi aliquam regionem. Qui et fubmitten-
tes bolidem , inuenerunt paffus viginti , et
pufillum inde digreffi , inuenerunt paffus
quindecim. Timentes autem, neinafpera
loca inciderent, de puppi mittentes ancho-
ras quatuor, optabant diem fieri. Nautae
vero, quserentes fugere, naui r'eligarunt fca-
pham, vt in mare demitterent, fubpraetex-
tu , quafi a prora anchoras extenfuri. Di-
xitque Paulus Centurioni et miiitibus. Nif!
in naui manferint, vos feruari non poteftis.
Tunc abfcideruntmilites funes fcaphse, et
fiuerunt eamperire.
Porro donecillucefceret, Paulus vniuer'-
fos adhortabatur, vt fumerent cibnm, di-
cens .* Dies hie deeimus quartus eft , ex quo
ieiuni permanens , nihil eibi fumentes.
Ideo
ACTA APOSTOLORVM. 1 CA P. XXVII. XXVIII.
"45
Ideo adhottor vos, vt fumatis cibum, id enim
ad falutem veftram pertinet ♦ nemo enim
veftrum ne pilum quidem decgpiteamittet.
Cum autem haec dixifiet, accepto pane gra-
tias egit coram omnibus, et frangens edere
cccpit. Etomnes rurfus tranquillis animis
fa&i , fumpferunt cibum, Eramus autem
vniuerfi in naui, ducenti fex et feptuaginta.
Satiati autem cibo, nauem alleuiabant, et fru-
mentum in mare eiiciebant.
Cum autem dies fa£tus eflet, terram non
agnofcebant* fimum veroquendamconfide-
rabant, habentem littns, ad quod cogitabant,
fi poflent adplicare nauem. Et cum ancho-
ras fuftuliffent,committebant femari,fimul
laxantes iun&uras gubernaculorum. Et
leuato artemone fecundum aune flamm, ten
debant ad littus. Et cum incidiflemus in
locum DithalaiTum, impegerunt nauem.
Et prora quidem fixa manebat immobilis,
puppis vero foluebatur vi flu&uum.
Militum autem confilium fuit, vt vinftos
occiderent, ne quis, cum enataffet, effugeret.
Centurio autem, volens feruare Paulum, pro
hibuit fieri , iuftitque vt hi, qui natare pof-
fent, coniicerent fe in mare primi, et tra-
narent ad terram, reliquos autem iuftit par
tim in tabulis ferri , partim in fragmentis
nauis. Et fic fa£lum eft, vt omnes euade-
rent ad terram incoiumes.
CAPITVLVM ^XVIII.
U t cum euafiffent, tunc cognouerunt, quod
■*-^ Melyte infula vocabatur. Barbari ve-
ro praeftabant non modicam humanitärem
nobis. Accenfa enim pyra reficiebant nos
propter praefentem imbrem et frigus. Cum
congregaflet autem Paulus farmentorum ali-
quantam multitudinem, et impofuifferfuper
ignem , vipera a calore repens irmafit rna-
num ei us. Vt vero viderunt Barbari pen-
dentem beftiam de manu eius, ad inuicem di-
II 46
cebant : Plane homicida eft homo hie, qui
cum euaferit de mari, vltio nonfinit eum
viuere. Et ille quidem excutiens beftiam
in ignem, nihil mali paffus eft. At illi ex-
peetabant, fore, vt incenderetur, aut fubito
caderet ac moreretur. Diu autem illis ex^-
pettantibus, et videntibus, nihil maliiftiac-
eidere , mutata mente dicebant , eum eflfe
Deum.
In locis autem illis erant praedia princi-
pis infulae , nomine Publii , qui nos fufei-
piens triduo benigne tra&auit. Contigit
autem, patrem Publii febribus et dyfenteria
vexatum iacere ; ad quem Paulus intrauit ;
et cum oraflet, et impofuiffet ei manus, fa-
nauit eum. Quo fa&o , et reliqui in infula,
qui habebant infirmitates, accedebant,etcu-
rabantur : qui etiam multis honoribus nos
honorauerunt, et inde foluentibus impofue-
runt, quae neceflaria erant,
Poft menfes autem tres, foluimus in na-
ui Alexandrina , quae in infula hyemauerat,
cui erant Caftor etPollux infigne. Et cum
adpuliflemus Syracufas ; manfimus ibi tri-
duo. Inde circumlegentes, deuenimusRe-
gium,et poft vnum diem,flanteauftro,alte-
ro die Puteolos. Vbi inuentis fratribus,
rogati fumus manere apud eos diesfeptem*,
et fic venimus Romam. Et inde cum au-
diflent fratres de nobis, oecurrerunt nobis
vsque ad Appii forum et tres tabernas ;
quos cum vidiflet Paulus, gratiasagensDeo,
coneepit fiduciam. Cum autem veniflemus
Romam , centurio tradidit captiuos prineipi
exercitus ; et permiftum eft Paulo, vt per-
maneret folus cum milite, qui eum cufto-
diebat.
Poft tertium autem diem conuocauit pri-
mos Iudaeorum. Cumque veniflent, dice-
bat eis : Ego, viri fratres, nihil aduerfus po-
pulum faciens aut morem paternum, vin&us
ab Ierofolymis traditus fum in manus Ro-
Dddd 3 mano-
H47
rnanorum. Qui ciim examinaffent me, vo-
luerunt me dimittere, eo, quod nulla efiet
eaufa mortis in me : Contradicentibus au-
tem Iudseis, coaftus fum prouocare ad Cae-
farem, non quafi gentem meam habens ali-
quid accufare ; propter hanc igitur caufam
vocaui vos, vt viderem, et alloquerer* pro-
pter fpem enim Ifrael hac catena circumda-
tus fum.
At illi dixerunt ad enm : Nos neque
literas accepimus de te aludaeis , neque ad-
ueniens aliquis fratrum nunciauit aut locu-
tus eft quid de te malum; volumus autem
a te audire, qus fentis ♦ nam de fe£ia hac
notum eft nobis , quod ei vbique contradi-
citur. Cum conftituiflent autem illi diem,
venerum ad eum in hofpitium plurimi, qui-
bus exponebat, tjftificans regnum Dei, fua-
dens eis de Ihefu ex lege Moyfi et prophe-
tis, a mane vsque ad vefperam. Et quidam
credebant his, quas dicebantur, quidam vero
non credebant.
ACTA APOSTOLORVM. C A P. XXVIII.
1143
Cumque inuicem non eflent confentien-
tes, difcedebant, dicente Paulo vnum ver-
bum : Quod bene Spiritus fan£tus locutus
eft per *rEfaiam prophetam, ad patres no-
ftros, dicens : Vade ad populum iftum, et
die ad eös : Aure audietis, et non inteilige-
tis ♦• et videntes videbitis , et non perfpicie-
tis ; incraflatum eft enim cor populi huius,
et auribus grauiter audierunt, et oculosfuos
compreflerunt * ne forte videant oculis, et
auribus audiant, et corde intelligant, et con-
uertantur, et fanem eos. Notum ergo fit
Vobis, ;quod gentibus miflum eft hoc faluta-
re DEI; et ipfi audient. Et cum hsec dixif-
ktj exierunt ab eo ludaei , multam habentes
inter fe difeeptationem. * Efa. 6} 10.
Manfit autem biennio toto in iuo con-
du£to , et fuftipiebat omnes , qui ingredie-
banturad eum ♦ praedicans regnum Dei, et
docens , quse funt de Domino ihefu , cum
omni fiducia , fine prohibitione.
F I N IS.
EPISTOLA BEATI IACOBI.
CAPITVLVM I.
Icobus.Dei et Domini Ihefu Chrifti fer-
auus, duodeeim tribubus,quaefunt indi-
fperfione , falutem ! Omne gaudium
exiftimate, fratres mei, cum in tentationes va-
rias ineiderkis, feientes, quod probatio fidei
veftrae patientiam operatur * patientia au-
tem opus perfeäum habet, vt litis perfe£ti
et integri, in nullo deficientes.
Siquis autem veftrum indiget fapientia,
poftulet a Deo, qui dat omnibus liberaliter,
et non improperar ; et dabitur ei. Qui
enim haefitatjfimihs eft flu&ui maris , qui a
vento mouetur et circumfertur : non ergo
exiftimet homo ille, quod aeeipiat aliquid a
Domino. Vir vacillans anirno, non poteft
fubfiftere in omnibus viis fuisf
Glorietur autem frater humilis in exäl-
tatione fui , diues autem in humiiitate fua,
quoniam ficut flos feeni tranfibit. Exortua
eft enim fol cum ardore,et arefecit foenum,
et flos eius deeidit, et decor adfpeöus eius
deperiit ; ita et diues in abundantia fua mar-
cefeet.
Beatus vir, qui fuftert tentationem, quo-
niam cum probatus fuerit, aeeipiet coronam
vitae, quam promifit Dominus diligentibus
fe. Nemo, cum tentatur, dicat, quod a Deo
tentetur, Deus enim non tentat malis, Ipfe
autem
U49
EPISTOLA IAC O'BI. CAP. I. IL
ISO
autem neminem tentat» Vnusquisque vero
tentatür, a concupifcentia fua ilie£tus et in-
efcatus ; deinde concupifcentia, cum conce-
perit, parit peccatum; peccatum vero, cum
confummatum fuerit , generat mortem.
Nolfte itaque errare, fratres mei dileclif-
fimi. Omne donum bonum,et omne donum
perfe£tum defurfum eft, defcendensa patre
luminum, apud quem non eft transmutatio,
nee conuerfio obfeurans, Voluntarie enim
genuit nos verbo verkatis, vt fimus primi-
tiae creaturae fiia?.
Itaque, fratres mei dileftiffimi, fit omnis
homo velox ad audiendum, taidus autem ad
loquendum, et tardus ad iram: Ira enimvi-
ri iuftitiam Dei non operatur.
Ideo abiieientes omnem immunditiam, et
abundantiam malitias, in manfuetudine fu-
feipite in vobis plantatum verbum , quod
poteft faluare animas veftras. Eftote au-
tem fa&ores verbi,et non auditorestantum,
fallentes vosmetipfos : Quia li quis auditor
eft verbi et non fa&or, hiecomparabitur vi-
ro j confideranti vultum fuum naturalem in
fpeculo ♦ confiderat enim fe et abit, et fta-
tim obliuifeitur, qualis fuerit. Qui autem
perfpexerit in legem perfe£tam liberratis,et
permanferit in ea , non auditor obliuiofus
exiftens , fed fa£r®r ©peris , hie beatus in
opere fuo erit.
Si quis autem putat , fe religiofum effe,
non refrenans linguamfuam, fed feducens
cor fuum , huius vana eft religio : religio
munda et immaculata apudDeum etPatrem
haec eft, vifitar e pupillos et viduas in tribu-
latione earum,et immaculatum fe cuftodire
a mundo.
CAPITVLVM II.
TEPratres mei , nolite in perfonarum acce-
■"■ ptione h abere fidem Domini noftri ihe-
fu Chrift 1 gloiiofi, Etsnim fi iatroierit in
conuentum veftrum vir, aureum annulura
habens in vefte fplendida, introierit autem
pauper in fordido habitu ; et intendatis in
eum, qui indutus eft vefte fplendida , et di-
xeritis ei : Tu fede hie bene ! pauperi au-
tem dicitis : Tu fta illic, aut fede fub fca>
hello pedum meorum ! nonne difeernitis
apud vosmetipfos, et faäieftis iudices cogi-
tationibus iniquis. Audite, fratres dile&if-
(imi ! Nonne Deus elegit pauperes in hoc
mundo, diuites in fide, et haeredes regni fie-
ri,quod promifitDeus diligentibus fe? Vos
autem contemnitis pauperem. Nonne di«
uites per potentiam opprimunt vos , et ipfi
trahunt vos ad iudicia ? Nonne ipfiblasphe-
mant bonum nomen , quod inuocatum eft
iuper vos ?
Si tarnen legem perficitis regalem feeun^
dum feripturas : Diliges proximum tuum
ficut teipfum: bene facitis. Si autem per-
lonam aecrpms, peccatum operammi,redar-
güti a lege, quafi transgreflbres. Quicun-
que autem totam legem feruauerit, offende-
rit autem in vno , fa£tu3 eft omnium reus.
Qui enim dixit : Non mecchaberis ; dixit
et: Non oeeides, Quod fi non mecchabe-
ris, oeeides autem , fa£tus es transgreffor le-
gis. Sic loquimini, et fic facite>-ranquam
qui per legem libertatis iudicandi fitis. Iu-
dicium enim fine mifericordia ilii erit, qui
non facit mifericordiam ; gloriatur autem
mifericordia aduerfus iudicium.
Quid proderit, fratres mei, fi fidem quis
dicatfe habere, opera autem non habeat ?
Numquid fides poteft faluare eum? Si au-
tem frater et'föror nudi fint , et indigeant
vi£iu quof idiano ; dicat autem aliquis ex vo-
bis iliis : Ite in pace ! calefeite et faturami-
ni l non dederitis autem eis, quas neceffaria
funt corpori, quid proderit? Sic et fides, fi
non habeat opera , morfua eft in femetipfa*
Sed dicet qüis 5 Tu üdem habes , et ego
ppera
Hfl
EPISTOLA IA.COBI CAP.II. III.
Opera habeo ; oftende mihi fidera tuam ex
operibus, et ego oftendam tibi ex openhus
fidern meam. Tu credis, quod-vnus eft Deus*
bene facis : et dcemones credunt et contre
mifcunt. Vis autem fcire , homo inani.s ,!
Nam fistes fine operibus mortua eft ? Abra-
et domita eft a natura humana ; Hnguam
autem nullus hominum domare poteft« In«
quietum malum, plena veneno mortifero.
Per ipfam benedicimus Deum etPatrem, et
per ipiam malediämushomines,quiadima-
ginem et firmlitudinem Dei fa£fci funt : Ex
ham,pater nofter, nonne ex operibus iufti- 1 eodem ore procedit benedi£tio et maledi
ficatus eft, ofFerens Ifaac,fiiium fuum,füper
altare? Vides,quod fides cooperatur operi-
bus illius , et ex operibus fides confummata
eft. Et impleta eft fcriptura, dicens : Cre-
didit Abraham Deo, et reputatum eft ei ad
iuftitiam, et amicus Dei appellatus eft. Vi-
detis, quod ex operibus iuftificatur homo, et
non ex fide tantum ? Similiter etRahabme-
retrix, nonne ex operibus iuftificata eft, fu-
fcipiens nuncios , et alia via dimittens ? Si-
cut enim corpus fine fpiritu mortuum eft,
ita fides fine operibus mortua eft.
CAPITVLVM III,
Nolite plures magiftri fieri , fratres mei,
fcientes, quod maius iudicium accipie-
tis ; in multis enim offendimus omnes. Si
quis in verbo non ofFendit, hie perfeÜtus eft
vir *, poteft etiam freno circumducere to-
tum corpus. Ecce autem, equis frena in
öra mittimus , vt pareant nobis, et totum
corpus illorum agitamus. Ecce, naues, cum
magnae fint, et a ventis validis moueantur,
feruntur autem a modico gubernaculo, quor-
fum impetus dirigentis voluerit : ita et lin-
gua modicum quidem membrum eft, et ma-
gna eflicit.
Ecce, quantus ignis , quam magnam fyl-
uam iocendit? Et lingua velut ignis eft, et
fumma iniquitatis. Lingua conftituitur in
membris noitris , quae maculat totum cor-
pus , et infkmmat rotam natiukatis noftrae,
infkmmat a a gehenna.
Omnis enim natura beftiarum et volu-
crum, et ferpentium, et ceterorum domatur,
£tio, Non oportet, fratres mei, haec ita fie-
ri. Nurnqnid fons de eodem foramine
emittit dulcem et amaram aquam ? Nun- .
quid poteft, fratres mei, ficut oliuas facere,
aut vitis ficus ? Sic neque fons pariter dul-
cem et amaram aquam gignir.
Si quis fapiens et prudens inter vos eft,
oftendat ex bona conuerfatione operationem
fuam in manfuetudine fapientia^ Quod fi
zelum arnarumhabetis,etcontentiones funt
in cordibus veftris, nolite gioriari, esjnenda-
ces eile aduerfus veritatem. Non eft enim
ifta fapientia de furfum, defeendens a Patre
luminum, fed terrena, animalis, diaboiica,
Vbi enim zelus et contentio, ibi inconftan-
tia et omne opus prauum. Quce autem de
furfum eft fapientia, primum quidem cafta
eft, deinde paeifica, manfueta, tra£tabilis, ple-
na mifericordia et fructibus bonis, non hae-
fitans, fine fimulatione. Fru£tus autem iu-
ftitiae in pace feminatur facientibus paceni,
CAPITVLVM IV,
\7nde bella et pugnae inter vos ? Nonne
* ex voluptatibus veftris, quse militantin
membris veftris ? Coucupifcitis et non ha-
betis, oeeiditis et zelatis, etnonpoteftisadi-
pifei i ligatis et belligeratis , et non habetis,
eo, quod non poftulatis. Petitis, et non ac-
cipitis, eo quod male petatis, vt in volupta-
tes veftras infumatis. Adulteri.et adulte-
rae ! nefeitis, quod amicitia huius mundiini-
mica eft Deo ? Quicunque ergo Voluerit
amicus efle huius feculi , inimicus Dei eft»
An püjtatis, quod fruftra fcriptura dicat : Ad
inui-
K53
EFI STOLA lACOgl. CAP. IV. V.
I I
uxu enutriftis corda yeftra. In die occf
fionis dainnaftis e£ occidiftis iufium, et non
reftitk vobis.
Patigntes igitur eftote, fratres, vsque ad
aduentum Domini. Ecce , agricola expe-
öat pretiofum fru&um terrae, patienter fe-
rens , donec accipiat pluuiam matutinam et
ferotinam. Patientes igitur eftote vos , et
eonfirmate corda veftra, quoniam aduentus
Domini appropinquabit. Nolite ingemi-
fcere,fratres,alii aduerfusalios,vtnon con-
demneinini. Ecce, iudex ante ianuam äffi-
ftit. Exemplum aecipite, tratres,tolerantiae
et longanimitatis Prophetas, qui Iocuti für«:
in nomine Domini. Ecce, beatos prsdica-
mus eos , qui fuftinuerunt. Tolerantiam
lob audiftiss et finem Domini vidiftis; quo-
niam mifericors eft Dominus et miferator.
Ante omnia autem, fratres mei, nolite ui-
rare, neque per coelum, neque per terram,
neque aliud quodcunque iuramentum. Sit
autem fermo vefter : Eft, eft! Non, non, ne
in mendacium incidatis, Si cui veftrum
male eft, oret. Si cuibene eft,pfallat. In-
firmaturquis inter vos, inducat presbyteroi
ecclefise, et orent fuper eum, vngentes eum
oleo in nomine Domini* et oratio fidel fal-
uabit infirmum,et eriget eum Dominus* et
fi in peecatis fuerit, remittentur ei.
Confitemini ergo inuicem peccata veftra,et
orate pro vobis mutuo,vtfanemini. Multum
enim valet deprecatio kifti a#idua. Helias ho-
mo erat,paflijüilis vt nos, et oratione orauit, vt
nonplueret fuper terram, et non pluit annos
tres et menfes fex.Et rurfum orauit,et ccdum
dedit pluuiam, et terra dedit fruöum fuunv
Frätres,fi quis ex vobis errauerit a veritate,
et conuerterit quis eum, feire debet, quod qui
conuerti fecerit peccatorem ab errore viae
fuae, faluabit animam eius a morte,, et operiet
mujtkudinem peccatorum.
F I N J S.
Eeee EPi
inuidiam concupifcit fpiritus, qui habitat in
vobis, maiorem autem d.at gratiara. Pro-
peer quod dick: Deus fuperbis refiftit,hu-
milibus autem dat gratiam»
Subditi'ergo eftote : refiftite autem dia-
bolo, et fugiet a vobis. Appropinquate
Dto, et appropinquabit vobis» Emundate
manus, peccatores ; et purificate corda, du-
plices animo ! AfHicT:amini,etlugete,etplo-
rate» rifus vefter in lu&um conuertatur, et
gaudium in meerorem. Humiliamini co-
ram Domino, et exaltabit vos. Nolite de-
trahere alterutrum , fratres l Qui detrahit
fratri, aut qui iudicat fratrem fuum, detrahit
legi , et iudicat legem : fi autem iudicas le-
gem, non es faclor legis, fed iudex. Vnus
'eft legislator, qui poffit feruare et perdere.Tu
autem quises, qui iudicas proximumtuum ?
Ecce, nunc dicitis : Hodie aut cras eamus
in illam ciuitatem, et agamus ibi annum, et
mercemur, et lucrum faciamus; cum igno-
retia, quid cras futurum fit Qua eft enim
Vita veftra? Vapor eft, paulifper apparens,
er. deineeps euanefeet. Verum dicere de-
bebatis : Si Dominus voluerit, et fi vixeri-
mus, faciemus hoc aut illud J Nunc autem
gioriamini in fuperbiis veftris. Omnis glc-
riatio talis praua eft, Scienti igitur bonum
facere, et non facienti, peccatum eft eL
CAPITVLVM V.
\ gite nunc, diuites ! plorate vlulantes in
•^ ^ veftris miferiis, quae impendent vobis i
Diuitia? veftrae putrefa£ae funt,et veftimen-
ta veftra a tineiis arrofa fant ■♦ aurum et ar-
gen tum veftrum aerugine vitiatum eft , et
aerugo eorum in teftimonium vobis erit, et
manducabit carnes veftras ficutignis. The-
faurifaftis in extremis diebus, Ecce, mer-
ces operariorum, qui mefiuerunt regiones
veftras, qu$ frauciata eft a vobis ? clamat, et
clamor eorum in aures Domini Sabbaoth
introiuit. Epulati eftis fuper terram, et in
Uff
EPISTOLA TETRI I. C A P. I. II.
ns6
EPISTOLA PETRI APOSTOLI
PRIMA.
fum euangelrtauerunt vobis f qua? et angeli
fpe&are defideranr.
Propterquod fuccin£li lumbis mentis ve-
flrae , fobrii , perfe£le fperate oblaram vobis
gratiam in reuelatione Ihefu Chrifti , quafi
filii obedientiae , non conforrnes prioribus
defideriisignorantiae veftrae, fed fecundum
eum, qui vocauit vos,fan£tum* vt et ipfi in
omni conuerfatione fan£U fitis ; quoniam
fcriptum eft : * San£H eftote, quoniam ego
fan&us fum, * Leuit* tp, 2.
Etfi Patrem inuoeatis eum, qui fine ac-
ceptione perfonarum iudicat fecundum
vniuscuiusque opus, dum peregrinamini hie,
verfamini in umore : feientes , quod non
corruptibilibus auro vel argento redempti
eftis de vana veftra conuerfatione paternae
traditionis, &d pretiofo fanguine} quafi agni
inculpati et immaculati Chrifti ♦ praeordi-
nati quidem ante mundi conftitutionem, ma-
nifeftati autem nouiffimis temporibus pro-
pter vos, qui per ipfum fideles eilis in Deum,
qui fufeitauit eum a mortuis, et dedit ei glo-
riam, vufides veftra et fpes eifetin Deum.
Animas veitras caftificantesin vera ©bedien-
tia per fpiritum, in fraterno amore iine ü-
mulatione , ex puro corde inuicem diligite
vehementer, renati non ex femine corrupti-
bili, fed incorruptibili,perverbumDei viüi,
etpermanentisina2rernum;quiaomnis*caro
vt £<xnum?et omots gloria hominis \:t flos fee-
ni.Exaruicfccnum3etßosdecidit;verbum au-
tem Domini manet in sternum. Hoc eft: au-
tem verbum, quod euangelixatum eft inter
vos» *-£ß>40,6*7'
CAPITVLVM I.
'etrus, apoftolus Ihefu Chrifti , ele£iis
aduenis fparfirn de gentibus in Pen-
to, Gdatia, Cappadocia, Afia et Bithy-
nia* fecundum praefeientiam Dei Patris,per
fan&iflcationem Spiritus, ad obedientiam et
afperfionem fanguinis Ihefu Chrifti !
Gratia vobis et pax augeatür!
Benedi&us Deus et Pater Domini noftri
Ihefu Chrifti, qui fecundum mifericordiam
fuam magnam regenerauit nos in fpem vi-
uam per refurre£Bonem Ihefu Chrifti ex
mortuis, ad hasreditatem incorruptibilem et
Incontaminatam et immarceflibilem , con-
feruatam in ecelis pro vobis , qui potentia
Dei cuftodimini per fidem ad falutem, quse
reuelatur tempore uouifiirao. Itaque ex-
ultate , cum paulifper nunc adfligimini (fi
eubi oportet) variis tentationibus , vt pro-
foatio veftrae fidei multo pretiofior pereunte
auro, quod per ignem probatur, inueniatur,
ad laudem et gloriam et honorem, cumre-
uelabitur Iheftis Chriftus, quem, cum non
videritis, diUgttis. In quem nunc quoque
non videptes creditis, credentes autem exuJ-
tatis laetitia inenarrabili et gloriftcata,
reportantes finena üdei veftrse, falutem ani-
marum veftrarum.
De qua falute perquifiuerunt atque feru-
tati funt prophetae, qui de futura in vobis
gratia prophetauerunt, ferutantes, quod vel
quäle tempus fignificaret in eis Spiritus Chri-
fti, praenuncians adfli&iones Chrifti , et glo-
riam feeuturam. Eftque Ulis reuelatum, '
quia non fibiroetipfis, vobis autem rniniftra j
bant ea,quae nunc annunciatafunt vobis per
eos, qui perSniritum fan&um de coclo mif- 1
CAPITVLVM IL
eponentes igitur omnem malitiam , et
omnem
mr
EPISTOLA PETRI I« CAP. II. III.
315 g -
omnem doium , et fimulatione?, et inuidias,
et omnes detra£Hones ^ ficut modo geniti
infantes, rationale et non infe&um lac con-
cupifcite, vt in eo crefcatis , fi quidem gufta-
flis , quam dulcis (it Dominus. Ad quem
accedentes, lapidem viuum, ab hominibus timete* regem hon orate.
j vt benefacientes obmutefcere iaclatis im«
prudentium hominum ignorantiam, quafi
iiberi , et non velamen habentes maliti^ li-
bertatem , fed ficut ferui Dei. Omnes ho-
norificate * fraternitatem diiigite ; Deua*
quidem reprobatum, a Deo autem ele&um
et honorificatum ; et ipfi, tanquam lapides
viui, fuperaedificamini domus fpiritualis, fa-
cerdotium fan£fcum ofterentes fpirituales ho-
ftias, acceptasDeo per Ihefum Chriftum.
Propter quod continetur in fcriptura:
* Ecce, ponam in Syon Iapidem fummuni,
angularem, probatum, eleäum, pretiofum ;
et qui crediderit in eurn , non confundetur.
Vobis igitur credentibus honor ; non cre-
dentibus autem lapis, j quem reprobauerunt
aedificantes, hie faäus eft in caput anguli,et
lapis offenfionis, et petra faandali ; his, qui
impingunt in verbum, nee credunt, ad quod
et pofiti funt. Vos autem eftis genus ele-
£um , regale ** facerdotium , gens fanfta,
populus peculiaris , vt virtutes annuncietis
eius, qui de tenebris vos vocauit in admira
bile lumen fuum. Qui ff aliquando non
eratis populus , nunc autem eftis populus
Dei ; qui eratis non confecuti mifericor-
diam , nunc autem eftis mifericordiam con-
fecuti. * Efaia 28 ', 16. f Pf. 117. [ag, 22.]
** JExodi /j?, j. 6. ff Ofea 1, 10,
Charißim', adhortor vos, tanquam adue-
nas et peregrinos,vt abftineatis acarnalibus
defideriis , quae militant aduerfus animam ;
conuerfationem veftram inter gentes haben-
tes bonatn , vt obtre&antes vobis, tanquam
malefaäoribus, conui&i bonis operibus ve-
ftris glorificent Deum in die vifitationis.
Subie&i igitur eftote omni humanse erea-
turae propter Dominum; fiue regi, tanquam
praecellenti, fiue dueibus, tanquam ab eo
miflis, ad vindi£fcam malefa&orum, laudem
yero bonorum. Quia fic eft yolvuntas Dei,
Serui, fubditi eftote intimere domiois,
non tantum bonis et modeitis , fed etiara
iniquis. Haec eft enim gratia , fi propter
Dei confeientiam fuftinet quis dolores , pa-
tiens iniufte, Quae enim eft gratia, fi pro-
pter deli&a colaphos fuftinet is ? Sed fi be-
nefacientes patienter fuliinetis, hsec eft gra-
tia apud Deum*
In hoc enim vocati eftis. Quia et Chri*
ftus pafius eft pro vobis , vobis relinquens
exemplum, vt fequamini veftigia eius. Qui
peccatum non fecit, nee eft inuentus dolor
in ore eius ; qui cum malediceretur , noa
remaledicebat, cum pateretur,non commina-
batur : tradidit autem iudicanti fe iufte.
Qui peccata noftra ipfe pertulit in corpore
fuo fuper lignum , vt peccatis mortui , iufti-
tiaeviuamus^ euiusliuorefanati eftis. Era-
tis enim ficut * oues errantes ♦ fed conuer-
fi eftis nunc ad paftorem et epifcopum ani-
marum veftrarum. * Efa.jjy&4
CAPITVLVM III.
Similiter et mulieres fubditae fint viris
fuis , vt , fi qui nondum credunt verbo,
per mulierum conuerfationem fine verbo
lucrifiantj; confiderantes caftam conuerfa-
tionem veftram in timore ; quarum oma-
tusnonfitexternus,qui fims eft inplicatura
capiilorum, et vfu auri, et veftitu ; fed hä-
mo cordis abfconditus liabeat ornatum in-
corruptibilem, nempe fpiritum placidum ac
quietum ; idque eft coram Deo fplendidum.
Sic enim aliquando fan£bemulieres, fperan-
tes in Deum,ornabant fe, fubieöse propriis
yiris; ficut Sara obediebat Abrahaj, domi-
Eee e ^2
num
Hf9
EPISTOLA PETRI I. CAP. III. IV.
Il60
num eum vocans ; cuhis fa£fcae eftis flliae, laliquando, quando expe£hbaturDeipatien-
benefacientes , et non pertimentes vllam j tia in diebus Noae , cum fabricaretur arca,
perturbationem.
in qua pauci , id eft , o£fco animse faluae fa-
Viri ftmiliter , cohabitantes fecundum £fcae funt per aquam. Cui figurae nunc re
fcientiam , quafi cum infirmiori vafculo fpondens baprifma et vos faluos facit , quo
non fordes carnis deponuntur, Ted confci*
entia bene refpondet apud Deum, per re-
furre£Uonem Iheiu Chrifti a mortuis, qui
eft ad dexteram Dei, deglutiens mortem, vt
vitae aeterno haeredes efficeremur, orofeöus
in ccclum, fubie£tis fibiangelis, etpoteftati-
bus, et virtutibus.
CaPITVLVM IV.
I^hrifto igitur paflo pro nobis in carne, et
^-^ vos eadem cogitatione arrnamini, quia
qui paflus eft in carne, defiit a peccatis, vt
non iam defideriis hominum, fed voluntati
Dei, quod reliquum eft temporis, in carne
viuat.
Sufficit enim praeteritum tempus ad vo-
luntaiern gentium traduxifteacambulaffein
lafciuia, concupifcentiis, vinolentia,jcom-
meftationibus , potationibus , et nefarioido-
lorum cuku Porro id admirantur, non con-
fentire vos in eandem luxuria? confufionem
blafphemantes , qui reddent rationem ei,
qui paratus eft iudicare viuos et mortuos.
Propterhocenimet mortuis euangelizatum
eft, vt iudicentur quidem fecundum homi-
nes in carne , viuant autem fecundum Deum
in Spiritu. Omnium autem finis appropin-
quauit,
Eftote itaque modeftietfobrii, vt oretis
inter vos, Ante omnia autem mutuam cha-
i ritarem vehementem habentes , quia * cha-
ritas operit mulritudinem peceatorum. Ho-
fpitales inuicem finemurmuratione. Mini-
ftrate inter vos,vnusquisque pro fuo dono, ß-
cut bom difpenfatores multiformis gratiae
Dei. Si quis loquirur, loquatur quaiifer-
veniens praedicamt, qui increduli fuerant [monesDei: Si quis miniftf at, mmiftre* tan-
quam
muliebri, impartientes honorem , tanquam
cohaeredibus gratiae vitse , vtnonimpedian-
tur orationes veftrae.
In fumma,omnesvnanimes, compatien-
tes, fraterna charitate praediti , miferkor-
des, amabiles, nonreddentes malum pro
malo, nee malediöum pro maledi&o, ied
econtrariobenedicent.es; quia in hoc vo-
cati eftis , vt benedi£Honem haereditafe ac-
cipiatis. Qui enim * vult vitam diligere,
es dies bonos videre, co'erceatlinguam fuam
a malo, etlabiaeius, neloquanturdolum;
declinet autem a malo , et faciat bonum,
Inquirat päcem, et perfequatur eam. Quia
oculi Domini fuper iuftos , et aures eins ad
preceseorum, vultus autem Domini fuper
facientes mala. *Pf-33i [54'] l3
Et quis eft, qui vobis noceat, ii bonum
imitati fueritis? Sed et fi quidpatiminipro-
pter iuftitiarrs, beati eftis. Timorem au
tem eorum ne timueritis , neque conturbe
mini.' Dominum autem Deum fanHificate
in cordibus veftns , parati femper ad re
fpondendum omni pofeenti vos rationem
de fpe, qua? in vobis eft./ cum manfuetudi-
ne et timore, confeientiam habentes bonam,
vt confundantur, cum de rahunt vobis, tan-
quam flagitiofis , qui caiumniamur veftram
bonam conuerfationeminChrifto.
Melius eft enim , vt benefacientes , fi
voluntas Dei velit, patiamini, quam male
facientes. Quia Chriftus femel pro pecca-
tis noftris mortuus eft, iuftus pro iniufti
vt nosadduceretadDeum, mortificatusqui
dem carne , viuiflcatus aurem Spiritu
Quo et his? quiincarcereerant, Spiritu
Ii6i
EPISTOLA PETRI 1. CAP. IV. V.
Il62
quam ex virtute, quam fuppeditatDeus, vt
in omnibus glorificetur Deus per Ihefum
Chriftum , cui eft gloria et imperium in
fecula feculorum ! Amen.
*Prou. io, 12.
Charifiimi , ne admiramini in t-entatione,
quae ad experimentum veftri fit , quafi noui
ali(]uid vobis contingat ; fed tanquam com
ne , fed vitro , non adfe&antes lucrum , fed
officiofo anjjmo, nee tanquam dominium
exercentes, aduerfus fuam quisqueparrem,
fed fitis forma gregis. Et cum apparuerit
Princeps paftorum, pereipietis immarcefli-
bilem gloriae coronam.
Similiter , adulefcentes , fubditi eftote fe-
nioribus. Omnes mutuo fubie£fci fitis et
municantes Chrifti pafliombus, gaudete, vtjconne&entes humilitatem: quia Deus fu-
etinreuelationegloriae eius gaudeatis exul-iperbis refiftit, humilibus autem datgratiam.
tantes. Humihamini igitur (üb potenti manu Dei,
Si exprobratur vobis nomen Chrifti, bea-'vt vos exaltet in tempore vifitationis.
ti eritis, quoniam gloria et Spiritus Dei fu-iOmnem folicitudmem veftram proiieientes
per vos requiefeet, qui apud eos blafphe- j in eum, quoniam ipfi eft cura de vobis.
matur , apud vos autem glorificatur. Sobrii eftote et vigilate , quia aduerfa-
Nemo autem veftrum patiatur vt ho ;riusvefter,diabolus,tanquamIeorugienscir-
mieida, aut für, aut facinorofus, aut infi- cumit, qurerens, quem deuoret, cm fortes
diator : Si autem vtChriftianus, nonerube- refiftite in fide, feientes easdem adfli&iones
feat ; glor ificet autem Deum in ifto nomine, in mundo aeeidere fratribus veftris.
quoniam tempus eft, vt ineipiat Judiciums Deus autem omnis gratise , qui vocauit
a domo Dei. Si autem primum a nobis, jvos in aeternam fuam gloriam per Chriftum
quis finis eorum erir, qui non credunt Dei -Ihefum, paululum paftos vos, ipfeperficiet,
euangelio? Et fi iuftus vix faluabitur, im- confirmabit, corroborabit, efftabiliet. Ipfi
pius et peccator vbiapparebit? Itaque et hi, • gloria et imperium in fecula feculornm,
qui patiuntnr fecund ,..m voluntarem Dei, i amen.
tanquam fidelicreatori, commendentanimas
fuas benefaciendo.
CAPITVLVM V.
TDi-esbyteros ergo, qui inter vosfunt, ob-
•*• fecro er ipfe presbyter et teftis Chrifti
pafiionum, et partkeps gloria?, qute reue-
labitur, pafeite gregem Chrifti apud vos,
et curam eins agentes tra£iate fine coaftio-
Per Syluanum, fidelem fratrem vobis, vt
arbitror, breuiter feripfi, obfecrans et con-
teft a ns, hanc effe veram gratiam Dei , in qua
et ftatis. Salutat vos Ecclefia, quae eft in
Babylone colle£ra, et Marcus, filius meus,
Salutate inuicem ofeulo charitatis. Pax vo-
bis omnibus, qui eftis in Chrifto
Ihefu! Amen.
FINIS.
EPISTOLA PETRI APOSTOLI
SECVNDA.
CAPITVLVM I.
^ortiti funt fldem in mfritiaDeinoftriet fal-
i uatoris Ihefu Chrifti !
imeon Petrus, feruusetapoftolus Ihefn Gratia vobis et pax augeatur cum cogni-
Chrifti,, his, quicoaequalem nobiscuml tioneDei et Ihefu, Domininoftri \
Ece e 3
Cum
EPISTOLA PETRI II. CAP. I.IL
TI64
Cum omnis diuina virtus nobis advitam
«et pietatem donata fit per agnitionem eins,
<qui vocauit nos per gloriam et virtutem,
hi complacitum eft ;, ipfumaudite. Ethanc
vocem nos audiuimus de ccc.lo delatam cum
effemus cum ipfo in monte fan£to.
per quam pretiofse et maximae promifliones Et habemus firmiorem propheticum fer-
monem, cui attendentes benefacitis , tan*
quam lucernar in loco caliginofo , donec
dies illucefcat , et lucifer oriatur in cordibus
veftris. Hoc primum intelligentes, quod
omnis prophetia fcripturae propria inter-
pretatione non fit: Non enim voluntate hu-
mana allata eft aliquando prophetia , Ted a
Spiritu fan£to impulfi , locuti funt fan£ti Dei
homines.
exhibitse funt , vt per eas fiatis diuinae natura?
«onfortes, fugientes corruptionem, quae in
mundo eft.
Ideo vos^ euram omnem adhibentes,
praeftate in fide veftra virtutem , in virtute
autem fcientiam, in fcientia autem conti-
nentiam , in continentia autem patientiam,
in patientta autem pietatem, in pietate au-
tem amorem fraternum, in amore autem
fraterno charitatem. Haec enim fi vobis
adfint et excellant, non vacuos, nee fine
fru£hi vos conftituent in Domini noftri Ihe-
fuChrifticognitione. Cui enim non praefto
funt haec , ccccus eft , et captus oculis, oblitus
purgationis veterum fuorum deli£fcorum,
Quapropter, fratres, magis ftudete, vt
certam veftram vocationem et eleclionem
faciatis: Haec enim facientes, non labemi-
ni. Sic enim abundanterprseftabitur vobis
introitus in seternum regnum Domini, et
faluatoris noftri IhefuChrifti.
Idcircp non ceftabo, vosfempercommo-
nere de his , quanquam feientes et eonfir-
matos in prsefenti veritate. Iuftum autem
arbitor , quamdiu fum in hoc tabernaculo,
excitare vos commonefaciendo, cumferam,
quod breui depofiturus fim hoc tabernacu*
lum meum , feeundum quod et Dominus no-
fter Ihefus Chriftus iignifrsauit mihi. Da-
bo autem operam , vt horum meminifle fem-
per poflitis poft obitummeum.
Non enim arte compofitasfabulasfecuti,
notam feeimus vobis Domini noftri Ihefu
Chrifti virtutem et praefentiam, fedfpe£ia-
tores £a£ti illius magnifudinis : Accipiens
enim a DeoPatre honorem et gloriam, voce
delapfaad eum huiuscemodt a magnifica glo-
ria: Hie eft filiusmeusdiieclus, in quomi-
CAP1TVLVM IL
Ouerunt vero pfeudoprophetaeinpopulo ;
■*• ficret inter vos erunt maffiftri menda-
ees, qui introducent fe£tas perditionis, et
negabunt Dominum, qui eos emerat, ad-
ducentes fibi celerem perditionem : Et mul-
ti fequentur eorum perditionem , per quos
via veritatis blafphemabitur, et in auaritia
fi&is verbis de vobis negotiabuntur : quibus
iudicium iam olim non ceflat , et perditio eo-
rum non dormitat.
Si enim Deus angelispeccantibusnon pe?
percit , f ed catenis inferni detraäos in tarta-
rum tradidit cruciandos in iudicium refer-
uari. Et originali mundo non pepercit, fed
o£tauum Nohe, iuftitiseprzeeonem, cuftodi-
uit, diluüium mundo impiorum indticens.
Et ciuitates Sodomorum et Gomorreorum
in cinerem redigens, euerfione damnauir,
exemplum eorum, qui impie a£luri funt,
ponens, et iuftum Loth adfli£lum a nefaria
luxurioforum conuerfatione eripuit. Nam
iufti anima, cum apüd eos habitaret, in dies
cruciabatur, videns et audiens horum iniqua
opera. Nouit Deus pios detentationeeri*
pere, iniquos vero in diem iudicii referuare
cruciandos.
« Magis autem hos, qui poft carnem in
con-
H6J
EP I STOLA PETRI IL CAP. IL III.
concupifeentia immunditiae ambulant, do-
nünationemque contemnunt, audaces, prse-
fraüi, fe£tas non metuunt introducere bla-
fpbemantes. At cum * arigeli fortitudine
et virtute maiores, non füfiineant blafphe-
mareeos, qui eondemnantug$ hi velut ir-
rationabihavpecora, nata adeaptionemetad
perniciem, haec, quae ignorant, blafpheman-
tes, in corruptionefua peribunt, percipien-
tesmercedem iniuftitiae. *Iud# v.g.
Voluptatem exiftimantes quotidianum
luxum, labes funt etmaculae, deliciisafflu-
entes, in eleemofynis veltris luxuriäntes,
oeulos habentes pleno.s adulterii , et non
ceffantes peccare; pellicientesanimasinfir-
mas , cor exercitatum in auaritia habentes;
filii malediftionis, relinquentes reftam viam,
errauerunt, fecuti viam * Balaäm filii Bo-
for , qui mercedeminicjuitatis amauit, cor-
reptionem verohabuit fuaevefaniae, fubiu-
gale mutum animal hominis voce loquens
prohibuit Frophetae infipientiam.
*Num. 22, 7.
Hi funt fontes fine aqua , et nebulse tur-
binibus agitatae, quibuscaligo tenebrarum
referuatur in perpetuum. Süperbe enim
et vane loquentes pelliciunt in defideriis
carnis et lafciuia eos , qui vere effugerant,
cum per fallaciam peruertunt eos , liber-
tärem illis prominentes., cumipfiferuifint
corruptionis. A quo enim quispiam fupera-
tuseft, huiusetferuuseft. Sienim, poft-
quam effugerant coinquinationes mundi;
cognito Domino et SaluatorelhefuChrifto,
his rurfuä implicati fuperantur, faüa funt
eis. pofteriora deteriora pricribus : Melius
enim erat illis, non cognofcere viam iufiitia?,
quam poft agnitionem retrorfum conuerti
a fan&o mandaro, quod illis tradilum eft;
contigit enim eis illud, quod vere prouerbio
dici folet : Canis reuerius eft ad vomiram
fuum, etfuslotainvoltttabrocceni.
CAPITVLVM HI.
anc iam vobis , charirlimi , fecundant
fcribo epiftolam, vt excitem finceratra
mentem veftram coramonefacienäo, vtme-
mores fitis eorum, qua? prsedi£la funt afan»
£Ks prophetis, et mandati Domini et Salua«*
•toris, quod audiftis a nobis apoitolis.,.
Hoc primum fcientes , quod venient in
nouiflimis diebus illufores, iuxtaproprias
concupifcentias ambulantes, dicentes: Vbl
eft promiffio aduentus eius 7 Ex quo enim
patres dormierunt, omnia fic perfeuerant
ab initio creaturae. Nolunt autem cernere,,
quod mundus olirh etiam aqua inundatus
perierit, quanquam fuiflent diu anteaccclr,,
et terra tum quoque exifteret, ex aqua et
in aqua verbo Dei conftituta. Cccli autem,,
qui nunc funt, et terra eodem verbo repo-
fiti , funt igni referuati in diem iudicii et
perditionis impiorum Dominum*
Vnum vero hoc non lateat vos, charirli-
mi, quod vnus dies apud Dominum ficut
mille anni , et mille anni ficut dies vnus.
Non tardat Dominus, prorniflionem fuarrij,
ficut quidam exiftimant, Cq6. patienter agit
proprer vos , nolens aliquos perire , fedi
omnes ad pcenitentiam reuerti. Adueniet
autem dies Domini ficut für in no&e, qua
cccli magno imperu penbunt, elemenra ve-
ro calore foluentur , terra autem et omniaj,
qua; in ipfafunt, opera, exurentur.
Quum igitur haee omnia diiToluiendafintj,
obfecro, quales deeet vos eiTeinfan£liscon~
uerfationibus etpietate, expeftantesetpro-
perantes in aduentum diei Dei, in qua codi
ardentes diflbluentur, er elementa aceenfsi
liquefcent. Nouos * vero ccclos , et no-
uam terram^tpromiflaipfius expe£iarnus,m
quibus iuftitia habitat. * £fa. tij, 77.
Ideo, charirlimi^ haecexpeO:antes,frucletefc
vt immaculati et inculgati inucniammi im
pacgx
%i6y
E P 1 S TjO L A IOAMNIS
c a p. i. ii.
pace : et Domini noftri longanimitatem fa-
lutem arbitramini} ficut et chariffimus fra-
ter nofter Paulus, feeundum datam fibi fa-
pientiam, fcripfit vobis; ficut et in Omni-
bus epiftolis loquitur de his ; in quibus funt
quaedam difKcilia intelle£tu , quae indo£li et
inftabiles deprauant , ficut et caeteras fcriptu>
ras, adfuamipforumperditionem.
n£§
Yo s igitur, dile£i, praeu identes obfer uate
ne impiorum fallaeiisfedu&i exeidatis apro,
pria firmitate. Crefcite vero in gratia et
cognitione Domini noftri et Saluatoris Ihe-
fu Chrifti; ipfi gloria et nunc et in,
^ternum, Amen,
F I N l A
ijjiiiri. n n ii i inxGmrmmimem+tmemfm
EPISTOLA IOANNIS APOSTOLI
PRIMA.
Si dixerimus, quod non peccauimus, men-
dacemfacimuseum, etverbum eins non eft
in nobis,
CAPITVLVM IL
Oilioli mei, haec fcribo vobis, vtnonpeci
* cetis. Sed et fi quis peccauerit , aduoca-
tum habemus apudPatrem Hjefum Chriftum
iuflum ; et ipfe eft propitiatio pro peecatis
noftris, non pro noftris autem tantwn fed
etiam pro tetius mundi. Et per hoc fcimus
quod cognouimus eum , fi mandata eius
obferuamus, Qui dicit, fe noffe Deum , et
mandata eins non cuftodit , mendax eft et
in eo veritas non eft. Qui autem feruat
verbum eius, vere in hoc charkasDei per*
ficitur. Inhocfcimus, quod in ipfo fumus;
Qui dicit, fe in ipfo manere, debet, ficuf
jpfe ambulauit, etipfeambulare.
Charißniii , non mandatum nouum feri*
bo vobis, fed mandatum vetus, quod ha*
buiftis ab initio. Mandatum vetus eft ver-
bum, quod audiftis. kerum mandatum no»
uum fcribo vobis, quod verum eftei in ipfo
et in vobis; quia tenebrae tranfierunt, et
verum lurnen iam iucet. Qui dick , fe in "
luce efle, er fratrem fuumodit, intenebris
eft vsque adhuc. Quidiligit frarrem fuum
in lumine manet , et üandalum in eo non
eft;
CAPITVLVM l
uod erat ab initio, quod audiuimus,
quod vidimus oculis noftris , quod
adfpeximus, et manus noftraecon-
tre&auerunt de verbo vitae. Et vita mani-
feftataeft, et vidimus, et teftamur, et annun-
ciamus vobis vitamaeternam, quae erat apud
Patrem, et apparuit nobis. Quod vidimus
et audiuimus , annunciamus vobis, vtetvos
focietatem habeatis nobiscum , et focietas
noftra fit cum Patre etFilioeiuslhefuChri-
fto. Et haec fcribimus vobis , vt gaudeatis,
et gaudium veftrum fit plenum.
Et haec eft anniinciano , quam audiuimus
ab eo, et annunciamus vobis, quod Deus
eft lux, et tenebrae in eo non funt vliae. Si
dixerimus , quod focietatem habemus cum
eo, et in tenebris ambulamus, mentimur,
et veritatem non facimus. Si autem inlü-
ce ambulamus; ficut et ipfe eil in luce, fo-
cietatem habemus ad inuicem ; et fanguis
Ihefu Chrifti, filii eius^ emundat nos ab
omnipeccato. Si dixerimus, quodpecca-
tpm non habemus, ipii nosfeducimus, et
veritas in nobis non eftY Si confiteamur
peccata noftra, fidelis eft et iuftus, vt re
mittat nobis peccata noftra , etemungletnos
ab omni iniquitate»
1169
EPISTOLA IOANNIS I. C A P. II. III.
U/O
eft : qui autem odit fratrem fuum, in te-
ncbris eft , et in tenebris ambulat ; et nefcit,
quo eat , quia tenebra obccccauerunt oculos
eius.
Scribo vobis, filioli, quod remittuntur
Vobis peccata propter nomen eius. Scribo
vobis, patres, quoniamcognouiftiseum, qui
ab initio eft. Scribo vobis , adolefcentes,
quoniam viciftis malignum. Scribo vobis,
pueri, quoniam cognouiftis Patrem. Scri-
bo vobis, patres, quoniamcognouiftiseum,
qui ab initio eft. Scribo vobis , iuuenes,
quoniam fortcs eftis , et verbum Dei manet
in vobis, et viciftis malignum.
Nolite diligere mundum , neque ea,
quce in mundo funt : Si quis diligit mun-
dum, non eft charitas Patris in eo; quoni-
am omne, quod eft in mundo, concupi-
fcentia carnis et concupifcentia oculorum,;et
fuperbia vitae; qurenon eft exPatre, fed
ex mundo eft. Etmundus tranfit, et con-
cupifcentia eius ; qui autem facit voluntatem
Dei, manet in aeternum.
Filioli , nouiflima hora eft : Et ficut au-
diftis, quod Antichriftus venit, nunc An-
tichrifti multi funt : Vnde fcimus, quod
nouiftima hora eft. Ex nobis prodierunt,
fed non erant ex nobis ; nam fi fuifTent ex
nobis, permanfiiTent vtique nobiscum. Sed
vt manifefti fint , quod non omnes funt ex
nobis.
Sed vos vn£tionem habetis a fan£to , et
noftis omnia. Non fcripfi vobis , quafi
ignorantibus veritatem, fed quafi fcientibus
eam, et quod omne mendacium exveritate
non eft. Quis eft mendax, nifi is, quine-
gat, quod Ihefus non eft Chriftus? Hie eft
Antichriftus, qui negat Patrem et Filium.
Omnis, qui negat Filium , nee Patrem ha-
bet. Vos quod audiftis ab initio, in vobis
permaneat ; quia fi in vobis permanferit,
quod audiftis ab initio, etiaravosinFilioet
S.L. ParsXLK
Patre manebitis. Et haec eft promiflio, quam
ipfe pollicitus eft nobis, vitam aeternam.
H^c fcripfi vobis de his , qui fedueunt
vos. Et vn£fcio, quam vos aeeepiftis ab eo>
maneat in vobis, et non necefle habetis, v-
aliquis doceat vos ; fed ficut vn£lio eius do-
cet vos de omnibus, et verum eft, et non
eft mendacium ; et quemadmodum doeuit
vos, manete in eo. Et nunc, filioli, ma-
nete in eo , vt cum apparuerit , habeamus
fiduciam, et non confundamur ab eo in ad«
uentu eius. Si feitis , quod iuftus eft , feit
to_te,quod et omnis,qui facit iuftitiam, ex ipfq»
natus eft.
; CAPITVLVM III.
X/'idete , qualem charitatem dedit nobis
* Pater , vt filii Dei nominemur. Pro-
pter hoc mundus non nouit vos, quia non
nouit eum. Chariflimi, nunc filii Dei fu-
mus , et nondum apparuit , quod Futuri
fumus. Seimus, quod, cum apparuerit,
fimiles ei erimus, quoniam videbimus eum,
ficuti eft ; et omnis, qui habet haneipem in
eo, purificat fe, ficut et ille purus eft. Omnis,
qui facit peccaturti , et prseuaricationem fa-
cit: et peccatum eft praeuaricatio. Et fei-
tis, quod ille apparuit, vt peccata tolleret,
et peccatum in eo non eft. Omnis , qui in
eo manet, nonpeccat. Etomnis,quipeccat,
non vidit eum, nee nouit eum.
Filioli , nemo vos feducat. Qui facit
iuftitiam, iuftus eft, ficut et ille iuftus eft.
Qui facit peccatum, ex diabolo eft, quoni-
am ab initio diabolus peccat. In hoc appa-
ruit Filius Dei , vt djffoluat opera diabolz.
Omnis, qui natus eft ex Deo, peccatum non
facit, quoniam fernen illius in hoc manet,
et non poteft peccare , quoniam ex Deo na-
tus eft. Per hoc manifefti funt filii Dei et
filiidiaboli. Omnis, qui non eft iuftus, non
eft ex Deo , et qui non diligit fratrem fuum.
Fff f Quo-
1171
EPISTOLA IOANNIS I. GAP. III. IV.
1172
Quoniam haec eft annunciatio , quam au- !
diftis ab initio, vt diligamus alterutrum:
Non ficut Cain , qui ex maligno erat , et
occidit fratrem fuum ; et propter quidoc-
cidit eum ? quoniam operafuaprauaerant,
fratris autem iufta. Nolitemirari, fratres,
fi odit vos mundus. Nos fcimus, quod
translati fumus de morte ad vitam , quo-
niam diligimus fratres. Qui non diligit,
manet in morte. Omnis, qui odit fratrem
fuum, homicida eft. Et fcitis, quod omnis
homicida non habet vitam aeternam in fe ma-
nentem.
Per hoc cognouimus charitatem , quod
ille animam fuam pro nobispofuit: Et nos
debemus pro fratribusanimasponere. Qui
habuerit fubftantiam huius mundi, et vide-
rit fratrem fuum egere, et clauferit vifcera
fua ab eo, quomodo charitas Dei manet in
eo? Filioli mei, non diligamus verbo , ne-
que lingua, fed opere et veritate.
Per hoc cognofcimus, quod ex veritate
fumus, et coram eoperfuademuscordano-
ftra, quod, fi reprehenderit nos cor no-
ftrum, maior eft Deus cordenoftro, etno-
uit omnia. Chariffimi, fi cor noftrumnon
reprehenderit nos , fiduciam habemus ad
Deum , et quicquid petierimus, accipiemus
ab eo , quoniam mandata eius cuftodimus,
et ea, quae placha funt coram eo, facimus.
Et hoc eft mandatum eius ? vt credamus
in nomine filii eiusIhefuChrifti, et diliga-
mus alterutrum , ficut dedit mandatum no-
bis. Et qui feruat mandata eius, in illo ma-
net, et ipfe in eo. Et per hoc fcimus, quod
manet in nobis, per Spiritum, quem dedit
nobis.
CAPITVLVM IV.
Ghariffimi , nolite omni fpiritui credere,
fed probate fpiritus , an ex Deo fint ;
«juoniam multi pfeudoprophetae exieruntin
mundum. Per hoc cognofcite Spiritum
Dei : Omnis fpiritus,qui confitetur, lhefum
Chriftum in carne veniffe, ex Deo eft. Et
omnis fpiritus , qui non confitetur, lhefum
Chriftum in carne veniffe, ex Deo non eft;
et hie eft Antichriftus, de quo audiftis, quod
venturus fit ; et nunc in mundo eft.
Vos ex Deo eftis , filioli , et viciftis eos,
quoniam maior eft , qui in vobis eft, quam
qui in mundo eft. Ipfi de mundo funt,
iüeo de mundo loquuntur , et mundus eos
audit. Nos ex Deo fumus. Qui nouit Deum,
audit nos; qui non eft ex Deo, non audit
nos. Per hoc cognofcimus fpiritum verita-
tis, et fpiritum erroris.
Chariffimi, diligamus nos inuicem, quia
charitas ex Deo eft. Et omnis,qui diligit, ex
Deo natuseft, etcognofcitDeum : qui non
diligit, non nouit Deum, quoniam Deus cha-
ritas eft. Per hoc apparuit charitas Dei,
quod Filium fuum vnigenitum mißt Deus in
mundum , vt viuamus per eum. In hoc
eft charitas , noU quod nos dilexerimus
Deum, fed quod ipfe dilexit nos, et mißt
Filium fuum pröpitiatorem pro peccatis no-
ftris.
Chariffimi , fi Deus dilexit nos , debemus
et nos alterutrum diligere. Deum nemo
vidit vnquam : Si diligimus inuicem , Deus
in nobis manet, et charitas eius in nobis per-
fecta eft. Per hoc cognofcimus, quod in
eo manemus, et ipfe in nobis, quoniam de
Spiritu fanöo fuo dedit nobis. Et nos vi«
dimus, etteftificamur, quod Pater miferit
Filium, Salüatorem mundi. Quisquiscon-
feffus fuerit, quod Ihefus eft Filius Dei,
Deus in eo manet, et ipfe in Deo : Et nos
cognouimus, et credimus charitati, quam ha-
bet Deus erga nos.
Deus charitas eft , et qui manet in chari-
tate, in Deo manet, et Deus in eo. In hoc
perfe&a eft charitas Dei in nobis, vt fidu-
ciam
if73
EPISTOLA IOANNIS I. CAP. IV. V.
II74
ciam habeamus in die iudicii ; quiaficutille nium Dei, quod maius eft,- quod teftifica-
eft , et nos fumus in hoc mundo. Timor j tur de Füio fuo. Qui credit in Filium Bei
non eft in charitate ', fed perfe&a charitas ^habet teftimonium in fe. Qui vero non
foras mittit timorem , quoniam timor pce- credit Deo, mendacem facit eum, quianon
nam habet: Qui autem timet, noneftperfe-
clus in charitate.
Nos ergo diligamus Deum , quoniam
Deus prior dilexit nos. Si quis dixerit :
Quod diligo Deum; et fratremfuum ode-
rir, mendax eft. Qui enim non diligit fra-
trem fuum , quem videt ; Deum, quem non
videt, quomodo poteft diligere ? Et hoc
mandatum habemus a Deo, vt, qui diligit
Deum, diligat et fratremfuum.
CAPITVLVM V.
/~\mnis, qui credit, quod Ihefus fitChri-
^^ ftus, ex Deonatuseft. Et omni5', qui
diligit eum, qui genuit, diligit et eum, qui
natus eft ex eo. Per hoc cognofcimus, quod
diligamus filios Dei , cum Deum diligimus,
et mandata eius feruamus. Haec eft enim
charitas Dei , vt mandata eius cuftodiamus ;
et mandata eius grauia non funt. Quoni-
am, omne, quod natum eft ex Deo, vincit
mundum. Et haec eft vi&oria , quae vincit
mundum, fides noftra. Quis eft autem,
qui vincit mundum , nifi qui credit , quod
Ihefus fit Filius Dei?
Hie eft ä qui venit per aquam et fangui-
nem, Ihefus Chriftus: Non per aquam fo-
lum, fed per aquam et per fanguinem. EtSpi-
ritus eft, qui teftificatur , qüod *) Chri-
ftus eft veritfts. Quoniam tres funt, qui
teftimonium dant : Spiritus, Aqua et San-
guis, et hi tres fimul funt. Si teftimo-
nium hominum aeeipimus , teftimonium
Dei maius eft. Quoniam hoc eft teftimo-
credit in teftimonium , quod teftificatur
Deus de Filio fuo; Et hoc eft teftimonium^
quoniam vitam aeternam dedit nobis Deus,
et haec vita in Filio eius eft. Qui habet
Filium Dei, habet vitam : qui non habet
Filium Dei, vitam non habet.
^ Haec feribo vobis, credentibusinnomen
Filii Dei, vtfeiatis, quod vitam sternam
habetis, et vt credatis in nomen Filii Dei.
Et haec eftfiducia, quam habemus ad Deum,
quod quiequid petierimus feeundum volun-
tatem eius, audit nos: Et feimus, quod au-
dit nos , quiequid petierimus. Seimus,
quod habemus petitiones, quaspoftulamas
ab eo.
Qui feit, fratremfuumpeccare peccatum
non ad mortem, petat, et dabitur ei vita
peccanti non ad mortem. Eft peccatum ad
mortem , non pro illo dico , vt roget quis.
Omnis iniquitas peccatum eft, et eft pecca-
tum non ad mortem. Seimus, quod omnis,
qui natus eft ex Deo , non peccat; fed ge-
nitus ex Deo cuftodit fe , et malignus non
tangit eum. Seimus, quod ex Deo fumus,
et mundus totus in maligno pofitus eft.
Et feimus , quod Filius Dei venit, et dedit
nobis fenfum , vt cognofeamus Deum ve-
rum, et fimus veraces in Ihefu Chrifto,
Filio eius : Hie eft verus Deus et vita
aeterna. Filioli, cauete vobis a
fimulachris.
F I N I S.
*) Chrifius, re&iusleges: Spiritus.
Fff f 2
EPI.
H7f
EPISTOLA IOANNIS II. III.
1176
EPISTOLA IOANNIS APOSTOLI
SECVNDA.
Senior ele&ae Dominae , et filiis eius,
quos ego diligo in veritate; et non
ego folus, fed et omnes, qui eogno-
uerunt veritatem', propter veritatem, quae
permanet in vobis , et vobiscum erit in aeter-
num.
Sit vobiscum gratia , mifericordia , pax a
Deo Patre, et a Chrifto Ihefu, Filio Patris,
in veritate et charitate !
Gauifus fum valde , quod inueni de filiis
tuis ambulantes in veritate , ficut mandatum
accepimus a Patre. Et nunc rogo te , Do-
mina , non tariquam mandatum nouum fcri-
bens tibi, fed quod habuimus ab initio, vt
diligamus alterutrum : Et hoec eft charitas,
vt ambulemus; fecundum mandataeius.
Hoc eft enim mandatum , vt quemadmo-
dum audiftis ab initio , in eo ambuletis.
Quoniam multi fedu&oresexieruntinrnun-
dum, quinonconfitentur, Ihefum Chriftum
venifle in carne. Hie eft feduötor et anti-
chriftus. Videte vosmetipfos, ne perda-
mus, quae eperatifumus, fed vtmercedem
plenam aeeipiamus. Omnis, qui recedit,
et non permanet in do£bina Chrifti, Deum
non habet : qui permanet in do£trina Chri'
fti, hie et Patrem et Filium habet.
Si quis venit ad vos , et hanc do&rinam
non affert, nolite reeipere eumin domum,
nee aue ei dixeritis : Qui enim dicit illiaue,
communicat operibus eius malignis. Ecce,
praedixi vobis , vt in die Domini non con-
fundamini. Plura habens vobis feribere,
nolui per chartam et atramentum ; fpero
enim , me futurum apud vos , et coram lo-
qui , vt gaudium veftrum plenumfit. Sa'
lutant te filii fororis tuae ele£tae. Gratia
tecum! Amen.
N
S.
EPISTOLA IOANNIS APOSTOLI
TERTIA.
enior Caio , chariffimo , quem ego di-
ligo in veritate ! Chariffime, pro omni-
busorationem facio, vtprorpereagant
et valeant, ficut profpere agit anima tua.
Gauifus enim fum valde venientibus fratri-
bus , et teftimonium perhibentibus veritati
tuae, ficut tu in veritate ambulas. Maius
non habeo gaudium, quam vt audiam, fllios
meos in veritate ambulare.
Chariffime, fldeliter facis, quiequid fa-
eis erga fratres , et erga peregrinos, qui te-
ftimonium reddiderunt charitati tuaeincon-
fpe&u ecclefiae, quos benefacies, deducens
digne Deo. Pro nomine enim eius profe-
öifunt, nihil aeeipientes a gentilibus. Nos
ergo debemus fufciperetales, vt cooperato-
res fimus veritatis.
Scripfi forfitan ecclefiae, fed is, quiamat
primatum genere in eis, Diotrepes, nonre-
cipit nos. Propter hoc fi venero , indica-
bo eius opera, quae facit, verbis malignis
garriens in nos. Et quafi ei ifta non fuffi-
ciant , neque ipfe fufeipit fratres, et eos, qui
fufeipiunt, prohibet, etdeecclefiaeiicit.
Chariffime , noli imitari malum ! fed
quod bonum eft. Qui benc facit, ex Deo
eft:
\V7
EPISTOLA IVDAE.
H78
eft : qui autem malefacir, nonvidet Deum.
Demetrio teftimonium reddirurabomnibus,
et ab ipfa veritate ; fed et nos teftimonium
perhibemus, et nofti, quod teftimonium
noftrum verum eft. Multa habui tibi fcri-
bere, fed nolui per atramentum et calamum
/cribere tibi. Spero autem, breui te vide-
re, et prasfentes collocuturos effe. Pax
tibi ! Salutant te amici. Saluta tu ami-
cos nominatim.
F I N 1; S.
EPISTOLA IVDAE APOSTOLI.
Iudas, Ihefu Chrifti feruus, frater autem
Iacobi , his , qui funt in Deo Patre di-
le&is , et Chrifto Ihefu feruaris et vo-
catis: Mifericordia vobis, et pax, etcharitas
augeatur.
Chariftlmi, cum cuperem ai vos fcribere
decommuni falute, neceflefuit, vosadhor-
tari, vt decertantes feruetis fidem, quae fe-
mel fan&is tradita eft. Subintroierunt
enim quidam homines , qui olim profcripti
funt in hoc iudicium, impii, Domininoftri
gratiam transferentes in luxuriam , et hegan-
tes folum Dominum Deum, et Dominum
noftrum Ihefum Chriftum.
Commonere autem vos volo, fcientes
femel hoc , quod cum Dominus populum
ex Aegypto faluaflet, feeundo eos, qüinon
crediderunt, perdidit. Angelos vero, qui
non feruauerunt fuum prineipatum, fed
relinquentes fuumdomicilium, iniudicium
magniDei vineulis aeternis in caligine refer-
uauit. Et ficut Sodoma et Gomorra et fini-
timae ciuitates, fimili modo fornicatae, et
abeuntes poft carnem alteram , fa£tJb funt
exemplum ignis aeterni peenam fuftinentis:
ita et hi fomniis delufi, qui carnem macu-
lant, magiftratus fpernunt, maieftatem bk-
fphemant.
Cum Michael archangelus cum diabolo
difeeptans, altercaretur de Mofi corpore,
non eft aufus iudicium inferreblafpherhia?,
fed dixit: Increpet te Dominus! Hi autem,
quae ignorant, blafphemänt, quae autem
naturaliter, tanquam mutaanimalia, norunf,
in his corrumpuntur. Vaeipfis, qui in via
Cain abierunt, et in feduftionem Balaam
mercede effufi funt, et in contradi£fcione
Corae perierunt.
Hae labes de eleemofynis veftris eonm-
uantur fecure , femetipfos pafeentes nubes
fine aqua , quas a ventis circumferuntur,
arbores autumno marcefeentes, fteriles, bis
mortuse, eradicatae, feri flu£tus, maris , de-
fpumantes fua dedecora ', fidera errantia
quibus caligo tenebrarum conferuata eft in
acternum.
Prophetauit autem et de his feptimus ab
Adam, Enoch, dicens: Ecce, veniet Domi-
nus in fanftismillibusfuis, facere iudicium
contra omnes, et arguere omnes impios de
omnibus operibus impietatis eorum, qui-
bus impie egerunt, et de omnibus duris,
qua? locuti funt contra Deum peccatores
impii.
Hi funt murmuratores, quzeruli, feeun-
dum defideria fua ambulantes , et os eorum
löquitur faftuofa, mirantes perfonas quae-
ftus caufa. Vos autem, chariflimi , memo«
res eftote verborum, qua? praedi£ta funt ab
apoftolis Domininoftri Ihefu Chrifti, qui
dicebat vobis : Quod in nouiffimis tempo-
fribus erunt illufores,,fecundum defideria
fua ambulantes in impietatibus ; Hi funt,
Ffffj <jui
l*79
APOCALYPSIS IOANNIS. CAP.I.
II 80
qui fegregant femetipfos, animales, Spiri- de igne rapientes, odientes maculatam tu-
tum non habentes.
Vos autem, charimmi, fuperaedificantes
vosmetipfos fan&iflimae veftrae fidei, in Spi-
ritufan&o ©Nantes, vosmetipfos in dileftio-
ne Dei feruate , expe&antes mifericordiam
Domini noftri Ihefu Chrifti ad vitam aeter-
nam. Et quorundam miferemini , diiudi-
cantes,quosdam vero per timorem falutate,
nicam , quae carnalis eft.
Ei autem, qui potens eft, vos conferua-
re incolumes , et conftituete ante confpe-
£tum gloriae fuae irreprehenfibiles in exul-
tatione; foli fapienti Deo, faluatori noftto,
gloria et magnificentia, vis et poteftas, nunc
et in omnia fecula [ Amen.
F. I N I S.
APOCALYPSIS IOANNIS.
CAP1TVLVM I.
pocalypfis Ihefu Chrifti, quam de-
dit illi Deus , palam facere feruis
fuis , qua: oporteat fieri cito : et
fignificauit/roittens per angelum fuum fer-
uo fuo Ioanrii,qui teftificatur de verbo Dei,
et de teftimonio Ihefu Chrifti , quaecunque
vidit. Beatus, qui legit et audit verba pro-
phetise, et feruat ea, quae in ea fcripta funt ;
tempus enim prope eft.
. Ioannes feptem ecclefiis, quae funt in Afia:
Gratia vobis et pax ab eo , qui eft , et qui
erat, et qui venturus eft ; et a feptem fpiri-
tibus,qui coram throno eius funt; et a Ihe-
fu Chrifto, qui eft teftis fidelis, primogeni
Ego Iöannes,* frater vefter, et particeps
in tribulatione, et regno, et patientia in Ihe-
fu Chrifto ; fui in infula , quae appeilatur
Patmos , propter verbum bei et teftimo-
nium Ihefu Chrifti. Fui in Spiritu in do-
minica die : et audiui poft me vocem ma-
gnam , tanquam tubae , dicentis : Ego fum
Alpha et O, primus et nouHfrmus : quod
vides, fcribe in libro, et mitte eecleiiis, quae
funt in Ada, Ephefo, Smyrnae, et Pergamo,
et Thyatirae , et Sardis , et Philadelphia? , et
Laodic0ae..
Et conuerfus fum, vtviderem vocem, quae
loquebatur mecum. Et conuerfus, vidi fe-
ptem.candelabra aurea, et in medio cande-
labrorum ftmilem filio hominis, veftitum
ismortuorum, et princeps regum terrae ; podere, et praecinftum ad mammillas xona
qui dilexit nos, et lauit nos a peccatis noftris aurea. Caput autem eins et capilli erantcan-
in fanguine fu'o; et fecit nos reges et facer- didi, velut lana alba, ettanquam nix; et ocu-
dotes Deo et Patri fuo ! Ipfi gloria etimpe-j'li eiits, velut flamma ignis; et pedes eius fi
riuminfeculafeculorum! Amen. Ecce,ye-
nit cum nubibus,etvidebit eum omnisocu-
ks, et qui eum pupugerunt, et plangent fe
omnes tribus terrae : etiam, Amen! Ego fum
Alpha et O, principium et finis ', dicit Do-
minus Deus, qui eft, et qui erat, et qui ven-
turus eft, omnipotens.
miles aurichalco, velut in Camino ardentei:
vox illius, tanquam vox aquarum multarum,
et habebat in dextera fua ftellas feptem. Et
de ore eius gladius vtraque parte acutus ex-
ibat; et facies eius ficut fol lucet in virtute
fua.
Et cum vidiffem eum , cecidi ad pedes
eius,
i«8'
APOCALYFSIS IOANNIS. CAP. I. II*
n8a
eius, tanquam mortuus. Et pofuit dexte-
■ram fuam fuper me , dicens mihi : Noli ti-
mere ! ego fum primus etnouiffimus, et vi-
uus ; et fui mortuus, et ccce,fum viuens in
fecula feculorum , et habeo claues mortis
et inferni. Scribe ergo quae vidifti, et quae
funt, et quae oportet fieri poft haec : Myfte-
rium feptem ftellarum, quas vidifti in dex-
tera mea , et feptem candelabra aurea : fe-
ptem ftellae angeli funt feptem ecclefiarum*
et candelabra feptem, quae vidifti, feptem ec-
clefiae funt.
CAPITVLVM II.
A ngelo Ephefinae ecclefiae fcribe : Haec
*- *■ dicir, qiü tenet feptem ftellas in dexte-
ra fua, qui ambulat in medio feptem cande-
labrorum aureorum : Sciö opera tua, et la-
borem , et patientiäm tuam ; et quod non
potes fuftinere malos ; et tentafti eos, qui
fe dieunt apoftolos efle, et non funt, et in-
uenifti eos mendaces : et patientiäm habes,
et fnftinuifti propter nomen rheum, et non
defeeifti. Sed habeo aduerfum te pauca,
quod charitatem tuam primam reliquifti.
Memor efto itäque , vnde excideris , et age
peenitentiam , et prima opera fac : quod fi
non feceris, cito veniam, et mouebo cande-
labrum tuum de loco fuo, nifi peenitentiam
egeris. Sed hoc habes , quod odifti fa&a
Nicolaitarum , quae et ego odi. Qui habet
aurem, audiat, quid fpiritus dicat ecclefiis.
Vincenti dabo eefere de ligno vitae,quod eft
in Paradifo Dei.
Etangelo ecclefiae Smyrnenfium fcribe:
Haec dicit primus et nouiflimus , qui fuit
mortuus,et viuit : Scio tribulationemtuam
et paupertatem tuam,fed diues es , et blas-
plhemaris ab his, qui fe dieunt Iudaeos efle,
et non funt, fed funt fynagoga fathan8e.
Nihil horum timeas, quae paflurus es. Ec-
ce, miflurus eft diabolus aliquos ex vobis in
carcerem, vt tentemini ; et habebitis tribu^
lationem diebus decem. Efto fidelis vsque
ad mortem, et dabo tibi coronam vitae. Qui
habet aurem, audiat, quid Spiritus dicat ec-
clefiis ! Qui vicerit , non laeditur a morte
feeunda.
Et arigelö ecclefisePergamenfium fcribe:
Haec dixit, qui habet rompheam ex vtraque
parte acutam : Scio opera tua , et vbi habi-
tes, et vbi fit fedes fathanse ; et tenes nomen
meum , et non negafti fidem meam. Et in
diebus meis Antipas, teftis meus fidelis, qui
oeeifus eft apüd vos , vbi fathanas habitat.
Sed habeo aduerfus te pauca, quia habes il-
lic, tenentes do£tainam ßalaam, qui docebar
Balac mitrere feandalum coram filiis Ifrael,
edere idolothyta et fornicari. Ita habes et
tu , tenentes doclrinam Nicolaitarum,
quod odi. Peenitentiam age : Quod
fi non egeris , veniam cito , et pugnabo
cum illis in gladio oris mei. Qui
habet aurem, audiat, quid Spiritus dicat ec-
clefiis ! Vincenti dabo manna abfconditum
et dabo illi calculum candidum, et in calcu-
lo nomen nouum feriptum, quod nemo feit,
nifi qui aeeipit.
Et angelo ecclefiae Thyatinenfium fcribe:
Haec dicit Filius Dei, qui habet oculos, tan-
quam flammam ignis , et pedes eius fimiles
aurichalco : Noui opera tua, et charitatem
tuam , et minifterium , et fidem , et patien-
tiäm tuam, et opera tua nouiffima plura prio-
ribus : Sed habeo aduerfus te pauca , quia
permittis mulierem Iezabel , quae fe dicit
prophetiflam efle, docere, feducere feruos
meos, fornicari, et manducare de idolotHy-
tis : et dedi illic tempus , vt peenitentiam
ageret, et non vult peenitere a fornicatione
fua .- ecce, ego mitte eam in lecium, et qui
mecchantur cum ea, in tribulatione maxima
erunt,
ü83
APOCALYPSIS IOANNIS. CAP. IL III.
U84
erunt, nid pcenitentiam ab operibus fuiscge-
rint ; et filios eius interficiam in mortem:
et fcient omnea ecclefise, quod ego inueftigo
renes et cor ; et dabo vobis vnicuique ve-
ftrum fecundum opera fua.
Vobisf autem dico et caeteris , qui Thya-
tirae eftis, quicunque non habent do&rinam
hanc, et qui non cognouerunt altitudinem
fathanae, quemadmodum dicunt : npn mit-
tam fuper vos aliudpondus: tarnen id, quod
habetis, tenete, donec veniam. Et qui vi-
cerit, et cuftodierit vsque in finem opera
mea , dabo Uli poteftatem fuper gentes , et
reget eas in virga ferrea, et tanquam vas fi-
guli confringentur : ficut et ego accepi a
Patre meo : Et dabo illi ftellam matutinam.
Qui habet aurem, audiat, quid Spiritus dicat
ecclefiis,
'CAPITVLVM III.
"O t angelo ecclefiae Sardienfium fcribe :
'*— ' Haec dicit , qui Habet feptem Spiritus
Dei, et feptem ftellas : Scio opera tua , quia
nomen habes , quod viuas', et mortuua es«
Efto vigilans, et confirma cetera, quae mori-
tura erant. Non enim inueni opera tua
plena coram Deo. ilecordare ergo, quali-
ter acceperis, et audieris \ et ferua,et pccni-
tentiam age. Quod fi non vigilaueris,, ve-
niam ad te, tanquam für, et nefcies, qua hora
veniam ad te. Sed habes pauca nomina in
Sardis , qui non inquinauerunt veftimenta
fua ; et ambulabunt mecum in albis, quia di-
gni funt. Qui vicerit , *) fic veftietur ve-
H#c dicit fan£us, et verus, qui habet da-
uern I>auid> qui aperit et nemo claudit, et
ciaudit et nemo aperit . Scip opera tua. Ec-
«e, dedi coram te oftium aperrum, quod ne-
mo poteft claudere,quiamodicam habes vir-
tutem ; etferuafti verbummeum, et non
negafti nomen meum. Ecce, do de fyna-
goga fathanae, qui dicunt, fe Iudsos efle et
non funt, fed mentiuntur. Ecce, faciam il-
los, vt veniant, et adorent ante pedes tuos *
et fcient, quia ego dilexi te. ^
Quoniam feruafti verbum patientige meae,
et ego feruabo te in hora tentationis, quae
Ventura eft in orbem vniuerfum , tentare
habitantes in terra. Ecce, venio cito. Te-
ne, quod habes, vt nemo accipiat coronam
tuam. Qui vicerit, faciam illum columnam
in templo Dei mei , et foras non egredietur
amplius : et fcribam fuper eum nomen Dei
mei, et nomen ciuitatis Dei mei, nouse Ieru-
falem , quae defcendit de ccclo a Deo meo J
et nomen meum nouum. Qui habet au-
rem, audiat, quid Spiritus dicat ecclefiis.
Et angelo ecclefiae Laodiceae fcribe: Haec
dicit Amerij teftis fidelis, et verus, qui.eft
principium creaturae Dei : Scio opera tua,
quia neque frigidus es neque calidus : vti-
nam frigidus effes aut calidus ! fed quia te-
pidus es, et nee frigidus nee calidus, euo-
mam te ex ore meo. Quia dicis: Quoddi«
uesfumet locupletatus, et nullius egeo. Et
nefeis, quod es mifer, et miferabilis, et pau-
per, et ccccus, et nudus. Suadeo tibi, eme-
re a me aurum ignitum probatum, vt locu-
flimentis albis, et non delebo nomen eius !ples fias, et veftimentis albis induaris ; vt
de libro vitae ; et conritebor nomen eius co- non appareat confuiio nuditatis tuae ; et col-
ram Patre meo , et coram angelis eius. Qui
habet aurem , audiat, quid Spiritus dicat ec-
clefiis.
Et angelo" ecclefiae Philadelphia? fcribe:
lyrio inunge oculos tuos , vt videas.
Ego quos amo, arguo et cäßigo ; Aemu-
lare ergo et pccnitentiam age. Ecce . fto
ad oftium, et pulfo ; fiquis audierit vocem
meam.
r*»***mem0mmmrm0*mi***qr^sm*+m WhiijuI"'»»'«» n
*) fiO le§as potius : hk\ in Grscco eruro ehos inuenUiir.
u8>
APOCALYPSIS IOANNIS. C A P. III. IV. V.
H&«
cidebant viginti quatuor feniores ante fe*
dentemin,thronoset adorabantviuentem in
fecula feculorum, et mittebant Coronas fuas
ante thronum, dicentes : Dignus es, Domi-
nus, Deus nofter, accipere g!oriam,et hono-
rem, et virtutem ; quia to creafti omnia, et
propter voluntatem tuam funt , et creata
mm-.
CAPITVLVM V.
Ut vidi in dextera fedentis fuper thronum
librum , fcriptum intus et £oris ,
fignatum figillis feptem. Et vidi ange-
lum fortem, et praedicantem voce magna :
Quis eil dignus , aperire librum , et foluere
fignacula eius ? Et nemo pöterat, neque in
ccclo, neque in terra, neque fub terra aperire
librum, neque infpicere illum. Et ego fle:
bam multum , quod nemo dignus inueiitus
eft aperire librum, nee videre eum.
Et vnus de fenioribus dixit mihi : Ne
fleueris ! Ecce, vicit leo de tribu luda, ra-
dix Dauid, aperire librum, et foluere feptem
fignacula eius. Et vidi, et ecce, in medio
throni et quatuor animalium, et in medio
feniorum, Agnum ftantem, tanquam occi-
fum, habentem cornua feptem, et oculos fe-
ptem, qui funt feptem fpiritus Dei, miffi in
omnem terram. Et venit , et aeeepit de
meam, et aperuerit mihi ianuam, intrabo ad
«um ,. et ecenabo cum eo , et ipfe mecum.
Qui vicerit, dabo ei edere de ligno vitae, et
federe mecum, in throno meo , ficut et ego
vici , et fedi cum Patre meo in tnrono eius.
Qui habetaurera, audiat, quid Spiritus dicat
ecclefiis.
CAPITVLVM IV.
oft haec vidi, et ecce, oftium apertum in
ccclo : et vox prima, quam audiui, tan-
quam tubae,ioquentis mecum, dicens : Afcen-
de huc, et oftendam tibi, qua? oportet fieri
pofthac. Et ftatim fui in fpiritu. Et ec-
ce, fedes pofita erat in ccclo, et fupra federn
fedens» Et qui fedebat, fimilis erat afpe&ui
lapidis iafpidis et fardio : et iris erat in cir-
cuitu fedis, fimilis vifioni fmaragdinae. Et
in cireuitu fedis, {edilia viginti quatuor, et
fuper thronos viginti quatuor feniores feden-
tes, circumamikfci ftolis albis, et in capiübus
eorum Coronas aureas.
Et de throno procedebant fulgura,etvo-
ces, et tonitrua; et feptem lampades igni
ardentes ante thronum , quae funt feptem
Spiritus Dei. Et in confpe£tu fedis
tanquam mare vitreum , firmle cryftallo.
Et in medio fedis et incireuitu fedis,
quatuor animalia , plena oculis ante ] dextera fedentis in throno librum.
et retro. Et animal primum , fimi- 1 Et cum aeeepiffet librum , quatuor ani-
le leoni ;' et feeundum animal, fimile vitu- 1 malia, et viginti quatuor feniores ceciderunt
lo ; et tertium animal, habens faciem quafi | Coram Agno, habentes finguli citharas, et
hominis ; et quartum animal, fimile aquilse
-volanti. Et quatuor animalia fingula eo-
rum habebant alas fenas, et in cireuitu et
intus plena funt ocu^s; et requiem non ha-
bebant, die ac no£te dicentia : Sanclus, fan-
&us, fanäus Dominus, Deus omnipotens,
qui erat, et qui eft, et qui venturus eft \
Et quando dabant illa animalia gloriam,
et honorem, et benediäionem fedenti fuper
thronum, viuenti in fecula feculorum; pro-
phialas aureas plenas odoramentorum, quae
funt orationes fan&orum; eteantabantean-
ticum nouum, dicentes: Dignus es, Domi-
ne, aeeipere librum,et foluere fignacula eius ;
quoniam oeeifus es , et redemifti nos fan-
guine tuo ex omni tribu, et lingua,et popu-
lo,et natione * et feeifti nos Deonoftro re-
ges et facerdotes ; et regnabimus fuper
terram.
Et vidi, et audiui vocem angelorum mul-
Ggg g torum
"87
APOCALYPSIS 10ANNIS* C A P. V. VI. VII.
1188
torum, in circuitu throni, et animalium et
feniorum , et erat numerus eorum milla
millium , dicentium voce magna : Dignus
eft agnus, qui occifus eft, accipere virtutem
etdiuitias,et fapientiam, et fortitudinem,et
honorem, et gloriam, etbenedi&ionem! Et
omnem creaturam, qua in ccclo eft , et quae
fuper terram et fub terra , et quse funt in
mari, et omnia, quse in eis funt, audiui dice
re fedenti in throno et Agno : Benediftio,
et honor, et gloria , et poteftas in fecula fe~
culorum ! Et quatuor animalia dicebant :
Amen ! Et viginti quatuor feniores ceci-
derunt in Facies fuas, et adorauerunt viuen-
tem in fecula feculorum.
CAPITVLVM VI.
Pt vidi, cum aperuiffet Agnus vnum defe-
ptem figillis, et audiui vnum de qua-
tuor animalibus,dicens, tanquam vocem to-
nitrui : Veni et vide J Et vidi, et ecce, equus
albus, et qui fedebat fuper illum, habebat
arcum, et data eft illi Corona, et exiuit vin-
cens, vt vinceret. Et cum aperuiffet figil- 1 ömnisferuus et ltber , abfconderunt fe in
lum fecuridum, audiui fecundum animai, di- j fpeluncis , et in petris montium ; et dicunt
' Veni et vide J Et exiuit aiius equus ! montibus et petris: Cadite fuper nos, et ab-
fcondite nos a facie fedentis fuper thronum,
et ab ira Agni! quoniam venit dies magnus
irae eius ; et quis potent ftare ?
poteftas fuper fquatuor partes terraet internV
cere gladio, fame et morte^abeftiis terra-
Et cum aperuiffet figillum quintum, vidi
fub altari animas interfe&orum propter
verbuin Dei, et propter teftimonium, quod
habebant ; et clamabänt voce magna, dicen-
tes : Vsque quo, Domine fan£tus et verus,
non iudicas et vindicas fanguinem noftrum
de his, qui habitant in terra ? et datse funt
Ulis fingulse ftolse albae, et dictum eft illis,
vt requiefcerent adhuc tempus modicum,
donec cömpleantur conferui eorum , et fra-
tres eorum, qui interficiendi funt, ficut et illi.
Et vidi , cum aperuiffet figillum fextum:
et ecce, terrce motus magnus fa&us eft. Et
fol fa£tus eft niger , tanquam faccus cilici-
nus, et luna tota fa&a eft ficut fanguis, et
ftellas de ccclo ceciderunt fuper terram, ficut
ficus emittit groffos fuos, cum a vento ma-
gno mouetur. Et ccclum receftit, ficut li-
ber inuolutus, et omnes montes et infulae
de locis fuis motae funt : et reges terrae et
principes, et tribuni, et diuites^ et fortes, et
cens
rufus, et qui fedebat fuper illum, datum eft
ei, vt fumeret pacem de terra, et vt inuicem
fe interficiant ♦ et datus eft eigladius magnus.
Et cum aperuiffet figillum tertium, et vi-
di et audiui tertium animai , dicens : Veni,
et vide ! Et ecce, equus niger, et qui fede-
bat fuper illum, habebat ftateram in manu
fua. Et audiui tanquam vocem in medio
quatuor animalium dicentium : Chccnix tri-
tici denario vno, et tres chccnices hordei de-
nario vno , et oleum et vinum ne feferis.
Et cum aperuiffet figillum quartum, au-
diui vocem quarti animalis , dicentis : VeniJ
CAPITVLVM VII.
oft haec vidi quatuor angelos, ftantes fu-
per quatuor angulos terrae,tenentes qua-
tuor ventos terrae , ne flarent fuper terram,
neque fuper mare,neque invllam arborem.
Et vidialterum angelum, alcendentem ab or-
tu felis, habentemfignum Dei viui, etclama-
ui [clamauit] voce magna quatuor angelis,
quibus datum eft, nocere terrae et mari, di-
et vide i Et vidi ; Et ecce, equus fpadix, et! ! cens : Nolite nocere terrae et mari, neque ar-
qui fedebat fuper «um, nomen illius Morsjj boribus, quoadusque fignemus feruos Dei
et infernus fequebatur eum j et data eft illi | noftri in frontibus eorum.
Et
H89
APOCALYPSIS IOANNIS. C A P. VII. VIII.
1190
Et audiui numerum fignatorum, ccnttim
quadraginta quatuor miliia fignati, ex omni
tribu fiiiorum Ifrael : Ex tribu Iuda, duode-
cim miliia fignati ; ex tribu Ruben,duodecim
miliia fignati ; ex tribu Gud, duodecim miliia
fignati ; ex tribu Afer,duodecim miliia figna-
ti; ex tribu Nephthali , duodecim miliia fi-
gnati; ex tribu Manafle, duodecim miliia fi-
gnati ; ex tribu Simeon, duodecim miliia fi-
gnati ; ex tribu Leui, duodecim miliia figna-
ti ; ex tribu Ifafchar, duodecim miliia fignati ;
ex tribu Zabulon, duodecim miliia fignati;
ex tribu Iofeph, duodecim miliia fignati; ex
tribu Beniamin, duodecim miliia fignati.
Pofthaec vidi turbam magnam, quam di-
numerare nemo poterat, ex omnibus genti-
bus, et tribubus^et populis, et unguis, ftan-
tes ante thronum, et in confpe£fcu Agni,ami-
£U ftolis albis,et palmae in manibus eorum ; et
clamabant voce magna , dicentes : Salus Deo
noftro, qui fedet fuper thronum, et Agno J Et
omnes angeli ftabant in circuitu throni, et
feniorum,et quatuor animalium; etcecide-
runt coramthrono infaciesfuas,et adoraue-
runtDeum, dicentes: Amen! Benedi&io, et
gloria, et fapientia, et gratiarum a£fcio, honor,
et virtus, et fortitudo, Deo noftro in fecula
feculorum .' Amen !
Et refpondit vnus de fenioribus, et dixit
mihi : Hi, qui ami£H funt ftolis albis, qui
funt, et vnde venerunt ? Et dixi illi : Domi-
ne mi, tu fcis. Et dixit mihi: Hi funt, qui
venerunt de tribulatione magna, et lauerunt
ftolas fuas; etdealbauerunteas in fanguine
Agni: ideo funt ante thronum Dei, et fer-
uiunt ei die ae no£fcein templo eius; et qui
fedet in throno , habitabit fuper illos. Non
efurient, neque fitient amplius ; neque ca-
det fuper illos fol, neque vllus «ftuss quo-
niam Agnus, qui in medio throni eft,regetil-
os, et deducet eos ad viuos fontes aquarum,
et abftergetDeus omnem lachrymam ab ocu-
lis eorum.
CAPITVLVM VIII.
U t cum aperuiffet figillum feptimum , rV
*- ' ftum eft filentium in ccelo, quafi media
hora. Et vidi feptem angelos , ftantes in
coufpe&uDei, et data? funt iilis feptem tu-
bae. Et alius angelus venir, et ftetit ante al-
tare , habens thuribulum aureum ; et data
funt illi chymiamata multa, vt daret de ora-
tionibus fan&orum omnium fuper altare au-
reum, quod eft ante thronum De,i. Et afcen-
ditfumus tbvmiamatum de orationibusfan-
&orum de manu angeli coram Deo. Etac-
cepit angelus thuribulum, et impleuit illud
de igne altaris , et mifit in terram ; et fa&a
funt tonitrua, [et voces, et fulgura, et terrae
motus.
Et feptem angeli, qui habebant feptem
tubas, praeparauerunt le, vt tuba canerent.
Et primus angelus tuba cecinif. et fa&a eft
grando et ignis, admixto fanguine, et mhTa
funt in terram; et tertia pars arborumcon-
cremata eft, et omne fccnum viride combu-
ftum eft. Et fecundus angelus tuba ceci-
nit, et tanquam mons magnus igne ardens,
miffuseft in mare ; et fa£fca eft tertia pars
maris fanguis,et mortua eft tertia pars crea-
turarum, qua? habebant animas, et tertia pars
nauium interiit.
Et tertius angelus tuba cecinit, et cecidit
de ccclo ftella magna, ardens tanquam facu^
la ; et cecidit in tertiam partem fluminum,
et in fontea aquarum : et nomen ftcllse di-
eitur Abfinthium. Et fa£fca eft tertia pars
aquarum in Abfinthium, et multi hominum
mortui funtdeaquis, quiaamars fa&aefunt.
Et quartus angelus tuba cecinit, etpercufla
eft tertia pars folis , et tertia pars lunae , et
tertia pars ftellarum ; ita , vt obfcuraretur
tertia pars eorum, et diei non luceret tertia
pars, et noftis fimiliter. Et vidi , et audiui
Ggg g 8 vo-
H9I
APOCALYPSIS 10ANNIS. C A P. IX. X.
1192
vocem vnius angeli volantis per medium coe-
li,dicentis voce magna : Vse! Vael vge! ha-
bitantibus in terra, ex ceteris vocibns trium
angelorum , qui erant tuba cantaturi.
• CAPITVLVM IX. •
Et quiritus angelus tuba cecinit. Et vidi
ftellam de coclo cadere in terram, et da-
ta eft ei clauis putei abyffi. Etaperuit pu-
"teum abyffi, et aFcendit Fumus Fornacis ma-
gna?, et obFcuraras eft Fol et aer de Famo pu-
tei." Et ex Fumo exierunt locuitce in ter-
ram ; et data e(t Ulis poteftas, licut habent
poteltatem Fcorpiones terrae : et praeceptmn
efHilis , ne l^derenticcnum terrae , neque
omne viride , neque omnem arborem , nifi
tantum homines, qui non habent fignum Dei
in Frontibus fuis : et datum eft Ulis, ne oecide-
rent eos, Fed vt cruciarent menfibus quin-
que ; et cruciatus eorum, vt crueiatus Fcor-
pii, cum percutit höminem. In diebus il-
lis quaerent homines mortem, et non inue-
nient eam, et defiderabunt mori, et fugiet
mors ab eis.
Et iimilitudines locuftarum fimiles equis,
paratis in preclium , et Fuper capita eorum
tanquam coronae, iimiles auro; et Facies ea-
rum tanquam Facies hominum : et habe-
bant capillos, ficut capillos mulierum , et
dentes earum, ficut dentes ieonum erant: et
habebant loricas, ficut loricas Ferreas ; et vox
alarum earum, ficut vox curruum equorum
multorum , currentium in bellum. Et ha-
bebant caudas,fimiles Fcorpionum^ et aculei
erant in caudis earum, et poteilas earum, no-
cere hpminibus menfibus quinque : et ha-
bebant Fuper Fe regem angelum abyffi, cui
nomen Hebraice Abaddon , Graece autem
Äpollyon. Vae vnum abiit ; et ecce, ver
niunt adhuc duo vae poft haec.
Et Fextus angelus tuba cecinit. Et audi-
ui vocem vnam ex quatuor cornibus altaris,
aurei, quod eft ante oculos Dei, dicentem
Fexto angelo, qui habebat tubam: Solue qua-
tuor angelos , qui alligati Funt- in flumine
magno Euphrate. Et Foluti Funt quatuor
angeli, qui parati erant in horam, et diem,
et menfem, et annum , vt occiderenfcter-
tiam partem hominum , et mimerus eque-
ftris exercitus, vicies millies decem millia.
Et audiui numerum eorum ♦ et ita vidi equos
in vifione, et quiFedebant Fuper eos habe-
bant loricas igneas,'et hyacinthinas, et Ful-
phureas; et capita equorum erant, tanquam
capita Ieonum; et de ore ipforum procede-
bat ignis,et Fumus, et Fulphur: et ab histri-
bus plagis occiFa eft tertia pars hominum, de
igne, et de Fumo, etFulphure, quae proee-
debant ex oreipForum* poteftasenim equo-
rum in ore eorum efl: , et in caudis eorum ;
nanvcaudae eorum fimiles Ferpentibus, ha-
bentes capita, et his nocent.
Et ceteri homines, qui non funt occifi his
plagis, neqüe pcenitentiam egerunt de ope-
ribus manuum Fuarum, vt non adorent dae-
monia, et fifnulachra anrea, et argentea, et
aerea, et lapidea, et lignea ♦ qua? neque vi-
dere p'oflunt, neque audire, neque ambulare :
et non egerunt pcenitentiam ab homieidiis
Fuis, neque a veneüeiis Fuis, neque a Form-
catione Fua, neque a Furtis Fuis.
CAPITVLVM X.
t vidi alium angelum fortem, defeenden-
tem de coclo,amicl:um nube,iris in capite
eius, et Facies eius erat vt Fol , et pedes eins
tanquam fkmmae ignis. Et habebat in manu
Fua iibellum apertum : etpöFuitpedemFuum
dexterum Fuper mare, finiüxum autem Fu-
per terram ♦ et clamaüit voce magna, quem-
admodum cum leo rugit. Et cum clamaF-
Fet, locuta Funt Feptem tonitrua voces Fuas*
et cum locuta Fuiffent Feptem tonitrua voces
fuas, et ego Feripturus eram 1 ♦ et audiui vocem
de ccclo, dicentem mihi: Obfigna quae locuta
Funt Feptem tonitrua, et noli ea Fcribere,
Et
lm
APOCALYPSIS IOANNIS. C A P. X. XI. XII.
1194
Et angelus,quem vidijftantem fupra mä-
re, et fupra terram, leuauit manum fuam ad
ccclum, et iurauit per vioentem in fecula fe-
culorum, qui creauit ccclum, et ea,quaeineo
funt, etmare, et ea, quae in eoTunt, quod
tempus non erit amplius ♦ fed in die-
bus vocis feptimi angeli , cum cccpe-
rit tuba canere , confummabitur myfterium
Dei,iicut euangelixauit perferuos füospro-
phetas.
Et audiui vocem de ccclo iterum loquen-
tem mecum, et dicentem ; Vade, et accipe
librum apertum de manu angeli, ftantis fu-
pra mare et fuper terram. Et abii ad ange-
lum, dicens ei, vt daret mihi librum ♦ et di-
xit mihi : Accipe librum , et deuora illum,
et exarcefbabit ventrem tuum , fed in ore
tuo erit duice, tanquam mel. Et accepi li-
brum de manu angeli , et deuoraui illum ♦
et erat in ore meo , tanquam mel , duke ;
et cum deuorafiem eum, exacerbatus eft ven-
ter meus. Et dixit mihi : Oportet te ite-
rum proprietäre ^entibus,et populis, et un-
guis , et regibus multis.
CAP.ITVLVM XL
T^ t datus eft mihi ealamus fimilis virgae , et
«■-^ dictum eft mihi : Sorge., et metire tem-
plum Dei , et altare , et adorantes in eo ;
atrium,quod eft intra templum, eiice foras;
et ne metiaris illud , quoniam datum eft
gentibus , et ciiutatem fan£tam calcabunt
menfibus quadraginta duobus. Et dabo
duobus teftibus meis, et prophetabunt die-
bus mille ducentis fexaginta, ami£K faccis.
Hi funt duo oliuae,- et duo candelabra, lu-
eentia, in confpe&u domini terra? ftantes.
Et fiquis voluerk eos laedere,ignis exibit
de ore eorum, et deuorabit inirnicos eorum ;
Et ji quis voluerit eos federe , fic oportet
cum occidi. Hi habent poteftatem claü-
dendi ccclum3 ne pluatdiebus prophetia? eo-
rum ♦ et poteftarem habent fuper aquas, con-
uertendi eas in fanguine-m, et percufiendi
terram omni plaga,quotiescunque voluerint.
Et cum finierint teftimönium fuum, be-
ftia, quae afcendit de abyflb , faciet aduerfus
eos bellum, et vincet eos., et occidet eos; et
corpora eorum iacebunt in plateis civitatis
magnae, qua; vocatur fpiritualiter Sodoma et
Aegyptus ♦ vbi et Dominus eorum crucifl-
xus eft. Et videbunt de populis et tribu-
bus,et Unguis cadauera eorum per tres dies
et dimidium : et cadauera eorum non finent
poni in monumentis. Et inhabitantes ter-
ram gaudebunt fuper illos , et iocundabun-
tur, et munera mittent inuicem * quoniam hi
duo prophetae cruciauerunt eos, qui habita-
bant fuper terram.
Et poft dies tres et dimidium fpiritus vi-
t& a Deo intrauit in eos, et fteterunt fuper
pedes fuos : et timor magnus cecidit fuper
eos, qui viderunt eos. Et audierunt yocem
magnam de coclo , dicentem eis : Afcendite
hiic ! Et afcenderunt in ccclum in nube: et
viderunt illos inimici eorum. Et in iila
hora faöus eft terrae motus magnus :^ et de-
cima pars ciuitatis cecidit : et occifa funt in
terrae motu nomina hominum feptem mil*
lia.et reliqui intimorem funt mim", et dede-
runt gloriam Deo codi. Vae feeundum ab-
iit : et ecce, vse tertium veniet cito.
CAPITVLVM XII! x
t feptimus angelus tub,a cecinit : etfa£iae
funt voces magna? in ecclo , dicentes *
Faüum eft regnum huius mundi Domini
noftri et Chrifti eius , et regnabit in fecula
feculorum !- Amen. Et viginti quatuor fe-
niores.qui in confpe£tu Dei fedent in fedibus
fuis , ceciderunt in Facies fuas , et adoraue- -.
runt Deum, dicentes : Gratias agimus tibi?
Domine3 Deus omnipotens, qui es, et qui
eras, et qui venturus es ♦ quiä aeeepifti vir-
: Gggg 3 tutera
"9f
AP0CALYP3IS IOANNIS. GAP.XII. XIIIt
119$
tutem tuam magnam, et regnafti ♦ er iratse
funt gentes , et aduenit ira tua , et tempus
mortuqrum,vt iudicentur ♦ et vt reddas mer-
cem fernis tuis, prophetis, et fanftis , et ti-
mentibus nomen tuum, pufillis et magnis;
et vt perdas eos , qui corruperunt terram.
Et apertum eft templutn Dei in ccclo , et vi-
fa eft arca teftamenti eius in templo eius.
Et facta funt fulgura , et voces , et tonitrua,
et terrae motus, et grando magna.
Et fignum magnum apparuit in ccclo;
Mulier ami£ta fole, et lunafub pedibuseius;
et in capite eius Corona ttellarum duodecim,
et in vtero habens : Et clamabat parturiens,
et cruciabatur , vt pareret. Et vifum eft
aliud lignum in ccclo : et ecce , draco ma-
gnu3j rufus, habens capita feptem et cornua
decem ', et in capitibus fuis diademata : et
cauda eius trahebat tertiam partem ftella-
rum, et mißt eas in terram.
Et draco ftetit ante mulierem , quae erat
paritura, vt cum peperifiet, filium eius de-
uoraret. Et peperit filium mafculum, qui
refturus erat omnes gentes in virga ferrea :
et raptus eft filius eius ad Deum, et ad thro-
num eius ♦ et mulier fugit in folitudiriemj
vbi habebat locum paratum aDeo,vt ibipa-
fcat eam diebus mille ducentis fexaginta.
Et fa£him eft praelium magnum in ccclo :
Micael er angeli eius prseliabantur cum dra-
cone ; et draco pugnabat et angeli eiu9, et
non valuerunt, neque locus inuentus eft eo-
rum amplius in ccclo. Et proie£fcus eft dra-
co ille magnus, ferpens antiquus,qui voca-
tur diabolus et fathanas ; qui feducit vni-
uerfum orbem : et proie&us eft in terram,
et angeli eius cum illo proie£ti funt.
Et audiui vocem magnam, dicentem : In
ccclo nunc fatla eft (alus, et virtus, et regnum
Dei noftri,et poteftasChriftieius* quiapro-
ie£tus eft is , qui accufabat illos coram Deo
die ac no&e, et ipfi vicerunt cum propter
fanguinem agni,et propter verbura teftimo-
nii fui * et non dilexerunt animas fuas vs-
que >ad mortem : propterea laetamini, cccli,
et qui habitatis in eis ! Vae habitantibus ter-
ram et mare ! quia defcendit diabolus ad
vos, habens iram magnam; fciens, quod
modicum tempus habet.
Et poftquam vidit draco, quod proie£tus
eilet in terram, perfecutus eft mulierem, quae
peperit mafculum :, et datae funt mulierialae
duae aquilae magna?, vt volaret in defertum
in locum fuum, vbi alitur per tempus et
tempora, et dimidium temporis, a facie fer-
pentis. Et mi fit ferpens ex ore fuo poft
mulierem aquam, tanquam flumen, vt eam
mergeret in flumen: etadiuuit terra mulie-
rem, et aperuit terra os fuum, et abforbuit
flumen, quod mißt draco de ore fuo. Etira-
tus eft draco in mulierem, et ab iit fäcereprae-
lium cum reliquis de femine eius, qui cufto-
diunt mandata Dei, et habent teftimonium
Ihefu Chrifti. Et ftecit fuper arenam maris.
CAPITVLVM XIII.
U t vidi de mari beftiam afcendentem , ha-
•^ bentem capita feptem, et cornua decem,
et fuper cornua eius decem diademata , et
fuper capita eius nomina blasphemise. Et
beftia, quam vidi, fimilis erat pardo, et pe-
des eius ficut pedes vrfi, et os eius, ficut oa
leonis : et dedit illi draco virtutem fuam et
poteftatem magnam. Et vidi vnum de capi-
tibus fuis,quafioccifum in mortem, et plaga
mortis eius curata eft. Et adiurata eft vniuer-
fa terra poft beftiam : et adorauerunt draco-
nem, qui dedit poteftatem beftiae, et adoraue-
runt beftiam, dicentes: Quis fimilis eft be-
ftiac? et quis poterit pugnare cum ea?
.Et datum eft ei qs , Ioquens magna , et
blasphemias. Et data eft ei poteftas, facere
menfes quadragintaduos : et aperuit os fuum
in blasphemias aduerfus Deum, blasphema-
re nomen eius, et tabernaculum eius, et eos,
qui
H97
APOCALYPSIS IOANNIS. CAP. XIII» XIV.
U98
qui in ccclo habitant. Et datum eft illi, bel-
lum fäcere cum fan£tis, et vincere eos. Et
data eft illipoteftas in-omnemtribum,etpo
pulum, et linguam, et gentem. Et adora-
uerunt eam omnesr qui habitabant in terra,
quorum non funt fcripta nomina inlibrovi-
tae Agni, qui occifuseftaboriginemundi. Si
quis habet aurem, audiat. Qui in captiuita-
temduxerit,in captiuitätem vadet; qui gla-
dio occiderit , eum gladio occidi oportet :
hie eft patientia et fides fan&orum !
Et vidi aliam beftiam , afeendentem de
terra, et habebat cornua duo fimilia Agni, et
loquebatur ficut draco ; et poteftatem prio-
ris beftiae omnemfaciebatinconfpeäueius;
et facit terram , et habitantes in ea, adorare
beftiam primam , cuius curata eft letalis pla-
ga; et facit figna magna, vt etiam ignemfa-
ciat de coclo defeendere in terram , in con-
fpe£tu hominum : et feduxit habitantes in
terra, propter figna, quae data funt illi, fäce-
re in conlpe&u beftiae; dicens habitantibus
in terra, vt faciant imaginem beftiae, quae ha-
bet plag am gladii, et vixit.
Et datum eft illi, vt daret fpiritum ima-
gini beftiae, et vtloquatur imago beftiae, et
faciat, vt, quieunque non adorauerit imagi-
nem beftiae, oeeidatur. Et facit omnes pu-
fillos et rnagnos, et diuites, etpauperes,etü-
beros et feruos, habere charatterem in dex-
teramanu, autin frontibus fuis; et nequis
pofiet emere aut vendere , nifi qui habeat
charaöerem autnomen beftiae, aut numerum
nominis erus. Hie fapientia eft. Qui ha-
bet intelie£tum, computet numerum beftiae :
numerus enim hominis eft^et numerus eius
fexcenti fexaginta fex.
CAPITVLVM XIV.
Et vidi, et ecce, Agnus ftabat fupra montem
Sion, et cum eo centum quadraginta
quatuor miliia, ' haben tes nomen eius et no
menPatris^ius feriptum in frontibus fuis,
et audiui vocem de ccclo , tanquam vocem
aquarum multarum , et tanquam vocem to-
nitrui magni. Et vocem audiui, ficut citha-
reedorum citharixantium citharis fuis ♦ et
cantabant quaficanticum nouum ante federn»
et ante quatuor animalia, et feniores •, et ne-
mo poterat difeere canticum,nifi illa centum
quadraginta quatuor millia, qui empti funt
de terra. Hi funt, qui cum mulieribus non
funt coinquinati ♦ virgines enim funt : Hi
fequuntur Agnum, quoeunque ierit : Hi em-
pti funt ex omnibus, primitiae Deo et Agno ♦
et in ore eorum non eft inuentum menda-
cium : fine maculaenim funt ante thronum
Dei.
Et vidi angelum, volantem per medium
cccli, habentem euangelium aeteruum , vt
euangeliiaret habitantibus fuper terram, et
fuper omnem gentem, ettribum,et linguam,
et populum , dicens magna voce : Timete
Deum, et dateeigloriam,quiavenithoraiu-
dieii eius ; et adorate eum, qui fecit ecelum
et terram, mare et fontes aquarum. Et alius
angelus fecutus eft eum, dicens : Cecidit Ba-
bylon, ciuitas illa magna l quia ex vino for-
nicationis fuae potauit omnes gentes.
Et tertius angelus fecutus eft illos, dicens
voce magna : Si quis adorauerit beftiam et
imaginem eius, et aeeeperit charafterem in
fronte fua, aut in manu fua; hie bibet de
vino irae Dei, quod mixtum eft mero in ca-
lice irae ipfius : et cruciabitur igne et ful-
phure, in confpe&u angelorum fan£torum,
et ante confpe£tum Agni; et famusfuppli-
cii eorum afeendet in fecula feculorum : nee
habent requiem die ac no#e , qui adoraue-
runt beftiam et imaginem eius, et fi quis ae-
eeperit charaßerem nominis eius. Hie pa-
tientia fan£orum eft : hie funt, qui cufto-
diunt mandata et fidem Ihefu.
Et audiui vocem de ccclo, dicentem mihi:
Scribe; Beati mortui, qui m Domino mo-
riun-
APOCALYPSIS I0ANNI8. C A P. XIV. X V. X VI. 120©
»99_
riuntur pofthac ! dick Spiritus : etiam , vt
requiefcant a laboribus fuis * ©pera enim
eorum fequuntur eos. Et vidi, et ecce, nu-
bem candidam, et fuper nubem fedentem fi-
milemfilio hominis, habentem in capite iuo
coronam auream, et in manu fua falcem acu-
tam. Et alius angeius exiuit de templo, cia-
mans voce magna ad fedentem fuper nubem :
Mittefalcem tuam, et mete, quia venit hora,
vt metatus, quoniam aruit meffis terrae. Et
mifo, qui fedebat fuper nubem falcem fuam
in terram , et mefiuit eam.
Et alius angeius exiuit de templo, quod eft
in ccclo, hibens et ipfe falcem acutam. Et
alius angeius exiuit de altari, qui habebat po-
teftatem fupra ignem ■♦ et clamauit voce ma-
gna-ad cum, qui habebat falcem acutam, di-
cens: Mitte falcem tuam acutam in terram,
et vindemia botrcs terra?, quonkm rnafurce
funt vuae eius. Et milit angeius falcem
, fuam acutam in terram, et vindemiauit vitem
terrae', etmifitinlacumirseDeimagnum. Et
caleatus eft lacus extra ciuitatem,et exiuit fan-
guis de lacu vsque ad frenos equorum per fta-
dia mille fexcenta.
CAPITVLVM XV.
t vidi aliud fignum in ccclo , magnum
et mirabile , angelos feptem , ha
bentes piagas feptem nouiffimas, quoniam
in Ulis confummata eft ira Dei. Et vidi tan-
quam mare vitreum, mixtum igne, et eos, qui
vicerunt beftiam etimagmemeius,ftantes fu-
pra mare vitreum, habentes citharas Dei, et
cantantes canticum Mofi, ferui Dei, etcanti-
cum Agni, dicentes : Magna et mirabilia funt
opera tua Domine, Deus omnipotens! iuftae
et verae funtviae tuae,Rex(anfl:orum! Quis
nön timebit te, Domine, et glorincabit no-
men tuum? Quia folus fan£h.is es, quoniam
omnesgentes venient, et adorabunt incon-
fpeftu tuo , quoniam iudicia tua manifefta
funt;
Et pofthaec vidi,etecce,apertum eft tenv
plom tabernaculi teftimonii in ccclo. Et
exierunt feptem angeli, habentes feptem pia-
gas, de templo, veftiti lapide mundo et candi-
do, et praecin&i circa pe&ora lonis aurejs. _
Et vnum ex quatuor animalibus dedit feptem
angeiis feptem phialas aureas, plenas irae Dei,
vkentis in fecula feculorum. Et impletum
eft templumiumoagloriaDei,et devirtute
eius ; et nemo poterat imroirein tempium,
donec confummarentur feptem plagae fe-
ptem angelorum.
CAPITVLVM XVI.-;'
U t audiui vocem magnam de templo , di-
•^ eentem feptem angeiis: Ite, et eftundi-
te phialas ira* in terram. Et abiit primus,
et eftudit phialam fuam in terram ; et fa£tum
eft vlcus faruum et peffimum in hominibus,
qui habebant charaÖerem beftite, et in eos,
qui adorauerunt beftiam, et imaginem eins.
Et fecundus angeius eftudit phialam fuam in
mare: et fa&us eft fanguis, tanquam mor-
tui, et omnis animaviuensmortua eftinma-
ri. Et tertius angeius eftadit phialam fuam
fuper flumina, et fuper fontes aquarum : et
faäus eft fanguis. Et audiui angelum, dicen-
tem : Iuftus es, Domine, qui es, et qui eras :
et fanclus3 qui hoc iudicafti ; -quia fangui-
nem faü&or-um etprophetarumeSuderunt
et fanguinem eis dedifti bibere: digni enim
funt. Et audiui alium ex altari dicentem :
Etiam,* Domine, Deus. omnipotens, vera et
iufta funt iudicia tua.
Et quartus angeius eftudit phialam fuam
in folem : et datum eft illi, x ftu affligere ho-
mines per ignem. Etaeftuauerunt homines
aeftu magno ; et blasphemauerunt nomen
Dei, habentis poteftatem fuper has piagas;
neque egerunt pccnitentiam., vt darent illi
gloriam. Et quintus angeius eftlidit phia-
lam fuam fuper federn beftiae : et fa£tum eft"
regnum eius tenebrofum, et commanduca-
uerunt linguas fuas prse dolore,, et blasphe-
maue-
1201
APOCALYPSIS lOANNiS. CAP. XVI. XVIi.
120«
mauerunt Deum cocli prae doloribus etvul-
neribus fuis,et nonegeruntpccnitentiamab
operibus fuis.
Et fextus angelus efFudit phialam fuam in
flumen illud magnum Euphratem, er ficcauit
aquam eius , vt praepararetur Via regibus ab
ortu folis. Et vidi de ore draconisj et de ore
pfeudoprophetae exire fpiritus tres immun-
dos in modum raraarum : funt enim fpiritus
daemoniorum, facientes figna,vt procederent
ad reges totius terra?, congregare illos in prae-
lium ad dietn magnum omnipotentis Dei.
Ecce, venio fieutfur ! Bewus^qui vigilat, et
cuftodit veftimenta fua, ne nudus ambulet, et
videant turpitudinem eius. Et congregabit
illos in locum,quivocatur hebraice Herma-
geddon.
Et feptimus angelus efFudit phialam fuam
in aerem. Et exiuit vox de coclo, [cemplo coc-
li,] athrono,dicens: Fa£fcum eft. Et fa£la?
funt voces, et fulgura, et tonitrua. Et terrae
motus faclus eft magnus , qualis nunquam
fuit, ex quo homines fuerunt fuper terram,
talis terrae motus adeo magnus : et fafta
eft ciuitas magna in tres parres, et ciuitates
gentium ceciderunt. t Et Babylon magna
venit in merhoriam ante Deum, vt daret ei
calicem vini indignationis irse eius. Et
omnis infula fugit, et montes non funt in-
«entn Et grando magna , fieut talentum,
defcendit de coclo in homines: et blasphe-
mauerunt homines Deum propter plagam
grandinis , quoniam magna fa&a eft vehe-
menter»
CAPITVLVM XVII.
Et venit vnus de feptem angeht, quihabe-
bant feptem phialas, et locutus eil me-
cum, dicens : Veni, et oftendam tibi chmna-
tionem meretricis magna? , qua? fedet fuper
aquas multas, cum qua fornicati funt reges
terra?, etinebriati funt, qui inhabitant ter-
ram de vino proftitutionis eius» Et abftu-
S.LParsXIF.
lit me inlpirituin defertum. Et vidi mulie-
rem, fedentem fuper beftiam cocciaeam,ple-
namnominibus blafphemia?, ha&eatemcor-
nua decem: et mulier erat circumdatatp urpu«
raet coccino, etinaurata auro et lapiclepre-*
tiofo,etmargaritis : habenspoculum aureum
in manu fua, plenum abominatione et im»
munditia fornicationis eius : et in fronte eius
nomen fcriptum myfterium: Babylon ma-
gna, mater fornicationum et abominationum
terra?. Et vidi mulierem ebriam de fangui-
ne fanäorum, et de fanguine martyrum Ihe«
fu. Et miratus fum, cum viderem iliam, ad-
miratione magna.
Et dixit mihi angelus : Quare miraris? Ego>
dicam tibi myfterium mulieris, et beftia?, qua;
portat eam, quae habet capita feptem et cor-
nua decem. Beftia, quam vidifti, fuit, et non
eft, et afcenfura eft deabyftb, et in interiturrs
ibit: etmirabunturhabitantes in terra, quo«
rum nomina fcripta non funt in librovita?,&
conftitutione mundi * videntes beftiam, quae
erat,et non eft (tametft eft). Hie eft mens,quse
habet fapientiam.
Septem capita feptem montes funt, fuper
quos mutier fedet,et reges feptem funt.Quin-
quececiderunt,vnuseft,et afiusnondum ve-
nit, et cum veneria oportet illam breue tem-
pus manere. Et beftia, qua? erat, et non eft,.
et ipfa oOauusrexeft,et de feptem eft, et in*
interitum vader. Et decem cornua, quae vidi-
fti, decem reges funt,qu£ regnumnondum ao
ceperunt, fed poteftatem, tanquam reges, vna
hora aeeipient poft beftiam. Hi vnum confi-
liumhabent^etvirtutem et poteftatetn fuam»
beftia? tradent. Hi cum agno pugnabunt, et
agnus vincit illos, .quoniam Dominus domi-
norum eft, et rex regum,et qui cum eo funt
vocati et ele&i et fldeies funt. Et dixit mihi ;
Aqua?, quas vidifti, vbi meretrix fedet, po-
puli funt, et gen res et lingua?. Et decem cor-
nua, quae vidifti in beftia, hi odient fornica-
Hhhh rkm
1203
AP0CALYPSIS 10ANNIS. CÄP. XVIL XVIII.
I204
riam,et defolatam facient illam etnudanvet
carnes eius manducabunt, et ipfam igtie con-
cremabunt. Deus enimdedit in corda eo-
rum, vt faciant, quod placitum eft illi, vt dein
regnum fuum beftia?, donec confümmentur
verba Dei. Et mulier,quam vidifti,eft ciuitas
magna, quae habet regnum fuper reges terrae.
CAPITVLVM XVIII.
U t poft haec vidlalium angelum, defcenden-
•*-J tem de ccclo,habentem poteftatem ma-
gnam; et terra illuminata eft gloria eius: et
exclamauitinfortitudine,dicens : Cecidit,ce-
cidit Babylon magna,er fa£la eft habitatio dae-
moniorum , et cuftodia omnis fpiritus im-
mundi, et cuftodia omnis volucris immundae
et inuifa [inuifae] ; quia de vino irae fornica-
tionis eius biberunt omnes gentes ; et reges
terrae cum eafornicatifunt,etmercatores ter-
rae de virmte delitiarum eius diuites tafti fum,
Etaudiui aliam vocem de ccclo, dicentem :
Esite ex illa, populus meus,et ne participes fi-
tis deliclorum eius, et de plagis eius non acci-
piatis: quoniam perueneruntpeccata eius vs-
que ad ecclum, et recordatus eft Dominus ini
quitatum eius» Redditeilli, ficut et ipfa red-
didit vobis, et duplicate duplicia, fecundum
opera eius. In poculo, quo mifcuit vobis,mi-
fcete illi duplum. Quantum glorificauit fe,et
in deliciis fuit, Tantum date illi tormenrum et
luctum, quia in corde fuo dicit : Sedeo vt re-
gina,et vidua non fum,er lu£lum non videbo.
Ideo invna die venient plags eius, mors, et
luttus,et f ames,etigne comburetur : quia for-
tis eft Dominus Deus, qui iudicat illam.
Etflebunt, et plangent fe fuper illam re-
ges terrae^qui cum ea fornicati funt, et in de-
liciis vixerunt, cum viderint fumum incendü
eius, longe ftantes propter timorem tormen-
torum eius,dicentes : Vae ! Vae ! ciuitas illa ma-
gna Babylon, ciuitas illafortis! quoniamvna
hora venit iudicium tuum. Et negotiatores
terrae flebunt, et lugebunt fuper illam,, quo-
niam merces eommnemo emetamplius,mer-
cesauri, etargenti, et lapidispretiofi, et mar-
garitae ; et byfli,et purpurae,et cocci ; er omne
lignum thyinum, et omnia vafa eburnea,et
omnia vafa ex iigno pretiofo, et aere, et ferro,
et marmore, et cinamomum, et odoramenta
et vn*uenta,et thus, et vinum, et oleum, et ii-
milam,et triticum* iumenta, et oyes, et equos,
et rhedas , etmancipia et animas hominum.
Etpomadefideriianimae tuae difcefferunt a
te, et omnia lauta et fplendida perierunt a te,
etamplius illanon inuenies. Mercatores ho-
rum,qui diuites fa£ti funtab ea,longe ftabunt,
propter timorem tormentorum eius, flentes
ae Urgentes, et dicentes: V;e! vae! ciuitas illa
magna, quae amicta erat byflb,et purpura,et
cocco, et deaurataeft auro, et lapide pretiofo,
et margaritis! Quoniam vna hora deftitutae
funt jantae diuitiae.
Et omnis gubernator,et omnes, quinaui-
bus praefunt, et nautae, et qui in mari operan-
tur, longe fteterunt, etclamauerunt,videntes
fumum incendü eius,dicentes : Quae fuit fimi-
lis ciuitati huic magnae ? Et miferunt pulue-
remfuper capitafua,etclamauerunt, flentes
et lugentes,dicentes: Vae ! Vae I ciuitas illa ma-
gna, in qua diuites facti funt omnes,qui habe-
bantnaues in mari de pretiiseius* quoniam
vna hora defolata eft.
Exultate fuper eam, ccelum et fan£K apo-
ftoli et prophetae,quoniam iudicauit Deus iu-
dicium veftrum de illa. Et fuftulit vnus ange-
lus fortis lapidem,quaii molarem magnum.et
mißt in mare, dicens:Tali impetu mitteturBa-
bylon, ciuitas illa magna, et vltraiam non in-
uenietur * et vox citharccdorum et mufico-
rum, et canentium tibia et tuba, non audietur
in te amplius* et omnis artifex, omnisque ars
non inuenietur in te amplius;et vox molae non
audietur in te amplius^et vox fponfTaut fpon-
fae non audietur pofthac in te,quia mercatores
tui erant principe» terrae: quiaveneficiistuiu
dece-
120$
APOCALYPSIS IOANNIS.
deceptae funt omnes gentes : et in ea fanguis propheta-
rum et fanc"torum inuentuseft,etomniunj, qui inter-
-fcdti funt in terra.
CAPjtTVLVM XIX.
Poft hxc audiui vocem magnani tubarum multa-
runi in ccelo, dicentium: Alleluia! falus et glo-
ria, et honor, et virtus Deo noftro, quia vera et iufta
iudicia funt eius, quia iudicauit de meretrice magna,
qux corrupit terram fornieatione fua, et vltus eftfan-
guinem feruorum fuorum, de manu illius. Et iterum
dixerunt: Alleluiah/ Et fumuseiusafcenditiufecula
feculorum. Et cecideruntviginti quatuor feniores,
etquatuor animalia, et adorauerunt Deum, fedentem
fuper thronum, dicentes : Amen ! Alleluiah ! Et vox
de throno exiuit : Laudate Deum noftrum, omnes fer-
ui eius, et qui timetis Deum, pufiili et magni.
Et audiui vocem turbae magna?, et ficut vocem mul-
tarum aquärum, et ficut vocem vehementium toni-
truorum, dicentium; Alleluia! quia regnauit Deus
omnipotens ! Gaudeamus et exultemus, etdemu? glo-
riam ei: quia veneruntnuptiaeagni, et vxor eius prae-
paruit fe. Et datum eftiili, vt cooperiat fe byflino
fplendenteet candido. Bvffinum enim iuftificatio-
nes funt fandorum. Et dixifc mihi: (Scrib^O Bea-
ti, qui ad ccenara (nuptiarum) agni vocati funt. Et
dicit mihi : Haec verba Dei vera funt. Et cecidi
ante pedes eius, vt adorarem eum.Et dicit mihi : Vide,
nefeceris: conferuus tuus ftim, et fratrum tuorum,
habentium teitiinonium Ihefu : Deum adora. Tefti-
monium enim Ihefu eil fpiritus prophetiae.
Et vidi ccelum apertum, et ecce, equus albus, et qui
fedebat fuper eum, fidelis et verax eft, et cum iuftitia
iudicat et pugnat ; oculi aufem eius ficut flamma
ignis, et in capke eius diademata multa, habens no-
men fcriptum,quod nemo nouit, nifi ipfe: et vefti-
tus erat vefte afperfa fanguine. Et vocabatur no
men eius, verbum Dei: et exerckus, qui funt in
coelo, fequebantur eum inequisalbis, veftiti byflino
albo et mundo : ei de ore eius procedit gladius ex
vtnque parte acutus, vt ipfo percutiatgentes; et ipfe
reget easvirgaferrea; etipfecalcattorcular vini fu^
roris irac Dei omnipotentis : et habet in veftimento, et
in fcemore fuo nomen fcriptum : Rex regum et do-
minus dominantium.
Et vidi vnum angelum ftantem in fole, et clama-
uit voce magna, dicens Omnibus auibus, qux volabant
per medium cceli : Venite et congregamini ad cce-
nam magnam Dei, vt manducetis carnes regum, et
carnes dücum.et carnes fortium, et carnes equorum
et federn ium in ipfis, et carnes omniumliberorum, et
feruorum, et pufiliorum,acmagnorum, Et vidi be-
ftiam, et reges terrx, et exercitus eorum congregatos,
adfaciendumpracliumcum illo, qui fedebat inequo,
et cum exercitu eius.
Et apprehenfaeftbeftia, et cum eo pfeudoprophe-
ta,quifecitfignacoram ipfo, quibus feduxit eos, qui
ICÖ'5
acceperunt chakaerem beftix, et qui adorauerunt
»maginem eins. Vini miffi funt hi duo iif ftagnum"
ignis ardentisetfuIphuris,etceterioccifi funf«gladi<»
fedemis fuper equum, qui procedit de ore ipfius: et
omnes äuesfaturatae ümt carnibtfs eorum.
ECAPITVLVM XX.
t vidi angelum defvendentem de ccelo, habentetrt
dauern abyffi, et catenam magnam in manu fua
Et apprehendit draconera, ferpentem antiquiim quf
eft diabolus et fathanas,et Iigauit eum per annos mille
Et mißt eum in abyfiiim, et claufit, et obfignauit fuper
illum,vt non feducat araplius gentes, donec confum-
mentu.r mille anni. Et poft hoc oportet ilium folui
modico tempore.
Et vidi fedes, et federunt fuper eas, et iudicium da-
tum eft ilüs '; et animas decollatorum propter refti-
monium ihefu, et propter verkimDei,et qui non ado-
rauerunt beftiäm neque imaginem eius, neque accepe-
runt charadlerem eius in frontibus aut in manibus
fuis; et vixerunt,et regnauerunt cum Chrifto millc
annis. Ceteri vero mortuorum non refurrexerunr,
donec confummentur mille anni. Hacc eft refurre&io
prima J Beatus eft (et) fanchis, qui habet parf em in re-
furre&ione prima ] In his fecunda mors non habet po-
tefiatem: federun,tfacerdotesDei et Chrifti eius, eß
regnabunt cum illo mille annis.
Et cum confummati fuerint mille anni, foluetur fa-
thanas de carcere fuo, et exibit, et feducet gentes, quje
funt in quatuor angulis terrae, Gog et Magog, et con-
gregabit eos in prxlium, quoruzu numerus eft ficut
arena maris. Et afcenderunt fuper latitudinem ter-
rae, et circumierunt caftra fan&onim, et ciuitatem di-
ledrara. Et defcendir ignis a Deo de ccelo, et deuorauit
eos, et diabolus, qui feducit eos.mifTuseft inftagnu'a*
ignis etfulphuris, vbi et beftia et pfeudoprophctx cru-
ciabuntur die ac node in fecula feculorum.
Et vidi thronum magnum candidum, et fedentent
fuper eum, a cuius confpeäu fligif terra, et ccelum,et
locus non eft inuentus ab eis. Et vidi mortuos, pufil-
los et magnos, ftantes corarn Deo : et libri aperti funt,
et aliusliberapertuseft,qi!ieftvitae: et iudicati funt
mortui ex his, qux fcripta erant in libris, fecundiun
opera ipforum. Etdeditmare mortuos fuos,qui in eo
erant, et mors, et infernus dederunt mortuos fuos,qui
in ipfis erartt: etiudicatumeftde fingulis, fecunduni
opera ipforum. Et infernus et mors miflTi funt in fta-
gnum ignis : haec eft mors fecimda. Et qui non in-
uentus eft in libro vitae fcriptus, miffiis eft in ftagnum
ignis.
CAPITVLVM XXL
Et vidi ccelum nouum et terratn nouam: prius enim
ccelum et prior terra tranfierunt, et mare iam
non eft Et ego Joannes vidi fanclam ciuitatem no-
uam , defcendentem de ccelo , a Deo päratam, ficut
fponfani ornatam virofuo, Et audiui vocem magnam
de throno, dicentem: Ecce, tabernaculum Defcum
Hhhh % homi-
J205
APOCALYPSIS 10ANN1S, CAP. XXI. XXU.
1206
hominibus, et habitabitcum eis: Et ipfi populuseius
exurfr» et ipfe Deus cum eis erit eorum Dens. Et ab-
fterget Dens omnem lachfymam ab oculis eorum, ef
- mors vitra non erit neque lu£his,neque clamor, neque
febor ; quia priora tranfierunt. Et dixit, qui fedebat
in throno : Ecce, noua facio omnia. Et dicit mihi :
Scribe, quiahacc verba fidelia funt et vera.
Et dixit mihi : Factum eft : Ego fum Alpha et O,
initiuin et finis. Ego fitient i dabo de fönte aqusfvi-
aae gratis. Qui vicerit, poffidebit haec, et ero ilii Deus,
et ipfe erit mihi filius. Timidis autem et ineredulis,
et execratis», et homicidis, et fornicatoribus, et vene-
ficis, etidolatris, etomnibus mendacibus; parsillo-
mm erst in ftagno, ärdenti igneet fulphure, quod eft
mors fecunda.
Etvenit admevnus de frptem angelis, habentibus
phialas plenas feptem pfagis nouiffimis, et locutus eft
mecum, dicens : Veni, et oftendam tibifponfam, vxo-
jrem Agni Et fuftulit nie in fpiritu in montem magnum
et altum; etoftendit mihi ciuitatem fanclam,Ierufa
fem, defcendentem de ccelo a Deo, habentem gloriam
Dei,et Iumen eiusfimilelapidi pretiofo, lafpidi imi-
tanti cryftallum. Et habebat murum magnum et al-
tum, et habebat portas duodecim, et in porris angelos
^uodecim, et nomina infcripca, quae funt nomina duo
decim tribuum filiorum Ifrael : ab Oriente portae tres,
ab aquilone portae tres, ab auftro portae tres,efc ab occa-
fu portae tres *. et murus ciuitatis habens fundamenta
duodecim , et in ipfis duodecim nomina duodecim
apoftolorum Agni.
Et qui Ioquebatur mecum , habebat tnenfuram
ärundineam auream, et metiretur ciuitatem, et portas
eius et murum : et ciuitas in quadro pofita eft,et longi-
tudo eius tanta eft, quanta etlatitudo. Etmenfus eft
ciuitatem ariindine per ftadia duodecim millia, et lon-
gitudo et altitudo et latitudoeius aequaüa funt. Et
fuam in eam. Et portae eius non claudentur per diem»
nox enim (non) erit illic. Non intrabit in eam aliquid
coinquinatum, autabominationemfaciens etmenda-
cium; nifi, qui fcripd funt in libro yjtae agni.
GAPITVLVM XXII.
Et oftendit mihi fluuinm aquae vittae, fplendidura,
tanquam cryftallum, promaiiantem defedeDei
et Agni, in medio plateae eius, et ex vtraque parte flu-
minis lignum vitae, afferens fruclus duodecim, per
menfes finguios reddensfruclumfuum; etfoliaügni
ad medicinam gentium. Et omne malediclum non
erit amplins, fedfedesDei et Agni inillaerit, et ferui
eius feruient ei, et videbunt i'aciem eius, et nomen
eius in front ibus dorum. Et nox vkra non erit, et
non egebiint lumine lucernae, neque lumine folis,quo-
niam Dominus Deus illuminabit illosr et regnabunt
in fecula feculorum.
Et dixit mihi : Haec verba fidelia funt et vera : et
Dominus, Deus fan&orum prophetarum, mißt ange-
lum fuum, oftendere feruis fuis, quae oportet fieri ci-
to. Et ecce, venio velociter : Beatus, qui cuftodit
verba prophetiae libri huius. Et ego loannes, qui au-
diui et vidi haec ; et poftquam audiflem et vidiffem,
cecidi, vt adorarem ante pedes angeli, qui mihi haec
oftendebat t et dixit mihi : Vide, ne feceris ! con-
feruus enim tuus fum , et fratrum tuorum , prophe-
tarum, et eorum, qui feruant verba prophetiae libri
huius : Deum adora. Et dixit mihi :
Ne obfignaueris verba prophetiae libri huius : tein-
pus enim prope eft. Qui nocet, noceat adhue ; et qu|
infordibus eft, fordefcat adhuc. Et qui iuftus eft, iufti-
ficetur adhuc ; et fandhis, fanclificetur adhuc. Ecce,
venio cito, et mercesmea mecum eft, redderevnicui-
que fecundum opera fua. Ego fum Alpha et O, pri-
muset nouiffimus, principiumetfinis, Beati, qui la-
menfus eft uwros eius,centum etquadraginta quatuor , uant ftolas fuas in fanguine Agni, vt üt poteftas eorum
cubitorum, menfura hominis, quae eft angeli. Et erat . in liguo vitae, et per portas intrent in ciuitatem. Fo-
ftruclura muri eius ex lapide lafpide. Ipfa vero ciui risautem canes, et venefici, et impudici, et homicidae,
tas aurum mundum, fimile vitro mundo; et funda
inenta muri ciuitatis» omni lapide pretiofo ornata 5 et
fundamentum primüm Iafpis, fecundum Sapphirus,
etidolisferuienres,etoinnis, qui amat et facit men-
dacium.
Ego Ihefus miß angelum meum , teftificari vobis
tertium Calcedonius, quartum Smaragdus, quintum ' haec in ecdeßis. Ego fum radix et genug Dauid, ftel-
Sardonix, fextum Sardius, fep'imumChryfolithus^
Octauum Bery llius, nonumTopazius, decimum Chry„
foprafus, vndecimumHyacinthus, duodeeimum Ama,
thyftus.
Et duodecim portae duodecim margaritae funt per
fingnlas, et fingulrc portae erant ex ßngulismargaritis.
Et platea ciuitatis aurum purum, tanquam vitrum.
perfpicuuui. Ettemplum non vidi in ea: Dominus
enim, Deus omnipotens, templum illius eft, et Agnus
1a fplendida et matutina. Et fpiritus et fponfa di-
cuntt Veni. Et qui audit, dicat : Veni. Et qui fi-
titjVeniat; etquivult,accipiat aquam vitae gratis.
. Conteftor enim omni, audienti verba prophetiae
libyi huius : Si quis appofuerit ad haec, apponet Dens
fuper iHum piagas, fcriptas in libro ifto: etfiquisdi-
minuerit de verbis libri prophetiae huius , auferet
Deus partemeius de libro vitae, et de ciuitatefancla,
et de his, quae fcripta funt in übro ifto, Dicit, qui te-
Et ciuitas noiregetible, neque luna,vt luceant inea Jftimpnhim perhibet iftorum : Certe, venio citoi
nam gloria Dei iiiuaiinabit eam, et fucerna eius eft;|Au»en. Certe veni, Domine Ihefu. Grati'a Domini
Agnus. Et ambulabunt gentes eorum,qui falui fad>i f noftri lhefu Chrifti cum omnibus. vobis i
fimt, in lumine eius: et reges terrae aßcrent gloriaaii
Amen l
F I- N I S,
mgiz
'T-'«
PUBLIC LIBRARY
OF THE
CITY OF BOSTON.
ABBREVIATED RECULATIONS.
One volunie can be takon at a tirae from the
Lower Hall, and one from the Upper Hall.
Book.s can be kept out 14 days.
A finc of 3 cents for each imperial octavo, or
larger volunie, and 2 cents for each smaller
volume, will be incurred for each day a book is
detained more than 11 days.
Any book detained more than a week beyond
the time limited, will be sent for at the expense
of the delinquent.
No book is to be lent out of the housenold of
the borrower.
The Library hours for the delivery and re-
turn of books are from 10 o'clock, A. M., to 8
o'clock, P. M., in the Lower Hall; and from 10
o'clock, A. M., until one half hour before sun-
sct in the Upper Hall.
Every book must, under penalty of one dol-
lar, be returned to the Library at such time in
October as shall be publicly announced.
No book belonging to the Upper Library, can
be given out from the Lower Hall, nor returned
there ; nor can any book, belonging to the
Lower Library be delivered from, or received
in, the Upper Hall.
X