Skip to main content

Full text of "D. Martin Luthers Werke : kritische Gesamtausgabe"

See other formats 


BUCHBrNOCREl  I 

HÜBELÄtDENCK 

LEIPZIG  J 


Digitized  by  the  Internet  Archive 
in  2015 


https://archive.org/details/dmartinlutherswe14luth 


licinigidclj  Preußen. 


^^^roütuj  SSrnnlicuOnrg.  ^^^^ 

SSetliit.    .§cvrn  f^crb.  ®ümm[et§  33uii)f)aub(inig   1 

3}ic  $8iicl)l)anb(unc5  ber  ^ervcn  9J!nljcr  &  'OJIüttcv   1 

^JJotSbnm.    5?ic  Sl)iioba(=23iWiotf)ef   1 

®tctitfird)CH  bei  ^übben  9i.  2.   S^tc  ©cmcinbe. 

Sit  bcv  II.  Siifte  uwr  bic  ©ciitcinöc  StciiiEivttjcii  imtcv  Sctifcficii  iivtl)ünUicI)  nufficfütivt. 

^roüiuj  ^nmtoitcr. 

ißjtlf)cfm§()nvicit.   3)o§  fiöuig(id}c  ©tjnniafiitm   1 

^roitiitj  Bommern. 

©retfSwalb.   3)tc  .ffönigliiljc  Uuilicriitiitö^iBibliütljct   1 

^ofcii.   "iDoy  ^^h-olnit3int--ScIju(=(yo[li'giiiin   1 

Söoilit.    .rx'vrn  .finttdjtS  äMicf)()niib(ung   1 

1k  ä^ud)l)iinbtung  be§  .öerrii  3Jiat().  ,fiod)gürtcl   1 

Slrciisiiod).   ipevvn  y{.  3joigtlänber§  iBiid)f}nnbtuiig   1 

^aMc  n.  ©.   |)crr  stud.  theol.  (5av(  DJiiUIex-   1 

Seüufa  (Srci§  ©djtoditi^).   ^^exx  Sanbvatl;  ^reiljcrr  Don  Ü5übeul)nufen   1 

1* 


IV 


33icrtc§  3jet,5cicf)ni§  bcr  ©utiffri6oiitcit. 


^^roDiiiä  Sdjicftcu.  ^^^^ 
Stcgitilf.   .r-)cvr  33olto  3-^'int)cn-  Don  ;)fid)tf)ofcn   1 

aSßeSInvn  bei  ©oeft.   Sonx  %^a]iox  Shü)x   1 


Itöiugreirtj  ^arijfcn. 


SSaiiljen.   JaS  6k;miinfium   1 

■JjvcSbCM.   3^ic  Scf)rcv:23iti{iotI)cf  bex  -S^reujldjule   1 

Scipsig.    Sie  35itiüotI)et  bev  5UcoIaifircf)c   1 

Tie  3?ibliotl)ef  ber  5petvifird}c   1 

.•pevi'  ®e()ciincr  IKnti)  ^|U-ofejl'or  Dr.  jiir.  SKnd}   1 


.^>cibcfl)crg.    S^ie  ©vofjfjevjogüdje  Uuilier)ität. 

'^11  i5ci-  III.  Vifto  inita'  bcm  9!iimcii  bcv  $?iid)f)niiö(uitfl  öov  .Cicrrrit  iHiiigel  it  Srfjmitt  öcvicidjiict. 


l^eiitfiijcö  iiLMiijCilanfci  Cifaf?  Xotöinngcn. 

(£tvn§6uvg.    CciUegium  Wilholiiiitanum  1 


jrranlu'ciilj. 

^|?ari§,    Bibliotlieque  de  l'Histoire  du  Protestantisnie  Fran9ais   1 


^niLTißa. 

etnvcmoiit  'Sobgc  öo.  {Wmn.)  3{cD.  @.  %l  ed)aaf. 

tsii       11.  Viftc  bcvcit'J  iiiitiv  hfiit  9uiincn  „^^iilgcv^SBudjfiaiibtmifl"  Derjeidjnct. 


@v  btertc  2?anb  itnfrcr  SutfjerauSt^aBc  bietet,  ItiaS  ba§  58or= 
iDort  3inn  brittcn  Bcreiti;  in  3luoifid)t  geftcttt  I)attc:  au^er 
bei*  SSoIIcnbung  ber  ätteften  ^fahnenöorteiungen  I)nnbfcf)rtft= 
ticfje  Q^unbc  au§  neueftcr  ^iit,  lt)eM)e  un§  in  bie  Itjätigfeit 
ßutt)er§  al§  S)ocent  unb  al§  ^h'cbiger  (^inBHcfc  gclüätjren. 
SSanb  III  unb  lA'"  gcBcn  fomit  eine  ßrgänjung  23anb  I 
unb  II,  inbeut  ueücn  bie  üoui  9{e|ormator  fet6[t  ober  boä)  ,iu  feiner  ^eit 
beröffentUdjteu  (h-jcugnifie  feiner  5trBeit  t)ier  bieieuige  literarifcfje  .öinter^ 
Iaffenfd;aft  tritt,  lüclc^c  öou  i[)m  felBft  ^urücfBeljalteu  refp.  ü(ier()anpt  mä)i 
für  bie  Dffentlidjfeit  Beftimutt  geluefcn  ift.  5tu§er  ben  Bereit?  in  3?anb  III 
uäf)er  Oe.^eitfjnetcn  äBotfeuBüttler  unb  ®reSbncr  3ßfalmeut)aubfd)riften  tjcinbelt 
e§  fiel)  ba6ei  nur  uoe^  6ei  bem  uiicijftfolgcnbcu  ©tücEe  (Adnntationos  ©.  4G3ftg.) 
um  £nt()er§  eigne  .f)anbfdjrift,  bie  un§  erljalten  geblieben  ift,  unb  —  Sat)r= 
■^uuberte  l^inburif)  uuBeai^tet  —  gerabe  uod;  im  redjten  ^eitpunft  oufgefnnben 
mürbe,  um  in  Snnb  IV  aufgenommen  ,]u  merben.  6§  ift  "^ier  ber  Ort,  um 
bem  (5ntbecfer,  .'perrn  ^ßrof.  Dr.  S^ranj  Sdjuorr  ö.  ßarolsfclb  in  !3)rcybcn 
ben  gc,]iemenbcn  ©an!  für  bie  Wittf)ei(ung  feine»  (\unbe§  an  ben  .<ocrau§geber 
ouS^ufprecfjen.  3)er  Sutt)erforfcf)nng  möge  eS  uubergeffen  bleiben,  bafi  fie  bem 
genauuten  ©elefjrten  uuu  bereits  ben  brittcn  größeren  3^unb  ju  banicn  t)at: 
oufjer  biefen  Adnotationes  ba§  SauterBacfjfcfje  SageBud)  au§  £ut^er§  .§oufc 
Don  1538  unb  bie  in  SBanb  III  unb  IV  jeljt  ncugcbrucEten  £)rc§bner  Scholae 
in  Psalm  OS. 

3m  ÜBrigen  Beginnt  nun  nutfj  in  unferm  SSaube  bie  9}ermertl)ung  ber 
fc^önen  unb  rcid)f)attigen  (^nube,  metd)e  .*ocrr  5)iofonu§  Sic.  Dr.  ©eorg  Sucfj= 
malb  in  ^mictau  unter  ben  6d}ä|en  ber  bortigen  9{att)§f(^uIB{B(iot!^ef  gemacht 


VI 


ijüt.^  2lu§  ber  .f)mterlaffcnf(^aft  be§  eifrigen  ©oTrtmler»  6te)3'^on  S^otB,  be§ 
©tnbtfc^reiBcrS  Don  ^l^iffnit,  be§  ©cfjü(er§  nnb  3^rennbe§  ber  äBittenBerger, 
ftammen  bie  Stiicfc  6.  527  [Ig.  imb  ©.  G05flg. ;  au§  bem  gleid^fatty  jn  großen 
Steilen  in  ^l^itf'iu  geBorgenen  9kd;Ia^  bc§  ©rfurter  5prebiger§  3tnbrea§  ^poad; 
bie  ©ermone  Sutljerg  6.  590  f(g.  ."paBen  biefc  nnr  in  ^bdjfdjriften  refp.  5tB= 
fditiftcn  nn§  erf)altenen  ©tüde  and;  nnr  einen  geringeren  2Bertl),  ja  nm^  nuc^ 
Bei  biefcn  Xeyten  oft  üBer  if]re  yycf)tcr^aftigfeit  nnb  ''JJtangeUjaftigfeit  ^^tage 
gefiiljrt,  bal)er  oftmals  jur  (Soniettnr  3uftud;t  genommen,  Bei  anbcrem  anf 
öbttige  3iUeberI)crftcEnng  be§  originalen  SSortlante»  nnb  ©inneS  üBerI)Qn|jt 
SSerjidjt  gcleiftet  l^erbcn,  fo  fliegt  bod)  in  biefen  9cadjfdjriften  nnb  6amm= 
hingen  eifriger  ©c^üler  £ntf)er§  eine  Quelle,  bie  —  fonbertid)  für  bie  friU)eren 
3al)re  feiner  öffentücfjen  SBirffcimfeit  onf  ÄTat^eber  nnb  Äl'anjel  —  banfBnr^ 
Iid)ft  Inillfommen  ge()eif3en  loerbcn  ntufj.  Üeiber  lüar  e§  nid)t  möglich,  ba§ 
leijtc  biefer  ©tüd'e  (öon  ©.  G05  an)  in  flarer  djronologifc^er  Drbnung  jn 
Bieten.  3Jott)§  ©antmeteifer  t)at  in  einem  .f)eftc  ^a^treii^e  5)iodjfd}riften  an§ 
Kollegien  nnb  namcntlier;  aug  ^^rebigten  2ntf)erä  bereinigt,  bie  itjm  Don  t)er= 
fd)iebenen  ©eiten  ^u  .'pänben  tarnen,  of)ne  biefe  ©tüde  jn  orbnen  ober  ^n  batiren, 
unb  ey  ift  nn§  I)entigcn  Sage§  meift  ni^t  nicl)r  mögtidj,  biefc  nngcorbnet  üBer= 
lieferten  5lnf,]eidjnnngen  fidjer  anf  ^ai}x  nnb  3;ag  ,3n  Bcftimmen.  2)em  öeran§= 
geBer  erfc^ien  e§  baf)cr  angezeigt,  biefe  9iot^fdje  ©ammtung  in  ber  in  i()r 
öortiegenben  Crbnnng  refp.  Unorbnnng  ju  Beiaffen,  alfo  anc^  bie  an§  ben 
3>orIefnngen  ßntljerö  ftammenben  Q^ragmente  an  if)rem  ^Ia|e  [teilen  ^u  laffen 
trol)  be5  a  parte  potiori  gelt)äl)ltcn  Sitelö  „©ermonc".  ^enn  gerabe  bie  3tuf= 
einanberfolge  in  ber  §anbf(^rift  fann  für  tneitere  Unterfndjung  biefer  ©tüde 
noä)  öon  Sebeutung  fein,  ^n  ber  ßtnieitung  üBer  bie  9iidjteröorlefung  Sntt)er§ 
iüoEe  man  baS  im  „5tadjtrag"  |)in3ngefügte  nit^t  üBerfeI)en. 

2tn  ber  |)eran§gaBe  biefeS  IV.  $8anbe§  Bot  ."oerr  Dr.  S3nd)tt)alb  er^eB= 
liä)  mitgearBeitet.  @r  ^t  jnnödjft  ben  |)eran§geBer  aufö  ^^rennbtidjfte  Bei 
ber  auf  ©.  529  erinätjnten  ß'ottation  ber  ^li^irfaucr  ^anbfi^rift  ber  9Hc^ter= 
borlefung  unterftü^t.  6r  t)at  ferner  für  ©.  590  flg.  bie  bon  if}m  angefertigten 
5IBfc^riften  an§  ben  ^tntdancr  Cudd.  XXV  nnb  XXXVII  unfrer  3tn§= 
gaBe  3nr  93erfügung  geftellt,  and;  fidj  ber  ^JJtütjelnaltung  unterzogen.  Bei  ber 


^)  ßinc  iUicrfictjt  über  bit'ic  ^iinbc  fidjc  tljcita  tu  ber  äiorrcbc  3?uct)lDa[b§  3U  „Stnbrcas 
^oadß  ©ammliing  lUigebrucftcr  5prebigtcn  D.  9Jiartin  Sutf)erg  I  1",  Scip3ig  1884  ®.  XI  flg.^ 
il)eiU  in  ber  flciiieit  ©d)rtft  beffclben  „S)te  Sutl)erfitiibe  ber  neueren  ,3"t,  iuälicfoubcrc  in  ber 
Stotffauer  9{at6iil)nlbib(tot(}et".   ^iDicfau  1880. 


SBorltJoi't. 


VII 


(5orrc!tur  btefer  Stögen  eine  genaue  (Sottatton  bcr  Bctrcffcnbcn  .rianb|rfjriften 
öorjunefiiuen ,  mbliä)  anä]  bei  bcr  iBcarBcttiing  bicfcr  2ci'tc  für  bcn  S)riic£, 
Bei  5facfjlucifung  bcr  ißibclftctten  unb  facfjlidjcn  Erläuterungen  bciufenötocrtfjc 
|)ülte  gcleiftct. 

2)ic  ^Berufung  unb  Ükrftebelung  bc§  .g)erou§geBer§  in  ein  ncucy  3lmt 
^at  btc  S^oIIenbung  öon  SSanb  IV  um  mct)rcrc  OJlonate  an|gef)altcn.  %üd) 
Bei  bcr  33car6citung  btefey  S3anbcä  ^at  berfdfic  fid)  ber  33erat()ung  unb  ber 
33ei()ülfc  bcr  öcrfc^tcbcnften  [yrcunbe  unb  ^acfjgenoifcn  ju  erfreuen  gef)a6t. 
SCßenn  bte  S^amen  bicfer  ^ier  auc^  nic^t  einzeln  aufgefüf)rt  lucrben,  fo  fnun 
er  c§  ftc^  boä)  nic^t  bcrfogcn,  bcn  3>erlt)alteru  ber  .'gcrjoglic^cn  23i6{iotf}ef  ^u 
SlßoIfenBüttel,  .'pcrrn  €BerBi6ltotf)efar  $prof.  Dr.  ö.  .'pcineniann  unb  .'perrn 
23tbliotfjefar  Dr.  ^JHtc^facf  f)ter  für  bte  Untcrftüluiug  unb  görbcruug  nocf) 
einmal  bffcutlid)  San!  ju  fagen,  bic  fie  feiner  laugluierigeu  -^IrBcit  in  bcu 
9{äumen  biefcr  33iBIiotfjc!  unauögcfc|t  ()aBen  ^u  Zijdl  tucrbcu  laffen. 


JTicI,  ^Fdtfjacliö  188G. 


9t  n  cf|  t  r  ä  g  c. 


®.  442  5(nm.  1.  3"  ^^cn  a.  a.  C  QLH-jcbcncit  (Srlautetungcu  über  bie  ,Octo  versus  saneti 
Bernardi"  ift  nod)  eine  ©teile  fjinjujufügen,  burcf)  toeldjc  i?utl)cr#  auffällige  33emerfung 
„velut  b.  Bernardo  a  Diabolo  revelatis"  Sid)t  empfängt.  (*ra§mus  fc^reibt  1511  im 
Encomiura  Moriae  (9lu§g.  Uliiiae  1747  pg.  43):  „Quid  auteni  stuitius  iis,  imo  quid 
felicius,  qui  Septem  illis  sacrorum  psalmoruni  versiculis  quotidie  recitatis  plusquam 
summam  felicitatem  sibi  promittuntV  Atque  hos  magicos  versiculos  daemon 
quispiam,  facetus  quidem  ille,  sed  futilis  niagis  quam  callidus  Divo  Bernardo 
creditur  indicasse,  sed  arte  circumventus  miser".  S)a§  £iitf)cx'  niif  btefe  ©teile  SBejug 
nimmt,  toirb  faum  ju  bc^rteifcln  fein. 

©.  579  2tnm.  1.  3"  bcn  bereit'j  Sb.  III  421  ^nfammengeftcllten  Setägen  für  bie  '^oim 
Dalida  tonn  nutl)  Ijin.yigefügt  Incrben  G)rie§[)aber ,  ^eutfdje  ^^rebigten  beä  13.  ^nlj^t)- 
1844  n.  1846.  I.  125.  12ü.  II  ö4  nnb  (Sntot)  '4-U)itip)3i)  Reformatorium  vitae  clericorum, 
Basil.  1494  cap.  11.  äSergt.  S.  ©djnl.jc  in  ^eitfeljr.  f.  firdjC.  SÖiffenfdj.  188(3  ©.  259. 
<ö.  610  9tnni.  1.  (^rft  bei  ber  Porrcttur  beg  betr.  23Dgen§  gelang  e§  bem  §erau§geber,  baä 
bort  nngemerttc  Citnt  auy  einem  23riefe  beS  (SraämU'ä  ,5U  ermitteln.  fonnte  jene  ^Jotij 
eben  nod)  bort  eingefdjattet  toerben;  auf  bie  23ebcntnng  bicfeS  gwi^eö  fonnte  jebod)  in  ber 
bereit«  im  3)rud  Ooüenbeten  (iinleitnng  3nr  SJidjterbortefung  nidjt  me^r  Ijingeltjicfen  toerben. 
Tie  ©teile  lerntet  bei  (?ra§mnS:  „Vereor  enim  ne  inter  theologos  reperire  liceat,  qui 
raultum  absint  a  suo  titulo,  hoc  est  qui  terrena  loquantur,  non  divina.  Et  inter 
monachos,  qui  Christi  paupertatem  et  mundi  contemptum  profitentur,  plusquam 
mundum  reperias."  ®ie  Übercinftimmung  ift  fo  grofj,  baß  fie  nur  auf  (J-ntle^nung  be= 
rnt}eu  fann,  nnb  biefe  fann  —  fatlä  nidjt  baffelbc  SBJort  in  annäljernb  gleidjem  äBortlante 
in  einer  tueit  älteren  ©djrift  be§  Graymnö  nndjlüeigbar  fein  foEte  —  nur  auf  IRecljnung 
bcy  9Ibfd;reiber5  ber  iRidjterliortefung  gefegt  toerben,  ba  bie  iBorlefung  felbft  unbebtngt 
tueit  früljer  geljattcn  ift,  alg  biefer  33rief  bes  Ifrasnuiö  gefdjriebcn  rcfp.  berüffeutlidjt  lourbe 
(1524  refp.  1529).  3ft  aber  Ijier  bie  Stnnaljme  geboten,  bafj  ber  Sierfaffer  ber  S^idauet 
9lbfdjrift  —  ol§  loelcl)en  Dr.  3?nd)ltialb  neuerbinge  meint  ©tepf)an  Siotf)  felbft  be.jeic^nen  ^n 
fonnen  —  an  biefer  einen  ©teile  Süden  in  bem  i()m  bortiegcnben  (5ollegienl)cft  auf  eigne 
.ftanb  ergän,5t  I)at,  fo  \vixb  (jödjft  lt)at)rfd)eintid),  baf;  aud)  bie  metjrfacljen  aU'j  3Iuguftin 
entlel)nten  refp.  ejjcerpirteu  ©tnde  auf  ilfedjnung  biefe  §  ©djreiberg  jn  fe^cn  finb, 
ja  Inclleidjt  and)  ber  fo  ftarf  an  Suttjerä  Decem  praecepta  anflingenbe  ^^niffu-j  auf  ©.  538. 
^n  lci3tcrem  ^alle  loürbe  freilid)  ber  auf  ©.  528  angenommene  '^Jlufangetcrmin  für  Sutf}er§ 
SBorlefung  nnfid)er  »oerben.   SBergt.  2t)eül.  Sit.=  3citung  1886  ©p.  416.  417. 


:3  «  M 1 1. 


(Seite 

Diclata  super  Psalterium.    1513  —  151G.     (SöotfenBüttler   unb  S)re§bncr 

gjkuuffnpt.)    Ps.  LXXXIV  [LXXXV]— GL   1 

Adnotationes    Qiiincuplici   Fabri    Stapulensis    Psalterio    manu  adscriptae 

1513  flg   463 

Praelectio  in  libruin  ludicum.     151G  flg   527 

Smitonc  auö  bcn            ca.  1514  —  1520    587 


Dictata  super  Psalteriiim 


GLOSSA:  PSALMUS  LXXXIV.  [LXXXV.] 


r  gratiosa  incarnatione  Bei  m  hmcdieta  terra  viryine  Maria.  Psal- 
nms  LXXXIV. 


Tit.  Ad  Victoriani  filiis  Core  psahmis.  «■ 
Benedixisti'  per  filii  incarnationem-  domine  terram  tuam,  seillcet  Israel*- 
vel  beatani  virgiucm:  avertisti  cajitivitatem  spiritnalem,  quam  fecit  Diaboliis 
et  peccatuni,  lacoh  filioi'um  lacob,  scilicet  iniitatioiie  niagis  quam  carnc. 
Remisisti  iniquitntem  pleVis  tuce,  illa  enim  fnit  captivitas  lacob :  et  est  cxpo-  ss. 
sitio  preoeclentis :  opertiisti,  nt  non  vitleas  ad  pnniendnm  oa,  onmia  pecrata 
eortim  non  tantum  legalia  sed  et  spiritualia,  qne  contra  institias  carnis  sunt.-* 
Sela.    Mitigasti  tu  ipse,  non  niitigatus  a  nobis,  omnem  i.  c.  totani  iram  tuam,  S3. 
scilicet  que  tantum  est  ira,  ut  scquitur:  avertisti  ah  ira  indignationis  tu(i>, 
licet  non  ab  ira  benignitatis  saltem  in  hac  vita.    Converte^  per  cognitionem ». 
et  aniorem  tui  wos  äeiis  salutaris  noster:  et  averte,  quod  fit  per  conversionem 
nostri,  iram  tuam  a  nolns.    Nunquid  inoitermim,  hoc  ex  affectu  desydei'ii 
dicit,  qnia  omnis  mora  amanti  longa  est,  irasceris  nohis?  q.  d,  timeo  nc 
nimiuni  dilferas:  aut  extendes  iram  tuam,  a  generatione  in  generationem  ? 

GLOSSA:  ^  Proplietat  futura  per  verba  preteriti  temporis,  quia  secinidum 
Augustinum  quod  futurum  erat  in  tempore,  iam  factum  erat  in  Providentia  Dei, 
in  qua  propheta  vidit  illa:  immo  primo  gratias  agit,  Deum  orat,  ultimo  pro- 
plietat.        "  Vel  benedixisti  multiplicando  populos  fidcles  et  merita  eoriuidem. 

Lex  autem  operiebat  tantum  ea,  que  erant  contra  iustitias  carnis,  sed  gratia 
etiam  ea,  que  contra  iustitias  Dei  et  Spiritus  fiunt,  que  relinquebat  lex,  sicut  et 
omnis  facit  humana  lex.  Orat  ut  veniat,  quod  futurum  prophetaverat.  Et 

hec  secunda  psalmi  pars. 

2ut^er§  SDexfe.  IV.  1 


2 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


s!.  7.  qnia  aifectuosus  timet  semper  maiora  pericula  veris.  Deus  tti  conversus^  per 
incarnationem  ad  nos  vivificabis  nos  pei'  spiritnra  in  aiiimabns:  ergo  mortui 
sumus?  non  corpore,  sed  anima:  et  tunc  plebs  tua  Icetahitur  spiritualiter  in 

a*.  s.  tc,  que  male  letabatur  in  se.^  Ostende,  qnia  in  sinu  tuo  latet,  sed  per  incar- 
nationem manifesta,  nohis  domine  Dens  pater  misericordiam  tuani  Christum 
filium  et  gratiam  eins :  et  salutare  tuum  ipsum  salvatorem  et  salutem  eins 

iß.  9.  da  nohis  gratis,  sine  merito  enim  nostro  Christum  suscipimus.  Aiuliani, 
i.  e.  obsecro  audiam  te  ipsum  loquentem,  quia  satis  iam  auditu  prophetas, 
qiiid  loquatur  in  mc  dominus  dcus,  non  Moses  homo,  servus  et  creatura  verbis 
suis  mortuis,  sed  quid  dominus,  cuius  verbum  est  vivum,  vita  et  Spiritus: 
qui  loquitur  in  me,  illi  autem  tantum  ad  me  vel  contra  me,  q.  d.  non  per- 
tingunt  ad  intra  mauendo,  sed  tu  loquere:  qnoniam  loquctiir,  i.  e.  tu,  pacem 
cordis  seu  cuaugelium  pacis  in  pleitem  siiam?  Et  super  sanctos  suos,  qui 
sunt  in  spiritu  sancti  et  per  eura  sanctificati,  non  per  hominem:  et  in  cos 

sß.  10.  qui  convertuntur  ad  cor  aversi  a  carne  et  exterioribus.  Vcruntamcn  prope 
timentes  ctim  salutare  ipsius,  q.  d.  licet  salutare  eins  venturum  sit,  tarnen 
hoc  intelligendum  est,  quod  non  omnibus  indifferenter  sicut  alia  temporalia, 
sed  tantum  timentibus:*  ut  inhahitet  gloria  in  terra  nostra,  ubi  prius  habi- 
l'J- tabat  ignominia  propter  peccatum.  loh.  1.  'Et  habitavit  in  nobis'.  Miscri- 
cord/a  gratia  Dei  et  vcritas  impletio  promissi '  ohviaverunt  sihi  in  una  persona 
convenerunt:  iusticia  et  pax  Christus,  per  quem  iusti  sumus,  qui  et  pax 

58.  12.  nostra  est,  oscidate  sunt  simul  in  uno  Christo  coniuncte  sunt.  Vcritas  i.  e. 
Christus  olim  promissus,  nunc  exhibitus,  de  terra  Maria  virgine  orta  est:  et 

GLOSSA:  ^  Duo  dicit  'converte'  et  'conversus",  sed  per  hoc,  quod  con- 

vcrtitiu-  ipse,  converlit  et  nos:  ipse  assumpta  natura,  nos  assunipta  fide  nature 

a«nttf).24,3o.  eins.        -  Sed  nunc  dolebit  in  se,  secundum  illud  Matt.  24.  "^plangent  se  super 

SJinttij.  5, 5.  eum  omnes  tribus  terre'.    Et  'Beati  qui  lugent:  quoniam  consolabuntur',  scilicet 

in  Domino,  non  in  se.         ^  Moses  enim  et  omnis  legislator  loquitur  iram  in 

9Knt.  4, 2.  plebem  suam,  quia  ligat  et  non  dat  gratiam  faciendi.        *  Unde  Mal  ach.  4. 

2r),  14.  'orietur  vobis  timentibus  nomen  raeum  sol  iustitie\    Et  ps.  24.  Tirmamentum 

est  Dominus  timentibus  eum',  i.  e.  secundum  aliam  translationem  'Secretum  Domini 

timentibus  eum  etc.'^    Et  hic  prophetat,  que  oraverat,  et  est  tercia  pars  psalmi. 

i'iic.  1,  r,o. 'Et  misericordia  eius  a  progenie  in  progenies  timentibus  eum  etc.'         '  Quia 

omnia  erant  in  figura  et  umbra  futuri  Christi ,  quo  veniente  umbra  cessat  et 

veritas  est.    Similiter  quia  Deus  promisit  Christum,  ideo  ipse  est  veritas  promissi 

paterni  et  exhibitio  eiusdem.    hide  dicit  'Amen',  i.  e.  fiat  vel  vere,  i.  e.  impleatur 

Cfffi.  3, 14.  quod  dicitur,  et  fiat  veritas.    Et  ipse  'Amen'  se  vocat  in  Apocalypsi  Christus.  — 

( Misericordia  dei  1  (  nostra  |    .        .         ^  .         ,   -,       /  nobis  dat 

in   ■.      ,  •        )  ex  parte  (  t~.  •        sie  dicitur.     Cjuia  quod  deus  ,      , ,. 

\  Veritas  dei       J       '       (  Dei      J  vi  ^  reddit  pro- 

I  filium,  est  misericordia  pro  nobis. 

1  missum,  est  veritas  eius  pro  se. 


1)  iicrgl.  3?b.  TIT  144  itnb  Psalt.  iiixta  Hobr. 


Psalmus  LXXXIV.  [LXXXV.] 


3 


iustkia  idem  Christus,  per  quam  iusti  siimiis,  äc  Cfclo  prospexit,  qnia  dosur- 
sum  veuit,  non  sursiuu  suspicit.  Etenini  dominus  Dens  puter  dahit  hmigniiatem  ^■ 
spiritiim  sanctnm  in  donis  suis:  et  terra  nostra'  h.  virgo  nostre  caniis  daJtit 
frnctum  smim,  quia  siue  patre  habet  euni,  suum  tautummodo  filium.    lustieki  ss- 
i.e.  loliauues  baptista  f(,nte  enm  Christum  et  omueui  fidelera  eius  amlmlahit:'^ 
et  2)onet  firmiter  in  via,,  non  in  errore,  gressus  stios  conversationcm  suam. 

SCHOLAE:  PSALMUS  LXXXIV.  [LXXXV.]' 

Filii  Chore  spiritum  propheticum  fere  Semper  ad  inearuationem  Christi ss. 
habent  magis  quam  ad  passionem.  Cuius  mysteria  clarius  David  in  suo 
spiritu  ]>ronunciat.  Ita  quilibet  prophetarum  ad  unam  magis  materiam  quam 
ad  aliam  videtur  spiritum  habere.  Unde  raro  filii  Core  de  passione,  sod 
fere  Semper  de  incarnatione  et  nuptiis  Christi  et  Ecclesie  loquuutur  in  gaudio: 
quod  et  psalmi  eorum  sunt  iucundi  et  hilaritate  pleni.  David  autem  magis 
de  passione  et  resurrectione  et  iis,  que  in  virili  etate  gcssit  dominus.  Asaph 
autem  potissimum  de  discretione  malorum  a  consortio  piorura,  de  perditione 
impiorum  et  destructione  Synagoge,  ut  patet  per  psahnos  eius.  Et  id  forte 
nominum  ratio  postiüat.  Quia  filii  Chore  plures  sunt:  significantes  populum 
fidei  uovellum,  qui  de  virgine  uatus  sicut  Christus,  spiritualiter,  ex  aqua  etSoii 
spiritu  sancto.  Hec  enim  est  mystica  incarnatio  Christi,  quod  nascitur  in 
illis  spiritualiter:  immo  ipsi  ex  eo  nascuntur.  Ideo  de  ista  dupliei  nativitate, 
scilicet  Cliristi  capitis  et  corporis  eius  Ecclesie,  omnis  eorum  psalmus  resonat. 
At  David  'manu  fortis"'^  iam  operantem  virtutes  et  crucem  sustinentem  indicat: 

GLOSSA :  '  Terra  nostra  primum  est  b.  virgo.  Deinde  omnium  sanctorum 
Corpora  de  terra  facta.  Sed  in  Iiis  omnibus  habitat  Christus:  quia  membra 
nostra  sunt  templum  Christi  mysticum,  sicut  membra  I).  virginis  erant  tempUnn 
corporis  eius  veri.  ^  'bistitia  ante  eum  ambulabit'.  Melius  sie:  id  est  opera- 
bitur  iusta,  quia  iustus  primum.  Et  non  erit  iustus,  quia  operetur  primum. 
Hoc  est:  Non  ex  operibus  erit  eius  iustitia,  sed  opera  eius  erunt  ex  iustitia: 
quod  est  contra  hideos  et  superbos,  qui  ante  iustitiam  ambulant.  Quia  prius 
operari  et  agere  et  sie  iustitiam  apprehendere  se  putant.  Et  ideo  non  pommt 
in  via  gressus  suos,  sed  potius  viam  in  gressus  suos  perverse,  volentes  haue 
esse  iustitiam ,  quod  operantur.  Et  hoc  etiam  contra  Aristotelem  est  dicentem 
'Operando  iusta  iusti  efficiuntur':  sed  sie:  Existendo  iusti  iusta  operantur.^  Et 
hoc  omnis  natura  docet:  quia  non  calefaciendo  aliquid  calefit,  sed  calefactum 
calefacit. 


1  quam  fo 

')  m.  IGOi'-lcni'.  "-)  Hioron.  Opp.  Paris.  1579.  III  474:  „David  fortis  manu 

sive  flesidprabilis".  ^)  3]evgl.  ä?b.  I  22G  Cond.  40. 


4 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


ideo  et  de  illis  fere  Semper  loqnuntur  psalmi  eins.  Asaph  tandem  'cougregatio' 
significat/  discretnm  populum  et  congregatum  ex  illis,  qui  reliuquuntur  et 
uon  congregantur. 

Si- 2.  Bencdixisti  domiiie  terram  tiiam.  Quidam  accipiunt  hic  terram 
ut  infra  uuivoce,  pro  b.  virgine,  maxime  quia  dicit  'tuam',  quam  infra  'nostram' 
dicit :  et  potest  sustineri  ista  senteiitia,  tamen  simul  intelligi  absolute  terram 
(id  est  DOS  terrenos  homines,  ad  quos  descendit  et  iu  quibus  habitavit)  non 
repugnat.  Et  tertio  ipsam  terram  Israel,  in  qua  apparuit  dominus  Christus. 
Sicut  enim  templum  et  civitatem  Jerusalem  glorificavit  et  benedixit  suo  adventu: 
Sef.  4G,  13.  ita  et  totam  terram :  dieit  enim  'dabo  in  Sion  salutem  et  in  lerusalem  gloriam 
meam\  Licet  verum  sit,  quod  primo  b.  virginem  benedixit  et  glorificavit  et 
per  illam  nos  homines  et  ipsam  terram.    Unde  ipse  est  benedictio  et  bene- 

«Binttfj.  21, 9.  dictiis  fructus  benedicte  terre,  sicut  ei  dixerunt:  'Benedictus  qui  venit  in 
Siic.  1, 28.  nomine  doraini'.  Et  ad  b.  virginem:  'Benedicta  tu  in  mulieribu.s'.  Credo 
itaque  non  ita  artari  verbum  Spiritus  sancti  ad  unam  ex  hiis 
tribus  terris,  sed  simul  omnes  tres  notare,  scilicet  virginem, 
genus  humanuni  et  ipsam  terram  ad  literam.  Quia  et  in  facto  simul 
omnes  tres  benedicte  sunt:  primo  tamen  b.  virgo,  deinde  genus  humauum 
in  illa  et  cum  illa,  et  tercio  ipsa  terra  corporalis.  Nam  sicut  per  Evam 
malcdictio,  et  in  ipsa  et  cum  ipsa  totum  genus  humanuni,  quod  de  terra  est, 
et  tandem  etiam  corporalem  possedit:  ita  per  b.  virginem  in  ipsa  et  cum 
ipsa  maledictio  ablata  est  et  collata  benedictio,  nt  illa  filios  et  fructnm  mortis, 

i.Woj.  3, 18.  ita  ista  filium  et  fructnm  vite  et  salutis  daret.  Illa  spinas  et  tribulos  (id  est 
malos  homines  et  peccatores):  et  ipsnm  genus  Immanum  similiter  spinas  et 
tribulos  (id  est  opera  mala)  genuit.  Ista  autem  lilinm  convalliura,  rosam, 
uvam,  amigdaluin:  et  per  illam  genus  hnmanum  similiter  uvas,  ficus  &c. 
sß.  10.  (id  est  bona  opera)  protulit.  Eodem  modo  et  de  infra  potest  accipi:  'nt 
s>.  13.  inhabitet  gloria  in  terra  nostra'.  'Et  terra  nostra  dabit  fructnm  suum'.  Sed 
hoc  potius  mysticnm  est,  quod  terram  pro  hnmano  genere  posiiimus,  prout 
spinas  et  tribulos:  quia  hec  est  quarta  acceptio.  Unde  clarius  sie  distin- 
guemus:  primo  est  b.  virgo.  Secundo  est  populus  Israel  et  homines,  inter 
quos  Christus  et  de  quibus  venit  secimdum  lineam  patriarcharum.  Tercio 
est  ipsa  terra,  in  qua  et  illi  et  Christus  et  b.  virgo  fuerunt.  Hucusque  litera. 
Quarto  est  caro  nostra,  que  parit  spinas  et  tribulos:  immo  totum  genus 
humaiuim.  Quia  homo  caro  est  et  non  spiritus:  hoc  enim  genus  humanum 
pi'oducit  spinas  et  tribulos  (id  est  filios  ire).  Et  hec  est  allegoria.  Tropo- 
logia  autem  est  caro  uniuscuiusque:  que  profert  spinas  et  tribulos  (id  est 
opera  mala).    Et  sie  due  terre  mystice :  tres  literales. 

10  Viilg.   in  Israel  gloriam  racam        15  verbum  ffancti         19  ij)sam  terram  corpo- 
ralem.       25  ©eib.  Illa        29  goneri 

')  Tliornn.  Opp.  Paris,  1579.  III  480:  ,, Asaph  congregans". 


Psalmus  LXXXIV.  [LXXXV.] 


5 


Nam  usus  loquencU  sie  habet,  quod  eodem  uouiiue  locuni  et  gentes  in 
eu  habitantes  nominemus.  Sicut  dicitur :  Terra  Atheniensis  protulit  Platonem. 
Et  Italia  Scipiones.  Et  iteruni:  Athenieuses  protulerunt  ex  se  Platonem 
et  Itali  Scipiones.  Et  iteruni:  pareutes  in  Atheuis  protulerunt  Platonem: 
et  parentes  in  Italia  Scipionem.  Sic  et  liic:  terra  Israel  protulit  Christum. 
Et  genus  Israel  vel  gentes  ludeorum  produxerunt  Clu'istum.  Et  b.  virgo 
parens  in  terra  illa  et  ex  genere  illo  prodiLxit  Christum.  Secuudum  quem 
lo(]uendi  morem  patet,  quod  proprie  terra  pro  isto  loco  accipi  debet,  iu 
([uo  homines  et  parentes  sunt.  Sic  enim  iutelligitiu-  magis  proprie:  Ista 
terra  producit  homines  fortes,  sapientes.  Quare  et  hic  primo  terra  Israel 
est  accipienda:  sicut  templum,  civitas  &c.,  in  quibus  Christus  fuit  missus  : 
licet  non  isto  obstante,  secimdum  rigorem  verbi,  primo  b.  virgo,  deinde  genus 
hominum  accipi  debeat,  sicut  secuudum  rigorem  verbi  ipsa  primo  templum, 
civitas,  tabernaculum  dei  dicatur,  ac  deinde  etiam  homines  ij)si.  Inmio 
secundum  rigorem  primo  corpus  Christi  est  terra,  templum,  tabernaculum, 
civitas  dei,  quam  benedixit  deus,  et  in  illo  et  per  illum  atque  cum  illo 
uos  oranes  et  omnia.  Sicut  Ecclesiastici  24  dicit:  'Qui  creavit  me,  requievit  3c[.  Siv.24, 
in  täbernaculo  meo'.  Sed  nunc  satis  sit,  quod  communi  modo  loqueudi  terra 
hic  ad  literam  accipiatur.  Que  benedicta  et  glorificata  est  per  Clu'isti  ad- 
ventum  et  nativitatem,  sicut  supra  ^  dictum  est,  quod  dominus  dixit  Aggei  2.  Aiangai  2, 10. 
'Et  iu  loco  isto  dabo  gloriam':  ita  et  benedictionem ;  quod  sine  dubio  de 
literali  domo  et  templo  intelligitur  primo,  etiam  si  capax  glorie  et  benedictionis 
non  fuerit.  Licet  et  de  b.  virgine  et  hominibus  similiter  intelligi  possit  ac 
debeat :  (juia  magna  est  gloria  istius  uovissime  plusquam  prime  (id  est  literalis  .^nsfliü  2,  lu. 
templi  pre  priori,  et  b.  virginis  pre  Eva  et  hominum  tunc  existentium  syua- 
goga,  et  populi  Dei  pre  populo  antiquo  et  preterito). 

Avertisti  captivitatem  lacob.  lam  effectum  benedictionis  exprimit. 
Et  ne  quis  istam  benedictionem  non  spiritalem  acciperet:  exponit  quod  spiri- 
tualis  sit  benedictio.  Nam  licet,  ut  diximus,  terra  et  templum  primo  sensu 
ad  literam  sint  accipienda,  quando  dicit  'Et  domum  istam  glorificabo' :  tameu  5c(.  eu,  7. 
gloria  illa  et  benedictio  non  debet  accipi  literalis,  sed  spiritualis.  Nam  per 
Christum  non  fuit  templum  glorificatum  litei'aliter,  sed  spiritualiter:  ita  nec 
benedicta  ab  eo  terra  literaliter,  sed  spiritualiter:  quia  ibi  ipse  benedictus 
venit,  fuit,  habitavit,  operatus  est  et  benedictionem  suam  elFudit  inde  in 
totum  orbem.  Igitur  'Averti  captivitatem  lacob'  (id  est  populi  Israel  primum, 
deinde  et  gentium  ex  illis)  hoc  est  benedici.  Hec  benedictio,  quia  captivi- 
tatem avertit  scilicet  spiritualem,  spiritualis  est.  Et  ut  captivitatem  quocpie 
non  literaliter  acciperes,  sequitur  adhuc  clarius: 

3  Scipionem  unb  Scijjiones,  cinä  inä  anbete  "^ineincorrigitt  33ot  Athenieuses  uod) 
liomiues  greci,  ahn  luicbei:  auägcfti'ic^cn  21  Vulg.  dabu  pacem  2G  pupiilus  37  spiri- 
tualis est  fct)lt 

')  ^jercjl.  baä  (Jitat  aua  ^c].  46,  lo  auf  ©.  4. 


6 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


23.3.  Remisisti  iniquitatem  plebis  tue,  operuisti  omiiia  peccata 
eorum.  Igitur  remitti  iniquitatem,  lioc  est  averti  captivitateui ,  et  hoc  e.st 
benedici.  Quare  iam  nou  sinit  carnales  ludeos  intelligere  'captivitatem  averti' 
esse  reduci  in  terram  de  Babyloue:  quia  'remitti  iniquitatem'  ait  est  'averti 
captivitatem'.  Non  ait  'reduxisti  nos  in  terram'.  Remissio  autem  ista  nou  » 
loco  definitur,  sed  remitti  potest  iuiquitas  ubique:  licet  ibi  primum  inceperit 

et  iude  in  totum  orbem  digressa  sit.  Quod  si  adhuc  non  spiritaliter  sapientes 
vellent  de  peccatis  secuudum  legem  intelligere,  et  ita  nou  de  perfecta  remissione, 
libertate,  benedictione :  ultra  prosequitur  et  nulluni  dubium  reliuquit  dicens: 

35. 4.  Mitigasti  omnem  iram  tuam:  avertisti  ab  ira  iudignatiouis  lu 
tue.    Hoc  sane  nou  potest  uisi  de  remissione  plena,  perfecta  et  spirituali 
intelligi:  que  per  sacrificia  et  exjiiationes  legales  figurari  quidem  potuit,  fieri 
autem  non  potuit.   Nam  ibidem  non  mitigavit  omnem  iram  suam,  sed  partem: 
scilicet  iram,  qua  eos  de  terra  expelleret.    Nam  terra  illa  promissa  fuit  eis, 

si  servarent  legem  etiam  literaliter  tantummodo,  sine  spiritu  in  timore  servili.  is 
Si  autem  non  servarent,  iram  iucurrebant,  qua  digni  fuerunt  expelii  de  terra. 
Veruutamen  etiam  si  servarent  eam:  per  hoc  quidem  evadebant  iram  istam 
temporalem  Dei,  sed  remanebat  nihilominus  ira  interna  et  eterna.  Quia 
iustitia  legis  nou  placabat  dominum,  sed  tautummodo  terrena  merebatur  et 
terrena  mala  vitabat.    Sed  uuuc  dicit  'omnem  iram  tuam':  non  tantum  illam  'm 
legalem  et  temporalem:  ut  intelligeremus  iniquitatem  et  omnia  peccata,  que 
dixit,  uon  ea  esse,  que  secuudum  legem  sunt,  sicut  carnales  ludei  volunt, 
sed  ea  magis,  que  spiritualia  sunt  et  per  legem  auferri  non  poterant,  propter 
que  remansit  ira  dei  in  uobis.    Et  idem  est  quod  sequitur  'Ira  indignationis'. 
Hec  est  ira  spiritualis,  uon  simplex  ira  temporalis.    Quare  sicut  tunc  erant  25 
omnia  in  litera  et  figura,  scilicet  iustitia,  pax,  meritum,  premium,  iniustitia, 
bella,  punitio,  culpa:  que  omuia  secuudum  legem  temporaliter  fiebant,  age- 
bantur  et  per  illa  non  evacuabantur  spu-itualia  horum,  sed  propter  figuram 
futurorum  sustinuit  illos  deus  ita  in  figura  ambulare :  ita  et  ira  dei  et  miseri- 
cordia  dei  et  gratia  et  favor  tunc  temporalis  erat.    Sed  non  erat  hec  omnis  so 
ira  eius,  sed  vix  pars,  sicut  et  non  omnis  misericordia,  sed  pars  et  figura  &c. 
Igitur  omnem  iram  mitigari,  hoc  est  remitti  iniquitatem.    Et  remitti  iniqui- 
tatem, hoc  est  averti  captivitatem.    Et  averti  captivitatem,  hoc  est  benedici 
terram.    Quare  de  primo  ad  ultimum  optime  seipsum  exposuit,  quod  non 
loquatiu:  nisi  de  spirituali  l^enedictione  terre :  que  est  omnem  ü-am  dei  mitigari  35 
et  in  vera  et  omni  gratia  nos  coram  illo  esse. 
».  5.         Converte  nos  deus  salutaris  noster:  et  averte  iram  tuam 
a  nobis.    Exposito  seipso,  quomodo  velit  iutelligi,  scüicet  iu  spiritu  se  loqui, 
nunc  orat  que  predixit  futura.    Quare  consequens  est,  ut  et  de  spirituali 
nunc  couversione  et  ira  loquatur.    Que  ideo  est  summe  uecessaria,  quia  non  40 


9  c).  ©cib.  dicit, 


25  sicut  iSicut 


30  ©cib.  uimiia 


32  ©cib.  iam  mitigari 


Psalmus  LXXXIV.  [LXXXV.] 


7 


potest  humaua  virtute  fieri,  sed  tantuiii  diviua:  pro  eo  quod  Dens  in  canie 
abscouditus  est,  ita  ut  eimi  omuis  honio  cogüosccre  uon  possit  uisi  ex  spiri- 
tuali  gratia  dei  illustratus.   Uude  b.  Petrus  ita  coiiversus  dicens  'tu  es  Christus  sJJattf). le. 
ßlius  dei  vivi'  audivit:  'Beatus  es  Simou  Barioua:  caro  et  saugiiis  tibi  nou 
revelavit,  sed  pater  meus  qui  est  iu  coelis'.    Et  lohau.  5.  'Erunt  omnes  Sofj.  e,  45. 
docibiles  dei'.    Et  Matt.  xi.  'Eevelasti  ea  parvulis  et  abscoudisti  a  sapieutibus  swnttf).ii,25. 
et  prudentibus  &c.'    [Et  iterum:  'nemo  veuit  ad  me,  uisi  pater  meus,  qui 3of).  e, 44. 
niisit  me,  traxerit  emn.]    Igitm-  ad  deum  converti  nemo  potest  uisi  prius  ad 
Clmstum  couversus,  sicut  dicit:  'Nemo  veuit  ad  patrem  uisi  per  me\    QuareSuO-  h,  c. 
propheta  videns  multos  de  suo  populo,  immo  omues  fere  posse  errare,  scliau- 
dalisari  et  averti  a  Cliristo,  petit  ut  couvertautur.    Quod  fit  per  coguitioncm 
Christi  sive  dei  iucarnati.    Nam  hiuc  plurimi  suut  aversi:  qui  uohieruut 
converti  et  cognoscere  illum,  propterea  quod  erat  liomo  et  abscouditus.  Sic 
et  modo  multi  scaudalisautur  in  vei'itate :  quia  aversi  sensu  suo,  uon  aguoscuut 
eam  nec  credunt  eam  esse  veritatem.    Qui  omues  iudigeut,  ut  couvertautur 
a  domino.    Conversio  autem  hec  est  meutis  et  voluutatis :  Meus  aversa  jier 
iguorautiam  et  nimiam  sapientiam,  voluutas  per  affectum  sui  sensus,  suo 
meutis :  quod  in  ludeis  et  hereticis  superbia  facit.    De  quibus  b.  virgo : 
'dispersit  superbos  meute  cordis  sui',  id  est  cognitione  et  intentioue  affectus  suc.  1, 51. 
sui  proprii.    Meus  enim  Lntentiouem  seu  seusum,  opiuiouem,  estimatiouem 
hic  significat,  sicut  dicitur:  'Nou  fuit  meutis  mee",  et  'liec  est  meus  mea'. 
Cor  autem  voluutatem  et  affectum  significat.    Igitur  summe  nunc  iudigemus 
converti,  ne  oifendamus  in  veritate,  que  uobis  miris  modis  obviat,  ita  ut 
eam  ubique  advertere  uon  possimus,  uisi  deus  propitius  uobis  sit  et  cou- 
vertat  faciem  nostram  ad  ipsam  agnoscendam,  averteudo  iram  suam  a  nobis, 
ne  dorsum  ad  eam  vertamus  et  sie  avertamur  ab  ea.    Nam  hec  duo  se 
iuferunt:  Si  nos  couvertimur  ad  veritatem,  avertitiu"  ira  dei  a  nobis.   Si  autem 
nos  avertimur  ab  illa,  convertitur  ira  dei  ad  nos.    Ergo  couvertere,  si  vis 
iram  avertere.    Sed  ut  dixi,  impossibile  est  ex  uobis,  uisi  petamus  a  deo 
converti. 

Nuuquid  ineternum  irasceris  nobis?  aut  extendes  iram  tuam 35.  g. 
a  generatioue  iu  generati onem?  q.d.  nou  utique.  Ideo  coufido,  quod  uon 
frustra  oro,  ut  avertas  ii'am  tuam,  ac  si  dicat:  Scio,  quod  nou  ineternum 
irasceris  nobis :  ideo  coufideuter  petii,  ut  avertas.  Quia  nuuquid  tu  ineternum 
irasceris?  absit  ut  de  te  tale  quid  opiuer,  cuius  propriimi  est  misereri.  [Vel 
quia  af/ectuoso  omuis  mora  videtur  long«,  et  timet  etevnam  omuem  dUatiouem, 
qttia  nou  cito  datur  speratum :  imde  ps.  6.  'Anima  me«  turbata  est  valde,  4. 
sed  tu  domine  usquegtto?'  quasi  d.  'nuuquid  inetermwt?^  Sic  enim  et  iu 
s/rirituali  adveutu  est,  quod  cor  coutritum  w*«xime  tameu  timet  etevnam  iram: 
quia  coepit  sapcre  et  desiderare  gratiam  et  Christum  et  horrere  peccatum.] 

12  ©eib.  huic         23  modis  nos  obviat         28  oouertere  35—40  ©cib.  icfjietit 

bte  Kanbbciucrtuna  uadj  sed  ©.8  3-4  ein 


8 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


Et  est  tacite  questioui  liespousio,  ut  si  diceretur:  Ut  quid  frustra  oras?  Vides 
(jUüd  nihil  se(]uitur!  Respoudet:  At  si  difFert,  uon  tarnen  aufert,  uon  ineternum 
diiferet.    Nolite  diffidere,  nolite  deficere  expectaudo,  quia  non  ineternum,  sed 
«.7.         Dens  tu  couversus  vivificabis  nos:  et  plebs  tua  letabitur 
^ßj.  126, 1. in  te.    Fere  similis  versus:  'In  couvertendo  dominus  captivitatem  Zion,  facti 
sumus  sicut  consolati  &c.'  Ergo  mortui  sumus  ante  conversionem  tuam:  et 
mors  nostra  est  aversio  tua.  Sed  conversio  tua  fiet  vita  nostra.  Quomodo  enim 
anima  potest  vivere  (de  tali  enim  vita  hic  loquitur),  a  qua  deus  aversus  est: 
qui  est  vita  anime  sicut  anima  coqioris?    Sed  conversio  ista  dei  maxima  et 
prima  est,  qua  unitus  est  nostre  uature.    Secunda,  qua  unitur  spiritualiter 
spiritui  nostro  per  fidem  et  charitatem.    Ter  ei  a  per  claram  visionem.  Sic 
enim  est  nobiscum  una  caro,  et  nos  cum  illo  unus  Spiritus.    Verum  secunda 
et  tercia  est  potius  conversio  nostra,  qua  ad  cum  couvertimur :  prima  autem 
Sacf)  1,3.  est  eins  propria  et  ineifabilis,  qua  ad  nos  couversus  est.    Sicut  dicit:  'Con- 
vertimini  ad  mc  (quod  fit  per  spiritum),  et  convertar  ad  vos  (quod  fit  per 
§oi)ci.  1, 1.  incarua^ionem)'.    Uude  in  Canticis :  'Osculetur  me  osculo  oris  sui'.    Sic  enim 
couversus  omnes  vivificavit,  qui  ei  adlierent.    Quod  autem  dicit  'Couversus', 
sine  dubio  insinuat,  quod  fuerit  })rius  aversus  per  iram  suam  et  indignationem, 
qua  mortui  sumus.    Nunc  autem  per  charitatem  et  bonitatem  couversus  est, 
qua  rui-sum  vivimus.    Uude  patet,  quod  iste  versus  uon  potest  ad  literam 
exponi  de  corporali  vita:  quia  sie  omnes  vivunt.   Et  non  vivificavit  in  adventu 
suo  primo  secundum  corpus  sanctos  suos.   Sed  noudum  est  exhaustus  versus. 
Si  vivificat,  ergo  prius  mortificat.    Nam  male  viventes  occidit,  ut  occisos 
vivificet.    Sic  quod  sequitur:  'Et  plebs  tua  letabitur  in  te':  que  prius  leta- 
batur  iu  se  et  noudum  erat  plebs  tua.    Nunc  autem  tristatur  iu  se,  ut  letetur 
ajiaiti) 24,3u. in  te,    Quia  omnes  oportet  lugere,  sicut  scriptum  est:  'plangeut  se  super 
i.9Äoi.,'>u,ii.  eum  oimies  tribus'.    Sic  enim  locus  iste,  qui  est  Ecclesia,  appellatur 'planctus 
^!Egy[)tiorum',  ubi  plaugitur  lacob  patriarcha  noster  verus.    Deuique  in  valle 
lachrymarum  sumus,  qui  iu  Ecclesia  sumus. 
SS.  s.         Ostende  uobis  domine  misericordiam  tuam:  et  salutare  tuum 
da  nobis.    Qualis  sit  ista  ostensio,  sequens  versus  exprimit.    Quia  loquitur 
de  primo  adventu  et  prima  ostensione  Christi  domini.    Nunc  enim  ostenditur 
nobis  per  fidem,  tunc  autem  per  speciem.    Ideo  hic  per  auditura,  ibi  per 
3iüm.  10, 17.  claram  visionem :  fides  enim  ex  auditu  est.    Et  ita  Christmn  esse  dominum 
ex  auditu  tantum  habemus  in  fide.    Sed  tunc  idem  habebimus  per  speciem 
iu  re.    Uude  dicit : 

a.  9.         Audiam  quid  loquatur  iu  me  dominus  deus:  quoniam  lo- 
quetur  pacem  in  plebem  suam.    [Iste  versus  loquitur  ad  deum  in  tercia 
3iöm.  1,3. persona  more  script..  iste  versus  est  «mus  de  prophetiis,  in  quibus  Ro.  1. 
87, 6.  Apostolus  diaii  euaugelium  promiamm :  ut  versu  psalmi  sequentis  86.  'dominus 


1  tacite  qtoi 


27  ©cib.  üicut  enim 


28  uubtra  verus 


Psalmus  LXXXIV.  [LXXXV.] 


9 


narrabit'.]  Igitur  vocem  domiiii  auditurum  se  dicit  et  loquutione  tautum- 
modo  percepturum  (loquitui"  euini  iu  persona  populi  fidelis),  sed  uon  speciem 
eins  visumm.  Non  enim  ait:  'Videbo  quid  sit  dominus  deus',  sed  'audiam 
quid  loquatur'.  Hec  autem  ostensio  eodem  modo  debet  accipi,  quo  supra  * 
5  dixit:  'Couverte  uos'.  Quia  sicut  per  fidem  coiivertimur :  ita  et  per  fidem 
nobis  osteuditur,  ut  eum  coguoscamus  et  amemus,  iu  euygmate  pro  presenti 
vita.  Sic  euim  b.  Petro  et  nobis  onmibus  ostensus  est,  qui  sciunt  ipsum 
esse  dominum  verum  et  misericordiam  uostram. 

Licet  autem  nos  ipsum  non  audierimus  in  persona:  tarnen  nihilominus 
10  audivimus,  quid  loquatm'  in  nobis.    Ipse  enim  loquitur  per  totum  mundum 
pacem  in  plebem  suam.    Unde  licet  ista  verba  ad  ipsum  proplietam  appli- 
centur,  audientem  hec  verba  psalmi :  tarnen  mira  sunt  et  aptiora,  si  ad  omnem 
populum  Christi  applicentur.    Primo,  ut  dixi, 

Audiam:  quia  auditui  nostro  ostensa  est  misericordia  ista  et  donatum 
15  sakitare  istud  dei,  nondum  autem  visui.    Nec  ulh  datur  nisi  auditu  et  fide 
ipsum  percipere  in  hoc  adveutu  primo  et  pro  hac  vita:  ideo  dixi  hiuic  versum 
exponere  precedenteni  de  ostensione.  Secundo 

Quid  loquatur:  quia  verbuni  dei  non  nisi  auditu  |)ercipitur.  Natura 
enim  verbi  est  audiri.  Sed  cum  videl^iraus,  quid  formet  et  (ut  ita  dixerim) 
20  speciabit  et  imaginabit,  aliter  erit.  Natura  enim  speciei  et  imaginis  est  videri 
et  non  audiri.  Ergo  loqui  ipsius  domini  est  verbum  suum  edere  et  mani- 
festare,  sed  auditui.  Ita  deus  pater  locutus  est  nobis,  id  est  filium  verbum 
suum  ostendit  nobis  in  auditu  fidei.  Et  hoc  est  Euangelium  dei,  quod  pro- 
miserat  ante  per  prophetas :  qiiorum  hic  unus  est  dicens :  'Audiam  qnld 
25  loquatur'.  Et  hoc  loqui,  hanc  verbi  ostensionem,  hanc  euangelii  editionem 
egit  ministerio  Apostolorum  et  eorum  successorum.  Quia  in  illis  lo(|uutus 
est  toti  mundo.  Tercio 

In  me.  In  hoc  taugitur  ditferentia  euangelii  et  legis.  Quia  lex  est 
verbum  Mosi  ad  nos,  Euangelium  autem  verbum  dei  in  nos.  Quia  illud 
30  foris  manet,  de  figuris  loquitur  et  umbris  futurorum  visibilibus:  istud  autem 
intus  accedit  et  de  internis,  spiritualibus  et  veris  loquitm'.  Aliud  eniin  est 
in  nos,  aliud  ad  nos  loqni.  In  nos  enim  efficax  est  et  capit  nos,  ad  nos 
autem  nequaquam.  Ita  verbum  fidei  penetrat  ut  gladius  anceps  in  interiora  .s;icbi.  4, 12. 
et  spiritum  erudit  et  sanctificat.  Verbum  autem  legis  tantum  caruem  erudit 
35  et  sanctificat.  Quarto 

Dominus  deus.  Nolo  iam  servum  habere  Mosen,  qui  verbo  suo 
verbum  dei  nunciant,  sed  non  ipsum  verbum  adducunt:  quod  solus  deus 
facit :  qui  solus  est  verbi  sui  author  et  locutor,  licet  utatur  ministerio  lingue 
humane.    'Non  enim  vos  estis  qui  loquinn'ni,  sed  Spiritus  patris  vestri,  qui  5j;attri.iü,2u. 


6  enymate         9  audierimus  ipsum  in         10  loquitur  in  nobis         24  c).  ©eib.  dicit 
3G  <Seib.  Nolo  iu  servum         37  ©cib.  nunciat 


10 


Dictiita  super  Psalteiium.  1513 — 16. 


Sof). «,  45.  loquitur  in  vobis'.  Et  ut  supra  ^  dictum  est :  'Eriint  onines  docibiles  dei\ 
[q.  d.  Satis  audivi,  quid  extra  me  locuti  suut  servi.  Audiamus  etiam,  quid 
loquatur  in  me  dominus.    Loqui  autem 

Extra  et  in  me  dupliciter  fit,  scilicet  loqui  de  iis,  que  sunt 


externa 


interna 


lex 


SIC 


Euangelium 


tautum  intus  verbo  spirituali; 
sie  solus  deus  loquitur. 


lo(|uitm'.  Vel  loqui 

extra  verbo  exteruo:  sie  etiam 
loquitiu"  euangelium.]  ^ 
Totus  ergo  sensus  est,  quod  in  adventu  primo  auditnri  simus  spiritum  lu 
et  non  literam:  Spiritus  euim  est  verbum  dei.    Sed  litera  est  verbum  servi 
et  hominis.    Et  sie  fide  percipimus  salutare  Domiui.  Quinto 

Quoniam  loquetur  pacem.  Est  enim  verbum  dei,  quod  uos  audimus, 
3,ci.  61',  7.  euangelium  pacis,  sicut  Apostoli  ipsum  et  Esaias  nominant.   Esaie  40.  'Quam 

speciosi  pedes  annunciantium  pacem,  predicantium  bona\^    Et  Apostolus:  i5 
epii.  6, 15.  'state  calciati  pedes  in  preparationom  euaiigelii  pacis'.    Sic  ergo  habetur, 
quomodo  ostendit  dominus  misericordiam  suam  secundum  auditum,  per  verbum 
scilicet  euaugelii.  Sexto 

In  plebem  suam.    Sicut  supra  'in  me':  ergo  in  persona  plebis  vel 
ut  pars  2:)lebis  loquitur.    Quia  'in  plebem  suam  loquetur':  ergo  ego  audiam,  20 
quid  loquatur  in  me.    Ergo  tu  es  plebs,  in  quam  loquatur?    Ita  sequitur. 
Veruntamen  est,  quod  Euangelium,  licet  sit  verbmii  dei  et  de  natura  sua 
sit,  ut  in  hominem  dicatur:  tamen  non  in  omnes  dicitur,  quia  non  omnes 
capiunt.    Unde  nullo  modo  ipsum  audiunt,  in  quos  non  dicitur,  et  tantum 
1.  Güv.  1, 23.  ad  illos  dicitur.    Talibus  enim  verbum  crucis  schandalum  et  stultitia  est,  et  25 
non  potest  intelligere  et  audire  ipsum  carnalis  homo.    Idee  dicit  'in  plebem 
suam',  quia  frustra  dicitur  et  velut  non  diceretur,  quando  non  in  homines 
dicitur,  cum  ista  sit  natura  eins,  ut  in  illos  dicatur,  id  est  ut  intus  in  spiritu 
audiatur,  non  in  carne  et  litera  suscipiatur,  quia  sie  est  scandalimi.    Et  ita 
in  isto  verbo  ostendit  modum  audiendi  euangelium  et  dispositionem  auditoris,  30 
qualis  esse  debeat.    Quia  intus  esse  in  se  debet,  non  foris,  nec  expectare, 
quod  verbum  dei  de  externis  et  visibüibus  loquatur,  ut  et  sequens  versus 
ostendit. 

Et  super  sanctos  suos  et  in  eos  qui  convertuntur  ad  cor. 

Qui  sancti  sui  in  spiritu  sunt:  tales  enim  in  abscondito  sancti  sunt. 
Alii  autem  sancti  sunt  sibi  et  hominibus.  Et  isti  Sancti  homiuum  non 
possunt  audire  verbum:  quia  non  potest  in  illos  dici:  non  vitio  verbi,  sed 
eorum,  qui  intra  dicendum  recipere  nequeunt.    Non  enim  potest  hoc  verbum 


2—9  SSon  ©eib.  r^inter  enim  est  ^.11  eingcfd^ofien         14  nominat 


SBergl.  S.  7. 


bic  ©teile  iüd)t  und)  bem  3Bort(aut  ber  Vulg.  in  Sief 
(iitat  Uöm.  lü,  15. 


-)  ii)n'f)titter  noä)  eine  toeggefdiitittene  !S^iU. 


35 


^)  2üti)n  cittrt 


lütibcrn  md)  bem  jtcuteftaineiitlidjeit 


Psalmus  LXXXIV.  [LXXXV.] 


11 


nisi  in  te  diel :  ideo  nec  audiri  a  te,  lüsi  in  te  sis  et  extra  te  uon  sis.   Ibi  eniiu 

esse  oj)ortet,  ubi  verbiun  sonat,  si  velis  audire.    Sed  in  te  sonat:  igitur.  Et 

hoc  satis  iudicat,  quod  sequitur:  'In  eos  qui  couvertuntur  ad  cor':  scilicet  ab 

exti'a  ad  intra,  in  seipsos  redeunt,  et  prevaricatores  ad  cor  revertuntur.   Hec3cf.  4c.,  s. 

autem  omuia  hoc  vohint:  quia  omnia  que  sunt  extra  nos,  oblivisci  oportet 

visibiha  et  temporaha,  et  ea  tantum  que  intus  sunt  et  invisibiUa  sapere. 

Nusquam  auteiu  suut  invisibilia,  nisi  in  nobis.    Quod  sie  est  intelhgendum 

quo  ad  cognitionem  et  aiuorem:  sunt  autem  in  proprio  suo  genere  ubique. 

Nam  sicut  exteriora  et  visibiha  sunt  in  nobis,  immo  nos  in  ipsis,  cum  sit 

S])iritus  noster  invisibihs  mersus  in  visibiha:  quando  ad  se  redit  ad  invisi- 

bilia  et  ea  que  sunt  sua  propria.    Et  tunc  videbit  bona  et  mala  sua:  que 

sunt  invisibilia.    De  his  autem  loquitur  verbum  dei :  ergo  patet,  quomodo  in 

nobis  loquitm*:  quoniam  de  bonis  et  malis  invisibilibus  loquitur,  que  sunt 

in  nobis.    Que  qui  vult  temporaha  putare,  non  percipit  verbum  dei  nec  ea 

que  dei  sunt.    Sed  et  Hebr.  translatio  apte  consonat,  que  dicit:  Et  non 

convertentur  ad  stultitiam.^    Stultitia  enim  in  proverbiis  et  Ecclesiast. 

est  sapere  temporaha  et  transitoria  et  carualia  amissis  spiritualibus  et  eternis : 

que  sapere  est  sapientia.    Unde  et  ubique  stulti  et  insipientes  dicuntnr. 

Igitur  converti  ad  cor  et  non  ad  stultitiam,  idem  est  prorsus.    Sicut  vir  ?Jinuf).7,-j4f- 

sapiens  est,  qui  edificat  supra  stabilem  et  mauentem  petram.    Sed  stultus, 

qui  super  arenam  vel  aquam  flueutem  et  cedentem. 

Veruntamen  prope  tiraentes  eum  salutare  ipsius,  ut  inha-aj.  lu. 
bitet  gloria  in  terra  uostra.    Docet  qui  sint,  quos  dixit  ad  cor  con- 
versos  et  sanctos  et  plebem  domini:  hü  enim  sunt  timorati  et  solliciti  in 
timore  filiali  et  reverentia.    Qui  enim  timent,  i})si  poterunt  esse  tales,  quales 
supra  descripsit.    Quia  iuitium  sapientie  timor  domini.    Et  non  solum  esse  e»nici)w.  1,7. 
tales,  sed  et  permanere:  quia  sequitur  "^ut  iuhabitet  gloria  in  terra  nostra'. 
Timor  enim  fidelis  est  custos  conservans  salutare  datum  nobis.    Quo  sine 
cito  amittetur.    Sic  enim  Simeon  fuit  homo  timoratus:  ideo  tunc  habitavitüuc.  2, 25. 
Christus  in  hominibus.    Et  vidimus  gloriam  eins  &c.    Hic  iterum  terra  utSof).  1, 14. 
supra accipiatur:  primo  pro  literali  terra,  secundo  &c. 

Misericordia  et  veritas  obviaveruut  sibi:  iustitia  et  paxsB-ii. 
osculate  suut.  Prosequitur  ultra  prophetando  et  quasi  de  eodem  senqjer 
loquens.  Et  ut  meo  sensu  dicam:  quia  supra,  cum  dixerat:  'Ostende  nobis 
domine  &c.'  et  'Audiam  quid  &c.'  edocuit  de  ostensione  et  revelatione  Christi 
per  verbum  suum  in  persona  sua  et  Apostolis  pronunciatum ,  nunc  autem 
prosequitur,  in  quo  loco  personaliter  apparere  velit,  scilicet  prope  timentes 
deum,  ut  inhabitet  gloria  in  terra  nostra:  hic  plane  describit  conversationem 


34  Quia  Quia 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.   „ut  non   convcrtantur  ad  atultitiam ".  -)  ©ictje 

obm  ©.  4. 


12 


Dictatii  super  Psalterium.  1513 — 16. 


corporalera  Christi  salutaris  dei.  Ipse  euim  est  gloria  verissima,  dei  et 
nostra,  et  absolute  gloria  et  solus  gloria.    Et  hec  habitavit  in  terra  nostra, 

Sof).  1, 14.  scilicet  Israel,  ut  supra  dictum  est.^  lohan.  1.  'Et  habitavit  in  nobis'.  Unde 
ista  particula  'Veruntamen'  sie  aliam  inchoat  senteutiam,  ut  monstret,  versus 
omnes  precedentes  a  quarto  usque  huc  continuam  fuisse  orationem  pro 
adveutu  Christi:  nimc  autem  post  orationem  proplietat,  que  oraverat,  usque 
in  finem  psalmi.  Igitur  tres  partes  psalmus  habet:  primo  gratias  agit  de 
beneficio  incarnationis  fiiture.  Secuudo  orat  ipsam  venire.  Tertio  predicit 
eam  futuram.  Primum  per  1.  2.  3.  versus.  Secundum  per  4.  5.  6.  7.  8.  9. 
Tercium  per  reliquos  quiuque.^  Et  non  sit  molestum  breviter  secuudum 
recapitulare :  'Converte  nos  &c.'  'Nuuquid  ineternum  &c.'  que  est  vehemen- 
tissima  oratio,  impatieutiam  expectantis  exprimens,  q.  d.  quam  diu  erit? 
iisquequo  differs?  Nunquid  ineternum  cessabis  avertere  iram  tuam  a  nobis 
et  nos  convertere?  'Deus  tu  conversus  &c.'  id  est  O  vivifica  nos,  o  letetur 
iitinam  plebs  tua  in  te!  Memento,  quoniam  tu  solus  vivificabis,  alias  enim 
vivificari  non  possumus.  Et  hic  uecessitatem  exprimit  et  fructum:  qiüa  tu 
vivificabis  et  uullus  alius.  Et  in  te  letabitur,  non  in  alio.  'Ostende  ergo 
nobis  domine  &c.'  'Audiam  quid  &c.'  O  utinam  cito  veniat,  ut  audiam  do- 
minum loquentem:  sat  servos  audivi.  Quia  scio,  quod  pacem  loquetur:  ideo 
audire  desydero.    Ecce  quam  devotissima  oratio. 

Tunc  sequitur  prophetia.  'Veruntamen  prope  timentes  eimi.'  Disce 
et  tu  modum  orandi  et  docendi.  Quia  ante  orationem  gratias  age. 
Et  ante  doctrinam  ora:  tunc  rite  procedis,  ut  iste  psalmus  fecit. 

Sic  ergo  dicit:  'Veruatamen  prope  timentes  emn':  hec  est  dictio  quie- 
tativa  et  consolatoria  sui.  'Veruutamen',  q.  d.  Eia  licet  differat  et  ego 
affligar:  tarnen  ecce  sciatis  vos  omnes,  quomodo  veniet  et  qui  eins  susceptoi'es 
sint,  scilicet  timentes  eum.  Licet  enim  ad  omnes  veniet,  tarnen  non  erit 
"''5^  u'  iiisi  prope  timentes  eum :  sicut  et  Malach.  et  ps.  24.  circa  textum  adducti  * 
dicuut.  Beatus  ergo  vir,  qui  timet  dominum.  Initium  sapientie  timor  domini. 
Sapientia  autem  est  Christus,  idem  et  salutare.  Ergo  inicium  eins  et  adventus, 
ubi  est  timor  domini.  Si  enim  spiritualis  eins  adventus  est  in  timoratis 
mentibus,  sine  dubio  et  corporalis  erit  prope  timentes  eimi.  Sed  quod  sie 
timentes  deum  extoUit,  significat  paucitatem  fore  timentium  eum  in  adventu 
suo:  quod  et  sie  certe  fuit. 

'Misericodia  et  veritas  &c.'  Hic  notandum,  quod  Veritas  [1.]  quandoque 
distinguitur  contra  falsum  et  mendacium,  [2.]  quandoque  contra  umbram  et 

3of).  G,  32.  figuram.  lohan.  G.  'Non  Moses  dedit  vobis  panem  de  coelo,  sed  pater  mens 
dat  vobis  de  coelo  panem  verum'.    Nunquid  falsus  erat  ille  panis?  Non, 

3oi).  15, 1.  sed  figuralis  et  umbratilis.   Sic  'Ego  sum  vitis  vera':  scilicet  contra  mnbram 


14  couei-tere     O  Uor  vivifica  fc^tt  bei  ©eib. 

1)  <Bk\)t  6.  4  imb  5.  ©iel)e  ©.  1  ,3.  22  flg.  ©ieljc  ©.  2  ,3.  29% 


Psalmus  LXXXIV.  [LXXXV.] 


13 


vitis  naturalis  vel  etiam  false  vitis  et  mendacis.  Quaiicloque  contra  vani- 
tatem.  Sic  omnia  sunt  vanitas  apud  hominem,  qui  bona  vana  querit  et  mala 
vana  fugit,  tiraet  ubi  non  est  timor,  et  amat  ubi  non  est  amor.  Omnibus 
istis  modis  Christus  est  veritas.  Quia  ipse  est  impletio  onniium  figurarum 
et  Vera  et  solida  salus  et  bonum  fidele,  non  mendax  neque  vanum.  Quarto 
veritas,  quod  magis  puto  ad  propositum,  dicitur  fidelis  promissi  exhibitio 
contra  subtractionem  et  promissi  negligentiam.  Sic  Christus  est  veritas,  quia 
promissionem  patris  de  se  factam  exhibuit,  ut  iam  dcus  sit  verax  in  pro- 
missis  suis,  dato  salutari  quod  promisit.  Et  sie  Lyra  bene  exponit  dicens: 
'Misericordia  et  veritas  obviaverunt  sibi,  id  est  simul  convene- 
runt  in  unam  persouam.  Quia  ex  dei  misericordia  verbum  as- 
sumpsit  carnem  ad  complendum  veritatem  promissionis  facte 
patribus  veteris  testamenti  de  incarnatione  filii  dei'.  Quia  quod 
nobis  filium  promisit,  fuit  mera  misericordia  dei.  Et  sie  ipse  veniens  est 
misericordia,  id  est  effectus  raisericordie  dei,  quam  promisit.  Quod  autem 
eum  misit,  fuit  veritas  et  fidelitas  dei.  Et  ita  ipse  est  veritas,  id  est  effectus 
veritatis  dei  exhibentis  promissum.  Igitur  Quod  deus  pater  promisit,  fuit 
misericordia:  et  quod  misit,  fuit  veritas.  Et  ita  mirabiliter  mixte  sunt  et 
convenerunt.  Quod  enim  deus  verax  est  in  promissis,  misericordia  sua  est, 
non  nostrum  meritum.  Quod  autem  miseretur,  veritas  eins  est.  Et  ita,  dum 
miseretur,  fit  verax,  [id  est  servat  fidem  et  promissum,]  ^  et  dum  servat  fidem 
vel  verax  permanet,  miseretur.  Et  utrunque  in  Christo.  Si  enim  non  gratis 
dedisset,  sed  ex  merito :  tuuc  iustitia  et  veritas  obviassent  sibi,  et  non  fuisset 
misericordia  nec  gratia,  sed  debitum.  Nunc  autem  et  gratis  dedit:  ut  sit 
misericordia  et  gratia  et  nihilominus  verax,  quia  se  debitoreni  promittendo 
fecerat  et  non  accipiendo.  Quid  autem  est,  quod  promittendo  se  fecit  debi- 
torem,  nisi  mera  gratia  et  misericordia?  Sic  misericordia  et  veritas  obvia- 
verunt sibi,  scilicet  in  facto  et  opei-e  uno  exhibite.  Si  autem  obviaverunt, 
ei'go  ex  diversis  velut  partibus  convenerunt  in  unum?  Unde  ergo  venit 
misericordia?  et  unde  veritas?  An  misericoi'dia  e  terra  et  veritas  e  coelo? 
Non  sie  loca  distingui  oportet,  sed  affectus  et  bonitatis  dei  immo  effectus. 
Quia  enim  divina  bonitas  alio  afi'ectu  est  misericors,  alio  verax,  misericors 
propter  nos,  verax  autem  propter  se:  et  sie  quodamraodo  sibi  ex  diversis 
obviaverunt,  dum  nostri  memor  voluit  misereri,  et  sui  ratiouem  habens  voluit 
esse  verax.  Vel  si  quid  melius  aliquid  alius  quispiam  poterit  reperire.  Nunc 
quomodo  iustitia  et  pax  osculate  sunt?  Sicut  enim  Christus  est  nobis  miseri- 
cordia et  veritas  Dei:  ita  et  iustitia  et  pax  nobis  est  a  deo.  Quod  Ijyra 
sie:  'Quia  Christus  iustitiam  pro  nobis  fecit  et  ita  pacem  dedit  nobis,  paci- 
ficans  que  sunt  in  coelis  et  que  in  terris.    Quia  per  suam  passionem  satisfecit 


10  St)ra;  convonerunt  in  porsnna  Christi 
enim         27  Sic  Sic 

')  ÜbcrgcfdjvieLieti. 


12  ©fib.  complcudam         19  ©eib.  Quia 


14 


Dictata  supor  Psalterium.  1513 — 16. 


pro  nobis  secimdum  iustitie  viam  &e.'^  Bona  glosa.  Nam  sicut  Dens  iratns 
propter  nostram  iniustitiain  pacem  non  liabnit  uobiscnm,  sie  conversus  misit 
hanc  iustitiam  pro  nobis,  qna  simnl  et  paceni  misit.  Sed  qnia  ista  verba 
in  isto  versn  mire  ponuntnr  et  fecnnda  snnt:  ideo  placeat  latius  in  illis 
exercere  meditationem.    Et  primo,  Cur  non  dicit:  5 

[  lustitia  et  veritas         Ii,.  i  .    ,.         -i,         «  .  „ 

<  .     T  vel  aliam  eombmationem  illorum  facit? 

[  Misericordia  et  lustitia  j 

Possunt  enim  sexies  combinari,  ut 
[Misericordia     veritas]     [lustitia    pax  ] 

>  Misericordia     institia  l    |  Veritas    pax        1  imo  si  ordinem  trans-  lo 
[Misericordia     pax        j     [  Veritas  institia] 
ponas,  duodecies  invenies,  scilicet  sexics  preter  illa  sex,  ut 

pax    misericordia  ] 
pax    institia  ;    Et  ita  habes  nu- 


Veritas  misericordia 
lustitia  misericordia 
lustitia  veritas 


[  pax  veritas 

merum  senarium,  qui  est  perfectionis.    Vel  duodenarium  Apostolorum  sacra- 
tissimum. 

Sed  supra  nostras  vires  hec  sunt.  Unum  tanturamodo  nitemur  osten- 
dere  notabile:  cur  potissimum  dixerit,  'misericordia  et  veritas',  'institia  et 
pax'.  Unde  notaiidnm,  quod  dens  jiromisit  bona  et  minatus  est  mala.  Secun-  20 
dum  primum  est  misericors,  secundum  aliud  autem  iratus  et  Severus.  Utrunque 
autem  cum  impleverit,  veritas  est.  Qnia  verax  est,  quando  infert  penam  et 
maluni  quod  minabatur.  Et  verax  est,  quando  confert  bonum  quod  promisit. 
Sed  cum  in  Clmsto  non  nisi  promiserit  bona,  similiter  autem  et  exhibuerit: 
ideo  recte  dicitur  et  componitur  misericordia  cum  veritate:  quia  verax  et  2:. 
fidelis  factus  est  in  bouitate  et  bono  dando.  Veruntamen  hiis,  qui  Christum 
non  receperint,  non  obviabunt  sibi  apud  eos  misericordia  et  veritas.  Sed 
potius  ira  seu  severitas  et  veritas,  qnia  reddet  eis  iram,  sicut  minatus  est. 
Et  hinc  venit,  quod  communiter  doctores  veritatem  pro  severitate  exponunt, 

^Pi".  2r,,  10.  super  illud  ps.  24.  'Universe  vie  domini  misericordia  et  veritas'.    Et  ps.  25.  30 
'Quouiam  misericordia  tua  ante  oculos  meos  est:  et  complacui  in  veritate 

'Si.  117, 2.  tua'.^  Et  ps.  115.  atque  136.  'Super  misericordia  tna  et  veritate  tua'.  Sed 
meo  sensu  videtur  mihi,  quando  misericordia  componitur  cum  veritate,  velut 
determinatur,  quod  de  veritate  promissorum  in  bouitate  et  non  de  veritate 
minarum  in  severitate  loquatur:  licet  illornm  sensus  sanus  sit  et  vere  ibi  35 
etiam  suscipiendus.  Ex  quo  tarnen  sensu  ultra  sequitur  allegoria,  tropologia, 
anagogia.    Quia  dens  minatus  est  malum  increduKs  ludeis,  et  [AJleg.]  hoc 

2  sed  conversus         .5  ©cib.  dicat 

^)  £iitf)er  citirt  t)in  nidjt  toörtlicC),  nbci;  finngetreu.  -)  £ut£)cr§  eigne,  öon  biefcr 
'f}etfDinm(ic[;en  n[itocirt;cnbc  9(u§[egnng  bc§  SKortc?  veritas  (n(§  plonitudo,  adimpletio)  fief)e 
3.^b.  III  S.  144  wnb  14G. 


Psalmus  LXXXIV.  [LXXXV.] 


15 


iam  factum  est  veritas:  quia  implevit,  et  iu  omnibus  qiü  eos  imitantnr,  here- 
ticis  et  aliis.  Proraisit  autem  credentibns  et  tinieutibns  bona,  et  hoc  similiter 
iam  in  Christo  factum  est.  Et  sicnt  in  iUis  ira  dei  fvindicta]  '  et  veritas 
sibi  obviavernnt:  ita  iu  istis  misericordia  et  veritas  obviavcruut  sibi.  Et 
hec  est  allegoria  seu  potius  litera.  lila  autem  ira,  que  in  eis  impleta  est, 
videtur  esse  error,  mendacium,  peccatum,  heresis,  traditio  in  sensum  repro- 
bum  et  orane  malmti,  sicut  miuatus  fuerat.  Misericordia  autem  illa  est 
gi'atia,  fides,  veritas,  lux,  virtus  &c.  sicut  promiserat. 

Ita  tropologice  [TropoL]  promisit  salutem  spiintus  et  minatus  est 
iudicinm  et  damnationem  carnis.  Ergo  quando  flagellat  et  castigat,  veritas 
est,  quia  sie  minatus  est  et  implet.  Unde  omnes  passiones  sanctorum  sunt 
veritas,  quia  sie  mmatus  est  Edom  et  carni.  Quando  autem  consolatui'  et 
spiritui  bona  dat,  iterum  veritas  est:  quia  sie  promiserat  et  nunc  im})lct. 
Unde  omnes  consolationes  et  glorificationes  sanctorum  sunt  veritas,  quia  sie 
promisit  lüde  et  Jerusalem. 

Sic  Anagogice.  [Anago.]  Quando  damnabit  in  infernum  malos, 
erit  veritas :  quia  sie  promittit  nunc  semper  et  promisit :  tunc  enim  realiter 
primum  sibi  obviabunt  ira  et  veritas.  Et  quando  bonos  salvabit  in  celesti 
gloria :  hic  erit  similiter  misericordia  et  veritas :  quia  sie  promisit  l)ona  eius- 

modi.  Et  ita  patet,  qnomodo  veritas  i'espondet  duobus,  scilicetP^?    .  jex- 

^  [  misericordiej 

hibite,  olim  promisse.    Et  insuper  patet,  quod  hic  tantum  in  bono  locpiitur, 

quando  dicit  "^misericordia  et  veritas'.    Denique  patet,  quod  veritas  hic  gcne- 

raliter  capitur  pro  omni  gratia  et  ira  dei,  quecunque  sit.    Et  distinguitur  a 

veritate,  qua  nos  veraces  facit  aut  sumus.    Sed  solius  dei  est  hec  veritas. 

CoroUarium.    Quando  dcus  suos  sanctos  flagellat,  simul  ibi  sibi  ob- 

viant  !         .     1.  1  et  veritas.    Unde  ps.  118.  'In  veritate  tua  humiliasti  me'.  Ki 
[  misericordia  J  ^ 

Quia  simul  dat  bonum  anime  et  malum  carni,  quorum  ntrunque  olim  pro- 
misit et  minatus  est.    Et  sie  implens  verax  est. 

Eodem  modo  dicendum  de  illo:  Institia  et  pax  oscnlatc  sunt. 
Quia  iustus  est,  quando  reddit  bonum  vcl  malum  promeritum.  Sed  quando 
reddit  l)onum,  tunc  est  institia  et  pax.  Quando  autem  malum,  tunc  est 
institia  et  turl)atio.    Sed  sie  uon  puto  hic  accipi.    [Quia  Chris;!i!  «r/ventus 

non  ...  pro  merit  ...  ut  nobis  deretur,  sed  mera  gratia  ...  postea  in 

con...  habita  pri  (?)...  gratia.  Ver . .  sit  imUtia  et  pax  oscu]ate  sint,  deus 
redit  . .  na  meri ...  ex  prima  g . . . . .  et  äuget . .  ^^rtcein.  Et  . . .  hoc  versus  . . . 
Quod  primo  ...  et  verita  . . .  per  quas  iusti  rcddimnr  grat/s.  Indc  mstHia, 
et  pax  osculate,  quia  iusti  sunms  et  reddit  bona  pro  m  iustitie  quam 


31  est  est 


16 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


dedit  gratis.     Et  reddit  jjrobationem ,  que  .  .  iustitiam  .  .  .  quia  miseri- 
cordiam  et  veritatem  . . .  receperum^.  Sicut  dicit  .  . .  quod  homines  «olnnt  paceni, 
non  iastitiam.]    Immo  omnia  predicta  licet  vera  sint:  tarnen  puto,  quod  pro 
principali  sensu  versus  huius  non  sint.    Ideo  alias  acceptiones  videainus. 
[1.]  Christus  itaque  misericordia  et  veritas  est  contra  misericordiam  et  vani- 
tatem,  quam  dat  caro.    Quia  homo  vane  raiseretnr  tantum  carni,  sicut  moUes 
parentes  parcunt  filiis  suis.    Et  delicati  parcunt  corpori  suo  miserentes  eins 
teneritati,  sed  in  vanitate  et  non  in  veritate.    Sed  Clu-istus  est  misericordia 
vera:  quia  per  ipsum  deus  miseretur  animabus,  etiam  seviendo  in  camem 
et  omnes  carnales.    [2.]    Item  est  misericordia  vera  contra  mendacium  lo 
et  falsam  misericordiam:  qua  ludei  et  heretici  suis  animabus  miserentur, 
etiam  corpori  non  miserti.    Quia  miüta  faciunt  et  magna  pro  salute  anime, 
sed  mendacium  et  falsum  est,  quia  ex  suo  sensu  sibimet  misericordiam  fingunt 
talem.    Christus  autem  est  misericordia  et  veritas,  quia  vere  bona  dat  anime. 
[3.]    Item  est  contra  naturalem  misericordiam,  que  quidem  non  est  is 
reproba,  sed  non  sufficit,  immo  est  figura  misericordie  huius  spiritualis.  Talia 
sunt  omnia  misericordie  opera  externis,  qua  homo  homini  vel  pecori  miseretur. 
Sicut  euim  homo  homini  miseretur :  ita  deus  pater  exhibuit  animabus  nostris 
misericordiam  suam  veram  ultra  illam  umbram  et  figuram,  qua  et  ipse  nihi- 
lominus  miseretur.    Sic  nunc  iustitia  nostra  Christus  est  et  pax  nostra,  quam  20 
deus  nobis  dedit.    Et  per  illam  nos  iustificavit,  et  ita  pacem  habemus.  Ante 
ipsum  enim  non  fuit  pax,  quia  nec  iustitia  nobis,  sed  impietas,  et  ideo  tur- 
3c(.  48, 22.  batio.  'Quia  non  est  pax  impiis'.   Nam  quantamcunque  iustitiam  habuerimus 
ex  lege:  pax  non  osculabatur  eam,  saltcm  pax  dei.    Nam  et  corarn  hominibus 
pax  non  est  nisi  iis,  qui  iuste  vivunt.    Quia  lex  civitatis  punit  iniustos.  25 
Et  tamen  hec  est  vix  figura  iustitie  et  pacis,  que  est  in  civitate  dei,  que 
est  vera  iustitia  et  vera  pax,  quia  venit  ex  misericordia  et  veritate  precedeute, 
id  est  ex  vera  coram  deo  gratia  et  misericordia.    Unde  et  sequitur 
as.  12.         Veritas  de  terra  orta  est,  et  iustitia  de  coelo  prospexit. 
Iustitia  et  pax  osculate  sunt,  quia  idem  Christus  est  utrunque.    Et  hoc  so 
iustitia  legis  non  potuit  neque  pax  mundi.    Sicut  enim  de  misericordia  et 
veritate  dictum  est,  quod  misericordia  quedam  in  mundo  est,  sed  non  vera 
extra  Christum:  ideo  nusquam  sibi  obviare  potuerunt  nisi  in  Christo:  ita  hic. 
Est  pax  in  mundo,  pessima  quidem,  sed  non  habet  iustitiam.    Est  iustitia  in 
lege,  sed  non  habet  pacem.    Ideo  venit  Christus,  in  quo  osculantur.    Item:  35 
Erat  veritas  in  mundo,  scilicet  vindicta  et  ira  dei,  sed  non  erat  misericordia. 
Erat  rursus  misericordia  mala,  sed  non  erat  ibi  veritas.    Ideo  istam  com- 
binationem  non  nisi  in  Christo  oportuit  fieri.    Indult  ergo  veritatem  (id  est 
mala  nostra)  et  sie  fecit  [veritatem   (id  est  bona)  in   misericordia]  ^  eam 

18  sibi  met  16  Tales  sunt,  omnes  17  externis  ober  exterius '?  tno^l  externis 

exliiljita,  quibns 

')  SBtebet  nuSgeftridjcn. 


Psalmus  LXXXIV.  [LXXXV.] 


17 


misericordiam.  Quia  nuiie  est  misericordia  flagellari  in  Christo.  Et  eoipso 
misericordiam  nostram  vanam  vertit  in  veritatem  (id  est  in  irani),  quia  ira 
est  deliciari  in  carne  et  mundo.  lustitia  itaque  nulla  pacem  habet,  nisi  que 
desursum  est  in  Christo.    Ideo  hie  dicit  'Et  iustitia  de  celo  prospexit'.  Et 

5  hic  queritur,  cum  sit  idem  Christus  Veritas  et  lustitia,  cur  non  dicit :  'Iustitia 
de  terra  orta  est"?  Vel  'veritas  de  coelo  prospexit'?  cum  et  sie  utrunque 
verum  sit.  Credo  quod  ad  confusionem  nostram,  qui  ex  nostra  iustitia  confisi 
fuimus  salvai'i,  ut  ostendat,  quoniam  iustitia  nostra  desursum  est  et  non  in 
terra.    Hii)0crite  enim  vel  opere  dicunt :  'Iustitia  de  terra  ad  celum  suspicit'. 

10  Quia  putant  suam  iustitiam  sursum  tendere  et  dignam,  quam  deus  agnoscat. 
Et  ita  potius  petunt  veritatem  de  coelo  oriri,  id  est  impleri  promissum,  q.  d. 
'Ecce  fecimus  bona  que  voluisti :  iusti  sumus :  iam  ad  te  nostra  iustitia 
suspicit  pctens  premium.  Non  restat,  nisi  ut  veritatem  facias  et  oriri  veri- 
tatem de  coelo  sinas,  ut  accipiamus  promissa  tua.    Et  sie  tu  verax  sis  noljis, 

15  quia  tibi  iusti  sumus'.  Ecce  sie  omnia  pervertuntnr.  Et  veritatem  dei  non 
ex  pura  gratia  promittentis  estimant,  per  quam  iustificentur,  sed  ex  merito 
sue  iustitie  precedente  eam  requirunt.  Sed  nunc  sie  est,  quod  prius  est 
deum  veracem  esse  in  promissis,  et  ex  illa  exhibita  nos  demum  iustos  fieri: 
prius  mittat  misericordiam  et  veritatem,  et  sie  iustificabimur.    Non  autem 

20  cum  preveniemus  iustificati  atquc  eins  veritatem  meritis  expostulemus ,  sed 
ex  eins  veritate  iustitiam  consequamur.  Igitur  quia  veritas  de  terra  orta  est, 
hinc  habemus,  quod  iustitia  de  coelo  prospicit  super  nos.  Quia  quod  Christus 
vcuit  et  natus  est,  promissio  sola  fuit  et  non  meritum.  Et  per  hoc  ipsum 
iam  iustificamur,  scilicet  per  adventum  eins.    Et  non  sie,  quod  prius  iusti 

25  fuerimus  et  meriti,  et  per  hoc  deus  verax  sit,  quia  miserit  cum.  Alioquin 
veritas  de  coelo  orietur  et  iustitia  de  terra  suspiciet:  quod  est  perversissimum. 
Sed  quur  dicit:  'Orta  est',  et  'ibi  j)rospexit'?  Credo,  quia  adventus  Christi 
Omnibus  communis  est,  sed  non  susceptio  eins  in  omnibus  est.  Ad  omnes 
venit,  sed  non  ab  omnibus  suscipitur,  ut  lohan.  1.  'In  propria  venit  et  suisoti.  i,  n. 

30  cum  non  receperimt'.  Ideo  dicit:  quo  ad  veritatem  de  terra  ortus  est.  Quia 
omnibus  proraissus,  omnibus  exhibitus,  sed  non  omnes  inde  iustificati.  Ideo 
iustitia  prospicit  de  coelo.  Quod  'de  coelo'  ait,  non  ex  nobis  esse  siguificat 
iustitiam  Christi.  Quod  autem  'prospicit',  significat  eam  in  coelo  mauere  et 
nos  respicere,  ut  efficiamur  coelestes.    Ideo  enim  venit  Christus  in  terram, 

35  ut  nos  exaltaret  in  coelum.  Venit  ad  nos  ubi  sumus,  ut  duceret  ad  se  ubi 
est  ipse.  Sed  quod  ad  nos  venit,  promissio  fecit.  Ideo  de  terra  oritur 
veritas.  Quia  promissum  fuit,  ut  ad  nos  veniret.  Et  sie  expleta  est  veritas. 
Sed  quod  nos  ad  cum  vcnimus,  iustitia  facit  eins,  que  est  in  coelo.  Et  sie 
per  veritatem  ipse  ad  nos,  per  iustitiam  ipsi  ad  enm.    Et  inde  mira  mixtura. 

40  Qui  ergo  noluerunt  esse  in  coelo,  non  sunt  iustificati.    Quia  non  iustitia  de 
terra  orta  est,  sed  manet  in  coelo  et  prospicit  de  coelo  eligens  et  electis 
tantum  sese  tribuens.  [Instif/ia  prospicit  ut  vklmt,  si  sit,  qui  veritatem  suscipiat,  <8f|i.5):sj.r,3,3. 
£ut^cr§  aSnlc.  IV.  2 


18 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


requirat.  Veritas  enim  est  exhibita  in  terris.  Sed  noii  ws^ificantur  per  eam, 
nisi  qui  mscejKr/nt  et  qnesierint  . . .  Ideo  de  coeZo  ^jrospicit  lustitia,  siquis 
veritatem  msci^nat  oblatam,  ut  ...  et  ipsa  institia  suscipiat  eum,  qui  siiscipit 
\eriiatem.  Sic  enim  veritas  venit  ad  uos,  ut  iusti  ....  nos  ad  «itam  veniamus.] 
58.  13.  Etenim  Dominus  dabit  benignitatem:  et  terra  nostra  dabit 
fructum  suum. 

Putas  ne  pene  fuerit  oblitus  dicere:  'Etenim  dominus  dabit  mercedem, 
et  sie  terra  &c.',  ut  meruisse  nos  estimaremus  adventum  filii  sui?    At  nunc 
ait:  'dedit  benignitatem',  id  est  ipsimi  spiritum  sanctum,  qui  est  bonitas  ipsa 
patris,  et  meram  largltatem  sue  misericordie.    Et  ita  terra  dedit  fructum  lo 
suum.    Vocatur  b.  Virgo  terra,  quia  de  rore  coeli  tantum  coucepit  et  non 

?Jf-  72,  c.  iacto  per  hominem  semine.  Sicut  pluvia  enim  in  vellus  descendit  ^  et  sicut 
stillicidia,  id  est  sine  opere  humano.  Et  hoc  dicit  hic  'benignitatem'.  Ea 
est  benignitas,  ut  salva  virginitate  conciperet  hunc  fructum  vite.  Potest  et 
hic  terra  nihilominus  accipi  pro  terra  ludea,  in  qua  ex  virgine  natus  est  i.) 
Christus.  Ipsa  enim  est  nostra,  ait  propheta,  quia  patribus  data. 
Sj.  14.  lustitia  ante  eum  ambulavit:  et  ponet  in  via  gressus  suos. 
Hic  obscurus  iterum  versus  est,  quem  de  lohanne  Baptista  intelligunt :  ^  potest 

Sei.  f>8, 8.  autem  et  aliter  accipi,  sicut  Isaie  58.  'Tunc  orietur  institia  tua  sicut  lumen 

et  preibit'.  20 

^"■j^'i-^"''  Et  Sap.  8.  'Et  precedebat  me  sapientia  ista  &c.'  [Et  ps.  88.  'mism- 
q3j.  (.Qyfiif^  veritas  j;recedent  faciem  tuam'.]  Sic  enim  et  vulgo  dicitur:  'Con- 
silium  precedat  te',  cuius  sensus  est,  quod  nihil  nisi  consultum  facias,  et 
non  prius  facias  et  postea  consulas.  Sic  solius  Christi  est,  quod  institia 
ante  eum  ambulat.  Omnes  enim  in  Adam  post  iustitiam  ambulant  et  ante  2-, 
sunt  iniusti  quam  ambulent,  hoc  est  operentur.  Ergo  omnia  opera  eorum 
sunt  iniusta  eo  quod  iniustitia  prevenit  et  preoccupavit  omnes  et  preambulat, 
ita  ut  in  omni  gressu  suo,  id  est  opere,  non  nisi  iniustitiam  sequautur  et 
ex  operibus  suis  iusti  esse  nequeant.  Sed  tarnen  sequitur  eos  institia  tandem 
et  apprehendit  eos,  sicut  Christus  secutus  est  populimi  Synagoge  et  apprehendit  so 
eum.  Non  enim  ipsum  precessit  imquam  iniustitia,  sed  institia.  Quia  iustus 
fuit  ante  omne  opus  quod  ageret,  scilicet  ab  initio  conceptionis.  Nec  ideo 
iustus,  quia  opera  iusta  fecit.  Sed  quia  iustus,  ideo  opera  iusta  fecit.  Sic 
enim  et  omnes  suos  fecit  prius  iustos  et  tandem  operari  iuste.  Quod  est 
contra  eos,  qui  ex  operibus  suis  iustifieri  volunt,  quando  sunt  iniusti:  cum  35 
potius  opera  iusta  fieri  oporteat,  quando  ipsi  primum  iusti  fneriut.  Sic  ergo 
institia  ante  eum  ambulat,  quod  habet  preventricem  sui  iustitiam.  [Et  illi 
ambutow^  ante  iustitiam,  ncmi  conversantwr,  iusti  flaut.  E^  faciunt  iusti^vaw?, 
antequam  sint  msU.    Sed  hic  anfe  sunt  iusti  f\umn  ambulent.] 


')  ©ielje  m.  III  ©.  468. 


-)  So  ^iitfjer  fclbft  in  bex  Glossa,  o6ra  ©.  3. 


Psalraus  LXXXIV.  [LXXXV.] 


19 


Alio  modo  sie.    'Ante  cum'  (id  est  in  conspectu  eius)  q.  d.  corani 
eo  non  ambulat  uisi  iustitia,  secundum  illud  ad  Abraham:  'Ambula  coram  i  iWoi.  n,  i. 
me  et  esto  perfectns'.    Et  illud:  'Et  iustus  ante  denm  est'.    Quia  diligit  *Pi- 4^,  s. 
iustitiam  dominus  et  odit  iniquitatem.    Ps.  100.  'faeiens  iniquitatem  non     loi,  7. 
5  direxit  in  conspectu  oculorum  meorum'.    Et  tota  sententia  est,  quod  apud 
eum  iustitia  tantummodo  placet,  et  uulli  iniqui,  etiam  si  sint  amici  et  proximi. 
ludei  enim  etiam  cum  iniustitia  sua  adhnc  voluut  eoram  eo  ambulare,  sed  non 
possunt.    Quia  solum  iustitia  ante  eum  ambulat  et  ponit  in  via  gressus  suos. 

Tercio  pro  membris  suis,  Quia  sicut  ipse  Christus  iustitia  nostra 
II)  ludeorum  ])opulum  habet  ante  adveutum  suum:  ita  gentium  populum  post 
adventuni.  Et  ideo  illos  post  sequitur,  hos  ante  ambulat  iustitia.  Unde  in 
magno  mysterio  illi  dorsum,  hü  faciem  ad  eum  habent:  hoc  est:  illi  negligunt, 
posthabent  et  contemnunt  atque  ignorant  ignorareque  volunt  iustitiam,  sed 
isti  agnoscunt  et  veuerantur  et  ante  oculos  habent  et  quam  maxime  solliciti 
ir>  sunt  eam  servare.    Sicut  et  ipse  Dominns  sollicitus  fuit  iustitiam  ante  oculos 

habere.  Unde  Moses  Exo.  19.  precepit,  ut  ante  oculos  haberent  preeeptum  2.»([ij.  i3, 9. 
domini  iugiter. 

Sicut  ergo  non  valet  dicere:  Ignis  calescit,  quia  calefacit,  sed  quia 
calescit  seu  calidus  est,  ideo  calefacit,  et  ita  calor  ante  ignem  ambulat  et 

20  ponit  in  via,  id  est  operatione  gressus:  sie  iustitia  ante  ambulat  (id  est 
opei'atur  prius  quam  ipse)  et  ponit  in  via  gressus  suos.  Non  enim  habeo 
visum,  quia  video,  sed  quia  habeo  visum,  ideo  video.  Unde  nec  Aristoteles 
sie  intelligendus  est,  quod  quis  iusta  operari  possit  nondum  iustus.  Sed  non 
potest  perfecto  habitu.    Oportet  enim  esse  iustum  in  voluntate  et  sie  in  o])us 

25  procedere.^  Contra  autem  superbi,  qui  ex  eo  quod  operantur,  volunt  sibi 
imputari  iustitiam,  et  non  prius  impntari  sibi  iustitiam,  ut  operentur.  Et 
hec  est  iustitia  humana,  que  ex  operibus  fit  et  imputatur.  Sed  illa  est  iustitia 
Dei,  que  est  ante  omne  opus.  Sicut  peccatum  originale  est  ante  omue  opus 
nostrum  nialum:  sie  fuisset  iustitia  originalis  ante  omne  opus  nostrum  bonum. 

30  Cuius  loco  nobis  nunc  iustitia  Christi  datur  ante  omne  opus  meritorium. 

Trojiologiam  autem  psalmi  credo  ex  sepe  dictis  facile  apparere.  Nam 
quecunque  de  adveutu  primo  in  carnem  dicuntur:  simul  de  adventu  spirituali 
intelliguntur.  Immo  adventus  in  carnem  ordinatur  et  fit  propter  istum  spiri- 
tualem :  alioqnin  nihil  profuisset.  Unde  et  ista  verba  'Misericordia  et  veritas' 
non  possunt  de  Christo  dici  nisi  propter  adventum  secuudum:  quare  iste 
principaliter  intenditur.  Quid  enim  prodesset  deum  hominem  fieri,  nisi 
idipsum  credendo  salvaremur  ?  Quocirca  Christus  non  dicitur  iustitia,  pax, 
misericordia,  salus  nostra  in  persona  sua  nisi  elfective.  Sed  fides  Christi, 
qua  iustifieamur,  pacificamur,  per  quam  in  nobis  regnat. 


1)  55crgt.  ©.  3. 


2* 


20 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Unde  devotissima  est  oratio  huius  psalmi,  nbi  dicit:  'Converte  nos 
deus  &c.'  Et  illa  urgentissinm :  'Nunquid  ineternum  irasceris  nobis?'  Quia 
vehementer  tiniet  aninia  damnari,  cum  ceperit  sentire  peccatiini  suuni  et 
desiderare  iustitiam.  Et  siue  dubio  iu  hoc  sensu  nunc  Ecclesia  istuin  psal- 
mum  cauit. 

GLOSSA:  PSALMUS  LXXXV.  [LXXXVI.] 

Iniploratio  divince  protedionis  et  cUredionis  David,  qne  tamm  magis 
propric  Christo  consonat  per  singula.    Psahnus  LXXXV. 
SB.  1.         Tit.   Oratio  David,  i.  e.  totius  humane  nature. 

Indina  domine  atcrem  tuam  et  exaiidi  me:  quoniam  mops  et  pauper' 
40, 18.  s?«»  rgo^  in  persona  mea  et  in  membris  meis,  ut  ps.  39.  'Ego  antem  men- 
%\.  70,  G.  dicns  sum  et  pauper'.    Et  ps.  89  'Ego  vei'o  egenus  et  pauper  sura".  Et 
41, 2.  ps.  40  'Beatus  qui  intelligit  super  egenum  et  pauperem'.    Istos  enim  duos 
sö.  2.  titulos  Christus  et  Ecclesia  habet  in  Scriptura.    Custodi  ab  inferno  nnimani 
meani  et  omnium  meorum  apostolorum  (?)/  quoniam  sanctus  sum  vera  sancti- 
tate:^  salvum  fac  serviim  tuum  me  et  meos  deus  meus  sperantem  in  te,  hoc 
as.  3.  enim  requiritur,  scilicet  ut  speret,  qui  salvari  volet.    Miserere  mei  domine 
Deus  pater,  quoniam  ad  te  clamavi  corde  magis  quam  ore  tota  die  omni  die, 
33. 4.perseveranter :  Icetifica,  quia  tristis  est  in  se  et  extra  te,  animam  servi  tui, 
mei,  qnoniam  ad  te  domine  animam  meam  levavi*  per  devotam  orationem. 
SS.  5.  Hec  enim  diffinitio  orationis :  Elevatio  anime  ad  deum.    Quoniam  tu  domine 
suavis  bonus,  bona  tribuendo,  et  mitis  parcendo  seu  non  ulciscendo  in  onmibus 
et  midta  misericordia;  multa  mala  ignoscendo  et  ex  eis  liberando:  '  omnihus 
SB.  G.  invocantihus  te  indifferenter  sine  acceptione  personarum.    Äurihus  percipe 
domine  orationem  meam,  qua  peto  bonum  conferri :  et  intende  voci  depre- 

GLOSSA:  ^  Christus  et  quilibet  eius  est  inops  et  pauper.  Et  ideo  custodlt 
Deus  animas  eorum  et  sunt  sancti.  Mundus  autem  dives.  Et  ideo  non  custodlt 
animas  eorum  nec  sunt  sancti.  —  Inops,  quia  indiget,  pauper,  quia  non  habet 
que  liabenda  sunt.'''  ^  Loquitur  itaque  ipse  Dominus  per  totum  psalnium, 
nunc  pro  sua  persona,  nunc  pro  fidelibus  et  membris  suis.  ^  Ergo  Qui 
non  sunt  sancti,  non  custodit  animas  eorum,  quod  et  verum  est.  ^  Quia 
2, 7. Glu-istus  secundum  hominem,  que  est  forma  servi,  ut  Apostolus  dicit,  vere 
fuit  servus  Dei:  sie  filii  Dei  omnes  habent  cor  leve  et  animam  sursum  leva- 
tam,  sed  filii  hominum  gravi  corde  et  animam  deorsum  suppressam  [habent]. 

/  bonus  seu  suavis  bona  dando. 
^  Deus  l  mitis  non  vindlcando. 

V  multe  mlsericordie  ex  multls  malis  eruendo. 


12  egnu  21  eni  .3.3  1ms  (liabens)  34  li.ibcnt  fcljlt 
')  Sßovblnfst.  Si^evgL  ^i^b.  III,  229  3.  33  flg. 


I 


rsalmus  LXXXV.  [LXXXVL]  21 

caiionis  niece,  qua  deprecor  malum  auferri.   In  die  trihulationis  mece  passionis  7. 
mee  future  damavi  clamabo,  })reteritum  pro  futuro,  ad  te,  quia  exatidisti 
me'  in  hoc,  quod  sequitur.    Est  hipallage,  i.  e.  exaudisti,  quia  clamavi.^ 
Quia  per  nie  Non  est  similis  hii,  i.e.  erit  ut  cognoscaris  sie  esse,  et  hoc  35.  s. 

5  per  me  fiet,  in  dils  geutium  doniinc:  et  non  est  secundnm  opera  tua,  i.  e. 
erit  sie,  ut  esse  talis  cognoscaris,  qui  talia  facere  possit,  ex  illis  enim  osten- 
ditur,  quod  non  sit  similis  tui.    Et  ideo  Omnes  gentes  quasctmque  fecisti,  33.  o. 
aliqui  ex  Omnibus  gentibus  rehctis  diis  suis,  cognoscentes  quia  non  est  similis 
tui,  venienf^  non  spacio,  sed  cognitione  et  amore,  et  adorabunt  latrie  cuhu 

10  eoram  te  in  conspectu  tuo  domine  Dens  pater:  et  glorificabunt  verbo,  corde 
et  opere  nomen  tuum,  quod  est  in  me.   Quoniam  magnus  es  tu,  quia  cognitus  s8.  10. 
et  manifestatus  es  illis,  quod  es  magnus,  et  faciens  in  illis  mirabüia,  per 
talia  enim  gentes  mote  sunt  venire,  ludei  autem  abire,  tu  es  deus  solus, 
i.  e.  cognitus  ab  eis  talis,  reiectis  idolis  omnibus.   Et  ideo  Deduc  proficientem,  s*.  11. 

13  cum  sum  in  via,  me  meos  domine  in  via  tua  euangelica,  que  sum  ego,  et 
ingrediar  incedam,  conversabor,  in  veritate  tua  non  in  umbra  veteris  pojjuli, 
sed  in  fide,  que  est  veritas  et  impletio  figurarum  in  me:  Icetetur  in  spiritu 
cor  meum,  non  caro,  ut  timeat*  nomen  tuum  non  sie,  nt  obliviscatur  aut 
elfundatur,  sicut  facit  inepta  letitia  et  mundaua.    Ps.  2.  'Servite  doraino  inq5|.  2, 11. 

20  tiniore  et  exultate  ei  cum  tremore'.   Confdebor  in  persona  mea  et  in  meis  tibi ».  12. 
dominc  pater  deus  meus  in  toto  corde  meo  non  tantum  ore,  sed  nec  duplici 
corde,  non  dimidio  nec  duplici:  et  glorificabo  ego  et  mei  nomen  tuum 
divinitatis,  quod  in  me  est,  inceternum.    Quia  misericordia  tua,  qua  ex  malis  s.  13. 
eruis,  magna  est  super  me,  quia  magna  fuerunt  mala  mea:  et  eruisti  in  resus- 

25  citatione  a  mortuis  animam  meam  ex  inferno  inferiori''  de  limbo  patrum. 

GLOSSA:  ^  Hebr.  'hi  die  trihulationis  mec  invocabo  te,  quia  exaudies 
me'.^  ^  Vel  ideo  pcrniutat,  quia  expertus  prius  erat  sc  exauditum,  unde 
animatus  etiam  nunc  se  clamasse  dicit,  eadcm  fiducia  se  exaudii'i  sperans.  Vel 
'Exaudisti',  i.  e.  quia  preordinasti  exaudire  seu  promisisti,  ergo  clamavi.        ^  Hoc 

30  contra  hideos  est,  qui  solos  sc  cultoies  Dei  iactant:  sed  Gentes  venerunt  et  illi 
recesserunt,  i.  e.  illi  adepti  sunt  cognitionem  Dei,  quam  isti  amiserunt.  Dicit 
autem  'venientes',  cjuia  nisi  venirent  et  relinquercnt  id  ubi  sunt  et  quod  sunt, 
non  possent  adorare.  ^  Quia  et  tinior  Dei  letificat  animam  et  gaudium  est 
revereri  Deum:  ergo  bene  potest  simul  letari  et  timere.         '  Hunc  versum  non 

35  potest  devote  dicere,  nisi  qui  agnoscit  magnitudincni  malorum  suorum.  Quia 
magna  est  misericordia,  ubi  magnum  est  malum.  Est  autem  in  omnibus  magnum 
malum,  licet  non  omnes  agnoscant,  scilicet  Infernus  inferior.  —  Infernum  infcrius 
sccundum  Augustinum  diiplicitcr  dicitur:  primo  sicut  Celeste  regnum  est  supcrius, 
ita  liec  est  vita  infernum  primum  et  superius,  sed  inferius  est  mors  et  aniniarum 


3  hipalloge 

')  Psalt.  iuxta  Hebr. 


» 


22 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Sic  et  omnium  fideliiim,  iit  uon  intreut,  vel  qui  per  timorem  et  deiectionem 
35.  u.et  desperationem   iutrant.     Dens  iuiqui  ludei,  qui   odiunt  quem  diligere 
debereut,  insurrcxerimt  super  nie  prevalendo  mihi,  et  synagoga  cougregatio 
potentium  principum,  sacerdotum  et  seniorum  populi  quesieruni  animam  meam, 
ut  me  occiderent:^  et  non  prop)OSiicrunt  te,  quia  nou  est  timor  Dei  aute 
oculos  eorum  ps.  13.  in  conspectii  stio,  quia  averteruut  se  a  te.   Et  tu  domine 
pater  deus  miserator  i.  e.  pius  compaciendo  miseris  et  afflictis  et  misericors 
per  gratiam  liberando  de  miseriis,  patiens  Hebr.  longauimis  in  sustineDdo 
malo.s  et  midtce  misericordice,  quia  multis  miseris  et  cuilibet  in  multis  miseriis 
35.  IG.  et  verax  in  promissis  reddendis.^    Respice  oculo  compassiouis  et  pietatis  in 
?5f.  '2,  G.  me  et  miserere  mei,  da  promisisti  hnperium  tuum  regiuuu  ut  ps.  2  'Ego 
autem  constitutus  sum  etc.'  puero  ttco-^  mihi  filio  et  servo  tuo:  et  salvum 
fac  filium  me  ancillce  tuce  b.  virginis,  sive  quia  uon  sum  filius  alicuius  servi 
tui,  sed  tantum  ancille  tue,  cum  siue  patre  caruali  [natus  sum],  qui  servus 
35.  17.  sit  Dei,  sicut  illa  est  ancilla  Dei.    Fac  mecimi  signuni  resuscitaudo  et  glori- 
ficando  in  fidelibus  meis  in  hono  in  bouitate,  quia  mors  est  signum  in  malo, 
scilicet  pene,  ut  videant  qui  oderunt  me  ludei  et  confundantur  vel  in  saluteni 
vel  in  damnationem:  quonlam  tu  domine  adiuvisti  me  de  morte  ad  vitam, 
quod  illi  non  putaverant  nec  sperabant,  et  consolatus  es  me  eterna  conso- 
latione  in  resurrectione.    Hoc  enim  est  signmn  in  bono  sine  mixtura  mali 
aut  pene. 

GLOSSA: 

habitatio  post  mortem,  ubi  patres  erant,  scilicet  in  limbo.    Secnndo  inferius  est 

damnatorum,  a  quo  eruit  Dcus  animam,  quando  peccatum  dimittit,  per  quod 

deduci  illuc  posset. 

,  „  f  inferius  i  t  mortuorum 

iniernum     ;         .  •  i- 

1  superius  ]  morientium 

,         .     ;  est  Status  <      •  . 
superius  animarum  separatarum 

Supernum    J  J  [  ^eatorum. 

■'  Idem  autem  passi  sunt  martyres  a  gentibus.  Et  similiter  alii  sancti 
Dei  a  Demonibus  in  spiritualibus  tentationibus ,  eo  quod  sunt  membra  Christi. 
^  Quia  verax  es,  redde  promissa,  scilicet  suscitando  a  morte  et  glorificando. 
^  Hebr. 'da  fortitudinem  tuain  puero  tuo'.^  Alii:  Ma  potestatem  tuam  vel  poten- 
tiam'.^  Et  ista  diversitas  iterum  de  greco  equivoco  verbo  facta  est,  quod  et 
imperium  et  potentiam  sigiiificat,  scilicet  Gratos.^  Autocrator  i.  e.  Imperator. 
Igitur  potentia  et  fordtudo  Dei  est,  qua  nos  fortes  et  victores  facit:  non  secun- 
dum  fortitudinem  equi  vel  hominum.  Similiter  Imperium  pro  eodem  accipiendo 
est  dominium  super  omnes  tribulationes  triumphando. 


8  gratia        14  natus  sum  fe^U 

Psalt.  iuxta  Hebr.  ,,üa  fortitudinem  tuam  servo  tuo".  -)  Glossa  ordin. 

potestatem  iudicii".  (Sbenfo  SBurgeufiS.        ^)  LXX:  „<^6g  ro  xqc'ctos  aov  roJ  nmdi  aov''. 


Psalnius  LXXXV.  [LXXXVL] 


23 


SCHOLAE:  PSALMUS  LXXXV.  [LXXXVL]' 

Ex  inferno  inferiori.  Iiifernus  iu  Scriptura  primo  pro  sepulchro 55. 
corporis  accipitur  lob  17.  'lufernus  domus  mea  est  et  iu  tenebris  stravi  Sipi)  i?,  is. 
lectulum  moura  &c.'  Secundo  pro  ipso  animarum  receptaculo.  Et  hoc 
vocatur  infei"nus  inferior.  Quia  sicut  in  morte  nature  corpus  descendit  de 
superiori  suo  in  suuni  inferuum:  ita  et  anima  in  suum  iufernum.  Et  hoc 
iu  iis,  qui  ante  adventum  Cliristi  moriebautur,  Ideoque  et  Christus  ad 
utrunque  descendit,  scilicet  secundiun  corpus  et  secundum  auimam.  Sed  sicut 
secundura  corpus  uon  est  derelictus  in  sepulchro :  ita  nec  secundum  animani 
in  inferno:  utrunque  euim  de  suo  inferno  suscitavit  deus.  Et  Mysteriuni 
consydera.  Quia  uon  credo,  quod  Christus  fuerit  in  inferno  daniuatorum 
ullomodo.  lam  corpus  eins  fuit  in  sepulchro.  Et  siguificat  omnes  aninias 
in  hmbo.  Quia  sicut  corpus  Christi  non  fuit  corruptum:  ita  anime  iste  non 
sunt  corrupte  in  damnationeni ,  sed  spes  et  aroniata  virtutum  in  virtute  dei 
sustentavit  illos,  donec  veniret  redemptor.  Et  fortasse  Sepulchrum  Christi 
ahquo  modo  est  figura  inferni  animarum,  quisquis  tandem  et  quahsve  sit, 
sciHcet  tenebrosus,  sed  tarnen  non  repletus  terra,  sed  spaciosus.  Ita  et  anime 
defuncte  in  tenebris  erant,  et  forte  etiam  anima  ipsiusmet  Christi.  Sed  tamen 
in  aere  circunfuso,  non  terra  operti,  id  est  S2)iritu  viventes  et  non  peccatis 
pregravati. 

GLOSSA:  PSALMUS  LXXXVL  [LXXXVIL] 

De  gloria  et  magnificentia  ecelcsice  Christi  ipsoque  in  cadem  nato. 
Psalmus  LXXXVL 

Tit.  Filiis  Core  psalmus  Cantici.  «.  i. 

Fundamenta'  spirituaha  eius  Zion  Ecclesie  Christi  in  montihiis  sanctis 
Apostolis  et  prophetis :  supple  et  diligit  dominus  portas  Sion  Ecclesias  parti-  s.  2. 
cidares  per  totum  mundum  stiper  omnia  tcibernacida  lacoh^  super  omnem 
cultum  veteris  legis  vel  super  omnes  synagogas.    Gloriosa,  scilicet  iam  dicta  sb.  3. 
et  dicenda  infra,  dicta  sunt  de  te  olim  in  prophetis  per  spiritum  sanctum, 
sed  nunc  etiam  facta  partim:  civitas  dei,  0  Ecclesia  Christi.    Sela.  Memor'ß.i. 

GLOSSA:      Apoc.  21.  'Murus  civitatis  habens  fundamenta  12  et  in  ipsis  Dp.  21,  u. 
12  nomina  Apostolorum'.     Ephe.  2.  'Edificati  supra  fundamentum  apostolorum  epi).  2, 20. 
et  prophetarum'.         -  Recte  Synagoge  et   earum   eeremonie  [sacramenta]  ^ 
'taljernacula',  Ecclesie  autem  et  earum  sacramenta  'potte'  nominantur:  quia 
timc  omnia  in  abscondito  et  tegente  litera  clausa  erant.    Niuic  autem  omnia 
aperta  sunt  et  introitus  coeli  sunt  in  Ecclesiis  Cliristi ,  ibi  autem  clausurc  coeli. 


')  m.  1(56 


■-)  Übcrcjefdjricl'en. 


24 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


ero,  ut  nunquam  deficiat  fides  eins,  Hacth  Italie,  gentilitatis  süperbe,  et  Baby- 
lonis  Rome,  vel  spiritualis,  i.  e.  totius  mundi:  non  tarnen  omuiuni,  sed 
scientium  per  fidem  scire  volentiuni  nie  Christum.  Quia  non  accipio  per- 
sonam.  Quia  Ecce^  alienigence  Hebr.  Palestina,  quia  allophyli  alias,  i.  e. 
alieuigene,  et  Tyrus  et  j^opulus  jEflitopimi:  quia  eadem  dictio  hebr.^  potest  s 
legi  'am',  quod  est  'populus',  vel  'im',  quod  est  'cum',  ideo  Hieronymus  sie 
habet  'cum  Ethiopia' :  ^  hii  fuerunt  nati  per  baptismum  illic in  tali  civitate. 

s».  b.Nunquid  q.  d.  utique  Sion^  ipsi  populo  Zion  dicet  predicabit  homo  Christus? 
et  lioDio  idem  Christus  natus  est  in  ea  Zion  civitate:  et  simul  ipse  idem 
1.  isov.  10, 4.  Christus  fundavit  supra  petram,  que  est  ipse,  eam  altissimus  solus  Deus.  lo 

sß.  6.  Sed  Dominus  Christus  seu  Spiritus  sanctus  narräbit  narrari  faciet^  in  serip- 
turis,  i.  e.  quas  ipsi  scripserint,  jw^ndornm  scilicet  per  totum  orbem:  et 
princiimm  Jiorum  in  scripturis,  Apostolorum  et  sequacium,  qui  fuerunt  in 
ea  nati  sunt  in  ea  ex  aqua  et  spiritu,  ut  supra.  Hebr.  'Iste  natus  est  ibi'.^ 
&ai  f'-'l'.  'S't'?«.  Siciif  Imtantium  omnium,  quia  fructus  Spiritus  gaudium  etc.  quod  de  is 
fidelibus  numero  et  merito  dicitur:  haVitaeio  est  in  te.^  Magnam  autem 
necesse  est  hanc  civitatem  esse,  quia  omnes  gentes  non  solura  ad  eam  perti- 
nent,  sed  etiam  in  ea  nati  sunt  et  cives:  quod  de  literali  lerusalem  intelligi 
non  potest,  in  qua  nec  pars  minor  solius  ludaici  populi  natus  fuit,  ut  patet. 

GLOSSA:  ^  q.  d.  tarn  gloriosa  et  ampla  erit,  ut  non  ex  uno  populo  sed  2u 
onmibus  populis  cives  liabebit,  et  non  tantum  ludei  sed  omnes  gentes  sint  cives 
eins.  ^'  Hebr.  'Iste  natus  est  ibi'.  Unde  ex  greco  *  etiam  transferii  potuit 
melius  hoc  modo :  'Ipsi  geniti  sunt  ibi',  quam  'fuerunt  ibi'.  Hoc  autem  de 
nativitate  carnali  non  potest  intelligi.  Quia  prius  eos  existere  dicit  et  nominibus 
suis  recitat  et  tum  nasci.  'Zion'  hic  dativi  casus  est.    Unde  Hebr.  'Ad  25 

Zion  dicetur'.^         ^  Vel  loquetur,  i.  e.  hanc  gratiam  habebit  Ecclesia,  quod 
ubique  ipse  Dominus  loquetur,   quia  Spiritus  loquitur.    Hoc  enim  Privilegium 
habet  Ecclesia  pre  synagoga,  quod  non  servum  seu  literam  loqui  audit,  sed 
dominum  et  spiritum  ipsum.    Quia  Spiritus  est,  qui  loquitur  mysteria:  quod 
quidem  nunc  in  omnium  populorum  scripturis  lit  et  factum  est.    Moses  autem  30 
servus  narravit  in  Scripturis  ludeorum,  quia  literam  tantum  scribunt  et  loquuntur.'' 
1.  Sam.  3, 1.  Et  non  sicut  1  Reg.  3  'serrao  Domini  preciosus  in  diebus  Heli,  quando  non  erat 
i.Sön.iü,'Ji.  visio  manifesta',  sed  sermo  Domini  copiosus  ubique,  sicut  aurum  in  diebus  Salo- 
5ci.  59, 31.  monis.    Unde  Isaie  59  'Spiritus  mens,  qui  est  in  te,  et  verba  mea,  que  posui  etc.' 

■5  Quia  alii,  qui  tantum  numero  sunt  fideles,  non  habitant  sed  hospitantur  in  35 
Ecclesia,  immo  transeunt,  i.  e.  secundum  corpus  sunt  in  Ecclesia,  quod  transit, 
non  secundum  animam,  que  permanet. 

')  D"  anb  n*J  ')  Psalt.  iuxta  Hebr.:  „ecce  Palaestina  et  Tyrus  cum  Aethiopia." 
')  Site  berbreitetfte  ßegort  be§  Psalt.  iuxta  Hebr.  ift  tjter :  „Ipse  natus  est  in  ea".  Sie  bou 
Sittt)er  gegebene  „iste  natus  est  ibi"  finbet  fid}  toieber  in  ben  9(it§gabeit  be§  §teronl}inuä 
bon  !)J!nrtiaiml)  1(593  iinb  Saüarfiua  1734  flg.  Sutljcr  Ijat  einen  Irncf  ßcnu^t,  ber  in  be  Sagarbe« 
tvitijd;cm  ^Ipparnt  feljtt,  biclleidjt  bay  Quincuplex  Psalterium  bon  1513,  toctdjes  931.  120  „ipse 
natus  est  ibi"  lieft.  *)  LXX.  .,ovtoi  eyci^ij.'^tjfrcci'  iy.el^'\  ^]  Psalt.  iuxta  Hebr. 

8)  Sergt.  ©.  2  3.  9f(g.,  ©.  9  3.  3ÖfIg. 


Psalmus  LXXXVI.  [LXXXVIL] 


25 


SCHOLAE:  PSALMUS  LXXXVL  [LXXXVIL]' 

Fundamenta  &c.    De  quibus  et  ps.  17. 'Apparueruut  fontes  aquarum  |(  \"8_  ig. 
et  revelata  sunt  fundamenta  orbis  terrarnm'.    Hü  sunt  Apostoli  et  pruphete. 
Ipsi  enim  duodecim  fontes,  capita,  fundamenta,  porte.    Unde  et 

Portas  eosdem  hic  possemus  intelligere:  sicut  apoc.  12.  portas  viditofti'- 21, 13. 
in  civitate  nova  Jerusalem.  Sed  melius  meo  iudicio  Cathedrales  seu  Ecclesias 
parochias  &c.  intelligimus.  Quia  in  illis  sedetur  in  iudicio:  sicut  olim  in 
portis  sedebant  templi  principes,  reges  et  iudices  causas  audituri.  Et  pro- 
phete  in  portis  stabaut  similiter  prophetantes :  quod  nunc  totum  fit  in  con- 
fessionibus  audiendis,  predicatiouibus  &c.  Quod  potest  ex  ps.  9.  doceri  'Qui  a,  14. 15. 
exaltas  me  de  portis  mortis:  ut  annunciem  omnes  laudationes  tuas  in  portis 
filie  Zion'.  Sed  constat,  quod  annunciatio  fit  in  Ecclesiis,  parochiis,  con- 
gregationibus  fidelium,  ergo  ipse  sunt  porte  Zion.  Quia  per  illas  ingi'editur 
omnis  salvandus.  Inde  et  quilibet  prelatus  est  porta  Zion.  Quia  ipse  caput 
est  portarum,  ut  ps.  23.  'Tollite  portas  principes  vestras',  id  est  prelati  levate^i  24, 7. 9. 
Ecclesias  vestras,  populos  vestros,  ut  sint  susceptivi  Christi,  preparate  eos 
ad  ingressum  Christi.  Vel  iuxta  hebr.  Tollite  seu  levate  porte  capita  vestra, 
id  est  O  Ecclesie  vel  Synagoge,  leventur  prelati  vestri  ad  introitum  Christi.^ 
Sed  quia  hoc  noluerunt,  facti  sunt  porte  mortis  et  usque  hodie  permanent. 
Fuerimt  autem  tabernacula  lacob  ipse  partiales  Synagoge.  [Unde  sicut  in 
exercitu  sunt  nmlta  castra,  muUa  tabernacula:  iia  multe  sync^^oge  et  nmlte 
ecclesie.  Ut  Numeri  24  'Quam  pulchra  tahemactda  tua  lacob':  ita  Ecclesia 4. 9:iioi. 24, 5 
ut  cas^rorum  acies  est.  Quia  multa  castra,  mu^^e  porte,  sicut  Jdc  dicit.] 
Sed  nimc  non  sunt:  immo  poile  mortis,  de  quibus  se  exaltatum  gaudet 
populus  fidelis  et  in  portas  filie  Zion  positum,  in  portas  vite.  Multo  enim 
minus  fuit  esse  tabernacula  quam  portas  mortis.  Quia  ideo  tabernacula, 
quod  nondum  erat  revelatus  spiritus,  sed  abscondita  omnia  sub  figura  age- 
bantur.  Per  hoc  tamen  non  est  negandum,  quin  porte  sint  sacramenta,  vir- 
tutes,  gratie,  Scripture,  fides,  veritas.  Quia  et  Christus  se  Ostium  vocat.  3ofi.  lu,  7. 
Ita  et  omnis  potestas  est  porta  in  Ecclesia,  per  quam  ingreditur  vel  egreditur 
aninia  humana.  Porte  autcm  luferi  sunt  potestates  seculi.  Unde  Itali 
Senatoria  dicunt  'potestet',  quasi  scilicet  loca  potestatis  et  Senatus.'^ 

Memor  ero  Raab  &c.    Hunc  versum  ego  iam  dudum  de  Italia  etsß.  4. 
Roma  iutellexi,  motus  ex  eo  primum,  quod  Apostolus  Petrus  Romam 
nomiuat  Babylonem  in  Epistola  sua.*    Similiter  et  Micheas  4.  de  Ecclesia 


5  intelHgi 

1)  aSl.  167"— 169».  Sergt.  5Bb.  III  141.  Potesta,  podesta.  SBcrgt. 

©cibcmann,  SuHjera  ßrinnevungett  auä  feinem  Sprndjbertefjte  mit  bett  Stnticiierii.  9h-d)it) 
für  Sitteraturgefdjidjte  5Bb.  I.V.  k.  1—8.    (Seip.^ig,  1875.)  6^)äter  ift  «ut()er  in  biofer 

aSejie'^ung  33abi)lüu-3  auf  i)tom  itufiri)er  gelüorbeit.   ^yergl.  (Srlauger  SUtög.  51,  493.  52,  211. 


26 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


dicit:  'Et  venies  usque  ad  Babylonem',  id  est  Romam,  Quia  Roma,  tiuic 
domina  mundi,  fuit  vera  adversaria  spiritualis  lerusalem  spiritualis  (id  est 
Ecclesie)  et  lüxa  fuit  eam  destruere  et  delere,  sicut  olim  Babylon  corporaliter 
destruere  uixa  fuit  corporaleni  lerusalem.  Secuudo  moveor,  quod  'Memor 
dicit  ero'.  Quia  Ecce  ubique  Christus  oblitus  videtur  Ecclesiarum  per  mun-  s 
Siic.  22, 32.  dum  preterquam  Romane,  cui  dixit  in  Petro:  'Non  deficiat  fides  tua\  Ideo 
licet  alias  Ecclesias  quidem  respexerit,  sed  non  ita  fuit  memor  sicut  huius. 
Tertio,  quod  Roma  et  potestas  romana  tunc  vere  erat  Raab  (id  est  superbia 
vel  superba),  sie  enim  in  hebr.  habet  Hieronimus,'  cum  esset  sola  domina  et 
miro  modo  superbiret  in  gloria  mundi.  Quod  si  ista  non  placet,  sed  pro  lo 
omnibus  gentibus  placet  accipi,  age  in  nomine  domini.  Non  saltem  repugnat 
ipsam  particulariter  intelligi.  Sicut  enim  totus  mundus  Babylon  dicitur  et 
tota  Ecclesia  lerusalem:  ita  quelibet  pars  mundi  Babylon  et  quelibet  pars 
Ecclesie  lerusalem  dicitm*.  Quanto  autem  magis  ista  Ecclesia  Romana, 
capitalis  pars  Ecclesiarum  onmium. 
2?.  5.  Nunquid  Zion  dicet  homo  &c.  Obscurus  iste  est  versus  nimis  et 
varius  in  translatione  et  expositione.    Nullus  enim  cum  altero  consonat. 

Lyra  sie:  lohaunes  Baptista,  homo  missus  a  deo,  dicet  Zion,  id  est 
ad  Siou.    Vel  Christus  dicet  ad  Zion,  hoc  scilicet,  quod  sequitur:  Et  homo 
uatus  est  in  ea  et  ipse  &c.    Quia  et  lohannes  et  Christus  uterque  homo  20 
ista  predicaverunt.    Si  autem  'dicetur'  positum  sit,  ut  in  hebr.  est,  tunc  sie: 
Homo,  scilicet  Christus,  dicetur  ipsi  Zion,  id  est  predicabitur  ad  Zion  de 
homine.    Et  sie  est  modus  loquendi  emphaticus  [ecly|)ticus] ,  quando  pre 
excellentia  rei  vix  nomen  vel  verbum  exprimitur  per  antonomasiam.   Ut  teut. 
3i'a  freilief)  tutrbt  man  ton  eint  ntenfd^en  jagen.   Et  ita  'Nunquid'  exponit  25 
pro  'Nonne',  q.  d.  utique  sie  dicet  scilicet  vel  dicetm\    Et  non  est  reproba 
hec  intelligentia,  licet  enim  exiguum  sit  de  homine  esse  predicandum :  tarnen 
quando  hoc  per  prophetam  tam  gloriose  predicitur,  eo  ipso  iam  excitatur 
auditor,  ut  non  vulgare  existiraare  possit  quod  dicetur.    Igitur  breviter  sensus 
est:  Ad  Zion  dicetur  homo,  id  est  o  audite  rem  novam,  que  vobis  nova  et  su 
mira  forte  non  videtur,  quia  Ecce  homo  predicabitur  in  Zion:  liomo  inquam 
(percipe)  talis,  qui  natus  est  in  ea,  et  ipse  idem  &c. 

B.  Augustinus  sie:  Mater  Zion  dicet  homo:  et  homo  natus  est  &c., 
id  est  Christus  homo  dicet  et  appellabit  Zion  'O  mater',  q.  d.  homo  dicet 
ad  Zion  'O  Mater'.  Et  hoc  ideo,  quia  idem  ipse  Homo  natus  est  in  ea: 
et  talis  homo,  qui  sit  ipse  altissimus  &c.  Et  hec  valde  pulchra  est  expositio. 
Quia  Syuagoga  est  Mater  Christi:  et  ipse  dicit  ei  'Mater'  per  incarnationeni 
et  quia  natus  est  in  ea :  qui  tamen  sine  matre  est  et  fundator  eins  secundum 

23  ©cib.  Ia§t  bie  SRanbbcmertung  au§  unb  Ijat  ba§  Si^i^en  1 1  f  todäfcS  eine  (Sinfd^attung 
anzeigt,  für  .1.  getcfcit        31.  32  ©eib.  iuquam  (pape) 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.  „coiumemorabo  .superbiae  et  Babylonis". 


Psalmus  LXXXVI.  [LXXXVIL] 


27 


divinitatem.  Q.  d.  Magnum  Miraculum,  qiiod  is,  qui  fimdat  Zion,  dicat  ei 
'Mater'  et  nascatiir  in  ea.  Et  ad  hoc  potest  uostra  trauslatio  sie  eoiisoiiare: 
Nimquid  Zion  &c.,  id  est  pre  rei  niagnitudine  incredibile  videtur.  Et  est 
negatio  uon  ex  parte  rei,  sed  credentis,  q.  d.  nunquid  credani?  q.  d.  Difficile 
vel  nimquam.  Quid?  Quod  ipsi  Zion  dicet  homo,  id  est  quod  Christus 
ad  eani  loquatiu-  et  eam  appellet  in  humanitate  apparens,  cum  sit  deus:  'Et 
nunquid  homo  natus  est  in  ea',  et  ipse  simul  sit  altissimus.  Sic  verbum 
'Nuuquid'  super  totum  versum  fertur,  ac  si  dicat:  Sunt  ne  hec  credibilia, 
quod  altissimus  fuudator  eins  sit  homo  loquens  ad  Zion  et  natus  in  ea  homo? 
[Vel  potest  sie  dici,  quod  verbum  prophete  super  totum  popuhun  fertur, 
cuius  una  pars  negat,  altera  autem  concedit,  et  ita  secundum  nostram  trans- 
lationem  ad  incredulos  dicit  'Nuuquid?'  q.  d.  secundum  vos  nou  erit  ita, 
quia  non  credetis.  Ut  Abacuk  1.  'Ecce  opus  ego  facio  in  diebus  vestris,  öntHit.  1,5. 
quod  nemo  credet  cum  narrabitm''.  . .  secundum  hebr.  ad  mcredulos  dicit : 
'Ad  Sion  aiitem  dicet  homo',  non  tarnen  credent  hoc] 

Cassiodorus  dividit  versum  et  minus  placet,  sie  exponens:  Mater 
Zion  (id  est  in  nominativo)  in  Sion  Synagoga  dicet  'homo',  id  est  tautum 
hominem  estimabit  et  appellabit  Christum.  Sed  Ecclesia  id  quod  sequitur: 
Et  homo  natus  est  in  ea  &c.^ 

Burgensis  sie:  Nunquid  Zion  dicet  homo?  id  est  Nunquid  poterit  ad 
Zion  pm'us  homo  predicare  hoc  mysterium,  quod  homo  natus  est  in  ea  &c.? 
q.  d.  Non,  quia  non  crederetur  ei.  Sed  Spiritus  sauctus  faciet  hoc:  unde 
sequitur:  dominus  nan-abit  &c.  scilicet  non  homo.  Quia  erunt  omnes  doci- 
biles  dei.  Huic  concordat  Johannes  de  turre  cremata  dicens:  Nunquid 
Synagoge  dicet  homo,  quod  homo  sit  natus  &c.  q.  d.  Utique  dicet.  Quia 
dominus  narrabit  in  Script.  &c.^ 

Alii  ut  Hugo  Cardinalis  de  b.  Virgine  sie:  Nunquid  Zion  (id  est 
beata  Virgo)  dicet  homo  (id  est  quod  Christus  sit  pm-us  homo)?  (}.  d.  non, 
sed  quod  sit  homo  et  deus,  ut  sequitur:  Et  homo  natus  est  in  ea.^ 


2  adhoc  10—15  S)iefe  JRanbkmevJuns  \tt1)l  oben  auf«!.  16?!^;  ©eib.  ftcUt  fic  bat)er 
unmittelBar  leintet  Ecclesiarum  oinnium  ©.  26  3-  15-  3nt)attltcf)  Vafjt  fic  \oo1)i  am  ticftcii  ju 
ben  2Bortcn  3-  7  f'S'  10  ©"b.  Quia  verbum  15  tn  (tarnen)  fc^eint  nod)  Icäbar  ju  fein 
24  ©eib.  dicit 

,, [Synagoga]  ex  maxima  parte  populorum  solum  hominem  dicebat  dominum 
salvatorem:  quia  deum  nec  ci-edere  nec  intelligere  merebatur.  Et  hic  Agenda  est 
media:  quoniam  illud  quod  sequitur,  sensum  alteruni  videlicet  intromittit.  Sequitur 
quippe :  Et  homo  factus  est  in  ea:  quod  iam  confirmative  legendum  est  ....  quoniam 
revera  assumpta  carne  deus  factus  est  homo  etc."  -)  „(Slofa  piatterij  ^oljä  ll  ni'j  be 

tuire  cremata  ||"  „Slrgetine  5R.  cccr.  Iji-jljij."  Fol.  [Hain,  Repertorium  Nr.  15707.  3inbre 
Stuigabcn  ebeitbafelbft  Nr.  15689—15708.]  SBL  f:  „Nunquid  synagoge  poterit  hoc  gloriosum 
jjersuaderi,  quod  homo  natus  est  in  ea,  qui  salvabit  eam,  et  ipse  est  idem,  qui  fun- 
davit  eam  in  quantum  deus,  qui  est  altissimus?"  ^)  „^fepertortiim  apoftillaritm  || 

ottiiiiqj  tc[tamenti  bomtni  ||  ^ugoniä  Gatbittaliö.  jj"    ^Bajel  (1504)  3ioI;-  ^tmorbad).    Spars  II 


28 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


Inter  omues  istos  melior  secundum  nostram  translationem  est  Lyra. 
Et  secundum  Lxx  Augustinus.  Quia  sie  forte  in  greco  ^  habetur ,  quod 
Mater,  quod  Zion  dativi  sit  casus.  Veruntamen  quia  in  b.  Augustino  textus 
habet  'Mater  Zion  dicet  homo",  et  in  Commento  habetur  'Est  horao  qui 
dicitur  Mater  Zion',  et  infra :  'dicitur  Mater  civitati' :  non  possum  scire  an  s 
textus  vel  glosa  corrupta.  Si  enini  textus  habet  'Mater  Zion  dicet  homo': 
manifestum  est,  quod  commentum  corruptum  est  mutato  verbo  activo  'Dicet' 
in  passivum  'dicitur'.  Si  autem  textus  habuit  'Dicetur',  textus  corruptus  est. 
Et  tunc  ahus  iam  secundum  ipsum  sensus  oritur  et  talis  scilicet: 

Quod  homo  Christus  dicitur  Mater  Zion:  quam  tamen  fundavit  et  in  lu 
qua  ipse  natus  est.    Hoc  autem  mirabile  ilhid  insigne  est  divine  misericordie, 
quod  is,  qui  mater  est,  filius  raatris  est.    Et  possuut  verba  b.  patris  ibidem 
tam  pro  isto  quam  pro  eo,  qui  supra  positus  est,  sensu  accipi,  ut  patet 
iutueuti. 

[  dicet  ] 

Ut  Mater  Zion  ^        ,     ;  homo  &c.:  utrobique  Zion  in  dativo  casu,  ut  i:> 
(  dicetur  J  ^ 

in  b.  Augustino  patet,  est.  Isti  autem  duo  sensus  sie  consonant,  quod  secun- 
dum primum  Christus  vocat  eam  matrem,  secimdum  alterum  ipsa  vocat  illum 
matrem  snam:  et  sie  ipse  mater  eins,  secundum  quod  est  sapientia  patris, 
est  eins  filius  secundum  quod  est  homo  natus  in  ea.  Mater  eins  est  secun- 
dum quod  fundavit  eam:  filius  natus  est  eius  secundum  quod  natus  est  in  20 
ea.  Et  ita  ambabus  partibus  sequentibus  eadem  particula  precedens  potest 
aptari,  verbum  'dicet'  et  'dicetur'  distinguendo. 

Sane  Sapientia  utique  mater  est  et  pater,  dicens:  'Audi  {ili  discipliuam 
'jg jxtif/'/s  tui,  et  ne  f^iraittas  legem  matris  tue',  ut  prover.  1.    Et  Esa.  48.  ubi 
2)icitti).23,37.  et  uterum  suum  allegat.    Et  Matt.  23.  'Gallinam'  sc  vocat.  25 

Iam  Stapuleusis  iuxta  hebr.,  ubi  sie  habetur:  'Ad  Zion  autem  dice- 
tur Vir.  Et  vir  natus  est  in  ea  &c.',  dicit:  de  Zion  dicetm*,  quod  homo 
et  homo  natus  est  in  ea.  Vel  sie :  Nunquid  de  Zion  dicetur ;  homo  et  homo 
natus  est  &e.  ?  Et  subauditur :  utique  dicetur,  immo  dominus  id  narrabit  &c. 
Dicit  autem  geminari  'homo  et  homo'  ad  signationem  miraculi  et  expressionem,  au 
quod  sit  plus  quam  vir  naturalis  et  purus  super  viros  hominum.^ 

1  istas         20  natus  t)inter  quod  fcljlt  fici  ©eib.        21  ambobus        23  ©eib.  dicit 
29  sub  auditur 

391.  205  „Hoc  de  beata  virgine  exponitur:  que  Sion  dicitur  eo  quod  de  Sion,  i.  e.  de 
ludeis  nata  est:  sicut  prophetatum  est  in  psalmo  de  ipsa:  ^irgam  virtutis  tue  eniittet 
dominus  ex  Sion'.  Item  dicitur  Sion:  quia  contemplativa  erat.  De  hac  ergo  dicit 
Nunquid  Sion,  i.  e.  b.  virgo  contemplans  celestia:  dicet  corde  vel  ore  de  filio  suo: 
homo  supple  ^jurus  est?  q.  d.  non  credet  b.  virgo:  nec  dicet,  quod  filius  sit  purus  homo. 
Osee  XI  cap.  'Ego  deus  et  non  homo  et  civitatem  non  ingrediar',  sed  quod  deus  et 
homo:  unde  de  utraque  natura  eius  subiungit". 

LXX.  ..fit'jTtjQ  J'mij/  E()f/7  ccfd-Q(i)no5'\         -)  Faber  Stapulensis,  Quincuplex  Psal- 
terium 53L  126'^:  ,,potins  esset  dicendum:  'nunquid  de  Sion  dicetur  homo  et  homo 


Psalmus  LXXXVI.  [LXXXVIL] 


29 


Possit  autem  et  sie  intelligi:  Ad  Zioii  dicetur  Homo  (id  est  uarrabitur 
ei  Christus  liomo).  Et  (snpple  uarrabitur  ei)  homo  (supple  idem)  uatus  est 
iu  ea  et  ipse  &c.  Q.  d.  Sion  audiet  homincm  sibi  predicari.  Et  ille  homo 
est  natus  in  ea  et  ipse  fundavit.    Sicut  si  diceres :  Narrabitur  tibi  philosophus 

r>  Aristoteles  vel  Achilles  &c. 

Qiiod  autem  hic  'vir^  ponitur,  ubi  alii  'Homo'  habent,  facit  dictio  'Isch':* 
cjue  significat  hominem  seu  virum  uon  quemcunque,  sed  capitalem,  ducem, 
heroem.  Unde  sie  Adam  de  Christo  prophetavit  in  tali  nomine  dicens: 
'Hee  vocabitur  Ischa,  quoniam  de  Iseh  sumpta',  id  est  Ecclesia  Herois,  i.too(.  .',2;!. 

10  ducissa,  virago,  de  viro,  heroe,  dnce  Christo.  Igitur  sensus  mens  est  seeun- 
dum  hebr.  Ad  Zion  dieetur  Vir  (hie  sit  finis  unius  sententie  totalis), 
id  est  nobilis  homo  uarrabitur  ei.  Et  Vir  natus  est  in  ea  (hic  alius  sensus), 
id  est  Et  nobilis  ille  heros  etiam  natus  est  in  ea  &c.  Sed  tamen  quod  'Ad 
Zion""  et  'ipsi  Zion"  mihi  multum  diff'erre  videntur,  suspicor  latere  aliquid 

15  aliud.    Nisi  forte  b.  Hieronymus  Dativum  per  Accusativum  transtulerit. 

Omissis  autem  istis  etiam  meum  iudieium  iuxta  nostram  translationem 
ponam.  Volens  propheta  adventum  domini  exprimere,  hoc  precogitavit : 
Ecee  iam  multo  tempore  locutus  est  deus  ad  po})ulum  suirni  ut  deus,  non 
humanatus.    Sed  nunquid  etiam  erit,  ut  loquatur  homo,  qui  hucusque  Semper 

20  locutus  est  deus  ?  Appareat  ergo  homo  et  loquatur  in  humanitate,  qui  Semper 
loquitur  in  divinitate.    Igitur  Nunquid  Zion  dicet  homo,  id  est  in  persona 
propria  humana  dictionem  et  locutionem  exhibebit  ipsi  Zion,  qui  Semper 
dixit  in  persona  aliena?    Sicut  ait  Isaie  52.  'Eeee  qui  loquebar,  assum'. ^cf.  rj2,  g. 
Denique  [Ad]  ^  Zion  non  dicet  in  homine  aut  per  hominem,  sed  liomo  existens 

25  ipse.  Audietque  Zion  ipsum  iam  non  in  homine  aut  per  hominem,  sed 
hominem.  Et  sie  verbum  'dicet'  est  absolutum  pro  'dictionem  faciet'.  Si 
autem  transitivum  est,  aliter  ordinetur.  Ut:  homo  dicet  Zion,  scilicet  quod 
sequitur :  Et  homo  natus  est  in  ea. 

[Quod  autem  'homo'  in  isto  versu  solum  et  utrobique  Christum  signi- 

30  ficat,  nuUus  a  me  auferet,  licet  multi  velint.  Nam  et  b.  Augustinus  pro 
Christo  exponit  univoce.  Et  Stapulensis  et  Lyra.  Alii  autem  uon:  quibus 
non  eoneedo.] 

Et  homo  natus  est  in  ea,  scilicet  qui  abeteruo  natus  est  deus  in  patre 
in  divinitate,  iam  etiam  homo  natus  est.    Sed  hoc  minus  jilacet.   Quia  'Isch' 

8  ©eib.  dicit        26  dicet.  Est 

natus  est  in  ea'  atque  integer  versus  legendus :  nunquid  de  Sion  dicetur,  homo  et  homo 
natus  est  in  ea,  et  ipse  fundavit  eam  altissimus,  et  responsio  auditur:  dicetur,  iuimo 
dominus  id  narrabit  in  scriptuiüs  populorum  et  prineipum  horum,  qui  fuerunt  in  ea. 
Et  quod  geminetur  liomo  et  homo',  hoc  est  ad  miraculi  designationem.  Homo,  etiam 
homo  natus  est  in  ea:  qui  cum  sit  altissimus,  ille  fundavit  eam. 

')  ir-^x   a^crgt.  »b.  in  e.  273  ,3.  24ftg.         2)  Mitbex  geftricfjcn. 


30 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


non  hominem  pure  et  absolute  significat,  sed  prestantem.  Icleo  refert  liomi- 
nem,  qui  dicet  Ziou,  quod  ipse  sit,  qui  natus  est  in  ea,  id  est  ipse  est,  qui 
utrunque  est:  tarn  natus  in  ea,  quam  fundavit  eam  altissimus:  talis  inquam 
honio  dicet  ad  Zion.  Nisi  hebi\  uegligere  proprietatem  velis,  ut  hominem 
communiter  accipias,  tarnen  bene  dixeris:  Qui  natus  est  deus,  nunc  etiam 
natus  est  homo.  Vel  Quod  natus  est  Isch,  significat  ducem  hominem  esse 
et  virum  a  nativitate  &c. 
lam  quod  sequitur: 

SS- G.         Dominus  narrabit  in  Scripturis  populorum  &c.  prorsus  nova 
sententia  est  nihil  peudens  ad  precedentia.    Et  sensus  est,  quod  tempore 
Christi  cessabit  Moses  loqui  servus,  iam  non  litera,  non  verbum  servi  in 
timore,  sed  verbum  domini  in  spiritu  et  libertate  narrabitur  ubique,  etiam 
ubicnnque  scripturas  fecerint  })opuli  Christi.    Quia  nunc  per  omnes  Ecclesias 
etiam  in  scriptis  nari'antur  mysteria  Spiritus  et  verbum  amoris,  pacis  et 
Spiritus.    Hoc  autem  verbum  domini,  quod  manet  ineternum,  quia  est  verbum 
domini  et  non  servi.    [Hoc  est  unum  ex  iis,  que  gloriose  cZtcta  sunt  de  ea, 
quod  dominus  loquitur,  non  iit  olim  servus  in  synagoga.]    Et  ideo  recte 
siS(itti).io,2o.  dicit:  dominus  ammodo  ipse  loquetur:  sicut  ait 'Spiritus  patris,  qui  loquitur 
%\.  85,9.  in  vobis'.    Et  hic  versus,  ut  ps.  84.  versus  8.,^  est  prophetia  de  euangelio 
9iüm.  ],  2. Clu'isti:  quos  allegat  Ro.  1.  Apostolus  dicens:  'Quod  ante  promiserat  per 
prophetas  suos'.    Cousequens  ergo  est,  quod  ista  dictio  'Nunquid'  pro  'nonne' 
Sof.  7, 13.  accipi  debet,  ut  Isaie  7.  'Nunquid  parum  vobis  est  molestos  esse  hominibus  &c.', 
id  est  utique  parum  vobis  est:  quia  insuper  molesti  estis  et  deo  meo:  quod 
non  essetis,  si  nou  parum  vobis  illud  esset.    Vel  referendum  est  ad  partem 
Synagoge  incredule,  que  hoc  negatiira  erat,  quod  deus  homo  loqueretur.  Et 
ideo  sunt  verba  dei  patris  de  filio  suo  dicentis :  'Nunquid  Zion  dicet  homo', 
scilicet  filius  meus  homo  locuturus  est :  quia  vos  per  hominem  loqui  deum 
solum  estimatis  &c. 

Hebr.  Dominus  numeravit  scribeus  populos,  Ipse  natus  est 
in  ea.^  Et  sie  'Et  priucipum  horum'  non  est  in  hebr.  Dicit  autem  Reuchliu 
in  verbo  Saphar,  quod  istud  verbum  numerum,  enarrationem ,  descriptionem 
significat.^  Et  ideo  meo  sensu  concordat  cum  uostra  translatioue  sie,  quod 
iam  non  servus,  sed  dominus  enumerabit  et  enarrabit  et  docebit  populos. 
Et  sie  numeravit  scribens,  id  est  nmiieravit,  enarravit  etiam  scribendo  populos, 
hoc  est  etiam  in  scriptionibus.  Et  vult  dicerc:  In  die  illa  tam  in  vocibus, 
quam  scriptis  docebuntur  populi  a  domino,  ita  quod  Spiritus  litere  et  narra- 
bitur et  scribetur.  Ac  sie  utroque  modo  docebuntur  homines  a  deo  et  doiuino. 
Nam  vere  sie  est,  quod  Spiritus  nunc  revelatur  in  voces  et  literas. 


20  qs  allegat        31  Sapliuv        38  reuelatus  ober  reuelatur.    ©cib.  reuelatus 

1)  Sßcrgl.  oben  ©.  9  3.  23f(g.  Sßergl.  oben  ©.  24.   S^m  tjnt  Sittbcr  bie  Ipctio 

recepta  be§  Psalt.  iuxta  Hebr.  9{ciid;Hn  s.  v.  nso  pg-  365. 


Psalmus  LXXXVI.  [LXXXVIL] 


31 


Dominus 


Quare  quod  liebr.  dieit  'Dominus  numeravit  scribens  populos',  potest 
et  sie  dici:  dominus  numeravit  et  scripsit  populos,  id  est  numerando  et 
scribendo  eos  docuit,  sen  per  narrationes  in  verbo  et  in  scripto  erudivit. 

Quod  si  secundum  Reuehl.,  quod  hic  (      sciiptuiih  ^^j^j^^j^j.  descriptiones  et 

(  scribens  ^ 

enarrationes  significat,  sensus  erit: 

Narrabit  in  naiTationibus  populorum,  id  est  'non  estis  vos  qui  TOnttii.io.so. 

loquimini,  sed  Spiritus  patris,  qui  loquitur  in  vobis'. 
Numeravit  scribens  populos,  id  est  etiam  in  scriptionibns  eornm 
non  ipsi,  sed  Spiritus  patris  scribit  &c. 

Nam  narrationes  et  !        ,  |  possnnt. 

[  scribi  J 

Mystice  autem  psalmus  de  qualibet  aniraa  intelligitur.  Item  de  b.  Vir- 
gine  per  totum.  Sic  fnndamenta  anime  sunt  in  montibus  sanctis, 
id  est  dictis  altissimis  dei,  Scripturis,  doctrinis  Euangelicis.  Et  diligit 
dominus  portas  Zion,  contemplatricis  coelestium  anime  virtutes  et  dona. 
Nam  quelibet  virtus  est  velut  Castrum  Habens  in  se  suos  actus  velut  liabita- 
tores.  Et  per  illas  ingreditur  anima  ad  conspectum  Dei.  Super  omnia 
tabernacula  lacob,  id  est  super  active  vite  operationes.  Nam  Rachel 
super  Liam  diligit.  Et  Mariam  prefert  Marthe.  lacob  enim  supplantator 
dicitur  vitiorum,  quod  fit  in  vita  activa.  Sed  Zion  iam  in  pace  speculatur 
trinmphatis  viciis.  Gloriosa  dicta  sunt  de  te  Civitas  Dei.  Memor 
ero  Raab  et  Babylonis  scientium  me.  Hec  est  caro  prius  superba  et 
confusione  plena,  nunc  autem  seit  dominum.  Quoniam  Ecce  alienige ne 
et  Tyrus  et  populus  iEthiopum,  id  est  membra  peccati  et  sensus  cor- 
poris pi'ius  alieni  a  iustitia  et  Tyrus  (id  est  angustia),^  nunc  autem  in  lati- 
tndine  Spiritus.  Et  populus  -SCtIliopum  (id  est  peccatorum  ministeria) : 
Hü  fueruut  illic,  scilicet  per  obedientiam  in  fidelis  anime  potestate,  que 
est  Zion. 

Nunquid  Zion  dicet  liomo,  et  homo  natus  est  in  ea,  et  ipses.  5. 
fundavit  eam  altissimus?    Hoc  est  mirum,  quod  Christus  fnndator  talis 
anime  nascitur  ex  ea.    Quia  'qui  facit  voluntatem  patris  mei,  ipse  mater  SDimc.  3, 35. 
mea,  frater  mens  et  soror  mea  est'.    Mira  res,  ut  sit  filia  et  mater  eiusdem 
eadem  anima.    Nunquid  Zion  dicet  homo?    Nonne  hic  'Mater  Sion'  dicit 
homo  iste? 

Cetera  patent,  nisi  illud:  'Nunquid  Zion  dicet  homo?'  q.  d.  utique  homo, 
id  est  Christus  natus  spiritualiter  ex  Zion,  dicet  ei  et  testifical)itur  ei  in 
conscientia  bona,  testimonium  scilicet  quod  sit  filia  Dei:  opera  enim  bona 


14  coelestium,  anime  29  ©eib.  cum 
')  a^ergL  m.  III  £.  034. 


32 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — IG. 


auime  testimonium  dant  in  conscientia.    Opus  aiitem  bonum  est  Christus. 
Igitur  ipse  loquitur  ei  et  de  regno  coelorum  est  ei  testis  fidelis:  sicut  foris 
ad  literaiii  Christus  Synagoge  testifical)atur  et  dicebat  atcjue  erudiebat.  Potest 
etiani  sie  intelligi,  quod  opus  bonum  dicit  et  erudit  omnes  alios  videntes 
et  testimonium  perhibet,  quod  natus   sit  ibi  homo  Christus  spiritualiter.  s 
SS.  G. Dominus  narrabit  in  Scripturis  populorum  et  principum  horum, 
qui  fuerunt  in  ea.    Populi  sunt  isti  seusus  et  membra,  ut  dictum  est. 
Scribunt  autem  in  librum  memorie.    Et  ibi  dominus  loquitur,  id  est  spiritualis 
ibi  doctrina  est  in  operibus  bonis  memoria  fixis.    Vel  quod  ad  Exemplum 
aliorum  scribi  facit  gesta  sanctorum.    Et  'principum  horum',  id  est  virtutum  lo 
a>.  7. theologicarum,  que  sunt  fontes  operum  bonorum  et  capita.   Sicut  letantium 
©a(.  r,, 22. omnium  habitatio  est  in  te.    Quia  fructus  spiritus  gaudium. 
lam  converte  psalmum  de  Synagoga  Sathane. 

Fundamenta  eins  in  montibus  pollutis:  odit  dominus  clau- 
suras  Bosra  super  omnia  claustra  Edom.  Ignominiosa  dicta 
sunt  de  te,  civitas  diaboli.  Oblivisear  liumilis  et  lerusalem 
ignorantium  me.  Ecce  Israel  et  Ephraim  [Neptalim]  et  populus 
Libani:  Hü  fuerunt  illic.  Nunquid  Edom  dicet  Mulier :  Et  Mulier 
nata  est  in  ea:  Et  ipsa  fundavit  eam  infima  (id  est  concupis- 
centia).  Servus  narrabit  in  Scripturis  populorum:  et  principum  20 
horum  qui  fuerunt  in  ea.  Sicut  tristantium  omnium  habitatio 
est  in  te. 

GLOSSA:  PSALMUS  LXXXVII.  [LXXXVIIL] 

Qnerela  Christi  nd  Patrem  super  passionr,  morte  et  descemu  ad  inferos. 
Psalmus  LXXXVII.  25 
IS.  1.         Tit.  Canticum  psalmi,  psalmus  cantari  solitus,  fdiis  Gore.   Ad  victoriam 
super  Mahalath '  infirmitate  et  passione  Christi  ad  respondendmu  in  cautando 

GLOSSA:  ^  'Mahalath' equivocum :  ^  quandoque  Ghorum  slgnificat,  quando- 
que  instnunentum  musicum  eiusdem  nominis,^  de  quo  b.  Hieronymus  in  Epistola 
secinida,*  quandoque  infirraitatem.  Et  secundum  hanc  significationem  exprimitur  30 
materia  psalmi,  que  est  infirmitas  et  passio  Christi.  Que  et  absolute  'Malialath' 
dici  polest,  quia  omnium  infirraitates  ipse  tulit,  ut  hic  dicit  'omnes  fluctus  tuos 
induxisti  super  me'. 

15  S3or  Bosra  ift  ßabylonis  QU§geftinc§en        22  Seib.  in  et 

Übcrgcfcf)rie6cn.  -)  S^ra:  „scienclum,  quod  haec  dictio  hebraica  "'mahalatli' 
est  aequivoca:  quia  significat  quoddam  instrumentum  musicum  et  chorum  et  infirmi- 
tatem".  ^)  »crgt.  «Pf.  52  (53),  SSb.  III  (5.296  3->5f(g.  Hieron.  Damaso: 

„Siquidem  'mahalath'  chorus  in  unum  concinens  dicitur.  Male  autem  quidam  de  Latinis 
symphoniam  putant  esse  genus  organi,  cum  Concors  in  Dei  laudibus  concentus  hoc 
vocabulo  significetur".  Opp.  Parisiis  1579  III  207.  SDcvgl.  9tciid)lin  s.v.  V-,n:  „assumit 
mem  in  principio  et  quandoque  he  in  fine  et  significat  chorum". 


Psalnius  LXXXVIl.  [LXXXVTIL] 


33 


pei'  chorum  eruditioni  psalmo  qni  sie  dicitur^  Ileman  Esraitcp  illins  pro- 
phete,  de  quo  1.  Paralip.  25  vel  3.  Reg.  4.  4f. 

.  .  ....    l--^föu.  4,  31. 

Domine  pater  dcus  scdutis  mecß,  quia  vana  sahis  hominis:  in  die%.2. 
Aiignstiims:  'in  prosperis  et  letis'  clamavi  coi'de  magis  quam  ore  et  nocte 
Augustinus:  'in  adversis  et  tristibus'  coram  te?    Intret  in  conspectu  tuo%.^. 
'\.  e.  acceptabilis  fiat'  Augustinus  oratio  mca :  inclina  aurem  fuctni  ad  precem 
meam/  i.  e.  exaudi  eam.     Quia  repleta  est  malis  doloribus  aninia  me«,  33. 4. 
i.e.  tristis  est  anima  mea  usque  ad  mortem:  quia  secundum  b.  Augustinum watto.sc.ss. 
eadem  est  sententia,  quam  propheta  aliis  verbis  explicavit:  et  vita  mea  in- 
ferno  appropinquavH,  i.e.  tristis  est  usque  ad  mortem.    Estimeiftis  sum  a^i. 
ludeis  nescientibns    cum  descendent'dnis  damnatis  in  lacAim  m^evnmw:  factus 
sum  sicut  Jiomo  sine  adiutorio,  quia  talis  hominem  non  habet  adiuvanteni, 
sie  et  Christus,  habuit  autem  Deum  patrem  pro  homine,  inter  mortnos,  quisg  ^ 
omues  sunt  coacti  et  conchisi  in  morte,  Uber  supple  sohis.    Factus  sum  et 
estimatus  Sicut  vulncrati,  quia  et  ipse  vulneratus  in  toto  corpore,  darmientes 
mortiü  iacentes  in  sepiächris,  quia  et  ipse  in  sepulchro  fuit,  quorum  non 
es  memor  amplius,  sicut  tarnen  mei  fuisti,  talem  et  illi  me  esse  putaverunt, 
quia  cum  iniquis  rejjutaverunt :  et  ipsi  de  manu  tiia  repidsi  sunt,  quia 
damuati,  iustorura  enim  auime  in  manu  Dei  sunt.    Posiierunt  me  in  lacu<s,T, 
infcriori  in  sepulcliro  vel  in  inferno :  in  tenehrosis  sepulchro  et  in  uvihra 
mortis  ''  Hebr. 'in  profuudis':  eiusdem  repetitio.    J^t  sie  Stqwr  me  confirmatus  ^,  g. 
est  prevaluit,  roboratus  est  furor  tuus  indignatio  tua  pro  peccatis  hominum : 
et  omnes  fluctus  tuos  passionum  Impetus,  turbas  et  procellas,  induxisti  stiper 
me  pro  hominibus,  qui  me  ruerant.''"   Sela.   Longe  fecisti  notos  meos  Apostolos  9. 
et  discipulos  a  m£:  2^osucrunf  me  vel  discipuli  vel  cnicifixores  fthominationem 
siM.    Traditus  sum  in  manus  illorum,  iä)  Bin  uBevgeBen  gal)!','  ft  non 

GLOSSA:  '  Dicuntur  enim  psalmi  eruditiones  seu  intellectus,  ut  supra  sepe 
patuit,  quia  sunt  spirituales  informationes.         ^  Loquitur  Christus  per  totum 
psalmum.    Quod  autem  hie  dicitur  in  die  et  nocte  clamasse ,  intelligendum  de 
clamore  cordis,  a  quo  non  cessavit  in  omni  vita  sua,  qui  clamor  est  ardentissimum 
desideriura  ad  Deum  pro  sua  glorificatione  et  nostra  salute.         ^  hitrare  autem 
orationem  in  conspectu  Dei  orationis  fortitudinem  significat,  sed  inclinare  aurem 
humiliationem  significat  et  depressionem  orantis  etc.        *  Quia  crucifixores  Cliristi 
putabant  eum  a  Deo  dereiictum  et  damnatum.    Quia  Gal.  3.  'Maledictus  a  Deo,  ®n[.  3, 13. 
qui  pendet  a  ligno'.    Et  sie  cum   sceleratis  reputatus  est.    Vel  quia  purum 
hominem  putabant  et  sie  totaliter  inortuum,  cum  tarnen  esset  simul  vivens  tota 
persona.        '  Ps.  142.  'Gollocavit  me  in  obscuris  sicut  niortuos  secuU'.         Nohisi(jf.  143,3. 
autem  deus  ista  non  facere  dicitur,   sed  peccata  nostra  faciunt  nobis  hec.  Ut 
Ezech.  23  'Scelus  tuum  et  fornicationes  tue  fecerunt  tibi  omuia  hec'.    hinocenti  §c(ct.  23,  -29. 
autem  Gliristo  pater  fecit,  quia  pro  nobis  eum  tradidit.         ^  Alii  autem  sie: 


9  alii  17  est,  nieninr 
Sut^exS  Sßerte.  IV. 


3 


34 


Dictata  supei*  Psaltevium.   1513 — 16. 


SG.  10.  egrediehar,  sicnt  antea  exivi  de  manibns  eorum:  ocaM  mei'  languerunt  defece- 
runt  tandem  in  mortem  ^)re  inojna  afflictione  seu  penuria  consolationis. 
Clamavi  fortiter  oravi  ad  te  domine:  tota  i.  e.  omni  die  i.  e.  assidue  cximndi 

«.  n.ad  te  in  oratione  manus  meas,  mystice  autem  i.e.  opera  mea.  Clamavi  scilicet 
ea  que  sequmitur:  Nunquid  mortuis,  immo  viventibus  tantummodo,  q.  d.  non,  s 
ergo  resuscita  me,  facies  mirahilia,  sicnt  facis  viventibns  in  spiritu  et  mihi:- 
aut  medici,  qui  tarnen  animam  snscitare  non  possunt,  suscitabunt  et  eonfde- 

^-  i2.Jmniur  tibi?  Sela.  Nunquid  narrabit  aliquis  in  sepiüchro  misericordiam 
f,uam  gratiam  tnam,  que  est  in  me,  q.  d.  Ergo  nec  me  derclinques  in  sepiilchrn, 
nee  meos  in  incredulitate :  ei  veritaiem  tuam  impletam  promissioneni  tnam  lo 

!B.  n  in  me  in  perditione  damnationis  eterne?  Nunquid  cognoscentur  in  tenehris 
scilicet  in  terra  sepultis,  vel  in  perfidia,  mirahilia  tua,  que  in  me  operatus 
es:  et  itisticia  tua,  que  est  ex  me,  in  terra,  oblivionis?  que  est  oblivdoni  ti-a- 
dita,  ut  est  infernus  et  nunc  synagoga,  que  spiritualiter  noluit  resm'gere.' 

GLOSSA:  '  15 

traditus  sum  in  sepulclirum  et  inde  non  prodii,  quia  Hebr.  sie  habet:  Tlausum 
et  non  prodeuntem': quod  dicitur  secundum  expectationem  et  compassionem 
matris  et  discipulorum,  qui  eum  prodere  cupiebant  et  quam  maxime  vellent  non 
claudi  et  tradi. 

^  Quia  in  oculis  maxime  lucet  letitia  vel  consolatio  cordis  vel  tristitia.  20 
-  Sed  forte  dicet  quis:  Non  faciet  mortuis  mirahilia,  sed  medici  suscitabunt  etc. 
Et  hoc  excludit.    Quod  si   quis  dixerit:  sufficit  quod  mortui  laudent:  et  hoc 
excludit,  dicens  'Nunquid?'         ^  Uiget  maturare  Deum  patrem  suam  resusci- 

'pj.G, G.  115, tationem.    Quia  ps.  6  'Non  est  in  morte,  qui  memor  sit  tui'.    Et  ps.  113  'Non 

mortui  laudabunt  te  Domine,  sed  nos  qui  vivimus,  benediciinus  Domino  etc.'  ^5 
Igitur  petit  ad  vitam  revocari,  ut  laudetur  Dens.  Hoc  autem  de  vita  sya  cor- 
porali  et  omnium  sanctoruin,  item  et  de  spirituali  vita  omnium  fidelium  simul 
intelligitur.  Quia  cum  Christo  omnes  resurgunt,  quia  resurrectio  Christi  causa 
est  omnium  resurgentium.  Quare  si  ipse  non  resurrexisset,  nulli  resurrexissent. 
Et  ita  mortuis  fecisset  Dens  mirabilia.  Et  frustra  misericordiam  et  veritatem  30 
dedisset.  Ergo  ut  hoc  non  fiat,  petit  resuscitari,  ut  et  in  ipso  resuscitentnr  omnes. 
Unde  Cassiodorus :  'Memento  quod  hec  omnia  ideo  dicta  sunt,  ne  in  inferno  eins 
anima  relinqueretur,  sed  quatenus  ei  celerrima  resurrectio  proveniret,  et  sie  laus 
Domini  per  beneficia  eins  posset  agnosci'.^    Et  nota,  quod  hic  locus  Scipture 

i.6ov.in,4(?)unus  est  eorum,  unde  probatur  resurrectio  mortuorum,  quos  Apostolus  allegat,  35 
sie  arguendo:  Dens  mortuis  non  facit  mirabilia,  et  Sanctis  eins  fecit:  ergo  non 
sunt  mortui,  vel  si  sunt,  vivificabuntur.  Mystice  autem  vult,  quod  cum  fideles 
non  possint  resurgere  in  spiritu  nisi  per  eins  resurrectionem  (i.  e.  per  fidem 
resurrectionis  eins):  ideo  dicit:  Nunquid  medici,  i.  e.  doctores  legis  poterunt 
snscitare  animas?  q.  d.  non,  sed  mea  resurrectio  faciet  illud  etc.  Sic  et  illud:  4o 
Nunquid  mortuis  facies  mirabilia?  q.  d.  non  nisi  prius  per  me  resurgant:  qui 


1)  Psalt.  iuxta  Hebr.         -)  SlNÖrtlid;  cittrt,  nur  baf;  6nffiobDV  ftfjrcibt:  „sed  ei 
celerrima  ...  proveniret:  quatenus  laus  doniini 


Psalmus  LXXXVII.  [LXXXVIII.] 


35 


Et  cgo  ad  te  doniine  daniavi  pro  resnscitatione  niea  et  exliinc  meoriim:  et 'S.  u. 
mane  cito  oratio  preveniet  te  i.  e.  ante  oiniiia  te  oecnpat  et  iion  prius  alia, 
quam  te  prevenit.'    Ut  quid  domine  repeUis  nou  exauclieudo  vel  differendo  ss.  ir>. 
orationem  meam:  avertis  faciem  twmi  a  me?  ita  eiiim  ad  tempus  feeit,  unde 

5  dixit:  'ut  quid  dereliquisti  nie?'    PaMper  sum  in  hoc  mnndo  ego  et  omnes |''^"['; 
niei  et  in  lahordms  afflictionihus  corporalibu.s  a  iuvcntute  mea  non  in  deliciis, 
quibus  tarnen  maxime  iuventus  studere  solet:   exaltatus  autem  in  ci'uce 
humiliatus  mm  niaximo  afflictus  et  conturbaius  doloribus  et  passionibus.   In  n. 
me  transiertmt  sed  non  manserunt,  sicut  in  impiis  manent,  irce  tum  pene 

lu  mihi  inflicte,  non  qnas  ego  merui,  sed  qnibus  generi  humano  iratus  fuisti  et 
minatus  eras:  et  terrores  tui,  quia  timui  et  tremui  ab  illis  penis  et  ira  tna, 
eonturhaverunt  me.    Cireumdederunt  m,c  ire  et  terrores  tui  suffocare  et  ex-sß.  is. 
tinguere  me  urgentes  sicuf  arpia  tota,  die  passionis  vel  omni  die:  cireuin- 
dederunt  me  undique  temierunt  siniid  cnmulatim.    Elongasti  i.  e.  elongari «.  19. 

ij  permisisti  a,  inc  a))iicuii/  et  jwoxinmm  qnemlil)et  discipulum  et  Apostohim: 
et  notos  nieos  i.  e.  qui  me  notum  habebant  et  famih'ares  a,  miseria  passionis 
pi'opter  miseriam. 


SCHOLAE:  PSALMUS  LXXXVII.  [LXXXVIII.]^ 

'Ad  respondendum'  istc  psalmns  factns  est.    In  quo  verbo  vocat  nos«.  1. 

'■^0  Spiritus  ad  intelligendum  mysterium  rei  hnins,  quam  assidue  agimns,  scilicet 
qnod  alternis  cantamns  et  oramns  in  Ecclesia.    Quid  enim  est  alterum 
alteri  respondere,  nisi  eundem  cantum  vel  idcm  ojms  ad  finem  perfectum 
adiuvarc  implere?    Ita  et  Christi  passiones  ait  apostohis  impleam,  qne  desnnt  Cfot.  1, 24. 
in  carne  mea.    Hoc  est  compati  ad  couregnandum ,  contolerare  ad  co\\-'i.X\\u.'>,\2. 

2s  regnandum. 

Qnod  autem  liic  dicit  'Ernditioni'  sen  'Intellectui  Heman',  significat, 
quod  Eman  intellectualiter  sit  locutus.  Et  ideo  quoqne  responsio  necessarium 

GLOSSA: 

sine  me  mortui  in  sepulchro,  in  perditione,  in  tenebris,  in  terra  oblivionis  sunt. 
■"^  Illis  enim  vel  facere  non  potest  mirabilia,  vel  fnistra  faceret.    Sic  nec  iusliliam 

et  veritatem  eius  in  illis  ponere.    Quare  suscitandi  primum  sunt:  ergo  multo 

magis  ipse,  per  quem  sunt  resuscitandi. 

^  Oratio  prevenit  dupliciter:  primo  quando  ante  omnia  solvilur  opera  neces- 

saria  huic  vite  et  primum  queritur  regnum  Doi.  Secundo  si  id  tempore  et  loco 
"^^  non  fit,  tamen  affectu  fiat,  i.  e.  ut  nihil  preponatur  amori  orationis  et  ipsa  propter 

nullam  rem  omittatur  et  sie  primatum  teneat  in  omnibus. 


10  nos  quas 
')  m.  109i\ 

3* 


36 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


est,  ut  sit  iutellectus.    Quare  qui  himc  psalmnni  exponunt  de  aliis  malis, 
scilicet  populi  Israel,  contra  titulum  faciunt.^ 

SB.  11.  Nunquid  mortuis  facies.  Isti  tres  versus  gradatini  et  scalariter 
sese  sequuntur  in  argnmentando  et  urgendo.  Primo  sie:  decet,  ut  me  re- 
suscites:  quia  non  convenit,  ut  mortuis  mirabilia  facias.  Neque  est  alius  qui  5 
suscitare  possit  mortuos,  ut  vel  sie  mortuis  vivificatis  mirabilia  facias.  Quia 
medici  non  suscitabuut:  ergo  tu  solus.  Sed  mystice  de  aliis  loquitur:  qui 
per  resuscitationem  eius  resuscitandi  sunt.  Quos  medici,  id  est  nulli  doctores 
homines  vivificare  possunt,  nee  aliter  uisi  per  resurrectionem  suam  susci- 
tandi  erant.  10 
Quod  si  diceres:  'Si  non  suscitabuutur,  at  vel  mortuos  in  sepulchro 

i8.  12. faciet  narrare  misericordiam  suam':  contra  hoc  dicit  Nunquid  aliquis  &c.? 
Q,.  d.  Non  utique,  ideo  suscitandi  sunt,  ergo  primum  ego,  per  quem  et  illi. 
Quos  tamen  spiritualiter  secundum  Augustiuum  similiter  intelligere  oportet 
secundum  animam  in  sepulchro  et  perditione  in  corpore  mortui  spiritualiter.  ir, 
Qui  cum  Christo  surrexerunt  et  aliter  non  potuerunt.  Ergo  magis  pro  nobis 
orat  quam  pro  se. 

Quod  si  ultra  dicas:  'Si  non  naiTabunt,  sufficit  quod  agnoscant':  contra 

sß.  13. dicit  Nunquid  cognoscentur  &c.  q.  d.  Non,  ergo  suscitandi  simt  per 
me.  Cum  ergo  tales  sint,  quod  non  narrent  nee  cognoscere  possunt  mirabilia  20 
et  veritatem  dei,  iam  probatus  est  primus  versus,  quod  non  facere  eum  deceat 
mortuis  mirabilia.  Frustra  enim  iis  faceret,  qui  sie  mortui  sunt,  ut  nec 
cognoscere  nec  narrare  possint,  insuper  nec  spes  eis  sit  resuscitari  per 
medicos.  Ergo  si  facis  mirabilia,  vivis  facito.  Sed  omnes  mortui  sunt.  Ergo 
i.iiov.  ir.,20.  resuscita  prius.  Sed  non  potest  fieri  istud  antequem  ego,  ut  sim  primicie  2r, 
dormientium. 

Iam  nunc  aptissime  vide  verba  composita  per  singiüos  versus.  Primo 
dicuntur  1.  mortui,  deinde  2.  inresuscitabiles  per  medicos,  post  3.  in  sepulchro, 
post  4.  in  perditione,  tandem  5.  in  tenebris,  ultimo  6.  in  terra  oblivionis. 
Et  primo  addit  Mirabilia,  seeundo  confitebuntur,  tercio  misericordiam,  quarto  30 
veritatem,  quinto  rursum  mirabilia,  sexto  iustitiam.  Que  valde  turgida  sunt 
et  ordine  suo  et  pondere. 


16  Scib.  Qui  tamen  Cliristo 

')  ©cgcn  2\)xa,  Itclc^cr  im  3tnfd}hife  on  9ta0bt  ©atomon  cvHätt:  „quod  materi;i  huius 
psalmi  sunt  afflictiones ,  quas  populus  iudaicus  sustinuit,  et  maxima  in  babylonica 
captivitate".  -giiergegen  ^atte  fctjon  i8urgenft§  ©infpruc^  erhoben:  „circa  materiam  huius 
psalmi  postillator  videtur  non  modicum  a  veritate  deviare,  et  postponit  etiam  sen- 
tentiam  doctorum  nostroruui,  qui  communiter  tenent  hune  psaliuum  de  passione  Christi 
tractare".  jfod)  crtcnnt  nitd)  ^tjrn  bie  t)cvtöimn(icf)e  Seutung  an,  bcr  er  bie  feinige  nur  ol§ 
expositio  figiiralis  ,]ur  Seite  fteßen  toiü. 


l'salmu^  LXXXVIII.  [LXXXIX.] 


37 


GLOSSA:  PSALMUS  LXXXVIII.  [LXXXIX.] 

De  stabiUtate  et  perpetuitate  regni  David  spiritualis,  id  est  Christi. 
Psal.  LXXXVIII. 

Tit.  Eruditio  Ethan  Esraithce.  S8.  i. 

Miset'icordias,  (juas  promisisti  in  Christo,  domini  tuas  o  domine :  in-  33.  2. 
cetenium  sine  fine  in  hac  vita  cmitaho.'    In  generationem  et  generatioiiem  de 
iina  in  aliani :  tmnunciabo  predicabo  per  omnem  terram  veritatem  ttuim  in 
Christo  exhiliitam  in  ore  tneo,  quia  hominibus  annunciabo,  Deo  aut«ni  sufificit 
corde  confiteri.    Qtconiam  dixisti  promisisti  quod  sequitur,  inceternum  nonss.  3. 
ad  tenipus,  sicut  niisericordie  olim  figurative,  misericordia  gratia  Christi 
mlificabitur  spirituali  edificatione  in  ccelis  celestibus  hominibus:^'  preparahitur 
ex  [)reveniente  gratia  parabitur  veritas  ttm  Christi,  quam  promisisti,  in  eis 
sanetis  fidelibus.    Et  dixisti  Disposui  testamentum  scilicet  novum,  quod  esta.  4. 
euaugelica  lex,  electis  nieis  Hebr.  'electo  meo',  qui  secmidum  predestiuationem 
eliguntur,  non  qui  secuudum  carnem  de  electis  uascuutur:   iuravi  David 
Christo  de  semiue  David  servo  meo  usque  inceternum  ptrepardbo  Hebr.  'stabi- 
liam',  quod  non  fecit  in  literali  David,  senien  tiiimi,  qui  smit  spirituales  filii 
eins.    Et  cedificaho  spiritualiter  in  generationem  et  generationcm  de  una  in  s.  5. 
aliam:  scdem  tuam  thronum,  Ecclesiam  tuam  militantem.    Scla.    Confde- n.  &. 
huntur  laudabunt  et  gratias  agent  cceli  saneti  Apostoli,  fideles  predicatores, 
mirahilia  tim  in  Christo  eis  ostensa  domine  Dens  pater:  eteniin  veritatem 
tuam  Christum  filium  tuum  confitebuntur  in  ecclesia  sanctorum,^  non  autem 
in  Ecclesia  impiorum,  qui  potius  negant  eam.    Sic  confitebuntur  Christum  7. 
tuum  diccutes :  Qtconiam  quis  in  nuhihtis  sanetis  hominil)us,  qui  propter  fidera 
et  quia  adhuc  in  carue  sunt,  Nubes  dicuntur  et  quia  pluuut,  protegunt  etc. 
ceqtcabitur  domino  Christo,  similis  erit,  licet  ipse  similis  sit  eis  secimdum 
hominem,  deo  filio  Dei,  vero  Deo,  in  filiis  dei,  qui  sunt  ei  coheredes?  q.  d.  nullus. 
Et  ipse  est  Dens  qui  glorificatur,  quia  soll  deo  gloria,  in  concilio  Ecclesia  s. 

GLOSSA:  ^  Isaio  55. 'feriani  vobiscum  pactum  sempiternum,  misericordiasscf.  55,3. 
David  fideles'.  Et  Act.  13  'Dabo  vobis  sancta  David  fidelia'.  —  Et  est  vox  pro- ?ti)(5fc^.i3,34. 
phete  in  persona  populi  fidelis.  -  Hoc  non  de  angclis,  sicut  Lyra  ^  putat, 
debet  intelligi,  sed  de  fidelibus  Gliristi.  Quia  est  promissio,  quod  ipsi  in  miseri- 
cordia et  misericordia  in  eis  edificabitur.  Ipsi  autem  secundum  Apostolum  sunt 
de  coelesti  Christo  coclestes,  non  de  terreno  terrcstres.  Hebr.  'Quia  dixisti: 
sempiterna  misericordia  edificabitur:  cclos  fuadabis :  et  veritas  tua  in  eis'. ^  Hoc 
clare  et  pulchrc  exponit  iam  dicta.  Quia  locus  eius  in  Ecclesia  sanctorum. 


6  In  generatione         18  iu  geiieratioiie         20  pdica 

„Per  ufi'ectum  divinac  miseiicordiac  circa  Christi  niystcriuiii  rcparatur  ruina 
angelorum."  -)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


38 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


sanctorum  fidelium:  magnus  virtute  et  terrlhilis  i.  e.  reverendu.s  summa  reve- 
reutia  stiper  omnes  sauctos  eins,  qui  in  circuitu  eins  per  verum  cultum  suntJ 
a>.  y.  Doinine  Deus  Ihesu  Christe  dcus  virtutuin  augelorum  quis  sbnilis  tibi  ? 
nullus:  potens  es  domine  etiam  solus  potentia,-  et  veritas  tua  populus  eias 
olim  promissi,  nunc  exhibiti,  in  cireuitu  tuo^  per  amorem  et  adherentiam.  s 

sß.  10.  Tti  solus  dominaris  potestati  maris  ad  literam,  vel  mystice  super  potestatem 
mundi:  mottim  autem  fluctimm  eitts  persecutionum  tti,  mitigas  compescis. 

sö.  11.  Tn  sicut  Pliaraonem  olim  hiimiliasti  deiecisti  de  gloria  sua  et  sublimitate 
sicut  vulneratuni  sujjerbum*  Diabolum  vel  populum  ludaicum :  in  hrachio 
Divinitate  virtutis  tuce  dispersisti  in  omnem  terrara  inimicos  tuos  ludeos  lu 

sß.  13.  crucifixores  tuos.  Tui  sunt  cceli  visibiles  et  invisibiles  et  tua  est  terrci  cor- 
])oralis  et  spiritualis :  orhcm  terra;  et  plenitndinem  eius  tu  fundasti,  q.  d.  tu 
es  Deus  verus  creator  idem  cum  patre,  licet  hoc  multi  negabunt,  aquilonem 

«.  13. 6'^  mare  rubrum  vel  australe  ttt  creasti."'  Thabor  et  Hermon''  Ecclesia  tua 
excelsa  in  virtutibns  sie  vocanda  in  nomine  tuo  confidentia  nominis  tui  exid-  is 

-s.  Ii.  tahunt :'  tuioii  supple  est  bracJiium  cum  potentia  potestate  sine  infirmitate, 
q.  d.  est  invictum.  Firmetur  i.  e.  firmabitnr,  stabiliatnr,  manus  tua  potestas 
tua  in  Ecclesia  et  exaltetur  in  celo  et  in  terra  dextera  tua  filius  tuus  et 

sö.  15.  gratia  eius  et  gloria  Ecclesie:  iusticia  fidei,  qua  iusti  fiunt  in  anima,  et 
iudicium,  quo  se  condemnant  per  crucifixionem  carnis,  preparatio  sedis  tuce^  20 

gjjnttf).  18,20.  GLOSSA :  '  Quia  ipse  dixit :  'Ubicun([ue  fuerint  duo  vel  tres  in  nomine 
ineo  congregati,  in  medio  eorum  suin.  ^  Nulla  enim  potentia  creata  est  ab- 
soluta potentia,  quin  ad  aliam  sit  infirma  vel  fortior.  Omnia  enim  alia  sunt 
potentia,  sed  non  pure,  quia  non  infinite:  possunt  enim  omnia  infirma  fieri  ex 
natura  sua.  Puto  autem ,  quod  mystice  loquatur  ad  personam  filii,  qui  mystica  2,5 
^IJf.  110, 2.  potestate  super  mundum  dominatur,  sicut  ps.  109  'Dominare  in  medio  inimicorum 
tuorum''.  Vel  in  bonitate  humiliat  ut  cxaltet,  dispergit  ut  congreget.  ^  Sicut 
populus  solet  stipare  principem,  ita  populi  Christi  sunt  circa  eum.  Et  hoc,  quia 
promissum  olim:  iam  facta  est  veritas.  *  'Sicut  vulneratum  superbum."  Quia 
Demonem  et  ludeos  non  delevit,  sed  mutilavit,  ut  vellet  quidem,  sed  non  possit  so 
nocere.  Sicut  quando  quis  vulneratur  aut  leso  crure  hiuniliatur,  ut  ammodo 
nemini  noceat.  In  bono  autem  vulnerat  et  sanat ,  vulnerat  secundum  carnem 
per  infirmitates ,  ut  spiritus  salvus  sit.         ■''  Hebr.  '  Et  dextruin  ^  tu  creasti'. 

Thabor  interpretatur  Veniens  lumen.   Hermon  anathema.^  Utrunque  est  Ecclesia, 
que  secundum  spiritum  est  lumen  de  lumine  Christo  veniens,  secundum  carnem  35 
excommunicata,  crucifixa  et  abiecta,  et  in  utroque  elevata  et  magnificata  per  totum 
mundum.  Non  enim  exultare  proprie  potest  mons  insensibilis.        *  q.  d. 

Quod  ipsi  parantur  in  sedem  luara  iustitia  et  iudicio,  et  quod  in  eos  advenit, 

2  sanctos  eis         27  disperget 

')  ©0  lieft  ba§  Psalt.  iuxta  Hebr.  in  ber  2tu§gat)e  bc§  ©tepf)attuB  1509.  3lnbre: 
,.clexteram  tu  creasti".  Quincuplex  Psalterium  bon  151o  Ijat  im  S^ejl  ,,dextram",  im 
ßommcittai:  bei  i^aba  ®tn))ulctt)ia  331.  131  bagcgen  ,,dexfcrum".  -)  Hieron.  Opp.  Paris. 
1579  ni  481:  ,, Thabor  veniens  lumen  vel  veniat  lux.    Ermen  anathema  eius". 


Psalmus  LXXXVIII.  [LXXXIX.] 


39 


Ecclesie  tue  et  cuiuslibet  anime,  per  lioe  eiiim  regnas  in  illis.  Misericordki 
gratia,  qua  ex  miseriis  liberantur  in  Christo,  et  veritas  inipletio  tiia  prcce- 
dent  in  sauctos  suos  veuientem  faciem  timn'J  heatus  populus  fidelis,  quin.  le. 
seit,  uon  qui  audit  tantum,  sed  qui  experitur,  iubilationem  laudeiu  ineflfabilem 
cordis,  uon  qui  ore  tantum  [laudat].    Dondne  Dens  pater,  in  luminc,  que 
est  fides  et  coguitio,  vidtus  tui  Divinitatis  et  Spiritus,  non  litere,  mnhtdahunt^  «.  n. 
in  virtutibus,  et  in  nomine  tuo  fide  et  fiducia  uoniinis  tui  exidtcdjunt  tota 
i.  e.  omni  die:  et  in  iustitia  tua,  que  est  de  celo,  non  ex  hominibus,  exalta- 
huntw,  usqiie  dum  fiant  Tiiabor  et  Hermou  moutes.   Qiionicmi  gloria  virtidis  <ß.  is. 
eonwi  tu  es,  i.  e.  gloriantur,  quod  virtus  eorum  sis  tu,  non  ipsi,  ps.  45  'Dens  %\.  46, 2. 
noster  refugium  et  virtus':  et  in  heneplacito  tuo  in  bona  volimtate,  ultra 
meritmii,  exaltahitur  in  terra  comu  nostrum,  i-egnum  nostrum,  quod  est 
Ecclesie  vel  Euangelium.    Qiiia  doinini  filii  Dei  est  asstimjitio  nostra,  i.  e.  3i.  i-j. 
quod  assumpti  sumus:  ab  eo  assumpti  sumus,  q.  d.  non  nos  eum  primo 
elegimus,  sed  nos  smiius  assumptio  eins  gratuita:  et  sancti  Israel  regis  nostri 
Christi,  qui  Substantive  dicitur  Sanctus  Israel,  sanctificans  eos.   Ttmc  loeidus  «.  -m, 
es  i.  e.  olim,  sed  nunc  ünplevisti,  in  visione  prophetiis  sanetis  prophetis  tuis: 
et  dixisti^  promittendo;  jjosui  firmiter  ordinaus  adiutorium  meum,  scilicet 
per  gratiam,  in  potente  Christo  solo,  qui  propter  divinitatera  potens  est,  licet 
iufirmus  sit  in  humanitate  passus,  exaltavi  super  onmia  electimi  Christum 
de  plebe  mea  Israel.    Inveni  David  Christum  de  semine  David  servum  meum:^ß,  21. 
oleo  sancto  meo  Spiritu  sancto,  ut  ps.  44,  tmxi  eum  Christum  feci.    3ia««s|i-,;*^^' ^• 
em«i  mea  patris  auxiliabitur  ei  semper  ei  et  uulli  alii:  et  hracJmtm  meum 
confirmabit  eum,  ut  nunquam  deficiat,  sicut  aliorum  regum  regna.    Nihil  pro-  33.  23. 
ficiet,  etsi  irapetere  permittatur,  non  ait  'nihil  faciet',  facit  enim,  sed  non 
proficit,  inimicus  in  eo  Diabolus  vel  homo  malus :  et  filius  iniqttitatis  idem 
Diabolus  et  sui  satellites  non  apponet  nocere  ei,  quia  etiam  persequendo 
magis  proficit.    Et  concidam  prosternam,  a  cedere,*  a  faeie  ipsiiis  in  con-«.  34. 
spectu  eins  vel  adventu  eins  inimicos  eius  ludeos  et  geutes :  et  odientcs 
eum  ludeos  scilicet  usque  hodie  in  fugam  convertam',  quia  sunt  profugi  et 

GLOSSA: 

non  habent  ex  operibus  et  meritis  suis  prccedentibus,  sed  niisericordia  et  veritas 
precedit  et  preparat  iustitiam. 

Ut  'Iustitia  ante  eum  ambulabit'.  ^'  Ut  ps.  4  dictum  est:  'Quia  lumen  rs,  u. 
vultus  Dei  signatum  est  super  nos'  per  fidem :  in  incredulis  autem  tenebre  potius 
dorsi  et  caligo  litere.  Unde  Apostolus :  'Nos  autem  revelata  faeie  gloriam  Domini  2.  (ioi.  3,  is. 
speculantos'.  2  Cor.  3.  ^  Hic  incipit  proplietare  de  Clnisto,  quem  supia 
laudavit  et  gratias  egit.  Quasi  dicat:  IIa  in  Christum  collocavi  adiutorium  meum, 
quod  Omnibus  per  illum  et  nuUi  extra  illum  adiutorium  a  me  fiel.  *  Seu 
simul  in  unum  omnes  cedam,  alios  benigniter,  alios  severiter. 


5  laudat  feljU         28  cedere  =  caedere 


40 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


33. 25.  Vagi  per  omnem  terram.  Et  veritas  mea  promissionis  impletio,  vel  certe 
Spiritus  reiecta  litera,  qiie  fuit  umbra  veritatis,  et  misericordia  gratia  mea 
cum  ipso  in  suis  subditis,  nou  auteni  cum  Ulis:  et  in  nomine  meo  fide  vel 
fiducia  exaltabitur  super  omnem  principatum  mundi  cornu  eins  regnum 

23. 2G.  Ecclesie.'  Et  ponam  per  fixam  fidem,  per  fundamentum  fidei,  in  nmri  in 
gentibus  manum  eitcs  potestatem,  ut  regnet  ibi  per  fidem:  et  in  fhiminih'us 
in  diversis  terris  et  regnis  dexteram  eius  prosperam  in  spiritu  potestatem. 
27.  Ipse  Christus  filius  invocahit  me,  pater  unicus  meus,  quia  nos  dicimus  'Pater 
noster',  es  tu:  deus  meus  per  eandem  naturara,  quia  unicus  filius,  nos  autem 
'Dens  noster',  et  suscepdor  salutis  mece  secundum  humanitatem,  i.  e.  qua 

s.  28.  salvat  me  et  ego  alios.  Et  ego  primogenitum  primum,  caput  et  priucipem 
fidelium,  ponam  illum:  excelstwi  prce  regibus  terrae  Apostolis  et  prelatis 

2!.  2a.  Ecclesie  vel  vere  regibus  terrenis.^  Inceternum  servabo,  non  sicut  synagogam 
et  Mosen  terminabo,  Uli  misericordiam  gratiam  meam:  et  testamentum  meuni 
]iromissioues  et  pactum,  quod  feci  cum  eo,  fidele  ipsi  permanens  et  stabile. 

31,.  ■6ü.  Et  ponam  in  sceetohtm  sceculi,  de  uno  in  aliud,  semen  eius  fideles,  qui  sunt 
seraen  Christi  spiritualiter:  et  thronum  eius^  Ecclesiam  regnum  eius  sicut 

3i.  31.  dies  sanctos  illustres  in  spiritu  cceli^  coelestis  vite.  Si  autem  dereliquerint 
omittendo  precepta  et  facienda  fUii  fideles  eius  legem  meam  euangelii,  que 
etiam  moralia  fidelium:  et  in  iudiciis  meis  verbis  euangelii,  quibus  velut 

i8.  32.  iudicialibns  iudicantur  ad  humilitatem,  non  amhidaverint.  Si  iusticias  meas 
ritus,  ceremonias  sacramentorum  et  aliorum  sacrorum,  propliaiuiverint  polluerint 
per  abusum  et  indiguitatem  tractantium:  et  mandata  mea  precepta  et  pro- 

53. 33.  hibita  non  custodierint.  Visitaho  paterna  visitatione  in  virga  flagellis,  non 
damnando,  sed  castigando  '  iniquitates  eorum:  et  in  verber ibus  correptiouis 

35  .  34.temj)oralis  j;ecc«i(a  eorum.  Misericordiam  gratiam  autem  meam  non  dispergam 
ah  eo,  sicut  a  synagoga  feci  et  incredulis :  neque  noceho,  scilicet  in  s[)iritus 
detrimentum,  sed  magis  ad  profectum  eius  visitabo  in  veritate  mea,  i.  e.  sicut 

GLOSSA:      Hcc  de  David  intelligi  nullo  modo  possunt  etiam  hac  ratione, 
i.efiion.23,5.  quia  David  instituit  circa  fineni  vite  psaltasC?)  et  Gantores.    Quando  ergo  iste  pro- 
plieta  fuit  et  fccit  liunc  psahaum ,  iam  floruerat  David  et  facta  erant,  que  hic 
1.  *ßctv.5, 4.  futura  dielt  onmia.         ^  Unde  b.  Petrus  principem  eum  vocat  pastorum  et 
Dffb.  1, 5.  Apoc.  'princeps  regum  terre'  dicitur.  Thronus  enini  Ghristi  est  vivas  et 

rationalis  (i.  e.  omnes  eius  sancti).  Gelum  enim  est  Ecciesia  sancta,  dies 

autem  sunt  fideles  omnes,  quia  sunt  filii  lucis,  lux  et  dies  propter  spiritum 
sanctum,  quo  in  cordibus  illustrantur.  Et  sicut  dies  naturalis  illuminat  terram 
visibilem,  et  hic  est  dies  terre:  ita  Ecciesia  est  lux  mundi  et  singule  Ecclesie 
sunt  dies  illustrantes  fideles  animas.  ^  Qualia  sunt  bclla,  pestes,  farnes, 
sterilitas  terre  etc.  plage,  infirmitates  etc.  Reprobos  autem  non  ita  visitat,  sed 
tradit  eos  in  rcprobum  scnsum  et  diniittit  in  desyderiis  suis  ire. 


30  p  s  et  Cantores ;  bieüeitfjt  psalmistas 


Psalmus  LXXXVill.  [LXXXIX.] 


41 


sum  verax,  ita  non  f'aciam.   Est  iuratio. '  Nequc  prophanaho,  siciit  prophaiiavi  35. 
testaruentum  Mosi,  testamentum  mcimi,  uon  legis  pactum :  et  que  proccdunt 
promissa  de  lahiis  mcis  in  prophetis,  non  faeiain  irr  ita,  sed  iinplebo  fideliter.- 
Semel  iuravi  et  non  revocabo  in  sancto  meo  iu  Christo  filio,  sed  in  meipso,  sb.  3g. 
si  i.  e.  nou  David  mentiar:  hic  est  modus  loquendi  Scripture  proprius,  quia 
uon  habet  maiorem,  cuius  sibi  iniprecetur  vindictam.    Item  si  pro  'ue'  quesi- 
tivo  potest  capi.    Ut  'si  occultabitur  vir',  i.e.  occultabitur  ue?    Ita  David 3ci cm. 23,24 
ne  mentiar?  semen  eius  Christus  et  eins  fideles  inceternum  manebit  etiam  S5. 37. 
post  haue  vitam.    Et  thronus  eius,  que  est  Ecclesia  tota  et  quelibet  auima, ».  38. 
sieut  sol  in  conspeetu  meo  sine  macula  et  uubilo  clarissima,  et  hoc  quoad 
animam:  et  sieut  luna  perfecta  pleua,  et  hoc  quoad  coqius,  inceternum  sine 
fine,  non  sieut  lima  perfecta  ad  tempus,  ut  ista  luna  visibilis :  et  et  Thronus 
eius  seu  Ecclesia  est  testis  in  ccelo-^  in  spirituali  fidclis  verax.  Sela,   Tu^  vcroiB.  3s. 

GLOSSA:  ^  Vel  in  veritate  nica,  i.e.  non  ledam  promissionem  meam,  ut 
aliler  faciaiii  quam  promisi.  ^  Ex  istis  patet,  quod  lex  nova  sieut  non  ox 
operibus  et  meritis  nostris  incepit,  ita  nec  demeritis  nostris  ruit.  Sed  ex  mera 
promissiono  et  misoricordia  et  veritate  Dei  incepit,  stat  et  perslabit.  Vetus  autem 
lex  non.  Quia  data  fuit  sub  conditione  tali,  scilicet  si  implerent  ipsam,  staret, 
si  autem  non  implerent,  rueret.  Quia  erat  fundatuui  in  operibus  eorum  et  non 
in  misericordia  et  promissione  ijura  Dei,  sed  cum  inclusione  operum  illorum. 
Unde  lere.  31.  'pactum  (juod  irritum  fecerunt'.  Ipsos  dicit  irritum  fecisse,  quod  3ticm.3i,32 
tarnen  suum  erat,  scilicet  quia  non  scrvaverunt.  Sed  non  sie  Glnüsti,  quod 
nuUus  homo  potest  irritare  quantumvis  omncs  pcccent,  quia  stat  in  gratia  Dei, 
non  in  operibus  nostris.  Et  liec  sunt  miscricordie,  quas  cantat  iste  psalmus, 
magnifice  certe  et  cantande.  Unde  ps.  131  non  dicit,  ut  hic,  sed  sie:  'Si  custo- <)5|.  132, 12. 
diciint  filii  tui  testamentum  meum  etc.'  Hic  autem:  'Si  non  custodierint,  etiam 
adhuc  miscricordiam  meam  etc.'  Unde  et  quando  peccant  fideles,  tota  Ecclesia 
flagellatur,  mali  cum  bonis,  sed  non  irritum  fit  pactum.  Olim  autem  etiam  si 
pauci  peccassent,   solvebatur  pactum,   quia  fundatum  erat  in  operibus  eorum. 

Ecclesia  cnim  non  super  terram  habet  conversationem ,  sed  in  coclis.  Unde 
et  Gelum  vocatur  Ecclesia  Ghristi  in  multis  locis  Scripture.  EtApostolus:  'Gon- *:(5i)it.  3, 20. 
versatio  nostra  in  coelis  est'.  Et  'que  sursum  sunt  querite  etc.'  Aliqui  hoc  coi.  3, 1. 
vcrbum  de  Ghristo  exponunt,  qui  sit  testis  lidelis  in  celo.  Sed  ordo  verborum 
et  versus  videtur  potius  de  Throno  eius  loqui.  Ecclesia  enim  testatur  de  futui'is 
bonis  inter  fideles.  Et  est  verax  testis,  non  enim  m  futura  gloria  erit  testis, 
ubi  onmia  clarebunt  sine   testium   necessitate.  *  Sciendum   tamen,  quod 

b.  Augustinus  ab  isto  versu  'Tu  vero  repulisti  etc.'  exponit  de  ludcorum  casu, 
et  credo  quod  melius.  Et  ita  psalmus  iste  multum  similis  est  psalmo  43,  qui^iJi.  44. 
de  eodem  casu  lotpiitur.  Oportet  autem  nosse,  quod  sedes  et  regnum  David 
est  ipse  populus  ludaicus :  in  quo  regnavit  et  super  quem  Ghrlstus  rex  primo 
constitutus  est,  deinde  super  gentcs,  sieut  David  primo  super  ludam,  deinde 
super  totum  Israel.    Iste  ergo  populus,  qui  ita  erat  de  regno  David  et  per  conse- 


19  eorum  eorum 


42 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


q.  d.  iiisi  tu  velles,  illi  uon  posseiit,  repulisü  secundum  carnem  foris^  et 
dcspcxisti  despectuni  fecisti :  disttdisti''  iu  diversa  ferri  permisisti  Christum, 

SS.  40.  timrn  filiiun  Ihesum.  Auertisti  avertere  fecisti,  ut  nou  reeiperent  eam  impii, 
testamentum  legem  servi  tui  Christi  et  popiili  eius:  prophanasti  in  propha- 
uorum  liomiunm  potestatem  tradidisti  in  terra  sanctuarium  eius  corpus  eius 
41-  naturale  et  mysticum ,  quod  est  Ecclesia  et  Euaugelium.  Destruxisti  omnes 
sepes  eius,  scilicet  divitias,  potestates  seculi,  custodias  eius,  quibus  secundum 
hominem  exteriorem  defendi  possunt:''  posuisti  firmamentum  eius  robur  eius 

sß.  42.  secimdum  carnem  foris,  munitiones,  formidinem.  Diripucrunt  eum  lacerave- 
ruut  eum  et  suos  omnes  transeuntes  viam,  i.  e.  niortales  et  in  hac  vita  viventes: 
factus  est  ipse  et  omnes  qui  sunt  eius  obpjrohrium  vicinis  suis  ludeis  secun- 

sß.  43.  dum  carnem.  Exaltasti  super  eum  dexteram  potestatem  prosperam  depri- 
mcntium  eum  couculcantium  ludeorum:  Icetificasti  eorum  votum  implendo 

s.  44.  omnes  inimicos  eius  ludeos.  Avertisti  adiutorium  efficiaciam  et  vim  gladii 
eius  verborum  eius:^  et  non  es  auxiliatus  ei  in  hello  passione  sua  et  suorum, 
quod  de  toto  Christo  intelligitur,  quia  Christus  contra  ludeos  non  profecit. 
Et  Ecclesia  contra  corpus  Babylonicum  non  profecit:  alioquin  totus  mundus 

as.  45.  fuisset  conversus  et  nullus  j^eriisset.  Destruxisti  eum  ah  cmimdatione,  i.  e. 
Scf.  53, 2.  foedasti  eum  et  neque  speciem  ueque  decorem  in  eo  reliquisti  Isaie  53 :  et 
sedem  eius  Thronum,  que  est  corpus  eius  et  Ecclesia,  in  terra  in  manu 

«■  4G.  hominum  terre  collisisti  secundum  exteriorem  hominem.    Minorasti  scidisti, 

GLOSSA : 

quens  de  regno  Christi  futuri  repulsus,  despectus  est  pro  maiori  parte.  Et  hoc 
queritur  psalmus  et  erat,  ne  totum  populum  destruat.  Sicut  et  Isaias  1.  et 
lerem,  et  Ezech.  orant  et  plorant.  Et  ita  dicit:  Nunquid  enim  vane  constituisti 
Sei.  1, 9.  omnes  filios  hominum?  i.e.  fihos  Patriarcharum ,  quasi  cum  Isaia  dicat:  'Nisi 
Dominus  reliquisset  nobis  semen  etc.' 

'  Hic  passiones  Christi  et  suorum  prophetat,  ex  quo  manifeste  propheta  car- 
nales  redarguit,  predicta  scilicet  non  carnaliter  esse  intelligenda,  sed  spirituahter. 
Non  enim  simul  gloriosa  et  abiecta  de  eodem  intelligi  possunt  nisi  diversorum 
ratione.  -  Distulisti  a  'dis'  et  'ferrc'.  Affert  eos  secundum  spiritum  ad  se 
et  dispeUit  a  se  in  multas   passiones,   sicut  difflari  solet   stipula  et  dispergi. 

Hoc  est  in  Christo  ad  literam  factum.  Sed  in  Ecclesia  omnia  aufert  Dens, 
quibus  sc  defendere  et  munire  possint  secundum  seculum.  —  Est  metaphora 
ali  edificiorum  magnorum  destructione  et  civitatis  dircptione  sumpta.  ^  Sic 
enim  tempore  persecutorum  et  hereticorum  vclut  infirmura  verlnnii  erat,  quia 
inpersuasibiles  et  incori'igibiles  verbo  fuerunt  et  incredibiles.  Hoc  autem  est 
adiutorium  gladii  aversum,  et  in  isto  hello  non  auxiliari. 


3  Avertisti;  fo  aucfj  bic  Vulgata-35rude  i;t  bei;  Glossa  Ordiii.,  Sei  fjaljer  ©ta))ulenfi§  151.3, 
Coloniae  151S  u.a.;  j))ätcre  Evertisti 

")  Set  I)ier  liufgetragcneit  ^ntctprdation  Sluguftin«  folgenb  l)at  Siitljcr  auf  ciuein  etn= 
gelegten  ^ttict  bie  33er je  3'J  — 47  uod)  eiuuial  ausgelegt.   Sielje  am  SctjLufje  bcö  ipfatmes  ©.  44. 


Psalmus  LXXXVIII.  [LXXXIX.] 


43 


j)aucüH  fecisti  dies  temporis  ems  vite,  quia  in  iuventute  uccisus  est:-'  pcf- 
fucUsti  eimi  perfecte  et  plene  fudisti  confusione  iu  cruce  et  passione.  Sela. 
Usquequo  doniine  avertis  aversionem  tantam  flicis  in  finem  non  cessando :  a.  47. 
et  usque  quo  exardcscit  sicut  ignis,  quo  probas  illuiu,  im  taa,  qua  sie  castiga.s? 
3Iemorare  nou  obliviscaris  sicut  damnatorum  que  tnea  stdjstantia,  quia  iiuUa  S5. 48 
est,  ut  ps.  68  'Et  nou  est  substautiaV  nunqiiid  q.  d.  nou  utique  euini  vane     69, 3. 
consüttüsti  onines  filios  homimmi?  quod  fieret,  si  niillus  salvaretur.  NuUus 
autem  salvaretur,  nisi  Christus  glorificaretur  post  tantas  passiones.    Qivis  est «.  43. 
homo,  nisi  me  suscites,  qiii  vivet  semper  vita  eterna,  quia  nullus  est  quin 
vivat  in  corpore,  si  sit  honio,  sed  omnes  sunt  mortui  coram  Deo  in  anima, 
in  qua  nou  viveut  nisi  in  fide  Christi  a  moi-tuis  suscitati  Ro.  9.  et  nou  videhif'it'om.  s,  n. 
mortem  temporalem  et  eternam:  supple  et  quis  est  homo,  qui  per  seipsum 
eniet  aniniam  suam  de  manu  potestate  inferi?  sed  ego  eruam,  prius  tarnen 
ipse  per  te  erutus.  Sela.    TJhi  sunt  misericordice  tum,  quia  multis  iu  Christo  50. 
miseretur  suscitando  feum  et  per  eum  oranes,  antique  ab  antiquo  patribus 
promisse  domine :  sicut  iurasti  David  in  veritate  tua,  i.  e.  per  tei])sum,  qui 
veritas  es?    Memor  esto,  ut  tollas  illud  et  mutes  iu  gloriam  meam,  doinine'ü.  f>i. 
ohjjrohrii,  quo  sunt  exprobrati  a  ludeis  de  me,  servorum  tuorum  apostolorum 
et  discipulorum,  quod  continui,  quia  Christus  omuium  fidelium  futura  mala 
premeditatus  fuit,  in  simc  meo  cogitationis  et  memorie  mee  midtarum  gentium, 
quia  a  ludeis  et  oumibus  gentibus  sunt  exprobrati.^    Quod*  opprobrium 'S.  52. 
expröbraverunt  exprobrando  intulerunt  inimici  tui  ludei  domine,  deus  pater:-' 
quod  ex^jrohraverunt  conimutationem,  i.  e.  precium,  quo  a  diabolo  redemptus 
est  mundus,  Christi  tui''  i.  e.  mei.   Benedictus  dominus  inceternum:  fiat  fiat. 'H.  b3. 

GLOSSA:  ^  Item  quia  impii  prospere  longo  tempore  vivunt,  sed  sancti 
paucos  habent  dies  prosperos.  Multas  autem  noctes  (i.  e.  adversitatis  dies). 
^  Ex  isto  versu  patet,  quod  in  persona  Christi  propheta  hec  peroraverit.  Heljr. 
'Memento   mei   de   profundo'.  ^     Et   sie  est  oratio  Christi  rcsuscitari  petentis. 

Hebr.  'Quia  portavi  in  sinu^  omnes  iniquitates  populorum'  (i.e.  omnes  in- 
iurias  populo  meo  illatas  et  inferendas  corde  sustinui  ante  quam  ipsi  sustinerent). 
*  Hebr.  habet  'quibus'^  pro  "^quod':  et  meUus.  Unde  Dominus  Luce  6  ync.  6, 32. 

'Beati  eritis  cum  exprobraverint  vobis  homines  etc.'  Hebr.  'Vestigia  Gln-isti 

tui",  i.  e.  doctrinam  et  exempla  vite  eius  arriserunt  tanquam  stultitiam.  Et  quod 
essent  redimendi,  cum  sibi  non  esse  captivi  viderentur.  loh.  8. 'NuUi  servivimus  Soi).  «,  33. 
unquam'.  Vcl  commutationera,  scihcet  qua  Christus  de  hac  vita  in  gloriosam 
mutatus  est  (i.  c.  passionem  et  mortem  eius),  hanc  enim  gentes  irriserunt  in 
Deo  predicarl.  Et  spirituahter  sie  omnes  Christiani  de  vita  pristina  Christo  com- 
mortui  in  novam  vitam  commutantur.  Et  hoc  per  vestigia  et  exempla  Christi. 
Et  hec  quoque  simihter  irrisa  fuerunt. 

33  irriserunt?         35  quo 

Psalt.  iuxta  Hebr.  -)  Psalt.  iuxta  Hebr.  „in  sinn  meo".  ^)  Püalt. 

iuxta  Hebr.  ,,quibus  exprobraveruiit  vestigia  Christi  tui". 


44 


Dictata  super  Psiilterium.   1513 — 16. 


[Magc:  ®ie  SSerfe  39— 47,  Bcjogen  auf  3§raeL]i 

s.  39.         Tu  vero  repiilisü  et  despcxisti,  i.  e.  re])ul.sionein  ot  despectionem  fecisti, 
scilicet  popiili  Israel.    Vel  repelli  et  de.spici  perniisi.sti  Christum  ab  illis  et 
illos  a  gentibus:  distulisti  CJiristum  tiium  ab  illis  differri  permisisti,  ut  noii 
eura  susciperent,  qiii  tarnen  eins  j)roprii  eraiit,  ae  per  hoc  et  ipsi  dilati  sunt  s 
a  deo  et  Christus  ab  eis  et  ipsi  ab  eo.    Sed  eins  Ecclesiam  suscepisti  et 

58. 40.  glorificasti  atque  Christum  ei  contulisti  et  dedisti.  Avertisü  scilicet  ab  illis 
SKnttf).2i,43.  ad  gentes  testamentum  euangelium  servi  tut,  ut  Matt.  21  'auferetur  a  vobis 
reguum':  Et  sie  proplumastl  in  terra  sanctuariwn  eius  templum  terreuum 
Jerusalem.  Quia  nin  lex  est  translata,  et  sacerdocium  sequitur,  quod  templum  lo 
erit  vacuum  et  prophanum.  Et  Ecclesiam  quoque  repulit,  despexit  secundum 
carnera  et  distulit  ei  Christum.  Et  avertlt  testamentum  ab  ea  dereliuquendo 
secundum  carnem,  quasi  non  sit  in  pacto  cum  eo.  Item  prophauavit  eam 
iu  terra,  sed  in  celo  magis  inde  sanctificavit.  Destriixisti  omnes  sepes  eius: 
Sicut  muri  et  turres  sunt  munitiones  domorum:  ita  prelati,  proj)hete,  ponti- 
fices,  Levite,  seuiores,  principes  sunt  sepes  populorum.  »Sed  hü  in  ludeis 
destructi,  in  Ecclesia  quoque  secundum  carnem,  sed  in  spiritu  eo  magis 
confortati :  posuisti  firmamentum  eius  formidinem.  Et  formido  quoque  fuit 
videre  Ecciesiarum  principes  torcpieri.    Sed  eo  magis  confisi  sunt  in  Deo. 

23-  42.  Diripuerunt  eum  synagogam  quidem  severitate  Dei,  sed  Ecclesiam  in  benigni-  20 
täte,  onmes  transeuntes  viam:  Transeuntes  viam  sunt  omnes,  qni  in  vita 
mortali  sunt,  hü  enim  non  stant,  sed  transeuut  de  hoc  mundo.    Et  quidem 
illis  transeuntibus  illa  manet  successoribus  diripieuda  (?)  semper:  factus  est 

Ii  44!  opprohriuni  vicinis  suis.  Exaltasti  etc.  Avertisti  adiutorium  etc.  Hec 
utrique  suo  modo,  scilicet  Synagoge  et  Ecclesie  congruuut.  Nisi  quod  ecclesia  20 
direpta  magis  colligit.  Et  o[)probrium  facta  magis  glorificatur.  Et  depressa 
magis  exaltatur.  Et  letificatis  inimicis  magis  ipsa  letatur  et  minus  illi.  Et 
relicta  sine  auxilio  magis  fortificatur  in  hello.  Verum  quia  hic  solum  mala 
recitat,  videtur  potissimum  de  synagoga  loqui,  cui  tan  tum  imum  ex  istis 
duobus  convenit:  immo  que  in  spiritu  maxime  destruitm",  in  quo  Ecclesia  so 
edificatiu".  Ideo  licet  de  Ecclesia  ista  omnia  secundum  carnem  fieri  intcUi- 
geuda  sunt,  magis  tamen  secundum  spiritum  fieri  in  Synagoga  volunt  intelligi. 

SB.  45.  Quod  sequens  infra  obsecratio  probat  et  auctoritas  b.  Augustini.  Destruxisti 
eum  cd)  enmndatione.    Populus  enim  iste  purus  et  impermixtus  erat  gentilium 
rituum  conversatione  et  coniugio,  quia  abominatio  eis  erat  eum  gentibus  edere  35 
et  bibere  et  habitare.   A  qua  munditia  iam  destructus :  immo  etiam  in  peiorem 
iramunditiem  Spiritus  ceciderunt  de  munditia  litere,  immo  litere  munditiam 


5  tu  eius         18  coufortate         23  diripientuu  fo! 

©ielje  ©.  42  3[itm.  1.    S^ie  2:oj:tlüurtc  Ijat  Sutljcr  Ijier  bitrd)  gröfjcrc  ©djrtft  fcmtt; 
lid)  gemadjt. 


Psalmus  LXXXVIII.  [LXXXIX.] 


45 


Christus  fedavit,  dum  imniunditias  corporales  ferre  iubet  et  mundicias  fugere. 
Et  omnia  que  apud  legem  in  gloria  erant,  nuitavit  in  iguominiam:  quia 
figura  eraut  iuteruorum  et  spirituallum,  que  cessare  debuerant  et  poUnta  fieri 
et  prophauai'i  advenieute  illo  quod  figurabant.    Sic  hodie  usque  orauia  que 

r>  pulchra,  munda,  fortia  et  bona  sunt  in  mundo,  aptissime  significant  spiritualia. 
Et  tamen  illa  respuenda  precepit  et  eorum  contraria  eligenda.    Sicut  1.  Cor. 
ait  Apostolus  'Quod  mundus  in  Dei  sapieutia  non  cognovit  per  sapientiam  i.  ßov.  1,21. 
Deum,  placuit  Deo  per  stultitiam  crucis  salvos  facere  credentes',  i.  e.  ex  quo 
sapientia  Dei  lucet  in  hiis,  que  sunt  in  mundo  creata,  et  homines  sunt 

10  sapientes  in  illis  eligendis  et  reprobandis,  quia  sapientia  sua  non  sunt  usi, 
ut  per  eam  deum  cognoscerent  in  sapientia.  Quia  in  mundo  videre  [eum] 
poterant  per  sapientiam  suam,  si  eam  apposuissent.  Ideo  per  gratiam  nunc 
stultitiam  fecit  haue  sapientiam  eorum :  qua  uti  noluerunt.  Non  quin  reli- 
querit,  quia  per  illam  adhue  possit  cognosci  Deus  in  sapientia  sua  in  potestate 

i.-,  sua  etc.,  sed  quia  iam  eam  non  vult  habere  gratam  et  acceptam,  sed  tantum 
occasionem  sapiendi  raeliora.  Et  sedeni  eius  in  terra  colUsisti.  Hoc  est 
teraplum  et  palacium  suum,  in  quo  residebat  in  Jerusalem.  Vel  eius,  i.  e. 
populi  sedem,  i.  e.  sedes  et  civitates  eius.  Econtra  Ecclesia  est  edificata  ab 
immundicia  sua,  quod  mirum  est.    Et  sedes  Christi  in  coelo  magis  parata 

20  et  solidata :  uam  qui  se  immuudum  confitetur,  hic  edificatur.   Ergo  mundiciam 
illius  cessare  fecit  et  finivit,  huius  autem  immundiciam  erexit  et  inchoavit 
px'inium,  ut  proficiat  in  spiritu.    Minorasti  dies  temjwris  eius  (i.e.  con-ss. 
sumpsisti,  abscidisti,  cessare  fecisti).    Dies  Synagoge  sunt  temporis  illius,  non 
autem  temporis  Dei  et  temporis  gratie.    Ecclesie  autem  multiplicavit  dies 

25  temporis  sui,  quia  est  ei  tempus  gratie  secundum  spiritum.    Perfudisti  eum 
confusione,  Ecclesiam  autem  coronavit  gloria  et  honore  etc.  secundmn  spiritum, 
licet  similia  omnia  patiatur  secundum  carnem.    Usqueqtio  domine  avcrtis  inm.  47. 
finem?    Hec  oratio  indicat,  quod  de  populo  Synagoge  sit  locutus.    Et  'in 
finem"  debet  hic  referri  ad  nnmerum  populi.    'üsquequo'  autem  ad  tempus, 

30  q.  d.  quare  omnes  avertis  et  nullos  rehuquis,  sicut  Zodomam  et  Gomorram?  jimos^,  n. 
ut  Arnos  6  'et  nullus  ne  apud  te  est?    Et  respondebit:  finis  est'.    Exardcscit  Mmoicio.n. 
sicut  ignis  ira  tua.    Ira  autem  omnia  consumit,  que  apprehendit.    jSTou  sie 
aqua  omnia  consumit,  licet  destruat  et  dissipet. 


35 


G  eligeiulo  1 1  cum  fcljÜ 
für  Synagoge         25  tpg  gratio 

m.  170a  171 


S.  41  flg. 


23  feci 


Dies  Ecclesie,  06er  bod)  tuof|l  tocvfcf)vietcn 


1 


46  Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 

de  David  personaliter  et  regno  eins  literali.  Tertio  b.  Augustinus  ^  et  Cassio- 
dorus  de  vastatione  ludeorum.  Quarto  potest  de  persecutione  Ecclesie  sub 
niartyribus  intelligi.  Quiuto  insuper  de  vastatione  Ecclesie  per  schandala 
mal  omni  Christian  orum. 

Sed  Beati  Augustini  primum  videamus  per  ordinem.    Ubi  seiendum,  r> 
quod  et  ipse  Dominus  pro  ludeis  flevit  et  oravit:  quia  cum  essent  populus 
et  regnum  eins  a  David  in  illum  liereditatum,  tamen  perditi  sunt  et  ipse  ab 
eis  repulsus  et  despectus  est.    Et  lioc  previdens  ])ropheta  deplorat,  quia  per 
hoc  quod  illura  repulerunt,  ipsi  potius  perieruut.    Unde  dicit: 

Tu  vero  repulisti  et  despexisti:  distulisti  Christum  tuum,  in 
Sei.  r,3, 2. 3.  id  est  repelli  permisisti  a  proprio  populo  et  despici  et  diiFerri,  sicut  Isaie  53. 

'Et  vidimus  eum  despectura  &c.'    Quia  usque  hodie  in  illis  Christus  repulsus 
est  et  despectus  et  dilatus,  quia  difFerunt  eum  suscipere.    Et  minor  pars 
5üf).  1,11.  eum  suscepit.    Quia  'in  propria  venit  et  sui  eum  non  receperunt\    Hoc  est 

quod  omnes  prophete  et  Apostoli  deploraverunt.  Necesse  quidem  fuit  Christum  is 
esse  despcctibilem,  ut  ea,  que  dicta  sunt  de  eo  gloriosa,  non  secundura  carnem 
sapcrentur.    Unde  et  iste  psalmus  ex  intentione  percutit  ludeos,  ut  de  Christo 
non  intdligant  earnaliter  gloriosa,  cum  audierint  eum  repellendum  et  despi- 
ciendum  &o. 

5ß- 40.         Avertisti  testamentum  servi  tui:  prophanasti  in  terra  sanc-  20 
tuarium  eins.    Quia  ludei  aversi  sunt,  et  cum  eorum  sit  testamentum, 
;)!üm.  9, 4  legislatio,  promissa  Ro.  9:  sed  omnia  hec  aversa  ab  eis  et  ad  gentes  con- 
versa  atque  translata.    Dicit  autem  Christo  ista  fecisse,  quia  populo  eins 
87, 3.  fecit.     [Sicut  et  precedente  psalmo  gloriosa  Christo  dicit  con^igisse,  que 
85  34.  tamen  populo  . . .  donata  sunt,  ut  patet :  'Misericordiam  meam  non  (Zispergam  25 
ab  eo',  id  est  populo  eins :  sie  'tu  repulisti  eum'  . . .  populum  eins  &c.  . . . 
ludeorum  alios  hene,  alios  male.    Que  enim  illis  in  perniciem,  hiis  in  salutem 
venerunt,  . . .  fides  facit  differentia«?.    Ergo  de  utroque  debet  exponi  simul. 
^*^'j"'44'  s'i  Uwffe  Apostolus  Ro.  8  &\\.egat  ps.  43.  qui  tamen  de  ludeorum  malis  foquitur, 

sicut  Isaias  . . .  Cum  tamen  et  ipse  possit  intelligi  de  malis  fidelium  m  . . .  tem  30 
illorum,  quantum  e  dictis.]    Et  ut  clarius  dicam,  dupliciter  potest  intelligi 
contigisse  hec  Christo.    Primo  Quia  ipse  talis  ab  illis  factus  est,  scilicet 
repulsus,  despectus,  dilatus,  aversus,  prophanatus  &c.    Ipsi  enim  eius  testa- 
mentum et  sanctuarium  contempserunt.  S  e  c  u  n  d  0  Quia  ipsi  repulsi,  despecti, 
dilati,  aversi,  prophanati.    Et  hoc  quia  primitus  illum  sie  habuerunt  et  fece-  35 
runt.    Et  ita  prophanasti  in  terra  sanctuarium,  id  est  templum  in 
lerusalem,  quod  erat  eius,  sicut  et  populus. 
o^f^l^l'         Destruxisti  omnes  sepes  eius.    Ut  Isaie  5.  'Auferam  .sepem  eius 
et  diruam  maceriam',  id  est  custodiam  Synagoge,  quia  tradita  est  in  con- 
culcationem  omnibus,  ut  patet.  40 

16  ©cib.  despectabilem  29  ©cib.  malis  qucritur         30  111...  tcm  ober  in  .  .  .  tem 

')  ©icf}c  oBcii  ©.  41  3.  36flg. 


Psalmus  LXXXVIII.  [LXXXIX.] 


47 


Po  suis  ti  firm  amen  tum  eins  formidineni,  id  est  pro  sccnritatG 
formidinem  et  pro  munitione  pavorem.  Vel  melius:  posuisti  muros  eius  in 
stuporem  et  pavorem  omnibus  spectautilms.  Sieut  in  dirutione  magnorum 
et  muuitorum  edificiorum  hoiTor  est  intueri :  ita  intueri  ludeorum  potentes 
et  maiores,  qui  olim  sublimissimi  fuerunt,  horror  est,  quod  ita  sunt  diruti 
et  dissipati.  Ergo  'in  formidinem',  id  est  in  exemplum  timoris  et  spectacnlum 
terribile  et  stupeudnm  signnm. 

Diripuerunt  eum  omnes  transeuntes  viam,  id  est  omnes  homines ss.  43. 
mundi  et  gentes,  sicut  Isaie  x.  'Erit  in  conculcatiouem  ut  lutnm  platearum\  10,  c. 
Factus  est  opprobrinm  vicinis  suis,  id  est  quod  vicini  eum  expro- 
brent,  scilieet  gentes  per  circnitum  eius.  Vel  quod  in  illis  exprobretur 
Apostolis  et  discipulis  Christi.  Est  enim  eis  quodammodo  ignominia  corum 
perfidia,  cum  dieeretur:  'Ecce  Vos  Colitis  illum,  quem  sui  pi'oprii  occiderunt 
et  üon  suscipiunt?' 

Exaltasti  dexteram  deprimentium  eum  (id  est  Romanorum  etss.  4n. 
aliarum  gentium):  Letificasti  omnes  inimicos  eius.  Avertisti  &c.?!.  44. 
Nota  sunt. 

Destruxisti  cum  ab  emundatione,  id  est  cessare  fecisti  eius  ex-a?.  4r.. 
piationes  et  mundicias  legales,  unde  hebr.  'Quiescere  fecisti  mundiciam  eius\^ 

Tu  autem  nota,  quod  sicut  cmii  Christo  in  carne  egerunt,  ita  et  illis 
futurum  erat.  Quia  sicut  Clu-istum  secundum  hominem  poUuerunt,  destruxe- 
runt  et  occiderunt,  in  eo  ipso  iam  figurabatur,  quod  et  totum  corpus  Synagoge 
secundum  carnem  poUuendum,  destruendum  et  occidendum  fuit,  ut  scilieet 
suscitarctur  rursum  in  spirituale  corpus  Ecclesie.  Sicut  et  Christus  suscitatus 
est  in  corpus  immortale.  Ideo  ait  Apostolus  'Non  sunt  desti-ucti  sie  • 
perirent,  sed  ut  surgerent".  Quia  polluit  eorum  sacra,  non  ut  nnlla  habei-ent, 
sed  ut  meliora  haberent.  Sed  noluerunt  ista  meliora,  ideoque  nec  illa  habent 
impoUuta.  Et  hac  ratione  fit,  quod  prophete  sub  uno  textu  utrunque  jiro- 
phetant,  scilieet  corporis  Cliristi  destructionem  et  Synagoge  similiter.  Sicut 
enim  Christus  de  vita  ista  et  transitoria  per  mortem  ivit  ad  aliam :  sie  voluit, 
ut  lex  et  Synagoga  de  vita  litere  transitorie  et  visibilis  transiret  in  spiritum 
invisibilem  et  Ecclesiam  eternam  per  occisionem  et  mortem  litere  et  um- 
brarum  et  figurarum.  Unde  ut  ista  gloriosa  venirent  in  spiritu,  necesse  fuit 
Christum  et  synagogam  destrui  secundum  carnem.  Et  sie  de  utroque  simul 
loquitur.  Sicut  et  Isai.  1.  'A  planta  pedis  non  est  &c.',  scilieet  in  corpore  Scf.  1,  o. 
Christi  et  Synagoge,  quia  destructi.  'Et  relinquetur  filia  Zion  &c.',  quod  Scf.  1,3. 
dicitur  de  iis,  qui  noluerunt  mutari,  sed  potius  exprobraverunt  commutationem 
istam  Christi,  ut  hie  dicit.  Que  commutatio  est  ipsa  destructio  in  Christo 
et  synagoga.    Immo  non  est  destructio,  sed  vere  commutatio  in  melius. 


10  ©eib.  opropbrium  22  ipsa  25  ApostnlL 
')  Psalt.  inxta  He1)r. 


48 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


103, 19.         Et  sedem  eins  in  terra  collisisti.    Sedem  eins  in  coelo  preparavit, 
que  est  in  Ecclesia.    Sed  in  terra  sedem,  id  est  synagogam  collisit.  Sicut 
et  Corpora  sauctorum   collidit,  sed  animas  eorum  per  hoc  preparat:  ita 
Ecclesiam  non  preparavit  sibi  sedem,  nisi  prius  synagogam,  sedem  in  terra 
coUideret.    Et  sie  est  totus  psalmiis,  ut  dixi,  vox  populi  fidelis  de  synagoga 
et  de  reguo  David  et  Christi  deplorantis  destructionem  Synagoge  et  snarum 
tribulationum.    Nam  utrunque  discipuli  Christi  passi  sunt,  scilicet  perse- 
cutionem  a  propriis  fratribus  et  Synagoge  finitionem. 
iS.  4G.         Minorasti  dies  temporis  eins  (quia  finitum  est  regnnm  David  et 
Christi  secundum  Synagoge  ritum):  Et  perfudisti  cum  coufusione,  ut 
patet  experientia  in  residuis  Israel, 
sü.  47.         Usque  quo  Domine  avertis  in  finem?  id  est  avei'sionem  istam 
facis  universalem  in  finem,  id  est  fiuiendo  totum  populum  et  nihil  ex  eo 
relinqueudo.    Et  hoc  tarn  diu. 
S5.  48.         Memorare  que  mea  substautia.    Hic  petit  pro  populo,  ne  omnino 
cousumatur  per  iram  dei.    Et  instituit  orationeni  ex  multis  movere  deum. 
s.  f,i.  Secuudo  infra  petit  pro  se  contra  ludeos  incorrigibiles,  vel  saltem,  ut  in 
bonum  puniantur,  dicens  'Memor  esto'. 

P  r  i  m  u  m  ergo  motivum,  quo  avertere  iram  dei  nititur,  est  hoc.  Consydera 
CiioO  13, 2.'). queso,  quantillus  ego  ad  te  sum,  sicut  et  lob  13.  'Contra  foliimi,  quod  a 
vento  i'apitur,  ostendis  potentiam'',  q.  d.  Si  inspicias,  quoniam  pulvis  smiius 
*}Sf.  78,  39.  et  nihil  coram  te,  cessabis  utique  irasci,  ut  ps.  77.  'Recordatus  e.st,  quoniam 
103, 14.  caro  sunt'.    Et  ps.  102.  'Recordatus  est,  quoniam  puluis  sumus  &c.'    [Ita  et 
90, 3.4.  psalmo  sequente:  'Ne  avertas  hominem,  quoniam  mille  anni  ante  oculos'.J 
Secundum:  Nunquid  enim  vane  constituisti  omnes  filios  hominum?  Sic 
Sei.  1, 9.  Isaie  1.  'Nisi  dominus  reliquisset  nobis  semen'.    Et  sie  vel  reliquias  Israel 
salvari  petit,  quia  dicit:  Et  si  multos,  nunquid  omnes  in  vanum  constituisti 
§c[cf.  11, 13. filios   hominum,   id  est  pati'iarcharum?    Unde  Ezech.  9.  'domine,  consum- 
flimoä  7,.').  mationem  tu  facis  reliquiarum  Israel?'    Et  Arnos  7.  'Quis  suscitabit  lacob, 
quoniam  parvidus  est?'    Et  hoc  est  Tercium,  scilicet:  Quis  est  homo,  qui 
vivet  et  non  videbit  mortem  &c.?  q.  d.  istud  te  moveat,  ne  omnes  perdas. 
Quoniam  nullus  alius  est,  qui  redimat  neque  qui  salvum  faciat.  Quartum 
si  hoc  non  feceris,  ubi  sunt  misericordie  tue  antique  &c.? 
33.  .M.         Memor  esto  domine  opprobrii  &c.    Hic  pro  se  orat  popnlus 
9, 13.  fidelis ,  ut  ps.  9.  'Quoniam  requirens  sanguinem  eormu  recordatus  est  &c,' 
Verum  quia  simul  verbum  prophete  fertur  super  totum  eius  populum,  in  quo 
<Pf.  44.  alii  mali,  alii  boni :  ideo  similis  sententie  est  cum  ps.  43.    Unde  et  secundum 
quartum  modum  exponitur  de  populo  sancto,  immo  tercium  et  quartum 
as.  39.modum  in  unum  componendo,  sicut  p,s.  43.  fecit.    Tu  vero  repulisti  (ne 
i^j.  44, 10.  scilicet  istam  gloriam  carnalem  putaremus ,  ut  ps.  43.  'Nunc  autem  repulisti 


19  hec 

V 


37  alii  bono 


Psalmus  LXXXVIII.  [LXXXIX.] 


49 


et  confudisti  nos')  et  despexisti:  distiilisti  Cliristuni  tiuim  (illinc  'Et 
non  egredieris  deus  in  virtutibus  nostris').  Sic  enini  distiilit  Christum :  qviia 
nec  ei  uec  suis  cito  auxiliatus  fuit,  non  egrediens  in  virtutibus  eorum.  Aver-»-  4o. 
tisti  testamentum  servi  tui,  id  est  pactum  eins  tecum  avertisti,  sttilicet 
a  populi  maiore  parte  per  incredulitatem  illorum,  et  a  nobis  per  nou  auxilium 
in  pcrsecutioniI)us.  Sic  enim  eisdem  verbis  descril)it  et  lamentatur  totius 
populi  destructionem.  Cluius  una  pars  (scih'cet  reliquie)  sunt  secunduni  carnem 
et  foris  tantum  destrueti,  repulsi  &c.  Altera  autem  (seilicet  reproba)  secundum 
spiritum  et  intus,  immo  hec  tandeni  ntroque  modo.  Prophanasti  in  terra 
sauctuarium  eins.  [Sed  in  re  sanctifims^^.J  Quia  ludeorum  templum  in 
jjollutionera  tradidit  Romanis  et  Sanctorum  corpora  in  manus  prophanorum. 
Unde  ps,  43.  'Avertisti  nos  retrorsum  post  inimicos  nostros\  44, 11. 

Destruxisti  omnes  sepes  eins:   posuisti   firmamenturn  eins«- 41. 
formidinem.    Diripiebant  cum  &c.  [ps.]  43.  'Et  qui  oderunt  nos,  diripie- |j  j,, 
baut  sibi.    Dedisti  nos  tanquam  oves  escarum:  et  in  gentibus  dispersisti 
i\os\    Quod  enim  hec  de  sanctis  intelligenda  sint,  cogit  nos  Apostolus  Ro.  8. 9iöm.  8, 36. 
allegans  ps.  43.  qui  in  hiis  huic  conformis  est.    Factus  est  opprobrium 
vicinis  suis.    Et  ibi:  'posuisti  nos  opprobrium  vicinis  nostris:  subsan- ^isj.  44, 14. 
nationem  et  derisum  iis,  qui  in  circuitu  nostro  sunt'.    Hec  omnia  tempore 
martyrum  impleta  sunt.    Et  in  ludeos  usque  liodie  durant. 

Exaltasti  dexteram  deprimentium  cum:  Letificasti  omness«.  43. 
inimicos  eins.  Quod  factum  est  in  populo  sancto  a  persecutoribus.  Aver-«.  44. 
tisti  adiutorium  gladii  et  cetera:  ut  supra  ex  dictis  et  glosa  facile  patet. 

Et  ratio  omnium  est.  Quia  sicnt  necesse  fuit  solvi  templum  corporis 
Christi,  ut  suscitaretur  novum:  ita  et  mysticum  eius  templum,  seilicet  syua- 
gogam,  solvi  oportuit,  ut  suscitaretur  novimi,  quod  est  Ecclesia.  Et  ideo 
'de  reliquiis  tuis  preparabis  vultum  illorum',  id  est  que  tu  reliquisti  in  ']S\.  21, 13. 
renovatione,  seilicet  destructionem,  vastitatem,  dissolutionem  &c.:  hec  enim 
in  ludeis  remansura  hec  propheta  plorat.  Similiter  et  in  anima  fit,  quia 
destruitur  et  dissolvitur  opus  Diaboli,  homo  secundum  carnem,  ut  edificetur 
opus  dei  et  homo  secundum  spiritum.  Et  hoc  fit  in  })enignitate  per  omnes 
tres  dissolutioues.  Sed  in  severitate  fit  illis,  qui  nolunt  ita  dissolvi.  Immo 
iste  tx'es  dissolutiones,  repulsiones,  prophanationes  sunt  coram  velut  una 
tantum.  Quia  in  Christi  dissolutionem  pendent.  Quare  sicut  ipse  totaliter 
est  dissolutus  et  prophanatus  in  corpore  suo :  ita  totaliter  synagogam  dissolvit 
et  prophanavit.  Similiter  totam  Ecclesiam,  immo  totum  genus  hunianum 
(si  vellet  obedire)  dissolv^eret  secundum  carnem  totaliter,  prophanaret  atque 
reprobaret.  Hoc  est  granum  frumenti,  quod  in  terrara  cecidit  et  mortuiuu  St>ii.  12, 24. 
fuit,  et  sie  non  solum  mansit,  sed  fructum  plurimum  attulit,  id  est  Christus, 
Syuagoga  et  totum  genus  humanuni. 


14  ps.  fe^tt  17  ©eib.  opropbriuin  27  Vulg.  in  reliquiis  38  ©eib.  cadit 
Sut^er§  SBerfe.  IV.  4 


50 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


GLOSSA:  PSALMUS  LXXXIX.  [XC] 

Dcploratlo  conditionis  et  misrrirs  Immance  et  petitio  adventus  Christi. ' 
Psalmus  LXXXIX. 
«.  1.         Tit.   Oratio  Molsi  viri  dei. 

Doniine  Ihesu  Christe-  refugnmi,  extra  te  non  nisi  afflictio  est  etiam  5 
in  bonis,  factus  es'^  per  assumptam  naturam  nnstram  nohis  humano  generi: 
sß.  2.  a  gencreitione  in  generationem  de  iina  in  aliam  sine  fine.    Pritisqnam  montes 
corporales  et  spiritiiales,  qui  sunt  patriarche  et  prophete,  ex  quibns  Christus 
lioniO;^  ficrent  aut  formarentur  terra  et  Orbis:  a  sceculo  ab  initio  mundi  et 
ante  usqtie  in  scecidum  eternum  tu  es,  non  ait  "^eris'  et  'fuisti',  sed  'es',  10 
«  3.  deiis  veriis  per  essentiam  quia  tu  es.    Ne  avertas  a  tali  refugio  et  gloria 
eins  liomincm  humanuni  genus,  precipue  populum  Israel,  in  Immilitatem 
^t-'if»^  Sni  1,  contritioneni  et  afflictionem,  que  est  in  vanitate  Eccles.  1:  et  dixisti  per 
euangelium  tuum''  convertimini  a  vanitate  ad  me  refugium  vestrum  filii 
i.hominum,  ideo  ne  avertas,  sed  esto  refugium  homini.    Qiioniam  niillc  anni  15 
i.  e.  omnes  anni  liominum  ernte  oculos  tiios,  licet  hominibus  longi  et  multi 
in  ocnlis  eorum  sint:  tanqtiam  dies  liesterna  que  preteriit,  et  sie  extra  te 
non  nisi  vanitatem  et  afflictionem  potest  habere  et  miseriam.    Et  tanquam 

GLOSSA;  ^  Deplorat  miseriam  humane  nature,  ut  omnes  revocet  ad  veri- 
tatem,  maxime  autem  ne  populus  Israel  promissioncs  Dei  in  hac  vita  expectaret  20 
carnaliter,  quando  audit,  quod  etiam  prospera  et  bona  huius  mundi  ex  ira  Dei 
abbreviata  sunt  hominibus.  Secundo  mystice  magis  deplorat  miseriam  ruiture 
Synagoge  in  literalem  vanitatem  legis.  -  Dirigit  autem  sermonem  spiritualiter 
ad  deum  filium  probans  ipsum  eternum  esse  deum  contra  eos,  qui  propter  humani- 
tatcm  hoc  negaturi  erant.  Et  est  intentio  psalmi  humanuni  genus  ex  coii-  25 
sideralioiie  proprio  miserie  et  ire  dei  super  ipsum  ad  Deum  a  vanitate  revocare. 
Ignoravit  enim  oninis  honio  sc  esse  sub  ira  Dei,  donec  euangelium  veniret  et 
sRdiu.  1, 13.  eam  manifestaret.  Ro.  1.  'Revelatur  enim  (scilicet  in  Euangelio)  ira  Dei  de 
coelo'.  Et  hoc  idem  facit  psahiius  iste  in  spiritu  loquens,  primum  gratias  agens 
pro  eo,  quod  infra  futurum  petit.  ^  Preteritum  dicit  quod  futurum  erat,  quia  30 
prophetice  loquitur.  Et  iam  in  Deo  factum  fuit,  quod  in  tempore  futurum  erat. 
^  q.  d.  licet  de  montibus  illis  liomo  vencris,  tarnen  ante  eos  fuisti.  loh.  8. 
Soi).  8,  r,8. 'Antequam  Abraham  fieret,  ego  sum'.  ^  Iste  versus  prophetice  similiter  pre- 
teritum pro  futuro  ponit,  quia  futurum  erat,  ut  Christus  doceret  Beatos  qui 
higerent  et  qui  crucem  portarent  et  niiserias  suas  agnoscerent.  Hehr,  sie:  'Aver-  35 
tisti  lioniinem  in  lunnilitatemV  quod  sie  nostre  concordat:  quia  avertisti  liominem 
in  huniilitatem  benigniter  (et  sie  est  prophetia),  ne  avertas  euni  in  humilitateni 
severiter  (et  sie  est  oratio).  Vel  affirmans  proplietat,  quod  muUos  avertet,  ut 
'PI.  74, 1.  ps.  72  'Utquid  repuhsti  nos  in  fmem?' 


30  erat         35  lugeiit  portant 

')  3?urgcnfi§:  „Avertisti  hominem  in  liuniiliatione". 


Psalnuis  LXXXIX.  [XC] 


51 


custodia  in  noctc  iina  vigilia  noctis,  ciiius  tanion  tres  tantum  .sunt  horo: 
quce  pro  nihüo  habentur,  nt  sunt  somnia  et  phantasmata/  eorum  anni  eriint  d. 
quia  sunt  vani  et  vanitati  subiecti.     Meine  in  iuventute  vel  prima  etate  «• 
siciit  herha  foenum  virens  transeat,'^  non  autem  stabit  in  eodem  statu,  mane 
f,  fJoreat  et  transeat,  quia  simul  dum  floret  caro,  marcescit  etiam,  tantum  morti 
accedimus  quautum  vite:  vespere  ultima  etate  decidat ,  induret  et  arescat. 
Est  metapliora  de  herba  areseente,  ps.  101  'Ego  sicut  fenum  anii'.    In  hebr.  '^\.  102,  v>. 
hec  verba  sunt  preteriti  temporis,  sed  quia  hie  orat,  ut  homo  agnoscat  se 
aruisse,  induratum  [esse]  et  decidisse,  ideo  Optative  loquitur.  Ut  hec  sie  fierent,  9;.  7. 

10  causa  est,   Quia  defeebmis  corniptionibus  pleni  et  infirmi(?)  in  ira  ttia,-' 
que  nobis  istam  mortalitatem  et  corruptionem  inflixit:  et  in  furore  tuo  turhati 
sumus,  quia  omnis  harmonia  incorruptionis  et  integritatis  turbata  et  dissipata 
est.    Postiisti,  hinc  autem  ira  ista  et  furor  tuus,  iniquitates  nostras,  quil^us«.  s. 
inique  te  refugium  reliquimus  et  nosipsos  araamus,  in  Adam  primo,  et  postea 

in  etiam  nos,  in  conspectu  tuo:  Sfectdum  nostnim*  vitam  nostram,  quam  per 
peccatum  fecimus  peccatricem,  in  Hluminatione  imltns  tut  clara  notitia  et 
attendente  ad  vindicandum  talibus  poenis.    Quoniam  omncs  dies  nostri  sive  s«.  9. 
boni  sive  mali  defecerunt  sicut  nos  ipsi  multis  modis  defecimus,  ita  et  dies 
nostri :  breves  facti  sunt  et  multis  nialis  subiecti :  et  in  ira  tua  defecimus 

2u  ab  integritate  natm^e:  repetitio  eiusdem  ex  afPectu.    Anni  nostri,  i.  e.  liomines 
in  annis  nostris,  sicut  aranea  ''  i,  e.  inutilia  et  vana  meditahimtur,  etiam  quando 
beate  loquentur,  studiose  operabuntur  et  sollicite  cogitabnnt:  dies  annoruni  '$.  in. 
nostrorum  in  iptsis'''  septuaginta  anni,  quia  ante  oculos  quanto  sint  sujira 
dixi.    Et  in  oculis  horainum  infiniti  videntur  seipsis  (?)  sua  mensura.  *SV 

25  autem  in  potentatihus  viribus  et  vigoribus  naturalis  complexionis  potentioris, 
octoginta  anni:  et  amplins  eorum  residuum  scu  quicquid  temporis  ultra 

GLOSSA:    '  Unde  hebr.  'Fluctuasti  eos:  somnus  erant',  dorniiunt  enim 
omnes  in  spiritu.         -  Isaio  40  'omnis  caro  fenum  et  omnis  gloria  eius  Oos  Scj.  4o,  r,. 
feni'.    Et  lob  14  'quasi  flos  cgreditur  etc.'  Hoc  est  quod  mundus  nescivit,  Ciiob  14,2. 

30  scilicet  quod  hec  niiseria  esset  ex  ira  Dei.  ^  Hebr.  'Abscondita  nostra'  (i.  e. 
peccata  occulta,  que  lex  non  potuit  purgare,  sed  tantum  gralia).  Et  propter 
taha  omne  tempus  dicitur  seculum  nostrum  et  non  tempus  gratie.  Et  ita  con- 
cordant  translationes.  Quando  enim  in  peccatis  sumus,  extra  tempus  gratie 
sumus,   sed  in  tempore  seu  seculo  nostro.  Unde  etiam  iustitias  nostras 

3ä  Isaie  59  sie  describit:  'Telas  aranee  texuerunt  et  opera  eorum  inutilia'.        '''  'In  Srf.59,  s  c. 
ipsis'  potest  referri  dupHciter:  primo  ad  dies:  et  sie  sensus  est,  quod  dies  in 
seipsis  considerati  sunt  tanti,  licet  coram  Deo   mille  anni  sint  nnus  dies,  et 
coram  stultis  unus  dies  longus  et  diuturnus  sit.     Secundo  'In  ipsis'  referlur 
contra  illud  'in  potentatibus',  q.  d.  dies  hominum,  qui  coramuniter  sunt  in  ipsis. 

40  sunt  tanti.  Si  autem  in  potentatibus,  lioc  iara  extra  eos  est  et  non  in  ipsis,  sed 
velut  extra  hominum  modum  omnem. 


9  esse  fe^lt  20  eins         24  in  seipsis? 


27  fflnctuasti  (bergt.  ®.  :a  9tnin.  2) 
4* 


52 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


supererit,  lioc  totum  labor  et  dolor  afflictio  tota  vita,  difficultas  et  anxietas.' 
Quoniam  supervenit  desupei'  siuc  mei-itis  nostris  addita  super  iram  et  penas 
istas  mansuetudo  gratie  tue:  et  sie  corrqnenmr,  que  iam  ira  est  taiitum, 

s«.  11.  fiet  raedicina  et  ultio.-  Quis  q.  d.  pauci,  quia  non  credunt,  novit  ]}otestatem 
irce  itice?  quia  dum  irasceris,  eo  magis  propitius  es  iu  sanctis:  et  quis  uovit 
2ire  timore  ttio  iram  tuam  dimimerare?  quia  dum  nou  irasci  putaris,  magis 

35.  12.  iratus  es  innumerabiliter,  Dexteram  tuam  Christum  et  gratiam  eius  sie  notam 
fae,  scilicet  ut  cognoscamus  per  eam,  quod  omuia  suut  vanitas,  miseria  et 
ira:  et  eruditos^  uotos  fac  corde  non  sensu  iuflato  carnis  in  sapientia  tua, 

as.  13.  que  est  in  abscondito.  Convertere  assumeudo  naturam  nostram  domitie, 
nsqriequo?  quod  tarn  diu  diifers:  et  deprecahilis  exorabilis,  qui  hucusque  semper 
9füm.  1,9.  iratus  fuisti,  esto  super  servos  tuos,  qui  in  spiritu  suo  serviunt  Ro.  1,  non 
i4.in  litera.  Ilepleti  snmus^  per  spiritum  sanctum  diffusum  tnane  in  principio 
Ecclesie  misericordia  tua  gratia  Christi  tui:  Et  hinc  exuUavimus  et  delectati 
simius  gaudio  in  spiritu  sancto,  omnihus  tarn  bonis  quam  malis  diehus  nostris. 

sß.  15.  Ltetati  sumus  Hebr.  'letifiea  nosV  supple  in  diebus  gratie,'  ^?ro  diehus  legis 
et  nature,  quihus  nos  humiliasti  afflixisti  in  penis  et  peccatis,  quia  nondum 
erat  gratia :  annis  quihus  vidimus  in  peccatis  nostris  eonstituti  mala  tantum 

GLOSSA:   ^  q.  d.  cum  ergo  hcc  ita  sint,  ne  avortas  liomines  in  istam 
misoriam ,  ut  talia  relicto  spiritu  querant.    Sicut  enim  filii  Adam  in  istam  vili- 

1. «liDi. c, 3. tatera  ceciderunt,  quia  liomo  caro  est,  dicit  Dominus:  ita  et  synagoga  misera 
caro  facta  est,  ideo  non  permansit  in  ea  spiritus  Domini.    Et  est  eadem  petitio 
39,  f).  cum  ps.  38,  ubi  petit  sibi  dicrum  suorum  numerum  ostendi,  ne  scilicet  in  istam 

i^rob.  Sni.  1,  humilitatem  et  afflictionem  spiritus  avertatur,  que  fit  per  vanitatem,  ut  Ecclesiastes 
ait.  Sed  quia  vidit  Moses  multos  avertendos ,  ideo  petit  et  ita  quasi  factum  sit 
prophetat.     Sensus  ergo(?)  est  tu  factus  es  nobis  refugium,  ubi  omnia 

sunt  stabilia.  Obsecro  ut  hoc  in  nobis  non  frustretur  et  perdatur,  et  aliud 
refugium  queramus  in  transitoriis ,  sicut  heu  futurum  est  in  multis.  ^  Per 
passionem  enim  Christi  factum  est,  ut  mors  et  pene  generis  humani  iam  non 
sint  tantum  in  penas,  sed  in  emendationem  et  meritum.  Et  sie  polest  componi 
quod  sequitur.  'Quis  novit  potestatem  ire  tue',  i.  e.  quis  credat,  quod  iste  pene 
et  mors  sint  tarn  potentes  et  efficaces  ad  meritum  et  coronam,  q.  d.  Insipientes 
hoc  non  credent,  quia  cum  carnaliter  de  deo  sapiant,  mala  secnndum  carnem 
a  Deo  non  esse  putant  benevolentc.  Potest  et  in  severitate  intelligi,  quia  potestas 
ire  Dei  est,  quod  iratus  est,  quos  prosperari  facit,  et  non  videtur  esse.  Et  non 
est  iratus  afflictis  et  tamen  videtur  esse.         ^  De  ruditate  litere  et  sapientie 

carnis.        ^  Preteritum  dicit,  quod  tamen  futurum  prophetat.    Unde  hebr  

^  Vel  potest  et  pro  eisdem  diebus  accipi:  quia  per  Christum  factum  est,  ut  in 
tribulatione  etiam  gaudeant  sancti.  2.  Cor.  G.  Et  act.  5*°  'ibant  Apostoli  gau- 
dentes  etc.' 


22  pennasit        20  est:  Cliriste  tu?  S)a§  Söort  ift  bertiCnfit 

')  Psalt.  iuxta  Heljv.  -)  ItiüiDÜmibct.  tfrgäri.^c  au§  Psalt.  iuxta  Hebr.:  „Imple 

nos  etc." 


Psalmus  LXXXIX.  [XC] 


53 


sine  niixtura  bonorimi.    Respice  in  scrvos  tuos  discipulos  tuos  et  in  ojiem^ß  le. 
tua,  que  tu  in  illi.s  operaris:^  et  dirige  per  rectam  viarn  spiritus  fiUos  eorum, 
quüs  per  verbuin  gignuut  vel  saltem  carne  et  spiritii  siniiil.    iJt  sit  sjdendor^.  u- 
domiiii  dci  nostri  lunieu  cognitionis  Dei,  quod  est  fides  Cluisti  ps.  4,  sttpcr%\- 
nos,  quia  est  desursiun  et  snpra  nos,  et  ojjcra  mcmiium  nostrarwn,  i.  e.  acta 
seil  actiones  et  operationes  virtutuni,  dirige  super  'nos,  quia  opera  infra  nos 
damnant  nos,  opera  iuxta  nos  non  sufficiunt,  opera  autem  supra  nos  coronant 
nos:  et  opus  manicum  mstrarum  dirige,  i.  e.  facta  seu  effectiones,  que  sunt, 
quod  aJios  in  Domino  efficinius  bonos  et  convertimus  et  operari  sicut  et 
nos  operaraur,  facimus. 


SCHOLAE:  PSALMUS  LXXXIX.  [XC.]^ 

Iste  psalraus  secuudum  b.  Augustinum  est  oratio  pro  populo  Israel, 
ne  per  iram  dei  cadat  a  spiritu  in  literani,  vel  certe  ut  iam  la])sus  eruatur 
per  adventum  Christi.  Et  merito:  pro  quo  enim  legislator  oraret  quam  pro 
populo  suo?  quem  vidit  in  futurum  deserta  spiritus  fide  omnia  carnalitcr  in 
lege  sapere  et  sie  mauere  sub  ira  et  peccato  et  nialedicto  legis,  sicut  et 
gentes  nianebant  sub  lege  membrorum.  Ad  quas  per  liocipsum  psalmus 
potest  extendi. 

Dicitur  igitur: 

Domine  refugium  factus  es  nobis:  quod  sive  per  incarnationeni sj.  i. 
sive  ante  quoque  intclligatur,  nihil  refert.    Priusquam  montes  fierent  &c.sj3. 2. 
Hoc  proprie  ad  deum  incarnatum,  qui  non  fuisse  ante  homiuem  putabatur 
ab  illis  ignorantibus  et  nescientibus,  quod  ipse  esset  refugium  et  deus.  Si 
enim  cognovissent  ipsum  esse  deum  verum  et  propter  refugiiun  uostruni  1.  ijov.  2,  s. 
factum  hominem,  non  eura  crucifixissent.    Unde  sequitur  secundum  hebr.  35.  3. 
Avertisti  hominem  in  humilitatem  (id  est  averti  permisisti  in  literam 
et  carnalem  iutelligentiam  legis,  et  per  hoc  ignorabant  te  esse  et  deum  et 
refugium  suum).   Et  dixisti:  revertimini  filii  hominum^  (id  est  a  litera 
redite  ad  spiritus  Cognitionen!,  ut  sciatis  et  coguoscatis,  quoniam  ego  sum 
deus  et  refugium  vestruni).    Vere  dixi,  quod  avertisti  in  humilitatem.  An 
non  Iiec  est  humilitas  et  miseria,  si  ab  eternis  ad  temporalia  convertautur, 
a  litera  ad  spiritum?    Quoniam  (Ecce)  mille  anni  ante  oculos  tuos«.  4. 

GLOSSA:    ^  Pliil.  2.  'Deus  est  qui  operatur  in  nobis  velle  et  perlicerc'.  sj^dü.  2, 13. 
Unde  opera  nostra  bona  vocanlur  opera  Dei  loh.  6.  ps.  76.  et  110.  etc.  ir77'''i^^i3 
  11!,  6. 

20  factus  est 


^)  33L  171^-  174'^  -)  Jöurgettfiä:  „Avertisti  hominem  in  humiliatione  et 

dixisti:  convertimini  seu  revertimini  filii  liominum". 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


taiiqviam  dies  hesterna,  que  preteriit.  Et  ne  putes  deimi  vere  tarn 
lougos  dies  habere  et  nun  [)otius  iiitelligas  omiie  temporale  in  hiis  verbis 
dissuaderi,  sequitur:  Et  (supple  niille  anui  ante  oculos  tuos  sunt  tanquam) 
Custodia  in  nocte  (id  est  tres  vix  höre  et  nocturne,  q.  d.  quam  nihil  sunt 
omnes  dies,  que  et  nocti  et  horis  paucissimis  comparantur:  ideo  magna 
miseria  est  et  pessima  humilitas  in  illas  avex'ti  a  gloriosa  superbia  et  amore 
eternorum).  Et  si  adhuc  custodiam  noctis  aliquid  existiumre  velis,  Ecce 
5- Que  pro  nihilo  habeutur,  eorum  anni  erunt.  Ergo  non  modo  mille, 
sed  omnes  anui  eorum  erunt  non  tantum  ut  una  dies  hesterna,  vel  ut  una 
vigilia  noctis,  sed  etiani  inter  ea  que  pro  nihilo  habeutur,  omnino  erunt. 
ünde  b.  Augustinus:  'Omnia  que  fine  temporis  elauduntur,  pro 
transactis  habenda  sunt'.'  Unde  et  verissime  in  uimiam  humilitatem 
avertisti  eos,  quos  in  istorum  dierum  felicitatem  avertisti:  ludeos  tjuidem 
primum  et  gentes.  Et  bene  dicit  'Avertisti'.  Nam  iste  populus  quondam 
eximie  ad  spiritualia  con versus,  tempore  Christi  ouniino  aversus  fest]  a  sua 
gloria  et  a  paternis  omuibus  moribus  et  dignitatibus  in  propriam  et  singularem 
humiliationem  sui  pessimam.  Et  id  quoque  nota,  quod  iste  versus  'Quoniam 
mille  anni  &c.'  etiam  ad  illud  potest  applicari  et  iuferri:  'Et  dixisti:  reverti- 
mini  ßlii  homiuum',  q.  d.  Quia  ex  benignitate  tua,  eo  quod  omnia  sunt  vaua 
et  brevissima,  volens  eos  convertere  ab  illis,  dixisti  'Revertimini  &c.'  Et  ideo 
sie  dixisti  et  i'everti  mouuisti  'Quoniam  mille  anni  &c.'  Sane  in  hebr. 
pro  eo  'Que  pro  nihilo  habeutur,  eorum  anni  erunt'  haberi  dicitur 
'Fluctuasti  eos,  Somnus  [Somuium]  eruut'.^  Quod  tamen  facile  in 
idem  redit.  Quia  vere  somnium  est  vita  hominum.  |...  non  veris  rebus 
gaudent,  .  .  timent,  sed  ima/yinibus  et  um&ris.]  Somnia  autem  sunt  ea,  que 
pro  niliilo  habeutur.  Et  hoc  iude,  (piia  tu  fluctuasti  eos,  id  est  avertisti  in 
humilitatem,  de  firma  petra  et  stabili  loco  Spiritus  in  mobiles  et  fluctuantes 
res  temporales.  Quomodo  enim  non  fluctuet,  qui  super  fluctuantia  nititur? 
Igitur  non  tuo,  sed  illorum  vitio  fluctuasti  eos  sie,  scilicet  quia  cum  illi 
super  fluctuantia  sese  ponaut,  tu  non  facis,  ut  illa  non  sint  fluctuantia,  sed 
permittis  fluctuantia  amantes  simul  in  illis  ipsos  quoque  fluctuare.  Sicut  et 
'Avertisti',  quia  non  fecisti,  ut  esset  res  solida,  ad  quam  sese  convertuut 
aversi  a  te.  Et  notandum,  quod  in  istis  versibus  xi.  per  ordinem  prophetice 
loquitur,  futura  predicens  mala  ludeorum.  Sed  secundum  nostram  transla- 
tionem  orat,  quando  dicit:  'Ne  Avertas  &c.',  illic  autem  prophetat.  Et  ideo 
orat,  quoniam  inquit  'mille  anui  &c.',  q.  d.  Magna  est  humiliatio  illa,  ut 
sequitur  infra:  ideo  ne  avertas  eos  in  talem  himiiliationem. 

15  est  fe'^tt       23  Somuiuin  üBcrgefdjrieicn        27  fluctautes        29  eos.    Sic  scilicet 

1)  3lm  ;){aiibc:  Auct[oritas].  -)  SSurgenfiö:  „secundum  vcrani  litterain  hebraicam 
et  translationem  Hicronymi:  'Fluctuasti  eos,  sonnius  erunt'".  Psalter,  iuxta  Hebr.  „Per- 
cutiente  te  cos  [ut]  somniuM  erunt.'" 


Psiilmus  LXXXIX.  [XC] 


55 


Habito  itaque  literali  sensu,  iaui  facilc  est  psaliiiura  liereticis  et  nialis 
Christianis  applicare,  qui  Iiideos  imitautur  in  aversiune  ista  misera  et  huinili, 
ut  patet  alias. 

Sed  et  in  bono  accipi  potest,  quud  ait :  ' Avertisti  (scilicet  per  agnitiuneni) 
hominem  in  humilitatem'.  Et  fecisti  euni  inteliigere  istas  miserias  vite  tem- 
poralis,  que  sequuntur,  ut  faeile  potest  apprehendi.  Vehementer  enim  con- 
teritur  et  humiliatur  auimus  hominis,  quando  se  miscuerit  istis  temporaUbus, 
in  quibus  pacem  reperire  non  potest.  Unde  hebr.  secuudum  B.  Hieronymum 
'Convertens  hominem  in  contritionem'.'-    Hec  est  enim 'contritio  et  infelicitas  ?5f.  u,  3. 

(Vujf;-.) 

in  viis  eorum'.    Et  afflictio  spiritus,  ut  ait  Ecclesiastes  per  totum.  qivob.  soi.  1, 

Et  in  hanc  (piidem  humilitatem  i)er  primum  parentem  onmes  simt  aversi. 
Sed  Moses  de  suis  proprie  loquitur:  quos  in  gravissimam  previdit  humili- 
tatem avertendos,  ut  nunc  omnes  palam  vident.  Et  quod  peius  est,  de  ista 
in  eternam  contritionem  ibunt.    Sed  secpiamur  tüxtum. 

Mane   sicut  herba   transeat.    Eandem  sententiam  Isaias  40.  et |'(''"4o_ g j 
b.  Petrus  1.  Fe.  1.  [ps.  91.  'Cum  ea^orti  fuerin^  peccatores  sicut  fenum  et s-^jj'^yo'.s;'"'' 
aj^paruerint',  id  est  Horueriutj  ponit  contra  ludeos  carnaliter  sajtientes  exhor- 
tando  eos  ad  spiritualia  per  verbum  domini,  dicens:  'Clama.  Quid  clamabo  ?  Scj.  40,  o— s. 
Omnis  caro  fenum.    Et  omnis  gloria  eins  quasi  flos  agri.    Exiccatum  est 
fenum  et  cecidit  flos.    Quia  spiritus  domini  sufflavit  in  eo.    Vere  foenum 
est  populus.    Exiccatum  est  et  cecidit  flos.    Verbum  autem  domini  manet 
ineternmn'.    'Hoc  est  verbum  (ait  b.  Petrus),  quod  euangelisatum  est  in  vos\  i-'?f'i- Las. 
Ex  istis  verbis  multum  iuvamur  ad  verum  intellectum  huius  versus,  inun(j 
totius  psalmi:  hinc  enim  intelligitur,  quoniam  consonet  Moses  cum  Isaia  et 
de  eisdem  loquatur.    Igitur  quod  in  optativo  dicit,  credo  quia  petat,  ut 
sapiant  et  in  bouitate  transeant,  id  est  transitorios  sese  agnoscant.    In  liebr. 
enim  optativus  nullus  est.    Et  b.  Hieronymus  per  preteritum  transtulit  dicens: 
'Mane  quasi  herba  pertransiens.    Mane  floruit  et  abiit,  vespere  conteretur 
atque  siccabitur'.'^    Sensus  ergo  est:  Ne  avertas,  vel  avertisti  in  istam  humili- 
tatem et  contritionem  carnis,  nt  sit  caro  et  non  spiritus,  sicut  herba  et  fenmn 
cito  moriturum,  quod  hodie  est  et  cras  in  clybanum  mittitur.    Mane  floreat,soiattf).6, 30. 
id  est  sit  vel  erit  infelix  populus  primo  in  gloria:  sie  enim  florem  Isaias 
exposuit,  sed  simul  dum  floret,  transit.    Et  quod  peius  est:  Vespere 
decidat,  scilicet  flos  et  gloria  eins  carnalis  populi.    Et  sie  conteritur.  Et 
Induret  et  arescat:  hoc  est  arescat,  quod  Isaias  'exiccatum'  dixit.    Ergo 3c|.  4o, 7. 
'Arescat'  ad  fenum,  'Decidat'  ad  florem  eins.    Et  'Induret'  in  nostra  trans- 
latione  superfluit.    Quia  hebr.  'Conteretur'  pro  'decidat',  et  'siccabitur'  pro 
'arescat'  habet.    Quid  ergo  'mane'  et  'vespere"?    Longus  hic  oritur  sermo,  si 

18  ©eib.  dielt 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.  „Convertens  hominem  usque  ad  contritionem".  ©0  im 
Quincnpl.  Psalt.  bon  1513;  aiibre  ?(U'3goljcii  „Convertes  etc."  -)  Psalt.  iuxta  Hebr., 

nur  bafj  eä  boxt  „ad  vespcrum  [vcsperam]"  t)ci^t. 


56 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


diligenter  discutiatur.  Primiim  Carnales  mane  florent  et  vespere  decidunt 
(id  est  prius  florent,  postea  arescimt).  Ecoutra  Spirituales  vespere  decidunt, 
ut  mane  flureant  (id  est  prius  arescuut,  ut  postea  floreant).  Quia  illi  suum 
mane  in  carne  ponunt  et  primo,  quod  necessario  sequetm-  vespera  eins, 
id  est  occasus.  Sed  isti  suum  mane  ponunt  in  spiritu,  cui  non  succedit  s 
vespere.  Quia  prius  vespere  transiit,  et  restat  illis  suum  mane,  sicut  illis 
restat  suum  vespere,  quia  prius  transiit  eorum  mane. 

Boui  enim  hie  a  vespere  per  noctem,  adversitatem  et  mala  mundi,  ad 
suum  mane  aspirant,  nihil  eorum  videntes,  que  sunt  in  mundo.    Sunt  enim 
illis  omnia  vespere  in  occasum  vergentia  et  uox  sunt  totus  mundus.    Mali  lu 
autem  a  mane  suo  per  diem  prosperitatis  et  bonorum  ad  suum  vespere 
trauseunt.    Et  sie  diviserunt  sibi  noctem  et  diem,  vespere  et  mane,  et  mali 

§tob  17, 13.  secuudum  lob  Noctem  verterunt  in  diem,  scilicet  maledictimi,  in  quo  omnia 
vident,  que  sunt  in  mundo.  Igitur  Qui  prius  in  vespere  cadit  et  arescit, 
transibit,  florebit  mane  et  non  transibit.  Qui  autem  mane  floret,  transibit  is 
simul,  sed  et  vespere  cadet  et  arescit:  et  hic  non  transibit.  Non  enim  addidit: 
'vespere  transeat  et  arescat'.  Sensus  ergo  est,  quod  humilitas  ista  est  misera 
prius  in  carne  velle  gloriari  et  non  querere  spiritum.  Sapientia  autem  est 
prius  secundum  carnem  cruciari  et  sie  taudem  florere  ineternum  ante  dominum. 
Sic  Mane  est  primum,  Vespere  novissimum.  Dlorum  primum,  quod  primo  20 
(juerunt,  est  caro  [gloria].  Novissimum  eins  est  finis  [confusio].  Sed  primum 
sanctorum  est  vespere  (id  est  adversitas),  novissimum  autem  gloria.    Et  hoc 

qßj,  91, 5. 6. psalmus  sequens  quoque  habet  dicens:  'A  timore  nocturno,  A  sagitta 
volante  in  die,  A  negocio  per  ambulante  in  tenebris,  ab  incursu 
et  demonio  meridiano'.  Quia  vesperam  timent  et  noctem  bonam,  que  2.1 
est  occisio  carnis.  Ideo  eligunt  mane  et  percutiuntur  sagitta,  id  est  doctrina 
per  diem  [malam]  volante,  id  est  prospera  mundi  docente.  Sed  hec  infra. 
33.7.  Quia  defecimus  in  ira  tua  et  in  furore  tuo  turbati  sumus. 
[Trecenta  geuera  morborum  Plynius  numerat  in  honünibus.^  Ecce  nonne  hoc 
est  deficere  ab  integri^ate  nature?]  Ista  est  ira,  qua  avertit  illos  deus  in  so 
^Pf.  81, 13.  desyderia  sua  ps.  81.  Et  ita  defecit  isto  populus,  ut  vix  reliquie  servate 
sint.    Non  hic  ait:  'Dies  nostri  defecerunt',  sed  'nosipsi  defecimus',  et  in 

9?öm.  11, 12.  hebr.  'consumpti  simius  et  contm-bati  sumus'. ^  Defecerunt  autem,  quia  dimi- 
nuti  sunt  vehementer  et  gentes  pro  eis  profecerunt.  Sicut  olim  Saul  domus 
defecit,  David  autem  crescebat.  Et  turbati  sunt,  scilicet  a  quiete  et  statu  35 
suo,  in  (|U0  fuerunt.  Turbatur  enim  aliquid,  quando  de  loco,  de  statu,  de 
habitu  suo  mutatur  et  dissolvitur,  ut  sanitas,  possessio  &c.  Sane  ludei 
defecerunt  etiam  in  animabus  suis,  in  quibus  diminuta  sunt  bona  spu'itualia, 


1  (£cib.  discutatur        9  asjiiiat 
27  malam  ü6ctgefcf|rie!6ett 

')  Phnius,  Hist.  nat.  26,  1,  6. 


21  gloria  u6etgef(j^rie'6en  confusio  üfiergejdöriefcen 
■-)  Psalt.  iuxta  Hcbr. 


P«almus  LXXXIX.  [XC] 


57 


et  turbati  in  zelo  et  ira  sua  pacem  cordis  anüttentes.    Et  ultra  liuc  ctiam 
foris  secundum  seculuni.    Et  sie  duplici  contritioue  eontriti  sunt.  Sancti 
autem  simpla  tantmu  eonteruntur.    Et  hoc  forte  viilt,  quod  repetit  infra: 
'Quonlam  onines  dies  uostri  defecerunt'.  Quia  ibi  'nos',  hie  'dies  nostri'  defece-  ^-  a- 
runt.    Et  ratio  iitrinque  in  medio  posita  est. 

Posuisti  inlquitates  nostras  in  conspectu  tuo:  seculvini  s. 
nostrum  in  ill uminatione  vultus  tui.  Ista  sunt  peecata  spiritualia, 
que  ludei  in  dorsuni  posueruut,  et  tantum  legalia  magnificabant,  pi'opter 
quam  foeditateni  dedit  Christus  Synagoge  libeUum  repudii.  Ipse  eniin  posuit 
in  conspeetu  suo :  quod  nou  faceret,  nisi  ipsi  eas  ponerent  in  dorso  et  iustitias 
suas  in  conspectu  suo,  Sed  quia  obstinate  sie  ponunt  et  firmiter  se  excusant : 
ideo  et  deus,  qui  diligit  iudiciuni  et  confessiouem ,  pouit  iuiquitates  eoruni 
in  conspeetu  suo  et  iustitias  eoruni  in  dorso  suo.  Et  ideo  deficiunt  et  tur- 
bantur  in  furore  eins.  Et  bene  ait  'iuiquitates',  quia  inique  facimit  confessioueni 
negantes  et  iustitiam  iactantes.  Et  sie  ira  dei  manet  super  eos.  Sic  fit  cimi  Soi).  3, 36. 
Omnibus,  qui  iiiiitantur  illos,  hereticis  superbis.  Non  autem  ipsi  hoc  agnoscunt 
ueque  ista  orant.  Sed  pius  propheta  tauquam  unus  ex  eis  in  persona  eoruni 
orat.  Et  sciendum,  quod  eadem  dictio  liebr.  ^  potest  transferri  'seciüum'  vel 
'absconditum'.  Et  sie  magis  expriniitur  peccatum  mysticum,  quod  est  in 
spiritu  et  non  in  litera.  Ut  dixi  ps.  18.  'Ab  occultis  meis  munda  nie',  qsj.  19, 13. 
id  est  non  tantum  ab  iis,  que  ex  lege  contraxi,  sed  que  ex  origiiiali  et  eon- 
cupiseentia  &c. :  que  ludei  nihil  curabant,  ut  Matt.  5.  dominus  disputat,  quod  aiiatifj.r./ii 
voluntatem  mali  non  pro  peceato  reputabant,  sed  tantum  opus.  Unde  hic 
dicit,  quod  ista  abscondita  deus  videt,  quod  ipsi  non  putant:  q.  d.  nostra 
occulta  sunt  in  luce  coram  te.  Quod  si  et  in  nostra  luce  essent,  iam  salvi 
essenius  et  non  deficerenius. 

Quoniam  onines  dies  nostri  defecerunt:  et  in  ira  tua  defeci-«.  u. 
mus.  Sicut  dixi,  repetit  quod  dixerat.  Quia  duplici  defectu  et  contritioue 
defecerunt:  Cessaverunt  eniiii  dies  et  tempora  regni  Synagoge  omnia  et  nihil 
remansit.  Sed  et  in  seipsis  peius  cessaverunt  et  defecerunt.  Hcbr.  sie: 
'Quoniam  onines  dies  nostri  transierunt:  et  in  ira  tua  consumpsimus  annos 
nostros  quasi  sermonem  loquens'.'  Hoc  est  quod  supra  ait:  'Mane  floreat 
et  transeat':  finita  est  gloria  et  decidit  flos  foeni.  Et  non  soluni  transierunt, 
sed  et  nihil  reliquerunt  sui  post  se.  Sicut  sernio  post  fiueni  sui  nihil  est 
in  se,  licet  aliis,  auditoribus  scilicet,  profuerit:  sie  ludei  sibi  noxii  gentibus 

29  regni,  Synagoge  31  ©eib.  Etenim  omnes 

')  "37ab?  33urgcnfi§:  „ubi  autem  translatio  nostra  dicit  'Seculum  nostrum',  in 
hcbreo  habetur  'Abscondita  nostra',  et  est  sensus:  peecata  nostra,  etiam  si  essent 
occulta,  fuerunt  detecta".  -)  3)te  Scliolae  5pf.  18  [19]  fcl)[eii  im  Srcybiter  Wami-- 
]cxipt,  bergl.  33b.  III  @.  130.  Sit  ben  ©(offen  5ßf.  19,  3  fiitb  occulta  mea  nur  etflärt 
ali  if^norantiae  et  omissionis  peecata,  III  (S.  129.  Psalt.  iuxta  Hebr.  „Omnes 

enim  dies  nostri  transierunt:  in  furore  tuo  consumpsimus  etc." 


58 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


profuerunt,  dum  verba  legis  transitorie  habeut,  gentes  autem  vivum  sensum 
et  spiritiun  in  illis,  qiü  mauet  ineternum.  Nam  ut  supra  ia  quodam  loco 
dixi:  Sicut  res  significata  transit:  ita  et  verba  eam  siguificantia  transire 
dicuntur.  Verbum  autem  Christi  non  trausit  iueternum :  quia  rein  significat 
nou  transeuntem  ineternum.  Dupliciter  ergo  verba  dicuntur  transitoria. 
Primo  in  seipsis,  quia  citissime  abeunt  et  nihil  remanet  ex  illis.  Sic  est 
omnis  honio  carnalis,  qui  dies  habet  transitorios,  ex  qiiibus  nihil  sibi  remanet, 
postcjuam  transierint.  Et  hec  est  ira  in  populum  ludeorum,  quam  plorat 
propheta.  Secundo  Quia  transitoria  signant.  Et  ita  licet  iteretur  verbum 
idem  sepius:  tamen  quia  siguificatum  transit,  ideo  et  ipsum  quoque  transit. 
Sic  iterum  carnalis  transit  velut  verbum  transitorium,  quia  in  transitoriis 
heret.  Et  nihil  i-elinquit  sibi,  sed  tamen  aliis,  scilicet  qui  intelligunt  res  signifi- 
catas  per  verbum  alias  res,  scilicet  futm-as,  significare:  hü  enim  ex  usu  rerum 
temporalium,  quem  in  malis  vident,  discurrunt  et  audiunt  futuras  res,  quas 
isti  surdi  non  audiunt.  Quare  litera  et  omnis  figura  totius  legis  est  velut 
sermo  quidam  transitorius.  Spiritus  autem  in  illa  latens  et  per  eam  signifi- 
catus  est  velut  sensus  illius  serraouis.  Sed  illi  tautum  sermonem,  alii  autem 
sensum  tenent:  illi  literam,  isti  spiritum:  ideo  illi  transeunt  cum  litera 
transemite,  isti  permanent  cum  spiritu  manente:  illorum  dies  consimiuutiir 
sicut  sermo,  istorum  autem  conservautur  sicut  sensus  post  sermonem.  Ad 
idem  duci  potest  nostra  trauslatio,  que  sie  habet: 

Anni  nostri  sicut  aranea  meditabuntur,  id  est  opera  inutilia 
sicut  aranearum  telas  efficiunt,  q.  d.  omne  quod  agimus,  loquimur,  cogitamus, 
Scj.  59, 5. sicut  tele  aranearum.    Ut  Isaie  59.  'Telas  aranee  texuerunt'.    Que  utique 
transitorie  sunt  sicut  et  sermo,  et  nuUus  in  eis  usus  est.    Veruntamen  videtur 
ista  translatio  arguere  studia  et  dogmata  phariseorum  de  sua  propria  iustitia: 
fitob  8, 11.  (juam  telam  aranearum  vocat,  et  bene,  quibus  scilicet  culicem  capiant  et 
ii)!iuti).23,'ji.  camelum  non  retineant,  id  est  parva  et  legalia  peccata  iudicant,  interiora 
autem  et  in  anima  nihil  curant.    Et  ita  literam  texunt  et  non  spiritum. 
Unde  et  apud  poetas  Minerva  odisse  dicitur  araneam  ^  propter  exilia  sua 
opera  et  tamen  specietenus  aliquid  apparentia,  cum  ipsa  vera  sif  magistra 
texture.     Ita  et  Christus  mutavit  Niobem  istam  synagogam  in  araneam 
iisque  hodie. 

Sä.  10.  Dies  annorum  nostrorum  in  ipsis  septuaginta  anni.  Qui  hoc 
breve  putat  et  querulatur  istam  angustiam  brevissime  vite  esse,  nunquid 
literam  a  deo  petit  et  non  potius  aliam  vitam,  que  sit  eterna?  Quippe  cum 
iram  dei  haue  brevitatem  vite  esse  omnibus  per  hec  velit  ostendere,  atque 
ideo  fugiendam  et  aliam  querendam,  scilicet  in  Christo:  igitnr  dicit:  Nonne 


4  sigiiificaut         16  trausiturhi         17  velus         27  telam  araneam 

')  Vcrg.  Georg.  4,  246 flg.:  ,,aut  invina  Minervac  —  laxos  in  foribus  suspendit 
aranea  casses''. 


Psalmus  LXXXIX.  [XC] 


59 


hec  est  ira  tua?  Nonue  defecimus?  Noune  calamitas  est?  Nonne  dies 
nostri  omues  transierunt,  ita  ut  Ixx  anui  sint  omnis  eonmi  longitudo?  Ut 
quid  ergo  pro  illis  tantiini  agiraus  et  querimus,  qiii  tarn  instabiles  et  tani 
pauci  et  tani  breves  sunt?  Hec  euini  tria  quem  non  moveaut?  lustabilitas 
enim,  si  etiam  multi  et  lougi  essent,  tarnen  una  satis  est  conditio  ealauiitosa. 
Nunc  autem  et  pauci  et  breves  sunt.  Et  illud  quo  projjerauuis,  eternuin 
est.  ßecte  ergo  infra  sequitur:  'Quoniani  transivimus  cito  et  avolamus 
Si  enim  essent  stabiles,  sufficeret  unus.  8i  autem  essent  multi  et  infiniti, 
iterum  sufBcerent,  etiam  si  breves  et  instabiles  essent.  Dicit  autem  'in  ipsis', 
id  est  in  seipsis.  Quia  ad  eteruitatem  relati  sunt  mille  sicut  dies  licstcrna 
preterita. 

Si  autem  in  potentatibus  (id  est  in  vigoribus  et  viribus,  robustioribus 
complexionibus  fueriut  tales  anui)  octoginta  anni.  Et  amplius  eorum 
(id  est  reliquum  vel  si  quid  ultra  vixerint)  labor  et  dolor,  (|.  d.  iam  non 
est  vita  sed  miseria.  Hunc  versum  multi  non  recte  inspicientes  putant  Mosen 
tempus  vite  humane  determinasse  70  vel  80  annorum,  (juod  l'alsum  patet. 
Sed  dicit,  quod  vita  commoda  et  valida  sit  tantorum.  Non  autem  negat, 
quin  amplius  vivere  possint.  Sed  hoc  amplius  erit  labor  iu(juit  et  dolor 
(id  est  difficilis  et  anxia  vita),  quod  onmia  cum  difficultate  aguntur  et  cum 
molestia:  quod  ])atet  etiam  nunc  sexagenariis  quibusdam  contiugere,  (juanto 
magis  et  verius  octogenariis  et  nouagenariis  et  centeuariis,  ad  (pios  annos 
hic  nou  negatur  perveniri  posse. 

Quoniam  supervenit  mausuetudo  et  corripiemur.  Mh'o  modo 
videtur  iste  versus  impertiueus  esse  tarn  ad  precedentem  quam  [adj  sequentem, 
Quia  hucusque  et  versu  sequenti  de  ira  tantuni  loquitur,  et  postea  petit 

misericordiam  et  gratiam.    [  enim  sine  misericordia  . .  .  ante«  et  stanUs, 

nunc  autem  fruc^^^osa.]  Unde  Hebr.  'Quoniam  transivimus  cito  et 
avolavimus'.  NuUa  verlor  estimatio  quam  quod  iam  mortuos  esse  et 
transisse  putemus,  ut  supra:  'Mille  anni  sicut  dies  hesterna',  non  saltem  presens 
aut  futm-a,  sed  hesterua.  Si  ergo  mille  anni  sunt  dies  hesterna,  quanto  magis 
per  Ixx  annos  cito  transivimus,  et  potius  avolavimus.  Nostra  autem  trauslatio 
magis  ad  spiritum  accedit,  quam  b.  Augustinus  pulchre  sequitur.  B.  Hiero- 
nymus sie:  'Quoniam  in  morte,  cum  transierint  dies  annorum,  nou  secundum 
meritum  iudicabimur,  sed  superveniet  mausuetudo  et  corripieuuu'  (id  est 
emendabimur)  per  mortem'.  Potest  forte  et  deprecative  accipi,  q.  d.  O  utinam 
ex  quo  tanta  est  ira  tua  super  nos,  futurum  esset,  ut  non  tantum  ira  esset, 
sed  ira  correptionis,  qualis  non  erit,  nisi  superveniat  (supra  et  maior  quam 
ira  est)  mausuetudo.    Alioquin  corripi  nou  possemus,  sed  tantum  damnari. 

12  robustioris;  üteUeidjt  viribus  robustiuris  cumplexiouis  17  cumoda  24  ad 

fcljtt         38  Aliuqun 

Psalt.  iuxtii  Hubr. 


60 


Dicfcata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Et  ita  iste  versus  inciperet  orationem  vel  prophetiam  usqiie  in  finera.  Quam 
autem  iuste  hoc  peto,  ut  sit  per  niansuetudinem  ira  correptionis ,  que  prius 
tanturamotlo  erat  ira  damnationis. 
sß.  n.  Quoniaiai  quis  novit  potestatetu  ire  tue  et  pre  timore  tuo 
irara  tuam  dinumerare?  q.  d.  Nullus  seit,  quanta  sit  fortitudo  ire  tue, 
quam  nullus  resistere,  nullus  fugere,  nullus  flectere  potest:  nisi  tu  eis  reve- 
laveris,  quod  fit  per  fidem  et  spiritum.  Hoc  autem  isto  scilicet  modo  fit, 
quod  ex  ira  mansuetudinis ,  qua  corripit,  cum  sit  tarn  magna,  ut  patet  in 
martyribus,  elicitur,  quanta  sit  ira  severitatis  et  qua  condemnat.  Ergo  ut 
hoc  noscant,  opus  est  supervenire  mansuetudinis  iram  et  corripi.    Sic  enim 

i.^^srH^.  t,  n.  b.  Petrus  elicit  1.  Pe.  4.  'Si  autem  a  nobis  inchoat  ludicium  dei,  quis  erit 
finis  eorum,  qui  non  credunt  euangelio?  Et  si  Justus  vix  salviis  erit,  pec- 
1.  Goc.  2,  y.  cator  et  impius  ubi  parebunt?"  Sicut  enim  oculus  non  vidit  nec  auris  audivit 
nec  in  cor  hominis  ascendit,  que  preparavit  deus  diligentibus  se,  nobis  autem 
per  spiritum  revelavit:  sie  oculus  non  vidit  nec  auris  audivit  nec  in  cor 
hominis  ascendit,  que  preparavit  deus  odientibus  se.  Possunt  hec  ut  prece- 
dentia  spiritaliiis  de  synagoga  dici,  super  quam  venit  mansuetudo  et  correpta 
est.  Sed  pauci:  et  hü  soll  noverunt  potestatem  ire,  que  venit  super  eos, 
ipsi  autem  adhuc  nesciunt.  Unde  dicit:  'Quis  novit?'  q.  d.  fi^re  nullus  nisi 
tautum  reliquie  salvate  intellexerunt  et  previderunt  iram  istam  superventuram, 

5  5KoU2,29.  quam  iam  portant.  Ut  deutero.  32.  dixerat:  'Utiuam  saperent  et  intelligerent 
ac  novissima  providerent.  Quia  iuxta  est  dies  ])erditionis  &c.'  Hebr.^  verbum 
'dinumerentur''  ad  versum  sequentem  nectit.  Sic :  'Ut  numerentur  dies  nostri, 
sie  ostende,  et  veniemus  corde  sapienti',  id  est  da  nobis  sapere,  quod  dies 
3a,  5.  nostri  sunt  transitorii  et  mensurabiles ,  ut  ps.  38.  Et  ita  contemnemus  ac 
per  hoc  ipsum  sapientes  corde  veniemus  ad  te  relictis  illis,  ad  quos  a  te 
recessimus  per  cordis  insipientiam.  Sed  et  nostra  trauslatio  verbis  distat, 
sed  sensu  latior  est  et  illum  comprehendit. 
S3- 13.  Dexteram  tuam  sie  notam  fac:  et  eruditos  corde  in  sapientia. 
Christus  enim  seu  gratia  Christi,  que  est  in  spiritu  potestas  et  virtus  dei 
in  sanctis,  ipsa  est  dextera  Dei.  Que  cum  nota  fit  in  nobis,  mox  vilescunt 
nobis  dies  nostri  et  videmus,  quod  in  comparatione  eternorum  et  spiritualium 
sunt  nihil.  Quare  cum  dies  nostri  non  possint  nobis  ostendi,  nisi  dextera  dei 
ostendatm,  non  multum  discordare  videmus  translationes,  quia  opposita  iuxta 
se  posita  magis  elucescunt.  Et  lux  tenebras  arguit,  et  non  agnoscitur  nmlum, 
nisi  ostenso  bono.  Et  hec  est  sapientia,  qua  erudiuntur,  qui  habent  cor. 
Qui  autem  tantum  habent  sensum,  non  sunt  huius  sapientie  capaces.  Quod 
autem  ait:  'Sic  notam  fiic',  scilicet  ut  predictum  est,  et  facias  nos  sentire, 
quod  dies  nostri  ante  oculos  tuos  nihil  simt  et  velut  somnium. 


21  deutro.         34  translat 
Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  XC.  [XCI.] 


61 


Converterc  doniine  nsqueqiio:  et  deprecabilis   esto   supcras.  is. 
servos  tiios.   Hoc  enim  per  gratiosam  incarnationem  factum  est  et  adventuni 
eins  sive  corporalem  sive  spiritnalcni,  qui  adhuc  fit.    'Usquequo'  anteni  dieit, 
quia  seriim  ei  videtur  aiixiliuni  dei,  qni  in  expectatioue  et  angustia  est. 

ßepleti  siimus  mane  misericordia  tua:  exultavimus  et  de-«,  u. 
lectati  snmus  omnibus  diebus  iiostris.     Hebr.  'Imple  nos  matutina 
misericordia  et  landabimns  et  letabimnr  &c.'    Ergo  preteritum  pro  fiituro 
])ositnm  est.    Christus  autem  est  misericordia  ista  mane  nobis  data  in  pi-in- 
cipio  diei  gratie  et  plenitudinis  teraporum,  ut  notum  est. 

Letati  sumus  pro  diebus,  quibus  nos  liumiliasti:  annis  qui-s8.  15. 
bus  vidinius  mala.    Hebr.  'Letifica  nos  pro  diebus,  quibus  nos  afflixisti\ 
Et  hü  sunt  dies  et  tempus  culpe,  quando  sub  lege  fuimus  et  sul)  peccato. 
Et  usque  nunc  quoque  sub  lege  est,  qui  sub  peccato  est.     Et  ihi  sunt 
aflflictiones  conscientie  et  mala.    Quia  'Multa  flagella  peccatoris'.  *pf.  30, 10. 

Respice  in  servos  tuos  et  in  opera  tua,  et  dirige  filioss.  ig. 
eornm,  id  est  qui  te  fide  colunt  et  serviunt  Servitute,  ut  Paulus  servus 
Ihesu  Christi.  Et  opera  eorum  sunt  tua,  quia  Phil.  2.  'deus  operatur  in  »^jfiii.  2, 13. 
nobis  et  velle  et  perfcere  pro  bona  voluntate'.  Cooperatores  enim  sumus 
dei.  Et  sicut  ipse  in  nobis  loquitur,  ita  et  operatur  omnia  in  nobis.  'Dirige", 
scilicet  ut  sint  recti  corde  et  non  curvi  vel  ambitiosi  in  cii'cuitu  litei'C.  Hel)r. 
sie:  'Appareat  apud  servos  tuos  opus  tuum,  et  gloria  tua  super 
filios  eorum',  quod  idem  est.  Quia  Clmstus  est  opus  dei  et  gloria  eins. 
Et  ipse  per  fidera  et  gratiam  apparet  apud  suos  et  filios  eorum.  Burgensis: 
'Ostendatur  servis  tuis  opus  tuum:  et  pulchritudo  tua  super  filios  eorum'. 

Et  sit  splendor  [hebr.  'decor']  ^  domini  dei  nostri  super  nos.s.  17. 
Iste  est  decor,  lumen  vultus  tui  signatum  super  nos,  deeor  spiritualis.    Et^Pi.  4,7. 
opera  raanuum  nostrarnni  dirige  super  nos.     Et  opus  manuum 
nostrarum  dirige.    Hebr.  'Et  opus  manuum  nostrarum  fac  stabile^  super 
nos.    Et  opus  manuum  nostrarum  confirma'.    Facilis  est  concordia.  Sed 
que  ratio  geminationis?    Aliqui  propter  ....^ 

GLOSSA:  PSALMUS  XC.  [XCI.] 

De  fructu  et  conmioäo  fiddmm  in  Christum  et  Christi  in  deiwi  con- 
ftäentium.    Psalmus  XC. 
Sine  titulo. 

1  ©eib.  letabunt.nr         13  ©cib.  qiio  sub         25  ©eib.  Et  sie         32  comodo 

')  Übevgefdjvtebeit.  -)  So  boS  Psalt.  iuxtii  Hebr.  tu  ^aber  Stnpulciifie'  ?litSgak' 

Don  151:!;  aubrc:  fac  stabiliri.  'ilucf)  bic  6itate  3-  6.  11.  21.  25  )tQiiimcu  axxi  bem  Psalt.  iuxta 
Hebr.         ^)  Unöoücnbet. 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


3?.  1.  Popnlns'  fidelis  Qtii  Jiabitat  non  autem  hospitatiir  per  inconstantiam 
in  admtorio  altissimi  non  in  suo  proprio  nec  in  huniano,-  in  jrrotectione 
hebr.  ^imbracido'',  quod  non  videtiir  sed  creditur  tantum,  dei  cceli  commorabitur 

S8.  2.  non  in  protectione  Dei  huius  seculi  vel  hominum.''  Dicet  firma  fide  con- 
fitebitur  domino:  susceptor  in  gratiam  tuam  et  gloriam  metts  es  tu:  et  refugium 
meum  ab  omnibns  que  sunt  in  mundo,  deus  meus,  Et  ideo  sperabo  omnibus 

».  3.  posthabitis  in  eiim,  i.  e.  in  te  solum.  Quoniam  ipse  Uberabit  invisibili  libe- 
ratione  me  de  laqtieo  fallacia  et  falsa  doctrina  venantium  Demonum;'*  et  a 
verbo  doctrina  eadem  nspero,  quod  et  auimam  asperat  et  deum  exacerbat. 

m.i.Scajndis  suis,  i.e.  prelatis  Ecclesie  sue,  metaphora  est  a  natura  avium,  ut 
sifnttfi.23,37.  Matt.  23  gallina,  obumbrabit  tibi  fovebit  et  fidei  umbram  docebit:  et  sub 

*B.  h.pennis  eius  doctoribus  et  conteniplativis,  non  in  tuis  sensibus,  sperabis.  Scuto, 
metaphora  est  ab  arte,  circundabit  te  undique  muniet  veritas  eius,  que  est 
fides,  contra  umbram  et  figuram:  non  timebis  a  tiniore  ab  intentatione  et 

35.  ß.  nnnis  nocturno  adversitatis.  Ä  sagitta  volante  in  die  a  tentatione  prosperi- 
tatis  et  vel  vane  glorie,  a  negotio  a  tedio,  fastidio  et  accidia  Spiritus,  peram- 
bulante in  tenebris  i.  e.  niraia  remissione,  ubi  non  apparet,  quantum  damnum 
fiat:  ab  incursu  et  dcemonio  meridiano  a  nimio  fervore  et  religione  super- 
stitiosa,  a  siugularitate  sub  specie  maxime  sanctitatis,  qua  heretici  et  superbi 

SS.  7.  pereunt.  Cadent  qui  te  nocere  volunt  a  latere  tuo  a  sinistris  mille,  et  decem 
niilia  a  dextris  tuis,  i.  e.  omnes  qui  te  persequuntur,  deficient  sive  per  adversa, 
sive  prospei'a.    Est  enim  antithesis.    Et  numeri  finiti  pro  infinitis:  ad  te 

GLOSSA:  ^  Primo  ergo,  et  totus  in  spiritu,  loquitur  ad  populum  fidelem 
Christi,  eius  magna  privilegia  ex  Deo  sibi  collata  extollens.  -  Primo  sie: 
i.  e.  Si  quis  vult  habitare  in  adiutorio  altissimi :  is  sese  deserat  et  in  protectione 
dei  commoretur.  Secundo  Si  quis  iam  in  Deo  est,  non  iam  glorietur  in  suis 
viribus,  sed  qui  stat,  videat  ne  cadat,  sciens  quoniam  et  pro  futuro  etiam  in  Deo 
permanere  opus  habet.  Multi  enim  preclare  incipiunt,  sed  non  perseverant  propter 
presumptionem ,  quia  non  sunt  radicati  nec  liabitatores ,  sed  vix  peregrini. 
^  Qui  enim  in  protectione  hominum  morantur,  visibilem  habent  protectionem, 
sed  isti  invisibilem  ex  fide:  ideo  arduum  est  opus  sie  habitare.  Per  ista  enim 
verba  omnino  vocat  nos  ad  invisibilia  a  visibihbus.  *  Sicut  homines  expansis 
rhetibus  hortatu  canum  impellunt  feras :  ita  Demones  ministerio  malorum  doctorum 
(qui  dicuntur  canes  in  Scriptura)  impellunt  animas  in  sua  dogmata.  Et  idem 
(g^ri^w.  23,  est  verbum  asperum,  quia  foris  blandum,  sed  intus  asperum.  Prover.  23.  'In- 
greditur  blande  etc.'  Unde  hebr.  ''Et  a  morte  insidiarum',  i.  e.  a  morte  anime, 
quam  faciunt  insidie,  i.  e.  doctrine  foris  blande,  intus  autem  amare.  Et  proprie 
phariseorum  et  ludeorum  hic  primo,  deinde  hereticorum  dogmata  notat.  Econtra 
Christi  est  verbum  lene  et  suave,  scilicet  anime,  licet  horridum  sit  secundum 
carnem  sapienti.    Potest  tamen  et  aliter  intelligi  ut  in  Collect.^ 


13  §att.  Slfefd^i;-  bcrboHftänbigt :  ab  arte  militari       26  in  in  Deo       33  hortatu  canum 
§00.  ?t6fc^r.  hastata  manu 

SücrgL  unten  ©.  67  3-  29  flg.   Sie  S3emetfnng  ift  )t)ol)l  fpätercr  yiad)trQg. 


Psalmus  XC.  [XCL] 


63 


popnliim  sanotnm  aiitem  non  ap^wopinqualnt/  appropinquatio  istornm  fiet, 
qiiia  stabis  in  fide.    Vcrimtam.cn  ocaiUs  tuis  considcralns-  etiani  iu  hac  vita, S3.  s. 
ut  patet  uunc  in  ludeis  et  gentihns:  et  retrihutioncm  viudictani  iu  boiiam 
vel  malam  eorum  peccatorum  ludeorum  et  gentinni  viächis.    Et  ita  con- 
firmabei'is  in  fide.^    Quoniam  tu*  domine  Ihesu  es  rfowme  spes  mea:  altissi- Si.  9. 
mum,  quia  in  altissimara  divinitatem  tnam,  sive  per  ascensioneni  in  celinii, 
]K)siiisti  reftigiiim  tuwn,  quod  tn  ipse  es  secnndum  hominem  assumjitum. 
Quia  secundum  Apostolum  Hebr.  in  liac  vita  vivimus  in  fide  Christi,  que 
est  velaraen  carnis  eins:  tunc  autem  'cum  tradiderit\    Non  ciccedct  ad  tc  (^iiox.y.,,-^. 
nuilnm  oulpe  vel  pene:'  et  flagellnm  conscientie''  non  cippropinqtmljit  taher- 
nctcnh  tuo  corporis  tui  vel  Ecclesie  tue.    Quonicmi  angelis  suis  coelestibus  n. 
et  ecclesiasticis  mandavit  de  te  Christo  et  quolibet  tuo:  ut  custodiant  tc  in 
Omnibus  viis  tuis,  non  enim  in  erroribus  diniissis  viis  speranda  est  angelorum 
custodia:  hoc  enim  esset  tentare  deum.    Uude  diabolus  haue  partem  omisit  wattö.  4,  g. 
tentando  Christum,  quia  alia  via  eum  descendere  suasit.    In  manibus  vir-».  12. 
tutibus  suis  portahunt  te  et  tuos:  ne  forte  offendas  ledas  ad  lapidem  ad 
qnodcunque  offendiculum  pedem  tuum  gressum  conversationis  tue.'    Super 3i.  13. 
aspidcm  et  hasiliscum,  i.  e.  Diabolum  per  ista  nomiua  bestiarum  propter  multas 
eins  machinas  significatum,  amhtdahis  supple  per  victoriam  eins  versutiarum: 
et  conculcahis  leonem  et  draconem.    Quoniam  in  me^  speravit  hebr.  'mihi  sc.  14. 
adhesit',  scilicet  perfecto  amore,  lihcraho  eum,  ergo  captus  est:  jn-otegam  cum 
in  malis  huius  vite,  scilicet  peccatis,  quoniam  cognovit,  Christus  per  visionem, 

GLOSSA:  ^  Patet  autem,  quod  per  ista  qualuor  significantur  non  mala 
penarum :  quia  illa  appropinquaverunt  ad  Ecclesiam ,  nec  ab  eis  scuto  veritatis 
et  scapulis  dei  defensa  est,  sed  omnino  tradita  illls.  Vel  igitur  solum  mala  culpe 
et  erroris  in  illis  intelliguntur,  vel  appropinquare  intelligitur  scilicet  quo  ad  effi- 
caciam  et  vim  intentionis  consequende.  Et  meo  iudicio  timor  noclurnus  est 
timere,  ubi  non  est  timor.  Sagilta  volans  est  doctrina  de  prosperis  carnis. 
Negotium  amor  et  spes,  ubi  non  est  amor  et  spes.  hicursus  etc.  eruditio  pro 
eodem  iam  dicto  negotio.  ^  Ne  deficiat  fides  tua  et  illos  a  Deo  non  puniri 
putes  et  ita  eos  imitandos  credas,  ut  ps.  56  'Letabitur  iustus,  cum  viderit  vin- i^jj.  55,  n. 
dictani  etc.'  ^  Et  nota:  Signum  quod  salus  sit  anime  confirmata,  est  videre 
vindictam  peccatorum  (i.  e.  videre  cessasse  peccata  et  mala  opera).  Sic  enim 
retributio  Ijcata  fit  membris  peccantibus,  ut  iam  bona  faciant,  que  mala  egerunt. 
*  Hic  vertit  verbum  ad  Christum  dominum.  Potest  etiam  intelligi,  quod 

licet  malum  appropinquet  Ecclesie  secundum  carnem,  non  tamen  secundum  spiri- 
tum,  in  quo  Semper  salva  manet.    Quia  porte  inferi  non  prevalent  contra  eam.  TOnttr)  if,,i8. 
^  Unde  Hebr.  'Et  lepra',   quod  est  vicium  heretici   vel  perfidi  sensus  contra 
rectam  fidcm  secundum  Augustinum.        '  Tax  multa  diligentibus  legem  luam,  ^^^j.  no,  ir.j. 
et  non  est  illis  schandalum'.        *  Hic  deum  patrem  inducit  de  Christo  et  quo- 
libet iusto  loquentem,  maxime  tamen  de  fideli  popnlo,  sicut  et  totus  psalmus. 


28  est  est  doctrina 


64 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


5B.  15.  sed  sui  pei^  fidem,  nomen  meum.  ClamavH  cordis  voce  ad  me  et  ego  exaudiam 
cum,  cum  i2''-^o  simi  in  trUmlatione,  ergo  qui  non  est  in  tribulatione,  non 
est  cum  illo  Dominus:  eripiam  etmi  de  tribulatione,  si  tanien  non  se  ipsum 
eripiat  per  irapatientiam,  et  glorißcaho  eum'  gloria  eterna  in  coelo  pro  lunuili- 

5ß.  16.  täte  in  terra.    Longitndine  etemitate  äierum,  non  euim  ibi  ernnt  noetes,  s 
replebo  eiim:  et  ostendam  per  clarara  visiouem  Uli  salutare  meum,  salutem 
nieara  eternani. 

SCHOLAE:  PSALMUS  XG.  [XCI.]' 

Totus  iste  psalmus  est  exhortatio  ad  fideni  reetani  contra  eos,  qui  sibl 
vias  eligunt  et  iustitias  statuuut,  in  quibus  auxilium  et  gratiam  dei  expectant,  lo 
inimo  potius  tentant,  ut  ludei  primo,  deinde  heretici  atque  imitatores  illorura 
omnes  singulares,  superstitiosi,  supcrbi  in  sensu  suo, 

Oiunes  euini  isti,  qui  sie  spiritibus  erroris  agitantur  et  vento  feruntur 
doctrinarnra,  hanc  habent  consuetudinem,  ut  non  sint  coutenti  in  liniitibus, 
quos  posuerunt  patres  eorura,  et  verbis  magistrorum,  que  data  sunt  a  pastore  is 
«pvcb.Sni.  12,  uno :  Semper  amplius  requii'unt,  Ecclesiastes  ultimo.  Et  in  hoc  velut  sancti 
deum  directorem  et  protectorein  audent  invocarc  atque  angelorum  custodiam 
sperare.  Contra  horum  furorem  et  insaniam  psalmus  iste  loquitur  dicens: 
».1.  Qni  habitat  in  adiutorio  altissirai,  scilicet  qui  vere  habitat  ac 
non  potius  liabitare  sibi  videtur  et  fingit:  talis  enim  non  habitat,  sed  exulat  20 
%\.  101, 7.  verius  vel  hospitatur.  Ps.  100  'Non  habitabit  in  medio  domus  mee\  [. . . .  tunc? 
super  pinno,Q\\\\\m  domus  w\ec.\  Ipse  inquam  in  protectione  dei  coeli 
commorabitur.  Hebr.  sie.  'Qui  in  abscondito  altissimi  habitat:  in  umbra- 
culo  domini  commorabitur'.^  Obsecro  te  per  deum,  cur  addit  'in  adiutorio' 
seu  'abscondito  altissimi'?  Cur  in  'pi'oteetione'  seu  'umbraculo'?  An  non  25 
suflPecerat  dicere  'Qui  in  domino  habitat':  'Qui  in  deo  coeli  seu  altissimo, 
in  ipso  commorabitur'?  Nisi  quia  sunt,  immo  quia  futuros  vidit  superbos, 
ludeos  et  hei-eticos:  qui  nude  in  deo  se  habitare  presumerent  atque  ut 
dicitur  immediate  a  deo  dirigi  velint,  reiectis  omnibus  adiutoriis  et  pro- 
tectionibus  eins,  in  quibus  dirigi  ab  eo  deberent.  Singulares  euim  amici  30 
Dei  esse  volunt  et  speciali  ab  eo  duci  magisterio.  Et  'ita  cum  sibipsis  umbra- 
culum  fecerint  et  sibi  protectionem  seu  adintorium  elegerint,  in  quo  a  deo 
salvari  velint,  contemnunt  omnia  alia  dei  umbracula  et  protectiones.  Et  ideo 
iste  psalmus  a  pi'incipio  statim  percuciens  illoi'um  stultitiam  dicit:  Si  vultis 

GLOSSA:   '  Si  seipsum  non  glorificaverit,  sed  humiliaverit.  35 

2  est  tribulatione  19  Quia  habitat         22  pinnaculum  ergänät  naä)  ©.  C'j  3-  24 

27  futurum         28  in  deum 

•)  a?S(.  17.5a— 180 b.         2)  Psalt.  iuxtaHebv.  „Qui  habitat  in  abscondito  excelsi: 
in  umbraculo  domini  commorabitur". 


Psalmus  XC.  [XCL] 


65 


hahitare,  si  salvari :  Ecce  absconditum,  Eccc  umbraculum  eins  subito.  Nolite 
velle  inimediate  in  deo  habitare.  Nolite  abiicere  protectiouem  eins.  Qnoniani 
hec  vita  non  faeie  ad  flxciem  est.  Non  in  deo  habitare  potcstis,  sed  in  pvo- 
tectione  eins,  in  iimbracnlo  eins  erit  vobis  mansio.  Et  in  hanc  sententiam 
ri  omnia  istius  psalmi  verba  sonant,  immo  tota  Scriptura  prophetarnm  anti- 
quorum.  Unde  vide,  cur  in  psalmo  'Boati  immaculati'  adeo  scniper  addncitur:  119. 
'In  via  tua',  'in  verbis  tnis',  'in  niandatis  tuis',  'in  iustificationibus  tuis'  &c., 
uisi  quia  non  possunt  immaculati  esse,  vivere  et  bene  ojierari  in  nudo  deo, 
sed  in  via  eins  et  in  fide,  quam  statuit?    Uli  autem  volunt  esse  immaculati 

10  absolute,  non  in  via,  sed  forte  in  patria  seu  nude  in  Deo.  Quia  nolunt 
viam  eins,  sed  ab  eo  immediate  dirigi,  sicut  angcli  diriguntur  in  coelo.  Et 
hec  vere  est  religio  angelorum,  quo  non  vidit  sapiens. 

Sic  ps.  53. 'Dens  (inquit)  in  nomine  tuo  salvum  me  fac:  et  in  vii-tute  5iäf.  m,  3. 
tua  iudica  me'.    Non  ait  'in  teipso',  sed  'in  nomine  tuo',  sed  'in  virtute  tua', 

10  id  est  fide  et  via  tua  &c. 

Sic  ps.  84.  'lustitia  ante  cum  ambulabit:  et  ponet  in  via  gressus  suos'.  ^pf.  so,  14. 
Illi  autem  non  in  via,  sed  in  factore  vie,  in  deo  ipso,  ponunt  gressus  suos. 
Et  ipsi  ante  vel  in  iustitia  ambidant,  quia  non  egent  via  et  iustitia  dei,  sed 
solum  deum  habere  volunt.    Et  ex  ea  eleetione  iusti  esse  volunt.    Et  multis 

20  aliis  locis.  Proinde  credo,  quod  ex  spiritu  sancto  Ecclesia  Romana  sie  fre- 
quentat  ps.  118.  in  horis,  quia  in  recta  fide  permanet,  que  ibidem  per  singulos 
versus  expetitur,  ut  dixi. 

Istorum  ergo  tentatio  pulchre  demonstrata  est  in  Christo,  quando  cum 
diabolus  assumpsit  in  civitatem  sanctam  et  statuit  supra  pinnaculum  templi  ajinttii.  4,5.0. 

25  et  dixit:  'Si  filius  dei  es,  mitte  te  deorsum.  Scriptum  est  enira:  Quoniam 
angelis  suis  &c.'  Vide  in  sermone  dominica  prima  quadragcsime.  Sic  istos 
non  ducit  per  viam  in  civitatem  neque  statuit  in  templo,  sed  supra  pinna- 
culum templi,  hoc  est  non  in  fidei  absconsum,  non  in  veritate  vie  Christi, 
sed  sub  pedibus  eam  velut  contemptibilem  et  inferiorem  sua  sapicntia  longe 

30  ponit.  Et  in  nudo  coelo,  sicut  in  nudo  deo  agere  immediate  faeit,  ut  iam 
non  a  templo  seu  fide  protegente  vivat,  sed  a  solo  deo.  Et  vide,  quoraodo 
non  solum  supra  templum,  sed  supra  summum  et  fastigium  eins,  ut  vix 
ipsum  aliquo  tangat  modo.  Sic  hereticis  quidem  fastigio  tantum  faeit  tangere 
et  sentire  ea,  que  recta  sunt,  in  que  se  tradere  deberent.    Sed  nunc  velut 

35  snblimins  sapientes  novissimo  pede  et  aff'ectu  postremo  ea  tangimt :  qui  etiam 
neque  capite  intus  positi  ad  tectum  ullo  modo  debuerant  velle  attingere,  si 
intime  saperent  veritatem  et  non  potius  extime  fastidirent  et  fastigium  eins 
atque  pinnaculum  vix  tangerent,  tanquam  essent  aves  coeli,  id  est  angeli  vel 
potius  demones,  et  quod  etiam  sunt,  id  est  demoniaci  doctores.    Non  autem 

40  dico,  quia  Christus  significasset  in  isto  facto  hereticorum  ruinam,  sed  quia 
Ecclesie  sue  tentationem  et  victoriam  in  isto  premonstravit.     Nam  sicut 
diabolus  potuit  tnnc  corpus  Clu'isti  ita  statuere:  ita  potest  et  animas  fidel  ium 
Suttjerg  Söcrfc.  IV.  5 


66 


Dictata  super  Psalterium.    1513 — 16. 


ducere  et  ponere  in  talcs  licretieas  snperstitiones,  ut  vidcant  eas.  Nam  statui 
supra  pimiacnlnm  non  est  malum,  id  est  snggestionem  habere  de  hereticis 
superbiis  et  obiici  sibi  mala,  super  que  tentetur.  Qnoniodo  enim  tentari 
possit,  nisi  prius  agnosceret  et  videret  ea,  in  quibus  tentai'i  debet?  hoc  autem 
est  pedes,  intellectnm  et  affectnm  scilicet,  statui  super  ternphim,  id  est  habere 
pro  obiectis  presentatas  sibi  astutias  et  hereticas  snperstitiones,  quas  non 
elegit  meditari  et  habere  pro  obiectis,  sed  diabolus  assumit  eara  et  ponit 
eam  in  illas.  Tunc  dicit  'Mitte  te  deorsum'.  Vide  ut  multis  agit,  ut  per- 
suadeat,  etiam  Scripturas  allegat.  Sic  et  hereticos  vincit,  sed  non  Christum 
et  Ecclesiam  eins.  Nunquam  enim  integre  lieretici  scripturas  adducnnt,  sed 
Semper  ea  tantum  excerpunt,  quibus  suam  pestem  suadeant.  Que  autem 
contra  eos  sonant,  tacent,  sicut  hic  fecit  eorum  author  et  magister.  Quia 

»dilti).  1,  c.iUam  partem  unicam,  scilicet  'Ut  custodiant  te  in  Omnibus  viis  tuis',  immo 
viic.  4, 10.  secundum  Lucam,  qui  sohnn  illam  partem  omisisse  scribit  'in  omnibus  viis 
tuis',  si  allegasset  diabohis,  putasne  mox  contra  eum  dominus  verbum 
proprium  torsisset  dicendo :  'Si  custodient  me  in  omnibus  viis  meis,  cur  ergo 
tu  mihi  non  ostendis  unam  ex  istis,  ut  videas,  an  me  custodiant?  Sed 
ostendis  mihi,  ubi  nulla  est  via  mihi.  Quoniam  autem  scriptum  est,  quod 
in  omnibus  viis  meis  me  custodiant,  utique  istam  scripturam  tu  stulte  vel 
maliciose  allegas,  quia  non  est  ad  propositum.  Non  enim  ex  isto  loco  habes, 
qnod  me  custodiant  in  quibnscunque,  sicut  tu  me  vis  putare  et  credere,  sed 
tantum  in  omnibus  viis  meis'.  Ecce  ista  sibi  obiici  presensit  callidus  hostis, 
ideo  subticuit.  Ita  et  herctici  omnes  faciunt,  qui  Scripturas  sibi  adaptant 
omnes  preter  eas,  unde  jiossint  redargui.  Sed  cur  dominus  non  ostendit  ei 
istam  fallaciam  eins,  ut  confunderetur?  Cur  non  ita  vicisse  sc  ostendit,  sed 
alium  sermonem  opposnit?  Primo  credo,  ut  doceret  hereticum  non  posse 
vinci  manendo  in  eodem  verbo,  quia  elabitur  et  orimitur  contentiones.  Ideo 

r,  p Ol.  19,15.  «^ejj  ore  duorum  vel  trium  stet  omne  verbum',  lex  et  propheta  adducantur 
cum  Euangelio.  Una  enim  nuda  auctoritas  potest  a  contentiosis  et  superbis 
cavillari ,  etiam  si  intelligant  suas  astutias  solutas  et  deprehensas.  Ergo 
dimittendi  in  verbo,  in  quo  dcprehensi  sunt  et  se  deprehensos  agnoscunt,  alia 
quoque  addere,  siraulque  quem  ipsi  corruperunt  sermonem,  alio  instaurare. 
Sed  de  hiis  alias. 

s9, 20.         Tgitur  cum  secundum  ]is.  88.  dominus  ])osuerit  adiutorium  in  potente, 
non  debet  aliud  queri  adiutorium,  sed  nec  dimitti  illud  et  in  ipsum  ])otentem 
sine  mcdio  ferri.    Quoniam  hoc  erit  in  futura  vita,  ubi  iam  non  in  medio  et 
i.Güv,  13,12.  envgmatc  erimus,  cum  evacuaverit  oinnem  principatum  &.c.   Interim  ])atianuu', 
'  '''  '    qnod  nos  per  medium  visitct.    Mannm,  non  faciem  sequamur. 

s>.  2.         Dicet  Domino:  susce])tor  mens  es  tu:  et  refugium  &c.  Contra 
iam  ipsimi  dominus  |d(iminump  dicit  refugium  sine  medio,  cum  jirius  dixerit 

7  3u  cam  crgänjc  aiiiinain  (©.  G.")  .3-  42)  23  ©eib.  adoptant  32  3«  addere 

unb  instaurare  crgänje  debenius  ober  bevgl.        40  dümimim  üfiergefc^riefien 


Psalmus  XC.  [XCT.] 


67 


non  ipsnm,  setl  aclintorinm  eins?    Sed  vido,  quid  scqnitiir:  Et  sporabo  in 
eniii.    Ergo  per  spem  est  refugiiun,  nondnm  in  re,  sicnt  sine  modio. 

Quoniam  ipse  liberabit  me  de  iaqneo  venantiuni  &c.  lilustresu  3. 
et  sancti  patres  istnm  psalmnm  varie  exponnnt.  Sed  non-  preindieant,  (|uin 
et  nos  in  nostro  sensu  liceat  al)nndare.  Igitur  hie  de  venantibns  aninias 
loqui  videtur,  quia  totus  in  spiritn  et  non  tantnm  in  metaphora  loqnitur. 
Aliud  siquidem  est  in  metaphora,  aliud  in  spiritn  venari  vel  sie  de  venantibns 
loqni.  Nam  metaphoriee  venatnr  alternni,  qiu'cnnqne  alteruni  insidiose  capit 
vel  capere  nititnr.  Hie  autem  loquitnr  de  captione  animarnni.  Unde  sient 
Euangelinm  et  Seri])ture  sunt  rhetia  S.  Petri :  i(a  iriqtia  dogniata  sunt  rlictia  viu.  r,, 'j 
ludeoruni,  phariseorum,  heretieoruni  expansa  in  eapturani  animarnni.  Sie 
S.  Paulus  est  ab  illis  liberatns  et  tota  Eeelesia  ]irimitiva.  Unde  quod  seqnitnr 
Et  a  verbo  aspcro,  in  idem  redit.  Quia  talis  doetrina  est  aspera  in 
spiritn,  amara,  venenosa,  mortifera  et  omnibus  modis  noxia  et  mala,  lieet 
foris  appareat  lenis,  dulcis,  sana,  vitalis  et  omnibus  modis  bona.  Per  haue 
enim  homo  exasperat  deum.  Unde  in  Ezech.  vocantur  'domns  cxas])erans' ■öni t.-'/'. 
Synagoge  po])uli.  Item  per  eandem  impetunt,  blaspliemant  et  malediennt 
sanctam  doetrinam.  Zelantes  enim  pro  sna  os  lial>ent  amaritndine  plenum 
et  cor  asperum  contra  veritatera.  Et  ita  est  vere  asperum  verbum,  quod 
eos  exasperat  et  aspere  in  veritatem  agere  et  dicere  facit.  Insuper  et  deum 
exasperat  et  indicium  super  se  asperrimum  provoeat.  Plebr.  sie:  'Et  a 
morte  insidiarum'.^  Et  est  eadem  sententia.  Quia  per  talem  mortiferam 
doetrinam  insidiose  capiuntur  anime,  cum  ap])areant  foris  bone  et  subtus 
sint  male.  Sic  enim  'linguis  suis  dolose  agebant  et  venennm  aspidum  sub  i^^,  :i. 
labiis  eorum.  Quorum  os  amaritudine  et  maledictione  plenum  est.'  Quod 
si  sie  faciunt  in  hac  vita  impii  conti'a  veritatem,  quanto  magis  verbum  asperum 
habebunt  contra  deum  in  fntura  damnatione.  A  quo  liberavit  ])(^)]iulum  snum 
altissinms. 

Potest  ultra  etiam  intelligi  de  venantibns  jiersecutoribus,  qm'  in  laqnenm 
sne  perditionis  nitimtnr  animas  impellei'c  poenis  et  sie  ad  negandum  Christum 
cogere:  qne  negatio  est  ipsnm  verbum  asperum,  immo  asperrimnm.  B<^num 
est  enim  confiteri  domino  et  dulee  laudare.  Se<l  asperum  et  amarum  est 
eum  negare  et  blasphemare.  Item  nihil  repugnat  etiani  de  allectoribus  intel- 
ligi, qui  per  illecebras  venantur  animas  in  laqueum  snum  (id  est  ])e(^catum) 
[unde  Apostolus  divitias  laqueum  dial)oli  dicit  l.Ti.  G.],  et  sie  veniunt  in  i/jim.  r,, 
verbnm  asperum,  id  est  in  vei'mem  conscientie,  qui  senqier  asjierat  et  mordet 
animam  et  inquietat  infelieem,  nt  sit  contritio  et  infbelieitas  in  ea  valde. 
Hoc  enim  verbum  asperum  audit  iugiter  omnis  eonscientia  mala.  Audit 
autem,  qui  cecidit  in  laqueum  peceati:  (|U(i  nisi  ('eei<lisset,  non  audiret.  A  quo 
tarnen  per  solnm  C'lu'istnm  liberatnr. 


')  Psalt.  iuxta  Hebr.  „de  morte  insidiarnm", 


5* 


68 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


AHter  exponit  b.  Augustinus  de  verbo  insultatorio,  provocatorio,  detrac- 
torio.  Sed  ab  hoc  non  proprie  ullus  liberatur,  quia  in  ipso  non  est  nec 
illud  in  ipso,  nisi  sie  scilicct,  quod  non  sinit  eum  vinei  per  illud.  Sed  cum 
hic  'liberabit'  dicat,  videtur  per  verbum  asperum  et  laqueum  velle  intelligi 
ilhid,  in  quo  captivus  vclut  in  vinculis,  morte  aut  malo  fuerit.  Qnalia  sunt,  5 
ut  dixi,  conscientie  morsus  vel  negationes  et  blaspliemie  Christi  et  impie 
doctriue.  Quia  'laquemn'  dicit,  quasi  dicat :  iam  ecce  in  laqueo  fui  et  captus. 
Et  ecce  susceptor  mens  libcravit  me  de  illo  et  fecit  liberum,  ut  iam  vivam, 
et  in  verbum  suave  et  lene  posuit  mc. 

[Et  similiter  "^mors  insidiarum",  quia  sub  specie  apparentis  boni  intus  10 
latet  mors.    Fovea  enim  profunda  est  iuxta  voluptatem  posita.    Et  sie  utitur 
Ecclesia  isto  versu  in  quadragesima.    Quia  fideles  erepti  de  fallaciis  mundi, 
in  quibus  mors  anirae  latet  velut  in  insidiis.    Et  sie  generaliter  laqueus  est 
omnis  fallaeia  mundi  in  diviciis,  honoribus  et  voluptatibus :  que  omnia  simt 
velut  viscus  et  illicium  animanmi  in  mortem  peccati.    Et  verbum  asperum,  15 
scilicet  vermis  conscientie.   Vel  eiusdem  repetitio,  verbum  pro  re  exponendo. 
Et  sie  asperum  est  spiritui,  quod  lene  et  dulce  est  carni.    Sed  non  sentit 
ipsum  esse  asperum,  nisi  post  perpetratum  ojjus:  tuuc  videt,  quoniam  plus 
Sei.  9, 5.  fellis  quam  mellis  habet.    Isaie  9.  '  Violenta  predatio  cum  tumultu'  dicitur.] 
Sä.  4.         Scapulis  suis  [doctoribus]  obumbrabit  tibi  [docebit  te  fidem]:  et  20 
sub  pennis  eins  sperabis  [duobus  testamentis  per  spem  enutrieris].  Non 
satis  est  esse  liberatum  de  errore  et  malo  conscientie,  nisi  et  conservetur 
liberatus,  ne  rursum  capiatur.    Scapule  et  penne  sunt  simt  spirituali  meta- 
phora  virtutes  et  dona  dei,  quibus  protegimur  in  lade  ipsius.    Sed  allegorice, 
TOiittf).23,37.  quia  Ecclesia  gallina  est  sicnt  et  Christus,  cuius  scapule  sunt  prelati  et  25 
directores  et  protectores  pullorum  a  demonibus  ne  devorentm'.  Quomodo 
hoc?  per  obumbrationem.    Obumbrare  enim  est  umbram  super  eos  facere, 
id  est  veram  fidem  docere:  per  hanc  enim  doctrinam  vere  fidei  proteguntur 
a  demonibus.    Et  ita  sub  prelatis  in  obedientia  permanentes  in  vera  doctrina 
spem  habebunt.    Et  iste  versus  pulchre  describit  brevissiinis  verbis  vitam  so 
et  lerarchiam  totius  Ecclesie.    Quia  "^sub  pennis',  id  est  nuUus  suus  esse 
debet  magister,  pennas  Christi  non  contemnat  et  in  spe  vivat.    Penne  autem 
columbe  huius  vel  galline  sunt  ipsi  doctores  et  contemplativi.    Vel  certe 
due  ale  ^  sunt  duo  testamenta,  quibus  protegimur,  ne  in  nostro  sensu  vagantes 
Dfto.  12, 14.  milvis  preda  fiamns.    Et  hee  sunt  due  ale  apoc.  12.  date  mulieri  Ecclesie  &c.  3^> 
Quod  si  ista  nondum  intelligas,  audi  psalmum  seipsum  exponentem. 
SG.  5.         Scuto  circundabit  te  veritas  eins.    Hec  est  fides  seu  Spiritus 
litere  et  vera  intelligentia  in  Scri})t.,  non  umbra  et  figura.    Hec  ergo  veritas 


10  ©eib.  mors  lusldiatur  20.21  S)ic  eingcflammcrtcn  Slßoitc  finb  üficrgcfc^rießen 
')  3tm  9{anbe  (inf§:  Siniütra;  baruntcv:  Dextera. 


PsalmuB  XG.  [XCL] 


69 


abiindabit,  ut  te  imdiqiie  clrcinidet :  dives  eris  et  plemis  ernditione  spirituab', 

ita  ut  nihil  desit  tibi  in  ulla  gratia,  ut  1.  Curin.  14.  'divites  facti  estis  in  i- isui.  i,  s. 

Omnibus'.  Ideoquc 

Non  timcbis  a  timore  nocturno:  a  sagitta  volantc  in  die:».  6. 
5  a  negocio  perambulante  in  tenebris:  ab  incursu  et  demoniu 
meridiano.  Tarn  diversa  ista  exponuntur,  ut  sepe  putaverim  usque  adhuc 
latere  nos  princijialem  sensum  spiritus  sancti  in  illis  verbis  intentum.  [Necesse 
est  autem  ista  in  ludeis  videri  impleta:  quoniam  de  illis  primo  dicta  smit.] 
Et  dimissis  aliis  nostruni  quoque  sensum  permittamus  abundare  salva  fide 

10  et  reverentia  maiorum,  immo  et  equalium  et  minorum.  Nihil  aliud  autem 
istis  intelligo  verbis,  nisi  corruptelas  veritatis  et  fidei  et  integritatis  spiritualis 
int  elligen  tic,  quam  supra  descripsit.  Quales  sunt  hereticorum,  ludeorum 
pestilentiumquc  doctorum  machine:  a  quibus  nullus  tutus  esse  potest,  nisi 
(|uem  veritas  circundederit  undique  et  scapule  Christi  obumbrent,  et  sub 

lö  pennis  eins  spem  habere  conceditur,  id  est  nisi  qui  fidelibus  pastoribus, 

Episcopis,  Doctoribus  in  fide  veritatis  custodiatur  a  lupis  illis  in  vestil^us  SJinttij.  7,  is. 
ovium  venientibus.    Si  enim  corporales  tentationes  hic  intelligas,  non  custo- 
ditur  ullus  per  fidem  ab  illis,  sed  potius  in  illas  per  eam  veuit  et  sustinet. 
Igitur  pericula  animarum  hic  multiformia  describuntur  potius,  nisi  sie  intel- 

20  ligendo,  quod  fides  seu  per  fidem  a  corporalibus  custoditur,  ut  non  vincant 
fidem  et  \atam  eins  in  anima,  quam  per  tribulationes  et  illeccbras  uititur 
diabolus  auferre.  Et  fiorte  istis  quattuor  eadem  res  est  significata,  sicut 
infra  per  aspidem,  basiliscum,  leonem,  draconem,  et  multis  nominibus  eadem 
necjuitia  depiugitur.    Quod  primum  videamus,  an  possit  fieri. 

25  Timor  nocturnus  est  qui  in  nocte  habetur.    Hic  est  timor  servilis, 

qui  est  in  lege,  quem  per  fidem  Christus  abstulit  et  dedit  amorcm  pro  eo, 
cum  quo  timorem  diurnum,  qui  est  sanctus  permanens  in  seculum  seculi. 
Igitur  qui  credit,  iam  non  timet  illo  timore,  sed  omnia  facit  hilariter  et  cum 
amore.    Recte  autem  timor  ille  'nocturnus'  dicitur,  quia  est  eorum,  (|ui  sunt 

30  nox  et  in  nocte  litere  filii  noctis  et  non  filii  lucis  et  filii  diei. 

Cum  isto  autem  timore  servili  simul  sunt  timor  mundanus  et  humanus : 
qui  et  ipsi  sunt  noctm*ni. 

bona  tenebrarum  amittere  et  mala 
lucis  acquirere. 

bona  lucis  amittere  et  mala  tene- 
brarmn  acquirere. 
Mala  lucis  passiones  Christi  in  carne,  tenebrarum  passiones 
Sunt  autem  {       in  unima  et  spiritu 

Bona  lucis  bona  spiritualia,  tenebrarum  bona  carualia. 


f  nocturnus  | 


Item  Timor  \  \  est  timere 

35  \  duirnus  J 


.1 


1  pleua        6  diverse?        19  Hic  multiformia  hic 


70 


Dictata  super  Psalteriuni.   1513 — 16. 


Quia  illo  non  tinient,  iiisi  qu\  sunt  in  uocte  filü  noctis  et  non  lucis 
neque  diei.    Sic  enim  timeut,  ubi  nun  est  tinior:  timent  bona  carnis  aniittere 
et  mala  su.stinere,  quia  terrena  sapiunt.    Timor  autem  diurnus   est,  quo 
tiiuentur  mala  Spiritus  et  bona  eiusdem,  ne  amittautur.    Et  iste  est  timor 
©l)ucf)io.  1,7.  domini  principium  sapientic,  initium  salutis  et  custos  oranis  boni. 

iSicut  econtra  timor  nocturuus  est  principium  stultitie  et  initium  omnis 
pcrditionis,        et  efficit  ea,  (|uc  sequuntur,  sicut  origo  et  radix. 
SBfli.  1.  litu.         Sagitta  in  die  volans.   Hec  est  doctrina  et  sapientia  non  in  mysterio 
Siic' 3, 1  j.  ubscoudita ,  sed  aninialis,  mundana  et  diabolica  [doctrine  vel  mandata  homi- 
num].    Quia  timor  nocturnus  luiius  stultitie  iniciuni  est,  ut  dixinius:  quem 
(jui  habent,  prinmm  incipiunt  sapere  ea,  que  foris  sunt  ac  eadem  alios  docere. 
i.TODi.2:.,L'7.  fSap-itta  enim  verba  acuta  siüniHcat.    Unde  satrittarii  sunt  filii  Esau  sicut 
78,  S7.  pater  eorum,   et  conversi  m  arcum  pravum,   sagittantes  sagittas  volantes 
in  die.    Et  verbuni  quoque  volai'e  dicitur.^    Ideo  verbum  as[)erum  ipsum 
est  sagitta  volans  in  die,  id  est  exteruorum  sapientia.    Volat  autem,  quia 
})r()ficit  valdc  sermo  eorum  et  sauciat  illos  atque  vulnerat  amore  temporalium. 
45, «.  Hicut  verba  Christi  sagitte  sunt  et  vulneraut  amore  coelestium,  (piia  'sagitte 
tue  acute'.     Sccundo  potest  per  'Sagittam'  intelligi  ipse  doctor,  qui  docet 
talem  sapieutiam  muudi,  'Volans'  per  ventum  iactautie  in  die  humano.  Qui 
foris  placere  cujnt,  (|uia  de  iis  (jue  foris  sunt,  docet,  non  de  mysteriis  occultis. 
Sed  sagitte  Christi  (juiescunt  in  abscouditis. 

A  uegocio  perambulante  in  tenebris.  Hebr. 'A  peste' seu 'pesti- 
lentia' &c.'-^  Ilec  est  doctrina  iam  veneuata.  Qida  sagitta  volans  mitior  est, 
dum  suis  limitibus  contenta  docet  literam  occidcntcm  et  de  iis,  (]ue  simt  in 
die  humano,  de  gloria,  divitiis  et  potestate  nmndi:  que  in  lege  promissa 
iM.  1, 1.  videbantur.  |Fs.  1.  'In  cathedra  pestileutie  non  sedit'.]  Sed  hec  Ines  additur, 
(]ue  detrahit  veritati,  mala  de  deo,  negans  fidem  et  spiritum,  docet.  Sagitta 
volans  statuit  suuni  sensum:  hec  autem  etiam  impugnat  alienam.  lila  iactat 
temporalem  vaaitatem:  liec  autem  blasphemat  etinia  spiritualem  gratiam.  Et 
hoc  est  virus  insanabile  mox  into'ficiens.  Hc[)it  autem  et  perambulat  in 
tenebris,  id  est  tenebrosis  mentibus,  quibus  lux  Spiritus  omnino  extincta 
<15|.  ai',  jvest.  [Et  est  vere  mstitiam  propria?M  statuere,  vide  ps.  91.  versu  3.J  Quia 
enim  per  timorem  nocturnum  libenter  suscipiunt  sagittam  diurnani  et  per  illam 
sauciati  et  inflanimati  in  temporalia,  que  timor  nocturnus  metuit  amittere, 
incipiunt  odisse  omnia  contraria,  scilicet  spiritualia,  respuere  veritateiti  et 
4, 3.  diligere  vanitatem.  Unde  et  ps.  4.  pulclire  concordat  dicens:  'filii  hominum, 
usquequo  gravi  cordc  (quod  facit  timor  nocturnus)?  ut  quid  diligitis  vani- 
tatem (quod  facit  sagitta  saucians  in  die)  et  queritis  mendacium  ((juod  facit 

22  per  ambulante         30  per  airibulat         32   91?  3)ic  9  fcf|r  imbcuttic^ 

1)  Sßcrnl.  P-rt.  3lus;g.  Opera  cxegctica  latina  XVIII  312.         =)  Psidt.  iuxta  Hebr. 
,,a  peste".    Sicudjtin  s.  v.  -ip^  „pestis,  ijestilentia  vel  lues". 


Psalmus  XC.  [KCL] 


71 


pestis,  imniü  est  ipsa  pcsti.s  in  teiiebris)?'  Et  vide  projjrietateni  vtTboriini. 
Cur  non  ait  'Amor  uocturnus'  sed  'tiinor'?  Qiiia  amor  uon  ageret,  iiiwi 
timeret  anüttere.  Diu  enim  amavit  populus  Iiideorum  temporalia.  Sed  post- 
quam  cepit  Christus  Euangelium  et  spirituni  predicare,  Iiic  tum  cejiit  amor 
timere.  Et  inde  omnis  miseria  orta  est:  tunc  cor  ingravatum  est  Pharaonis, 2.5J;o)  7,  u 
tmieiis  ue  aimtteret  p(.)pulum  Israel. 

Deiude  recte  vocatur  eorum  doctrina  'Volans  sagitta'.  Quia  sicut  ea 
sunt  que  docet,  ita  et  ipsa  est.  Sed  volautihus  vagis  et  transitoriis  docet, 
ideo  et  ipsa  volans  est.  Et  hoc  'iu  die',  id  est  coram  muudo  seu  de  iis, 
que  sunt  in  oculis  hominuin  aliquid. 

Et  sie  misere  diligunt  vauitatem  volatilium  rerum.  Et  miserius  adluie 
per  haue  dilectionem  querunt  mendacium  (id  est  negationem  veritatis  Christi). 
Quia  mcutiuntiu-  omues,  qui  Christum  non  confitentur  vel  negant,  ut  ])s.  2(3.  ^i- '2- 
'Mentita  est  ini(|uitas  sil)i'.  Et  17.  'filii  alieni  mentiti  sunt  mihi",  id  est^^i.  is,  4k. 
negant  me  et  meam  veritatem  et  hoc,  quia  diligunt  vanitatem.  Et  ita  men- 
dacium istud  est  vere  pestis  illa  seu  negoeium  perambulaus  in  teneljris. 
Si  enim  tantummodo  suimi  sensum  statuerent,  iara  tantummodo  vani  essent 
et  sagittam  volantem  haberent  jier  diem  et  diniitterent  veritatem  Christi  in- 
negatara:  nondum  mendaces  essent,  sed  suspensi  et  indifferentes.  Sed  nunc 
negant  et  eontraditnmt  et  mendacem  eam  docere  nituntur  esse:  ideo  ipsi 
mendaces  in  hoc  i[)So  Hunt.  Et  per  istud  mendacium  onmes  sese  corrumpunt. 
Et  hic  vere  est  basiliscus,  (|ui  solo  visu  interficit.'^  Nam  timor  nociurnus 
et  vanitatis  dilectio  at(jue  doctrina  de  illa  nondum  intcrficit,  licet  egrotare 
faciat.    Sed  mendaciuni  aflirmans  mox  ocf;idit. 

Ab  incursu  et  demonio  meridiano.  Ilcljr.  'a  niorsu  insidiantis 
meridie'.^  [Potest  autem  iste  morsus  active  intelligi,  quo  scilicet  Chi-istum 
mordent  et  blasphemant,  quem  negaverant.  Igitar  mendacium  et  blas})hemia. 
seu  maledictio  istis  duo!)us  exprimitur,  sed  duobus  primis  timor  numdanus 
et  sua  literalis  sapientia.  Deut.  32. 'devorabunt  eos  aves  nu)rsu  amarissimo',  5.«ioi.:jj,24. 
id  est  ira  et  zelo  invidie.]  Iste  est  zelus  et  furor,  novissimum  malum,  quo 
fit  intus  rodantur  inexplebili  im  contra  veritatem  Christi,  quam  a])olere  et 
vastare  summe  nituntur  (id  est  toto  estu  et  fervcnte  meridie)  et  eo  ijiso  sese 
vastant  irremediabiliter.  Sicut  ps.  7.  'Convertetur  dolor  eins  in  caput  eins,  ^Ci- 7,  17. 
et  in  verticem  ipsius  inicjuitas  desceudet'.  O  morsus  amarissimus,  quo 
mordeutur  intus  in  zelo  et  indignatione  gi'andi  pro  co,  (juod  vanitatem  et 
mendacium  suum  promovcre  non  possunt!    Iste  enim  est  dolor,  id  est  invidia 


IG  per  aivibulaus  25  insidiantis  üBci-gi'jrfjxIcticii  ül)cr  ein  auggcftvidjcueä  vastantis 

27  negaverat 

')  riin.  liist.  nat.  VIII  33  [21]  beljniiljtet  in  SBepg  nuf  bnt  23nfiligfcn,  er  trttigc 
SBevbcrbon  „onmibus  qui  oculos  eins  viclcrc,  confestiiu  expirantibus".  -)  Psalt. 

iuxta  Hebr.  , 


•72 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


et  zelus  de  pro.speritate  Christi  et  veritatis  eins.  Vide  mme  ordineni.  Cupi- 
ditas  est  radix  omnium  malorum.  Quid  facit  amor  nmndi  ?  Primum  quietus 
est,  dum  habet  quo  fruatur.  Sed  cum  incipit  reprobari,  (piod  ille  amat, 
iam  timor  tenebrosus  et  uocturuus  oritur,  uoleus  amittere,  quod  reprobatur. 
Et  hic  priücipium  stultitie  (id  est  sapiendi  terrena  et  ignorandi  coelestia).  Et  s 
sie  oritur  sagitta  volans  per  diem,  doceus  ea  que  reprobantur  per  veritatem 
et  inflainmans  ad  illa,  etiam  zelum  pro  illis  acceudens  contra  veritatem. 
Tunc  mox  sequitur  negatio  veritatis,  quod  est  mendacium  et  pestis  illa  in 
tencbris.  Tandem  cum  frustra  mentiri  se  cernit,  sequitur  furor  et  totus  estus 
4. 5- vastatorius  sui  potius  quam  veritatis.  [Cum  hoc  ])s.  4.  '/rascimini  et  nolite  lo 
peccare:  (pie  dicitis  in  cordibus  ves^ris  et  in  cubiZibus  vestris  comjjungimini'. 
!l5i.  121, 5. 6.  jEJt  consonat  ps.  120  '7)owi/'uus  ])rotectio  tua.  Per  diem  sol  non  uret  te'.  Ist« 
est  zelus  ?«rens  per  diem  tner idianum,  quia  non  est  domi-nvis  protectio  nec 
scato  circundedit  eos  veritas.] 

Quod  autem  ludei  in  isto  fecisse  dicuutur,  similiter  Heretici  faciunt,  is 
sed  propter  aliud.  Quia  amant  suum  sensum  et  vanitatem  nominis  et  glorie: 
deinde  cum  contra  hunc  audierint  predicari,  iam  timor  nascitur,  ne  amittant 
sensum  suum  et  quod  diligunt.  Deinde  sagittas  volantes  per  diem,  id  est 
sua  dogmata  spargunt,  quibus  ad  hominem  placent,  non  deo:  tandem  im- 
jjugnant  et  negant  veritatem.  Ultimo  obstinati  furiunt,  quod  non  prevalent,  20 
et  mordentur  invidia.  Unde  blasphemant,  raaledicunt,  vastant  quantum  pos- 
sunt,  ut  Arriani,  Donatisti.  Eodem  modo  omnes  superbi  et  obstinati  in 
eo,  quod  amant  et  timent  amittere  &c. 

23.  7.         Cadent  a  latere  tuo  mille  et  decem  milia  a  dextris  tuis.  Hoc 
ad  populum  fidelem  dictum,  ut  gloriosa  martyr  S.  Lucia  exposuit  dicens:  25 
Audies  per  spiritum  sanctum  tibi  dicentem  'Cadent  a  latere  tuo  mille'.  Igitur 
secundum  simplicem  intelligentiam  potest  accipi,  quod  mali  utrinque  decideut 
nec  possunt  prevalere  Ecclesie.  Et  ita  idem  per  'mille'  et  'decem  milia'  numerus 

Sau.  7, 10.  exprimitur.    Quia  sie  etiam  Daniel  7.  'Millia  millium  ministrabant  ei  et  decies 

milies  centena  milia  assistebant  ei'.    Omnes  enim  ei  assistunt  et  omnes  sunt  so 

.ficbt.  1, 14.  administratorii  sjiiritus.  Et  tamen  plures  dicuutur  assistere  quam  ministrare. 
Ita  et  hic:  omnes  caduut  a  latere  et  a  dextris  eins.  Et  tamen  plures  a 
dextris  quam  a  latere  dicimtur. 

[Item  'Cadent  a  latere  tuo',  id  est  ])opulo  ludeo,  de  quorum  latere  et 
carne  assumptus  es,  sicut  Eva  de  latere  Adam.    Sed  a  dextris,  id  est  gentibus  35 
iam  credentibus  plures  per  hereticos  perierunt.] 

[Et  debet  iste  versus  proprie  ludeis  applicari.    Quia  cadere  projirie 
1. Guv.  1, 23. illis  convenit.    Unde  Apostolus  1.  Corin.  1.  schandalum  ludeis,  stultitiam 
«uc.  2, 34.  autem  gentibus  trilmit.    Et  Luce  2.  'positus  est  hic  in  ruinam  &c.  multorum 

in  Israel'.    Nam  ipsi  stabant  soll  populus  dei,  et  iam  ceciderunt  et  non  sunt  40 
SHiauf).  11,  .i.populus  dei.    Cecidenmt  autem  schandalistf^fi  a  latere  Ecclesie,  Matt,  xi,  quia 


Psalnius  XC.  [XCL]  73 

'p«?(peres  eiiangellsani5«r.'    Et  .spiritualia  tantum  a  dextris  suis  habent,  cum 
illi  divites  e.s.se  et  tempovaUa  tantiuu  habere  velle»^  ex  legis  prunns.s/o»e.] 
Mystice  autem  'latus'  est  populus  Synagoge,  quia  isti  proximi  sunt  Ecclesie 
secundum  carueni.    'A  dextris'  auteni  geutes,  qui  non  secundum  carnem  sunt 

5  Israel,  sed  tautuni  a  dextris  et  spiritualis  populus  tautum.    Plures  autem  in 
gentibus  quam  in  Israel  ceciderunt  ab  Ecclesia.    Vel  sie:  Ecclesia  Christi 
habet  latus,  secundum  quod  est  in  carne:  sed  dextera  eius  est  Spiritus  eins. 
Sic  enini  'latera  aquilonis  civitas  regis  magni'.    Cum  corde  enim  est  in  coelo  W  48,  s. 
et  spiritum  habet  in  dexteris  Christi,  cum  carne  est  in  mundo.    Et  hec  est 

III  latus  eius  seu  sinistrum.    Sic  sensus  est:  propter  sinistrum  Ecclesie  multi 
schandalisantur  et  cadiuit  ab  ea,  cum  videant  paupertatem  et  abiectionem 
eius  in  mundo.    Quia  'Beatus  qui  non  fucrit  schandalisatus  in  me'.    Et  hocWniti).  u, «. 
inde  venit,  quia  timore  nocturno  timent:  amant  enim  contraria  eoruni,  que 
in  latere  tuo  sunt,  ideo  schandalisantur  in  te  et  cadunt.    Quid  enim  est 

15  cadere  nisi   schandalisari  ?    Sic  enim  Christus  '  lapis  olfensionis  et  petra  i-  ^^ctr-  2.  s. 
scandali'  est.    Sed  multo  magis  schandalisantur  a  dextris  tuis  (id  est  ])ropter 
tua  spiritualia  bona).    Quarc?  quia  invisibilia  sunt  et  non  possunt  intelligere, 

stultitia  enim  est  illis.  [Quia  prospera  in  sunt  spiritualia,  sed  adversa  .... 

sunt  corporalia.]    Forte  multi  reperiantur,   qui  non   cadant  propter  tuam 

20  paupertatem  et  humilitatem:  quia  hec  multis  comnumia  sunt.  Sed  quod 
utrunque  sinnil  iungis,  omnia  sinistra  halbes  in  mundo,  malis  et  crucibus 
addicta  es  et  peripsima  hominum,  et  tamen  nihil  pro  iis  recipis  nisi  nudam 
spem  eorum,  que  sunt  hiconqirehensibilia.  Ideo  ecce  cadunt.  Quare?  quia 
non  sunt  scuto  veritatis  circundati  sicut  tu.    Ad  te  autem  non  ap])ropin- 

25  quabit.    Igitur  'a  latere"  (id  est  propter  latus  tuum)  et  'a  dextris  tuis'  (id  est 
propter  tua  spiritualia)  glosandum  est  sicut  'A  templo  tuo',  id  est  ])ro])ter 
templmn  tuum  &c.    Sic  Apostolus  Galat.  6.  dicit  quosdam  voluisse  in  carne  öai.  b,  t2. 
placere,  ut  persecutionem  Christi  non  patiantur.    Igitur  si  qui  cadunt  propter 
humilitatem  Ecclesie  in  carne,  quam  vident,  decies  magis  cadeut  propter 

30  glorias  eius,  quas  non  vident.  Sed  nunquid  tu  ideo  efficieris  infirma?  Non, 
sed  roboraberis  in  fide.  Quia  licet  illi  nolint  credere  et  te  stultam  putent 
in  fide  tua: 

Veruutamen  oculis  tuis  consyderabis:  et  retributionem  pec-s.  8. 
catorum  videbis.    Per  hoc  ergo  cognosces  tua  invisibilia  esse  vera  et 
35  fidem  rectam,  quod  incredulos  videbis  puniri  per  orbem,  ut  patet  in  ludeis. 
Et  per  hoc  confirmaberis. 

Sed  nunc  tempus  est,  ut  primum  aliquos  vel  audiamus  vel  concordemus, 
si  forte  possimus.  Et  B.  Augustinus  ista  quattuor  satis  pulchre  exponit 
dicens,  quod  j^eccatum  fit  quandoque  ex  ignorantia,  etiam  uullo  ad  tale 


2  ©eib.  lege  proinissa         4  qui  fo!  14  inte         23  Quare?  qui         24  sie  tu 

2G  est:  sie 


74 


Dictatii  super  Psalterium.   1513 — 16. 


peccatum  cogente,  sed  facit  tantuni  qiiia  ignoi'at,  (juantum  malum  faciat.  Et 
hoc  est  timor  nocturnus. 

Quandoque  fit  ex  scientia,  et  hoc  etiani  miUo  impellente  aut  tentante 
persecutore.    Et  hoc  est  sagitta  volans  in  die. 

Tercio  fit  peccatum  ex  ignorautia,  sed  per  impulsionem  et  persecutionem  s 
cogentem.  Ut  sunt  casus  perplexitatis,  sciHcet  si  nuilier  se  putet  honiicidii 
ream,  si  non  fornicetur  cum  eo,  qui  minatiu-  virum  suum  occidere.  Ilia 
ignorat,  (|Uod  nec  fi;OTncandum  nec  homicidium  faciendum  est.  Et  sie  ex 
ignorantia  fi:jnncatur  urgente  casu  illo  malo.  Et  lioc  est  negocium  per- 
ambulans  &c.  lo 

Quarto  fit  peccatum  per  certam  scientiam  ex  impellente  ])ersecutione, 
ut  negare  Christum  in  toi'inentis  aut  alias  cognitum  malum  fiicere.    Et  hoc 
est  demonium  meridianium  &c.   Ac  sie  cadunt  eliam  isti  (juaudoque,  qui 
TOntti)  19,27.  futuri  erant  sedere  cum  perfectis  super  sedes  duodecim,  (piod  paucis  pro- 

missum  est,  scilicet  (jui  onuiia  reli(|uerint.  Tales  ergo  etiam  cadent  in  illis  is 
et  per 'mille'  sunt  significati.  Sed  plures  sunt  de  im[>erfectis,  qui  inter  numerum 
eoruin  futuri  erant,  qui  a  dextris  iudicis  stare  dicuntur  in  iudicio  et  tarnen 
persecutione  cogente  a  tali  spe  cadunt.  Et  per  'decem  milia'  signifieantur. 
Q,uia  plures  siuii  a  dextris  quam  iudices  llituri,  [)lures  imperfecti  (^uam 
perfecti  &c.  20 

lam  B.  Bernardus  ^  isla  quattuor  sie  distiiiguit.  'Timor  nocturnus'  sit 
pusillauimitas  ad  viani  dei  iuchoaudam  propter  adversitales  [teutationes |  im- 
minentes.  'Sagitta  volans  in  die'  vana  gloria  de  incejita  vel  adepta  sauctitate. 
Sed  cui  fides  obumbrat  et  veritas  scutum  est,  non  formidat  teutationes  nec 
•  {uerit  gloriam  suam  victis  tentationiljus,  sed  magis  iu  humilitate  jjroficit.  2.-) 

'NegociuHi  perainbulans  in  tenebris'  cupiditas  est  seu  avaritia.    Et  iste 
»iiittf).  4,1  f.  tres  patent  in  tentatione  Christi  })er  ordiiieni  secuudum  Mattheum.  Quia 
primum  gulara,  secunduin  vanam  gloriam,  tercium  divitias  mundi  et  regna 
ostendit.    'Demonium  meridianum'  &c.  singularitas  sub  specie  boni,  magnum 
malum  infijrens.    Pulchra  sunt  ista  valde.  30 

Sed  ut  dictum  est,  ])ropiie  'timor  noctui'uus'  est,  quo  timetur  temporalis 
commoditas  amitti  et  ac(|uiri  incommoditas,  sicut  ludei  fecerunt.  Et  sie 
ali(|UO  modo  cum  Bernardo  consonat.  Quia  viam  Christi  nulJus  incij)it,  qui 
non  omnia  contenniit  prospera  et  adversa  huius  vite,  i.  e.  noctis  huius,  sicut 
nec  ludei  pn)pterea  incijK're  voluerunt.  Deinde  'Sagitta  volans  in  die'  dixi  3.^ 
(piod  sit  doctrina  eorum  secimdum  literam,  tantum  excluso  spiritu:  (juo  modo 
ludei  totam  legem  corrumpentes  exposuerunt,  (|uia  secundum  ea  que  dilexerunt 


9  per  aiubulaiis       14  futuri  erat       1.5  iu  illis.   Et        22  teutationes  übergcftijticljen 
32  coniuditas     iuconiuditas         3-1 — 35  Sie  SBortc  Bon  prospera  —  voluerunt  fcljlen  fiel  ©eib. 

1)  S.  Beruardi  in  Cantica  Senuo  XXXIII.    Opera  Venetiis  1726  Vol.  II  673% 


Psalniu«  XC.  [XCI.] 


75 


habere  et  timueniiit  amittere,  etiam  Scriptiinvs  aptaverunt,  ut  per  auctorltatein 
et  efficaciam  Scriptiirariim  abundarent  in  illis. 

Tercio  veritatem  sese  erigenteni  contra  illani  eorum  vanitateni  con- 
deninaverunt  et  contradixerunt.    Hic  iain  niendacium  est,  pestis  tenebrona 

5  peranibulaus  late  in  illis.  Quarto  veritatem  danniatara,  sed  non  suppressani, 
ut  speraverunt,  salteni  niordeut  in  estu  nieridiano,  blasphemantes  et  niale- 
dicentes.  Sic  anior  tiniorem,  tiraor  vanitateni,  vanitas  niendacium,  nien- 
dacium niorsuö  blaspheniie  introduxit.  Et  qui  amaverunt  temporalia,  tandem 
et  vanitatem  proi)ter  illa  dilexerunt,  ut  ait  propheta:  'Vana  loqnebantur,  et|ft(.i,i;'5;3i 

10  populuH  mens  dilexit  talia'.    Dilecta  vanitate  etiam  inendacium  dilexerimt 
propter  illius  dilectioneni.     Et  novissime   (juoque  blasphemias  dilexerunt 
propter  amorem  mendacii.    Sic  omnia  ex  araore  nocturno.    Isaie  59. 'peccare  Scf- sy,  i?,. 
et  mentiri  contra  dominum  &c.^ 

Et  vide,  an  non  in  persona  Cliristi  liec  quo(jue  fecerunt?  Timor  nocturuus 

is  erat,  quando  dixerunt:  'Ne  forte  veniant  Koniani'.    Et  sie  propter  C'liristum,       ii,  48. 
qui  veritas  est,  tiniuerunt  temporalia  amittere.    Sagitta  volans  erat  in  die, 
(juando  Caijilias  dixit:  'Expedit,  ut  unus  homo  moriatur  pro  po|)ulo\    EcceSpfi.  ii,  so. 
quoniodo  sua  statuit,  pro  se  docet  carncm  et  literam.    Tercio  tandeni  cum 
negaverunt  et  condemnaverunt,  ut  sua  sententia  staret  et  ille  meudax  fieret. 

20  Quid  enini  est  veritatem  nihil  fieri,  nisi  niendacium  fieri?  (|uod  illi  v()lueruiit. 
Quarto  Quia  resurrexit  veritas.  Et  ecce  abhinc  morsus  meridiani  demonii 
cepit,  quem  ultra  occidere  et  negare  et  condemnare  non  poterant.  Saltem 
lacerant  Idaspheniiis,  maledictiouibus.  Ita  fit  omni  veritati,  (|ue  impugnatur 
ab  impietate  et  iis,  qui  querunt  qne  sua  simt. 

2n  Debet  auteni  totus  psalmus  comparative  legi  seu  relative  ad  generationem 

malorum,  cui  contraria  contingunt  exempla.  Sic  Synagoga  i'eproba  dicit  ad 
reliquias  electionis:  'Non  timebis  &c.,  sicut  illi  timebunt.  Non  accedet  ad 
te  sicut  ad  illos\  Et  hoc  jiatet  versu  7.  'Cadent  &c.  Ad  te  auteni  &c.' 
Sic  et  in  aliis.    'Timebunt  illi,  tu  autein  non  timebis'.    Unde  necesse  est, 

30  ut  dixi,  psalnium  tunc  impletum  esse  in  priniitiva  Ecclesia.  Quia  ista  mala 
tunc  fuisse  dicit,  sed  non  accessisse. 

Et  quia  versus  5.  G.  7.  8.  satis  expositi  sunt  ad  literam  de  ludeis,  eodeni 
modo  facile  est  omnibus  aptare,  (jui  cos  iniitantur,  ut  liereticis,  oljstinatis 
atque  superbis.    Spiritualiter  tamen  manuducamus  illos  exemplo,  (|ui  non 

3.-)  possuiit  forte  per  seipsos.  Et  exemplum  sint  Arriani.  Qui  nudi  veritatis 
scuto  sibi  ipsis  scutuni  facti  maxinie,  quia  sub  pennis  et  scapulis  liuius 
galline  (id  est  Episcopis  et  Magistris)  noluerunt  jirotegi.  Ideo  ecce  sensuni 
suum  ceperunt  aniare  et  vanam  gloriam.  Cui  cum  resisteretur  ab  Alexandro ' 
et  Athanasio,  mox  timor  natus  est  iiocturnus :  (juo  vinci  tiniebant  et  amittere 

5  per  ambulaiis  12  e,\  anioro,  bcricfjvicicii  für  tiniüreV  14  ©cib.  feceiint 

2G  Sit  Synagoga         :M  superbis  spiritualiter 
')  3Ucjauber,  iBijcljof  uun  ^llcj-aubricu. 


76 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


quod  amabant.  Et  tum  literas  per  terras  volantes  miserunt  et  sua  dogmata 
dispersem iit  ubique.  Et  hcc  sagitta  volabat  iu  die,  id  est  erat  sapieutia 
facile  coniprehensibilis,  et  omnibiis  qui  carnaliter  sapiebaut,  in  die  et  mani- 
festo  esse  et  vera  apparebat.  Et  volabat,  qaia  cito  et  velociter  profecit. 
Veritas  aiitem  incomprehensibilis  erat.  Quia  uoii  comprehendi,  sed  com- 
prehendere  debet,  nee  protegi  seuto  aut  eircundari,  sed  esse  scutum  et  cir- 
cundare.  Et  ita,  quia  captivat  intelleetum,  qui  appetit  videre  volautia  iu  die 
dogmata:  ideo  non  est  in  die,  nou  est  iu  manifesto,  sed  abscondit  ipsa  nos 
in  sese.  Quare  in  ipsa  schandalisati  suut  sapieutes  in  oculis  suis.  Et  quia 
non  comprehenderunt  eam,  damuaveruut  eam  et  uegaveruut  et  proscripseruut. 
Ac  sie  mendacium  ortum  est,  pestis  occisoria  et  lues  animarum.  Si  enim 
tantum  sagittara  volantem  habuisseut,  uondiuu  veritatern  coudemuassent,  non- 
dum  pestileutia  meudacii  periissent.  Sed  ultimo,  cum  veritas  damnata  et 
proscripta  ab  eis  tandem  in  Concilio  Niceno  resurrexisset  (sie  enim  omni 
veritati  et  iustitie  et  iusto  contingit,  ut  deseratur  usque  ad 
desperationem,  descensum  ad  inferos  et  mortem.  Sed  non  videt 
corruptionem  nec  dereliuquitur  iu  inferno.  Sicut  enim  Christo 
contigit  iu  persona,  qui  est  obiectum,  fous,  origo  et  sol  iustitie, 
veritatis  et  salutis:  ita  fit  et  radiis,  rivis,  speciebus  ab  eo  pen- 
dentibus  et  flueutibus.  Simul  sol  cum  radiis  oritur  et  occidit  &c.), 
cum  illi  iam  victi  nou  haberent,  quid  contra  agerent,  iam  morsu  amarissimo 
consumpti  suut  maledicentes,  blaspliemantes,  iuvidentes,  indignantes  et  zelantes 
in  ira,  quod  non  prevaluerint.  Ad  exemplum  istorum  ceteros  iudica.  Et 
hinc  disce,  quam  sit  utile  sub  prelatis  manere  et  obedire  illorum  preceptis 
et  instrui  doctrinis.  Quia  tunc  seuto  circundat  nos  veritas.  Et  quia  angelis 
suis  mandavit  de  nobis.  Et  ita  non  oiFendmit  pedes  nostri  ad  lapidem, 
id  est  schandalum  et  olfendiculum  erroris  vel  peccati.  Sic  autem  portant 
iu  manibus,  id  est  administrationibus  et  bonis  operibus  et  exemplis.  Quare 
nunc  in  Ecclesia  omnia  sunt  miserabilia.  Quia  religio  ^  contra  religionem, 
laborant  istis  quattuor  malis,  timore  noctis,  sagitta  diei,  peste  tenebrarum  et 
morsu  meridiei.  Putant  enim  pro  zelo  se  obsequium  et  claram  velut  meridiem 
iustitiam  Deo  prestare,  quod  invicem  mordent  amarissimo  morsu,  et  simul  sese 
vastant  et  insidiantur  sibi,  ut  vere  sit  morsus  vastantis  vel  insidiantis  meridie, 
id  est  vel  fervida  ira  vel  clarissime  iustitie  specie.  Quod  venit  inde,  quia 
doctrinas  et  mandata  hominum  iactant,  sagittas  in  die  volantes  &c. 

Eodem  modo  de  quolibet,  qui  sua  querit  et  resistit  per  superbiam  et 
indignationem  veritati  et  bene  monenti.  Fides  autem  recta,  quia  humilitatem 
docet  et  sub  penuis  sperare,  mitem  esse  et  obedientem,  ista  facile  vitat. 
Tunc  sequutus  est 


33  vastat  39  sequutum 
■)  religio  =  9JtöiicI)§ürbcn. 


Psalmus  XC.  [XCL] 


77 


Casus  a  latero  millum  et  decem  miliiim  a  dextris  Ecclesie. 
Hoc  est,  qiiod  Ecclcsia  stulta  est  coram  honnnil)iis  et  sapit  ea,  que  iu  oculis 
hominuin  nullam  prorsus  speciera  liabent,  sieut  fiiit  articulus  trinitatis.  Et  sie 
in  illius  stultitia  offenduiit  et  eadunt.  Nam  et  Arriani  Catholicos  indoetns 
r>  et  illiteratos  appellabant.  Et  sie,  qiiia  in  latere  (id  est  in  eo,  quo  ad  lioniines 
apparet  Ecclesia)  Semper  habet  occasionem  schandali  superbis  et  sapientii)us 
sibi,  isti  lapsi  snnt.  Et  multo  magis  ab  eo,  qiiod  invisibilia  et  incomprehen- 
sibilia  ea  dicebat  et  non  foris  ostendere  potnit,  que  credebat.  Quia  enim 
probare  et  monstrare  non  potuit  (erant  enim  intus  et  a  dextris  et  ad  sinistrum 

10  ferri  non  possunt,  sed  tantum  ad  illa  per  fidem  iutrare  oportet),  credere 
noluerunt,  tanquam  stulta  saperet.  Sieut  enim  ludei  in  Christi  infirmitate 
secundum  carnem  schandah'sati  sunt,  similiter  et  persecutores  gentiles.  Ita 
heretici  in  stultitia  Christi  secundum  carnem  apparente  oifensi  sunt.  Christum 
enim  purum  hominem  et  ita  infirmum  et  insipientem  et  tandem  mali- 

15  gnum  reputabant  ludei.  Et  hec  omnia  (licet  prius  ex  operibus  aliter  seutire 
potuerant,  si  voluissent,)  per  mortem  confirmata  sunt.  Ita  ista  tria  in  Ecclesia 
quoque  fieri  oportuit.  Primum  sub  marts-ribus  infirm a  fuit  visa  perse- 
cutoribus,  licet  ex  miraculis  eins  alitei'  potcrant  credere.  Sed  quia  videbant 
occidi  et  mori  illos  et  sese  prevalere,  ideo  confirmata  est  apud  eos  sententia 

20  ista.    Sed  probata  iam  firmitate  et  virtute  Ecclesie  per  totum  numdum, 

Secundo  insipiens  ab  hereticis  iudicata  est  diu  nimis.  Et  quia 
prevaluerimt,  ideo  confirmati  sunt  in  sensu  suo.  Et  ita  sunt  in  ea  schan- 
dalisati,  licet  ex  precedentibus  scire  poterant  sapientiara  eins  infinitam. 

Tei^cio  restat,  ut  cum  iniquis  deputetur  et  cum  sceleratis  reputetur 

25  sieut  et  Christus  cajiut  eins.  Hoc  ab  illis  futurimi,  qiii  concedent  ipsam 
Ecclesiam  esse  invictam  virtute  et  sapere  rectissimam  fidem,  sed  tamen  non 
habere  bonitatem  et  opera  fidei.  Et  ita  ea  opera,  que  in  Ecclesia  fiunt, 
tanquam  mala  reprobabunt.  Et  hanc  persecutioneni,  nisi  fallor,  Bohemi  nostri 
auspicantur,  qui  oranem  Ecclesiam  Romauam  condenmavermit  et  quicquid 

30  in  eins  obcdientia  fit  ab  ullis,  peccatum  arbitrentur.  Nee  minus  illud  et 
Maometus  facit.  Sed  audiamus,  que  consolatio  Ecclesie  detur.  'Veruntamen 
oculis  tuis  &c.'  Q.  d.  Videbis  tandem,  quod  omnes  isti  deficient  et  peribunt, 
ex  quo  intelliges,  quod  non  ex  deo  fuerint,  sed  a  diabolo  &c. 

Unde  psalmo  sequenti:  'Nimis  profunde  facte  sunt  cogitationcs  tue.  ijsf.  92,  f>.  7. 

35  Vir  insipiens  non  cognoscet  et  stultus  non  intelliget'.  Quia  ex  eo,  quod 
sunt  abscondita  intus  omnia  gloriosa  Ecclesie,  ideo  cadunt  a  latere  eins  mille 
et  decem  milia  a  dextris.  Saue  quod  non  tantum  abscondita  et  profunda 
sint,  sed  etiam  nimis  profunda,  quia  sub  contrariis  a2)])arent  latere:  ideo  ex 
eo  plus  cadunt,  quod  sapientiam  confitetur  et  tamen  non  nisi  insipiens  apparet. 

40  Sieut  apud  homines  minus  oditur  ille,  qui  tantummodo  miser  est  et  pauper, 

1  latere  millium  2  ©eib.  est  Quia  Ecclesia  3  ©eib.  spein  liabent  8  dicebat.  Et 
IG  confirmati 


78 


Dictata  super  rsalterium.  1513—16. 


sed  quando  talis  scse  ineipit  divitem  etiam  et  felieem  dicere  ac  potius  eos, 
qui  divites  et  foelices  sunt,  miseros  et  pauperes  esse,  hic  iam  non  tantum 
contemnitur,  sed  fatiuis  et  velnt  auforendns  estimatnr,  cum  iiiniis  contrarium 
appareat  eornra,  que  dicit  de  se:  ita  cum  Ecclesia  infirma  et  stulta  sit  iu 
oculis  hominum  sibi  sapientiuni,  multi  eani  detestati  sunt  ludei  et  heretici 
et  gentes,  tanquam  nihil,  sed  maxime  tunc  detestati  et  abominati,  quando 
hanc  suam  insipientiam  esse  suniniam  sapientiam  iactaret  et  gloriaretur, 
quod  sapientia  eius  sit  non  in  sapientia  liumana,  sed  in  fide  et  captivitate 
intellectus. 

Hic  hic  ceciderunt  milia  decem,  ubi  jirius  cecidissent  vix  mille.  Quia 
non  habel)ant  scutum  veritatis.  Et  nimis  profunde  facte  sunt  cogitationes 
Christi  in  illa.  Ita  et  nunc  multiformiter  fit  in  capitosis  et  contentiosis 
monacliis  et  sacerdotibus.  Quia  contemptores  tunc  niagis  fnrinnt,  quando 
conteniptuni  contenipti  pro  gloria  ducunt  &c.  ünde  deceni  miha  hic  non 
tantum  extensive,  sed  et  intensive  potest  capi:  q.  d.  si  tunc  et  illo,  multo 
magis  in  isto  cadent. 

GLOSSA:  PSALMUS  XCI.  [XCIL] 

Confcssio  pxultdhtmäft  Clirififi  super  proiridcnüd  et  operWms  deiJ 
Psahnus  XCI. 

sc.  1.  Tit.  Psahnus  Cantici  in  die  sahhati,  quod  raystice  est  totum  tera- 
pus  gratie. 

33.  2.  Bonum  est,''  non  tantum  iustum,  sed  iucundum  et  gaudiosum,  confiteri 
laudes  et  gratias  agere  domino:  et  pscälere  noniini  tuo  ad  lionorem  nominis 

«B.  3.  tni  (ätissime.  Ad  anmmciandtim  niane  in  spiritu  vel  tempore  prosperitatis 
misericordiam  tuani  gratiam  tuam,  que  est  in  Christo  tuo:  et  veritatem  tnam 
4.  eundem  Christum        nocteni  per  tempus  adversitatis.-*    In  decacordo  decem 

GLOSSA:  '  Videlur  tarnen  magis  loqui  de  operibus  recreationis  quam 
crcationis.  Quia  predixit  'Ad  annunciandum  mane  misericordiam  tuam  et  veri- 
tatem'. Sed  hec  duo  sunt  Glu-istus  et  opera  Christi,  in  quibus  se  delectari  dicit 
et  confiteri.  Sed  hec  sunt  ita  profunda,  ut  stulti  offendantur  in  iUis,  quoniam 
in  lumiilitale  et  abiectiono  operatur  talia  in  se  et  suis.  Et  ideo  quia  peccatores 
illa  iion  inlelligunt,  tradunt  se  in  carnalem  gloriam  et  pereunt.  Si  autem  in- 
telligerent,  iitique  eligerent  potius  opera  Christi  hunrilia,  quam  quod  exoriuntur  et 
fiorent  ut  fenum.  -  Videtur  loqui  in  persona  populi  fidelis  synagoge,  quia 
dicit,  quod  senecta  sua  sit  benedicendus  misericordia  uberi.  Quia  in  fine  Syna- 
goge venit  Christus.  Sic  in  fine  carnis  oritur  spiritus.  bide  enim  stultus 
non  intelligit,  quia  etiam  per  noctem  veritas  nunciatur  et  laudatur.  —  Dicit 
autem  veritatem  per  nodem  mmciandum  et  misericordiam  per  diem  ad  confun- 


4  Ecclesia.  lufirma  5  sapientiam  10  Ilicliic  iiiillia  11  liabebuut  12  ©cib. 
osteutiosis  nionaebis 


Psalmus  XCI.  [XCII.] 


79 


ehordarnm  psaltcrio  sive  corpoiali  sive  mystieo:   cimi  cantico  in  cWiarn 
similiter  corporali  seu  mystica.    Quia  deledasti  me,  quia  mivabilis  potontia,  »• 
sapientia  et  boiiitas  in  illis  hieet,  liec  aiitem  sunt  vera  obieetu  gaudii  iri-atio- 
nalis  natnre,  äomine  in  factiircf,  creatura  hm :  et  in  ojjeriJnis  mamuim  tiiarum 
sanctorum  tuornm,  in  quibus  operaris,  ex^iltabo  hebr.  'landalxi'.   Quam  magni-  33.  c. 
ficata  sunt  opera  tua,  domine,  in  se  qnidem  magna  sunt  semper,  sed  magni- 
ficantur,  quando  magna  esse  cognoscuntnr,  quod  fit  per  spiritum  revelantem. 
Sic  etiani  profunde  facte  sunt  eodem  modo:  mmis  profiindce  factce  sunt 
inscrutabiles  carnali  honiini  et  luimano  sensui  coy'datationes  tuce'  Providentia 
tua  cuncta  gubernaus,  cousilia  super  salute  generis  humani.    Vir  insipiens,^.  t- 
quia  divina  non  sapit,  non  cognoscet,  ergo  sapiens  cognoscet  hec:  et  stultus 
terrena  sapiens  non  intelUget  hcec,^  quia  est  sicut  equus  et  mulus  ps.  30. '^f- 32, 9. 
quibus  non  est  intellectus.    Nec  mirura,  quia  foris  nuUa  apparent  bona,  sed 
tantummodo  mala.    Et  insipiens  nescit  nisi  foris  sapere  bona.    1.  Cor.  2.  i- <5or.  2, 
'Animalis  homo  non  percipit  ea  que  Dei  sunt.    Nobis  autem  Dens  revelavit". 
Cum,  tunc  inquam  non  intelligetur,  cum  viderit,  quod  exorti  fueri'ut  peecatores  ■is.  s. 
sicut  foenum  virentes  et  multiplicati  et  crescentes :  et  ctpparuerint,  i.  e.  floruerint 
in  gloria  huius  seeuli  onmes  qui  tamen  operantur  iniquitatem,^  cum  potius 
apparere  ei  debere  videantur  tantunmiodo  boni.    Ut  intereant  eternaliter  in 
sceeulum  scectdi  i.  e.  in  seculo  post  hoc  seculum  futuro,  q.  d.  non  intelligit, 
quod  exorti  sunt  ad  hoc,  ut  intereant  ineteruum,  ut  et  ps.  72  describit:  tu^^-^''^- 
autem  Ihesu  Christe  altissimus  inceternum  domine  supple  es  et  permanes  et 
per  lioc  omnes,  qui  tibi  adherent.    Quoniam  eece  inimici  ^wi  ludei  incredulis.  10. 
domine:  quoniam  ecce  inimici  tui  perihunt  liic  in  anima  per  infidelitatem, 
amici  autem  tui  salvabuntur  per  fidem,  et  dispergentur  omnes  per  omnes 
terras  qui  operanttir  iniquitatcm*  iustitiam  suam  seu  supcrbiam.    Et  exal-'m.  n. 

GLOSSA : 

dendam  insipientiam  ludeorum,  qui  putahant  hunc  non  esse  Christum  pi-omissum 
et  nunc  exhihitum,  proptcr  lioc  quod  in  multis  adversitalil)us  ipsi  et  siii  agant, 
cum  ipsi  sperent  cum  in  prospcritate  carnis  venturum.  Meo  cli(-it,  ([uod  etiam 
non  obstante  adversitate  tosüficandnm  sit,  quoniam  hic  est  vere  Christus  et 
veritas  omnium  promissionuni. 

'  Hec  autem  non  polest  diccre,  nisi  qui  prohuidus  sit  ipse  et  magnus 
intellectu.    Unde  sequitur.         -  Maxime  quia  nialis  hene  est,  honis  autem  male, 
quod  nullus  hominum  potost  concordare,  nisi  spiritu  revelantc,  ut  ps.  72  'Donec     7;!,  n 
intrem  in  sanctuarium  Douiini'.    Hec  enim  per  intellectuui  et  fldem  tautiunmodo 
cognoscuntur.  biif|uilatem  autem  operantur  proprie,  qui  iustitiam  suam 

preferunt  et  suhiiciunt  Dei  iustitie.    Non  enira  peccatum  operantur,  sed  iniqui- 
tatem,  i.  e.  opera  quidem  faciunt,  sed  sunt  iniqua.    1.  loli.  iiKimo:  'onmis  iniquitas  i.Sof).  5, 
peccatum  est',  sed  non  econlra.  *  Quia  iniquilas  fsl   noii   huuiiliari  sub 

Christo  et  suam  iustitiam  statuere  et  preferre. 


21  iatereat 


80 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — IG. 


%\.  is,(io.tahitur  in  toto  mundo  siciit  unicornis,  nt  supra  ps.  77  dictum  est,  cornu 
meum  regnum  Ecclesie  mee:  et  seneciiis  mea,  i.  e.  duratio  populi  mei  usque 

SB.  12.  ad  ultimum,  in  misericordia  gratia  multiformi  et  nhcri.'    Et  despexit  deorsum 

91, 8.  respexit  humiliatos  et  punitos  videns,  ut  psalmo  precedenti  'Veruntamen  oculis 
tuis  considerabis'.  Hebr.  'respicit'^  octiliis  ineus  personalis  vel  raysticus,  qui 
est  onmis  illuminatus  fide,  inimicos  meos  ludeos:  et  ab  insurgentibtis  in  me 
de  ipsis,  qui  in  me  insurrexerunt,  malignantibus  i.  e.  malignitcr  sine  causa 
tunc  et  nunc  conantibus  idem  audiet  auris  mea  personalis  vel  mystica.'' 

"1!,.  n.histus'*  ex  fide  vel  Christus  ut  j}0'l'>na  iuvictus  vel  Semper,  non  ut  fenum, 
jlorebit  in  verbis  eterne  virentibus:  sieut  cedrus  Libani,  que  fructuositatis 

«.14. est  perpetue,^  'imdtiplicabititr  in  operibus  Semper  succrescentibus.  Plantati 
per  firmam  fidem  et  spem  in  domo  doniini  Ecclesia  Christi :  in  atriis  Ecclesiis 
partialibus  domus  dei  nostri  Christi  florebunt  doctrina  euangelii  clarificante. 

'ii.  15. ÄdJmc  i.e.  sine  cessatione,  non  sie  synagoga,  multiplicabuntur  in  fidelibus 
et  operibus  in  senecta  läjeri  in  fine  novissimo :  et  bene  pacientes,  i.  e.  bona 
suscipientes  a  Deo,  quia  in  omni  opere  plus  patimur  quam  agimus:  gratia 
enim  Dei  est  maxime  in  illuminationibus  et  devotionibus,  de  quibus  hic  dicit^ 
ifi.  ut  exinde  annuncient,  erunt,  ut  annuncient  predicent,  quod  Quoniam  rectum 
iustus  iustificans  dominus  deus  noster:  et  non  est  iniquitas  acceptio  perso- 
narum  in  co,  sicut  ludei  eum  esse  expectant,  ut  multipliciter  Apostoli  predi- 
caverunt.  Vel  quia  nou  carnis  sapientiam,  iustitiam,  bonitatem,  sed  spiritus 
acceptat,  qui  est  eternns. 

GLOSSA :   ^  Polest  et  senectus  über  et  in  misericoidia  uberi  accipi  finis 

ijciir.  8, 13.  Synagoge.    Tunc  enim  iuxta  apostolum  Hebr.  8.  deus  eam  antiquavit  et  ipsa 

senuit.    Et  tunc  incepit  maxime  überlas  misericordie,  mulliplicatio  et  erudilio 

i.9J!of.  27, 1.  et  predicalio.    Sic  enim  figuravil  Isaac,  qui  senueral,  quando  benedixil  lacob. 

Sensus  ergo  est:  licet  populus  meus  synagoge  tunc  omnino  deficere  et  senescere 

appareat,  tarnen  maxime  tunc  uberes  eruiil.    Ex  quo  arguitur,  quod  spiritualis 

isla  sil  multiplicatio.    Quia  dum  caro  senescil,  spirilus  floret.    Dum  Ecclesia 

,  „  .  .  o  17  1  I  videbo    .  „  . 

oritur  et  nascilur ,  synagoga  deticit  et  montur.        -  Vel  j  j^^^jj^^j^  '^'^^ 

^Pl.  35, 21.  quod  volo,   ut  ps.  30.  'Euge  Enge  viderunt  oculi  nostri'  et  letabitur  iustus. 

08  11  .... 

'  '  '•'  Hoc  nostro  tempore  impletur,  quia  audimus  mira  ludeorum  mala,  aliqua  vide- 
mus  et  deiectos  videmus,  sed  multa  mala  eorum  audimus.  Auris  autem  nostra 
auris  Christi  est.  Vel  sicut  oculos  eos  despicil,  quod  videt  eos  humiliatos :  ita  et 
auris  audiet  de  eis  et  despiciet  eos.  Vel  sie  humiliabuntur ,  ut  iam  nihil  patiar 
aut  sentiam  ab  eis,  sed  tantum  videbo  vel  audiam  malignilalem  eorum  contra  me, 
quam  implere  non  possunt.  Permittentur  malignari,  sed  non  polerunt  nocere. 
Et  hoc  audiam,  quod  erit  eis  singulare  tormentum,  quod  malignitas  non  ignota 
est  eorum  nobis,  et  tarnen  simul  impotenlia  ad  explendum.  Et  mihi  singularis 
gloria  et  gaudium,  sicut  solet  inier  homines  fieri.        *  Vox  prophele. 


8  mysticus  15  senectu,  bon  Sutljcr  bertieffcrt  in  senecta  31  instis 
')  Sintiiber  ut  he . .  nidjt  niiögcirfjricbcit. 


Psalmus  XCI.  [XCII.] 


81 


sunnis  creati  iu  operibus  bonis  &c.'    Et  Galat.  6.  'In  Christo  enim  Ihesu  ®n(.  g,  i.x 
neque  circnncisio  aliquid  valet  neque  preputium,  sed  nova  creatura'.  Et 
lacob.  1.  'üt  simus  initium  aliqiiod  creature  eius'.    Apoc.  21.  'Ecce  novalp /y',!  j". 


qiie  nuncianda  et  laudanda  sunt.    Sed  misericordia  et  veritas  sunt  de  nova 
creatura. 

Secundo  Quia  dicit,  quod  Insipiens  ipsa  non  cognoscet.  Quoda^.  7. 
exinde  fit,  quia  opera  et  factura  Christi  Ecclesia  non  apparet  aliquid  esse 
foris,  sed  omnis  structura  eius  est  intus  coram  deo  invisibilis.  Et  ita  non 
oculis  carnalibus,  sed  spiritualibus  in  intellectu  et  fide  cognoscuntur.  In- 
sipientes  autem  eani  contemnunt,  quia  sapiunt  tantummodo  speciosa  foris, 
ut  sequitur:  Cum  exorti  fuerint,  q.  d.  factura  tua  non  apparet  ita  et  floret,S8.  s. 
sicut  illi  vohuit  florere.    Et  ideo  schandalisantur  et  oifenduntur  in  illa. 

Tercio  Quia  infra  exponit  dicens :  Justus  ut  palma  florebit.  Istas. 
enim  sunt  opera,  in  quibus  sese  dicit  delectari  &c. 

Non  est  putandum,  quod  hic  propheta  loquatur  de  consiliis  et  iudiciis 
dei  proftmdis,  que  predestinationis  et  reprobationis  dicuntur.  Quoniam  talia 
nec  sapiens  nec  insipiens  cognoscit,  Ro.  xi.  'O  altitudo  &c.'  Sed  hic  solum  mm.  n,  33. 
insipientes  a  cognitione  removet.  Ergo  sunt  ea  consilia,  quibus  Ecclesiam 
salvat  atque  gubernat.  De  quibus  Jeremias  'In  novissünis  intelligetis  con-Sfn'iii.23,20. 
silium  eins'.  Unde  non  rairum,  quod  insipientes  non  cognoscant,  quia 
velata  sunt  ista  consilia  et  opera,  que  in  illis  deus  facit  omnino  contrariis 
speciebus.  Aliter  enim  apparet  foris,  quam  agitur  intus.  Ideo  'a  latere  eius  •'Wi  91. 7. 
cadunt  miUe\  Ecce  enim  in  spiritibus  et  intcriori  homine  deus  operatur 
gloriam,  salutem,  divitias,  decorem,  virtutem  incstimabilem.  Sed  tamen  foris 
nihil  horum  apparet,  immo  contraria  omnia  apparent:  deserit  enim  in  igno- 
rainia,  infirmitate,  divitiarum  penuria,  contemptu,  sordibus,  immo  usque  ad 
mortem.  Hec  autem  cum  viderint  insipientes,  qui  ulterius  videre  non  possunt, 
nonne  cogitationes  dei  non  intelligunt  et  non  cognoscunt?  Quia  fide  tantimi, 
que  ex  spiritu  venit,  intelliguntur.  Sic  ergo  sancti  quando  recipiunt  intus 
ista  magnifica  dei  munera,  foris  contraria  recipiunt.  Et  ita  schandalisantur 
impii  et  iucreduli.  Et  quare  et  quomodo  isti  sint  insipientes,  sequitur:  Cum 
exorti  fuerint  peccatores  sicut  foenum.    Ideo  enim  sunt  insipientes 


1   91.  etc.         36  Quare  et  qua         .37  fuerunt 


»)  SBL  181  a— 182a. 
Sutf)er§  Söexfe.  IV. 


6 


82 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


et  ideo  non  intelliguut,  quia  volunt  et  placet  eis  florere  sicut  foenuin.  Quare 
recte  dixit  "^Cum  exorti  fuerint  &c.',  id  est  tunc  utique  erunt  insipientes  et 
non  intelligent  hec  opera  tua  invisibilia,  quando  florent  et  germinant,  id  est 
eligunt  florere  et  germinare.    Impossibile  est  enim  simul  sapere  que  sursum 
sunt  et  que  super  terram.    Desinat  ergo  florere,  marcescat,  odiat  carnem  s 
et  mundum.    Quod  si  fecerit,  mutabimus  et  versum  et  dicemus:  'Vir  sapiens 
cognoscet  et  prudens  intelliget,  cum  raarcuerit  et  aruerit  iam  iustificatus  et 
deciderit  omnis  qui  operatur  equitatem'.    Iniquitas  certe  est  prima  omnium 
carnem  preferre  spiritui  et  operari  in  vanitate  huius  vite,  dimissa  soliditate 
eterne  vite.    Qui  edificant  visibilia  et  dimittunt  spiritualia,  ut  intereant  in  lo 
seculum  seculi.   Quare?  quia  nolunt  interire  in  hac  vita  salubriter,  sed  tantum 
vivere  sani  secundum  carnem,  florere  in  foelicitate.    Sed  iusti  intereunt  et 
arescunt  in  hoc  seculo,  ut  vivant  in  seculum  seculi. 
as.  6.         Quam  bene  igitur  dicit  "^profunde',  quia  abscondite  sunt:  immo  si  sub 
gloria  carnis  simul  daret  deus  gloriam  Spiritus,  si  sub  diviciis  carnis  divitias  is 
Spiritus  et  sub  gratia  et  honore  carnis  daret  simul  gratiam  et  honorem 
Spiritus,  adhuc  recte  pi'ofunde  dicerentur.    Nunc  autem,  quia  dat  sub  con- 
trariis,  et  discordat  signum  asignato:  ideo  non  tantum  profunde,  sed  'nimis 
profunde'  facte  sunt.    Quis  enim  cognosceret,  quod  qui  humiliantur,  affli- 
guntur,  abiiciuntur,  occiduntur  visibiliter,  maxime  simul  intus  exaltentur,  20 
consolentur,  suscipiantur,  vivificentur,  nisi  spiritu  per  fidem  doceretur?  Et 
quis  putaret,  quod  qui  exaltantur,  honorantur,  fortificantur,  vivificantur  visi- 
biliter, adeo  misere  intus  deiiciuntur,  contemnuntur,  infirmantur  et  occiduntur, 
1.  Cor.  t,  21.  nisi  sapientia  Spiritus  doceret?    Sic  enim  placuit  deo  per  stultitiam  crucis 

salvare  credentes  et  per  sapientiam  salutis  damnare  incredulos:  eo  quod  per  25 
sapientiam  talem  in  dei  sapientia  non  cognoverunt  deum,  poterant  enim  ex 
tali  sapientia  venire  in  dei  sapientiam  et  sie  deum  cognoscere.  Quia  sicut 
bona  sunt,  que  caro  sibi  sapit:  ita  et  multo  meliora  sunt,  que  Spiritus  sibi 
sapit.  Quorum  illa  velut  figuram  et  signatum  debuerunt  agnoscere:  quod 
quia  noluerunt,  coguntur  iam  sub  opposito  eorum  in  dei  sapientia  deum  30 
agnoscere. 

Unde  nota,  quod  sicut  sub  carne  abscondita  fuit  benedicta  divinitas, 
id  est  sapientia,  lux,  virtus,  gloria,  veritas,  bonitas,  salus,  vita  et  omne  bonum, 
cum  tarnen  in  carne  apparuerit  omne  malum  ut  confusio,  mors,  crux,  infirmitas, 
lauguor,  tenebre  et  vilitas  (sie  enim  aliud  et  dissimillimum  apparuit  foris  35 
oculis,  auribus,  tactui,  immo  Omnibus  viribus  totius  hominis  ei  quod  intus 
latuit):  ita  usque  modo  Semper.  Quicunque  in  viribus  suis  nititur,  schan- 
dalisatur,  ita  ut  ei  sapientia  videatur,  quod  est  stultitia,  tenebre  quod  est 
3c(.[,,  20.21.  lux,  et  econtra  malum  quod  est  bonum,  ut  Isaie  5.  dicit:  'ponentes  lucem 

tenebras  et  tenebras  lucem,  pouentes  bonum  malum  et  malum  bonum,  dicentes  40 


17  Spiritus.  Adhuc 


Psalmus  XCI.  [XCIL] 


83 


amarum  dulce  et  diilce  amaruni'.    Qnare?  Quia  'Sapientes  (inqnit)  cstis  in 
oculis  vestris'. 

Et  ideo  nisi  quis  Semper  humilis  sit,  semper  sibiipsi 
susjjectus  sit,  semper  timeat  sensum  suum,  iudicium  suum,  appe- 
titum  et  voluntatem  suam,  non  poterit  diu  stare  non  schandali- 
satus.  Quia  obviabit  ei  veritas,  lux  et  bonitas  statim  sub  per- 
egrina  specie  et  contraria.  Et  tune  damuabit  eam  infelix:  sicut 
ludei  in  Christum  impegerunt,  quia  sapientiam  in  abscondito  non  cognove- 
runt.  Quare  "^nolite  iudicare'.  Ne  cito  reprobes,  quod  audis  vel  vides.  Quia  suc.  c,  37. 
forte  in  te  defectus  est,  quod  non  recte  videas,  quod  tibi  non  rectum  apparct. 
O  insipientia  nostra,  quam  sepe  hic  offendimus  et  in  multis!  Hinc  euim 
omnes  Heretici  offenderunt,  quia  sui  sensus  amatores  facti:  non  potuit  aliter 
fieri,  quin  mox  flüsum  appareret  eis,  quod  verimi  est,  et  verum  quod  falsum. 
Quia  sie  veritas  abscouditur  sub  aliena  specie  iis,  qui  insipientes  sunt.  Sed 
sapientibus,  id  est  humilibus  et  mitibus,  manet  in  propria  specie. 

Et  uota,  quod  non  angelos  apprehendit,  sed  carnem  nostram  proj^ter  Cic0r.  2,  ic. 
sacramentum  iilud  idem,  scilicet  quia  Spiritus  erat  salvandus  inetcrnum.  Sed 
nullus  potuit  abscondi  nisi  is  qui  carue  indutus  est  (id  est  homines),  nt  sie 
sub  absconso  carnis  salus  ei  fieret.  Sed  Spiritus  separatus  non  sie  potest 
abscondi :  ideo  tale  sacramentum  ibi  non  habet  locmn.  Quia  si  spii-itum 
assumeret,  alium  subesse  oporteret,  in  quo  absconderentur  bona:  quorum 
contraria  pateretur  in  exteriori,  ut  in  liomine  fieri  potuit  et  factum  est. 

Sic  etiam  Omnibus  superbis  contiugit  et  pertinacibus,  superstitiosis, 
rebellibus  et  inobedientibus ,  atque,  ut  timeo,  et  observantibus  nostris,  qui 
sub  specie  regularis  vite  incurrunt  inobedientiam  et  rebellionem. 

Palma  semper  floret.    Cedrus  semper  fructificat.    Multis  proprietatibus  s».  13. 
poUent,  sed  hic  solum  florem  et  fructum  psalmus  allegat.    Cedrus  euim 
quedam  non  floret,  et  hec  semper  fructificat,  ut  novus  occupet  antecedentem. 
Que  antem  floret,  non  fructificat.    Et  inde  cedrus  in  bono  et  malo  sumitur. 
Igitur  Christus  est  cedrus  non  florens  flore  mundi:  ideo  semper  fructificat 
et  prolificat  fideles  populos  ex  semetipso  [ut  posteriores  occupent  priores]. 
Sed  synagoga  flore  mundi  florebat  et  polluit:  ideo  sterilis  remansit  cedrus. 
Tropologice  quilibet  fidelis  est  cedrus,  fructus  sunt  opera  eins.    Quia  arbor j^tnttrj. 7, 17. 
bona  fructus  bonos  facit,  dummodo  non  floreat  in  mundo.    Sed  qui  florent, 
simt  ardue  cedri,  sed  non  fructificant,  ut  hic  dicit:  'Et  apparuerint  omnes«.  s. 
qui  operantur  iniquitatem'.    Ergo  in  cedro  perennitas  fructus:  excluditur 
mundus,  qui  non  fructificat.    Sed  per  palme  florem  excluditur  flos  numdi, 
quia  talis  non  est  perpetuus.    liecte  ergo  due  iste  arbores  assnmpte  sunt  in 
parabola  ad  probandum,  quod  sancti  florent  et  fructificant  ineternum,  et  quod 


22  quorum  conria         28  occupat         32  poluit 


6* 


84 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


1,  i.  Ecclesia  Christi  nunquam  deficiet,  sed  Semper  florebit  et  fructificabit.  'Non 
sie  impii,  non  sie'. 

as- 4.  Quid  sit  Psalterium  et  Cithara  mystice,  sepe  dietum  est.^  Quia 
psalterium  est  activa  vita  operum  fidei  et  eharitatis  et  misericordie :  que 
desursum  ex  virtute  dei  faeimus.  Sed  eithara  vita  passiva  passionum  et 
exereitiorum  patientie:  que  ab  infra  patimur  ex  infirmitate  nostra.  Et  hec 
cum  Cantico:  quia  eum  gaudio  sustinenda  sunt  mala.  Et  illa  in  Deea- 
cordo:  quia  secundum  regulas  preceptorum  facienda  sunt, 
sö.  13. 8.  lustus  ut  palma,  peccatores  ut  foenum  florent.  Quare?  Quia 
palma  perpetue  tam  in  estate  quam  hieme  floret,  foenum  autem  nee  per 
totam  estatem:  per  hiemen  autem  nullum  est.  Ita  iusti  in  hac  vita  Semper 
florent  in  spiritu,  tam  in  adversitate  quam  prosperitate.  Et  post  hoc  ineternum, 
quia  Spiritus  est  vita  eterna.  Impii  autem  tantummodo  in  prosperitate,  sed 
nec  per  totam.  Mors  enim  et  adversitas  tollit  eum,  quia  vitam  habet  tantum- 
modo carnis. 

.  SB.  3.  Et  quod  dietum  est  veritatem  per  noctem,  'nox'  hie  et 'mane'  pro 
codem  possunt  capi:  sicut  et  misericordia  et  veritas  idem  sunt  et  per  idem 
'annunciare'  nunciantur.  Est  enim  Christus  et  verbum  Christi  misericordia 
et  veritas.  Sed  ideo  distiuguit,  quia  veritas  proprie  intellectum  respicit.  Sed 
hune  oportet  noctem  fieri  et  captivari,  ut  non  sua  luce  oifendat  in  veritatem. 
Cum  enim  veritas  sit  lux  intelligibilis,  lux  autem  spargitur  non  per  lucem, 
sed  per  tenebras,  et  sie,  quia  simul  non  stant  in  intellectu  lux  et  lux:  ideo 
noctem  ibi  oportet  esse.  Et  hine  quilibet  Christianus  et  tota  Ecclesia  nox 
19, 3.  dicitur,  ut  'Nox  nocti  indieat  scientiam'. 

Mystice  autem  significat,  ut  simus  humiles  in  sensu  nostro  et  omnino 
3tit).  9, 4i.stulti  et  eoeci  nobis  fiamus.  Quoniam  ^si  coeci  essetis,  peccatum  non  haberetis'. 
Sic  nobis  nox  sumus,  deo  autem  dies.  Et  hoc  facit  misericordia,  illud  autem 
veritas.  Quia  pura  gratia  est,  quod  illuminamur  spiritu.  Et  veritas  est, 
quod  sumus  coeci.  Quomodo  enim  possemus  illuminari,  nisi  ceci  fieremus? 
Et  quomodo  coeci  fieri,  nisi  illuminaremur?  Ideo  misericordia  prior  veniat 
mane,  et  sie  veritas  fiet  in  nocte.  Preveniat  uos,  ut  sciamus,  quid  sit  ipse, 
et  sie  sapiemus,  quid  simus  nos.  Potest  etiam  'per  noctem'  intelligi,  id  est 
per  totum  mundum.  Quia  ipsi  sunt  nox  et  omnibus  quidem  predicatur  veri- 
tatis  lux.  Et  omnes  sunt  nox,  sed  non  omues  illuminantur  nec  omnes  fiunt 
mane.  Ergo  misericordia  iis,  qui  illuminantur,  veritas  autem  onuiibus.  Sed 
veritas  tantum  sine  misericordia  nocti.  Quia  non  recipiimt  Christum,  quem 
audiunt,  ideo  misericordia  carent. 


7  ©cib.  Decacordio  14  ©eib.  totum 
')  j.  SB.  33b.  III  178.  181.  182. 


Psalmus  XCII.  [XCIIL] 


GLOSSA:  PSALMUS  XCII.  [XCIIL] 

De  glorificaüonc  Christi,  conßrmailone  ecclesice  et  prcedicatioue  aposto- 
lorum  Fsalmus  XCII. 
Sine  titulo. 

Dominus  Ihesus  Christus  secundum  humanitatem  regnavit  rex  factns  as.  i- 
est  reguo  sumpto  Ecclesie,  äecoreni  immortalitatis  et  glorie,  qiii  iu  terris  neque 
speciem  neque  decorem  habuit  in  passione,  indutus  est:  indutiis  est,  quia 
constitutus  est  iudex  vivorum  etc.,  dominus  fortitudineni ,  qui  pro  nobis 
infirmus  fuit,  nunc  non  moritur  et  prcecinxit  se  paravit  se  ad  iudicium  tropol: 
allcg:  anago:.  Etenim  firmavit  per  dona  Spiritus  sancti  orbem  iferrce  Ecclesiam 
in  toto  orbe  terrarum:  qui  non  commovebitur  a  fide  sua,  quia  porte  inferiswattft.ie,  is. 
non  prevalebunt.    Et  ipsa  est  Parata  sedes  tua  thronus  regalis  extunc,  ^  sß.  2. 
quando  per  spiritum  eani  firmasti:  a  srecido  tu  es,  sed  non  tu  ex  tunc  sicut 
illa  paratus  es,  sed  ab  eterno.^    Elevaverunt^  aperte  predicaverunt  et  con-s.  3. 
fidenter  flumina  Apostoli  et  populi  fideles,  domine,  quorum  tu  fons,  caput  et 
origo  es:  elevaverunt  /lumina  vocem  suam  euangelii,  repetitio  ad  significandam 
perseverantiam  predicationis  neu  defecture.    Elevaverunt  per  indignationem 
et  superbiam  flumina  principatus  et  jiotestates  mundi  fluctus  suos*  inipetus 
persecutionum:  a,  i.e.  propter,  vocihus  a  confessionibus  et  laudibus  Christi«.  4. 
aquarum  nmltarum  multorum  populorum  fidelium.    Mirabiles  magne  et 

GLOSSA:   ^  lila  quidem  ex  tunc,  i.  e.  ex  eo  tempore  paratur,  tu  autem 

es  a  seculo.    Vel  sedes  isla  est  humanitas  gloriosa ,  vera  archa  federis ,  sedes 

Dei  corporaliter,  que  iunc  perfecta  est,   sed  non  ipsc  Christus.    Aninia  iusti 

(i.  e.  Christi)  sedes  est  sapientie.    Et  Isaie  66  'celum  sedes  mea'.        ^  Ne  quis  Sei.  66, 1. 

ideo  deum  negaret,  quia  incepisse  dixit  regnum  eins  et  decorem  induisse,  velut 

prius  feditate  vel  sacco  fuisset  indutus,   quod  secundum  hominem  assumptum 

fecit  utrunque.         ^  Elevaverunt  etiam  mystice  vocem,  quia  ardua  et  sublimia 

atque  elevata  predicaverunt.    Item  quia  super  omnia,  que  in  mundo  sunt,  per 

contemptum  et  victoriam  verbi  elevaverunt  vocem  suam  tanquam  triumphatricem 

omnium.    Non  autem  suppresserunt  sicut  timidi  nec  declinaverunt  sicut  incon- 

stantes  et  varii,  sed  tantummodo  que  sursum  sunt  querentes  cum  constantia  et 

r.  ,    .         ,.  .      .     \  timore     .    .  1    1  •,• 

hducia  predicaverunt.    Uui  ennn  ,  vmcitur,  male  liumiliatus  non  elevat 

'  ^  \  amore 

vocem  suam ,  sed  demittit  eam  ad  questum  et  hierum ,  vel  adulatur  et  palpat, 

{ ö'urs^ites 

vel  timidus  tacet.         ^  Elevaverunt  flumina  |£[m,|.yg     suos:  ter  repetit  eadera 

'flumina'.    Et  iidem  sunt  fluctus  et  voces  eorum :   quia  sunt  fluenta  doctrine 
ipsorum.    Elevare  enim  in  bonum  videtur  tantummodo  sonare. 


23  S3on  tunc  ift  nur  t  ertcnn'öar,  ba§  üBrige  ift  DcrBIaßt  24  celum  ift  nur 
noc§  ganj  fc^loac^  eitennfiar,  sedes  mea  töüig  bcrfilo^t        34  ter  repit 


86 


Dictata  super  Psalteriuni.  1513 — 16. 


terribiles  elationes  procelle  furoris,  persecutiones  maris  mundi  et  liomiuum 
iu  ipso:^  mirahilis  fortior  et  maior^  in  altis  celestibus  vel  spiritualibus 
s?.  5.  dominus  Ihesus.  Testimonia  euangelica  kia  credihilia,  quod  minim  est/  facta 
sunt  nimis  tarn  intensive  quam  extensive:  domum  tuam  Ecclesiam  decet, 
i.  e.  pulclire  ornat  vel  decorat  sauet Itudo  non  purpura  vel  aurum^  domine 
in  longituäine  dierum  ineternum.  Dornum  autem  mundi  decet  et  ornat  vanitas 
et  prophanitas,  quia  non  est  vere  sanctus  decor,  qui  exterius  est  in  carne. 

SCHOLAS:  PSALMUS  XCII.  [XCIIL]  ^ 

SS.  3.  Elevaverunt  flumina  domine  &c,  Istos  tres  versus  aliqui  etiam 
in  bonum,  aliqui  in  malum,  alii  mixtim  in  bonum  et  malum  exponunt.  In 
bonum  sie:  Flumina,  id  est  Apostoli,  elevaverunt:  elevaverunt 
fluctus  suos,  id  est  doctrinas  potentes  et  efficaces,  q.  d.  tanto  fortius  predi- 

S5- 4- caverunt,  quanto  magis  prohibebantur.  A  vocibus  aquarum  multarum, 
id  est  quia  prohibebantur  et  affligebantur  a  persecutoribus  multis,  ideo  ele- 
vaverunt eo  magis  fluctus  suos. 

Mirabiles  elationes  maris,  id  est  mirabilis  suspensio  per  fidem  in 
cordibus  hominum  per  mundum.  Et  hoc  inde  venit,  quia  Mirabilis  in 
altis  dominus,  id  est  fortis  et  potens  cooperando  in  spiritualibus  Apostolis, 
sublimibus,  celestibus  viris  atque  ipsis  coelis.  Nisi  enim  ipse  operaretur  et 
cooperaretur,  nunquid  iste  mirabiles  elationes  maris  fieris  potuissent?  Sed 
'Mirabilis',  id  est  miracida  in  eis  faciens  et  mirabiliter  in  illis  operans  et 
per  illos. 

Ter  autem  ponit  'Elevaverunt  flumina'  contra  tres  generales  perse- 
cutiones.   Prima  contra  Tyrannos.    Et  hic  nec  vox  nec  fluctus  memoratur, 

GLOSSA:   ■'  Potest  etiam  sie  accipi:  Mirabiles  elationes  maris,  i.  e.  mirabile 
est,  quod  mundus  in  fidem  consensit  et  sie  elevatus  a  terrenis  mente  celestia 
capere  coepit.     Et  hoc  per  elevatam  eorum  vocem  factum   est,  Apostolorum 
scilicet.    Unde  antiqua  translatio:  'Mirabiles  suspensure'.^        ^  'Quia  maior  est 
1. 3oi).  4, 4.  qui  in  vobis  est  quam  qui  in  mundo'.    1.  loh.  4.  Hoe  enira  omnium 

maximum  est  miraculorum,  quod  testimonia  Christi  credita  sunt  mundo,  cum 
sint  contraria  sensui  totius  mundi,  docentia  mala  omnia  pati,  bona  omnia  eon- 
temnere  et  tantummodo  invisibiUa  sperare  et  amare.  *  Audite  ergo,  que  sint 
decora  et  ornamenta  Ecclesie  Christi.  Nunquid  sericum,  gemme  et  aurum? 
«PI.  96, 6.  Non ,  sed  sanctitudo.  Sic  psahno  infra  95.  'Sanctimonia  et  magnificentia  in 
sanctificatione  eius'. 


16  Elationis 

1)  »1.  182'^  — 183a.  2)  Quincuplex  Psalterium   1513  pg.  271.  „Mirabiles 

suspensurae  maris:  mirabilis  in  excelsis  dominus". 


Psalmus  XCII.  [XCIII.] 


87 


quia  fidem  nondum  adeo  explicitani  predicavernnt.  Secunda  contra  hcreticos. 
Et  hic  Vocem  suam'  addit,  quia  multa  per  liereticorum  occasioueni  sunt  in 
lucem  deducta  clarius,  que  sub  martyribus  relicta  fuerant  occiüta.  Tercia 
contra  Christianos  malos  vel  antichristum.  Hic  fluctus  et  gurgites  inundantes 
cum  copia  et  plenitudine  exaltabuntur  in  tempore  illo.^ 

Puto  autem  hunc  esse  veriorem  intellectum  hoi'uin  versuum  et  primum, 
saltem  huius:  'Mirabiles  elationes  maris:  mirabilis  in  altis  dominus'.  Quia 
mare  effertur  per  superbiam,  procellas  ire  et  iudignationis  contra  Christum 
et  sanctos.  Hebr.  secundum  Burgensem  sie  habet:  plus  quam  voces 
aquarum  multarum  et  quam  mirabiles  elationes  maris:  mirabilis 
in  altis  dominus.  Et  est  novus  versus  et  distincta  sententia  a  prece- 
dentibus,  talis  scilicet,  quod  Christus  est  mirabilis  in  altis  plus  quam  voces 
aquarum  multarum  et  plusquam  elationes  maris.  In  quibus  duas  persecutiones 
exprimit  secundum  eum,^  Hereticorum  per  'voces  aquarum',  et  tyrannorum  per 
'elationes  maris'.  Potest  autem  dici,  quod  per  'voces  aquarum'  ludeorum 
persecutio,  qui  in  multis  locis  Christum  persecuti  sunt,  ut  patet  in  actibus, 
et  per  'elationes  maris'  persecutio  gentium  per  totum  niundum,  qui  est  mare. 

Secundum  nostram  translationera  'mirabilis  in  altis  dominus'  potest  in- 
telligi  sicut  illud  ps.  67.  'Mirabilis  deus  in  sanctis  suis'.   Et  64.  'Sanctum  est  ^Pf.  «s,  se. 
templum  tuum,  mirabile  in  equitate'.    Et  ps.  4. 'Scitote,  quoniam  mirificavit^pf.'  i,  4. 
dominus  sanctum  suum',  hoc  est,  quod  eum  tradit  in  omues  passiones  et 
mortes  et  tribulationes  et  tamen  simul  salvat.   Et  quando  maxime  deserit,  tunc 
maxime  suscipit.    Et  cum  damnat,  maxime  salvat.    Sic  enim  mirabile  (secun- 
dum Isaiam  28.)  fecit  consilium  suum,  dum  o^ius  eins  alienum  est  ab  eo,  ut  Sei.  28, 21. 
faciat  opus  suum.^    Hoc  enim  psalmo  precedenti  dixit,  quod  vir  insipiens  non  W  92, 6. 7. 
cognoscet  hec.    Quia  sunt  profunde  cogitatioues  eins  nimis,  in  quibus  scan- 
dalisantur.   Et  idem  psalmus  sequens  habebit,  cum  dicit:  'Beatus  homo,  quem  ?5i.  94, 12,13. 
tu  erudieris  domine.    Ut  scilicet  mitiges  ei  a  diebus  malis',  i.  e.  doceas  eum 
scire,  quoniam  in  diebus  malis  et  tribulationis  mitis  es  ei  et  non  repellis 
in  hoc  hereditatem,  sicut  illi  putant,  qui  intereunt  in  seculum  seculi:  quibus 
interim  foditur  fovea.    Et  sie  'secundum  multitudinem  dolorum  consolationes'.  ?5i.  04, 19. 
Et  ps.  49.  'Invoca  me  in  die  tribulationis,  et  exaudiam  te  &c.'    Quare  et  hoc  *f.  so,  15. 
psalmo  cum  dixisset  magnas  esse  persecutiones  sanctorum,  miratur  quod 
deus  per  illas  magis  salvat  per  stultitiam  crucis,  et  schandalisantur  in  iUo 
plurimi.    Vides  igitur  ubique  passiones  et  crucem  Christi  depingi,  ita  ut 
bene  cum  b.  Paulo  possimus  dicere,  nos  nihil  scire  nisi  Ihesum  Christum  i  csov.  2, 2. 
et  hunc  crucifixura.     Et  1.  Petr.  1.  recte  dicit,   quod  Spiritus   Christi  in i.^Pctv.  1, n. 
prophetis  prenunciavit  eas  que  in  Christo  sunt  passiones  et  posteriores 
glorias  &c.    Unde  quia  ps.  4.  meminimus  et  supra  non  satis  intelligentes 

37  <Seib.  tä§t  recte  auä 

')  aSergl.  SSb.  III  417.  S3urgenfi§;  Dergl.  Additio  1.  spf.  92  (93).  äJergt. 
aSb.  III  246. 


88 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


eum  exposuimus,  et  multi  extra  crucem  Christi  eum  querentes  laboriose  eum 
5|3|".  4, 2. exposueruut:  dicit  itaque:  Cum  invocarem.    Hoc  ipso  verbo  iam  crucem 
et  passionem  Christi  sese  ferre  confitetur,  quippe  cum  non  invocet,  qui  non 
indiget.   Et  non  indiget,  nisi  qui  in  tribulatione  se  esse  cognoscit,  sive  ista  sit 
tribulatio  sokim  afflictionis  et  pene,  ut  in  Christo  et  perfectis,  sive  sit  tribu- 
^Ci-  5u,  is.latio  conscientie  in  peccatis  et  in  compunctione  laborantis,  unde  ps.  59.  'Invoca 
me  in  die  tribulationis\    Ergo  extra  diem  tribulationis  non  habes  necesse 
81, 8.  invocare.   Et  ps.  80.  'In  die  tribidationis  invocasti  me  et  exaudivi  te  &c.'  Et 
^Bi.  116, 3. 4.  ps.  114. 'Tribulationeni  et  dolorem  inveni  et  nomen  domini  invocavi^  Cum 
ergo  Semper  sit  invocandus  deus,  ergo  seraper  in  tribulatione  essendum  est. 
Et  si  non  invenerit  nos  tribulatio,  nos  eam  invenire  debemus  scilicet  in  con- 
?äf- 4»  5.  scientia  et  compunctione.    Ut  infra  dicit:  'Et  in  cubilibus  vestris  compungi- 
offi).  3, 17.  mini'.    Et  hinc  apoc.  3.  arguit  Angel  um  Laodicie,  quod  dixerit:  'Dives  sum 
et  locuples  et  nullius  egeo",  et  nesciret,  quod  miser  esset  et  miserabilis  et 
awattf).  5, 5.  pauper  et  coecus  et  nudus.   Quare  bene  dominus  dicit:  'Beati  qui  lugent',  et 
5)3i.  106, 3.  psalmus :  'Beati  qui  faciunt  iustitiam  et  iudicium  in  omni  tempore',  neque 
scilicet  in  prosperitate  iudicium  nec  in  adversitate  iustitiam  omittentes.  Quo 
concluditur,  quod  ubicunque  in  Scripturis  exauditio,  liberatio,  salus  ponitur, 
mox  ibi  ante  esse  crucem  est  passionem  intelligitur. ' 


GLOSSA:  PSALMUS  XCIII.  [XCIV.] 

Iniploratio  vindictce  super  Itcdceos  et  yeiites  diseipuloruni  Christi  occi- 
sores.    Psalmus  XCIII. 
Sine  titulo. 

III  1*  19  Deus'  supple  est  ultionuni  dominus  Ihesus.  Ro.  12.  'Mihi  vindicta  etc.': 
detis  uUiommi  lihere  egit  Hebr.  'ostendere',  uiciscere.  Et  sie  totus  versus 
58.  2.  est  Vocativi  casus.  Exaltare  Christe,  quod  fiet  illos  deprimendo  qui  se 
exaltant,  qui  iudicas  terram  populos  iu  terra :  redde  retrihutionem,  si  volunt, 
in  bouum,  vel  si  nolimt,  [in]  malum  eorum,  superhis  ludeis,  Scribis  etc. 
iß.  3.  Usqueqtio  peceatores  ludei  domine:  usquequo,  q.  d.  nirais  prolongant  iniqui- 
tatem  suam,  peceatores  gloriabuntur  superbient  contra  nos  humiliatos  ab  Ulis? 

GLOSSA :   ^  Loquitur  propheta  in  spiriUi  ad  dominum  Christum  in  persona 
Ecclesie,  precipue  primitive.    Et  primo  contra  suos  persecutores  ludeos.  Sed 
quod  ad  Christum  loquitur,  simul  ad  S.Trinitatem  pertinet,  quia  in  Christo  secun- 
(iot.  2, 9.  dum  ApostoUan  habitat  onmis  plenitudo  Divinitatis  corporaliter. 


4  in  fctjtt         24  vindictam         28  in  fcTjÜ 

>)  .^licr  fdjüefjt  fid;  bic  'Jliiölcgmig  beg  4.  ^4-Mihnc§  on  „Cum  invocarem  etc.",  toclc^e 
bereitä  in  iBb.  III  ©.  61—64  gcbtuift  tooxben  ift. 


Psalmus  XCIII.  [XCIV.] 


89 


Effalnmtur  iactabunt  et  palam  efferent  et  loquenhir^  iniquitatem  suam58-4- 
iustitiam  et  carnem  spiritui  preferentes:  loquenüir  omnes  qui  operantar  in- 
iusticiam,  qui  tarnen  iusti  sibi  videntur.^    Popuhmi  hium  Christianum  vel«- s 
fidelem  domine  Imniiliaverunt  afflixerunt  et  vilem  fecerunt  atque  habuerunt 
et  li(ercditateni  tuam  Ecclesiam  tuam  vexaverunt  multis  malis.    Viäuam  et  33.  e. 
advenam  interfecerunt  vel  mystice,  quia  omnis  iustus  est  civis  celi  et  advena 
in  terra,  et  Ecclesia  est  vidua,  filii  eins  pupilli,  quia  vir  Christus  per  mortem 
abiit  in  coelum  ps.  38.  'Advena  sum  et  peregrinus  etc/   Vel  etiam  ad  literam :     39,  i3. 
et  pupillos  occiderunt  corporaliter,  alios  autem  spiritiialiter.    JEt  dixenmt'^-T- 
hec  facientes:  non  videbit  dominus^  Ihesus  Christus,  quia  eum  non  esse 
credunt:  nec  intelliget  deus  lacob,  i.  e.  dicunt,  quod  tu  non  iutelligas,  qui 
es  deus  lacob:  quia  non  credunt  te  esse  demii  lacob.    Intelligite,  non  enim^-s. 
nisi  spiritu  inteUigi  potest,  insipientes  divina  ignorantes  in  populo:  et  stnlti, 
qui  terrena  sapitis,  aliqtiando  sapite  spiritualia.  Qui  plantavit  aurcm,  Christus,  a- 
quem  vos  non  creditis,  non  audiet?  q.  d.  quomodo  potest  non  audire,  qui 
facit  alios  audire  omnes?  aut  qui  finxit  formavit  ociäum,  non  consyderat 
videbit?  quomodo  potest  non  videre,  qui  facit  omnes  videre?^    Qui  corripit^-  w. 
gentes,  i.  e.  omninm  populorum  correptiones  ipse  facit  ut  summa  et  prima 
causa,  vel  quia  facit,  quod  gens  gentem  persequitur  et  percutit,  et  dat  illis 
posse  et  velle,  ut  in  vetere  lege  patet  ex  occultis  historiis.    Hebr.  'Qui  erudit 
gentes,  non  arguet?'^  q.  d.  quomodo  potest  hoc  fieri?  qtd  docet  Jiominem 
scientiam,  i.  e.  quicquid  sciunt  honiines,  ex  ipso  habent,  et  habent  ex  ipso, 
quod  alter  alterum  docet.    Dominus  Ihesus  seit  cogitationes ,  sapientiam  etsü.  u. 
consilia,  non  tantum  opera,  hominimi  ludeorum  primo  et  gentium:  quoniam 
vance  sunt  sine  spiritu  et  veritate,  tantum  in  litera.-'    Ergo  Beatus  Jmnosi.  i2. 
ut  fidelis  et  omnis  populus,  non  illi,  quorum  cogitationes  vane  sunt,  qtcem 

GLOSSA:   ^  q.  d.  si  illi  loquuntur,  magis  decet  te,  ut  ps.  82.  'Deus  ne ipi.  83, 2. 3. 
taceas  neque  compescaris  Deus.   Quoniam  Ecce  inimici  tu!  sonuerunt".       ^  Hebr.^ 
versu  4.  'Fluent  loquentes  antiquum :  garrient  omnes  qui  operantur  iniquitatem'. 
Hoc  proprie  ludeos  exprimit,  quoniam  ipsi  semper  iactant  antiquum  et  vetus 
testamentum  in  litera  inveterata,  cum  tarnen  iam  transierit  in  novum  testamentum. 
^  Non  quod  illi  eum  Dominum  nominent,  sed  propheta  sie  nominat,  illi  autem 
dixerunt:  Non  videbit  ille  Ihesus,  quem  ipsi  Deum  dicunt,  non  enim  est  deus, 
ergo  nec  videbit.         *  Qui  tribuit  omnibus  auditum  et  visum,  i.  e.  omnes  qui 
audiunt  et  vident,  ex  ipso  habent,  ut  'Illuminat  omnem  hominem  veni^ntem  etc.'  Sof).  i,  9. 
(i.  e.  nullus  nisi  ex  ipso  illuminatur).    Item  'Qui  vult  omnes  homines  salvos  fieri"  i.SEim.  2, 4. 
(i.e.  nullus  salvatur  nisi  eins  bona  voluntate).  Apostolus  1.  Gor.  3.  sie:  i.  ßor.  3, 20. 

'Deus  seit  cogitationes  sapientium,  quoniam  vane  sunt'.    Que  sunt  quia  dixerunt : 
'Non  videbit  deus  lacob  etc.' 


36  n  9  nisi 

Psalt.  iuxta  Hebr.         2)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


90  Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 

tu  erudieris  de  riiditate  litere  in  veritatem  Spiritus,  domiite:  et  de  lege  tua 
euangelii,  de  iis  que  in  lege  sunt,  docueris  eum  intus  per  spiritum,  foris  per 
is.ministerium  verbi.    Ut  mitiges  ei  pacem  ei  et  quietem  facias'  a  dichus  malis 
afflictionis  et  passionis:  donec  fodiattir,  i.  e.  profundus  et  eternus  paretur, 

«.  H.peccatori,  qui  in  diebus  bonis  agit,  fovea  interitus.^    Quia  non  repeilet  etiam  s 
in  istis  diebus  malis  sicut  illos  insipientes  dominus  plehem  suam^  fidelem, 
quam  docuerit,  licet  sie  istis  insipientibus  videatur:  et  hcereditatem  suani 
Ecclesiam  twn  derelinquet  unquam  ineternum,  sed  maxime  suscipiet  hic  et 

sß.  15.  ineternum.    Quoadusque  iusticia,  qua  nunc  iusti  sunt  et  propter  eam  iudi- 
cautur  ab  impiis,  convertatur  in  iudicium  extremum,  quo  rursus  iudicabunt  lo 
impios,  q.  d.  iudicati  nunc  iudicabunt  tunc,  et  iudicantes  nunc  iudicabuntur 
tunc.    Et  hoc  ideo,  quia  iusti  sunt  et  illi  iniusti :  et  qui  iuxta  illam  iustitiam, 
i.  e.  qui  sunt  qui  ei  adherent?  nunquid  hypocrite?  non,  sed  omnes  qui  recto 

^.16.  sunt  cor  de*  non  tan  tum  manu  vel  ore.    Quis  consurget,  quia  relictus  sum, 
({.  d.  liomo  non,  sed  Dens,  mihi  ad  meam  salutem  adver sus  malignantes  is 
malignos  ludeos  contra  me  sevientes?  mit  quis  stabit  perseveranter  mecum 

S5.  n.adversus  operantes  eosdem  ludeos  iniquitatem  seductricem  doctrinam?  Non 
homo  quia  Nisi  quia  dominus  Ihesus  Christus  per  fidei  sue  virtutem  adiuvit 
me,  quia  ])opulus  fidelis  non  humano  aut  temporali  auxilio  vincit  iniquosj 
sed  spirituali,  scilicet  patiencia  et  humilitate  fidei,  i.  e.  sapientia  et  virtute  20 
Christi:  paulominus  illis  consentiendo  coactus  et  victus  poenis  habitasset  in 

GLOSSA:  ^  Quia  per  legem  Christi  eruditur  ad  patientiam  et  pacem  in 
diebus  malorum,  in  quibus  peccator  persequitur  usus  prosperitate  et  bonitate 
dierum.  Vel  ut  non  tradas  eum  in  dies  malos  et  ultionis,  sicut  illos  insipientes. 
2  'Donec  etc.'  Quia  totuni  tempus,  quo  electorum  populus  in  mundo  est,  dies  25 
afflictionis  et  mali  sunt,  i.  e.  poenales.  Et  simul  peccatorum  dies  boni  (i.  e. 
iucundi) ,  sed  hiis  Interim  paratur  eterna  fovea:  illis  autem  mitigatio  eterna. 
Unde  Hebr.  ^  'Ut  quiescat  a  diebus  afflictionis'.  Quia  non  repellet  Dominus  plebem 
suam.  IIa  certe  non  suscipiet  plebem  peccatorum  et  hereditatem,  immo  rapinam 
Diaboli.  ^  Ideo  dixi:  'mitiges  eis  a  diebus  malis,  quia  non  repelles  tu  plebem  3o 
tuam',  sicut  insipientibus  illis  apparet.  Visi  enim  sunt  oculis  insipientium  mori, 
illi  autem  sunt  in  pace.  —  Licet  sie  appareat  repellere,  quia  in  manu  peccatoris 
relinquit.  Et  non  simul  apparet,  quod  peccatori  per  hocipsum  foditur  fovea,  ut 
liberetur  iustus  et  damnetur  ille.  ^  Hebr.^  'Quoniam  ad  iustitiam  revertetur 
iudicium:  Et  sequentur  illud  omnes  recti  corde'.  Quod  tropologice  sie:  i.  e.  35 
humiliatio  et  condemnatio  sui  et  afflictio  secundum  carnem  erit  pro  iustitia,  quod 
9iiim.  6, 7.  olira  erat  tantum  pena,  quia  per  illud  iustificantur.  Ro.  8  'Qui  mortuus  est, 
iustiiicatus  est'.  Et  hoc  non  sequuntur,  qui  curvo  sunt  corde  in  seipsos  et  suam 
iustitiam  et  sensum  et  carnem  querunt. 


10  in  iudicii  33  relinquit         34  liberetur 

1)  Psalt.  iuxta  Hebr.  2)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  XCIII.  [XCIV.] 


91 


inferno  anhna  mea,  quia  defecissem  in  persecutionibus  et  ita  periissem.    67  iö.  is. 
dicebam  per  liumilem  confessionem  infirmitatis  meae:  motus  est  de  stabilitate 
conversatiouis  mee  pcs  meus  propositiim  meum:  misericordia  gratia  tna 
domine  adiuvahat  me,^  quia  humilibus  dat  suam  gratiam,  qui  confitentur  i.?3cti.5, 5 
suam  infirmitatem.    Secundum  multitudinem  dolorum  meortim  in  corde  meo'-^ ^.  i")- 
Act.  14  "quoniara  per  miütas  tribulationes  oportet  nos  intrare  in  i-egnum  s'vgW  W-s 
coelorum',  sive  quos  alii  sive  egoniet  iutuli  mihi  per  crucifixionem  Christi: 
consolationes  tum  spirituales  Icetificaverimt,  quia  fructus  Spiritus  est  gaudium 
Gal.  5.  aniniam  meam,  sed  hoc  illi  nesciunt  nec  sapiunt,  qui  mundum  sapiunt,  ®at.  5, 22. 
quia  intus  fiunt.    Nunquid  adhceret  per  fidem  et  amorem  tibi  sedes  ps.  l.?s.  20. 
'Cathedra  pestilentie'  et  consessus  iniquitatis^  iuiquorum  Pontificum  et  Scri-^f-  1,  i- 
barum?  qui  fingis  formas  de  litera  in  spiritum  laborem  dolorem  et  afflictionem 
in  prcecepto,  i.  e.  pro  precepto,  i.  e,  qui  precipis  semper  lugendum  et  flendum, 
dicens  'Beati  qui  nunc  fletis  etc.'    Per  hoc  in  te  offensi  ludei  non  adherebant  ßuc.  6,21. 
tibi,  quia  carnem  querunt  inique  pro  spiritu.    Captabunt  captionem  consiliis.  21. 
et  voliuitatis,  propositi  facient*  in  animam  iusti  in  mortem  Christi:  et  san- 
guinem  ipsius  Christi  innocentem  condemnabunt  ad  mortem.    Et  factus  est,  22. 
quod  non  credunt  illi,  mihi  dominus  in  refugium  in  istis  malis  diebus  huius 
temporis,  quos  illi  fugiunt  timore  nocturno:  et  deus  mens  Ihesus  Christus 
in  adiutorium  spei  tnece  in  bonis  faciendis,  quia  spe  vivo,  nbn  re  sicut  illi.  '' 
Et  reddet  Ulis  incredulis  iniquitatem  meritum  iniquitatis  ipsorum:  et  in'ai.23. 
malicia  eoruni  non  in  bonitate  sua  ad  salutem,  sed  ad  danmationeni  disperdet 
eos:  dispierdct  Mos  dominus  deus  noster,  repetitio  ad  perpetuitatem  exprimeu- 
dam,  vel  simul  in  hac  et  futura  vita^  sive  in  spiritu  et  carue. 

GLOSSA :  '  Istos  duos  versus  diguissime  b.  Augustinus  exponit.  ^  In 
quo  distinguit  dolores  in  corpore  a  doloribus  cordis,  qui  sunt  compunctio,  con- 
tritio,  displicentia  sui.  ^  'Nunquid  particeps  tui  erit  thronus  insidiarum?'^  — 
q.  d.  immo  maxime  a  te  dissident,  ut  captent  in  mortem  tuam  et  animam. 
^  Vel  captabunt  alter  alterius  consensum,  ut  Hebr.  'Copulalnuitur  adversus  ani- 
mam iusti',2  i.  c.  captiosum  consilium  facient.  Et  hoc  ideo,  quia  contrarius  illis 
es  fingens  laborem  in  precepto ,  cum  illi  voluptatem  velint.  '  Ideo  illi  te 
repellunt,  quia  non  esses  eis  in  adiutorium  rei,  quia  nolucrunt  adiutorium  spei. 


5  ©ebritcft:  inalorum  meorum,  atier  bort  Sutfier  in  dolorum  ödteffcrt  7  ego  met 
15  Captabant,  bou  Sut^er  in  Captabunt  bcx"6efjei-t 

>)  Psalt.  iuxta  Hebr.  Psalt.  iuxta  Hebr. 


92  Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 

SCPIOLAE:  PSALMUS  XCIII.  [XCIV.]^ 

SB.  1.  Dens  ultiouum  &c.  Iste  p.salmus  contra  eos  loquitur,  qiii  Christum 
nec  deum  nec  ultorem  putabant,  ludei  scilicet.  lu  quam  stultitiam  venerant 
ex  carnali  legis  iutelligentia.  Quia  cum  legis  promissa  non  nisi  carnaliter 
intelligerent,  atque  ea  seutentia  posita  mox  sequitur,  quod  eos,  qui  prospere 
agunt  secundum  carnem,  deo  gratissimos  iudicent,  et  qui  infoeliciter  agunt 
secimdum  caruem ,  deo  odibiles ,  nuUo  respectu  ad  spiritum  habito.  Quem- 
admodimi  et  tres  isti  viri,  qui  cum  lob  conteudunt  per  totum  librum,  volentes 
quod  lob  ex  merito  et  ira  dei  percussus  esset  temporaliter  ac  noii  ex  miseri- 
cordia  et  probatione.  Igitur  cum  ludei  Christum  et  Christianos  tribulari 
cernerent  velut  ex  auctoritate  legis,  coucludebant  eos  deo  odibiles,  sese  autem 

*'@°p3'j3;gratos.  Quia  'Maledictus  a  deo  qui  peudet  in  ligno'.  Igitur  contra  istam 
insaniam  eorum  psalmus  nititur  ostendere  contrarium,  quod  qui  tribulautur, 
sunt  grati,  et  qui  iucundantur,  sunt  odibiles.  Et  dominus,  quem  illi  non 
credunt,  vindicabit  illos,  qui  tribulant  sanctos  et  seipsos  exaltant.  Dicit  ergo: 
SB.  1.         Dens  ultionum  dominus,  id  est  dominus  Ihesus  est  deus  ultionum, 

5.3Ho|.32,ö5.  sicut  deute.  32.  'Mea  est  ultio',  id  est  ad  me  pertinet  et  ad  nullum  alium, 
ergo  sum  deus  solus.  Nolite  ei'go  dicere:  'Non  videbit  dominus,  nec  intel- 
liget  deus  lacob'.  Deus  ultionum  libere  egit.  Alias  fidenter  bis  ponit 
'ultionum',  quia  duplex  est  lütio,  scilicet  in  anima  et  corpore,  lue  et  in  futuro, 

Scvcm.17, 18.  sicut  Jeremias  dicit:  'duplici  contritione  contere  eos  domine'.    Quaudo  autem 

Sgt.  1.  eoi.  vindicat  in  carnem,  ut  salvet  spiritum,  propitius  est,  Qui  autem  propitiam 
ultionem  non  vult,  habebit  severam,  scilicet  in  spiritum  et  in  carnem.  Quid 
ergo  est  'libere  egit"?  id  est  sine  acceptione  personarmn,  et  neminem  veritus 
est.  Homo  enim  pre  amore,  odio,  spe  aut  timore  non  agit  libere,  sed  est 
captus.    Vel  'libere',  id  est  per  electionem  predestinationis,  non  per  succes- 

a«aic.  16, 16.  sionem  generis  aut  cuiusvis  pacti,  sed  'quicunque  crediderit,  salvus  erit'.) 

Sed  hebr.  sie:  'Ulciscere'.^  Et  ita  est  oratio  devotissima,  sicut  et  ps.  xr,  qui 
^Pf.  12, 6.  per  omnia  pene  huic  est  similis  in  sententia.    Quia  et  ibidem  dicitur:  'fidu- 


10  probatioiie  eingcfe^t  für  paciencia,  IxieldjcS  auSgeftrii^cn  tft         25  ©cib.  timore 
modo  agit 

')  m.  184b  — 186  b.  3(nt  oBeren  ütonbe  öon  331.  184^  unb  om  ©eitenxanbe  finbet  fic^ 
noä)  fotgenbe  SttljaltSangabe  bon  5pf.  93:  Sed  breviter  sententia  psalmi  est  et  intentio 
eadem  cum  ps.  11.  Quia  videns  propheta  iniquos  abundare  et  invalescere  suis  cor- 
ruptionibus  doctrine,  optat,  ut  Christus  veniat  et  ulciscatur  et  redarguat  cos  et  libere 
atque  fidenter  increpet  scribas  et  phariseos ,  qui  süperbe  egerunt  et  oninino  spiritum 
12,  2.  et  spiritualem  populum  seduxerunt.  Ergo  .jelo  accensus  clamat:  'Salvuin  me  fac,  domine, 
quoniani  di)«inute  sunt  reritates  a  filiis  Iwminum.  Veni  ulciscere  in  illos  «niquos,  qui 
opprinrnnt  iniquis  (Zoctrinis  populum  meuni.  9J!it  Ulciscere  beutet  Sut^er  ba§ 

'ostendere'  be§  Psalt.  iuxta  Hebr.  au§,  bergt,  oben  ©.  88  3-  25. 


Psalmus  XCIII.  [XCIV.] 


93 


cialiter  agara  in  eo'.^    Et  quod  ibi  dicltur:  'Salvum  me  fac',  hoc  dicit  hic:?>f.  12,2. 
'Ulciscere'.    [Ulcisci  et  sie  salvare.]    Et  quod  ibi :  'Quoniam  defeeit  sanctus     12, 2. 
et  diminute  sunt  veritates  a  filiis  hominum',  hoc  dicit  hic:  'populuni  tiuim 
humiliaverunt  &c.'    Neque  enim  salvare  populuni  fidelem  aliter  potest  quam 
ut  ulciscens  deprimat  eos,  qui  populum  seducunt  et  perdunt.   Deprimit  autem 
eos  vel  benigniter  vel   severiter.     Ideo  sequitur:  Exaltarc  qui  iudicas».  2. 
terram:  redde  retributiouem   superbis.    Quia  illi  exaltati  sunt  et 
impediunt  veritatem  et  iustitiam,  ipsi  non  inti'oeunt  in  regnum  coelorum  et  TOatt().23, 13. 
introeuntes  prohibent,  ac  per  hoc  Christus  humiliatur.    Quare  petit,  ut  exal- 
tetur.   Sic  enim  contra  Hereticos  quoque  et  omnes  impios  Christianos,  maxime 
maiores,  orandum  est,  ut  dominiis  ultionum  exaltetur.   Quoniam  similia  faeiunt 
in  Ecclesia,  que  illi  in  synagoga.    Ideo  et  psalmus  loquitur  genera- 
libus  verbis,  ut  omnibus  possint  aptari.    Sed  et  demones  hic  quoque 
intelligere  possumus,  quos  Christus  expolians  traduxit  in  semetipso  cum  eoi.  2, 15. 
fiducia  secundum  Apostolum.    Et  moraliter  est  oratio  devoti  Spiritus  contra 
motus  impios  carnis  sue:  que  humiliat  et  occidit  ea,  que  sunt  spiritus,  sanctum 
populum  cogitationum  bonarum,  ut  facile  potest  applieari.    Igitiu"  exaltetur 
dominus  ultionum  et  dicat:  'propter  miseriam  inopum  et  gemitum  pauperum  <i>j.  12,  c. 
(tales  enim  sunt  omnes  populi  mei,  qui  ab  iniquis  et  superbis  humiliantur 
et  vexantur)  nunc  exurgam,  dicit  dominus.    Pouam  in  salutari,  fiducialiter 
agam  in  eo'.    Sed  quomodo  ulciscetur?  quibus  armis   utetur?  Sequitur: 
'Eloquia  domini  eloquia  casta,  argentum  igne  examinatum  &c.'    Sicut  enim  i*f.  12, 7. 
illi  per  arma  ista  populum  humiliaverunt  et  vexaveruut,  quod  Vana  locuti'ßf.  12,3. 
sunt  unusquisque  ad  proximum  suum,  et  labia  dolosa  (id  est  carnem  blan- 
dientia  et  spiritum  crucifigeutia)  in  corde  et  corde  locuti  sunt',  quia  sicut 
verbum  Christi  carnem  crucifigit  et  spiritui  blanditur,  ita  illi  per  oppositum 
illi  carni  blandiuntur  et  sie  sunt  dolosi  et  falsi  et  vani,  spiritum  autem  cruci- 
figimt  et  occiduut  et  ita  populum  spiritualem  per  consequens  occidunt  et 
crucifigunt:  econtra  Christus  cai'nalem  occidit  et  crucifigit.    Ideo  illorum 
arma  sunt  labia  dolosa  et  vana  dogmata  [eloquia],  quibus  veritates  dimi- 
nuunt  et  deficere  faeiunt  sanctum.    Sed  arma  Christi  sunt  eloquia  casta  &c.,  ^^j.  12, 7. 
quibus  rursum  disperdit  universa  labia  dolosa  et  linguam  magniloquam.  Et 
ita  libere  agit  et  ulciscitur  et  exaltatur  et  reddit  retributiouem  superbis. 
Et  sie  patet,  quomodo  ps.  11.  in  isto  presenti  concedit  simul.    Idem  ergo  petit 
et  iste  dicens: 

Usquequo,  domine,  peccatores,  usquequo  peccatores  gloria-sö.  3. 
buntur?  Effabuntur  et  loquentur  iniquitatem:  loquentur  omnes,«.  4. 
qui  operantur  iniustiam?    Sic  Arriani  et  omnes  heretici  contra  Ecclesiam 


•30  eloquia  übetgefd^rtefien 

')  Man  liergt.  bie  lUicricliimg  Don  ''^'\.  94,  1:  „Deus  ultionum  ficlenter  egit"  Bei 
(Jabet  ©tnputenfiä :  Quincupl.  Psalterium  1513  ^l.  271. 


94 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


Catholicam  süperbe  gloriantur  de  sapientia  et  siie  doctrine  veritate  et  alios 
despiciunt.  Ita  et  tunc  olim  in  synagoga  fecerunt,  iit  dictum  est  ex  ps.  xi. 
Istis  enim  doctriuis  humiliaverunt  et  vexaverunt  populum  verum  dei.  Quia 
videns  illos  tantum  carnaliter  sapere,  quid  potuit  facere  nisi  gemere  de  Spiritus 
oppressione?  Iniquitas  enim  hec  est  verissirae  literam  et  carnalem  intelli- 
gentiam  spiritui  preferre  et  per  consequens  iustitiara  suam  iustitie  Dei.  Sed 
multos  seduxerunt  istis  monstris  et  perdiderunt.  Petit  ergo:  Si  illi  loquuntur 
sua  et  tam  diu  durant,  tu  quoque  loquere,  ut  rursum  humüientur  verbo  tuo 
et  tu  exalteris  solus,  sicut  dignum  est.    Sequitur  euim: 

as.  5.         Populum  tuum,  Domine,  humiliaverunt  et  liereditatem  tuam 

33.  G. vexaverunt.  Viduani  et  advenam  interfeceruut:  et  pupillos 
occiderunt.  Mystice  quidem,  quando  multos  de  populo  ludaico  scribe  de 
gloria  spiritualis  intelligentie  seduxerunt  in  humllitatem  camalis  intelligentie 
^Pj.  ij,  2.  et  occidentis  litere,  ut  ps.  xi.  'diminute  sunt  veritates'.  Et  ita  occiderunt  et 
vexaverunt:  quia  doctrine  eorum  et  lingue,  de  quibus  dixerat  'Effabuntur  et 
loquentur',  sunt  ista  arma,  quibus  hec  perpetravenmt,  licet  ad  literam  quoque 
in  Ecclesie  fidelil)us  ista  facerent. 

SB.  7.  Et  dixerunt:  Non  videbit  dominus,  nec  intelliget  deus  lacob. 
■■131.12,5.810  ps.  XI.  'Q,ui  dixerunt:  linguam  nostram  magnificabimus ,  labia  nostra  a 
nobis  sunt.  Quis  noster  dominus  est?'  id  est  nunquid  iste,  qui  Ihesus  dicitiu", 
dominus  est?  Non:  quia  non  videbit.  Intelligendum  est  itaque,  quod  non 
illi  dominum  eum  nominent.  Si  enim  dominum  cum  crederent,  non  dice- 
rent:  'Non  videbit  nec  intelliget',  sed  propheta  sie  appellat,  q.  d.  ille,  de  quo 
sie  loquuntur,  est  vere  dominus,  licet  ipsi  hominem  eum  abiectum  reputent. 
Ideo  ergo  eum  non  videre  putabant,  quia  nec  deum  credebant.  Demu  autem 
non  credebant,  quia  non  nisi  magnifica  et  prospera  in  deo  sapiebant  ex  legis 
auctoritate,  licet  false  intellecte.  Si  enim  Christus  in  pompa  mundi  venisset, 
tanquam  a  deo  suscepissent.  Sed  quia  hurailis  venit,  ideo  non  a  deo  esse 
credebant,  ac  per  hoc  eum  nihil  videre  nec  intelligere,  sicut  quemlibet  alium 
purum  hominem,  qui  ex  culpa  et  uecessitate  talia  patitur.  Ergo 

sß.  8.  Intelligite  insipientes  in  populo:  et  stulti  aliquando  sapite. 
Qiua  Deus  in  humanitate  apparuit,  non  potuit  ex  sensibus  nisi  homo  per- 
Scf.  7, 9.  cipi:  ideo  intellectu  opus  est,  quem  dat  fides.  Isaie  7.  'Nisi  credideritis, 
2)inttf).i6, 17.  non  permanebitis'.  Caro  et  sanguis  nunquam  possent  revelare  hunc  hominem 
esse  deum  verum,  nisi  Spiritus  prius  revelaret  et  spiritui  crederetiu*.  Non 
enim  sufficit  revelai'i  et  audire  Christum  esse  deum,  nisi  quis  consentiat 
auditis  et  revelatis:  alioquin  quis  non  audivit?  Si  ergo  intellectus  habetur, 

S5.  s.facile  persuadetur  quod  sequitur:  Qui  plantavit  aurem,  non  audiet? 
Ideo  premisit:  'Intelligite  et  sapite',  alioquin  frustra  suadetur  et  auditm\  Sed 
mysteria  [hic]  tibi  signa.    Cur  aurem  anteponit  oculo?  et  correptionem  ante 


1  glorantur        11  piippillos        40  hic  lüteber  auigcftxii^en 


Psalmus  XCIII.  [XCIV.] 


95 


scire?  Quia  in  sacris  et  divinis  prius  oportet  aiidire  quam  videre,  priussB.  lo. 
credere  quam  intelligere,  prius  comprehendi  quam  comprehendere,  prius  capti- 
vari  quam  captivare,  prius  discere  quam  docere,  prius  discipulum  esse  quam 
doctorem  aut  sui  ipsius  magistrum.  Aurem  enim  habemus,  ut  aliis  obtem- 
peremus,  oculos  ut  aliis  presideamus.  Ergo  in  Ecclesia  qui  vult  oculus  fieri 
et  aliorum  dux  et  magister,  prius  auris  fiat  et  discipulus.  Hoc  pro  primo. 
Deinde:  Qui  non  est  teutatus,  qualia  seit?  qui  non  expertus,  qualia  seit?  Qui 
non  experientia  cognovit  tentationum  qualitates,  non  seita,  sed  vel  audita  vel 
visa  vel,  quod  periculosius  est,  cogitata  sua  tradet.  Ergo  qui  vult  certus  esse 
et  aliis  fideliter  consulere,  prius  ipse  experiatur,  portet  ipse  primura  crucem 
et  exemplo  precedat,  ac  sie  certificabitur,  ut  et  aliis  prodesse  possit.  Ideo 
in  Ecclesia  visitat  deus  hominem  diluculo  et  subito  probat  illum,  ut  ex  sese  .'Qwb  i,  u. 
discat,  quod  aliis  tradat. 

Deus  seit  cogitationes  hominum,  quoniam  vane  sunt.    Istess.  n. 
versus  fere  omnia  precedentia  exponit.    Quia  quid  sint  ista,  que  peccatores 
effantur  et  loquuntur,  quibus  humiliant  et  vexant  populum  dei,  dicit:  quod 
sunt  vane  cogitationes.    Quod  autem    Cogitationes^  hic  pro  sapientia  et 
doctrinis  ponatur  hominum,  probatur  1.  Corin.  3,  ubi  Apostolus  ad  distinc- 
tionem  sapientie  dei  et  mimdi  hunc  versum  sie  allegat:  'Deus  seit  cogitationes  i.  eov.  3,20. 
sapientium,  quoniam  vane  sunt'.    'Vana  enim  locuti  sunt  unusquisque  adqjf.  12, 3. 
proximum  suum\    Quia  effantur  et  loquuntur  iniquitatem,  id  est  vanitatem 
spiritui  preferendo  et  veritati. 

Beatus  quem  tu  erudieris,  domine,  et  de  lege  tua  docueris».  12. 
eum:  Ut  mitiges  ei  a  diebus  &c.    Hic  econtra  describitur  sapientia«.  13. 
Chi"isti:  quia  cum  illorum  sapientiam  vanam  dixerit,  hanc  nunc  beatam  et 
veram  dicit.    Quia  docet  crucem  carnis  ad  salutem  Spiritus.    Quoniam  mitigat 
ei  a  diebus  malis,  id  est  de  diebus  malis  ducet  ad  mitigationem  et  quietem 
eternam.    Vel:  ut  mitiges,  id  est  docebis  eum  in  Euangelio,  quod  mitigabis 
Omnibus,  qui  in  diebus  afflictionis  sunt,  in  quibus  schandalisantur ,  qui  non 
ita  docentur.    Sed  potius  foditur  eis  Interim  fovea,  et  crudescit  illis  a  diebus 
bonis,  douec  paretur  iusto  regmmi.    Docebis  ergo,  quod  omnia  mala  coope-  mm.  s,  28. 
rantur  sanctis  iu  bonum.    Et  non  ideo  in  diebus  malis  cos  deseris,  quasi 
iratus  repuleris,  sed  maxime  suscipis. 

Quia  non  repeilet  Dominus  [id  est  tu  domine]  plebem  suam:ss.  u. 
et  hereditatem  suam  non  derelinquet,  sicut  tamen  apparet  illis  in- 
sipientibus,  qui  vexant  eam  et  humiliant.  Sed  non  intelligunt,  cum  se  tantum 
credunt  susceptos  a  deo,  quod  fovea  eis  paratur,  in  quam  subito  et  improviso 
corruent.  Ad  talem  enim  casum  paratur  alicui  fovea.  Sic  enim  iuxta  carnem 
et  sapientiam  carnis  Semper  est  fovea  proxima  et  profunda  secundum  Salo- e))ricf)»o.22, 

14.  23,27  (?) 


34  id  —  domine  üterge^c^tieBett 


96 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


as.  ir,.  monem.  Quoadusque  iustitia  &c.  Satis  circa  textiim^  hec  patent,  nisi 
quod  liebr.  exponit  clarius,  qnomodo  non  repellet  dominus  plebem  suam,  sed 
magis  suscipiet:  'Qnoniam  ad  iustitiam  revertetur  iudicium  (id  est  ista  afflictio 
in  diebus  nialis  est  iudicium  et  ultio  ad  iustitiam,  non  ad  condemnationem) : 
et  sequentur  illud  omnes  recti  corde'.^  Quia  non  respuunt  illud,  ut  isti 
vaue  cogitantes  et  eifantes,  quorum  tarnen  maior  est  numerus.  Uude  sequitur: 

SB.  IG.  Quis  consurget  mihi  &c.  Querit  a  domino  et  ad  ipsum  dirigit 
verbum  dicens :  Cum  itaque  sie  sim  inter  malignantes  multo  plures  et  forciores 
me,  quis  mihi  assistet?  q.  d.  frustra  ego  resisterem:  ideo  tu  ne  deseras,  cum 
sohis  tu  sis  refugium  et  auxilium  spei  mee.  Illi  enim  in  virtute  sua  gloriantur, 
quam  me  iussisti  abnegare  et  infirmam  fieri.  Ergo  iam  nuUus  mecum  nisi 
tu  sohis. 

«.17.         Nisi  quia  Dominus  (id  est  tu  domine)  adiuvit  me:  paulominus 
liabitasset  &c.    Quia  vicissent  me  et  infirmitatem  meam,  cum  ego  non 
nisi  humilitate  et  pacientia  pugnem :  illi  autem  furore  et  malignantes  in 
superbia  potestatis  secularis  et  carnis.    Multum  sane  dilFerunt  'habitare  in 
iuferuo'  et  'moveri  pedewi'.    Qui  enim  vincitur  et  desperat,  ha&itat  in  Inferno 
. , .  dominus  adiutor  . . .  bet,  sed  sinit  . . .  moveri  pede^^^,  ut  humiliemMr. 
SB-  18.         Si  dicebam:  motus  est  pes  mens.    Hoc  fit  ex  infirmitate  fidei,  ut 
a)inttr).i4, 30.  Petrus  in  mari  dubitabat  modice  fidei.    Et  est  quecunque  motio  sive  in  pec- 
svvidnu.  24,  catum,  sive  in  penam.  'Septies  enim  in  die  cadit  iustus  et  resurget'  prover.  24. 
'Impii  autem  corruent  in  malum'.    Et  ratio  est  diversitatis ,  quia  üle  mox 
confitetm-  humiliatus,  illi  autem  excusant  se  superbi.    Ideo  Misericordia 
tua  domine  adiuvabat  me.   Bios  autem  ira  tua  perdit,  domine,  ut  sequitur 
infra.    Descripsit  enim  hic,  quia  diffieile,  immo  impossibile  est  in  multis 
2.Sam.ir,,if.  tribulationibus  non  cadere  et  olFendere  (ut  in  David  contigit,  qui  in  Miphi- 

19  24  f  o         1  A 

boseth  ex  verbis  Sibe  peccavit  in  mediis  suis  tentationibus).  Sed  humilitatis 
confessio  salvat  et  adiuvat.  Et  pulchre  valde  in  istis  versibus  exprimitur 
eventus  et  negocium  tentationis.  Quia  contra  malignantes  nullus  nisi  dominus 
adiuvat,  alioquin  in  inferno  habitaret  anima  cuiuslibet  tentati.  Et  tamen 
non  ita  adiuvat,  quin  cadere  permittat,  ut  homo  agnoscat  infirmitatem  suam 
et  non  suis  se  viribus  stetisse  putet.  Ergo  si  non  perfecte  stetisti,  gratias 
age,  quia  non  omnino  periisti,  et  veniam  pete  pro  eo,  in  quo  defecisti,  ut 
sie  aenoscas  virtutem  domini  adiuvantis  et  misericordiam  eiusdem  tue  infirmi- 
3Wnttf).i4,3o.  tatis  miserentis  et  ignoscentis,  ut  in  b.  Petro  ostensum  est  Matt.  14.  Et 
2.  ßor'.  1, 9. 2.  Cor.  1.  'Nosipsi  responsum  mortis  habumi2«s  in  nobis,  ut  non  simus  fiden^es 
in  nobis  &c.'  Ideo  enim  moveri  sinat  pedem,  et  sie  multitudo  fiat  dolomm 
....  qicatemis  dnlcis  quoque  fiat  cowsolatio  misericordie. 

16  —  18  %it  aßotte  in  inferno  fiig  humiliemur  am  3ianbe       23  illi  ober  is;ti       25  infra 
descripsit         26  ©cib.  Mephiboseth  35  osstensum         36—38  S)ie  äßovte  Nosipsi  fii§ 

misericordie  nm  3ionbc        38  ©cib.  liifit  fiat  au§ 

')  b.  f;.  in  ber  ©loffc  ©.  90  3.  9  flg.          -)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  XCIII.  [XCIV.] 


97 


Secundum  multitudiuem  dolorum  meorum.    Isti  sunt  dolores i9- 
spirituales  mirabiliter  affligentes.    Non  enim  dixit  'dolorum  in  corpore  aut 
carne  mea  &c.'    Sic  enim  deus  temperat  tribulationes,  ut  non  absorbeatur 
tentatus,  sed  cum  tentatione  facit  proventum,  nec  sinit  tentari  idtra,  quam  i  Kö».  10,13. 
possumus,  quia  fidelis  est.    Vide  pulchram  antithesiu :  'dolorum  meorum', 
'consolationes  tue\    Ex  nobis  non  consolationes,  sed  tantum  dolores,  ex  deo 
autem  cousolationes  habemus.    'Perditio  tua,  Israel,  ex  me  tantummodo  C'of.  13, 9. 
auxilium  tuum'.    [Mundus  autem  contristat,  sed  non  consolatur.    Ideo  multi 
ex  tristitia  seculi  in  maniam  et  insaniam  venerunt,  cum  sit  ibi  nuda  tristitia, 
ut  amisso  lionore,  divitiis  aut  amore.]    lam  sequitur  nunc  de  altera  gene- 
ratione,  que  non  in  diebus  malis  vivit,  ut  descriptum  est,  sed  tamen  Interim 
ei  foditur  fovea.    Crucem   enim  et  passiones  Christi  abhorreut,  sed  'Quis  c- 
ostendit  nobis  bona?'  dicunt.  In  diebus  bouis  tautum  agere  volunt.  Ideo  dicit: 

Nunquid  adheret  tibi  &c.?  id  est:  Ex  quo  tu  precipis  dolorem,  coni-a.'.  20. 
punctionem,  luctum  et  omuino  cx'ucem  accipere,  quod  est  et  iustissimum, 
nunquid  illi,  qui  crucem  fugiunt,  tibi  adherebunt?  Non  utique,  sed  potius 
crux  tua  scandalum  erit  eis.  Quia  tantum  bona  litere  et  carnis,  que  tu  pre- 
cipis crucifigi,  sapiunt  et  querunt  et  non  bona  spii'itus  eterua:  iccirco  non 
tantum  non  adherebunt  tibi,  sed  maxime  recedent  schandalisati  in  te  et  cruce 
et  passionibus  tuis,  adeo  ut  propter  te  condemnent  innocentem. 

Hec  est  sedes  iniquitatis,  cathedra  pestilentie,  doctores  et  scribe  docentes^Pi- 
carnem  et  literam :  atque  in  hoc  ipso  iniquitatis  niagistri  preferentes  spiritui 
literara,  vanitatem  veritati,  figuram  plenitudini. 

Tingis'  autem  dicit,  non  quod  sit  ficticium,  sed  ut  supra:  'Qui  finxitss.  9. 
oculum',  id  est  formas,  efficis  et  plasmas  dolorem.    [lerem.  18.  'Ecce  ego  3crcm.i8,ii. 
fingo  contra  vos  malum  et  cogito  contra  vos  cogitationem'.    Ergo  cogitare, 
consulere,  fingere  idem  sunt.]    Et  hic  notandum,  quod  Hebraicam  proprie- 
tatem  lingua  latina  uon  consequitur.    Quia  'fingere'^  hoc  loco  proprie  est 
legem  formare  et  doctrinam  componere.    Sic  per  contrarium  ludei  in  multis 
locis  dicuntur  fabri  et  plastes  idolorum,  quia  ad  raodum  artificum  ex  liguo 
operantium  formant  sibi  ex  lignis  Scripture  meudacia  dogmata.    Sic  per 
leremiam:  'Vere  meudacium  operatus  est  stilus  mendax  scribarum'.  Et  Osee  G.  Sficm.  s,  8. 
'Galaad  civitas  operantiiuu  idolum  &c.'    Unde  et  supi'a:  'omnes  qui  operantur  ^of-  6,8. 
iniquitatem',  id  est  qxii  componunt  iniquas  doctrinas  seu  operantur  iniustitiam 
et  loquuutur  iniquitatem,    Sed  contra  dominus  ex  litera  legis,  tanquam  ex 
massa  rudi,  finxit  et  formavit  legem  Spiritus :  reduxit  enim  literam  in  spiritum. 
Et  hoc  est  verum  fingere,  sicut  artifex  fingit  ex  lignis  rudibus  domum  veram, 
que  prius  erat  in  potentia  et  rudi  materia.    Sed  vanus  homo  idem  lignum 


5  ©eib.  possimuR  14  Exquo  17  ©cib.  quo  tarnen  precipis  19  inte  22  spiritum 
23  litere 

Sut^etS  aSexfe.  IV.  7 


98 


Dictata  super  Psalterium.  1513  — 16. 


ociose  discindit  et  ineptat,  tantum  ut  pro  voluptatis  sue  vanitate  ludat  iu 
materia  utili  ociosns.  Sic  et  ludeorum  liabi  in  litera  legis.  Et  quia  hoc 
agere  in  Scripturis  sanctis  est  mystice  Christum,  id  est  veritatem  occidere: 
■'  ideo  mox  sequitur,  quod  hoc  faciant  in  persona  Cln-isti,  quod  iam  in  eins 
fecerant  Scripturis. 

S3.  21.  Captabiint  in  animam  iusti:  et  sanguinem  innocentem  con- 
demn abunt.  Et  hoc  inde  feceruut,  quia  sapientiam  Dei  in  mysterio  abscon- 
.  eor.  2, 8.  ditam  prius  occiderant,  ac  si  se  excecaverant.  Si  enim  illam  servassent  et 
cognovissent,  nunquam  dominum  glorie  crucifixissent.  Igitur  animam  iusti, 
id  est  vitam  Spiritus  et  iustitie  in  lege,  captabunt,  id  est  captionibus  insidiosis 
sulfocaverunt :  Spiritus  enim  legis  est  auiraa  legis,  per  quam  vivit  et  per 
quam  iustificat  omnes,  qui  sapiunt  eum.  Et  ita  sanguinem  innocentem  con- 
demnaverunt,  id  est  sedem  anime  et  Spiritus  et  omne  verbum,  in  quo  veritas 
in  spiritu  nititm*,  condemnant  usque  iu  hodiernum  diem.  Hi  igitur  non  in 
diebus  malis  sunt  nec  adherent  dolori  in  precepto.  Ideo  necessario  sequitur, 
quod  hoc  malum  facerent  et  occiderent  istum  dolorem  precepti  et  postmodum 
quoque  authorem  eins.  Nam  non  adherere  dolori  preceptorum  est  spiritum 
negare  et  occidere,  qui  est  in  lege.    Et  per  consequens  et  Christimi  mystice. 

SB.  22.  Et  f actus  est  dominus  &c.  Quod  si  et  illi  fecissent,  utique  non 
captassent  &c.  Sed  spe  et  refugio  domini  noluerunt  vivere,  sed  re  presenti 
et  sine  refugio,  in  securitate  non  iudigentes  refugio. 

SB.  23.  Et  (ideo)  reddet  illis  iniquitatem  ipsorum:  et  in  malitia  &c. 
Duplex  hic  persecutio  exprimitur.  Prima  est  tribulationis,  que  vocatur  malicia. 
Altera  est  seductionis  :  hec  est  iniquitas.  Utramque  ante  hereticos  et  tyrannos 
ludei  exercuerunt,  dum  in  suam  iuiquam  iustitiam  et  perfidiam  seducere  a 
Christo  nitebantur.  Et  ciun  non  prevalerent,  persecutiouem  addebant  in  cor- 
pore.   Et  sie,  ubi  animam  non  potuerunt  aufferre  per  iniquitatem,  saltem 

9S.  16.  Corpora  abstulerunt  per  maliciam.  Hanc  etiam  supra  dixit:  'Quis  consurget 
mihi  adversus  malignantes  (scilicet  persecutionibus)  ?  aut  quis  stabit  (scilicet 
33.  s.fide  finna)  mecum  adversus  operantes  iniquitatem  (scilicet  seductionis)?  Et 
SB.  6. iterum  supra:  'populum  tuum  Domine  humiliaverunt.  Et  viduam  occide- 
runt  &c.'  Humiliaverunt  et  vexaverunt  seductionibus,  interfecerunt  et  occi- 
derunt  persecutionibus.  Horimi  mores  postea  tyranni  et  heretici  per  omnia 
sunt  imitati. 


GLOSSA:  PSALMUS  XCIV.  [XCV.] 

Exliortatio  et  invitatio  ad  confessionem  fidei  Christi.  Psal.  XCIV. 
Sine  titido. 


8  ac  sie?       16  postmodum       21  <Seib.  tn§t  faie  SBorte  in  securitate  fii§  refugio  ou§ 
28  maliciam  liaiic,  ahn  1x\  maliciam  i[t  3citcnfdjht^  (bergt.  III  7) 


Psalmus  XCIV.  [XCV.] 


99 


Venite '  non  spacio,  sed  cognitione  et  amore,  exuUemus  redundanter  in  sß.  i. 
sensus  domino  Iliesu  Cliristo :  iuhilemus  letitia  Spiritus  ineffabili  deo  sahitari 
nostro  eidem  salvatori.^    Prceoccupemus /  antequam  preoccupemur  nos  ab«.  2. 
adversario,  facieni  eins  divinitatem,  licet  homo  appareat,  quod  est  dorsum 
eius,  in  confessione  coufitendo  per  fidem  et  laudando :  et  -in  psalmis  laudibus, 
hymnis  iuhilemus  ei,  non  mundo  et  nobis.    Quoniam*  deus  Ihesus  Christus sb.  3. 
est  magnus  dominus  ut  deus  et  rex  magnus  ut  homo,  supple  est,  quia  magnum 
populum  habet,  scilicet  angelorum  et  hominum,  super  omnes  deos  angelos  et 
sanctos,  non  enim  rex  demonum  est:  qtwniam^  non  repellet  dominus  plebcm 
suam  secundum  spiritum,  licet  bene  secundum  carnem  et  literam,  in  quo 
illi  timebaut  repelli  timore,  ubi  non  erat  tinior.    Quia''  in  manu  potestate^'  ^'*' 
eius  sunt  omnes  fines  ferrcs  ludee,  quia  omnes  regit  et  disponit  prudentia 
et  potestate:  et  altitudines  i.  e.  potestates  »wow^mwi  regnorura  et  principatuum 

GLOSSA:  ^  Preeipue  ad  hebraicum  populum^  loquitur,  quia  infra  dicit 
'patres  vestri',  volens  eos  exhortari  ad  Christum  accedendum.  ^  Hein-,  'petre 
Ihesu  nostro". 2  Sed  hoc  non  est  nomen  proprium  Domini,  sed  nee  usquam,  ubi 
pronomen  additur.  ^  Gal.  6.  'Fratres,  et  si  preoccupatus  fuerit  homo  in  ahquo  ®at.  e,  1 
dehcto,  vos  etc.'  Sed  quia  ludei  noluerunt  preoccupare  fidem  Christi,  ideo  pre- 
occupati  sunt  a  Diabolo  et  a  perfidia.  Est  enim  certamen  nobis  cum  Diabolo, 
ut  vel  nos  Christum,  vel  ipse  nos  preoccupet.  ^  Ratio  1.  ^  [Ratio]  2. 
[Ratio]  3.  Hec  omnia  dicit  ad  removenda  ea,  que  movent  ludeos  non  credere 
Primo  quod  sit  tantum  homo:  contra  quod  dicit:  'Quoniam  deus  magnus 

dominus  et  rex  magnus'.    Et  sie  timent,  ne  deum  offendant. 
Secundo  quod  multis  mahs  subiicit  et  omnem  figuram  legis  abstulit 
et  repulit.    In  quo  manifeste  videbatur  repellere  plebem  suam. 
Et  ps.  59.  'Deus,  repulisti  nos  et  destruxisti  nos,  iratus  es  et<B|.  eo, 3. 
Christo.  misertus  es  nobis'.    Sic  enim  et  carni  facit,  ut  spiritum  salvet. 

Tercio  quia  extra  locum  terre  sancte  non  adorare  sibi  licere  [putabanl]: 
contra  'In  manu  eius  sunt  omnes  [fines  terre:  et  altitudines  mon- 
tium]  ipsius  sunt'. 
Quarto   quia  gentibus  communicare  non  licere:   contra  'Ipsius  est 
mare'.  — 

Alleg.  Mj'stice  autem  ad  versum  precedentem  bene  sequitur  'Non  repellet  Dominus 
plebem  suam.  Quia  fines  terre  in  manu  eius  etc.'  Cur  non  media  terre?  Nisi 
quia  extrema  terrene  Synagoge  et  reliquie  Israel  omnes  salve  sunt.  In  quibus  et 
Apostoli  Ecclesiarum  principes  (i.  e.  altitudines  montium)  sunt.  Tropol.  Qui 
autem  in  medio  terre,  sunt  qui  omnino  terre  incubant  et  terrena  sapiunt.  Non 
sie  fines  terre,  qui  iam  terram  incipiunt  relinquere.  Et  hoc  in  bono  sensu. 
Finis  enim  terre  etiam  in  malo  habetur. 


19  nobiscum         28  putabant  fc^tt         29  fines  tcrrc:  et  altitudines  montium  fel)ü 

atübcr  Ero,  bcr  3(tifnng  einer  nid)t  Leiter  nicbergcidjrtcbenen  GJfoffe.        2)  Psalt. 
iuxta  Hebr. 

7* 


100 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


^■5.ipsius  suntJ  Non  repeilet  inquam,  quia  et  de  gentibus  habet.  Quomam- 
ipsius  ut  creatoris  est  niare  ad  literam  et  mysticum,  et  ipse,  quid  ergo  timetis? 
fecit  illud  nova  creatione:  et  siccam^  terram  habitabilem  seu  gentes  in  ipsa 
^•'^"'■s^' g;  wjawMS  eius  formaverunt  'congregans  aquas  in  locum  unum'  Gen.  1.  Venite 
adoremus  latrie  cultu  et  procidamus  humiliati  sub  pedibus  eius  et  xiloremus 
peccata  confitendo/  illi  autem  ridere  sperant,  ante  dominum  Christum,  qui 

^.1.  fecit  nos  novam  facturam:  quia  ipse  et  non  alius  est  deus  noster,  Kcet  sit 
simul  homo,  non  raoveat.  Et  nos  per  fidem  veram  populus  pascu(B  eius 
euangelii  et  verbi  sui:  et  oves  spirituales  manus  eius  per  eius  potentiam 

sß.  8.  creati  in  novam  creaturam.'^  Hodie  in  tempore  gratie  si  vocem  eius  in  per- 
sona propria  et  apostolorum  audieritis:  nolite  -  ohdurare  per  incredulitatem 

s;.  9.  inflexibilem,  sicut  obdurata  simt  audita  voce  Mosi,  corda  vestra.    Sicut  in 
iMo\.u, Ii irritatione  secundiim  diem,  tentationis,  de  quo  Numeri  14,  in  deserto.  Per 
haue  dictionem  'sicut'  manifeste  ostendit  de  alia  futura  irritatione  se  loqui  et 
Cicin- 3, 7f.  requie,  quam  fuit  illa  figuralis,  sicut  et  Apostohis  Hebr.  3  et  4  concludit  et 
probat.    Tibi  tentaverunt  me  patres  vestri  carne  et  moribus  magis :  probave- 
runt  per  experientiam  et  viderunt  opera  mea  mirabilia  in  iEgypto  et  deserto. 

S8. 10.  Quadraginta  annis,  quia  in  poenam  peceati  quadraginta  annis  eos  in  deserto 
distulit,  offensus  fui'^  gener ationi  illi  prave  et  incredule:  et  dixi:  Semper  Iii 
erranf  corde  per  infidelitatem  et  quia  tantum  carnaliter  sapiebant,  Spiritus 

m.  11.  ignorantia.  Et  isti  iidem  non  cognoverunt  non  voluerunt  vias  meas,  que  sunt 
ex  corde  syncero,  non  ex  litera  tantum  foris :  ut  iuravi  in  ira  mea,  q.  d.  sie 
et  vobis  iuro  sicut  illis,  si  non  audieritis  sicut  et  illi,  si  i.  e.  non  introibunt 
in  requiem  meam  terre  promissionis :  Ergo  nec  vos  intrabitis  sicut  illi,  si 
non  audieritis.  Q.  d.  Ergo  timete,  ne  et  vos  non  introeatis  in  requiem  meam. 
Ex  quo  patet,  quod  de  alia  requie  loquatm-,  quam  literalis  terre:  quia  in 
illa  tunc  fuerunt,  ad  quos  modo  loquitur,  ut  introeant,  ergo  sunt  extra  requiem, 
sicut  illi  timc  fuerunt:  ergo  exemplum  illorum  debent  timere. 

GLOSSA:  '  Maltis  causis  id  allegatur.  Quia  Christi  fideles  ubique  disper- 
gendi  erant,  ideo  ne  timerent,  scire  vult  eos  dominum  esse  ubique  potentem  et 
^Pf.  91, 5.  presentem :  hoc  enim  ludei  timebant  timore  suo  nocturno,  ne  terram  amitterent, 
quasi  non  ubique  Dominus  potens  esset.  ^  [Ratio]  4.  ^  Hec  est  syna- 
goga  vel  Ecclesia  mystice.  ^  Sed  non  secundum  carnem  ut  in  ludea  tempore 
figurarum.  Et  quicquid  per  isla  verba  intelligi  potest,  vera  sunt,  quod  Christi 
lac' i' is' ^  ^P^-  ^-  ^-        ^  Quod  autem  alii  habent  'proximus  fuiV  sie 

intelhgitur,  quia  benefecit  iUis  etiam,  quibus  iratus  fuit  pluendo  manna,  dando 
columnam  ignis  et  vestimentorum  conservationem. 

12  obdurasunt         18  ita  annis  ■  -.    ■  . 

')  ©0  ba§  Psalt.  Romanum  im  Qnincuplex  Psalterium  ti.  1513  pg.  139:  „Quadra- 
ginta annis  proximus  fui  generationi  huic". 


Psalmus  XCIV.  [XCV.] 


101 


SCHOLAS:  PSALMUS  XCIV.  [XCV.]^ 

Veuite  exultemus,    Quibus  autem  Venite''  clicit,  significat  eos  longes.  i. 
esse  ab  eo,  ubi  ipse  est.    ludei  autem  utique  a  Christo  longe  fueruut, 
iit  Isaie  28.  'Cor  eorum  louge  est  a  me\    [Sic  omnis  superbus,  avarus,  Scf.  29, 13. 
luxuriosus  &c.]    Ita  et  totus  mundus,  quia  omnino  deum  et  Cliristum  igno- 
ravit.    Potest  et  exhortatio  esse  sibi  similium,  ut  veliit  dux  eorum  dicat 
'Venite',  scilicet  mecum.    Non  ait:  'Ite  vos,  ego  maneo'. 

Preoccupemus  faciem  eius.    Hoc  primo  exponitur  de  adventu«.  2. 
eius,  tarn  primo  quam  secundo.    Secundo  et  melius,  ut  in  glosa.^  Quia 
Apostolo  docente  sepe  dictum  est,  quomodo  nos  revelata  facie  gloriam  domini  2.  Gui.  3,  is. 
speculamur.    Ergo  faciem  domini  in  hac  vita  nullus  videt  nisi  per  fidem. 
Quare  'preoccupare  faciem  eius'  est  fide  prevenire  divinitatis  eius,  ut  ps.  4. 
'Signatum  est  super  nos  lumen  vultus  tui,  domine'.    Breviter  ergo  'facies 'Isi- 4, 7. 
Domini'  est  ipsa  revelatio  divinitatis  Cliristi:  que  sub  litera  fuit  velata  et 
humanitate ,  sicut  facies  Mosi  sub  velamine.    Sed  ascenso  coelo  revelavit  2.  Gor.  3, 13. 
eam  per  spiritum  sanctum,  sicut  promisit  dicens :  'lUe  me  clarificabit'.   Unde  3oi).  le,  14. 
recte  addit  'in  confessione',  ut  exprimat  quo  modo  facies  eius  possit  pre- 
occupari,  scilicet  non  in  clara  visione,  sed  in  fide  et  confessione.    Fides  enim 
confitetur  domino.    Et  notandum,  quod 

1.  'preoccupare'  primo  ponitur  ut  in  glosa,  scilicet  contra  diabolum, 
ne  ab  eo  preoccupemur.    2.  Secundo,  id  est  ante  omnia  et  pre  omnibus 
festinemus  haue  fidem  occupare,  q.  d.  Caveamus  omni  modo,  ne  aliquid  huic 
preferamus  aut  aliud  occupemus  vel  potius  occupemur,  sicut  illi  qui  dixeruut : 
'Villam  emi,  habe  me  excusatum'.    Illi  enim  volunt  prius  sua  occupare  etsuc.  14,  is. 
ea,  que  Christi  sunt,  novissime  querere,  contra  verbum  domini:  'primum Mattf).  e, 33. 
querite  regnum  coelorum  et  hec  orania  adiicientur  vobis'.    Sic  et  ludei  prius 
sua  quam  spiritualia  quesierunt.    Et  ita  videtur  Apostolus  intelligere,  quando 
exhortatur  secundum  hunc  psalmum  dicens  [Hebr.  4] :  'festinemus  ergo  ingredi  CicOr.  4,  u. 
in  requiem  illam'.    Q.  d.  omnia  postponamus  et  ante  omnia  haue  faciem 
occupemus,  etiam  si  alia  nunquam  contingeret  occupare.    Hoc  enim  iustum 
et  equum  est.    Iniquum  autem  est  prius  dorsum  (id  est  literam)  occupare 
et  ignorantiam  Christi.    Sicut  enim  facies  Christi  est  uotitia  Christi,  que  est 
per  fidem  eius  et  lumen  spiritus:  ita  dorsum  eius  est  ignorantia  eius,  que 
est  per  infidelitatem  et  coecitatem  litere.    Ergo  ante  omnia  haue  notitiam, 
hanc  fidem,  hanc  faciem,  hoc  lumen  spiritus,  haue  claritatem  festinemus  occu- 
pare.   Sic  ps.  87.  'Et  oratio  mea  preveniet  te'.    3.  Tercio,  id  est  ut  qui- «pi.  ss,  14. 
libet  pre  altero  nitatur  venire,  et  sie  fiat  sancta  emulatio  et  foelix  provocatio : 


11  speculamus        28  Hebr.  4  üficrgcfc^tieBen 

1)  SBt.  187      188 K  Sergl.  ©.  99  3.  3.  18  flg. 


102 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


^tbt.  10, 24.  qiiod  fit  iu  fervore  Spiritus.  Ut  Hebr.  x.  '  Consyderemus  invicem  in  pro- 
vocationem  bonorum  operum  et  charitatis'.  Et  ita  est  urgens  invitatio  et 
devotissima. 

sö.  3.  Quoniam  deus  magnus  dominus  &c.  Hie  removet  motiva  im- 
pedientia  et  addit  promoventia.  Et  tarn  mira  et  efficacia  sunt,  ut  qui  illis  s 
nou  movetur  et  expeditur  a  suis  impedimentis,  sine  dubio  desperabilis  sit 
et  filius  diffidentie.  Omnes  enim  quattuor  affectus  carnis  evacuat  istis  motivis, 
qui  sunt  timor,  spes,  gaudium,  tristitia.  Qui  oriuntur  ex  amore  et  odio:  ex 
quolibet  duo.  Amor  spem  futuri  et  gaudium  presentis  boni  facit.  Odium 
timorem  futuri  et  tristitiam  presentis  mali  parit.  Istis  enini  affectibus  homo  lo 
impeditur,  ne  ad  Christum  accedat,  quia  heret  per  istos  in  temporalibus. 
Ideo  hic  allicit  amorem  et  excludit  timorem.  Et  nititur  contrarium  inserere. 
Sed  in  magnum  ego  pelagus  me  committo:  profundus  est  hic  locus  valde. 

Igitur  primo  notandum,  quod  amor  terrenorum  aut  est  vel  facit  odium 
coelestium.  Et  qui  ad  unum  persuasus  fuerit,  simul  ad  alterum  persuasus 
erit.  Ita  per  oppositum :  Amor  coelestium  est  ipsum  odium  vel  efficit  odium 
terrenorum.  Et  qui  ad  unum  accesserit,  simul  quoque  ad  alterum  accedit. 
Et  inde  fit,  ut  odiens  coelestia  timeat  ea  Ventura  et  doleat  venisse,  speret 
autem  temporalia  futura  et  gaudeat  venisse.  Et  sie  vitulus  incedit  cum 
Suc.  7, 12. 14.  quattuor  suis  pedibus  ex  duobus  lateribus,  immo  mortuus  adolescens  istis  20 
portatoribus  etfertm-  ad  sepulchrum.  Econtra  fit,  ut  odiens  terrena  timeat 
ea  Ventura  et  doleat  venisse,  speret  autem  spiritualia  futura  et  gaudeat  venisse, 
Dffb.  5, 5.  quia  amat  illa.    Et  ita  incedit  leo  generosus  de  tribu  Inda. 

Unde  primo  ad  provocationem  amoris  in  Christum  et  odii  in  terrena, 
similiter  ad  spem  et  gaudium  in  illiun  atque  ad  timorem  et  tristitiam  in  25 
mundum  dicit:  'Quoniam  Deus  magnus  dominus  et  rex  magnus  super  omnes 
deos'.  Si  amas  magnitudinem  regis  et  domini,  quod  ludei  semper  maxime 
sperant,  ecce  hic  dominus  coeli  et  terre,  iam  non  David  aut  Salomon,  qui 
parvi  reges  erant,  et  ita  reges  et  domini,  ut  tamen  essent  servi  sub  diis  aliis, 
scilicet  angelis:  hic  autem  dominus  solus  et  super  omnes  deos.  Cur  ergo  30 
non  amas,  speras  et  gaudes  in  illo?  Naturaliter  enim  homines  gaudent,  si 
magno  rege  gloriari  possint.  Sic  si  times  magnitudinem  hostis  et  tyranni, 
ecce  noli  timere,  nihil  te  nocebit,  nihil  auferet,  nihil  amittes.  Quia  magnus 
dominus  et  rex  magnus  super  omnes  deos.  Ideo  omnia  potest  dare  et  omnia 
ab  inimicis  data  conservare.  Quid  ergo?  Cur  non  amas,  speras  et  gaudes?  35 
innno  cur  non  odis,  tmies,  doles,  quod  non  sub  hoc  rege  existis  [nc  te  pre- 
occupent  terrena]?  Verum  quoniam  in  spiritu  magnus  est  rex  iste,  et 
homines  spiritum  non  sapiunt:  ideo  omnia  pervertunt,  et  quem  regem  amando, 
sperando  et  gaudendo  habere  debuerant,  ipsum  timent  ne  habeant,  odiunt 


5  promoentia  29  eraut.  Et  33  Selb.  X)al  ben  %cc.  te  Beanftanbct;  afict  bergl. 
©.  62  3.  20         37  iste.   Et         38  amadü 


Psalmus  XCIV.  [XCV.] 


103 


eum  et  dolent  se  habere  eiim.  Quia  dillgunt  sua  et  carnem,  siciit  ludei 
eum  odierunt,  timuerimt  et  doluerunt.  Sic  enim  comparatum  est,  ut  vitulus 
Synagoge  contrarius  eat  aguo  dei.  Nam  et  aguiis  dei  habet  duo  latera  et 
quattuor  pedes,  sicut  et  vitiilns,  sed  in  orientem  vadit,  ille  in  occidentem. 
5  Ideo  sinistrum  habet  ad  illius  dextrum  et  econtra.  Quia  quod  ille  amat, 
sperat,  gaudet,  ipse  odit,  timet,  dolet,  et  quod  ille  odit,  timet,  dolet, 
ipse  amat,  sperat,  gaudet.  Similiter  et  ille  odit,  timet,  dolet,  quod  ipse 
amat,  sperat,  gaudet,  et  amat,  sperat,  gaudet,  quod  ipse  odit,  timet,  dolet. 
Et  iste  est  'timor  nocturnus':  quo  et  illi  tirauerunt,  qui  dixerunt:  'Non  ^'l^;j5|'2o_jg 

10  loquatur  nobis  dominus,  ne  forte  moriamux*'.    Ecce  spiritum  timent  susci- 
pere,  quia  amant  carnem.    Qui  est  vere  'tunor  nocturnus',  quia  in  nocte 
timetur  etiam  quod  timeudum  nou  est.     Sic  'cadent  a  latere  tuo  mille     9i,  7. 
et  decem  milia  a  dextris  tuis'.     In  latere  enim  tuo  sunt,  que  tu  odis, 
times,  doles,  id  est  prospera  mundi,  que  sunt  a  dextris  illius:  ideo  'dextera ^(Ji.  i44, s. 

15  eorum  dextera  iniquitatis'.  Sed  a  dextris  tuis  sunt  ea,  que  tu  amas,  speras, 
gaudes,  id  est  prospera  et  spiritualia,  que  illi  timent,  odiunt  et  dolent,  quia 
amant,  que  a  latere  tuo  sunt.  Et  ita  tu  times  eorum  prospera  et  suscipis 
adversa  eorum,  ut  teneas  tua  prospera  et  evadas  tua  adversa.  Dli  autem 
timent  tua  prospera  et  sapiunt  tua  adversa,  ut  teueant  sua  prospera  et  eva- 

20  dant  sua  adversa.  Quia  sie  vertuut  latus  sinistrum  ad  dextrum  tuum  et 
dextrum  ad  sinistrum  tuum,  quia  caput  in  occidentem  literam  tendunt.  Tu 
autem  contra. 

Secundo  sie  dicit,  ut  ex  dignitate  regis  alliciat  et  maiestate.  Quia 
non  tantum  utile  est  nobis,  sed  et  debitum  atque  decens  propter  dignitatem. 

25  'Quoniam  dominus  magnus  et  rex  magnus.'  Dominus  magnus,  qui  magna 
habet  et  tribuit:  ideo  amandus.  Rex  magnus,  qui  data  potest  conservare: 
ideo  timendus  solus,  ue  amittatur. 

Tercio  ex  terrore  et  minis  allicit.  Quia  si  'super  omnes  deos  magnus', 
ergo  nuUus  potest  de  manu  eius  eiaiere.    Deut.  32.  'Et  non  est,  qui  de  manus.sjiüf.as.sa. 

30  mea  possit  eruere'.  Qui  ergo  nee  potestate  nec  dignitate  nec  bonitate,  quibus 
ille  rex  magnus  est,  movetur,  quomodo  potest  moveri?  Sine  dubio  iusensi- 
bilis  est.  Narratur  autem  ideo  potissimum  magnitudo  eius,  quia  homo  est 
in  terra  visus:  ideo  a  ludeis  non  reputatur  deus:  ut  non  sint  excusabiles, 
si  non  veniant.    Et  ita  removet  impedimentum  intellectus,  scilicet  ignorantiam. 

35  Consequenter  etiam  impedimentum  affectus,  scilicet  'Quoniam  non  repeilet  5ßf.  ai,  ii. 
dominus  &c.',  licet  etiam  ante  removerit  idem.    Quoniam  magnus  Dominus. 

Immo  ubicunque  Uluminat,  simul  accendit,  simul  erudit  intellectum  et 
alFectum,  sicut  est  natura  lucis.  Prius  enim  purgavit,  cum  dixit:  'Venite 
exultemus  domino  &c.',  qui  vocavit  de  loco,  ubi  sunt. 


6—7  S)ie  SBortc  üon  ipse  hiS  gaudet  fehlen  üct  ©cib. 
bis  dolet  fe'^Icn  Bei  ©cib.        35  Vulg.  Quia  uoii 


7  —  8  S)ie  SBotte  öon  quod 


104 


Dictata  super  Psalteiium.  1513—16. 


Et  necessarium  erat  hoc  ludeis,  quibus  omnia  contraria  apparebant 
propter  humanitatem  assumptam  et  mortuam,  imrao  toti  mundo  et  hominibus 
sapientibus  mundum. 

Primo  itaque  intellectu  errabant  et  impediebantur  a  Christo,  quia  homi- 
nem  infirmum  eiun  credebant.  Unde  dicit :  "QuoDiam  deus  magnus  dominus  et 
rex  magnus  super  omnes  deos',  idest:  Sciatis  ergo,  quod  dominus  Ihesus  est 
deus  magnus  (per  divinitatem)  et  rex  magnus  (per  humanitatem,  que  est 
Caput  regni  sui),  et  secundum  utrunque  super  omnes  deos.  Non  enim 
est  deus  parvus  aut  magnus  inter  deos,  sed  super  et  super  omnes  deos. 
Sic  ergo  eruditi  venite  et  afficiamini. 

Secundo  affectu,  immo  simul  quoque  intellectu  errantes  putabant  eum 

sH)fjfcf).6,i3f.  repellere  et  destruere  totum  populum,  sicut  Stephano  act.  6.  imposnerunt. 

Quia  crucem  et  passiones  eius  audiebant  predicari,  ideo  erudit  et  consolatur 
eos :  Nolite  timere,  licet  literam  deponat  et  noviun  testamentum  statuat  [sicut 

Scicm.is,  2  f.  Jeremias  ostendit  in  exemplo  figuli],  hmnilitatem  pro  gloria,  paupertatem  pro 
diviciis,  crucem  pro  voluptatibus  instituat:  non  hoc  facit,  ut  repellat,  sed  ut 
in  melius  mutet  et  amplius  suscipiat.  Sed  insipientes,  qui  in  hoc  repelli 
«Pf.  94, 14.  timuerunt,  peius  repulsi  sunt.  Ideo  dicit:  Quoniam  non  repeilet  domi- 
nus plebem  suam,  q.  d.  sicut  vos  timetis  et  ideo  oditis  et  fugitis.  Vicium 
ergo  aifectus  vestri  hoc  est  simul  et  intellectus.    Sicut  ad  Petrum,  qui  simile 

ffliattt).  16,23.  in  Christo  prohibere  voluit,  dixit:  'Vade  post  me,  satana.  Scandalum  mihi 
es.  Non  enim  sapis,  que  dei  sunt':  quia  bonum  carnale  tantum  sapuit.  Sic 
ergo  quia  omnino  contrarium  in  Christo  apparuit,  quam  hic  dicitur  'Quoniam 
non  repellet  dominus  plebem  suam':  ideo  fuerunt  admonendi.  Repulit  autem 
plebem  non  suam,  scilicet  qui  timuerunt  repelli. 

Tercio  Quod  Christus  in  lege  sibi  tantum  promissus  putabatur:  ideo 
contrarium  huius  putabant,  quod  Christum  omnes  fines  terre  colerent.  Et 

s.üKof.  32,21.  ita  in  non  gente  sunt  provoeati  et  scandalisati ,  sicut  et  omnes  superbi,  qui 
spiritum  sanctum  extra  sese  nusquam  esse  arbitrantur.    Ideo  dicit:  Nolite 
35. 4.turbari,  si  Christum  in  omnibus  gentibus  audieritis.    Quoniam  in  manu 
eius  sunt  omnes  fines  terre.  Sed  meo  iudicio  iste  versus  non  de  gentibus, 
sed  de  populis  ludeorum  loquitur.    Quia  'fines  terre',  scilicet  vestre  ludee, 
in  manu  eius  sunt,  q.  d.  Nolite  timere  nec  contemnere,  quia  homo  est.  Dico 
enim  vobis,  quod  ad  vos  omnes  extenditur  eius  potestas,  non  poteritis  effugere. 
[Vos  enim  non  nisi  dei  esse  vultis.]    Contrarium  enim  illi  estimabant,  quia 
nullo  modo  eum  regnare  in  illis  credebant.    Timc  sequitur,  quod  dictum  est, 
Quarto  Scandalum  zeli  et  emulationis,  quod   in  gentibus  quoque 
coleretur,  quem  sibi  solis  deberi  volebant,  si  verus  Clu-istus  esset.  Contra 
as.  5. hoc  dicit:  Quoniam  ipsius  est  mare  et  ipse  fecit  illud,  scilicet 
cum  Omnibus  insulis.    Et  aridam,  id  est  terram  habitabilem,  non  ohrutam 


40  Vulg.  Et  siccam;  eBenfo  Psalt.  iuxta  Hebr. ;  aridam  lieft  ba§  Psalter,  vetus  Bei  %abet 
©tal)ulenfi§  331.  27 1^ 


Psalmus  XCIV.  [XCV.] 


105 


mari,  manus  eius  formaverunt.    Ergo  nolite  mirari,  quod  ibidem  iu 
suis  colatur. 

Ista  ergo  sunt  quattuor  impedimeiita  et  scandala  eorum,  scilicet  quod 
erat  homo,  quod  crucem  erigeret,  quod  ludeorum  terra  eius  esse  diceretur, 
quod  a  gentibus  coleretur.  Et  omnia  quattuor  vehementissime  movebant  et  ex 
legis  auctoritatibus  improbari  posse  videbantur.  Scilicet  quod  liomo  sit  deus, 
quod  et  omnis  ratio  abhorret  humana.  Secundo  quod  non  repellat,  quos 
omni  cruci  in  hac  vita  exponit.  Tercio  quod  terre  ludee  et  omnia,  que  in 
ea  sunt,  ad  eius  potestatem  pertinerent,  cuius  contrarium  apparuit,  quia  non 
regebat  eam,  sed  sub  Romanis  reliquit  et  multis  malis  abundare.  Si  ergo 
sub  alienis  potestatibus,  ut  quattuor  tetrarchis,  relinquebat,  nunquid  in  manu 
eius,  non  dico  omnes^  saltem  unus  finis  terre  vel  angulus,  qui  nee  ubi  caputwutü).  8,20. 
reclinaret  habuit?  Simul  quoque,  licet  istud  contrariissimum  et  maxime 
movens  videretur,  non  minus  etiam  movit,  quod  in  hominis  potestate  hec 
essent,  cum  ipsi  non  nisi  dei  populus  et  sub  potestate  dei  esse  vellent. 

Mystice  autem  'fines  terre'  sunt  populi  in  terra  et  inferiores,  "^altitudines 
montium',  id  est  potestates  maiorum,  scilicet  pontificum,  seniorum  &c.  Sed 
hanc  eius  quadruplicem  potestatem  non  oculis  carnis,  sed  spiritualibus  videre 
oportet.  Quia  est  invisibilis  potestas.  Nam  etiam  ut  homo  accepit  hanc 
potestatem. 

Quarto  quod  gentium  dominaretur  etiam,  vel  in  ipsius  potestate  etiam 
essent,  maxime  movebat.  Quia  quid  minus  videbant,  quam  quod  mare 
et  tota  terra  subiiceretur  Christo  temporali  potestate?  Et  tarnen  hic  dicit: 
'Quoniam  ipsius  &c.'    Et  non  solum  ipsius  est,  sed  et  'fecit  illud  &c.'  s. 

Mystice  Mare  est  humanuni  genus  secundum  corpus,  quod  est  plenum 
sale,  fluctibus  passionum,  sed  Arida  secundum  auimam:  que  purgata  ab 
illis  habitatio  efficitur  Christi  et  sanctorum.  Et  ita  corpus  et  anima  eius 
est.  Sed  et  altitudines  montium  sunt  virtutes  et  sapientia  sanctorum 
et  projihetarum,  seu  etiam  animarum  sanctarum  seu  virtutum  theologicarum. 
Ps.  75.  'Illuminans  tu  mirabiliter  a  montibus  eternis\  Eines  autem  terre*p(.  76, 5. 
sunt  sensus  corporis  seu  litera  in  Scripturis  sanctis,  cuius  montes  sunt  Spiritus 
in  mysterio.    Hec  omnia  in  manu  Christi  sunt. 

Sed  cur  et  coelestia  non  enumerat,  ut  illa  quoque  ipsius  esse  probet? 
Credo  quod  fecit,  quando  dixit  'Super  omnes  deos\  Item  quia  regnum 
Christi  describit  iu  Ecclesia  militante:  quod  in  terra  ludea  primum,  deinde 
per  oranes  gentes  diffusum  est.  Sed  regnum  futurum  Ecclesie  triumphantis 
erit  omnino  in  coelestibus,  quod  Euangelium  describit. 

Possmit  tandem  versus  pretacti  non  ut  motiva  contra  ludeos  accipi, 
sed  ut  laudes  Clu-isti.  Qui  scüicet  laudatur,  quod  sit  rex  magnus,  et  quod 
non  repulit  plebem  suam.    Sed  verax  in  promissis  fuit  et  suscepit  Israel  suc.i,  54. 55. 


6  auctibus,  ©eib.  auctoribus         13  habuit  reclinaret         26  salo 


106  Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 

puerum,  sicut  locutus  est.  Et  quod  Ecclesia  eius  militans  sit  in  omnibus 
finibus  terre  ludee,  et  non  solum,  sed  et  mare  et  arida.  Hec  enim  iam 
ipsius  sunt,  quia  spirituali  dominio  per  fidem  in  illis  locis  regnat,  ut  ps.  71. 
72, 8. 'Et  dominabitur  a  mari  usque  ad  mare:  et  a  flumine  usque  &c.'  Fecit  ea, 
sed  nunc  possedit  ea  per  regnum  suuni.  Et  ideo  vere  est  magnus  rex  et 
magnus  deus,  habens  tarn  lata  et  multos  populos. 
^-  6.  Venite  ergo,  adoremus.  Hic  specialiter  vocat  iam  vocatos  et  ad 
divinitatem  illius  noscendam  invitat.  Et  bene  dicit  'Venite',  quia  omnes, 
qui  non  adorant  eum,  sunt  longe : 

superbiam 
avaritiam 
accidiam 
luxiu-iam 

gulam  ^ 
iram 

invidiam.^ 

Venire  ergo  est  istas  regiones  relinquere  et  ad  oppositum  eoriun  accedere 
et  sie  adorare.  Unde  singulariter  contra  accidiam  Ecclesia  utitur  in  principio 
matutine  isto  psalmo,^  ut  qui  per  accidiam  longe  sunt  et  frigidi,  accendantur 
et  fiant  prope  &c. 


alii  per 


GLOSSA:  PSALMUS  XCV.  [XCVL] 

Exhortatio  prophetica  ad  omnes  gentes  ad  dimittenda  Idola  et  susci- 
piendum  Cliristmn.    Psahniis  XCV. 
Sine  titulo. 

1.         Cantate  doniino'  Deo  patri  canticum  novum  de  novitate  gratie,  non 
?s.  2.  de  vetustate  peccati :  cantate  domino  Deo  filio  omnis  terra  tota  ludea.  Can- 
tate domluo  Deo  spiritui  sancto  et  benedicite  nomini  eius,  quod  est  unum  in 
tribus  et  in  Christo  maiestatice  (?) :  annunciate  predicate  in  ludea  de  die  in  diem, 
i.  e.  assidue,  quottidie,^  salutare  eitis  Christum  salvatorem  vel  salutem  Dei. 
iß.  3. Et  etiam  Annunciate  predicate  inter  gentes^  gloriam  eius  claritatem  Christi 

GLOSSA:  '  Ter  dicit 'Domino'  ad  trlnitatis  insinuationem.  Et  post  semel 
dicit  'nomini  eius'  ad  unitatis  significationem.  -  Vel  de  claritate  in  claritatem, 
scilicet  proficiendo  in  cognitione  salutaris.  Quia  nunquam  satis  cognoscitur  aut 
amatur.  ^  Contra  ludeorum  opinionem,  qui  tantum  sibi  Christum  venire  et 
nunciari  sperabant  et  sperant. 

28  §all.  3lBfc^r.  in  Christo  in  carne 

')  3)te  befannten  fieBcn  lobfünbcn.  gäbet  ©ta^3ulen^t§  331.  139 1^:  „Adverte 

Ecclesiam  et  romanam  et  gallicam  hunc  psalmiim  canere  in  principio  matutinae 
psalmodiae  secundum  tralationem  romanam  et  non  secundum  gallicam.  Sic  enim  in- 
valuit  usus". 


Psalmus  XCIV.  [XCV.] 


107 


seil  Christum  gloriam  Dei :  in  omnihus  i.  e,  totis  pojmlis  ludeorum  et  gentium 
mirdbilia  eins  in  sua  passione  et  resurrectione.^    Quoniam  magnus,  quias.  4. 
magnmn  quoque  populimi  habet,  dominus  Ihesus  Christus  et  laudabilis  nimis, 
i.  e.  extensive  et  intensive,  qiiia  a  multis  laudandus:  terribilis  summa  reve- 
rentia  est  super  omnes  deos  angelos  et  sanctos.    Quoniam  omnes  dii  gentium,  ss-  s. 
non  dicit  absolute  'dii',  iit  paulo  ante,  sed  'dii  gentium',  quia  angeli  sunt  dii 
et  sancti,  sed  dii  gentium  sunt  dii,  sed  falsi  et  facti,  dcemonia,  quibus  in 
Idolis  sacrificabant  secundum  Apostolum:  dominus  Ihesus  autem  ccelos  visi- i.Got.  10,20. 
biles  et  invisibiles  feeit,  ergo  verus  Deus  ab  eiFectu,  quia  talia  facit,  in  quibus 
nec  esse  dii  gentium  possiint. 

Confessio-  scilicet  peccati  nostri  et  gentis  Dei  et  per  haue  ^^'^i'^chritudo^.  6. 
spiritualis,  non  aurum  et  puqjura  etc.  in  conspectu  eius^  in  Ecclesia,  que 
est  in  conspectu  eins,  non  in  conspectu  hominum :  sanctimonia  vera  sanctitas 
et  magnificentia  magnifica  claritas  in  spiritualibus  in  sanctificatione  eius 
sanctuario,  domo,  Ecclesia  ps.  113.  'facta  est  ludea  sanctificatio  eins'.  Ä/ferte^l' 
domino^  Deo  patri  patrice  familie  omnes'  gentium,  afferte,  non  quod  sine 
vobis  non  habeat,  sed  quod  a  vobis  non  habeat,  sed  abstulistis,  domino  deo 
filio  gloriam  ut  Deo  et  honorem  ut  hoinini :  afferte  domino  spiritui  sancto  ss.  s. 
gloriam  nomini  eius,''  quod  unum  est  in  tribus.    Tollite  Jiostias  spirituales 
1.  Petr.  2.  in  cruce  Christi  et  introite  per  fidem  et  crucem  in  atria  ems  i-^ßctr.  2,5. 
singulas  Ecclesias,  in  iinitatem  Ecclesiarmn :  adorate  latria  dominum  Christum  S5.  9. 
in  atrio  sancto  eius  Ecclesia,  que  est  vestibuliim  coeli,  vel  certe  in  corpore 
eius  glorificato.''    Commoveatur  salubriter  a  peccatis  et  erroribus  ad  fidem 
et  gratiam  a  facie  eius  revelatione  et  notitia  divinitatis  eius  ex  fide  universa 

GLOSSA:   ^  Ista  sunt  mirabilia,  secundum  que  mirabilis  est  in  sanctis  suis, 
ut  ps.  67  et  ps.  4.  'Mirificavit  Dominus  etc.',  id  est  quod  eternam  salutem  ita  ?5f.  68, 36. 
abscondite  in  illis  operatur,   ut  ps.  91  dictum  est,  et  sub  passionibus  latere ^ßj.^go, e.  7. 
facit  tarn  inenarrabilia  bona.        ^  Hic  describitur,  qualia  sunt  dccora  templi 
Christi,  quia  spiritualia,  sicut  et  ipsum  est  spirituale.    Hebr.  'Gloria  et  decor  in 
conspectu  eius:  fortitudo  et  exultatio  in  sanctuario  eius'.^        ^  Quid  sit  conspectus 
dei,  ps.  72  dictum  est,  quia  idem  sanctuarium  seu  sanctificatio  Dei  est.^    Est ^Pi- 73,  n. 
enim  averti  ab  oranibus  visibilibus  intellectu  et  affectu  et  converti  ad  invisibilia 
et  divina.    Nec  enim  aliter  convertitur  anima  nisi  afi'ectu  et  intellectu,  quod  fit 
per  fidem,  ut  infra  ps.  99.  'Introite   in  conspectu  eius'.     Et  ps.  67  ' Exultent 100,2. 
iusti  in  conspectu  Dei':  sed  ubicunque  sint  sancti  per  loca,  in  eundem  conspectum 
veniunt  et  sie  in  eandem  Ecclesiam,  in  eandem  fidem.        ^  Iterum  hic  ter  dicit 
'Domino'  et  semel  'nomini  eius'.  Ps.  21.  'Et  adorabunt  in  conspectu  eius     22, 28. 

universe  famifie  gentium'.  ''  q.  d.  resignate  gloriam  et  sciatis,  quoniam  con- 
fusio   et  ignominia   est  vestra  tantum.  Corpus  enim  Christi  est  atrium 

nostrum:  in  quo  nunc  sumus,  sed  tandera  in  divinitatem  transibimus  per  illud. 


')  Psalt.  iuxta  Hebr.  ,,gloria  et  decor  ante  vultum  eius,  fortitudo  etc."       '■^)  5i]ergl. 
SSb.  III  ©.  479. 


108 


Dictata  super  Psalteriuni.   1513 — 16. 


sß.  10.  terra  ludeorum,  omnes  homines  in  terra,  dielte  predicate,  o  Apostoli  et  disci- 
puli,  in  gentihus,  quia  dominus  Ihesus  Christus  rcgnavit  in  celum  ascendens 
et  iude  spiritum  mittens.  Etenim  eorrexit  ^  per  dona  Spiritus  sancti  instauravit 
orbem  terrce  Ecclesiam  suam  in  orbe  terre,  quia  erravit  prius,  qui  non  coni- 
^^l^^sll'jnovchitur,  quia  porte  inferi  non  prevalent  adversus  eam,  ps.  92:  iudicabit 
iudicio  salubris  crucis  populos  in  cequitate  sine  personarum  acceptione  seu 

sß  ii-in  euangelio,  quod  omnibus  est  sine  acceptione  datum.  L(Btentur  cceli'^ 
Apostoli  et  predicatores,  prelati,  Angeli  et  exultet  terra  ^  Ecclesia  et  subditi 
eorum  homines  in  terra,  commoveatur  mare  mundus  vel  homines  in  mari  et 

SB.  12. plenitudo  eius,^  qui  in  iUis  sunt,  vel  anime,  que  in  eis  sunt:  gaudebunt  campi 
omnes  regiones  mundi,  mystice  omnes  mites,  plani,  equi  et  omnia  quce  in 
eis  sunt  homines  in  illis.  Timc  exultabunt  in  spiritu  sancto  omnia  ligtia, 
non  ait  fere  et  bestie,  sed  Hgna,  i.  e.  id  quod  natura  est  in  gentibus,  non 
autem  peccata,  que  sunt  in  illis  sicut  bestie  in  sylvis,  sylvanmi  gentium: 

5ß.  13. ^  facie  domini  revelatione  Christi,  quia  venit  per  verbum  predicationis, 
quoniam  venit  in  nubibus  Apostolicis  iudieare  terram  iudicio  morali  credentes, 
vel  severitatis  incredulos.  Iudicabit  iudicio  reget  orbem  terrce  Ecclesiam  in 
(equitate  verbo  equitatis  et  euangelio:  et  p>opidos  in  veritate  sua,  i.  e.  in  fide, 
i.  e.  impletione  figurarum,  non  in  litera  occidente. 


SCHOLAS:  PSALMUS  XCV.  [XCVI.]^ 

(5j  mit         Conspectus  dei  hic,  ut  et  infra  ps.  99,  potius  passive  quam  active 
accipitur,  id  est  quo  deus  conspicitur.    Unde  Israel  nomeii  habet,  quia  vidit 
95, 2.  dominum  facie  ad  faciem.^    Sic  et  psalmo  precedenti:  'preoccupemus  faciem 
eins',  quod  fit  per  conspectum  nostrum  activum.    Et  in  isto  conspectu  est 
«Pf.  68, 4.  verus  locus  et  considentia  Ecclesie.    Sic  ps.  67.  'Exultent  iusti  in  conspectu 
m-  5, 9.  de'i.    Et  ps.  5.  'dirige  domine  in  conspectu  tuo  viam  meam'.    Hic  ergo  omnes 

GLOSSA :  '  'Gorrigere'  enim  est  ad  rectitudinem  reducere,  in  unum  redigere, 
quod  dispersum  et  dissipatum  fuit.  ^  Augustinus :  'Geli  predicatores  qui  pluunt, 
terra  auditores,  quam  impluunt'.  ^  Sicut  enim  celum  illuminat  terram  et 
motu  preest:  ita  Apostoli  et  prelati  suis  subditis  facere  debent.  ^  Quod  autem 
distinguit  mare  et  plenitudiiiera  eius,  campos  et  que  in  eis  sunt,  cum  tarnen 
sint  ipsi  homines  tantum,  hoc  certe  vult,  ne  carnaliter  loqui  existimetur.  Quoniam 
homines  secundum  carnem  viventes  sunt  quidem  mare,  sed  anime,  que  sunt  in 
ipsis,  sunt  plenitudo  huius  maris.  Ita  et  campi  sunt  diverse  hominum  nationes 
secundum  corpus,  sed  omnia  que  in  eis  sunt,  hec  sunt  spiritus  et  interiora  mentis. 
Et  ita  vult  Ghristum  laudari  non  tantum  extra  in  corpore,  sed  magis  intra  in 
spiritu.    Immo  vacui  sunt  omnes  sine  fide  et  gratia,  que  est  plenitudo  eorum. 


2  ascendes         'il  Imuo 

>)  331.  189^  —  1901'.  mxQl  «b.  III  ©.  G31  3liim.  8. 


Psalmus  XCV.  [XCVI.] 


109 


sancti  sunt  in  uuo  loco,  in  uno  conspectu,  quantiimvis  loco  distent  et  con- 
spectu  horainum  separeutur.  Non  enim  pedibus  corporis,  sed  anime  hic 
sunt,  id  est  oculis  anime  per  fidei  conspectum. 

Si  enim  active  'conspectus  dei'  hic  et  iufra  capiatur,  nunquid  iiUus 
introire  aut  exire  potest?  Cum  ps.  138.  dicat  'Et  a  facie  tua  quo  fugiam?'''Pi-  139,7. 
et  Hebr.  4.  'omnia  autem  nuda  et  aperta  sunt  oculis  eius\  Frustra  ergo  C^cOv.  4, 13. 
dicit,  quod  confessio  et  pulchritudo  tantum  in  conspectu  eins,  quasi  quid 
extra  conspectum  eins  esse  possit,  quod  non  sit  pulchrum.  Aut  omnia  sunt 
pulclira  et  nihil  erit  non  pulchrum,  quia  ubique  est  contuitus  dei.  Nisi  forte 
distinguatur,  quod  duplex  est  conspectus  dei,  scilicet  gratie  et  nature,  immo 
triplex,  gratie,  glorie  et  nature:  sicut  et  esse,  vivere,  habitare,  coguoscere, 
amare  &c. 

Confessio  et  pulchritudo  &c.  Duo  sunt  in  homine,  spiritus  et 
caro.  Ad  spiritum  pertinet  primus  versus  locus,  alter  ad  carnem.  Quia  in 
conspectu  dei  esse  proprie  secundum  animam  convenit  Ecclesie  et  non  secun- 
dum  corpus.  In  anima  autem  est  intelligentia  et  voluntas :  ista  per  con- 
fessionem,  hec  per  pulchritudinem  ornatur:  ista  per  lucem,  hec  per  colorem: 
ista  per  fidem,  hec  per  araorem :  ista  per  intellectum,  hec  per  afiectum.  Ergo 
confessio  est  ipsa  lux  mentis,  qua  cognoscimus  nos,  quid  simus  in  nobis  et 
quid  deus  in  nobis,  quid  ex  nobis,  quid  ex  deo  habemus.  Agnitio  autem 
ista  utriusque  rei  est  ipsa  vera  duplex  confessio,  scilicet  miserie  nostre  et 
misericordie  dei,  peccati  nostri  et  gratie  dei,  malitie  nostre  et  bonitatis  dei. 
Et  iste  est  totus  ornatus  intellectus,  rationis,  speculative  virtutis:  per  haue 
enim  fit,  ut  homo  non  possit  negare  deo  que  dei  sunt,  nec  potest  sibi  attri- 
buere  que  sua  non  sunt.  Ideo  propriissime  dicitur  'confessio',  quia  confitetur 
et  tribuit  unicuique  quod  suum  est.  Sed  'pulchritudo'  est  bona  voluntas, 
totus  ornatus  practice  virtutis,  vis  appetitive:  quo  amat  in  se  que  dei  sunt 
et  odit  que  sua  sunt,  sicut  confessio  prior  ostenderat.  Sed  hec  omnia  non 
nisi  in  conspectu  dei  sunt:  ibi  enim  ad  hoc  illuminatur.  Et  idem  habet 
translatio  hebr.  'Gloria  et  decor  ante  vultum  eiusV  id  est  clara  cognitio  laudis 
dei  et  ignominie  sue  et  bona  voluntas  odiens  sua  et  diligens  ea  que  sunt  dei. 

Sanctimonia  et  magnificentia  in  sanctificatione  eins.  Corpus 
nostrum  proprie  est  templum  dei  1.  Cor.  G,  sauctuarium,  sanctificatio ,  quia  i.eor.  15,19. 
ipsum  proprie  sanctificatur,  sacrificatur  et  victimatur,  ut  Ko.  12.  'Exhibete  3töm.  12, 1. 
Corpora  vestra  hostiam  sanctam'.   Unde  et  Dominus  dicit  de  suo  templo :  'Ego  Sot).  n,  19. 
sanctifico  me  pro  eis'.    Sanctificatio  ergo  est  caro  mortificata,  ut  Apostolus: 
'Hec  est  voluntas  dei  sanctificatio  vestra,  ut  sciat  unusquisque  vas  suum  i.rt)ci"i".4,3.4. 
possidere  in  sanctificatione  et  honore'.    Duo  ergo  sunt  in  corpore  quoque 
facienda,  sanctimonia  et  magnificentia.    Sanctimonia  est  declinare  a  malo, 

6  eins  frustra         33  Sanctiariiini 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.   Sergl.  oben  107. 


110 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


poUutum  non  tangere,  immaculatum  se  custodire  ab  hoc  seculo  et  omnem 
inmundiciam  et  poUutionem  corporis  vitare.  Et  proprie  concupiscentiam 
carnis  hoc  respicit.  Sic  ergo  sanctimonia  est  sanctum  esse  et  mundum  a 
peccatis,  que  per  corpus  fieri  possunt. 

Sed  non  satis  est  hoc,  nisi  et  bonvira  faciat.  Lumbos  quidem  pre-  s 
sßfii.  Suc.  12,  cingere  oportet  per  sanctimoniam,  sed  et  lucernas  ardentes  in  manibus  habere 
necesse  est.  Et  hec  sunt  magna  opera  Domini,  magnifica  et  ardua :  secundum 
euangelium  vivere,  in  quo  non  nisi  magna  opera  precipiuntur,  ut  notum  est. 
Igitur  sicut  sanctimonia  preservat  corpus  a  polhitione,  ita  confessio  animara 
a  superbia,  que  est  vera  et  prima  pollutio  eins.  lo 

Potest  et  aliter  intelligi,  qnod  confessio  et  pulchritudo  idem  sit,  Hod 
et  heder hebr.  Quia  eadem  gratia,  qua  ornatur  anima,  simnl  confitetur 
nos  esse  nihil  et  ex  deo  habere  omnia.  Et  ita  inquantum  nihil  sumus,  con- 
fessio nostra  est,  inquantum  accepimns,  pulchritudo  nostra  est.  Agnosce 
ergo,  quod  nihil  es,  et  habes  confessionem,  et  agnosce  misericordiam  dei  et  is 
pulcher  eris.  Tibi  esto  fedus,  et  eris  deo  pul  eher.  Tibi  esto  infirmus,  et 
5Pf.  51, 6.  eris  deo  fortis.  Tibi  esto  peccator,  et  eris  deo  iustus.  'Tibi  enim  peccavi, 
ißi.  32, 5.  propterea  iustificabis  in  verbo  tuo',  secundum  hebr.^  Et  iterum:  'Dixi:  con- 
fitebor  adversum  me  iniustitiam  meam  Domino,  et  tu  remisisti'.  Ecce  quam 
propinque  simt  confessio  et  pulchritudo:  non  peccatum  et  pulchritudo,  sed  20 
confessio  peccati  et  pulchritudo.  Quod  si  tibi  pulcher,  iustus,  fortis,  bonus 
es,  iam  negatio  et  deformitas  erunt  in  couspectu  dei  in  te.  Quia  dum  tulisti 
confessionem,  decor  noluit  manere.  Quia  gloriam  tibi  inflexisti,  ideo  et 
decorem  amisisti:  da  ergo  gloriam  deo  et  confessionem,  et  hec  ipsa  gloria 
erit  decor  tuus,  confessio  dei  erit  pulchritudo  tua.    Confessio  autem  tui  erit  25 


deformitas  dei,  quantum  per  te  stat.    Ideo  omnia  perversa  iam  sunt.  Sive 


confessio 

IJ 

pulchritudo 

ergo 

laus 

splendor      dixeris,  eadem  sententia.    Quia  primum 

gloria 

I  I 

decor 

ad  deum  refertur  a  te,  et  alterum  ad  te  referetur  a  deo.    Tu  ipsum  glorifi-  30 


cabis,  et  decorabit  te.    Tu  illmn  confiteberis,  et  ille  pulchrificabit  te.  Sicut 
i.Sam. 2, 30. scriptum  est:  'Qui  houorificaverit  me,  glorificabo  eum.    Qui  autem  me  con- 
temnunt,  erunt  ignobiles'.    1.  Keg.  2. 

Si  ergo  te  glorificabis,  ille  te  deformabit,  quia  abstulisti  ei  quod  suum 
Suc.  16, 12.  est.    Non  mirum,  si  non  maneat  quod  tuum  est,  ut  in  Euangelio  dicit:  'Si  35 
in  alieno  infideles  fuistis,  qviod  vestrum  est  quis  credat  vobis?'    Aliena  est 
gloria  et  confessio,  sed  tua  pulchritudo  et  decor.    Igitur  teipsum  noli  con- 
fitein,  sed  maxime  negare  et  abnegare,  ne  iUe  te  neget  et  abneget.  Sic 


32  Vulg.  Quicunque  glorificaverit  me 

')  n^rir""'"!"         ')  ^^^^  Ütetfc^itng  9ieud)an§,  fie(;c  Sb.  III,  289. 


Psalmus  XCV.  [XCVI.] 


III 


'Sacrificinm  laudis  honorificabit  me\    Quia  confessio  et  laus  deo,  nobis  autem     m,  23. 
confusio.    Et  vere  mira  res:  'qui  se  hurailiat,  exaltabitur:  et  qui  se  exaltat, suc  n,  n. 
luimiliabitur'. 


Sic 


qui  se 


Et  econtra:  qui  se 


honorat, 

laudat, 

confitetur, 

pulchrum 

firmuni 

nobilem 

doctum 

salvat, 

confundit 

vituperat 

negat 

fedat 

infirniat 


ignobilem  facit 


facit, 


confanditur 
vituperatur 
negatur 
fedatur 
infirmatur 
ignobilis 
iusipiens  J 
damnabitur. 

lionoratur 
laudabitur 
confitebitur 
pulchrescit 
fortis  fit 
nobilis 
doctus 
salvus 


fit 


fit. 


stultum  fiicit 
daranat, 

Ratio  omniura  est,  quia  ille  deum  confundit,  vituperat,  contemnit  &c., 
iste  autem  seipsum.  Ideo  recte  dicitur:  'lustitia  et  iudicium  correctio  sedis 
tue'.  'Si  enim  nosipsos  iudicaremus,  non  utique  a  domino  iudicaremur',  sed 
potius  salvaremur  ab  eo,  quia  'qui  me  confessus  fuerit,  confitebor  et  ego 
eum'.  Non  ait:  'qui  se  confitetur',  immo  talis  negat  eum.  Ideo:  'Qui  me 
negaverit,  et  ego  negabo  eum'.  Quia  'Infirma  mundi  elegit  deus,  stulta  et 
ignobilia,  ut  confundat  fi^rtia,  destruat  &c.' 

Per  hec  eadem  solvitur  ista  questio  psalmi  sequentis :  'Lux  orta  est 
iusto  &c.'  Quomodo  enim  oritur  iam  iusto,  cum  iustus  non  sit  nisi  iam 
orta  luce?  Respondetur:  Quod  lux  non  oritur  nisi  iis,  qui  in  tenebris  sunt. 
Qui  autem  iam  in  luce  sunt,  non  potest  illis  oriri,  cum  sit  natura  lucis  non 
ante  semetipsam  oriri  uec  nisi  in  tenebris  oriri.  Igitur  qui  sibi  tenebre 
videntur  et  indigni,  iam  sunt  iusti,  quia  dant  sibi  quod  suum  est,  et  deo 
quod  suum  est:  ideo  illis  oritur.  Et  est  nihil  aliud,  nisi  quod  confitentur 
se  in  tenebris  esse  et  lucem  dei  esse:  ideo  humilibus  deus  dat  suam  gratiam. 
Quare  ante  omnia  humiliandum  est,  ut  lucem  et  gratiam  suscipiamus,  immo 
et  conservemus.  Nolunt  enim  separari  humilitas  et  gratia,  licet  una  precedat 
aliam,  sicut  lohannes  Baptista  Christum,  sed  mox  in  pede  se  sequuntur. 
Igitur  quam  diu  confessio  in  corde  manet,  tarn  diu  et  pulchiitudo,  quam 
diu  humilitas,  tarn  diu  et  gratia.  Manet  autem,  si  in  conspectu  dei  manseris, 
id  est  si  deum  Semper  pre  oculis  habueris,  cui  Semper  es  inconferibilis.  Immo 
si  illa  manet,  et  in  conspectu  eins  quoque  manebis.    Sed  in  conspectum  tui 


$1'.  97,2. 

l.ßov.  11,31. 

SJfnttI).10,32. 

SDfattli.10,33. 

1.  Eor.  1,  27. 
28. 

Vi-  97,  11. 


1.  ■$ctt.  n,  5. 


112 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


descenderis  vel  ascenderis,  id  est  ut  tibi  in  oculis  aliquid  et  spectaculum 
fias :  iam  confessio  et  pulchritudo  periit.  Quia  tunc  vere  negatio  et  turpitudo 
erit  in  conspectu  Dei,  eo  quod  sit  confessio  et  pulchritudo  in  conspectu  tui, 
que  tarnen  est  vera  negatio,  immo  falsa  confessio  et  ficta  pulchritudo.  Quia 
iam  nec  tu  deum  conspicis  nec  deus  te,  sed  tu  te  et  ipse  se.  Quia  con- 
spectus  dei  passivus,  unde  oritur  confessio  et  pulchritudo,  primum  fit  ex 
conspectn  eins  activo.    Quia  enim  nos  conspicit:  ideo  conspici  se  facit  a 

«iaiti).i8,2s.  nohis.    Noli  ergo  cum  servo  nequam  egredi  a  facie  domini  et  a  conspectu 
W\-  100, 2.  eins,  sed  'introite  in  conspectu  eins'  ps.  99. 

Iam  'Sanctimonia  et  magnificentia  &c.'  Hic  non  conspectus  nominatur, 
sed  sanctificatio,  quia  primo  de  Ecclesia  locutus,  quomodo  est  coram  deo, 
ubi  nemo  videt  nisi  Deus.  Nunc  autem  etiam  de  ea  loquitur,  prout  hominibus 
potest  apparere.  Et  recto  ac  vero  ordine.  Quia  primum  coram  deo  rectifi- 
cari  oportet  quam  coram  hominibus.  Igitur  Ecclesia,  que  sanctificatur  assidue 
in  cruce  Christi,  sanctimoniam  habet,  quia  abstiuet  ab  Omnibus  que  sunt 
mundi  et  carnis,  et  magnificentiam  habet  in  omnibus  divitiis,  bonis,  edibus, 
sumptibus  &c.  Sed  hec  magnificentia,  quia  spiritualis  est,  omnino  contraria 
est  ei  quam  homiues  cognoverunt.   Non  enim  magna  facit  secundum  seculura, 

sBgi.evtict)!».  immo  sie  parvificentia  et  sordiditas  infima  est  in  illa.    Sed  construit  domos 
spirituales  magnificas  epulis  et  sumptibus  refertissimas,  populorum  et  pro- 

eiti)cri,3f.  cerum  frequentia  amplissimas,  ita  ut  Assueri  couvivium  hic  nihil  sit,  sed  in 
oculis  spiritualium  et  angelorum.  Ideo  premisit  'sanctimonia',  que  deest  in 
seculo.  Huius  enim  magnificentia  et  magna  sunt  opera  in  oculis  hominum, 
sed  sine  sanctimonia,  immo  cum  prophana  pollutione  plenaque  superbie,  vane 
glorie  atque  luxurie  feditate.  Et  verum  mirabile  est  valde,  quomodo  simul 
in  Ecclesia  vel  anima  consistere  valeant  magnificentia  et  sanctimonia,  cum 
magnis  operibus  superbia  et  ostentatio,  elatio,  inflatio,  vana  gloria  miro  modo 
insidientur.  Sed  conservat  hanc  sanctimoniam  ad  extra  ipsa  confessio  et 
pulchritudo  intus,  unde  illa  procedunt  foras.  Humiles  enim  faciunt  mirabilia 
et  magna,  sed  tamen  in  sanctimonia.  Et  quanto  humilior,  tanto  est  magnifi- 
centior.  Quis  credat  hec?  Quia  maior  est  et  potentior  et  ditior,  qui  minor, 
infirmior  et  pauperior  fuit.  Ideoque  maiora,  potentiora  et  ditiora  faciet,  quo 
minora,  infirmiora  et  viliora  fecerit.  Ecce  quomodo  sapientia  mundi  con- 
funditur!  Lavare  pedes  pauperum,  humillima  facere  obsequia  inferioribus 
suut  magnificentia.  Contemnere  ea  que  magna  sunt  in  mundo,  divitias,  edes, 
honores,  voluptates,  epulas  &c.  magnificentia  est  in  Ecclesia,  et  sancta  magni- 
ficentia. Hebr.  sie:  'Fortitudo  et  exultatio  in  sanctuario  eius'.^  Hic  alius  oritur 
sensus.  Sed  primum,  ut  iacet,  exponamus.  Tortitudo'  est  in  adversis,  'Exul- 
tatio'  in  prosperis.  Igitur  in  Ecclesia  coram  mundo  est  fortitudo,  qua  nec 
prosperis  extollitur  nec  adversis  fraugitur,  et  ita  quam  optirae  custoditur 

14  Igitur.    Ecclesia        24  vaneglorie        30  <Seib.  Sed  tantum 
')  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  XCVI.  [CXVII.] 


113 


sanctimonia,  ne  ex  lüla  parte  poEuatur.  Quare  non  multuin  distant  sancti- 
monia  et  magnificentia,  nisi  qiiod  strictins  est  sanctimonia  proprie  dictum 
contra  concupiscentiam.  Sed  exultatio  quomodo  cum  magnificentia  consonat? 
Hic  alius  sensus  et  intellectus  magnificentie  accipiatur,  scilicet  ut  ille  ps.  32. 

5  'Magnificate  dominum  mecum'.    Sic  enim  'Magnificat  anima  mea  dominum,  f,'c^i^'4ß' 47. 
et  exultavit  Spiritus  meus  in  deo  salutari  meo'.    Ergo  exultatio  et  magnifi- 
centia iam  convenerunt  in  unum.    Unde  potest  sie  distingui,  ut  Ecclesia 
sit  fortis  et  sancta  ad  raundum,  sed  exultans  ad  devim  et  magnifica.  Cavet 
ab  inquinatione  et  macula  huius  seculi  et  sie  sancta  et  puta  magnificat  et 

10  exultat  deo.  Neque  enim  potest  placere  exultatio  eius,  nisi  primnm  sit  fortis 
et  sancta,  licet  in  anima  oppositura  sit:  ibi  enim  prirao  est  confessio  ac  sie 
deraum  pulciiritudo.  Quia  in  corpus  reduudat  sanctitas  ex  anima,  in  qua 
per  confessionem  orta  est.  Sed  in  corpore  oritur  confessio  et  magnificentia 
ex  sanctitate.  Ratio  omnium  est  hec  regula,  qiiod  nos  iusti  non  sumns 

15  ex  operibus,  sed  opera  iusta  ex  nobis  primo  iustis.  Ideo  cum 
opera  fiant  in  corpore,  antequam  iusta  sint,  iustos  esse  oportet.  Sed  iustitia 
in  anima  non  fit  nisi  ex  confessioue  iniustitie. 

Quare  opposito  modo  sese  liabent  confessio  et  pulciiritudo  in  corpoi'e 
et  anima.    Et  ita  recte  versus  altera  pars  convertit  primam,  ut  'Confessio 

20  et  pulciiritudo  in  conspectu  eius,  sanctimonia  et  magnificentia  in  sanetificatione 
eius',  ac  si  dicas:  'Confessio  et  pulciiritudo  in  conspectu  eius,  pulciiritudo  et 
confessio  in  sanetificatione  eius\  Aut  sie:  'Magnificentia  et  sanctimonia  in 
conspectu  eius,  sanctimonia  et  magnificentia  in  sanetificatione  eius\ 

Sed  cum  Scriptura  sit  abyssus,  non  est  elaboratus  iste  versus.  Unde 

25  et  hoc  docemur,  quod  sicut  oninia  nostra  a  confessioue  inceperuut,  ita  in 
confessione  termineutur,  immo  in  magnificentia  (id  est  magnifica  confessione), 
ut  si  profecisse  te  sentias,  non  ideo  confessionem  omittas,  sed  tauto  maiorem 
facias,  quanto  tu  magis  profeceris  seu  pulchritudine  aninie  seu  sauctimonia 
corporis :  ut  sie  prinium  et  ultimum  sit  confessio,  atque  Semper  tibi  sis  nihil 

30  et  foedus,  et  eo  magis,  quo  maior  et  pulclii-ior  vel  sanctior. 

Atque  hoc  etiam  recte  habet,  quod  pulciiritudo  secundum  animani  et 
fortitudo  secundum  corpus  tribuitur.  Quippe  secundum  corpus  nulla  apparet 
pulciiritudo  in  Ecclesia,  (|uia  est  abiecta  et  contempta  (quo  ad  animi  prompti- 
tudinem  et  voluntatem),  sed  fortis  et  invicta  usque  ad  mortem. 

35  GLOSSA:  PSALMUS  XGVI.  [XCVII.] 

Descriptio  d  laus  Christi  regis  et  rcgni  eius  gloriosi.    Psalmus  XCVI. 
Sine  titulo. 

Dominus  Iliesus   (Christus   in    humanitate  glorificata   rcgnavit  regno«.  1. 
assumpto  Ecclesie,  ideo  exHltet  terra  Tudeorum  primo  et  exinde  homiues  in 


8  sut  fortis  9  ©eib.  et  pura  :34  mortemiuiu 
Suföetä  3Berfe.  IV. 


8 


114 


bictata  super  Psalterium.  I5l3 — 16. 


S^r^si^  11- terra :  Icetentur  insulce  gentium  Isale  Gl.  multfP.    Nuhes  et  califfo/  i.  e.  fides 

*^-2  vel  fideles  ipsi,  in  circuitu''  eius  m  iis,  qui  sunt  in  circuitu  eius,  in  quorum 
medio  est  ipse,  i.  e.  in  animabus  fidelium,  hü  enim  sunt  circuitus  eius :  msticia 
fidei  et  iudicium  mortificatio  carnis  correetio,  ut  non  sapiat  que  sunt  super 

m.  a.terram,  sedis  eius  throni  eius  i.  e.  Ecclesie.  Iguis  ira  et  zelus  contra  pec- 
catum  ante  ijysum  precedet  in  animabus  et  mflammabit  ad  vindictam  peccati 
in  circuitu  in  sensibus,  in  quorum  medio  est  anima,  inimicos  eins,  ut  faciat 

SB.  4.  amicos  ex  ei.s,  quia  qui  manent  inimici,  non  sunt  in  circuitu  eius.  Alluxenmt 
ad  ipsum  et  ad  salutem  ipsius  fulserunt  fulgura  miracula  eitis  orbi  terrae 
Ecclesie  per  orbem  terre:  vidit  fulgura  vel  est  videns  facta  et  eommota  est 

S8.  r,.  ad  penitentiam  et  salutem  terra  homines  in  terra  ludea.  Montes  i.  e.  superbi 
huius  Jiiundi  et  potestates  seculi,  maxime  synagoge,  sicut  cera  fluxerunt^ 
amittentes  tumorem  superbie  a  facie  doniini  a  revelatione  fidei:  a  facie 
domini  fluxit  omnis  terra/  omnis  homo  in  terra,  terrena  sapiens.    Et  hoc 

m.  6.  quia  'Aununciaverunt  etc.'  Et  hoc  inde  quia  Annunciaverunt  per  totum 
mundum  in  Euangelio  faciem  Domini  re\^elantes  cceli  Apostoli  iusticiam  eius, 
que  est  ex  fide  in  omnibus  sanctis :  et  viderunt  omnes  popidi  gentium  et 

33.  T.Iudeorum  gloriani  eius  Christum  in  miraculis  eorum.  Confundantur  confusione 
salutari  omnes  sive  gentes  sive  ludei  qtd  adorant  scidptilia:-'  et  qui  gloriantur 
gloriam  suam  ponunt  in  simtdacris  suis-.    Adorate  eum  ut  verum  Deum, 

si.  s.  licet  sit  homo,''  omnes  angeli  Celesten  et  ecclesiastici  eitts:  audivit  auditionem 

GLOSSA:    ^   Nota:   fides  e.st  ^^nubes'  Iis  qui  credunt  seu  spiritui,  sed 
"^caligo'  iis  qui  non  credunt  seu  carni.    Quia  increduli  et  caro  nullo  modo  per- 
1.  Euv.  2, 14.  cipiunt  ea  que  sunt  Dei,  sed  est  illis  slidtitia  omnis  sapientia.    Sed  creduli  et 
Spiritus,  licet  non  clare  percipiant,  tarnen  ex  parte  cognoscunt  ac  velut  in  nube 
lucida.    Eodem   modo   et  ipsa  Ecclesia  est  nubes  et  caligo  et  quilibet  fidelis. 
¥j.  is,  s.Unde  et  ps.  18.  'Dies  diei  eructat  verbum  et  nox  nocti  indicat  scientiam',  cum 
sit  idem  utrunque.         ^  Circuitus  est  frequentia  et  multitudo  fidebum  eius,  in 
<)ij.7,8.  2C,G.  quorum  medio  est  ipse,  ut  ps.  7.  'Synagoga  populorum  circundabit  te'.    Et  25. 
•2T,  6.     'Gircundabo  altare  tuum  Domine'.    Et  26.  'Gircuivi  et  immolavi  in  tabernaculo 
eius  etc.'  i.  e.  Gircumstipavi  et   frequens  circa  illud  fui  ex  omni  parte.  Sic 
enim  non  ex  una  gente  ludea,  sed  ex  omnibus  gentibus  undique  Christus  colitur 
spf.  48, 13.  et  circundatur.    Item  ps.  47  'Circundate  Zion  et  complectimini  eam',  i.  e.  muUipli- 
camini  ad  eam  ex  omni  parte.  Quia  ignis  predictus  admotus  est  eis. 

Hebr.  '^a  bicie  dominatoris  orbis  terre'.  ^    Et  sie  Christus  secundum  utranque 
naluram  bic  uotatur:  a  facie  domini  propter  divinitatis  notitiam  ,  a  facie  domi- 
natoris propter  iumianitatis  notitiam,  per  quam  regnat  nunc  usque  ad  iudicium. 
1. eor.  1.0,25. 1.  Cor.  15.  Et  omnis  superbus  sibi  est  idobun,  avaris  auruin,  amanti 

.?)cfav.  i,G.  amatum  etc.  Sic  bunc  versum  exponit  b.  Apostobis  Hebr.  1. 


8  AUuxemnt,,  fo  aucfj  in  her  Glossa  orcliiiiirla;  anbrc  a(te  Vulgata-S^rucfc  unb  bte  Recepta 
(ejeu  Illuxeruut,         25  jiercipinut         30  imolavi         31  illuin 

I)  Psalt.  inxta  Hebr. 


Psahinis  XCVI.  [XCVTI.i 


115 


habuit  verbi,  scilicet  euaiigelii '  d  icetata  est  Zion  Ecclesia  prlniitiva  ex  Ziou. 
Et  exultavenmt  fdioi  anime  credentes  ex  Indeis,  quia  tales  vere  sunt  filie 
lüde  plus  secundum  spiritum  quam  camem,  ludce  Ecclesie  primitive:  propter 
iudicia  tua~  verba  crucis  vel  opera  eiusdem,  euangelium  quod  camem  iudicat, 
5  domine.  Quoniani  tu  dominus  Ihesus  Christus  altissimus  ut  Deus  solus ».  9. 
super  omnem  terram  ludeam  et  gentilem :  nimis  ineffabiliter  exaltatus  es, 
quia  ad  equalitateni  patris,  super  omnes  deos  Sanctos  et  angelos  vel  Demones. 
Quid  dülgitis  dominum  et  non  vosipsos,  i.e.  vanitatem,  sed  oditis  animam lo- 
vestram,  odite  mahim'^  vere  malum  in  spiritu:  custodit^  conservat,  ideo  dili- 

10  gendus,  dominus  Christus  anlmas  sanctorum  suorum  fidelium,  quos  ipse 
sanctificavit :  de  nmnu  potestate  peceeitoris  Diaboli  et  persecutoris,  heretici 
liberahit  cos,  scilicet  ne  viucantur  persccutione  aut  seductione.    Lux  numdi/-«-  ii- 
que  est  Christus  loh.  9,  orta  est  iusto  ''  supple  populo  vel  cuilibet  iusto:  etZo^-^i, 
rectis  corde  non  curvis  ad  se  Iceticici  ipse  ideni  Christus,  qui  est  gaudium 

IS  uostrum.    Et  ideo  Lcetamini  lusti  per  fidem  iustificati  in  domino  Christo,  S5-  12. 
non  in  vobis:  et  confitemini  laudate,  gratias  agite  memorice  ad  memoriam, 
ut  nunquam  obliviscamini,  semefificationis  eins,  qua  vos  sanctificavit  per 
mortem  suam. 

GLOSSA:  '  Vel  quod  dominus  eius  sit,  quem  angeli  adorant.       ^  Ut  "^memor  119, 

20  fui  iudiciorum  tuorum  a  seculo  et  consolatus  sum\  —  Ex  iudiciis  tuis  patel, 
quod  es  altissimus.  Quia  animam  iustificare  et  carnem  damnare  coram  Deo  nou 
potest  nisi  altissimus,  qui  potestatem  huius  rei  habet.  Quis  enim  salvabit,  quem 
ille  non  salvabit?    Quis  damnabil,  quem  ille  non  damnat?  Malum  non 

tantum  facere,  sed  etiam  reddere.    Accidiosus  autem  et  tepidus,  quia  non  semper 

25  odit  malum.  hiimo  quia  nos  sumus  mali  et  solus  Deus  bonus,  animas  nostras 
oportet  odisse  et  sie  diligere  Dominum.  Ergo  qui  diligitis,  i.  e.  si  diligitis,  hoc 
ostendite,  si  odiatis  vos.  Sed  si  aliquis  queruletur:  "^quomodo  diligam  eum  et 
odiam  malum?  vide  quod  omnes  percutiuntur  in  multis  malis':  respondetur: 
'Gustodit  Dominus  animas',  q.  d.  Animas  in  ipsum  commendate,  quia  invisibilis 

30  est.    Corpus  nolite  curare,  quia  animas  ipse  suscipit,  custodit,  non  derelinquit, 

ut  ps.  33,  etiam  in  morte.     Ergo  forti  fide  opus  est.    Et  mirum  verbum  est  ¥f-  34, 2 
istius  versus.        ^  Custodit  autem  animas,  quia  non  sinit  perire,  sed  salvat  et 
servat  per  fidem,  licet  corpora  eorum  non  ita  custodiat.  Queritur  hic,^ 

quomodo  oriatur  iustis  lux,  cum  iusti  nequeant  esse,  nisi  prius  lux  oriatur  eis? 

35  Respondetur:  Primo  quia  quibus  non  prodest  in  salutem,  illis  non  est  orta,  licet 
sit  orta  coram  eis ,  sicut  coecis  sol  oritur  et  non  oritur.  Secundo  quia  populo 
pedagogico  in  fide  lidei  fulure  orta  est.  Tercio  quia  semper  crescit,  magis  ac 
magis  oritur  lux,  habenti  enim  datur,  ab  eo  autem  qui  non  habet  [aufertur]. 
Qui  enim  Cln-istum  desiderat,  iam  iustus  est.    Et   tarnen  venit  ei  et  oritur  ei 

40  Christus. 

4  tua  I)anbfc^riftlid)  Oon  Sl.  nadjgetvagcn       24  i'acerere    •^tall.  3ltifrf)v.  lepidus  est  ille,  qui. 
9Jac^  tepidus  ift         ju  crgänjcn  non  diligit  Dominum        38  aut'ertnr  fet)tt.  Sicrgl.  33lattl).  13,  1 1 

')  SBetgl.  oben  ©.III. 

8* 


116 


l)ictata  super  Psatterium.  1513 — 16. 


SCHOLAE:  PSALMUS  XCVI.  [XCVII.]^ 

S5.  1.  Dominus  regnavit,  exultet  terra.  Verissimum  gaudium.  Quis 
uon  gaudeat,  quod  eiecto  tyranuo  legittimus  heres  et  dominus  regnet  super 
se?  Hoc  est,  iramo  hec  sunt  iudicia  tna,  Domine,  propter  que  exultaverunt 
Sot).  12, 31.  filie  lüde,  quod  'nunc  est  iudicium  mundi,  nunc  princeps  nnindi  eiicitur  foras', 
et  regnat  super  nos  salvator  niundi.  Unum  est  iudicium  hoc  et  multa,  quia 
a  multis  eiectus  est  princeps  mundi  per  enndera  Dominum :  unus  est  dominus, 
unus  eiector,  sed  multis  vicibus  eiicit,  ideo  est  eiusdem  forme  et  finis  iudicium 
et  tamen  multa  iudicia.    Veruntamen,  quia  non  deiicitur  princeps  nisi  cum 

i8.  2. sede  sua,  quam  foedavit,  ideo  iustitia  et  iudicium  correctio  sedis  tue. 
Et  crucifigitur  homo  vetus  et  ad  nihilum  redigitur,  ita  ut  vix  reliquie  veniales 
supersint.  Sicut  de  veteri  populo  Synagoge  reliquie,  ita  de  quolibet  veteri 
homine  rclinquuntur.  Et  nobis  bona  sunt  ista  iudicia,  per  que  fit,  ut  Nubes 
et  caligo  sit  in  circuitu  Christi,  et  ipse  in  medio  nubis,  que  est  in 
anima,  et  caliginis,  que  est  in  carne.  Nam  novus  homo  per  fidem  accepit 
nubem  (id  est  enygmaticam  lucem),  et  per  hoc  vetus  homo  accepit  caliginem 
et  obscuratus  est  salubriter.  Quia  dum  spiritus  illustratur,  caro  excecatur: 
hoc  per  iudicium  et  illud  per  iustitiara.    Et  sie  est  sedes  Christi  correcta. 

«.4.  Alluxerunt  fulgura  eins  orbi  terre.  Non  in  angulo,  ut  raalefici 
operantiu',  sed  in  palara  totius  mundi.  Quia  vidit  et  commota  est  terra, 
ludee  populi.  'Terra'  enim  in  Scriptura  proprio  siguificat  terram  Israel, 
nisi  per  additionem  aliter  trahatur.  Quia  et  illis  tantummodo  Christus  pro- 
missus  est  et  venit.  Igitur  ludei  viderunt  ista  miracula  et  fuerunt  com- 
mpafti).  2, 37.  puncti  act.  2. 

SB.  .1.  Montes  sicut  cera  fluxerunt,  id  est  sacerdotes,  Pharisei  &c.  sunt 
S(pa(tf).  6, 7.  humiliati  sub  Christum.  Quia  ut  in  act.  'Multa  turba  sacerdotum  obediebat 
fidei',  scilicet  omisso  tumore,  duritia,  figura  et  densitate  prioris  vite,  sicut 
cera  amittit  ab  igne.    Loquitur  adhuc  de  montibus  terre  ludee,  sicut  per 

2.  6.  totum  psalmum  nihil  de  gentibus  loquitur,  saltem  ad  literam.  Viderunt 
omnes  populi  (scilicet  ludeorum)  gloriam  eins  (id  est  Christum  in  carne 
et  miracula  eius  in  Apostolis).  Viderunt  inquam,  non  tantuiu  intellexerunt, 
*^'  g;'j  Ut  nos  gentes,  sed  oeulis  carnis  viderunt,  ut  infra  psalmo  sequenti.  Con- 
fundantur  omnes,  qui  &c.  Duplicia  sunt  sculptilia:  quedam  manu  carnis 
facta,  ut  in  gentilnis,  alia  manu  iutellectus  composita,  que  sunt  mendacia. 

I, '.ia.Et  ita  Isaie  1.  et  multis  aliis  locis  ludei  sculptiha  dicuntur  facere.  Quia 
cum  vei'um  deum  negent  et  ti'initatcm  personarum,  patet  quod  mendacimn 
fingunt  et  non  deum,  quando  unam  personam  in  deo  tantum  fingunt.  Ideo 
ipsos  in  spiritu  liic  arguit.    'Confundantur",  quia  idem  est  Deum  negare  et 


28  igne  loquitur         35  ludea 

'j  33L  192 lie  5i*(att,5nl)l  191  ift  cntSgcbijeii. 


Fsalmus  XCVII.  [XCVIIL] 


117 


Christum  iiegare,  in  (j[uo  est  omni.s  plenitudo  divinitati.s  corporaliter.    Ergo  isui.  2,  a. 
sine  deo  illi  et  idolorum  cultores,  sed  non  nos,  quia  adeo  verum  deum 
habemus,  ut  angeli.s  imperemus,  dicendo:  Adorate  euni  omnes  augeli 
eins.    Confuudautur  illi,  qui  nolunt  adorare  eum,  sed  vos  adorate  eum. 
Et  merito,  Quoniam  tu  Dominus  altissimus  &c.    Ergo   adorandus. sß.  9. 
Sed  tamen  'ludicia  iucunda',  quod  illi  confunduntur,  et  liberautur,  qui  te'^\.  iiy,  a9. 
adorant. 

Qui  diligitis  dominum,  odite  malum,  non  tantum  iniustum,  sed».  iü. 
etiam  malum.    Quia  multum  ditferunt  'iustus'  et  'bonns'.    lustus  non  tribuit 
nisi  pro  meritis  unicuique,  bonus  autem  etiam  indignis  tribuit.    Ideo  malum 
tarn  faciendo  quam  reddendo  odiendum  est  ab  iis,  qui  amici  Christi  esse  volunt. 

Lux  orta  est  iusto  &c.    Antiqui  iusti  erant  iusti  per  fidem  fideis.  11. 
nostre,  quia  crediderunt  et  speraverunt  in  ßdem  istam  futuram,  sicut  Galat.  3.  föni-  3, 23. 
'Tenebamur  conclusi  in  eam  fidem,  que  revelauda  erat'.    Et  Ro.  3.  dicit,  9(öm.3,25.26. 
quod  'in  sustentatione  dei  precedeutium  delictorum  ad  ostensionem  iustitie 
eins  in  hoc  tempore  pi'opositus  sit  Christus  propiciatorium'.    Ergo  illis  iustis 
ex  fide  informi,  id  est  ex  fide  fidei,  orta  est  lux  ista  fides,  que  nunc  est. 
Sed  alii,  qui  non  nisi  carnem  sapiebant  et  erant  non  recti  corde,  quia  non 
expectabant  fidem  futuram,  excoecati  sunt  et  ceciderunt. 


GLOSSA:  PSALMUS  XCVII.  [XGVIII.J 

Invitatio  ad  graciarum  actionem  pro  incarnatioibe  filii  dei  et  Christi 
adventu.    Psalnms  XCVII. 
Sine  titido. 

Cantate  domino  Christo  canticum  novum,  nt  supra  de  novitate  gratie:«.  1. 
quia  mirahilia  fecit,  ut  supra,  in  carne  sua,  sed  multo  maiora  in  spiritu  per 
totum  mundum,  Augustinus.    Salvavit  a  mortuis,  salutem  fecit,  sihi'  ipsi 
dextera  eins  Christus,  qui  est  virtus  et  dextera  patris:  et  hraehiuni  sanctum 
eius,  filius,  diviuitas.    Notion.  fceit  per  Euangelium  in  apostolis  dominus'^.  2. 
Deus  pater  salutare  siium  Christum  et  salutem:  in  conspectio  gentium,  Luce  2 
'lumen  ad  revelationem  gentium',  revelavit  iusticiam  siiam  fidei,  que  est  insuc  2, 32. 
Christo,  per  quam  iustificautur.    Becordatus  est,  quam  olim  promiserat s.  3. 
patribus,  misericordice  suce  gratie  gratis  promisse,  que  est  Christus  promissus, 
Gen.  12  'In  semine  tuo  benedicentur  omnes  tribus  terre',  et  vcritatls  siice,i.^o\.i2,z. 

GLOSSA:   '  i.  c.  virtus  Christi  salvavit  seipsam  et  non  habuit  opus  alieno 
salvatore  sicut  nos.  -  -  Isaie  59. 'Et  salvavit  sibi  bracliinm  suum  et  iustitia  eius  Scf.  59,  le. 
ipsa  contirmavit  eum'.    Unde  'Osanna  in  exceisis'.    Est  verbum  absolutum. 


■i  iniperemus  d. 


2 1  graeiarumactionein 


118 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


sie  euim  Abrahe,  Isaac  et  lacob  promiserat:  domui  Israel^  exhibendo  ei 
illam  ad  salutem  eius.  Vklenmt  oculis  corijoralibus  omnes  termiui  terrce'-' 
aliqui  in  omnibus  finibus  ludee :  ^  salutare  Christum  in  carne  ambulantem 

S5.  4-  dei  nostri.  Ergo  isto  viso  lubUate  letitia  ineff'ahlli  domino  Christo  omnis 
terra  ludea,  mystice  autem  totus  mundus  post  hoc:  cantate  eantiea  et  exultate 

S5. 5.  letitia  foris  redundante  et  ])salmo^  jysaUite.  Psallite  domino  in  cithara,  in 
cithara  i.  e.  citharatim  sive  per  citharas  singillatim  et  voce  psalmi  canendo 

5-'.  6.  psalmum  alta  vociferatione :  in  tubis  dtictilihus  et  voce  tubce  cornece*  ad  literam, 
q.  d.  ea  que  in  lege  vestra  agitis,  scitote  huic  deberi,  quia  est  verus  Dominus, 
licet  vos  non  credatis  nisi  hominem.  lubilate  letitia  ineifabili  in  conspectu 
regis  domini  Christi,  a  conspectu  liominum  conversi  ad  eum,  moveatur  mare 
^^/^ihomiaes  in  mari  et  insulis  et  plenitudo  eius,  ut  psalmo  anteprecedente :  orhis 

«■  8.  terrarum  homines  in  terra  habitabili  et  qtii  Jiahitant  in  eo,  ut  supra.  Flumina 
diverse  regiones  et  populi  '  plaudent  manu  simtd,  i.  e.  in  unum  concorditer: 

SJ.  9.  montes  potestates  et  regna  mundi  exidtalmnt  a  conspectu  revelatione  seu 
notitia  domini  Christi:   quoniam  venit  in  predicatoribus  iudicare''  terram 

GLOSSA:  '  Dielt  \lomui  Israel'  et  non  'Abrahe,  Isaac  vel  lacob",  quia 
Ulis  quidem  promisit,  sed  domui  eorum  recordatus  exhibuit.  Et  melius  etiam 
habetur  'Memor  fuit'  quam  'Recordatus',  ut  in  Romana  translatione.  ^  Quia 
Christus  perambulavit  omnes  terminos  terre  ludee  et  predicans  et  sanans  eos, 
ut  patet  in  Euangeho.  Quia  gentes  non  viderunt,  sed  tantum  audierunt  eum. 
Ideo  hic  terra  ludea  intelligitur ,  in  qua  si  non  omnes  homines,  tarnen  omnes 
teriTiini  eum  viderunt.  Et  ipse  quoque  omnes  vidit  et  visitavit,  spiritualiter  in  hoc 
signiticans ,  quod  omnes  fines  mundi  per  Euangelium  lustraret.  Unde  magnum 
sacramentum ,  quod  in  GaHilca  incepit  et  sie  migrasse  scribitur.  Et  in  huius 
rei  argumentum  Dominus  terram  elegit  istam,  ut  esset  tanta,  quantam  homo 
factus  posset  peragrare  docendo.  Si  enim  totum  orbem  elegisset,  quando  totum 
solus  peragrasset?  Sed  sicut  ipse  in  carne  illam  peragravit:  ita  universam 
peragravit  et  usque  nunc  peragrat  secundum  spiritum  seu  in  spiritu.  Non  enim 
S5iattf).i.=i,24. fuit  missus,  nisi  ad  oves  domus  Israel,  scilicet  secundum  carnem,  sed  tamen 
mittitur  ad  omnes  filios  Israel  in  spiritu.  Nota  est  diü'erentia  cantici  et  psalmi. 

Quia  canticum  novurn  iussit  cantarc,  sine  dubio  etiam  in  novis  tubis  et  buccinis. 
Vel  potest  hoc  verbum  ad  populum  Synagoge  dirigi,  ut  dominum  laudet  pro 
futuro  beneficio ,  quod  supra  prophetavit ,  sicut  nos  laudamus  eum  pro  eterna 
gloria,  quam  futuram  accipiemus.  Melius  autem  'flumina'  sunt  populi  fideles 

sub  diversis  Ecclesiis,  'montes'  autem  Apostoh  et  prelati,  ex  quibus  oriuntur 
5Pf.  114, 4.  populi  sicut  ex  niontibus  flumina,  ut  ps.  113  'Montes  exultaverunt  ut  arietes'. 

([.  d.  Venit  in  persona  propria  secundum  carnem  in  ludeam,  iudicando  eam.  Et 


1  sicut  euim         21  tantum  tantum         26  quanta 

Torübcr,  aber  btä  juin  crftcn  omnium  mä)  faciem  ouggeftrid^en:  i.  e.  omnium 
Suc.  2,  ;n.  tenuinorum  populi,  undo  [vii  ober  vt«V]  hoc  Luee  2  Simeon:  Vpod  parasti  ante  faciem 
iiuc.  1,  .i4.  omnium  |  omnium  [}o]  populoruni':  sicut  et  b.  Vivgo  illud  :  'Recordatus  misericordie  tue'. 


Psalmus  XCVII.  [XCVIII.] 


119 


hommes  in  ludea  terra.    Itidicahit  iudicio  reget,  iiisiiper  etiam  iii  spiritu 

veniendo,  orbein  terrarum  Ecclesiam  in  toto  orbe  terraruni  in  iustitia  fidei, 

qua  eos  iustifieat:  et  2)opiilos  fideles  in  cequitate,  qna  eos  equos  facit,  i.  e. 

nullius  personam  accipiendo,  nihil  inter  ludeos  et  geutes  discernendo,  act.  15.  ^ivgid)- 15,9. 

'Niliil  discrevit  Dens  inter  illos  et  nos,  fide  purificans  corda  eorum'.  Et 

ipsa  iustitia  fidei  omnibus  indifferens  est,  ergo  ipsa  est  equitas,  qua  iudicat 

populos. 

SCHOLAS :  PSALMUS  XCVIL  [XCVIIL]' 

Salvavit  sibi:  hoc  verbum  absolute  ponitiu',  ut  si  latine  diceretur: as.  i. 
'Khetor  oravit,  dixit',  id  est  orationem  fecit.    Hebrea  enim  lingua  frequenter 
huiusmodi  habet  morem  locutionis  absolutoruni  verboruni.    Quod  autem  'sibi' 
dicit,  significat,  quod  solus  seipsum  salvaverit.   Nobis  enim  non  nos  salutem 
facimus,  sed  ipse.    Sic  Isaie  59.  'Et  salvavit  sibi  brachium  suuni'.    Et  63. 3cf.  59,  le. 
'Et  salvavit  mihi  brachium  meum,  et  indignatio  mea  ipsa  auxiliata  est  mihi'.  3cf.  63, 5. 
Mystice  autem:  'Salvavit  sibi'  secundum  b.  Augustinum,  id  est  quoscunque 
salvat  sibi  et  suo  honori,  sue  voluntati  salvat,  ut  qui  iam  salvati  sunt,  non 
sibi  vivant,  sed  ei,  qui  pro  eis  mortuus  est  et  salvavit  eos  secimdum  Apostolum. 
Sic  enim  nos  sumus  male  salvi  et  salvamus  seu  salutem  facimus  et  pro- 
curamus  nobis  ad  nostram  voluutatem:  ideo  istam  salutem  nostram  destruit 
et  ponit  suam  salutem  in  nobis,  qua  salvat  nos  sibi,  non  nobis.    Et  hoc 
indicatur  ex  verbo  Isaie  63.  'Indignatio  mea  auxiliata  est  mihi',  scilicet  per 
quam  destruxi,  crucifixi  et  vulneravi  salutem  eorum  malam  secundum  carnem, 
mundum,  sicut  seipsum  in  sequentibus  ex])ouit  dicens:  'Et  calcavi  populos  Sei- es,  6. 
in  furore  meo,  et  inebriavi  eos  in  indignatione  mea,  et  detraxi  in  terram 
virtutem  eorum',  scilicet  qua  male  sani,  salvi  et  validi  fuerunt,  ut  salvarentur 
brachio  Domini,  et  diceret :  'Et  salvavit  mihi  brachium  meum'.    Unde  recte  Scf.  sa,  ib. 
canitur  Osanna  in  excelsis,  id  est  salutem  seu  salvationem  effice  queso, 
non  in  infcrioribus ,  ubi  impii  salvantur,  ut  ineternum  damncntur,  sed  in 
excelsis,  in  coelestibus,  in  sjiiritu.    Sed  non  potest  ibi  salvari  (id  est  salus 
fieri),  uisi  prius  damnatio  liic  et  egritudo  fiat  nostre  salutis  male  et  impie. 
Ideo  cum  Christo  crucifixi  et  mortui,  etiam  cousalvabimur  et  consurgemus 

GLOSSA: 

idem  in  spiritu  venit  in  totuin  uiunduni.    Et  est  idem  sensus  et  eadem  verba 

ut  supra   psalmo  anteprecedenti.  —  Hoc  iudicare  fuit,    quando  docuit  sapere  *43i.  yo,  la. 

spiritum  et  odisse  carnem.    Et  ita  liberavit  spirituiu  et  damuavit  carnem,  ita  et 

spiritualem  populum  a  populo  carnali  oppressore  illius,  quia  noluit  sapere  spiritum 

et  odisse  carnem.    Insuper  et  alios  prohibcbant  et  opprimel)aut. 


21  Iiuliginitio  meo         24  in  bur  iudiguatioue  fcfjtt 


120 


Dictata  super  Psalteriuni.  1513 — 16. 


sibi  et  nou  uobis.  Nam  et  in  hanc  salutis  differentiam  bene  dicit:  'Salutare 
suum',  non  'nostrum'.  Quia  non  solus  sibi  salvatus  est,  sed  ut  notus  fieret 
salvus,  ac  sie  uo.s  quoque  per  eum  salvi  fieremus.  Q,ue  sunt  mirabilia  ista 
magna  dei, 

Scienduni  seeundum  b.  Hieronymum  ad  Damasum :  ^  corrupte  legitur 
'Osanna',  sed  sunt  due  dictiones,  ut  sie  'Hoschi  ana',  id  est  'salva  obsecro', 
sive  'O  salva'.    Nam  'Ana'  seu  'Anna"  est  dictio  obsecrantis,  que  apud  nos 
W\-  118, 25.  pro  'O'  interpretatur  vel  'obsecro'.    Ut  ps.  117.  'o  Domine,  salvum  me  fac, 
spf.  U6, 4. 16.  o  Domiiie,  bene  prosperare'.    Et  ps.  114.  'o  Doniine  libera  animam  meam'. 
2Md\.z2,3i.  Et  115.  'o  domine,  quia  ego  servus  tuus'.    Exo.  32.  'obsecro,  peccavit  populus 
iste  peccatnm  maximum'.    Ideo  potest  vel  post  vel  ante  poni,  ut  'Ana  hoschi', 
vel  'hoschi  ana'.    Inde  veuit  nomeu  Jesu  a  salvando,  ut  Angelus  exposuit 
SKotti).  ],  21.  Luce  2.  'Ipse  enim  salvum  faciet  populum  suum  &c.'    Nec  obstat,  quod  a 
nomine  tetragrammaton  dicitur  venire.  Nam  tetragrammaton  per  assumptionem 
litere  Schin  iam  in  significationem  coincidit  cum  'Osi'. 
3.         Viderunt  omnes  fines  terre:  futurum  pro  facto  dicit,  multo  devotior 
et  sanctior  quam  nos.    Quis  enim  sie  certe  futuram  gloriam  et  poenam  credit 
et  sperat,  ut  iste  et  omnes  prophete  nostra  hec  tempora  crediderunt  et  spera- 
verunt?  Nos  quoque  quasi  iam  in  coelo  vel  in  inferno  essemus  et  in  sepulchro 
iaceremus  oportet  cogitare,  sicut  illi,  quasi  iam  essent  in  nostro  tempore, 
cogitaverunt  suorum  et  presentium  obliti,  in  anteriora  et  futura  Semper 
extenti,  quod  satis  indicant,  quando  per  verba  presentis  temporis  ita  loquuntur. 
Sed  ad  propositum: 

In  Scripturis  et  psalmis  'videre'  distinctum  ab  'inteUigere'  accipitur 
pro  visu  exteriori.    Unde  et  hie  ita  oportet  accipi.    Quia  vere  Christum  in 
Scf.  40, 5.  caxne  \'iderunt  omnes  fines  terre  ludee,  sicut  et  Isaiam  40.  allegans  Johannes 
iui  3,'  6.  baptista  Luce  3.  dicit :  '  Et  videbit  omnis  caro  salutare  dei',  scilicet  omnis 
caro  ludeorum:  iis  enim  promissus  fuit.    Et  ad  eum  populum  quoque 
Scriptura  tautum  loquitur,  licet  per  eorum  visum  corporalem  mystice  intel- 
ligatur  visus  iuterior  omnium  gentium.    Nam  omnes  gentes  viderunt,  scilicet 
per  intellectum  ex  verbo  euangelii  uunciantis  Christum. 
*}3|. 5,4.  s,4.         Unde  quod  ps.  5.  et  8.  dicitur:  'Mane  astabo  tibi  et  videbo',  et  'Videbo 
63, 3.  coelos  tuos,  opera  &c.',  et  ps.  62.  'Ut  viderem  virtutem  tuam  et  gloriam 
tuam':  similiter  de  visu  corporali  oportet  accipi.    Quia  loquitur  ibi  in  per- 
sona seu  pro  persona  futuri  populi  tempore  Christi,  ita  ut  ex  auctoritate 
.§ebr.  2, 5.  A})ostoli  Hebr.  2.  cogamur  ps.  8.  exponere  de  mystico  mundo,  dicentis :  'Non 
enim  angelis  subiecit  orbem  terre  futurum,  de  quo  loquimur'.    Igitur  'Videbo 
coelos  tuos',  id  est  Apostolos  et  discipulos  tuos  videbunt  homines.  Quod 
ex  eo  etiam  patet,  quod  non  ait  'vidi'  aut  'video',  sed  'videbo',  cum  utique 


8  3)ic  Sfßortc  117  —  Et  ps.  3.  9  fefjtcn  6ei  ©cib.         22  preseuti 

')  Hieronymus  Danuiso  Epist.  CXLV.  Opp.  Farisiis  1578  III  196  -198. 


Psalmus  XCVII.  [XCVIIL] 


121 


videret  coelos  visibiles  et  corporales.    Sed  ad  alios  eoelos  respexit  futiiros, 
unde  et  Apostolus  sumpsit,  quod  de  futuro  orbe  loqueretiir. 

lubilate  &c.  Ista  musiea  hic  recitata  potest  ad  literani  intelligi, 35- 
q.  d.  'O  vos  filii  Israel,  qui  fiituri  estis,  quaudo  istud  salutare  videbitur, 
5  iubilate,  psallite  et  honorem,  quem  facitis  deo  in  vestris  cerenioniis,  huic 
tribuite,  qui  in  carne  apparuit,  quoniam  est  verus  deus'.  Vel  sit  vox  pro- 
phete  exhortantis  populum  tunc  presentem  ad  fidem  et  spem  futiu-e  incar- 
nationis  et  adventus  Christi,  q.  d.  'omuia  festiva  agite  et  huidate,  quoniam 
eece  vobis  veniet,  vobis  promittitur  fiUus  dei  sahitare'.  Sic  enim  certificantis 
lü  et  provocautis  est  "^psallite  &c.' 

Mystice  autem  (|uid  sit  cithara,  sepe  dictum  est.  Et  quid  velit  geminatio 

...         /^r,  ,    ^  •  ,    I  cithara  tuba  \      , , 

m  scripturis,  i)s.  67.     Q,uattuor  ergo  ista  {  ,    .  i      •     r  valde 

>■       '  >-  l  ^'o^  psahni     vox  buccme  J 

plena  sunt  et  phis  quam  ego  capio.    Notandum  tarnen  ante,  quod  non  est 

de  sensu  textus,  quod  tube  ductiles  sint,  sed  latine  sie  dicuntur  tube  argentee 

15  vel  eree  magis  ab  arte  quam  a  materia.  Ideo  vera  est  b.  Augustini  super 
verbo  'Ductilibus'  expositio,  sed  non  ad  sensum  textus  necessaria.  Duplices 
enim  tube  erant  apud  ludeos  olim,  argentee  (quas  uos  'ductiles'  dicimus 
latine)  et  cornee  (quas  communiter  'buccinas'  dicit  b.  Hieronymus).  Unde 
hebr.  sie:  'In  tubis  et  clangore  buccine'.^    Et  tubis  utebantur  in  festis  et 

•-'0  letis,  buccinis  autem  in  tristibus  et  afflictionibus.  Ita  sunt  due  predicationes 
in  Ecclesia:  gaudere  cum  gaudentibus,  flere  cum  flentibus,  exhortari  ad 
gaudium  in  domino  et  exhortari  ad  luctum  et  poenitentiam  in  seipso.  Unum 
ex  domino,  alterum  ex  nobis  pro  materia  habenuis.  Alterum  bona  dei  sunt 
in  nobis,  alterum  mala  nostra  in  nobis.    Sic  spiritum  letificare  et  carnem 

25  contristare,  spirituales  gaudere,  carnales  tristari  docere:  iste  sunt  due  tube. 
In  una  canitur  iustitia,  que  est  nobis  ex  deo,  in  altera  iudicium.  In  una 
passiones  et  crux  Christi,  in  altera  resurrectio,  gloria  et  consolationes  Christi, 
Quare  breviter:  predicare  ea,  que  sunt  ad  salutem  sjjiritus  et  novi  hominis, 
est  tuba  argentea  sonare,  sed  predicare  ea,  que  sunt  ad  humiliationem  carnis 

30  et  veteris  hominis,  est  buccina  sonare.    Q,uia  ibi  de  iustitia  et  virtutibus 
inserendis,  hic  de  peccato  et  viciis  extirpandis  predicatur.    Non  enim  iste 
due  tube  imnc  tempore  uostro  sunt  distincte  et  separate  sicut  olim  in  forma, 
sed  tantiuu  in  materia  seu  obiecto.    Ista  duo  probamus  ex  Isaia  40.  'Super  3cf.  4o,  9. 
montem  ascende  tu,   qui  euangelizas  Zion:    exalta  in  fortitudine  vocem 

35  tuam  &c.'    Hic,  quia  dicit  de  Euangelio,  tubam  notat,  qua  docentur  bona. 

Sed  58. 'Clama,  ne  cesses,  quasi  tuba  exalta  vocem  tuam',  et  sequitur:  'Etscf.  58,  i. 
annuncia  i)opulo  meo  scelera  eorum:  et  domui  lacob  peccata  eorum':  hec 


16  expositio  fe^lt     §intet  necessaria  mä)  ein  unbeuttic^eä,  iuie  e§  \ä)ünt  toicbcr  oug= 
geftric^enc§  lati         23  materia,  iTiä,  Scib.  miseria         32  iiostre 

')  Sielte  iJ3b.  III  894.  2)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


122 


Dictata  super  Psalfcerium.  1513 — 16. 


Soct  2, 1.  est  bucciua  Cornea.     Et  lohelis  2  'Caiiite  tuba  in  Zion,  ulnlate  in  monte 
saucto  meo':  manifestum  hic  est,  quod  pro  peccato  canendum  precipiat  in 
4.9Woi.  io,2f.  buccina  Cornea.   Item  patet  in  figura,  quia  Numeri  x.  tubis  argenteis  utebantur 
ad  excitationem  in  bello,  id  est  predicatur  ad  capienda  arma  virtutum  ad 
bella  contra  vitia.  s 

Quod  autem  aliqui  corneam  ad  vetus  testamentum  applicant,  ductiles 
ad  novum/  potest  cum  isto  facile  concordari.  Quia  vetus  testamentum  pec- 
cati  est  et  redarguendmn,  sicut  caro  cum  viciis.  Et  novum  est  gratie  et 
laudandum  est  et  preconisandum.    Aliter  autem  b.  Augustinus,  quem  vide. 

Sed  cur  dicit '  Voce"  seu  'clangore  buccine'  et  uon  etiaiu  'voce  tubarum'?  lo 
forte  quia  facile  quidem  est  bona  docere  et  vera  predicare,  sed  vitia  mordere 
atque  arguere  malos  est  fortitudinis,  ne  timeat  irascentes,  quos  arguit.  Simul 
denique,  ne  quis  detrahat  occulte,  sed  manifeste  et  publice  coram  omnibus. 
Multi  quidem  detrahere  possunt,  sed  canere  in  voce  tube  cornee  non  audent. 
~Et  multi  timent  ac  sie  tacent  timore,  sicut  illi  nequicia.    Ergo  exaltanda  15 
est  vox  in  Cornea  magis  quam  in  tuba:  facilius  enim  audiuntur  que  vera 
sunt,  quam  que  mala  in  nobis  sunt.    Et  inde  dicuutur  ista  argentea,  quia 
sunt  pura,  solida  et  vera  documenta  de  coelestibus  et  liquide  sonent  atque 
clare.    Sed  cornu  sonat  obtusius.    Ita  et  vox  docentis  clarius,  vox  arguentis 
obscurius,  non  suo  vitio,  sed  auditoris.    Quia  hoc  egrius  auditur,  illud  autem  20 
libentius.    Ita  hoc  raucum,  illud  darum  sonat,  illis  scilicet,  quibus  sonat. 
Deinde  hoc  ex  cornu,  illud  ex  ere.    Cur  hoc?    Quia  argentum  alienum  a 
carne,  cornu  autem  ex  carne  oritur:  ita  ea  que  bona  predicantur,  sunt  de 
Christo  gloriose,  de  coelestibus,  sed  que  arguunt  mala  nostra,  sunt  de  Christo 
crucifixo.    Predicare  enim  Christum  crucifixum  est  predicare  mala  nostra  25 
crucifigenda  et  arguendos  nos.    Sic  fit  cornu  de  ariete  mortuo,  Christo  secun- 
dum  carnem.    Sed  hic  magna  opus  erat  voce,  quia  totus  mundus  crucem 
istam  audire  noluit.    Sed  quod  vivit  ex  virtute  in  gloria,  omnino  est  alienum 
ab  humanitate,  sicut  argentum  a  carne.    Ideo  predicatio  talis  est  mera  reve- 
latio  et  assumptio  desursum.    Sed  cornu  sumptum  est  de  capite  arietis,  quia  30 
non  est  alienum  ab  humanitate  passio  et  mors  &c.    Libenter  ergo  omnes 
audimus  bona  futura  et  volumus,  et  clure  nobis  sonant.    Gaudere  volumus 
cum  sanctis,  sed  non  volumus  audire  peccata  nostra  argui:  placent  nobis 
gaudia  futvu-a,  sed  non  volumus  displicere  peccata.    Ideo  tubas  etiam  sine 
voce  audimus,  sed  corneam  nec  cum  voce  volumus  audire.    Sed  certe  hic  35 
maxime  clangeudum  est. 

Quid  tandem  est,  quod  nec  cithara  vocem  habet,  et  psahuus  habet 
vocem?  Sic  enim  ait:  'Voce  psalmi',  et  non  'voce  cithare'.  Exaltandus 
voce  psalmus,  non  autem  cithara,  si  voluerimus  stare  antea  dictis,  ut  sit 

1  lohelis  2 ©eib.  lohelis  20.      vllulate  9  §inter  preconisandum   luieber  ou§= 

geftxic^en:  Item  Quod         14  cauere         25  crucifixo  predicare 
')  <Bo  (Vabev  ©tapulcnfis  Quincnpl.  P.salterium  331.  148. 


Psalmus  XCVII.  [XCVIIL] 


123 


Igitur 


psallort 


in 


iiifinnitatis  et  passionum. 


psalteriiun  opera  virtutis  in  vita  activa  et  cithara  opera  iufirmitatis  iu  vita 
passiva.  Quia  illa  ex  spiritu  agimiis  desiirsum:  ista  ex  carne  patimur  ab 
infra  seu  a  de  infra.  Ergo  exaltanda  sunt  opera  virtutum,  sed  uou  passionum? 
Cur  ita?  Quia  pati  vulgare  est  omnibus,  facere  auteni  ex  deo  bonum  noluut 
recipere  hoiiiines,  quia  virtute  sua  gloriantur.  Nihil  enini  ita  ])redicaiidiim, 
immo  exercitandum  est,  quam  scire,  quod  ex  nobis  nihil  simus  et  tautum 
desursum  habeamus  omnia. 

Cithara 

est  laborarc  in  operibus 
Voce  psalmi  j  virtutum  et  perfectionum, 

et  hec  cum  voce  deo 
tribuere. 

Tubis  ductilibus  est  predicare  niysteriuin  regni  coelorum  et  ad 
bona  spiritualia  exliortari. 
(  Voce  tube  cornee  est  predicare,  arguere  peecata  et  mala  nostra. 
Unde  dominus  de  spiritu  saucto  ait :  'Ille  arguet  iiiundum  de  peccato,      le-  s- 
de  iustitia  et  de  iudicio'. 

Vide  latius  et  melius  de  iis  collecta  psalmi  sequentis,  scilicet  100.^ 


m 


GLOSSA:  PSALMUS  XCYIII.  [XCIX.] 

20  Ldtidat  prophcta  Christuni  et  ad  cAim  adofundmn  in  Jmmanitate  sua 

et  ecelesia,  sua  provoeat.    Psalnms  XCVIIL 
Sine  titulo. 

Dominus^  Iliesus  Christas  ret/navit  deiecto  princi[)e  mnndi  cum  suis, i. 
irascantur'-^  popidi  ludeorum  primo,  jiost  hos  etiam  gentium:  qui  sedes  ut 
25  rex  et  iudex  omnium  super  Chertdiin  ehoros  angeloruni  seu  super  spirituales 
homines,  moveatur,  alii  ad  iram,  alii  ad  laudem,  terra  honiines  in  terra  ludea. 
Dominus  Ihesus  in  Zion  Ecclesia  in  Zion  magnus  magnificatus  ab  eis  etas.  2. 
magna  faciens  eis :  et  excelsus  altissimus  solus,  vcl  est  nomen  proprium,  sicut 
'Dominus  in  Zion  magnus',  sup)er  omnes  popidus  ludeorum  et  gentium.    Con- 3. 

30  GLOSSA;  -'  Intendit  prophela  Christum,  qui  secundiim  humanitatem  regnum 

assumpsit,  hiisse  veram  Doiua  et  eundem  a  patribus  oliin  adoratum  et  invocatum, 
et  ita  utraiiquc  in  co  naturaui  fidelibiis  comniendare  contra  insipientiam  ludeorum 
negantiuui  eum  esse  DcLun,  et  idco  indignaiitium ,  quod  deus  predicaretur. 
"  q.  d.  ideo  irascentur,  quia  te  regnare  andient,  quem  tamen  crucifigentes  abolere 

35  cupiebant,  et  nunc  etiam  super  Cherubin  scderc  et  omnium  regem  esse  indigne 
ferunt. 


34  Irascetur 

')  ©ietje  iintcit  S.  132. 


124 


Dictata  super  Psalteriuni.  1513 — 16. 


fiteantur  ^  laudes  et  gratiariim  actiones  nomini  tuo  divinitatis  tue  magno,  quo 
deus  es,  quoniam  terribile  supervenerabile  summa  reverentia  et  sanctum  est 

33.  4.  in  SB  et  alios  sanctificans :  et  honor  hebr.  'imperium'  regis  tuum,  qui  es  rex 
Christe,  iudicmm^  diligit.  Tu  parasti  paratas  a  te  sine  nostra  opera  dedisti 
directiones  regulas  verbi  et  euangelii  tui:^  iudicium  damnationis  in  veteri 
homine  et  iusticiam  fidei  in  novo  homine,  que  in  istis  docentur  directionibus, 
in  lacob  popido  Israel  tu  fecisti  opere  implesti,  sicut  olim  promisisti  verbo. 

33.  5.  Ergo ^  Excdtate  exaltatuni  confitemini  per  hoc,  quod  iustitiam  et  iudicium 
fecit,  domimim  Ihesum  Christum  deiom  nostrum:  et  adorate  latria  scabellum 
^cl  66, 1- 2}eduni  eius  humanitatem  et  caruem  eins,  Isaie  66  'Celum  mihi  sedes  est 
(i.  e.  anima),  terra  scabellum  pedum  meoruni  (i.  e.  corpus  de  terra)',  quoniam 

^-  «■  sanctum  est,  hebr.  et  grecus  'sanctus'  habet.  Moses  et  Aaron  in  sacerdotihus 
eius,  i.  e.  ipsi  et  alii  sacerdotes  erant  ipsius,  et  ipse  tunc  erat:  licet  sit  homo 
recens,  nou  tamen  est  deus  recens.  Q.  d.  nolite  timere,  quod  recenter  homo 
apparuit,  nec  dicatis:  'Nos  adoramus  deum,  quem  Moses  scripsit  et  adoravit': 
quia  ecce  ipse  est  idem,  cuius  Moses  et  Aaron  sacerdotes  fuerunt,  ut  supra 
%\.  77, 21.  ps.  76  'Deduxisti  sicut  oves  populum  tuum  in  manu  Mosi  et  Aaron'.  Vel 
sie:  Sciatis  hunc  adeo  esse  sublimiorem  Mose,  in  quo  gloriamini,  quod 
Moses  tantum  servus  et  unus  ex  sacerdotibus  eius  sit.  Ergo  ipse  est,  cuius 
Moses  sacerdos  est  offerens  ei  ut  Deo  suo.  Non  ergo  equalem  vel  inferiorem 
60  existimate.    Similiter  de  Samuel:^  et  Samuel  propheta  inter  eos,  non 

GLOSSA:  ^  q.  d.  Sic  honoratur  Christus  recte,  quando  omnia  bona  ei 
confitemur  et  nos  accusamus  et  mala  tantum  nobis  attribuimus.  ^  Quo  seipsos 
iudicent  et  humilient,  nihil  sibi  boni  attribuendo,  sed  omnia  ei  soli  confitendo. 
^  Contra  eos,  qui  omissis  paratis  directionibus  sibiipsis  parant  alias,  ut  heretici 
et  superbi  omnes  in  sensu  suo.  ^  Q.  d.  Ex  hoc  patet,  quod  sit  altissimus 
et  excelsus  super  omnes,  quia  solus  iustificat  et  condemnat,  quia  facit  iudicium 
.awoj.  33, 19.  et  iustitiam.    Ergo  confiteantur  nomini  eius  altissimo.    Exo.  33.  'Miserebor  cui 

|icbr.  3,3.  voluero  etc.'  ^  Hebr.  3.  'Amphore  enira  gloria  pre  Mose  iste  dignus  habitus 
est'.  Et  sie  arguit  hic  propheta,  sicut  ibidem  Apostolus  ab  excellentia  Christi 
pre  Mose  et  omnibus  patriarchis  et  prophetis,   ut  inducat  ad  confessionem  eius 

5I5f.  68, 17.  omnem  populum.  Sic  ps.  67.  ad  eosdem:  'Ut  quid  suspicamini  montes  coagH- 
latos?'  i.  e.  quid  iactatis  et  hngitis,  quod  prophete  et  patriarche  huic  equales  et 

5oO  28.  maiores  sint,  et  glorianiini  vos  illos  velle  imitari?  Sic  enim  loh.  9.  dixerunt: 
'Tu  discipulus  illius  sis,  nos  Mosi  discipuli  sumus'.  Huic  enim  eorum  stultitie 
iste  psalmus  et  Apostolus  Student  consulere  dicens:  'Ecce  Moses  sacerdotum  eius 
unus  est,  et  Samuel  unus  eorum,  qui  invocant  eum.  Quanto  magis  et  vos  idem 
convenit  facere  et  non  preponere  illos  ei  ex  suspicione  vestra!'  Sensus  ergo  est: 
Exaltate  eum  etiam  scabellum:  quod  non  ünpediat,  quia  tantus  est,  ut  Moses  et 
Aaron  in  sacerdotibus  eius  sint  etc. 


2  .f)atl.  9lbli^r.  semper  veiierabile  .3  est  [e]  rex  12  sanetus  tieft  bo§  Psalt.  iuxta 
Hebr.  be§  %ah<tx  ©taputcnfiö,  anbre  2lu§gQt)Crt  sanctum  (fo  au^  be  Sagavbe).  LXX :  „öri  üyiog 
£öTt"        36  d.  (auf  ptialums  allein  tejogcn)  ober  dicendo?        39  qui  tantus 


Psalmus  XCVIIl.  [XCIX.] 


125 


equalis  el,  qui  invocant  per  veram  fidem,  ergo  miilto  eo  minores,  nomen 
eius  Christi.  Invocabant,  tiinc  cum  nondnni  esset  homo,  dominum  Christum, 
et  ipse,  idem  qui  nmic  est  homo,  exatidiehat  eos,  ut  patet  in  libris  Exo.  Levi. 
Numeri:  in  columna  nubis/  in  qua  precedebat  eos  et  apparuit  eis,  loquehaiur''S.  i. 

•I  ad  eos,  ideo  ipsum  cognoverunt,  non  autem  ii,  ad  quos  Moses  tantmn  loque- 
batur.  Custodiehant  ut  obedientes  et  subditi,  ergo  ipse  maior  et  Dens  eorum, 
testimonia  eius  legem,  maxime  in  ceremoniis,  in  quibus  testatus  est  futuram 
gratiam  suam:  et  prcece^dum  moralia  precepta,  quod  dedit  Ulis  ut  dominus 
verus.    Domine  Ihesu  deus  noster  per  fidem  et  ciiltum  ac  per  incarnationem  aä.  s. 

10  tuam  ad  nos  gratiosam,  ttt  et  nullus  alius  exaudiehas  eos,^  quia  eras  deus 
Semper,  deus  tu,  licet  negent  impii  offensi  in  humanitate  tua,  proxyitius  fuisti 
eis  ignoscens  propter  bonos:  et  ulciscens  jiropter  malos  i7i  onines  adinventioncs 
eorum,  ut  adorando  vitulum,  murmurando,  presumendo,  ut  patet  in  libris 
Mosi.    Exalt(Ue  ergo  dominum  Ihesum  Christum  deum.  nostrum:  et  ndorate^.ii. 

IS  latria  in  monte  sancto  eins-'  Zion,  in  Ecclesia  sancta,  vel  in  humanitate  sua, 

que  mons  Zelnion  dicitur:^  qiioniam  snnctus,  sanctificans  omnes  et  sanctos     es,  is. 
ministros  requirens,  ut  Levi.  19.  'Sancti  estote,  quoniam  ego  sanctus  sum',  s.Wof.  19, 2. 
dominus  deus  noster. 

GLOSSA:   ^  Columna  nubis  et  ignis  figura  fuit  liumanitatis  Christi.  Sicut 

20  enim  tunc  ad  illos  hi  columna  nubis  loquebatur:  ita  ad  eorum  posteros  in  humani- 
tate, Vera  columna  nubis  et  ignis,  et  nunc  spiritualiter  in  fide  sua  et  Euangelio, 
que  est  columna  nubis  et  ignis  moraliter.    Hec  est  iustitia,  que  ante  nos  ambulat^Pf.  s.s,  14. 
et  ducit  per  desertum  huius  vite  ad  terram  future  glorie.    2.  Petr.  1.  'habemuss.  i'ctr.  1,19. 
sermonem ,  cui  benefacitis  intendentes  quasi  lucerne  lucenti  in  caliginoso  loco^. 

25  Et  ps.  118.  'Lucerna  pedibus  meis  verbura  tuum  et  lumen  seraitis  meis',  i.  e.  *t'iMi9,  los. 
columna  nubis  et  ignis  mystice.    Sed  arguitur  contra:  Ad  Samuelem  non  locutus 
legitur  in  columna  ignis,  et  tamen  premisit  'Samuel  inter  eos',  et  sequitur 
'loquebatur   ad   eos"?     Respondetur,   quod  propheta  intendit   tantum  probare 
Christum  Semper  fuisse.    Ideo  simul  in  unum  ponit,  quod  ante  eum  fuerunt. 

30  Et  vult  dicere :  Ipse  est  ille,  qui  exaudiebat  olim  invocantes,  et  ipse  est,  qui  olim 
locutus  est  in  nube.  Et  omnia  que  antiquitus  facta  sunt,  per  eum  facta  sunt. 
^  Quanto  ergo  maior  est  Mose  Cbi'istus,  qui  punit,  exaudit,  iubet  Mosen  et 
colitur  ab  eo!  Ps.  67.  'Möns  pinguis.    Ut  quid  suspicamini  montes  coagu- '}5i.o8,  le. n. 

latos?'    Statuit  enim  locum,  ubi  vult  adorari,  ideo  nullus  extra   ilhnn  debet 

35  exquiri,  ne  aliquid  ex  nobis  Deo  et  non  ex  Deo  offeramus.  Omnia  enim  nobis 
dat,  constituit  quando,  quomodo,  cjuibus,  ubi,  quantum  velit  coli,  ne  homo  glorietur, 
quod  Deo  aliquid  dederit  non  piius  acceptum  ab  eo,  et  ita  Deus  non  sit  Deus. 


17  rcquirciit,  26  Scd  arguitur  ut  sequitur    [untni    nitf  S3t.  LXVIP]  Arguitur 

contra  [o6en  auf  ,59t.  LXVIIl »].  3)ie  SÖovte  ut  sequitur  ftaben  aV]o  nur  bie  SBebeutung  etne§ 
Euftoben 


1)  a}er9t.  «b.  III  386  3.  24;  403  3.  38. 


126 


I)ictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


SCHOLAE:  PSALMUS  XGVIII.  [XCIX.]' 

S5.  1.  Dominus  reguavit  &c.  Tota  intentio  psalmi  est  exhortari  ad  exal- 
tandnm  Christum,  quem  propter  liomiuem  assumptum  sciebat  contemuendum. 
Nam  si  hec  de  deo  non  incarnato  dicautur,  qua  necessitate  dicuntur?  cum 
certum  fuerit  apud  illos  eum  solum  esse  altissimum.  5 

Igitui-  ludei  primo,  deinde  gentes.  Et  in  utrisqne  diabolus  conatus 
est  regnum  Christi  impedire  et  eins  exaltationem.  Ideo  dicit:  Irascantur 
populi.  Nimis  enim  indigne  ferebaut  hominem  deum  audire  et  regem  omnium 
esse.  Sed  hebraicum  non  habet  optativum  vel  coniunctivum,  sed  tautum 
indicativum:  ideo  'Irasceutur"  poni  potuit.  Nisi  forte  in  imperativo  ponatur  lo 
et  in  bouum  capiatur,  sciJicet  ut  ps.  4.  'Irascimini  et  nolite  peccare',  scilicet 
ut  sibi  irascantur,  et  sie  iudicium  fiat,  quod  honor  regis  diligat.  Hebr.  autem 
st^jaf*  2, 37.  'Concutiantur',  quod  in  bonum  potest  capi  et  in  malum.    Quia  sie  act.  2. 

fuernnt  concussi  ad  vocem  Petri,  audito  quod  Christus  regnaret,  ut  dicerent: 
'Quid  faciemus,  viri  fratres?'    Tunc  etiam  mota  est  terra  (scilicet  ludea)  in  is 
eodem  verbo,  quia  consedit  super  Cherubim,  quod  est  ps.  76.  expositum.^ 
Quia  pleiiitudo  scientie  est  fides,  sicnt  plcnitudo  gratie  est  Charitas.  Super 
fidem  autera  sedet  Chi-istus  in  animabus  fidelium. 

33-  0.  Exaltate  ergo  eum  &c.  Quod  si  dixeritis:  'Moses,  Moses  nobis'', 
audite,  qualis  iste  sit  Cliristus.  Quoniam  Moses  et  Aaron  adeo  minor  est  20 
eo,  ut  inter  sacerdotes  eins  numerentur.  Et  Samuel,  primus  et  magnus  pro- 
])[ietarum,  inter  eos,  qui  invocant  eiusdem  nomen.  Sed  non  invocassent  eum, 
nisi  deus  esset.  Igitm*  nec  Samuelem  nec  uUum  prophetam  potestis  ei  equai'e, 
cum  non  solum  inter  eos,  qui  invocabant,  sed  qui  nunc  invocant  eum,  com- 
putentm*,  hoc  est,  rcputantur  sicnt  fideles  tempore  Christi:  quia  eundem  tunc  25 
invocabant,  quem  illi  nunc  invocant.  Sicnt  enim  hü  mmc  eum  invocant, 
licet  homo  sit:  ita  illi  invocabant  eum  tunc,  et  ipse  exaudiebat  eos,  qui  et 
modo  exaudit  nos  vel  nunc  invocantes. 

GLOSSA:  PSALMUS  XGIX.  [G.] 

Gratiartim  actio  pro  heneficio  creationis,  guhernationis  et  creationis.  so 
Psahins  XCIX. 

S'.  1.         Tit.  Psahnus  ad  confdendum,  i.  e.  Deo  omnia  bona  accepta  refereudum. 
2.         lub'äate  letitia  ineft'abili  deo  Christo  oinnis  terra  totus  populus  ludee: 
i.iio-ci.i.serv'de  latrie  Servitute  domino  Christo  in  Iceiitia  spirituali,  'hylarem  enim 

13  Sut^er  öci'luedjjeit  bie  ®(tebcv  in  ber  Überjcljung  bcä  Psalt.  iuxta  Hebr.:  „cummoveautur 
populi  —  cdiicutiatur  terra"  19  ©eib.  Exaltato  23  nec  üor  Samuelem  feljU  26  eum 
fcf|It  £)ci  ©cib.  30  Gratiarumactio  %ux  ba§  jlücite  creationis  feljt  bie  S^aU.  Slöjc^r.  (DieUeitfjt 
mit  Mec^t)  conservationis  eilt,  boc^  »ergl.  ©.  127  .3- 

1)       194a  Ü^h.  UT  124.  ÜOG. 


Paalmus  C.  [CI.] 


127 


datorem  dillgit':  uoii  in  timore  servili,  qiii  est  tristitie  causa,  sed  in  aniore, 
qui  est  leticie  causa.  Introite  per  fidem,  exeuntes  a  conspectn  hominuni  et 
sensuum,  in  conspectti  eius,  ubi  videtur  Dens :  in  exnltatione  letitia  in  sensum 
redundante.  Scitote  per  intellectum  agnoscite,  quia  videre  et  sentire  non  25.  s. 
poteritis  propter  humanitatera  eius,  quoniam  dominus  Ihesus  i;pse  et  nullus 
alius  est  deus  verus:  ipse  fecit  nos  creatioue  prima  et  secunda  seu  nova  et 
non  feciraus  ipsi  nos  i.  e.  uosipsi.-'  'Nos'  enim  hie  in  reeto^  ponitur,  ut  ex 
greco  patet  "^uch  imis'  ^  i.  e.  non  nos.  Populus  eius,  supple  sumus,  quia  ille 
Deus  et  rex  uoster,  et  oves  spirituales,  quia  ipse  pastor  uoster,  pascuoi  emsis-i. 
Euangelii,  introite  per  humilitateni  ßdci  portas  eius  Ecclesias  singulas,  tan- 
quam  in  ovilia  eius,  in  confessione  gratiarum  actione,  agnitione  omnium 
bonorum,  quod  sint  eius :  atria  eius,  supple  introite,  que  sunt  eedem  Ecclesie, 
in  liymnis  laudibus:  confitemini  Uli  omnia  bona  ei  tribuendo.  L((,udate'Si. 'o. 
benedicendo  nomen  eins,  quoniam  suavis,  bonus,  quia  ex  mera  bonitate  salvat, 
non  ex  iustitia  nostra,-  est  dominus:  inceternum  misericordia  eius  gratia 
eius  olim  promissa,  nunc  exliibita:  et  usque  in  ycnerationem  et  generationem, 
de  una  iu  aliam  Semper,  veritas  eius  exhibitio  niisericordie  promisse,  seu 
hebr.  'fides  eius'.^  Fides  enim  est  ipsa  gratia  et  misericordia  olim  promissa, 
quia  per  illam  iustificamur  et  salvamui-.  In  fide  enim  Christi  omnia  nobis 
donantur,  que  promissa  sunt  olim. 

SCHOLAS:  PSALMUS  XCIX.  [C] 


GLOSSA:  PSALMUS  C.  [GL] 

Laus  Ch,risti  ad  patrem,  institutum  vitce  suce  recitantis.    Psedmus  C. 
Tit.  Psahms  David.  i- 
Misericordiam^  gratiam,  que  animas  et  pios  iustificat,  et  iuditium  viu- 
dictam,  que  carnem  et  impios  perdit:  cantcd)0  tibi  a  te  facta  et  ad  honoreiu 

GLOSSA:  ^  Hebr.  'Et  ipsius  sumus",*  scilicet  in  possessione  et  gubernatione. 
Non  enim  fecit  et  abiit.  -  Suavis  est  dominus  iis,  qui  sunt  in  amaritudine, 
et  bonus  iis,  qui  in  malis  sunt.  ■*  Loquitur  Christus  pro  se  et  suis  membris, 
quia  Caput  et  corpus  una  voce  loquuntur,  secundum  b.  Augustinum,  in  multis 
locis  psahnorum.  Ideo  describit,  quahbus  moribus  populus  snus  sit  ornatus  —  et 
hec  est  misericordia,  et  qualibus  moiübus  sint  non  populus  eius  —  et  hoc  est 
iudicium,   ut  illos  in  misericordia  siiscipiat,  lios  per  iudicinm  abiiciat.  Hanc 

3:i  liic  est  iudicium 


')  b.  f).  im  ^3iiiininatit).  -)  ovx  übev  bcm  crftcn  i  in  imis  ein  " ,  tnotjt  um 

ben  spir.  asper  on.jujeigen.  ^)  Psalt.  iuxta  Hebr.  *)  Psalt,  iuxta  Hebr. 


128 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


SB.  2.  tuum  domine  Dens  pater.  Psallam  spiritualiter  desursum,  i.  e.  celestia  sonabo, 
et  intelligam,  intelligens,  sapiens  ero,  verbum  absolutum,  in  via  immaculata^ 
lege  Euangelica  et  conversatione  eiusdem:  quoniam  venies\)er  spiritum  sanctum, 
non  per  Mosen  servum,  ad  me,  i.  e.  ad  meos,  quia  ex  nobis  non  possumus. 
Peramhulabam  conversabar  ego  et  mei  in  innocentia  cordis  mei,  simplicitate,  5 
non  sicut  servili  timore  sub  litera  agentes,  quorum  cor  necessario  est  duplex: 

»•  3.  in  medio  in  cordibus  fidelium  meorum  donius  niem  Ecclesie  mee.  Non  pro- 
ponehatn,  sicut  scribe  et  pharisei  relicta  lege  Dei,  ante  octdos  meos  rem 
iniustam^  doctrinas  hominum  et  mendaces  jjroprie  fingentes:  et  per  hoc 
facientes  prcevaricatlones  transgressiones  mandatorum  tuorura  propter  tra-  10 
ditiones  suas,  hebr.  'declinationesV  scilicet  a  spiritu  in  literam,  odivi.  Non 
adhcesit  fide  et  amore  mihi  cor  praviim,  incredulum,  infidele  ludeorum,  hereti- 

S3-  4.  corum  et  malorum :  decUnantem  a  me  per  proprium  sui  amorem  et  sensum 
suum  malignum  malum,  quia  sequitur  malum  Spiritus  (?),  non  cognosceham 

*-J'-affectu  et  consensu,  familiaritate.    Detrahentem ,  hoc  enim  sequitur,  quod  is 
faciat,  dum  suum  sensum  sequitur,  ut  alimn  reprehendat,  secreto  absenti 
proximo  stio  mihi  etmeis:  7m«c  j>;er.seg?<e?>ar  per  increpationes  et  correptiones 
verbl  vel  exclusione  a  communione.    Superho'*  oculo,  qui  sibi  sapiens  videtur, 

GLOSSA: 

autem  misericordiam  et  iudicium  primo  inter  spiritum  et  carnem  posuit,  secundo  20 
inter  eos,  qui  carni  vel  spiritui  adheserunt,  tercio  faciet  in  extreme  perfecte  eandem 
misericordiam  et  iudicium  in  iis,  qui  carnem  secuti  sunt,  ut  habet  versus  ultimus. 
19, 8.  ^  'Lex  Domini  immaculata  etc.',   sed   non  lex  Mosi,  saltem  coram  Deo. 

lila  enim  est  data  per  spiritum  sanctum.  Unde  dicit :  'Quoniam  venies  ad  me', 
tunc  intelligam.  -  'Rem  iniustam',  hebr.  'Verbum  BeliaF  ^  (i.  e.  absque  iugo),^  25 
est  doctrina  perfida  et  heretica,  que  subtrahit  et  se  obedientie  subducit  in  pro- 
prium sensum  et  iustitiam.  Generaliter  autem,  quia  omnis,  qui  peccat,  subtrahit 
se  obedientie  Dei  et  proponit  sibi  verbum  malum  Belial  absque  iugo.  Spiritualiter 
141, 4.  tameii  est  subtractio  fidei  per  superbiam  ut  heretici  et  ludei,  unde  ps.  140  'Non 
declines  cor  meum  in  verba  malicie  (i.  e.  Belial)'.  Et  que  sint  ista,  sequitur:  3o 
■"ad  excusandas  excusationes  in  peccatis.  Cum  hominibus  operantibus  iniquitatem : 
et  non  communicabo  cum  electis  eorum'.  Excusant  ergo  peccata  sua,  que  pro 
iustitia  habent,  et  cum  inobedientes  sint,  magna  opera  faciunt  ex  suo  sensu,  que 

§iob  31, 27.  est  iniquitas  proprie.    lob  31  'Si  osculatus  sum  manum  meam',  que  est  iniquitas 

maxima.    Unde  dicuntur  iniqui,  quia  sua  preferunt  veris  et  sese  acceptari  volunt  35 

';ji.ii9, 113.  secundum  personas.  'Iniquos  odio  habui'.  ^  Quia  dum  sua  statuunt,  a  tuis 
declinant  et  prevaricantur.  Et  sie  prima  pars  versus  terminum  ad  quem,  ista 
autem  terminum  a  quo  erroris  exprimit.  ^  Totus  psalmus  loquitur  contra 
hypocrisim  illam,  scilicet  spiritualem  superbiam,  que  est  de  bonis  spiritualibus 

14  spiritum  obev  Spiritus,  biirc^  ßorxeftur  unbeutÜd)  gelüorbcn         30  sunt 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.  9tlfo  br'ba  atgeleitet  bon  1^3  iinb  y^.  Deutung 

be§  2ßoTt§  1534  in  ber  StuStegung  hei  lOl.^falmeX  (5Tt.3tu§g.  39, 304 ;  anhm  37, 102  unb  38,165. 


Psalmus  C.  [Cl.] 


129 


hebr.  'Superbiim  oculis',  et  insaciabili  corde,  qui  sibi  sanctus  videtur,  hebr. 
'Altum  corde':  ^  cum  hoc  non  edeham  convivebani.    Oc^di  mei  in  beneplacito  «.  «. 
ad  fideles,  qni  fidem  habent  in  me,  terrce  de  terra  ludee,  ut  sedeant  viecum 
in  regno  Ecciesie  et  post  hoc  in  iudicio  et  gloria:  amhulans  couversatus  in 
via  immactdata  operatione  euangelica  in  spiritii  hic  mihi  ministrahat,  talis 
erat  minister  mens.    Non  hahltahit,  quoniam  alii  potius  hospites  quam  cives  23.  7. 
sanctorum,  in  medio  donms  mece,  licet  in  finibus  forte  bene,  ut  heretici,  qui 
sunt  in  Ecclesia  tantum  numero  et  litera,  non  autem  mcrito  et  spiritu,  quod 
est  esse  iu  medio  domus,  qui  facit  supcrhiam  suam  iustitiam  et  legem,  hebr. 
'dolum':'  qui  loqultnr  docet  iniqua,  vaua  et  mendacia  contra  veritatem  euan- 
gelicam,  non  direxit  non  habuit  directionem,  quoniam  solum  Euangelium  est 
'virga  directionis",  ps.  44,  in  conspectu  ocidoruni  nieorum,^  ubi  ego  conspicior  *f.  45, 7. 
et  conspicio,  unde  Israel  nomen  habet.'*'    In  matutino  principio  Ecciesie,  S5.  s- 
principio  glorie,  principio  fidei,  interficieham  alios  bene,  alios  male,  onmcs 
peccatores  ludeos  terrce  ludee :  ut  sie  disperderem  de  civitate  doinini,  Ecclesia, 
que  erat  timc  in  populo  Israel  tantum,  omncs  operantes  componentes  iniqui- 
tatem  iniquam  doctrinam  sue  iustitie. 

SGHOLAE:  PSALMUS  C.  [GL]' 

Contra  superbiam  totus  psalmus  iste  locpiitur.  Ideo  distinguenda  est 
superbia  et  humilitas. 

Prima  est  corporalis,  scilicet  de  divitiis,  forma,  genere,  arte,  in- 
dustria,  ingenio.  Et  hec  duplex.  Quia  quibusdam  vere  insunt  hec  vel  aliqua 
horum,  et  iude  se  extollnnt  et  gloriantur  et  non  coufitentur  in  iis  deo,  qui 
dedit.  Quibusdam  autem  videtur,  quod  sibi  iusint,  cum  tarnen  non  iusint. 
Et  hec  est  stulta  superbia,  licet  omnis  superbia  sit  stulta  coram  deo,  sed 
hec  etiam  coram  hominibus.  ['Non  ero  insipiens,  veritatem  enim  dicam'.]  2.  eor.  12, 
Et  hec  habet  duplicem  humilitatem  contrarie:  primo  quando  ista  aufcruutur 

GLOSSA: 

superbire  et  confidere:  que  est  multo  peior  quam  corporalis  superbia,  ut  in 
hideis,  hereticis  et  nostro  tempore  religiosis  multis.  Ergo  hiimiliatum  spiritum 
et  non  corpus  requirit  Dominus. 

^  Quia  qui  suam  iustitiam  facit,  sine  dubio  superbit  intus  de  illa  et  dolum 
habet,  quia  fictam  operatur  iustitiam  ad  speciem  tantummodo.  -  q.  d.  Qui 
non  loquitur  secundum  legem  novam,  iam  non  erit  Israelita  verus.  Ubicunque 
enim  non  est  humihtas  cordis,  quecunque  bona  aguntur,  sunt  specietenus  tantum 
bona  et  sie  dolosa,  superba,  falsa,  mendacia  et  iniqua. 


26  dicam  fe^tt 
1)  Psalt.  iuxta  Hebr. 
Sutf)cr§  aßcvfe.  IV. 


■"-)  ä?cx-gl.  3?b.  III  g;J1.  IV  108. 


^)  5ß(.  194i>-197^ 
9 


130 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


per  manum  domini:  tunc  non  potest  snperbire,  nt  patet  in  experientia.  Et 
hec  quidem  utilis  est,  sed  nou  perfeete  laudabilis  liumilitas.  Secnndo  quaiido 
mauent  quidem  et  tarnen  ex  virtute  pro  nihilo  habentur,  nee  inde  superbitur, 
sed  quasi  non  habeantur,  ita  ceteris  sese  similat  in  omnibus.  Et  hec  est 
gloriosa  humilitas,  que  in  David  et  Hester  eximie  relucet  et  multis  aliis  s 
sanctis  martyribus  et  filiis  regum  &c. 

Altera  est  spiritualis  de  scientia,  sapientia,  intellectu,  virtute, 
castitate,  paupertate,  mititate,  devotione  et  ceteris  donis  spiritualibus  et  divitiis 
anime.  Et  hec  quoque  duplex  est.  Primo  aliqui  sibi  videntur  habere  et 
uon  habent,  ut  in  ludeis  et  hereticis,  quos  primo  et  capitaliter  iste  psalmus  lo 
percutit  et  dominus  maxime  odit.  Secundo  aliqui  vere  habent,  sed  non  con- 
fitentur  deo  nec  aliis  sese  equant  aut  subdunt,  sed  extollunt.  Et  hiis  quoque 
duplex  humilitas  opponitur.  Primo  si  deus  permittat  illos  ruere  in  mani- 
festum errorem  et  peccatum,  ut  sie  negare  nou  possint  se  coecos  et  pecca- 
tores  factos  esse.  Et  hec  utilis,  sed  non  perfeete  laudabilis  humilitas,  sed  is 
potius  humiliatio,  dum  illis  uotum  fit  contrarium,  quam  de  se  presumebant. 
Secundo  quando  illis  maneut,  si  in  ipsis  sunt  talia,  et  tamen  ex  virtute 
gratie  distinguunt  inter  se  et  dona  dei  et  sie  coustanter  servant  confessionem 
deo  in  bonis  acceptis  et  agnitiouem  sui  in  malis  suis  habitis,  et  ita  Semper 
sibi  nihil  svmt.  Sed  o  quam  rara  hec  avis,^  deus  bone!  paucos  ego  vidi,  20 
qui  non  plus  attendant  dona  dei  in  se  quam  seipsos.  Quod  facile  est  cernere 
in  probatione:  quia  si  talem  aliquis  a  sinistris  pulsaverit  verbo  vel  opere, 
privative  vel  positive:  si  hic  prudens  est  et  sui  non  est  oblitus,  facile  stat, 
sustiuet,  patitnr  nec  iniuriam  sibi  fieri  putabit:  sicnt  neque  fit,  quia  licet 
Christo  in  donis  suis  iniuria  fiat,  que  in  illo  sunt,  non  tamen  ei,  in  quo  25 
sunt.  Seit  enim,  unde  sit  et  quid  sit:  quoniam  omni  malo  dignus  sit  ex  se 
et  sua  nidlitate  et  peccatis:  ideo  non  miratur  talia  sibi  fieri.  Si  autem  visura 
confundit  et  sui  oblitus  dona  dei  in  se  attendit,  mox  inflatur,  insurgit,  reddere 
paratus  equale,  cogitans  quoniam  similis  sit  ei  vel  etiam  superior  ex  donis 
dei,  sicut  forte  verum  est.  O  quam  raro  ista  vidi  exempla  humilitatis  vere !  30 
Semper  volumus  ea  in  nobis  attendi,  que  aliena  sunt  et  dei,  et  non  ea  que 
nostra  sunt:  immo  maxime  volumus  non  attendi,  et  tamen  in  aliis  attendimus, 
que  eorum  sunt,  et  non  ea,  que  dei  sunt  in  illis.  Eodem  modo  si  a  dextris 
pulsetur  laude,  favore,  honore,  munusculis,  quam  difficile  est  se  indignum 
reputare  istis  et  non  complacere  in  illis,  velut  merito  oblatis  et  digne  exhibitis!  35 

Et  non  possum  paradigma  clarius  dare.    Suscipiat  princeps  puellam 
meudicam  in  stercore  et  vermibus  et  indutam  omnibus  preciosis,  purpura, 
§cfcf.  IG.  iT.gemmis,  auro  (sicut  et  Ezech.  16.  17.  describit):  hec  si  prudens  fiierit,  non 
obliviscetur  qualis  fuerit,  unde  venerit,  sed  confitebitur  palam,  quoniam  non 


5  relucent  28  oLlitus.  Dona 
1)  ,U]ci-g(.  Ilor.  Sat.  II.  2.  26. 


Psalmus  C.  [CL] 


131 


ex  parentibns  liec  habeat,  sed  gratia  principis,  nec  sie  optat  illa  in  se  attendi, 
iit  nolit  attendi  etiam  seipsam:  quod  si  quis  iu  faciem  ei  obiecerit  suam 
veterem  miseriam,  verum  esse  fatebitiu",  quod  dicitur,  non  irascetur.  Si 
autem  et  honorabitur,  laudabitur  &c.,  uon  ignorat  hec  sibi  propter  se  nou 

5  exhiberi  aut  deberi,  sed  propter  principis  gratiam.    Quod  si  coufundet  et 
miscebit  omuia  et  sui  oblita  uon  teueat  distinctionem  et  diflierentiani  inter 
se  et  doua  data,  sicut  Vasthi  regina,  iam  quid  faciet  princeps?   Vel  aufereteftinv  i,  i2f. 
vel  repudiabit  cum  istis  ornamentis  simul  et  proiiciet. 

Ita  per  omnia  fit  cum  anima  in  Christo,  qui  eam  suscipit  iu  gloriam 

10  et  suis  gi'aciis  ornat.  Si  autem  ipsa  prudens  fuerit,  scieus  quoniam  non  ex 
patre  svto  (id  est  Adam)  hec  habeat,  sed  vermes  miseriamque  multam,  nec 
adversis  nec  prosperis  mutabitur,  nec  laude  nec  vituperio  inflabitur,  sed 
Semper  sibi  iuste  contingere  sentiet,  que  mala  contingunt,  quoniam  sie  est 
nata  et  omnino  aliena  sunt,  in  quibus  honoratur.    Unde  Apostolus,  cmii 

Ii)  vellet  gloriari,  prcmisit:  'Non  ero  insipiens,  veritatem  enim  dicam\    lusipiens  2.  eor.  12,  g. 
enim  est,  qui  deum  non  cognoseit  nee  ea  que  dei  sunt,  ideoque  uecessario 
mentietur.    Igitur  de  iis  quoque  psalmus  potest  intelligi,  sed  magis  de  primis. 
Tu  ergo  hec  dicta  pensa  et  apjjlica  tibi.    Consydera  multos  in  monasteriis, 
qui  gratiam  si  habent,  volunt  feriari  et  celebrari,  cum  gratias  agcre  et  indignos 

20  esse  se  confiteri  debeant,  vel  eam  habere  vel  administrare  et  cum  omni 
devotione  eam  expendere,  quod  digni  sint  tali  dono.    Sed  0  insipientes  nos! 
Non  frustra  ps.  50  dicit:  'Sacrificium  deo  (non  caro  contribulata,  sed)  Spiritus '^^t-  r,!,  19. 
contribulatus :  cor  coutritum  et  humiliatum  deus  non  despicies',  non  manum 
vel  corpus:  id  est  spiritualis  voluntas,  sensus  et  omnc  interius  cordis:  hoc 

25  si  humilietur  et  conteretur,  salvum  est.    Discamus  ergo  Domino  cantare 
'Misericordiam  et  iudicium',  misericordiam  in  bonis  illius  omnia  ei  attribuendo,  «■  1. 
iudicium  in  malis  nostris  uobis  ea  tribuendo.    Neque  unum  sine  altero  esse 
potest.    Et  si  non  benedixeris  deum,  quando  iniuriam,  maluiii,  damuum 
susci2)is,  sed  resistis  atque  defendis,  iam  iudicium  non  canis  domino.  Quia 

30  non  consyderas,  quo  tu  dignus  es  et  quid  sis,  ac  quam  i'ecte  tibi  ista  con- 
tiugant.  Et  sine  dubio  simul  misericordiam  etiam  non  cantas.  Quia  propter 
dona  dei  in  te  vis  supportari,  quasi  ex  te  et  tua  sint.  Et  ita  iam  non  ex 
misericordia,  sed  ex  iustitia  te  habere  existimas.  Sed  si  vere  credis, 
quod  indignus  sis  bonorum  et  dignus  malorum  (utmnque  enim  simul 

35  necesse  est  esse),  iam  vere  cantas  misericordiam  et  iiidicium.  Quia 
sentis  adeo  te  indignum  bonis,  ut  non  dubitcs  haue  solam  esse 
misericordiam,  quia  habeas  ea,  et  adeo  dignnm  malis,  ut  non 
dubites  iusto  iudicio  tibi  ista  contingere.  Igitur  si  hoc  credis 
et  intelligis  corde,  confiteris  ore,  ostende  quoqiie  in  operc  et 

^0  sustiue  iniurias  et  fuge  atque  contemnc  favores  et  laudes.  Sic 
sunt  omnia  idem: 


9* 


132 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — IG. 


iustitia 
misericordia 
psalterium 
psalmns 


iudicium 

veritas 

cythara 

cauticum 


niane 


vespere 


dies 

dextrum 


sinistrum 

occidens 

Aquilo 

Hermon 

buccina: 


nox 


in  iis  Omnibus  ista  duo  significautur. 


oriens 


Auster 
Thabor 
tuba 


Multi  itaque  habent  quidem  et  misericordiam  et  iudicium,  sed  non  cantant 
ea  domino.  Q,uis  enim  est,  qui  non  habeat  bona  ex  deo?  Quis  rursum  non 
habet  raalura  suum  et  ea  que  nolit?  Sed  non  laudant  deum  in  istis,  bona 
deo  non  confitentur,  quod  sint  illis  indigni,  nec  malis  dignos  se  confitentur. 
Atque  ita  murmurant  jiotius  sibi  iudicium,  quam  cantent  domino.  Cantare 
enim  est  cum  hylaritate  confiteri  et  laudare  deum  atque  complacere  et  delectari 
in  deo,  quoniam  iustus  est  in  iudicio,  quia  fiagellat,  et  misericors,  quia  bona 
^Pj.  97, 8.  tribuit.  Sic  enim  'exultaverunt  filie  lüde  propter  iudicia  tua,  domine'.  Qui 
enim  non  delectatur  in  malis  suis  et  sie  iustitiam  dei  diligit,  hic  non  cantat 
iudicium,  sed  non  delectatur,  nisi  prius  misericordiam  consecutus  et  in  ipsa 
primum  delectetur.  Quia  habitis  bonis  amatis,  facile  est  etiam  in  tribu- 
lationibus  gaudere. 

'$\.'23,i.         Ps.  23. 'Virga  tua  et  baculus  tuus,  ipsa  me  consolata  sunt':  virga, 
Cjue  flagellat  carnem,  baculus,  qui  sustentat  spiritum. 

Unde  et  dominus  ita  Ecclesiam  suam  et  quemlibet  iustum  regit,  per 
Cognitionen!  sui  et  per  cognitioneni  dei:  nos  enim  si  cognoscimus,  facile 
canimus  iudicium,  si  autem  deum,  facile  misericordiam  cantamus.  Nam  deum 
per  sua  bona  cognoscimus,  nos  per  nostra  mala.  Igitur  quandocunque  ob- 
veniunt  nobis  bona  vel  iam  data  consyderamus,  mox  dicit  fidelis :  'Hec  omnia 
sunt  ex  misericordia  dei'.  Et  ita  in  deum  vocem  affectus  elevat  et  laudat, 
non  sibi  inflectit  aut  gloriatur  in  illis  coi'am  liominibus.  Quoniam  tales  can- 
tant misericoi'diam  suam  liominibus  et  sibi  cantari  faciunt  eam  ab  hominibus. 
Et  tunc  sequitur,  quod  etiam  iudicium  blasphemet  et  non  cantet.  Quia  non 
est  possibile,  quod  qui  gloriatur  in  bonis  et  prosperis  atque  extollitur,  quin 
in  malis  quoque  frangatur,  blasphemet  et  maledicat.  Quandocunque  autem 
obveniunt  mala  seu  iam  habita  inspiciuntur,  mox  fidelis  dicit:  'Hec  omnia 
sunt  iudicium,  quia  mihi  debita  in  veritate'.  Et  ita  levat  iterum  vocem  in 
dominum,  landaus  quia  misericordiam  simul  habet  cum  iudicio.    Et  hoc  ex 

•fiiob  2, 10.  sui  cognitione,  illud  autem  ex  dei  cognitione.    Sic  cantavit  lob:  'Si  bona 
susccpimus  de  manu  domini,  mala  autem  qnare  non  sustineamus?'  Unde 


41  ©eib.  sustiiiemus 


Psalmus  C.  [CL] 


133 


ps.  96.  qiium  dixisset  :  'Qui  diligitis  domiiuuii,  odite  nialum',  ne  de  malo??f.  97,  lo. 
carnis  odiendo  iiitelligeretiir  et  ita  iudiciuni  nun  cantaretur  doiniuo,  niox 
addit:  'Custodit  dominus  animas  sanctorum  suoruni'.    N(jn  ait  'carnes  san- 
ctorum',  in  qiiibus  iudicia  facit,  sed  'animas',  in  quibns  misericordiam  facit. 
['Dominus  dedit',  ecce  misericordiam,  V?owjmus  abstulit',  erce  mdiciuni  l  'SicutCiiob  1,21. 
domino  placuit,  iki  factum  est.    Sit  nomen  domini  benedictum',  ecce  can- 
tandum  domino!   Sie  >'lct.  5. 'Ibant  A])ostoli  ^/audentes,  (|Uoniam  digni  habiti ^ipgfcf).  5, 41. 
sunt',  ecce  misericordiam:  'pro  nomine  Ihesu  contumc//ani  pati',  ecce  iudiciuni! 
Sic  fit  cum  Omnibus  iustis.  Ergo  iii,  sequentibus  reprobat  omnes,  qui  iudiciuni 
horreut  et  carnis  bona  querunt,  quia  nec  misericordiam  nec  iudicium  cantare 
jiossunt  eiusmodi.] 

Corollarium.  Sequitur,  (|Uod  in  hac  vita  utrunquc  solum  in  sanctis 
est,  scilicet  misericordia  et  iudicium.  In  iuferuo  enim  solum  erit  iudicium, 
in  coelo  autem  sola  misericordia:  hie  antem  simul  utrunque.  Ergo  bona 
spiritualia,  inmio  quecunque,  tribue  misericordie  Dei  et  lauda  dominum  in 
hiis.  Mala  autem  corporalia  liuiusque  vite  molestias  temporales  tibi  imputa 
ut  propria  et  debita:  illa  autem  indebita  et  mere  gratis  data.  Et  ita  illic 
non  superbies,  hic  non  desperabis:  illic  non  vanus  fies  et  inflatus,  hic  uon 
pusillauimis  et  tristis  atque  deiectus,  ut  sie  per  misericordiam  et  iudicium 
de  iudicio  sine  misericordia  ad  misericordiam  sine  iudicio  pervenias.  Amen. 

Aptissime  ergo  verba  snnt  posita,  quoniam  misericordia  precedit,  ut 
cantabile  fiat  iudicium.  Cantatur  misericordia  antequam  iudicium,  aliocpun 
esset  plorabile  iudicium,  si  non  misericordia  preexisteret.  Sic  enim  erit  in 
Inferno,  ubi  non  misericordiam  et  iudicium  cantabunt,  sed  iram  et  iudicium 
plorabunt,  maledicent,  blasphemabunt.  In  coelo  autem  misericordiam  et 
gloriani  iiibilabunt.  [2.  Petr.  2.  dielt  b.  Petrus:  'Execra6ile  iudicium',  id  est2.''Bctv. 2, 11. 
blasphemum.]  Quare  omne  iudicium  est  infoelix  et  plorabile,  cum  quo  non 
simiü  est  misericordia.  Ut  sunt  'multa  flagella  peccatoris,  sperantem  autem  32, 10. 
in  domino  misericordia  circundabit'.  lustormu  autem  est  unum  tautum  flagel- 
lum,  uon  multa,  id  est  duo,  scilicet  in  carne  tantum,  quia  misericordia  cir- 
cuudat  eum. 

Transcurramus  itaque  psalmimi  breviter.  Misericordiam  et  iudicium«.  1. 
cantabo  tibi  doraine.  Quia,  sicut  Ro.  3  dicitur,  iis  qui  fnerunt  in  lege, ajcm.  3,  i9. 
loquitiu-,  de  ludeis  primo  loquitur.  Misericordia  ergo  in  animabus,  et  iudicium 
in  carnibus  eorum.  Similiter  misericordia  in  populo  spirituali,  qui  suscepit 
fidem,  et  iudicium  in  populo  incredulo  cantatur.  Sic  enim  per  misericordiam 
et  iudicium  tropologice  pars  ludaici  populi  facta  est  misericordia,  altera 
autem,  que  misericordiam  noluit,  ceeidit  in  iudicium  et  perditionem.  Et  hoc 
per  totum  psalmmn  describitur.  Quare  primo  de  lud  eis,  deinde  de 
hereticis,  generaliter  autem  de  omnibus  malis  ad  literam  Chri- 


6  ©cib.  cantantem 


134 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


stianis,  tropologice  autem  de  spiritii  et  carne  iutelligitur.  Qua 
vicleamus. 

35-2.         Psallam  et  intelligam  in  via  immaculata,  quando  venies  ad 
me.    ['Quando  venies  ad  me'  referri  potest  ad  illiid  'Intelligam  &c.'  Vel 
ipsnm  'intelligam'  ad  hoc  'Quando  venies  ad  me',  id  est  quando  venies,  s 
id  est  uisi  venias,  non  intelligam.  Vel :  Intelligam,  quocunque  tempore  venias. 
Et  hanc  distinctionem  Bernardus  iu  Canticis  pulclire  ponit.]    Hec  est  prima 
pars  populi  miserieordie.    Quia  dum  incredulus  abiectus  plorat,  populus 
fidelis  Interim  psallit  in  via  immaculata.    Ille  autem  ululat  in  via  polluta. 
Quare?  Quia  ego  intelligam,  ille  non.   Ego  psaUam  sapienter  et  intelligenter  lo 
(id  est  iu  spiritu),  ille  autem  psallit  [immo  neque  psallit]  et  non  intelligit, 
quia  psallit  insipienter  et  carnaliter  (id  est  in  litera  et  sensu  carnis  Scripturas 
tractat).    Ideo  immunda  est  et  polluta  via  eins.    Unde  hic  videtur  elucere 
vera  diff'erentia  psalterii  et  cithare  in  significato.  Quia  cithara  veterem  legem 
testeni  future  cxprimit:  ideo  sursum  sonat,  quasi  vocans  eam  de  coelis.  is 
Psaltei'ium  autem  uovam  per  veterem  testificatam:  quia  inde  deorsum  sonat, 

*ßf.  98, 5.  quasi  vocata  ab  inferiori  et  terra.  Ideo  ps.  98.  pulchre:  'psallite  domino  in 
cithara,  in  cithara  et  voce  psalmi'.  Quomodo  in  cithara  psalli  potest,  cum 
hoc  sit  psalterii  officium?  Sed  vult  in  cithara  spirituali,  que  est  idem,  quod 
psalterium.  Quia  lex  spiritualis  et  euangelium  idem  sunt.  In  huius  rei  20 
Signum  geminavit  'in  cithara',  que  geminatio  spiritum  notat,  ut  ps.  67.  dictum: 
item  quod  premisit  'psallite'.^  Ex  quo  sequitur,  quod  qui  psalterium  et 
psalmos  exponunt  de  litera  et  figura,  contra  nomen  eins  faciunt, 
sed  debent  omnia  ut  desursum  in  spiritu  sonantia  accipi,  sumpta 
ex  cithara.  Igitur  psallere  est  Euangelium  et  spiritum  predicare,  cithari-  25 
sare  autem  est  testimonia  ex  lege  adhibere  [seu  legem  s]3h-ihia\iter  predicare]. 
Unde  rectissime  hic  additur:  'psallam  et  intelligam'.  Quia  Spiritus  non  nisi 
iutelligitur,  cithara  autem,  etiam  non  intellecta,  est  tarnen  litera  per  se.  Quia 
lex  respicit  quidem  ad  euangelium,  sicut  cithara  sursum  ad  coelimi.  Et 
ecoutra  Euangelium  respicit  ad  legem,  sicut  psalterium  desursum  ad  terram.  30 

3ci.  7, 3.  [Et  sicut  ex  piscina  superiori  ad  inferiorem,  Isaie  7,  fluit  aqua:  ita  ex  lege 
2, 9.  in  Euangelium,  sicut  ex  aqua  vinum  fecit  dominus.    Et  semper  piscina  est 
notitia  rerum  sensibilium,  ex  qua  debet  fluere  in  piscinam  inferiorem.  Item 

Sof).  5, 2.  piscina  ])robatica^  cum  quinque  porticibus  in  lerusalem.    Item  ex  torculari 

vinum  fluit:  sie  ex  lege  Euangelium.]    Veruntamen  utrunque  potest  haberi  35 
et  neutrum  sie  intelligi,  quomodo  respiciant,  quia  ludei  hunc  respectum  non 
habent.    Ideo  citharisant  et  non  intelligunt.    Sed  non  ecoutra  psallere  potest 
quis  et  non  intelligere  vere,  quia  Euangelium  sciri  sine  intellectu  non  potest 


11  immo  neque  psallit  SfonbtiemcTtung,  ltia§  ©ctb.  ansumcrfcn  öcrgeffctt  ^)at       14  veteris 
28  intellecta.    Est         30  de  sursum         ol  ad  in  inferiorem 

»ergl.  m.  III  394  3.  32f(g.;  IV  121.  -)  So  Vulgata;  im  rrj  nQoßuTix^. 


Psalmus  C.  [GL] 


135 


et  fide.    Tanien  essto,  psallat  et  iioii  iiitelligat,  sed  tunc  via  ein«  erit  ])olluta, 

et  Dominus  non  venit  ad  eum.    Et  ita  cadit  in  iudiciuni.    Ecce  hü  sunt 

duo  Cherubin  sese  versis  vultibus  respicientes.    Et  due  cortyne  uiiiiqueque  ^[Xt'aG^'io 

ad  sororem  suam  &c.    [Sic  lex  et  YMangeliuni  Ro.  3. 'lustitia        testificatasföm.  3, 21. 

5  a  lege  et  pi-ophetis'.    E....  mutuo  se  re.sjj/ciunt,  lex  ..  testis,  Euangeliww 
iudex.]    Item  sie  due  tube  quoque  possunt  accipi,  ut  sint  tube  ductiles  et^sf  ys,  e. 
argentee  eloquia  veteris  legis,  sed  tuba  Cornea  eloquia  nove  legis  :^  et  fiet 
eiusdem  repetitio.    Ratio  autem  nominum,  quia  lex  maiori  strepitu  figurarum 
resonat,  pompa  et  apparatu  carnis,  sed  Euangelium  humiliter  et  submissius 

10  sonat,  quia  humilia  docet,  abiecta  &c.  Et  optime,  quia  argentum  in  terra 
nascitur:  sie  lex  in  litera  terrena.  Coruu  autem  in  capite  arietis  mortui, 
quia  Euangelium  de  (Jhristo  mortuo  et  de  cajnte  eins  venit  (id  est  virtute 
divinitatis).  Et  sicut  argentum  per  se  non  fit  tuba  nisi  per  ignem  et  artem: 
ita  lex  non  fit  spiritualis  nisi  per  transmutationem  et  expositionem  figurarum, 

15  ut  sint  tube  ductiles  et  tunsiles.    [Sic  'foenum  de  terra'  ps.  71.    Sic  quod- 72,  i«. 
übet  ex  quoübet,  fijrma  ex  materia,  species  ex  gener e,  differentia  autem  est 
Christus,  de  quo  utrunque  particip«^.|     Euangelium  per  se  natura  est  ad 
formani  cornu  et  habet  apertam  figuram  suam  in  spiritu,  lex  autem  non  nisi 
per  Studium  tuudatur  et  formetur  in  spiritum.   Igitur  quam  recte  addit  'vocem' 

20  cum  'psalmo'  et  non  cum  'citliara'  et  cmii  "^tuba  cornea",  non  cum  Hubis 

ductiübus',  quia  Euangelium  revelat  legem  et  non  

lam  si  de  verbis  dicta  sunt  hec  et  intellecta,  nunc  facile  est  et  de 
operibus  intelligere,  ut  sint  'psallere  in  cithara'  opera  facere  secundum  doc- 
trinam  legis  spiritualiter,  et  Mn  psalterio  psallere'  operari  secimdum  Euau- 

25  gelium.  Immo  ut  cum  b.  Augustino  consonemus,  'in  cithara  psaUere'  est 
castigare  corpus  et  in  Servituten!  redigere,  ut  sursmn  ad  spiritiun  pendeat 
et  obediat  ei.  'Li  psalterio  autem  psallere'  est  opera  spiritualia  agere,  que 
deorsum  carnem  regant.  Igitur  sunt  eadem  quidem  opera,  sicut  idem  Spiritus 
in  utroque  testamento,  sed  diverso  respectu  diversa  habent  nomina.  Unde 

30  fere  semper  cithara  cum  psalterio  coniuugitur  in  psalmis.  Eodcm  modo 
'tubis  ductilibus  canere'  est  opera  castigationis  et  passionis  agere  super 
carnem,  'tuba  autem  cornea'*  opera  Spiritus,  que  sunt  eadem  opera,  nisi  quod 
desursum  ex  spiritu  veniunt  et  carnem  de  infra  sustollunt  et  obedire  faciunt. 
Ideo  autem  additur  'in  voce",  quia  opera  spiritualia  erant  propalanda  ex 

35  Euangeüo,  non  ex  lege,  similiter  et  spiritus  ex  euaugelio  predicandus,  non 
ex  lege.  Alioc^uin  euangelium  oportuisset  conflari  et  duci  in  legis  sensum. 
Sed  nunc  econtra  lex  erat  mutauda  et  formanda  ad  Euangelium  [ducenda, 
ut  sie  sint  'tube  ductiles'] :  ideo  ibi  non  'vox',  sed  hie  'vox'  ponitur.  Sed 
hec  omnia  non  fiunt,  nisi  'quando  venies  ad  me'.    Tunc  enim  cantatur 


18  formam.  coniu         37  ducencLi  6i§  ductiles  übevgefdjviebcrt 

ä]evc(L  üben  ©.  122.         -)  2)ev  3ieft  bi-'3  ©a^eä  ift  lueggeldjitttten. 


136 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


misericordia  et  iudiciuni,  et  jisallitur  et  intelligitur  in  via  immaculata.  Quod 
sive  de  primo  adveutii  ad  literam,  sive  de  spirituali  iutelligatur,  uou  refert. 
Idem  enim  est. 

[Item  quod  iina  vox,  uims  psalmus,  due  autem  cithare,  item  plures, 
id  est  due  tube  ductiles,  et  una  vox,  ima  tuba  Cornea,  sie  intelligitur,  quia 
gföm.  3, 21.  Euangeliwm  a  duobus,  scilicet  lege  et  prophetis  est  testificata  Ro.  3.  Et 
sKnttf).  17, 3.  Matth.  17  cum  lesu  (id  est  Euangelio)  Moses  et  Hellas  (id  est  lex  et  pro- 
65, 9.  phete)  apparuerunt.    Et  ps.  64.  'Exitus  matutini  et  vespere  delectabis",  id  est 
delectabiles  facies  predicationes  nove  et  veteris  legis  simul  concordantium. 
1. 9Jiüf.  1, 5.  Et  ita  fit  'vesper  et  mane  dies  unus',  prius  fit  vespere,  sed  prius  (?)  erit  matu- 
tinum,  quod  Euangelium  educit  legem  ad  lucem.]    Et  loquitur  in  per- 
sona corporis  sui  Ecclesie  [vel  populi  fidelis  Synagoge].    Immo  totus 
psalmus   in  persona  Ecclesie  j^rimo  ad  literam  dici  potest  et 
forte  melius. 

as.  3.  Non  proponebam  ante  oculos  meos  rem  iniustam:  facientes 
prevaricatioues  odivi.  Subintelligitur :  Sicut  illi  alii,  de  quibus  iudicium 
tibi  canto,  sed  misericordiam  tibi  de  me  canto,  quod  non  propono  &c.,  tuum 
enim  donum  est.  Unde?  Quia  psallam  et  in  via  immaculata  intelligam. 
Nisi  enim  intelligerem  et  psallerem  et  ita  in  via  immaculata  docerem  et 
docerer  ex  tuo  adventu,  que  est  misericoi'dia  quam  canto,  sine  dubio  sicut  illi, 
ita  et  ego  proponerem  ante  oculos  meos  rem  iniustam.  Quare  enim  illi  pro- 
ponunt,  nisi  quia  non  psallant  nec  intelligant?  Quia  uec  venis  ad  eos,  nee 
sunt  in  via  perfecta  nec  cantant  misericordiam  et  iudicium,  sed  blasphemant 
potius  et  execrantur  iudicium.  Igitur  proponunt  rem  (id  est  negocium  iniustum 
et  perambulans  in  tenebris,  que  est  iustitia  sua,)  iniustam.  Et  hec  pars  ex- 
primit  terminum  ad  quem,  sicut  sequens  terminum  a  quo.  Quia  faciunt 
declinationes  seu  prevaricatioues  a  lege  et  via  veritatis  ad  suam  viam  et 
^ßrcb.  ©ni.  4,  propriam  legem.  Ecclesiastes  4.  'Multo  melior  est  obedientia  quam  stultorum 
victime,  qui  nesciunt,  quid  faciunt  mali'.  Hoc  primum  ludei,  deinde  heretici, 
tandem  Maomet  et  omnes  superbi.  Quia  vetus  homo  et  caro,  cum  in  super- 
biam  sui  sensus  erigitur,  proponit  etiam  sibi  iniquum  idolum  sapientie  sue, 
'ji,  6.  quo  fit  pertinax  et  immansivus:  quo  iam  in  'negocio  in  tenebris  perambu- 
lante', quia  placuit  sibi  'sagitta  volans  in  die'.  Et  tandem  ruit  per  cou- 
tentionem  et  defensionem  sui  in  "^demonium  meridianmn'.  Nihil  enim  pro- 
fundius  excoecat  quam  proprius  sensus,  ideo  recte  negocium  in  tenebris  est 
et  pestilentia.  Non  sie  Ecclesia  et  fideles  non  sie. 
iB.  4.  Non  adhesit  mihi  cor  pravum,  id  est  ineredulum,  licet  faciera 
rectam  ostentet  et  fidelem.    Quia  non  potest  adherere  Ecclesie  nisi  fidelis, 


10  2)ie  SBortc  Don  sed  —  quod  ^.11  finb  bitrd^  SSefc^neibcn  be§  9lanbE§  öerftiimmelt 
12  vel  —  Synagoge  iilicrgcic^ricticn  16  sub  intelligitur  19  psallerem.  Et  25  per 
amljulans         27  via  veritas         32  in  Dor  tenebris  fe^tt 


Psalmus  C.  [GL] 


137 


secl  bene  interesse  et  misceri.  Quia  Ecclesia  est  unnm  in  spiritu.  Ideo 
adherent  ei  multi  .secunduni  corpus  et  exteriorem  honiineni,  sed  vera  adherentia 
nou  est  nisi  cordium,  in  qua  non  uisi  rectum  cor  herere  potest.  Pravum 
ergo,  id  est  curvum  ad  seipsum  et  infidele,  ut  'Convei'si  sunt  (a  recto)  in??f.  78, 57. 
arcum  pravum'.  Declinantem  a  me  malignum  non  cognoscebam, 
scilicet  spirituali  cognitione,  quam  Christus  et  s]>iritus  eins  habet.  Malignum 
autem  dicit,  qui  bonum  spirituale  non  querit,  sed  bonum  carnis,  id  est  maUun 
Spiritus. 

Detrahentem  secreto  proximo  suo,  hunc  persequebar.  Hocs.  5. 
enim  sequitur  inevitabiliter  superbos  in  sensu  suo,  ut  aliorum  vituperent 
sensum  et  quantum  possunt,  extenuent,  ut  ludei  Christo,  heretici  Ecclesie, 
inflati  mausuetis  et  sanis  hominibus.  ['Secreto',  id  est  abseondito  active  et 
passive,  sive  illo  absente  dicitur,  co  (juod  mahuii  sub  specie  hom  occultat 
et  ostendit.]  Et  hoc  est  demonium  vastans  meridie  et  insidians  secundum  ^Pf.  91, 6. 
hebr.,^  quia  detractor  insidiatur  et  vastat  occulte  })roximum  suum  et  in  hoc 
bene  agere  se  putat  velut  meridie  illustratus.  Hel)r.  'Loquentem  in  abseondito 
contra  proximum  suum,  hunc  interficiam','^  id  est  excommunicabo  onmes 
hereticos  cum  suis  scismaticis  et  conventiculis.  Hoc  enim  facit  Ecclesia  Semper, 
ut  patet  experientia.  Quia  in  occulto  decipiuut  heretici  plurimos  et  non  audent 
in  publico  sese  defendere  ueque  etiam  possunt.  Sic  caro  detrahit  spiritui 
multa  suggerendo  secreto,  id  est  malum  occultando. 

Superbo  oculo  et  insatiabili  corde,  cum  hoc  non  edebam. 
Patet  tandem  hic  clare  hunc  psalmum  non  nisi  in  persona  eins  dici,  qui  sit 
deus,  vel  Ecclesie  potius,  que  habet  spiritum  sponsi  sui.    Nam  solus  ipse 
est,  qui  scrutatur  renes  et  corda.    Quare  David  non  potuit  dicere:  'Cumljjj^^'^'o-^ 
corde  insatiabili  non  edebam',  vel  ut  hebr.  habet:  'Superbum  oculo  et  altum 
corde,  cum  hoc  esse  non  potero'.*   Quis  enim  David  semper  revelaret,  quales 
essent  in  corde  suo?  Igitur  male  Lyra*  detorquet  hunc  psalmum  ad  David. 
'Cor  autem  altum'  potest  intelligi  profundum  et  grave  et  insaciabile  propter 
concupiscentiam  temporalium ,  que  non  possunt  saturare.    Sed  'qui  esuriunt  SKnttf).  5, 6. 
et  sitiunt  iustitiam,  saturabuntur'.  'Qui  autem  bibit  ex  hac  aqua,  sitiet  iterum',  Sof).  4, 13. 
et  'non  saturatur  oculus  visu  &c.'    Ps.  4.  'filii  hominum,  usque  quo  gi'avi  |"4®3^''''*- 
corde?'   Fideles  autem  Christi  non  solum  saturi,  sed  et  fastidiosi  sunt  tem- 
poraliimi. 

'Su])erbi  oculo'.    lob  22.  'Qui  humiliatus  fuerit,  erit  in  gloria,  et  qui  .fiiob  22, 29. 
inclinaverit  oculos  suos,  ipse  salvabitur',  id  est  humiliaverit  sapere  suum 
altum.    Ut  Apostolus  Ro.  12.  'Nou  alta  sapieutes'.    Sic  de  ludeis  prover.  30.  atöm.  12,16. 


13  ©eib.  sine         15  suum.  Et         17  Imiic  fe^tt 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.  „a  morsu  insidiantis  meridie".  ^)  Psalt.  iuxta  Hebr. 

^)  Psalt.  iuxta  Hebr.  „Superbum  oculis  etc."  *)  Sijra  beutet  ben  ^pfatm  auf  2!al)ib8 

SSorfa^  „bene  uti  regia  potestate  ad  sui  meritum  et  aliorum  exempluiu". 


138 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


©»tt^iD.  3o/Generatio,  ciiius  excelsi  sunt  oculi  et  palpebre  in  altum  surrecte  &c.'  Cum 
isto  ergo  non  potest  esse  Christus,  quia  solum  cum  humilibus  esse  potest, 

Dft6.  3, 20.  nee  comedit  cum  eo,  nec  ille  cum  eo.   Apoc.  3.  '8i  quis  aperuerit  mihi  ianuam, 
introibo  ad  eum  et  coenabo  cum  Ulo,  et  ipse  mecum'.    Quia,  ut  dixit,  non 

Sor),  4, 34.  comedit  nec  bibit  temporaUa,  sed  cil)us  eins  est,  ut  faciat  vohmtatem  eius, 
qui  misit  eum.  lustitiam  enim  comedit  et  sui  cum  eo.  Cor  autem  eorum 
comedit  temporalia  et  iniqua.  Et  quod  loquatur  de  comestione  spirituah, 
patet,  quia  non  ait  'ventre  insatiabiH",  ut  gule  vicium  intelligeres,  sed  'corde 
insatiabih',  quod  desyderiis  et  fruitionibus  temporalium  pascitur,  immo  de- 
pascitur  potius.  Deinde  non  est  putandum,  quod  nuUus  talis  possit  omnino 
cum  Christo  esse,  sed  sie  manens  et  non  correctus.  Quia  non  ipse  iniqui- 
tatem  diligit  nec  mutari  potest.  Ergo  non  est  speranda  sakis,  si  nos  non 
mutemur,  quod  ille  mutetur.  Quia  diffiiiit,  quod  non. 
sß.  6.  Oculi  mei  ad  fideles  terre,  ut  sedeant  mecum:  ambulans  in 
via  Immaculata,  hic  mihi  ministrabit.  Sicut  rex  habet  commensales 
•  in  epulis  suis,  qui  cum  eo  sedent,  et  hü  sunt  consiliarii,  principes,  iudices 

eius  &c. :  ita  in  Ecclesia  habet  Christus  Episcopos,  pontifiees,  rectores 
^Pf.  122,  .=>.  Ecclesiarum,  qui  sedent  super  sedes  in  iudicio  super  domum  David.  Unde 
usque  hodie  Episcopatus  dicuntur  sedes  Episcopales.  Et  unus  Episcopatus 
in  multas  sedes  distribuitur.  Ergo  fideles  smit  Episcopi  Christi,  qui  cum 
60  sedent,  licet  multi  nunc  extra  eum  et  contra  eum  sedeant  in  sua  tamen 
sede,  idola  scilicet  et  non  Episcopi.  Item  Doctores  &c.  Sic  etiam  ministri 
Ecclesiarum,  diaconi  et  omnes  alii  in  via  immaculata,  que  snpra  dicta  est, 
in  euangelica  scilicet,  qvie  est  pnre  spiritualis  sine  litere  poUutione.  'Fideles 
autem  terre'  dicit  credulos  de  terra  et  popnlo  Israel,  ut  Apostoli  et  alii. 
Quoniam  fides  est  via  immaculata,  in  qua  ambulant  et  digni  fiunt  sedere 
cum  eo  et  ministrare  ei,  quando  increduli  in  via  iniqua  ambulant  et  sedent 
cum  diabolo  in  cathedra  pestilentie,  in  sede  iniquitatis,  in  sede  sathane,  quia 
suum  dogma  docent  et  sua  sacra  ministrant  et  opera  propria  communicant. 
«.7.         Non  habitabit  in  medio  domus  mee,  qui  facit  superbiam:  ut 

^f.  16, 4. 6.  ps.  15.  'Non  congregabo  conventicula  eorum  de  sanguinibus.  Etenim  hereditas 
mea  preclara  est  mihi",  quia  immaculata.  Licet  ergo  superbi  in  domo  Christi 
sint,  ut  tunc  ludei,  postea  heretici,  sed  non  'in  medio'  eius,  id  est  in  intimo 
eius,  in  spiritu,  in  unitate,  in  vinculo  communionis  sanctorum,  sed  tantum  in 
angulis  domus,  hoc  est  numero  tantum  et  non  merito.  Hebr.  autem  habet: 
'Qui  facit  dolum'.  Hic  dolus  est,  qui  sepe  supra  in  Unguis  eorum  arguitur, 
5Bi.5,7.  12,3.  ut  ps.  5.  13.  35.  et  23.  et  14.    Est  ergo  dolus  doctrina  occidentis  litere  sub 

^'''15,3.'*'  specie  vere  doctrine.    Quia  dolose  seducit  animas  credentes  verum  esse,  quod 


1  Vulg. :  in  alta  26  Qm  fides,  Ina^xfc^emnc^  Qni,  b.  i.  Quoniam;  ©eib.  Qui 

36  Psalt.  iu-xta  Ilebr.  „faciens  dolum" 


Psalmus  C.  [CL] 


139 


vanum  est.    Ita  et  ojiera  eorum  secundum  illam  sunt  siuinl  dolus.    Et  huic 
cousouat,  quod  sequitur: 

Et  qui  loquitur  iniqua,  nou  direxit  in  conspectu  ocnlorum 
m eorum.    Sepe  quoque  iiiiqnitas  et  iniqui  habiti  sunt  et  infra  et  multis 
aliis  locis  habentur.    Est  ergo  iniquitas  osculari  manum  suam,  lob  31,  sua€>tot' 3i,  27. 
oper-a  statuere,  declinare  ab  obedientia  sub  specie  boni  et  melioris  et  ita 
preferre  iniquiter  suum  sensum  sensui  superioris,  Christi  et  Dei  &c.  Et  omnis 
inicjuitas  est  peccatum  secundum  lohannem,  1.  lohan.  6,  licet  ipsis  omniuo  1. 305. 5,  n. 
nullum  peccatum,  sed  meritum  videatur.    Nam  peccatum  generalius  est,  quod 
etiam  iniqui  pro  peccato  liabent.    Sed  iniquitas  proprie  est  superbia  contra 
obedientiam.    Ergo  per  opposituni  equitas  est  obedientia  et  sese  subdere  et 
captivare  in  obsequium,  cui  debet.    Sic  Christus  iudicat  in  equitate  populos.  -ßf-  98, 9. 
Cetera  vide  circa  textum.^    Igitur  qui  talia  docet  et  loquitur,  non  dirigitur 
in  conspectu  dei,  sed  magis  erigitur  in  suuui  conspectum  et  seducitur  in 
perditionem  miSeram. 

In  matutino  interficiebam  omnes  peccatores  terre:  ut  dis-«-  s. 
perderem  de  civitate  Domini  omnes  operantes  iniquitatem.  Triplex 
matutinum,  sicut  triplices  iniqui  et  peccatores  et  civitas  Doniini.  Matu- 
tinum  temporis  gratie,  in  quo  sunt  omnes  ludei  increduli  interfecti  et 
de  Ecclesia  disperditi ,  Isaie  65.  'Et  interficiet  te  dominus  Deus  et  servos      es,  15. 
suos  vocabit  nomine  alio'.    Quia  nunc  Christiani  vocantur  et  Ecclesia,  tunc 
autem  synagoga  et  ludei.    Matutinum  glorie,  in  quo  omnes  niali  homines 
et  angeli  de  Ecclesia  disperdentm-,  et  ipsa  in  gloriam  assumetur.  Tune 
colligentur  de  regno  Christi  omnia  scandala,  et  separabitur  palea  a  tritico,  »!attiu3,4i. 
sicut  iam  in  ludeis  figura  est  ostensa.    Nam  et  ipsi  ludei  palea  sunt  et 
reliquie  triticum,  quo  ad  spiritum  et  literam  dilferentes,  licet  etiam  qui  tunc 
triticum  fuerunt,  etiam  palea  esse  in  futurum  possint.    Quia  qui  habet  fidem, 
recte  dicitur  triticum  ad  infidelem,  qui  est  palea.    Sed  qui  habet  fidem 
mortuam,  adhuc  palea  est  ad  eum,  qui  est  fidei  viventis.    Triticum  ergo  est 
ad  illos,  sed  palea  ad  istos.    Quia  cum  illis  non  est  disperditus,  disperdetur 
autem  in  futurum.    Matutinum  morale  est  initium  fidei,  oriens  quod- 
cunque  propositum  bonum  in  anima.    Et  hoc  disperdit  et  occidit  omnes 
malos  motus,  vicia,  suggestiones,  cogitationes  de  corde  et  conscientia.  Quando 
enim  dormit  anima,  mox  superseminat  inimicus  homo  zizania.    Ideo  Semper  wnttfi. 13, 25. 
vigilare,  Semper  in  ortu  esse,  Semper  matutinum  habere  oportet,  Semper  pro- 
positum innovare.    Unde  Ecclesia  et  anima  sancta  laudatur,  quod  sit 'auroracuiiKi.  6,9. 
consurgens".    Semper  enim  in  aurora  est  et  Semper  consurgit,  nunquam  se 


5  habetur  0  melioris.  Et  15  miseruin  17  S!ie  SBortc  \}0n  civitate  —  iniqui- 
tatem fc^^ten  26  triticum  Don  ©ctb.  mit  Unri'd)t  biird)  ein  'jo'  bcanftanbct ;  reliquiae  ift  ju 
t)crftel)cn  natfj  9föm.  9,  27 

'}  Ohm  ©.  129, 


140 


Dictata  super  Psalterium.    1513 — 16. 


^Pfjit.  3, 13.  perfecisse  aut  pervenisse  aut  appreheiidisse  arbitratur,  sed  obliviscens,  que 
post  se  sunt,  Semper  incipit  et  extendit  seipsam.  Et  ideo  in  isto  versu 
optime  instituitur  vita  proficientis,  ut  scilicet  discat,  qui  vitia  vult  vincere 
et  disperdere,  semper  in  matutino  sit,  seraper  inchoet,  Semper  nihil  se  fecisse 
®at.  e,  9.  putet  et  cogitet,  qnoniam  non  oportet  deficere  seminantes,  quia  metemus  s 
etiam  non  deficientes,  secundum  monitionem  Apostoli.  Ergo  ut  disperdas 
de  civitate  domini  omnes  operantes  iniquitatem,  hoc  serva,  ut  in  matutino 
interficias  omnes  peccatores  terre,  et  nulhis  sit  peccator  terre,  quem  non  in 
matutino  interficias.  Immo  nisi  in  matutino  interficias,  nunquam  interficies. 
Quia  'omnes,  inquit,  peccatores  terre',  id  est  opera  et  motus  carnis.  lo 

Aliter:  'In  matutino',  id  est  statim  ut  nati  fuerint,  secundum  ilkid 
!Bf.  137, 8.9.  ps.  136.  'filia  Babylonis:  beatus  qui  tenebit  et  aUidet  parvuh)s  tuos  ad  petram'. 

Sic  enim  motus  ire,  invidie,  luxurie,  superbie  &c.  statim  ut  sentiuntur,  sunt 
allidendi  et  suffocandi.  Qnoniam  nisi  sie,  vix  occidet  iam  grandes  factos, 
cum  permiserit  sese  diu  in  Ulis  volvi.  'Principiis  obsta  &c,'  ^  Et  b.  Anseimus  i5 
i.sKoj.  3, 15.  de  similitudiue  catuli  et  molossi.  Sic  enim  caput  serpentis  est  conterendura, 
et  radix  evellenda  de  terra  viventium.  Unde  et  Ecclesia  ita  facit,  ut  statim 
moneat,  corripiat,  emendet,  quos  nova  moliri  persentit,  maxime  hereticos  et 
singulares,  ne  morbi  contagio  plurimos  viciet.  Quod  proprie  iste  versus 
exprimit  per  'iniquitatem'.  Que  est,  ut  dixi,  quod  quis  relicta  obedientia  20 
alia  velut  singulariter  meliora,  sapientiora,  potiora  sectari  se  glorietur. 

Allegorice  'Matutinum'  est  novum  testameutum.  Sic  'vespere'  vetus, 
'peccatores'  sunt  errouee  glose  Scribarum,  quas  in  veteri  lege  Angebaut.  Has 
dominus  per  novum  testamentum  interfecit  et  disperdidit. 

Sed  quia  in  hebr.  omnia  huius  psalmi  verba  in  futuro  ponuntur,  et  25 
promittit  se  cantaturum,  psalliturum,  intellecturum  &c.,  patet  quod  loquitur 
propheta  de  populo  futuro.  Ideo  ad  Christum  dicit:  hec  faciam,  quando 
venies  ad  me.  Quia  ante  adventum  non  erat  cantare  misericordiam  et  iudicium, 
sed  plorare  tantum  iudicium,  non  misericordiam,  que  futura  erat.  Nec  intel- 
lectus  nec  psalmus  tuue  erat,  sed  in  luctu  erant.  so 

Nota,  quod  cantare  et  dicere  dilferunt,   quod  psallere  vel  psalmum 
dicere  et  tantummodo  intellectu  agnoscere  et  docere.    Sed  vocem  addendo 
fit  cantus,  que  vox  est  affectus.    Sicut  ergo  verbum  est  intellectus,  sie  vox 
5Pi.98, 5.6.ipsius  aflfectus.    Ideo  ps.  97.  'In  voce  psalmi'  et  'in  voce  tube  cornee',  id  est 
Euangelium  cum  affectu  et  publice  &c. 


23  hac  dominus  25  ©tatt  futuro  f)Qt  Sut£)cr  aiiä  SSerfetjeit  preterito  gefc^rtefien 
33  sicut  vox 

')  Ovid.  Remed,  amor.  v.  91. 


Psalmus  CI.  [CIL] 


141 


GLOSSA:  PSALMUS  CI.  [CIL]' 

Orat  prophcta  cum  populo  fideli  ad  Cliristum  venturum  redemptorem. 
Psahmis  CI. 

TU.  Oratio  pauperis  populi  ante  advcntum  Christi,  cum  anxius  fueritsi.  i. 
de  raultitudine  irapiorum  honiinum,  et  coram  domino  fuderit  eloquiuni  suum. 

Domine  o  fili  Dei^  cxaudi  orationem  meam,-  quia  aliud  peto  quamas.  2. 
qui  florent  secundum  mundum,  cura  sim  anxius:  et  clamor  meus^  cordis 
maguum  desiderium  ad  te  veniat,  quia  aliud  desidero  quam  illi,  scilieet  quod 
sequitur.  Non  avertas^  tanquam  a  reprobo  faciem  tuam  adventura  seuSß.  3. 
presentiam  tuara  a  me:  non  ait  'ne  avertas  aurum  et  gloriara  a  me',  quia 
hec  est  oratio  alienorum:  in  cjuacunepie  die  trihidor,  scilieet  tribulatione  et 
anxietate  spirituali  de  niiseria  raea,  inclina,  ad  me  aiirem  tuam,  quia  non 
loquitiu'  hic  de  persecutione  corporali,  ut  patet  ex  titulo  et  sequentibus.  In 
qiiacunque  die,  seu  prospera  seu  adversa,  utraque  enim  iustos  affligunt, 
invocavero  te,  in  nie  vocavero:  velociter,  ne  absorbeat  tristitia  in  despera- 

GLOSSA:    '  Quod  autem  iste  psalmus  ad  dominum  Christum  loquatur, 
patet  ex  Apostolo  Hebr.  1,  qui  per  hunc  psalmum  probat  divinitatem  Christi 
dicens :  'Et  tu,  domine,  in  principio  terram  fundasti'.    Et  est  oratio  populi  fideHs  ^cbv.  1, 10. 
adventum  Christi  postulantis,  qualis  fuit  tempore  Herodis,  quando  et  secundum 
carnem  ab  eo  vexabatur,  et  simul  per  scribas,  legis  corruptores,  multo  peius 
vastabatur  in  vera  intelhgentia  spirituali.    Sic  Zachai'ias,  pater  lohannis  baptiste, 
tunc  orasse  cognoscitur  ex  Euangelio.    Omnia  enim  tunc  eranl  in  summo  gradu,2iic.  i.esf. 
quia  per  alienum  regem  premebantur  in  terra  sua,  et  per  ahenos  a  ver'itate 
doctores  multo  peius  premebantur  in  anima ,  ut  ps.  xi  recitat  dicens :  'Salvum  5täi.  12, 2. 
me  fac  Deus:  quoniam  defecit  sanctus,  quoniam  diminute  etc.'    Tropologice  autem 
est  oratio  pro  adventu  spirituali  Christi,  quando  anima  a  demonibus  oppressa 
viciis,  etiam  foris  in  cärne  a  mundo  vexatur.    Sic  erit  et  circa  fmem  mundi  in 
adventu  secundo,  sicut  in  primo,  quod  alieni  domini  et  doctores  dominahuntur 
et  docebunt  in  Ecclesia,  ut  tunc  exurgere  postuletur  dominus  Ihesus  et  misereatur 
Zion,  maxime  tempore  Antichristi,  quem  dominus  interficiet  spiritu  oris  sui.  2.  xi)cf).  2, 8. 
Amen,  domine.        -  'Meam'  dicit,  quia  qui  literam  sequuntur,  sunt  aheni,  ps.  17,  ^Pf.  is,  4ü. 
ideo  aliena  est  eorum  oratio  et  operatio  a  spiritualibus.        ^  Iterat  et  ingeminat 
ex  vehementia  affectus.         *  Hic  est  tota  vis  huius  orationis  et  nervus  tolius 
psalmi. 


5  9itef|m  irapiorum  tremens  10  presentiam  ober  potentiam?  15  SRie'^nt  absor- 
bear,  §all.  %'h\&jX.  absorbeatur  17  SRie^m  quoniam  per  21  spiritualis  28  Dtie^m 
qnia  alieni 

')  ©ebrucft  bei  3ite'^m,  Initinm  tliPologiae  Lutheri  pg.  19  -23. 


142 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


SS.  4.  tionem ,  exauäi  nie.  Quia'  defecerunt-^  consumpti  sunt  inaniter  sine  fructu, 
sicut  fumiis,  quia  nihil  reraansit  ex  eis,  dies  mei  dies  vite  huius:  et  ossa 
mea  vires  interiores  anime  sicut  crenmcm  omni  adipe  spiritns  exustulata 

33.  0.  aruerunt  a  vigore  gratie  et  spiritualis  pinguedinis.  Percussus  sum  per 
^^"jj  mortem  vel  infirmitatem  ut  fcenum,  quia  omnis  caro  fenum  ps.  89,  et  aruit 
defectu  gratie  cor  meuni  spiritns  meus:  quia  ego,  i.  e.  pars  populi  mei  et 
magna,''  öblitus  sum  comedere  paneni,  per  quem  pinguescerem,  quia  pinguis 
est  panis  Christi,  meum  spiritualem,  quia  oratio  pauperis  est,  pauper  autem 
divitias  carnis  non  querit  nec  panem  corporis.    Ideo  dicit  'meum',  seil. 

S8.  6.  mihi  congruum.  Nam  panis  carnis  etiam  divitum  et  malorum  est.  A  voce 
gemitus  mei,  non  a  cupiditate  vane  glorie,  sed  ex  vero  corde  contrito: 
adhcBsit  *  os  meum  carni  mece  propter  magnam  abstinentiam  et  castigationem 
carnis,  quam  operatur  gemitus,  quem  habet  spiritns  intus.    Et  iste  versus 

as.  7.  nobilissime  eruditionis  est.    SimiUs  factus  sum  desertus  et  peregrinus  in 


2  Potest  hoc  dupliciter  intelligi 


GLOSSA:    ^  Abhinc  autem  omnia  oportet  spiritualiter  intelligere  ac  nullo 
modo  carnaliter. 

primo  'defecerunt',  'percussus  sum',  i.e.  quia 
sie  futurum  est ,  sicut  omnibus  precessoribus, 
ideo  iam  pro  facto  habeo.  Sic  enim  continget 
Omnibus,  qui  secundum  seculum  et  carnem 
vivunt,  quod  deflcient,  arescent,  percutientur,  ut 
90,  G.  ps.  89  'Vespere  decidat,  induret,  arescat  etc.' 

secundo  quia  sentio  defecisse  dies  meos  et  aruisse 
me  et  percussum :  quia  sapio  iam  spiritum,  ideo 
caro  et  vita  eins  in  me  iam  defecit  et  aruit,  et 
sentio ,   quam  noxia   mihi  fuerit  ista  vita ,  ex 
reliquiis  eins,  que  sunt  ariditas  omnium  virium 
interiorum.     Ideo    aliam  vitam  quero   et  illis 
dorsum  vertens  faciem  tuam  requiro. 
Hoc  maxime  fuit,  quando  scribe  corrupte  docebant.  .       *  Mystice  autem: 
'os  meum',   id  est  robusti  mei  et  qui  alios  infirmos  sustinere  debuerant  in 
Ecciesia,   adheserunt  carni,  id  est  infirmis,   vel  carnali  vite,  sicut  sacerdotes 
modo  focariis  ^  suis.    Melius  est  autem  carnem  adherere  ossibus  quam  contra, 
caro  ossibus,  quando  firmiores  sustinent  infirmiores  Ro.  14. 
OS  carni,  quando  infirmi  debent  sustinere  fortiores,  sicut  quando  nunc 
Adheret  '       religiosi  et  prelati  querunt  in  schandalis  et  infirmitatibus  suppor- 
tari  ab  infirmioribus  et  in  melius  interpretari ,  cum  potius  illos 
sie  sustinere  deberent. 


3!öm.  14,  II. 
15,  1. 


3  Düeljm  vires  interloris  auimi 
contrarium 


32  9Iiel)m  sacerdotes  mmc 


33  Sliel^m  quam 


')  Du  Gange  s.  v.  „Ancilla,  famula,   quae  focum  curat, 
focariae  appellatae  Presbyterorum  et  Clericorura  concubinae". 


Praesertim  vero 


Psalmus  GL  [CIL] 


143 


lioc  seculo  pelicano  solitudinis/  quia  mundus  est  sanctis  solitudo,  cum  nec 
Dominum  habeant  in  clara  visione  ncc  homines  mundi  in  sue  fidei  et  spei 
consortio :  f actus  sunt  skut  nycticorax  noctua  in  domicilio.    Vigilavi  magis  sß-  s. 
mente,  licet  etiam  corpore  in  quibusdam  aiembris:   ei   factus  sum  sicut 
passer  hebr.  "^avis'  ^  soUtarms  in  tecto  querulus  et  penitens,  quia  desertus  in 
mundo.    Ideo  sie  fui  solitarius  in  mundo,  quia  Tota  die  omni  die  non  tantum  a?.  9. 
uon  commuuicabant  solitario,  sed  etiam  cxprobrahant  mihi,  quia  sicut  Christus 
Caput  est  opprobrium  hominum,  ps.  21 :  ita  et  Ecclesia  1.  Cor.  4  tanquam  pur-f  '  gpj' 4;  13 
gamentum  et  peripsima,  ininiici  mei  ludei,  heretici,  omnes  mundani:-  et  qui 
laudahant  me  ironice  et  magis  vituperando,  adversum  nie  iurahant ,  i.  e.  in 
proverbiuna  et  iuramentum  me  habebant.    Quia  cinerem,  non  delicias  escarmn,  10. 
sed  viliores  escas/  tanquam  panem  delicias  mandticaham :  et  pocnlum  memn 
cum  fletu  miscebam,  quia  'Beati  qui  lugent':  i.e.  non  cum  voluptate  bibi  »tuttt).  r.,  4. 
nec  delicate  comedi,  sed  cum  cordis  humilitate  et  luctu:  q.  d.  crucem  tuam 
porto,  ideo  stultus  apud  illos  sum.    Et  hec  omnia  factus,  passus,  operatusS5-  n. 
sum  Ä  facie  propter  contemplationem  et  considerationem  irce  indignationis 
tuce,  que  est  eterna  et  ira  severitatis :   quia  elevans  aUisisti  me  aliquos 
ex  me,  q.  d.  quia  scio:  quos  elevas  temporaliter ,  allidis  eternaliter,  et  hec 
est  ira  indignationis.    Sed  quos  allidis  temporaliter,  elevas  eternaliter,  et 
hec  est  ira  misericoi'die.^     Dies  mei  secundum  haue  vitam  sicut  imthran.  12. 
declinaverunt ,  ideo  appeto  dies  tuos,   qui  sunt  eterni:  et  cgo  secundum 
carnem  vel   pars  reproba  sicut  fcenum  arui,   quia   omnis  caro  fenum. '  3c(.  40,  e. 


GLOSSA:  Totum  hoc  dicitur  ad  comparationem  aliorum,  qui  sunt  in  luce 
mundi  et  habent  hic  suam  consolationeni ,  inter  quos  iustus  est  sicut  solitarius, 
quia  per  fidem  et  spem  a  Domino  peregrinatur.  ^  Hoc  et  demones  aguut,  in  2.  Gor.  5,  6. 
desperationem  impellentes.  ^  Metaphora  est,  sicut  si  diceretur:  in  comparatione 
ciborum  delicatorum  mens  cibus  vix  cinis.  ^  Hoc  potest  intelligi,  quod  loquitur 
de  parte  populi  seducti,  quod  eos  exaltabant  secundum  carnem,  et  in  hoc  magis 
allisi  sunt  secundum  spiritum.  —  Vel  quia  intelligo  me  esse  allisum,  quando  fui 
elevatus:  ideo  sum  anxius.        '  Ut  supra  ps.  89  et  91  'Mane  sicut  herba  etc.'  — «pf.ao.c,  92,8. 

Naturaliter,  quia  omnes  deficimus,  arescimus,  percutimur  etc. 
Inten  tional  iter ,  ut  qui  compuncti  hec  futura  ut  presentia 

vi4ent. 
Spir itualiter  male  | 
Spiritual  iter  bene 

I  hic  debet  capi,  quia  querit  gratiam : 


Fiunt  ista  quadm- 
pliciter 


sivc  mo  r  al  ite  r.   Et  hoc  dupliciter.  Et 


SIC 


\  non  capitur  hic : 


6  SRiefjm  sie  sum  7  fßie^tn  non  cuvabant  10  Stie^m  nou  in  re  magis  ftatt 

ironice  et  magis  13  i.  e.  fe!)tt  Bei  SRict)nt  3Jicl)nt  in  voluptate  14  delicata  29  3^ief|m 
intellexi         31  9tie§iTt  deficientes,  arescentes         32  9iicf)m  intellectualiter 


')  Psalt.  iuxta  Hebr. 


144 


Dictata  super  PsaHerlum.  1513—16. 


fB.  13.  Tu'  autem  domine  Ihesu  Christe  incetemum  permanes,  per  hoc  et  omnes, 

aj.  14.  qui  tibi  adhereiit:  et  memoriale  ttmm  in  generatione  et  gener ationem.  Tu 
exurgcns^  per  incarnationem,  ad  standum  pro  nobis  in  forma  servi^  misereberis^ 
misericordias  tnas  promissas  implebis  Sion  populi  in  Zion,  quia  tempus  pleni- 
tudinis,  supple  est  iniserendi  eius,  quia  mnltiplicate  sunt  miserie  eins,  quia 

25. 15.  venit  tempus,  repetit  ex  urgenti  affectu.  Quoniam  placuerunt  apti  visi  sunt 
1. 5ßeir.2, 5.et  utiles  servis  tuis  Apostolis  tuis  lapides  eius  vivi  et  spirituales  l.Petr.  2: 
et  terrce  eius  populi  in  terra  Zion,  Hebr.  'pulveremV  i.  e.  humiliatos  et  con- 

33.  16.  tritos  et  afflictos/  miserehuntur  compatientur,  quod  non  edificatur.  Et  time- 
bunt timore  filiali  gentes  nomen  tuum  divinitatis  tue  domine  Ihesu  Christe: 
et  omnes  repes  terra;,  non  tantum  ludei,  glorimn  tuam  divinitatis  tue  et 

a>.  17.  quod  es  super  omnia.  Qu,ia  (sdificabit  per  teipsum,  tu  edificabis,  dominus, 
domine,  Zion  spiritualem  popukim  Zion:  et  videbittir  oculis  carnis  ab  omnibus 

sö.  is.finibus  in  gloria  sua,  quia  gloriosus  in  miraculis.  Ptespexit  in  orationem 
Sqc.  i',  6.  humilium,  qui  superbis  resistit  1.  Petr.  5.  laco.  4,  ut  ps.  11  'propter  miseriam 
inopum  et  gemitum  pauperum  nunc  exurgam,  dicit  Dominus'.  Hebr.  'vacui',^ 
scilicet  pauperis  et  a  tumultu  cupiditatum  liberi :  et  non  sprevit,  sed  exaudivit 

35.  19.  adventum  suum  exhibendo,  fwecem  eorum.  Scribantur,  pro  "^scribentiu"',  i.  e. 
narrabuntur,'  ha;c  in  generatione  altera,  que  est  generatio  fideliura  in  tem- 
pore gratie.  Nam  in  generatione  priore  veteris  legis  non  scribebantur  nee 
SKbiii.  1, 2.  narrabantm',  sed  prophetabantur  futura,  ut  narrarentur,  ut  Ro.  1  'Euangelium, 
quod  promiserat  ante  per  prophetas  suos  etc.":  et  popiulus  Christianus,  qui 
Q\>\}.  2,10.  creabitiir  post  tempus  legis  in  creaturam  novam  spiritualem  Eph.  2,  laudabit 

Sä.  20.  dominum  Christum.  Quia  prospexit  de  excelso  saneto  sua  de  monte  sancte 
divinitatis,  vel  de  sublimi  ierarchia  angelorum:  dominus  de  ccelo  in  terram 

GLOSSA : 

^  •       1  \  hona  1       „  [  deo  1 

Quia  voluntas  ,       ,    J  est  loenum  coram  ;         i   r  et  percutitur 
(  mala  j  \  mundo  J  ' 

(  peccatum  et  consensum  suggestionis,  et  sie  aret  male. 

\  verbum  Dei  et  consensum  in  illud,  et  sie  aret  bene.  — 

^  q.  d.  Talis  ego  sum  in  meipso  sine  et  extra  te.    Tu  autem  etc.  Ergo 

?Pf.  12,  6.  ad  te  suspiro.        ^  Ps.  xi.  "^propter  miseriam  inopum  nunc  exurgam,  dicit  Dominus'. 

Quia  sedet  in  forma  Dei,  surrexit  et  stetit  in  forma  servi.    Servi  enim  est  stare. 

^  Hic  prophetat  que  oravit.        ^  Sicut  fit  in  materiali  edificio,  quod  tunc  tempus 

est  edificii,  quando  compatiuntur  terre,  quod  non  edificatur,   et  tarnen  sunt  \h\ 

$f.  87, 6.  apti  lapides  ad  hoc.    IIa  in  Ecclesia  tunc.  Ps.  86.  'dominus  narrabit  in 

scripturis  populorum'. 


2  Vulg.  in  generatiouem  et  geiierationem.  SSergt.  S3.  25  .5  9tie^m  sc.  est  8  Stte'^m 
pulveres  14  9iiel)m  gloria  tua  17  9ficl)Tn  pauperes  20  3tie()m  vitae  legis  29  sie 
fef)lt  \>n  9iiel)m         34  9iiel)m  ninrali  aedificio  ''  • 


^)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


2)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CI.  [CIL] 


145 


aspexit.    Ut  audiret  gemitus  comptditorum  vinctonira  in  peccatis  et  erroribus,  iß.  21. 
ut  solveret  filios  interempiorum  mortuorum  in  anima/  i.  e.  filios  Ade  et  Eve, 
quos  interemit  Diabolns  ab  initio.    Ut  anmtncient  -  enangelisent  et  prediceut  ss.  22. 
in  Zion  Ecclesia  fidelinm  nonien  dommi,  tuum  o  domiue :  et  laiidem  eins  in 

5  lerusalem  eadem  Ecclesia.    In  conveniendo  tunc  scilicet,  qnando  simul  con- «.  23. 
venient,  popidos  ludeormn  et  gentium  in  tmum  unitateni  fidei  et  Ecclesie :  et 
reges  tä  serviant  Servitute  latrie,  sicut  deute.  G  'Et  illi  soli  servies",  domino,  5.  •unoicn. 
tibi  doniine.    Bespondit  populus  fidelis  respondebit  orando  ei  tibi,  Domine,  «.24. 
in  via  virtutis  su(B,  i.  e.  quando  fuerit  in  via  Spiritus,  in  qua  est  fortis 

10  coram  te :  pmicitatem,  quam  pauci  sint,  dierum  mconim,  i.  e.  fac  me  attendere 
quam  sint  nihil,  nnncia  mihi,  revela  per  internam  illustrationem.  Et  iVesß.  25. 
revoces  de  hac  vita  per  mortem  me  in  dimidio  dierum  meoriün,'^  cum  fuero 
implicatus  in  diebus  meis  cupiditate  et  inadvertentia  Spiritus:  et  hoc  ideo 
facias,  quia  in  generatione  et  generntionem  anni  ttii/  ideo  nulla  est  com- 
paratio  eorum  ad  meos,  q.  d.  quia  ibi  est  eternitas,  ad  quam  horrendum  est 

GLOSSA:  ^  Melius  in  hebr.  'filios  mortis V  fluia  omnes  nascimur  filii  mortis 
et  ire  et  compediti  saltem  vinculo  originalis  peccati.     Unde  nostra  translatio 
potest  sie  concordari ,  quod  Adam  et  Eva  et  omnes  parentes  hominum  sunt  et 
fuerunt  a  Diabolo  compediti   et  iuterempti,   et  eorum  filios  Christus  liberavit, 
20  filios  inquam  Ade  et  filios  hominum.    Similiter  de  'ossibus',  'diebus'  dicendum: 

Hebr. 

et  facilis  erit  psalmus.        -  Grec.  )  haljent  passive  'annuncietur'.^  —  1.  Petr.  2. 

Rom.  ' 

'Ut  virtutes  annuncietis  eius,  qui  vocavit  vos  de  tenebris  in  admirabile  lumen  1.  ^iJctr.  2, 9. 
suum'.  ^  Hebr.  'Afflixit  in  via  fortitudinem  meara:  abbreviavit  dies  meos. 
Dicam :  Deus  mens,  ne  rapias  me  in  medio  dierum  meorum^.^  Quia  supra 
dixit,  defecisse  dies  suos  et  declinasse  et  ita  'in  fine'  esse:  quod  fit  per  recol- 
lectionem  anime  in  spiritu  et  excessu  a  temporalibus.  Sed  'in  medio'  sunt, 
quando  implicatus  in  temporalibus  non  sapit  spiritum,  involutus  diebus  suis.  Et 
30  hoc  tangit,  cum  dicit:  'Respondit  ei  in  via',  id  est  tunc  quando  in  extasi  est. 
Orat  sie  pro  futuro.  *  Vel  'in  generationem  et  generationem  anni  tui':  sunt 
anni  temporis  gratio,  quorum  non  est  finis  sicut  legis,  cuius  dies  sunt  finis  ad 
Christum,  sed  medium  illis,  qui  volunt  eam  statuere  et  permanere  in  litera.  Ideo 
ab  illis  ad  istos  laudando  optat  venire  et  ibi  vocari. 


2  9{ic^m  animis  iinb  tnfjt  i.  e.  au§  5  eadem  Ecclesia  fel)tt  Bei  Kieljm  9  i.  e.  fe^U 
Bei  9{icl)nt  14  iu  generatione  et  generationem,  fo  auä)  ba§  Psalt.  Gallicum  bei  gafier 
©tal^utenfig.  Vulgata:  in  generationem  et  generationem  18  Diie^m  homines  28  Siie^m 
spiritum  et  excessum  30  9iiel)m  exstasi  ostenderat  sie  34  JRtcfjnt  vocari  eadem  ecclesia, 
bergt,  bie  5Rote  ju  3).  22 

Psalt.  iuxta  Hebr.  ^)  Psalterium  Romannm  unb  Vetus  bei  ^aöer  ©ta^3utciifi§ 
'f)abm  „ut  annuncietur",  Hebraicum  „ut  iiuncietur".  (5§  fdjcint  bcninad;,  bajj  Sutf)ex-  mit 
„Grec."  ttid)t  bie  LXX  fcftift,  fonbcvit  bie  nite  totein.  ajerfion  bciictbeit  inetttt.  2:ie  LXX 
■^aben  rov  wayyuha,  ü{\o  liidjt  baS  ^pnfliUum.  Psalt.  iuxta  Hebr. 

Sut^etä  äöeife.  IV.  10 


146 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


58.  2G.  ire  imparatnm.  Initio  snpple  mundi,  quia  non  es  recens  Dens,  licet  sis  recens 
homo,  sed  in  initio  mundi  tu  domine  Ihesu  Christe  terram  fundasti  omnem 
creatin'am  inferiorem  seu  terram  et  que  in  ea  sunt:  ei  opera  facture  manuum 
27.  tuarum  sunt  cceM  et  omnia,  que  in  eis  sunt  visibilia  et  invisibilia.  Ipsi 
peribunt,  in  fine  mundi  inuovabuntur,  tti  autem  permanes  et  non  peribis  nec 
mutaberis  secundum  divinitatem :  et  onmes  coeli  sicid  vestimentum  veterascent.  ^ 
Et  sicut  opcrtor'mm  amictum  mutahis  eos,  quia  in  aliara  speciem  et  clari- 

33. 28.  tatem,  et  mutabuntiir:  tu  autem  idem  Semper  immutabilis  ip)se  es,  non  transis, 
sed  tantum  es,  et  anni  tui,  qui  sunt  eterni,  non  deficient  unquam,  ita  nec 

SS.  29.  qui  tecum  in  illis  erimt,  scilicet  Filii  posteri  servorum  tuorum  Apostolorum 
Gpii.  2, 19.  tuorum  hahitabunt  non  hospites,  sed  cives  et  domestici  tui  erunt:  et  semen 
eorum  spiritucde,  scilicet  iidem  filii  per  verbum  geniti,  in  sceculum  ineternum 
seu  usque  ad  finem  dirigetur,  prospere  et  feliciter  in  spiritu  regetur. 


SCHOLAE:  PSALMUS  CI.  [CIL]  ^ 

SS.  2.  Domine  exaudi  orationem  meam  &c.  Haue  orationem  non  potest 
orare  uisi  pauper  spiritu  et  qui  mundi  vanitatem  et  carnis  bona  ceperit 
fastidire  ac  spiritualia  bona  desiderare.  Quod  patebit  ex  vei'bis  eius,  quia 
vidit  se  inter  multos  esse  velut  solitarium,  cum  illi  in  mundi  vanitatibus 
volverentur  eo  contempto  et  relicto  et  irent  in  abundantias  suas.  Ille  autem 
nuda  spe  vivens  ista  contemnit  et  sua  non  habet.  Ideo  illos  videus  habere 
sua,  se  autem  suis  adhuc  carere  et  difFerri,  dicit: 

Domine  exaudi  orationem  meam:  et  clamor  mens  ad  te  veniat. 
Orationem  facit  intellectus,  sed  clamorem  affectus:^  quia  liic  desiderat,  ille 
autem,  quid  desideret,  osteudit  et  quomodo  et  unde  &c.  Ideo  illi  florent  in 
suis:  exaudi  me  etiam  in  meis,  domine.  Quia  mea  bona  apud  te  sunt,  non 
autem  illorum,  nec  apud  illos  mea  sunt.    Mala  habeo  in  me,  sed  bona  habeo 

35.  ^.in  te.  Et  quid  vult  oratio  mea  et  clamor  mens?  Non  avertas  faciem 
tuam  a  me.    Ecce  hic  halies,  quomodo  sit  oratio,  quia  orat  non  tantum 

GLOSSA:  '  q.  d.  Et  non  solum  ante,  sed  etiam  post  coelos  es,  quia  peri- 
buiit  et  tu  periiianebis.  Mystice  autem  cell  sunt  sancti  viri,  quorum  corpora 
mulabuntur  in  claritatem  glorie,  que  fuerunt  amictus  animarum  corum.  Et 
allogorice  celi  sunt  libri  prophetarum  et  legis,  et  sunt  mutati.  —  Si  autem  coeli 
[mutabuntur],  nuüto  magis  terra.  Vel  propter  sacramentum :  quia  terra,  i.  e. 
i.eov.ir>,.M.  impii,  non  mutabuntur,  sed  secundum  Apostolum  "Non  omnes  immutabimur, 

(Vnlg.) 

omnes  resiu'gemus  . 

1  Siie'^m  sc.  mundi  ß  3{tct)nt  deitat.em  10  9Jic()m  sed  Filii  11  domesti 

14  ps  Centesimus         83  mutabuntur  fcT)It 

>)  iyi.  198-'i-"204a.  aiei-gt.  oben  S.  140  3.  SSfla. 


Psalmus  CI.  [CIL] 


147 


spiritu,  sed  et  mente.  Qui  eiiim  spiritu  orat,  non  oratiouem  proprio,  sed 
clamorem  facit,  quia  oratio  est  quedam  forma  clamoris.  Est  autem  orarc 
spiritu  spirituali  desydÄ'io  et  affectu  clamare,  licet  noi»  intelligat  verba,  qiie 
orans  legit,  ut  Moniales  et  indocti  psalterium.^  Et  hü  habent  clamorem. 
Orare  antem  mente,  id  est  sensu,  est  habere  sensum  eorura,  que  legit  vel 
dicit  verba.  Et  secundum  hunc  velut  formam  elamor  et  desyderium  formatur, 
secundum  quod  prudentia  et  cognitio  format  omnem  actum  voluntatis.  Igitur 
petit  lue  bona  sua,  que  sunt  ipsa  facies  Christi,  hic  habens  mentem  et  s]nritum 
simul  in  oratione :  quia  quid  oret,  intelligit  et  quid  desideret,  noscit.  In  ista 
autem  j^etitione  petitur  omne  bonum.  Quia  facies  Christi  est  triplex.  Primo 
in  adventu  eins  primo,  quando  incarnatus  est  filius  dei,  qui  est  facies  patris. 
Et  sie  sensus  est  ex  persona  humane  nature  in  electis:  'Ne  diflPeras  venire 
in  carnem,  ostende  faciem  tuam  et  salvi  erimus  &c.'  Secundo  in  adventu «i. so, 4. 8.20. 
spirituali,  sine  quo  primus  nihil  prodest.  Et  ita  est  faciem  eins  per  fidem 
agnoscere,  in  quo  omnia  bona  sunt.  Quia  per  Euangelium  dicit  b.  Petrus  i  'J3ctv.  1, 12. 
ea  nobis  esse  nunciata,  in  que  desiderant  angeli  prospicere.  Et  haue  averti 
est  summa  miseria.  Ideo  maxime  orandum :  'Ne  avertas  faciem  tuam  a  me, 
q.  d.  non  habeo  aliud  bonum  nisi  hoc  tuum,  ideo  sum  inter  illos  velut  peli- 
canus  solitudinis,  quia  nihil  eorum  participo^  Tercio  in  adventu  secundo a?.  7. 
et  extremo,  ubi  facies  eius  pleno  videbitur.  Et  sie  Ecclesia  nunc  psalmum 
orat  pro  istis  duobus  adventibus. 

Post  hoc  petit  mala  sua  amoveri  dicens:  In  quacunque  die  tribulor, 
inclina  ad  me  aurem  tuam.  Quia  enim  bona  nostra  nondum  in  re 
liabemus,  sed  in  fide  et  spe,  ideo  necesse  est  in  tribulationibus  esse  et  malis. 
Si  enim  hic  essent  in  vita  ista,  mala  non  haberemus.  Nunc  autem  ista  bona 
non  habemus  et  illa  adhuc  sporanms.  Non  restat,  nisi  ut  mala  ista  haboamus. 
In  hiis  autem  ne  deficiamus,  clamamus  ad  dominum,  ut  non  deserat  nos  in 
tribulatione.  Quin  eti am  dicit :  In  quacunque  die  invocavero  te,  velo- 
citer  exaudi  me.  Quia  non  sufFerrot,  nisi  cito  succurroret.  Et  se(|uitur 
descriptio  liuius  tribulationis  et  malorum. 

Quia  defecerunt  sicut  funius  dies  mei  &c.  Hec  varie  exponisB.  4. 
possunt,  primo,  ut  secundum  vetercm  hominom  intelligantur,  secundo 
secundum  novum  homiuem.  Et  forte  simul,  quia  in  parte  bonorum  hoc 
fiebant  secundum  homiuem  veterem,  sed  in  parte  reproba  secundum  liominem 
novum,  et  (jnia  pars  bona  charitate  poUet:  quod  in  illis  secundum  novum 
homiuem  fit,  tanquam  sibi  factum  queritur  ex  compassione.  Quia  tanto 
minor  est  eius  numerus,  quanto  in  pluribus  ista  secundum  novimi  homiuem 
fiunt.  Istis  notatis  facilior  erit  intelligentia.  Et  commendat  se  et  suam  dispo- 
sitionem  ad  gx'atiam  et  adventum  Cliristi,  'Quia  dies  mei  defecerunt',  id  est 


1  ©eib.  Quoniam  onim 
')  l>cvß[.  23b.  III  11. 


6  ©cib.  secundum  lianc.         22  d.  ©eib.  dicit 

10* 


148 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


reputo,  quod  omnes  dies  mei  iam  defecerint  sicut  fnmus.  Quia  ita  futurum 
est  certissime,  ut  iam  pro  facto  habeam.  Et  quia  spiritu  alios  dies  quero, 
ideo  istos  uon  curo  aliter  iiisi  sicut  fumus  deficiens.  Imrao  quid  non  mali 
est,  ubi  dies  ita  evauescunt?  Recte  ergo  eos  ut  infoelices  reputo  et  nullum 
bonum  in  illis  quero,  sed  ad  te  et  tua  suspiro.  Quia  si  dentur  mihi  isti  s 
dies,  uonne  sicut  in  aliis  defecerunt,  ita  et  in  me  deficient?  Et  cum  sim 
ego  populus  totus,  qui  loquor,  necesse  est,  ut  in  aliquibus  saltem  hoc  verum 
sit:  'dies  mei  sicut  fumus  defecerunt',  scilicet  in  iis,  qui  mortui  sunt,  qui 
non  liabuerunt  diem  tuum,  quem  ego  alia  pars  residua  suspiro.  Et  ossa 
mea  sicut  crem  in  m  aruerunt.  Iterum  pro  parte  populi,  scilicet  que  lo 
mortua  est.  Nam  experientia  patet,  quomodo  ossa  mortuorum  arescunt. 
Igitur  vult  docere  nos,  non  esse  bona  in  hac  vita  querenda,  exemplo  mor- 
tuorum. Quia  quid  illis  profuit  bonitas  huius  vite,  quorum  nunc  ossa  aruerunt 
et  dies  sicut  fumus  defecerunt?  Loquitur  enim  hec  populus  sub  figura  in- 
73, 34.  cipiens  spiritum  sapere  et  carnem  hoiTere  ex  fiue  suo,  ut  ps.  77.  'Cum  occideret  is 

eos,  querebant  eum'. 
25.  5.         Percussus  sum  ut  foenum,  et  aruit  cor  meum:  quia  oblitus 
sum  comedere  panem  meum.     Adhuc  in  persona  partis  sue  loquitur, 
>45i  90,  G.  que  carnem  sapit:   qui  sunt  fenum,  ut  ps.  89.  dictum  est,  et  per  mortis 

falcem  percutiuntur.  Et  tunc  carnale  cor,  quod  in  carne  floruit  et  cum  20 
Scj.  40, 8.  carne,  simiü  cum  illa  aret  et  exiccatur.  Quare?  Quia  non  comedit  panem 
Sff.4o,  G.  8.  siuun,  id  est  verbum  domini,  quod  manet  ineternum.  Quia  Isaie  40.  'omnis 
caro  fenum.  Cecidit  flos  et  fenum  aruit,  verbum  autem  domini  manet  ineter- 
num'. Non  ista  sibi  contigerunt,  sed  illis,  quorum  pars  est  populus,  qui  hic 
loquitur.  25 

Mystice  autem  deficiunt  dies  per  voluntariam  abnegationem  illorum, 
reputaudo  eos  ut  fumum,  quod  fit  per  veram  compuuctionem,  qua  fastidiuntur 
dies  mundi  et  desiderantur  dies  domini  et  facies  eins,  sicut  oravit.  Et  ossa 
sicut  cremiinn  arescunt,  quando  virtus  et  fortitudo  carnis  ad  malum  omuino 
cessat  in  malum  ire  et  crucifigitur  per  compuuctionem.  Que  prius  vigueruut,  so 
viruerunt  et  floruerunt  in  carnis  vanitatibus.  Sic  enim  vetus  homo  arescit 
in  omni  robore  suo.  Percutitur  autem  verbo  dei  sicut  foenum,  ut  arescat, 
quod  male  viruit.  Aruit  autem  tunc  cor  hominis  veteris  salubriter.  Quia 
oblitus  est  bona  oblivione  comedere  panem  suum  sibi  desiderabilem,  id  est 
Sau.  10, 3.  quecuuque  sibi  placerent,  sicut  Daniel  panem  desiderabilem  non  comedit.  35 
Sic  habemus  duos  sensus  ex  opposito,  et  uterque  verus  et  bonus.  Verum 
quod  in  primo  de  ossibus  et  diebus  ad  literam  dictum  est,  etiam  de  spiri- 
tualibus  potest  intelligi.  Quia  in  illis  similiter  defecerunt  in  spiritu  et  in 
carne.    Et  quod  in  secundo  spiritualiter  sunt  accepta,  etiam  literaliter  pote- 


9  residuo  12  §tntcv  mortuorum  ein  toiebci;  auägeftxidjeneä  edocti  17  per- 

cussussum 


Psahnus  CI.  [CIL] 


149 


runt  accipi.    Quia  et  iustorum  huius  vite  dies  deficiimt,  arescunt  ossa  &c. 

Et  ideo  in  illis  nihil  poniint,  sed  aliud  a  domino  sperant,  iit  dictum  est. 

Et  secundus  sensus  secuudum  utruuque  mihi  ad  textum  videtur  esse  aptior 

et  verior  propter  sequentia  et  precedentia.    Item  tercio  potest  et  pro  iustis 

accipi,  quod  querulautur  se  arescere  in  spiritu  etiam,  non  tantum  in  carne, 

et  sie  tripliciter  de  illis  loqui  in  eisdem  verbis,  ut  facile  patet  intuenti. 

Nunquam  enim  se  apprehendisse  arbitrantur.    Ideo  spirituales  dies  et  literales  'Wi-  3,  is. 

trausire  sibi  queruntur  ut  fumus  et  sine  fructu.    Et  tamen  simul  carnales 

dies  non  habent.    Et  inde  oritur  tribulatio  in  anima  eorum.    Aut  quis  est 

inter  adultos,  qui  non  possit  iure  queri  preteritos  suos  dies  defecisse  sicut 

fumum  et  sese  per  illos  aruisse,  ut  nunc  incipiat  proficere?    Quare  totus 

psalmus  est  querela  fidelis  populi  vel  cuiuslibet  aninie  gementis  de  vetustate 

sua  et  lege  peccati  ad  novitatem  gratie,  que  est  in  Christo,  quem  adveuire 

petit.    Sicut  Ro.  7.  'Infelix  ego  homo,  quis  me  liberabit  de  morte  corporis  3iöiit.7,24.25. 

huius  ?  Gratia  dei  per  Iliesum  Christum',   Maxime  autem  eo  tempore,  quando 

a  carnalibus  tale  ipsius  Studium  et  votum  pro  stultitia  reputatur. 

Credo  autem,  quod  istvmi  psalmum  nullus  intelligere  possit  nec  orare 
sapienter,  nisi,  sicut  titulus  habet,  anxius  fuerit  et  omuium,  que  post  se  sunt, 3,  i3. 
oblitus  in  anterioraque  extentus  solum  futura  intendat  et  in  excessu  mentis 
positus  videat,  quoniam  humiliatus  sit  nimis  et  omnis  homo  mendax.  Tunc 
enim  malis  suis  et  vita  preterita  inspectis  horrescit  in  conspectu  dei  vehe- 
menter. Nam  talis,  etiam  si  adliuc  multi  sibi  supersint  dies,  iam  tamen 
preteriisse  sibi  videntur,  ubi  stulti  et  qui  carne  sapiunt,  lougos  sibi  adhuc 
metiuntur  seu  potius  mentiuntur.  Sic  ps.  89.  'Mille  anni  ante  oculos  tuos  9o,  4. 
tanquam  dies  hesterna,  que  preteriit.  Et  vigilia  nocturna'.^  Et  hoc  bene 
indicat,  quando  in  titulo  dicit:  "^Coram  Domino  eftunderet  eloquium'.^  Nam 
coram  domino  non  est,  nisi  qui  dorsum  suum  non  tantum  ad  preteritos  et 
presentes,  sed  etiam  ad  futm'os  dies  habet.  Nam  ibi  videt  eos,  quales  coram 
deo  sunt.  Sunt  autem  coram  eo  omnes  preteriti  et  consumpti.  Qui  autem 
faciem  in  dies  ipsos  vertit  et  dorsum  ad  deum,  estimat  quod  sint  aliquid. 
Et  talis  non  dicit  in  preterito  verbo:  'Defecerunt",  "^percussus  sum",  'declinave- 
runt',  'allisisti',  'aruerunt',  'arui',  sed  in  futuro.  Constituitur  autem  coram 
domino  per  intellectum  fidei  et  afFectus  iutensionem,  sicut  econtra  coram 
mundo  &c.  Dicit  ergo  humiliatus  ex  inspectione  sue  vanitatis  et  dierum 
suorum  nullitate,  motus  desiderare  meliora: 


19  anterioque         31  percussussum 

S;a§  ßitat  ftimmt  am  genaucften  mit  bem  Psalterium  vetus  bei  i^ahn  ©ta})uleiifii 
296^  überein:  „Quoniam  mille  anni  ante  oculos  tuos  tanquam  dies  hesterna  est, 
quae  praeteriit,  P]t  sicut  vigilia  in  nocte".    Psalt.  iuxta  Hebr.  „ —  et  vigilia  nocturna". 

äk'tgl.  üben  ©.  141.  ^m  Psalt.  iuxta  Hebr.  bei  Q^nbcr  ©tapulenfie  tautet  ber  Titulus: 
„Oratio  pauperis,  cum  anxius  fuerit  et  coram  domino  fuderit  eloquium  suum". 


150 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


58. 2.  Domiue,  exaucli  oratiouem  meam  &c.  'Meam'  dicit  et  'meusV 
quia  et  impii  liabent  clamores  in  suis  cordibus,  qiie  sunt  intenta  desideria 
malorum,  qua  Deus  bene  audit.  Sed  pii  habeut  intenta  desideria  bonorum, 
qui  clamor  demoues  terret  et  fugat,  Angelos  autem  conciliat. 

83.  3.  Non  avertas  faciem  tuam  a  me.  Sepe  dictum  est,  quid  facies 
domini  significet,  scilicet  ipsum  spiritum  distinctum  contra  literam,  que  est 
<)ä[.so,  4  ii.ü.  dorsum,  ut  ps.  79. 'Ostende  faciem  tuam  et  salvi  erimus\    Ps.  4. 'Signatum 

4  7.  .  .  .  . 

89, 16.  est  super  nos  lumen  vultus  tui,  Domine'.  Et  88.  'In  lumine  vultus  tui  ambula- 
bunt'.  In  ista  autem  luce  et  facie  omuia  bona  comprehenduntur,  quia  est 
nihil  aliud  nisi  scire  Iliesum  Christum.  Et  hunc  scire  est  omnia  scire  et 
habere.  Facies  enim  notitia  est  domini,  que  nunc  per  fidem  in  nobis  est, 
tunc  autem  per  speciem.  Sensus  ergo  est:  Ne  avertas  a  me  spiritum  et 
fidem  et  spiritualia  bona,  sicut  in  illis  facis,  qui  diligunt  vanitatem  et  querunt 
mendacium.  Averte  ergo  a  me,  si  libet,  divitias,  gloriam,  sanitatem  et  quic- 
quid  potest  caro  habere  in  hac  vita:  tantummodo  faciem  tuam  ne  avertas. 

In  quacunque  die  tribulor,  scilicet  sive  prospera  sive  adversa. 
Nam  prosperitas  mundi  non  minus,  immo  magis  affligit  iustum,  quam  ad- 
versitas,  cum  adversitas  operetur  internam  consolationem ,  prosperitas  autem 
eam  repellat. 

58.4.  Quia  defecerunt  sicut  fumus  dies  mei.  Hoc  de  preteritis  potest 
intelligi  spiritualiter ,  in  quibus  aliquando  vixit  carnaliter.  Quia  isti  sine 
'^\.  78, 33.fructu  defecerunt,  ut  ps.  77.  'Et  defecerunt  in  vanitate  dies  eorum  (fec."  Vel 
generaliter  de  omnibus  diebus  huius  vite,  sive  preteritis,  sive  futuris.  Et  sie 
singet.  3, 28.  est  oratio  constitute  in  excessu  mentis  et  secundum  leremiam,  cum  sederit 
solitarius  et  levaverit  se  supra  se.  Tunc  enim,  ut  supra  dictum  est,  men- 
surat  et  estimat  dies,  sicut  sunt  coram  deo,  ubi  simt  omnes  nihil  et  velut 
iam  preteriti.  Et  sie  recte  dicit:  Defecerunt,  deficiunt,  deficient  dies  mei,  sicut 
q.  d.  ideo  dies  tuos  quero,  qui  sunt  eterni.    Sic  enim  totum  genus  humanum 

39, 6.  privatmii  luce  interna  habet  non  nisi  dies  defectuosos  sicut  fumus,  ut  ps.  38 
'universa  vanitas,  omnis  homo  vivens'.  Sed  beatus,  qui  hoc  agnoscit  et  sentit 
et  luget  in  isto,  sicut  hic  facit  propheta  et  quilibet  fidelis  atque  populus  dei. 

Et  ossa  mea  sicut  cremium  aruerunt.  Licet  hoc  literaliter  de 
ossibus  carnis  intelligi  possit,  tamen,  quia  spiritualis  est  homo,  qui  loquitur, 
ideo  distiuguere  videtur  ossa  sua  ab  aliorum  ossibus.  Hoc  enim  sequitur, 
quod  vires  anime  lassantur,  dum  vivitur  in  fumo  vanissimo  dierum  carnis. 

^i-  51,  10. 

35, 10.  '  Sic  ps.  5.  'Exultabuut  ossa  humiliata'.    Et  ps.  [34. 1  'omnia  ossa  mea  dicent : 

Spricl)lu.  14,         '-.  .      •    -T     ,.1  ..Tj     T,  1  i    c  1  •        .     .  1.  ,  „ 

30.     Domine,  quis  similis  tibi.'^     item  prover.  14.  putredo  ossimn  invidia .  Et 
(Si3ricf)iu.  16^  Isaie  66.  'ossa  vestra,  quasi  herba  germinabunt Et  prover.  16.  'Dulcedo 

6  ©cib.  Sed  ipsum  28.29  totius  generis  humani  privati  36  S)ic  So^I  34  fe{)lt 
37.38  S)ic  SBotte  Hon  prover.  14  tig  Et  fel)lett  Bei  ©eib. 


33.  2.  „et  clamor  nieus  ad  te  veniat". 


Psalmus  CI.  [CIL] 


151 


anime  sanitas  ossiiun'.  Ex  qnibus  patet,  quod  'ossa""  hic  capiuntur  pro  ipsis 
anime  viribus,  sicut  caro  pro  corporis  viribus,  sumpta  similitudine  a  corpore 
naturali.  In  quo  sunt  ossa  interiora  carne  et  caro  exterior  ossibus,  sicut 
anima  interior  corpore.    Et  sicut  ossa  carnem  sustentant,  sie  anime  corpora. 

5  Igitur  ossa  seu  anima  arent  sicut  cremium,  quando  a  cliabolo  frigitur  ad 
ignem  concupiscentie  et  carnis.  Refrigerantur  autem,  quando  extiucto  isto 
igne  carnis  per  gratiam  dei  irrigantur  et  impinguantur  ad  bonum,  sicut  fuerunt 
accensa  ad  malum  ac  sie  arida  et  iuutilia  ad  bonum.  Et  notandum,  quod 
Scriptura  facit  differentiam  inter  frigere  et  assare  [iit  lerem.  29.],  quia  hoc  iu  Scicm.29,22. 

10  bonum,  illud  in  malum  signum.    Hoc  enim  precipit  fieri  in  agno  paschali,  2.  Giiwit.  35, 
illud  autem  querulatur  tanquam  uoxium  factimi.    Et  ratio  est,  quia  assatura 
fit  assato  libero,  ab  extra  apposito  igne  et  per  medium  transfixo  veru,  frixura 
autem  frixo  et  auguste  libero,  incluso  in  oUa  et  captivo.    Sic  anima  trans- 
fixa  verbo  dei,  quod  pertingit  ad  medium  eins  et  meduUam,  assatur  ad  exempla 

15  Christi  et  sanctorum  versata  et  exercitata.  Et  sie  est  vere  libera,  sed  non 
nisi  prius  affixa  veru,  verbo  dei.  Quia  exempla  non  prosimt,  nisi  prius  verbo 
assentiat  per  fidem. 

Ecoutra  autem  anima  inclusa  est  angustia  carnalis  sapientie,  que  est 
velut  oUa  vel  lebes,  cui  adhibetur  ignis  et  concupiscentia  secundum  illam 

20  sapientiam.  Et  ita  frigitm-  et  non  est  libera  circunqua(|ue  sicut  assatura. 
Nec  frixura  videt  carbones,  sed  igne  tamen  eorum  frigitur.  Assatura  autem 
videt,  unde  assetur.  Sic  anima  ardet  et  arescit  ab  igne  carnis  et  tamen 
carbones,  id  est  demones,  non  videt,  quorum  igne  frigitur.  Sed  beatus,  qui 
hoc  videt.    Videt  autem  non  tunc,  quando  fit,  sed  postquam  factum  est,  et 

25  elevata  fuerit  in  cxcessu  mentis. 

Percussus  suni  sicut  fenum  et  aruit  cor  meum.    Hec  est  repe-as.  5. 
titio  et  expositio  eiasdem.    Quia  idem  est  'aruit  cor  meum'  et  'ossa  mea 
sicut  cremium  aruerunt'.    Et  idem  'defecerunt  sicut  fumus  dies  mci'  et  'per- 
cussus sum  sicut  fenum\   Sed  alia  est  similitudo.   Percutitur  autem  du[)liciter, 

30  sicut  et  de  defectione  dictum  est.  [1.]  Primo  realiter  [et  naturalitcr]  per 
mortem  vel  infirmitatem.  [2.]  Secuudo  intentionaliter,  id  est  dum  in  excessu 
mentis  videt  futuram  velut  iam  factam  percussionem,  licet  in  re  nondum  sit: 
que  est  efficax  et  salubris  percussio.  Sic  enim  percutitur  voluntas  carnalis, 
que  est  fenum,  dum  carnaliter  vivit  et  germinat  in  luxuriis.    Arescit  autem, 

35  dum  talia  fastidiens  omittit,  vel  cum  in  illis  agnoscit  se  aruisse  coram  deo. 
[3.]  Tercio.  Qui  enim  germinat  coram  mundo,  foris  germinat  et  intus  coram 
deo  arescit.  Et  qui  coram  nuuulo  sicut  fenum  multiplicatur,  ipse  coram  deo 
sicut  fenum  iiercutitiu-.  Ergo  simul  fiunt  in  eodeni  homine  multiplicatio  et 
percussio  feni,  et  irrigatio  et  arefactio  cordis  respectu  diversorum.    Nisi  quod, 

40  qui  coram  deo  arescit  et  percussus  est,  tandem  etiam  coram  mundo  arefiet 


29  percussussum         39  Nisi  Quia  Quod  qui 


152 


Dictata  super  Psalteriuni.   1513 — 16. 


et  percutietur ,  coram  quo  iiiiiic  viret  et  crescit.  Sed  qui  coram  mundo 
arescit  et  percutitur,  nunquam  ineteruum  etiam  arefiet  et  percutietur,  coram 
*y>f.  92, 13.  quo  nunc  et  Semper  sicut  lilhun  florebit  et  multiplicabitur,  ut  ps.  91. 'lustus 
ut  palnia  florebit  et  sicut  cedrus  Libani  nuiltiplicabitur'.  Econtra  iniustus 
percutitur  sicut  fenum  et  aret  cor  eins,  ut  hic  dicitur.    Ergo  sensus  huius 

4 


versus  est  absolutus.    [Breviter  sie  omuia  ista  versu 


5 
6 

7^ 


intelliguntur  dupli- 


citer : 


Naturaliter: 


Spiritualiter  in 


sie  Omnibus  realiter  continget,  sed  intentionaliter 
fit  tantum,  qui  sic(?)  ea  meditatur  in  com- 
puuctione. 

bono,  quando  secundum  veterem  hominem  hec 
contingunt, 

malo,  et  sie  lue  capi  debet,  quia  voluutas  coram 

/  aret 

deo  florens  prius,  pinguis,  nunc  l  deficit 

^  macret.] 

O  miserum  me,  quod  in  carne  vixi.  Quia  per  hoc  ipsum  coram  te, 
domine,  percussns  sum  sicut  fenum,  et  aruit  cor  meum  in  oculis  tuis,  licet 
coram  seculo  sanus,  virens,  florens  et  germinans  viderer.  Quia  tandem  et 
5)5f.  90, 6.  coram  eo  ita  arescerem  percussns ,  ut  ps.  89.  'Vespere  decidat,  induret  et 
arescat".    Et  hoc  totum  inde  mihi  malum  venit, 

Quia  oblitus  sum  comedere  panem  meum.  Iste  versus  ducit 
et  cogit  nos  intelligere  predicta  de  spirituali  percussione  et  arefactione,  qua 
coram  Deo  percutimur,  quoties  in  carne  floremus.  Et  ita  fit  sapida  et 
devotissima  oratio.  Quis  enim  est  nostrum,  qui  hec  non  sit  expertus,  si 
saltem  unquam  fuit  vere  compunctus?  Igitur  hinc  venit  omnis  ista  miseria 
ariditatis  et  percussure  in  aniraa,  quia  non  constanti  memoria  inheret  verbo 
dei,  sed  sinit  sese  obiectis  presentibus  in  sensu  moveri  et  absorberi,  ac  sie 
obliviscitur  propositi  sui.  Sic  enim  multi  multa  pro])onunt  et  eadem  in 
auctoritate  aliqua  Scripture  constituunt.  Et  hü  suum  panem  comedunt.  Sed 
sepius  cadunt  a  proposito  et  obliviscnntur.  Ideo  recte  pro  penitentibus  psalmus 
iste  orandus  deputatur,  ut,  quoties  ceciderint,  doleant  et  dicant:  'Ecce  iterum 


3  quo  nuc  G — 15  S)ie  in  Älammcrtt  gefegten  SOorte  finb  unten  auf  ben  SRanb  öon 
S5t.  199 1^  gef^rtefeen.  S)ie  »latt^^a'^t  200  ift  ü'6crf|)rungcu  (ücrgl.  »b.  III,  C);  ei  folgt  SI.  2001 
(fo  ftatt  201)  8  sie  fd^cint  au§gefttic§en  ju  fein  17  percussussum  22  predicta.  De 
28  proponuut.  Et 

3»  biefcn  fflcr^äatjlcn  fei  ticmerft,  bnfj  f^abn  ©tapulcnfia  im  Psalt.  Quincuplex  fate 
^Piatmcnberfc  aäljtt;  ßuttjcr  fdjlicfjt  fidj  h)ol)t  feiner  ^ä^jtung  3}.  4— 7  bei  ^abcr  entfpric^t 
ber  je^t  übUdjen  ,3öl)lung:  Quia  defecerunt  —  in  doraicilio. 


Psalnius  GL  [CIL] 


153 


percussus  sum  et  arui.  Et  iterum  defecerunt  sicut  fumiis  dies  mei,  iterum 
aruerunt  ossa  mea  sieut  creniium.  Quia  ignis  ire,  luxnrie,  gnle,  avaritie, 
superbie  &c.  iterum  ecce  me  frixit,  quia  oblitus  sum  comedere  panem  meum. 
Sed  tu,  domine,  ne  avertas  faciem  tuam  a  me.  Exaudi  orationem  meam. 
Et  quia  sepius  cado  et  obliviscor,  in  quacunque  die  invocavero  te,  exaudi 
me  velociter'.  Et  uota  verbum,  quia  dicit  'Oblitus^*,  ergo  non  ex  ignorantia 
neque  ex  malitia,  sed  ex  infirmitate  peccavit.  Voluntatis  enim  est  malicia, 
intellectus  ignorantia,  sed  memoi'ie  infirmitas  et  instabilitas  in  bonis,  que 
intellectus  novit  et  voluntas  eligeudo  voluit.  Verum  tarnen  memoria  deficiente 
etiam  intellectus  et  voluntas  defecit,  quia  iam  aliud  novit  et  vidt  quam  prius, 
quando  memoria  stetit.  Ideo  in  omni  peccato  omnes  tres  concuxTunt.  Sed 
non  omne  peccatum  ex  qualibet  oritur.  Malitia  enim  excecat  impios,  quia 
vidermit  prius  malum  et  tamen  elegerunt  ex  malitia:  ideo  postea  excecat  eos 
talis  malicia,  ut  malum  ammodo  non  videant,  sed  bonimi  iudicent.  Item 
quod  ait  'Comedere',  etiam  memorie  exprimit  firmitatem.  Non  ait  'degustare' 
aut  'lambere'  tantum  vel  etiam  'in  ore  habere',  sed  ei  firmiter  assensu  ad- 
herere  et  deglutire.  Multi  quidem  sciunt  facienda  et  omittenda,  sed  non 
assentiimt  illis  corde,  ut  sie  faciant,  et  amittunt, 

A  voce  gemitus  mei  adhesit  os  meum  carni  mce.    Licet  Ines.  6. 
quoque  litera  possit  sustineri,  ut  in  glosa,'  quia  veram  macerationem  carnis 
et  deo  placentem  facit  gemitus,  non  autem  hypocrisis  et  vaua  laudis  cou- 
cupiscentia:  tamen  maceratio  ista  et  adhesio  magis  mystica  est,  quia  totus 
in  spiritu  loquitur. 

nie  enim  macer  est,  qui  domitis  et  macei-atis  concupiscentiis  carnis 
piuguis  est  ad  bona  Spiritus.    Sicut  econtra  'Thauri  pingues'  vocantur,  quiisi.  22, 13. 
plena  concupiscentia  peccant  ps.  21.    Et  16.  'Adipem  suum  coucluserunt'. '¥f.  n,  10. 
Et  72.  'prodiit  quasi  ex  adipe  iniquitas  eorum'.    Et  quid  queris?  Ego  nont'i.  73,7. 
intelligo  usquam  in  Script,  nisi  Christum  crucifixum.^    Ideo  Semper  idem  1.  ßuv.  2, 2. 
ubique  sapio,  quia  ubiqne  occurrit  idem.    Unde  ut  supra  de  arescentia  et 
virescentia  dictum  est,  ita  nunc  quoque  de  pinguedine  et  macredine  seutio. 
Quia  utraque  duplex  est,  utraque  in  spiritu  et  carne.    Non  loquendo  de 
naturali  pinguedine,  sed  spirituali:  hec  enim  preter  illam  duplex  est. 

Pinguedo  spiritualis  bona  est  plena  affectio  boni,  que  est  ex 
unctione  Spiritus  sancti,  ps.  62  'Sicut  adipe  et  pinguedine  repleatiu-  anima'Pf.  g3, g. 
mea'.  Et  hec  in  lege  iure  perpetuo  Domini  esse  dicitur,  quia  ex  nobis  eam 
non  habemus,  cum  sit  incrementum  super  carnem  supererogata  gratia.  Et 
cum  hac  simul  est  Macred o  spiritualis  bona.  Que  est  infirma  affectio 
vel  tedium  niali  et  fastidium  carnis,  ut  Gregorius:  'Gustato  spiritu  desipit 
omnis  caro'. 


18  amittaiit  20  sustiiieve  3ß  haliiiimns?  38  §inter  tediiuu  auSgcftridjcn  duale 
')  ©ic()c  ©.  142  3.  12.  a>ctgr.  23b.  III  13. 


154 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Macredo  spiritualis  mala  est  tediiim  et  accidia  boni  et  infirmitas 
voluntatis  ad  spiritualia  [et  haue  queritur  hic].  Cum  hac  simid  est  pinguedo 
spiritualis  mala,  que  est  pronitas  abuudaus  ad  malum.  Quia  ista  quattuor 
Semper  suut  in  mutuo  excessu  et  in  libra  assidua.  Tantum  enim  macer  est 
Spiritus,  quantum  pinguis  est  caro.  Et  tantmn  pinguis  Spiritus,  quantum 
macra  est  caro,  et  econtra.  Nunc  patet,  quod  preter  naturalem  macredinem 
carnis,  que  in  glosa  dicta  est,"-  hic  magis  mystice  loquitur  de  macredine  spiri- 
tuali  bona,  immo  de  utraque.  Quia  a  voce  gemitus  cordialis  fit  macra  caro 
in  concupiscentiis  suis  et  fastidiuntur  ea,  que  sunt  carnis,  et  sie  adhesit  os 
carui,  id  est  macra  fuit.  Similiter  a  voce  gemitus  adhesit  (adhesisse  agnoscit) 
os  carui  sue,  quia  videt  et  sentit  sese  infirmum  ad  bonum  et  pronum  ad 
malura.  Et  ita  os  (id  est  robur  auime)  adheret  carni,  id  est  macrum  est 
et  infirmum,  cum  potius  caro  ossi  herere  debuerit,  id  est  caro  infirma  in 
concupiscentiis,  robustis  virtutibus  spiritus  herere  et  sequi  potentem  spiritum. 
Nunc  autem  sentit  sese  sequi  infirmiorem  partem  sicut  proi)rie  copulativa. 

SRom.7,i8.2ü.  Sicut  Apostolus  Ro.  7.  pulchre  disputat:  'Velle  mihi  adiacet'.  Et  'quod  nolo, 
hoc  fiicio  &c.',  ubi  idem  querulatur,  quod  iste  psalmus. 

Talern  autem  sese  invenit  omnis  recte  compunctus,  quia  vehementer 
sese  infirmum  invenit  ad  bonum  et  pronum  ad  malum.  Ideo  gemit  et  luget. 
Quod  nou  faciuüt,  qui  ita  anxii  et  lugentes  nou  sunt,  id  est  qui  suam  in- 
firmitatem  non  agnoscunt  nec  pronitatem  ad  malum  percipiuut,  sed  sibi  fiDrtes 
et  boni  satis  videntur.  Unde  sequitur: 
si- Similis  factus  sum  pelicano  solitudinis.  Q.  d.  Quia  adhesit 
os  meum  carni  mee,  quia  macer  sum  in  hiis,  que  carnis  sunt,  quia  fastidio 
*l5f.  22, 13.  omnia  temporalia:  sed  illi  alii  omnes  sunt  thauri  piugues,  fiistidiunt  spiri- 
tualia, et  adheret  potius  caro  ossi  eorum,  quia  fin'tes  suut  in  carne,  et  caro 
eorum  nititm-  solido  et  fi^rti  substaculo :  ideo  sum  inter  illos  sicut  in  deserto, 
sicut  avis  innnnnda  et  solitaria,  sicut  pelicauus  nou  quicunque,  sed  solitudinis. 
Unde,  quod  hic  obiter  incidit,  'os  carni  adhcrere'  exprimit  infirmitatem  et 
macredinem,  sed  ecoutra  'carnem  adherere  ossibus'  exprimit  firmitatem  et 
piuguediuem.  Quia  et  nataraliter  sie  fit,  ut  in  homine  macro  ossa  carni  vel 
pelli  herere  videantur  et  in  pingui  caro  ossibus.  Quia  in  illo  ossa  apparent, 
in  isto  autem  caro  et  non  ossa.    Cetera  autem  mysteria  nunc  sujjersedeo. 

b.liol'.ii'is;  Pelicauus,  qui  in  Levit.  et  Deut.  'Ouocrotalus'  dicitur,  hic  nulla 
ratione  nisi  solitudinis  adducitur,  licet  secundum  Hieronymum  aliam  habeat 
Proprietäten!  [de?]  vivificaudo  pullos  suos  a  serpente  occisos  proprio  sanguine 
per  rostrum  latere  convulso.^    Et  Cassiodorus  aptissime  ad  propositum  sie 


24  carni  mei        30  de  f(^cint  auägcftricfjcu  ju  fein 

')  ©ie^e  ©.  142  3-  12-  ')  „Pellicani  cum  suos  a  serpente  filios  mortuos  in- 

veniunt,  lugenfc  et  se  et  sua  latera  percut.iuut:  et  sanguine  excusso  ad  corpora  mor- 
tuorum  sie  reviviscunt."    Hieron.  Regula  Monachorum,  Opp.  Parisiis  1579  Tom.  IX  551. 


Psalmus  CI.  [CIL] 


155 


eam  describit:  'Pelicauus  avis  egyptia  est  ciconiis  corporis  granditate  con- 
siniilis,  que  naturali  macie  Semper  est  affecta,  quouiam,  sicut  phisiologi  voliint, 
teuso  iutestiiio  per  viscera,  quicquid  escarum  accipit,  sine  aliqiia  discoctioiie 
transmittit.  Hiuc  fit,  ut  adipe  proprio  minime  farciatur.  Que  noa  gregatim 
ut  cetere  aves  volat,  sed  delectatione  se  solitaria  consolatnr.  Eorum  unnm 
genus  dicitur  esse,  quod  staguis  iuhabitat,  aliud  quod  in  desertis  secretisque 
locis  versatur'.^ 

Et  ideo  inununda  in  lege  habetur,  quia  nihil  decoquit  quod  comedit,  ^ jl;  j^; 
sicut  homo,  qui  verbum  dei  audit  et  non  sibi  incorporat.  Sed  hic  tantnm 
adducitur,  ut  dictum  est,  propter  solitudinem,^  que  convenit  iusto  vii'o.  Vel 
si  omnino  et  illa  proprietas  placet,  potest  dici,  quod  iustus  quoque  Semper 
est  macer,  quia  utitur  mundo  tanquam  non  utatur,  comedit  bona  huius  vite,  i.  eor.  7, 31. 
sed  non  impinguatur  in  illis.  Vel  certe,  quia  immundus  et  prohibitus  repu- 
tatur  ab  iis,  qui  terrena  sapiunt,  ut  Ecclesia  primitiva  ab  ludeis  reputata 
fuit,  cum  tamen  ipsa  quam  maxime  esset  immunda. 

Factus  sum  sicut  nycticorax  in  domicilio.  Illic  avem  soli- 
tariam  et  solitudinis,  hic  avem  lucifugam  et  obscuritatis  ponit.  Quia  populus 
Christi  non  tantum  est  solitarius  in  hoc  mundo,  sed  etiam  obscurus,  iguobilis 
et  abiectus,  ac  sie  sine  luce  in  nocte  et  tenebris,  ubi  impii  sunt  in  die  et 
luce,  quia  apparent  aliquid  sicut  fumus  evanescens.  Uude  in  istis  tribus^ 
avibus  tres  virtutes  contra  tria  vitia  in  mundo  tanguntur :  hiunilitas,  paupertas, 
castitas,  contra  superbiam  vite,  concupisceutiam  caruis  et  ociüorum.  Sicut  i-3oi).  2, 16. 
enim  per  humilitatem  ad  deum,  per  paupertatem  ad  proximum,  per  castitatem 
ad  seipsum  disponitur  et  placet:  ita  per  superbiam  deo,  per  avaritiam  proximo, 
per  intemperantiam  sibi  dissentit  et  resistit.  Et  secundum  prinuim  est  peli- 
cauus solitudinis  sine  strepitu  pomparum  et  gloriarum.  Secmidum  alterum 
est  nycticorax  sine  aspectu  bonorum  et  divitiarum  mundi,  quas  nescit. 
Secundum  tercium  est  vigil  passer,  Semper  observans  tectum  suum,  quod 
est  caro:  quia  domesticus  est  iste  inimicus. 

Vel  aliter:  propter  tres  inimicos  diabolum,  mundum,  carnem.  Per 
humilitatem  vincit  diabolum,  per  paupertatem  autem  mundum,  per  conti- 
uentiam  carnem.  Et  ita  est  pelicauus  diabolo,  nycticorax  mundo,  passer 
autem  carni.    Quod  etiam  faciimt  tres  virtutes  theologice,  ut  patet. 

Item  aliter:  ut  quelibet  trium  avium  contra  ista  tria  sinud  accipiatur 
valere.    Potest  intelligi  ordo  perfectus  in  illis,  quia  initium  et  iucipientium 

2  Kaffiobor:  affecta  est         4  Gaff.:  tarciatur,  quia  parvissimo  ciborum  succo  refi- 
citur.  Quae —       6  Gaff. :  aliud,  sicut  dictum  est,  quod     desertis  locis  secretisque  15 
ipsa  benft  fiutljcr  luoI)(  ein  au§  ludeis  cntnommcneg  syiiagoga  a(§  9fomcn;  bergt.  ©.  157  ,3-  2 

^)  Gaffiübort  ßlariffinü  ©enatorig  in  5Pfattcrtit  ei-pofitto.    5Bafc[  1491.   3?t.  ^  2. 
SSetgt.  Sßb.  I  198.  „^on  beut  pelicon  fc^reikn  etlicf)  öiK  eljgcnfdjnf t ,  aber  I)te  f)cl)ft  e§  ein 
liogeE,  ber  l)n  bcr  toufteit  ift  unnb  an  unfTud)tbarit  ftetett  eljitfam  lebeitb".         ^)  ^Jäinltcf) 
pelicanus,  nycticorax  unb  pa.sscr  (33.  8). 


156 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


est  fugere  et  solltudinem  querere  et  vitare  consortia  malorum.  Deinde  pro- 
ficere,  etiam  coutra  vanam  gloriam  abscondi  et  noctuam  fieri.  Et  tercio  iam 
perfecto  timore  dei  Semper  esse  vigilem  et  perseverantem  in  bono.  Sed  hec 
satis  de  mysteriis.  Sensus  autem  est  litere,  quod  ab  iis,  qui  in  mundo  florent, 
2.2:im.3, 12.  iudicetur,  cum  tamen  non  sit.  Et  omnium  qui  pie  volunt  vivere  est  hec  5 
conditio,  ut  immundi  et  solitarii  sint  in  hoc  seculo.  Quia  nec  mundus  ciun 
iUis,  nec  illi  cum  mundo  communicant.  Sed  et  hoc  verum  est  moraliter, 
quod  quilibet  confiteri  debet  se  secundum  veterem  hominem 
talem  esse  coram  deo  et  angelis  eius.  Sic  enim  est  exclusus  a  con- 
sortio  frequentissimo  filiorum  dei  et  a  regno  lucidissimo  coelorum.  Et  ita  10 
tam  pelicanus  quam  nycticorax  et  passer.  Talis  enim  est,  quicunque  in  carne 
vivit,  licet  non  agnoscat  nec  existimet  pre  coecitate.  Et  ideo  donec  agnoscat, 
non  potest  dicere:  'Similis  factus  sum  sicut  nycticorax  ifec."  Hoc  enim 
'fieri'  est  per  agnitionem  sui  talem  se  factum  agnoscere.  Et  iccirco 
bene  habet  titulus,  quod  est  oratio  anxii,  qui  se  comparans  avibus  diumis,  15 
sotialibus  et  letis  se  invenit  nocturnam,  solitariam  et  tristem.  lUe  enim  sunt 
in  die  per  novitatem  gratie,  sunt  in  societate  per  communionem  spiritus  in 
multis,  sunt  iucunde  in  laudibus  dei.  Sed  ipse  est  in  nocte  per  vestutatem 
peccati,  est  in  solitudine  per  exclusionem  a  sorte  sanctorum,  est  uUulans, 
gemens  et  querulus  in  miseriis  suis.  20 

Et  ideo  cum  duplex  sit  confessio,  scilicet  miserie  et  misericordie,  anxie- 
tatem  illa  et  letitiam  ista  habet.    Quare  psalmus  iste  est  pro  confessione 
miserie  primum,  ut  sie  postea  querat  misericordiam.    Igitur  non  melius  in- 
telligitur  iste  psalmus  nisi  per  comparationem  avium  de  nocte  et  die 
volantium,  in  deserto  et  apud  homines  morantium,  et  ullulantium  25 
et  cantantium.    Et  ideo  cum  audis  aviculas  letas  et  cantantes,  iustos  et 
sanctos  intellige  in  domino  exultantes.    Cum  autem  per  noctem  ullulare  et 
stridere  horrendas  voces,  peccatores  in  semetipsis  tristes  accipe.    Et  sane 
pessime  sonat  vox  talium  avium,  vit  patet  experientia. 
s.S.         Vigilavi  et  factus  sum  sicut  passer  solitarius  in  tecto.   Item  30 
potest  per  istas  tres  aves  intelligi  triplex  persecutio  ^  Ecclesie  et  cuiuslibet 
anime,    scilicet  tyrannorum,   hereticorum,    falsorum  fratrum  seu 
Hypocritarum.  Prima  fuit  in  martyribus,  secunda  in  doctoribus,  tercia 
generaliter  in  omnibus  statibus.    Et  prima  per  potentiam,  secunda  per 
sapientiam,  tercia  per  bonitatem  mundi.  Prima  contra  potentiam,  secunda  35 
contra  sapientiam,  tercia  contra  bonitatem  seu  sanctitatem  dei.  Prima 
Ecclesie  infirmitatem ,  secunda  ignoi-antiam,  tercia  corruptionem  et  pro- 
phanitatem  obiecit.    Ideo  recte  pro  prima  se  pelicanum  solitudinis  nuncupat, 
quia  sola  et  infirma  illis  visa.    Et  pro  secunda  nocturnam,  quia  stulta  et 


1 1  nocticorax 

')  SöergL  SSb.  III  417,  IV  86.  87. 


Psalmus  CI.  [CIL] 


157 


ignorans  iudicata  est  ab  hereticis.  Et  pro  tercia  passer  solitarius,  quia 
negligens  et  non  sancta  ab  iis  iiidicatur,  qui  in  superbia  proprie  sanctitatis 
gloriantur.  Sic  ergo  gemit  sese  talem  haberi,  cum  illi  potius  tales  sint.  Ita 
et  moraliter  vetus  homo  coutra  memoriaru,  iutellectum,  voluntatem  est 
solitarius  et  infirmus,  coecus  et  nocturnus,  malus  et  concupiscentiosus,  sicut 
et  passer  est  avis  liLxuriosa.  Unde  ista  novissima  tentatio,  que  nunc  regnat, 
recte  videtur  exprimi,  cum  dicit:  'Vigilavi',  malo  scilicet  somno,  oculis  con- 
cupiscentie  excitatis.  'Et  factus  sum  sicut  passer",  nimis  coeundi  libidine 
accensus.  Et  sie  contra  contineutiam.  Et  hü  sunt  inimici,  qui  exprobrant 
tota  die  &c.,  scilicet  ])eccata  et  mali  motus  post  perpetratiouem  operis 
sine  fine  conscientiam  fatigant.  Et  qui  prius  ante  opus  blandi  erant  et 
securum  faciebant  hominem  ac  laudabant  velut  in  tuto  positum  palpando, 
postea  iurant  et  affirmant  contra  cum  opere  inipleto.  Sic  Vinuni  ingreditur  svncfiiu.  23, 
blande,  sed  in  novissimo  mordet  ut  coluber'.  Sic  'melior  est  iniquitas  viri Scf.siv. 42, 
quam  mulier  benefaciens id  est  melior  est  ratio  severe  castigans  quam 
sensualitas  palpans  et  blandiens.  Sic  lacob.  1.  concupiscentia  allicit,  sed  Snc.  1,14. 15. 
peccatum  generat  mortem.  Et  Abdie  'Invaluernnt  adversum  te  viri  pacis  Obasja  S8. 7. 
tue'.  Dicat  ergo  penitens  et  lugens  dicat:  'heu  me  miserum!  que  mihi,  ante- 
quam  fierent,  adeo  placebant,  adeo  titillabant,  adeo  blandiebantur,  adeo  delecta- 
bant,  palpabant,  laudabant,  quam  misere  nunc  contra  me  insiu'gunt,  affirmant, 
iurant,  testificantur  contra  me  propria  mea  opera!  Vere  nunc  video,  quoniam 
dies  mei  sicut  umbra  transierunt  et  ego  sicut  f'enum  arui :  defecerunt  et 
aruerunt  ossa  mea,  percussus  sum  sicut  fenum  et  ignorans  factus  sum  sicut 
aves  uocturne  et  ullulantes,  quod  tunc  cmu  fierem,  non  advertebam.  Et  hoc, 
quia  oblitus  sum  comedere  panem  meum:  ideo  nunc  cinerem  tanquam  panem 
manduco  et  potum  meum  fletu  misceo'. 

Tota  die  exprobrabant  mihi  inimici  mei:  et  qui  laudabant».  9. 
me,  adversum  me  iurabant.  Hoc  secunclum  AUegoriam  de  Ecclesia,  que 
ut  dictum  est,  est  velut  pelicauus  et  immundus  in  mundo  isto  et  solitarius. 
Nulli  ei  communicant,  et  non  tantum  non  communicant,  insuper  opprobriis 
eam  afficiunt,  non  etiam  honorant.  Hebr.  'Stultificatores  mei  per  me  iurabant'.^ 
Quia  in  proverbium  et  maledictum  et  sibilura  habetur  ab  illis,  qui  eam  stul- 
tissimam  putant.  Iurant  autem,  quando  sibi  imprecantm*  malum  illorum,  ut: 
'si  hoc  faciam,  fiat  mihi  sicut  illis'.  Sed  sciendum,  quod  talis  imprecatio 
non  necesse  est  intelligi  fieri  expressis  eorum  nominibus,  sed  suffieit  malum 
illorum  intelligi  imprecari,  quod  estimant  in  illis  esse.  Exempli  gratia,  si 
iures:  'Si  est  hoc  ita,  nunquam  salver'.    Nunquam  enim  salvari  est  ludeorum: 

13  Postea.    Iurant  23  factussum  27  exprobabant  30  ©eib.  opropbriis 

32  abillis         33  putat 

Steuc^lin,  Septem  psalmi  poenitentiales  $81.  7:  „stultificatores  mei  super  me 
iuraverunt'-.    Siergl.  5){eudjlin§  Rudimenta  pg.  139  s.  v.  .,HeLraei  nostri  sie:  In- 

sultantes  mihi  vel  infatuantes  me  contra  me  iurabant"'. 


158 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


ideo  Indei  sunt  nobis  in  iuramentum  (id  est  malum  eorum),  sicut  ipsi  econtra 
Ecclesiam  estimant  et  habent,  quia  iurant  per  salutera  et  damnationem  suam, 
quam  in  Ecclesia  maxime  esse  credunt. 

Lxx  ^  autem  magis  tropologiani  secuti  sunt.    Quia  sie  opera  et  motus 
carnis  titillant  animam  et  palpant  eam,  ut  dictum  est,  et  tarnen  per  hoc 
postea  contra  eam  iurant. 
as.  10.         Quia  cinerem  tanquam  pauem    manducabam:   et  poculum 
meum  cum  fletu  miscebam.    ßeddit  rationem,  quare  Ecclesia  stulta  sit 

Wil  3, 18.  et  exproljrabilis  inimicis  suis,  quia  scilicet  sunt  inimici  crucis  Christi,  quam 
illa  portat.  Uli  euim  delicias  pro  pane  exquisitas  et  electum  atque  merum 
vinum  bibunt  in  fomentum  suavitatis  carnis  et  vite  huius,  hic  autem  abiectiora. 
Et  est  Hyperbole  per  comparatiouem  vilioris  ad  prestantius.  Sic  enim  pannus 
panperis  ad  purpuram  regis  Saccus  est,  et  domus  pauperis  ad  Castrum  divitis 
casa,  et  tenuis  victus  pauperis  ad  lautitias  divitum  cinis  est.  Quia  scilicet 
illi  divites  hunc  victum  velut  cinerem  estimareut.  Verum  aliud  quoque  hic 
subest,  quia  etiam  si  quis  omnes  lautitias  habeat,  tamen  cinerem  dicitur 
comedere,  quaudo  non  amore  et  desiderio  gustus  et  gule,  sed  necessitate  et 
tedio  necessitatis  comedit.  Et  sie  est  ei  nulla  in  cibo  voluptas,  nulla  gule 
illecebra,  sed  sine  saporis  libidine  pro  cinere  reputat,  eo  quod  meliorem  panem 

'Wi.  3, 8.  suspirat.  Nam  et  Apostolus  omnia  temporalia  pro  stercore  arbitratur,  quanto 
magis  pro  cinere?  Qui  autem  gule  servi  sunt,  magni  estimant  gule  commoda 
et  non  cinerem,  eo  quod  non  sint  compuncti  ad  fastidium  temporalium  et 

SDan.  10, 3. accensi  desiderio  spiritualium:  tales  enim  hunc  vei'sum  orant.  Sic  Daniel: 
'panem  desiderabilem  non  comedi'.  Hoc  idem  est,  quod  'Cinerem  tanquam 
panem  manducavi'.  Et  hoc  sequens  exponit:  'Qnia  poculum  meura  cum 
fletu  miscebam',  hoc  est:  non  in  risu  et  voluptate  bibi,  sed  in  compuncti one 
et  cum  fastidio  gule  et  gustus.  Hoc  autem  totum  quare  feci?  Quare  hoc 
feci,  ut  propter  hec  exprobrer?  Scilicet 
33.  11.  A  facie  ire  indignationis  tue:  quia  elevans  allisisti  me. 
Omnem  istam  compunctionem  feci,  omnia  hec  feci,  dixi,  sustinui,  ue  sustinerem 
futuram  iram  tuam  severitatis  eterne,  quam  clare  cognosco,  illi  autem  a  tergo 
eam  habent.  Per  quam  ego  cognovi,  quoniara  cum  essem  elevatus  secundum 
carnem,  gravissime  allisus  fui  secundum  spiritum.  Ideo  nunc  gemo  illam 
allisionem  et  quero  amplius  non  elevari,  sed  cinerem  manducai'C  et  bibere 
lachrymas  meas.  Et  sie 
Sß-  12.  Dies  mei  sicut  umbra  declinaverunt,  id  est  cogniti  sunt  decli- 
nare  sicut  umbra.  Ergo  qui  in  illis  vivit  elevatus,  allidetur  et  cadet  illis 
declinantibus  et  cadentibus.    Quare  melius  est  in  illis  compungi,  ut  com- 


7  poc,  nlfo  pocuhim,  lote  bo§  Psalt.  Gallicnin  tieft,  liitfjt  potani,  luic  Psalt.  Rom.  unb 
Vulgata;  bergt.  ©.  143  3-  12         21  comoda  vnibra  ergo 

')  „y.cd  ol  tncii'oth'Ttc:  f^e  y.ut  e/.tov  lofii'voi'.'^ 


Psalmus  CI.  [CIL] 


159 


punctio  qiioque  cadat  illis  cadentibus.    Et  ego  sicut  fennm  arui,  qnod 
supra  satis  dictum  est. 

Potest  etiam  alitev  intelHgi  quod  dictum  est  'Quia  cinerem',  quia  scilicet 
pauis  coeli,  qui  est  vevbum  dei,  quo  pascitur  auima,  est  cinis,  iit  ps.  147.  wmi'- 
'Qui  dat  nivem  sicut  lanam,  nebulam  sicut  cinei-em  spargit",  id  est  literam 
obscuram  in  figura  mutat  in  bumilitatis  doctrinas,  quales  sunt  spiritualis 
legis  eruditiones.  Et  sie  est  difterentia  in  isto  versu  populi  spiritualiter  et 
populi  carnaliter  legem  intelligentis.  Quoniam  qui  comedunt  verba  legis 
secundum  superficiem  litere,  videntur  sibi  lautitias  et  delicias  comedere  et 
eos,  qui  hec  fastidinnt  et  potius  spiritualiter  intelligunt,  exprobrant  et  ininii- 
cantur  eis.  Kam  litere  promissa  titillant  carnem,  sed  promissa  Spiritus 
spiritum  recreant.  Et  mutuo  sibi  cinerem  ol)iiciunt  alterum  alteri.  Nam 
Spiritus  cinerem  affirmat  ea,  quibus  caro  deliciatur.  Caro  contra  cinerem 
estimat,  quibus  Spiritus  reficitur.    Ideo  ij^sum  persequitur  sine  iutermissione. 

Quoniam  placuerunt  servis  tuis  lapides  eins,  et  terre  eiuss.  15. 
miserebuntur.    Seusus  est,  quod  diffundenda  est  gratia  in  nova  lege  etiam 
per  miuisterium  sacerdotum,  quod  in  veteri  lege  nou  fuit.    Q,uia  ibi  Moses 
et  prophete  receperunt  quidem  spiritum,  sed  administrare  aliis  non  nisi 
literam  potuerunt.     Sicut  Apostolus  2.  Corin.  3.  disputat:   'Qui  fecit  nos  2.  ßor.  3, 6. 
idoneos  ministros  novi  testamenti,  non  litere,  sed  Spiritus'.    Et  sie  sensus 
est:  Timc  non  tantum  accipient  misericordiam,  sed  etiam  miserebuntur  ipsi 
aliis  et  misericordiam  aliis  ministrabunt  et  spiritum,  per  quod  differt  a  veteri 
lege.    Sic  ps.  71.  'Suscipiant  montes  pacem  populo',  scilicet  ipsi  eam  sibi,     t2,  3. 
sed  et  aliis  quoque  ministrandam.    Et  hoc  est,  quod  volunt  Hebreiste  ^  notari 
in  verbo,  ubi  Genes.  2G.  'Et  benedicentur  in  semine  tuo  omnes  gentes  terre',  i  -^'^'i- 
hoc  est:  benedicti  a  domino  ex  Israel,  benedicent  illas  ulterius.  Igitur  pulchre 
iste  versus  exprimit  ministerium  gratie  et  novi  testamenti,  in  quo  servi  miseri- 
cordiam consecuti  misericordiam  ultra  inipertiuntur,  quod  in  veteri  non  fuit, 
sed  prophetatur  hic  futurum.    Eodem  modo  id  intellige  'Quoniam  placuerunt 
servis  tuis',  id  est  per  illos  tibi  placuerunt.    Quia  noa  placei'eut  servis  tuis, 
nisi  tibi  quoque  placerent.   Sed  hebr.^  clarius  illud  exprimit,  diceus:  'Quoniam 
placitos  fecerunt  servi  tui  lapides',  q.  d.  hec  erit  gratia  novi  testamenti,  quod 
adeo  diflundetur,  ut  etiam  servi  tui  accepta  a  te  gratia  possint  ulterius  eam 

13  afrirmat,  ea  quibns         25  §inter  terrc  auSgcftridjcn  i.  c.  bcnedlctificabuntur 

Sntfjev  bc.5ie()t  [icC)  auf  iKciid)tiit§  iBemerfunflcn  über  bu-  „quarta  coniugatio",  b.  i. 
Hithpael,  in  bcn  Rudimenta  j^g.  59Gsq.,  tuo  er  Gen.  20,  4  folgcnbennnfjcn  erläutert:  „Quando 
autem  loquitur  ad  Ishac  Genesis  XXVI  'Et  benedicentur  in  semine  tuo  onmes  gentes 
terrae',  hoc  innuit,  quod  reflectent  super  se  benedictionem.  Tunc  enim  hoc  verbum 
'benedicentur'  est  istius  coniugationis  et  significat,  quod  Dominus  benedieit  active  et 
semen  Ishac  benedicentur  passive.  Sed  omnes  gentes  convertent  eam  benedictionem, 
cjue  active  et  passive  facta  est,  super  se".  S?crgl.  auä)  ßutt)er§  Enarrationes  in  Genesim 
3U  22,  19  in  Opp.  exeg.  latina,  Erlangae,  V  251  ftg.  ^)  Psalt.  iuxta  Rehr. 


160 


Dictata  super  Psalterium.  1513  — 16. 


ministrare  ceteris,  et  sicut  ipsi  per  te  placiti  facti  sunt,  ita  per  illos  placiti 
facti  sunt  tibi.  Servi  placuerunt  tibi,  id  est  tu  placitos  eos  et  servos  fecisti. 
Sed  lapides  placuerunt  servis,  id  est  ipsi  placitos  fecerunt  tibi.  Et  hoc  idem 
SB.  14.  videtur  obscurius  premisisse,  cum  dicit:  Quia  tempus  miserendi  eius, 
quia  venit  tempus.  Igitur  Moses  et  Aaron  cum  suis  omnibus  succes- 
soribus  ministri  sacrificiorum  et  tabernaculi  non  poterant  misereri  terre,  sed 
tantum  denunciabant  et  indicabant  misericordiam  futm-am. 

58- 19-  Scribantur  hoc  in  generatione  altera  &c.  Hie  iterum  differentia 
veteris  et  nove  legis  est,  quoniam  in  nova  scribuntm-  et  narrantur  ista  tantum. 

aj.  iT.Quod  ex  isto  psalmo  probemus.  Quando  enim  hic  dicit:  Edificabit 
dominus  Zion:  hoc  verbum  ludei  at  literam  exponunt  de  edificio  literali. 
Et  quare?  Quia  adhuc  sunt  in  lege.  Quod  autem  idem  nos  de  spirituali 
exponimus,  unde  venit?    Quia  in  nova  et  Spiritus  lege  sumus.    Sic  siraili 

as.  15. modo  de  illo:  Et  terre  eius  miserebuntur.    Haue  misericordiam  illi  de 

as.  12.  corporali  exponunt,  que  tarnen,  ut  supra  dixit,  sicut  umbra  declinat  et  aret 
sicut  fenum.  Ideo  secundum  spiritum  necesse  est  eam  accipere,  ut  nos 
accipimus.  Eodem  modo  de  omnibus  promissionibus  legis  et  prophetarum,  ubi 
Semper  assumuntur  noraina  de  rebus  temporalibus.  Et  in  hoc  ludei  occi- 
duntur  litera,  et  tamen  sub  illis  spiritualia  intelligi  vult.  Sic  veritas,  iustitia, 
iudicium,  sapientia,  bonitas,  potentia,  virtus,  fortitudo:  que  tamen,  si  series 
in  textu  prophetarum  inspiciatur,  non  sinunt  se  carnaliter  intelligi.  üt  in 
isto  psalmo,  ne  edificatio  Zion  et  misericordia  intelligatur  carnaliter,  pro- 
hibet  totum  antecedens  in  psalmo,  ubi  conquestus  est  de  miseria  huius  vite 
et  omnium  que  in  ea  sunt,  quautumvis  excellentia,  propter  transitum  et 

25.  13.  caducitatem.  Unde  omnia  precedentia  ad  istum  versum  respiciunt.  Tu 
as.  4.  autem  domine  ineternum  &c.  Quia  defecerunt  sicut  fumus  dies 
mei,  id  est  non  tantum  noctes,  que  sunt  adversa  tempora  huius  vite,  sed 
etiam  dies,  id  est  prospera  quecunque  eo  sunt  misera,  quo  deficiunt.  Ideo 
^Pf.  90.39.77.  ad  dominum  suspirat  anxius,  sicut  et  ps.  89.  et  38.  et  76.    Eodem  modo 

as.  19. intelligitur:  Et  populus  qui  creabitur,  laudabit  dominum.  Quia 
vetus  laudare  non  potuit,  quia  non  placuit  deo.    Et  hoc  totum  unde? 

as.  20.  Quia  prospexit  de  excelso  sancto  suo,  id  est  ex  beneficio  incar- 
nati  Ollis  dei  ista  venerunt,  super  quo  facto  Semper  laudabit  dominum  populus, 
qui  creabitur.  Laudabit,  inquam,  quoniam  Dominus  in  corpore  assumpto  et 
humanitate,  que  est  excelsum  solium,  sanctum  sanctorum  et  celum  divinitatis 
inhabitantis  coi-poraliter :  de  isto  enim  coelo  nunc  prospexit,  quia  antea  etiam 
Semper  de  coelo  quocunque  prospexit.  Sed  hoc  est  singulare  et  futurum 
prophetatur,  ut  sit  materia  laudis  et  confessionis. 


9  Qui  in  noua        22  misericorilia  litcre,  nBcT  tcljtcteg  SBovt  fff)cint  auSgeftric^cn  ju  fein 
20  tluiuine  ineternum  cloniino 


Psalmus  CI.  [CIL] 


161 


In  conveniendo  populos  &c.    Iste  versus  potest  cum  precedenti  ss- 23. 
construi  et  melius  etiam,  ut  in  hebr.  patet/  ut  sit  sensus:  Ut  anmmcient 
nomen  doniini,  dum  couvenerint  in  uuum  ad  serviendum  domino.    Nam  'laus  ^f-  i«,  1. 
eins  in  Ecclesia  sanctorum'.    Et  'in  Ecclesiis  benedicam  Domino".    In  unitate     se,  12. 
vult  coli  et  laudari  dominus. 

Potest  et  cum  sequenti  construi  vel  omitti,  si  placet,  ut  sit  sensus: 
Cum  couvenerint  in  unum,  tunc  respondebit  &c.,  id  est  non  rogabit  te  super 
diebus  jwosperitateque  huius  vite,  sicnt  facit  populus  litere,  sed  orabit,  ut 
ei  osteudas  in  affectu  seutire,  quam  pauci  et  nihil  sint,  et  ne  sinas  eum 
optare  aut  diligere  vanitatem  istam  ps.  4,  neve  avertas  eum  in  haue  humili-  ^Pf-  4, 3. 
tatem  ps.  89 ,  ut  prosperitatem  talium  velit  aut  adversitatem  uolit.    Quia     9o,  3. 
seiet,  quod  in  generationem  et  generationem  anni  tui,  et  hos  exorabit 25. 
te  et  dicet:  Ne  revoces  me  in  dimidio  dierum  meorum,  q.  d.  sicut 
rapiuntur,  qui  sapiunt  terram,  involuti  suis  diebus  et  non  annis  tuis,  qui 
sunt  in  generationem  et  generationem.    Igitur  ordo  est:  Respondit  ei, 33.  24. 
id  est  Ecclesia  seu  populus  creandus  Christo,  per  aifectum  orationis,  in  via 
virtutis  sue,  id  est  dum  in  lege  spiritns  ambulaverit,  que  est  via  virtutis, 
lex  autem  est  via  infirmitatis:   paucitatem  dierum  meorum  nuncia 
mihi,  id  est  prosperitates  mee  vite  doce  me  studiose  cavere  et  attendere, 
ne  unquam  sinas  me  multitudinem  eorum  putare,  sicut  faciunt  impii  et  viri 
sanguinum,  qui  non  dimidiant  dies  suos:  quia  multitudinem  dierum  suorum  *f.  55, 24. 
sibi  proponunt  et  paucitatem  non  advertunt.    Nunquam  enim  tot  vivunt, 
quot  victuros  se  sperant,  cum  divitissime  ac  velut  Semper  se  victnros  sperent. 
Quare  Canticum  Ezechie  pulchre  eos  describit,  dum  dicit:  'Dum  adhuc  ordirer,  3e[.  38,12. 
succidit  me'.    Semper  enim  iuopinata  venit  illis  mors,  quia  non  prevident 
eam.    Unde  dicit:  Ne  revoces  me  in  dimidio  dierum  meorum,  id  esta?-  25. 
ne  impremeditate  et  imparate  auferas  hinc,  sed  doce  me  meditari  mortem  et 
futura,  ut  per  hoc  fiam  auxius  et  coutemptor  onmium  temporalium  et  dicam 
ea,  que  supra  dicta  sunt:  'Defecerunt  sicut  fumus  dies  mei  &c.'    Et  hoc 33.4. 
ideo,  quia  In  generationem  &c.,  id  est  'melior  est  dies  ima  in  atriis ^Pi- 84, 11. 
tuis  super  milia'.    Et  iterum:  'Melior  est  misericordia  tua  super  vitas'. i't.  63, 4. 
Hebr.  sie:  Afflixit  in  via  fortitudinem  meam,^  id  est  anxium  f'ecit 
docens  per  viam  legis  sue,  quod  fortitudo  mea  nihil  sit,  sed  potius  infirmitas 
et  afflictio  spiritns.    Vel  'afflixit',  id  est  humiliavit  eam,  ut  iam  Spiritus  sit 
fortis,  caro  infirma.    Utrunque  tamen  simul  fit,  scilicet  quod  agnoscit  forti- 
tudinem carnis  esse  infirmitatem,  et  per  talem  agnitionem  fortis  fit  Spiritus 
et  humiliat  fortitudinem  carnis.    Abbreviavit  dies  meos,  id  est  docuit, 


1  ©eib.  populus  13  te.  Et  14  tuis,  que  18  dieorum  19  vite.  Doce 
20  putate 


^)  Psalt.  iuxta  Hebi-.  „et  laudatio  eius  in  Hierusalem:  cum  congregati  fuerint 
populi  simul  etc."  -)  Psalt.  iuxta  Hebr. 

Sut^exS  Sßctfe.  IV.  11 


162 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — IG. 


quam  l)reves  sint  attendere,  qiiia  monstravit  mihi  suos  eternos,  in  quorum 
compai'atione  mei  nihil  sunt  et  brevissimi:  quod  non  advertunt,  qui  eternos 
non  advertunt,  ideo  rapiuntur  in  medio  dierum  suorum.  Abbreviat  etiam,  quia 
per  castigatiouem  et  passiones  multi  cito  sunt  mortui.    Sed  primmn  melius. 

GLOSSA:  PSALMUS  CIL  [CHI.]  ^ 

GracAarum  actio  devotissima  pro  henefiiiis  tlei  maxime  redetnptionis 
et  iustificationis.    Psahms  CIL 
S5.  1.         Tit.  David.  ' 

JBenedic  anima  mea  domino  Deo  patri:  et  onmia  qiie  intra  nie  sunt, 
non  tantum  lingna,  sed  intimis  alfeetibus  et  medullis,  nomini  filio  patris,  qui  lo 
est  nomen  et  verbum  patris,  sancto  eius,  quod  in  se  sanctum  est  et  omnia 
SB.  2. sanctificat.  Benedic  anima  mea  (^omwo-' spiritui  sancto:  et  noli  oblivisci  per 
ingratitudinem ,  non  autem  intelligi  debet  de  continua  memoria  actuali,  cum 
hoc  ista  vita  non  capiat,  onincs  retrihutiones  eius,  que  siant  retributiones 

25.3.  bonorum  suorum  pro  malis  nostris.  Qui  propiciatur  gratis  ignoscit,  non 
ait  'quem  propicium  fecisti',  quia  tunc  non  esset  laus  tanta  gratie,  omnihus 
iniquitatibus  tuis,  et  sie  aufert  mala:  qui  sanat,  et  sie  confert  bona,  omnes^ 

33. 4.  infirmitates  desideria  infirmitatis  et  pronitates  ad  malum.  Qtii  redimit 
de  interitu  mortis  spiritualis  et  corporalis  vitam  tuam  nunc  anime,  tunc 
etiam   corporis:  qui   coronat  te  circundat  et  ornat  in  misericordia  gratia  20 

as.  b-et  miserationihus ,  quibus  sustinet  nostras  quotidianas  negligentias.  Qui 
replet  in  ionis,  scilicet  vere  et  spiritualibus ,  desyderium  tuuni,  hoc  enim 
necessarium  est,  alioquin  non  est  capax:^  renovahitur  in  novitate  gratie  iit 

GLOSSA :  ^  Ter  repetit  ad  expressionein  sancte  trlnitatis  'Domino',  'nomini', 
'Domino'.        ^  'Omnibus'  dielt  et  'omnes',  quoniam  Deus  unam  sive  aliam  non  25 
dimittit  sicut  homo.  Versus: 

Larga  Dei  pietas  veniam  non  dimidiabit. 
Aut  totum  aut  nihil  propitlando  dabit. 
Vel  'omncs',  non  tantum  legales  et  figurales,  sed  etiam  occultas  in  spiritu  etc. 
^  Quia  secundum  b.  Augustinum  Deus  dare  vult,  sed  non  dat  nisi  petenti,  ne  30 
sjfntK).  7, 7.  dot  non  capienti.    Ideo  ait:  'Petite  et  dabitur  vobis'.  —  Bona  autem  temporalia 
secundum  Hugonem  ^  tantum  afficiunt,  sed  non  satiant,  titillant,  non  replent. 
Quo  plus  potantur,  plus  sitiuntur  aque.     Eadem  ratione  dicit  'Coronat',  quia 
spiritualis  misericordia  complectitur  miserum  et  suscipit,  sed  temporalis  tantum- 


0  Graciaruniactio  16  quem  25  Qm  ftott  Qm  -  -  quoniam      §all.  3l6fd§r. 

unam  sine  alia 

3u  '^^'^  Postilla  Hugonis  Cardinalis  finbon  fidj  bic  nntjeiüfjrtcn  Sßork  bei  bem 
bctt.  üjcv)e  nid)t. 


Psahnus  CIL  [CHI.] 


163 


aquilce^  iuventus  tua,  i.  e.  anime  tue,  a  vetustate  peccati.-    Fadens  nonaj.  g. 
tantum  promittens  sicut  olim,  sed  implens,  misericordias ,  qiiia  multas  et 
multis  eandem  facit,  dominus:  et  iudicium  vindictam  Omnibus  iustis  iniuriam 
ab  iniustis  jMtientibus ,  q.  d.  non  tantum  facit  bene  et  miseretur  iiistis,  sed 
etiam  punit  et  indignatur  iniustis.    Notas  fecit  vias  suas  Mosi,  quod  ests«.  7. 
grande  benefieium,  scire  scilicet  consilium  Dei :  filiis  Israel  supple  notas  fecit 
voluntates  suas  legem,  in  qua  docuit,  quid  vellet  et  placitum  sit  coram  eo. 
Quäle  hoc  sit,  dictum  est  ps.  77.    Miserator  etiam  penas  auferendo  et  miseri-'^[^_^'^^' 
cors  culpas  auferendo  dominus:  longanimis  expectando  conversionem  et  peni- 
tentiam  tardantium''  et  mtdtum  misericors.    Non  imperpetuum,  licet  quoadss.  9. 
tempus  omnes  flagellet,  irascetur  scilicet  iustis  et  sanctis :  neque  inceternum, 
sed  tantum  ad  tempus,  comminabitur,  impiis  autem  utique  ineternum  miua- 

GLOSSA: 

modo  tangit  ex  uno  latere,  scilicet  temporis.  Unde  dicuntur  habitare  terminos 
ps.  64.  Sed  'Immittet  angelus  in  circuitu  timentium  eum'.  Item:  ideoque  et <pi.  e.",, 9. 
geminat  'in  misericordia  et  miseratione',  ut  puram  misericordiam  exprimat. 
Alioquin ,  ut  sepe  dictum  est,  miseretur  simul  et  irascitur :  similiter  irascitur  et 
miseretur.  Sed  miserans  miseretur,  quando  pura  est  sine  flagello  mixta  miseri- 
cordia. Vel  certe  quando  etiam  a  malis  mundi  et  corporalibus  persecutionibus 
liberat :  tunc  miseretur,  sed  miseretur  misericordia  in  anima,  eam  gratiis  iustifi- 
cando  et  ornando. 

Aquile  secundum  Augustinum  et  Gassiodorum  in  etate  provecta  supernum 
labium  cornea  inflexione  nasutum  tantum  fertur  excrescere,  ut  ei  non  sit  liberum 
escas  solitas  decerpere.  Unde  egestate  cogente  os  suum  in  saxum  dicitur  expolire, 
usquequo  omnia  sibi  impedimenta  submoveat.  Et  sie  accedit  ad  cibum,  redit 
vigor  membrorum,  nitor  plumarum,  gubernacula  pennarurn,  volat  excelsa  sicut 
antea  et  fit  ei  quedam  resurrectio.  Sic  anima  peccatis  inveterata  os  (i.  e.  desi- 
derium  suum,  de  quo  predixit)  allidere  ad  Christum  debet,  donec  rursum  refecta 
iuvenescat.^  ^  Quo  patet,  quod  de  resurrectione  spirituaH  loquitur,  quia  cor- 
porum  resurrectio  non  tit  per  allisionem  rostri  ad  petram,  sicut  aquila  facit. 

beneficiis  creature. 


Ut  b.  Augustinus  [exponit],  vocat  undique 


tempus  vivendi  impertiendo, 

per  lectorem, 

per  tractatorem, 

per  intimam  cogitationem, 

per  flagellum, 

per  consolationem. 


')  6ojfiobor:  ,,Hnic  avi  iam  aetate  provectae  supernum  labium  Cornea  inflexione 
nasutum  tantum  fertur  excrescere,  ut  ei  non  sit  liberum  escas  solita  libertate  decerpere: 
quae  intelligens,  unde  sibi  periculum  vitae  possit  accidere,  os  suum  in  saxum  dicitur 
expolire,  usquequo  omnia  sibi  eins  impedimenta  submoveat.  Sic  anima  in  pristinam 
sanitatem  revertitur,  si  peccata  sua  in  petra,  quae  est  Christus  dominus,  expolire  non 
desinat.  Revertitur  -enim  ad  cibos  salutares,  quando  delicta,  quae  sunt  imjiedimenta 
aetcrnae  vitae,  domino  praestante  respuerit". 

11* 


164 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Sß.  10.  bitur.-'  Non  secundnm  xieccata  nostra  fecit  nohis^^  immo  niultum  [in'totum] 
contraria  fecit,  ut  predictum  est:  neque  secundum  iniquitates  nostrus,  est 

Sä.  11.  repetitio,  retribuit  nobis,  ideo  minus  quam  meremur,  percutit.  Quoniam 
secumhmi  aUitudinem  cceli  a  terra,^  quia  altissimam  et  celestera  misericordiam 
et  eternam  nobis  donavit,  corroboravit  firmam  ineternum  statnit  misericordiam 
gratiam  simm:*  super  timentes  se  filialiter,  non  autem  super  timentes  amis- 

S8. 12. sionem  temporalem.  Quantum  distat,  i.e.  longissime,  ortus  ab  occidente:^ 
longe  fecit  a  nobis  iniquitates  nostras,  quia  non  Semper  in  ortu  et  profectu 

58.  i3.ponit,  et  peccata  nostra  Semper  deficere  et  minui  et  occidere  facit.  Quo- 
modo  miseretivr,  quia  castigat  et  erudit,*^  iKdcr  fdlorum,  quos  tarnen  diligit 
et  heredes  facit,  misertus  est  dominus  castigans  eos  hic,  ut  in  futurum  heredes 

53- i4.habeat,  timentibus  se:  quoniam  ipse  cognovit,'^  quod  carnalis  homo  non 

GLOSSA:  ^  Immo  sicut  iustis  non  ineternum  irascitur  nec  minatur:  ita 
impiis  non  ineternum  benevolus  erit  et  prominens  et  vocans.  ^  Est  verbum 
consolationis  ad  versum  precedentem,  q.  d.  Et  si  irascitur  modicum  nunc  flagel- 
latque,  lioc  non  est  ineternum  et  multo  minus  quam  mereamur,  ideoque  ferendum. 
Sef.  55,9.''  Isaie  55.  "^Quantum  exaltatum  est  celum  a  terra,  sie  vie  mee  a  viis  vestris'.  — 
'Quoniam  secundum  altitudinem  etc.'  q.  d.  quantum  anima  (que  est  celum)  melior 
est  carne  (que  est  terra),  tantum  prestat  misericordia  nobis  data  a  misericordia 
aliis  data  olim  in  lege.  Quia  nobis  spiritualiter  secundum  animam,  illis  literaliter 
secundum  carnem  misertus  est.  Sic  econtra  versus  converte:  quantum  infra  est 
caro  a  spiritu,  seu  terra  a  coelo,  tantum  inferior  est  misericordia  illorum  a  nostra. 
Quare  illorum  transitoria  est,  nostram  autem  corroboravit  ineternum.  Sic: 
quantum  distat  occidens  ab  ortu,  tantum  elongavit  iustitiam  suam  ab  illis.  Quia 
sicut  in  nobis  crescit  gratia  et  peccatum  decrescit:  ita  in  illis  per  oppositum 
Semper  crescit  error  et  peccatum  et  decrescit  gratia  et  virtus.  ^  Sensus  est, 
quod  differentem  misericordiam  Deus  suis  dat  fidelibus,  scilicet  non  terrenam  et 
infimam  secundum  corpus,  quod  est  de  terra,  sed  coelestem  secundum  animam 
et  spiritualem,  quam  attingere  non  possunt  qui  terrena  sapiunt,  sed  potius  horrent 
eam  propter  flagellum,  quod  in  carne  exercet.  '  Quia  longius  aliqua  abesse 
invicem  non  possunt,  quam  si  unum  continue  occidat,  alterum  continue  oriatur 
et  proficiat.  Sic  autem  est  cum  gratia  et  peccato  in  iustis  in  hac  vita :  econtra 
§c6r.  12, 7.  impiis.  Hebr.  12.  'Quis  enim  est  filius,  quem  non  corripit  pater?'  Tan- 

quam  fibis  offert  se  nobis  Deus,  flagellat  autem  omnem  filium,  quem  recipit. 
i]ßf.  94, 11. ''  Ps.  93.  'Deus  seit  cogitationes  liominum,  quoniam  vane  sunt'.  Unde  quod 
non  dicit  'figmentum  suum',  cum  non  simus  figmentum  nostrum  sed  ipsius, 
potius  nostra  studia  arguit,  quia  sicut  seit  cogitationes  hominum,  quoniam  vane 
sunt,  ita  et  figmenLa,  i.  e.  opera  eorum  et  studia  seit,  quoniam  vana  sunt.  Si 
enini  vel  figmentum  nostrum,  i.  e.  quales  nos  ipsi  per  peccatum  nos  fecimus, 
i.  e.  nihil  et  vanos,  mortales,  transeuntes,  temporales  ut  sequitur. 


1  iu  totum   untci:  niultum    geftfjvieticn  5  ineternani  32  SBcfjer  umgefteßt: 

peccato  et  gratia 


Psalmus  CIL  [CHI.] 


165 


cognoscit,  sed  spirituales  ipse  cognoscere  facit,  fifimentum  nostrum,  corpus 
nostrum  de  terra  plasmatum  est,  quia  vana  querit  et  non  solida,  ideo  ipsum 
castigat.    Uecordatiis  est  quoniam  jndvis  sumus,  ideo  non  in  illum  suam 
misericordiam  corroborat,  honio,  inqnantum  homo  et  nondum  filins  Dei,  sicut  S8.  is. 
fcenum,  quare  non  est  capax  eterne  misericordie,  sed  transitorie  tantummodo 
et  foenee,  sicut  ipse  fenuni  est:  dies  eius  i.  e.  prosperitas  et  gloria  secundum 
carnem  ianquam  flos  agri  trauseunter,  ideo  secundum  aliud  est  ei  providenda 
misericordia  quam  secundum  carnem,  sie  efflorebit  per  mortem  corporis.^ 
Quoniam  s^nrif/us,  auima  corporis  vita  et  motrix,  pertransihit  in  morte  msß.  le. 
illo  horaine  et  supple  ipse  homo  non  suhsistet  permanebit  in  hac  vita  Semper: 
et  supple  homo  non  cognoscet,  quia  obliviscetur  nec  revertetur,  amplius  locum 
suum  vitam  et  habitationem  in  hoc  mundo.    Misericordia  autem  domini,  sß.  17. 
gratia  autem  non  huiusmodi  est,  ergo  non  in  hac  vita,  sed  cib  aeterno,  quia 
ante  constitutionem  mundi  nos  elegit  ad  istam  misericordiam  Eph.  1.  et  ergo  epf).  1, 
et  usque  inceternuni:  super  timentes  eum,  ergo  et  ipsos  eternos  et  non  tem- 
porales esse  oportebat,  alioquin  non  erunt  eius  capaces.    Et  iiisticia  fidei  in 
presenti  et  glorie  in  futuro  Ulms,  qua  eos  iustificat,  in  fiUos  fdiorum  per 
successiones  fidelium  in  Ecclesia:  non  indifferenter  omnibus,  sed  tantum  //s«.  is. 
qui  servant,  sive  sint  ludei  sive  geutes,  sive  divites  sive  pauperes,  testamentum 
eius  pactum  euaugelii.    Et  memores  sunt  mandatorum  ipsius :  non  tantum 
in  memoria  velut  spuma  super  aquas,  sed  mandatorum  ad  faciendum  ea, 
non  ad  cogitandum,  disputandum,  docendum  ea.- 

JDomimts  Ihesus  Christus  in  ccelo  populo  coelesti  Ecclesie  paravit  donis  19. 
Spiritus  sancti  sedem  suam  thronum  regalem:  et  regnum  ipsius  Ecclesia  eius 
omnibus  ludeis  et  gentibus  dominahitur  dominio  spirituali,   non  carnali. 
Benedicite  domino  Ihesu  Christo  omnes  angcli  eius  ^  pontifices  Ecclesiarum,  20. 
potentes  virtide,'*  potestate  spirituali  Petro  concessa  in  clavibus:  facientes,  im- 
plentes  prius  per  vos,  non  ait  'dicentes  verbum  eius',  sed  facientes  verhum  illitis^ 

GLOSSA :  ^  Ergo  danda  est  misericordia  permanens  et  subsistens  et  per 
consequens  non  in  hac  vita.  -  Unde  intelligendura  est,  quod  psalmus  iste 
non  de  futura  gloria  et  misericordia  loquitur,  sed  de  spirituali,  que  nunc  est 
et  inchoat  futuram.  ^  Licet  ista  de  angelis  coelestibus  possint  intelligi,  tamen 
quia  Christi  regnum  et  misericordiam  describit,  meHus  de  ecclesiasticis  angelis 
intelligitur.  Ipsi  enim  audire  faciunt  vocem  Christi  predicando  Euangelium. 
^  'Potentes  virtnte',  hebr.  '|)otentes  robore',  seil,  spirituali.  ^  'Facientes  verbum 
illius'  differentiam  facit.  Quia  verbum  Dei,  quod  est  Euangelium,  olim  pro- 
missum  fuit  per  prophetas,  sed  nunc  fit  et  exhibetur  in  facto  per  niinistros  Christi. 
Olim  enim  non  fiebat  verbum  Domini  ad  populum,  sed  ad  prophetas  tantum, 
nunc  autem  ad  omnes  per  predicatores. 


4  homo  at§  ?l^t)ofition  311  pulvis  sumus  geändert,  toie  im  Psalt.  Galt  fiel  ^ahn  i£tQ)3utenfi§ 
28  facientes  fet|It  35  Psalt.  iuxta  Hebr.  „fortes  rubore" 


166 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


preceptui;p  eius,  et  sie  aliis  quoque^  ad  midiendam  vocem  predicationem  ser- 
ss.  21.  monum  Euangeliorum  eius  Christi  domini.   Bencdicite  domino  Ihesu  Christo 

omnes  virtutes  eius'^  operatores  miraculoruni  et  virtulum:  ministri  eius  sacer- 

dotes,  clerici  et  omnes  consecrati,  qui  facitis  operis  impletione  voluntatem 
58. 22.  eius  beneplacitum  Christi.    Benedicite  domino  oninia  opera  eius  omnes  fideles, 

quos  ipse  creat  per  baptismum,  in  omni  loco  in  omni  Ecclesia  dominationis 

eius  regni  eius:  benedic  anima  mea  domino. 


SCHOLAE:  PSALMUS  CIL  [CIIL] 

GLOSSA:  PSALMUS  CIIL  [GIV.] 

Colligit  propheta  laudes  Bei  ex  universi  ntundi  mirabili  creatione  et  Pro- 
videntia divina,  typice  autem  niagis  ecclesiam  Christi  descrihit.  Psalmus  CHI. 
Sine  titulo. 

1.  Benedic  Jauda,  gratias  age  anima  mea  domino  Christo:  domine  o  Ihesu 
Christe,  deus  meus  magnificatus  es^  secundum  humanitatem  exaltatus  super 
omnia  et  secundum  utramque  natnram  exaltatus  in  credentibus  te  exaltantibus 

S8.  2.  et  magnificantibus,  vehementer  nimis,  quia  super  omnem  creaturam.  Confes- 
sionem  gloriam  et  decorem  honorem  ind/uisti  in  resurrectione,  amictus  indutus, 
ornatus  lumine  corpore  glorificato  sicut  vestimento.  JExtendens  super  omnes 
terras  et  omnes  populos  ccelum  Ecclesiam  tuam,  spirituale  coelnm  sieut  pellem 

S3. 3.  i.  e.  per  mortales  homines :  qui  tegis,  quia  abundanter  tribuis,  ut  tegas  etiam, 
aqtiis  gratiis  spiritualibus  sapientie  et  virtutum  snperiora  eius,  inferiora  autem 
exiccas  potius.  Qui  ponis  ut  fundamentum  et  substantiam  omnium  virtutum 
nubem^  fidem,  que  est  enygma  futurorum,  ascensum  tuum  profectum  omnium 
virtutum  in  tuis  sanctis:  qui  ambulas  ut  dominus  et  rector  eorum  stqjer 
pennas  contemplationes  et  contemplativos  ventorum  spiritualium  hominum. 

GLOSSA:  ^  Prius  enim  faceie  debet  bonus  prektus,  quod  vult  alios  audire. 
-  Hebr.  'obedientes  voei  sermonum  eius'.  Et  'Benedicite  domino  omnes  exer- 
citus  eius'.  ^  Dirigit  itaque  verbum  ad  Christum  incipiens  ab  eius  gloriosa 
resurrectione  et  exaltatione,  deinde  gesta  et  ordinem  totius  Ecclesie  per  eum 

f  vero 

edificate  depingit.    Hoc  de  corpore  |  j-^-^yg^j^Q   intelligitur  simul.  *  Hoc  ad 

9H)!ifcf).  1, 9.  literam  factum  est  in  ascensione  Christi  Act.  1. 


13  Vulg.  Ipsi  David.  %\\ä)  f^ater  ©talJutcnfiS  ^at  in  feinem  9l6brudE  be§  Psalt.  Hebraicum 
ben  Sitet  auSgetaffen,  ttä^renb  er  Bei  ben  Bier  anbcrn  tRecenfionen,  bic  er  ttiittfjeilt,  einen  fotc^en 
giebt         19  omiiom         28  Psalt.  iuxta  Hebr.  ,,oboedietites  voci  sermonis  eius" 


Psalmus  cm.  [CIV.] 


167 


Qui  facis  angelos  tuos/  ut  sint  nuncii  tui  missi  ad  Iiomines  Hebr.  1,  spiritus'Hi- i. 
spirituales  naturas:  et  ministros  tuos  eosdem,  ut  sint  miuistri  tui,  ignem 
spiritualem  naturam  ur entern, ,  quia  alios  accendunt,  vel  quia  sunt  nature 
seraphice.    Qid  fundasti  terram  Ecclesiam  tuam  super  stabilitatem  suam,'^^'-  '•>■ 
que  est  fides  substantia  omnium  virtutum:   non  inclinäbitur  in  sceculum 
sceculi,  quia  porte  inferi  non  prevalebuut  adversus  eam.    Ahyssus  sicut  vesfo'-l^^g/''*'''^^" 
mentum  amictus  eius  terre,  i.  e.  Ecclesie:  super  niontes  super  prophetas  et 
Mosen  stahmt  pei-tinaces  erunt  aquce^  populi  carnaliter  sapientes.    Ah  in-^-T- 
crcpatione  tua,  quam  in  Apostolis  tuis  facis  contra  eos,  ut  'increpationes  in 
populis',  ps.  17,  fugient  aque  et  abyssus,  populi  carnales:  a  voce  euangelio  ^ur^^s-^iG- 
tonitrid  tui  comminatiouis  eterne  formidahunt.    Et  sie  Äscendtint  alti  fiunt,  S3.  s.' 
dum  proficiunt  multiplicatis  subditis,  montes  Apostoli  et  discipuli  et  descen- 
dtmt  canipi  subditi,  quia  multiplicantur  fideles:^  in  locum  uuam  Ecclesiam 

GLOSSA :      Potest  autem  etiam  sie  intelligi  ut  iacet :  qui  facis  eos ,  qui 

sunt  angeli  tui,  ut  sint  spiritus,  i.  e.  spirituales,  agiles,   nobiles  et  non  sicut 

homo,  qui  faeit  suos  nuncios  tardos,  carneos  etc.    Et  eosdem  ministros  facis 

ignem  urentem,  i.  e.  efficaces  ad  exequendura.    Unde  et  angeli  semper  in  luce 

et  igne  apparuisse  leguntur.    Sed  prophetice  loquendo  et  magis  ad  propositum 

sensus  est :  0  Ghriste,  angeli  tui,  qui  sunt  Apostoli  et  eorum  successores,  sunt 

Spiritus,  i.  e.  spirituales,  quia  spiritum  et  non  literam  predicant  et  non  sunt 

caro,  sicut  angeli  Mosi  et  regum  terre  sunt  caro,  quia  nunciant  tantummodo  car- 

nalia.    Sed  tui  sunt  invisibiles,  quia  spiritus,  inquantum  sunt  nuncii  tui  et  angeli 

tui.   Unde  in  quolibet  Ghristiano,  maxime  prelato,  duo  sunt  consideranda :  primum 

quod  est  ex  seipso  secundum  carnem  visibilis,  mortalis  etc.,  alterum,  quod  est 

ex  Christo,  i.  e.  seil,  fidelis  Ghristianus,  sanctus  secundum  spiritum,  et  sie  est 

invisibilis,  immortalis  spiritus  et  clarissimus.    Sicut  enim  in  persona  Ghristi  caro 

assumpta  visibilis,  Deus  assumens  invisibilis:  ita  quilibet  eius  secundum  hominem 

visibilem  assumptus,   sed  secundum  hominem  inferiorem  invisibilem  assumens. 

,         . ,  .      ,.  ■  n   ■  \  spiritus  angelos  tuos  1  .        (  spirituales, 

Igitur  idem  est,  sive  dicas :  Uui  lacis  \        ,     ^  .         ;  i.  e.  (  , 

°  1  angeios  tuos  spn-itus  J  [  angelos 

ut  sint  angeli  tui      I  r..        ,  i        \  niinistros  tuos  ignem  urentem  1 

,  .   •  4     ■         /Sic  eodem  modo  et  ;  .  ,         .  .  ,       ^  ) 

tuos,  ut  smt  spnntus.  J  (  ignem  urentem  mmistros  tuos.  J 

Melius  tamen,  ut  iaccnt  verba  in  ordine  suo :  quia  differentiam  ponit  gratie  et 

legis.    Lex  enim  angelos  habuit  non  spiritus,  sed  carnem,  non  ignem  urentem, 

sed  aquain  fluentem,  i.  e.  mortales  Iiomines.    Unde  mirabilis  est  iste  psalmus, 

nam  ex  Apostolo  Hebr.  1.  cogimur  istum  versum  de  angelis  ad  literam  accipere  .fic6v.  1,7. 

celestibus,  et  per  consequens  etiam  alia  saltem  multa.    Econtra  in  multis  indicat 

se  spiritualiter  loqui.         -  Literaliter  autem,  quia  terra  super  centrum  suum, 

non  super  ahenam  stabilitatem  posita  est.  Alludit  ad  illud  Gen.  1.  "^Gon- 1.  »(of.  1, 9. 

gregentur  aque  in  locum  unum  et  appareant  arida".         *  Ex  perspectiva  hoc 

cognoscitur,  quia  tantum  in  visuali  linea  ascendunt  montes,  quantum  descendunt 

campi,  secundum  ((uod  plura  vel  pauciora  visus  coinluetur  sursum  [supra]  et  infra. 


42  supra  übevciEfd^vicben 


168 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


a?.  9.  seu  fidem,  quem  fundasti  eis,  fides  enim  est  substantia.  Terminum  limitem 
posuisii,  seil,  abysso  et  aquis  predictis,  quem  non  transgredientur,  quia  manent 
in  sua  perfidia  et  errore:^  neque  convertentur  operire  terram,  sicut  prius 

83.  10.  fecerant,  ut  dictum  est,  sed  tantmnmodo  procellis  pulsent.  Qui  in  omnem 
terram  emiiis  fonies  libros  sanctorum  et  ipsos  etiam  sanctos  in  convallibus'^ 
in  Ecclesiis  humilibus :  inter  medium  montium ,  est  repetitio  et  explicatio 

23.  11.  eiusdera,  pertransibunt  aquce  doctrinarum  flumina.  Potahunt  assentiendo 
per  fidem  omnes  hestice  agri  omnes  gentes,  non  tantum  ludei,  qui  sunt  altilia 
domestica:  expeetahtmt  tardi  erunt  ad   credendum  onagri  ludei  increduli 

as.  12.  m  siti  sua  spirituali.  Super  ea^  super  montes  et  fontes  volucres  cceli  studiosi, 
meditabundi,  contemplativi,  habitahunt  per  quietem  et  ocium  studii :  de  medio 
petrarum*  i.  e.  dictis  et  scriptis  Apostolorum  et  doctorum  magnorum,  dalnmt 

SB.  n.voces  predicationes,  q.  d.  non  de  proprio  capite.  JRigans  ''  rore  Spiritus  sancti 
montes  Apostolos  et  sacerdotes  de  superioribtcs  suis,  i.  e.  de  spiritualibus 
scripturis,  non  de  litera,  que  est  inferna:  et  sie  per  eos  de  fructu  efficacia, 
utilitate,  openim''  tuonmi  predicationum  tuarum  in  Apostolis  et  aliis,  satiabitur 

sß.  14.  spirituali  satietate  terra  pojjulus  Ecclesie  in  terra.  Producens  ipse  populus 
dabit  foenum,  i.  e.  carnalia,  victum  et  amictum,  iumentis  predicatoribus  et 
herbam  quecuuque  temporalia  necessaria  servituti''  liominum,  ut  serviant  iis, 
qui  Student  et  laboraut  in  Euangelio.    Ut  educas  per  illorum  Studium  et 

23.  i.5.1aborem  panem  doctrine  de  terra  Scripture:  et  vimtm  Euangelium  laetificet 
spirituali  letitia  cor  spiritum  hominis.  Ut  exliilaret  gaudio  spiritus  faciem 
anime  sue  intellectum  oZeo  verbis  gratie  et  misericordie:  et  panis  YeYh\.T)Qi 
cor  spiritum  hominis  confirmet  virtute  spirituali,  augendo  fidem  et  roborando. 

GLOSSA:  ^  Quia  iustos  ineternum  liberal  et  sapientiam  mundi  ineternum 
damnat.  -  Montes  enim  coniuncti  faciunt  convalles.  Sic  pontifices  concordes 
in  unum  habent  etiam  concordes  populos ,  et  non  tantum  valles ,  sed  convalles, 
i.  e.  cum  aliis  valles ,  qui  etiam  siuit  valles.  Concordia  et  unitas  hic  mandatur 
in  fide  et  sapientia  et  sensu ,  non  autem  montes  solitarie  positi,  ut  heretici.  — 
C-iofici- 2, 1.  Gant.  2.  'Ego  lilium  convallium'.  ^  'Super  ea'  potest  intelligi  sie:  i.  e.  altius 
seu  superius  quam  bestie  habitant,  nisi  vicio  interpretis  genus  mutatum  sit. 
^  Hebr.  'de  medio  nemorum  seu  ramorumV  sed  prius  habitent  ibi  et  sint 
exercitati  in  illis.  ^  Hebr.  'Qui  irrigas",^  et  sumitur  parabola  ex  hoc,  quia 
montes  nubibus  et  nebulis  irrigantur.  ^  Opus  domini  oJim  dicebant  edifi- 
cationem  templi,  sicut  et  adhuc  dicitur.  Igitur  spiritualiter  edificare  templum 
Domini  hoc  est  opus  Domini  operari,  sed  prius  rigentur  de  superioribus.  ^  Non 
principatui,  quia  temporalia  servire  non  serviri  debent. 


31  mutum 


Psalt.  iuxta  Hebr.  „de  medio  nemorum".    JReuc^ltrt  s.v.  xE^'  [fo!]'  -i'^^  medio 
frondium  vel  ramorum  dabunt  vocem".  -)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  cm.  [CIV.] 


169 


Saturahuntur  ex  iam   dictis,  quia  copiose  dabuntur,   ligna  campi^  i.  e.  s»-ig- 
arbores,  unde  omnes  fideles  iu  gentibus,  et  ccdri  maiores  Libani  Ecclesie,  as.  n. 
quas  plantavit  Christus  in  firma  fide:  illic  passeres'^  Hebr.  'aves',  species 
pro  genere,  nidificahunt  merita  sibi  comparabunt.    Herodii^  alii  ardee,  alii 
falcones,  domus  nidus,  supple  est  ibi,  dtix  est  eoruni  passerum,  avium: 
montes  excelsi  sublimes  et  difficiles  libri  scripture,  cervis'^  agilibus  et  ingeniosis,  ss.  is. 
petra  Christus  in  rudi  et  simplici  notitia  refughiin  erinaciis  infirmis  et  vix 
reptantibus.    Fecit  hmmn  Ecclesiam  militantem  in  tempora,  i.  e.  ut  oriaturss.  19. 
et  occidat,''  non  in  eternitatem:  sol  Cln'istus  cognovit,  quia  volens  mortuus 
est,  occastcm  suum  passionem  et  mortem.    Posuisti  poni  permisisti,  quiass.  20. 
nolunt  illumiuari,  tetiehras  erroris,  jjerfidie,  et  facta  est  nox  in  ludeis,  qui 
prius  erant  lux  per  legem:  in  ipsa  cecitate  pertransihunt  perambulant,  per- 
severant  ad  mortem,  omnes  liestice  sylvce  Synagoge  populi,  olira  populus  Dei, 
nunc  gentiles  facti.    CatuK  leonum  discipuli  crudelium  scribarum  et  sacer-a3-2i. 
dotum  rugientes  contra  Christum  id  rajnant  animas  simplices  devorando: 
et  querant  a  deo,  quia  Deo  permittente  vel  quia  zelo  Dei  faciunt,  escam  sibi.  ^ 

GLOSSA:  ^  Hebr.  'Ligna  domini'.^  Sic  clara  est  intelligentia,  quia  fideles 
eius  sunt.  Maxime  tarnen  prelatos  et  maiores  Ecclesiarum  [significat],  quia  sub 
illis  et  eorum  sustentione  ceteri  proficiunt,  maxime  studiosi.  -  B.  Augustinus: 
passeres,  i.  e.  pauperes,  ut  nunc  religiosi,  nidificant  in  cedris  Libani,  i.  e.  divitibus 
mundi.  Quia  Ecclesie  et  Monasteria  sunt  divitum  dona  et  patrimonia.^  ^  Erodius 
secundum  quosdam  maximum  dicitur  volatilium ,  etiam  aquilam  superans  atque 
vorans.ä  Et  forte  gryphem  volunt.  Et  secundum  hoc  nostra  translatio  dicit, 
quod  sicut  leo  est  rex  quadrupedum,  ita  erodius  dux  volatilium.  Sed  ad  quid 
hoc  dicitur  hic?  An  forte  S.  Petrum  intelligat  Apostolorum  et  Ecclesiarum  prin- 
cipem?  *  Hebr. 'Milvo  abies  domus  eius'.*  Burgensis :  'Ciconia  in  abietibus 
domus  eius :  Montes  excelsi  ibicibus'.  Et  est  sensus,  quod  mediocres,  excellentes 
et  rudiores  omnes  habent  suum  locum  et  modum  vivendi  in  Ecclesia,  et  non 
tantum  secundum  intellectum,  sed  etiam  secundum  affectum  et  merita  ista  tripli- 
citas  locum  habet.  Et  sie  duplex  oritur  intelligentia.  '  Quia  Ecclesia  seraper 
nascitur  et  Semper  mutatur  in  successione  fidelium ,  alia  et  alia  est  Ecclesia  et 
tarnen  semper  eadem ,  que  res  significatur  vicissitudine  lunari,  quod  propheta 
inspiciens  intellexit  et  dicit:  fecit  non  sie  solem,  quia  non  alius  et  alius,  sed  idem 
Semper  est,  aliam  tarnen  et  aliam  lunam  semper  illuminans.  Et  sie  in  creaturis 
legitur  passio  et  resurrectio  Christi  et  Ecclesie  successio.  ^  Ps.  13.  'Qui  devo-'tBf.  14,4. 
rant  plebem  meam  sicut  escam  panis'.  Et  ps.  21.  'De  ore  leonis  libera  me'.  ?äf.  22, 22. 
Et  'Molas  leonum  confringet  Dominus'.  «Pi.  ss,  7. 

18  significat  fe^tt         26  Ciconia  abietes         27  ibicibus,  fo  Stltf^er  Ttd^ttg,  ttiäl)rcnb 
bie  Glossa  oi-din.  bafür  ,,ibi  cibiis"  bntcft 

^)  Psalt.  ii;xta  Hebr.  2)  „Nobiles  et  divites  et  excelsi  huius  seculi  ....  aedifi- 

cant  ecclesias,  monasteria,  colligunt  passeres,  ut  in  cedris  nidificeiit."  ^)  SSergl. 

Glossa  ordin.  (nad)  ^^ieron.  uub  Goffiobor) :  ,,Herodius  avis  rapacissima  omnium  volatilium 
maior,  quae  et  aquilam  vincit".  Psalt.  iuxta  Hebr. 


170  Dictata  super  Psalterium.   1513  — 16. 

».  22.  Ortus  est  resurrexit  et  clarificatus  est  sol  Christus  et  et  hoc  congregati  sunt 
in  unam  perfidiam ,  lucem  Cliristi  odientes :  et  in  cuhüibus  suis  literaliter 

SS- 23.  expositis  libris,  non  in  cubilibus  Christi  collocabuntur.  Exihit  supple  orto 
sole  homo  ad  opus  suum,  quia  sicut  bestie  ortis  tenebris  exeunt  in  opera 
sua,  ita  homo  per  contrarium,  quo  significatur,  qnod  iusti  operautur  in  luce,  s 
imjjii  autem  in  tenebris.  Et  iusti  'homiues'  dicuntur,  respectu  quorum  impii 
'bestie"  dicti  sunt:  et  ad  opcrationem  sttam  actiones  suas  tisque  ad  vesperani, 
i.  e.  usque  ad  finem  vite  perseveranter,  seu  Ecclesia  unus  homo  usque  ad 

S3-  24.  finem  mundi.    Quam  magnificata  sunt,'  quia  sunt  eterna  per  ista  temporalia 
significata,  opera  tua  iam  dicta  spiritualia,  Jomme  Ihesu  Christe:  omnia  iam  lo 
dicta  in  sapientia  in  Christo  filio,  qui  tamen  stultitia  est  gentibus  propter 
crucem,  fecisti,  impleta  est  terra  possessione  tua-  nova  creatura  fidelium. 

^.  25.  Hoc  mare  magnum  mundus,  qui  non  est  de  possessione  tua,  sed  foris  est, 
et  spaciostmi  manihus  amplum  multis  potestatibus :  illic  in  tali  mari  reptilia 
innumerabiha  genera  tentationum,  insidiarnm,  quorimt  non  est  numerus.  i5 
Animalia  homines  animales  et  caruales,  pusilla  infimi  cum  magnis  cum 

SB.  26.  potentibus  secuH  huius:  illic  in  tali  mari  naves  Ecelesie  Christi  pertransihunt^ 
ad  gloriam,  ad  ])ortam  salutis  eterne.  Draco  iste,  supple  illic  quoque 
Diabolus,  quem  formasti,  postquam  factus  est  draco  ex  angelo,  fecisti  ad 
illudendum  ei*  quia  dum  vincit  corpus  temporaliter  in  sanctis,  vincitiu"  ab  20 

a?.  27.anima  eternaliter:  omnia  a  te  expectant  animalia  dicta,  multo  magis  spiri- 
tualia, ut  des  Ulis  escam  illis  carnalem,  istis  spiritualem  in  tempore^  quando 

S5.  28.  indigent.  Dante  te  Ulis,  quia  non  ex  seipsis  habent,  etiam  draco,  colligent : 
aperiente  te  largissime  dando  manum  potestatem  tiiarn,  omnia  implebuntur 
tarn  mali  quam  boni,  utrique  suo  [bono],  honitate  i.  e.  bono  sibi  conveniente.  2.5 

ö.  29.  Avertente  aute-m  te  faciem  turhabuntur  defectu  nutrimenti  corporalis ,  sed 
magis  spiritualis :  et  auferes  spiritmn  vitam  eorum  et  deficient  per  mortem, 
qui  seipsos  non  vivificant,  et  in  pid/verem  suum  in  nihilum,  unde  facta  sunt. 


GLOSSA:  '  q.  d.  Hec  omnia  literaliter  quidem  sie  fiunt,  sed  spiritualiter 
inspecta  magna  mysteria  et  sapientiam  includunt.  Et  ideo  tua  magnificatio  non  30 
est  in  stultitia,  sed  in  sapientia,  i.  e.  non  secundum  carnem,  que  stulta  est  coram 
te,  sed  secundum  spiritum ,  qui  est  sapientia  coram  te,  non  coram  mundo. 
2, 8.  ^  Ps.  2.  'Dabo  tibi  possessionem  tuam  terminos  terre\  ^  Quod  dicit  'per- 
transibunt\  non  'pertranseunt',  indifat  se  proplietiam  de  visibilibus  texere. 
.fiiob  40, 24.  4  lob  40.  'Nunquid  illudes  ei  quasi  avi?'  Nie.  Lyra  aliam  illusionem  ad  literam  35 
adducit.i  ^  'hi  tempore',  quia  ne  fastidio  fiaut  sacra  dona  Dei,  non  con- 
tinuat  ea. 


21  quia  a  te         2h  S)q§  crfte  boiio  fcT)It         28  scipsum 

")  £t)ra:  „Per  illusionem  ceti  dictam  intelligitur  illusio  daemonis,  quia  credens 
Christuni  in  se  devorare  in  sua  passione  et  niembra  sua  in  temporali  persecutione 
per  euin  contra  eos  excitata,  defrandatur  ab  intento  etc." 


Psalmus  cm.  [CIV.] 


171 


revertenturJ    Emittes  rursum  spiritimi  tuum  vitani  eis  (\via({o  et  crealnmtur  ^o. 
nova  producentur :  et  renovabis  novis  auimalibus  replentlo  faciem  superficiem 
terrae.     Sit  gloria  doniini  de  istis  operibus  eins  in  sceciilmn  ineternura :  s8.  31. 
Icetabitur  beueplacitum  erit  dominus  in  ojjerihus  suis,'^  uoii  in  operibus  nostris, 
sed  qua  ipse  in  se  et  in  uobis  facit,  ps.  110  'Magna  opera  domini,  exquisita  täf.  111,2. 
in  omnes  volnntates  eins'.    Et  ps.  149  'beneplacitnm  est  Domino  in  populo  ?Sf-  149, 4. 
suo".    Qui  respicit  aspectu  gratie  terram  terrennm  sapientes  et  facit  eam  as.  32. 
tremere  concuti  in  conscientia:  qtd  tangit  montes  superbos  et  fumigant  in 
contritione  cordis  orant.    Cantaho  äoniino  in  vita  niea  spirituali,  'quia  non  |j  ^|-g 
est  in  morte  qui  memor  sit  tui' :  psaUam  deo  meo  qumndiu  sum  in  esse  gratie, 
quia  a  mortno  tanquam  ab  eo  qui  non  est,  perit  confessio.    locundum  pla-S-  34. 
citum  et  gratum  sit  erit  ei  elocßiium  vietwi  coufessio,  predicatio:  ego  vero 
delectahor  in  doniino,  non  in  vanitate  rerum  extra  dominum.    Deficient  vel  58-  35. 
emendati  vel  eiectl  peccatores'-'  ludei,  heretici,  transgressores  a  terra  et  iniqui 
iidem  scilicet  sui  iustificatores  ita  ut  non  sint  iniqui  vel  in  terra :  henedic 
anima  niea  domino.    Iste  versus  ostendit,  quod  in  spiritu  locutus  sit. 


SCHOLAE:  PSALMUS  CHI.  [CIV.]' 

Benedic  anima  mea  domino:  domine  deus  &c.  ».  1. 

Magnificatus  dicitur  [>«oraliter  vide  infra  ....  magnificata],  quia 
parvus  factus  est  et  humiliatus:   parvus,  cum  exivit  a  patre  et  venit  in 

GLOSSA:       Hoc  ad  literam  patet,  quia  alia  moriuntur,  alia  nascuntur 

animalia  seinper.    Sed  magis  mystice:   Aufert  spiritum  eorum  et  dat  spiritum 

suum,  quando  peccatores  convertit  et  deficere  facit.    Tunc  in  pulverem  suum 

revertuntur,  i.  e.  in  agnitionem  sui,  quod  sint  pulvis.   Et  ita  ronovantur  et  creantur 

in  novam  creaturam.    Hanc  enim  rem  significat  ortus  et  occasus  animalium. 

Ideo  primo  occasum  post  ortuni  eorum  describit,  cum  tamen  in  natura  opposito 

modo  fiat,   prius  ortus  quam  occasus.     Sic  enim  ludit  sapientia  Dei  in  orbe 

terrarum,  sed  serio  agit  in  Ecclesia  similia  illorum ,  et  ludura  videt,  qui  corani 

Deo  fuerit.         ^  Opus  Domini  est  Christus  et  Ecclesia,  scilicet  nova  creatura 

per  veterem  et  visibilem  significata  apoc.  21.  'Ecce  nova  facio  omnia'.    Et  sie,  offti.  21,  .s. 

quia  Ecclesia  est  Dei  edificatio,  Dei  agricultura,  Dei  creatura  nova,  recte  dicit:  1,  eor.  3, 9. 

'Letabitur  Dominus  in  operibus  suis',  ut 'Opus  manuum  mearum  es  tu,  hereditas 

mea  Israel'.    Isaie  1.  'Opus  Domini  non  respicitis'.     Et  lob  x.  'Opprimas  me  ^  5,12'. 

....  .        3  .      ..  .§iob  10, 3. 

opus  manuum  tuarum  et  consilium  impiorum  adiuves  .    Ergo  jmpii  non  sunt 

opus  manuum  tuarum.         ^  Teccatores'  dicit,  quia  a  lege  Dei  prevaricantur, 

'iniqui',    quia  legem  suam  statnunt  et  preferunt. 

6  populo  suo  fet)lt  32  3wift^en  ut  unb  Opus  ift  3toum  gelaffen,  um  bie  S3t6elftclte 
einzutragen        33  nie  fe£)U 

')        204''  -211  ^ 


172 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


mundum,  factus  homo  et  omnino  passus,  crucifixus  et  mortuus.    Sed  rursus 
vasit  ad  patrem  et  manifestatus  est  esse  deus.    Igitur  prius  apparuit  homo 
et  postea  deus,  prius  parvificatus  et  postea  magnificatus.   Magnificatus  vehe- 
$f)ii.  2, 7.  menter,  quia  parvificatus  vehementer:  exinanivit  enim  seipsum  &c. 

Secundo  Magnificatus  est  in  nobis,  id  est  dum  eum  magnificatimi  5 
agnoscimus  et  confiteraur  magnificatum.  Sed  hec  est  tropologia.  Sic  enim 
assidue  parvificatur  et  maguificatur,  nec  hoc  principaliter  liic  intendit.  Nulhis 
enim  superbus  magnificat  Christum,  sed  seipsum.  Magnificat  autem  eum 
vehementer,  qui  se  vehementer  humiliat.  Humiles  enim  ipsi  soli  magnificant 
eum,  et  ipsis  est  magnus  dominus  et  laudabihs  nimis,  quia  sibi  vituperabiles  10 
nimis.  Tanto  enim  magis  deum  laudas,  quanto  magis  te  vitujjeras,  et  tanto 
magis  ipse  tibi  placet,  quanto  magis  tu  tibi  displices,  et  econtra. 

Tercio  anagogice,  quia  divinitas  maguificatur,  quando  cognosoitur  a 
creaturis  magna.    Nam  notandum  certe,  quod  non  dicit  'magnus',  sed  'magni- 
*|3(.  31, 4.ficatus'  passive,  quia  ab  aliis  scilicet  magnificatus,  ut  ps.  33.  'Magnificate  15 
£iic.  1, 4fi.  dominum  mecum'.    Et  b.  Virgo:    Magnificat  anima  mea  dominum'.  Hec 
autem  magnificatio  fit  magna  reputando  eins  opera  et  dona,  ut  hic  psalmus 
^' jg; facit  infra:  'quam  magnificata  sunt  &c.'     Et  b.  Virgo:  'Quia  fecit  mihi 
«(.  III,  2.  magna  &c.'    Et  ps.  110.  'Magna  opera  domini'. 

Corollarium.    Sequitur,  quod  nullus  deum  et  dona  eius  magni-  20 
ficare  potest,  nisi  magnificatus  ipse  primum  sit  donis  dei.  Quia 
quanto  magis  est  illuminatus,  tanto  maiora  estimat  dona  dei  et 
opera  eius,  et  econtra,  tanto  minora,  quanto  minus  illuminatus. 
Ideo  deum  in  singulis  magnificare  maguifice  et  illuminate  est  anime. 

Confessionem  et  decorem  induisti&c.  Simili  triplicitate  intelli-  25 
gendiun  est  et  eodem  modo.  [Quia  negationem  prius  iuduit  et  feditatem, 
id  est  negatam  et  fedatam.  Sic  nunc  decoram  et  laudabilem  iuduit.  In 
abstracto  autem  loquitur,  quia  nos  sumus  eius  concretum.]  Primo  de  Christo 
glorificato,  qui  iuduit  gloriosam  humanitatem.  Que  est  laus,  id  est  materia 
laudis  seu  laudabile  obiectum:  quod  confiteri  et  laudare  omnes  debent.  Simi-  30 
liter  et  decorem,  id  est  speciosam  humanitatem  dotibus  glorie.  Hebr.  autem: 
'Gloriam  et  honorem  induisti'.^  Idem  est,  quia  per  humanitatem  est  clarifi- 
catus,  glorificatus  in  persona  et  per  totum  mundum,  et  honoratus  in  persona 
et  per  totum  mundum. 

Secundo  tropologice,  quando  nos  confessionem  huiusmodi  et  laudem  35 
et  honorem  ei  exhibemus:  tunc  enim  iam  in  nobis  etiam  talis  est,  qualis  in 
persona  est.    Et  fides  eius  est  tunc  confessio  et  decor,  quem  ipse  spiritualiter 


10  vituperabilis  14  Scib.  creaturis  magis.    Non  16  ©cib.  dominum  meum 

27  induit  in 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.  „gloria  et  decore  indutus  es",    i^dbn  ©tnpnlcnfig  umfc^reibt: 
,.gloria  et  honore  coronatus  es". 


Psalmus  cm.  [CIV.] 


173 


induit.  Quia  per  fidem  euin  confitemnr  et  honoramus  atque  decoramus.  Sed 
hoc  non  fit,  nisi  nos  negemus,  confiindamus  et  defoedemus.  Non  enim  simul 
illum  decorabimiis  et  nos,  non  simul  illum  confitebimur  et  nos,  sed  nos 
abnegautes  eum  confitebimur  et  nos  poUuentes  eum  decorabimus. 

5  Tercio  est  dominum  ex  operibus  confiteri  et  Honorare,  id  est  sicut 

'magnificare'  est  eius  opera  magna  estimare  et  agnoscere,  ita  'confiteri'  est 
omnia  opera  eius  confessionem  eius  intelligere  et  videre  et  decorem.  Sed 
hic  opus  est  luce  intellectus  et  quod  primo  ipsum  dominus  confessione  et 
decore  ornaverit  intus,  quam  ab  eo  possit  decorari  et  confiteri  fiaris.  [Maxime 

10  sanctos  et  Ecclesiam  eius,  in  quibus  lucet  confessio  et  decor  eius.]  Omnia 
enim  opera  dei  sunt  confessio  dei,  laudantia,  ostendentia,  confitentia  deum. 
Similiter  omnia  sunt  decor  eius,  quia  eum  decorum  et  pulcherrimum  osten- 
dunt.  Sed  hoc  non  videt  in  rebus  et  creatm-is,  nisi  qui  ipse  intus  decorem 
et  confessionem  habeat  a  spiritu.    Non  autem  habet,  nisi  prius  negationem 

15  sui  et  humilitatem  feditatis  sue  habeat.  Unde  qui  se  aliquid  esse  putant, 
multam  feditatem  putant  in  rebus  esse  et  deum  neque  esse  neque  decorum 
esse.  Quia  ipsi  nondum  fedi  et  negati  sibi  sunt,  omnia  enim  sunt  pulcherrima 
et  recte  deum  confitentia.  Quarto  anagogice  &c.  Angeli  et  Sancti  sunt  con- 
fessio et  decor  eius:  quia  in  illis  speciosus  esse  coguoscitur  et  eum  representant 

20  invicem  in  seipsis. 

[Vocatur  Christus  secundum  humanitatem  'Confessio  et  decor',  et  nos 
'confitentes,  decori',  sicut  'iustitia,  redemptio,  salus',  et  nos  'iusti,  redempti, 
salvati':  ita  ipse  nostrum  abstractum,  nos  ipsius  coucretum.] 

Amictus  lumin e  sicut  vestimento:  eodem  modo  intellige  triplici-S3.  2. 

25  täte  predicta.  Quia  primum  vestimeutum  lucidum  est  humanitas  gloriosa. 
Secundum  tropologice  fides  et  tota  Ecclesia.  Tercium  omnis  creatura 
spirituali  luce  intellecta.  Quartum  autem,  quod  in  Anagoge  est,  nos  non 
attentamus  dicere,  ubi  Angeli  sancti  et  omnis  creatura  nova  claritate  cir- 
cundabunt  dominum  suum.    Interim  enygmaticum  habemus  lumen.  i.eov.13, 12. 

30  Extendens  coelum  sicut  pellem,  qui  tegis  aquis  superioraas.  3. 

eius.    Primo  ad  literam  describit  opus  secunde  diei,  Genes.  1,  ubi  firma- i.aKof.  1,  ef. 
mentum  fecit  deus  inter  aquas  et  aquas.    Sed  quod  haue  historiam  non 
intendat,  sequens  versus  docet :  'Qui  ponis  nubem  ascensum  tuum'. 

Secundo  celum  est  liber  Scripture,  quo  tegitur  Universum  tabernaculum 

35  Ecclesie.  'Sicut  pellem',  non  'sicut  carnem',  quia  Scriptura,  postquam  extensa 
est  per  spiritualem  intelligentiam ,  nihil  iam  carnalis  et  literalis  intelligentie 
habet,  sed  extenuat  et  mortificat  et  separat  a  se  omnem  carnem.  Maxime 
autem  Scriptura  veteris  legis  'pellis'  dicitur,  quia  propter  carnalem  literam, 
cui  prius  adherebat,  sicut  pellis  carni,  nunc  autem  a  carne  divisa  non  habet 

40  aliud,  nisi  quod  in  carne  et  de  carne  fuisse  coguoscitur.   Quia  figure  quidem 


4  decoremus 


19  eum  rntat 


21  ©eib.  decor.  Ei  nos 


29  ©cib.  Enymaticum 


174 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


C-)oi)c[.  1, 5.  carnaliter  sonant,  sed  tarnen  spiritualiter  nunc  accipiuutur.  Et  hü  sunt  "^pelles 
qäj.  102, 6.  Salomoni,s^    Sic  ps.  101  non  ait:  'adhesit  os  meum  pelli  mee',  sed  "^carni 

.'pioo  19, 20. mee'.  Quia  bonum  est,  sicnt  lob  confitetur,  pelli  os  adherere:^  quod 
significat  robustum  spiritum  in  et  cum  exiccata,  mortificata,  evacuata  carne 
(id  est  concupiscentiis  carnis)  adherere.  Carni  autem  adlierere  est  hominem 
interiorem  in  veterem  et  exteriorera  nimis  migrasse,  sicut  plorat  psalmus 
idem.  Igitiu-  'Extendit  celuni  sicut  pellem',  ludei  autem  voluut  celum  extendi 
5.TOof.32,i5.  sicut  carnem,  immo  involvi  et  incrassari  sicut  carnem.  'Incrassatus  enim 
et  impinguatus,  dilatatus  recalcitravit'.  Econtra  extenuatus,  maceratus, 
angustiatus  obedivit  et  obtemperavit.  Quare  si  audis  et  inspicis  figuram 
legis  aliquam,  apparet  totum  caro  et  crassum,  scilicet  ubi  spiritu  ipsum 
segregaveris,  pellem  tenes,  in  qua  caro  fuit,  sed  caro  evacuata  est.  Hoc  est: 
si  legem  inspicias  ut  signum  et  non  rem,  pellis  est  et  sine  carne,  si  autem 
inspicias  ut  rem  et  non  signum,  caro  est  et  non  pellis.    Sed  tamen  caro  in 

9iict)t.  6, 37.  illa  pelle  fuit.  Et  vellus  Gedeonis  suscipit  rorem,  id  est  litera  exuta  lex 
spiritualis  est. 

Unde  notandum,  quod  lex  vetus  spiritualiter  intellecta  non  est  nisi 
crucifixio  carnis.  Quia  pellis  ideo  vocatur,  quod  sit  vacua  carne  et  doceat 
carnem  evacuandam  suis  concupiscentiis  pinguibus  et  crassis.  Ideo  non  nisi 
Ihesum  crucifixum  prenunciat.  Sed  lex  nova  est  salus  et  liberatio  Spiritus. 
Et  sie  veteri  conveniunt  omnia,  que  ad  destructionem  veteris  hominis  pertinent, 
nove  autem  omnia,  que  ad  constructionem  novi  hominis.  Ideo  illa  iudicium, 
i.Sfün.  6, 24.  hec  iustitia,  illa  ira,  hec  misericordia,  illa  dura,  hec  duleis.  Et  hee  sunt  due 
Dp.  12, 14.  ale  Cherubin,  due  ale  mulieris  Apoc.  12,  due  penne  singulorum  animalium 
Riefet.  1, 23.  Ezech.  1,  et  due  penne  ventorum,  super  quas  ambulat.  Et  hoc  est,  quod 
iste  versus  dicit,  quod  'Celum  extendis  sicut  pellem',  scilicet  super  veterem 
hominem,  ut  eum  pellem  faciat.  Et  'tegit  aquis  superiora  eins'.  Hee  sunt 
euangelice  scripture,  que  hominem  interiorem  tegunt  tegumento  fidei  et  abscon- 
dito  enygmatis.  Igitur  lex  vetus  est  pellis  extenta  super  totum  mundum. 
Tunc  Euangelium  mox  superfunditur.  Quia  non  sufficit  vetei'em  hominem 
extenuare,  nisi  novus  etiam  incrassetur.  Non  satis  est  carnem  crucifigere, 
nisi  Spiritus  quoque  liberetur.  Ergo  lex  vetus  recte  est  firmamentum  medians 
inter  aquas  litere  et  spiritus,  quia  ad  utrunque  potest  duci.  Et  ludei  habent 
inferiora  eins,  que  non  teguntur  aquis,  sed  ipsum  jiotius  eas  tegit  et  obscurat 
et  excecat  eos  superficie  concava,  sed  nos  habemus  superiora  eius  (id  est 
superficiem  convexam),  et  hee  teguntur  aquis  cristallinis  et  lucidissimis. 
[Sic  firmamentum  secmidum  superficiem  inferiorem  continet  aquas,  ludeos  car- 
nales,  secuudum  superiores  aquas  Celestes,  id  est  spirituales  popiüos.  Sic 
Soj.  15, 19.  filia  Caleb  accipit  'irriguum  superius  et  inferius'.    Et  hiuc  potest  sie  in- 


1  ©eib.  Sed  taatum         5  adherere  carni 
3)Qjit  am  Ji'anbc:  Et  lob. 


21  pertiuet 


Psalmus  CHI.  [CIV.] 


175 


telligi:  qui  tegis  aqiiis  superiora,  id  est  populis  reples  legem  et  snperaut 
legem.  Sed  illi  superautur  lege  et  sunt  sub  lege.]  Seusus  ergo  est,  quod 
qiii  legis  Scripturam  secundum  inferius  accipinnt,  secuudum 
quod  respicit  infra  et  ad  terram,  contrahuut  hoc  coelum  ad 
angustias  terre.  Idee  aquis  uon  teguntur,  sed  coelo  tantum.  Sed  qui 
eam  secundum  superius  accipiunt,  secundum  quod  siu'sum  respicit  et  ad 
eterna  et  infinita:  ipsi  extendunt  hoc  celum,  et  ideo  teguntur  aquis  eorum 
superiora.  Euangelium  enim  non  suscipit,  nisi  qui  legem  ad  euangelium 
suspicere  advertit  et  consentit. 

Unde  tercio  coelum  est  populus  celestis  Christi,  mortificatus  in  carne 
et  separatus  a  carne,  iam  que  sursum  sunt  sapiens,  non  que  super  terram 
sunt  contemplans.  Ideo  est  uuda  pellis.  Infra  enim  carnem  nescit,  et  tamen 
caro  fuit,  sed  pellis  mansit  aversus  a  carne.  Ideo  supra  suscipit  aquas 
(id  est  secundum  spiritum).  Spiritus  enim  est  superius,  caro  autem 
inferius  hominis  in  hac  vita.  Et  sie  homo  prout  rationalis  vel  secun- 
dum animam  est  'firmamentum  inter  aquas  et  aquas'  (id  est  inter  sapientiam  i  öio).  i,  6. 
carnis  et  Spiritus).  Si  autem  sese  vertit  ad  sapientiam  Spiritus,  iam  superiora 
eius  teguntur  aquis,  quia  non  inferiora,  sed  mperiovii  eins  tegit  «quis.  Quare 
autem  dixerit  'Tegis',  versus  exponit  sequens. 

Qui  ponis  nubem  ascensum  tuum:  qui  ambulas  super  pennas 
ventorum.  [Litt.]  Ad  literam  de  Christo  factum  est,  ut  patet  act.  1.  sjpgfcf).  i,  9. 
Secundo  quia  aquas  tectrices  dixerat,  ex  quo  sequitur,  quod  in  tegumento 
et  velamento  istarum  aquarum  simus,  ac  sie  sine  dubio  in  nube  et  fidei 
umbraculo.  In  hac  autem  ascendit  Christus  et  nos  ascendere  facit.  Hec 
enim  [Trop.)  est  scala  lacob,  sed  non  nisi  in  somno  et  visione  percejjtibilis.  i.9Koi.28,i2. 
Quis  enim  sciat  fidem  esse  schalam  et  nubem  ascensus,  nisi  qui  mundo 
dormit  et  visione  spirituali  vigilat?  Igitur  tegi  aquis  (id  est  captivari  intel- 
lectum  verbis  Euangelii)  hocipsum  est  nubem  accipere  in  intellectu.  Et  hec 
nubes  ponitur  fixe  pro  fundamento.  Tercio  [Alleg.|  ex  hoc  iam  et  ex  illa 
nube  et  tegumento  quilibet  est  nubes,  qui  Christmii  predicat  et  portat  ad 
alios.  Sic  enim  ascendit  super  nubem  Icvem  et  ingreditur  in  JEgyptum 
Isaie  19.  Nam  quis  videt  Christum  in  suis  predicatoribus  et  fidelibus?3cf.  19, 1. 
Nullus,  sed  creditur  in  illis  esse  et  ex  luce  verborum  et  operum,  que  per  illos 
velut  ex  nube  raittit,  intelligitur.  Igitur  in  nube  est,  id  est  in  obscura  cogni- 
tione  sui,  qua  in  aliis  esse  cognoscitur.  Quarto  sicut  et  precedentia  dimitto, 
scilicet  Anagogen,^  quomodo  etiam  angeli  sunt  nubes  respectu  dei.  Quia 
tantum  difFert  cognitio,  qua  angelus  deum  in  altero  angelo  coguoscit,  et 
cognitio,  qua  deum  facie  ad  faciem  cognoscit,  quantum  differt  cognitio  solis 
in  nube  opposita  et  qua  in  pro])ria  claritate,  cum  creatura  non  sit  pura  lux. 


18  Jßolt  non  —  sequens  3-  19  DJnnbe  22  ©cib.  textrices  Exquo 
')  a]crg[.  oben  ©.  173  ,3.  27  flg. 


176 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


sed  potius  liicida  a  luce.  Sic  enim  et  in  angelis  teguutur  aquis  superiora, 
quando  sese  invicem  inspiciunt:  quia  obseurius  deum  in  alterutris  cognoscunt, 
quam  deum  in  deo.  Et  extenduntur  similiter  sicut  pellis,  quia  latissimi  sunt 
in  spiritu,  nihil  iuferioris  et  carnis  sapientes  &c.  Eodem  modo  sicut  ascendit, 
ita  et  ambulat:  ad  literam,  quia  nubes  sunt  velut  penne  ventorum,  seu  s 
ipse  velocitates  ventorum,  in  quibus  ferebatur  in  coelum  Christus.  Secundo 
Süf).  3, 6. tropologice.  [loh.  3.  'Qtti  natus  est  ex  spiritu,  Spiritus  est  &c.'  Non  ait: 
'ut  spiritualis  est',  sed  'spiritus',  propter  vitam  spiritualem.  Sic  omnes  parvuli, 
licet  sint  in  carne,  sunt  tarnen  spiritus.]  Penne  ventorum,  id  est  spirituum, 
sunt  affectioues  et  meditationes  spiritualium  [hominum]  vel  animarum,  quibus  lo 
5.3)fDi.3i,ii.  ipse  nos  volare  facit,  sed  super  nos  volitans  sicut  '^aquila  provocans  pullos 
suos".  Quis  enim  tan  tum  ut  ille  volare  presumat?  Semper  itaque  super 
pennas  nostras  ambulat,  Semper  superior  est,  et  tarnen  non  remotus,  quin 
vestigia  eins  in  pennis  nostris  sint.  Si  enim  vestigia  eius  non  in  uobis  sint, 
id  est  quod  in  veritate  et  iustitia  volemus,  utique  non  volabimus,  sed  repta-  is 
bimus  in  terra.  Quare  'volare'  est  coelestia  meditari  et  amare,  sed  ipsum 
"^ambulare'  in  istis  meditationibus  et  amoribus  est  in  veritate  et  hmnilitate 
ista  meditari  et  amare,  ut  Semper  sub  pedibus  eius  simus,  quantumvis 
sublimia  sapianuis  et  amemus,  ue  forte  ad  equalitatem  eius  aspirantes,  superbi 
et  vani  fiamus  et  corruamus,  sicut  et  fumus  quidem  volat,  sed  vanus  fit  et  20 
perit.  Sed  veuti  volant  in  sua  propria  regione,  ideo  tut!  sunt,  sed  tarnen 
super  eos  ambulat. 

18, 11.13.  Unde  ex  istis  potes  facile  intelligere  obscura  psalmi  17.  "^Ascendit  et 
volavit:  volavit  super  pennas  ventorum'.  Et  'Pre  fulgore  in  conspectu  eius 
nubes  transierunt',  respectu  eius  Sancti  sibi  nihil  fiunt.  25 

Tercio  Penne  due  sunt  duo  testamenta,  Ventorum,  id  est  spiritualium 
hominum,  doctorum,  prelatorum.  Et  iste  due  penne  siugulorum  iunguntur, 
quia  vetus  et  nova  lex  conveniunt,  sicut  homo  vetus  occisus  et  homo  novus 
suscitatus.  Vetus  lex  hominem  veterem  monstrat  mortuum,  nova  vivum 
novum  exhibet.  Et  sie  amice  conveniunt,  ut  supra  dictum.  Unde  et  Angeli  30 
pinguntur  et  finguntur  duabus  alis  et  Cherubin  similiter.    Quia  onuiis  doctor 

3Jinm).i3,r,2.  duo  testamenta  debet  habere,  sicut  dominus  Matth.  13.  docuit  dicens:  "^omnis 
scriba  doctus  in  regno  coelorum  similis  est  liomini  patrifamilias,  qui  profert 
de  thezauro  suo  nova  et  vetera'.    Quia  de  homine  novo  et  vetere  debet  loqui 

TOiUtt).  9, 17.  et  docere,  quomodo  ille  destruatur  et  iste  edificetur,  ne  viuum  novum  in  utres  35 
veteres  immittat,  sed  in  novos  &c. 

Quarto  Angeli  sunt  venti  anagogice.  Penne  eorum  quales?  Ipsi  sciunt. 
Nobis  satis  est  nostras  dixisse.  Et  quia  ventos  iam  ministros  verbi  diximus, 
ecce  quam  consonat: 


7  Vulg.  Quod  natum  est  10  hominum  it)teber  gcftvicf;«!  15  utique  non  volemus 
16  amari         24  prefulgore         33  que  jirofert 


Psalmus  cm.  [CIV.] 


17? 


Qui  facis  (inquit)  angelos  tuos  Spiritus:  et  ministros  tuosas.  4. 
ignem  urentem  &c.  Hoc  iam  satis  fere  circa  textum  dictum  est.^  Et 
b.  Augustinus  concordat,  nisi  quod  sentit  sie  ordinari  textum :  qui  facis  Spiritus 
tuos  angelos.  Similiter  et  Cassiodorus.  Quod  tarnen  uon  est  necesse,  immo 
secundum  Apostolum  Hebr.  1.  melius,  ut  iacet,  accipitur.  Quia  angelos  suos  €>£t'v.  i,  7. 
fecit  non  deos,  sicut  filium  genuit  deum,  sed  fecit  eos  Spiritus  et  urentem 
ignem.  Sic  enim  disputat  ibidem.  Tropologice  autem  Angeli  Christi  sunt 
bone  monitiones  interne  et  quodlibet  verbum  salutis  et  tota  Scriptura  euan- 
gelica,  que  est  Spiritus  et  'ignitum  eloquium  vehementer'.  5Pi.u9,  wo. 

Qui  fundasti  terram  super  stabilitatem  suam.    Circa  textunisg.  5. 
satis  patuit,^  nisi  et  Scripturam  et  animam  quoque  per  hoc  verbum  intelligere 
volumus,  cuius  stabilitas  est  fides  et  veritas. 

Abyssus  sicut  vestimentum  amictus  eins:  super  moutesaj.  e. 
stabunt  aque.  Obscurus  est  iste  versus.  Et  primo  literaliter:  Oceanus 
ch'cundat  terram  undique,  maxime  antequam  separetur,  ut  in  3.  die  factum 
scribitur  Genes.,  ad  quod  hic  alludere  videtur.  Quia  cum  sie  terra  fuisset  i.ai;o(.  1, 9. 
operta  et  undique  circumamicta  aquis,  palam  est,  quod  super  montes  steterunt 
aque,  donec  iussu  dei  et  verbo  eius  cesserunt  in  locum  unum  et  apparuit 
arida.  Quam  rem  hic  propheta  mysticam  facit  omnino:  quia  per  futiu'um 
dicit:  'stabunt  aque'.    Ideo  meo  stulto  sensu 

Secundo  sie  intellige,  quod  Ecclesia  tunc  tempore  Christi  erat  operta 
multitudine  literalium  et  carnaliter  sapientium  ludeorum.    Quia  pauci  apertam 
Euangelii  veritatem  sciebant  aut  predicabant,  sed  erant  abyssi  super  eos  et 
dominabantur  etiam  Apostolis.    Et  ita  super  montes  steterunt  aque,  donec 
per  increpationem  Christi  facta  est  divisio  populi  ludeorum,  et  apparuerunt, 
qui  erant  electi  ad  regnum,  ceteris  in  locum  suum  repulsis.    Sic  ps.  17.  'Et(|j(.  ig,  ig. 
apparuerunt  fontes  aquarum,  et  i-evelata  sunt  fundameuta  Orbis  terrarum 
(id  est  Apostoli) :  ab  increpatione  tua  domine,  ab  inspiratione  spiritus  ire 
tue'.    Quod  autem  'Abyssus'  istos  populos  significet,  ex  ps.  76.  patet,  ubi;pf.  77,  n. 
dictum  est:  'Turbate  sunt  abyssi'.    Et  ps.  75.  'turbati  sunt  insipientes  corde'. «Bf.  76, s. 
Et  '  'aque  viderunt  et  doluerunt'.    Miro  enim   modo  indignabantur,  quod .^^aent.  3, 10. 
apparere  terram  cernerent  (id  est  Ecclesiam  oriri)  et  se  segregari  et  ab  eorum 
dominio  et  iugo  eam  liberari,  quam  occupaverant  sicut  abyssi  terram.  Et 
montes  sub  eis  latuerunt  [amiciverant  enim  eos  penitus],  sed  postea  eminueruut. 
Sicut  autem  de  ludeis,  ita  et  de  gentibus,  que  et  ipse  indignate  sunt,  quod 
homines  de  Servitute  idolorum  emerserunt  [aliter  Augustinus]  et  apparuerunt 
iam  in  sole  et  sicci  ab  humore  abyssorum. 

Tercio  tropologice  'Abyssus'  est  sapieutia  carnis,  immo  caro  cum  omnibus 
passionibus,  que  occupant  animam  sub  se  et  stant  super  montes,  id  est  vir- 

10  textus         15  ©eib.  se  paretur         35  ipsi   

^)  ©ie^e  oben  ©.  167.         -)  ©ief)e  ©.  167,  loo  terra  aU  Ecclesia  ausgebeutet  ift. 
£ut^eT§  aöetle.  IV.  12 


178 


Bictata  super  Psalterium.  1513 — IG. 


tutes  arduas,  non  que  sunt,  sed  a  deo  future  videutur  in  illis.  Sed  ab  incre- 
patione  fugiunt  ista  et  fit  arida  terra.  Vel  'super  montes',  id  est  intellectum 
et  voluntatera.  ■ 

Quarto  anagogice:  Increpabit  in  futuro  aquas  et  separabit  a  gloriosa 
terra  omues  corruptiones  et  niortalitates ,  etiam  iam  in  sanctis  permanentes,  .i 
quando  omnis  imperfectio  auferetur. 

S8.  7.         Ab  increpatione  tua  fugient  &c.    Hoc  in  principio  factum  est 
verbo  invisibili  et  eterno  dei,  sed  novissimo  tempore  verbo  Euangelii.  Et 

?(()fljrr).  1,  ifi.  dispulsi  sunt  a  populo  dei,  qui  spiritum  noluerunt  et  abierunt  cum  luda 

duce  suo  in  locum  suum.    Increpatio  autem  in  Apostolis  dicitur  dei  esse,  lo 
quia  in  ipsis  increpat  deus  et  tonat  in  voce  eorum. 
SB.  8.         Ascendunt  montes  et  descendunt  campi.    Hoc  enim  fit  rece- 
dentibus  aquis.    Et  in  isto  versu  pulchre  exprimitur  segregatio  aquarum, 
paulatim  enim  defluunt,  et  sie  montes  ascendere  videutur,  et  campi  descendere. 
Unde  non  inepte  hic  potest  intelligi  diluvium  etiam  notatum  esse,  non  tantum 
i.9)(üi.  8, 5.  primam  creationem  seu  segregationem.   Nam  et  ibi  scribuntur  aque  decrevisse 
et  cacumina  montium  apparuisse. 
«.  9-         Tcrminum  posuisti,   quem   non   transgredientur  &c.  Quia 
aquis  illis  non  est  concessum,  ut  operiant  terram,  sed  beue,  ut  pulsent  pro- 
cellis  suis.    Quia  non  permittitur,  ut  Ecclesia  submergatur,  sed  tantummodo  20 
ut  exerceatur.    Quid  enim  sunt  procelle  nisi  motus  carnalium  hominum? 
Sed  vide,  quam  nihil  timet  eas  terra,  et  quam  cito  cadunt !  sinuil  enim  dum 
levantur,  cadunt.    Sic  sunt  omnes  motus  et  passiones  cordis  humani.  Et 
hec  quadrupliciter  simili  modo  intelliguntur. 

.fiiotiss.s.io.         Primum  de  aquis  sensibilibus,  lob  38.  'Quis  conclusit  ostiis  mare?'  25 
et  'Circundedi  illud  terminis  meis,  et  posui  vectem  et  ostia  et  dixi:  üsque 
huc  venies  et  non  ]>rocedes  amplius  et  hic  confringes  tumentes  fluctus  tuos'. 

Secundo  tropologice  sunt,  ut  dixi,  passiones  et  motus  carnis  et  veteris 
hominis,  quia  impius  sicut  mare  fervet.  Et  hiis  positus  est  terminus,  ut 
tangere  et  concutere  possint,  sed  non  submergei^e.  Quia  sentimus  motus  30 
malormn,  sed  non  couseutimus.  Sic  'ascendunt  montes',  id  est  crescunt  et 
eminent  virtutes  fidei,  quando  increpatione  Dei  receduut  aque  tentationum, 
immo  peccatormu,  que  operuerant  montes.  Et  'descendunt  campi',  id  est 
humiliantur  nostre  vires  tanto  amplius,  quanto  magis  proficiunt  in  virtutibus. 
Non  enim  ascendunt  virtutes,  nisi  nostre  infirmitates  etiam  descendant.  Simul  35 
fit  ascensus  et  descensus,  id  est  iucrementum  virtutum  et  humilitatis. 

Tercio,  ut  de  Ecclesia  dictum  est,  recedentibus  impiis  crescunt  filii 
Ecclesie  et  dilatantur,  et  ponitur  tei'minus  aquis,  ut  Ecclesiam  amplius  non 
occupent.    Et  hoc  est  Clu'istum  magnificari  vehementer  secimdum  corpus 


22  ©eib.  eos  terra         27  hinc  confringes         30  ©eib.  humilitas 


Psalmus  cm.  [CIV.] 


179 


mysticuni,  quod  abhinc  deinceps  describitur  usque  ibi:  'Quam  maguificata  a.*.  2i. 
sunt  &c.' 

Quart 0  demones  sunt  aque  et  omnes  imperfectiones  corruptionis :  tune 
tandem,  cum  corruptibile  induerit  incorruptionem ,  vere  ascendent  moutes  et  i  Kor.  15,53. 
descendent  campi  recedentibus  Omnibus  fluxibus  aquarum,  et  statuetur  ter- 
minus  eternus,  ut  non  convertentur  unquam  operire,  sed  neque  tangere  terram. 

Qui  emittis  fontes   in  convallibus  &g.     Prosequitur  magnifi-SJ-  10. 
cationem  Christi.     Nam  primo  magnificatio  ipsius  ut  capitis  in  princi})io, 
1.  et  2.  versibus  ponitur.    Secimdo  corporis  eins  mystici  in  consequentibus, 
et  hoc  quibus  mediis  et  modis,  scilicet  eruditione  Scripture  et  persecutione 
inimicorum.    Quia  'Extendis  celura  &c.'    Sed  'Abyssus  sicut  vestimentum' :  |-  |- 
hic  persecutio. 

Semper  enim  sicut  in  capite,  ita  et  in  corpore.  Caput  autem  primo 
fnit  humiliatum  et  postea  magnificatum.  Ita  postquam  Ecclesia  per  coelum 
Scripture  et  fldem  fundata  est  super  stabilitatem  suam,  mox  persecutionibus 
tradita,  ut  magnificaretur.  Abyssus  eam  circundedit  et  aque  impulerunt:  ex 
quo  tamen  ascendit  et  descendit  in  locum  sumn.  Tum  emissi  fontes  et  cetera 
que  sequuntur.  Quare  hoc  verbmii  'Maguificatus'  indicat  et  exponit  totum  s.  1. 
psalmum,  scilicet  quod  loquatur  de  magnificatione  Christi.  Nam  ex  magni- 
ficeutia  eins  motus  omnia  hec  dicit. 

Quare  omnia  de  Ecclesia  et  Christo  cogimur  intelligere,  scilicet  quo- 
modo  sit  maguificatus  in  nimiero  et  quantitate  &e. 

Igitur  inspecto  isto  nature  opere,  quod  videmus  fontes  in  montium 
radicibus  oriri  et  'in  convallibus',  queras,  quid  significet.  Et  respondetur, 
quod  sunt  doctores  et  eorum  libri,  qui  oriuutur  ex  Apostolormn  et  prophe- 
tarum  libris.  Hü  enim  sunt  montes,  de  quibus  ]3S.  86.  'fundamenta  eins  m^\.  87,1. 
montibus  sanctis'.  Et  Zach.  6.  'Montes,  montes  erei',  de  quormu  medioencfi.  6,1. 
egressas  scribit  4  quadrigas.  Nam  et  dominus  lohan.  4.  dicit:  'Aqua,  quam  Sofj.  4, 14. 
ego  dabo,  fiet  in  eo  fons  aque  vive  salientis  in  vitam  eternam'.  Ergo 
quilibet  sanctus  potest  esse  fons,  qui  spiritum  habet  et  docet  alios.  Sed 
notandum  singulariter,  quod  'in  convallibus'  dicit,  quia  mons  et  mons 
habent  eandem  vallera.  Sic  vetus  lex  et  nova  lex  faciunt  eandem  vallem. 
Et  ideo  dicitur  'Convallis'  propter  consortium  lateralis  montis,  ut  si  mons 
monti  dicat:  'Vallis  mea  est  tue  convallis,  et  vallis  tua  mee  convallis,  quia 
eandem  vallem  habemus  et  communi  valle  concordamus'.  Et  hee  convalles 
sunt  diverse  Ecclesie  singulatim.  Nam  et  multi  sunt  montes  hinc  et  inde, 
multi  Apostoli  et  multi  prophete,  quorum  quilibet  duo  faciunt  convallem 
suam,  immo  omnes  convalles.  Secundo  notandum,  quod  convalles  in  radi- 
cibus sunt  montium,  non  in  cacumiue.    Quia  scilicet  prophete  et  Euangelium 


11  Extendes         26  libris  liü         28  Aquam 


12* 


180 


Dictata  super  Psaltermm.  1513 — 16. 


conveniunt  in  una  Ecclesia,  iu  uno  spiritu,  in  una  radlce  veritatis,  in  una 
fide,  in  una  hiiniilitate,  licet  in  vertice  differant.    Quia  illa  in  gloria  seculi, 
ista  in  gloria  coeli  altissima  est.    Et  illa  velut  pars  seu  Collis  inferior,  ista 
?5|-  42, 7.  autem  superior.    Unde  et  illa  ps.  41  dicitnr  'Möns  niodicus',  nostra  autem 
üKattf).  17, 1. 'mons  raagnus  et  superior',  sive  'mons  excelsus'  Matth.  17.    Sic  ergo  Ecclesia 
intra  medium  duorum  montiuni  versatur  in  hac  vita,  id  est  inter  veterem 
68, 14.  et  novam  legem  concordantes.    Ps.  67.  'Si  dormiatis  inter  medios  cleros  &c.' 

Hec  sunt  duo  testamenta,  due  sortes,  due  hereditates,  quibus  instruitur  Ecclesia 
48, 3.  iu  hac  vita.    Sed  ludei  in  latere  aquilonis  huius  montis  sunt  tantuni,  non 
intra  medium  horum  montium:  ideo  non  fluunt  ibi  aque. 

Hic  quoque  illud  insigne  nota,  quod  nihil  in  scriptura  est  exponendum, 
nisi  auctoritate  utriusque  testamenti  probetur  et  consonet,  quia  aque  intra 
medium  montium  debent  pertransire. 

Sed  et  hoc  non  abiiciendum,  quod  non  sunt  prohibendi  etiam  receutiores 
interpretes  Scripture,  sicut  stulti  quidam  obstinate  in  suis  doctoribus  morantur 
et  volunt  non  pertransire,  sed  stare  aquas  intra  medium  montium,  et  in  con- 
vallibus  non  fontes  emitti,  sed  lacunas  fieri,  cum  Spiritus  exuberans  Semper 
;pf.  46, 5.  novis  Ecclesiam  aquis  irriget,  quia  'fluminis  Impetus  (non  autem  stagni  quies) 
letificat  civitatem  dei'.  Non  enim  fastidium  et  nauseam  vult,  sed  consolationem 
in  scripturis  suis  dare  fidelibus,  ut  venientibus  novis  vetera  proiiciant,  sed 
ita  proiiciant,  ut  tamen  intra  medium  montium  transeant  et  iu  convallibus 
ebulliant,  id  est,  ut  dixi,  in  consonantia  utriusque  testamenti  seu  prophetarimi 
et  legis. 

Aliam  expositionem  circa  textum  vidc.^  Convallis  enim  non  dicitnr 
nisi  respectu  montium  plurium.  Ita  plures  pontifices  eandem  Ecclesiam 
universalem  illustrant  nt  montes  in  circuitu  eins.  Et  intra  horum  medium, 
id  est  una  Ecclesia,  pertranseunt  omnes  aque. 

Tercio  Convallis  est  humile  cor  et  medium  montiuni,  quia  undique 
sese  inferiorem  facit  ceteris.  O  felix  anima,  que  alios  omnes  suspicere  potest 
^pi)U.  2, 3.  velut  altos  de  profundis  suis,  sicut  ait  Apostolus:  'Superiores  invicem  arbi- 
trantes'.  Sic  enim  undequaque  humilis  anima  montes  conspicit,  quia  omnes 
superiores  sese  arbitratur.  Et  ita  fons  aque  vive  in  ea  emittitur,  et  tamen 
vere  in  medio  montium  est. 

Ecoutra,  in  (luorum  medio  montes  sunt,  et  qui  deorsum  in  valles 
spectant,  nonne  vacui  et  aridi  crunt?  Ut  sunt  ii,  qui  velut  e  sublimi  ceteros 
in  infimis  despiciunt,  nulluni  sibi  siniilem  videntes.  O  quam  raro  ista  con- 
^)oi)ei.  2, 1.  vallis,  in  qua  liliuni  istud  sese  nasci  gloriatur!  Parum  enim  est,  quod  vallis 
sit:  convallis  esto,  hoc  est  ne  uni,  duobus  aut  inultis  montibus  te  inferiorem 
estima,  sed  prorsus  omnibus,  ut  sis  omnium  <ron vallis,  ut  omnes  mont&s  in 


4  illa  fcfiü         5  Sl  ergo 
'j  Ücrcjl.  «b.  III  ;39Ci  ,3.  9flc3. 


2)  Sie^c  oben  S.  168. 


Psalmus  cm.  [CIV.] 


181 


tuam  vallem  conveuiant  et  fluaiit.  Sic  enim  huniilis  homo  habet  influxum 
et  participiiim  umnium  sanctorum,  et  quicquid  in  illis  est,  in  illum  descendit, 
quia  pedes  montis  iu  illo  sunt.  Econtra  superbus  uullius  habet  influxum  et 
suffragium,  quia  super  montes  est,  in  sole  nudo  nudus  &c.  Unde  ps.  64. '4Jf- es,  14. 
'Et  valles  abundabunt  frumento'.  Mirura  ergo  et  non  satis  explicabile  verbum 
'Convallis',  quod  omniuni  montium  radices  in  sese  habeat. 

Anagogice  autem  convalles  erunt  beatorum  mansiones.  Ibi  medium 
montium  erit  iutima  divinitatis  contemplatio,  trium  montium  uniusque  montis 
altitudine  in  sese  descendente  et  scaturiente  torrentem  vohiptatis  perpetue  &c. 

Potabuut  omnes  bestie  agri  &c.  S8.  u. 

Bestie  enim  agri  apte  gentes  significant,  que  fere  et  non  domestice 
erant  deo,  sed  per  devia  errorum  et  Idolatrie  vagabantur.    Sed  nunc  per 
potum  sunt  non  bestie,  immo  animalia  tua,  quibus  'in  dulcedine  tua  parasti,     es,  11. 
deus'.  Quia  emisit  fontes  et  aquas,  id  est  ut  dictum  est,  Apostolos,  doctores  &c. 
Sic  ps.  18.  'In  omnem  terram  exivit  sonus  eorum  &c.'    Econtra  qui  domestici 19,5. 
fuerunt,  facti  sunt  sylvestres,  et  quod  maius  est,  onagri.    Ut  quid  enim 
hanc  solam  speciem  inter  tot  animalia  exprimit,  si  non  iutendit  se  spiritualiter 
intelligendum  ?  Onager  autem  asinus  sylvestris  dicitur,  cui  generi  animantium 
mirima  est  aquarum  tedium.  Vide  Stapulensem. Iob39. 'Quis  dimisit  onagrum  .\;iiub3i),5-8. 
liberum?  et  vincula  eius  quis  solvit?  Cui  dedi  in  soHtudine  domum?  et  taber- 
nacula  eius  in  terra  salsuginis?    Contemnit  multitudinem  civitatis,  clamoren 
exactoris  non  audit.    Conspicit  montes  pascue  sue,  et  vircntia  queque  per- 
quirit'.  [Osee  8.  sie  exprimit:  'Ephraim  onager  solitarius  sihi  Hic  mani-Ciof.  s, ». 

feste  Ingenium  ludaice  perfidie  describitur.  Qui  dimissi  sunt,  ut  voluerunt, 
liberi  iustitie,  ut  siat  servi  peccati,  et  iu  solitudine  morantur  extra  com- iHom.  c,  2u. 
mimionem  sanctorum  et  in  terra  salsuginis,  id  est  litere  occidentis,  ut  ps.  106.  *ßf.  107,34. 
'terram  fructiferam  in  salsuginem  a  malitia  habitantium  in  ea\  Et  hinc  est 
sitis  ista  eorum,  in  fjua  adhuc  expectant.  Et  Ecclesiastice  civitatis  multi- 
tudinem nihil  curat,  nec  audit  voeem  Christi  et  predicatoris ,  sed  montes 
pascue  sue,  id  est  prophetas  carnaliter  expositos  et  virentia  perquirit  secundum 
carnem  in  illis. 

Super,  id  est  su])erne,  ea  volucres  codi  habitalniut  &c.   Hebreis.  12. 
non  habent  genus  neutrum :  ideo  non  bene  transfertur,  maxime  hoc  loco,  ubi 
nulluni  animans  est  generis  neutri.    liefert  itaque  montes  et  fontes,  de  quibus 
dixerat,  scilicet  contemplativi  et  studiosi  in  libris  Apostolorum  et  doctorum 

3  pede  montis  lö  ©eib.  Econtra  Quia  18  quo  genere  22  Vulg.  Cir- 

eiunspicit  24  Qui  nämUcf)  Iiitlaei         35  contemplativos 

')  „Onager  agrestem  asinuin  sonat,  et  inter  asinorum  species  de  quibusdam 
nieminit  Plinius,  quibus  est  maximum  aquarum  taedium.  Illis  siquideni  foetus  Charitas 
summa,  adeo  ut  per  ignes  ad  foetus  tendant,  wed  aquarum  taedium  maius.  Nam  si 
rivus  vel  minimus  intersit,  horrent  ita,  ut  pedes  omnino  caveant  tingere  etc."  Quin- 
cupl.  Psalterium  5Bt.  151. 


182 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


morabimtur.  Vel  'Super  ea'  accipiatur  secuudum  modum  loquendi,  qiiod 
volucres  coeli  altius  quam  bestie  morentur,  ut,  sicut  bestie  potant  de  fontibus 
et  aquis  infra,  ita  volucres  superius  morantur  et  cauunt  suaviter.  Et  est 
iuteutio  prophete,  sicut  poete  solent  describere  sylvas,  exempli  gratia :  pulcher- 
rimi  fontes  in  vallibus  montium  inter  virentes  sylvas.  Et  bestie  ibidem  varie 
bibunt,  excepto  solo  onagro.  Sed  et  superne  non  deest  gratia.  Quia  avicule 
in  ramis  seu  de  rupibus  inter  ramos  dulciter  canunt.  Hoc  enim  nature 
iucundum  spectaculum  iututus  si  queras,  quid  significet,  respondet:  Si  hoc 
tarn  iucundum  est  in  ociüis  hominum,  quanto  magis  huius  mysterium  est 
iucundum  in  oculis  dei,  angelorum  et  spirituum?  Sic  de  libris  et  euangelicis 
fontibus  omnes  gentes  bibunt,  excepta  siticulosa  synagoga.  Sed  superne  in 
arboribus  et  rupibus  (id  est  de  eisdem  libris)  cantant  Canticum  Canticorum, 
id  est  sermones  et  laudes  Christi  et  sanctorum  eins.  Qui  sermones  multo  dulcius 
sonant  in  auribus  angelorum,  quam  sonat  luscinie  eantus  in  auribus  nostris. 
Et  quid  miriun,  si  asino  suus  ruditus  et  non  luscinie  melos  placeat?  Nec 
mirum,  quod  caruali  homini  melos  euangelicum  fastidio  sit,  qui  non  percipit  ea, 
1.  eoc.  2, 14.  que  dei  sunt,  sed  stultitia  sunt  illi  et  non  potest  intelligere.  Nunc  ad  textum. 

Primo  dicit:  'hab itabunt'.  In  quo  ostenditur  fixa  et  exercitata  medi- 
tatio  in  libris  sanctis,  non  enim  cito  debet  vocem  dare,  nisi  sit  exercitatus 
in  scripturis  sanctis. 

Secundo  'super  ea',  id  est  elevatioris  vite  et  intelligentie  esse  debent 
aliorum  cantores  et  doctores,  quam  ii,  qui  infra  bibimt  de  fontibus  simplices 
populi. 

Tercio  'de  medio  petrarum',  id  est  de  medullis  spiritualis  intelligentie 
s.SKof. 32, 13.  prophetarum :  qui  simt  petre  vel  rami  et  arbores,  deut.  32.  'Ut  sugeret  mel 
de  petra  oleuraque  de  saxo  durissimo".    Non  enim  de  extremis  et  finibus  litere 
carnalia,  vel  occiden^ew^  amore?»  eins  simul  debet  docere,  immo  debet  non  docere. 

Quarto  gratis  debent  predicare,  quia  et  avicule  gratis  cantant.  Ita 
non  debet  lucris  inhiare  predicator,  nec  vendere,  sed  'dare  voces  suas',  nec 
pro  laude  aut  gloria  predicare. 

Quinto  fortiter  et  nuUum  tiniere  aut  adulari.  Quia  non  sibilum  aut 
murmur,  sed  'voces"  non  alicui  dicendo  veritatem,  alicui  tacendo  dabunt. 

Sexto  non  unam  vocem,  sed  plures,  quia  diversis  diversa  predicando, 
sapientiam  inter  perfectos,  et  lac  infirmis,  et  omnibus  omnia.  Ne  Semper 
unam  cantilenam  cantet. 
S8.  13.  Rigans  montes  de  superioribus  suis  &c.  Est  fere  eiusdem  sen- 
tentie  cum  precedenti.  'Montes'  sunt  sacerdotes  et  aliorum  maiores  in  Ecclesia, 
quia  rore  et  irriguo  irrigantur  Spiritus  sancti  gratiis  intellectualibus  et  afiec- 
tualibus.  Magis  tarnen  de  afFectualibus  hic  credo,  nisi  obstet  Apostolus: 
1.  EDV.  3, 6. 'Ego  plantavi,  Apollo  rigavit',  ut  sit  volucrum  caiitus  plantationi  et  rigatio 
montium  rigationi  comparatum.    Igitur  ne  quis  sibi  magister  fiat  spernens 


40  sint 


Psalnius  cm.  [CIV.] 


183 


potestatibus  subliniioribus  subiici,  dicit  hic,  (juod  inoutes  riget  ju'opter  in- 
feriores.   Ut  ps.  71.  'Suscipiiuit  montes  paceni  populo'.    Quid  ergo  est  montes  72,3. 
rigari  de  superioribus  ?    Creaturam  inspiciaraus.    Ecce  montes  a  nubibus 
sese  superioribus  perpluuntur  et  irrorantur,  ut  Isaie  59.  'Rorate  celi  desuper  3cf.  45, 8. 
et  nubes  pluant  iustum'.    Igitur  mibes  et  coeli  sunt  item  libri  obscuri  pro- 
phetarum,  qui  sunt  supra  omnem  captum  ingenii  humani,  quia  de  iis,  quc 
supra  nos  sunt,  et  credibilibus  tantum,  uon  autem  compreliensibilibus,  de  iis 
rigat  Spiritus  sanctus  maiores  in  Ecclesia  et  infundit  ex  illis  et  rorat,  stillat 
et  pluit  aquani  sapieutie  salutaris.    Hoc  enim  spectaculum  nature  indicat, 
quod  doctrina  nostra  et  sapientia  nostra  desursum  est,  pudica  &c.,  non  car-  3ac.  3,  n. 
ualis  ab  infra.    Unde  Hebr.  'de  coenaculis  tuisV  id  est  libris  prophetarum, 
in  quibus  vespertina  litera  continet  matutinum  spiritum.    Tunc  sequitur  mox 
ministerium  in  alios,  quia  de  fructu  operum  tuorum  satiabitur  terra, 
id  est  simplices  populi  abunde  replebuntur  sapientia  fidei,  scilicet  quando  tu 
post  plantantes  et  rigantes  incrementiun  dederis.  Quia  'fructus  operum  tuorum',  i-  Gor.  3,  e. 
id  est  incrementum  et  efficacia  verbi  et  predicationis,  quod  adeo  dicitur  vere 
opus  domini,  quia  hoc  solum  egit  in  terris,  et  Apostoli  ministerio  verbi  instabant.  sipgict).  6, 4. 

Aliter  sie  potest  intelligi:  'De  fructu  operum  tuorum',  id  est  Ecclesia 
tua  replebitur  multis  fidelibus  per  elFectum  euangelice  predicationis,  que  est 
opus  Christi,  ita  quod  corpus  Ecclesie  erit  plenum,  pingue  et  saturum  membris 
integris  et  plenis  fide  et  virtutibus.  Quid  est  enim  fructus  verbi  dei  nisi 
multiplicatio  fidelium  extensive  et  intensive  ?  ps.  4.  'A  fructu  frumenti  et  vini  4,  s. 
multiplicati  sunt'.    Et  III.  'potens  erit  in  terra  semeu  eius'.  qsf.  112, 2. 

Tropologice:  Quelibet  anima  repletur  virtute  et  gratia  per  verbum  dei  &c. 
1.  Corin.  3. 'Dei  agricultura  estis,  dei  edificatio  estis'.  lohan.  15. 'pater  mens 
agricola  est'.  Ergo  opus  dei  est  agricolari,  edificare,  id  est  predicare  et 
euaugelisare. 

Produceus  fenum   iumentis  et  lierbam  servituti  homiuum.!ß.  u. 
Hic  describit  usmn  temporahum  inter  predicantes  et  audientes.    Quia  hü 
debent  cum  promptitudine  ministrare  necessaria  victus,  illi  autem  gratis  spiri- 
tualia  distribuere.    Quorum  vox  esse  debet :  'Nos  orationi  et  ministerio  verbi 
instantes  erimus'  act.  6.    Sicut  et  1.  Corin.  9.  late  disputat  Apostolus.    Sic  snisfcf). «,  4. 
enim  exigit  necessitas  huius  vite.    Unde  act.  6.  apte  hoc  expressit  Lucas 
secundum  Laurentium  Vallam :  'Quos  constituamus  super  hanc  necessitatem',  sivgi'd).  e,  3. 
ubi  nos  habemus  'super  hoc  opus'.^ 

8  sanctus.  Maiores         12  continent       14  fidei.   Sed  quando 

Psalt.  iuxta  Hebr.  ^)  „eni  ri]g  /Qtl«?  T«iir>/?.''    Laur.  Valla  In  Latinam 

Noui  testamenti  interpretationem  adnotationes  (Parrhisiis  1505  fol.  ^L2'd^}:  „Quos 
constituimus  supei'  hoc  opus.  Ego  dixissem :  'super  hanc  necessitatem'  ad  tollendani 
ambiguitatem.  Nam  quotiens  necessitatem  signiflcat,  non  sie  usurpari  .solet,  sed  illo 
modo:  'non  est  opus  sanis  medico".  Nunc  omnes  accipiunt  'ad  hoc  ministerium',  quod 
graeea  vox  non  sentit  /otiVif." 


184 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Primo  itaque  'producens'  inquit,  id  est  sponte  et  prompte  foras, 
nou  exacta  porrigat,  sed  etiam  non  rogata,  uon  laborata  prebeat,  sicut  terra 
.sine  agricLiltura  fert  fenum  sua  sponte.  Et  hoc  utique  facit  etiam  populus, 
Vit  patet,  si  modo  iumenta  se  prebeant  sacerdotes  et  operentur  arando,  agri- 
colando,  triturando.  Sed  nunc  extorquentur  omnia  violenter.  5 
Secundo  'foenum',  id  est  qnicquid  est  pro  hac  vita  necessarium. 
a}ai.3ci.4o,6.  Fenum  est  enim  caro  et  omnia  quibus  indiget.  Non  ait  'flores  feni',  quia 
non  luxuriam  et  abundantiam  debent  dare,  ut  gloriam  carnis  et  seculi  possi- 
deant,  sed  tantum  necessitatem.  Sed  uec  'radices',  sicut  quidam  populum 
excoriant,  foenum  cum  radice  extorquent  et  nimis  exactiouantur  subditos  10 
pauperes. 

s*at.i.iim.5,         Tercio  'lumentis",  id  est  operantibus  et  laborantibus  in  verbo  dei. 

Cur  enim  non  ait  'pecoiibus',  sed  'iumentis'  tantum,  nisi  quia  spiritualiter 
voluit  intelligi  se  locutum  esse.    Unde  nunc  multi  devorant  fenum,  et  tarnen 
non  sunt  iumenta.    Inde  terra  indignata  incipit  subducere  fenum  et  invita  10 
porrigere.    Videmus   enim,  quod  populus  adhuc  diligit  sanctos  et  bonos 
sacerdotes. 

Quarto  'Et  herb  am'.  Hoc  iam  condimentum  est,  holera  scilicet  et 
alias  Speeles  pulmentorum  et  obsoniorum,  que  sunt  alia  quoque  necessaria, 
alia  transitoria,  que  caduca  sunt  et  peritura.  20 

Quint  0  'Servituti  ho  min  um',  id  est  servis  Dei,  ut  religiosis  et 
clericis  aliis,  qui  non  sunt  iumenta:  non  docent,  sed  tamen  serviunt  vel 
ministerio  sacramentorum ,  orando,  celebrando  et  aliis  modis  populo  et  deo 
serviendo.  Et  Iis  tantum  debet  dari,  ut  servituti  satis  sit,  non  autem  ut 
voluptati  et  principatui  superfluum  sit,  sicut  modo  fit  miserrime.  25 

Sexto  'ho min  um'.  Quia  tales  sunt  velut  homines  respectu  aliorum 
simplicium,  qui  sunt  eorimi  oves,  ipsi  autem  pastores.  Sicut  homo  super 
pecus,  ita  prelatus  super  homines  'homo'  dicitur,  Uli  autem  pecudes  eius. 
Et  ii  sunt  omnes  officiales  et  ministri  Ecclesie. 

Ut  educas  panem  de  terra  &c.,  id  est  ut  illi  necessariis  provisi  3o 
laborent  educere  exponeudo  Scri])turas  panem  verbi  dei,  sicut  agricola  educit 
panem  de  terra  agricolando  eani.  Et  hic  itermn  patet,  quod  magis  spiri- 
tualiter loquitur,  quia  nuUus  ordo  est,  quod  ideo  terra  producat  fenum,  ut 
educas  tu  panem.  Similiter  nota,  quod  temporalia  producere  non  opus  dei, 
sed  ten-e  dicitur,  sed  educere  panem,  rigare  montes,  emittere  fontes  opus  35 
eius  dicitiu-,  ut  scias,  quoniam  spiritualia  opera  dei  describit.  Alioquin  quo- 
modo  ad  literam  magis  deus  rigat  montes,  quam  vestit  herbis  terram  ?  Igitur 
illi  educunt  te,  scilicet  [Deo]  in  illis  educente  panem  doctrine,  de  claustris 
58.  12.  et  obscuris  dictis  Scripture,  vel  de  litei'ali  sensu,  velut  'de  medio  petrarum' 
35.  15. dixerat.    Et  vinum  letificet.    Hic  exponit,  ad  quid  educatur  panis  de  40 


12  Tercio  fct)lt         20  alia  box  traiisituria  fe^U         38  Deo  fel^U 


Psalmus  cm.  [CIV.] 


185 


terra.    Nou  euini  frustra  educenclus  est,  sicut  nec  frustra  fenum  comedere 
debent  et  herba  uti  in  iiecessariis  aliis,  sed  ut  eo  liberiu.s  educant  pauem, 
non  ocio  luxurient.   Porro  educto  pane,  ut  Lctificet  cor  hominis  viuum, 
ut  exhilaret  faciem  in  oleo,  ut  panis  cor  hominis  confirmet. 
In  iis  tribus  ponuntur,  quomodo  verbum  dei  hominem  dispouit  primum  ad 
deum,  deinde  ad  proximum,  tercio  ad  seipsum.    Primum:  est  verbum  dei 
vinum  faciens  cor  hominis  gaudere  in  domino.    Non  enim  dixit  'carnem' 
hominis,  sed  'cor',  cuius  gaudium  in  conscientia  sokis  deus  videt  et  solus 
homo  novit,  sicut  ait  ps.  31  'Letamini  in  domino  et  exultate  iusti\    Et^Pt'.  32,  ii. 
ps.  67.  'Exultent  iusti  in  domino  &c.'    Sic  enim  vinum  letificat  cor  hominis,  ^i-  68,4. 
licet  interim  nihilominus  lugeat  et  portet  crucem  Christi  in  corpore  suo. 
Cor  enim  gaudet  ab  hoc  vino,  sed  caro  potius  tristatur.    Secundo  'Exhilaret 
faciem  &c.'    Oleum  est  verbum  dei,  quia  docet  misereri  in  hilaritate  aliis. 
Unde  apte  dicit:  'Exhilaret',  q.  d.  ad  extra  etiam  hilaris  sit.    ßo.  12.  'QuisJöm.  12,8. 
miseretur,  in  hilaritate'.    'Hilarem  enim  datorem  diligit  deus.'    Insuper,  quia  2.  eov.  9, 7. 
'faciem'  dicit,  id  est  exteriorem  conversationeni  exhilaret  in  oleo  misericordie, 
quod  aliis  impertitur.    Sic  ergo  eductus  panis  de  terra  facit,  quod  viuum 
letificat  cor  hominis,  facit,  quod  homo  hilariter  oleum  misericordie  aliis 
proximis  tribuat  in  quacunque  indigentia.    Sic  iam  deo  et  proximo  est  recte 
dispositus  per  verbmn  dei.    Sic  Samaritanus  proximo  suo  oleum  et  vinum  Suc  lu,  34. 
infudit,  ut  et  nos  ita  faciamus  &c.    Tercio  'Et  panis  cor  hominis  confirmet'. 
Homo  enim  in  se  ipso  iufirmus  est,  ideo  per  panem  roboratur,  ut  possit  in 
deo  letari  et  proximo  misereri.    Quod  bene  indicat,  quia  'cor  hominis'  dicit. 
Homo  enim  secundiun  cai'uem  infoeliciter  robustus  est,  sed  infii'raus  in  spiritu 
sine  isto  pane  &c.    Quod  si  ista  non  placent,  quere  tu  meliora. 

Saturabuntur  ligna  campi  &c.    Iterum  revertitur  ad  metajjhoras. s.  is. 
Interposuit  enim  de  esca  hominis  et  potu  eins,  ne  omnino  literam  sub  istis 
metaphoris  daret  intelligendam.    Igitur  'Ligna  campi'  sunt  horaines  sicut 
arbores  mobiles,  ut  coecus  ille  in  Euangelio  vidit,  comnumis  scilicet  et  vulgaris  onaic.  8, 24. 
populus  in  Ecclesia.    Vel  si  arbores  maiores,  arbusta  autem  inferiores,  ut 
alio  psalmo:  'operuit  montes  umbra  eins  et  arbusta  eins  cedros  dei'.    Sed  ^Pf.  so,  ii. 
melius  est:  'Ligna'  universi  fideles,  'Cedri'  autem  superiores,  Episcopi,  pre- 
positi,  plebani  et  quicunque  in  officio  constituti,  ut  patet  ex  ludi.  8,  ubi  ligna  9{icf)t.  9, 8 f . 
ierunt  ad  vitem,  ficum  et  rhamnum,  ut  dominum  eligerent.    Ita  cedri  sunt 
duces  populi,  ligna  autem  ipsi  i^opuli.    Unde  notanter  in  hebr.  dicitur:  'et 
ligna  domini',^   quia  per  manum  domini  in  Ecclesia  crescunt.    'Et  cedri 
Libani',  id  est  Ecclesie,  quas  plantavit.    Hoc  notabile  verbum,  quia  'omnis  aJiattf). 15,13. 
plantatio,  quam  non  plantavit  pater  meus  coelestis,  eradicabitur'.  Quod 

7  facient       10  Vulg.  iusti  . .  exultent  in  conspectu  Dei       21  coiifirmat       26  metha- 
phoras         28  methaplioris 

')  Psalt.  iuxta  Hebr. 


186 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


dicitur  contra  omnes,  qiü  propria  iustitia  volunt  plantari,  vel  qui  non  intrant 
3of).  10, 1.  per  ostium  in  ovile ,  seipsos  plantant  et  non  plantantur.    Ideo  non  mirum, 
33.  17.  si  nec  satureiitur,  nec  passeres  ibi  nidificent.    Quia  oves  non  audiunt  vocem 
eorum,  maxime  que  sunt  erudite,  id  est  aves,  reptantes  enim  seducere  possunt. 
^Uf.  84, 4.  'Invenit  enim  passer  sibi  domum  et  turtur  nidum,  iibi  reponat  pullos  suos',  s 
■^l  1, 1. 3.  scilicet  ubi  plantate  sunt  cedri  Libani.    Sic  'Vir  beatus'  ps.  1.  plantatum 
lignum  dicitur  secus  decursus  aquaruni. 

'Libanus'  autem  "^Candidus' ^  dicitur,  Ecclesiam  scilicet  significans,  que 
Candida  est  in  spiritu  a  Christo  purificata.    Quare  optime  hic  'cedri'  rectores 
Ecclesiarum  intelliguutur,  sicut  in  niontibus  et  fontibus  et  volucribus  coeli  lo 
doctores  et  prophete  et  predicatores  seu  Euangeliste,   de  quibus  Omnibus 
1.(5:01.12,28. 1.  Corin.  12.  'Et  quosdam   posuit  deus  in  Ecclesia,  primo  Apostolos, 
secundo  proplietas,  tercio  doctores,  deiude  virtutes,  exiude  gratias 
curationum,  opitulationes,  gubernationes,  genera  linguarum, 
interpretationes  sermonum'.    Et  hiis  novem  choris  forte  psalmus  iste  1.5 
non  inepte  possit  aptari,  si  cui  ocium  esset.    Nam  'Cedros  Libani'  hic  in- 
telligerem,  quas  dicit  'gubernationes',  'ascendentes  montes'  autem  'Apostolos', 
'fontes  in  convallibus'  'prophetas',  'volucres  coeli'  'doctores',  'rigatos  montes 
de  superioribus'  'virtutes',  id  est  executores  et  administratores  in  Ecclesia. 
Sed  aliis  hec  relinquo.  20 
Sä.  17.         Illic  passeres  [b.  Augustinus,  Cassiodorus  exponunt:  id  est  religiosi 
in  patrimoniis  divitum  seculi]  nidificabunt,  scilicet  in  cedris  Libani,  id  est 
ibi  activam  vitam  exercere  possunt  fideles,  quia  sub  prelato  et  in  unitate 
Ecclesiarum  opera  bona  fieri  debent,  non  in  secti.s,  heresibus,  superstitionibas, 
^P).  66, 15.  singularitatibus,  ut  ps.  76.  'liolocausta  meduUata  oiferaiii  tibi  cum  incenso  25 
arietum'. 

Sine  incenso  arietum  otfert,  qui  extra  obedientiam  proprio  capite  suas 
devotiones  sequitur.  Sed  tu  audi  psalmum :  illic  aves  nidificabunt,  in  cedris 
inquam.  Serpentes  autem  et  vipere  in  suis  cavernis,  aves  in  libertate  Spiritus 
in  aere  libero,  in  cedris  Libani.  30 

Erodii  domus  dux  est  eorum  &c. 

'Erodium'  varie  exponunt.  Aristoteles  ardeam  intelligit,  alii  falconem, 
alii  gryphem.^  Vel  potius  nescitur,  que  sit  sjjecies  eius.  Hebr.  circa  textum 
patuit.*  Sed  quid  sibi  vult,  quod  domus  erodii  dux  sit  passerum?  sie  enim 
b.  Augustinus  exponit:  'fulice  domus  dux  est  eorum,  id  est  petra,  que  est  35 

26  arietum  fe^lt 

Hieron.  adv.  lovin.  I.  Opp.  Pari.?.  1578  II  53.  .,Libanus  '/.evxaafiög,  id  est  candor 
interpretatur."  -)  i^abtt  ©tapul.  Quinc.  psalt.  33t.  151.  „soiodiöf  Aristoteles  eam 

vocat,  quam  nostri  ardeam,  quam  et  verum  est  in  altissimis  nidos  struere  arboribus: 

sed  et  etiam  milvum   Verum  in  expositione  super  hunc  psalmum,  quae  fertur 

esse  Hiei-onymi,  diffinitur  erodius  maximum  volatilium  aquilam  superans  atque  vorans: 
sed  quam  hanc  dices,  nisi  forte  griphem  ? "  ^)  ©icfje  oben  (5.  169, 


Psalmus  CHT.  [CIV.] 


187 


Christus,  in  qua  fulica  moratur  in  aquis'.  Nie.  Lyra  sie:  'Erodii  domus, 
supple  est  in  cedris,  qui  erodius  est  dux  et  rex  omnium  avium'. ^  Si  ego 
Dieum  anderem  ponere  sensum,  ad  modum,  quo  supra  distinxit  bestias  et 
onagros,  ita  nunc  passeres  seu  aves  in  cedris  Libani  distinguere  dicerem  ab 
erodii  domo,  similiter,  quod  sequitur,  cervos  ab  erinaciis,  nt  sermo  doniinis.  is. 
dispositus  in  iudicio  agnosceretur,  loquens  de  duplici  generatione  hominum 
in  Ecciesia,  scilicet  carnalium  et  spiritualium,  seu,  quod  in  idem  vadit,  syna- 
goga  et  Ecciesia,  ut  supra  de  onagro  et  bestiis  dictum  est.^  Et  secundum 
hoc  dicerem 

Passeres  queruli,  poenitentes,  morantur  in  cedris,  id  est  sub  prelatis 
in  Ecciesia,  et  ibi  fetificant  opera  bona  et  nidificant:  qui  sunt  fideles  merito 
et  numero.  [Ratio  est,  quia  erodius  et  mnatius  immunda  animaXm  lex 
decernit  et  non  leguntur  in  bonum  «cripi.]  Sed 

Milvo  domus  est  non  cedrus,  sed  abies.''  Hec  enim  rapax  avis 
est,  sicut  et  erodius  seu  falco,  significans  inquietos,  tyrannos,  raptores,  avaros, 
seculariter  viventes,  in  sublimitate  muudi  nidificantes:  quod  primum  ludei 
fecerunt  contra  Ecclesiam.  Ideo  in  abiete  suam  donuim  posuerunt,  id  est 
in  sublimitatem  sterilem  huius  mundi.    Eodem  modo 

Montes  excelsi  cervis,  id  est  velocibus  in  spiritu  ardue  vie  vir-as.  is. 
tutum  fidei  et  spei  sunt  domus.    Non  enim  sunt  veloces  carne  et  tardi  corde, 
sed  econtra  potius. 

Petra  refugium  erinaciis.  Hü  sunt  alia  nunc  animalis  specie  com- 
parati  iidem  carnales  contra  spirituales.  Erinacius  latebras  querit,  cervus 
montes  apertos  et  excelsos,  quia  hü  in  latitudine  libertatis  spaciantur,  illi 
in  angustiis  litere  et  carnis  latitant.  Et  non  solum  latitant,  sed  spinosi  sunt 
et  asperi  ad  monitiones  bonas,  sicut  de  ludeis  dictum  est.  Hü  ergo  ad 
durissimam  petram  litere,  in  qua  scripta  est  lex,  refugiunt,  de  qua  deut.  32.  s.aJioi".  32,13. 
'üt  sugeret  mel  de  petra',  id  est  dura  lege  in  litera.  Ergo  iidem  sunt  milvi 
et  erinacii,  et  eadem  domus  eorum  est  abies  et  petra,  id  est  sterilis  et  dura 
litera,  rapacium  et  asperarum  avium.  Quid  enim  rapacius  Synagoga,  que 
tot  in  veste  ovina  ut  lupi  rapaces  Christo  abstulerunt?  Et  imitantur  eos  aJfattij.  7, 15. 
heretici  et  omnes  superbi  seductores  animarum.  Insuper,  quod  peius  est, 
incorrigibiles  et  asperi.  Nam  petram  erinacii  quis  destruat?  et  erinacium 
quis  tractet?  Sic  pertinacia  sunt  conventicula  eorum  et  ipsi  incorrigibiles. 
Et  non  est  mirum,  quod  eadem  sepius  lue  iterantur,  scilicet  onagri,  milvi, 
erinacii,  catuli  leonum,  animalia  pusilla  et  magna,  quia  propheta  vult  nihil 
aliud  quam  nobis  ostendere,  quomodo  sapientia  dei  ludit  in  orbe  terrarura  ©prid)tu.R,3i. 

23  Erinaciis         30  Synagoge         35  milvii 

')  „Herodius  est  nomen  avis  praedalis,  quae  gallice  vocatur  'grifant'  [griffon], 
et  nidificant  in  cedris,  et  dicitur  dux  passerum  vel  avium  eo  modo  loquendi,  quo  leo 
rex  dicitur  animalium."  2)  ©te^e  oben  ©.  181.  ^erg[.  bic  Überfe^ung  be» 

Psalt.  iuxta  Hebr.  „Milvo  abies  domus  eius". 


188  Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 

et  easdem  res  in  spiritu  multis  symboli.s  exprimit  foris  in  visibilibus,  quo- 
modo  scilicet  omnia  consonent  in  niysteria  Ecclesie  representanda.  [Secundum 
diversas  prqprietates,  quas  vix  «yiultis  rerum  sym?)olis  exprimere  potest.  Zdeo 

58. 24.  sunt  'magni/icata  opera  eins'.  Qnis  enim  digue  enarret  spiritualium  operum 
Clxristi  moduni  et  gloriam?]  Nam  non  est  negandum,  quin  literaliter  ista 
vere  sint,  ut  souant,  sed  propheta  inspicit  et  accipit  ea,  prout  sunt  signa 
alionun,  scilicet  invisibilium,  que  fiunt  in  Ecclesia.  Ibi  enim  mixtim  bona 
et  mala  sunt.  Unde  et  ex  litera  hunc  habes  fructum,  quod  creaturas  non 
absolute,  sed  in  ordine  ad  creatorem  docet  inspicere.  Quia  velut  digito 
simul,  dum  creaturam  ostendit,  te  ad  eins  creatorem  manuducit,  dicens:  'tu 
fecisti,  rigans  emittis  &c.'  [Ut  in  omnibus  deum  benedicas  et  non  fortunam 
laudes.]  Quod  nulla  facit  philosophia  et  humana  sapientia,  que  solum  quid- 
^Pf.  16, 4.  ditates  querit/  ut  dicitur.  Quare  'domus  erodii'  Synagoga  est  et  quodlibet 
couventiculum  de  sanguinibus.  Et  est  dux  eorum,  id  est  proprius  suus 
magister,  deserto  magisterio  Christi.  Cetera  circa  textum.  [Vel  melius: 
1.  Jim.  6,10.  Avar^Ym  est  radix  omnium  malorum.    Ex  hac  enim  radice  Uli  occiderunt. 

Ideo  erodii  domus  est  du*"  eorum,  quia  hec  induxit  eos  ...  in  omnia  mala 
  Milvus  idem  est,  quia  at'«rum  hominem  siguificat.] 

33.  19.  Fecit  lunam  in  tempora:  sol  cognovit  occasum  suum,  Nam 
eadem  quidem  est  luna,  sed  tamen  12  vel  13  vicibus  per  unum  annum 
mutatiu'.  Ideo  ipsa  in  tempora  formata  magis  quam  sol  dicitur.  Sic  et 
Ecclesia  militans  una  est  ab  initio  mundi,  et  tamen  generatio  preterit,  generatio 
advenit,  aliaque  post  aliam  succedit  Ecclesia  in  eandem  Ecclesiam.  Et  sol 
Christus  idem  ipse  manens  mortuus  tamen  est,  nec  ideo  alius  Christus  et 
alius  successione,  sicut  sol  idem  occidit  et  oritur  semper  plena  luce  sua. 

33.20.  Posuisti  tenebras  et  facta  est  nox.  Hoc  per  occasum  solis,  id  est 
mortem  Christi  in  ludeis  factum  est.  Quia  iliis  ipse  est  mortuus  nec  resur- 
rexit  illis,  sed  nobis.  Ideo  In  ipsa  pertransibunt  omnes  bestie  sylve. 
Synagoga  facta  est  sylva  et  bestie  ludei,  qui  eraut  homines  prius,  propter 
5ßf.  80, 14.  crudelitatem.  Ut  ps.  76.  'Exterminavit  eam  aper  de  sylva :  singularis  ferus 
depastus  est  eam'.  Quia  singulari  iustitie  superstitione  vastant  populum 
Synagoge  usque  modo.    Eodem  modo  de  hereticis,  Turcis  &c. 

58.  21.  Catuli  leonum  rugientes,  ut  rapiant  &c.  Hoc  similiter  de 
ludeorum  maioribus  et  Hereticorum  intelligitur,  quos  leones  in  multis  locis 
appellat  Scriptura. 

58.22.  Ortus  est  sol  &c.  Oderunt  enim  lucem  et  fugiunt,  quia  luce  Oriente 
homines  surguut.  Ita  iusti  surgunt:  ideo  timeut  impii  et  demones  et  rece- 
dunt.  Hoc  enim  spectaculum  visibilis  creature  docet,  quomodo  impii  et 
demones  non  nisi  in  errore  seducunt  animas,  in  luce  autem  fidei  non  possimt. 

10  maiiudicit         17  ©cib.  in  viam  nnalam 


Sßergl.  Si3b.  III  419  3.  37  flg. 


Psalmus  CHT.  [CIV.] 


189 


seu  creatura: 


Exibit  homo  ad  opus  siuim  et  <fec.    Sepissime  dictum  est^  de 58-  23. 
operibus  dei,  quomodo  sint  duplicia,  scilicet  facta  et  acta.    Sed  per  acta  pro- 
veniunt  facta.  Et  pritnum  de  Christo,  cuius  opus  actionis  fuit  euangelisare:  sed 
opus  factionis  fuit  Ecclesia,  quam  constituit  per  opus  actionis  sue.   De  utroque 
autem  inteUigi  potest  supradictum  'De  fructu  operum  tuorum",  scilicet  istorum  35.  13. 
duorum,  "^satiabitur  terra',  quia  terra  repleta  est  fidelibus  Christi  per  fructum 
actionis  et  factionis  eins.    Et  ps.  27.  'Quoniam  non  intellexerunt  opera  domini     28, 5. 
et  in  opera  manuum  eins'.  Igitur  cum  hic  per  futurum  dicat:  'Exibif",  et  Isaie  66  Sef.  66, 2. 
dicat:  'facta  sunt  hec",  patet,  quod  de  invisibilibus  loquitur.    Sicut  et  ps.  76.    77, 12.13. 
'Memor  fui  operum  domini',  id  est  actionum,  'et  meditabor  in  omnibus 
operibus  tuis',  scilicet  factorum.    Quare  notandum,  quod  duplex  est  mundus 
Visibilis,  quem  prius  fecit  et  deinde  cum  illo  egit  et  operatur. 
Hic  enim  prius  est  factura  quam  operatio.    Nam  cum 
omni  creatura  agit,  qui  fecit  eam.    Nam  et  hec  opera 
creature  recte  'opera  domini'  dicuntur,  sicut  ipsa  quoque 
est  opus  manuum  eins. 
In  visibilis,  intelligibilis  perfidem  est  Ecclesia,  que  vocatm* 

novum  celum  et  nova  terra.    Et  hic  sunt  facture  dei  Sef.  es,  17. 
Apostoli,  prophete,  doctores,  1.  Corin.  12,  sicut  partes  in- i.eor.12, 28. 
tegrales  huius  mundi  et  opera  manuum  eins  seu  facta,  que 
fecit.    Sed  opera  seu  acta,  quibus  ista  fecit,  sunt  opera 
virtutum  et  maxime  predicationis.    Quia  verbum  dei  est 
instrumentum,  quo  operans  effecit  istam  facturam,  sicut 
ait:  'Verbo  domini  coeli  firmati  sunt  &e.'    Sicut  et  prima  *ßf.  33,  e. 
creatio  vei-bo  dei  facta  est  velut  medio  actionis. 
Quam  magnificata  sunt  opera  tua  domine!  omnia  in  sapientia ss.  24. 
fecisti.    Impleta  est  &c.    Hec  quidem  de  visibilibns  operibus  possunt 
intelligi,  sed  absolute  non  debent,  nisi  in  respectu  ad  invisibilia,  quod  ex 
eo  patefit,  quia  secundum  opera  creationis  non  solum  terra,  sed  et  coelum 
repletum  est  possessione  Christi,  immo  et  infernus:  omnia  enim  sunt  ipsius, 
per  eum  facta.    Sed  Ecclesia  militans,  de  qua  est  sermo,  est  solum  in  terra, 
quia  dominatur  in  medio  iuimicorum.    Et  hac  possessione  et  hereditate  eins  5ßf.  110,2. 
plena  est  omnis  terra,  diffusa  scilicet  Ecclesia  per  totum  mundum.    Et  hec 
sunt  opera  magnificata  et  in  sapientia  facta,  quia  in  verbo  Euangelii  est 
Ecclesia  constructa,  quod  est  verbum  sapientie  et  virtutis  Dei :  sicut  et  visibilis 
est  mundus,  in  verbo  et  sapientia  dei  factus  a  principio.    Nunc  quod  pro- 
missum  est,  memores  exsolvemus,  quod  Christus  quadrupliciter  est  magnificatus: 
Primo  ad  literam  et  ut  caput  nostrum,  super  omnem  creaturam,  ut 
habent  primi  duo  versus.    Magnus  enim  est,  qui  altus  est  super  omnes.      js.  1.  2. 


17  intj^.i.s,  ©eib.  iiitellectualis  29  ©eib.  patet,  37  exoluemus 
')  3]ei-gl.  aSb.  III  1.56  3.  1 ;  368  ,3.  15;  530  flg.  «.  ö. 


190 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


Secundo  tropologice,  quando  nos  eum  magnificamus.    Ut  b.  Virgo: 
Suc.  1, 46.  ^Magnificat  &c.'    Et  hoc  fit  cognosceudo  ipsiini  esse  magnum  et  confitendo 
et  predicando. 

Tercio  mystice  seeundum  corpus  simm  mysticum,  quod  nunc,  ut  hic  dicit, 
totani  terram  replevit:  tunc  enim  inagnus  est  aliquis,  quando  uon  solum  caput, 
©1)5.4,16.16.  sed  et  corpus  eius  magnum  est  et  crescit.    De  qua  Eph.  4  pulchre  scribitur. 

Quarto  futurum  est  anagogice,  quando  cum  angelis  et  hominibus  unam 
Ecclesiam  faciet  in  sempiternum  magnam  gloria  et  honore  innumerabili  et  infinite. 
33.25.         Hoc  mare  magnum  et  spaciosum  manibus  &c.    Quia  prover.  8. 
©(jrtc^iu.  8,  dicitur  'Indens  coram  eo  omni  tempore :  Indens  in  orbe  terrarum\  Sic  sapientia 

30.  31. 

ludit,  quia  omnium  rerura  visibilium  negocium  est  velut  preludium  et  specta- 
culum  spiritualium ,  que  serio  facit.  Ac  sie  vere  'in  sapientia  omnia  fecit'. 
Hunc  autem  ludum  vident,  qui  coram  deo  sunt  et  in  conspectu  eius  per 
fidei  lumen.  Hinc  denique  illuduntur,  qui  hunc  ludum  pro  serio  accipiunt, 
in  vanitate  abutentes  rebus  creatis.  Igitur  et  hic  quid  est,  quod  mare  tarn 
magnum  et  spaciosum  est,  ut  terra  vix  modica  portio  sit  ad  ipsum?  nisi 
aHnttt).2o,  16.  quia  'multi  sunt  vocati,  pauci  electi'.  Et  'lata  est  via,  que  ducit  ad  per- 
ditionem,  et  multi  ambulant  per  eam'.    Quare  recte  vocatur 

Primo  'Mare'  propter  fluxum  et  procellas.  Sic  enim  mundus  fluctuat 
sale  passionum  temporalium,  et  salsa  in  ipso  omnia  atque  amara  spiritui. 

Secundo  'magnum'  propter  superbiam  vite.  Non  enim  est  modicum 
et  humile,  quia  non  nisi  magnos  et  superbos  accipit.  Vel,  ut  dixi,  ludus 
est  sapientie,  quod  maior  est  pars  perditionis. 

Tercio  'Spatiosum  manibus'  vel  locis,  ut  alii  volunt.  Mira  compositio 
verborum!  Quid  spacio  cum  manibus?  Sed  mirum,  si  non  sit  terribile. 
Nisi  fi^rte  manus  sj)atiose  maris  sint  brachia  et  sinus,  quibus  terras  occupat 
et  rapit.'  Ita  et  mundus  multa  de  Ecclesia  subtrahit  et  occupat  in  per- 
ditionem,  quoniam  in  confinio  sunt  siraul  Ecclesia  et  mundus. 

Illic  reptilia,  quorum  non  est  numerus.   Quid  hic  ludit  sapientia 
dei?    Scilicet  quod  electi  sunt  in  nimiero,   stultorum  autem  infinitus  est 
1, 6.  numerus.    Dominus  enim  novit  viam  iustorum,  sed  ignorat  nec  numerat 
S3.  12.  iniustos.    Qui  sunt  reptilia:  nos  autem  'volatilia  coeli'  supra  nominavit. 

Animalia  pusilla  cum  magnis.  Quia  et  in  mundo  sunt  quidam 
abiecti  et  viles  et  impotentes,  et  tarnen  sunt  de  mundo,  alii  autem  potentes 
et  divites  ac  gloriosi. 
SS.  26.  Illic  naves  pertransibunt.  Sic  enim  confines  sumus,  nisi  quod 
per  fidem  natamus  super  mundum.  Sed  tamen  in  periculis  et  fluctibus 
sumus  summe  timendis  et  terribilibus. 

6  qua  fo;  Ecclesia  ju  eTganjen   —  ober  quo,  auf  corpus  fiegogen?  8  magnos 

14  lumefi         20  salo  passionum 

^abn  ©topuIenfiS :  „Quid  si  etiam  per  manus  brachia  maris  et  sinus  intelligamus, 
quibus  se  in  amplum  spaciose  per  terras  porrigitV" 


Psalmus  cm.  [CIV.] 


191 


Draco  iste  quem  formasti  &e.  Illuditur  ei,  quando  corpus  fideliura 
ei  obiicitur  occidendum  et  puiiiendum  ac  devorandum.  Sed  quia  animam 
herentem  Christo  occidere  non  potest,  ideo  irapingit  in  aculeum  et  vincitur 
ab  anima,  dum  vincit  corpus  sanctorum,  et  per  hoc  triumphant  eum  et  in 
iudicio  vindictam  in  ilhim  sument. 

Omnia  a  te  expectant.    Sic  etiam  hic  hidit  Sapientia  dei,  quiaa}.  27. 
animalia  sine  opere  hominum  pascuntur.    Ab  ipso  enim  expectant ,  non  ab  ss.  28. 
horaine,  et  ipso  dante  coUigunt  et  ipso  aperiente  manum  implentur,  non  autem  29. 
homine.    Sic  ecoutra  avertente  ipso  faciem,  id  est  cum  voluerit  ea  mori,  mox 
turbantur,  deficiunt  et  moriuntur,  rursum  autem  creat  aha  et  renovat  faciem 
terre.    Hunc  hidum  in  Ecclesia  totum  mysticat  Sapientia,  quia  pascit  omnia 
animalia  dei  sine  opere  hominum,  et  ipso  dante  et  manum  aperiente  colli- 
gunt  et  implentur  bono:  quod  est  verbura  Euaugelii.    Quis  enim  euangelium 
aperuit  nisi  Christus?  Et  sie  ecce  multis  symbolis  eandem  rem  exprimit. 
Aufert  deinde  faciem  suam  ab  eis,  id  est  facit  eos  intelligere  se  esse  filios 
ire  et  ofFendisse  deum,  et  ideo  aversum  eum  esse  ab  eis,  et  ita  sahibriter 
turbantur.    Et  sie  spiritmn  superbie  aufert  eorum,  et  in  pulverem  humiliati 
revertuntur.    Quo  facto  iam  apti  sunt  et  capaces  Spiritus  sancti.   Ideo  emittit 
spiritum  suum,  et  creantur  et  novantur  in  spiritu. 

Hec  autem  etiam  in  iam  iustis  vicissitudo  agitur,  quod  implentur  bonitate, 
quando  visitantur  in  consolationibus,  rursum  deseruntur  aversa  facie  dei  et 
turbantur,  et  spiritum  aufert  et  deficiunt  et  humiliantur  anxii  nimis  in  ariditate 
et  desperatione  Spiritus.  Ideo  rursum  emittit  spiritum  suum  et  recreantur 
et  renovantur.  Sic  replet  in  bonis  desiderium  illorum,  et  renovatur  ut  aquile  spf.  103, 5. 
iuventus  eorum. 

Sit  gloria   domini   in  seculum  &c.    Qui  tangit  montes  eta;.  31.  32. 
fumigant.    Sicut  enim  mons  Sinai  fumigavit,  ita  omnes  superbi  fumigant.2.3Wüf.  19,13. 
Sed  sciendum,  quod 

fumigant  bene,  qui  compuncti  et  accensi  indignantur  contra  sese, 

ut  ps.  4.  'Irascimini  et  nolite  peccare'.    Et  ps.  17. 'Ascendit  fumus  ^isf.4,5. 18,9. 
in  ira  eins  &C.''    Fumus  enim  signum  ignis  est.    Ita  penitentia  et 
compunctio  signum  ire  contra  peccatum.    Et  de  isto  hic  loquitur, 
quia  premisit:  'qui  respicit  terram  et  facit  eam  tremei-e",  ut  ps.  17.<pf.  18,8.9. 
'Commota  est  et  contremuit  terra:  fundamenta  montium  conturbata 
alii  '       simt  et  commota  sunt,  quoniam  iratus  est  eis.    Ascendit  fumus  in 
ira  eins:  et  ignis  a  facie  eins  exarsit'  [id  est  respicit  terram]. 
male  fumigant,  qui  zelo  invidie  contra  veritatem  sibi  contrariam 
inflammati  indignantur  et  furiunt,  fumant,  quia  signum  ire  ostendunt 
foris  in  verbo  et  opere:  sicut  illi  pro  veritate  contra  seipsos,  ita 
illi  pro  se  contra  veritatem.    Et  eodem  modo  ps.  17.  allegatus  etiam 
pro  istis  intelligi  potest. 

21  in  fe^It       ©eib.        26  Sic  gloria        36  id  —  terram  ift  üfiergefc^tieBen 


192 


Dictata  super  Psalterlum.  1513 — 16. 


GLOSSA:  PSALMUS  CIV.  [GV.] 

Laus  veteris  synagogce  super  heneficüs  sihi  a  deo  exhibitis  epilogum 
recitantis.    Psalmus  CIV. 

58.  1.         Tit.  Allelu  ia,  i.  e.  laudate  Dominum. 

Confitemini  bona  eius  laudando,  peccata  et  mala  vestra  domino  et  s 
invocate  per  fidem  divinitatis  eius  nonien  eius  pro  futuris  bonis  impetrandis :  ^ 
annunciate  per  Euangelium,  vmde  'Euangelisate'  in  greco  et  quibusdam 
latinis,'  inter  gentes  opera  eius,  que  ante  legem  et  postea(?)  in  carne  fecit.^ 

as-  2.  Cantate  ei  et  p>scdHte  ei,  seil,  ad  literam  etiam  et  spiritualiter,  vel  ore  cantate 
et  opere  psallite:  narrate  omnia  mirabilia  eitis,  scilicet  antiqua  et  nova,  lo 

S3.  3.  quia  utraque  sunt  eiusdem  Dei.    Laudamini  in  nomine  sancto  eius,  non  in 
*)3i.  34, 3.  vobis  laudari  velitis,  sed  in  ipso,  ut  sit  ipse  laus  vestri/  ps.  33.  'In  Domino 
laudabitur  aniraa  mea',  non  in  seipsa  neque  in  iis  que  sunt  mundi :  Icetetur 
letitia  interna  cor  Spiritus  qucerentium  domimim  opere  et  veritate,  non  autem 

S3- querentium  gloriam  mundi.    Qucerite  non  vos  nec  vestra,  sed  dominum  et  15 
sie  confirmamini,  quia  sicut  est  laus  nostra,  ita  et  fortitudo  nostra :  ^  qucsrite, 
i.  e.  studete  per  fidem  cognoscere  eum,  faciem  eius,-'  non  dorsum  eius  semper, 

GLOSSA :  '  Hoc  enim  vicium  est  acceptis  velle  quiescere  et  non  etiam 
accipiendis  inhiare.  Quia  hoc  est  stare  et  non  proficere.  Siniiliter  confidere 
in  accepta  iarn  dona,  amplius  superbire  et  non  in  solum  deum  confidere,  in  20 
datum  magis  quam  in  danteni.  Ideo  confitendum  quidem  est  de  acceptis,  sed 
tarnen  non  minus  laborare  pro  accipiendis,  ne  superbia  sit  et  ingratitudo,  deinde 
etiam  aliis  ad  utilitatem  eorum  nunciare.  -  Vult  propheta  ostendere,  quod 
idem  sit  deus  in  nova  lege,  qui  in  veteri,  licet  nunc  incarnatus  sit  et  homo 
apparuerit,  ipse  tarnen  est,  qui  olim  fecit  mirabilia,  cui  Abraham  servivit  et  25 
patriarche.  ^  Dominus  est  laus  nostra  et  laus  nostri,  i.  e.  active  et  passive, 
quia  soluin  ipsum  debemus  laudare  et  in  solo  ipso  debemus  laudari,  gloriari 
et  aliquid  esse,  in  nobis  autem  nihil  esse,  vituperari  et  confundi,  ut  sit  illud 
'Laus  mea  Dominus',  i.  e.  quicquid  in  me  est  laudabile,  totum  est  ipsius  Domini 
118,  14.  et  non  meum,  sicut  est  iustitia  nostra,  sapientia  et  virtus  nostra.  Ps.  117.  30 

'fortitudo  mea  et  laus  mea  Dominus'.         ^  Sepe  dictum  est,^  quod  'facies' 
Anagogice  est  divinitas  Christi. 
Tropologice  est  agnitio  et  fides  divinitatis  Christi. 
Domini    {  Allegoiice  est  intelligentia  spiritualis  in  legis  litera. 

Litera[liter]  autem  corporis  eius  facies,  immo  presentia  corporafis  in  35 
adventu  primo  et  secundo  secundum  faciem  carnis  sue. 

7  S3ot  Euangelisate  ift  IleL.  tre(5gefti:id)en  8  posteaC?)  biu'cö  ßorreftur  unbeuttic^ 
geworben,  bicttcic^t  post  16  confitemini,  Uon  Sutljer  in  confirmamini  corrigirt  33  9Jai^ 
agnitio,  olier  Wiebec  au§geftric§en :  spiritus,  non  litere,  in  quo  est  omne  bonum 

')  Sntl)cr  irrt  \)\n;  bie  LXX  t)n[icn  anayyei'Mae,  unb  fänimtlid}e  latciniidje  ä^erfionen 
tei  5'-'''^'^''^  ©taputciil'i«  l)aben  annunciate.  resp.  notas  facite  [seil,  cogitationes  eius]. 
2)  »ergt.  m.  III  151.  ()04  11.  13.;  IV  150. 


Psalmus  CIV.  [CV.] 


193 


utroque  tempore,  prospero  et  adverso.  Memeniote  mirabilkmi  eins,  quiaas.  5. 
mirabilia  traiisieruut  figuralia,  sed  quia  alia  futura  eraut,  ideo  illa  meinoranda 
erant,  donec  stabilia  venirent,  qiie  sicut  memoria,  ita  ipsa  quoque  permanerent, 
quce  fecit:  prodigia  eius  monstrosa  hominibus,  signa  presertim  figm'ativa 
futurorum,  et  iudicia  legem  oris  eius,  quo  iudicat  et  damnat  malefacta  et 
bona  approbat.  Vos  qui  estis  Semen  Abraam,  mementote  servi  eius/  i.  e. as.  s. 
quia  fuit  servus  et  cultor-  eius :  vos  filii  lacoh  electi  eins,  qui  fuit  electus 

.  .  9Jfa[.  1,  2.  X 

eius  reprobato  Esau  Mal.  1.  Ro.  9.    Ipse  Ihesus  Christus  domimis  detiskmn.g.v:. 

noster,  idem  cum  patre:  in  iiniversa  terra  ludea  vel  totius  mundi  iudicia 

eius  lex  eius  ut  supra.    Memor  fuit  exhibendo  sicut  proraisit  in  scecuhim  s.  s. 

testamenti  sui,  in  quo  promisit  gratiam  Christi  futuram:  verbi  fidei  future,-* 

quod  mandavit  suscipiendum  pro  mandato  posuit,  ut  qui  crediderit,  salvns  mm.  u,  ir,. 

erit.    Benedictio  fidei  enim  promissa  est  ei  in  omnes  gentes:  in  miUe  gene- 

rationes,  in  omnes  generationes  huius  seculi.    Quod  verbum  fidei  disposttitss.  9. 

Gen.  22.  'Benedicentur  in  semine  tuo  omnes  gentes'  ad  Abraam:  et  iuramenti \Mts\.'ii,w. 

sui  ad  Isaac  Gen.  26.  'Benedicentur  in  semine  tuo  omnes  gentes  terre'.    Et  ^  55jof.  2g,  4. 

statuit  illud  illud  verbum  fidei  promissum  lacob  filiis  lacob  in  praceptum,* 

quia  credere  in  Christum  tenentur :  et  Israel  populo  ex  Israel  in  testamentum 

ceternum,  i.  e.  quod  ex  verbo  fidei  promisso  et  tandem  impleto  et  exhibito, 

si  ipsum  servarent  pro  precepto,  haberent  vitam  eternam.    Fides  enim  est 

eternum  testamentum,  i.e.  eternorum,  quia  dat  eterna  bona,  Hebr.  xi,  non.ficdr.  n. 

temporalia  sicut  testamentum  legis.-'   Dicews  ad  Abraham :  tibi''  dabo  terramfs.n. 

Chanaan,  unde  dicitur 'promissionis  terra':  funiculum  sortem,  distributionem, 

porcionem,  hcereditatis  vestrce,  ut  supra  ps.  15  Tunes  ceeiderunt  etc.'    C«m  |'- j^^^- 

essent  numero  brevi  Abraam,  Isaac,  lacob  cum  coniugibus  et  filiis,  paucissimi 

et  incol(B  eius,  advene  et  peregrini,  ita  ut  ps.  38  exemplum  hinc  accipiens 

dicat:  'Peregrinus  sum  apud  te  sicut  omnes  patres  mei'.  Efp)6f'transierunf^^-^^'''^- 

velut  peregrini  de  gente  in  gentem,  ut  patet  Gen.  xi.  xn.  xiii.  xx.  xxvi.  xxxi.  i.arioi.  11,31. 

Abraam  in  Aram,  Canaan,  Egyptum  et  rursum  in  Canaan,  Isaac  in  Palesti-20,' ij. '2g?3! 

:u,  3f. 

GLOSSA:  ^  q.  d.  licet  tantus  sit  Abraham,  tarnen  servus  Christi  est, 
quantumlibet  humilis  sit  in  Christo.  ^  Ceteris  Chaldeis  idolatrantibus.  ^  Et 
fides  verbum  est  rerum  futurarum,  i.  e.  argumentum  et  signum  et  testamentum. 
^  hl  libro  Exodi  hoc  fecit,  cum  populum  doceret  expectare  promissum  patribus 
eorum.  Manifestum  autem  est  ex  Apostolo  ad  Galatas,   quod  hie  non©ar.  3,  sf. 

loquitur  de  testamento  legis  Mösl,  sed  de  testamento  nove  legis  et  fidei,  quod 
promisit  futurum  in  fide  Abrahe,  propter  cuius  promissi  memoriam  omnia  bene- 
ficia  populo  sub  lege  fecit,  donec  promissum  impleret  in  adventu  Christi. 
^  Melius  tamen  hoc  'tibi'  ad  populum  refertur,  quia  non  in  persona  sua  accepit 
Abraam.  Etiam  quod  dicit  "^vestre',  non  'tue',  q.  d.  temporalis  ista  est,  quam 
dedi  tunc,  et  vestra,  sed  dabo  in  futuro  hereditatem  meam. 


13  in  omnes         19  »teniur      ex         21  eterna  pro  bona 
Sut^er§  SBerfe.  IV.  13 


194 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


^     nam,  lacob  in  Syriam  et  rursum  in  Canaan;  et  de  regtio  ad  pojmhim  alterum. 
i.  Wo\.  15,  Non  reliquit  permisit  hominem  nocere  eis  Gen.  15  et  35 :  et  corripuit  plagis 
'  äs/iö!  percussit  pro  eis  reges  scilicet  Philistinorum  et  Egyptioriun.^    Nolite  längere 
Christos  nieos  ipsos  patriarchas,  iam  Christianos  spirituali  unctione,  in  re, 
licet  nondum  nomine:  et  in  prophetis  meis^  nolite  nmlignari  malum  operari. 
iMo\mm{.-^^  'vocavit  Gen.  41  fmnem  super  terram,^  quia  Dens  est  etiam  autor  malorum 
Scf.  45,  G.7.  penalium,  Isaie  45  'Ego  Dominus  faciens  pacem  et  creans  malum':  et  omne 
firmamentum  panis,  quo  confirmatur  cor  hominis,  sustentatio,  robur  etc* 
s.  17.  contrivit  consumpsit.    Misit  ante  eos  virtim,-^  et  hoc  ex  sapientia  et  bonitate 
Dei  factum  est:  in  servum  venimdatus  est  loseph,  et  hoc  ex  malitia  fratrum 
'•"'"'■(if^is;  suorum,  Gen.  39.  HumUiaverunt  in  carcere  positum  iniuste,  ideo  humiliatus 
dicitur,  quia  plus  debito  passus,  in  compedibus  pedes  eius,  ferrum  dura 
tribulatio  ista  pertransiit  afflixit  animani  eius:''  donec  veniret  verbum  eius, 
55.  19- sapientia  Dei,  ut  somnia  interpretari  posset.   Eloqzdum  domini  in  somniorum 
interpretatione  inflammavit  euni,  Hebr.  ''probavit  eumV  i- e.  spiritum  Dei 

55. 20.  ostendit  habere:  misit  rex  Pharao  et  solvit  cum  de  carcere:  princeps  popu- 

58. 21.  lorum,  supple  misit,  rej^etitio  eiusdem,  et  propter  . . .  dimisit  eum.  Constituit 
rex  Pharao  eum  dominum  domus  suce,  quia  secundo  solio  a  Pharaone:  et 

58. 2^. principem  omnis  possessionis  suce  totius  ^gypti.    Ut  erudiret  de  vero  cultu 
Dei  principes  eius  sicut  semetipsum,  ipse  enim  erat  verus  cultor  Dei:  et 
senes  eius  prudentiam  Hebr.  "^sapientiam',^  seil.  Dei,  qua  Dens  cognoscitur, 
1. 9jjoj*46^6.  <^öcere^.'    Et  intravit  Gen.  46  Israel  cum  filiis  et  familiis  in  JEgyptum:  et 

GLOSSA:  Occultam  questionem  solvit,  ut  si  tarn  pauci  erant,  quo  per- 
missi  sunt  ita  peragrare  et  incolare  terram  alienam  ?   Respondet :  quia  Deus  'non 

i.Wfoi.  20, 7.  reliquit  hominem  etc.'        ^  Abraham  enim  Gen.  20  propheta  vocatur  a  Domino. 

^  Per  hoc  enim  factum  est,  ut  transirent  de  gente  in  gentem  etc.  ^  Quia 
panis  sustentat  vitam  hominis,  et  non  solus,  sed  omnia  elementa :  ideo  Tirma- 
mentum  panis'  distincte  ponit.  Hoc  autem  factum  est  per  malitiam  fratrum, 

et  tarnen  deus  dicitur  eum  misisse,  in  quo  ostenditur,  quod  divina  sapientia  malis 
operibus  hominum  bene  utitur,  sicut  econtra  homines  bonis  operibus  Dei  utuntur 
2uc.  2, 35.  male.  Hec  Augustinus.^  ^  q.  d.  non  erat  sine  sensu  doloris,  sed  sicut  Luce  2. 
'Et  tuam  ipsius  animam  pertransibit  gladius'.  Non  enim  pluma  vel  aliquid  molle, 
sed  durum  sicut  ferrum  pertransit  animam,  quaiido  pena  undique  pervagatur  et 
conterit  eam.        ^  Ex  hoc  loco  volunt,  quod  Egyptii  omnem  sapientiam  didicerint, 

9(l.iflfct).  7, 22.  quam  postea  Mosen  didicisse  S.  Steplianus  act.  7.  memorat,  sed  paulatim  propter 
mysteria  in  fabulas  migrasse  etc. 


14  possit        17  5fad^  propter  fcl)tt  ein  3Bort,  iuterpretationem?        29  quod  malis 

1)  Psalt.  iuxta  Hebr.  -)  P.salt.  iuxta  Hebr.  ^)  „Qiiando  factum  est, 

peccatum  erat  fratrum,  et  tamen  deus  misit  losepli  in  Egiptum.  Intuenda  est  ergo 
re.s  magna  et  pernecessaria,  quomodo  deus  bene  utatur  malis  operibu.s  hominum,  sicut 
illi  iiiaJo  contra  utuntur  bonis  operilnis  dei." 


Psalmus  CIV.  [CV.] 


195 


lacoh,  repetitio  est,  accola  fnit  in  terra  Cham/  que  est  eadem  ^gyptus. 

Et  auxit  Dominus  populmn  suum  seil.  Israel  vehementer  Exo.  1:  et  firmavitf  -^^^-^  j  , 

roboravit  eum  super  inimicos  JEgyptios  ems  populi  sui.    Et  per  hoc  Con-  S5. 25. 

vertit,^  seil,  obiectum  invidie  ponens  foelicitatem  alienam,'  cor  eorum  voliin- 

tatem  Egyptiorimi,  ut  odirent  in  operibus  luti  et  lateris  opprimendo  populmn 

eius  i.  e.  suum  et  dolum  facerent  Exo.  1.  'Veuite,  sapienter  opprimamus  eos',  2- ^'J'"!- 1- 10. 

dixit  Pharao,  in  servos  eius.    Misit  Dominus  Mosen  servum  suum  cultorem  sc.  26. 

verum:  Aaron  fratrem  Mosi,  ejuem  elegit  ipsum  Hebr.  "^sibi',  quia  non  sponte 

se  ingessit.    Postiit  i.e.  fecit  per  eos,  non  tantum  promisit,  in  eis  verhau.  21. 

i.  e.  res  et  negotia^  signorum^  mirabilium  suorum  et  prodigiorum  monstro- 

sorum :  in  terra  Cham  iEgypti.  Misit,  que  fuit  plaga  9,  tenehras  palpabiles  as.  28. 

et  triduanas  et  obscuravit  totara  Egyptum:  et  non  exacerhavit  ''  i.  e.  non  in- 

credibiles  vel  incompletos  fecit  sermones  suos,  quibus  Mosi  promisit  signa,  cum 

eum  mitteret.    Convertit  aquas  eorum,  hec  fuit  prima  plaga,  in  sanguinem:  <■&.  ■2'). 

et  oceidit,  ut  patet  Exo.  7,  pisces  eorum.    Et  edidit  terra  eorum  ranas,  que.^v,^°j  ^  21 

est  secunda:  in  penetralibus  aulis  et  palaciis  regum  principum  ipsorum. 

Dixit  et  venit  coenom.yia que  fuit  quarta,  et  cinifes,  que  fuit  tertia:  msß.  31. 

GLOSSA:    ^  Gen.  10.  Cham  enim   pater  fuit   Mizraira,   a  quo  ^Egyptii  i.a)!oi.  10, 6. 
hebraice  vocantur  Mesraim.        -  'Convertit',  dicit  ergo:  Culpam  non  habuerunt, 
sicut  Exo.  9:  'hi  hoc  ipsum  excitavi  et  posui  te,  ut  ostendam  virtutem  meam  2.  SWof.  9,  le. 
in  te'.    Et  'ego  indurabo  cor  Pharaonis'.    Sed  vide  b.  Augustinum  pulcherrime 
id  exponentem:  'Non  enim  cor  rectum  pervertit,  sed  sponte  perversum  ad  odium 
populi,  ubi  eo  malo  bene  uteretur,  convertit,  non  illos  malos  faciendo,  sed  istis 
beneficia,  quibus  mali  facillime  possent  invidere,  largiendo'.  —  Istud  verbum 
'Convertit'  debet  cadere  super  iUud  'popuhnn  suum',  q.  d.  Non  convertit  eos  ab 
amore  ad  odium,   sed  odium  eorum  malum  convertit,   ut  in  populum  suum 
descenderet,  et  lioc,  ut  glorificaretur  in  eorum  malo,  et  sie  non  frustra  esset 
eorum  malitia,  quin  ad  bonum  suorum  et  glorie  sue  verteretur.    Sic  excitat 
Pharaonem  Exo.  9,  ut  ostendat  virtutem  suam  in  eo.    Sic  lob  40  'qui  fecit  eum,  |'i^''4Q^',4*'' 
applicabit  gladium  eins'.    Sic  ibidem  41.  'Non  quasi  crudelis  suscitabo  eum'.  Ci^'b  41, 1. 
Sic  2  Reg.  16  'Dominus  precepit  ei,  ut  malediceret  David'.    Et  3  Reg.  ultimo:  a.Snm.icio. 
'Dixit  Dominus  ad  spiritum  mendacem:  decipies  et  prevalebis.    Egredere  et  fac  i  sHiii. 22,22. 
ita'.    Et  sequitur:  'Nunc  ecce  dedit  Dominus  spiritum  mendacem  in  ore  omnium 
prophetarum  tuorum,   qui  hic  sunt  etc.'  'Dabar'  enim  verbum  et  rem 

gestam  seu  negocium  significat,  ut  ps.  60  dictum  est.^  ^  Dicit  etiam  'signa', 
quia  futura  significabant  et  velut  verba  erant  futurarum  rerum.  ^  i.  e.  acerbos 
fecit,  quod  factum  esset,  si  non  implevisset,  quia  sicut  suavis  est  impletio  pro- 
missionis,  ita  aspera  est  negatio  eiusdem,  eo  quod  exasperat  eum,  cui  pi'omissum 
est.  Coenomyia  melius  quam  cynomyia,  quia  Exo.  8  dicitur 'musca  diversi  2.  a)!of.  8, 21. 

generis',  et  Hebr.  dicitur  'mixtio',  ubi  nos  'musca  diversi  generls'  habemus. 


5  Egyptiorem         23  malefaciendo 

')  9Jitcjiiftinii§:  „Invidia  est  enim  odium  felicitatis  alienae". 


Süex-gl.  a?b.  III  ;{(J9. 
1:3* 


196 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


S8. 32. Omnibus  finibus  eornm.    Posuit  pltiv'ias  eorum  grandinem,  que  fiiit  septiraa 

in  ordine:  igneni  comburentem  in  terra  ipsorum,  que  non  legitur  specialis 
S3. 33.  plaga,  nisi  quod  ignis  pariter  cum  grandine  ferebatur.   Et  percussit  grandine 

scilicet  v'meas  vineta  eorum  et  ficulneas  et  ficeta  eorum:  et  contrivit  ligmmi 
55.  .34.  arbores  fmiimi  eorum  in  omnibus  finibus.   Dixit,  verbo  iussit,  et  venit  locusta, 

que  fuit  octava,  et  brucJms/  cuius  non  erat  numerus,  de  brucho  enim  in 
s;.  35.  speciali  non  ibi  dicitur.^  Et  comedit  devoravit  omne  foenum  in  terra  eorum: 
SB.  36.  et  comedit  omnem  fructum  terrce  eorum.    Et  percussit  omne  primogenitum, 

que  fuit  decima,  in  terra  eorum:  primicias  omnis  laboris  eorum,  Hebr.  "^pri- 
S8.  37.  mitias  omnis  partus  eorum'. ^    Et  eduxit  eos  Israelitas  cum  argento  et  auro 

acceptis  vasis  multis :  ^  et  non  erat  in  tribubus  eorum  infirmus,  et  hoc  mira- 
35. 38.  culum  fuit  in  tanta  turba  et  necessitate.    Lcetata  est  velut  libera  a  plagis 

JEgyptus  in  profectione  eorum:  quia  incubuit  irruerat  et  occupaverat  timor 
^.z^.  eorum  Israelitarum,  quo  timebantur,  super  eos.    Expandit  Dominus  nubem 

per  diem  in  protcctionem  eorum  ab  estu  solis :  et  ignem  columnam  ignis,  iit 

luceret  eis  per  noctem.  Hec  omnia  supra  exposita  sunt  mystice  in  ps.  77, 
2.tr){t,(*g_^3;  ideo  dimittenda.^    Petierunt*  supple  carnes  et  venit  coturnix  Exo.  15,  quo 

alii  vescerentur  increduli:  et  pane  ccbU  Manna  saturavit  eos,  quod  alii  fasti- 
3?.  41.  diebant.    Dirupit  per  manum  Mosi  petram  et  fluxerunt  aquce:  tam  copiose, 

quod  abierunt  in  sicco  aridis  deserti  locis  fJumina.    Et  hoc  totum  ex  merito 

GLOSSA: 

Gynomyia  enim  canina  musca  est,  sed  coenomyia  communis  seu  diversi  generis  ^ 
et  mixtim  omnis  musca,  canina,  vespe,  Oestrum,  equina  etc. 

'  B.  Augustinus:  'Una  plaga  est  locuste  et  bruchi,  quoniam  altera  est 
parens  et  alter  est  fetus".  -  Augustinus:  Tlage  decem  nec  omnes  nec  eodem 
ordine,  quo  facte  sunt,  commemorate  sunt.  Libera  est  laudatio  a  lege  narrantis 
et  texentis  historiam'.  ^  Nec  in  hoc  iniusti  fuerunt,  quia  auferre  rem  invito 
domino  non  licet,  scilicet  superiore  et  mediato,  licet  bene  liceat  inferiore  et  im- 
mediato.  Deus  autem  fuit  et  est  dominus  omnium  et  omnia  sunt  eius.  Ideo 
ipso  volonte  iuste  abstulerunt  ^gyptiis  etiam  invitis.  ^  Hic  notandum  secun- 
dum  Augustinum :  'in  isto  psalmo  non  loquitur  de  amaricatione  eorum,  in  quibus 
non  fuit  beneplacitum  Deo,  sed  de  fide  electorum,  quod  est  verum  semen 
Abrahe.  Ipsi  intelligendi  sunt  petiisse,  ut  veniret,  unde  amaricantium  murmur 
opprimeretur".  Quod  satis  ex  eo  patet,  quod  absolute  dicit  "petierunt''  et  non 
addit  'carnes',  q.  d.  non  sibi  petierunt,  sed  propter  alios  qui  murmurabant,  qui 
2.9J'(oi.  in,  8.  male  petebant.  Et  quod  tales  fucrint,  satis  Exo.  16  ex  oratione  Mosi  patet. 
%\.  78, 29f.Unde  et  ps.  77  illi  vituperantur  et  alii  hic  laudantur,  et  quod  illis  fuit  in  penam, 
istis  in  beneficium  reputatur  concessum. 

4  viuete         23  eostrum         32  Stiig.  non  est  beneplacitum         33  murmura 

Psalt.  iuxta  Hebr.  j.iirimitia.s  universi  partus  eorum".         ^)  Sicrgl.  $8b.  III  536. 
555 flg.  585 flg.  ^)  SBcrgl.  gnbcr  Stapiitcnfi§:  „coenomyia  \.  e.  xoiruuvia,  . . .  ut  signi- 

fieet  comnninem  muscani".    Quinc.  psalt.  1513  SBt.  154. 


Psalmus  CIV.  [CV.] 


197 


fidei  Abraam  et  promissionis  Dei,  nou  meritis  illorum,  Quoniani  memor  fuit  42. 
verhi  sancü  std  promissi  propter  fidem  eius,  quod  fecit  Abraam  de  futura 
Christi  fide:  ideo  illos  sustinuit  et  beuefecit  eis  temporaliter,  nt  Ro.  3  Apostolus  Köm.  3, 
disputat:  quod  hahnii  ad  Abraam  puenmi  suum  servum  et  cultorem  suum. 
Et  sicut  dixi  eduxit  de  ^gypto'  poptäimi  suum  Israel  in  exultatione:^  et^-is. 
electos  suos  filios  Israel  in  Iceticia.    Et  dedit  gratis  sine  merito  Ulis  regiones  33.  u. 
gentium  Cananeorum :  et  lahores  civitates  et  opera  ibi  (?)  facta  popidorum 
possederunt  in  liereditatem.    Ut  custodiant,  nou  propter  ea,  sed  ut  per  eaSä-^s. 
teniporalia  iustificationes  ems,  et  sie  ad  spiritnalia  et  eterna  venirent  per 
temporalia.    Unde  Augustinus:  'Quecuuque  alia  bona  dat  deus,  referenda 
sunt  ad  gratuitum  cultum  eins':  et  legem  eius  requirant. 

SCHOLAE:  PSALMUS  CIV.  [CV.] 


GLOSSA:  PSALMUS  CV.  [CVL] 

Item  laus  vetvris  syna(jog(B  recitantis  heneficia  et  mirabilia  dei  sibi 
exhibita.    Psalmus  6  F. 

Tit.  Allelu  ia,  AUelu  :  iah.  ».  1. 

Confitemini,^  pro  acceptis  bonis  laudatc  et  pro  redditis  malis  accusatc 
vos,  domino  quoniam  bonus,^  qui  etiam  malis  benefacit  et  peccata  dimittit: 
quoniam  in  scecidum  iueternum  misericordia  eius  gratia  de  miseria  pcccati 
i.e.  spirituali  Überaus.  Quis  q.  d.  quam  pauci,  loquettir  potentias  dom.ini?%.2. 
quia  suut  infiuite  numero  et  virtute:  quis  auditas  faciet-'  euai'rando  aliis, 
quia  suas  potius  iactitant,  omnes  laudes  eius  in  istis  poteutiis  eius?^  Beatifß.  3. 
qui  custodiunt  iudicium  se  ipsos  Semper  accusando,  detestando,  tales  enim 
soli  loqueutiir  eas,  ubi  ceteri  suas  loquuntur:   et  faciunt  opere  implent 

GLOSSA :  ^  Mystice  autem  est  de  litera  et  carne  in  spirltum  et  Ecclesiam. 
-  lain  breviter  recapitulat  et  concludit  omnia,  propter  quem  finem  fecerit. 
^  Iste  psalmus  est  confessio  peccatorum  in  persona  totius  populi  Israel  et  aggra- 
vatio  eorundem  per  commemorationem  beneficiorum  Dei  ad  provocandam  miseri- 
cordiam  iu  Christo  venturo  mittendam.  Unde  et  titulus  bis  'Allein  ia'  habet, 
quia  intendit  Dominum  laudare  de  peccatis  dimissis  et  bonis  commissis.  ^  Non 
ait:  'quoniam  potens  vel  sapiens',  quia  peccata  intendit  confiteri,  ubi  bonitas  Dei 
necessaria  est,  que  remittat  et  gratiam  tribuat.  ^  Auditum  facere  est  verbum 
et  locutio  hehr.  ^  ^  Istas  potentias  et  fortitudines  tropologice  intelligamus, 
quibus  fortes  et  potentes  facit,  in  quibus  laudabihs  est,  anagogice  autem  aliter. 


7  opera  in  facta 

1)  ri^airn,  ^ergt.  Ueuchl.  Rudini.  pg.  595. 


198 


'  Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


msticiani  seil.  Dei,  que  est  in  spiritu  et  fide,  in  omni  tempore  prospero  et 

58. 4.  adverso.-'  Memento' nostri,  qui  sumus  reliqui,  domiue,  in  heneplacito  i.  e.  ut 
149, 4.  .sirmis  iu  eis,  in  quibus  tibi  beneplacitum  est  ps.  149,  populi  tui  'Beneplacitum 
est  Domino  iu  popiilo  suo':  visifa  nos  in  salutari  tuo,  i.  e.  in  Christo  et 

as.  s.gratia  eins.  Ad  videndum,  i.  e.  ut  videamus,  in  honitate  bona  spiritualia 
electortmi  tuorum,  in  quibus  est  beneplacitum  tuum,  ad  Icetandtmi  ut  letemur 
in  Iceticia  spirituali  gentis  tuen  non  gentis  Mosi,  que  carnaliter  letatur:  ut 
lauderis  etiam  a  nobis  cum  licereditate  tua  cum  Ecclesia  fideliiun  te  laudante. 

23.  6.  Peceavimtis,^  hoc  est  enim  indicium  facere  et  confiteri  Domino,  quoniam  solus 
bonus,  nos  autem  mali  et  peccatores,  cum patrihus  nostris,  dupliciter  scUicet: 
initoste  egimus  contra  proximum,  vel  potius  iustitiam  omittendo:  iniquitatem 
fecimns  contra  Deum,  vel  magis  nostram  iustitiam  seu  voluntatem  com- 

23- 7.  mittendo.  Patres  nostri  carnales  in  JEgypto,  primuni  peccatum,  non  intel- 
lexcnmt*  sed  tantum  sensu  perceperunt,  non  mystica  bona  in  illis  figurata 
[intellexeruut]  miralj'dia  tua:  non  fuerunt  memores  sed  ingrati  et  obliviosi, 
quia  non  intellexeruut,  muUittidinis  misericordke  ttm/'  que  est  in  spiritu,  quia 
etiam  misericordia  temporalis  est  modica  respectu  eterne  et  spiritualis,  quam 
illi  non  intellexeruut.    Ideo  Et  irritaverunt  ad  iracundiam  ascendentes  in 

GLOSSA:  ^  Unde  b.  Bernardus  sermone  de  adventu  ^  istum  versum  aliis 
verbis  sie  exprimit :  '0  felix  anima,  que  in  conspectu  Dei  seipsam  Semper  iudicat 
et  accusat.  Si  enim  nos  ipsos  iudicaremus,  non  utique  a  Dco  iudicaremur'. 
Hcc  ille.  Unde  cum  dixisset  "^potentias  Doniini  et  laudes  eius',  mox  sequens 
addit,  cur  Domini  laudes  et  potentias  dixerit,  quia  'Beati  iudicium  custodientes', 
q.  d.  o  quam  pauci  erunt,  qui  Domini  potentias  et  laudes  loqucntur,  sed  multi 
qui  suas,  eo  quod  seipsos  iustificant  et  non  potius  iudicant.  Ideo  beati  omnes, 
c[ui  dissimiles  eorum  iudicant  seipsos,  tales  enim  et  iustitiam  faciunt.  Hü  enim 
confitentur  Domino,  quoniam  bonus,  illi  autem  quoniam  iustus,  immo  quoniam 
üiic.  18, 11.  ipsi  iusti  et  boni,  ut  pliariseus  ille.  Sed  confitendum  est  Domino,  quoniam  solus 
bonus,  ergo  non  tu,  sed  malus  et  peccator.  -  Hanc  petitionem  postea  repetit 
dicens:  'Salvos  nos  fac  domine'',  prius  confessionem  peccatorum  interponens. 
^  Hic  incipit  confiteri  peccata  totius  populi,  ut  provocet  Deum  ad  misericordiam. 
Unde  totus  psalmus  est  velut  quedam  confessio,  ut  in  Ecclesia  fieri  solet,  quia 
de  Speele  et  in  speciem  enumerat  totius  populi  mala  et  Dei  bona.  —  Miscet  se 
numero  peccantium,  quia  membrum  est  vel  pars  populi  peccantis.  ^  Non 
enim  visu  aut  sensu,  sed  intellectu  in  illis  opus  est.  Quia  cum  presentia 

et  temporalia  tantummodo  saperent,  futura  vel  spiritalia  sperare  non  poterant: 
ideo  absentibus  temporalibus  semper  murmurabant  nec  crediderunt  Deo. 


15  iutellexerunt  fcI)U 

1)  S.  Bernardi  Sermo  III  in  adventu  Domini  Opp.  Parisiis  1090  I  726  „Diligit 
enim  [Dens]  animam,  quae  in  conspectu  eins  et  sine  interniissione  considerat  et  sine 
simulatione  diiudicat  senietipsam.  Idque  iudicium  non  nisi  propter  nos  a  nobis  exigit: 
quia  si  nosnietipsos  iudicaverimus,  non  utique  iudicabiniur". 


Psalmus  CV.  [GVL] 


199 


mare  de  ^gyjjto,  in  quam  desceiiderant  patres  priores,  mare  rubrum  i.  e. 
caricosum.^    Et  salvavit  de  manu  Egyptiorum  perse(|uentium  eos  projiter^.  s. 
nomen  smmi,  nou  propter  nierita  eorum,  que  mala  eraut :  ^  ut  notam  faceret 
potentiam  suam,  quia  ])osset  eos  salvare,  quando  vellet.    Et  increjniit  verho  9. 
virtutis  sue  mare  riihrum  iuncosum  et  cxiccatum  est,  ut  patet  Exo.  14:  e^2.»ioi.  14,21. 
deduxit  eos  in  abyssis  aquis  multis,  seil,  que  ibi  fueriuit,  sed  tunc  exiecate, 
sicut  in  deserto,  ubi  sterilitas  et  ariditas  est  tantum.    Et  salvavit'-^  eos  cor-s.  10. 
porali  Salute  omnes,  sed  simul  spirituali  aliquos,  quia  1.  Cor.  x  'omues  in  i- «ov.  lu,  2. 
raari  baptisati  sunt",  de  manu  odientlum:  et  redemit  eos  de  manu  inimici 
potestate  Pharaonis.    Et  operuit  demersit  aqua  in  rubro  mari  tribiäcmites^-  ii- 
eos:  umis  ex  eis,  seil,  qui  persecuti  fuerunt,  non  remansif.    Et  tunc  credi-"^-  12. 
derunt  presentia  facti  edocti  in  verhis  eius  per  Mosen  sibi  dictis:  et  lauda- 
verunt  laudando  cantaverunt,  ut  patet  Exo.  15,  laudem-^  eins.     Sc;cundo:  ll'ia'.' ''^'''^ 
Cito  fecenmt,*  1.  e.  festinaveruut,  i.e.  celeres  fuerunt,  ohliti  sunt  operum  eius 
mirabilium  iam  dictorum,  (piibus  tamen  erudiri  poterant  ad  speranduni  alia 
similia:  non  sustinuerunt  nou  expectare  voliieruut  consiVmm  eius,  quo  eis 
providere  voluit.'    Et  eoneupierunt  Exo.  16.  17.  concupiscentiam,''  i.  e.  carnes        m  i7 
secunduni  concupiscentiam,  in  deserto:     per  hoc  tentaverunt  deum,  ut  ps.  77 'W-^s.  la  -u. 
'Nunquid  poterit  Dens  et  mensam  parare  populo  suo?"  in  inaqtooso,  idem 
quod  desertum.    Et  dedit  ex  ira,  non  in  benignitate,  eis  2^etitionem  ipsorum^.  15. 
carnes  petitas  ab  eis:  et  misit  saturitateni,  i.  e.  carnes,  quibus  saturati  sunt^,, 
nimis  ps.  77,  in  animas  eorum.''    Tercio:  post  hoc  Nimi.  16  Et  irritaverunti-^  ^^^oi  i^^i- 
seil.  Chore  cum  suis,  ut  sequitur,  Mosen  in  castris  arrogantes  sibi  honorem 
sacerdocii  et  ducatus  })opuli:  Aaron  sanctum  domini  unctum  sacerdotem  et 

GLOSSA:  '  Unde  et  Moses  Domino  obtulit  orationem,  ut  propter  nomen 
suum  parceret.  -  Iste  autem  exitus  et  salvatio  significat  Ecclesie  redemptioncm 
de  mundo,  et  cuiuslibet  anime  de  peccatis  suis,  et  tandem  in  futuro  de  omnibus 
malis  anagogice.  ^  Locutio  similis  huic:  'vivit  vitam',  'servit  servitutem',  et 
infra  'eoneupierunt  concupiscentiam',  sed  inusitata  Latinis.  ^  'Cito  fecerunt' 
alii  ad  celerem  omissionem  laudis,  b.  Augustinus  magis  spiritualiter  rcfert  ad 
concupiscentiam,  qua  festinabant  in  presentia,  futura  non  sperantes.  Sic  enim 
omnis  affectio  impaciens  est  more  et  brevianimis.  ^  Infidelitas ,  murmur, 
seditio,   idolatria  vituli,  rebellio.  Sic  enim  mos  est  scripture,  obiectum 

cuiusque  affectionis  nomine  affectionis  appellare,  quod  et  poetis  usitatum  est,  ut 
'ignis  meus",^  i.  e.  amatus  meus,  'amor  meus',^  i.  e.  amore  meo  amatus.  Et 
hac  ratione,  quia  tali  obiecto  pascitur  et  oritur  talis  affectus.  Hebr.  Henui- 

tatem'*  in  spiritu,  dum  saturati  essent  in  carne. 


19  poteiit  Deus  fcf)It         S2  breuiaius         36  qui  tali 

23crg(.  Carectum  Vulg-.  2.  Wo'].  2,  3.    3ieud)Iin  s.  v.  ri^o  „Et  increpuit  mare 
rubrum,  id  est  caricosum".  -)  Virg.  Ecl.  3,  6G.  ^)  Plaut.  Poen.  1,  1,  79. 

*)  Psalt.  iuxta  Hebr.  „et  misit  tenuitatem  in  animam  eorum". 


200 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


25.  17.  cousecratum.    Ideo  Aperta  est  in  poenam  terra  et  degltdivit  Dathan  proceres 
4.a)iüf.  16, 12.  et  consules  iu  populo,  qui  per  nomina  vocabantur  tempore  consilii  Num.  16: 
si.  18.  et  openät  super  congregationem  .syuagogam  et  taberuacula  Äbiron.    Et  exarsit 
ignis,  preter  illani  iam  dictam  plagam,  in  synagoga  eorum :  flamma  combussit 
*  -'^^°'-tß'''jgjjeccafores,  seil.  14  milia  et  700.    Et  ultra  hec,  post  hec  fecerunt  vitulum 
2.  TOof.  32,  Exo.  32  ex  auro  in  Horeb'  monte  Siiia,  i.  e.  seu  prope  niontem:  et  adora- 
3i.  20.  verunt  scidptile  conflatilem  vitulum.    Et,  que  est  aggravatio  peccati  magis, 
quod  mutaverunt  gloriam  sti/im  Deum,  qui  glorificavit  eos,  in  quo  et  gloria- 
2.a)!o).  15,  if.  bantiir  in  laude  Exo.  15:  in  similitudinem  figuram  vittdi  viventis  coniedentis 
».  21.  foenum,^  et  non  cibum  celestem  vel  humauum.    Et  hoc  fecerunt,  quia  Ohliti 
sunt  deim,  qtii  salvavit  eos  de  ^gypto,  qui  in  qua  salute  ipse  fecit  magnalia 
a.  22.  quoad  ipsa  opera  in  se,  quia  erant  magna,  in  Jf^Jgypto,  mirabüia  quoad  filios 
Israel,  qui  mirabantur  ea,  in  terra  Cham  .Jllgypto:  terribilia  quoad  ^gyptios 
iö.  23.  adversarios,  quibus  erant  terribilia,  in  mari  rubro.    Et  quia  adoraverunt 
2.aJ!oi. 32, 10.  vitulum,  dixit  Exo.  32,  ut  disperderet  in  diversa  perderet  eos:  si  non  Moses 
electus  eius  i.  e.  pre  ceteris  gratissimus  stetisset'^  intercedendo  in  confractione 
i.  e.  plaga,  qua  erant  confringendi  et  disperdendi,  nisi  obiecisset  se  Moses, 
in  eonspectu  eius.    Ut  averteret  non  omnem,  sed  talem  seil,  irayn  eius,  ne 
^- n.  disperderet  eos,  que  est  ira  furoris,  sed  tarnen  ira  mansit  correptionis:  et  pro 
nihilo  habuerunt  despexerunt  et  ei  detraxerunt'*  terram  desyderabilem ,  i.  e. 

2.a)iui.  3, 1.         GLOSSA:   ^  Horeb  est  idem  mens  Sinai  Exo.  3.  'ad  montem  Dei  Oreb  etc." 

Et  hec  est  quarta  pars  psalmi.  -  hi  quo  mystice  tangit,  quod  et  ipsi  similes 
erant  vitulo  foenum  comedenti,  sicut  et  deus  eorum.    Sic  enim  gloriam  suam, 

S!g(.  3iiim.  1,  i.  e.  fidem  anime,    in  sapientiam  carnis  mutaverunt.     Quos  imitantur  omnes 

23  ..  . 

impii ,  qui  deo  preponunt  temporalia ,  que  sunt  foenum  et  ipsi  vituli  hoc  fenum 
comedentes.    Et  non  frustra  addit  istud,  quia  et  vitulum  sacre  esse  significationis 

.fic|cf.  1,  10.  certum  est  Ezech.  1.  et  in  lege  Mo.si,  sed  talis  non  comedit  fenum,  sed  magis 

25gt.  Ii.  SJiof.  Manna  secundum  spiritum,  licet  os  eius,  quo  predicat,  non  sit  infrenandum  a 
feno  et  paleis.  ^  Hebr.  'stetisset  medius  contra  faciem  illius\'-  Unde  meta- 
phoram  nostra  translatio  servat,  quando  enim  res  frangitur,  media  dividitur. 
Sic  in  medio  et  fractione  esse  idem  est.  Ita  populus  et  deus  divisi  iam  erant, 
sed  inter  partes  divisas  mediat  Moses:  tamen  ad  deum  versus  'in  eonspectu 
inquit  eius'.  —  Per  istam  autem  confractionem  a  longo  preludit  ad  eam,  que 

3iöiit.  11, 19.  facta  est  tempore  Christi,  de  qua  Ro.  xi.  "rami  fracti  sunt,  ut  ego  inserar'.  Et 
herum:  'fracti  sunt  propter  incredulitatem'.  Ne  ergo  et  tunc  ita  simxul  in  unum 
omnes  confringerentur,  Moses  se  interposuit,  sed  quod  tunc  minatus  fuit,  nunc 
tandem  implevit.  Et  est  hodie  miserrima  confractio,  quia  nullus  nunc  Moses 
mediat,  quia  est  mortua  lex  eius.        ^  Et  hoc  aliud  genus  peccati  a  precedente, 

4.  s«of.  14, 3.  de  quo  Num.  14  copiose  dicitur.  Et  hic  alius  versus  incipit  et  merito,  quia 
nova  materia. 


4  iram  ftatt  iam 

Psalt.  iuxta  llubr. 


Psalmus  CV.  [GVL] 


201 


promissiouis.    Et  hoc  ideo:  Non  crediderunt  verho  eins,  quo  j)romisit  se 
introducere  eos,  ideo  reverti  volueruut  in  iEgyptvim:  et  murmuraverunf,'^. '.ii- 
linde  dicebant:  'Utinam  pereamus  et  uon  indueat  iios  Dominus  in  terrani   sJfof.  u,  3. 
istam",  in  tahemactdis  castris  suis:  11011  exaudierunt  i.  e.  audire  nolueruut 
oocem  domini  promittentis  vel  prohibeutis.    Et  clevavit  in  effectimi  paravit  ^ß-  2«. 
manum  suam  potestatem  suam  super  eos/  qui  tuuc  decrevit  omnes  in  deserto 
morituros:  ut  prosterneret  eos  in  deserto,  quod  et  factum  est,  quia  oimies, 
qui  uumerati  fuerant  in  ^gypti  egressu,  mortui  sunt  preter  duos,  losue  et 
Caleb.    Et  ut  deiiceret  semen  eorum  filios  eorum  in  nationihus,  quia  tuncs.  27. 
uondum  erant  in  terra  promissionis,  sed  in  desertis  Arabie  et  gentilium 
regionibus:  et  disperderet  eos  in  regionihus?    Num.  25  Et  initiati  sunt,^tß^]°^''^'^^' 
dedicati  et  consecrati,  vel  saerificaveruut  Beelpjhegor*  idolo  Moabitarum  et 
Madianitarum :  et  comederunt  sacrificia  victimas  mortuorurii  i.  e.  deorum 
mortuorum  et  qui  non  sunt,  vel  homines  fuerunt.    Et  irritaverunt  provo-sß.  23- 
caverunt  eum  in  adinventionihus  suis-'''  peccatis  a  se  inventis :  et  mtdtiplicata 
est  in  eis  ruina,  quia  occisi  tunc  sunt  xxiiij  milia  hominum  ex  maudato 
Mosi.    Et  stetit  firmiter  in  fide  PJiinees  filius  Eleazari  et  nepos  Aarou  et'S-  30. 
placavit  occidens  ducem  tribus  Symeon  cum  filia  ducis  Madianitarum:  et 
cessavit  quassatio,  Augustinus  'confi'actio'  ut  supra,  in  greco  eadem  dictio.^ 
Et  reputatum  est  ei  a  domino,  quia  nulluni  opus  de  se  sufficit,  nisi  Dens  S- 31. 
reputet,  ut  Ro.  4  dispiitat  Apostoliis,  ad  itisticiam:  in  generationc  et  genera-diöm.  4,31. 
tionem  usque  in  sempitermim,  quia  ibidem  dixit  Dominus:  'Ecce  do  ei  pacem*®'''!^^^'^'' 
federis  et  pactum  sacerdotii  sempiternum'.    Et  alio  peccato,  ut  Num.  20.  f  i^ofu^j' 20  2  f 
irritaverunt  eum  ad  aquas  contradictionis''  ab  eventu  sie  noniinatas,  ubi  de 
petra  ediixit  aquas:      hac(?)  vexattis  est  viS^ictufi,  tentatus  est,  unde  dubitavit 
de  verbo  Domini  propter  infidelitateni  populi  timens,  iie  petra  non  daret  aquas, 

GLOSSA :  ^  Quibus  enim  propitius  est  Deus,  supponit  manum  ps.  36,  ut^tif.  37, 24. 
portet  et  exaltet.    Sed  quibus  indignatus  [est],  elevat  ut  deprimat  et  humilict, 
ps.  37.  'Gonfirmasti  super  me  manum  tuam'.    Et  31.  'Die  ac  nocte  gravata  cst||;  3^'^^; 
super  me  manus  tua'.        ^  Sed  hoc  tunc  non  fuit  factum  nec  usquam  legitur: 
ideo  magis  mysticat  figuram,  quia  nunc  seil,  dispersi  sunt  in  nationibus,  co  quod 
terram  promissionis,  i.  e.  Ecclesiam,  pro  nihilo  habent.  Sextum  peccatum. 

^  Beelphegor  dicunt  multi  Priapum  esse, '  sed  puto,  quod  ista  historia  facta  sit, 
antequam  Priapus  natus  est  in  mundo.        ^  Hic  iterum  vertit  ocukmi  ad  ludeos 
Christo  temporaneos,  qui  proprio  habent  iuventiones  suas  in  scripturis,  ut  ps.  80  W\-  si,  13. 
dictum  est.        ^  Unde  Moses  Num.  20  'liec  est  aqua  contradictionis,  ubi  iurgati4.?J!ül.20,i3. 
sunt  fihi  Israel  contra  Dominum'. 


1  ho  ideo         25  Ii,  luoljt  =  liac  unb  Iicjogcn  auf  contradictionis         28  est  fef)U 

')  gakr  ©tat)uleji)i§  33L  157:  „Beelphegor  id  [est]  idolum  ignominiae,  et  erat 
quem  stulta  gentilitas  deum  hortorum  colebat,  nunc  Alcinoum,  nunc  Vertumnum,  nunc 
lanum,  nunc  Priapum  appellans  etc."  -)  LXX  „&Qavaig'^  33.  23  u.  30. 


202 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


i.OTüj.  20, 10.  cum  tarnen  Dominus  affirmasset:  'ipsa  dabit  aquas',  Moses  autem  dixit:  'Num 
de  petra  ista  poterimus  aquas  vobis  eiicere?'  q.  d.  nescio  an  poterimus,  Moses 

sö.  ii.propter  eos  i.  e.  propter  eorum  incredulitatem:  Quia  ezacerbaverunt  Hebr. 

4. 93iof.  20,  'provocaverunt',  etiam  dubium  et  incredulum  fecerunt,  ut  dominus  Num.  20  

sjnritum  eius.    Et  distinxit^  Hebr.  "^precepit',  i.  e.  dubie  loquutus  est  in  labiis 

s>.  si.suis  nec  negans  uec  affirmans,  dicens  'Num  poterimus?'  non  disjjerdiderunt,^ 
siidjt.  i,28F.  sicut  tamen  preceptum  fuit  eis,  ut  patet  ludic.  1,  gentes,  (^ims  dixit  precepit 
*'^^'''|^'35_  Num.  33.  dominus  Ulis.  Et  per  hoc  commixti  sunt  inter  gentes^  Cananeas 
residuas,  quas  non  deleverunt,  et  didicerunt  opera  eorum,  quia  pronior  est 

sß.  3ü.  natura  hominum  ad  malum  quam  ad  bonum.  Et  servieruni  sculptilihus  idolis 
eorum  gentium  Cananeorum:  et  factum  est  Ulis  in  scandaltmi*  ofFendiculum 

».37.  ad  idolatrandum,  quod  non  fuisset,  si  eos  delevissent.  Et  immolaverunt 
mactantes  ad  victimam  filios  suos  et  filias  suas  dcemoniis/'  quibus  in  idolis 

23. 38.  servitur,  quo  tamen  deos  esse  credunt.  Et  effuderunt  sanguinem  innocentem, 
quia  parvulos  iam  circumcisos  et  innocentes,  sanguinem  filiorum  suonmi  et 
filiarum  suarum:  quas  sacrificaverunt  scidptdibus  idolis  Chanaan''  gentium 
Cananearum.    Et  interfecta  est  Hebr.  "^polluta  est',  i.  e.  seil,  metaphora  ab 

Sß.  39.  interfectis ,  qui  sanguine  polluti  moriuntur,  terra  in  sangtiinihus :  et  conta- 
minata  est,  i.  e.  ijisi  contarainati,  qui  in  terra  habitabant,  in  operibus  idola- 
tricis  eorum:  et  fornieati'  sunt  spirituali  fornicatione  a  deo  recedendo  in 

GLOSSA:  ^  Quidaiii  illuil  'dislinxit  in  labiis  suis'  ad  deuin  referunt,  quod 
ipse  diffinierit  non  deleturos  filios  Israel  Gananeam  gentera,  et  forte  ex  Hebr. 
videri  possunt  iuvaii,  qui  dicit:  "^Et  precepit  labiis  suis'.  ^  Sed  tunc  non  esset 
peccatum  eorum  nec  pro  peccato  hic  confiteretur  istam  negligentiam.  Ideo  melius 
ad  Mosen  refertur,  qui  secundum  Augustinum  dubitanter  percussit  petram  et 
dubie  locutus  est  etc.  Peccavit  autem,  quia  non  credidit,  similiter  quia  aliis 
schandalum  fuit  dubie  loquendo.  Et  ideo  distinxit  vel  precepit,  seil,  filiis  Israel. 
^  Octavum  peccatum.  ^  Hoc  usque  hodie  experientia  docet  fieri.  ^  Quia 
omnes  qui  non  vitant  etiam  occasiones  peccatorum,  ingrati  sunt.  Ideo  consilia 
euangelica  docent  etiam  occasiones  et  scandala  vitare,  seil,  divitias,  honores, 
voluptates.  ^  Hoc  autem  historia  ludicum  libri  non  habet,  sed  ex  prophetis 
verum  esse  colligitur,  qui  hoc  frequenter  arguunt.  Quod  faciunt  modo, 

qui  filios  suos  et  fihas  erudiunt  ad  negocia  lacri  et  pompas  mundi  in  ornatu 
et  moribus  secularibus.  —  Hec  omnia  verius  nunc  ludei  agunt  a  tempore  Ghristi 
usque  modo,  ubi  animas  suorum  interficiunt  et  consecrant  demoniis  et  Beelphegor. 
^  Fornicatio  proprie  est  susceptio  seminis  adulterini  (i.  e.  dogmatis  heretici  et 
})erfidi)  a  vero  semine  legitimi  sponsi  (i.  e.  a  verbo  et  Euangelio  Ghristi).  Qui 
Cioj.  1, 2.  enim  aliud  quam  Euangelium  credit,  fornicatur  a  Ghristo ,  Osee  1.  'fornicans 
fornicabitur  terra  a  Domino'. 


4  hinter  Num.  20  woä)  ein  q,  quei-iturV  17  Vulg.  iufecta  est 
')  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CV.  [CVI.] 


203 


adinventionihus  suis  peccatis  a  sese  inventis  dimisso  dei  precepto,  affectatis 
et  singularibus  su2)erstitionibus  suis,  quod  hodie  quoque  frequentissimum 
vicium  est/    Et  propter  hoc  irahis  est  furore  äomimis  in  populuni  suiini «.  4u. 
Israel:  et  ahominatus  est  hcereditateni  suam  populum  proprium  ex  patriarchis 
susceptum.   Et  tradidit  cos  in  mamos  iwtestates,  pluraliter,  quia  sepe  tradidit, 41. 
gentium  diversarum:  et  dominati  stmt  eorum  qui  oderunt  eos,  que  est  siu- 
gularis  pena,  et  Semper  fit,  ut  peccator  serviat  hosti  suo,  qui  noluit  iustus 
servire  Deo  amico  suo/    Et  trihidaverunt  eos,  ut  patet  per  totum  libruiu  as.  42. 
ludicum,  inimici  eonmi  gentes  in  circuitu  eorum,  et  Inmiäiati  sunt,  quia 
resistere  non  potuerunt,  stä)  manihus  potestatibus  eorum. scepe  liheravit  eos^-  43. 
multos  ludices  suscitans  eis.    Ipsi  auteni  adhuc  ulterius  Semper  exacer- 
haverunt  etmi  in  consilio  suo  i.  e.  ])ropriis  voluntatibus  serviendo  idolis:  et 
humiliati  sunt  in  iniquitatihus  suis,  ut  patet  in  libris  etiam  Regum  1.  EtiH-u. 
vidit  oculis  misericordie  cum  trihtdarentur :  et  audivit  exaudivit,  sed  non 
merito  eorum,  immo  orationem  eorum.    Et  memor  fiiit  testamentl  sui  pro-«.  45. 
missi  et  pacti  cum  Abraam:  et  pjcnituit  cum  effectum  jjenitentie  ostendit, 
quia  omnino  contrarie  nuiltiun  benefecit  eis,  secundum  midtitudinem  miscri- 
cordim  suce.     Et  dedit  eos  in  misericordias :  ^  in  consjicctu  omnium  qui-a.  46. 
ceperant  eos.    Hoc  sub  diversis  regibus  Israel  et  lüde  per  libros  Regum 
et  Paralipomenon  satis  abunde  patet  usque  ad  transmigrationem  Babylonis. 
Salvos^  fac  nos  vera  et  eterna  salute  figurata  per  predictas  misericordias,  s.  47. 
domine  deus  noster  Ihesu  Christe:  et  congrega  nos,  seil,  filios  regtii,  per 
Euangelium  missum  per  orbem  de  nationibus  omnibus  gentibus.    Ut  con- 
fiteamur  nomini  sancto  tuo,  hoc  euini  totum  est,  quod  retribuere  possumus: 
et  gloriemur,  i.  e.  non  erubescamus  neque  confundamur,  sed  gloriari  possimus, 
quod  laudamus  te,  nemo  nos  despieiat,  in  laude  tuco,  quia  gentes  vituperio 
tuo  gloriantur  et  ludei.    Benedictus  dominus  Iliesus  Christus  deus  Israel «.  48. 
idem  cum  patre  a  scecido  ab  eterno  et  usque  in  scectdum  ineternum :  et  dicet 
affirraans  et  per  fidem  consentiens  te  esse  deum  benedictum  omnis  popiäus: 
fiat  fiat,  Amen  Amen,  vere  vere. 

GLOSSA:  -'  Proprie  autem  exprimitur  peccatum  iustitie  proprio  et  idolatiic 
per  adinventiones ,  sicut  Saui  1.  Reg.  16  postposito  precepto  de!  iuvenit  sibimel  i.(Saiu.i5,23. 
modum  Deo  placendi,  quem  üiiiien  pro  idolatria  Samuel  ei  obiccit  et  reprehendit. 
Ita  omnis  transgressio  propter  nostrum  sensum  est  adinventio  propria  dimissa 
voluntate  Dei.        ^  Gassiodorus :  'Talis  ergo  vicissitudo  recipilur,  ut  qui  amanti 
Domino  servire  noluerunt,  odientibus  inimicis  iusto  iudicio  subderentur'.  Hoc 
et  nunc  quoque  fit,  quia  sepe  cadimus  et  sepe  resurgimus.        *  Differunt  'dare 
misericordias  in  eos'  et  'eos  in  misericordias',  sicut  Hieremias:  'Da  Alias  eorum  scrcm.18,21. 
in  famem'  et  econtra  'mittam  famem  in  terram'.         ^  Hic  repetit  orationem,  3(iitoä  8, 11. 
quam  supra  fecit  pro  adventu  Ghristi. 


11  suscitans  es  19  cceperaiit         24  saucto  suo  3G  Soff,  msto  iudicio  pro- 

barentur  esse  suljiecti         39  terrarum 


204 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


SCHOLAS :  PSALMUS  GV.  [CVI.]^ 

SS.  1-  Confitemini  Domino  quoniam  bonus  &c.  Hic  psalmus  veram 
docet  confessiouem  bouitatis  diviue,  scilicet  confiteri  maliciam  suani  deo 
est  confiteri  Domino,  quoniam  bonus.  Unde  hipocrite,  qui  sese  confitentur 
iustos,  necessario  bonitatem  negant.  Quia  bonitas  peccata  dimittit,  que  illi  s 
non  habent :  quare  nec  deus  bonitatem  super  ipsos,  sed  tantummodo  iustitiam 
et  potentiam.  Sed  hurrendum  est  iustitiam  et  potestatem  dei  provocare:  ideo 
magis  bonitatem  studeamus  provocare. 

Secundo  notandum,  quod  hic  multum  vetera  peccata  commemorat  et 
sua  facit,  que  patrum  suorum  sunt  et  fuerunt.    Ex  quo  nos  erudimur,  quia  lo 
deus  propter  peccata  parentum  filios  etiam  jjuuit,  oportere  etiam  filios  parentum 
peccata  lugere  et  poenitere,  maxime  autem  in  vetere  lege  carnalium  parentum, 
quia  tunc  timere  liabuerunt,  ne  Christus  non  de  filiis  eorum  nasceretur,  si 
per  peccata  parentmn  ipsi  cum  filiis  reprobarentiu".    Nam  si  a  parentibus 
abstulisset  hanc  misericordiam,  per  cousequens  propter  carnis  successionem  1.5 
etiam  a  filiis  eorum  abstulisset.    Et  sie  Semper  peccatum  patrum  etiam  filios 
tunc  tetigit,  quia  promissio  tunc  in  successione  carnis  erat.    Et  ideo  hic 
orat,  ue  Christi  adventus  differatur  propter  peccata  patrum.    Eodem  modo 
et  nos  facere  decet,  ut  ploremus  Spiritual  ium  parentum,  id  est  Episcoporum 
et  sacerdotum,  culpas,  ne  propter  eorum  })eccata  nos  quoque  simul  puniamur,  20 
maxime  si  cos  imitati  fuerimus  in  malis. 

iß.  2.  Quis  loquetur  potentias  domini?  Quia  dominus  factus  est  nobis 
virtus  et  sapientia  et  potentia,  ideo  ipse  solus  a  nobis  predicandus  est,  et 
nostra  potencia  infirmanda  et  sapientia  infatuanda  atque  bonitas  seu  iustitia 
nostra  condenmanda.  Sed  quia  pauci  hoc  volunt,  ideo  dicit:  'Quis  loquetur  cfec?"  25 
Sed  suas  iustitiam,  sapientiam,  potentiam  iactant  et  querunt,  et  in  hoc  ipso 
faciunt  iniquitatem  et  non  iudicium.  Quod  faeiunt  solum  illi,  quia  suam 
iustitiam,  sapientiam,  potentiam  condemnant,  agnoscentes  iuiustitiam,  iu- 
sipientiam,  impotentiam  suam  coram  deo.  Et  sie  resurguut  \)n  in  iudicio, 
sed  impii  non  sie :  surgunt  potius  in  Iniquität«.  Iniquitas  euim  contrariatur  30 
iudicio,  sicut  iniusticia  iustitie.    Unde  sequitur: 

iß.  3.  Beati  qui  custodiunt  iudicium.  Non  ait  'facimit',  sed  "^custo- 
diunt',  id  est  Semper  servant  et  Semper  faciunt.  Primo  suam  iustitiam 
daumeut  et  sie  iustitiam  dei  apprehendant,  et  utrunque  Semper. 

Quare  verissima  glosa  est  'Iudicium'  pro  eoudemnatione  iustitie  proprie  35 
et  accusatione  suiipsius  accipere  in  morali  sensu,  et  'Iustitiam'  pro  gratia 


2  I)(imino  fcljlt       4  confitentur.  Iustos        10  Exquo        26  ©eib.  suam        30  non 
Impii  non         34  ©cib.  damnant  apprelieiulunt 

')  331.  211 K 


Psalums  GVL  [CVIL] 


205 


fidei  gratis  data  a  domino.  Ideoque  iudlcium  facit,  qui  seipsiim  Semper 
destruit  secniidura  veterem  hominem  cum  actibus  suis.  Et  iustitiam  facit, 
qni  seipsnm  Semper  edificat  secimdum  hominem  novnm  in  spiritn.  Sed 
arduum  est  et  difficile  hoc  iudicium  agere,  et  continua  pngna,  scilicet  seipsum 
in  humilitate  vera  et  subiectione  resiguationeque  proprie  volmatatis  et  consilii, 
quod  vulgo  dicitm-  ^^er|Brec^enn.  Et  nobilissima  virtus  est,  in  qua  non 
resm'gunt  impii:  qui  pertiuaces  sunt  in  sensu  suo  et  immansivi  atque  nulli 
cedeutes,  semper  se  excusautes,  iustificantes ,  defendentes.  Quicquid  ipsi 
dixerint  aut  fecerint,  iustum,  sapiens,  bonum  et  forte  ac  laudabile  esse  vohuit, 
cum  econtr-a  esse  debeat,  ut  omnia  sua  stulta,  maUx,  vituperabilia  estimare 
debeant.    Hoc  enim  est  iudicium  custodire.    Quare  recte  sequitur  infra: 

Peccavimus  cum  patribus  nostris.    Quomodo?   Quia  Iniuste«. 
egimus,  scilicet  iustitiam  tuam  omittendo,  quam  facere  debuimus,  et  tuara 
sapientiam  et  tuam  virtutem.     luiquitatem  fecimus,   scilicet  iudicium 
omittendo,  nostram  iustitiam,  sapientiam  et  virtutem  statuendo,  pertiuaces  in 
sensu  nostro,  sicut  et  illi  olim, 

GLOSSA:  PSALMUS  CVI.  [CVII.J 

Laus  divina  de  Christo  et  popido  redenqjto  per  cum  atque  synagoga 
convertenda  ad  Christum  prophetice  prcenuncians.    Psalnms  CVI. 
Tit.  Allelu  ia. 

Confitemini ,  ut  psalrao  precedenti  expositum,  domino  quoniam  homis 
uobis  malis  benefaciens :  quoniam  in  scemlum  misericordia  eius,  (|uia  spiritualis 
misericordia  est  eterna,  Ro.  6  'gratia  autem  Dei  vita  eterna  in  Christo  etc.',  gta 
quia  in  seculum  est  miseria,  de  qua  liberat.   Dicant  seil,  confessiouem  huius-  ss. 
modi  qui  redempti  sunt^  spirituali  et  eterna  redemptione  a  domino  Christo, 

GLOSSA:  ^  Sicut  duo  psalmi  precedentes  de  populo  veteri,  primus  de 
iustis,  secundus  de  malis :  ita  iste  tercius  de  populo  novo ,  i.  e.  Cliristianis  est. 
In  quo  secundum  b.  Augustinum  quattuor  generales  lentationes  Ecclesie  et  cuius- 
libet  fidelis  describuntur,  seil,  error,  infirmitas,  fastidium  et  persecutio  ab  aliis.'- 
Unde  iste  psalmus  non  de  iis  loquitur  principaliter,  qui  extra  Christum  sunt  et 
errant  in  gentilitate,  sed  iam  per  eum  redempti  et  tarnen  seducti  concupiscentia. 
Unde  bene  dicit  b.  Augustinus,  quod  experti  intelligunt  liunc  psalmum.^  Quia 

2  ©eib.  artibus        4  3ii  seipsnm  ergänze  destruere,  bergt.  oBert  ,3-  2        5  ©ctb.  vere 

')  Stugnftin:  „Prima  temptatio  erroris  et  famis  verbi,  secunda  difficultatis  .... 
vincendamm  concupiscentiarnm,  tertia  taedii  atque  fastidii,  quarta  tempestatis  et  peri- 
culonim  in  gubernandis  ccclesiis".  -)  „Loquor  hominibu.s,  qui  ambulant  viani  Dei 

et  constituti  sunt  in  aliquo  profectu  spirituali.  Unde  si  qui  forte  propter  hoc  minus 
nie  intelligunt,  inveniant  ubi  sint  et  proficiendo  ad  intellectum  festinent.  Non  autem 
arbitror  deserturum  Deuni  conatum  nostrum,  ut  ad  omnes  perveniat  quod  loquimur 
sive  expertos,  sive  inexpertos,  ut  experti  approbent,  inexperti  desiderent."  ?lugi:ftin  in 
bei-  dinlettung  p  ^if.  106. 


206 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


i.e.  per  Christum :  quos  redemit  de  manu  potestate  inimici  Diaboli,  de  regimibus 
Omnibus  partibus  mundi  congregavit  eos  in  unum  gregem  et  Ecclesiam  vocavit. 

SS.  3.^  soKs  ortu  et  occasii,  est  expositio  de  quibus  regionibus,  quia  seil,  totius 
mundi:  al)  aquilone  et  mari,  i.  e.  meridie,  quia  mare  rubrum  est  ludee  ad 

58.  4.  meridiem,  ideo  pro  meridie  ponitur.    Erraverunt^  quoad  animam,  seil,  in-  s 
tellectu  et  afPectu,  in  solitiidme,  i.  e.  extra  civitatem  Ecclesie  et  ibi  famescunt, 
et  in  inaquoso  et  ideo  sitiunt:  viam  civitatis  ad  Ecclesiam  supernam  hahi- 
tacitli,  ubi  habitatur  in  eternum,  iton  invenerunt,  q.  d.  invenerunt  quidem 

as.  5.  civitatem,  sed  non  manentem  et  eternam.    Et  ideo  Esurientes  defectu  verbi 
Dei  et  sitientes  defectu  aque  spiritualis :  et  sie  anima  eorum,  licet  secundum  lo 
corpus  multum  proficerent,  in  ipsis  defecit  tabefacta,  exhausta  est,  sed  non 
Site  if 'is'.  ^^^^  eorum.    Et  clamaverunt,  cum  hec  sentirent  damna  sicut  filiiis  prodigus, 
Sc|.  23, 19.  ad  dominum,  cum  tribularentur,^  quia  Vexatio  dat  intellectum  auditui'  Isaie  28 : 
et  de  necessitatihus  eorum,  quia  necesse  est  in  illis  esse,  cum  ex  seipsis  non 

35.  7.  possint  evadere,  eriptiit  eos  modo  seil,  qui  sequitur.    Et  deduxit  eos  secun-  i5 
dum  euangelium  in  fide  in  viam  rectam:  ut  irent  de  virtute  in  virtutem 

iö.  8.  proficiendo  in  civitatem  habitationis  eternam  lerusalem.    Et  in  hoc  Con- 
fiteantur  laudem  dicant  domino  misericordice  eius,  i.  e.  beneficia,  que  miseri- 
corditer  contulit  in  ista  tentatione:  et  confiteantur,  supple  eedem  misericordie, 
mirabilia  eius,  que  sunt  per  facta  ipsis  exhibita,  filiis  hominum,  q.  d.  mira-  20 
bilia  filiis  hominum  exhibita  sunt  misericordie  Domini,  que  ei  confiteri  debent 

as.  9.  et  non  homines  in  eis  gloriari.    Quia  satiavit  sie  in  viam  rectam  deductam 

GLOSSA: 

scilicet  primum  seducti  veteri  vita  errant  secundum  seculum  viventes.  Postmodum 
couversi  et  intelligentes  factu  necessaria  toties  recidivant  et  relabuntur,  ut  prope  25 
desperent.  Tercio  si  non  cadunt,  tamen  fastidio,  accidia,  tepiditate  et  ariditate 
deficiunt,  ubi  perseverantia  opus  est.  Prima  est  intellectus,  secunda  affectus, 
tercia  memorie,  quia  quelibet  istarum  trium  non  subito  dum  baptisati  sumus, 
est  Sana  et  salva,  sed  semper  intellectus  est  et  restat  erudiendus,  voluntas  inflam- 
manda  et  perficienda,  et  memoria  in  utroque  stabilienda  et  perseveranda.  Et  30 
hec  tria  mala  incidit  anima  per  peccatum,  quia  aversione  a  Deo  patre  facta  est 
infirma  in  memoria,  a  Deo  filio  coeca  in  intellectu,  a  Deo  spiritu  sancto  prona 
ad  malum  et  difficihs  ad  bonum,  quia  patri  potentia,  filio  sapientia,  spiritui 
sancto  bonitas  appropriatur.  ^ 

^  Prima  tentatio  est  erroris,  in  quo  mox  adest  fames  et  sitis,  sicut  et  35 
literaliter,  qui  errant,   non  inveniunt  victum ,  eo  quod  non  sint  apud  homines. 
-  Sic  deus  misericorditer  visitat  eos,   qui  dissimulant  penitere  per  flagellum 
aiiquod  et  tunc  clamant  et  se  in  errore  esse  cognoscunt. 

21  debet 

1)  a^ergl.  Petri  Abaelardi  Introductio  ad  theol.  I  8  flg.  in  Opp.  Parisiis  1616 
pg.  985  flg.  Petri  Lombardi  Sententiarum  Lib.  I  dist.  XXXIV  F-  H,  ed.  Lovanii  1556 
pg.  102.  9lnbre  ©teilen  finb  gcfommelt  bei  Börtlct,  bic  3(ug§b.  ßonfeffion,  g:Tnnffitrt  a.W.  1870 
©.  118  flg. 


Psalmus  GVL  [CVII.] 


207 


aniniani  tnanem^  vacuam  cnpiditatibus  temporaliuni :  et  sie  animani  spiri- 
tualia  esurientem  satiavii  honis  spiritüalibus.    Sedentes^  ut  infirmi  etcaptivias.  lo. 
lege  membrorum  vel  pigri  in  tenehris  et  in  umhra  mortis,  i.  e.  in  carne 
peccati:  vinctos  in  inendicitate  et  ferro  ^  dura  et  difficili  lege  carnis  ad  bonuni. 
Non  eiiim  in  tali  miseria  sunt  a  Deo  creati,  sed  merito  suo  facti  sunt  tales, 
quia  Quia  exacerbaverunt  eloqtiia  dei  et  cons'd'mm  altissinii,  quo  consuluit sb.  ii. 
nostre  saluti,  irritaverunt  non  obediendo.    Et  himiUiatum  est,  i.  e.  afflictum  «.  12. 
seu  ad  Dei  sui  Cognitionen!  et  humilitatem  deductuni/  in  lahoribus  difficul- 
tatibus  ad  bonum  cor  eorum:  et  infmnati  sunt  i.  e.  infirmos  se  esse  agnove- 
runt,  qui  sibi  fortes  videbantur,  nec  fuit  qui  adiuvaret,  quia  sibi  derelicti 
sunt,  ut  experiantur  infirmitatem  suam.    Et  sie  humiliati  et  infirmati  clama-  S8.  13. 
verunt  ad  dominum  desperantes  de  se  et  in  Deum  sperantes,  cum  trihidarentur : 
et  de  necessitatihus  eorum,  quia  et  in  iis  uecesse  est  esse  et  manere,  nisi 
libereutur  per  dominum,  liberavit  eos  modo  qui  sequitur.    Et  eduxit  eos^.  u. 
faciens  eos  triumphare  et  vineere  de  tenebris  et  umbra  mortis  carne  peccati : 
et  vincida  eorum  legem  et  iugum  concupiscentie  dirtipit.    Et  super  hocs.  15. 
Confdeantur  domino  misericordice  eins,  quia  ex  mera  gratia  et  misericordia 
liberavit:  et  mirabilia  eius,  quia  sunt  sujira  virtutem  nature  nostre,  fdiis 

GLOSSA :  ^  Quia  prius  est  animam  vacuam  ücri  quam  esurire.  Et  bis 
dicit  "^satiavit',  ad  expressionem  promptitudinis  et  largitatis  divine.  ^  Secunda 
tentatio  est  iam  in  via  recta  positis  et  satiatis  pane  verbi  coelestis  infirmitas  seu 
difficultas  boni,  quod  nunc  cognoseit,  cum  inceperit  ire  viam  Dei.  ^  Pulchra 
metaphora  de  captivitate  et  carcere  sumpta.  —  Gomparat  legem  carnis  tyranno, 
qui  captivos  tenet  in  carcere ,  licet  vivant ,  sed  tamen  morerentur  in  illo ,  nisi 
eriperentur  de  manibus  eius.  Unde  Magister  et  Doctor  ^  circa  secundum  Senten- 
tiarum  recte  legem  membrorum  vocant  Hyrannum',  'morbum  nature',  'languorem 
nature'  etc.,  quia  animam  incipientem  vivere  graviter  captivat  et  ligat  Ro.  7. 9JBin.  7, 
'Video  aliam  legem  in  membris  meis,  captivantem  me  in  legem  peccati  etc.' 
Unde  et  ibidem  vocat  'corpus  mortis',  quod  hic  dicit  'Umbram  mortis'.  'Men- 
dicitas'  autem  est,  quod  anima  in  carne  peccati  suscipit  carnalia,  que  tamen 
eam  non  satiant,  sed  vix  afficiunt.  ^  Sic  enim  intelligit  homo  se  esse  infirmum 
et  nihil,  quando  incipit  agere  velle  que  novit,  que  presumpsit  facere  mox  cum 
novisset.  Sic  enim  passio  ire,  superbie,  luxurie,  cum  absens  est  facilis,  presumitur 
victu  ab  inexpertis.  Sed  cum  presens  est,  sentitur  difficillima,  immo  insuperabilis, 
ut  experientia  docct. 


')  Petr.  Lombardi  Sentent.  Lib.  II  dist.  XXX  G:  „Quid  ergo  originale  peccatum 
dicitur?  Fomes  peccati,  seil,  concupiscentia  vel  concupiscibilitai?:  quae  dicitur  lex 
membrorum  sive  languor  naturae  sive  tyrannus  etc."  unter  SSerufung  auf  ?(itguftin§  3lu§: 
ftJtUc^:  „Languor  iste  [naturae]  tyrannus  est,  qui  movet  mala  desideria"  ed.  Lovanii  155G 
pg.  216.  217  imb  dist.  XXXI  B:  „Lex  membrorum  vel  carnis,  c^uae  est  morbidus  quidam 
affectus  vel  languor,  qui  commovet  illicitum  desiderium"  pg.  219.  f^erncr  öcrgL  Thomae 
Aquinatis  Opp.  omnia  Romae  1570,  im  3nbej;:3?anbe  SI.  206''  bie  unter  283  nnb  290 
angefüf)rten  ©teilen. 


208 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


^.iG.homimmi  snpple  facta.  Qtiia  contrivit  portas  cereas,  est  metaphora,  quia 
sicut  captivus  non  potest  per  portas  et  vectes  exire,  ita  anima  in  tentatione 
non  potest  exire  in  opus  bonum  per  sensus  et  membra,  resistentibus  seil. 

55.  17.  durissimis  passionibus  et  indomitis:  et  vectes  ferreos  conf regit.  Suscepit  eos 
sursum  ad  superna  ut  victores  passionuni  de  via  iniquitatis  eorum,  que  est 
secundum  carnem  ire:  propter  iniusticias  enim  suas,  quia  pena  peccati  est 
ista  difficultas  boni,  hmniliati  sunt,  i.  e.  dati  in  talem  afflictionem  et  diffi- 

S3.  18.  cultatem  boni.  Omnem'  spiritualem  escam  abominata  est  fastidivit,  teduit 
anima  eorimi:  et  per  hoc  appiropinquaverunt  usque  ad  portas  mortis,  sicut 
et  naturaliter  fit,  quia  fames  seu  fastidium  esce  ad  mortem  ducit,  multo  magis 

s8.  19.  spiritualiter.    Et  clamaverunt  ut  supra  ad  dominum,  cum  trihularentur :  et 

SS.  20.  de  necessitatihus  eorum  liberavit  eos,  ut  sequitur.  Misit  verbum  suum^ 
interuum  inspirando  et  sanavit  eos  a  tali  fastidio  et  periculo  eins  de  interi- 

as.  n.tionihus^  eorum.,  quia  multis  modis  interficit  accidia.   Ut  Confdeantur  domino 

f  cognitionem 

misericordice  eius :  et  miräbilia  eius  füiis  liominum,  quia  supra  |  voluntatem 

potestatem 

«.  22.hominum  tribuit.  Et  sacrificent  sacrißcium  laudis*  non  pecorum  et  camium, 
sed  spirituale,  quod  est  laudis :  et  anmmeient  predicent  opera  eius,  que  in 
nobis  et  pro  nobis  operatur,  in  exidtatione,  seil,  ablato  fastidio  in  alacritate. 

SS.  23.  Qui  ''  deseendtmt  episcopi  et  sacerdotes,  principes  Ecclesiarum,  mure  mundum 
in  navibus  Ecclesiis,  quas  regnant :  facientcs  operaiionem  Christi,  seil,  verbum 
eius  predicando,  in  aquis  multis  pojiulis  multis,  i.  e.  aliis  blandientibus,  aliis 

SP.  24.  adversantibus.    I2)si  viderunt  opera  domini,  seil,  que  sequuntur :  et  miräbilia 

^. 'ib.  eius  in  profundo''  tali  mari,  ut  sequitur.  Dixit  iussit,  quia  Deus  omnia 
verbo  facit,  et  stetit  erectus  est  seu  surrexit  spiritus  ventus  xwoceUce  tem- 
pestatis:  et  exaltati  elevati  sunt  fluetus  eius  supple  maris  seu  tempestatis. 

s.  26.  Ascendunt  ipsi  qui  sunt  in  navibus  usque  ad  cmlos  seil,  elevantibus  procellis 
naves,  et  deseendtmt  iidem  relabentibus  procellis  usque  ad  abyssos  ad  infima: 
et  in  isto  anima  eorum  in  malis  tabescebat,  sicut  in  bonis  preeminebat  (?). 

GLOSSA:  Tercia  tentatio  est  fastidium,  tedium  boni,  accidia  scilicet  nostro 
tempore  nocentissimum  omnium  malorum.  -  Unde  verbum  dei  non  tantum 
ad  docendum,  sed  etiam  exhortandum  et  excitandum  utile  et  necessarium  est. 
^  Dicit  'inteiitionibus',  i.  e.  cum  iam  inciperent  variis  malis  interire  et  in  portis 
mortis  essent,  quia  non  in  desiderio,  sed  in  desideriis  est  omnis  ociosus. 
*lßi.  50, 14.  ^  Ps.  49.  'Immola  Deo  sacrificium  laudis'.  '  Quarta  tentatio  est  gubernandi 
?P(.  C5, 8.  et  tentatio  periculorum  in  regendis  Ecclesiis.  ^  Sic  ps.  64.  'Qui  conturbas 
profundum  maris,  sonum  fluctuum  eius'.  Indicat  autem  per  hoc  spectaculum 
nature  Ecclesie  qualitatem,  que  inter  fluetus  persecutionum  mirabiliter  dirigitur  et 
salvatur  per  Gliristum:  ideo  in  profundo  isto  sunt  eius  miräbilia. 


7  (lat.i  i.  c.         30  prcl'miiiebat  fo!  Incßcic^t  presnmcljat,  loic  bic  §aü.  9lBfc^i;.  Heft 


Psalrnus  GVL  [CVII.] 


209 


Turhati  sunt  confusi  in  omni  sensu  et  consilio  et  moti  sunt  sicut  ehrius,^-  27. 
quia  et  ipsi  ebrii  sunt  perturbationibus  rationem  obfuscautibus  sicut  ebrietate : 
et  omnis  sapientia  eoruni,  quam  tempore  tranquillo  habuerunt  et  docuerunt, 
devorata  est,  q.  d.  ergo  non  suis  viribus  se  salvare  possuut,  sed  opera  et 
mirabilia  Domini  vident  in  se.    Et  claniaverimt  ad  dominum  cum  trihu-  23. 28. 
larentur:  et  de  necessitatibus  eorum  eduxit  eos.    Et  statuit  procellas  per-sß.  29. 
secutiones  enis  maris  in  auram  tranquillum  et  pacificum  tempus:  et  siluerunt 
quieverunt  fluctus  eins  furores  et  ire  populorum.    Et  Icetati  sunt  sacerdotes  ».  so. 
et  rectores  quia,  non   quia  ipsi  compescuerunt,   sed   quia  per  Dominum 
siluerunt:  et  deduxit  eos  in  porttmi  salutis  eterne  voluntatis  eorum,  quem 
voluerunt.    Confiteantur  domino  niisericordice  eius:  et  mirabilia  eius  fdiis^.  31. 
hominum.    Et  exaltent  eum,  i.  e.  altissimum  eum  esse  predicent  solum,  iwas.  32. 
ecclesia  jüebis,  non  in  angulo,  ut  heretici  et  scismatici :  et  in  cathedra  sedibus 
et  Ecclesiis  seniorum  episcoporum  et  presbyterorum  laudent  eiim.    Posuit,^  33. 
i.  e.  poni  permisit  flumina  prophetas  in  desertum  in  literalem  et  aridam  in- 
telligentiam:  et  exittis''  aquarum  emanationes  sapientie  et  scientie  spiritualis 
ex  lege  in  sitim  siccitatem  litere.    Terram  fruetiferam  Synagogam  quondam  <«.  34. 
fertilissimam  sanctitate  et  religione  in  salsuginem  i.  e.  terram  salso  humore 
sterilem:  a  malicia,  quia  sie  meruerunt  Christum  et  Ecclesiam  persequendo, 
inhabitantium  in  ea  ludeorum.   Et  pro  eis  Posuit  desertum  apud  gentilitatem^  35,  35. 
nhi  erat  desertum  in  animabus  eorum,  in  süujna  aquarum,  quia  hie  prophete 
et  Apostoli  habeutur:  et  terram  gentes  quondam  sine  aqua  in  exitus  aquartim 
emanationes,  fontes  et  flumina  sapientie  salutaris.^    Et  collocavit  illic  in«.  36. 
gentibus  vel  in  lege  spirituali  esurioifes  seil,  qui  esuriunt  iustitiam:  et  con- 
stituerunt  edificaverunt  civitatem  Ecclesiam  habitationis,  in  qua  nunc  per  spem 
habitatur,  et  per  quam  ad  habitationem  in  gloria  pervenitur.    Et  seminaverunt  as.  37. 
erudierunt  per  Euangelium  agros  populos  diversos  et  plantaverunt  in  fide  et 
spe  vineas  Ecclesias  per  orbem:  et  fecerunt  vinee  et  agri  fructum  nativitatis,* 
i.e.  ea,  que  sata  oriebantur,  venerunt  etiam  ad  fructum  et  non  sunt  impedita.^ 

GLOSSA:  Descripta  Ecclesie  tentatione,  quam  maxime  a  ludeis  et  primo 
passa  est ,  iam  penam  eis  inflictam  describit.  ^  Ps.  64  'Exitus  matutini  et  «pf.  es,  9. 
vespere  delectabis'.  ^  Vel  melius:  Desertum  et  terra  sine  aqua  est  litera  legis, 
que  fidelibus  mutatur  in  flumina  aquarum  contrarie  ludeis,  ps.  147  'Mittit  cristallum  spj.  147,17. 
suum  sicut  buccellas  et  liquefaciet  ea  etc.'  *  Hebr.  'Et  fecerunt  fruges  ger- 
minaV  i-  e.  cieverunt  germina  in  fruges,  q.  d.  pervenerunt  seminata  ad  frugem 
et  fructum.  Sicut  in  J^gypto  percussum  omne  fenum  non  pervenit  ad 

fructum  nativitatis,  i.  e.  ad  quem  fuit  natura,   sed  bene  ad  alium  fructum,  seil, 
pabulum  iumentorum. 


34  suam 


^)  Psalt.  iuxta  Hebr.  „et  facient  fruges  germina  [al.  genimina]".  2)ic  9lii§gatie 
be§  'i^dbn  ©to|Jul.  fjat  „germina". 

£  Utters  SBerfe.  IV.  14 


210 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


SS.  38.  Et  benedixit  spirituali  benedictione  eis  et  muUiplicati  sunt  seil,  in  numero 
et  merito  nimis:  et  iumenta  eorum  predieatores  vel  simpliciores  non  niino- 

m.39.ravit,  immo  augmentavit  etiam  numero  et  sapientia.  Et'  pauci  facti  sunt 
per  discordiam  aliquibus  recedentibus :  -  et  vexati  sunt,  quia  Ecclesia  multum 
affligitnr  discordia,  a  trihulatione  maloruni  hereticorum,  vel  propter  passiones 

S8.  40.  in  Christo,  et  dolore  invidia,  que  facit  dolere  de  aliena  gloria.  Effusa  est 
late  dominans  contelitio  propter  crucem  Christi  siqyer  princijies  episcopos 
Ecclesiarum  hereticos:  et  errare  fecit  eos  tradidit  eos  in  sensuni  reprobiim 

35. 41.W  invio  heresi  et  non  in  via^  vere  fidei.  Et  adhwit  pif^uperem  populum 
pauperem  spiritu  et  humilem  de  inopia'^  dimittens  eos,  qni  divites  fugiunt 

!8. 42.  crucem :  et  posuit  sicut  oves  familias  domesticas  et  proprias.  Videbunt  hec 
iam  dicta  et  prophetata  recti  in  etfectu  et  Icctalmntnr  super  iis:  et  omnis 
iniguitas,  i.  e.  que  seipsam  iustificat  contra  iustitiam  Christi,  oppilahit  os  suum 
J|-  ps.  62  'obstructum  est  os  loquentium  iniqua'.  Quis  sapiens  q.  d.  quam  pauci 
sunt,  et  custodiet  h(Sc,  talis  enim  solus  servabit:  et  inteUiget  intellectu  solo 
perceptibiles,  quia  sunt  spirituales,  misericordias  domini? 


SCHOLAE:  PSALMUS  GVL  [GVII.]^ 

S8.  1.  Confitemini  domino  quoniam  bonus.  Bonitatem  dei  maxlme 
commendat  pre  sapientia  et  potentia,  quia  in  exhibitione  Chri-sti  maxime 
elucet  bonitas.''^  Duo  autem  sunt  genera  hominum,  qui  non  confitentur 
Domino,  quoniam  bonus.  Primum  est  desperantium,  qui  bene  credunt, 
quod  potest  et  novit  salvare,  sed  non  credunt,  quod  etiam  velit,  metientes 
divinam  voluntatem  ad  modum  sue  voluntatis.  Alterum  est  presumentium, 
qui  sese  bonos  existimant  et  sibi  sufficere,  quasi  non  egeant  bonitate  divina. 
Et  hü  quidem  ad  equalitatem  dei  presumunt  asceudere,  quia  volunt  esse, 
quod  est  deus,  scilicet  boni  in  seipsis.  Uli  autem  deum  omnino  tollunt  et 
negant,  quia  non  credunt  eins  bonitatem.  Utrunque  pessimum:  sed  hoc 
novissimum  peius,  quanquam  et  primum  includit  quandam  negationem  dei, 

GLOSSA:  '  Hie  intestina  Ecclesie  discordia  describitur  per  hereticos  et 
scismaticos.  ^  Vel  pauci  facti  sunt  propter  mala  crucis  et  in  ipsa  schandalisati 
sunt  et  contentiosi  facti.  ^  Hebr.  'Errare  faciet  in  invio  de  via'.^  Geminat 
autem  'in  invio  et  non  in  via',  cum  sit  idem,  ad  notandum,  quoniam  secundum 
carnem  potest  quis  errare  in  invio  et  tamen  esse  in  via  secundum  spiritum. 
Et  si  non  recte  cedunt  secundum  hanc  vitam,  tamen  recte  cedunt  secundum 
<|5f.  113, 7.  futuram  vitam.        ^  Ps.  112.  'Et  de  stercore  erigens  pauperem'. 


32  in  lior  invio  fctjlt 

>)  m.  212a  — 213a.  2)  $ßergl.  oben  <B.  206.  ^)  Psalt.  inxta  Hebr.  „in 

solitudine  de  via  [al.  devia]".    gader  ©tapiil.  „de  via". 


Psalmus  CVI.  [CVIL] 


211 


scüicet  dum  volunt  esse  equales  deo,  qui  solus  est  altissimus.  Igitur  con- 
fiteri  debemus  Domino  bonitatem  et  eandem  nobis  abnegare,  et  ita  salvi 
erimus,  non  ideo  desperare,  quia  nos  eam  non  habemus,  immo  eo  magis 
sperare,  quo  deus  solus  eam  habet. 

Quoniam  ineternum  misericordia  eius.  Manifeste  misericordiam 
spiritualem  ostendit,  quoniam  misericordia  coqjoribus  exhibita  est  temporalis, 
qualem  ludei  expectant  a  deo.  Sed  opera  misericordie  eius  sunt  invisibilia, 
quibus  benefacit  et  miseretur  in  vitam  etei-nam. 

Tres  igitur  iste  tentationes  singulis  sanctis  ad  experientiam  veniunt 
lege  communi.  Quia  iste  tres  vires  anime  intellectus,  voluntas,  memoria 
etiam  in  baptisatis  manent  in  infirmitate  sua  et  stabulo,  ubi  semper  habent 
necesse  curari.  Insuper  a  demonibus  et  multis  aliis  Semper  irritantur  et 
tentantur.  Quis  enim  est,  qui  nunquam  errat?  Quis  semper  bene  vult?  et 
potest?  Quis  in  istis  perseverat  semper,  maxime  tot  impellentibus  procellis 
passionum?  Unde  nec  intellectus  Scripture  alicui  sufficit,  nisi  tradat  se  in 
magisterium  hominis  discreti  vel  superioris.  Nescit  enim,  quando  et  quo- 
modo  applicare  eam  debet,  nisi  ex  obedientia  et  directione  alterius  erudiatur. 
Sic  enim  deus  vult  hominem  per  hominem  salvare,  ut  nuUus  contra  alium 
superbiat,  quasi  non  iudigeat  alterius,  sed  solius  dei  nutu  dirigatur.  Primum 
ergo  est,  cum  iam  converti  ceperit  homo  et  querere  deum,  nt  dicat :  "^domiue,  «tpgfc^.  9, 6. 
quid  vis  me  facere?"*  Ecce  dubitat  et  nescit,  quia  aliam  viam  ingredi  iucipit. 
Et  est  simile  cum  ambulantibus,  qui  bene  sciunt,  ad  quam  partem  sita  est 
civitas,  quo  vaduut,  sed  tarnen  viam  non  ideo  sciunt.  Hic  enim  illud  Pro- 
verbiorum coutingit,  quod  'Est  via,  que  videtur  hominibus  i'ecta,  et  novissimas^jridjw.u, 
illius  ducunt  ad  mortem',  et  econtra  'Est  via,  que  videtur  erronea,  sed  novissima 
eius  ducunt  ad  vitam'.  Sic  enim  coutingit  stultis,  qui  scientes,  quo  ire  debent, 
mox  contemnunt  quamcunque  obliquitatem  vie  et  directum  semper  volunt 
sequi:  ideo  peius  errant.  Hec  est  enim  ordinatio  divine  sapientie,  ut  vie 
non  directe  eant  ad  locum,  sed  quandoque  recte,  quandoque  oblique,  et  qui 
timet  nimis  omnem  obliquitatem,  veniat  in  totam  obliquitatem.  Quia  per 
hoc  exprimitur  et  eruditur  superbia  nostri  sensus,  qui  nolumus  audire  et 
sequi  preceptum  et  iussionem  maiorum,  nisi  in  iis,  qne  nobis  recta  videntur. 
Precipiuntur  enim  nobis  sepius,  que  erronea,  absurda,  obliquis- 
sima  nobis  ad  finem  nostrum  videntur:  et  tarnen  sunt  rectissima. 
Kursus  nobis  effingimus  media,  que  rectissima  et  planissima 
videntur:  et  sunt  tortuosissima,  ducentia  in  palustria,  lacus, 
latrones  et  bestias  ac  mille  pericula.  Ideo  utilissimum,  immo  neces- 
sarium  est  ducem  sequi,  ut  licet  scias,  quo  eundum  sit,  tamen  discas  per 
hominem,  qua  eundum  sit.  Exempla  patent  in  ludeis  et  hereticis  et  omnibus 
superbis  in  sensum  suum  confidentibus.    Econtra  in  iis,  qui  in  Vitis  Patrum 


40  vitispatrum 

14* 


212 


Dictata  süper  Psalterium.  1513 — 16. 


stiüto  labore,  ut  videbatur,  magnum  fructum  obedientie  reportabant.  Illi 
enim  sibi  sapientissimi  videntur  et  totius  scripture  spiritum  habere,  isti  autem 
stulti  sunt  propter  deum  et  in  hoc  ipso  beati. 
«.4.         Hoc  est  quod  dicit:  Erraverunt  in  solitudine,  scilicet  extra  com- 
munionetn  Ecclesie,  et  in  inaquoso,  licet  sibi  non  ita  tunc  videatur.    Sed  s 
postea  recognoscnnt  &c. 
8.         Confiteantur  domiuo  misericordie  eins  &c.  Mirificus  iste  versus 
et  plenus  perfecte  eruditionis,  primo,  quod  beneficia  dei  in  nobis  sunt  pure 
misericordie  et  non  merita.    Ideo  primo  ponit  "^misericordie',  et  non  ait 
'redemptionis  nostre',  sed  'misericordie  eins",  ad  ostendendum,  quod  nihil  lo 
illorum  ex  nobis  fuerit,  sed  solum  ex  deo.    Ideo  mox  sequitur,  quod  in  iis 
non  debet  homo  gloriari  aut  aliis  preerninere  ac  sibi  confiteri,  sed  domino, 
qui  fecit  eas  nobiscum.    Si  enim  sunt  misericordie  domiui,  nuUi  nisi  domino 
debeut  confiteri.    Si  autem  non  confitentur  ei,  non  sunt  misericordie  eins, 
et  ita  auferuntm-  ei,  immo  iam  nec  sunt  eins  nec  misericordie,  sed  crudeli-  ir* 
tates.    Quia  sicut  peccatum,  si  attribuitur  sibi  per  confessionem,  fit  iustitia: 
ita  gratia  sibi  tributa  per  arrogantiam  fit  iniquitas.    Igitur  si  quem  videas 
ostentare  sapieutiam,  scientiam,  cousilium,  intellectum  vel  aliud  donimi,  dicas 
ei:  'O  homo  quid  facis?    Nescis,  quoniam  confiteantur  domino,  non  tibi, 
misericordie  eins?  Non  merita  tua  sunt,  sed  misericordie  eins,  nec  ideo  tibi  20 
date,  ut  tibi  confiteantur,  sed  domino  suo'.    Homini  autem  peccatori  con- 
fiteantur peccata  sua  et  miserie,  immo  diffiteantur  ei  et  negent  eum.  Sicut 
enim  misericordie  sue  domino  confitentur,  ita  certe  miserie  nostre  nobis 
diffitentur,  id  est  negant  nos  esse  aliquid,  sed  ad  uihilum  nos  redigunt  Sed 
cur  non  ait:  'Confiteantur  domino  homines,  qui  habent  misericordiam'?   Saue  25 
quia  novit,  multos  abuti  misericordiis  domini  et  non  ei,  sed  sibi  in  illis 
confiteri.    Veruntamen  misericordie  ipse  in  se  Semper  confitentur  domino, 
licet  enim  is,  qui  habet,  non  confiteatur  domino,  tamen  alius,  qui  videt  eum 
habere,  confitetur  in  iis  domino.    Et  ita  sive  sint  in  gratis  sive  ingratis 
misericordie  domini,  ipse  confitentur  domino.    Bonus  enim  homo  non  tantimi  30 
in  sibi  prestitis,  sed  in  omnium  misericordiis  deum  laudat.    Et  ita  miseri- 
cordie non  possunt  privari  confessione  sua,  licet  assecuti  misericordias  ali- 
SRüm.  8, 28.  quando  non  confiteantur.   Electis  enim  omnia  in  bonum  cooperantur.  [Econtra 
miserie  confitentur  nobis  cqmd  alios  etiam,  gtiod  nos  nobis  non  (^iffiteamur. 
Improhis  enim  omnia  in  malum  cooperantur.]  35 

Et  mirabilia  eins  filiis  hominum.  Hoc  'filiis  hominum'  non  a 
verbo  confiteantur  debet  regi,  sed  a  'mirabilia',  vel  subintellecto  sive  'facta' 
vel  'data'.  Sed  primum  melius.  Eadem  autem  sunt  'mirabilia'  et  'miseri- 
cordie' et  propter  duplicem  respectum  sie  dupliciter  nominata.  Beneficia 


25  ©eib.  quoniam  liabent,         37  sub  intellecto 


Psaliuus  CVI.  [CVII.] 


213 


enim  dei  ad  deum  relata  suut  pure  misericordie:  (juia  sine  merito  uobis  ea 
donat.   Ad  nos  autem,  sunt  mirabilia :  quia  mirabilia  filiis  hominum,  stupenda 
scilicet  et  adniiranda  nobis.    Quia  donat  nobis  ea  mirabiliter  et  ducit  in  , 
effectum,  quo  modo  nos  nec  potuimus  nee  cogitavimus  nec  voluimus,  sed 

5  melius  quam  potuimus,  melius  quam  cogitavimus,  melius  quam  voluimus. 
Sic  enim  piissimus  dominus  ostendit  se  esse  deum  et  melioris  potentie, 
consilii,  voluntatis  quam  nos,  quod  in  augustia  sinit  nos  consulere,  velle  et 
conari  et  multis  viis  exercere  et  statuere  nostram  potentiam,  sapientiam, 
voluntatem,  nostrum  posse,  nosse  et  velle,  donec  desperetur  et  angusta  facta 

10  sint  omnia,  ita  ut  omnis  sapientia  et  potentia  nostra  devoretur.  Tunc  in 
se  sperantes  et  ei  se  commendantes  respiciens,  cito  solvit  articulum  uecessi- 
tatis  et  ducit  in  portum  voluntatis  eorum,  melius  quam  ipsi  potuissent, 
novissent  et  voluissent,  ita  ut  omnes  dicant:  'Magis  placet,  quod  sie  factum 
est,  quam  sicut  nos  voluimus',  cum  tamen  bene  tunc  velle  sibi  viderentur. 

15  Experientia  hec  omnia  docet  multipliciter.  Vide  in  b.  Monica,  que  plus 
recepit  in  filio  Augustino,  quam  voluit,  immo  velle  tantum  non  presumpsit. 
Sic  et  nobis  omnibus  fit.  Sic  Apostolis  in  Christo  contigit,  qui  tantum  in 
ipso  nunquam  voluissent,  quantum  receperunt.  Quia  facti  principes  coelestis 
regni  sunt,  quod  nunquam  cogitaverant,  noverant  aut  voluerant.    Ita  Semper 

20  nobiscum  fit,  quod  mirabilia  sunt  nobis  misericordie  eins,  quia  supra  vir- 

tutem,  coguitionem  et  voluntatem  nostram  eas  nobis  dat.    Unde  ps.  15.  'Miri-  ?5f.  le,  s. 
ficavit  omnes  voluntates  meas  in  illis',  id  est  misericordie  et  oj^era  voluntatis 
sue  bone  fecit  mirabiles  filiis  hominum.    Et  est  eiusdem  sententie  cum  isto 
versu  presenti.    Hoc  est  dei  proprium,  ut  supra  virtutem,  Cognitionen!  et 

25  voluntatem  nostram  nobis  faciat  misericordias.    Unde  et  ibidem  premisit: 

'Dixi  domino:  deus  mens  es  tu,  quoniam  bonorum  meorum  non  eges'.    Sic*)5i.  le, 2. 
'scitote,  filii  hominum,  (pioniam  mirificavit  dominus  sanctum  suum'.    Igitur  *:ßf.  4, 4. 
in  vita  et  morte  in  illum  sperandum  est  et  Semper  dicenclum:  'Conserva  me,  qjf.  ig,  1. 
domine,  quoniam  speravi  in  te',  q.  d.  licet  non  sciam,  quomodo  salver,  nec 

30  quomodo  sit  volenduni,  tamen  tibi  totum  me  commendo,  sciens  (piod  melius 
potes,  nosti,  voles,  quam  ego.  Et  idcirco  multum  temere  irritant,  qui  vel 
desperant  de  deo,  vel,  ([uod  eque  est  desperatio,  deo  prestituunt  modum  et 
tempus  et  locum,  quo  posse,  nosse  et  velle  debeat.  Quod  si  non  facit,  ut 
ipsi  prestituunt,  cogitant  et  volunt,  mox  desperant,  sicut  illi  ludith  8.  repreheu-guiiitijs.iüi. 

35  duntur  ab  eadem.    Idcirco  in  difficultatibus  ad  ipsum  clamaiidum  tantum 
est,  non  autem  docendum  et  prefigendum  ei,  sed  'Clamaverunt  ad  dominum,  sß.  e. 
et  sie  exaudivit  eos'. 

Posset  ergo  versus  sie  poni:  Confiteantur  domino  misericordie 
ei  US   et   mirabiles    filiis   hominum,   quandoquidem  Hebrei  neutrum 


3  ©eib.  ea  nobis         9  voluntate      ©eib.  nostram  17  35or  Apostolis  nodj  ein  in, 

a'6er,  Wie  c§  fcfjeint,  Inicber  auägcftvic^en        35  eadem,  nämtid)  Iiulitli       39  ©eib.  miserabiles 


214 


Dictata  .super  Psalterium.   1513 — 16. 


genus  non  habeut.  Et  sie  sensus  planus  et  lucidns  erit,  qnod  misericordie 
domino  confitentur  et  niirabiles  sunt  filiis  hominum.  Miseretur  enim  nobis, 
ißi.  118, 23.  sed  hoc  facit  sie,  ut  sit  mirabile  in  oculis  nostris,  ut  ps.  117.  domino 
factum  est  istud'.  Ecce  confessio  misericordie.  'Et  est  mirabile  in  oculis 
nostris'.    Ecce  mirabilia  filiis  hominum. 

üuc.  i!"53.'         Quia  satiavit  animam  inanem  &c.  "^Esurientes  enim  implet  bonis.' 

Donec  enim  quis  sentiat  sese  esse  inauera,  non  satiatur  a  domino.    Qui  enim 

sibi  pleui  et  saturi  videntur  et  uon  esse  in  solitudine  et  errore,  non  saturari 
Zot).  9, 41.  nec  deduci  possunt  a  domino  in  viam  rectam.    Sic  enim  lohan.  9.  'Si  ceci 

essetis,  inquit,  peccatum  non  haberetis.    Nunc  quia  dicitis :  videmus,  pec- 

catum  &c.' 


Ita  si 


inanes 
errantes 
in  solitudine  1 


essetis,  uon  essetis 


inanes 

errantes  /  Nunc  quia 

in  solitudine.  j 


dicitis : 


saturi  sumus 

recti  sumus 

frequentes 

in  ubertate  sumus, 


peccatum  vestrum  manet. 


Quare  mihi  videtiu%  quod  contra  spiritualem  superbiam  iste  tote  tres 
tentationes  describuntur,  quas  ab  ipsa  venii'e  certissimum  est.  Cognoscitur 
autem  erroris  ista  superbia  ex  eflfectu,  scilicet  famis  et  sitis,  scilicet  quando 
homo  multum  conatur  bene  vivere,  et  tarnen  plurimum  sentit  se  deficere  et 
labi  errore  et  nescire  et  dubitare  de  suis  actibus,  an  recte  necne  faciat.  Que 
res  non  uisi  ex  occulta  et  latente  superbia  venit;  que  miro  modo  impedit 
proficientes  et  in  plurimis  excecat.  Unde  hic  de  redemptis  loquitur,  qui  iam 
iuceperunt  viam  dei.  Sed  ista  superbia  impedit  intellectum,  aifectum  et 
memoriam  in  proficieudo.  Facit  enim  homineiu  putare  et  videri  sibi  satis 
assecutum  luminis  et  ardoris  quoad  intellectum  et  affectum,  et  perseverantie 
securitatisque  quoad  memoriam.  Et  sie  misere  deficit  et  perit,  qui  defectum 
non  agnoscit,  donec  veuiat  fames  et  sitis  spiritualis,  ut  incipiat  sentire  miseriam 
suam  et  impedimentum. 

«.  10.         Sedentes  in  tenebris  et  umbra  mortis.'- 


8  i^lenus  et  satur  videtur  21   superbia:    ex   effectu  scilicet  29  quem 

defectum 


1)  ipier  bridjt  bie  9luöli-gun3  nb;  bie  Sölättci  213 1^  — 216»  fiiib  leer. 


Psalmus  CVIL  [CVIIL] 


215 


GLOSSA:  PSALMUS  CVIL  [CVIIL] 

Psalmus  CVIL  constans  ex  duorum  2)salmorum  postremis  partihuSj^i.iT.i—n. 
scilicet  Ivi.  et  Iviüi.  et  ideo  de  eadem  materia. 

Tit.  Canticum  psalnii  David.  as.  i. 

Paratum  '  cor  meiim,  hoc  enim  facit  gratia,  quia  '  Spiritus  proruptus  |^ ^jj^  2g 
est',  quia  promptificat,  sed  litera  potius  tardificat  et  irritat  cor,^  deus,  jmrattmi 
cor  meum:  cantaho  i.  e.  clare  expressum  spiritum  non  sibilabo,  sicut  olim 
in  lege,  et  jisallam  predicabo  celestia  de  sursitm  sonaus  in  gloria  mea,  i.  e. 
elara  revelatione  Christi,  que  est  in  Euangelio/    Exiirge^  orire  post  noctem«.  3. 
legis  psalterium  Euangelium  et  fides  eins  et  citliara  lex  spiritualis  et  fides 
eins,  exurgam  spirituali  ortu  ut  aurora  düuculo  in  principio  Ecclesie  nascentis, 
quod  tempus  Christi  fuit.    Confitebor  confessione  laudis  tue  et  peccatorum  aj-  i- 
meorum  tiii  in  popzdis  ludeorum,  domine:  et  psallam  euangelisabo  tibi  in 
nationibus  gentibus,  et  sie  Euangelium  fit  lapis  angularis.    Quia  idem  scilicet  a?-  s- 
confitebor,  quod  magna  est,  neu  parva  et  puerilis,  quam  ludei  sperant  tem- 
poraliter,  super  ccelos^  i.  e.  celestis,  non  terrestris  misericordia  tiia  gratia  tua 
promissa  olim:  et  usque  ad  md)es  homines  a  terrenis  elevatos  veritas  tua 
impletio  eiusdem,  que  est  in  fide.'    Exaltare  per  euangelium  super  ceelos,'' e. 
deus  Christe,  ludei  autem  suum  Messiara  super  terrani  tantum  exaltari  volunt, 
et  super  omnem  terram  ludeam  et  gentilem  gloria  tua  per  Euangelium  clari- 
tatis  tue  exaltetur,  ut  liberentur  vera  libertate  dilecti  electi  tui  quicunque  per«.  7. 

GLOSSA:  ^  De  Christo  ista  pars  superius^  exposita  est  ad  literam,  sed  nunc 
mystice  exponenda  est  de  Ecclesia  et  fide  eins,  quia  quicquid  de  Christo  intelHgi 
potest  ut  capite,  etiam  de  Ecclesia  et  fide  eins  intelhgi  potest.  Fides  enim  est 
Caput  virtutum  sicut  Christus  sanctorum,  et  lapis  a  multis  reprobatus,  sed  tarnen 
fundamentum  angulare  totius  salutis.  Est  ergo  vox  Ecclesie  et  cuiuslibet  tidelis 
fldem  et  afTectum  suum  excitantis.  ^  Gratia  enim  promptos,  sed  litera  invitos 
facil.  Unde  'euangelium  glorie'  vocat  2.  Cor.  4.   Hebr.  "^Sed  et  gloria  mea','^  s- Eui- 

supple  tu  es.        ^  Et  super  coelestes  homines,  non  super  terrestres.    2.  Cor.  1. 
'Benedixit  nos  in  omni  benedictione  spirituali  in  celestibus  in  Christo',  non  in  liWi-  1, 3. 
Arrio,   sed  nec  in  Mose,   in  quo  tamen  est  benedictio  coelestis,   sed  latens. 

q.  d.  tarn  magna  est  misericordia  tua,  ut  non  tantum  in  ludea  sit  artanda, 
sed  in  omnibus  nationibus,  quia  non  eam  capiunt,  nisi  qui  celestia  et  superna 
sapiant  et  in  coelis  conversentur  ac  nubes  fiant  etiam  dimissis  ludeis,  qui  terrena 
sapiunt  et  in  aquis  natant.  i.  e.  altitudo  et  maiestas  tua  sit  super  omnem 

creaturam  spiritualem  et  corporalem  per  fidem. 


3  Iviii         30  spiritualia         34  sapiunt 

Vulgata  ,.Exurge  gloria  mea,  exurge  psalterium";  ba§  l^salt.  Gallicum  bei  ^aber 
StQpul.  ftimmt  mit  8utf)er§  Sejt.  -)  «ergl.  23b.  III  318.  ^)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


216 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


totum  mundmn.^  Salvum  fac^  i.  e.  salvifica  seu  salutem  effice  dextera  tua 
äS.  8.  i.  e.  spirituali  gratia  et  favore,  uon  siuistra  et  ternporali,  et  exaudi  me:  deus 
ipse  per  se,  iion  servus  medius,  locutus  est/  olim  autem  in  prophetis  tantum, 
in  sancto  suo,  Ecclesia  et  quolibet  fideli  vel  assurapta  humanitate.  Et  ideo 
(ipi).  e.n.ExuUabo  iu  spiritu  et  dividam  per  gladiiim  Spiritus,  quod  est  verbum  Dei, 
SicJiimam,  i.  e.  populum  peccatis  et  lege  oneratum :  et  convallem  eundem  seil, 
populum  tahernaculorum,  qui  est  tabernacula  propter  carnis  conversationem, 
25.  9.  dimetiar  ad  regulam  Euangelii  dirigam.  Meus  est  q.  d.  istos  habeo  ultro 
sine  opere  meo  iu  promptu  Galaad  vel  acervus  testis,"-  et  meus  est  Manasses 
obliviscens:  et  Effraini  fructificatio*  susceptio  conservatio  et  fortitudo  c«pi^?s 

«•  10.  mei  Christi.  luda  Christus  ex  tribu  Inda  rex  meus:  Moäb  populus  adver- 
sarius  fcies  spei  mece,  in  quo  frigit  et  tribulat,  quod  mihi  proficit  ad  spem 
3föm.  5, 3.4.  salutis  Ko.  5.  In  Idumceam  in  populum  terrena  sapientem  extendam,  ut 
aliquos  ex  illis  convertam ,  calciamentum  meum  i.  e.  verba  euangelii  mei : 
miJii  alienigence,  i.  e.  geutes  significate  per  Palestinos,  amici  facti  sunt  mecum 

a>.  u.  copulati  in  unum  eimdem  angularem  lapidera.'  Quis,  q.  d.  nullus  hominum 
hoc  potest,  cum  ego  predicem  invisibilia  diligere  et  visibilia  contemnere, 
deducet  me  in  civitatem  munitam,  i.  e.  synagogam,  que  sese  in  peccatis 
defendit  et  excusat:  quis  deducet  me,  ut  me  suscipiant,  usque  in  Idumceam 

58.  12.  populum  terrenum,  ut  per  me  fiat  celestis?  Nonne  tu  dcus  supple  deduces 
solus,  qui  das  incrementum  verbi,  qui  rejmUsti  nos?  secundum  carnem,  ut 
assumas  secundum  spiritum ,  et  non  exihis  ad  prevalendum  et  defendendum 
deus  in  virtutihus  Hebr. 'exercitibus'  nostris?''  viribus  carnalibus,  sed  magis 
in  tuis  spiritualibus  et  nostris  infirmitatibus.  Nam  Ecclesia  et  iustus  vincit 
patientia,  humilitate,  impotentia,  que  procedunt  de  virtute  interna  fidei  et 

5>.  13.  gratie.  Da  nohis  auxilium,  non  liberationem  petit,  sed  ne  succumbat  auxilium, 
de  trilndatione,  quam  propter  verbum  patimur:  qtiia  vana  salus  hominis, 

GLOSSA :  ^  Quia  nisi  Christus  esset  exaltatus,  spiritus  sanctus  non  fuisset 
16, 7.  datus,  sicut  ait  lohan.  14.  'Si  non  abiero,  paraclytus  non  veniet  ad  vos.  Ideo 
expedit  vobis,  ut  ego  vadam',  seil,  ut  spiritu  sancto  misso  Euangelium  clarificetur 
et  sie  fides  exurgat  et  salvi  fiant  omnes  electi.  ^  Verba  in  persona  Ecclesie 
primitive.  ^  'Deus  locutus  est  etc.'  Hucusque  oravit  et  promisit,  nunc  pro- 
plietat  que  oravit.  Quia  Moses  in  atrio,  sed  Christus  in  sancto  ioquitur,  ille  de 
exterioribus ,  hic  de  interioribus ,  ille  in  litera,  hic  in  spiritu.  ^  Per  istos 
autem  Apostoli  et  discipuli  significantur  primitie  popuh  fidelis,  per  quos  reliqui 
de  ludeis  et  gentibus  sunt  collecti.  '  Sensus  ergo  est,  quod  quia  Dominus 
nunc  in  Ecclesia  Ioquitur,  ideo  tit  divisio  populorum:  ubi  Apostoli  et  discipuli 
cum  Christo  colliguntur  primo,  deinde  Moab  iratus  prodest,  dum  nocere  nititur,  et 
pro  augmento  Ecclesie  nihiloininus  predicatur  ludeis  et  gentibus  et  aliqui  ex  eis  con- 
vertuntur,  sed  hoc  non  in  virtutibus  nostris.  q.  d.  tu  das  efficaciam  verbi,  non 

nos,  quia  non  vis  nostris  viribus  cos  convertere,  ideo  elegisti  nos  iniirmos  et  repulsos. 


^)  Sßergl.  SBb.  III  337.  §icrom;inu§  „Galaad  acervu.s  testimonii".  Opp.  Paris.  1579 III 459. 


Psalmus  CVIII.  [CIX.] 


217 


etiam  si  salvet  secundum  hominem:  hoc  vanum  est,  quia  spiritum  non  salvat. 
In  deo  non  in  nostris  viribus  faciemus  seil,  in  humilitate  et  patientia  virtutem'B.  u. 
victoriam  et  opus  virtutis^  et  i2)se  per  talem  virtutem  ad  nihilum  deducet  inimicos 
nostros,  vel  in  bonum  eorum,  si  volunt,  ut  fiant  amici,  vel  malum,  si  nolunt. 


SCHOLAE:  PSALMUS  CVII.  [CVIII.] 


GLOSSA:  PSALMUS  CVIII.  [CIX.] 

Imprecatur  Christus  vindictam  in  proditorem  suuni  ludam  et  ludceos, 
quorum  dux  fuit  in  captivitate,  ut  ad.  1.  h.  Petrus  testatur.  Psalmus  CVIII.  atpgjd).  i,  le. 

10  Tit.  Ad  victoriam  David  psalmus.  «.  i. 

Deus  pater  laudem  meam,  qua  fideles  mei  me  laudabunt  et  confitebuntur,  S8.  2. 
ne  tacueris  ne  sinas  taceri:  quia  os  peccatoris  lüde  et  ludeorum  populi,'  ut 
meam  [mei]  laudem  opprimant  et  vituperium  meum  [mei]  extollant,  et  os 
dolosi,  dolo  tenerent  et  occiderent,  super  me  mihi  prevalendo  apertum  est 

15  copiose  et  potenter  locutum  est.^    Locuti  sitnt  adversum  me,  inter  se  detra-S3.  3. 
hentes  et  querentes  falsum  testimonium,  lingua  dolosa  mendace  et  detractrice 
et  sermonibus  odii  in  accusatione  coram  Pilato  et  Herode  circumdedertmt  me, 
quia  per  hec  eum  captivum  tenebant:  et  expugnavcrunt  me  de  vita  presenti  in 
mortem  gratis  sine  causa  et  merito.   Pro  eo  iit  me  diligerent  multis  beneficiis  et 

20  doctrinis,  quibus  dignus  eram,  summo  amore,  detrahebant  mild  dicentes,  quod  ^ 
propter  eum  Romaui  tollerent  locum  et  quod  esset  seductor  atque  demoniacus:  7,20'. 

^      ^  7-1  •     •  T-,  9!)fattf).27,63. 

ego  autem  orabam  seil,  pro  me,  ut  et  pro  eis  in  cruce.    I^t  postier unt  sponte«- 
et  non  coacti  aut  provocati  ex  mera  voluntate  adversum  me  mala  pro  bonis^ 

GLOSSA:  Quod  iste  psalmus  de  Inda  proditore  simul  et  coUective  cum 
25  populo  ludeorum,  quorum  dux  et  caput  fuit  et  ipse  corpus  eius  contra  Christum, 

patet  ex  auctoritate  b.  Petri  act.  3,  qui  simul  inducit  de  ipso  et  ludeis  hunc  sH^gW- 1. 20. 

psalmum,  et  ps.  68,  sicut  mos  est  Scripture  de  corpore  et  capite  mixtim  loqui,  ^I-  69, 26. 

quod  etiam  usus  hominum  habet  loquendo  de  principibus,  ut  qui  subditum  ledit 

vel  maledicit  vel  vincit,  ducem  et  caput  vicisse  dicitur,  ut  patet  in  hello.  ^  Sic 
30  etiam  veritas  patitur  a  mendacio,  sed  tandem  vincit.        ^  Sex  sunt  in  isto  genere 


niorum  diffe- 
rentie,  scil.se- 
35  cundum  Au- 
gustinum  *■ 


reddere  bona  pro  malis 
non  reddere  mala  pro  malis 

reddere  bona  pro  bonis 
reddere  mala  pro  malis 
non  reddere  bona  pro  bonis 
reddere  mala  pro  bonis 


et 
hoc 
est 


bonorum  et  perfectorum,  o  p  ti  m  0  r  u  m 
bonorum,  sed  primum  melius, 

bonorum 
mediocrium  meliorum  \ 
mediocrium  sed  peiorum  / 
malorum  minus 
pessimorum. 


inter  se 


13  mei  ü'6ex9efcf|Tte'6en 

Slugufttn  unterfcf)cibet  mx  aÜcjemein  reddere  malum  pro  malo  unb  bonum  pi-o 
malo;  bie  toeitcre  Stugfü^rung  beä  @ebanfen§  ift  Sut:^er§  eigne  3iiti)cit. 


218 


Dictata  super  Psalterium.  1513  — 16. 


spiritualibns :  ^  et  odium  pro  dilectione  mea,  qua  eos  dilexi  spiritualiter  et 
$1'.  119, 113.  odivi :  utrunque  euim  habet  Scriptura.    Unde  ps.  118  'Iniquos  odio  habui'. 
!18f.  139, 22.  Et  137  'perfecto  odio  oderara  illos'  et  'tabe.scere  rae  fecit  etc.'    Dilexit  eos 

119  139. 

ad  salutem,  sed  odivit  eos  quod  secundura  carnem  saperent,  quod  usque 
hodie  cuilibet  iusto  contingit,  quia  homines  suum  sensum  diligiiut  et  volun- 
tatem,  qui  oditur  a  iustis:  ideo  odiunt  iustum  correptorem  sensus  sui,  ubi 

sß.  6. diligere  debuerant  diligentem  eos  et  damnum  prohibere  volentem.  Constitue^ 
constitues  siqjer  eum  ludam  et  populum  eius  peccatorem  Diabolum :  et  diabolus 
stet  pertinaciter  perseverans  a  dextris^  eius  in  potioribus  eius,  i.  e.  iu  spiritu 

S8.  7.  et  intus.  Cum  iudicatur  in  presenti  et  futuro  iudicio,  exeat  a  consortio 
sanctoruin  condemnatus  eternaliter,  seil.  ludas:  et  oratio  eius,  quibus  nunc 
orant  ludei,  quia  contra  Christum,  fiat  in  peccatum,  quia  Christum  in  illis 

a?.  8.  blasphemant.  Fiant  dies  eius  pauci,  quia  cito  se  suspendit  et  ludei  postea 
iBOX  amiserunt  regnum:  et  episcopatum  eius  apostolatum,  item  regnum 
mi^^^'i'ii  coelorum,  accipiat  tren.  5.  'hereditas  nostra  etc.'  alter  sanctus  Matthias,  item 

S8. 9.popukis  gentium.  Fiant  füii  eius  orphani:  et  uxor  eius  vidua.  Hoc  enim 
sequitur  mortuo  patre,  maxime  cum  nuUus  post  hoc  eam  duxerit.  Sic  ludeorum 
synagoga  et  filii  eiusdem  sunt  deserti  a  Christo,  qui  fuit  vir  eius,  et  iam  non 
as.  10.  habet  virum.  Nutantes'^  transferantur  de  loco  in  locum  expelluntur  filii 
eius  et  mendicent  sedes  et  loca  apud  principes  terrarum:  eiiciantur,  quod 
per  Romanos  factum,  de  hahitationibus  suis  civitatibus  ludee,  item  de  libris 
sß.  11.  Seripture.  Scrutetiir fomerator  Hebr.  'exactor',  seil,  exercitus  Romanus, 
item  doctor  catholicus,  omnem  stdjstantiam  possessionem,  item  librorum,  eius 
populi  et  lüde :  et  diripiant  in  predam  et  spolia  alieni  Romani  lahores  opes, 

GLOSSA:  ^  Quia  Christus  non  dedit  eis  temporalia  bona,  qua  tarnen 
maxime  volebant,  sed  maxime  promisit  eterna,  que  contempserunt.  -  Hie  prirao 
contra  caput  ludeorum  et  ludam  [loquitur],  qui  fuit  dux  eorum  contra  Christum, 
simul  tarnen  miscet  et  de  corpore  eius,  loquitur  autem  proplietice,  non  optative. 
^  Dextera  est  anima,  sinistra  corpus.  Sic  hidei  secundum  corpus  quidem  sunt 
liberi,  sed  secundum  aniinas  possessi  a  Diabolo.  Sed  econtra  sanctis  est  Dominus 
5)3f.  16,  8.  a  dextris  eorum,  ut  ps.  15.  *  i.  e.  incerti  et  vagi,  quod  experientia  clarius 
$o[.  9, 17.  docet,  quam  Scriptura  loquatur.  Hebr. 'Instabiles  vagentur  filii  eius'.  ^  Osee  9. 
'Abiecit  eos  Dominus  Deus  mens  et  erunt  vagi  in  nationibus'.  Ut  legitur 

in  historia  destructionis  Jerusalem.  —  Hoc  autem  et  duplicem  spiritualem  habet 
intelligentiam,  seil,  bonam  et  malam.  Malam  b.  Augustinus  cum  duobus  sequentibus 
versibus  habet.  ^  * 

2  odivit  ;i  3)te  SBorte  et  tabescere  me  fecit  ftanimen  Irol)!  auä  unh)itlfürlic§em 
3XMrren  qu§  139,  22^^  „et  super  iuimicos  tuos  tabescebam"  in  119,139  11  quibus  fo! 
27  loquitur  fefjtt         33  Vulg.  abiieiet 

')  P.salt.  iuxta  Hebr.,  luo  bic  ficSaxt  liberi  eius  [fu  Qud;  bei  ^"tcr  ©toput]  neben 
filii  eius  bie  öerbtettetcre  ift.  -)  ,,Ubi  nihil  melius  intelligitur,  quam  debita  eorum 

non  (limittantur  etc." 


Psalmus  CVIII.  [CIX.] 


219 


qiie  labore  comparavit,  ems  populi  et  lüde.    Non  sit  Uli  adiutor,  quia  totus  s.  i3. 
Orbis  eos  odit,  tuuc  autem  in  vastatione  maxime:  nec  sit  qiii  misereatur 
misericordia  spirituali,  quia  est  impossibile,  cum  non  sit  uisi  unus,  ptqnlUs' 
eius  filiis  sine  Christo  vero  patre.    Fianf  nati  eins  populi  in  interitum  ss.  13. 
spiritualem  seil,  perfidie,  quia  mox  filios  interficiuut  sua  doctrina:  in  generatione 
una,  quia  solum  in  ista  teraporali  generatione,  ädeatur  nomen  eius,  quia 
non  habent  nomen  in  futura  generatione  eternitatis.-    In  memoriam  redeat,  s8.  n. 
ut  Matth.  23  predicit:  'ut  veniat  super  vos  omnis  sanguis,  qui  elFusus  est  etc.'"^  aKattf).23,35. 
iniquitas  contra  Chi'istum  iMtrum  eius  populi,  quos  imitatur  seil,  carae  et 
moribus,  in  conspectu  domini:  et  peccatttm  occisionis  Christi,  ut  sequitur, 
matris  eius  synagoge  antique  non  deleatur.     Fiant  ludei  rebelles  contra  sq.  15. 
dominum,  divinitatem  Christi,  seil,  meam,  i.e.  contra  me  Semper:^  et  dispereat 
de  terra  Ecclesia  viveutium  memoria  eorum,   quia  non  numerantur  intra 
membra  eius :  pro  eo  quod  non  est  recordatiis,  non  eonversus  ad  cor,  facere  as.  16. 
ut  faceret  cum  Christo  et  fidelibus  misericordiam.    Sed  magis  Ft  persectitus  aä.  17. 
est  mera  crudelitate  hominem  Christum  et  populum  eius  inopem  et  mendictim 
Hebr.  'pauperem  et  egenum':  et  comptmetum  cordc  afflictum  tristitia  cordis 
pro  se  et  hominibus,  mortificare  ad  mortifieandum,  seu  ut  mortificaret.  Non 
enim  cessavit  persequi  Christum,  licet  vehementer  esset  afflictus  et  abiectus, 
donec  eum  intei-ficeret :  adeo  fuit  sine  misericordia  crudelis,  ut  patet  in  Euan- 
gelio.    Ft  dilexit  voluit  maledictionem  dicens  'sanguis  eius  super  nos  etc.'  |^^^Jffj  25 
vel  active  ut  malediceret,  et  veniet  ei -passive:  et  noluit  henedictionem  gratiam 
et  salutem  Christi  vel  active  et  elongabit  passive  ab  eo,  quia  ad  gentes 
transivit.^    Ft  induit  passive,  spiritualiter  in  animabus  maledictionem,  quibus 
maledieunt  Christum,  lere.  15  'Omues  mihi  maledicunt,  dicit  Dominus',  et  3ctem.i5, 10. 
est  expositio  illius,  quod  'dilexit  maledictionem',  sicut  vestimentum ,  quia 
involuti  sunt  totaliter  et  implicati  illis:  et  intravit  talis  maledictio  per  con- 
sensum  siciit  aqua  vel  refrigerium  quoddam,  adeo  diligunt  eam,  in  interiora 
eius  intimas  medullas  aifectionis,  quia  ex  intimo  aftectu  et  obstinatissime 
Christi  servant  maledictiones ,  blasphemias  etc.  et  sicut  oleum  ^  i.  e.  delectat 

GLOSSA :  ■'  Treu.  5.  'pupilli  facti  sumus  absque  patre,  matres  nostre  Mtagci.  5, 3. 
quasi  vidue'.  Loquitur  enim  ad  literam  de  eadem  hideorum  perditione.  -  Hec 
omnia  contigisse  parentibus  et  uxori  filiisque  hide  credendum  est,  licet  non 
sit  scriptum.  Idee  autem  non  est  scriptum,  quod  magis  de  populo  loto  vult 
intelligi  spiritus  sanctus  locutus.  ^  Quod  patet  usque  hodie,  quomoda  contra 
Christum  et  gloriam  eius  pugnant,  sed  frustra.  ^  Act.  13.  'Quia  indignos  siijflfc^.is,«. 
vos  iudicatis  vite  eterne,  ecce  convertimur  ad  gentes'.  Ipsi  enim  recipient  verbum 
salutis  huius.  Sicut  enim  oleum  lenit,  ita  illis  lenimen  quoddam  est  im- 

manissimi  odii,  si  Christum  et  suos  maledixerint. 


3  §aE.  9i6fc§t.  fügt  31:  unus  erläuternb  Christus  ^iiiäu  28  eani  uubeutlidf)  32  quasi  fe^lt 
')  2}aifc[I)e  eitat  bei  3luguftinug. 


220 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


53.  19.  eos  audire,  cogitare  et  docere  talia  in  ossihiis  eitis  viribus  anime.  Fiat  ei 
passive  sicut  vestimentuni  quo  operitur,  maledictio  activa  sit  eius  vera  male- 
dictio  passiva,  et  sie  malum  redeat  iu  caput  eius :  et  sicut  zona  eadem  male- 
dictio, qua  seni2)er  prmcingitur  Semper  paratus  maledicere.^  Sic  gratia  et 
^"^'  s?.'  20.  virtus  est  indumentum,  ita  econtra  Isaie  5.  Hoc  opus  retributio  et  vindicta, 
suppie  erit,  eorum  ludeorum,  hereticoriim ,  snperborum,  qui  detrahunt  mihi, 
quia  ad  Deum  talia  loquuntur,  ideo  oratio  eius  fit  in  peccatum  apud  dominum 
Deum  patrem :  et  qui.  loquuntur  mcda,  optando  contra  me  adversus  animam 

m.  21.  meam,  ut  per  mortem  toUant  eam,  quod  et  fecerimt.^  Et  tu  domine  tetra- 
gramma  domine  Adonai,  ^  fac  mecum,  i.  e.  operare  seu  coage,  vel  melius :  sicut 
olim  locutus  es  et  promisisti,  ita  nunc  fac  et  in  eifectum  pone  promissum 
tuum,  propter  nomen  tuum,  ut  glorificetur  in  me:  quia  suavis  est  iis  qui  in 
amaritudine  sunt  ut  ego,  misericordia  tua.  Lihera  me  a  persecutione  ludeorum, 

SS.  22.  quia  egenus  indigens  misericordiis  (?),  et  pauper  non  habens  auxilium  apud 
homines  et  tamen  egens,  simn  ego:  et  insuper  cor  meum,  non  tantum  caro  ut 
ceteris  sanctis,  conttirbafum  est  intra  me  pro  meis  penis  et  hominum  culpis, 
siKattJi.|6,38.  'tristis  est  anima  mea'.  Sicut  umhra  velociter  cum  declinat,  ahlatus  sum^ 
de  ista  vita  in  mortem :  et  excussus  sum  sicut  locusta,  que  impetu  venti 

33.  24.  subito  rapitur  de  loco  ad  locum.  Genua  mea  infirmata  sunt  a  ieiunio,  * 
3ot).  4, 6.  quod  fit  in  ieiunio,  maxime  itineribus,  sicut  Christus  fecit,  ut  patet  loh.  4: 
et  caro  mea  immntata  est  macilenta  et  pallida  facta  jjrq/j^er  oleum''  i.  e.  propter 

SS.  25.  abstinentiam  delicati  et  lauti  et  conditi  cibi,  et  est  metaphora.  Et  ego  factus 
'^\.  22,1. sum  obprobrium  Ulis  ut  ps.  21.  'Ego  autem  vermis  sum  et  non  homo": 
viderunt  me  in  cruce  pendentem,  q.  d.  viderunt  quod  voluerunt  semper,  et 

GLOSSA:  ^  Hoc  autera  notandum,  quod  ludas  traditor  in  suis  gestis 
exemplar  est  perditionis  ludeorum  per  singula.  Quia  sicut  ille  se  corporaliter 
suspendit  laqueo :  ita  Uli  spirituali  laqueo  perfidie.  Ille  crepuit  medius  et  diffusa 
sunt  omnia  viscera  eius:  ita  illi  nihil  intus  de  spiritu  retinuerunt,  sed  pre  ira 
et  furore  omnia  evacuaverunt.  Et  ut  brevis  sim,  duos  inspice  duces,  Christum 
exemplar  iustorum  et  sui  corporis  mystici,  ludam  exemplar  impiorum  et  sui  cor- 
poris mystici,  quod  tunc  incepit.  Item  sicut  Christus  ludam  multis  monuit,  ita 
Ecclesia  Synagogen.  Sicut  Christus  lavit  pedes  eius,  ita  Ecclesia  Synagogen 
tandem  dimissam  sensit  hostem.  ^  ludei  quidem  non  occiderunt  Christum 
opere,  sed  verbo:  ideo  non  ait  'Qui  agunt  adversus  animam  meam",  sed  'qui 
loquuntur  adversus  animam  meam".  ^  Hoc  aliqui  ad  discipulos  referunt  in 
passione  dominum  deserentes.  —  Christus  autem  inopinatus  fuit  mortuus,  non 
quo  ad  se,  sed  quo  ad  discipulos.  ^  Licet  hoc  semel  tantum  legitur  fecisse, 
tamen  quia  circuibat  omnem  terram  semper ,  credi  debet ,  quod  pluries  f'ecerit. 
^  Per  'oleum''  pinguis  refectio  et  lauta  significatur  metaphorice,  qua  Christus  caruit. 


32  ita  Ecclesia  Synagoge 

2)iefc  Semcrfuncjen  ftammen  au§  J^abcx  ©toputenfig,  ber  in  feinem  3lbbrucf  ber  *^>falinen 
ftetö  am  9ianbc  bie  ijcbx.  ©otteöuamen  aiuncrft,  \o  t)ier:  „^"'^  Adonai". 


Psalimis  CVIII.  [CIX.] 


221 


moverimt  illuelentes  'Vah,  qui  destruis  etc.'  capita  siia.    Adiuva  me  in  l'/'.^gj'^^'*^" 

passionibus  domine  deus  meus:  salvum  im  fac  a  morte  resuscitando  proptrr 

misericord/iam  tuam,  ut  nota  fiat  et  glorificetur  in  me.    IJf  sciant,  cum  sie  a).  27. 

nota  fuerit  facta,  guia  manus  potestas  tua  hcec  in  suscitatione  mei  a  morte:' 

et  sciant,  qnia  f  ic  domine  fecisti  eam  misericordiam  seu  salutem.    Maledicent ».  28. 

seil,  me  et  meos  Uli  ludei  et  tu  benediccs  me  et  meos,  qui  ludei  usque 

hodie  insurgunt  in  contra  me,  confundantur  hic  et  in  futuro:  servus  aiitem 

fmcs  ego  et  quilibet  meus  Icetabifur  supple  in  tua  benedictione  et  miseri- 

cordia.    Indtmntiir  pro  vestibus  gratie  et  glorie  in  anima,  ipsi  ludei  qui^.  29. 

,     f  divinitatem  meam       ,         ,        •  j 
üetralmnt  »«/u  negantes  {  .,    .  pudore:  et  openantur,  est  repe- 

{  resuscitationem 

titio  eiusdem,  sicut  diploide'^  duplici  pallio  eo?i/«s/one  sn«  sibi  debita.  Cow- ss.  30. 
fitehor  gratias  agam  domino  nimis  ex  omni  aiFectu  in  ore  meo  palam  toti 
mundo,  non  tantiim  in  corde,  ubi  solus  deus  audit:  et  in  medio  mtdtorum 
seil,  omnium  popidorum  in  gentibus  laudaho  eum.  Quia  astitit,  quia  licet«.  31. 
carnem  derelinqneret  in  penis,  non  tamen  spiritum  in  peccatis,  a  dextris" 
pauperis  meis  et  meorum :  tU  salvam  faceret  a  persequentihus  Indeis  auimam 
eins  querentibus  animam  meam. 


SCHOLAE:  PSALMUS  CVIII.  [CIX.]' 

Deus  laudem  meam  ne  tacueris.    Ex  isto  versu  tota  psalmi  in-2.5.  2. 
tentio  coUigitur,  scilicet  quod  hic  non  queritur  proprio  de  passione  sua  cor- 
porali,  sed  de  passione  fame  eins,  quia  non  tantum  personam  eins  persecuti 
sunt,  sed  et  quod  erat  reliquum,  scilicet  famam  :  quod  usque  hodie  non  cessant 
facere.    Ideo  est  oratio  contra  persecutores  fame  sue.    Unde  infra  dicit:  a.  28.  18. 
'Maledicent  illi\    Et  'dilexit  maledictionem'. 

Unde  secundo  notandum,  quod  totius  psalmi  imprecatio  etiam  proprio 
contra  detractores  aliene  fame  loquitin-.  Ideo  qui  contra  detractiouem  predi- 
care  voluerit,  hune  psalmum  in  manus  sumat.    Habet  enim  detractor  omnes 

GLOSSA:    ^  Licet  hoc  credere  hidei  pro  maiori  parte  nollent,  tamen  alii 

credentes  sciunt,  quod  suscitatus  est  a  morte  per  manum  Dei,  ut  act.  2.  Ro.  1  ^tsnfcfi.  2, 24. 

'    '  .    .      .  >  ili'om.  1, 4. 

et  non  furatus  a  discipulis  vel  adhuc  mortuus,  sicut  illi  mentiuntur  et  maledicunt.  TOattf).28,i3. 
-  'Diplois',  duplex  pallium,  significat  duplicem  confusionem,  hic  et  in  futuro, 
sive  in  corpore  et  anima.    Quia  ludei  et  in  hac  vita  confunduntur  coram  Deo 
et  hominibus,  atque  in  anima  et  corpore.^        ^  Ubi  illi  non  viderunt,  sed  tantum 
a  sinistris,  i.  e.  exterioribus. 

2  resuscitanda 

')  »I.  216i>  — 2171^.  ^abtx  Stapiilenft§       162.  „Diplois  duplex  pallium, 

quo  etiam  duplex  confusio  designatur,  in  hoc  mundo  scilicet  et  in  altero,  in  corpore 
et  anima.'' 


222 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


conditiones  eorum,  qui  hic  descrlbuntur.  Sed  et  omnes  vindictas  hic  positas, 
as.  20. ut  dicit  infra:  'Hoc  opus  eorum,  qui  detrahunt  mihi  apud  dominum:  et  qui 
loquuntur  mala  adversus  animam  meam^.  Nam  sicut  ludei  non  manu,  sed 
lingua  Christum  occidunt :  ita  detractor,  filius  lüde  et  ludeorum,  est  homicida 
verbo  lingue  sue.  .i 

Tercio  docet,  quomodo  quis  se  habere  debet  in  detractione  et  erga 
detractores  suos,  scilicet  Deo  committere  famam  suam  et  orare,  ut  ipse  non 
taceat  contra  illos  detractores.  Sunt  autem  quattuor  genera  hominum  in 
isto  primo  versu  tacti. 

Primi,  qui  petunt  homines  loqui  et  uarrare  laudem  eorum.    Et  hü  sunt  lo 
vanegloriosi :  qui  mox  fiunt  impacientes  et  furentes  in  detractione  et  dicunt: 
'O  homines  viri,  nolite  tacei-e  laudem  meam,  quia  innocens  sum',  et  non 
petunt,  ut  deus  eam  narret. 

Secundi,  qui  petunt  laudem  suam  taceri  ab  hominibus  et  expectant,  ut 
2.  eov.  10, 18.  deus  non  taceat.    [5.  Cor.  10.  'Quem  tZeus  commendat,  ille  ji;robatus  est'.]  i5 
Et  ii  recti  et  boni  dicunt:  'deus  (scilicet  non  homo  vanus),  laudem  meam 
ne  taceas'.    Hic  euim  opus  est  patieutia  et  longanimitate.   Qui  autem  laudem 
suam  in  hominibus  ponit,  festinat,  quia  in  presentia  confidit  et  non  in  futura. 

Tercii,  qui  vituperium  sui  petunt  taceri  ab  hominibus. 

Quarti,  qui  vituperium  sui  et  tuiijitudinem  etiam  iactari  petunt  ab  20 
hominibus. 

Quinti,  qui  vituperium  sui  apud  deum  taceri  petimt. 

Sexti,  qui  idem  iactari  querunt  apud  deum,  si  sunt. 

Septimi,  qui  alienam  laudem  tacent  et  taceri  petunt  apud  homines. 

Octavi,  qui  alienam  laudem  gaudent  effari  coram  hominibus.  25 

Noni,  qui  alienum  vituperium  tacent  coram  hominibus. 

Decimi,  qui  alienum  vituperium  gaudent  narrare  liominibus. 

Undecimi,  qui      coram  ,     tacent  laudem         ,^  . 

Duodecimi,  qui    coram        loqumitur  laudem 

Conditiones  detractoris.  30 

Prima,  quia  ea  tantum  loquitur,  que  contra  et  adversa  sunt  ei,  id  est 
s.  3.  mala.    Sic  dicit:  locuti  sunt,  non  pro  me,  sed  adversum  nie  lingua 
dolosa.    Nam  et  iustus  contra  iustum  quandoque  loquitur  adversus  eum, 
m.  141,    sed  lingua  verace  et  simplici,  ut  psalmo  'Corripiet  me  iustus  in  misericordia 

et  increpabit'.    Sed  detractor  mentitur,  et  dolosa  lingua.    Ideo  autem  dicit  35 
'lingua  dolosa',  quia  decipit  auditorem,  cui  alia  loquitur  de  altero,  quam  sciat 
aut  sint  in  rei  veritate.    Sed  et  iustus  de  altero  quandoque  in  absentia 
loquitur  contra  eum,  sed  lingua  simplici.    Unde  non  ait:  'locuti  sunt  ad  me' 


3  meam  fe'^It        12  ©eib.  Innocuus         13  ©tatt  ut  3i:eTft  quod,  bann  ut  ü6er= 
gejc^rie^cn        24  ©eib.  Quia  alienam 


Psalmus  CVITL  [CIX.] 


223 


(licet  et  hoc  fecerint  aliqiioties),  sed  "adversum  me',  scilicet  inter  se,  ut 
detractionis  naturam  hic  depingi  sciamus. 

Secunda  est  exaggerare  et  multiplicare  ea,  qiie  adversus  proxinium 
suum  locutus  est,  scilicet  quantum  potest  in  omnibus  suis  dictis  et  factis 
eiim  argueiido.  [Ut  Christum  'potatorem  vini'.|  Et  hoc  est,  quod  dicit:  Wattii. 11,19. 
Circundederunt  me  sermonibus  odii.  Non  ait  ^lanibus' ant 'gladiis', 
sed  'sermonibus'.  Sed  hoc  circundare  est  ex  omni  eins  parte  contra  eum 
sermonem  statnere.  Quod  autem  dicit  'sermonibus  odii',  potest  active  et 
passive  intelligi,  id  est  quod  sermones  isti  ex  odio  eorum  procedunt.  Nam 
sicut  qui  amator  est,  laudat  amatum :  ita  qui  odit,  vituperat  oditum.  Passive, 
id  est  quod  per  istos  sermones  eum  faciat  odibilem  coram  aliis.  Quia  fama 
de  aliquo  mala  est  vere  sermo  odii  et  odibilis,  sicut  econtra  sermo  laudabilis 
est  fama  bona. 

Tertia  est,  qnod  bona,   quecnnque  potest,  interpretatur  in  malnm. 
Quando  enim  araplius  non  potest  fingere  malum  de  eo,  incipit  bona  vitix- 
perare  et  pro  malis  interpretari ,  ut  Christo  'in  Beelzebub  eiicere  demonia'. 2natti).i2,24. 
Et  hoc  cücit:  Pro  eo  ut  me  diligerent,  detrahebant  mihi.    Et  liocas.  4. 
proprium  est  detractoris,  scilicet  derogare  bene  factis  et  bene  dictis.  Qnia 
trahit  bona  ab  eis  et  fit  vere  detractor  rainuens  bonnm. 

Quarta:  quando  mala  fingere  nescit  nec  bona  minuere  aut  negare, 
tunc  omnium  hoc  nocentissimnm  tentat  opns  suum,  scilicet  bona  fieri  ad 
perniciem  eonnn,  quibus  fimit,  non  simplici  intentione.    Sic  2  Reg.  10.  prin-2.Snm.io,3. 
cipes  filiorum  Amon  David  detraxerunt  apud  regem  suum.    Siroiliter  Caiphas 
et  ludei  Christum,  quod  propter  eum  Romani  tollerent  locum  calumniantes  soo.  n,  4s. 
popiilo  persuadebant.   Hoc  dicit:  Et  posuerunt  adversum  me  mala  proaj.  s. 
bonis  et  odium  pro  dilectioue  mea. 

Quinta,  que  prima  esse  debuit:  est  'peccator'  quoad  se,  licet  alios 
reputet  peccatores  tantum  et  se  tantum  iustum,  alioquin  non  detraheret,  sed 
seipsum  accusaret.  Secundo  est  'dolosus'  quoad  audientem,  quem  seducit. 
Apertum  autem  habet  os,  quia  libere  et  audacter  sine  verecundia  detrahit. 

Sequuntur  nunc  vindicte. 

Primo:   Constitues    super  eum  peccatorem.     Hoc   primo  adas.  e. 
literam  de  populo  ludeorum  intelligitur,  cuius  prelati  et  scribe  sunt  impii, 
ad  impietatem  cos  erudientes.    Et  sie  est  nmnerus  singularis  pro  plurali. 
Sicut  enim  in  Ecclesia  sunt  prelati  fideles  et  sancti:  ita  in  synagoga  impii 
et  magistri  mendacii  in  cathedra  pestilentie.   Sicut  lob  ait:  'Qui  facit  regnare l^j^'g^l 
hypocritam  propter  peccata  populi'.    Sed  et  detractor  similiter  habet  talem 
prelatum,  si  non  liominem,  tarnen  diabolum:  qui  eum  sempei'  docet  detrahei'e 
et  male  agere.    O  misera  punitio,  ubi  in  manus  gladii  traduntur  et  partes  5läf.  63, 11. 
vulpium  ernnt,  id  est  dolosorum  magistrorum,  hereticorum,  perfidorum,  de- 


18  benefactis         27  quo  arl 


224 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


tractorum  discipuli  fiunt.  Igitur  'Constitui  super  aliquem  peccatorem'  est 
tradi  in  magisteriiim  impietatis. 

Secundo:  Diabolus  stet  a  dextris  eins.  Hoc  est,  quod  non 
Sot).  8, 44.  Christus  veritas,  sed  pater  mendacii  possideat  animas  eorum  vel  eius  animam, 
ut  defendat  et  propugnet  pertinaciter  impietatem. 
sß.  7.  Tercio:  Cum  iudicatur,  exeat  &c.,  id  est  quando  ab  aliis  corripitur 
et  iudicatur,  arguitur,  tunc,  quia  se  defendit,  exit  ab  Ecclesia  in  sectam 
propriam  et  damnationem.  Quod  ludeis  contigit  tempore  Apostolorum, 
quando  coeperunt  argui,  exierunt  in  propriam  perditionem.  Ita  et  detractor 
impatiens  correctionis  ut  omnis  hereticus  se  separat.  Econtra  iustus  cum 
iudicatur,  intrat  salvatus,  quia  suscijjit  correctionem.    Et  ideo 

Quarto:  Oratio  eius  fit  in  peccatum,  id  est  omnia  merita  eius. 
Sed  iusti  oratio  fit  in  gratiam.  Quia  ille  exivit  damnatus,  iste  intrat  salvatus. 
Et  nonne  stultissima  oratio,  quod  occisor  filii  dei  adhuc  cruento  ore  contra 
filium  orat  pro  se  ad  patrem?  Quis  hoc  hominum  non  horreat  audire?  Et 
tamen  ita  ludei,  ita  heretici,  ita  omnes  detractores  orant:  quia  illi  Cliristum, 
isti  Ecclesiam,  corpus  eius,  hü  membrum  eius  occidunt  omnes  cruento  ore. 

35.8.  Quinto:  Fiant  dies  eius  pauci,  scilicet  dies  spirituales  in  anima, 
id  est  excecabitur  et  perdet  merita. 

Sexto:  Episcopatum  eius  &c.,  id  est  detractor  iam  non  erit  dignus 
offerre  coram  deo  aliquid.    Nam  omnes  fideles  per  Christum  sacerdotem  sunt 
Dffb.  5, 10.  sacerdotes  et  reges  apoc.  5. 

33.9.  Septimo:  Fiant  filii  eius  &c.  (opera  bona  sine  Christo  agnoscente): 
et  uxor  eius  vidua,  id  est  anima  sine  Christo  sponso  maneat. 

Cetera  patent  facile. 

SB.  17.  Et  persecutus  est  hominem  &c.  Sic  construe:  Et  persecutus  est 
mortificare  inopem  &c.  Unde  in  hebr.  pro  'mortificare''  habet  'ut  interficeret'.^ 
Tria  de  se  dicit:  quod  erat  pauper,  scilicet  ab  hominibus  non  habens 
auxilium,  et  tamen  egens  et  querens,  tercio  compunctus  et  afiflictus  corde, 
quod  aliis  sanctis  non  fit,  qui  habent  reti'igerium  intus.    Eadem  tria  infra 

33.  22.  dicit:  'Libera  me  Domine,  quia  egenus  et  pauper  sum  ego  et  cor  meum 
conturbatum  est'. 

35.  18.         Indult  maledictionem  &c.    Sicut  virtutes,  gratie  et  dona  Spiritus 
W  45, 10,  sancti  sunt  ve.stimenta  spiritualia,  ps.  44.  'astitit  regina  a  dextris  in  vestitu', 
^ci.**i  i',  i.  P'^- 103-  'Amictus  lumine  sicut  vestimento',  et  Isaie  5.  'Et  erit  iustitia  cingulum 
(5,27.)  imxiborum  eius  et  fides  cinctorium  rennm  eius':  ita  per  contrarium  vitia, 
35.  19.  maledictiones  et  blasphemie  sunt  vestimenta  diabolica.    Et  ita  'zona'  est 

perfdia  ludeorum,  qua  constriugitur  vestis  vitiorum  in  animabus  eorum. 
33.  18.         Et  sicut  'Aqua'  est  gratia  spiritus,  maxime  intellectualis,  animam  ab 
Scf.  11, 9.  estu  carnis  refrigerans,  Isaie  11  'Repleta  est  terra  scientia  domini,  velut  aque 


1)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CVIIl.  [CIX.] 


225 


maris  operlentes'.  Et  'Aqua  sapieiitie  salntaris  potavit  eum'.  Et  'Vos  mundi  gp^i'^Js/g.' 
estis  propter  sermonem  meum'',  id  est  aquam  meam.  lohan.  4.  "^Aqua,  quam  Sof).  i,  u. 
ego  dabo  &c.'  'Oleum'  autem  gratia  aflFectualis,  impinguans  et  moUiens 
afPectum:  sie  per  oppositum  aqua  illis  est  doctrina  perfidie:  quibus  extinguit 
omnem  bonum  iguem  in  suis  auimabus,  et  oleum ,  quibus  sibi  blandiuntur 
in  perditionem.  Videtur  enim  eis  esse  aqua  et  oleum,  quod  est  venenum 
et  fei  draconum. 

Sicut  umbra  cum  declinat.  Obscurior  versus  mihi  est,  quam  ut«.  23. 
intelligam.  Vult  fortasse  dicere,  quod  umbra,  quando  crescit  vel  stat,  nondum 
est  ablationi  propinqua.  Mystice  autem  est,  quod  lex  secundum  literam,  que 
fuit  umbra  iam  inelinata  ad  finem  sui,  per  Christi  passionem  ablata  est.  Cuius 
ipse  mysterium  in  se  gessit,  quando  mortalitatem  abstulit  sibi  et  induit  im- 
mortalitatem.  Nam  mortalitas  corporis  est  velut  uml)ra.  Et  sie  seusus  esset, 
quod  secundum  mortalitatem  est  ablatus.  Et  sicut  locusta,  que  excutitur 
de  loco  ad  locum,  sed  tameu  viva  permanet:  sie  et  ipse  permanens,  vivus, 
ablatus  tamen  est  secundum  mortalitatem  corporis  et  excussus  de  loco  et 
corpore  mortalis,  quod  deseruit  sicut  locusta  locum  suum,  sed  resumpsit  postea. 

Aliter  sie:  fuit  enim  Christus  umbra  discipulis  suis  secundum  caruem 
assumptam,  sed  ablatus  est  ab  eis,  sicut  aufertur  umbra  arboris,  quando 
declinat  in  aliam  partem.  Et  mystice :  Ablatus  est  a  synagoga  et  declinavit 
ad  gentes  umbra  fidei  humanitatis  eins,  per  passionem.  Et  sicut  locusta 
expulsus  ab  illis  ad  gentes. 

Et  tunc  Genua  mea  infirmata  sunt,  mystice  Apostoli,  a  ieiunio,s8.  24. 
scilicet  Christi  carentia,  qui  est  panis  vivus  et  oleum  sanctis.    Facies  Ecclesie 
est  conversatio  discipulorum  pulchra  tunc.   Vel  'Genua'  est  populus  ludaicus, 
cui  alilatus  est,  et  ideo  ille  infirmatus  et  mutatus. 


GLOSSA:  PSALMUS  CIX.  [CX.] 

Pulchra  descrijjtlo  et  pro2)hetica  de  regno  et  sacerdotio,  de  populo  et 
nativitate  Christi.    Psalmus  CIX. 

Tit.  Psalmus  David.  55.  ]. 

Dixit'  eterno  verbo  suo  dominus  pater  domino  m.eo  Christo  homiui: 
sede  ut  rex,  iudex,  doctor  a  dextris  meis  equalitate  et  potioribus  meis  bonis. 

GLOSSA:   •'  Est  vox  prophete  per  totum  psalmum.    Unde  b.  Petrus  act.  2.  stpflicfi.  2, 36. 
liUTic  versum  allegans  sie  exponit  dicens :  'Gertissime  ergo  sciat  omnis  domiis 
Israel,  quia  et  dominmn  eum  et  Ghristum  fecit  Dens  hunc  lesum ,  quem  vos 
crucifixistis'. 


1  operientis     Vulg.  potabit 
5Ranbe:  Quod  —  Vi  —  Ah  —  VI 
Sutf)cv§  Sfflerfe.  IV. 


2  Aquam  20  '■Jiacl)  mutatus  nod)  unten  ltnf'3  am 
32  equalitatem 

15 


226 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


Donec  ponam  non  autem  occidani'  inimicos  tuos  ludeos  prlmiun,  ac  post 
eos  omnes  infideles :  scahelhmi  j^cätim  tuorum  i.  e.  in  inferiora  et  subtus  te, 

23.  2.  qui  eraut  supra  te.    Virgam-  euangelium  virtutis  tucej^  qua  totum  mundum 
vincis,  que  est  hnmilitas  fidei,  emittet  per  divisioiiem  Apostolorum  dominus 
ex  Zion,  ibi  enim  incepit  et  datus  est  Spiritus  sanctus:  per  hoc  dominare  5 
tu  cum  populo  tuo  in  medio  in'miiconim  tuorum  inter  ludeos  et  homines 
mundi,  qui  te  odiuiit  et  tarnen  abolere  non  possunt,  quare?  quia  'tecum  prin- 

Sß.  3.  cipiuni'.    Tecum  supple  erunt  populi  tui,  non  solus  qv\s,  principium,  o  tu 
Caput  et  priucipium  Ecclesie,  in  die  i.  e.  claritate  temporis  gratie  virtutis 
tuce,  qua  tu  et  tui  sunt  fortes/  in  splendorihus  i.  e.  decoribus  sanctorum  lo 
sanctitatum,  non  in  decore  prophano:^  ex  utero  virginis  Marie  ante  luciferum, 

sß.  4.  quia  in  media  nocte,  gemii  te  nativitate  humanitatis.''    luravit  dominus  deus 

5{5(.  59, 12.  GLOSSA:    '  Ut  ps.  'deus  ostendit  milii  super  inimicos  meos,  ne  occidas 

möm.  1,  IG.  eos :  sed  depone  eos\        -  Hic  ad  Christum.  Ro.  1  'Non  erubesco  euan- 

gehum,  virtus  enim  Dei  est  in  salutem',  i.  e.  qua  nos  fortes  facit  contra  omne  is 
malum  in  mundo,  ideo  per  illam  dominatur  ipse  et  nos  cum  ipso  et  triumphamus 
4)t)i)cl.  2, 2.  in  Omnibus,   que  sunt  mundi.        "*  'Sicut  Hlium  inter  spinas,  sie  anima  mea 
inter  fihas'.    Non  enim  ideo  nos  Dominus  in  medio  malorum,   viciorum ,  ten- 
tationum  posuit,  ut  vincamur,  sed  ut  vincamus  et  sie  ostendatur  et  probetur 
gratia  virtutis  eius,  quam  nobis  dedit,  non  ut  serviamus  ilhs,  sed  ut  dominemur.  20 
s.OTof.  9, 16.  Ut  Exo.  9.  'ad  hoc  ipsum  posui  te,  ut  ostendam  virtutem  meam  in  te'.  Igitur 
mirabihs  est  iste  versus,    hiimici  nostri  dominantur  in  extremis  nostris,  sed  nos 
Kiim.  8,  28.  in  medio  eorum.    Ergo  etiam  inimici  nobis  serviunt  et  utiles  sunt,  quia  'omnia 
i.^ßett.  3, 3.  cooperantur  electis  in  bonum'.        ^  1.  Petr.  3.  'Quarum  non  sit  extrinsecus  etc.' 

Iste  enim  psalmus  etiam  teste  Domino  factus  est  in  spiritu,  ideo  spirituahter  et  25 
prophetice  intelhgendus.  Unde  quod  dicitur  hebr.  'in  decore  sancto',  ubi  nos 
'in  splendorihus  sanctorum',  hterales  ludei  secundum  sensuni  velantem  et  car- 
nalem  de  decore  corporali  intelhgunt,  ut  sunt  vestes  sacre  etc.  Sed  nos,  quibus 
Spiritus  aperuit  ostium,  scimus  quoniam  iste  decor  est  fides,  spes,  Charitas, 
sapientia  et  omnia  bona  in  Christo.  Sic  enim  idem  verbum  prophete  illos  30 
scandahsat  et  nos  edificat,  quia  non  exprimit,  quis  sit  iste  decor,  sed  tantum 
<Röm.i,2. 17.  prophetat  eum  futurum  et  revelandum  Ro.  1.  Hebr.  ^  'populi  tui  principes, 

in  die  virtutis  tue,  in  decore  sancto,  ex  matrice  aurore,  tibi  ros  infantie  tue'. 
'■&.  51, 14.  Ideo  principes,  quia  dominantur.  Hinc  dicitur  'spiritus  principahs'  ps.  50.  Decor 
?5(.  45, 14.  sanctus  est  'omnis  gloria  filie  regis  abintus'  ps.  44.  Ros  autem  infantie  est  35 
liumanitas  solum  spiritus  sancti  virtute  formata,  sicut  ros  sine  opere  humano 
venit,  non  tamen  sine  homine,  vel  extra  hominem,  ne  non  esset  de  nostra 
carne,  seorsum  creatus.  Ideo  ex  matrice  aurore  i.  e.  solummodo  matris  virginis 
filius,  que  clarissime  Ecclesie  initium  fuit  et  est,  non  ex  lumbis  viri,  sed  tantum 
ex  matrice,  ut  sit  verus  homo,  vere  matris  fihus  naturalis  et  tamen  ros  de  40 
spiritu  sancto. 


24  etc.  fcf)tt  33  Sl)va  de  mafrice  ms  adolescciitiae  tuae  35  infantie  et 
')  yuiit)  bcv  Übin-fi'ijung  bc§  %k.  .ßljvn. 


Psalmus  CIX.  [CX.] 


22? 


pater  et  non  i.  e.  nunquam  pcenitdnt  cum,  i.  e.  maxlme  delectabit  eum:  tu 
es  sacerdos  verus,  non  figuralis  ut  Aaron,  inceterniim,  quia  sempiternura 
sacrificiimi,  quod  est  corpus  suum  immortale,  personale  et  mysticum,  secundimi 
ordinem  ritiini  in  spetie  pauis  et  vini  MelchisedecJi ,  non  secundum  ritum 
Aaron,  que  est  fignra.    Dominus  a  dextris  tuis/  non  temporalia,  sed  omness.  5. 
bonum  tunm  est  tibi  ipse  Dominns  :  confregit  ministerio  Romanornni  in  die 
irce  SUCH  ps.  67  reges-  principes  et  totum  populnm  Synagoge.  Itidicahit^^^- 
iudicio  tropol.  regnabit  in  nationihus  gentibus  et  non  tantnm  ludeis,  implebit 
doüis  et  gratiis  Spiritus  sancti  ruinas  animas  occisas  a  Diabolo :  conquassahit 
liumiliabit  per  euangelium  capita  in  terra  mtdtortim,^  licet  non  omnia,  prin- 
cipatus  et  potestates  regnantes  in  terra,  videlicet  ut  confortet  capita  in  celo 
multorimi.    De  torrente  passionis  impetu  in  via  curriculo  liuius  vite  hihet,  s.  7. 
sed  non  ebibet:''  propterea  exaltahit  capmt,  ut  scilicet  hec  omnia  iam  dicta 
facere  possit.    Sic  enim  exaltatus  est  ad  hec  facienda,  quia  humiliatus  et 
obediens  factus  est  usque  ad  mortem.    Phil.  2.  2, 8. 


SCHOLAE:  PSALMUS  CIX.  [CX.]' 

Dixit  dominus  domino  meo:  sede  a  dextris  meis.  «ß.  1. 

Mystice  hec  sunt  verba  carnis  subiugate  de  spiritu  super  se  dominante. 
Quia  Spiritus  efBcitur  filius  dei  et  dominus  omni  um  per  fidem.^  Et  qui 
prius  peccatis  servus  fuit,  nunc  sedet  in  jiace  conscientie.  Sedet  ut  rex 
super  membra  peccati.  Sedet  ut  iudex  super  vitia  carnis,  ea  vindicaus  in 
carne  subiecta.  Quia  sedet  cum  Christo  a  dextris,  id  est  in  spiritualibus, 
ut  ait  Apostolus :  'fecit  nos  consedere  cum  Christo  in  coelestibus'.  e^f).  2,  g. 

GLOSSA:  ^  Ps.  25.  'Quorum  dextera  repleta  est  muneribus',  sed  non ^pf.  26,  10. 
muneratore.  -  Dieit  'reges',  quia  populus  synagoge  permittitur  quidem  vivere, 
sed  regnum  et  principatus  non  habet:  ideo  reges  eius  et  principatus  eius  sunt 
confracti,  et  ipsi  corpus  sine  capite  et  nomine.  ^  Hie  vertit  verbum  ad  audi- 
tores  loquens  in  tercia  persona  de  Christo.  ^  'Capita  in  terra  multorum', 
i.  e.  principes  terrestres  multos  seu  multorum,  ut  exaltet  principes  coelestes  et 
capita  in  celo  multorum.  Quia  momordit  infernum,  sed  non  absoi'buit:  ita 

bibit  de  torrente,  sed  non  ebibit,  quia  fex  eius  non  est  exinanita,  ut  bibant 
etiam  peccatores  terre,  nec  ipsi  uncpiam  ebibent.  Veruntamen  pro  electis  suis 
ebibit,  sed  non  pro  omnibus. 


aSt.  221a  — 222t;  219a  imb  i'.  3n  bet  ^anbfrfjrift  ift  nämtid)  m.  219  an  fatfdjer 
©tettc  eingefjeftet;  e§  mü^te  SBt.  223  fein.  220  fcljU.  \\\\\m  ^tuöi-jabe  brincjt  bnl)cr  ^uniidjft 
ben  St)eil  ber  Scholae,  toetdjer  in  ScibemannS  9tu§gabe  II  ©.  235—242  gebrucft  ift,  uub  bann 
©.  232—235.  2j  51(^0  j^je^-  i,etcit8  hai  It^ema  bon  Sut^erg  bcrüf)mtcT  ©ri)rift  „Slion  ber 

gteitjeit  einei  6f)riftminentdjcit". 

15* 


228 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16, 


Donec  ponam  inimicos  tuos  scabellum  pedum  tuorum. 
Inimici  sunt  domestici  sensus,  qui  sub  afFectu  et  potestate  anime  sub- 
iguntur  per  fidem  Christi,    Verum  hoc  non  uno  die  fit,  sed  assiduo  usu. 
lugiter  enim  pouit  illos,  donec  omnes  ponantur.     [1]^   Prius  tarnen  est 
sedere  a  dextris,  quia  nisi  dimissis  peccatis  anima  sit  in  quiete  conscientie 
et  fiducia  gratie  dei,  non  sperat  nec  laborat  sensus  subigere.     [2]  Immo 
per  se  non  potest,  quia  non  ait:  "^donec  tu  ponas',  sed  'ego  ponam  &c,' 
Omnis  enim  sapientia  et  virtus  nostra  ex  deo  est,    [3]  Denique  inimici,  non 
autem  amici  et  fratres  subiugandi  sunt,  hoc  est:  caro  sie  est  subiuganda, 
ut  vicia  eins  subigantur,  non  ipsa  destruatur  et  inutilis  fiat  ad  serviendum 
deo  et  ferendum  onus  dei,  hoc  est  discrete  maceranda  et  moderate,  ut  nec 
Sof.  9, 27.1asciviat,  nec  succumbat.    [Sic  enim  Salomon  nuUum  filiorum  Israel  fecit 
2.©nm.2i,i.servum,  sed  Gabaonitas,    Ideo  Saul  peccasse  dicitur,  quod  afflixit  Gabaonitas. 
^"lof  ä!  27- -^^^  qui  occidunt  corpus  eorum,  semen  rursus  occiditur  ab  eis.    Sed  sinendi 
69, 12.  sunt,  ut  aquas  portent.    Sic  dominus  'ostendit  mihi  super  inimicos  meos, 
ne  occidas  eos:  sed  depone  eos".   Sic  lacob  dicitur  supplantator,  non  occisor, 
Edom  autem  occisor,  quia  ruflFus  et  sanguineus,  eo  quod  occidit  animas  Israel, 
id  est  caro  occidit  et  tja-annisat  in  spiritum  nihil  relinquens,    Sed  spiritus 
sedet  et  regnat  solnm  subigens,  non  occidens.    Sic  olim  filiis  Israel  fuit 
preceptum,  ut  offerentes  primum  pacem  non  occiderent  suscipientes.  Sic 
carnem  qiioque  non  occidas  tiia  ahstment ia,  sed  rebellem.    Sancti  impios 
non  occidunt  exemplo  et  verbo,  sed  suhigunt,  impii  autem  occidunt  verbo 
et  exemplo  sanctos,  qida  spiritus  non  potest  subiicx  nisi  occisws,  sed  bene 
caro.]    [4]  Tandem  non  ad  hoc  laborandum  in  hac  vita,  ut  vitia  nulla  sint 
9föm.  6, 12.  in  carne,  sed  ne  dominentur  et  regnent  passiones  carnis  in  nobis  secundum 
Apostolum,    Unde  non  ait:  'donec  tollam  et  perdam",  sed  "^ponam  inimicos 
tuos',  scilicet  vivos  utique  et  residuos,  sed  subiectos.    Igitur  nihil  mirum, 
si  sensus  inclinentur  ad  malum:  sed  non  est  obediendum  concupiscentiis  eins, 
Vide,  quis  crederet  ista  verba  tarn  plena  esse? 

[5]  Quare  disce  hic  et  istud  quoque,  quod  non  sit  sessio  et  quies  in 
hac  vita  quereuda,  sed  'a  dextris',  Qui  enim  sedere  iubet  a  dextris,  sine 
dubio  a  sinistris  sedere  non  vult  aliquos,  sed  potius  stare  et  iacere  et  ire, 
.■gohcf.  2, 6.  id  est  servire,  laborare  et  pati  atque  humiliari,  Xeva  enim  non  amplexabitur 
me  (ait  sponsa),  sed  sub  capite  meo,  et  dextera  illius  &c.'  Quia  sancti  in 
hac  vita  secundum  carnem  requiem  non  habent,  sed  secundum  spiritiuB  in 
conscientia  pura, 

[6]  Ultimo  ait  'Scabellum  pcdum  tuorum'.  In  eo,  quod  dicit  'Scabel- 
lum', confirmat  id  quod  dictum  est,  scilicet  non  destruere,  sed  castigare  corpus 
oportere,  non  ut  sit  sepulchrum,  sed  scabellum  potens  sustentare  pedes 


12  Salomon  licrfcfjrieBcn  für  losua  21  .^linter  rebellem  fel^U  tnol)!  subii]ge.s 
')  5Dii-  t'ingi'tlamtnevtcit  ,3nJ)l''n  fti'lK»  iltonbe. 


Psiiluius  CIX.  [CX.] 


229 


affectiouum  et  .spiritus  imperium.  Quia  si  destruitur,  iam  non  valet  servire 
Spiritus  promptitudiui  et  voto,  ac  sie  iam  non  est  scabelluni  eins,  in  quo 
Spiritus  quiescat,  sed  potius  carcer  vel  grabatum.  [7]  Quod  autem  "^pedum' 
ait,  id  vult,  quod  uou  tantum  manibus  sit  caro  subiecta,  sed  et  pedibus,  ut 
non  tantum  opere,  sed  et  affectu  eins  concupiscentie  sul)iiciantur,  ut  non  sit 
niendacium  et  hypocrisis  in  nobis,  et  etiam  corde  sanctitatem  teneamus  super 
carnem.  [8]  'Tuorum'  autem,  quia  non  demonum.  Est  sane  et  caro  scabellura 
pedura  diaboli.  Imnio  spii'itus  est  scabellum  pedum  carnis :  que  sunt  diaboli 
aifectiones,  quibus  subiectum  calcat  spiritum  hominis  in  peccatis.  Quare 
magna  miseria  est,  quando  diabolus  non  sedet,  sed  stat  a  dextris  alicuius. 
Nam  tunc  deus  te  ponit  scabellum  pedum  inimicorum  tuorum. 

Et  perseverantiam  quoque  docet,  in  eo,  quod  ait  'ponam",  scilicet 
fixe  et  perseveranter  statuam.   Non  enim  qui  inceperit,  sed  qui  perseveraverit,  2iirttn).24,i3. 
hic  salvus  erit. 

Si  autem  ponendi  sunt  inimici,  sequitur,  quod  positi  nondum  fueriut, 
sed  potius  dominati,  et  non  scabellum,  sed  tyranni  in  reguo  Christo  debito 
vel  spiritui  debito  fuerint.  Ita  sane,  quod  Christus  sedet  a  dextris  dei,  quid 
est  uisi  quia  prius  stetit  a  sinistris  eins,  prius  servus,  ideo  nunc  rex,  prius 
passus,  ideo  nunc  gloriosus,  prius  iudicatus,  ideo  nunc  iudex,  prius  stetit, 
ivit,  iacuit,  ideo  nunc  sedet?  Ita  et  te  oportet  agere:  prius  humiliare,  ut 
exalteris,  sta,  ito  et  iace  dupliciter:  primo  scilicet  agnoscens,  quia  iaces  et 
mortuus  es  et  hnmiliatus  a  diabolo.  Secundo  etiam  te  ipse  humilia  in 
penis  et  compuuctione,  vel  ab  aliis  sustine  sicut  dominus. 

Potest  etiam  in  bonitate  accipi  dictum,  cum  ad  Christum  dicit:  'donec 
ponam  inimicos  tuos  scabellum  pedum  tuorum'.  Quia  nos  et  omnes  impii 
sumus  inimici  eins.  Aut  quis  fuit  amicus  eins,  cum  omnes  essemus  inimici 
eins  et  filii  ire?  Non  enim  nisi  pro  inimicis  mortuus  est  et  pro  peccatoribus.3töm. 5,8.10. 
Et  ideo  nos  quoque  necesse  est  positos  ei  esse  scabellum  pedum  eins.  Sed 
nos  bene,  illi  male,  quia  noluerunt  bene.  [Non  scabellum  sunt,  qnod 
subiacet  ad  onmem  «ffectum  cordis  (Ans,  nec  possunt  alitcr  commoveri,  quam 
ad  fceneplacitum  eins  et  affectum,  quo  in  eorum  vindicta  letatur.]  Igitiu' 
scabellum  pedum  eins  sanctiim  est  et  adorabile.  Et  in  loco,  ubi  steterunt  i^i.  9a,  5. 
pedes  eins,  adorabimus.  Hoc  autem  est:  subiici  per  obedientiam  fidei  Christo  132, 7. 
et  illum  confiteri  dominum  et  iudicem  et  regem  omnium.  Qui  enim  sie  se 
humiliat  et  captivat  in  obsequium  Christi,  hic  fit  scabellum  pedum  eins. 
Sunt  autem  pedes  eius  ipsa  verba  veritatis:  illis  enim  conculcat  et  subiectos 
habet  omnes  fideles.  Quia  veritas  quomodo  potest  aliis  pedibus  ambulare, 
quam  verbis?  Verba  enim  sunt  vehiculum  et  pedes,  per  que  in  nos  et  super 
nos  veritas  venit.  Unde  frequenter  in  Scriptura  predicatores  sicut  leones 
conculcare  dicuntur  bestias,  sed  pedibus  veritatis  et  iustitie.  Unde  et  verbum 


1  ©eib.  iam  auimo  valet 


230 


üictata  sujjer  Psalterium.    1513 — 16. 


de  ore  dicitur  exire  et  egredi,  cum  tarnen  alios  pedes  non  habeat  nisi  vocem 
illam  et  syllabas,  que  sunt  materialiter  verbum,  in  quibus  formale  verbum, 
id  est  sensus  vadit  ad  cor  audientis.     Uude  et  in  poesi  syllabe  'pedes^ 
vocantur.    Istis  itaque  pedibus  efficimur  scabellum,  quando  quieti  suscipimus 
iRönt!  lof'is'     cum  mansuetudine  verbum  dei.    Hü  sunt  'speciosi  pedes  euangelizantium  5 
§cfct.  1,  T.bona'.    Et  'pedes  recti\    Unde  mox  sequitur  de  eodem  \-erbo,  quare  et  quo- 
niodo  sit  pedes  Christi,  et  quomodo  sabellum  faciat  nos  sibi.  Quia 
33.3.         Virgam  virtutis  tue  emittet  dominus  ex  Zion:  dominare  in 
medio  iuimicorum  tuorum.    Si  emittit,  ergo  vadit  et  est  nuncius  de 
Zion  et  missum,  id  est  apostolum  et  apostolos  faciens.    Et  ita  iste  versus  lo 
exprimit  clarius  ea,  que  dicta  sunt.  Sed  hic  iterum  oritur  pelagus  eruditionis. 
Et  primo  describuntur  proprietates  veri  vei'bi  dei,  distiuguendo  ab  humanis 
verbis  et  doctrinis.    Sed  quis  omnia  uumeret? 
Primo  dicitiu"  'Virga'. 

iudex  15 

I Virgam  habet         sceptium  omnia  Christus.] 

magister  puerorum 

pastor : 

Quod  mox  sonat  aspere,  quia  virga  correptioneni  indicat,  sed  filiorum 
et  paternam.  Sic  enim  euangelium  castigat  nos  secundum  carnem,  et  verberat  20 
in  bonitate:  ideo  durum  et  asperum  est  iis,  qui  carnem  sapiunt,  cum  tarnen 
sit  suavissimum,  sed  intus.  Illorum  autem  blanditie  sunt  potius  aspere,  ut 
<(Sf.  91, 3.  ps.  90.  'Et  a  verbo  aspero'.  Quia  intus  est  asperum ,  ubi  est  eternum,  et 
foris  bkindum,  ubi  est  transitorinm.    Sed  verbum  Christi  foris,  ubi  est  tem- 

.fioi)ct.  6, 10.  porale,  est  asperum,  sed  intus  est  suave,  ubi  est  eternum.    Quia  est  'hortus  25 
nucum'.    Asperum  enim  est  humiliari  et  pati  mala  mundi  et  mortem.  Sed 
virga  dei  hec  est  et  virga  filiorum  et  paterna  castigatio.    Servorum  autem 
est  crux  et  patibulum,  scilicet  in  spiritu  punitio. 

Secundo  non  est  haruudo,  sed  virga.   Non  enim  est  vana  et  vanitatis 
doctrina,  sed  solida  et  solide  veritatis  et  foelicitatis.    ludeorum  autem  et  so 

TOmc.  15, 19.  hereticorum  est  arundo,  qua  dominus  fuit  illusus  et  percussus  in  caput.  Quia 
heretici  percutiunt  lingua  sua  Christum,  et  deitatem  eins  negando  et  Ecclesie 
sue  detrahendo.    Alias  pro])rietates  vide  circa  psalmum  secundum.^ 

Igitur  primum  signum,  quod  verbum  sit  a  domino,  est,  quod  doceat 
spiritualia  et  solida  bona.    Quare  omuis  doctrina  carni  blandiens  vel  indul-  35 

5Jiiitti).u,7.8.  gens  et  temporalia  docens  non  est  a  deo,  quia  non  est  virga,  sed  harundo 
et  moUicies  vestium.  Sed  quia  hoc  omnes  heretici  nituntur  iu  suis  facere 
et  osteiidere,  iu  quo  solo  a  ludeis  diflerunt  pei-fidis,  ideo  sequitur: 


33  Alie 

')  ©iel)c  iBb.  III  32.  33. 


Psalnius  CIX.  [CX.] 


231 


Vi rt litis  tue,  id  est  qua  tu  puteiis  es.  Nou  eiiiiii  in  amiis  inaterialibus 
nititur.   Verum  et  hereticorum  doctrina  simulata  virga  virtutem  habet,  quia 
'valde  proficit  eorum  sermo  sicut  Cancer'.    Sed  in  tercio  signo  velut  Magi  }g; 
^Egypti  deficiunt,  scilicet  'tue'.  Nou  enim  virtus  dei  in  illis  est,  sed  virtus 
sua.    Quod  ut  intelligamus,  sciendum,  quod  virtus  Christi  est  et  ea,  qua 
ipse  poteus  est  in  suis,  et  ea,  qua  sui  fortes  et  potentes  sunt  eosque  tales 
facit.    Q,ue  potissiinuni  est  humilitas.    Nam  per  humiUtatem  fidei  viucitur 
orane  malum  sine  tumultu  et  strepitu,  Isaie  9.  'omuis  violenta  predatio  cumScf.  9, 5. 
tumuhu  &c.'   Sequitur  ratio:  'parviüus  enim  uatus  est  nobis'.    Qui  sicut  inSn-y,  6.4. 
die  Madiau  exuperavit  &g.,  parvukis  siquidem  hanc  facit  victoriam,  id  est 
humihs  pei-  fidem  Christi.   Hec  autem  iufirmitatem  virtus  prerequirit.  Neque 
enim  virtus  dei  in  nobis  est,  nisi  prius  nos  infirmi  simus.    Inde  enim  par- 
vuli  sumus  victores,  non  quod  parvitas  nostra  vincat,  sed  virtus,  que  est  iu  2.  Gor.  12, 9. 
infirmitate  et  parvitate,  i})sa  facit  opera.    Nostra  itaqiie  virtus  cum  virtute 
dei  simul  non  stat,  sed  vel  ipse  infirm us  est  iu  nobis  et  nos  infirmi  magis 
[quo  fortiores  in  nobis].   Si  autem  nos  infirmi  in  illo  sumus,  iam  ijjse  fortis 
est  iu  nobis.  Sicut  ait  Apostolus :  'Qui  non  est  infirmus  iu  vobis,  sed  poteus  s.cior.  13, 3.4. 
est  iu  vobis :  quia  vos  infirmi  sciKcet  estis  in  illo'.   Quare  'Virtutis  tue  virga', 
que  docet  hanc  virtutem:  que  non  est  in  Babylone,  sed  iu  Jerusalem.  Unde 
in  psalmis  frequens  verbum:  'dominus  fortitudo  mea',  'virtus  mea  &c.'  i'i.i8,2^4fi,2. 

Emittet,  extra  mittet,  quia  clausa  erat  sub  lege  et  figura.  Diabolus 
autem  immisit  in  nos  infirmitatis  nostre  arundinem,  quam  ex  Babylone  emisit. 
Et  ludeis  quidem  hodie  emittit  arundinem  infirmitatis  ex  Babylone,  id  est 
ex  Synagoga  doctrinam  vacuam  caruis.  Emissio  autem  hec  est,  qua  per 
totum  muudum  exivit  souus  coelorum  et  iu  fiues  orbis  terre  verbum  eorum.     19, 5. 

Prius  autem  nou  ernittebatur,  sed  immittebatur,  scilicet  in  prophetas 
tantum  intus,  et  promittebatur  et  committebatur.  Nunc  autem  emissa  est. 

Dominus.  Nec  enim  id  nisi  dominus  posset  tam  magnum  et  mirabile 
opus  perficere  in  totum  munduni.  Servus  enim  vel  Moses  tantum  demittebat 
in  suiuu  populum.  Et  hoc  cpioque  siguum  est  verbi  dei,  quia  a  domino 
exivit.  'Non  enim  vos  estis  qui  loquimini'.  Et  'erunt  omnes  docibiles  dei'.  g^lj" 'J; 
Mystice  autem  tuuc  dominus  per  te  loquitur,  tunc  verbum  tuum  est  virga 
virtutis,  si  primum  inimicos  tuos  scabellum  pedum  tuorum  posuerit.  Effi- 
caciter  enim  docebis,  si  feceris  ea,  que  docueris.  Si  tu  quoque  sine  peccato 
et  victor  viciorum  fueris  in  teipso,  poteris  et  in  aliis  percutere  eadem  virga 
oris  tui.  Nec  presumas  arguere  et  virga  castigare,  quod  ipse  feceris.  Alioquin 
non  dominus  emittet  virgam  virtutis  sue,  immo  tue.  Sit  jirimum  virtus  tiia 
facta  et  a  te  possessa,  antequam  alteri  eam  applicare  incipias.  Quomodo 
aliena  virtute  ages? 


2  nititur  verum  5  §tnter  est  ausgeftcid^cn  Immilitas  est  16  ©eib.  fdjaltct  bie 
SRanbfiemeifung  erft  3-17  f)inter  est  in  nobis  ein        32  ©eib.  liinc  verbum 


232 


Dictata  super  Psalterium.    1513 — 16. 


Cum  igitur  iu  medio  simus  iiiimicornm,  non  habemus  efficacius  robiir 
vinceiidi  et  domiuandi  inter  illos,  quam  virgani  virtutis  Clu'isti,  id  est  Euan- 
gelium.  Nam  usque  liodie,  quociescunque  spiritus  tentatur  a  quacunque  pas- 
■sioue,  si  iu  memoriam  reducit  verbum  dei,  sentit,  quouiara  efficax  est  verbum 

cspf).  6, 17.  eius  et  siue  virtute  uon  iutrat  memoriam,  ut  experientia  doeet.    Sic  Eph.  6. 
'Assumite  gladium  Spiritus,  quod  est  verbum  dei\    Unde  si  quis  tentatur 

auc.  21, 19.  ira  et  impatientia,  si  hoc  vel  simile  cogitat:  'In  patientia  vestra  possidebitis', 
®3oo.*  i"' {|  item  'Regnum  coelorum  vim  patitur',  item  'non  est  servus  maior  domino 

SBciäi).  ©at.  guo',  et  'Estotc  fortes  in  bello  &c.',  statim  sentit  mitius  se  habere  passionem. 
Scf.  50, 4.  Unde  Isaie  50  super  hoc  gloriatur  Christus  et  Ecclesia  dicens :  'Dominus 
dedit  mihi  linguam  eruditam,  ut  sciam  sustentare  cum,  qui  lassus  est  verbo'. 

3iöm.  15,4.  Et  Ro.  13.  'Ut  per  patientiam  et  cousolationem  scripturarum  spem  habeamus'. 

Recte  ergo  dicit:  Emittet  dominus  ex  Zion,  id  est  ex  specula  et  memoria, 
ex  oblivione  producens  in  intellectimi  presenter  considerandum :  tunc  domi- 
nari  poteris.    Veruntamen  hoc  est,  si  sint  bone  voluntatis  ii,  qui  tentautur. 

2.sim.  f,i2!  I^^GO  sequitur:  'populi  tui  principes  et  voluntarii'. ^  Qui  enim  volunt  pie 
vivere  et  persecutionem  patiuntur,  iis  est  hec  virga  virtutis  ad  dominandum. 
Nam  qui  nolunt,  iam  victi  sunt,  et  est  eis  arimdo  infirmitatis  verbum  dei, 
stultitia,  impotentia  et  vanitas.  Sed  per  dominium  inter  inimicos  fit,  ut 
popiüus  eius  sit  'principes'.  Tropologice:  id  est  opera  bona  triumphant  super 
mala  et  malorum  motus. 

Corollarium.  Sequitur,  quod  virtus  hec  non  est  carnalis  et  contra 
homines  secundum  carnem,  sed  spiritualis  et  ea,  qua  contra  peccata  et  mala 
malorumque  auctores,  scilicet  homines  et  demones,  pugnat.  Et  est  ipsa  gratia 
¥[.  45, 3.  dei,  que  est  iu  verbis  Euangelii  nobis  collata.  Ps.  44.  'difi'usa  est  gratia  in 
labiis  tuis:  propterea  benedixit  &c.'  Sequitur:  'Accingere  gladio  &c.'  Idem 
est  gladius  quod  virga,  idem  gratia  quod  vii-tus,  quia  gratia  dei  superat  omne 
peccatum,  peccatores  et  demones,  vel  eos  convertendo,  vel  ne  noceant  prohi- 
bendo.  Unde  et  iufra:  'In  die  virtutis  tue',  id  est  in  revelate  gratie  tempore 
et  plenitudinis. 

Sed  quando  Dominus  emittit  hanc  virgam,  tunc  est  efficax:  secus  si 
liomo.  Emittit  autem  homo,  quando  Scriptura  humauo  sensu  exponitur,  ut 
apud  hereticos:  tunc  enim  non  est  virga  virtutis,  sed  virga  furoris,  faciens 
servire  in  medio  inimicorum,  id  est  in  superbia,  regina  viciorum.  Aut 
si  applicatur  humano  sensu  ad  aliquod  propositum,  iternm  est  inefficax. 
ei)vici)iu.2G,7.Prover.  25.  'Quomodo  pulchras  frustra  habet  claudus  tibias:  sie  indecens  est 
(£i)ncfim.2G,9.  iu  ore  stultoi'um  parabola'.  Item  'Quomodo  si  Spina  nascatur  in  ore  temulenti : 


4  ©eib.  quam  efficax       15  doiiiinare       22  9im  Stanbc  gteiiifjfallS  [Conjl.]       37  Vulg. 
iu  mauu  temulenti 

')  '•Jiad)  bei-  Übnioljuiig  bcf^  '>i\)xa  („populi  tui  principes  in  die  virtutis  etc.")  unb 
hn  bcö  Psalt.  iuxta  Hebr.  („populi  tui  spontanei"). 


Psalmus  CIX.  [CX.] 


233 


sie  parabola  in  ore  stulti'.  Et  24. 'Mala  aurea  in  lectis  argenteis,  qui  profert  ©pritii>B.25, 
verbum  iu  tempore  suo'. 

Ex  Zion,  ex  specula,  non  ex  confusione,  id  est  Babilone,  que  fit  ])as- 
sionibns  ire   et  aliaruni.    Quia  licet  cum  passionata  anima  stet  verbum 

5  Euangelii  efficax,  non  tarnen  ex  passionata  anima. 

Tecum  principium.    B.  Augustinus  sie:  id  est,  O  Christe,  paterS.  3. 
tecum  est,  qui  est  principium  tuum,  q.  d.  erit,  ut  credaris  idera  deus  cum  patre, 
sicut  es  in  veritate.    Sed  hoc  credere  erit  in  die  virtutis  tue,  id  est  iu 
tempore  gratie.    Verum  Hebr."-  cum  nostro  concordando  potest  sie  intelligi. 

10  O  Christe,  tecum  est  principium,  id  est  spiritus  sanetus,  qui  facit  voluntarios 
et  liberales  in  Servitute  tua.    Iste  autem  spiritus  cum  Mose  non  fuit  nee 
cum  tota  synagoga  literali,  sed  est  tecum  et  cum  Ecclesia  tua  solummodo. 
[Sicut  Angelus  ad  beatam  Virginem:  'Domiims  tecum',  sed  non  cum  AgarSuc.  1,28. 
ancilla,  cum  qua  est  servus  et  servilis  timor,  non  principium,  qui  est  Dominus, 

15  sed  finis  seu  principiatum,  scilicet  creatura.]  Deinde  ex  utero  ante  luci- 
ferum  genui,  b.  Augustinus  dupliciter  exponit,  primo:  Ex  occulta  substantia 
divinitatis  ante  omnem  creaturam,  etiam  primam,  genui  te  in  eternitate, 
Secundo :  Ex  utero  b.  Virginis  ante  luciferum,  id  est  nocte  &c.,  quod  magis 
consonat  hebr.,^  (juia  hic  psalmus  de  Christi  humauitate  magis  loquitur. 

20  Igitur  dieit:  populi  tui  principe s.^  Dictio  Hebraica,  que  hic  'principes' 
vel  'principium'  dicit,  significat  etiam  'spontaneos,*  liberales  et  voluntarios', 
que  est  vera  diiferentia  populi  novi  et  veteris.  Ille  enim  timore  pene  omnia 
feeit  coaetus,  iste  autem  omnia  facit  amore  iustitie  in  spiritu  libertatis.  Quia 
nobiscum  est  priucijMum,  id  est  spiritus  sanetus,  dator  amoris  et  libertatis. 

35  Unde  dicitur  ps.  ,50  'Spii'itus  principalis',  quod  potest  trausferri  etiam  spiritus  51. 
voluntarius  seu  liberalis. 

In  die  virtutis  tue.  Quia  in  die  humano  et  coram  hominibus,  qui 
non  vident  nisi  secuudum  lucem  huius  mundi,  fideles  Christi  non  modo  non 
sunt  principes,  sed  etiam  opprobrium  hominum  et  abiectio  plebis  et  tanquam     22, 7. 

30  purgamentum  huius  mundi  secimdum  Apostolum.    Sed  in  luce  et  die  spiri- 1-  Sor.  4, 13. 
tuali  coram  deo  sunt  principes  et  reges. 

In  decore  sancto^  sive  in  splendoribus  sanctorum^  dicitur  ad 
difFerentiam  decoris  et  ornamentorum  corporalium,  sive  sint  secularia  sive 
Sacra.   Quia  ornamenta,  quibus  populi  Christi  decorantur,  sunt  Charitas  cum 

35  Omnibus  virtutibus  et  scientiis  spiritualibus,  que  lucent  in  opere  eorum,  ut 


4  ire  =  irae  7  tuum  fe^tt  Iici  ©cib.  lö  ©eib.  priucipatio  22  peue  =  poeiiae 
29  oprobrium 

Psalt.  iuxta  Hebr.  „poi^uli  tui   spontanei   erunt  in  die  fortitudinis  tuae". 
-)  „in  montibus  sanctis  qnasi  de  -vulva  orietur  tibi  ros  adolescentiae  tuae."  ^)  (So 

S^ic.  Stira.  *)  ©o  Psalt.  iuxta  Hebr.    Sßcrgt.  9ieud}Un,  Rudimenta  pg.  308.  hni3 

©0  Sl)ta.         «)  @o  Vulgata.  ' ' 


234 


Dictata  super  Psalteriuni.  1513 — 16. 


humilitas,  patientia  &c.  Iste  emni  sanctus  est  decor  nec  ui.si  in  sanctis 
reperitur.    Non  sie  carualis  decor,  quantumvis  consecratus  sit. 

Ex  matrice  aurore  tibi  ros  infantie  tue.    Dupliciter  intelligitur: 
primo  de  Christi  infantia,    que  ex   sola  matre  per  operationem  saucti 
Spiritus  forraata  est.    S  e  c  u »  d  o  de  [tota  Ecclesia]  populo  Ecclesie,  qui  usque 
hodie  sicut  ros  nascitur  per  baptismum  ex  solius  Ecclesie  utero  virginali. 
Sancta  enim  Virgo  fuit  figura  Ecclesie  parientis  filios  suos  de  spiritu  sancto 
et  semine  celestis  verbi.    Idee  oranes  ba])tisati  sunt  sicut  ros  a  Domino, 
SKicf)n  5, 6.  Mich.  5.  'Et  erunt  reliquie  Israel  in  medio  populorum  multorum  sicut  ros  a 
.^-lofjei.  6, 9.  domino'.    Unde  Ecclesia  dicitur  'Aurora'  in  Canticis.    Et  matrix  eius  est 
.^o^ci.  7, 2.  acras  Scriptura,  plena  semine  verbi  dei.   Unde  in  Canticis :  Venter  tuus  sicut 
acervus  tritici",  id  est  Scriptura  sacra  in  memoria  tua  plena  semiue  verbi  dei. 

Consonat  translatio  nostra  sie:  Ex  utero,  scilicet  scripture,  genui  te 
et  tuos  in  filios  adoptionis  ante  luciferum,  id  est  ab  eterno,  quia  elegit 
1. 'ßctv.  2, 2.  nos  ab  eteruo  generari  &c.    Sic  1.  Pet.  2.  'Quasi  modo  geniti  infantes  lac 
concupiscite'.    Sed  in  talem  infantiam  generantur  generatione  dei  ex  spiritu 
sancto:  ideo  dicuntur  'ros  infantie',  ex  matrice  scripture  nati. 
4.         luravit  dominus  &c.    Hoc  'non  penitere'  vehementius  sonat  quam 
i.ffliof.  6, 6.  placere.   Quia  multa  placent  deo,  quorum  postea  penitet,  ut  Genes.  5. 'penitet 
me  fecisse  hominem',  hoc  est  efFectum  penitendi  fecit,  scilicet  destruendo  que 
fecerat.   Sic  lex  quoque  placuit  usque  ad  Christum,  sed  iam  displicet.  Sacer- 
docium  autem  Christi  ita  placet,  quod  nunquam  displicebit.  Ideo  necessario 
sequitur,  quod  erit  ineternum.  Unde  sequitur:  tu  es  s acerdos  ineternum. 
Quare  ineternum?   Quia  deum  non  poenitebit.   Non  sie  sacerdocium  Aaron, 
super  quo  non  iuravit,  sed  simpliciter  vocavit.   Ubi  autem  hoc  iuramentum 
i.iiRof. 22, 16.  fecerit  nescitur.    Aliqui autem  illud  Genes.  22.  putant:  'per  memetipsum 
*^^89-^3G.  iuravi'.   Alii  illud  ps.  88.  'Semel  iuravi  in  sancto  meo'.   Et  ps.  131.  'Iuravit 
dominus  David'.    Sed  non  habetur  clare  de  sacerdotio  Christi. 

Secundum  ordinem  Melchizedech,  quod  intelligitur  primo  se- 
.f)e6r.  7,  1. 2.  cundum  uomen.   'Melchisedech'  enim  'rex  iustitie'  dicitur  et  fuit  rex  Salem, 
72, 7.  id  est  rex  pacis.  Christus  autem  vere  est  rex  iustitie  et  pacis,  ps.  71.  'orietur 
85,  u.  in  diebus  eius  iustitia  et  abundantia  pacis'.  Ps.  84.  'lustitia  et  pax  osculate 
sunt'.  Ideo  est  verus  Melchisedech.   Seeundo  secundum  officiimi,  quia  ille 
t.iii;o(.  14, 18.  obtulit  panem  et  vinum  sacramentaliter  tantum,  Christus  autem  sacramen- 
taliter  et  spiritualiter  simul.  Nam  sacramentalis  panis  et  vinum  sunt  species 
saeramenti  panis  et  vini.  Spiritualis  autem  panis  et  vinum  est  ipse  Christus 
i.eor.]o,i7.  Caput  et  tota  Ecclesia.   Sic  Apostolus  ait  1.  Corin.  11.  'unus  panis  et  unura 
corpus  multi  smnus'.  Hoc  autem  offerre  ille  non  potuit,  sed  solus  Cliristus 


4  extra  sola  5  tota  Ecclesia  loieber  gcftrid^en 
15  ©eib.  geiierare         31  Christus  aut 

')  ©0  8t)ta. 


9  sie  res,  Vulg.  quasi  ros 


Psalmus  CIX.  [CX.] 


235 


offert  hunc  panem  iueteriiuni  deo  patri.  Tercio  secimdum  genns.  Nam  ille 
describitur  sine  genealogia.  Ita  Christus  est  sine  iuitio  et  fine  etemus  sacerdos.  §ci)t-  7, 3. 
Et  ista  dictio  'secundum  ordinem'  omnibus  tribus  est  applicanda.    Nam  si 
de  hebr.  violenta  proprietate  deberet  transferri,  dicenduiii  esset:  'tu  es  sacerdos 
ineternum  ad  verbum  vel  verbi  gratia'^  ut  Melchisedech'. 

Dominus  a  dextris  tuis.    Ps.  15.  'Quoniam  a  dextris  est  mihi,  ne|(.\'6, g. 
commovear',  scilicet  a  dextris,  licet  movear  a  sinistris.    Sic  non  tan  tum 
Christo,  sed  omnibus  Christianis  est  dominus  a  dextris.   Sunt  autem  a  dextris 
Christi  [et]  nostris  ea,  que  sunt  anime  et  spirituaha.   A  sinistris  autem  sunt 
temporalia  et  ea,  que  sunt  coi-poris.    Igitur  dominus  est  a  dextris  nostris, 
quando  astat  fidei,  gratie,  humilitati,  castitati  et  omnibus  que  sunt  pro  salute 
anime,  ut  in  illis  non  deficiat,  sed  potius  2:)roficiat.   Sed  non  a  sinistris,  quia 
non  adest  corpori  et  eis,  que  sunt  corporis,  immo  sinit  ipsum  flagellari, 
humiliari,  egere  et  affligi.    Et  ideo  Diabolus  potius  est  a  sinistris  nostris. 
1.  Petr.  ultimo:  'Adversarius  vester  diabolus  tanquam  leo  circuiens  querit  &c.' i- ^Pcti.  5, 
Dominus  autem  in  medio  nostri  ps.  45.    Sed  diabolus  extra  in  circuitu,  ergo     46, 6. 
a  sinistris.    Sic  lob  2.  dixit  dominus  ad  Satan:  'Ecce  in  manu  tua  est, .&iob  2, 6. 
veruntamen  auimam  illius  serva'.    Ecce,  quod  auimara  servat,  a  dextris  eins 
est,  quod  autem  in  manum  illius  tradit,  Satan  a  sinistris  eins  fit.  Rursus 
diabolus  stat  a  dextris  impiorum,  ps.  108,  quia  possidet  eos  secundum  animam^f.  109,6. 
et  impedit  in  iis,  que  sunt  pro  salute  anime,  licet  eos  promoveat  in  sinistris, 
id  est  temporalibus.    Cetera  in  glosa  dicta  sunt.^ 

Confregit  in  die  ire  sue.  Ista  dies  ire  est  dies  eadem  plenitudinis 
gratie.  Quia  sicut  super  Ecclesiam  [propter  fidem]  tunc  misericordia:  ita 
super  synagogam  propter  perfidiam  ira  cepit.  Et  sicut  Ecclesia  tunc  cepta 
edificari  edificata  est  et  edificabitur:  ita  Synagoga  cepit  destrui,  destructa 
est  et  destruetur.  |  if7i!runque  enim  propheifatum  est,  scilicet  iudicium  et 
misericordia,  ira  et  honitus  in  ven^wro  Christo.]  Et  ita  in  Ecclesia  reges 
et  principes  solidantur,  in  synagoga  autem  confringuntur  et  confracti  sunt, 
lidem  autem  sunt  reges  et  principes,  ut  ps.  2.  'Astiterunt  reges  terra  &c.'     W\-  2, 2. 

Quoad  incredulos  est  dies  ire,  quoad  fideles  est  dies  gratie,  sicut  et  in 
flituro  erit  dies  glorie  bonis,  et  dies  ire  malis.' 


4  dicendum  esse  9  et  ift  ein3Uf(i^aUen  19  in  mann  illius  24  propter  fidem 
übergefc^riefien        31  Quo  ad  fides 

1)  "^nnan-pr  —  bergt,  gteuc^ltn,  Rudim.  pg.  118:  „ponitur  vel  nna^ 

loco  'propter'  vel  'gratia  alicuius"  vel  'super'  aut  'de  aliquo'",  -)  ©tetje  6.  227. 

^)  %it  Sdjslcgiiug  bon  33.  6  imb  7,  lDcld)c  feljlt,  toirb  nuf  bcm  tjernuägcfdjuittcnen  imb  tier= 
lorcnen  St.  220  geftanben  ^abeit. 


236 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


GLOSSA:  PSALMUS  CX.  [CXI.] 

Confessio  et  (jmciarum  actio  super  »lirabilibus  Christi,  pr(jeci2)ue  sacra- 
menti  Eucharistice.    Psalmus  CX.  al^yhabetarius  quartus. 
Tit.  Allein  ia. 

23.  1.         Alepli.   Confitehor^  tibi  confessione  laudis  domine  in  toto  corde  meo  non 
dimidio  et  claudo  in  utranque  parteni,  simul  duobus  Dominis  serviendo. 

Beth.  In  concilio  quoad  spiritualem  conventum  iustortim  apostolorum 
et  fidelium  et  congregatione  quoad  corporaleiii  conventum. 
58. 2.         Gimel.  Magna  in  quantitate  et  numero  opera  domini  in  illis  iustis. 
^f.  104, 31.         Daleth.  Exquisita  electa,  ps.  103.  'Delectabitur  Dominus  iu  operibus 
suis',  in  omnes  voluntates  beneplacitum  eius. 
ä8.  3.         He.   Confessio  et  magnificentia,  quia  in  illis  operibus  laudatur  et  magni- 
ficatur,  dum  illi  se  accusant  et  humiliant,  opus  eins  i.  e.  quod  ipse  fieri  vult. 

Vau.  Per  hoc  Et  iusticia  eius,  que  est  ex  fide  ipsius  in  fidelibus  suis, 
manef  in  scemlum  scectdi,  non  est  humaua,  que  transit,  nec  iustitia  carnis 
et  litere. 

SS.  4.         Zain.  Jfe/Mor «/jm  memoriale,  seil.  Eucharistiam-  fecit  mirabilium  suorum, 
que  in  vita  sua  gessit  et  passus  est  pro  nobis. 

Ileth.   Misericors  iustificando  per  gratiam  fidei  et  miserator  peccata 
indulgeudo  dominus:^ 
s8.  5.         Teth.  Escam  ^  sacramentalem  et  spiritualem  dedit  gratis  titnentibus  se, 
quia  non  timentibus  et  malis  est  mors,  sed  vita  bonis. 

loth.  Memor  per  effectum  erit  in  saiculum  in  eternum,  sed  oblitus 
est  testanienti  Mosi,  testamenti  sui  novi,  quod  promisit  uobiscum  esse  et  in 
futura  vita  secum  constituere. 

GLOSSA:   ^  Loquitur  autem  psalinus  proprio  de  operibus  et  mirabilibus 

Dei  per  Christum  factis  et  non  de  operibus  creationis.    Quia  ad  deum  incarnatum 

dirigit  sermonem.     Et  sunt  verba  prophete  in  persona  totius  humane  natura 

1. «01.11,25. et  cuiuslibet  fidelis.         ^  Unde  ait:  'Hec  quocienscunque  feceritis,  in  meam 

Sfüm.  4,25.  memoriam  facietis'.         ^  Secundum  ilkid  Ro.  5.  'Christus  mortuus  est  propter 

peccata  nostra  et  resurrexit  propter  iustificationem  nostrain'.    Potest  eniin  in- 

dulgere  peccata  nondum  data  iustitia  revelate  fidei  et  gratia,  sicut  in  lege  veteri 

n   ■  A  -r^        i  euangelicam     1    .     ,      .  t-.         t  . 

lecit.        *  Escam ;  »  i      )  simul  enim  sacramentum  et  Euangelium  est 

\  sacramentalem  )  ° 

1.  Kor.  11,26.  sumendum,  et  utrunque  est  meinoriale  eius,  unde  'Quocienscunque  manducaveritis, 

mortem  Domini  annunciabitis'.    Ecce  Euangelium  cum  sacramento. 


2  graciarumiictio         10  Vulg.  laetabitur  Dominus         19  Heth  fe^tt  im  2)xud£,  ain 
Don  .Cutljct  na^gctrogcn 


Psalmus  CX.  [CXI.] 


237 


Caph.   Virtutem  operum  suonmi'  [potentiam  qua  possiint  fieri  opera«.  6. 
eius,  hec  est  fides]  annunciahit  per  euangeliuiii,  quia  opera,  sed  non  virtus 
videtur,  ideo  opus  est  annunciari,  populo  suo  fideli,  qui  per  fidem  eum  colit. 

Lamech.   Ad  quid?  non  tanturo,  ut  ludei  salventur,  sed  etiam  Ut  detm.  7. 
Ulis  populo  suo,  reliquiis  Israel  hcereditafem  gentium,  i.  e.  gentes  per  fidem 
subiectos  Ecclesie. 

Mern.  Et  per  hoc  Opera  manuum  eius,  que  facit  Ecclesiara  edificando 
et  perficiendo,  vcritas  non  figura  sicut  olim,  sed  plenitudo,  et  iudicmm'^  seil, 
discretionis,  quia  non  indilFei'enter  assumit  omnes  ad  Ecclesiam,  sed  qui 
crediderunt. 

Nun.   Fidelia^  fida,  stabilia,  solida  quia  spiritualia,  oninia  mandafa%.  s. 
eius  euaugelica,  spiritum  erudientia,  non  carnem  sicut  lex. 

Samech.   Confirmata  per  virtutem  et  gratiam  Spiritus  sancti  in  sceculum 
scecidi  de  uno  in  alium,  non  finienda  sicut  lex. 

Ain.  Facta  i.  e.  posita,  sicut  lex  poni  solet,  in  veritate  i.  e.  in  spiritu 
et  plenitudine  litere  et  (equitate  i.  e.  Omnibus  tam  ludeis  quam  gentibus  sine 
acceptione  personarum. 

Phe.  Redemptionem  i.  e.  ipsvim  Christum  seu  gratiam  suam  per  ipsirni'^s.  9. 
misit  [dominus]  populo  suo  Ecclesie  primitive  in  synagoga. 

Zade.   Mandavit  verbo  suo  stabilivit,  ut  ps.  33  'ipse  mandavit  et*W-33, 9. 
creata  sunt'  inceternum  testamenium  suum  seil,  novum,  non  vetus,  quod 
fuit  temporale. 

GLOSSA:  ^  Vel  virtutem  operum  suorum,  i.  e.  quid  possint  opera  eius, 
i.  e.  opera  fidei.  Quid  ergo  possunt?  Quia  stulta  et  infirma  et  nihil  ea  prodesse 
secundum  liumanum  sensum  putantur,  eo  quod  nihil  per  hec  consequuntur  ad 
istam  vitam ,  sed  potius  contraria  et  mortem.  Veruntamen  fortia  sunt  Deo  ad 
destruendum  peccata  et  peccatores  et  ad  magnificandas  virtutes  [iustitias]  et 
iustos  hic  et  in  fiituro.  Hoc  enim  est  non  monstratum,  sed  annunciatum  tantum, 
quia  sie  credi  oportet  ex  auditu  et  nuncio.  Sic  2.  Cor.  10.  'Arma  mihtie  2.  ßor.  10, 4. 
nostre  non  sunt  carnaha ,  sed  potentia  Deo  etc.'  Et  iterum :  '  Non  est  nobis  epf).  6, 12. 
colluctatio  adversus  carnem  et  sanguinem'.  Sic  accipe  exemplum  S.  Agathe  et 
aliorum.    Nonne  stultum  et  infirmum  opus  fecit  credendo  in  Christum  et  pro  eo 

I  paupertatem  j  r  dives 

patiendi  ;  crucem         ,  cum  esset  l  delicata  -   Homo  quandoque  liabet 

^  ignominiam  ^  nobihs? 

iudicium  sine  veritate,  sed  hic  aliter :  "^veritas',  i.  e.  non  figura,  sicut  'Caro  mea  Sot).  6, 55. 
vere  est  cibus'.        ^  Etiam  'fidelia',  quia  exhibent  vera  promissa.         *  Et  sie 
in  istis  omnibus  predictis  misit  redemptionem,  quia  hec  omnia  ad  redemptionem 
nostri  fecit  et  facit. 


1  5ßon  potentiam  Big  tides  3-  2  loiebet  geftrid)en  19  dnniinus  oon  Sutf)er  fleftrid^en 
27  iustitias  üt)cvgefd)vie6en         30  nostre  nostra 


238 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


Cuph.  Sanctum  in  se  et  alios  sanctificans  et  terrihile  reverentia  summa 
latrie'  nomen  eins. 

SB.  10.         Res.  Sed  iste  terror  bonus  est  uou  noceus,  quia  Initium  sapientice, 
qiie  est  ex  Deo  in  Christo,  timor  domini,  qui  est  ex  terrore  nominis  eins. 

Sin.  Intellectns  i.  e.  spiritualis  sensus  sapientie,  que  est  ex  fiele  Christi,^  5 
honus,  quia  non  uisi  bona  vera  docet  et  donat,  Omnibus  facientibus  opere 
implentibus  cum. 

%\.  84, 5.         Thau.   Laudatio,  qua  a  suis  laudatur,  ps.  83  'Beati  qui  habitant',  eius 
i.  e.  Domini,  cui  soli  laus,  non  faeientium,  in  scecuhim  sceculi  ineternum. 

SCHOLAE:  PSALMUS  CX.  [GXI.]^  lo 

58.  1.         Confitebor  tibi  domine  in  toto  corde  meo. 

Pregnantia  sunt  verba  huius  psalrai,   si   liberet  singula  discutei'e  et 
tempus  et  gratia  concederet. 

Primo:  Confitebor,  scilicet  duplici  confessione  laudis  et  peccati, 
quanquam  confessio  peccati  sola  sit  nihil  et  mera  perditio:  qualis  fuit  lüde  is 
et  est  omnium  desperatorum,  daranatorum,  immo  et  demonum:  omnes  enim 
confitentur  se  peccasse,  sed  non  faciuut  confessiouem  laudis,  que  in  confessione 
peccati  est  necessaria,  id  est  confiteri  domino  quoniam  bonu.s,  et  dare  gloriam 
eius  bonitati  per  fidem  et  spem  misericordie  eius.  Sic  econtra  confessio 
laudis  sola  sine  peccati  confessione  etiam  perditio  est,  qualis  est  pi-esumentium  20 
^>Pf'49'i9^^  superborum,  ut  istius  pharisei  in  Euangelio.  De  quibus  dicitur:  'Con- 
fitebitur  tibi,  cum  benefeceris  ei',  sed  non  cum  ipse  malefecerit  et  peccaverit 
^Pf.  32, 5.  tibi.  Solum  bona  a  te  querit,  non  sua  mala  pandit  sicut  ille  ps.  31.  'Dixi: 
confitebor  adversum  rae  iniustitiam  meam  domino  &c.' 

S  e  c  u  n  d  o :  Tibi.  Hoc  enim  non  faciunt  desperantes,  qui  inter  se  bene  25 
confitentur  sua  mala,  sed  non  deo,  quia  non  sperant  ab  eo  veuiam:  ideo 
non  dant  honorem  deo,  ut  ei  peccata  sua  confiteantur  et  bonitatem  eius. 
Sicut  ludas  fuit  confessus  non  deo,  sed  impiis  et  suis  similibus:  ita  et 
demones  inter  se  et  faciuorosi  faciunt,  deo  non  confitentes  confessione  laudis, 
sed  sibi  ipsis  coufessione  peccati.  Ediverso  presumptuosi  deo  confitentur  30 
confessione  laudis,  sed  non  sibi  seu  inter  se  confessione  peccati:  quia  volunt 

GLOSSA :  '  Quod  hie  de  terrore  reverentiali  et  non  terrore  servili  loquatur 
[patet],  quia  premittit  ^Sanctum'.    Impiis  enim  et  Demonibus  est  terribile,  sed 
non  sanctum,   quia  polluunt  illud.    Et  timor  servilis  non  est  initium  sapientie, 
1.  Gor.  r2, 3.  sed  insipientie  et  desperationis.         -  Inde  enim  nullus  potest  dicere  'dominus  35 
Ihesus'  nisi  in  spiritu  sancto,  secundum  Apostolum. 


14  peccate  29  conle.s.sioneni  33  putet  fe^tt 
»)  331.  223  a— 22(Ja 


Psalmus  CX.  [CXI.] 


239 


mvicem  iustl  videri.  Ergo  utraque  coufessio  necessaria  est,  et  sunt  due 
partes  imius  integralis  confessionis.  Sed  melior  pars  est  confessio  laudis  et 
dignior  velut  forma  et  lux. 

Tercio:  In  toto  corde  meo.    Aliqui  duobus  dominis  volentes  söiatrt;.  e,  24. 
servire,  dimidio  corde  deo  et  dimidio  muado  et  carni,  vitrunque  simul  amare 
et  possidere:  et  ita  claudicant  in  duas  partes,  simul  Baal  et  dominum  colentes.  i.ffön.  18,21. 
Alii  nee  dimidio  quidem  corde,  sed  ore  tantum  deum  confitentm-,  de  quibus 
Isaie  28.  'Hic  populus  me  labiis  honorat,  cor  autem  eorum  longe  est  a  rae'.  SKatü^i^i 
Alii  tandem  alieno  et  non  suo  coufitentur:  qui  ipsi  segues  ad  bona  alienis 
volunt  meritis  salvari  et  in  securitate  sua  stulta  pereunt.    Quoniam  sine 
propriis  meritis  aliena  nihil  prosunt,  ut  de  defunctis  dicit  b.  Augustinus,  quod 
eis  sulFragia  prosunt,  qui  hoc  meruerunt,  ut  eis  prodessent.     Et  Matth.  25. 9)tnttf).25,8.9. 
virgines  prudentes  fatuis  nihil  voluerunt  dare,  quia  ipse  fatue  nihil  proprii 
habuerunt.    Ubi  autem  est  fundamentnm  proprii  meriti,  ibi  frater  fratrem 
potest  adiuvare  et  superedificare  et  sua  merita,  que  ille  minus  habet,  com- 
municare.    Ideo  ante  omnia  opus  est  corde  proprio  confiteri  domino. 

Quarto:  In  concilio  iustorum  &c.    Quare  hoc?    Quia  'laus  eins ^pf.  149, 1. 
in  Ecclesia  sanctorum'.    Et  'in  Ecclesiis  benedicam  te  domine'.    Et  'exaltent     26, 12. 
eum  in  Ecclesia  plebis'.    Et  ps.  67.  'In  Ecclesiis  benedicite  domino'.    [Et sji.^es! 27. 
'deus,  qui  glorificatur  in  concilio  sanctorum'.]    Non  in  angulo  et  diverticulo  q3f.  89, 8. 
hereticorum :  extra  enim  Ecclesiam  nulla  potest  deo  placere  confessio.  Quia 
tantum  'in  tabernaculis  iustorum  vox  exultationis  et  salutis'.     Quia  vero^sf.  iis,  15. 
spiritualis  conventus  non  est  nisi  vere  iustorum,  corporalis  autem  potest  esse 
sine  vere  iustis,  vel  saltem  spiritualis  conventus  stat  cum  corporali,  et  vere 
iusti  cum  non  vere  iustis  possunt  convenire:  ideo  'iustorum'  addit,  cum 
'concilio'  et  non  cum  '  congregatione '.     Non  tamen  ideo  fugienda  est,  ut 
heretici  insaniunt.    Contra  quorum  frontem  hic  addit:  'Congregatione'.  Ipsi 
enim  volunt  solum  concilium  iustorum,  et  congregationem  nolunt:  immo 
etiam  congregationem  cum  additione  'iustorum'.    Ideo  utrunque  amittunt  et 
congregationem  tantum  sine  iustis  et  sine  concilio  iustorum  habent. 

[Dicitur  etiam  id  verbum  contra  languentes  in  sensu  suo,  qui  inter 
malos  boui  esse  non  posse  se  existimant.    Ideo  malos  superare  desperant  et 
alienam  maliciam  causam  sue  malicie  faciunt.  Sed  errant,  quia  fructus  bonos  gjiottr).  7, 17. 
facit  ai'bor  bona  nec  potest  malos  facere,  etiam  ubicunque  ponatur.  Et  liRnm 
inter  ur^/cas  et  rosa  inter  spinas  nascitur,  et  vitis  et  ficus  inter  steriles.] 

Est  autem  concilium  iustorum  sive  spiritualis  conventus  fidelium  idem 
sensus  fidei,  spei  et  charitatis :  licet  sint  loco  et  tempore  distantes,  charitate 

18  domino  20  Vulg.  consilio  ■i2  S)ie  ,2Borte  malos  superare  am  oBevftcn  3Janbe 
bon  SSI.  223 1'  finb  bux-c§  aSefdjneibcn  ber  l'anbfcljrift  fo  öcrftümtnett ,  ba^  nur  bie  untere  C^ffte 
bex  SBud)ftaBeu  fid^tfiar  ift;  ©eib.  malum  superare 

ein  SBort  'Jdigiiftin^,  auf  tuelc^e?  Sutf)cr  im  ^(blaBftreit  me()rf ad)  ^tnföcift,  Dcrgl. 
93b.  I  -563.  579. 


240 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


1.  Gor.  5, 3.  tarnen  et  fide  sunt  in  unum.    Ut  1.  Coriu.  5.  'Ego  quidem  absens  corpore, 
eoi.  2, 5.  presens  autem  spiritu  &c.'    Et  Colo.  2.  'Nam  et  si  corpore  absens  sum,  sed 
spiritu  vobiscum  sum  gaiidens'.    Unde  in  hebr.^  'In  secreto  iustorum",  q.  d.  in 
spiritu  intus  tantum  coram  deo  in  unum  sunt,  quod  foris  videri  non  potest, 
sicut  videtur  congregatio.  s 

Sed  quia  concilium  iustorum  non  potest  consistere  nisi  in  congregatione, 
ubi  mixti  sunt  mali,  ideo  copulatim  debent  utraque  accipi  contra  Hereticorum 
,^etr.  10, 25.  furorem ,  quod  simul  in  concilio  et  congregatione  velint  esse.  Et  non  ideo 
deserere  congregationem,  quia  non  sunt  omnes  concilium  iustorum.  Parum 
autem,  immo  nihil  est,  esse  in  congregatione,  si  non  sit  et  in  concilio  iustorum.  lo 
Ideo  primum  et  ante  omnia  'in  concilio  iustorum'  ponit  ac  post  'congre- 
gationem'. Est  ergo  sensus :  Volo  esse  in  Ecclesia  tua  spiritu  et  corpore, 
merito  et  numero.  Qui  enim  tantum  numero  est  in  Ecclesia  sine  merito, 
tantum  in  congregatione  est.  Sed  qui  merito  et  numero,  est  in  concilio 
iustorum  propter  meritum  et  in  congregatione  propter  numerum.  Potest  enim  i5 
esse  aliquis  numero  in  Ecclesia  sine  merito,  sed  non  potest  esse  in  Ecclesia 
merito  et  non  numero.  Ita  potest  quis  esse  in  congregatione  et  non  in 
concilio  &c.,  sed  non  ])otest  esse  in  concilio  iustorum  et  tamen  non  in  con- 
gregatione. Heretici  autem  volunt  omnes  esse  merito  et  numero:  ideo  nec 
numero  nec  merito  sunt.  Sic  ergo  ut  triticum  non  sine  palea  est  in  area:  20 
ita  concilium  iustorum  non  nisi  in  congregatione.  Congregatio  enim  est 
massa  illa,  ex  qua  eliguntur  et  assumuntur  in  concilium  iustorum  et  de 
numero  transferuntur  in  meritiun.  Quod  si  massam  haue  tuleris,  unde  tandem 
concilium  iustorum  confortabitur  et  assumetur?  Utrunque  sane  peribit.  Ergo 
simul  oportet  esse  hec  duo.  25 

58.2.  Magna  opera  domini.  Ista  opera  svmt  creature  nove  create  in 
8, 4.  Christo  per  spiritum  sanctum,  ut  ps.  8.  'Quoniam  videbo  coelos  tuos  opera 

digitorum  tuorum'.  Unde  quia  sunt  spiritualia  opera,  ideo  et  apiritualis  est 
eorum  magnitudo.    Et  sunt  ipsi  Apostoli,  martyres,  omnesque  fideles  in  tota 

16. 3.  Ecclesia.    [Sic  ps.  15.  'Sanctis  qui  sunt  &c.']    Valde  enim  magni  sunt,  non  30 
corpore  aut  coram  mundo,  sed  virtutibus  et  sapientia  coram  deo,  et  mirabiles, 
quod  infirmi,  stulti  et  abiecti  et  humiles  sunt  coram  hoiuinibus.    Sunt  enim 
ista  opera  domini  parva,  immo  nihil  coram  mundo,  qui  spiritum  nescit  et 
magnitudinem  eins.    Ergo  'Magua  opera  domini'  sunt  ipsa  Ecclesia  fidelium. 

Exquisita  in  omnes  voluntates  eins,  sed  non  in  voluntates  homi-  35 
149, 4.  num ,  qui  odiunt  illa  et  persequuntur.    Sed  'Beneplacitum  est  domino  in 
*).i6,3. 4,4.populo  suo'.    Et  ps.  15.  'Mirificavit  omnes  voluntates  meas  in  eis'.    Sic  ps.  4. 

'Scitote,  quoniam  mirificavit  dominus  sanctum  suum':  ita  et  sanctos  suos. 


8  velit         9  3u  (loserere  ift  licet  ober  ein  äf)ntidje§  Sßort       eTgönjeTt         20  ©eib. 
palea  &  in        30  2)ie  in  filanimer  gefegten  SBorte  ftnb  lüiebcr  geftrii^en 

')  SBurgcnfig  Addit.  1.   SSergl.  and)  ütciidjtin  s.  v.  i'io 


f  salmus  CX.  [CXI.] 


241 


Sensus  ergo  est,  qnod  cum  propheta  inspiciens  Ecclesiara  vidisset  eam  esse 
concilium  iustorum,  admiratus  eins  maiestatein  et  scieus,  quoniam  dominus 
fecit  eam,  dicit:  Vere  ista  congregatio  iustorum  est  ipsa  opera  magnifica 
doraini.    Nec  esset  talis,  uisi  dominus  eam  fuisset  operatus.   Sic  1.  Corin.  3.  i.  eor.  3, 9. 
'Dei  edificatio,  Dei  agricultura  estis'.    Et  1.  Petr.  2.  'Et  vos  superedificamini  1.  'läctv.  2,  r, 
domus  spiritualis'.    Ps.  126.  'Nisi  dominus  edificaverit  domum,  in  vanum  &c.'5ßi.  127,1. 
Non  sie  opera  Mosi  et  Synagoge  exquisita  in  omnes  voluntates  eius. 

Confessio  et  magnificentia  opus  eius.  Hoc  quidem  potest  accipi, as.  3. 
ut  sit  expositio  magnorum  operum  domini,  scilicet  quomodo  sint  magna:  et 
hoc  primo  de  operibus  moralibus,  que  nos  ex  ipso  et  ipse  in  nobis  facit. 
Sic  enim  dicitm"  'opus  dei'  lohan.  6.  'Quid  faciemus,  ut  operemur  opera  dei?' Sof). 6,28.29 
Et  sequitur:  'Hoc  est  opus  dei,  ut  credatis  iu  eum,  quem  misit  ille'.  Et 
hunc  esse  sensum  huius  versus  intentimi,  ex  eo  puto,  quia  iam  in  prece- 
denti  de  operibus  aliis  dixerat:  ideo  nunc  opus  illorum  operatorum  describit, 
sicut  creatura  est  opus  domini,  et  tarnen  etiam  creatura  habet  opus  suum 
proprium.    [Ista  distinctio  operum  alias  dicitur  factio  et  actio.    Vel  o])us 
operantis  et  opus  operatum.    Et  in  Scriptura  est  fundata,  ut  apoe.  21. 'Ecce  op.  21, 5. 
nova  facio  orania'.    Et  'opus  manuum  mearum  tu  es  Israel',  ut  satis  patet.  Scf.  19, 25. 
Puto  autem,  quod  in  Hebr.  sint  distincta  vocabula.]"- 

Quod  autem  opus  creature  tribuit  deo,  indicat,  quod  de  nova  creatura 
loquitur,  in  qua  omnia  operatur  deus  ipse,  ut  Isaie  43.  'Omnia  opera  nostra  Sef.  26, 12. 
in  nobis  tu  operatus  es  domine'.  Et  lohan.  14.  'Sine  me  nihil  potestis So!).  1.5, 5. 
facere'.  Sic  ergo  'opus  eius'  dicitur,  quia  nos  ex  ipso  illud  operamur. 
Secundo  ex  eo  puto,  quia  sequitur:  'Et  iustitia  eius  manet  &c.',  quod  in- 
telligitur  de  ea  iustitia,  que  in  nobis  est  ex  deo  per  fidem,  cuius  opus  est 
confessio  et  magnificentia. 

Igitur  primo  sie  intelligi  potest,  quod  opus  dei  tunc  facimus,  quando 
nos  accusamus  et  malum  nostrum  confitemur  et  siraul  deum  magnificamus. 
Sic  enim  iu  onmibus  nostris  operibus  deum  glorificare  et  nos  confundere 
debemus,  Deo  tribuere  omnia  bona,  nobis  autem  mala.  Et  hoc  est  esse 
iustum,  tribuere  cuique  quod  suum  est,  scilicet  deo  bonitatem  et  nobis  maliciam. 
Q,ui  enim  sibi  tribuit  bonitatem,  huius  opus  est  negatio  et  jiarvificentia. 
Negat  enim  se,  qualis  est,  et  ideo  parvificat  deum.  Vel  Confessio  et  magnifi- 
centia est  opus  non  domini  sed  suipsius,  quia  deum  nec  confitetur  nec  magni- 
ficat,  sed  se  tantum,  immo  quantum  in  se  est,  demn  malum  et  se  bonum 
affirmat.    Et  sie  deum  negat,  ut  se  statuat. 

Secundo  referendo  ad  duplicem  naturam  in  Christo  sie:  dicitur  'Con- 
fessio', quando  eum  esse  deum  confitemur,  'Magnificentia',  quando  eum 
hominem  exaltatum  esse  credimus.  Et  ista  fides  est  totum  opus  nostrmu 
et  iustitia  nostra.    Et  huic  potest  hebr.  componi:  'Gloria  et  decor  opus  eius',^ 

'T^??  bei  3ef-;  I)icr  bacjcgcii  Psalt.  iuxta  Hebr. 

£ut^eT§  mxtt.  IV.  1(3 

\ 


242 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


'Gloriam'  dicens,  quando  eum  ut  deum  glorificaraus,  cui  soli  gloria,  'Decor', 
quando  eum  ut  hominem  glorificatum  honoramus.    Quanquam  et  cum  primo 
sensu  sie  possit  consonare,  quia  nostra  confessio  peccati  est  gloria  dei  et 
3iöm.  3, 23.  maguificentia  est  exaltatio  Christi  secundum  humanitatem.    [Eo.  3.  'omnes 

i:>ecGaverunf.]  5 

Tercio,  ut  sit  ipsa  humanitas  Christi,  que  est  'gloria  et  decor^  'Gloria', 
quia  in  multis  fidelibus  clarificata  et  revelata,  'Decor'  autem  quo  ad  se  in 
suis  dotibus.  Nam  secundum  hanc  ipse  est  obiectum  fidei  et  causa  et  fons 
et  Caput  glorie  et  decoris  nostri,  per  ipsum  enim,  id  est  fidem  in  ipsum  nos 
clarificamur  et  decori  efficimur,  sicut  omne  concretum  per  suum  abstractum.'  lo 

Quarto:  'Gloria'  est  claritas  gloi'iose  humanitatis,  prima  et  nobilissima 
dos  corporis  et  anime,  'Decor'  autem  cetere  dotes  et  ornatus.  Ita  per  ipsam 
in  nobis  claritas  intellectualis  et  decor  alFectualis. 

Quinto  potest  tota  Ecclesia  sie  in  spiritu  vocari:  'Gloria',  quia  clari- 
3e(.fii,io{v).  ficat  eum,  et  'decor',  quia  decorat  ipsum,  ut  Isaie  2  'ornaberis  istis  Omnibus  i.^ 
sicut  sponsa'.    Sicut  enim  color  sine  luce,  nec  lux  sine  colore  nihil,  ita  uec 
gloria  sine  decore,  nec  decor  sine  gloria.  Quia  lucernam  ardentem  et  lucentem 
esse  oportet,  et  intellectu  et  atFectu  deum  colere. 

[Sexto:  Ipsa  Ecclesia  est  coram  deo  confessio  et  magnificentia,  gloria 
22, 7.et  decor,  sed  coram  mundo  opprobrium  homhium  et  abiectio  plebis.    Isaie  20 
Sei.  62, 3.  'Et  eris  corona  glorie  et  diadema  regni  in  manu  domini  dei  tui'.    Et  prover. 
©l)ric()iB.  u, 'In  multitudine  populi  gloria  principis'.] 

Sed  ut  dixi,  primus  sensus  magis  placet,  quod  omne  opus  in  nobis, 
quod  deo  placet,  est  confessio  et  accusatio  sui  et  glorificatio  dei.  Et  ideo 
credo,  quod  contra  carnales  ludeos  et  hypocritas  loquatur  in  suas  iustitias  25 
confidentes,  reprobans  eorum  opera  et  distinguens  iustitias  eorum  a  vera 
iustitia,  q.  d.  Vos  estimatis,  quod  hoc  sit  opus  dei,  edificare  templum  et 
ornare,  mactare  pecus  et  aves  in  sacrificia,  lavare  et  earnes  non  comeclere. 
Non  sie,  non  sie,  sed  spiritum  istius  litere  volo,  que  erit  iustitia  futura  per- 
severans  in  seculum  seculi.  Ista  autem  vestra  figuralis  cessabit,  eo  quod  30 
sit  umbra.  Nam  quid  aliud  significat  detractio  pellis,  concrematio  corporum 
extra  castra,  effusio  sanguinis  ante  altare  et  exportatio  cinerum,  nisi  spiri- 
tualiter  confessionem  peccatorum  et  malorum  nostrorum?  porro  quid  oblatio 
reliquorum  membrorum  et  viscerum  super  struem  lignorum  ordinata,  quam 
magnificentiani  Dei  in  bonis  ipsius?  Igitur  opus  eins  tunc  erit  spirituale,  3.i 
cuius  vos  modo  agitis  hguram,  id  est  confessio  et  magnificentia  &c.  Et  ideo 
cum  hec  sit  Spiritus,  ideo  talis  ibi  est  iustitia,  que  non  sicut  caro  et  litera 
perit,  sed  manet  in  seculum  seculi.  Vos  estis  iusti  quidem  ex  isto  opei'e, 
sed  non  amplius  qviam  usque  ad  alterum  seculum  futurum  in  Christo,  ubi 


20  ©eib.  opi'opbriuin  28  commedere 
')  iicvgt.  oben  <B.  172  3.  28;  17:i  3.  23. 


Psalums  CX.  [CXI.] 


243 


ii,  qui  fiele  velata  in  litera  iustificabuntur,  amraodo  non  tali,  sed  revelata  et 
impleta  iustificabuntur.  Tunc  amplius  non  teuebimini  conclusi  in  fidem 
revelandam,  Gal.  3,  sed  liberi  eritis  iu  fide  aperta  et  libera.  [Et  ita  confessio  ®at.  3, 23. 
seu  gloria  est  opus  secundum  hominem  novum  in  spiritu,  sed  magnificentia 
et  decor  est  opus  secundum  opinionem  veterem  crucifixam,  id  est  iustitia 
et  iudicium.] 

Memoriam  fecit  mirabilium  suorum.    Ista  sunt  mirabilia:  nonss.  4. 
tantum  miracula  que  fecit,  sed  multo  magis,  quod  mortem  morte  occidit  et 
penas  pena,  passiones  passione,  ignominias  ignominia,  ita  quod  mors  in  Cliristo 
est  ita  preciosa  in  conspectu  domini,  ut  sit  eterna  vita,  pena  sit  gaudium,  116,15. 
passio  sit  voluptas,  ignominia  sit  gloria:  et  econtra  vita  sit  mors,  gaudium 
sit  pena,  voluptas  passio,  gloria  ignominia,  sed  secundum  differentem  con- 
spectum,  dei  scilicet  et  hominum.    Sic  enim  'mirificavit  dominus  sanctum  ^Pi- 4, 4. 
suum'.    Ista  autem  mirabilia  radicaliter  et  causaliter  in  Christi  passione  sunt 
facta,  ad  cuius  exemplum  omnes  formari  necesse  est.    Ergo  Sacramentum 
Eucharistie  est  passionis,  id  est  mirabilium  eins  memoria.    In  quo  reficiuntur 
et  comedunt  timentes  cum. 

Veruntamen  ista  esca  et  memoria  est  duplex,  scilicet  sacramentalis  et 
spiritualis.  Spiritualis  est  ipsa  predicatio  de  Christo  et  Euangelium,  de  quo 
Esaie  Taciet  Dominus  in  monte  hoc  convivium  pinguium,  convivium  medul- Sof.  25,  g. 
latorum  et  convivium  vindemie  defecate',  q.  d.  Sinet  illos  corium  et  pellem 
quo  ad  concupiscentiam  carnis,  et  paleas  atque  siliquas  quo  ad  concupiscentiam 
oculorum,  et  feces  atque  vinacia  quo  ad  superbiam  vite  comedere:  nos  autem  <(5i.  81,17. 
cibavit  ex  adipe  frumenti,  id  est  spiritu,  illos  autem  litera. 

Misericors  et  miserator  dominus.    Ista  duo  frequenter  in  psalmis 
coniuncta  reperiuntur,  ut  ps.  85.  et  102.  et  isto  et  sequente.    Quod  Lyra*)3i.  86, 15. 
sie  exponit:  'Misericors'  afPectu  interno,  'Miserator'  effcctu  externo.^    Sed   112!  4! 
hoc  non  placet,  cum  nec  misericoi'S  dicatur  nisi  ab  effectu. 

Primo  potest  sie  distribui:  'Misericors'  propter  gratiam  iustificantem, 
'Miserator'  propter  culpam  dimissam.  Licet  enim  hec  duo  nostri  subtiles 
disputatores  idem  esse  definiant,  tamen  Scriptura  distinguit,  Ro.  5.  'Mortuus  mm.  4, 25. 
est  propter  peccata  nostra  et  resurrexit  propter  iustificationem  nostram'. 
See  und  o  et  melius:  'Misericors'  propter  gratiam,  per  quam  tollit  omnem 
miseriam  anime  ex  peccatis,  'Miserator'  autem  propter  penam  peccati,  scilicet 
conscientie  malum  infelicissimum,  contra  du])lex  malum,  scilicet  culpe  et  pene. 

Tercio  et  optime:  'Misericors'  propter  totius  anime  salutem  et  bona 
misericordie  eins  in  illam,  'Miserator'  autem,  quod  et  mala  exteriora  corporis 
vertit  in  bona  anime,  ut  dictum  est.   Prius  enim  anime  nocuerunt  et  auxermit 


5  crucifixum         7  niirabilioram         38  anime.  Vt     est  prius 

')  „Est  'misericors'  qnantniii  ad  habitum  miserieordiao.  'mi.serator'  qnantiim  ad 
actum."   St)ta  311       112,  4. 

16* 


244 


Dictata  an-pev  Psalterium.   1513 — 16. 


peccatum  in  anlma,  nunc  autem  non  modo  non  uocent  anime,  cui  factus  est 
misericors  per  gratiam,  sed  plurimuin  prosiint.  Ideirco  mirabilia  sunt  ista 
miseratoris,  qui  tantum  nos  replet  bonis,  ut  non  tantum  bona  sint  nobis 
bona  et  bene,  sed  et  mala  quecunque  [ut  sie  nihil  sit  frustra  in  sanctis,  sed 

Siüm.  8, 28.  omnia  cooperentur  in  bonum.    Sic  gratia  et  pax  Ihesus  Christus].    Quarto:  s 
Drf6.  3, 17.  quia  apoc.  3  dicitur:  'Et  nescis,  quia  miser  es  et  miserabilis',  videtur,  quod 
ideo  sit  miser,  quia  ipse  non  habet,  miserabilis,  quia  nec  aliis  potest  raisereri, 
sed  tantum  est  miserabilis.    Dominus  autem  nec  miser  nec  miserabilis,  immo 
miserens  misero  et  miserabilem  faciens  aliis  posse  misereri,  ut  sit  in  suos 
nou  tantum  dives,  sed  et  abuudans,  faciens  alios  etiam  facere  divites.  lo 
as.  5.         Memor  erit  in  seculum  &c.    Et  hoc  dicitur  ad  differentiam  veteris 
legis,  sicut  et  totus  psalmus  pei'stat  in  enumeratione  operum  dei,  super  quibus 
proposuit  domino  confiteri.    Et  potest  quidem  adhibito  studio  totus  psalmus 
pulchre  ad  sacramentum  Eucharistie  applicari,  dummodo  magis  res  sacrameuti, 
quam  ipsum  sacramentum  inspiciatur.   Quid  est  autem  'memor  erit  ineternum',  1.1 
nisi  quod  non  obliviscetur  tandem,  sicut  oblitus  est  testamenti  Mosi  ?  Futurum 
enim  erat,  ut  amplius  uon  memor  esset  illius  nec  alios  faceret  memores,  sicut 

Scrcm.  3, 16.  per  leremiam  promisit  dicens  c.  3.  'Non  ascendet  super  cor  &c.,  non  dicent 

Scicm.32, 40. ultra:  Area  testamenti  domini'.    Et  32.  similiter. 

SB.  G.  Virtutem   operum  suorum.    Hoc  est  de  utrisque  hitelligeudum,  20 

scilicet  de  operibus  Christi  personalibus  et  operibus  fidelium  suorum.  Primo 
Opera  Christi  non  ostendebant,  sed  faciebant  et  faciunt  virtutem  usque  ineter- 
num.  Ideo  annunciavit  eorum  virtutem.  Sunt  autem  opera  Christi  opera 
humilitatis  et  passionis  eins  et  omnium  suorum,  que  cuius  virtutis  sint,  ii 
soll  sciunt,  qui  populus  eins  sunt:  ipsis  enim  annunciat,  et  ipsi  audiunt  et  25 
credunt.  Opei'a  enim  omnes  quidem  vident,  sed  virtutem  nequaquam.  Quare? 
Quia  virtus  illorum  sive  potentia  et  facultas  est  mere  spiritualis,  sie  scilicet, 
quod  per  illa  triumphant  peccata  et  omnes  peccati  authores,  errores  et  omnes 
erroris  magistros  et  hoc  iuetei'uum.  [Sicut  ergo  Christus  vicit  operibus  suis, 
ita  et  omnes,  qui  sunt  eins,  vincimt  in  virtute  infirmitatis  operum  suorum.]  30 
Quorum  operum  figura  vix  sunt  opera  quecunque  in  mundo  fortissima  et 
gloriosissima. 

Quis  igitur  credat,  quod  opus  quanto  infirmius,  vilius,  humilius,  abiectius 
est  coram  hominibus,  tanto  est  robustius  et  potentius  coram  Deo?  et  econtra, 
quanto  est  robustius  et  potentius  in  oculis  carnis,  tanto  est  infirmius  coram  35 
deo?  Igitur  virtus  operum  Christi  latet,  sed  non  opera.  Atque  infirmitas 
operum  mundi  latet,  sed  non  opera.  Rursum  virtus  operum  mundi  patet, 
sed  operum  Christi  infirmitas  patet.  Et  ita  fit,  ut  utriusque  opera  sint  quidem 
CunOnt.  3, 4.  patentia  cunctis,  sed  non  virtus  illorum  et  infirmitas  istorum.    [Aba.  3. 'Ibi 


H   miserabilis  (loiiüuns  14   rem   sacraraenti  18   ascenclent  24  ©cib. 

eins  virtute.s        39  S)ie  SRottböemerfung  fefjlt  Bei  ©eib. 


Psahnus  CX.  [CXI.] 


245 


abscoadita  est  fortitudo  elus'.]    Inde  enim  fit,  ut  liiimilitate  vincatuv  diabolus 
cum  Omnibus  suis  membris  et  viribus. 

Quocirca  vehemeutissime  stulti  sunt,  qui  deo  volunt  opemm  magni- 
tudine  placere.  Non  opera,  sed  operum  virtutem  requirit,  id  est  fortitudinem 
in  spii'itu,  non  in  carne,  que  lateat,  non  que  pateat. 

Ut  det  illis  liereditatem  gentium.  [Sic  ps.  46.  'Subiecit  populos^j  47_4. 
nobis  et  genti^s  sab  pedibus  nostris'.]  [Moraliter,  quia  nisi  qui  humilia  fecerit 
ojjera  et  virtutem  operum  estimet,  nunqiiam  subiugabit  carnem  cum  viciis 
suis,  gentilibus.]  Hoc  est:  ad  hoc  annunciabit  virtutem  operum  suorum,  ut 
gentes  convertentur.  Quia  ludei  ex  eo  nuncio  schaudalisabuntur,  ideo  pro 
eis  gentes  dabuntur  Apostolis.  Est  autem  dicere  'Hereditatem  gentium'  id  est 
'gentes  hereditatem'.  Quare  licet  non  ideo  annunciaverit,  ut  illi  caderent, 
sed  magis  ut  surgerent:  tarnen  quia  surgere  uoluerunt,  non  frustra  oportuit 
nunciari.  Ergo  annunciat,  ut  si  illi  nolunt,  saltem  gentes  dentür  in  liere- 
ditatem.   Et  per  hoc  bene  sequitur: 

Opera  manuum  eins  veritas  et  iudicium.  Ista  sunt  opera,  id  est 
fabricatio  et  edificatio  Ecclesie,  que  in  veritate,  quia  non  in  figura  et  litera, 
sed  sicut  promissa  fuit  in  spiritu  edificanda,  ita  nunc  veritas  facta  est  et 
exhibita.  Et  non  sicut  synagoga  in  carnali  edificio  edificatur,  sed  ludei 
volentes  literam  et  figiu'am  manere  puguant  usque  hodie  couti-a  hanc  veri- 
tatem.  Et  ideo  litera  iam  non  est  figura,  sed  vanitas  et  mendacium:  quia 
contra  Verität  em. 

Deinde  'Iudicium'  dicitur,  quia  ista  veritas  non  indiflerenter  quibus- 
cunque  ludeis,  sed  nec  omnibus  ludeis,  sed  distincte  tantum  credentiljus. 
Olim  enim  in  figura  et  adhuc  modo  deus  benefecit  in  confuso,  diguis  et 
indignis.  Rursum  in  confuso  percussit  dignos  et  indignos,  sicut  et  usque 
adhuc  velut  sine  iudicio  facit  oriri  solem  suum  super  bonos  et  malos  et  nihil  matU). 
discernit  inter  illos.  Sed  non  ita  gratiam:  hic  enim  fit  iudicium,  ut  maior 
pars  ludeorum  et  gentium  cadant,  quia  non  credunt.  Ideo  verissime  'iudicium' 
est  constructio  Ecclesie,  ubi  tam  multi  separantur  et  tam  pauci  assumuntur. 

Moraliter:  'Veritas'  est  omne  bonum,  quo  salvatur  Spiritus:  quia  ille 
non  potest  salvus  esse  carnalibus  bonis,  que  sunt  umbra,  sed  veritate,  que 
est  eterna.  Et  ideo  hec  bona  'vei'itas'  dicuntur,  quia  olim  promissa,  nunc 
exhibita,  atque  quia  non  sunt  literalia  et  temporalia.  'Iudicium'  autem  est 
omnis  damnatio  et  crucifixio  veteris  hominis,  quod  similiter  veritas  est,  id  est 
impletio  promissi.  Et  est  humiliatio  et  exaltatio,  quod  per  iudicium  humiliamur 
et  per  veritatem  exaltamur.    Per  quid  autem  hec  opera  manuum  facit? 

Fidelia  omnia  maudata  eins  &c.,  quia  plena  et  solida,  non  sicut s.  s. 
fallaces  silique  et  exuvie  granorum  atque  folliculi.     Sic  nos  cibavit  adipe^pf.  si,  i? 


9  adhoc  10  convertantur?  14  in  iu  19  ©eib.  Sic  ludei  24  S)a§  SSertnint  mä) 
credentibus  ift  ju  crgönjen  au§  3-  18-  19        27  sulum        32  esse.  Carnalibus       39  l'ollicule 


246 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


frumenti,  illos  autem  fiirfure  et  paleis,  que  sunt  non  fidelia,  immo  vana 
mandata  et  traditiones  hominum,  eo  quod  non  pascant  animam  in  spirituali 
intelligentia.  Quare  hoc  verbum  incedit  contra  traditiones  et  mandata  homi- 
num, id  est  literales  expositiones  legis,  propter  quas  mandata  domiui  irrita 
fecerunt.  5 

Confirmata  in  seculum  seculi,  quia  Spiritus  vite  et  virtutis  est 
in  illis,  qui  adiuvat  infirmitatem  nostram  et  confirmat. 

Facta  in  veritate  et  equitate,  id  est  data  et  posita,  sicut  ibi: 
5,cicm. 1,4. 11 'factum  est  verbum  domini  ad  me',  id  est  formatum  et  annunciatum.  Quia 

Euangelium  est  datum,  sicut  lex  data  fuit,  sed  ista  in  umbra,  illud  autem  lo 
in  veritate.    Atque  ista  in  personarum  velut  acceptione,  figuraliter  saltem, 
quia  uni  tantum  populo,  illud  autem  in  equitate.  ludei  enim  querunt  statuere 
figuram  contra  veritatem,  et  ideo  acceptionem  personarum  contra  equitatem, 
dum  volunt  suam  legem  retinere  et  soll  secundum  hanc  populus  dei  esse. 
55  9-         Redemptionem  misit  &c.    Ergo  captivus  fiiit  populus  eins?  quod  is 
et  verum  est:  sed  ita  misit  et  talem  redemptionem,  que  sit  eterna,  quia, 
ut  sequitur, 

Mandavit  ineternum  testamentum  suum.    Testamentum  novum 
eternum  est,  quia  eternam  salutem  et  redemptionem  oj)eratur.    Sicut  iustitia 
fidei  est  eterna,  cum  tarnen  fides  non  sit  eterna,  sed  iustitia,  quam  dat  fides:  '^^ 
ita  testamentum  Christi  non  est  eternum,  sed  salus  et  redemptio  et  remissio, 
quam  dat  testamentum  eins. 

Sanctum  et  terribile  nomen  eins.  'Sanctum',  quia  sanctificandum, 
ut  in  'pater  noster':  'Sanctificetur  nomen  tuum'.  Et  sie  est  laus.  "^Sanctum', 
quia  sanctificat:  iterum  est  laus.  Sed  non  sanctum,  nisi  simul  sit  'terribile':  25 
per  terrorem  enim  sanctificat  credentes  in  illud.  Immo  illud  nota,  quod  non 
ait  'Terribile  et  sanctum',  sed  'Sanctum  et  terribile',  quia  stat  terribile  esse 
alicui  et  tarnen  non  sanctum,  vit  in  demonibus  et  danmatis.  Secundo,  quia 
terrorem  reverentialem  nullus  potest  habere  nec  sentire,  nisi  sit  sanctus. 
Hinc  enim  impius  est  insensibilis  ad  timorem  dei,  quia  prophanus  et  im-  3" 
mundus,  velut  ursina  pelle  indutus.  Quanto  autem  quis  purior  et  sanctior 
est,  tanto  maioris  est  sensibilitatis  in  spiritu.  Talis  enim  ubique  videt,  audit 
%\.  16, 8.  et  sentit  deum  presentem.  Sicut  ps.  15.  'providebam  dominum  in  conspectu 
TOniti)  s,  8.  meo  Semper'.    Matth.  5.  'Beati  mundo  corde,  quoniam  ipsi  deum  videbunt'. 

Sicut  in  corpore  non  sentit,  qui  vel  frigidus  est  nimium  aut  calidus  aut 
multo  luto  aliaque  sorde  contaminatus:  ubi  autem  in  vivacitate  et  puritate 
sua  fuerint  sensus,  optime  sentit.  Verum  iste  timor  ad  quid  sit  utilis,  sequitur: 
Sä.  10.  Initium  sapientie  timor  domini.  Hec  enim  vita  non  finem  habet 
sapientie,  sed  Semper  initium,  cum  sit  infinita.  Est  autem  ista  sapientia 
sapere  et  intelligere  invisibilia  et  spiritualia  atque  contemnere  visibilia  et  ^ 


27  Slnt  Sionbc  Con.°  [Contrario?  Conversio?] 


Psalmus  CXI.  [CXIL] 


247 


carnalia.  Unde  nuUi  sapiunt  spiritiialia,  nisi  primo  iuceperit  timere  dominum  : 
iste  enim  timor  facit  odisse  divitias,  voluptates;  liouores,  et  amare  paupertatem, 
castitatem,  obedientiani  &c. 

Et  quod  ista  sit  sapientia  spiritualis,  que  est  in  Christo,  patet  ex  eo 
quod  sequitur: 

Intellectus  bonus  Omnibus  &c.,  q.  d.  Non  loquor  de  sensu  et 
sensibilibus,  sed  intellectualibus,  que  per  fidem  et  sapientiam  dei  intellectu 
apprehenduntur.    Et  hic  est  vera  et  solida  bouitas. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXI.  [CXIL] 

Commendatio  Christi  et  po^ndi  siti,  qui  est  (jeneratio  rectorum.  Psal- 
mus CXI.  cdphabetarius  quintus. 

Tit.  AJMu  ia.  «•  1. 

Alepli.  Beatus  vir  Christus  et  quilibet  eius^  qai  timet  dominum  Isaie  11  5ft-  n,3. 
'replebit  eum  Spiritus  timoris  Domini'. 

Beth,  Quia  talis(?)  Ps.  1.  'Sed  in  lege  Domini  vohmtas  eins',  In  man-'^l  i.  2- 
datis  eius  volet  nimis,  i.  e.  beneplacebit  sibi,  ex  quo  j^atet,  quod  nou  de 
servili  timore  loquitur. 

Gimcl.  Et  ideo  Fotens  in  potentia  spirituali  in  terra  erit,  quia  in  medio  ss.  2. 
inimicorum  dominatur,  seinen  eins  ipsi  iusti,  vel  q.  d.  Euangelium  erit  'virga %\-  no,  2. 
virtutis'. 

Baleth.  Per  hoc  enim  Generatio  rectorum  credentium,  sola  enim  fides 
rectificat,  perfidia  autem  pronos  facit,  henedicetur. 

He.  Gloria  et  divitice  spirituales,  quia  divitie  mundi  sunt  potius  pauper-s>.  3. 
tates,  in  domo  eius  Ecclesia  Christi,  spirituali  domo. 

Vau.  Et  iusticia  eius,  que  est  ex  fide,  Ro.  1.  Plebr.  10.  manet,  licet ^"jj^' jj^' 
enim  fides  sicut  et  figura  legis  evacuetur,  non  tamen  iustitia  fidei,  in  sceciäum 
sceculi  i.  e.  ineternum,  de  uno  in  aliud  sine  fine. 

Zain.  Hec  est  autem  iustitia  eius,  quod  I]jco)fum  est  ortu  spirituali  55. 4. 
in  die  pasche  in  tenehris  spiritualibus  cordium  lumen  Christus,  i.  e.  fides 
Christi  rectis,  i.  e.  credulis,  qui  non  sunt  perfidi,  licet  aliis  peccatis  onusti, 
vide  Augustinum  ps.  109  versu  1.^ 

GLOSSA :  Quamquam  iste  psahnus  a  multis  exponitur  et  potest  exponi 
de  quolibet  iustoium  specialiter,  proprie  tamen  de  Christo  capite  et  principio 
omnium  iustorum  loquitur,  cuius  semen  sunt  omnes  iusti  et  ipsis  convenit  ex 
Christo:  alioquin  nullus  homo  beatus  vir,  sed  omnis  homo  miser  et  mendax. 


8  hic,  biefleidjt  hec?         26  evacuentur         83  spialiter,  spirltualiter '? 

3Sergl.  au  bei;  angegebenen  ©teile  beö  (Joinmentars  Slugufting  23cmerhingeu  beit 
SBox'ten  6I)rifti:  'de  peccato,  quia  non  crediderunt  in  me'. 


248 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Heth,  Lumen  inquam,  quod  est  ipse  Dominus  Misericors  peccata 
dimitteudo  et  sie  miserator  gratiam  suam  infundendo  et  sie  iustus  iustificans 
solus  nos  per  fidem. 
as.  5.  Teth.  Quoniam  Dominus  est  etiam  locundus  suavis  et  bouus^  liomo^ 
Christus,  qui  miseretur  misericordiani,  i.  e.  gratiam  spiritualem  tribuit  et 
commodat,  quia  requirit  usuram  talenti  sui. 

lotJi.  Disponet  dispensabit  ipse  per  se  et  iu  suis  vicariis  sermones 
suos,  i.  e.  verba  legis  sue,  que  sunt  talenta  eins  distributa  fidelibus,  sie  enim 
omnis  sermo  sacerdotum  debet  esse  iudicium  doceus  raalum  declinandum  et 
bonum  faciendum,  et  iu  eo  alii  scandalisautur,  alii  salvantur,  in  iudicio,^ 
quia  per  illos  alii  caduut  iucredulitate ,  alii  surgunt  fide,  et  caro  crucifigitur 
et  Spiritus  salvatur. 

iß.  6.         CapJi.   Quid  incetermim,  cum  sint  in  puro  spiritu,  non  commovehitur, 

sicut  Moses,  qui  non  in  iudicio  sermones  disposuit,  ideo  motus  est  et  cessavit. 

Sei.  Sir.  44,         Lamed.  In  memoria  ceterna,  Ecclesiastici  'Vivent  nomina  eorum  etc.' 
14.  ..  .... 

Impii  autem  obliviouem  accipieut,  lusti  autem  temporalem  oblivionem,  et  illi 

temporalem  memoriam,  erit  mstus  Christus  et  quilibet  eins. 

SS.  7.         3Iem.  Äh  auditione  seil,  conscientie  interiori,  iudicii  exteriori,  mala 

i.  e.  peuosa  non  timebit,  licet  eam  audiat,  sicut  et  impii. 

GLOSSA :  ^  Propter  divinitatem,  que  sola  est  bonitas.  ^  Christum  esse 
simul  Deuin  et  horainem  subtiliter  describit.  Quia  esse  bonum  soli  Deo  proprium 
distinguit  hunc  hominem  ab  aliis.  Esse  autem  liominem  assimilat  eum  aliis. 
Item  misereri  arguit  eum  esse  Deum  et  distinguit  ab  aliis,  qui  non  possunt 
misereri,  cum  sint  miseri.  Igitur  qui  miseretur  et  bonus  est,  Deus  est.  Et  tarnen 
simul  liomo  est.  Alii  enim  non  sunt  ita  divites,  ut  misereri  et  commodare  possint, 
as.  9.  immo  pauperes  ut  infra  'Dispersit,  dedit  pauperibus'.  Solus  ergo  ille  ([uia  dives 
est,  miseretur,  solus  ille  quia  Deus  est,  bonus  est,  iustus,  misericors,  lumen. 
Ceteri  autem  miseri,  iniusti,  maU,  tenebrosi ,  pauperes.  ^  Mirum  verbum 
'Disponet  sermones  suos  in  iudicio'.  Quia  veritas  usque  hodie  Semper  schandalisat 
superbos  et  offendit,  erigit  autem  humiles  et  salvat:  idcirco  impossibile  est 
superbum  in  sensu  suo  non  cadere,  quia  iudicium  est  verbvnn  Dei,  eo  quod 
hurniliter  et  viliter  sonat,  quasi  infirmum,  stultum  et  nihil,  sed  tamen  ineternum 
non  commovehitur,  sed  stabile  contra  omnes  superbos  prevalens.  Sic  ludei 
ceciderunt,  sie  heretici,  sie  hodie  omnes  rebelles,  inobedientes  sub  specie  boni. 
Quia  usque  hodie  per  os  prelatorum  Christus  disponit  sermones  suos  in  iudicio. 
Sic  enim  'positum  est  os  eins  sicut  gladius  acutus,  et  in  umbra  manus  sue  protexit 

Sff.  49,  -i.  eum  Dominus'  Isaie  48,  i.  e.  verbum  veritatis  non  nisi  in  opere  occulto  posuit, 
ut  scilicet  nisi  opereris  prinium,  non  possis  intelhgere.    Et  ita  fit  gladius  acutus 

iM- 19, 10.  dividens  superbos.  Et  liec  est  ratio,  quare  ps.  18  et  118  verba  Dei  dicuntur 
11.1,  b..  'iudicia  iustificationis',   quia  iudicant  et  iustificant  diverses.    Et  hoc 

totum,  quia  Christum  predicant,  qui  est  iudicium  et  iustitia. 


i  Qm         11  qui  per 


Psalmus  CXI.  [CXII.] 


249 


Nun.  Quia  Faratuni  promptum,  et  lioc  j^er  gratiam,  que  prompt ificat, 
ubi  litera  iuvitum  et  tardum  facit,  cor  eius  sjjcrare  in  doinino  solo,  non  in 
divitiis  etc. 

Samech,    Confirmatum  est  per  virtutem  Spiritus  et  gratie,  Hebr.  13  9 
"^optimum  est  enim  gratia  stabilire  cor',  cor  eius,  non  commovebitur  nec 
eiTore  in  fide,  ut  heretici,  nec  concupiscentia  in  voluutate. 

Ain.  Donec  usqiie  ad  futuram  gloriam  despiciat  triumphaus  eos  inimicos 
suos  ludeos,  gentes,  hereticos,  falsos  fratres. 

Phe.   Dispersit  diversarum  gratiarum  dispersionem  fecit,  dedit'  pau-'H- 9. 
perihus  in  spiritu,  i.  e.  vere  Christianis.^ 

Zade.  lusticla  eius,  qua  suos  iustificat  per  fidem/  manet  in  scecuhim 
scecuU,  non  sicut  legis  iustitia  evacuabitur,  quia  est  iustitia  caruis  Hebr.  9.  •'g^bt.  s,  13. 

CupJt.  Cornu  eins  potestas  regni  eius  ecclesie  exaltahitur  in  ßloria, 
quia  prius  humiliatuni  fuit  in  ignorainia. 

lies.   Peccator  Indens,  gentilis  videbit  haue  exaltationem  et  irascetur^^-  10. 
zelo  invidie.* 

Sin.  Dentihus  suis  minis  vel  ministris  suis  inipiis  fremet  propter  ire 
veheraentiam  et  tabescet  propter  invidiani  ex  ira  inipedita  natam. 

Tau.  Desyderiwn  pjeccatorum ,  quo  Christum  perire  et  suura  Messiam 
venire  cupiunt,  perihit. 


SCHOLAE:  PSALMUS  CXI.  [CXII.]' 

Beatus  vir  qui  timet  dominum  &c.  s.  1. 

Iste  psalmus  multis  rationibus  probatur  male  a  Nicol.  Lyra  exponi.^ 
Primo  Quouiam  non  omnis  talis  vir  habet  [)oteus  semeu  in  terra,  immo  in 
paucioribus  illud  contingit.    Secundo  Nec  benedicitur  ab  omnibus  generatio 

GLOSSA :  '  Gratis  sine  merito.  'Quis  enim  [»nur  dedit  illi  et  retribuetur  ei'P'afbiit.  n,.sru 
^  Unde  istum  versum  2.  Gor.  9  exponit  Aposlolus  dicens  :  Polest  autem  Dens  2.  eov.s.s.g. 
omnem  gratiam  abundare  facere  in  vol)is,  sicut  scriptum  est:  Dispersit,  dedit  etc.' 
^  Qui  enim  ex  tide  sunt  iusti,  ineternuin  erunt  iusti:  licet  fides  evacuetur,  1.  Cor.  13, 1.  Cor.  13,8. 
non  tarnen  iustitia  ex  lide  percepta.^  *  Sicut  Ro.  10  et  Deut.  32  de  eis  est  sftönr^  w,  m. 
prophetatum :  'provocabo  eos  in  eo,  (jui  non  est  populus ,  et  in  gente  stulta  ^•""'''''■^^'''' 
provocabo  illos'. 


SBt.  226b  —  227''.  ßl)ra:  „Ad  intellectuni  huius  psalmi  sciendum,  quod 

licet  beatitudo  sit  reddenda  pro  operibus  virtuosis  generaliter,  tarnen  per  quandaui 
appropriationem  dicitur  reddenda  pro  operibus  misericordiae  specialiter''.  Unb  311  ben 
SBorten:  'Potens  in  terra  erit':  „Hoc  frequenter  vidennis  contingere,  quod  homines 
misericordes  habent  filios  potentes  sibi  suceedentes".  (£cf|oit  33utgenfi§  lueift  in  jeiner 
Additio  bieje  31ii'3beutung  be§  3ßjnlmeg  auf  trbiidjen  2of)n  3urücf:  „intelHgi  debet  de  semine 
spirituali'",  „non  est  intelligenduui  de  generatione  carnali".        ^)  33crgl.  ©.  247  3-  2G. 


250 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


huiusmodi  rectorum,  sed  a  pluribus  maledicitur.  Et  Tercio  Nec  gloria  nee 
divitie  in  domibus  eorum  sunt  &c.  Quare  videtur  hic  suum  Rabi  Salomouem 
sequi  secundum  iustos  veteris  legis.  Quia  secundum  novum  testamentum 
paupertas  est  in  domo  beati  viri.  Igitur  prophetice  loquitur  de  Christo  et 
Christiauis.  Et  sunt  verba  pregnantia,  sicut  et  psalmo  precedenti.  Contrario  (?) :  5 

Sicut  beatus  est  et  vir,  qui  timet  dominum:  ita  miser  est  et 
puer,  qui  timet  servum.  Nam  ista  est  differentia  timoris,  quod  illi  tiraent 
timore  filiali  et  amicabili,  qualiter  timet  amicus  amicum  olfendere,  aut  filius 
patrem:  qui  timor  prerequirit  eximiam  charitatem  et  amicitiam,  que  est 
causa  huius  timoris.  Et  hunc  timorem  lex  non  habuit,  sed  Spiritus  timoris  lo 
dedit  illum. 

*i  53,  G.  Isti  autem  timent,  ubi  non  est  timor,  scilicet  amittere  servam  creaturam 
vel  oiFendere.  Ibi  enim  in  veritate  non  est  timor,  sed  fingitur  ibi,  eo  quod 
soli  timor  deo  debeatur.  Nam  sicut  amant,  ubi  non  est  amor,  ita  timent, 
ubi  non  est  timor.  Et  faciunt  omne  quod  sequitur  ad  istum  amorem  et  is 
timorem,  id  est  quod  odiunt  ubi  non  est  odium,  sperant  ubi  non  est  spes, 
gaudent  ubi  non  est  gaudium,  dolent  ubi  non  est  dolor.  Quia  principiis  et 
primis  affectibus  perversis  sequitur  et  sequentes  perverti.  Et  hec  est  tota 
vanitas,  quod  amorem  et  timorem  ponunt  in  tempoi'alia,  que  amari  et  timeri 
non  debent.  Ideo  vani,  immo  miseri  sunt:  vani  quidem  propter  amorem,  20 
quo  delectautur  false,  et  miseri  propter  timorem,  quo  vexantur  false.  Recte 
itaque  dicit:  'Beatus  vir  qui  timet  dominum',  non  autem  "^servuni'. 

In  mandatis  eins  volet  nimis,  id  est  voluntatem  et  beneplacitum 
habebit.  Hoc  sola  gratia  prestat,  que  quia  diligere  facit,  ideo  voluntarium 
facit  ad  mandata.  Igitur  sensus  est:  In  mandatis  eins  vokmtarius,  promptus  25 
et  delectabiliter  operarius,  non  coactus  aut  invitus  seu  per  penam  impulsus, 
sed  amore  allectus.  Unde  lex  faciebat,  ut  manus  tantum  esset  in  mandatis 
Domini,  sed  non  voluntas.  Quod  autem  dicit  'Nimis',  hoc  tangit,  quod 
voluntarius  plura  facit  quam  iubeatur.    Excedit  enim  et  supererogat.  Iccirco 

i.Xim.  1, 9. recte  dictum  est,  quod  iusto  non  est  lex  posita,  quia  excedit  legem:  ideo  so 
nimis  est  voluntarius  in  illa. 

i.95io(.  3, 15.         Potens  in  terra  erit  semen  eins.    Hoc  est  semen,  de  quo  Gen.  3. 

'Inimicitias  ponam  inter  semen  tuum  et  semen  illius'.  Posset  quidem  et  de 
semine  verbi  dei  intelligi,  sed  non  ad  2>ropositum.    Melius  enim  intelligitur 

5üf|.i2,24.25.  de  grano  et  granis  frumenti,  qui  in  terram  cadentes  multiplicati  sunt  per  35 

totum  mundum.    Et  hü  sunt  semen  et  filii  atque  posteri  Clu'isti,  de  quibus 
Sei.  53, 10.  Isaie  53.  '8i  posuerit  pro  peccatis  animam  suam,  videbit  semen  longevum'. 

<)3|.22, 31.32.  Et  2)s.  21.  'Et  semen  serviens  ei  annunciabitur  domino'. 

Generatio  rectorum  benedicetur.    Ista  est  beuedictio  spiritualis, 
Gpii.  1, 3.  qua  nos  benedixit  deus  pater  in  Christo  in  coelestibus,  que  olim  Abrahe  40 

5  Con.°  Cunversin?    äJetgL  ©.  246  14  ©eib.  ita  11011  tinieiit;  ahex  11011  tft  au§= 

gcftvidfjen        35  qui  fo! 


Psalmus  CXI.  [CXIL] 


251 


promissa  fuit,  sed  non  omnibus  data  nisi  rectis.  'Recti'  isti  dicuntur  fideles 
primo  in  Synagoge,  ut  Apostoli  et  discipuli.  Q,ui  licet  nondum  haberent 
fidem  revelatam,  que  immediate  in  deum  dirigit  per  Christum,  tarnen  habuerunt 
non  nudam  literam,  sed  literam  abscondentem  ea,  que  sunt  Spiritus,  quia 
simplici  fide  literali  expectabant  promissa  dei.  Sed  liypocrite,  qni  literam 
extruso  spiritu  statuebant,  pravi  facti  sunt.  Et  non  nisi  temporalia,  sicut 
litera  sonat,  expectabant:  immo  aliqui  nihil  amplius  exspectabant,  sed  carnem 
tantum  sapiebant.  Et  hü  non  sunt  consecuti  benedictionem ,  quia  non  sunt 
'generatio  rectorum'. 

Quare  simul  verum  est,  quod  erant  recti  et  tarnen  nondum  illustrati, 
simnl  recti  et  adhuc  in  tenebris,  simul  recti  et  nondum  iusti  iustitia  fidei 
perfecta.  Sicut  et  nos  modo  sumus  recti  in  iis,  que  hal)emus,  et  tamen  ad 
ea,  que  nondum  habemus,  in  tenebris.  Nam  sicut  nos  ad  gloriam  futuram 
dirigimus  cor  nostrum  et  ita  sumus  recti:  ita  illi  ad  gratiam  et  ita  erant 
recti.  Immo  et  nos  dum  de  virtute  in  virtutem  suspiramus,  ab  imperfecto 
ad  perfectum  tendimus,  sumus  recti  et  tamen  nondum  exortum  est  nobis, 
quod  querimus.  Sicut  enim  nobis  nondum  apparuit  qiioderimus:  ita  et  illis  i.  Soij.  3, 2. 
nondum  apparuit,  quod  futuri  facti  sunt,  ünde  liquet,  quod  ideo  'recti'' 
dicuntur,  quia  corde  sunt  directi  ad  futura  et  invisibiiia  expectantes,  non 
contenti  presentibus  et  temporalibus,  licet  tunc  hoc  carnaliter  facerent,  'pravi' 
autem,  qui  hanc  directionem  omittentes  ad  presentia  sese  conferunt  et  in  iis 
manent,  ideo  quia  sunt  increduli,  nihil  de  futuris  expectantes.  Nam  'Rectus' 
et  'Justus"  multum  videntur  diiferre.  Quod  'Justus'  est,  qui  fidem  habet  vel 
fidera  fidei  habuit,  'Reetus'  autem,  qui  secundum  eam  fidem  cor  suum  dirigit 
ad  ea,  que  per  fidem  cognoscit.  Sic  illi  pravi  facti  sunt  et  ccjnversi  in  arcimi  78, 57. 
pravum,  quia  habebant  fidem  de  futura  gratia  et  promissione  dei,  in  qua 
tamen  multi  increduli  fuerunt.  Sed  cum  venisset  promissio  in  Christo,  et 
iam  aliam  fidem  accipere  deberent,  secundum  quam  dirigerent  cor  suum  ad 
futuram  gloriam,  hic  primum  facti  sunt  pravi  et  curvi  ad  se  et  sua  et  temporalia, 
literalia  atque  carnalia :  ideo  non  possunt  benedici  nec  exoriri  eis  lumen. 

Sic  de  lob  dicitur,  quod  fuit  'simplex  et  rectus'.    'Rectus',  quia  in.siiobi,  1. 
gratiam  et  gloriam  futuram  corde  intentus  et  directus,  quam  jier  fidem  cognovit 
in  spiritu  futuram,  'simplex'  autem,  quia  non  simul  terrenis  sese  miscuit, 
sed  purum  se  in  fide  futurorum  per  rectitudinem  custodivit. 

Gloria  et  divitie  in  domo  eis.    Ergo  extra  domum  eins  non  nisi«.  3. 
ignominia  et  egestas,  sicut  dicit:  'divites  dimisit  inanes'.   Hic  dicendum  est,  suc.  1,53. 
quia  incidit  memoriam,  quomodo  gloria  et  honor  et  decor  differunt. 

'Gloria'  est  claritas  et  fama  de  divitiis,  operibus,  decore  et  ceteris,  que 
habet.  Huic  contraria  est  proprie  'vana  gloria'.  Exempli  gratia:  Est  aliquis 
frater  pauper  religiosus,  qui  vel  multas  vel  aliquas  habet  gratias,  et  in  iis 


18  Vn  (ftatt  Vii)         29  gloriam.  Hic         30  ©eib.  literalia  et  carnalia 


252 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


Omnibus  fugit  divitias  et  honores,  decorem  &g.,  qiie  non  querit  per  istas 
gratias.  Hie  non  est  arabitiosus,  potest  tarnen  fieri,  qnod  delectet  eum  et 
titillet  laus  more  hominum  clara,  que  est  gloria.  Et  ideo  vana  gloria  diffi- 
cillinium  vicium  est  victu  et  verus  nervus  et  tota  anima  et  vita  superbie 
et  cor  eiusdem. 

'Honor'  autera  est  exhibitio  quecunque  reverentie,  ubi  laus  non  expri- 
mitur:  qui  fit  multis  modis,  ut  notum  est,  ut  couferre  dignitates,  gradus, 
inclinare,  provolvi  ad  pedes,  statuas  ponere  et  signa  vel  arma.  Huic  proprie 
contraria  est  'ambitio',  vehemens,  sed  minus  vicium  quam  vana  gloria. 

'Decor'  autem  est  omne  ornamentum  in  persona,  propter  quod  honoratur 
et  glorificatur.  Iccirco  ubi  gloria  est  sine  decore,  vana  est.  Sed  in  solo 
Christo  est  decor.    Iccirco  extra  Christum  omnis  gloria  est  vana.   Ipse  enim 

93,1. 8,6. 'Indult  decorem'  et  'gloria  et  honore  coronatus  est\  Nos  autem  ignominia 
pro  gloria,  confusione  pro  honore,  feditate  pro  decore  indui  decet. 
93, 1.  Unde  cum  psalmus  dicat:  'Dominus  regnavit,  decorem  induit',  quid 
putas  dici  tibi,  nisi  ut  decorem  ei  et  regnum  dimittas  et  feditatem  induas 
atque  servus  fias,  pro  honore  regni  confusionem  servitutis  tue  infelicissime 
45, 5.  memor  sis  ?  Item,  cum  dicit  ps.  44  'Speele  tua  et  pulchritudine  tua  &c.'  quid 
aliud  audis,  nisi  quod  tu  alienam,  quam  preripuisti,  Christo  concedas,  ignominia 
et  dedecore  tuo  incedas  et  descendas  atque  deficias?  Et  ita  de  similibus. 

Misericors  et  miserator  &c.  Preter  ea,  que  dicta  sunt  psalmo 
precedenti,^  adhuc  aliter  possunt  hec  duo  accipi:  primo,  ut  sit  'misericors' 
propter  misericordie  magnitudinem  et  Spiritualitäten!,  secundo  'miserator' 
propter  eiusdem  multitudiuem,  quia  multis  eandem  concedit.    Similiter  et 

'Pf-  51, 3.  multis  vicibus,  peccantibus  conversis,  secundum  illud  ps.  L.  'Miserere  mei  deus 

secuudum  magnam  misericordiam  tuam'.    [Concordando  autem  omuia  

quod  'Misericors'  propter  gratiam  primam,  'Miserator'  propter  gratias  sequentes. 
Nani  licet  iustificatus  sit  homo  in  spiritu,  tamen  quia  pugnat  in  corpore 
mortis  cum  lege  membrorum,  Semper  indiget  gratiis  aliis  secundum  multi- 
tudiuem tentationum.  Sicut  enim  creat  et  fecit  omnia,  sed  non  mox  abiit, 
immo  conservat  etiam  creata:  ita  nunc  etiam  glorificat  et  gratiam  conservat. 
Et  sicut  ibi  est  creator  et  gubernator,  ita  hic  iustificator  et  conservator. 
Et  sie  ibi  una  misericordia,  hic  autem  miserationes  multe,  quia  omnia  in 
bonum  vertit.] 

^-         Disponet  sermones  suos  in  iudicio.^    Hoc  est  du2:)liciter:  vel 
iudicium  allegoricum.  Et  sie  in  verbo  crucis  et  Euangelio  Christi  ceciderunt 
ludei,  Heretici  et  usque  hodie  omues  siiperbi.    Sed  surrexerunt  Christiani, 
1.  ßov.  1,23.  Catholici  et  omnes  humiles  corde.  Sicut  1.  Corin.  1.  'Nos  predicamus  Christum 


17  confusionem  \ol        19  tua  alienam     ©eib.  ignoniiniam        26  misericordiam  tuam 
fel)it      <Seib.  omnia  .  .  .  sui         :!.5  suos  fe£)It 

')  ©ie()e  oben  ©.  243  flg.  a]ctgl.  SSb.  I  44. 


Psalmus  CXI.  [CXII.] 


253 


crucifixum,  ludeis  quitlem  scandaluni,  gentibus  stultitiam:  ipsis  autem  vocatis 
sanctis  dei  virtutem  et  sapientiam'.  Tropologicum:  Et  sie  verbum  crucis 
Christi  et  Eiiaugelium  positum  est,  ut  omuia  ea  daninet,  que  sunt  veteris 
homiuis,  et  destruat,  et  omnia  erigat  et  salvet,  que  suut  novi  hominis,  docens 
carnem  iudicare  et  crucifigere  et  spiritum  salvare  et  suseitare. 

Duplex  est  memoria,  sicut  et  oblivio.   Prima  est  temporalis,  quandos.  7. 
deus  suos  derelinquit  et  oblivisci  videtur  carnah"ter.    Sed  tamen  simul  in- 
eterniun  meminit.    Isaie  49  "^dixit  Sion :  dereliquit  me  dominus.    Dominus  14.15. 
oblitus  est  mei'.    Et  respondet  dominus:  'Nunquid  oblivisci  potest  mulier 
infantis  sui?    Et  si  illa  oblita  fuerit,  ego  tamen  non  obliviscar  tui\  Sic 
psalrao  precedenti:  'Memor  erit  in  seculum'.   Et  ps.  46.  'Memor  ero  Raab  &c.'*f.  111,5. 

Sic  oblivio  eterna  est  irapiorum,  et  memoria  eorum  temporalis.    Ps.  9.  ^Pf.  9, 7. 
'Periit  memoria  eorum  sicut  sonitus',  id  est:  est  tantum  temporalis  sicut 
sonitus,  quantumlibet  sit  clara  et  magna.    Et  Osee  1.  'Non  addam  ultra .fio(.  1,  r. 
misereri  domui  Israel,  sed  oblivione  obliviscar  eorum'. 

Et  obiter  hic  tibi  signes,  quod  cum  deus  loquitur,  qui  est  eternus, 
etiam  de  eternis  loquitur  et  eterna  sunt  verba  eins,  sicut  Matth.  24.  'Verba5:i!ntn).24,35. 
mea  non  transibunt'.  Unde  oblivionem  temporalem  tribuit  Isaias  ipsi  Sion, 
tanquam  ipsa  dixerit:  'oblitus  est  mei  dominus',  non  deo.  Quia  deus  non  Scf.  49,  u. 
fuit  eins  oblitus,  et  tarnen  fuit  eins  oblitus  secundum  sensum  et  verbum  Sion, 
que  est  temporalis  de  temporali  loquens :  quam  oblivionem  non  decuit  deus 
ut  sibi  ascriberet,  quia  ipse  eternus. 

Auditio  mala  est  duplex  similiter  bona,  scilicet  interior  conscientie, 
que  est  vermis  et  murmur  syntheresis,  vel  gaudiurn  et  susurrus  Spiritus 
sancti.    Ps.  50.  'Auditui  meo  dabis  gaudium  et  letitiam'.    Et  84.  'Audiam     si,  lo. 

85  9. 

quid  loquatur  in  me  dominus  deus'. 

Exterior,  ut  in  extremo  iudicio.  De  quo  Matth.  25.  'Ite  maledicti:  aiintti).25,34. 
Venite  benedicti  &c.'  Et  dicitur  'mala',  licet  sit  iusta,  quia  est  eis  mala, 
quibus  fit.  Scriptura  enim  rarissime  accipit  malum  pro  malo  culpe,  sed  pro 
malo  pene.  Ut:  'Ego  dominus  creans  malum'.  Et  Po.  8.  'Nam  pro  bono ^j'^'j^j^'''^ ^.^ 
forte  quis  audeat  mori'.  Similiter  et  bonum  seu  bonitas  raro  pro  bono  vir- 
tutis  seu  morali,  sed  pro  contrario  pene,  scilicet  suavitate  seu  voluptate 
[accipitur].    Et  ita  ponitur  unus  de  fructibus  spiritus  Galat.  5.  «ai.  5,22. 

Non  timebit,  inquit.  Quia  omnes  quidem  andient,  alioquin  non 
esset  auditio,  sed  iusti  non  timebunt.  Quod  impiorum  erit  horribile  toi- 
mentum. 


13  Vnlg.  eorum  cum  sonitu         28  ©eib.  eis  e.st         33  accipitur  fe^tt  ponitus 


254 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXII.  [CXIIL] 

Exliortatio  prophetce  ad  omnes  gentes  et  populos  ad  laudandum  et 
exaltanduni  Christum  dominum.    Psalmus  CXII. 
SB.  1.         Tit.  Allein  ia. 

laudate pueri '  spirituales  ex  EuaDgelio  nati  dominum  Ihesum  Christum: 
«pijii.  2,9.  laudate  nomen  domini^  divinitatis  eins,  quod  est  solum  et  super  omne  nomen. 
».  2.  Superbi  enim  laudant  nomeu  suuin.    Sit  nomen  domini  i.  e.  Dei  incarnati 
benedictum :  ex  hoc  ex  ipso  tempore  gratie  nunc  et  usque  in  scecidum  ineter- 
sß.  3.  num.    A  soUs  ortu  usque  ad  occasum,^  tarn  ad  literam,  quam  ad  spiritum, 
quod  sub  tempore  legis  non  est  factum,  sed  tempore  gratie:  laudahile,  quia 
%\.  148, 13.  per  euangelium  ubique  predicatum  est,  solum  nomen  solius  domini.   Ps.  148. 
SB.  4.  'Exaltatum  est  nomen  eins  solius'.    Excelsus  i.  e.  Dominus  et  potens,  super 
omnes  gentes  dominus,  quia  regnat  per  fidem  super  omnes  gentes^  non  tantum 
S8.  ,5.  super  ludeos:  et  super  ccelos  angelos  gloria  eius*  divinitatis  eius.  Quis 
q.  d.  nullus,  est  enim  solus  Dominus,  sicut  dominus  deus  noster  Ihesus 
as.  6. Christus,  idem  cum  patre  Deus,  qui  in  altis  celestibus  habitat:  tarnen  et 
humilia^  respicit  oculis  gratie  in  ccelo  et  in  terra  tam  in  angelis  quam 
S8. 7.  homiuibus?  Suscitans  sm'sum  vocans  per  spiritum  a  terra  terrena  conversatione 
inopem  hominem  egenum  spiritualiter  et  de  stercore  viciis  et  peccatis  erigens 
SB.  i.pauperem.    Ut  coUocet  eum  cum  principibus  Apostolis  et  raaioribus  Ecclesie: 
cum  principibus'''  populi  sui  in  Ecclesia  militante  primo  et  triumphante  postea. 
s.  9.  Qui  habitare  faeit  pro  synagoga  superba  sterilem,  i.  e.  eam  que  fuit  sterilis 
in  domo:  mcotrem  fdiorum  Icetantem,  ut  sit  mater  filiorum  cum  gaudio,  i.  e. 
1.  ©am.  i,2.fecunda.    Et  r&spicit  ad  figuram  1.  Reg.  2,  ubi  Anna  mater  Samuelis  .sterilis 
facta  est  mater  plurium  filiorum.   Unde  dicitur  ibidem:  'Donec  sterilis  peperit 
plurimos'.    Et  significat  Ecclesiam  allegorice,  animam  autem  moraliter.  Unde 
©at.  4, 27. Gal.  4:  'Letare  sterilis,  que  non  paris,  quia  multi  filii  deserte,  magis  quam 
eius,  que  habet  virum'. 

GLOSSA :  ^  Notissimum  est  in  Scripturis  pueros  pro  servis  accipi.  Verun- 
tamen  servus  quandoque  in  malum  pro  servis  peccati  accipitur,  qui  Dominum 
laudare  non  possunt.  Ideo  non  'servi'  sed  'pueri^  dicit ,  qui  sunt  sohnnmodo 
servi  Dei.  -  Ergo  vituperate  nomen  vestrum  et  vos ,  quia  nomen  vestrum 
est,  quod  estis  impii  et  peccatores,  nec  simul  potestis  Dominum  et  vos  laudare. 
^  Est  autem  psahnus  prophetia  de  laude  Gliristi  per  totum  mundum.  ^  Vel 
quia  dominatur  quidem  super  omnes  gentes,  tam  bonas  quam  malas,  veruntamen 
non  glorificatur  nisi  a  sanctis  et  celestibus  hominibus,  ideo  tantum  super  coelos 
gloria  eius,  licet  etiam  super  omnes  gentes  sit  potestas  eius.  ^  Quia  'humilibus 
1.  *|}ctr.  5, 5.  dat  suani  gratiam'.    1.  Petr.  5.  Geminat  ^cum  principibus'  ad  expressionem 

qs(.  68, 13.  spirilualis  principatus,  sicut  ps.  67  dictum  est.^ 


27  magis  fef)tt 

')  SBb.  III  386.  394. 


Psalmus  CXII.  [CXIII.] 


255 


SGHOLAE:  PSALMUS  CXII.  [CXIII.]  ^ 

Laudate  pneri  dominum  &c.    Ter  exprimit  divinum  maiestatem, ».  i. 
scilicet  'Dominum',  "^nomen  domini'  et  iterum  'nomen  domini'.   Maxime  autem 
filiuni  dei  laudat,  qui  est  verlnim  domini  et  nomen  domini,  quod  ceptum  est 
magnificari,  revelari,  benedici  ex  tempore  plenitudinis,  quod  est  'lioc  nunc', 
et  vere  hoc  nunc  et  singulare  raonstrabile  quoque  nunc. 

Pueri  dicuntur  omnes  Christiani  et  ipse  Christus,  ut  Isaie  41  et  42. Scf 41,8.42,1 
'Ecce  puer  mens"  sccundum  aliam  translationem.    Act.  4. 'adversum  sanctura  5H)3Kfi.  4, 27 
puerum  tuum  Ihesum,  quem  unxisti'.    Isa.  8.  'Ecce  ego  et  pueri  mei,  quosScf  », is. 
dedit  mihi  dominus  &c.' 

Quis  sicut  dominus  deus  noster  &c.?    Hic  proprietates  descri-Si- s. 
buntur  veri  dei. 

Quarum  prima  est,  quod  in  altis  habitat,  id  est  in  sublimibus.  Sed 
quis  haue  locutionem  plene  intelligat  aut  digne  explicet,  que  sint  alta  ista, 
que  habitatio?  An  non  et  in  infimis  habitat?  aut  non  etiam  in  altis  existit? 
Tentemus,  siquid  possimus. 

'Alta'  sunt  duplicia:  Corporalia,  ut  coeli  corporales,  in  quibus  pater 
noster  est,  quem  oramus.  Spiritualia  sunt  cell  spirituales,  id  est  rationales 
creature  suj^er  omnem  corporalem  tarn  iutellectu  et  affectu  elevate.  Licet 
enim  anime  peccatrices  et  angeli  mali  sint  alta  secundum  naturam,  tamen 
quia  se  infimis  involvunt  et  terrenis,  merito  infcriora  dicuntur.  In  quibus 
licet  sit  deus  et  ipsi  in  deo  sint,  moveantur  et  vivant,  non  tamen  stabiliter  s(pgfc[).i7,28 
habitat  in  eis.  Nulli  enim,  quantumvis  mali  sint,  carent  omni  lucis  divine 
illustratione.  Sed  quia  domesticam  et  manentem  perpetue  atquc  universaliter 
in  Omnibus  non  habent,  propter  tenebras  admixtas  in  illls,  recte  non  habitare 
in  illis  dicitur.  Quid  si  per  'alta'  intelliguntur  etiam  beati,  ideo  quia  omnia 
transitoria  et  inquieta  sunt  potius  via  dei,  in  quibus  vadit,  dum  illa  vadunt? 
Sed  beati  sunt  domus  eins,  in  qua  permanenter  ut  dominus  habitat,  qui  in 
illis  temporaliter  velut  peregrinus  ambulat.  Sicut  lerem.  14.  'Quare  futurus  Se«iii.  u,  s 
es  in  terra  sicut  colonus  et  quasi  viator  declinans  ad  manendum'.  Sic  qui 
deum  recipiunt  secundum  carnem  et  literam,  habent  cum  ut  viatorem,  sed 
non  facit  apud  eos  mansionem,  quia  sunt  non  in  altis  seu  alta,  sed  inferna: 
sunt  caro  et  non  sjjiritus,  sunt  litera  et  non  veritas,  umbra  et  non  plenitudo. 
Igitur  solius  dei  proprium  est  in  altis  habitare,  sicut  solius  est  dei  intime 
labi  et  in  spiritu  presentem  esse  et  mauere.  Unde  et  non  dixit  'qui  super 
alta  habitat'.  Quia  licet  sit  super  omnia  infinite,  tamen  habitaculum  eins 
est  vivum  rationale  beatum,  et  in  ipsis  quoque  manet. 


8  Vulgata:  Eccc  servus  meus  20  alte 
')  m.  228. 


256 


Dictata  sUper  Psalteriiim.  1-513  —  16. 


Secunda,  quod  hurailia  respicit  iii  coelo  et  in  terra.  Ad  quid  autem 
35.  7. 8.  respiciat,  patet,  quia  ut  suscitet  et  collocet  cum  principibus  populi  sui,  id  est 
in  altis,  nt  et  in  ipsis  habitet.  Hec  non  focit  deus  alienus.  Quia  Behemoth 
§iob  41, '.'5.  in  altis  habitat  adeo,  ut  non  nisi  videat  omne  sublime.  Uude  et  in  cor 
humile  prospicere  non  potest.  Cum  enim  erectis  oculis  et  non  inclinatis 
incedat,  impossibile  est,  ut  in  profundum  humilis  cordis  intueatur,  sicut  et 
homo  superbus  non  potest  scire,  quid  sit  in  humili  corde,  sed  bene  quid  in 
superbo  ex  signis  superbie  foris.  Diabolus  autem  ex  signis  interioribus, 
id  est  tumoribus  et  inflationibus  cordis,  atque  ex  speciebus  cogitatiouum  de 
honore,  gloria,  iactantia,  excellentia  super  ceteros.  Deus  igitur  verus  sicut 
liumilia  respicit,  ita  superba  despicit,  et  Diabolus  superba  respicit  et  humilia 
et  vilia  despicit.  Quod  faciunt  omnes  eins  imitatores,  qui  seraper  habent 
oculum  ad  loca  superiora,  gradus,  dignitates,  excellentias  in  doctrina,  verbis, 
viribus,  divitiis,  ubi  Immiles  Semper  ad  inferiora,  ad  deiectiones,  liumiliationes, 
contemptus,  opprobria,  vituperia,  contumelias  &c. 
35.7.  Tercia,  quod  suscitat  a  terra  inopeni  et  de  stercore  &c.  Non 
enim  quiescit  respiciendo,  sed  respicit,  ut  suscitet.  Et  hec  est  natura  veri 
creatoris,  ex  nihilo  omnia  facere.  Idcirco  nulluni  suscitat,  nisi  qui  sit  non 
suscitatus,  sed  iacens  et  deiectus.  Nec  erigit  ullum  nisi  depressum,  ita  ut, 
nisi  sit  nihil  erectionis  et  suscitationis  in  ipso,  sed  tota  deiectio  et  depressio, 
non  suscitat  nec  erigit.  Quamvis  autem  omnes  in  veritate  simus  deiecti  et 
depressi,  tamen  non  omnes  erigit  et  suscitat,  sed  tantum  eos,  qui  agnoscunt 
se  deiectos  et  depressos.  Qui  enim  sibi  videntur  erecti  et  stantes,  coram 
deo  reputantur  et  sunt  erecti  et  stantes,  licet  in  veritate  miserrime  sint  deiecti 
<Pf.  41, 2.  et  depressi.  'Beatus  itaque  qui  intelligit  super  egenum  et  pauperem',  scilicet 
etiam  super  seipsum  talem  intelligens  est.  Et  haue  novam  regulam  Christus 
attulit  humilitatis,  que  prius  erat  ignota.  Ideo  dicit:  'Quis  sicut  dominus 
deus  &c.?' 

Eepetit  autem  eandem  sententiam  per  tautologiam  ad  significandum 
firmitatem  promissi,  ut  exposuit  loseph  duplex  somnium  Pharaonis  de  eadem 
re:  quod  et  frequens  est  in  psalmis  et  prophetis,  eo  quod  sit  firmitatis  indicium, 
i.'Bio(.4i,n2.  et  sermo  dei  fiat  velocius,  quam  impleatur.  Genes.  41. 

33.  s.  Quarta:  Ut  collocet  eum  cum  principibus,  cum  principibus 
populi  sui.  Quia  non  frustra  erigit,  sed  ut  et  aliis  quoque  prosit,  et  per 
eum  dominus  alios  lucretur,  sicut  ipsum  lucratus  per  alios.  Nemini  enim 
1.  ßor.  12, 7.  datur  ulla  gratia  tantum  pro  se,  sed  pro  utilitate  Ecclesie.  Hic  iterum 
geminat  'principibus',  nt  distinguat  a  principibus  Babylonie. 
as.  9.  Quinta:  Habitare  facit  sterilem  in  domo,  id  est  Ecclesiam 
sterilem  in  mundo  et  abiectam,  sed  fecuudam  in  spiritu.    Nec  esset  fecunda 


15  ©cib.  opropbi'ia         19  iaccs      de  pressum         31.32  Vulgata:  firmitatis  indicium 
est,  eo  quod  fiat  sermo  Dei  et  velocius  impleatui' 


Psalmus  CXIII.  [CXIV.  CXV.] 


257 


mater  spiritualis,  nisi  esset  sterilis  secundum  secnlutn.  Ista  autem  omnia 
nulli  conveniunt  facere  nisi  vero  deo,  quia  sunt  spiritualia:  sed  contraria 
Horum  facit  deus  huius  seculi. 


Laus  fidelis  synagogce  super  exitu  de  ^gy^do ,  qui  mystice  conversio 
populorum  ad  fidem  Christi  est.    Psalmus  CXIII. 


In  exitu  i.  e.  dum  exiret^  Israel  de  ^gypto  olim,  spiritualiter  autem 
nunc  verus  Israel,  i.  e.  fidelis  populus  per  fidem:  domus  fiimilia  lacob,  idem 
populus  ipse  victor  de  popido  harbaro  seil.  Egypti  seu  mundi.    Facta  est  as-  2. 
Itidcea  populus  confessor  veri  Dei  sanctificatio  sanctuarium  et  sacerdotium 
eius  Christi  domini :  Israel  potestas  eius  regnum  sive  Imperium  et  principatus 
Christi.    Mare  i.  e.  mundus  cum  passionibus  suis  vidit  et  fugit,  i.  e.  deditss.  3. 
locum  sanctis  Christi:  lordanis  synagoga  carnalis  conversus  est  retrorsum 
a  veritate  in  mendacium,  a  Christo  ad  diabolum.    3Iontes  Apostoli  et  eorum  «.  4. 
successores  exidtaverunt  ut  arietes'^  duces  Ecclesiarum:  et  colles  sacerdotes 
et  minores  pastores  Stent  agni  ovium  populorum  fidelium.    Quid  est  tihi^.b. 
mare  quod  fugisti,  a  cuius  virtnte?  q.  d.  tarnen  Apostoli  nullam  potentiam, 
nullam  sapientiam  ostenderunt  adversus  mundum,  sed  magis  infirmitatem  et 
insipientiam.    Unde  ergo  cessit?  quibus  armis  fugatus  est?  et  tu  lordanis,^ 
quia  conversus  es  retrorsum?    Montes*  supple  quid  est  vobis,  quod  vossB.  6. 
Apostoli,  maiores,  exidtastis  sicut  arietes  duces  Ecclesiarum:  et  colles  minores 
prelati,  ut  discipuli  Lxx,  sictit  agni  ovium  pastores  populorum?    A  faeie^.  7. 
revelatione  per  euangelium  domini  Christi  mota  est  terra,  i.  e.  homines  in 

GLOSSA:  '  Parum  Inline  loquitur,  sed  plurimum  theologice  in  isto  versu. 
Vel  potest  melius  'Israel'  et  'domus  lacob'  in  genitivo  poni,  ut  'in  exitu  Israelis 
et  famifie  lacob'.   —   Ex  quo  Iiistoricus  sensus  notus  est  ex  libro  Exo.,  ideo 
propheticum  sensum  videbimus,  qui  est  de  Christo  et  populo  eius.        -  Sicut 
arietes,  non  sicut  lupi,  qui  exultant  in  perditione  ovium,  sed  arietes  in  ductu  et 
abundantia  ovium.    Heretici  autem  exultant  in  rebus  pessimis ,   sicut  Diabolus 
eorum  author.         ^  Potest  autem  mare  et  lordanis  hic  in  bonum  accipi  pro 
populis  gentium  et  ludeorum,  qui  conversi  sunt  a  sua  via  mala  ad  Christum  et 
fugierunt  a  sua  via  pristina.    Sed  melior  est  sensus  prior,  quia  et  ps.  66  a,d^i.  77,17. 
idem  dicit:  'Viderunt  te  aque  Deus  et  tiniuerunt,  turbate  sunt  abyssi'.  Item 
'Turbati  sunt  insipientes  corde'.     Et  ps.  45.  'Sonuerunt  et  turbate  sunt  aque  »^Jj.Tce.  46,i. 
eorum',   et  'quia  elevaverunt  flumina  fluctus   suos'.         ^  Montes  enira   sunt     aa,  3. 
Apostoli  et  eorum  successores  Episcopi,  colles  vero  sacerdotes  minores. 

5  aegypti,   Don  £utf)er   in   aegypto  Devbeffett      conversione ,   »on  Sut^er  öerfieffett 
33  fugierunt  \o\         34  Viderent 


GLOSSA:  PSALMUS  CXIIL  [CXIV.  XGV.] 


Tit.  Ällelu  ia. 


as.  1. 


Sut^cxä  aöcrte.  IV. 


17 


258 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


sß.  8.  terra,  alii  ad  bonum,  alii  ad  malum:  a  facie'  dei  lacob  Christi.  Qui  con- 
vertit  mutat  et  multiplicando  petram  diiram  literam  legis  seu  seipsum  in 
stagna  aquarum,  in  fluenta  euangelii  seu  in  multos  populos:  et  rujjeni  est 
repetitio  eiusdem  in  fontes  aquariim. 

asvo*''         Non^  nobis  nostris  meritis,  sicut  superbi  Indei  volnnt,  Domine,  non  5 
^'  ^'  nohis,^  sed  nomini  tuo  da  gloriam,  i.  e.  fac  quod  proraisisti  propter  gloriam 
as-  2.  nominis  tui,  nec  meritis  nostris  dando,  nee  demeritis  negando.    Stiper  miseri- 

cordia  tua  gratia  tua  in  Christo  futuro  promissa  et  veritate  tiia  exhibitione 

eiusdem  misericordie  in  Christo:  ne  qttando,  si  forte  demeritis  nostris  negares, 

dicant  gentes:  ubi  est  deus  eormn,  in  cuius  promissa  speramus?  q.  d.  nullus  lo 
3.  est.    Deus,  tu  o  Christe,  autem  noster  per  cultum  verum  in  ccelo  invisibihs: 

omnia  qumcimque  voluit  voluisti,  fecit  fecisti,  ergo  et  hoc  facies,  quando 
as.  4.  voles.'*    Simulacra  gentium  non  sicut  tu  in  celo  sunt,  sed  sunt  argentum  et 

aurum,  i.  e.  visibilia  sunt  et  caduca:  ojjera  manuum  hominum,  non  omnia 

que  volunt,  faciunt  sicut  tu,  sed  fiunt  omne  quod  alius  vult,  seil.  homo. 
ai.  5.  Os  hahent  et  non  loquentur :  ocidos  liahent  et  non  ridehunt,  q.  d.  ergo  artifex 
33.  G.  eorum  melior  est  eis,  qui  potest  loqui,  videre,  audire.  Aures  hahent  et  non 
^■i- andient:  nares  hahent  et  non  odorahtmt.   Manns  hahent  et  non  palpahunt: 

pedes  habent  et  non  amlndahunt :  non  clamahunt  in  gutture  suo,  quod  tarnen 
»■8.  bestie,  que  loqui  uequennt,  facere  possunt.    Similes  in  spiritu  coram  Deo  20 

Ulis  idolis  fiant  fient,  qui  faciunt  ea  cultores:  et  omnes  idolatre,  qui  con- 
ss.  9.  fidunt  in  eis.   Donms  Israel  speravit  q.  d.  non  super  visibilia,  sed  in  domino, 

qui  non  videtur,  eo  quod  sit  verus  Deus:  et  ideo  adiutor  eorum  in  bonis 
25.  10.  faciendis  et  protector  eorum  in  malis  vincendis  est.    Domus  Aaron^  etiam 

maiores  et  superiores,  non  tantum  inferiores  in  Israel,  speravit  in  domino:  25 
as.  II.  adiutor  eorum,  et  protector  eortim  est.    Qui  timet  dominum  sive  Israel  sive 

GLOSSA :  '  Geminat  'a  facie',  quia  Christus  duas  habet  naturas,  secundum 
quarum  unam  revelatus  est  in  re,  secundum  alterara  autem  in  fide,  et  adhuc 
revelabitur  etiam  in  re.  -  Hic  alius  psahnus  incipit  in  hebr.,  in  quo  simul 
erat  et  prophetat  Christi  adventum  et  gratiam  eius.  ^  Ideo  duphcat  'Non  30 
nobis',  ut  nec  meritis  nostris  donet,  nec  demeritis  nostris  neget.  Utrumque  enim 
arrogaret  nobis  et  derogaret  Deo.  Si  enim  nostris  meritis  donaret,  non  esset  miseri- 
cordia,  si  autem  negaret  demeritis,  non  esset  veritas.  ^  q.  d.  Tu  adeo  verus 
es  deus,  ut  non  modo  non  sis  aurum,  immo  nec  cehnn,  sed  in  coelo  ut  Dominus 
illius.  Idola  autem  non  modo  non  in  celo,  sed  nec  in  auro,  immo  ipsum  aurum.  35 
Et  tu  omnia  fecisti,  illa  autem  facta  sunt  etiam  ab  homine.  Arg[umentum?] 
autem  ...  Licet  enim  Aaron  sit  etiam  pars  Israel,  tarnen  propter  superiori- 

tatem  distinguitur.     Sic  in  omni  communitate  maiores  sunt  eiusdem  tituli  et 
generis,  sed  tarnen  distinguuntur  ab  eis  propter  officium. 


24  S)ie  SBoxte  oon  Domus  Aaron  Ijiä  eorum  est  ,3-  26  f etilen  im  SrucE,  finfa  aSev  Don 
£utl)cr  am  JRanbc  nacfjgctragen        36  Cbet  argentum?        37  3)ev  ©a^  ift  uitöoüenbet  gelaffen 


Psalmus  OXIII.  [CXIV.  CXV.] 


259 


gentlies  speraverunt  in  domino  seil,  quem  non  vident,  non  sicutilli:  aäiutor 
eorum  et  protector  eorum  est,  quia  tota  vita  fidelium  est  tantummodo  in  spe 
et  nondum  in  re.        \deo  Dominus,  in  quem  speraverunt,  memor  fuit  nostri^.n. 
non  est  oblitus  nostri,  licet  non  sit  visus  nobis:  et  henedixit  nobis,  hoc  non 
possunt  facere  simulaclira,  nec  meminisse  nec  benedicere,  cum  nec  videre 
nee  moveri  possiut.   Benedixit  benedictione  spirituali  in  coelestibus  2.  Cor.  1.  epij.  i,  3. 
domui  Israel  toti  populo  fideli:  benedixit  domui  Äaron  maioribus  et  sacer- 
dotibus  populi.    Henedixit  omnibus  sive  gentilibus  sive  ludeis  epii  timent'ß.  n. 
dominum:  pusillis  cum  maioribus,  quia  sine  acceptione  personarum  benedicit 
Dens.    Ädiiciat'  dominus,  queso  ut  addat  adhuc  benedictionem  sine  finess.  u. 
siiper  vos:  super  vos  et  simul  super  filios  spirituales  vestros.    O  Benedicti'Hi.  15. 
spiritualiter,  Christiani  vos  domino,  licet  mundo  sitis  maledictio  et  opprobrium : 
qui  fecit  ccelum  spirituale  et  terram  corporalem,  creaturam.    Ccelum'^  spirituales.  iß. 
cceli  domino^  Christo  regi  celestium:  terram.  cmtem  terrenum  regnum  dedit 
Dens  pater  fdiis  Jwminum  terrenis  regibus  et  dominis.   Non  mortui  in  animo,  i7. 
morte  culpe,  laudabunt  te,  sed  potius  blasphemabunt  domine*  ncque  omnes 
damnati  qui  descendunt  in  infernum,  licet  et  ipsi  in  natura  vivant.'    SedfU.  is. 
nos  qui  invimus  vita  gratie  et  Spiritus  benedicimus  domino,  te  Domine:  ex 
Jioc  nunc  temporis  gratie  exordio  et  usque  in  scecidum  ineternum. 

SCHOLAE:  PSALMUS  CXIIL  [CXIV.  CXV.]^ 

In  exitu  Israel  de  ^Egypto  &c.    Expositionem  huius  psalmi  vide^cxiv.] 
serraone  de  pascha  super  hunc  psalmum,  ubi  latissime  omnia  sunt  deducta. 

Exitus  autem  iste  spiritualis  est,  qui  fit  pedibus  anime,  scilicet  intel- 
lectu  et  afPectu.    Cui  enira  incipit  cognosci  et  amari  spiritus,  ipse  vere  exit 

GLOSSA:    '  Non  enim  sufficit  prima  gratia,  nisi  ab  eodem  datore  conti- 
nuetur,  sicut  radii  a  sole  et  calor  aquo  ab  igne.  —  Vel  adiiciat  i.  c.  addat  super 
ludeos  etiam  gentes,  secunduni  b.  Augustinum^  ps.  117.    Et  sie  psalmus  tantum 
de  ludeis  per  totum  loquitur.        -  Quia  Christus  non  regnat  carnah  regno,  sed 
spirituah  et  celesti,   sicut  coram  Pilato  dixit:  'Regnum  meum  non  est  de  hoc  Sof).  18, 36. 
mundo'.     Et  iste   versus  exprimit  differentiam  regni  Christi   et  mundi.  Sic 
Apostolus:  'benedictione  spirituali  in  celestibus'.     Et  fideles  appellat  Celestes:  (Spf).  1, 3. 
'Quahs  celestis,  tales  et  Celestes'.    Et  Hehr.  'Ipsa  autem  celestia  melioribus  hostiis  1;^^ "^'9 '''l^* 
quam  istis'.    Et  'nostra  conversatio  in  celis  est'.         ^  Dominus  dedit  Domino.  *;3f)ii.  3, 20. 
^  Ps.  6:  'Quoniam  non  est  in  morte,  qui  memor  sit  tui'.  Unde  sicut  hic^ßi.  6, 6. 

vita  intelligitur  spiritualis ,  ita  omnia  de  Christo  in  prophetis  dicta  debent  spiri- 
tualiter intelligi,  ut  virtus,  regnum,  sapientia,  iustitia,  veritas. 

4  oblitus  eorum         13  spiritualem  spiritualeni 

')  m.  229a  — 230b.    (SBI.  231  ift  tjernuSgcfdjnittcn.)  ^)  „Acce.sserunt  etiam  de 

lapidibus  suscitati  filii  Abraham.    Accesserunt  oves,  quae  non  erant  de  hoc  ovili,  ut 
fiei'et  unus  grex  et  unus  pastor.    Accessit  fides  omnium  gentium  etc." 

17* 


260 


Dictata  super  Psalterium.  1513--16. 


de  Egypto,  et  eo  magis,  quo  clarius  intelligit  et  ferventius  amat.    Sic  exit 
et  intrat  in  terram  promissionis,  id  est  Ecclesiam.    Exit,  dura  odit  et  nescire 
incipit  mundum,  cui  et  dorsum  vertit  et  faciem  ad  coelestia. 
sß.  2.         Facta  est  ludea  &c.    'Sanctificatio'  hic  pro  sanctuario  seu  templo 
accipitur,  et  sensus  est,  quod  Christi  sanctuarinm  seu  Ecclesia,  super  quam 
ipse  factus  est  sacerdos  et  episcopus,  est  ludea.    Hec  est  enim  episcopatus, 
sacerdocium,  diocesis,  Ecclesia  et  sanctificatio  eins.    Et  'potestas',  id  est 
regnum,  principatus,  dominium  eins  est  Israel.    Ipse  enim  utrunque  est, 
2.?Ho(.i9,5.6.  scilicet  sacerdos  et  rex.    Et  nos  regnum  et  sacerdocium  eins,  ut  Exo.  19. 
i.*j5ctr.2,  a/Eritis  mihi  in  peculium,  regnum  sacerdotale'.    Et  1.  Petr.  2.  'Vos  estis  genus 
68, 13.  electum,  regale  sacerdocium'.    Inde  et  pontifices  vocantur  reges  ps.  67.  'Reges 
^jf.  2, 2.  virtutum  dilecti  dilectiV  ps.  2.  'Astiterunt  reges  terre\    Inde  denique,  quia 
110, 4.  ludea  est  sanctificatio,  ipse  rex  ludeornm  dicitur  et  Melchizedech ,  id  est 
rex  iustitie.   Describitur  autem,  quäle  hoc  sit  regnum,  quia  sacerdotale,  id  est 
spirituale,  quod  sacerdotes  regere  debent.    Ergo  est  sacrum  et  uon  seculare 
V^l  US,  Iß.  regnum,  sicut  infra:  'Coelum  coeli  domino:  terram  autem  dedit  filiis  hominum\ 
Item  prius  dicit  'sanctificatio'  quam  'potestas',  quia  per  sanctitatem  acquiritur 
93, 1.  Vera  potestas.     Sicut  ps.  92.  'Dominus  regnavit,  decorem  induit'.    Et  sie 

indutus  decore  'induit  fi^rtitudinem  &c.' 
as.  3.         Marc  vidit  et  fugit.    Allegorice:  id  est  mundus.    lordanis,  id  est 
Sud).  11, 3. synagoga  carnalis.    Zach.  xi.  'Vastata  est  superbia  lordanis'.  Moraliter: 
Marc,  id  est  pelagus  viciorum  et  peccatorum,  dedit  locum  anime  egredienti 
incolatum  sue  pristine  vite.   lordanis,  id  est  carnis  proprie  luxus  et  superbia. 
SS.  4.         Montes  exultaverunt.   Hoc  usque  adhuc  faciunt  Sancti,  tarn  Angeli, 
Suc.  15, 10.  quam  homines,  quod  gaudent  super  uno  peccatore  jienitentiam  agente,  id  est 
exeunte  de  vEgypto. 

Ut  arietes,  non  ut  leones  et  tyranni,  qui  exultant  in  rebus  pessimis, 
sed  exultant  in  mansuetudiue  et  lenitate  Spiritus.  Candidum  et  non  cruentum 
est  gaudimu  illorum,  quia  de  conversione  et  liberatione  ovium  suarum 
gaudent:  illi  autem  de  vindicta  et  oppressione  infirmormu. 
S8.  5.  Quid  est  tibi  mare  &c.?  q.  d.  Quis  fecit  haue  difFerentiam,  quod 
luare  fugit  et  montes  exultant,  illi  recedunt,  isti  accedunt,  illi  cadunt  et  isti 
surgunt,  illi  convertuntur  retrorsum,  isti  autem  antrorsum,  illi  indurantur  et 
longe  fiunt,  isti  prope  et  mollescunt,  illi  coeci  fiunt,  isti  illustrantur  ?  Quis 
hec  fecit?  Quid  est  tibi  mare?  Quid  vobis  montibus?  Nempe 
«Bi.  w8,8'.  -A-  facie  Domini  mota  est  terra.  Sic  divisa  est  Siccmia  et  propter 
Euangelium,  in  quo  facies  domini  contemplatur  et  notitia  eins  revelatur,  alii 
increduli  sunt  schaudalisati  et  fugerunt,  alii  autem  credentes  sunt  edificati 
et  appropinquaverunt.    Sic  enim  verbum  Dei  in  iudicio  dispositum  est  in 


29  ©eib.  omnium  suarum  .33  surguntur 
')  Scrgl.  58b.  III  395. 


rsalmus  cxiir.  [CXIV.  CXV.] 


261 


ruinam  et  resurrectionem  niultoriim  et  in  lapidem  scaudali  atque  anguli,  ubi  j  "^pj^'g^^;  g_ 
ceciderunt  multi  et  multi  surrexerunt.  Uude  signanter  dicit:  'Mare  vidit', 
id  est  sensu  tantnm  carnis  advertit  Christum  et  verbum  eins,  sed  non  in- 
tellexit  nec  intelligere  voluit,  ideo  cecidit.  Nam  tarn  ludei  quam  gentes, 
quia  non  predicabantur  sensibilia,  sed  invisibilia,  factum  est  eis  verbum  crucis 
scandalum  et  stultitia  et  fugerunt  atque  conversi  sunt  retrorsmii. 

Ita  et  caro  raoraliter  cecidit  et  retrorsum  versa  est,  ut  spiritus  salvus 
fieret,  et  ipsa  cessaret  dominari  et  ducere  spiritum  in  viam  suam,  sed  nunc 
retro  duceretur  a  spiritu  dominante  in  viam  dei.  Caro  enim  vertit  faciem 
ad  viam  mundi,  sed  nunc  ducitur  ad  viam  dei.  Ps.  118.  'Converti  pedes  ^iJi.  119, 59. 
meos  in  testimonia  tua'.  Sed  ludei,  qui  crant  in  lege  Dei,  conversi  sunt  in 
legem  suam  et  iustitiam  propriam. 

Qui  convertit  petram  &c.    De  litera  facit  fluenta  spiritus  euan-a.  s. 
gelica,  sed  et  seipsum,  qui  est  petra  dm"a  iis,  qui  sunt  mare  et  lordanis  et 
scandalisantur  dicentes  'Durus  est  hic  sermo'  lohan.  6.  (quia  non  sajjit  carnem),  30I).  e,  eo. 
convertit  in  fontes  aquarura  iis,  qui  credunt,  quibus  fit  virtus  et  sapientia  1.  ßoi.  1, 24. 
dei.    Hinc  nascitur  id  miraculum,  quod  Litera  est  ludeis  mollis  et  blanda, 
Christianis  autem  dura  et  aspera.    Kursus  Spiritus  est  ludeis  durus  et 
gravis,  Christianis  autem  suavis  et  levis.    Quare  hoc,  nisi  quia  ipse  con- 
vertit petram,  id  est  literam,  in  stagna  aquarum,  que  petra  spiritui 
vere  est  dura:  et  rupem  (id  est  spiritum)  in  fontes  aquarum,  quia  facit 
eum  esse  levem  et  refrigerativum. 

Potest  tarnen  petra  et  rupes  pro  eodem  accipi,  quia  totus  psalmus  est 
tautologicus  per  singulos  pene  versus  et  repetitorius  eiusdem. 

Non  nobis  domine,  non  nobis.  Sicut  adventus  Christi  in  carnem  ^^'^^""■'^'^^•1 
ex  mera  misericordia  dei  promittentis  datus,  nec  meritis  humane  nature 
donatus,  nec  demeritis  negatus:  nihilominus  tamen  preparationem  et  dispo- 
sitionem  oportuit  fieri  ad  eum  suscipiendum,  sicut  factum  est  in  toto  veteri 
testamento  per  lineam  Christi.  Nam  quod  promisit  deus  filium  suum,  fuit 
misericordia,  quod  autem  exhibuit,  fuit  veritas  et  fidelitas  eins,  sicut  Miche  softcija  7, 20. 
ultüno:  'dabis  veritatem  lacob  et  misericordiam  Abraam:  sicut  iurasti  patribus 
nostris  a  diebus  antiquis',  non  ait  'sicut  meruimus',  sed  'sicut  iurasti'.  Unde 
quod  deus  fecit  se  debitorem  nobis,  ex  promissione  est  miserentis,  non  ex 
dignitate  nature  humane  merentis.  Nihil  enim  nisi  preparationem  requisivit, 
ut  essemus  capaces  doni  illius,  sicut  si  princeps  vel  rex  terre  suo  latroni 
aut  homicide  promitteret  centum  flo.,  tantunnnodo  ut  ille  tempore  et  loco 
statuto  eum  expectaret  paratus.  Hic  patet,  quod  rex  ille  debitor  esset  ex 
gratuita  promissione  sua  et  misericordia  sine  merito  illius,  nec  demerito  illius 
negaret,  quod  promisit.    Ita  et  spiritualis  adventus  est  per  gratiara  et  futurus 


18  autem  fe^It  fiet  ©eib.        28  veteris  test. 


262 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


per  gloriam,  quia  non  ex  meritis  nostris,  sed  ex  mera  promissione  miserentis 
9i!attij.7,7.8. dei.    Promisit  enim  pro  spirituali  adventu  sie:  "^petite  et  accipietis,  querite 
et  invenietis,  pulsate  et  aperietur  vobis.    Omnis  enim  qui  petit,  accipit  &c'. 
Hinc  recte  dicunt  Doctores,^  quod  homini  facienti  quod  in  se  est,  deus  in- 
fallibiliter  dat  gratiam,  et  licet  non  de  condigno  sese  possit  ad  gratiam  pre-  5 
])arare,  quia  est  incomparabib's,  taman  bene  de  congruo  propter  promissionem 
zit.  2, 12. 13.  istam  dei  et  pactum  misericordie.    Sic  pro  adventu  futuro  promisit,  'ut  iuste 
et  sobrie  et  pie  vivamus  in  hoc  seculo,  expectantes  beatam  spem',  Quia 
quantumvis  sancte  hic  vixerimus,  vix  est  dispositio  et  preparatio  ad  futuram 
Sioiu.  8, 18.  gloriani,  que  revelabitur  in  nobis,  adeo  ut  Apostolus  dicat:  'Non  sunt  con-  lo 
digne  passiones  huius  temporis  tfec."    Sed  bene  cougrue.    Ideo  omnia  tribuit 
gratis  et  ex  promissioue  tantum  misericordie  sue,  licet  ad  hoc  nos  velit  esse 
paratos  quantum  in  nobis  est.    Unde  sicut  lex  figura  fuit  et  preparatio 
populi  ad  Christum  suscipiendum,  ita  nostra  factio  quantum  in  nobis  est, 
disponit  nos  ad  gratiam.    Atque  totum  tempus  gratie  preparatio  est  ad  i5 
futuram  gloriam  et  adventum  secundum.    Idcirco  iubet  nos  vigilare,  paratos 
esse  et  expectare  eum  &c. 
58.2.         Dicit  itaque:  Nomini  tuo  dabis  gloriam,  non  propter  ncstra  merita, 
ne  non  misericordia  sit,  quod  facis,  nec  propter  demerita  negabis,  ne  non 
veritas  sit,  quod  promisisti.    Nam  inde  gentes  illuderent  in  ignominiam  20 
nominis  tui  nobis,  diceutes:  'Ubi  est  deus  eorum?" 

Ne  quando  dicant  gentes:  Ubi  est  deus  eorum?  q.  d.  Videtur, 
(]uod  nullus  sit,  quia  non  sequitur,  quod  promisit.    Si  autem  esset  deus, 
utique  sequeretur.    Sic  autem  factum  est,  quia  Christus  venit  et  deus  mundo 
innotuit  tunc,  quando  maxime  ignorabatur  Deus  et  omnia  repleverant  idola,  25 
2.»io(  11,4.  sicut  in  vEgypto  pertransiit  in  media  nocte.    Et  quia  tmic  populus  Israel 
12, 13.  ^gpj^  opprimi  a  regibus  externis,  qui  tarnen  expectabant  regem  suum  Christum: 
si  tunc  non  venisset,  irrita  fuisset  visa  promissio  de  Christo  et  totus  populus 
forte  extinctus.    Ipse  autem  se  erigens  ipsum  et  confortans, 
Si.  3.         Deus  autem  noster  in  coelo,  q.  d.  vos  non  putatis  nos  habere  deum.  30 
Ideo  gloriamini  in  simulachris  vestris,  que  appai'ent,  et  deum  verum,  quia 
non  apparet,  negatis.    Veruntamen  ipse  in  coelo  est.    Et  non  tantum  est, 
sed  etiam  operatur.    Quia  quecunque  voluit,  fecit.    Quia  nulli  debet, 
nulli  subiectus,  solus  altissimus,   non  nisi  voluntatem  suara  habet  legem. 
Quod  est  esse  vere  deum.    Omnes  enim  alii  non  quecunque  volunt,  sed  que  35 
peraiittuntur,  faciunt. 

^)  2l)Dtna§  t).  Stquino  Summa  theo!.  II,  1.  quaest.  112  art.  3.  ,, hominis,  quod  in 
se  est,  facientis  praeparationem  ad  gratiaui  infusio  gratiae  necessario  sive  infallibi- 
liter  sequitur".  ©abriel  fSid  Sermones  de  festivitatibus  Christi  Serm.  14.  „statuit  Deus, 
ut  omni  ad  se  convertenti  et  quod  in  se  est  facienti  peccata  remitteret  et  simul 
adiutriceni  gratiam  infunderet".  Serm.  48.  ,,facientibus  quod  in  se  est  Deus  nun- 
quam  deficit  in  necessariis  ad  salutem".  Sergl.  Spiitt,  ßinleituiig  in  bic  Stuguftano.  II. 
grlnngen  18(38  ©.  24.  26. 


Psalmus  CXIII.  [CXIV.  CXV.] 


263 


Eodem  modo  fit  in  spirituali  adventu  Christi,  ubi  aninia  expectans 

gratiam  et  pacem  conscientie  Semper  audit:  Ubi  est  deus  tuus?  Non  veniet, 

quia  non  mernisti.    Non  enim  exaudit  te,  qnia  iustus  est  et  odit  impios. 

Sicut  ille  expertus  ait:  'Qnare  tristis  es  anima  mea?  et  quare  contm-bas  me?^^(.  42, 6. 

.  .  .  .....       10.  11. 

Quare  oblitus  es  mei?  et  qnare  contristatus  incedo,  dum  affligit  me  ininiicus 

meus?    Dum  confringuntur  ossa  mea,  exprobraverunt  mihi  inimici  mei,  dum 

dicunt  mihi  per  singulos  dies:  Ubi  est  deus  tuus?'    Ecce  iste  sunt  gentes, 

que  dicunt:  Ubi  est  deus  eins?    Et  ps.  3.  'Domine,  quid  multiplieati  sunt, ^Pi- 3, 2. 3. 

qui  tribulant  me?  Multi  dicunt  anime  mee:  Non  est  salus  ipsi  in  deo  eins'. 

Ecce  quam  apte  expressit  ille  afflictioneni  conscientie  et  tentationem  despe- 

rationis !    Igitur  contra  ista  omnia  insurgendum  est  et  dicendum :  'Non  nobis 

domine,  non  nobis'',  id  est  nec  merita  nec  demerita  quero,  sed  misericordiam 

et  veritatem,  ut  tu  glorificeris.    Ista  enim  tentatio  gentium  vult  me  cogere, 

ut  me  dignum  et  meritum  coner  facere,  ut  scilicet  superbus  de  dignitate 

mea  et  meritis  glorier,  et  non  potius  tu.    Igitur  nomini  tuo  da  gloriam,  ut 

obstruatur  os  eorum.    Eodem  modo  erit  prope  finem  mundi,  quando  fide 

deficiente  andient  fideles  incredulitatem  multorum  de  adventu  Christi  gar- 

rientem  et  desperationem  talis   adventus  suggerentem,  dicendo:   'Ubi  est 

deus  eorum?' 

Igitur  Deus  noster  in  celo:  vester  autem,  0  gentes,  quis  est?  Nullus 
utique,  sed 

Simulachra  (tantummodo,  non  deus  nec  dii)  gentium  argentum sö.  4. 
et  aurum  &c. 

Ex  hoc  videtiu',  quod  idolatre  nulluni  opus  dei  seu  creaturam  colant 
inquantum  creaturam.    Quia  licet  serviant  creature  potius  quam  Creatori,  mm.  1,  js. 
tarnen  ignorant  haue  esse  creaturam  dei.  Ideo  hic  non  al)Solute  dicit  'Argentum 
et  aurum',  sed  'Simulachra'  et  'opera  mauuum  homiuum'.    Quia  prius  eam 
mutant  in  suum  sensum  et  faciunt  eam  aliter  quam  deus,  et  sie  adorant. 

Mystice  autem  'Simulachra'  sunt  falsa  dogmata  et  heretica.    lere.  x.  gereut,  lo,  s. 
'pariter  insipientes  et  fatui  probabuntur:   doctrina  vanitatis  eorum  lignum 
est'.    Et  8.  'Vere  mendacium  operatus  est  stilus  meudax  scribarum'.    Et  gcrcm.  s,  s. 
rursum  x.  'Stultus  factus  est  omnis  homo:  a  scientia  sua  confusus  est  artifex  scrcm.iu.u. 
omnis  in  sculptili:  quouiam  falsum  est  quod  couflavit,  et  non  est  Spiritus 
in  eis'. 

Similes  fiant  illis.    Prophet ice  dicit  prinio,  quia  non  natura, s.s. 
sed  similitudine  fiunt  et  ipsi  simulachra  et  idola,  Zach.  xiij.  'O  pastor  et  sncn.  n,  n. 
idolum',  quia  vani  sunt.    Hec  autem  omnia  facit  amor  mirabilis  in  viribus 
suis,  qui  transmutat  amantem  in  amatum,  sicut  b.  Augustinus  dicit:  'terram 
diligis,  terra  es :  aurum  diligis,  aurum  es :  deum  diligis,  deus  es'. 

i  mea  mea  quare  7  es  deus  9  qui  trib.  Multi  13  gentium  volunt 

16  mundo  18  suggerentem  c^.  ©eib.  dicens  24  Exhoc         32  a  scientia  sua  öon 

Sutfier  junt  ^otflcnben  cjc.iogen;  bie  Vulg.  jic^t  a  scientia  311  omnis  homo 


264 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Inde  fit,  ut  qui  fluentia  diligit,  fluat,  et  quocunque  it  res,  amor  sequens 
cum  eo  vadit.  Unde  fit,  ut  cum  alicui  aufertur  pecunia,  simul  capitur  voluutas 
diligeutis  aurum.  Q,uia  se  captivum  putat  et  perditum,  quando  aurum  per- 
ditur,  seque  repertum,  dum  aurum  reperitur.  Quare  ?  Nisi  quia  aurum  facta 
est  voluntas  per  amorem  auri.  Si  euim  non  diligeret  aurum^  potius  se  5 
liberari  putaret,  dum  aufertur.    Sic  in  aliis  simili  modo. 

Secundo  dicit  Optative;  ut  fiaut  similes  sibi  tales,  qui  iam  deo  sunt 
Wi  97, 7-  tales  in  veritate,  id  est  ut  agnoscant  se  tales  esse,  sicut  ps.  95.  'Confundantur 
omnes  qui  adorant  sculptilia'. 

GLOSSA:  PSALMÜS  CXIV.  [CXVI  v.  1—9.]  lo 

Invocatio  et  petitio  CJirisW  ad  deuni  pro  liheratione  sui  ah  Inferno  et 
morte.    Psahmts  CXIV. 

SS.  1.         Tit.  Allelu  ia. 

Düexi,  verbum  absolutum,  i.  e.  complacentiam  habui  seu  delectatus  sum, 
quoniam  exaudiet,^  sie  enim  spe  certus  sum,  dominus  Dens  pater:  vocem  is 
2.  orafionis  mece.    Ideo  certus  sum  quod  exaudiet,  Quia  inclinavit  aurem  suam 
mihi/  i.e.  in  preterito  similiter  exaudivit.  Gregorius  'preteritorum  enim  exhibitio 
certitudo  est  futurorum":  et  in  dielnis  meis,  qui  sunt  malis  pleni,  invocabo, 

S8.  3.  q.  d.  ideo  Semper  in  tota  vita  ipsum  invocabo.    Circundederunt  nie  undique 
dolores,  de  quibus  nunc  sum  ereptus,  mortis  corporalis  in  Christo  et  spiri-  20 
tualis  in  Christiauo :  et  post  mortem,  post  peccatum  xm-icula  inferni  damna- 
tionis  invcnerunt  me  Christum   et  Christianos.     Trihulationem  angustiam 
anime  in  Christo  et  conscientie  in  Christiano  et  dolorem  malum  pene  pro 

«.4.  culpa  inveni:  et  ideo  nonien  domini  invocavi,  ut  sequitur  dicendo :  Odomine 

s>.  i.lihera  animam  meam  de  morte  et  inferno,  de  tribulatione  et  dolore:  miseri-  25 
cors  gratiam  donans  dominus  tu  Domine  et  iustus  iustificans  seu  liberans 

GLOSSA :  ^  Sed  secundum  B.  Augustinum  dicitur  psalmus  in  persona 
Ecclesie  et  cuiuslibet  fidelis  de  morte  et  periculis  spiritualibus  erepti.  Nihil  autem 
lioc  discordat,  quia  quecunque  Christus  caput  egit  et  passus  est,  [agit  et  patitur 
etiam  corpus  i.  e.  Ecclesia]  significant  spiritualiter,  quomodo  fides  Christi  agit  et  so 
patitur  in  suis  fidehbus  a  peccatis.  Et  iste  est  intellectus  moralis.  ^  'Exaudiet' 
dicit,  quod  hoc  Christus  pro  se  certe  scivit,  Christianus  autem  certe  credit,  quod 
exaudietur.  Ideo  fides  facit  hanc  dilectionem  et  certam  spem  exauditionis.  Vel 
ideo  certus  sum,  quod  exaudiet,  quia  inclinavit  aurem  suam  mihi.  Signum  est 
enim,  quod  \'ult  audire,  qui  inclinat  aurem.  ^  hiclinat  aurem  suam  Deus,  35 
quia  nulhs  meritis  nostris  nos  exaudit,  seu  quando  preveniente  misericordia  nos 
iM- if- 7.  exaudit,  quod  est  proprium  fidelium.  Sed  ps.  17.  'Et  clamor  nieus  introivit  in 
aures  eius'  significat  meritum  Christi  orantis,  qui  sohis  pro  merito  exauditus  [est]. 

7  fiant  s.  sibi         17  Gre         25  inferni         29  agit  —  Ecclesia  3-  '^0  Wicbet  geftrtc^en 
38  est  <ict)ü 


Psalmus  CXV.  [CXVI  v.  10--19.] 


265 


bonos  et  damnans  malos  et  tu  äeiis  noster  miserettir,  i.  e.  misericors  et  clemeiis 
es  gratiam  datam  conservans  et  augens.     Custodiens  parvulos  in  splritu,^-  e. 
i.e.  humiles,  qiü  sibi  sunt  parviili,  domimis:  Immüiatus  sum  attenuatus  et 
nihil  factus  et  sie  Uberavit  me  a  morte  Christum,  a  peccato  Christian  um. 
Converfere  a  tribulatione  conscientie  et  dolore  anima  mea  in  recßiiem  tuamn.  7. 
in  eternam  vitam,  pacem  et  securitatem  conscientie:  quia  domimis  henefecit 
tibi,  non  viribus  aut  meritis  tuis.    Quia  eripnit  aniniam  meam  de  mortem,  s. 
corporali  Christum,  de  peccato  alios,  ocidos  vieos  a  lachrymis  pre  tribulatione 
et  dolore:  pedes  meos  afi'ectiones  a  lapsu  de  pena  in  penam,  de  malo  in 
malum.    Placebo  sie  ereptus  et  stabilitus  domino:  in  regione  vivorum,  quiss.  9. 
prius  placui  mihi  et  mimdo  in  regione  mortuorum,  licet  displiceam  in  regione 
mortuorum  mundo. 

SCHOLAE:  PSALMUS  CXIV.  [CXVI  v.  1—9.] 


GLOSSA:  PSALMUS  CXV.  [CXVI  v.  10—19.] 

Contimiatio  precedentis  psalmi  sectindum  aliquos  hebr.,  tibi  similiter  pro- 
pheta  in  persona  siia  et  domini  Cliristi  loqtiiturJ    PsaUmis  CXV.  sine  titulo. 

Credidi  fidem  habui,  propter  qtiod  locutus  sum-  i.e.  perfecte  credidi, se.  10. 
quia  'corde  creditur  ad  iustitiam,  ore  autem  confessio  fit  etc."  Ro.  x:  ego  autemmm.  10, 10. 
huniiliatus  sum  afflictus  sum  propter  verbum  fidei,  quod  locutus  sum,  n.imis 
seil,  ab  incredulis.    Ego  dixi,  licet  illi  resisterent  verbo  et  suum  statuerent«.  ii- 
verbum,  in  excessu  meo^  raptu  mentis  seu  pavore  passionis:  omnis  homo,  qui 

GLOSSA:  ^  Magis  autem  proprio  mixtim  voces  capitis  et  corporis  accipiuntur 
in  hoc  psahno,  hcet  personam  Christi  eas  tarn  pro  se  quam  pro  suis  loqui  verum 
sit.  Sed  Apostokts  2.  Gor.  4  cogit  nos  de  Ecclesia  intelligere  loquente,  precipues.  Gor.  4, 13. 
primitiva.  Quia  vox  martyrum  est  secundum  b.  Augustinum.  Nihilominus  tarnen 
et  Christo  siraiha  contigerunt  propter  verbum  Dci.  -  2.  Gor.  4.  'Habentes  2.  Clor.  4,  n. 
autem  eundem  spiritum  fidei,  sicut  scriptum  est:  Credidi,  propter  quod  locutus 
sum,  et  nos  credinius,  propter  quod  et  loquimur\ 

Primo  est  sensus  fidei,  qui  excedit  sensum  litere,   in  quo  alii 

remanent  incredufi. 
Secundo  est  raptus  mentis  in  clararn  Cognitionen!  fidei,  et  ista  est 
Extasis  illa  (     proprie  exstasis. 

Tercio  est  alienatio  seu  pavor  mentis  in  persecutione. 
Quarto  est  excessus  iste,  quem  faciunt  martyres,  sicut  Luce  9  de  Suc.  9, 31. 
excessu  Christi  Moses  et  Helias  loquebantur. 


11  regio  mortuorum         19  covit'essio  fel^U 


266 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


tarnen  vult  esse  verax  et  Daum  facere  mendacem,  mendax/  quia  solus  Deus 
S8.  12.  verax  et  qui  ex  Deo  uati  sunt.    Quid  retribuam  domino,  qui  me  fecit  de 

mendace  homine  veracem  filium  Dei:  pro  omnibus  bonis,  qucB  retribuü  mihi 
sß.  13.  in  ista  fide,  qua  nie  verificavit  et  iustilicavit  ac  sie  Deo  similem  fecit.  Calicem 

passionem  scdntaris  Christi,  qui  est  salutare,  vel  salutis  accipiam  sponte:  et  5 

in  jjassione  nonien  domini  invocaho,  uon  fugam  aut  impatientiam  exercebo, 
s.  u.  sed  in  pacientia  sperabo  in  Domino.    Vota  mea  sacrificia  laudis  et  altaris 

domino  reddam  coram  omni  j^opuh  eins,  tota  Ecclesia,  sie  enim  nunc  agitur, 
sß.  15.  ut  patet:^  preciosa,^  licet  sit  vilis  et  contempta  iu  conspectu  inundi,  in 

consjjectu  domini  mors  et  quelibet  passio  sanctorum  eins  martyrum  et  omnium  lo 
ai.  16.  fidelium.    0  domine  q.  d.  vere  Dominus  Deus  meus  es,  quia  ego  servus  tuus 

cultor  tuus  per  latriam :  ego  servus  tuus  et  sie  sum,  quod  non  extra  Ecclesiam, 

sed  legitimus,  et  filitis  spiritualis  ancillce  tuce*  Ecclesie  tue,  non  sicut  heretici 
».  17.  volunt  esse  servi  tui.    Dirtipisti  per  sanguinem  et  mortem  S\i\vincula  mea'^ 

peccati  et  mortis  eterne,  cui  eram  obligatus,  tibi  sacrificabo  hostiam  laudis, 

sacrificium,  quia  aliud  reddere  non  possumus :  et  nomen  ut  supra  domini 
35.  18.  inoocabo.    Vota  mea  domino  reddam,  sunt  autem  vota  uostra  uosipsi,  quia 

renunciavimus  Diabolo  et  pompis  eius  et  soli  Deo  servire  promisimus  et 
25.  19.  vovimus  in  baptismo,  in  conspectu  omnis  popidi  eitis:  in  atriis  Ecclesiis, 

non  in  conventiculis  hereticorum,  domus  domini,  in  medio  tui  circumstante  20 
®at.  4, 26.  omni  populo  fideli  Jerusalem,  que  est  celestis  mater  nostra. 

SCHOLÄE:  PSALMUS  CXV.  [CXVI  v.  10—19.]' 

S3.  10.         Credidi,  propter  quod  locutus  sum  &c.    De  Christo  per  omnia 
posset  intelligi  psalmus,  nisi  primum  verbura.    Quia  Christus  negatur  fidem 

GLOSSA:  '  q.  d.  vidi,  quod,  qui  crcdere  nolunt  et  resistunt  verbo  propter  25 
ipsuni  me  humiliantes,  sunt  inendaces,  et  soluiii  qui  credunt,  sunt  veraces,  quia 
fides  est  veritas.  Sed  hec  fides,  in  qua  omne  bonum  tenetur,  donum  Dei  est. 
Non  ideo  me  illis  prefero ,  sed  quid  Domino  retribuam ,  cogito.  Hec  est  enim 
conditio  superborum,  ut  donum,  quod  pre  aliis  habent,  sibi  inflectant  et  inde 
aliis  sese  preferant.  Humilium  autem  est,  licet  doleant  alios  non  habere  idem  3o 
donum,  tarnen  quia  se  habere  vident,  solummodo  retribuere  cogitant  Deo  et  ex 
Deo  se  habere  confitentur.  ^  q.  d.  hoc  retribuam,  seil,  vota  mea,  veruntamen. 
^  Solvit  occultara  obiectionem  insipientiuin,  qui  sanctos  existimant  insanire,  quod 
33ci§!).  ©o[.  calicem  passionis  libenter  accipiunt,  atque  Deo  irato  perire,  ut  Sap.  5  'Visi  sunt 

oculis  insipientium  mori\   Sed  respondet,  exhortans  ad  fiduciam  calicis  suscipiendi  35 
dicens:  ['Preciosa  etc."]         ^  De  persona  quoque  Christi  potest  intelligi,  qui 
est  filius  ancille,  i.  e.  virginis  Marie,  que  est  figura  Ecclesie.  Et  Christi 

quoque  vincula  dirupit  suscitans  illum  a  mortuis. 

36  'Preciosa  etc.'  fe^lt 

1)  m.  232a- 233b  u„b  ijiit  neuer  Über}d;rift  SßL  234». 


Psalmus  GXV.  [CXVI  v.  10—19.] 


267 


habuisse,  eo  quod  fuit  siiiiul  et  comprehensor.  Si  tarnen  velimus  dicere, 
quod  sicut  speni  habuit,  ita  et  fidem :  sine  dubio  enim  speravit  sui  corporis 
glorificationem,  quam  tarnen  nondum  vidit  in  presentia:  ergo  et  credidit,  nou 
obstante,  quod  eam  clarius  vidit  in  verbo,  quam  nunc  videt  in  proprio 
genere.    Sed  quicquid  sit,  sensus  est: 

Ego  humiliatus  sum  nimis,  id  est  afflietus  sum  nimis,  ut  est  in 
hebr.^  Et  queritur:  quare?  Quia  locutus  sum  et  docui,  que  credidi.  Noluerunt 
enim  audire  et  propter  verbum  fidei  persecuti  sunt  me.  Et  queritur:  Quare 
ergo  non  tacuisti?  Respondet:  quia  credidi,  propter  quod  credere  locutus 
sum.  Quia  fides  coegit  me  loqui,  ut  non  tacerem  veritatem  contra  tot  men- 
dacia  in  mundo.  Zelus  et  fervor  fidei  et  veritatis  facit  hoc,  sicut  Apostoli 
contra  ludeos,  doctores  contra  hereticos,  et  usque  hodie  Christiani  contra 
falsos  Claristianos,  ut  ps.  39.  *Non  abscondi  veritatem  tuam  a  concilio  multo'.  4o,  ii. 
Et  quid  mirum,  si  locutus  sum,  si  zelus  mens  comedit  nie  et  cogit  loqui? 
Quia  ecce 

Ego  dixi  in  excessu  meo:  omnis  homo  mendax.  Quamdiu  eta).  u. 
ego  homo  sum  et  fui,  non  vidi,  quod  esset  omnis  homo  mendax.  Nunc 
quia  ci"edidi  et  in  excessu  sum  et  spiritualis  liomo  factus  per  fidem,  omnes 
iudicans,  a  nemine  iudicatus,  video  quod  qui  non  est  in  eodem  excessu  et  i- Gor.  2,  is 
non  credit,  est  mendax.  Et  hoc  locutus  sum  et  predicavi:  ideo  humiliant 
et  affligunt.  Nolunt  audire,  quod  sint  stulti,  vani,  mendaces,  mali  &c.,  sed 
se  iustos  et  sapientes  et  veraces  putant  et  putari  volunt. 

Secundo  'Excessus"  hic  accipitur  pro  pavore  et  conturbatione,  que  fit 
in  persecutionibus  et  minis.  Et  sie  sensus  est  secundum  b.  Augustinum: 
Cum  propter  verbum  dei  affiigerer,  tunc  expertus  fui,  quod  nec  in  me  nec 
in  ullum  hominem  sit  confidendum,  eo  quod  homo  sit  omnis  mendax,  deus 
autem  verax,  in  quo  confidendum  et  fidenter  predicandum  contra  omnium 
persecutorum  rabiem.  Alioquin  deficeret  in  afflictione  nimia  pro  verbo  dei. 
Ergo  in  excessu  isto,  id  est  conturbatione  dixi  et  expertus  sum,  quod  homo 
solus  non  staret,  sed  fieret  mendax,  nisi  desursum  adiutus  verax  permaneret 
in  confessione  fidei.  Vel  quia  dixit:  'humiliatus  sum  nimis'',  in  ea  afflictione 
didicit,  quod  omnis  homo  sit  mendax  et  nihil,  quia  non  stat  in  tentatione, 
sed  cadit  a  veritate  et  cousentit  fiilso,  nisi  dominus  iuverit. 

Dirupisti  &c.  Cassiodorus:  'Versus  hic  tantam  virtutem  creditus 
est  habere,  ut  a  nonnullis  diceretur  posse  hominibus  peccata  dimitti,  si  eum 
in  fine  vite  sue  tercia  confessione  congeminent'.^  Hoc  tamen  sane  intelli- 
gendum  et  positis  pouendis  remotisque  removendis,  hoc  est  ne  sacrameuta 

25  expertusfui 

Psalt.  iuxta  Hebr.  2)  2}erg(.  and)  hk  Glossa  ordinaria  311  3).  16  „iste  versus 

tantae  virtutis  creditur,  ut  peccata  hominum  diniittantur ,  si  in  fine  trina  confessione 
dicatuv".  (}etner  Speculum  artis  bene  raoriendi  (c.  1490)  ititb  .P^ortuIuS  animc  1516 
m.  189 iJ.   33er(3l.  ^citidjvift  füx  ftrdjt.  2Biffenfd}aft  luib  fttdjl.  2dm  1882  ©.  276  ^^tnm.  '6. 


268 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Ecclesie  ideo  iiegligat,  confiteri,  comnuinicare,  iuungi.  Immo  hanc  virtutem 
quodlibet  verbum  dei  habet,  cum  sit  verbum  salutis  et  gratie  et  virga  virtutis. 
Veruutamen  superstitio  cavenda,  ne  sicut  multi  pro  temporali  commodo  eis 
utantur,  ut  qui  literas  et  Euangelium  lohanuis  contra  ignera  et  aquani  portant 
aut  ferrum.^  Sed  pro  commodo  aiiime  sine  dubio  etiam  'pater  noster^  sufficit.  s 
Breviter  ergo  psalmum  recapitulemus. 
95.  10.         Credidi,   id  est  fidem  habui,  verbum  absolutum,  propter  quod 

aKott(Mo,32. locutus  sum,  id  est  docui  et  confessus  sum,  que  credidi.    Quia  'qui  me 
confessus  fuerit  coram  hominibus'.    Hoc  est  euim  talentum,  scilicet  fides, 

Köm.  12, 3.  quod  cuilibet  secundum  mensuram  douatum  est,  Ro.  12.  'Unicuique,  sicut  lo 
divisit  deus  mensuram  fidei'.    Cogit  ergo  dominus  servos  suos  hoc  talentum 
expendere  ad  usurara.    Et  talis  est  iste  servus,  qui  se  fecisse  dicit:  Credidi, 
propter  quod  locutus  sum. 

Sed  veritas  odiiun  parit.  Ideo  Ego  autem  (inquit)  humiliatus  sum 
nimis,  id  est  afflictus  propter  verbum  crucis,  quia  scandalum  est  superbis  is 

515).  119, 107.  et  stultitia.  Sic  enim  communiter 'humiliatus'' accipitur,  ut  infra:  'humiliatus 
sum  usquequaque,  domine'.  Verum  moraliter  quoque  id  fit,  ut  homo  seipsum 
affligat  nimis,  ubi  conscientia  sibi  dictat  fidem.  Vel  certe,  ubi  incipit  spiritus 
ex  fide  vivere  et  saniere  que  dei  sunt,  mox  caro  insurgit,  et  persequitur  sicut 
Pharao  Israelitas  et  Synagoga  Apostolos  Christi.  Tunc  enini  incipit  ipsa  20 
concupiscere  adversus  spiritum  et  spiritus  adversus  eam.  Tunc  Spiritus  dicit 
9iöni.7,23.24.  illud  cum  Apostolo  Ro.  7.  'Infelix  homo  ego,  quis  me  liberabit  de  morte 
corporis  huius?  Video  enim  aliam  legem  in  membris  meis  repugnantem 
legi  mentis  mee  et  captivantem  me  in  legem  peccati  &c.'  Hoc  est,  quod 
iste  dicit:  'Ego  autem  humiliatus  sum  nimis',  scilicet  a  lege  membrorum,  25 
quia  per  fidem  lex  mentis  evigilavit.    Credidi  enim,  hoc  est  ut  ille  ait: 

9iöm.  7, 22.  'Condelector  enim  legi  dei  secundum  interiorem  hominem'.  Sed  tunc  hostis 
simul  evigilat  caro,  que  dormivit,  quando  sola  regnabat  super  spiritum. 
iß.  11.  Ego  dixi  in  excessu  meo:  omnis  homo  mendax.  Literaliter 
id  est:  in  ista  afflictione  didici,  quod  in  uullum  hominem  sit  confidendum,  30 
quia  et  ipse  caderem  a  veritate  fidei,  qui  tamen  dixi:  'Credidi'.  Nisi  enim 
deus  auxiliaretur,  cito  in  passione  mendax  fieret  per  negationem  fidei,  qui 
verax  est  per  confessioncm,  q.  d.  Calix  iste  docet,  quod  nisi  quis  dominum 
invocet,  in  dominum  nitatur,  ipse  nuUo  modo  stabit,  quia  homo  est  et  cadet. 
Ergo  dominus  est,  qui  iuvat  in  excessu  et  persecutione,  non  homo.  Secundo:  35 

3  comodo         5  comodo 

')  „(*in  cji-cultcIjcT  llJtfU'raud)  iiiib  ^-^ciuticrci  ift  es  oitd;  gctocfcn,  bn§  man  bieS  (?t)an= 
geltum  ^iül)aiiin'5  Tn  princiino  erat  verbmu'  auf  ein  flcin  ^cttcHn  gciri)vtcl)cn,  in  ein  ^ebcrftet 
ober  l'onft  ein(3efniict,  an  .fialä  ober  anbcrs  njof)in  Ijängct,  item  tniber  ben  Sonncr  unb  SSetter 
liefet,  iüie  bag  in  5papftt()uin  ift  gebräudjtic^  geloefen."  yiU'Sfegung  be-3  1.  ^ap.  1537. 
erlanget  3(u§ga6e  33b.  4(i  ©.  8.  Sergt.  aud)  Corp.  Ref.  XXVI,  198.  „©.  3iof)anni5  euan= 
gelium  an  f)at§  Ijengen." 


Psalmus  CXV.  [CXVI  v.  10-19.] 


269 


sie  etiara  si  homo  se  expediat  et  luvet,  vel  alias  alium,  hoc  est  carnale 

auxilium  vanum  et  mendax,  quia  per  hoc  spiritum  perdit. 

Moraliter:  A  carne  adversaria  Spiritus  quis  Hberahit?  Nunquid  ego 

vel  homo?  Non,  quia  hinc  video,  quod  errat  qui  seipsuui  vult  salvare,  et 

est  homo  mendax.    Sed  gratia  dei  per  Ihesum  Christum  liberat  triumphatque 

uos  ab  isto  Pharaone.    Et  hinc  fit,  ut  etiam  quod  ait  'Credidi',  se  a  domino 

habere  dicat.    Quia  fidem  nullus  homo  ex  se  habet,  sed  est  mendax.  Quia 

dimissa  veritate,  que  in  fide  est,  suis  meritis  superbit  et  persequitur  atque 

humiliat  eos,  qui  dicuut  'Credidi',  cum  tamen  sit  mendax.   Quia  Ro.  3.  'Non  9iöm.  3, 10. 

.  .  .  12.  4. 

est  iustus  usque  ad  unum,  sicut  scriptum  est:  Omnis  homo  mendax'.  Quod 

intelligitur  de  mendacio,  non  quo  coram  hominibus  est  mendax,  sed  coram 

deo.    Nam  multi  sunt  veracissimi  coram  hominibus :  tamen  quia  non  dicunt 

'credidi'  nec  habere  volunt  fidem,  omnis  homo  est  mendax  coram  deo,  ubi 

sola  veritate  fidei  veraces  fiunt:  quam  tamen  j)ropter  suain  veritatem  coram 

hominibus  persequuntur  et  humiliant.    Igitur  totus  sensus  est,  quod  qui  per 

gratiam  dei  credit,  patitur  persecutionem  vel  a  mundo  vel  carne.   Et  tamen 

uterque  est  mendax  contra  credentem  et  fidem  eins  pugnans :  quod  in  tali 

pugna  agnoscit  fidelis.    Quia  non  iudicaret  eos  mendaces,  nisi  videret  eos 

contra  veritatem  pugnare.    Idcirco  non  antequam  in  excessu  esset,  dixit: 

'omnis  homo  mendax'.    Meliora  enim  de  quolibet  speranda  sunt. 

Quid  retr i bu am  domino  pro  omnibus,  que  retribuit  mihi?iv.  12. 
Que  est  ista  retributio  dei  nobis?  Quid  meruimus?  Nonne  gratis  dedit? 
Alioquin  quomodo  erit  gratia?  Sed  dominus  retribuit  bona  pro  malis,  que 
est  excellens  retributio  et  divina.  Nam  bona  pro  bonis  etiam  homines  retri- 
buunt.  Ethnici  quippe  benefaciunt  benefacientibus.  Sed  hoc  est  esse  deum :  Suc.  e,  33. 
non  accipere  bona,  sed  dare,  ergo  pro  malis  bona  retribuere.  Quia  enim 
prius  dona  dat  quam  accipit,  quid  aliud  facit  quam  reddit  bona  pro  malis? 
siquidem  bona  antequam  daret,  non  erant  ibi,  ergo  tantummodo  mala.  Quid 
ergo  retribuam  ego,  quia  retribuit  mihi  fidem  et  veritatem,  qua  coram  ipso  sum 
verax,  ac  sie  iam  non  homo,  sed  deus  ac  dei  filius  et  similis  patri  proles? 

Calicem  salutaris  accipiam:  et  nomen  domini  in vocabo. 13. 
Ipse  est  calix,  quem  dixit  excessum  suum,  et  quod  humiliatus  esset  nimis 
propter  verbum  domini  et  fidem  eins.  Est  autem  salutaris,  id  est  Christi, 
quia  sunt  passiones  salutares  in  Christo:  extra  autem  ipsum  sunt  passiones 
steriles.  Unde  potuit  et  sie  transferri:  'Calicem  salutarem',  que  est  nova 
res,  quod  passio  sit  salutaris  et  in  passionibus  sit  magis  salus  quam  perditio. 
Cuius  tamen  contrarium  estimat  totus  muudus,  et  repugnat  tam  vox  quam 
res.  Verum  fides  facit  passiones  esse  utiles  et  suavitates  noxias.  Sic  enim 
amarura  est  dulce,  Isaie  5,  ubi  contrarie  illi  dulce  pouebant  amarum,  quod  Scf.  5, 20. 
et  mundus  facit  totus. 


26  <Seib.  Qui  enim         28  erat  ibi 


39  Amarum  et  dulce 


270 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Sed  estne  hoc  aliquid  retribuere  'accipere  calicem'?  Respondetur,  quod 
sie  potest  textus  ordinai'i,  ut  sit  sensus :  Video,  quod  si  fidem  Christi,  verbum 
et  gratiam  eins  volo  teuere,  necesse  sit  me  humiliari  nimis :  tarnen  quia  magis 
mihi  placet  ista  beneficentia  et  retributio  dei,  quam  ista  passio  displicet, 
iccirco  si  non  potest  transire  calix  iste,  nisi  propter  verbum  ipsius  bibam  5 
illum,  bene,  fiat  voluntas  domini.  Nihilominus,  propter  talem  passionem  non 
deficiam  a  verbo,  non  ero  ingratus,  non  cedani,  sed  oranino  studebo  gratus 
<)5f.  49, 19.  esse,  etiam  in  mediis  passiouibus,  ne  sim  sicut  ille,  de  quo  dicitur:  'Con- 
fitebitur  tibi,  cum  benefeceris  ei'.  Ego  autem,  quandoquidem  tanta  sunt 
dona  dei,  ut  nesciam  quid  retribuam,  tamen  cogito  retribuere,  etiam  si  calicem  lo 
bibere  oporteat:  qui  maxime  revocare  forte  potuit  vel  posse  visus  est,  ne  vel 
dona  dei  acciperem  vel  pro  acceptis  gratus  essem.  Quare  ut  gratus  omnino 
sim,  etiam  calicem  accipiam:  quia  salutaris  est.  Et  ne  in  me  confidam, 
nomen  eins  iuvocabo.  Ac  sie  non  tan  tum,  cum  benefaeit  mihi,  sed  etiam 
in  mediis  passiouibus  vota  mea  reddam  &c.  is 

Sß  14.  Vota  mea  domino  reddam  coram  omni  populo  eius.  Hoc  ergo 
invenit,  quod  retribueret,  scilieet  vota.  Quia  nihil  nisi  laudis  et  confessionis 
vota  possumus  reddere  deo,  a  quo  omnia  bona  habemus,  et  nostrorum  ipse 
nihil  eget  bonorum.  Sed  quia  mendaces  filii  hominum,  subtrahunt  vota  sua 
domino  propter  calicem,  quem  horreut  et  fugiunt,  quia  non  credunt.  Nee  20 
nomen  domini  invocant,  in  suis  viribus  confidunt:  ideo  solum  in  beneficiis 
laudant  dominum.  Beatus  ergo,  qui  agnoseit  dona  dei  et  etiam  in  adversis 
deum  benedieit :  quod  tamen  non  faciet,  nisi  in  nomine  domini  eonfidat. 

Sß.  15.         Preeiosa  in  conspectu  Domini  mors  sanctorum  eius.  Hec  est 
eonfortatio  et  exhortatio  sententie  predicte,  q.  d.  ideo  non  debemus  horrere  25 
calicem  aut  parvifacere  dona  eius  aut  ingrati  esse  in  passiouibus,  quia  ealix 
ille  est  salutaris,  eo  quod  preeiosa  sit  in  conspectu  domini  mors  sanctorum 
eius,  licet  mendacibus  homiuibus  videatur  viiis.    Sed  erroneum  omnino  et 
mendax  est  iudicium  eorum :  putant  enim,  quando  humilor  nimis  et  in  exces.su 
sum  vel  bibo  calicem,  quod  sum  stultus,  stulta  fides  mea,  cum  sit  veritas  30 
et  ipsi  mendaces,  maxime  quando  contra  veritatem,  quam  eis  locutus  sum, 
pugnant  auditam.    Ego  tamen  pro  me  saltem  gratias  ago,  quod  habeo  eam, 
quantumvis  passiones  propter  eam  abundent.    Ecce  [1.]  quomodo  seipsum 
consolatur  in  passionibus   verbis  spiritualibus   (id  est  de  spiritualibus 
sonantibus).    [2.]  Et  miseratur  miseriam  persecutorum  suorum,  errorem  35 
et  mendacium.   [3.]  Et  ex  utroque  exurgit  in  laudem  dei  ac  magis  magisque 
animosus  fit  ad  passiones.    Et  hie  est  sensus  verus  huius  psalmi,  quem 
possis  legere  in  quolibet  martyre  cum  fiducia  agonisante,  ut  S.  Lam'entio  &c. 


11  vifufest  12  gratus  esse  Uj  passionibus.    Vota  33 — 36  3)te  ^o^tcn 

ftcf)«!  am  5Ranbc  fieigefiixieBert  unb  »neTbert  an  beit  gcltiöf)tten  ©teHen  cinpfügen  fein.  ©etb. 
ftellt  bic  1.  l)intct  sonantibus,  bic  2.  imb  3.  Ijinter  exurgit  in 


Psalmus  CXV.  [CXVI  v.  10—19.] 


271 


Hec  enim  trla  faciunt  martyres  in  passionibus ,  ut  patet.  Unde  mirus  est 
verborum  contextus.  Si  enim  credidit,  coram  deo  exaltatns  est:  fides  enim 
elevat.  Quomodo  ergo  humiliatus  est?  Nisi  quia  simul  apnd  veracem  deum 
est  in  excessu  [altus],  ubi  deum  laudat,  et  apiid  mendacos  homines  est  humi- 
liatus, quos  et  miseratur.  Ideo  ubi  est  exaltatus,  in  excessu  agit,  quod  dicit: 
'Quid  i'etribuani  domino?'  et  dicit  de  suis  persecutoribus :  'Omnis  homo 
mendax\  Ubi  autem  est  humiliatus,  dicit:  'Calicem  salutaris  accipiam',  et 
Vota  mea'. 

Si  igitur  'Mors  sanctorum  est  preciosa  &c.',  ergo  et  quelibet  poena  pro 
Christo  suscepta.  Et  hoc  per  benedictionem  Christi  habemus.  Omnes  autem 
accipere  debent  calicem  domini,  licet  alii  tantum  intentionaliter,  id  est  in 
memoria.  Alii  spiritualiter,  id  est  crucifigendo  carnem  et  concupiscentias  ®at.  r.,  i; 
eins,  quod  est  [sacramentaliter]  velut  per  sacramentum  significatum  per  pas- 
sionem  Christi  secundum  Apostolum.  Alii  exemplariter,  ut  martyres,  qui 
sirailia  passi  sunt  cum  Clu'isto. 

O  domine,  quia  ego  servus  tuus,  id  est  tu  es  dominus  mens,«,  lo. 
quia  sum  servus  tmis.  Vel  quia  sum  servus  tuus,  ideo  humilior  et  calicem 
accipio.  Ter  autem  exprimit  servitutem  suam  et  dominium  dei,  quia  trinitatis 
in  divinis  est  confessor.  Primum :  'O  domine  (patei"),  ego  servus  tuus.  Ego 
(o  domine  fili)  servus  tuus.  Et  filius  ancille  tue  (o  domine  spiritus  saucte)'. 
Quia  filius  ancille  servus  utique  est. 

Dirupisti  vincula  mea.    Hec  sunt  vincula  spiritualia,  que  ligant 
eternaliter.    Nam  alia  proprie  non  sunt  vincula  mea,  sed  tortorum. 

Credidi."^   Intentio  psalmi  est  docere  tantum  spiritualia  bona  in  Christo©,  lo. 
expectare,  et  promissa  in  lege  de  spiritu  et  fide  intelligenda  esse,  non  de  re 
temporali:  contra  insipientiam  carnalium  ludeorum,  qui  fidem  respuunt  et 
rem  expectant.    Rem  inquam  temporalium:  nam  fides  habet  rem  eternam. 
Dicit  ergo: 

Credidi,  id  est  fidem  habui,  et  hec  tota  mea  possessio,  que  est  sub- 
stantia,  id  est  possessio  rerum  sperandarum,  non  autem  substantia  rerum  Cnin.  u, 
presentium.    Non  ait  'dives  sum,  potens  sum  et  delicatus  sum'.    Quia  ultra 
hec  omnia  querit  aliud  et  id  allegat,  quod  preseus  non  est,  quod  fide  tantum 
tenetur.    Ideo  seqnitur: 

Propter  quod  locutus  sum.    Quare  locutus?    An  prius  Semper 
siluit?  utique  sicut  ps.  31.  'Quoniam  taeui,  inveteraverunt  ossa  mea,  dum^Pi.  32, 3. 
clamarem  tota  die\    Multis  autem  causis  dicit  se  locutum:  primo  quia 
'corde  creditur  ad  iustitiam,  ore  autem  confessio  fit  ad  salutem'.    Secundo JRötn.  10, 


4  altus  ü6ex"gefdf)x'ieBeTt        13  saci'amentaliter  tuieber  auSgeftric^en 

.'pier  beginnt  mit  neuer  Übcrfc^tift  „ps.  115."  bie  ahicite  'itu-olegimc}  bes  5pfalmc§, 
m.  234".    SBergl.  oben  ©.  2(36. 


272 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


quia  antequam  esset  fldes  in  illo,  que  faceret  eum  sapere  coelestia,  loquebatur 
et  ipse  sicut  ceteri  vanitatem  et  tacuit  veritatem,  carneni  sapiebat  et  docebat 
alios,  spiritum  vero  nesciebat :  ideo  tacebat.  Qiiomodo  enim  potest  loqui,  si 
ignoret?    At  nbi  cognovit,  quomodo  potuit  tacere  et  non  etiam  alios  docere 

a»tattf).i2,34.  et  ore  confiteri?  siquidem  'ex  abundantia  cordis  &c.'  Ergo  priiis  ignoravi, 
propter  quod  tacui.  Nunc  quia  credidi,  cognosco,  propter  quod  locutus  sum, 
5Pf.  39. 3.  Et  sie  taceo  secundum  carnem,  ut  ps.  38.  'Obmutui  et  humiliatus  sum  et 
silui  a  bonis'.  Qui  versus  quasi  in  idem  cum  isto  sonat,  quia  uterque  dicit 
'humiliatus  sum',  et  ideo  silet  et  loquitur,  silet  mundo  et  loquitur  deo.  Quia 
non  loquitur,  que  mundus  audire  expectat,  sed  que  deus  et  Spiritus.  Ideo 
eo  ipso  verbo  indicat,  qualis  sit  locutio  et  doctrina  eins,  et  qualis  auditor 
adesse  debeat,  si  velit  audire  et  intelligere.  Quia  ubi  loquens  est  (id  est  in 
fide  et  excessu  suo),  illuc  et  auditorem  venire  oportet,  alioquin  aggravabitur 

qsi'.4,5.  39,5.  auris  ad  audiendum.  Sic  ps.  4.  'loquimini  in  cordibus  vestris'.  Et  ps.  38. 
Sei.  5G,  10. 'locutus  sum  cum  corde  meo'.  Unde  Isaie  56.  vocantur  canes  muti,  qui 
literam  sine  fide  docent.  Tercio  quia  orania  nostra  bona  sunt  tantum  in 
verbis  et  promissis.  Coelestia  enim  ostendi  non  possunt  sicut  presentia,  sed 
tantum  annunciari  verbo.  Ideo  non  ait:  'Video,  propter  quod  opere  ostendo", 
sed  'credidi,  propter  quod  loquor'.  Uli  autem  qui  sua  bona  iactant  et  in 
re  presenti  magnificant,  non  habent  fidem  illarum,  sed  visionem.  Nos  autem 
credimus,  et  ideo  opere  ostendere  non  possuraus.  Quare  tantum  loquimur  et 
testificamur.  Fides  enim  est  causa,  quare  non  possumus  aliter  quam  verbo 
ostendere  bona  nostra,  eo  quod  fides  est  non  äpparentium,  que  non  nisi  verbo 
■Ciefir.  n,  1.  possunt  doceri,  ostendi  et  indicari.  Ideo  vocatur  'argumentum  (id  est  ostensio) 
rerum  non  apparentium",  quia  ostendit  uobis  fiitura,  que  ex  ipsa  possidemus 
ut  substantiam  fnturorum.  Recte  ergo  dicit  'Credidi,  propter  quod  locutus 
sum':  quia  aliter  notificare  non  possum,  eo  quod  tantum  credidi,  nondum 
autem  vidi.  Et  est  ratio  reddita,  quare  tantummodo  doces  et  nuncias  de 
coelestibus.  Multa  mihi  predicantur:  quomodo  sciam  an  sint  vera?  Respondet: 
Ideo  tantum  loquor  et  non  ostendo,  quia  credo,  ut  et  tu  credas  et  fidem 
futuyorum  suscipias  et  contemnas  presentia. 

Ego  autem  humiliatus  sum  nimis.  Hic  totam  literam  et  sapientiam 
Sef.  40, 6.  carnis  destruit  et  deiicit,  quia  per  fidem  eruditur,  quod  omnis  gloria  carnis 
sit  flos  foem.  Fides  enim  facit  temporalia  comparari  cum  eternis  et  carnalia 
cum  spiritualibus.  Tunc  videt,  quanta  sit  miseria  spiritualibus  carere  et 
temporalibus  abundare.  Ideo  dicit:  Ex  fide  nunc  intelligo,  quod  vehementer 
nihil  fiii  et  raiser,  cum  extra  fidem  in  me  fi.ierim,  etiam  si  rex,  dives, 
potens  sim  &c. 

Hoc  autem  non  dicit,  qui  carnem  sapit,  sed  omnino  contraria.  Quia 
non  habet  fidem,  non  credidit,  sed  presentia  possedit:  ideo  in  illis  quiescit 


la  Vulg.  Locutus  sum  in  liiigua  mea 


Psalmus  CXVl.  [CXVII.] 


273 


et  tacet  et  exaltatum  se  nimis  existimat,  non  loquitur,  non  querit  alia  ab 

illis,  sed  habet  pacem  in  substantia  sua.    Non  est  clamor  in  plateis  eorum. 'Pf- U4,  u. 

Et  hinc  elucet  quarto,  qnare  dixit  'locutus  sum,  quia  credidi',  scilicet  invo- 

cando,  orando,  clamando  ad  dominum  pro  iis,  que  fide  percepit.    [Qui  enim 

habet,  quod  wluit,  tacet,  ut  videtur  Apostolus  2.  Cor.  . .  exponere  et  accipere.  2.  eor^^4, 13. 

Quia  de  futuris  non  tacemus ,  quia  ea  wondum  habemus.   . .  rum  aliud  nisi 

. . .  n  de  illis  pos  ....  cum  opus  nostrum  . . .  illis  sit  futurum  . .  maxinium 

quod  possumus  . . . .  re  de  illis  est  m.|    Sentit  enim  ea  absentia,  que 

credit:  ideo  fit  inquietus,  donec  ea  apprehendat,  et  loquitur  in  corde  suo  sine 
intermissione  magno  desiderio  ad  deum.  Et  ita  videt  se  humiliatum  nimis, 
quia  longe  abesse  illis.  Quanto  enira  maiora  sunt  que  credimus,  tanto  profundius 
miseri  sumus,  quod  ea  nondum  habemus.  Sunt  autem  maxima,  ideo  humiliati 
nimis  sumus.    Et  quoniam  carnales  contraria  sapiunt  et  erraut,  ideo  dicit: 

Ego  dixi  in  excessn  meo:  omnis  homo  mendax.  Iste  estas.  11. 
excessus,  quo  per  fidem  levatur  super  se,  ut  videat  futura  bona.  Alioquin 
et  ipse  erat  homo  mendax,  sed  in  excessn  factus  mendacium  excessit  et  verax 
factus  est  per  fidem.  Et  ideo  eos,  qui  vanitatem  diligere  conspexit  et  fidem 
posthabere,  mendaces  esse  vidit,  quia  reputant  ea  bona  sua,  que  non  sunt. 
Et  cum  humiliati  sint  nimis,  exaltati  sibi  videntur.  Et  ideo  mirura  est,  quo- 
modo  simul  dicat  humiliatum  se  et  in  excessu  esse:  sed  quia  agnoscit  se 
humiliatum  et  miserum  per  excessum.  Uli  autem  non  sunt  humiliati  (id  est 
non  agnoscunt),  quia  nondum  sunt  in  excessu,  sed  in  volucro  mendacii. 

Quid  retribuam  domino  pro  omnibus,  que  retribuit  mihi?    23.  12. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXVL  [CXVIL] 

Psalmus  CXVI.    Laus  ecclesice  gentmm. 
Tit.  Ällelu  ia. 

Laudate  vota  vestra  reddentes  in  medio  Jerusalem '  dominum  omnes  sp.  1. 
gentes:  laudate  eum  omnes  popidi  ludeorum  et  gentium.   Quoniam  confirmata  sn.  2. 
est  perpetue  firmata,  quia  lex  est  infirmata,  super  nos  gentes  et  ludeos  tnlseri- 
cordia  eins  gratia  in  Christo  olim  promissa:  et  veritas  domini,  exhibitio 
eiusdem  in  Christo,  numet  in(Btcrnuni,  non  sicut  lex  finietur  unquam. 

GLOSSA:  ^  Ut  autem  ista  lerusalem  predicto  psahno  scripta  non  terrena 
slt,  de  qua  gloriantur  ludei,  in  qua  vota  reddant  et  laudent  Dominum,  sequitur 
psalmus  iste. 

SCHOLAE:  PSALMUS  CXVL  [CXVIL] 


20  sed  h)Dl)I  berid^riefien  für  scilicet 
etgänäcn:  Laudate  tlominnm  onines  gentes 
SutfjerS  aSerfe.  IV. 


34  ps  isto,  alfo  Bictteirfjt  psalnio  isto  iinb  ,511 

18 


274 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXVII.  [CXVIILJ 

Laetissima  et  devota  laus  corporis  Christi,'  id  est  ecclesicB  suce,  super 
scdutem  per  eundem  sihi  fadam.    Psalmns  CXVII. 
Tit.  Allein  ia. 

s8.  1.         Confitemini  domino  soli  qtioniam  bonus,  qui  malos  facit  bouos  omnes: 

quoniam  in  scecidum  eterna,  non  temporalis  taiitum,  ut  olim  in  lege,  miseri- 
SB.2.cordia  eins  gratia,  qua  nos  de  vera  et  eterna  miseria  liberat.    Dicat  nunc 

in  tempore  gratie  Israel,  quoniam  bonus,  qui  et  mala  nostra  in  bonum  nostrum 
jfs.  3.  vertit :  quoniam  in  scecidum  misericordia  eius.    Dicat  nunc  domus  tribus 

Aaron  sacerdotes  seu  maiores  in  populo  quoniam  bonus:  quoniam  in  sceculum 
S3.  4.  i.  e.  eterjia  misericordia  eius.    Dicant  nunc  in  tempore  gratie  omnes  sive 

gentes  sive  ludei,  qui  timent  dominum.:  quoniam  in  scecidum  misericordia 
!S.5.eius.    De  tribulatione  exteriori  vel  interiori  conscientie  invocavi  dominum:'^ 

non  frustra,  quia  et  exaudivit  nie.  Dominus  enim  in  tribulatione  solet  exaudire 
9,  lü.  ps.  9.  'Adiutor  in  opportunitatibus,  in  tribulatione'.  Et  ps.  33.  'luxta  est 
spf' 4,  2.  Dominus  iis,  qui  tribulato  sunt  corde  etc.'  Ps.  4. 'Cum  invocarem,  exaudisti: 

in  tribulatione  dilatasti',  in  latitudine  i.  e.  consolatioue  Spiritus,  que  dilatat 
6.  cor,  dominus.    Dominus  non  caro  vel  muudus  miJd  adiutor  in  malis  vin- 

cendis  et  bouis  faciendis:  non  timebo,  quid  faciat  mihi  homo,  iste  enim  esset 
iß.  7.  timor  mundanus.  Dominus  mihi  adiutor,  quia  sancti  ab  Omnibus  sunt  deserti 

in  mundo  et  in  solo  Deo  sperant:  et  ego  per  eum,  non  ex  meis  viribus, 
8.  despiciam  inimicos  meos  homines  et  Demones.  Ideo  dico,  quod  solus  Dominus 

est  adiutor,  quia  Bonum  est  et  hoc  tantummodo  bonum  est,  confidere  in 

domino  et  divina  bona:  quam  confidere  in  homine  et  humana  bona,  quod 

GLOSSA:    '  Quod  autem  psalmus  iste  sit  vox  Ecclesie  Christi,  patet  ex 
b.  Augustino  sermone  de  uno  martyre  dicente:  'Corpus  enim  Christi  loquitur'.^ 
Et  latius  in  presenti  expositione.    Igitur  gratias  agit  Ecclesia  de  triumpho  suo 
victis  mundo  et  Diabolo  per  multas  tribulationes  et  conversis  ad  fidem  gentibus 
%\.  UG,  13.  et  kideis.  Ut  ps.  115.  'Cahcem  salutai'is  accipiam  (i.  e.  tribulationem) ,  et 

^Pi.  120, 1. nomen  Domini  invocabo'.  Ps.  119.  'Ad  Dominum  cum  tribularer,  clamavi  et 
^y^ij^' exaudivit  me".    Idem  in  ps.  114  'Dilexi'  per  totum.    Sic  ubique,  ut  1.  Petr.  1. 

'Spiritus  Christi  in  prophetis  prenunciavil  eas  que  in  Cliristo  sunt  passiones  et 
posteriores  glorias'. 


10  quoniam  bouus  Ijnt  i'utljcr  gefttic^en.    Sei  gnber  ©taputenfis  fte()t  cg  im  Psalt. 
Roiiianum,  Vetus  imb  Conciiiatum,  fe^It  jeboc§  im  (iallicuui  unb  Ilobraicum  15  oportuiii- 

tatibus  18  3)er  S5cr§  Dominus  mibi  adiutor  —  liomo  ,3-  19  fcl)tt  im  ^rucf,  ift  aöcr  öon 

Sutl)er  auf  bem  imtex-cn  9tanbe  bo5  SSIotteg  nac^gehagen 

')  Sermo  de  uno  martyre,  Opp.  Basil.  155ß  Tom.  X  1261  sq.,  iDO  biefe  2ßoxte  jcbocf) 
niit)t  nitfjuftnbcn  Uiareii,  bcSgleic^eii  nuclj  nid;t  in  ber  Homilia  XLVI.  über  ^l^f.  H"/  1  ^  542sq. 


Psalnius  CXVII.  [CXVIII.] 


275 


utique  malum  est.    Bonum  est  sperare  in  doniino,'  qui  dat  vere  bona,  seil.  as.  9. 
seipsum:   quam-'  sperare  in  principilms,  qiü  bonum  dant  temporale  sine 
eterno,  imrao  privant  eterno.    Omnes  gentes^  per  totum  niundum  c^Vc^^y'cr^mi^ »•  10. 
diversis  studiis  me  solitarium  popiilum  Dei  in  umndo:  et  in  nomine  doniini 
fide  nominis  Christi  quia  tdtus  snm  iiltione  salutari  et  bona  in  eos,  quia 
conversi  sunt  per  meam  patientiam.    Circumdantes,  i.  e.  anhelantes  et  per-as.  11. 
severantcs,  circumdederunt  ludei  Die  caput  meum  Christum:  et  in  nomine 
domini,  ut  supra,  gnia  tdtus  stmi  in  eos,  vel  etiam  quia  peius  ipsi  perierunt 
eternaliter.  Circ^mtdederuntf  exponit  quod  dixit,  me  i.  e.  caput  meum  Christum  sß.  12. 
sicut  ajjes^  ardentes  ira,  i.  e.  sibi  nocentes:  et  exarserunt  sicut  ignis  in  sjnnis, 
qui  tantum  spinas  devorat  et  terram  ])otius  fecundat  et  malus  spatium  facit: 
neu  ait  'sicut  ignis  in  sylva':  et  in  nomine  doniini  quia  tdtus  snm  in  eos. 
Impulsus  ab  ludeis  et  gentibus  evcrsus  snw,  secundum  corpus ,  ut  eaderem  S3.  1?.. 
etiam  secundum  spiritum  a  fide:  et  dominus  snseepit  eouservaudo  me  in  fide 
et  gratia  sua  me  in  vitani  eternam.  Quia  Fortitiido  mea,  in  quo  sum  fortis,  ^j.  u. 
alioquin  cecidissem,  et  laus  mea,  in  quo  solo  sum  laudabilis/'  in  me  autem 
vituperabilis ,  dominus:  et  faetus  est  mild  in  salutem  seil,  eternam,  hic  me 
salvas  in  gratia,  et  in  futuro  in  gloria.    Ex  hoc  itaque,  et  lüde  Vox  exid-^-  is- 
tationis  spiritualis  et  salutis,  ubi  persecutores  putabant  esse  vocem  tristitie 
et  querelas  perditionis:  in  tahernaeidis  Ecclesiis  iustorum  Christianorum.   Et^^"-  le. 

GLOSSA:  Sic  lerem.  17:  'Maledictus  homo,  ([ui  confidit  in  honiine  et Sfwn.iT.s.?. 
ponit  carnem  brachiuia  suum  et  a  Domino  recedit  cor  eius.  Benedictus  liomo, 
qui  confidit  in  Domino  et  erit  Dominus  fiducia  eius'.  Hoc  autem  'confidere'  est 
pure  spiritualia  et  eterna  a  Domino  sperare  contemptis  omnibus ,  que  sunt  in 
mundo  et  vita  ista ,  etiam  in  mortem  usque.  -  Ista  particula  'quam'  debet 
negative  accipi,  quia  non  ait  'Melius  est  in  Domino  sperare,  quam  bonum  quoque 
sit  in  principibus  sperare',  sed  ait  'Bonum  est  etc.'  Ergo  malum  est  in  prin- 
cipibus  sperare,  ut  etiam  ex  verbo  leremie  supra  patet.  Hic  ponitur  pro- Scvcm.  17, 5. 

batio  istius  spei  et  fiducie  in  Domino.  ^  Istis  duolnis  versibus  proprie  de 
capite  suo  loquitur  secundum  b.  Augustinuni,  quia  unum  corpus  est  Christus  et 
Ecclesia,  ideo  Iransit  facile  de  uno  ad  alium.  ^  Apium  est  tam  ardens  ira, 
ut  licet  amisso  aculeo  melliflcare  non  possit ,  tamen  b'eniens  figit  in  bestem  et 
potius  mellificationem  perdit,  quam  non  expleat  iram.  Sed  in  hoc  maius  damnum 
sibi  facit  quam  lioniini,  quem  pungit.  Sic  ludei  Christum  pungentes  sibi  nocue- 
runt  et  nunquam  possunt  melhficare,  sed  Semper  fellificant  et  venena  potius 
componunt  usque  hodie.  Similiter  ignis  in  spinis :  dum  spinas  consumpserit, 
terram  facit  fertiliorem  et  spaciosiorem.  Ita  ludei  destructi  per  seipsos  Christum 
fecerunt  in  gentibus  fertilem.  Sic  enim  granum  frumenti  in  terram  cecidit  etc.  SoV).  12,24. 
Unde  magna  consolatio  est  hic,  quod  omnis  persecutor  sibi  plus  nocet  et  eum 
quem  persequitur,  plus  promovet:  hoc  enim  habet  iste  versus.  Vel  laus 

mea,  i.  e.  quem  laudem. 


26  .^ind.  'ilbfdjr.  quasi  Ijoimm         29  Isti  duo  versus         ;!4  )Sicut? 

18* 


276 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


Hüde  hoc,  ut  in  tristicia  et  perditioue  sit  vox  leticie  et  salutis,  nisi  quia  Dextera 
spiritualis  potestas  in  gratia  doniini  fecit  virtiitem,  qua  vincerem:  dextera 
favor  potentis  gratie  domini  exaltavH  depressum  in  passionibus  secundum 
corpus  me  secundum  animam:  dextera  domini  prosperitas  gratie  fecit  vir- 

33.  17.  tutem  tanto  magis  triumphans  in  spiritu,  quanto  in  carne  vincebar.  Et  ideo 
Non  nioriar,   ut  illis  videtur  insipientibus ,  sed  vivam,  eternaliter  licet  et 

SP.  \».narrabo  semper  predicabo  opera  mirabilia  doniini.  Castigans  castigavit  me 
dominus,  q.  d.  non  illi  viribus  suis  hoc  possent,  sed  quia  Dominus  intentione 
castigandi  me,  non  occidendi:  et  morti  eternaliter  non  tradidit  me'  sicut 

SB.  le  illos,  quos  non  castigat  vel  quos  perdens  castigat.  Per  hoc  Aperite  vos 
Apostoli  et  doctores  mihi  portas  iusticice  intelligentias  legis  veteris,  in  qua 
est  fides :  ingresstis  per  credulitatem  cordis  in  cas  confdehor  laudis  confessione 

^■^o.domino:  hcec  porta  seu  fides  vel  intelligentia  domini,  iusti  Christiani,  non 
pharisei  et  literales  intrabunt  in  eam,  unam  dicit  et  multas,  quia  omnia 

SS-  21.  eandem  fidem  docent.  Confitehor  tibi  qiioniam  exaudisti  me  in  tribulationibus : 
et  (actus  es  tu  ipse  per  incarnationem  m^ihi  in  salutem.    Tunc  seil,  factus 

S5-22.es  mihi  salus,  quando  Lapidem  te  Christum,  quem  reprobaverunt,  quia  non 
consonabat  sensui  corum,  edifica,ntes  ludei  suis  doctrinis  Synagoge  populum 
instruentes:  liic  Christus  lapis  vivus  factus  est  in  capnt  angidi,^  ut  coniungat 

a?.  23.  duos  po})ulos  in  unam  Ecclesiam,  seil,  gentilem  et  ludeum.  A  domino  occulto 
consilio  factum  est  illud  nescientibus  ludeis:  et  est  mirabile  in  ocidis  nostris 
secundum  sensum  humanuni,''  seil,  quod  occisus  vivificat  et  reprobatus  eligit 

sß.  24.  electos.  Hcec  est  dies  i.  e.  claritas  temporis  gratiosi,  qtiam  fecit  dominus 
Christus  et  Deus  in  Christo,  qui  est  sol,  huius  diei  author  eternus :  exuUemus 

35. 2.1.  spiritualiter^  et  sie  exultando  Icetemur  in  ea,  non  in  vanitate.    0  domine  '' 

GLOSSA:  '  Studium  enim  persecutorum  fuit,  ut  Ecclesia  deleretur  et  sie 
moreretur.    Ideo  contra  hoc  dicit:  Non  sie,  sed  semper  ero  Ecclesia,  licet  suc- 
cessione  martyres  moriantur,  tamen  Ecclesia  permanet.    Est  et  solutio  occulte 
obiectionis,  seil,  'si  non  morieris ,  cur  tot  martyres  occiduntur?'  Respondet: 
i.eor.  11,32.  Non  hoc  est  in  mortem,  sed  ad  vitam,  quia  castigatio.  —  1.  Gor.  xi.  'Gum  autem 
9l()cifcf).  4, 11.  iudicamur,  a  Domino  corripimur,  ne  cum  hoc  mundo  damneraur'.        ^  Act.  4. 

dixit  b.  Petrus  :  'Hic  est  lapis  reprobatus  a  vobis  edificantibus,  qui  factus  est  in 
Caput  anguli,  et  non  est  in  aliquo  alio  salus'.  ^  Vel  in  oculis  fidelium,  alii 
enim  contemnunt  et  reprobant.  ^  Gaudium  mundi  non  est  purum,  ideo  licet 
in  vanitate  gaudeant,  tamen  non  in  gaudio  tali.  Gaudium  spirituale  est,  quod 
in  ipso  quoque  potest  gauderi,  id  est  gaudetur,  quod  gavisus  fuit.  Sed  mun- 
danum  est,  quod  penitet  gavisum  esse.  Ergo  licet  exultent,  non  tamen  in 
«Pf.  68, 4.  exultatione  tali  letantur,  sed  ps.  67.  'Delectentur  in  letitia'.  ^  Iste  est  versus, 
stRattf).2i,i5.  quem  in  die  Palmarum  Christo  cantabant  pueri  Hebreorum,  qui  liebraice  sie 


10  !Qaü.  3lbft^r.  illos  quoque  11  .^latt.  Slbfc^r.  veteris,  quae 

Ilinc  seil.  17  est  mihi  reprobraverunt  24  ^^nll.  9t6fcf)r.  solus  Imius 
quia  castigaus  castigavit  nie         136  gauderi  fo! 


16  §aa.  3l6fd§r. 
ao  ^aü.  316fcf|r. 


Psalmus  CXVn.  [CXVIIL] 


277 


salvum  ine  fac  i.  e.  salva,  seu  salutem  effice,  o  domine  bene  prospemre  i.  e. 

regnum  tuum  prosperetur  in  nobis :  henedictiis  Christus  rex  qui  venit  in  aJ.  26. 

nomine  domini.'    Nos  in  vetere  lege  JBenediximus  benedictionem  optamus 

et  pronunciamiis  volns  ficlelibus  de  domo  domini,  qui  estis  de  Ecclesia:  talis.  27. 

seil,  benedictione,  que  est,  quod  Deus  dominus  Christus  Dens  et  homo  et 

illuxit  nobis  per  revelationem  Euangelii,  non  tantum  vobis,  quia  Hebr.  13.  S'Et'i-  i3,  s. 

'Eiesus  Christus'.     Constituife  diem  solennem  i.  e.  festivitatem  continuam^ 

agite  in  condensis  i.  e.  in  multitudiue  populorum/  i.  e.  sint  nudti,  qui  nunc 

ferieutur,  quia  sub  lege  erant  rari  et  pauci :  usque  ad  cornu  altaris,  i.  e.  usque 

ad  sanctum  interius.^    Bens  mens,  0  Ihesu  Christe,  es  tu  et  confitebor  tibi^-  28. 

laudis  confessione:  deiis  meus  es  tti  et  exaltabo  te.   Confitebor  tibi,  quoniam 

exaudisti  me,  ut  supra  expositus  est:  et  f actus  es  mihi  in  salutem/'  Con-'ä.i^. 

fitemini  domino,  quoniam  bonus:  quoniam  in  scecidum  misericordia  eius. 

Est  repetitio  versus  primi. 

GLOSSA: 

sonat:  'Ana  Adonai  osia  na.  Anna  Adonai  aselia  naV  'obsecro  Domine,  salva 
obsecro,  obsecro  Domine,  bene  prosperare  obsecro'.^  Teutonice:  '%<£)  lihex  t)exxe, 
aä)  libex  ertöne  un^.  3t(i)  über  ^erre,  aä)  In^  tüol  oBegelien'.  Unde  illud  in  missa 
'Osanna  in  excelsis'  sie  debet  proprie  pronunciari:  'Osia  na  in  excelsis',  ubi 
'Osia'  est  verbum  absolutum  significans  id  quod  'salutem  effice'  vel  'salvationem 
fac'.  'Na'  autem  obseci'ationis  interiectio,  que  latine  'obsecro',  'amabo',  'queso' 
dicitur.  Sed  et  per  ])rothesin  'Ana'  quoque  dicitur  id  quod  'Na',  ut  patet  versu 
iam  dicto.  Sic  'bene  prosperare'  verbum  absolutum  passivum,  i.  e.  esto  prosper 
et  felix,  ut  ps.  44  'prospere  procede  et  regna'.  Unde  dixerunt:  'Benedictum 
regnum  patris  nostri  David,  qui  venit'.  Hoc  dicitur  hic:  'Bene  prosperare',  ut 
ps.  44  iam  dictum  est. 

^  Hic  proplieta  in  persona  sua  petit  Cbristum  venturum,  ut  ista  iam  dicta 
fiant ;  petit  que  prophetavit,  ut  solet.        -  Isaie  ultimo :  'Erit  mensis  ex  mense,  Scf.  66, 2a. 
sabbatum  ex  sabbato'.    Quia  literale  sabbatum  legis,  in  quo  corpora  vacabant 
ab  operibus,  nunc  transiit  in  sabbatum  spirituale,  in  quo  anime  perpetua  vacantia 
cessant  ab  operibus  malis  et  peccatis.'  Exhortatio  ad  populos  omnes,  ut 

festiva  et  copiosa  frecjuentia  fidem  Christi  suscipiant.  *  Licet  olim  quoque  in 
lege  frequentia  erat  in  festivitatibus ,  sed  non  nisi  corporaliter  foris  in  atrio  et 
ante  atrium,  quod  significabat,  quia  nondum  in  spiritu  et  fide  accedebant  ad 
Deum  et  Christum,  qui  est  altare  nostrum.  Non  est  in  hebreo. 


20  est  est 

1)  SD  nri'i^JZiri  nin-i  xsx  i«;  n:-iöin  Sutljcr  tjält  fiel)  nu  ^abet  ©ta^mlcnftg, 

bet  iDDrtücf)  ebcnfo  üOcrfcljt  unb  oiid)  bie  f)cbr.  Slusbrürfc  criüutcvt.  Quiiic.  psalterinm  $Bt.  170. 
3n  biefcr  5}cutung  bc-J  (5atibatl}i^cbotc§  üetgt.  58b.  I  436.  440. 


278 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


SCHOLAE:  PSALMUS  CXVII.  [GXVIII.]' 

».1.         Confitemini  domiuo,  quoniam  boims:  quoniam  in  seculum 
misericordia  eius. 

Iste  versus  velut  titulus  totius  psalnii  ostendit  intentioneni.  Vult  euim 
psalmus  confiteri  et  laudare  dominum  Christum  venturum  super  misericordia  s 
et  liberatione  spirituali  per  eum  facienda.  Quod  ipsemet  exprimit  dicens: 
'Quoniam  bonus:  quoniam  in  seculum  misericordia  eins'.  Bonitas  enim  est, 
quando  quis  benefacit  immeritis  et  indignis.  Qui  enim  sunt  meriti,  iis 
non  benefit,  sed  iuste  fit  et  redditur  bonum  pro  bono  et  debitum  est  eis 
reddi.  Qui  autem  digni  sunt,  iis  quidem  non  redditur  tanquam  meritis,  sed  lo 
tanquam  iuste  debitum  velut  superioribus  et  equalibus.  Dens  autem  indignis 
et  immeritis,  insuper  et  multum  demeritis  benefecit  per  Christum  incar- 
natum,  quia  et  per  hoc  ostendit  se  esse  non  fictum,  sed  verum  et  viventem 
deum,  quod  nihil  boni  et  meriti  a  nobis  suscepit,  sed  omnino  gratis  tribuit. 
Est  enim  omni  iudicio  rationis  divinitatis  hoc  proprium  et  decens  sibi  suffi-  i5 
cere,  nullius  indigere  et  aliis  gratis  benefacere.  Ideoque  et  onmem  iustitiam 
nostram,  omnem  bonitatem,  omuem  sapientiam  nostram  confudit  et  repro- 
bavit  omnino  et  vult,  ut  nos  eum  deum  verum  agnoscamus,  nos  autem  iniustos, 
malos  et  stultos  esse  confitearaur  in  Omnibus,  que  non  ex  ipso  accipimus 
®nt.  3, 22.  et  [vel]  accepisse  agnoscimus.  Ut  [Ro.  3.]  ait  Apostolus  Gal.  4.  'Conclusit  20 
Scriptura  omnes  sub  peccato,  ut  promissio  ex  fide  Ihesu  Christi  daretur 
jRbm.  11, 32.  credentibus'.  Ro.  11.  "^ut  omnium  misereatur'.  An  ergo  in  hoc  etiam  bonus 
et  equus,  quod  ita  omnia  nostra  confundit  et  reprobat  et  proculcat  ac  sua 
tantum  offert  et  statuit?  Utique  optimus,  quia  hoc  ipso,  ut  dixi,  se  verum 
deum  probat,  qui  vult  sua  dare  nobis  et  noster  deus  esse,  nobis  benefacere,  25 
nos  ipsius  egere,  et  non  nostra  accipere,  non  nos  habere  suos  benefactores 
et  velut  deos  ac  nostri  indigere.  Benefacere  enim  alteri  divinum  est.  Sed 
non  potest  noster  deus  esse  et  sua  nobis  dare,  nisi  primo  doceat  se  nostra 
Sc).  1,11t.  noUe  et  nostra  nihil  esse  apud  eum,  Isaie  1,  ut  sie  hvmiiliati  capaces  efficiamur 

et  appetentes  [eorum],  que  eius  sunt.  Et  hoc  est  iustum.  Sic  psalmus  ait:  so 
"lit^?^'-^"'''^"^  es  domiue  et  rectum  iudicium  tuum'.  Et  iterum:  "^Cognovi  domine, 
quia  equitas  iudicia  tua,  et  in  veritate  tua  humiliasti  me'.  Si  enim  aliquid 
nostri  susciperet  et  non  penitus  reprobaret,  iam  nec  verus  deus  nec  solus 
bonus  esset,  quia  et  nos  beneficiis  cum  eo  certaremus.  Nunc  autem  vult, 
quod  nos  tantummodo  accipiamus,  et  ipse  solus  det,  et  ita  sit  vere  deus.  35 
Unde  nisi  quis  se  confiteatur  malum,  non  potest  confiteri  domino,  quoniam 
bonus.    Ubi  enim  deum  bonum  dicis,  te  bonum  esse  neges  oportet  et  omnino 

(i  ipse  met.  20  vel  üt)CTgcfd)Vtc6cn      Ko.  3  lüiebcv  nu§geftrid)cn  30  eoram 

üficvgefcfirieticn 

>)  m.  2:35. 


P«iilimus  cxvii.  [cxvni.j 


279 


raakim  confitearis.   Non  siniiil  se  et  te  commuuiter  bouuiu  patietur  nomiuari, 
quia  deiim  se,  te  autem  creaturam  vult  haberi. 

Sic  In  seeulum  misericordia  eins,  id  est  eterna:  quam  ex  mera 
bonitate  tribuit,  quia  optimus  et  verus  deus.    Sicut  auteni  ipse  est  eteraus, 
ita  et  misericordia  eius  est.    Qualis  est  ipse,  tale  et  opus  eius  est.    Ps.  47.  ^i- 48,  n. 
'Secundum  nomen  tuum  deus:  sie  et  laus  tua  in  fines  terre'. 

De  tribulatione  invocavi  dominum:  et  exaudivit  nie  in  lati-sß.  s. 
tudine  dominus.  Ista  tribulatio  vel  est  exterior  persecutio  vel  interior: 
que  invenitur,  quando  invenitur,  quod  solus  dominus  bouus  est,  ipsi  autem 
mali.  Hec  enim  est,  que  ps.  114.  dicitur:  'Tribulationem  et  dolorem  inveni', 'ISf.  iie,  ;i. 
scilicet  in  meipso,  videns  me  miserum,  egenum,  malum,  stultum,  iufirmura. 
Ideo  confiteor  domino,  quoniam  bonus  est,  et  invoco  eum  de  tribulatione 
tali,  et  exaudit  me  dans  suam  bonitatem,  sapientiam,  virtutem,  beatitudinem, 
divitias  mihi.  Simul  iste  versus  primum  elucidat,  quia  non  ideo  sit  bonus, 
quod  carnalia  donet,  sed  quia  spiritualia  et  de  malis  spiritualibus  liberet. 

Et  in  nomine  domini  quia  ultus  sum  in  eos.  Alii  vero  vindi-ss.  n. 
cant  in  nomine  diaboli,  qui  in  malitia  seu  crudelitate  et  non  in  bonitate 
vindicant.  Quia  non  querunt  salutem  illorum,  sed  sutisfactionem  ire  sue  et 
expletionem  animi  sui.  Igitur  iucunda  est  vindicta  in  nomine  domini,  exompli 
gratia  in  Sancto  Stepliano  et  Sancto  Paulo.  Voluit  Paulus  Stephanum  perire 
et  vindicavit  se  in  nomine  suo  vel  hominum  vel  diaboli.  Voluit  Stephanus 
Paulum  perire  feliciter,  ut  fieret  quod  ipse  erat,  et  desisteret  esse  quod  ille 
erat.  Quid  fit?  Quis  pulchrius  triumphat?  Ecce  potest  S.  Stephanus  dicere: 
'O  bone  Paule,  ecce  triumphavi,  quia  non  me  perduxisti,  quo  tu  voluisti, 
sed  ego  te  perduxi,  quo  volui.  Volui,  ut  mecum  saperes,  et  dolui,  tabui, 
indignatus  fui  contra  te,  quando  aliter  sapuisti,  et  quesivi  vindictam,  ut  fieret 
mea  in  te  voluntas  et  non  tua  in  me.  Et  sie  mens  suaviter  et  tuus  non 
expletus  est  animus:  tuus  autem  salubriter  victus  et  oecisus  et  vindicte 
subiectus'.  Sic  Ecelesia  vindicat  in  nomine  domini  iucundissima  ultione, 
quia  non  contra  homines,  sed  contra  vitia  et  peccata  puguam  gerit:  quibus 
victis  triumphat  et  vindicavit  cum  gloria  et  salvavit  hominem. 

Sicut  apes.  Qualis  est  proportio  hominis  ad  apes,  talis  est  Christi 23.  12. 
ad  ludeos.  Quia  incomparabilis  mole,  viribus,  sensu,  sapientia  et  ceteris, 
que  in  homine  sunt  et  in  apibus  non  sunt.  Sic  Christus,  quia  deus  erat, 
ad  ludeos  erat  incomparabilis  in  omuibus.  Et  sicut  apis  non  obruit,  non 
occidit,  sed  tantum  pungit  in  modico  loco  totius  hominis,  sibi  tarnen  per  hoc 
totum  bonuni  aufert:  ita  ludei  Christum  in  modico  loco  sui,  id  est  luunani- 
tate  tantummodo,  punxeruut,  sed  totum  nec  obruere  nec  oecidere  potuerunt. 
Sibi  tarnen  per  hoc  omne  bonum  abstulerunt,  quia  erat  iste  deus  immortalis. 
Recte  ergo  dicit  'Sicut  apes'  comparative,  non  sicut  gygantes  vel  dii,  sed 


4  Sic  autem         16  quia  fel)U 


22  (Setb.  quod  iste  erat 


40  Nou  sie  gygantes 


280 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


sicut  modicilli  vermiculi  ad  tantum  gygantera  et  deiim,  ut  sit  contemptibilis 
eorum  puuctura,  et  tarnen  multuni  inteusa  apud  illos  et  fremeus.  Eodem 
modo  quilibet  Christianus  debet  se  agnoscere  magnum  esse,  quia  propter 
fidem  Christi,  qui  habitat  in  ipso,  est  deus,  dei  filius  et  infinitus,  eo  quod 
iam  deus  in  ipso  sit.  Ergo  omnis  persecutor  eius  est  ad  eum  sicut  apis,  s 
quem  magnanimiter  debet  suscipere  et  contemuere  et  in  nomine  domini  querere 
vindictam  in  exmi.  Est  enim  hoc  verbum  exhortatorium  et  consolatorium 
ad  patientiam.    Sic  mod.  lohan.  f.  f. 

Sicut  ignis  in  spinis.  Utilis  est  ignis  in  spinis,  quia  solum  spinas 
devorat  et  facit  ampliorem  locum.  Sic  persecutores  ludei  seipsos  vastaverunt  lo 
et  Ecclesiam  magis  ampliaverunt.  Potest  utrunque  etiam  in  bonitate  sie 
intelligi,  quod  sicut  apes,  que  amittunt  aculeum,  quando  pungunt,  ita  impü 
convertuntur  ex  patientia  sanctorum,  quos  pungunt,  et  amittunt  furorem  et 
animum  nocendi.  Similiter  sicut  ignis  in  spinis  se  ipsos  cousumunt  per 
patientiam  et  fiunt  postea  ligna  fructifera.  Atque  ita  in  nomine  domini  facta  is 
est  ultio. 

»•27.  Constituite  diem  solennem  in  condensis,  Hebr.  'frondosis^^ 
Scvcm.  2, 20.  Unde  Synagoga  arguitur,  quod  sub  ligno  frondoso  prostituta  sit.  Est 
enim  frondosum  frequentia  multitudinis  et  populositas,  in  qua  carnaliter 
speravit  et  expectat  suum  Messiani.  Igitur  hic  vult,  ut  sit  dies  Ecclesie  20 
celeberrimus  in  populosa  multitudine  fidelium.  Usque  ad  cornu,  scilicet 
dextrum,  altaris,  id  est  Christi,  id  est  usque  ad  interiora  proficiant  coguos- 
cendo,  amando  et  operando,  non  foris  in  litera  desideant. 

GLOSSA:  PSALMUS  GXVIII.  [CXIX.] 

Fsahmcs  CXVIII,  qui  est  alpha! xdar ins  sextus ,   Octonarium  David  25 
dictus,  plenus  orationihus  omnique  affecht  et  devotissimis  in  spiritu  gemitibus. ' 
Tit.  Ällelu  ia. 

GLOSSA:  ^  Augustinus:  'Iste  psahnus  quanto  videtur  apertior,  tanto  mihi 
profundior  videri  seiet,  ita  etiam,  ut  quam  sit  profundus  demonstrare  non  possim, 
quia  quociens  inde  cogitare  tentavi,  semper  vires  nostre  intentionis  excessit'.^  30 
Sed  nos  simphci  sensu  procedamus.  —  Dupliciter  iste  psalmus  intelligitur,  pro- 
phetice  et  moralitei-.  Prophetice  primo  est  descriplio  populi  fidelis  in  Christo 
futuri  contra  pharisaicas  corruptelas.    Et  sie  proprie  loquitur  de  iis,  quia  in  via 

8  f.  f.  =  finem  facit  V 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.  '-)  „Cum  niolestissime  ferrent  fratre.s  mei  eiu.s  solius 

expo.sitionem,  quantum  ad  eiu.sdem  corpus  psalmi  pertinet,  deesse  opusculis  nostris, 
meque  ad  hoc  solvendum  debitum  vehementer  urgerent,  diu  petentibus  iubentibusque 
non  cessi.  quia  quocienscunque  inde  cogitare  temptavi,  semper  vires  nostrae  intentionis 
excessit.  Quanto  enim  videtur  apertior,  tanto  mihi  profundior  videri  solet,  ita  ut  etiam, 
quam  sit  profundus,  demonstrare  non  possim." 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


281 


ALEPH. 

Beati  vera  et  eterua  celesti  beuedictioue,  nunc  in  ypc,  hnniacidati  in%.  i. 
via'  exercitio  virtutum:  qtii  ambulant  de  virtute  in  virtuteni  proficientes  in 
lege  domini,  non  in  lege  Mosi,  ps.  18  'lex  Domini  Immaculata'.    Beati  qui'^-^'^'^- 
scrutantur  testinionia  eius,  non  qui  torquent  ea  ad  suum  sensura  et  volunt, 
qiiod  testinionia  Dei  scrutentur  et  inveniant  sensum  illorum,  cum  seusus 
illonim  deberet  invenire  ista:  supple  et  in  toto  coräc  exquirunt  cum,  non  in 
duas  partes  claudicant  sicut  proprietarii  iustitie.    Non  enim ,  sicut  tarnen  s.  3. 
putant  ipsi,  q'ni  operantnr'^  studiose  faciunt  iniqultatem  propriam  iustitiara, 
inique  posthabita  iustitia  Dei :  in  vi/s  eius,  sed  in  suis  adinventionibus,  qnibus 
adaptant  testimonia  Domini  violenter,  amhulaverunt.    Tu  mandasti,  non  illi  ss.  4. 
mandaverunt,  (|.  d.  tn  es  solus,  cui  obedire  oportet,  legislator :  manäata  tna, 
non  illorum,  que  ipsi  statuunt,  custodiri  nimis ,  i.  e.  omnibus  raodis  et  pre 
Omnibus.    Cum  ergo  hoc  ita  sit,  Ut inain  dirigantur  per  tuum  spiritum  etss.  5. 
gratiam  vice  mece  non  in  ambagem  vertantur  sicut  illorum:  ad  custudiendas 
corde  et  ore  et  opere,  non  tantum  audiendas  iustificationes  tuas,  i.  e.  legem 
tuam,  quibus  iustificatur  Spiritus  mens.   Quia  Tunc  non  conftmdar  confusione  ».  6. 
in  conscientia  et  iudicio  futuro,  sed  maxime  glorificabor :  ctitu  perspcxero^ 
in  omnibus  mandatis  tnis,  hoc  enim  facit  hereticum  et  superbum,  quod  non 
in  omnibus,  sed  in  aliquibus  tantum  perspicit.    Confitebor  tibi  in  direction,e^.  i. 
cordis,  i.  e.  in  spiritu,  qui  cor,  non  in  litera,  que  manum  tantum  dirigit:  in 
eo  quod  didici  non  ex  me  inveni,  sed  te  docente  audivi  iudicia  iusticice 
tu(B,  quibus  iudicatur  caro  et  iustificatur  spiritus.    Iustificationes  tuas  supple  s. 
euangelicas,  quibus  qui  ci-edit  iustificatur,  eustodiam ,  non  tantum  audiam, 
quia  'Beati  qui  audiunt  et  custodiunt  verbuni  Dei':  non  me  derelinqtias  sine.  n,2s. 
usquequaque,  i.  e.  in  omnibus,  q.  d.  etsi  secundum  caruem  me  deseras,'  tamen 
animam  suscipias. 

GLOSSA: 

sunt,  sed  immaculati,  contra  eos,  qui  sunt  in  via,  sed  maculati:  illi  vere  Christiani 
et  fideles,  ist!  autem  sue  iustitie  auctores,  ut  ludei  et  lieretici.  Moraliter  sccundo 
contra  omnes  süperbes,  qui  neglecto  eo,  ad  quod  tenentur,  faciunt  que  sibi  recta 
videntur.  Unde  non  ait  'Beati  immaculati'  absolute,  sed  'in  via',  quia  alii  sunt 
maculati  in  errore,  illi  autem  etiam  in  via,  qua  ambulant  secundum  illud  proverb.  14.  ©^rictj».  u, 

12.    16  25. 

et  16.  'Est  via,  que  videtur  horaini  iusta,  et  novissima  eius  ducunt  ad  mortem'.  —    '     '  ' 
In  sensu  prophetico  et  literali  psalmus  iste  est  petitio  adventus  Christi  et  com- 
mendatio  Ecclesie  Christi,  in  morali  autem  et  doctrinali  est  petitio  adventus  Christi 
spiritualis  per  gratiam  et  commendatio  gratie  eius. 

'  Augustinus:  Non  ait  'Beati  inquinati  in  errore,  qui  ambulant  in  perversitate 
seculi'.  2  Non  enim  verbo  tantum,  sed  opere  impletur,  ac  per  hoc  volunt 
recta  facere  videri.  Non  superticialiter  inspexero,  ut  qui  ea  ad  suum  sensuin 

ducunt,  sed  pert'ecte  inspexero. 


282 


Dictata  super  Psalteriuni.  1513 — 16. 


BETH. 

23-  9.  In  quo  q.  d.  in  nullo  alio,  presertim  noii  in  eo,  quod  dicitur  in  Terentio, 
quod  qui  explent  concupiscentias  in  inventute,  fient  boni  in  senectute/  quia 
non  in  explendo  et  laxando  coucupiscentia  vincitur,  sed  magis  incenditur, 
6, 17.  vincitur  autem  in  coercendo  et  suftbcando,  Eph.  6.  'gladium  Spiritus',  corrigit 
eiuendat  adolesrxntior,  qui  abundat  concupiscentiis ,  viam  suam,  que  est  via 
impietatis?  in  custodiendo  in  corde  et  opere  servando  sermones  tms,  qui 

as.  10.  sunt  gratia  jjlena  contra  concupiscentias.  In  toto  corde  meo  non  dimidio, 
ut  qui  solum  velut  philosophi  intellectu  exquirnnt  sine  affectu,  exquisivi:  ne 
repellas  me  repelli  permittas  a  mandatis  tuk,  quod  variis  modis  fieri  potest, 

s.  11.  CO  quod  sumus  in  mediis  tumultibus  aversionum.'  In  corde  m,eo  ahscondi 
eloquia  tna,  non  in  ore  tantuui  iactavi,  ut  qui  magis  docti  coram  horainibus 
quam  sancti  coram  Deo  haberi  volunt :  ut  non  peccem  tibi,  non  ut  sapiens 

23- 12.  placerem  liominibus.  Quia  Benedictus  es  domine,  solus  tu  laudandus  es, 
non  ego  benedici  debeo  ab  hominibus :  doce  me  tu  ipse  intus  per  spiritum 
et  per  ministerium  foris  instificationes  tuas,  seil,  cum  prius  absconderim  et 

».  13.  a  te  doctus  fuero:^  tunc  demum  et  propter  alios  In  lahiis  meis:^  prommciavi 

9-'.  14.  foras  uunciavi  omnia  iudicia  verba  crucis  tue  oris  tui ,  que  tu  dixisti.  In 
via  exercitio  et  opere  tcstimoniortmi  tnorum,  verborum,  quibus  testatus  es 
futuram  gloriam,  delcctatus  simi,  quia  infinitum  bonura  habent  in  spe:  sicut 

58-  Ii-  in  Omnibus  divitiis  totius  mundi  soleut  gauderC*  In  mandatis  tnis  narrando 
et  predicando  exercebor :    et  consyderabo  diligenter  cogitabo  vias  tuas  euan- 

S5.  IG.  gelicas ,  quibus  ad  te  venimus  a  nostris  viis.  In  iustificationibus  tiiis  i.  e. 
eisdem  mandatis,  que  coram  te  iustificant,  meditabor  intime  cogitabo:  non 
obliviscar  sermones  tiios,  i.  e.  utinam,  vel:  etiamsi  loqui  et  agere  non  possim, 
ut  in  carceribus  fit. 

GLOSSA:      Expertus  seit,  quid  iste  psalmus  oret.        ^  Nolo  quod  Moses 
me  docet,  non  enim  eloquens  ab  heri  et  nudius  tercius.  Quia  nisi  quis  primo 

in  secreto  cordis  a  Deo  doceatur,  perverse  in  publico  docet  alios.  *  Similitudo, 
non  autem  equalitas  est,  q.  d.  sicut  in  divitiis  solent  gaudere  carnales  et  ne- 
quaquam  dolere:  ita  ego  multo  magis  in  testimoniis  tuis,  non  equaliter,  sed 
similiter,  quia  gaudium  Spiritus  est  incomparabile  ad  gaudium  carnis.  Unde 
%.  19,  n.ps.  18  'Desiderabilia  —  non  eque  sed  —  supra  aurum  et  lapidem  etc.'  ^  Hec 
autem  verba  futuri  temporis  Optative  debent  accipi  in  sensu  morali,  sed  in  sensu 
prophetico,  qui  est  literalis,  indicative,  quia  hebraica  lingua  optativum  non  habet, 
eo  quod  erat  prophetissa  futurarum  tantummodo  linguarum  omnium. 


12  docti  quam  coram         1(5  tuis 

Sittt)er  binift  luot)!  au  ba§  „defervuisse  adulescentiam''  Ter.  Adelphi  152. 


Psahiius  CXVIII.  [CXIX.l 


283 


GIMEL. 

Retrihne'  i.  e.  retributioDem  fac  eorum,  t|U(!  aiiiisi  per  peccatuui,  bona  aj.  17. 
tua  pro  uialis  nieis  servo  tuo,  quia  servus  tuiis,  populus  Ecclesie  tue:  vivifica 
me  per  gratiam  fidei  in  spiritu  et  custodiam,  sie  vivens  ut  proposui,  mortui 
enini  non  possunt  custodire,  sermones  tuos.    Revela  per  lucem  fidei  <)CHhs<s.  is. 
meos  mentis,  qui  sunt  mei  proprie,  non  bestiarum :  et  consyderaho  illustratus 
seil,  mtrdbilia  de  lege  tua,  quia  sicut  Christus,  ita  et  verbum  eins  est  mirabile, 
seil.  Euangelium.    Incola  ego  simi  in  terra,  q.  d.  uecesse  habeo  illuminari  58.  19. 
et  gratificari,  quia  non  angelus,  sed  horao :  non  abscondas  i.  e.  abscondi  per- 
mittas,  quod  angeli  in  celo  non  liabent  tiniere,  a  me  mandata  tua.    Et  hocsB.  20. 
facias,  quia  Concujnvit  spirituab'  concupiscentia,  illi  autem  contempserunt, 
anima  tnea,  caro  enim  contrarie  concupiscit,  desy derare  iustificationes  tuas, 
quia  in  hac  vita  non  attingimus  perfecte,  ideo  Semper  in  via,  Semper  in 
desiderio  esse  oportet:  in  omni  tempore  prospero  et  adverso.     IncrejMstisß.  n. 
personaliter  et  per  Apostolos  superhos-  sive  solum  tales,  quia  defeudunt  sua 
peccata:  maledicti  seil,  in  spiritu  sine  gratia  qui  declinant  per  superbiam 
et  propriam  iustitiam  a  numdatis  tnis  eadeni  fastidientes.    Ne  similis  eorum  <g.  22. 
efficiar,  Anfer  a  me  Ecclesia  tua  ohprohri'um  supjjle  activum,  ne  aliis  oppro- 
brium  inferam,  et  contemptum,  ne  alios  contemnam  sicut  illi:'*  q-}iia  testinionia 
tua,  a  quibus  isti  superbi  deelinant,  exquisivi.    Etenim  sederunt  in  iudiciis ».  23. 
et  tribunatibus  princip)es  ludeorum  et  gentium  et  adversum,  me  pro  per- 
ditione  Ecclesie  loquehantur  consiliando :  servus  autem  tuus  populus  Ecclesie 
tue  exercebatur  loquendo  et  tractando  eas  in  iustificationihus  tuis ,  non 
adversum  eos,  sicut  ipsi  adversum  me.   Nam  et  testimonia  tua,  non  vindicta  ©.  24. 
et  perditio  illorum,  sicut  ipsorum  est  de  me,  meditatio  mea  est:  et  con- 
silium  meuni  iustificationes  tum,  est  quod  illas  tantum  habemus  in  actu:  con- 
silium  autem  eorum,  i.  e.  consultatio',  tractatus  cum  fidelibus  meis  est  per- 
secutiones  mee. 

GLOSSA:  ^  Supra  agnovit  facienda  et  omittenda  siuiulque  proposuit  facere 
et  omittere.  Sed  quia  sine  Dei  gratia  utrimque  est  impossibile,  ideo  nunc  petit 
auxilium  gratie  Dei,  ut  quod  agnovit  et  proposuit,  perficiat  et  plenius  agnoscat. 
Et  est  sicut  totus  psalmus  vox  totius  humane  nature  et  cuiuslibet  fidelis,  maxime, 
ut  dictum  est,  primitive  [Ecclesie].  -  Humiles  enim  peccatores  venit  salvos 
facere.  Hoc  primum  de  ludeis  prophetice  dicit  et  liereticis,  moraliter  de  motibus 
superbie,  qui  sie  sunt  invadendi.  B.  Augustinus  passive  exponit,    q.  d. 

ostende  superbis  gloriam  et  dignitatem,  ut  sie  et  ipsi  quoque  convertantur. 
Et  ita  auferri  ab  Ecclesia  opprobiium  est  ab  iis  auferri,  qui  inferunt,  et  hoc  in 
bonitate. 


33  Ecclesie  fef|It 


35  iimädendi 


284 


Dictata  super  Pbalteriuni.   1513 — 16. 


DALETH. 

S5.  25.  Aclhcesit^  affectu  carnali  pavlmanto  carni,  que  est  terra,  hebr.  'pulveri', 
aninia  mea:'-^  ergo  vivifica  im  per  gratie  augmentum  secundum  verhum  tuuni 
secundum  regulani  Euangelii  tui ,  vel  secundum  promissum,  non  secuodum 

S8.  26.  meritum.  Vias  meas  supple  malas  enunciavi  confessus  sum ,  non  excusavi, 
et  ideo  exaudisti  nie  delendo  eas,  ideo  tuas  doce  me:  doce  nie,  ut  noverim 

sß-  27.  opere,  iustificaüones  tuas  vias  tuas  pro  meis.  Viam  iustificationum  tuarum 
instrtie  me,  i.  e.  iutelligere  me  fac,  sie  enim  grecus  habet:  et  exercehor^  loquar 
'-äs- et  predicabo  in  mirabilibns  tuis,  que  sunt  iustificationes  tue.  Dormitavit 
pigra  fuit  ad  bonum  Spiritus  aninia  mea  prce  tedio,  lioc  fit  propter  corpus 
corruptibile  et  infirmum:  confmna  me,  quia  se  sola  obdormiret  in  peccatum, 

SB-  29.  in  vcrbis  tuis  euangelicis  gratia  plenis/  Viam  iniquitatis  i.  e.  proprie  iustitie, 
amove  a  me,  sicut  supra  dixit  'aufer  a  me  etc.':  et  de  lege  tua,  quia  extra 
legem  suam  viventibus  non  est  spes  misericordie ,  q.  d.  nolo  singulari  lege 

as.  30.  vivens  tuam  misericordiam  sperare,  miserere  m,ei  gratiam  tuam  dona.  Viam 
veritatis  i.  e.  fidei  elegi  dimissa  via  vanitatis  et  litere :  indicia  tua  Euangelia 

GLOSSA:  '  Qualis  est  modus  Ecclesie  procedentis  usque  ad  futuram  gloriam, 
talis  est  cuiuslibet  anime  proficientis  usque  ad  perfectionem.    Ideo  sicut  Ecclesia 
Semper  alios  et  alios  producit,  ita  anima  Semper  alia  et  alia  opera  bona  proereat. 
Et  ideo  in  hoc  quoque  psalmo  Semper  alia  et  alia  petitio  repetitur,  que  tamen 
.§of)ci.  2, 13.  idem  petivit.    Sic  in  Canticis  :  'Ficus  protulit  grosses  suos'.  Quia  secundum 

b.  Augustinum  quantumlibet  quis  pi'ofecerit  in  via  Dei ,  habet  tamen  affectum 
carnis  ad  terrena.    Unde  vita  hominis  est  tentatio  super  terram,  sicut  Apostolus 
^"i!  5,' 17.  Ro-  7.  et  Gal.  5  'Caro  contra  spiritum  etc."    'Non  habitat  in  me  bonum'.  Vel 
dicitur  hoc  pro  corpore  simulato  Ecclesie,  scilicet  qui  sunt  numero  tantum  fideles, 
S5.  ih.  (  'Exercebor'  supra 

as.  23.  non  merito,  sicut  et  multa  alia.  Hoc  ^  'Exercebatur'       in  hebr.  pro'loqui' 

^  'Exercebor'  hic 

ponitur  ^  fere  per  totum  psalterium,  secundum  antiquam  translationem  pro  'garrire' 
sicut  avicule  solent,  q.  d.  Sicut  avicule  suos  garritus  frequentant  et  miscent,  ita 
Ecclesia  continue  tuos  sermones  versat  in  ore  cum  iucunditate  et  letitia  sicut 
avicule.  ^  Habent  enim  verba  Christi  non  tantum  vim  docendi,  sed  etiam 
c^^j'' j^' excitandi  [movendi].  Quia  'diffusa  est  gratia  in  labiis  eius'.  Unde  Isaie  50: 
'Dominus  dedit  mihi  linguam  eruditam,  ut  sciam  sustentare  eum,  qui  lassus  est, 
-■[icbi-,  1,  :i.  verbo'.  Nudo  seil,  verbo  oinnia  sustentat  et  portat  Hebr.  1.  Non  ait:  'diffusa 
est  lux  in  labiis  tuis',  quia  non  solum  docet,  sed  et  afficit.  —  Tria  sunt  boni 

(  docere 
oratoris,  et  l  delectari 

^  flectere. 


8  grecus  üerjc^rtcticn  für  hebreus,  benn  ,yutl)or  citirt  bic  Üficrjctjung  bcö  Psalt.  iuxta  Hebr. 
;}1  sie  avicule         83  niovendi  übexgefc^ricbeu 

')  nila  im  Psalt.  iuxta  Hubr.  2!.  27  mit  loqui,  fonft  (iß.  15  u.  23)  mit  nieditari  über= 
fcljt.    Sag  Psalt.  Vetu-s  6ei  gabcv  Stnpiiteniiä  iit)crjc|t  3).  15:  „In  mandatis  tuis  garriam". 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


285 


seu  verba  crucis  non  sunt  oWtus.   AdJuesi  aüectu  spirituali  testhnoniis  tuis^-  31. 
euangelicis  domine:  noU  me  confunderc  seil,  non  exaudiendo  vel  condemnando. 
Viani  mandatornm  hiorum  cuctirri,  magno  affectu  perfeci,  iniplevi :  non  meis  35-  3'^- 
viribus,  sed  tuis,  scilicet  cum  dilatasti  cor  meum  latitudine  gratie  et  con- 
solationis. 

HE. 

Legern^  novam,  quam  tu  solus  docere  potes,  pone  mihi  spirituali  tuosß.  33. 
populo,  domine,  viam  itistificatiomim  tuanmi,  non  iustificationum  Mosi  vel 
humanarum,  que  non  faciuut  perfectum:  et  exquirmn  ea  Semper,  quia  nuUa 
lex  humana  potest  durare  Semper.    Da  mihi  intellectum,  quia  lex  Euangelii«.  m. 
solo  intellectu  pereipitur,  quia  solum  invisibilia  promittit,  lex  autem  Mosi 
seusum  tantummodo  ducebat,  et  scrutaljor  legem,  tuam  euaugelicam,  quia  alias 
scrutari  non  potest:  et  custodiam  illam  in  toto  corde  meo,  litera  autem  potest 
custodiri  siue  corde,  sed  tantum  opere.   Deduc  me  proficientem,  et  postquam  sn.  sri. 
incepero,  non  deseras  me,  sed  deduc,  ut  supra  'lustificationes  tuas  custodiam, 
non  me  derelinquas',  in  semita  ma,ndatormn  tuorum  euangelicorum :  quia 
ipsam  volui,  i.e.  voluntarius  in  ea  fui,  non  coactus  sicut  literales.  Inclina^.sG. 
humilia  vel  intus  inclina  cor  meiwi,  quod  ex  se  superbit  in  sensu  suo  et 
erectum  est,  in  testinionia  tna  et  non  in  avariciam,,  in  quam  inclinantur  et 
quam  sapiunt,  qui  literam  sapiunt,  quia  propter  bona  terrena  legem  servant. 
Averte  ad  veritatem  tuam  octdos  meos  mentis  mee,  ne  videant,  quia  tunc».  37. 
non  intelligunt,  sed  vident,  vanitateui,  i.  e.  literam  sine  spiritu:  sed  potius 
in  via  tim  euangelica  vivifica  me.-     Statue  perpetua  firmitate ,  destituens  s.  ss. 
legem  Mosi,  servo  tuo  populo  fideli  eloquium.  tuum  non  eloquium  Mosi:  in 
timore  tuo,  non  in  timore  servili.    Amputa  aufer  scilicet,  ut  non  timeam  sn.  ng. 
illud,  obprohrium  meum  vituperium  de  verbo  tuo  mihi  obiecto,  quod  suspicatus 
snm  i.  e.  timui,  q.  d.  fac  me  non  timere  opprobrium  crucis  tue:'  quia  iudicia 
tua  ipsa  verba  crucis  caruem  iudicantia  iocunda  bona  et  suavia."*    Et  ideo 4o. 
Ecce  conctqnvi  concupiscentia  spirituali  mandata  tua:  et  in  equitate  tua 
iustitia  fidei,  que  omnibus  est  equaliter  oblata  sine  personarum  acceptione, 
vivifica  me. 

GLOSSA :  '  Quia  lex  nova  latebat  clausa  in  veteri  lege  et  expectabatur 
produci  et  revelari  per  Christum  venturum,  ideo  totius  huius  psalmi  intentio  est 
(ut  dixi)  petere  Christi  adventum  et  revelationem  euangelice  legis.  Unde  ait: 
'Non  abscondas  a  me  mandata':  ludeis  enim,  qui  literam  teneiit,  usque  hodie 
manet  absconditum  Euangelium  et  opertum,  ut  2.  Gor.  3  et  4  ait  Apostolus.  2.  Sov.  3,14. 
Eodem  modo  et  liereticis  est  abscondita  lex  spiritualis  euangelica  ambulantibus 
in  sensu  inflato  carnis  sue.  -  Quia  loh.  6.  'Verba  mea  vita  et  spiritus  Soi).  g,  63. 

sunt'.    Verba  autem  Mosi  litera  et  mors,  quia  lex  occidit  secundum  Apostolum.  Köm.  7, 11. 
^  Gal.  6.  'Volunt  vos  circuncidi,  tantum  ut  crucis  Christi  persecutionem  non  ©a(.  6, 12. 
patiantur'.        ^  Quantumvis  ipsi  aspera,  opprobriosa  estiment,   tamen  sunt  in 
spiritu  suavia. 


286 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


VÄV. 

SS.  41.  Et  veniat,  sicut  expecto,  s?q)ef  me  populum  tuum  misericordia  tua  gratia 
in  Christo  promissa,  domine:  sahitare  tmmi  i.  e.  Christus  tuus  secundum 

sß.  42.  eloquium,  timm,  i.  e.  sicut  promisisti,  non  sicut  raeruimus.  Et  supple  tunc 
respondeho  rationem  i-eddendo  de  fide  mea  exprobrantihus  mihi,  qui  mihi 
humilitatem  et  ignominiam  crucis  exprobrant,  sicut  fecit  S.  Agatha  coram 
Quintiano,  verhiim  supple  bonum  et  suave  reddens,  uon  opprobrium:  quia 
speravi  contemnendo  haue  vitam  in  sermonihtcs  tuis  euangelicis  promittentibus 

SS.  43.  vitam  eternam.'  Et  ne  auferas  immo  maxime  tribuas  de  ore  meo,  ut  seil. 
Semper  loquar,  verhum  euangehcum  vcritatis  tisqttcquaque  omniuo  seu  ullo 
modo:  quia  in  iudicüs  tuis  verbis  euangelii  vel  passionibus  euangelicis 

SB.  44.  sitpersperavi  plus  quam  ante  speravi,  ut  ea  impleas  taudem.  Et  custodiam 
legem  timm  euangelicam  scmpcr,  ut  supra :  in  scectdwn  et  in  scecuhini  sceculi 

sß.  45.  de  uno  in  aliud  sine  fine,  quia  lex  gratie  est  eterna.  Et  amhdabam  in 
conversatione  mea  in  latittidine  s])iritus  et  conscientie:  quia  mandata  tua 
exquisivi,  quia  sunt  mandata  libertatis  et  gratie,  ideo  dilatant  animam  im- 

515.  46.  plentis  eam.  Et  Joquehar  predicando  eadem  in  tcstinioniis  tttis  in  conspectu 
regiim  coram  principibus  ludeorum  et  gentium:  et  non  confundebar,  immo 
jsoiäfj.sai. 8, maxime   glorificabar,-    sicut  Sap.  8  dicitur:  'Habebo   propter  hanc,  seil. 

«.  47.  sapientiam,  claritatem  ad  turbas  et  honorem  apud  seniores'.  Et  meditabar 
in  mandatis  tuis  euangelicis  et  gratie:  qtiae  dilexi,  quia  desiderabilia  super 
IJ-  aurum  ps.  18.  Et  Jevavi  manus  meas  non  tantum  os  vel  linguam,  quia  ardua 
sunt  opera  et  coelestia  legis  Christi,  ideo  levare  oportet  manus,  remissa 
enim  manus  deorsum  operatur  terrena,  elevata  autem  sursum  operatur  coe- 
lestia: etiam  quia  calicem  Domini  bibere  precipue  arduum  est,  et  tamen  ea 
diligere  facit  etiam  levare  manus  ad  ea,  ad  mandata^  tua  quce  dilexi, 
mandata  autem  Mosi  sunt  odibilia:  et  cxercebor  loquar  et  tractabo  eas  in 
iustification ibus  tt i is. 

GLOSSA :  ^  Ideo  enim  confidenter  sancti  opproljria  portant  crucis  Christi 
et  nihilominus  humiliter  rationem  reddunt,  quia  meliora  bona  sperant,  quam 
sint  ea,  in  quibus  opprobria  sustinent.  Ideo  facile  non  tantummodo  contemnunt, 
sed  etiam  opprobrium  propter  talem  contemptum  suscipiunt  tanquam  certi  de 
aliis.    Facile  enim  est  irrisionem  sustinere  de  stultitia  in  vilibus,  dum  certus  est 

ffliQtti).io,2o.  de  preciosis.         -  Sic  promisit  Matth.  10  'Non  enim  vos  estis.  qui  loquimini'. 

^m.  21, 15.  Et  iterum  "^Ego  dabo  vobis  os  et  sapientiam'.  'Mandata"*  pluraliter  dicit, 

quia  et  facienda  sunt  ardua,  similiter  et  pacienda.  Utraque  enim  precipiuntur 
in  euangelio :  bona  facere  et  mala  pati ,  utrunque  heroico  more  et  exlremo  et 
summo  posse  atque  velle,  ut  in  inartyrihus. 


3  proinisso         15  .Jlintei;  couscieiitic  ftcf)t  quod 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


287 


ZÄIK 

Memor  esto,  \\t  seil,  tandem  impleas,  verln  tui  de  gratia  et  gloria,  pro-  S8.  49. 
missi  tui  de  eterna  vita  servo  tuo  populo  tuo  fideli:  in  quo  verbo  pi'omis- 
sionis,  in  qua  promissione  mild  spem  dedisti  nondum  autem  rem.    Et  Ucee  ■is.  50. 
spes,  quia  certa  est,  Deus  enim  verax  est  iu  promissis,  me  consolata  est  in 
humilitate  mea,  afflictione,  quia  Sancti  in  passionibus  propter  spem  vite 
eterne  non  solum  patieutes,  sed  etiam  gaudentes  et  consolati:  quia  eloquium 
tuum  promissum  tuum  in  Euangelio:  'Gaudete  et  exultate,  quoniam  merces  awotti).  5, 12. 
vestra  [etc.]'  vivifieavit  nie,  qui  mortificor  a  persecutoribus.'    Superhi  ludei«.  51. 
primmii  et  gentes  inique  agebant  me  persequendo  vel  potius  suam  legem 
statuendo  usquequaque  nimis:  a  lege  autem  tua  non  declinavi,  quod  tamen 
illi  intendebant  persequendo,  immo  eo  magis  appropinquavi.    Memor ^  fui^.b2. 
iudiciorum  tuoruni,  o,  scectilo,-'  domine,  que  in  patribus  ostendisti  olim  libe- 
rando  eos  a  persecutoribus  et  exaltando :  et  consolatus  sum,  quia  similes  sotii  ss.  53. 
passionum  etiam  consolationum  erunt  2.  Cor.  1.    Non  quod  delecter  in  per-2.  Gor.  1, 7. 
ditioue  malorum,  immo  Defectio  tenuit  me,  i.e.  nimio  zelo  dolui  propter 
eorum  perditionem,*  licet  inique  agant,  tamen  pro  peccatorihns  derelinq^iientihus 
legem  tuam,  ut  infra:  "^tabescere  me  fecit  zelus  mens,  quia  non  custodierunt  etc.».  139.  iss. 
Vidi  prevaricantes  et  tabeseebam,  quia  eloquia  tua  non  custodierunt',  non 
quia  persequuntur,  sed  quia  derelinquunt  legem.    Cantabiles  propter  talem 
consolationem  iucunde  et  dulces  mihi  erant  iustificationes  euangelice  fuce.'^ß.  54. 
in  loco  peregrinationis  viece,  in  Ecclesia  militante,  que  est  domus  peregri- 
nationis ,  Ecclesia  autem  Beatorum  domus  permansionis.    Memor  fui,  ubi  33. 55. 
tamen  solent  oblivisci  alii,  nocte  literali  et  spirituali  nomiuis  tui  domine:  et 
etiam  nocte  custodivi  legem  tuam,  quod  noo  fit  dominis  seculi,  quibus  non 

GLOSSA:    ^  q.  d.  in  carne  mortificor,  sed  in  anima  per  verbum  tuum  et 
spem  vivo.    Et  hec  est  consolatio  mea.         ^  Atque  etiam  sum  recordatus  pro 
majore  mei  confortatione  et  consolatione.    Sic  enim  exemplis  maiorum  Apostolus 
Hebr.  11.  suadet  fidem  et  patientiam  in  spe  futurorum.    Et  Matthathias  filios  jj^tir.  11,  2f. 
SUDS  Mach.  1.    Et  Judith  Betulienses:  'Recordamini  quoniodo  salvi  facti  sunt 

1  3uöltt)8,2lf. 

patres  nostri,  et  nunc  clamemus  in  celum  et  miserebitur  nostri',  q.  d.  non  quo-  ("Vuig.) 
modo  ilh  perditi  sunt,  sed  quomodo  salvi  isti  facti  sunt.    Quia  non  delector  in  ssgt.  joo. 3, 
perditione  illorum,  immo  defectio  tenet  me  peccatoribus  derelinquentibus  [legem], '^^"'»•^ 
sed  iudicia  illa  consolantur  me,  quibus  illos  salvasti.    Ideo  cantabiles  mihi  sunt, 
quia  consolatus  non  tantum  narrare,  sed  et  cantare  libet,   non  tantum  in  die, 
sed  etiam  nocte  memorem  esse  tui.         ^  "^A  seculo'  potest  cum  'domine'  melius 
construi.    Et  sensus  est:  0  Domine,   qui  es  ab  eterno,  tuorum  iudiciorum  fui 
memor.        ^  Sancti  enim  dum  gaudent  in  suis  passionibus,  magis  dolent  per- 
secutorum  miseriam,  quam  suam  passionem.   Quia  ipsi  in  corpore,  isti  in  anima 
perduntur,  ipsi  temporaliter,  illi  eternaliter. 


9  etc.  fe^tt         33  legem  fe^tt 


288 


Dictata  supei"  Psalterium.   1513 — 16. 


33.  56.  spiritu  sed  corpore  servitur.  Hcec'  i.e.  hoc  totum,  supple  ideo,  facta  est 
mihi,  quod  menior  fui,  et  custodivi,  quod  .spem,  consolationem  etc.  supra- 
dicta:  quia  instificationes  euangelicas  tuas  exquisivi  i.  e.  interiori  spiritu 
quesivi,  non  in  superficie  litere,  ut  hypocrite. 

HETH. 

35. 57.         Portio  mea  pars  et  hereditas  mea,  q.  d.  in  hac  vita  nil  habeo  nisi  te, 

iß.  domine:  ''  dixi  firmiter  proposui  custodire  legem,  tuam.  Et  pro  hoc  Deprecatus 
sum  facicm  tuam  in  spiritu,  qui  solus  videt  per  fidem  Domini  faciem,  alii 
©l)ric()ii).  1,  autem  dorsum  eins  precantur,  Prover.  1.^  in  toto  cor  de  meo,  non  dimidio, 
aut  ore  tantum:  miserere  mei  misericordiam  presta  mihi  secundnm  eloquium 
tuum,  i.  e.  verbum  promissionis ,  quia  misericordia  tantum  ex  promisso  et 

35.  59.  non  ex  merito  datur.  Cogitavi  vias  meas  consideravi,  ut  odirem  et  averterem 
ab  eis :  et  comcrti  a  meis  viis  j?e(?es  meos,  supple  cordis  et  mentis,  in  testi- 

f&.m.nionia  tua  euangelica,  que  sunt  futurorum,  non  presentium.  Paratus  sum, 
i.  e.  promptus  et  festinus  fui,  quod  facit  gratia,  ubi  litera  tardat  et  invitos 
reddit.    Hebr.  'festinavi  et  non  neglexi'/  ''t  non  siim  turhatus  ullis  adversi- 

sn.  61.  tatibus,  immo  eo  paratior:  ut  ctistodiam  mandata  euangdii  tua.  Et  quidem 
Funes  comprehensiones  in  vinciilis  et  carceribus,  ut  patet  in  legendis  Aposto- 
lorum  et  raartvrum,  2)eccatorum'  irapiorum  ludeorura  et  gentium  circumplexi 
sunt  me,  ut  nie  turbarent  a  custodia  mandatorum:  et  legem  tuam  non  sum 
ohlitus,  quia  licet  captus  et  comprehensus  non  possit  ire  et  operari  secundum 
2.scim.2, 9.  euangelium,  tamen  loqui  et  cogitare  potest.  Unde  Apostolus  dicit(?):  'Verbum 

33.  62.Dei  non  est  alligatum'.  Media  nocte,  quod  ad  literam  facit  Ecclesia,^  surgebam 
ad  confitendum  tibi,  i.  e.  Surgam  in  futuro,  sicut  omnia  vei'ba  preteriti  tem- 
poris  superius  dicta  pro  futuris  prophetice  accipiuntur:  s/i-per  iudicia  verba 

GLOSSA :    '  Istud  pronomeu  'hec'  pro  neutro  genere  accipi  debet  quia 
non  habet  quod  referri  possit  propinquum.    Hebreum  enim  non  habet  neutrum 
genus:  sed  et  in  greco  non  potest  'legem'  i'ef'erre,  que  est  generis  mascuHni.  Vel 
refertur  ad  'nocteni",  ut  sit  sensus:  Nox  adversitatis  facta  est  mihi,  quia  custo- 
2.Jim.  3, 12.  divi  legem  tuam.    Omnes  enim,  qui  pie  vivere  volunt,  persecutionem  paticntur. 

Tercio  sie:  Nox,  i.  e.  ignorantia  visibilium  per  contemptum  facta  est  mihi,  quia 
.§iob  3, 1.  factus  sum  spiritualium  cognitor:  que  nox  contraria  est  diei,  cui  maledicit  lob  3. 
S3f.  42, 9.  Et  ps.  42  'In  die  mandavit  Dominus  misericordiam  suam  et  nocte  canticum  eins', 
92, 3.  i.  e.  in  tenebris  salutaribus  et  in  die  spirituali.    Item  ps.  91.  'Ad  annunciandum 
19, 3.  mane  misericordiam  tuam  et  veritatem  tuam  per  noctem'.    Et  ps.  18.  'Dies  diei 
*f.  139, 12.  eructat  verbum  et  nox  nocti  indicat  scientiam\    Ps.  138.  'Nox  sicut  dies  illumi- 
nabitnr".         -  Non  hierum  pro  portione  mea  quesivi  seu  dorsum  tuum ,  que 
sunt  teinporalia.  Vel  'faciem  tuam',  i.  e.  adventum  tuum,  non  dorsum, 

i.  e.  recessum  tuum. 

4  no         0  to  fef)lt         22  dicit  itnlcfexlid) 

*)  Fsalt.  inxta  Hebr.       '-)  ,3n  ^f'"  Officium  noctiirmiiii  bev  .^J'töftev  iinh  (Joffec(intfttftev. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


289 


crucis  tue  mstificcdionis  t-uce/  quia  sie  iudieans  iustificas  me.  Particeps  ego  35.  es. 
sum,  quia  Eeelesia  est  vivum  corpus,  in  quo  participant  omnes  omnibus,- 
omnium  timent'mm  te  filiali  timore:  et  custodientium  mandata  tua,  eorum 
qui  fuerunt,  sunt  et  futuri  sunt,  loqnitur  enim  Eeelesia  primitiva.  Miseri-^-  64. 
cordia  tua,  gratia  per  spiritum  sanctum  eftusa  nierito  passionis  tue,  domine, 
plena  est  terra,  ut  patet  experientia,  quia  ubique  abundat  gratia  dei:  ergo  nunc 
iustificationes  tuas  euangelicas  doce  me  tu  ipse  intus  et  foris  per  ministeriuni, 
i.  e.  docebis. 

TETH. 

JBonitatem  fecisti,  i.e.  filium  in  caruem  niisisti,  cum  servo  tuo  populo  gs. 
tuo  fideli  dom.ine:-'  secundum  verhum  tuum  promissum  tuum,  quia  Tecisti' 
inquit,  non  'reddidisti  iustitiam'.    Contra  Semeiam :  'Non  erit  ei  vir  sedens  Sciem.29,32. 
in  medio  populi  huius:  et  non  videbit  bonum,  quod  ego  faciam  populo  meo, 
ait  Dominus\  Bonitatem  i.  e.  Christum  seu  Euangelium  Christi  et  disciplinam^.  ee. 
idem  euangelium,  (piod  castigat  carnem,  et  scientiam;  que  fit  non  nisi  ex  fide 
prehabita,'*  unde  sequitm-  doce  per  spiritum  sanctum  me  populum  tuum :  giiia 
mandafis  tuis  euangelicis,  quibus  superbi  ludei  non  crediderunt,  credidi,  nt 
patet  in  Apostolis.   Priusquam  humiliarer  a  sensu  proprio,  captivus  in  sensu  67. 
fidei,  ego  deliqul  eram  iniustus,  quia  sola  obedientia  credendi  iustificat  Ro.  11  -.mm.  lo,  n. 
proxtterea  eloquium  tuum  euangelicum  custodivi'^  verbo  et  opere,  fide  firma, 

CtLOSSA:    ^  ludicla  iustitie  primo  sunt  passiones  Christi,  quibus  iustifi- 
camur  affective,  secundo  moraliter  sunt  afflictiones  in  carne  et  concrucifixiones 
Christi  exemplares,  que  similiter  iustificant,  tercio  verba  Euangehi,  que  carnem 
crucifigunt  cum  concupiscentiis  suis.   Nam  iudicia  condemnationis  sunt  punitiones 
impiorum,  que  non  sunt  iucunda.         ^  Inde  communio  sanctorum.   Una  fides, 
unus  Dominus,  una  Eeelesia:  omnia  sunt  eadem  omnibus.         ^  Quia  'visitavitSuc. i.ts.to. 
nos  Orlens  ex  alto',  non  sicut  meruimus,  sed  'sicut  locutus  est  per  os  sanctorum, 
qui  a  seculo  sunt  prophete'.   Luce  1.   Et  b.  Virgo :  'Recordatus  misericordie  sue,  Siic.i,54..'-iri. 
sicut  locutus  est  ad  Abraam  patreni  nostrum'.    Miche  ult.  'Dal)is  misericordiam  mid)a  7, 20. 
Abraham  et  veritatem  lacob,  sicut  iurasti  a  diebus  antiquis'.    Et  iterum  'Ad  üiic.  1, 72. 
faciendam  misericordiam  cum  patribus  nostris'.         ^  Quia  nec  Christum  nec 
verhum  eius  ullus  imquam  intelligit  nisi  de  celo  illurainatus.    Unde  ad  Petrum: 
'Beatus  es  Simon  Bariona,  quia  caro  et  sanguis  non  revelavit  tibi'.    Et  loh.  6. 2p|"e  44;45; 
'Nemo  venit  ad  me,  nisi  pater  mens  traxerit  illum'.    Et  iterum:  'Erunt  omnes 
docibiles  dei  etc.'    Ideo  petit  hic  spiritus  populi  fidelis,  ne  Christi  incarnatio 
frustra  sit,  que  est  summa  bonitas  Dei,  sicut  ceteris  superbis  fuil  d.         '  Hehr, 
sie:  'Antequam  audirem  (seil.  Euangehum),  ignoravi  (seil,  spiritum):  nunc  autem 
eloquium  tuum  custodivi'.^    Elegans  hec  sententia. 


28  Vulg.  prophetaruin  30  Abralia  36  d.  =  diceus?  bex  ©aij  ift  cAtx  nid)t 
Itieiter  gefc^vieBen 


1)  Psalt.  inxta  Hebr. 
S Utters  aSJerfe.  IV. 


19 


290 


Dictata  super  Psalterium.  1513  —  16. 


SS.  68.  que  iustificat.  Bonus  nou  secundum  iustitiam  nobiscum  agens  es  tu:  et  in 
honitate  tua,  nou  in  iustitia  et  potestate,  sicut  damnatos  tandem  docebit, 
doce  nie  iustificationes  tuas  euangelicas.    Hebr.  'Bonus  tu  et  beneficus :  doce 

SS.  09.  me  etc.'^  Multiplicata  est  in  variis  dogmatibus  super  me,  i.e.  prevaluit 
mihi  iniquitas  i.  e.  iniqua  traditio  et  iustitia  superharum  ludeorum  in  sensu 
litere  et  carnis :  ^  ego  autem,  licet  illi  nollent,  in  toto  corde  omni  alfectu,  non 
seductus  ab  illis,  scnäahor  mandata  tua,  i.  e.  spiritum  intus  latentem  queram. 

sß.  70.  Coagulatum  est  incrassatum  et  iugravatum  per  incredulitatem  siettt  lue  cor 
corum  supple  superborum :  -  ego  vero  populus  credulus  legem  tuam  euangelicam, 
licet  cruciet  carnem,  meditafus  sum,  (|ue  elevat  et  attenuem  sensum  facit 

33.  71.  mentis.  Quia  ut  sequitur,  JBonum  mihi  salutare  et  suave  spiritui,  i.e.  con- 
solatorium  et  dulce,  q^iia  humiliasti  me  afflixisti  secundum  exteriorem  homi- 
uem:  ut  discam  iustificationes  tims,  quia  per  hoc  discitur,  quod  promissa 

58.  72.  euangelii  non  sunt  ad  extra,  sed  ad  intra  et  eterna.  Ideo  nunc  scio,  quod 
JBonum  mihi  lex  oris  tui  euangelii  per  os  carnis  tue  promulgata :  super  niilia 
auri  et  argenti,  i.  e.  super  omnia  exteriora  bona,  in  quibus  me  humiliasti 
potius,  ut  exaltares  in  illis  et  consolareris. 

lOTH. 

«.  73.  Manus  tuo}'-'  i.  e.  potestas  tua  divina  fecerunt  ex  nihilo  secundum 
animam  me  populum  tuum  et  plasmavcrtmt  me,  secundum  corpus,  de  terra 
sicut  figulus  et  plastes  ex  luto:  da  mihi  per  spiritum  intelleetum  seil,  fidei, 
qui  est  invisibilium,  ut  diseam  mandata  tua  et  sie  scientiam,  ut  supra  dixit. 

jHom.  10,  21.  GLOSSA:   ^  q.  d.  Non  potui  eos  convertere,  ut  Ro.  11.  queritur  Apostolus. 

Hebr.  sie:  'Applicabant  mihi  mendacium  superbi^  i-  e.  volebant  me  docere  con- 
traria veritati  fidei.  Et  hoc  idem  est  quod  'Multiphcata  est  iniquitas  super  me'. 
^  Quia  de  figura  legis  fecerunt  mendacium.  —  Ex  liebraico  textu  iste  versus  6. 
'Coagulatum  est  sicut  lac'  mihi  intelligitur  de  lacte  coagulato  non  in  materiam 
caseorum,  que  infra  subsidet,  sed  in  adipem  illum  superiorem.^  Unde  butyrum 
Scj.  7, 22.  significat,   que  res  et  in  bono  accipitur:  Isaie  5  'pre  ubertate  lactis  comedit 

s.iOiof. 32, 13.  butyrum'.  Item  Deut.  32  'Ut  sugeret  mel  de  petra,  butyrum  de  gregibus'.  \n 
i)äf.  ,^'5, 22.  malo ,  ut  ps.  54  'Leniverunt  plus  quam  butyra  os  suum',  ubi  nos  habemus: 
'Divisi  sunt  ab  ira  vultus  eius'.*  Ita  hic:  Gor  eorum  incrassatum  est  et  impin- 
guatum,  seil,  butyraceo  adipe,  i.  e.  mollitie  carnalis  sensus,  propter  quam  Euan- 
gelium  crucis  est  eis  asperum  et  non  bonum.  Ideo  sequitur:  Bonum  mihi,  quia 
humiliasti  me,  sed  non  illis.  ^  Una  est  manus  et  potestas  Dei,  sed  quia 
multa  facit  et  creat,  ideo  pluraliter  exprimitur.  Posset  tarnen  spiritualiter  intelligi 
de  operationibus  Apostolorum,  qui  sunt  manus  Christi :  qui  formaverunt  Ecclesiam. 


80  In  malo  vt 

>)  Psalt.  iuxta  Hebr.  Psalt.  iuxta  Hebr.  Sergt.  Psalt.  iuxta  Hebr.: 

,Jiiorasisa,tnin  est  velut  adep.s  coi-  eoniin".  *)  SBcvgl.  2?b.  IIT  573  ?tnni.  3. 


PsahniTS  CXVIII.  [CXIX.] 


291 


Qui  timent  te  filiali  timore,  qui  est  spiritnalium,  viäehtint  me'  licet  hnmiliatum  74. 
secuudimi  coi'pns  et  Icetahtmtur  supple  iu  te,  quod  mihi  tanta  declisti:  qnia 
in  verha  tua  euangelica  promissa  supersperavi,  seil,  totus  in  spe  vivo,  nihil 
aliud  hie  liabeus.    Etenim  quod  superbi  ignorant,  ego  Cognovi  domine,  qtiia  aj.  7a. 
cequitas  iusta  sunt  iudicia  tua  verha  crucis  et  per  hoc  ipsa  crucifixio  veteris 
hominis:^  et  in  veritate  tua,  licet  hominibus'appareat  falsum,  Jmmiliasti  me 
afflixisti,  ut  sie  tibi  concrucifigar.    Fiat  misericoräia  tuet,  gratia  tua  intus  s?- 76. 
iu  spiritu,  ^lt  consoletiir  me  intus,  qui  affligor  foris :  secundum  eloeßiUmi  tuum 
promissum  tuum  servo  tuo  populo  tue.    Veniant  mihi,  quia  aiFerre  uos  non  si'-  77. 
possmuus,  sed  expectare  venientes,  miserationes'^  tiice  et  vivain,  i.  e.  in  vita 
spirituali  perseverabo:  quia  lex  tua  euangelica,  que  viviflcat,  meditatio  ni,ea 
est.    Utinam  Confundantur  salutari  confusione  superhi,  in  sensu  suo  inflati,  »■  78. 
et  sie  ipsi  quoque  humiliarentur,  quia  iniuste  iniquitatem  persecutionem 
fecerunt  in  me,  quoniam  inique  contriverunt  me,  quia  scilicet  propter  veri- 
tatem  et  fidem,  propter  quam  potius  me  diligere  debuerunt  et  seipsos  propter 
sensimi  suum  odisse  et  persequi:  ego  autem,  quantumlibet  me  persequantur, 
non  ideo  tacebo,  eocercehor,  i.  e.  loquar  et  predicabo  in  mandatis  tuis.    C011-  a.!.  79. 
vertantur  per  illustrationem  fidei  in  predicatione  mea  mihi  ad  me  iu  veri- 
tatem  Eeclesie  timentes  te,  qui  inter  eos  sunt:^  et  qui  noivrunt  licet  imper- 
fecte,  vel  aifectu  noverunt,  testimonia  tua.    Fiat  cor  meum,  non  tantum«.  so. 
raauus  et  os,  sicut  in  lege  Mosi,  immacidatum  in  itistificationihus  tuis  euan- 
gelicis,  que  etiam  cor  purificant  per  fidem,  Act.  15.  'fide  purificans  corda Vfpnfci). 
eorum',  'at  non  conftmdar  seil,  coram  te  de  sordibus  in  facie  anime,  i.  e. 
ignorantia  et  errore  sine  fide. 

CAPU. 

Defecit-^  nimio  desiderio  in  salutare  tuu))i  i.  e.  salutem  tuam,  que  est^s.  si. 
spiritualis  et  eterna,  anima  mea:  et  in  verbum  tuum  promissmn  euangelicum 

GLOSSA:  ^  q.  d.  Contemptibilis  (luidein  ero  propler  fidem  tuam,  et  qui  te 
non  timent,  me  fastidieiil  et  indignabuntur  mihi,  quod  non  rem  präsentem  quere, 
sed  futuram  spero.  Verum  qui  te  timent,  ipsi  scient  et  ideo  letabantur.  -  Ista 
sunt  iudicia  iustitie  seu  iustificationis,  non  damnationis ;  que  sunt  abyssus  multa, 
quia  abscondita  intus.  Et  sunt  equitas,  quia  equum  est  spiritum  preferre  carni 
et  litere.  Econtra  iniquitas  [est]  carnem  preferre  spiritui  cum  iustitüs  suis. 
Iudicia  etiam  hic  pro  verbis  dei  accipi  possunt,  ut  supra  'iudicia  tua  iucunda'.  a?.  39. 
Et  'exultaverunt  filie  hide  propter  iudicia  tua,  domine'.  i.  e.  misericordie  et  %\.  97, 

gratie  prime  augmenla  et  profectus.    loh.  1.  'Gratiam  pro  gratia'.         *  VultSfi)-), 
dicere:  quia  multi  boni  erant  inter  superbos  ludeos,  qui  tarnen  nondum  revelatum 
spiritum  intelligebant,  sed  in  simpHcitate  Deum  timebant.  Est  vox  populi 

fidelis  circa  tempus  Christi  sicut  ps.  11.  —  Iste  octonarius  est  querela  popuh 'Ui- i-'- 
fidelis  de  afflictione  exterioris  liominis  cjuerentis  consolationem  interioris. 

22  purificant  per  fide         33  est  fef)(t 

19* 


292 


Pictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


supersperavi,  propter  quam  spem  omnia  bona  mundi  contempsi  et  mala  pertuli, 

35. 82.  Ideo  Defecernnt  uimium  expectando  omli  mei  mentis  mee  in  doquium  hmm 
euaugelium,  ut  reveletiir:  dicenfes  fjnoniam  consolaberis '  mo,  quia  contristant 
83.  me  corniptores  eloquii  tui,  sive  scribe  et  pharisei.  Quia  factus  suni  secun- 
dum  liominera  exteriorem  in  omnibus  pres.suris  et  pei'.seeutionibus  ^  sicut  uter 
in  pruina,^  qui  inutilis  est  ad  usum  transfei'endi  vini  aut  .servandi :  et  tamen 
in  iis  Omnibus  iustificationes  tuas  euaugelicas  nmi  sum  ohlihis  sicut  multi, 
1.  ei>r.  1, 18.  quibus  verbum  crucis  est  stultitia  et  scandalum  pereuntibus  1.  Cor.  1.  Hebr, 
sie:  'Sicut  uter  in  fumo'.^  Et  est  idem  sensus,  quia  sicut  calor  et  fumus 
[concupiscentia  carnis]  utrem  macerat,  siccat  et  constringit,  ita  et  frigus 
[amoris  Dei]  idem  facit.    Quod  totum  facit  exteriori  homini  crux  Christi  et 

%.  84.  labor  penitentie  et  martyrium  etc.  Quot  sunt  dies  servi  tui  populi  tui? 
q.  d.  quam  diu  expectabo  adventum  tuum  et  gratie  tue?  quando  facies  de 
jjersequentibns  me  superbis  scribis  et  eorum  consortibus  iudicium  vindictam? 

Xs.  85.  Narraverunt  mihi  iniqui  scribe  et  pharisei,  superbi  literales  fabulationes 
sua  dogmata:  sed  non  ut  lex  tua,  quia  non  habent  spiritum  et  vitam  legis 

si.  86.  tue.'*  Omnia  etenim,  non  tantiun  aliqua,  quod  et  in  eorum  quoque  fit  man- 
datis,  mandata  tua  veritas,  sed  eorum  multa  sunt  falsitas :  iniqui  persecuti 
sunt  me  propter  veritatem  legis  tue,  quam  querunt  subvertere,  admva  me,  ut 

fiß,  13.  GLOSSA:  ^  Isaie  66  'Ego  consolabor  vos,  et  in  lerusalem  consolabimini  etc.' 

^  Vel  melius  ad  literam,  i.  e.  exhaustus,  contractus  est  populus  spiritualis  intelli- 
i-A2.gentie  ut  ps.  11.        ^  i.  e.  contemptus  et  totus  literalis  factus,  sicut  et  Scriptura 
iWntti).  9, 17.  per  eosdem.    Matth.  9  'Nemo  mittit  vinum  novum  in  utres  veteres". 

Primo  est,  quod  spiritualis  populus  pene  ad  nihiluin  exhaustus 
est  in  synagoga,   ita  ut  amplius  velut  mutilis  videretur  factus 
ad  usum  vini,  i.  e.  spirituahs  intelligentie  propter  frigidas  et 
12,2.  fumosas  glosas  scribarum  etc.  ps.  11.  'Quoniam  defecit  sanctus, 

n.  87.  diminute  sunt  veritates  a  filiis  liominum',  sicut  hic  'paulo- 

minus  [etc.]" 

Secundo  est,  quod  secundum  exteriorem  factus  est  ut  in  glosa. 
Tercio  quod  hcet  sit  in  se  uter  utilis  et  vinosus,  tamen  per- 

fidis  erat  quasi  inutilis  uter. 
Quart 0  quia  Scriptura  quoque  hec  verba  de  se  potest  dicere 
et  quelibet  anima  moraliter,  que  spiritum  amiserit  in  tentatione 
quacunque. 

ü.  (W.  ^  Eiusdem  sententie  cum  versu  isto :  'Multiplicata  est  super  me  iniquitas  super- 
Ijorum',  i.  e.  fabricaverunt,  composuerunt  super  me  falsum,  mendacium  etc. 
Hebr.  'foderunt  mihi  superbi  foveas,  que  non  erant  iuxta  legem  tuam'.'^ 


Uter  in  pruina 


10  lt.  11  Saä  in  Älammcvn  ©ejeljtc  ift  üdergcfdjricben        2.5  factum        3.3  dice 

©0  bci§  Psalt.  conciliatum  bei  gabei;  ©tnpul.  äJcrtjL  bic  (Sx-fänuig,  bic  bicjev  giebt: 
,,Ut  uter  in  pruina  rugatur,  ut  in  fuino  nigrescit,  contrahitur,  siccatur:  liaud  secus  etc.'" 
-)  P.salt.  iuxta  Hebr. 


P.salmus  CXVIII.  [CXJX.] 


293 


non  in  eoqjso  prevaleant.  Paulominns  pene  vel  quasi  totum^  cousmumaverunt''^-  87. 
me  finiverunt,  cessare  feceruut,  abolevenuit  hi  terra,  qiiia  in  celo  eo  magis 
abundo  :  ecjo  autem  propter  tales  passiones  non  dereliqui  inandata  tua,  sed  eo 
magis  appreliendi  ea.  Vel  non  secnnduni  raerita  nostra,  sed  Sectmdum  miseri-  S8.  88. 
cordiam  fuam  vioiflca  nie  in  honiine  interiori,  sicut  me  seciindum  iudicium 
mortificas  in  exteriori:  et  custodiam  per  illorum  ministerium  testimonia  oris 
tili  Euangelia. 

LAMED. 

In  (eternuiii  domine,  quia  non  deficiet  euangeliuni  sicut  lex,  unde  diciturS-  89. 
'euangelium  eterniun'  in  Apoc.  verlnwi  tuum,  euangelium  iiermanet,  licet  ex-  Cffo.  u,  ü. 
pellere  querant  ipsum,  in  ccelo  in  Ecclesia  et  populo  coelesti.-   In  gcneratione  S8. 9o. 
et  generationem  de  una  fidelium  in  aliani  Semper  usqne  ad  finem  veritas  tua^ 
Hebr.  'fides  tua':  fundasti  supra  firmam  petram  terram  Ecclesiam,  licet 
tyranni  eam  nolint,  et  permanet,  quia  porte  inferi  non  prevalent  adversus  ®^nttf)  i6,i8. 
eam.    Ordinatione  tua  dispositione  mirabili  perseverant,  licet  heretici  eos  sb.  ai. 
obfuscare  nitantur,  similiter  et  mali,  dies  illustres  Ecclesie  doctores  et  sancti: 
quoniam  omnia  serviunt  tibi,  etiam  mali  et  mala,  que  omnia  cooperantur 
sanctis:  ideo  potes  ea  sie  ordinäre,  ut  Ecclesiam  tuam  impugnent,  sed  non 
expugnent,  quia  sunt  omnia  in  manu  tua,  et  non  solum,  sed  etiam  serviunt 
tibi,  scilicet  etiam  mala.    Nisi  quia  lex  tua  euangelica  vel  spiritualis  medi- «.  9j. 
tatio  mea  est,  quia  fides  est  victoria,  que  vincit  mundum  1.  lo.  5  et  Eph.  Gr^gVTr'e.'i'e* 
tunc  forte  perissem  a  fide  cecidissem  in  liu'milita,te  mea,  pressura,  afflictione 
a  tyrannis  et  hereticis  et  malis.    Inceternum  non,  ohliviscar,  ut  iueternumS-  93. 
non  peream,  iustifieationes  tuas:  quia  in  ipsis  vivificasti  me  per  spiritum 
fidei,  qui  est  in  ipsis.    Tu-us  sum  ego,  quem  redemisti  et  quia  te  colo  vero  aJ.  94. 
cultu,  salvum  me  fac  a  ludeis,  tyrannis,  hereticis  et  falsis  Christianis:  quoniam 
iustifieationes  tuas  intime  spiritum  in  illis  exquisivi  exquisite  quesivi.'    Me"^-  95. 
expectaverunt  desideraverunt  j^jecmfoms  ludei,  tyranni,  heretici,  ut  perderent 
me  a  fide  et  veritate  scilicet  secundum  animam :  sed  testimonia  tua  intellexi 

GLOSSA:      Quod  potest  intelligi  (luoad  numeiaun,  quia  multos  occiderunt 
et  disperserunt  de  Ecclesia.    Vel  quoad  passiords  qualitatem,  quia  ita  eos  afflixe- 
runt,  quod  parum  haberent  potestatis,  honoris,  sanitatis  et  omnium,  que  in  terra 
haberi  solent,  sed  oranilnis  pene  privaverunt,  ut  patet  in  legendis  Apostolorum 
et  martyrum.         ^'  Sic  Isaie  59  'Spiritus  nieus,  qui  est  in  te,  et  verba  mea,  3ci.  .)9, -ji. 
que  posui  in  ore  tuo,  non  recedent  de  ore  tuo  et  de  ore  seminis  tui  amodo  et 
usque  in  sempitei'uum,  dicit  Dominus'.    Et  supra:  'Ne  auferas  de  ore  nieo  etc.'a).  43. 
Et  Dominus:   Verba  autem  mea  non  transibunt'.    Matth.  24.         ^  Et  bene  5Jiattf).24,3.s. 
'veritas',  quia  hcet  fides  evacuetur,  sed  non  veritas  fidei.         *  Et  infra:  'Nisi  ?äi.  124, 1. 
quia  Dominus  erat  in  nobis'.  Exod.  l!).  'Eritis  mihi  in  peculium  de  cunctis  2.3:)fof.i9,5.6. 

gentibus  et  in  regnuin  sacerdotale,  gens  sancta  elc' 


1  coiisumiiveruiit         8  Lamecli         3o  sulet 


294 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


58. 96.  spirituali  iutelligentia.-'  Et  Onmis  consutnmatlonis  comi)letionis  legis  et  Syna- 
goge vidi  fineni:  (|iioiiiam  euim  latiim  mandatHm  tuuui  niniis,  quia  spiritum 
dilatat,  licet  coartet  carnem,  illum  consolaudo,  haue  crucifigendo.  Quia  lex 
vetus  defecit,  ut  esset  uova.^ 

3IEM. 

SB.  97.         Quomoäo  id  est  quam  valde  dilexi  legem  tticmi  euangelicam,  domine: 

s.  98.  tota  die  meditatio  mea  est.  Meditatio  autem  in  lege  Dei  facit  ea  que  sequuntur, 
scilicet:  Super  inimicos  meos  ludeos  et  postea  hei'eticos,  quod  tarnen  ipsi  non 
putant,  prudentem  fecisti  me  sapere  fecisti,  'instruxisti'  Hebr.  mandato  tuo, 
üuc.  21, 15.  sie  enim  promisit:  'Ego  dabo  vobis  os  et  sapientiam,  cui  non  poterunt  etc.': 
(ßiia  incetermmi  mihi  est,  i.  e.  quia  spiritualis  est,  quod  esse  non  potest 
lex  positiva:  illis  autena  in  litera  et  temporaliter  est,  quia  non  eins  solidam 
veritatem  et  spiritum,  qui  permanet,  sed  suum  sensum  [queruut],  qui  destruitur. 
Ideo  illis  non  est  in  eternum,  sed  in  tempus,  qui  temporalia  ex  ipso  mandato 

SB.  99.  querunt.^  Super  omnes  docentes  me  scribas,  quos  audiverunt  Apostoli  et 
discipuli,  antequam  Christus  doceret,  intellexi:  quia  testimonia  tua  euangelica 

s8.  100.  meditatio  mca  est,  illi  autem  dogmata  sua  docebant.  Super  senes  eosdem 
»iure.  7, 3.  .5.  scilicet,*  unde  in  Euangelio  dicuntur  'traditiones  seniorum',  intellexi:  quia 

58.  101.  mandata  tua,  non  mandata  hominum,  qucesivi.  Ab  omni  via  mala,  qualis 
est  et  fuit  illorum  inimicorum,  prohibtii  pedes  meos  anime  mee  vel  Spiritus: 

sa.  10-2. ut  custodiam  verha  tua  euangelica/^  Ä  iudiciis  tuis  verbis  castigationis  et 
crucis  tue  non  declinavi  ut  impatientes  et  carnales:  quia  tu  ipse  per  spiritum 
legem  posuisti  mihi,  i.  e.  instruxisti  me,  ubi  didici,  quod  licet  foris  sint 

GLOSSA :  ^  q.  d.  ideo  ab  eoruin  literali  et  humane  sensu  non  sum  seductus 
SB.  45.  et  perditus.        -  Supra:  'Et  ambulabam  in  latitudine,  quia  mandata  tua  exqui- 
sivi\    Quaiido  enim  lex  et  synagoga  pervenit  usque  ad  summum  et  perfectum, 
3c(.©uM8,6.  tunc  coepit  oriri  lex  et  Ecclesia,  sicut  Ecciesiasticus  alt:  'Homo  cum  consum- 
maverit,  tune  ineipiet'.    Sic  omnia  carnaha  et  temporaha,  postquam  venerint  ad 
sui  summum,  perfectionem ,  et  cum  consummata  fuerint,  tunc  incipiunt  deficere 
et  descendere,  sicut  ascenderunt  ad  verticem,  q.  d.  omnis  ascensus  vidi  descensum. 
i.aoi-.2,i5. 1.  Gor.  3.  'Spiritualis  omnia  iudicat  et  ipse  a  nemine  iudicatur\        ^  i.  e.  super 
.fictn.  8, 1.3.  hterahter  sapientes,  qui  testamentum  vetus  docent.    'Quod  euim  senescit,  prope 
OTottf).  1,^,  interitum  est.'  Unde  Mattli.  15  Dominus  ad  ludeos:  'Hipocrite,  bene  pro- 

phetavit  de  vobis  Isaias  dicens:  hie  popuhis  labiis  me  honorat,  cor  autem  eorum 
longe  est  a  me.  Sine  causa  autem  colunt  me,  docentes  doctrinas  et  mandata 
lioininum'.  Dicit  autem  ter  idem  et  triplici  nomine  insignit,  seil.  'Inimicos', 
'docentes',  'senes'.  'Inimici',  quia  contraria  fidei  docent,  seil,  mendacia  et  per- 
fidiam  suam.  'Docentes',  quia  vanitatem  docent  et  nudam  hteram.  'Senes',  quia 
ritus  et  cereinonias  quasdam  decentes  et  exteriores  tradebant  tanquam  maiores, 
sicut  apud  nos  decreta  Pontificum. 


1  cuiisiiniationis         7  lege  d.         13  queruiit  fef)lt 


Psaliuus  CXVIl].  fCXlX.l 


295 


amara,  tameii  intus  sunt  dulcia:  ideo  forinseci  decliiiaiit  ab  eis,  sed  non 
spirituales  seu  iiitriuscci.    Quia  dulcia,  recreant  enim  spirituni,  eo  quod  simt  a«.  lus. 
verba  gratie  et  salutis  act.  13.  faucihus  nicis  memorie  eloquia  tim  euangelica:  2i|)3(cii.i3,26. 
super  mel  ori  meo,  iis  autem,  qui  literaui  sapiunt,  est  amarum  super  fei. 
A  mandatis  fdiis  inteUexi  intelligens  spiritualium  factus  siim:  propterea  odivi'S-  io+- 
omnem  vicmi  iniqiiHatis  id  est  proprie  iiistitie.   Hebr.  'nieudacii',  seil,  contra 
veritateni  fidei. 

NUN. 

Lucerna  pedibns  Stiels  verhum  timm  euangelium  et  totius  Scripture, 105. 
Augustinus  'quia  verbuni  vocis  continet  veritateni  pro  iutellectu,  sieut  lucerna 
lumeu  pro  oculis':  et  lumen  veritatis,  que  sola  intellectum  illuminat,  sicut 
solis  radii  visibiles  oculos,  semitis  meis.    luravi,  hoc  enim  omnes  Christian!  s«.  loe. 
faciunt,  presertini  in  baptismo,  et  statul,  proposui  fixe:  ciostodire  iudicia 
iusticice  tiice  verba  crucis,  quibus  iustificor  secundum  novum  honiinem  spiritu, 
dum  iudicor  secundum  veterem.    U/imiliatHs  suin  afflictus  sum,  quia  custo-as.  107. 
divi  iudicia,  usquequaque  nimis  ab  impiis,  domine:  vivifica  me  per  vitam 
gratie  secundum  verJjum  tuum  promissum  tuum.    Voluntaria  oris  mei,  que«.  10s. 
libero  amore  offero,  non  servili  timore  coacta,  heneplacita  grata  tibi  fac, 
domine:  et  iudicia  tua  doce  me.'  Änima  mea  in  manihus  meis  semper  ludic.  12.  lic^t'^^jg  3 
1.  ßeg.  19,  i.e.  semper  periculis  exposita,  facile  poteus  mihi  auferri  et  capi  i.©am.i9,Ä. 
doctrinis  impietatis:^'  et  legem  t-nam  non  sum  ohlitus,  sicut  alii  solent  in 
periculis.    Posucrunt  statuerunt  docendo  peccaiores  ludei  increduli  laqueum'i^-  110. 
mihi  deceptriccm  doctrinam :  et  de  i.  e.  a  mandatis  tuis  non  erravi,  qui  error 
est  ipse  iam  dictus  laqueus.    Hcereditate  acquisivi,  ut  supra:  'Portio  mea|'  J"- 
Domine,  dixi  custodire  legem  tuam',  id  est  pro  liereditate  et  sorte  mea,  quia 
aliam  in  hac  vita  non  quero,   testimonia  tua  inceternum:  quia,  extdtatio 
gaudium  spii'ituale  cordis  mei  sunt,  licet  sint  afflictio  et  humiliatio  corporis, 
ut  supra.    Inclina  ab  omni  superbia  et  cupiditate  cor  meum,  non  manum  35.112. 
tautum,  ad  faciendas,   non  etiam  cogitandas  tan  tum,  iustificationes  tuas 

GLOSSÄ:  Petit,  que  tarnen  supra  satis  ostendit  se  accepissc :  quod  et 
frequenter  iu  lioc  psalnio  facit,  quia  secundum  b.  Augustinum  ista  et  similia 
verba  sunt  proficientis  et  addi  sibi  ad  id,  quod  accepit,  postulantis.  ^  Hec 
est  oratio  Scripture  propria,  que  dupliciter  exponitur:  primo  ut  dictum  est, 
secundo  id  est:  Anima  mea  est  in  potestate  mea  et  in  libertate  arbitrii  possum 
eam  perdere  vel  salvarc  eligendo  vel  reprobando  legem  tuam,  q.  d.  licet  ego 
sim  liber  ad  utrunque,  tarnen  legem  tuara  non  sum  oblitus.  Et  hec  glosa 
melier  est.  Primus  autem  sensus  teutonice  dicitur  'in  ber  geferl)  fein  abbcv  uff 
ber  tDogen'.  Tercio  Beatus  Augustinus  sie:  i.  e.  'Semper  habeo  eam  paratam 
tibi  offerre'. 


2  sed  intrinseci  34  '^n  in  libertate  arbitrii  ift  Uon  oXiix  Sganh  ein  ,,Nota"  Bei= 


296 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


incetermmi:  propter  retrihufionem  eternam  gloriam.^  Hel)i'.  pro  'ineternum 
propter  retributionem'  habet  'propter  eternam  retribntiouem'.  ^  Sed  alii  sie 
'ad  seeuli  finem',  Le  olam  eqeb.^  Hoc  autem  minus  placet,  quia  nun  est 
moi'is  Scripture  elegantiam  istam  constructionis  in  genitivo  habere. 

SÄMECTI. 

sy.  113.         Iniquos'^  i.  e.  sue  iustitie  statutores,  ludeos,  postea  hereticos,  odio  hahiii: 

9.  M.et  li'g'Dii  tuam  euangelii  dilexi  complacui  in  ea.  AäkUor  ad  vitandam  eorum 
falsitatem  et  susceptor  meus  in  tuam  veritatem  seu  fidem  ^  es  tu :  et  in  verium 
tiium  promissum  tuum  supersperavi,  ubi  isti  in  suum  verbum  confidunt  et 

SB.  115.  in  presenti  re  fruuntnr/  Ergo  DecUnatc,  noii  tarn  corpore  quam  animo,  a 
nie  maligni'  o  vo.s  mali  magistri,  dicentes  malum  bonum,  tenebras  lucem 
^''ig'°''j'^^.  Iga.  5 :  et  scrutabor  mandata  dei  mei,  i.e.  tua  o  Dens  meus.  Suscipe  me 
in  tuam  veritatem  et  in  gratiam  seciindtmi  eloguium  tuum  promissum  tuum, 
5cj.r,2,ii(v).  quod  suscipias  eos,  qui  declinant  a  malis  Isa.  ,52,  et  vivam:  et  non  confundas 
me,''  quod  fieret,  si  non  impleres  promissa,  que  credo,  (dj  expectatione  mea 
spe  promissorum,  tunc  euim  esset  irrita  fides  et  coufusibilis  coram  incredulis, 

SB.  117.  qui  fidem  et  Euangelium  rideut  et  despiciunt.  Adiuva  me,''  quia  ex  me 
non  possum,  et  salvus  ero,^  nunc  autem  gratia:  et  sie  salvus  per  gratiam 
meditabor  in  iustificationibus  tuis  semper,^  quod  non  fit  in  iustificationibus 

iß,  IIS.  carnis,  que  sunt  temporales.  Sprevisti  abiecisti  et  spretos  ubique  fecisti 
omnes  discedentes  per  infidelitatem  ludeos  a  iusticüs  tuis,  alii  'a  iudiciis', 

3j.  36.  GLOSSA :   ^  Meo  sensu  ultimum  versum  sie  intelligo :  q.  d.  'Inclina  cor 

meum  in  testimonia  tua  et  non  in  avaritiam':  ita  hic  similis  senteutia:  inclina 

,„.,..„.  /  non  in  avaritiam  ,      .,  . 

cor  meum  ad  laciendas  lustihcationes  tuas  ...  idest:  da  mihi, 

\  m  eternam  mercedem, 

ut  non  propter  terrenam  tibi  mercedem  serviam,  sed  eternam:  afioquin  cor  meum 

inch'nabitur  in  avaritiam,  que  terrenam  mercedem  querit,  ut  non  literam,  sed 

spii  itum  habeam,  qui  est  eternus  eternam  habens  mercedem.        -  Hebr.  'tumul- 

tuosos'.  Hebr.  'protectio  et  scutum'.^       *  Probat  ((uod  iniquos  odiat  versu  1. 

•j.  tsov.  6, 17.     Sic  2.  Gor.  6.  'Exite  de  medio  eorum,  dicit  Dominus,  et  recipiam  vos  et  ero 

vobis  in  patrem,  et  vos  eritis  mihi  in  filios  etc.'    Loquitur  enim  de  susceptione 

SB.  31.  in  gratiam  et  non  in  gloriam  pro  llterali  sensu.         ''  Ut  'adhesi  testimoniis 

tuis  Domine,  noh  me  confundere'.         '  Probat  quod  sit  adiutor  eius,  versu  2. 

evf).  2, 8.  *  Ephe.  2.  'Gratia  enim  estis  salvati  per  hdein'.         ^  Neque  hic  potest  finis 

■Dp.  22, 11.  iustificandi  haberi,  apoc.  22  'Qui  iustus  est,  iustificetur  adhuc'. 


1)  Psalt.  iuxta  Hebr.  =)  ap"  oVisb    23ergl.  SReu(i)tin,  Rudim.  i)g.  404:  „id  est 

ad  .saeculi  calcem  .seu  fineiu".  "j^abn  ©taputcnfiS:  ,,alü  censent  versum  sie  esse  legen- 
dum :  inclinavi  cor  meum  ad  faciendas  iustificationes  tuas  ad  saeculi  finem.  Sic  enim 
LEOLAM  EQVEB,  quod  hic  habetur,  interpretandum  censent  ...  et  qui  hoc  modo 
legit  et  intelligit,  non  ni«i  pie  legit  et  intelligit".  ^)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalnius  CXVIII.  [CXIX.] 


297 


et  idera  est:  cjuia  hiiusta  Hebr.  ^nendax',  qnia  nou  in  fide,  coyitatio  corwm,' 
i.  e.  sapientia,  consiliuni  carnaliter  docentium.  Frevaricanfcs  i.  e.  transgressores  119. 
legis  fidei,  reprobos,  reputavi  omnes  peccatores  impios,  incredulos  ludeos 
terrm'^  i.  e.  synagoge  in  terra  ludea :  ideo  düexi  testimonia  hm,  nt  non  essem 
reprobus  et  transgressor.  Conflge  tecum  crueifige,  ut  mihi  fecisti,  timore  tiio  S-  120. 
carnes  meas^  cai'nales  meos  fratres:  a  kidiciis  verbis  cnicis  vel  passiouibus 
enim  tuis  timui,  ut  sie  mei  siniiles  sint. 

AIN. 

Feci  opere  implevi  vel  pro  'faciani  tunc'  hidiclum  et  iusticiam  verbuni  »•  121- 
iustitie  et  iudicii,  i.  e.  bona  faciendo,  mala  coercendo:  non  tradas  desertum 
a  te  me  calumniantibus  ine,  i.  e.  scribis,  qnia  me  privant  omni  dccore  Spiritus 
et  interioris  liominis  per  suas  falsarias  doctrinas,  et  sie  nudum  et  calvum 
in  spiritu  statuunt  coram  te.    Sed  potius  Suscipe^  servnm  ttium  per  fidema*.  122. 
et  gratiam  tuam,  ut  sim  acceptus,  licet  illis  odiosus,  in  honuni  in  suavitatem 
spiritualem:  non  calumnientur me,  sicut  querunt  et  facere  tentant,  i.  e.  falso 
crimine  confundant,  scilicet  quasi  sim  irapius  in  Deum  et  rebellis,  superhi 
sue  iustitie  et  proprie  sauetitatis  iactatores  et  doctores.    Omli  mei  mentis  meeaj.  123. 
defecerunt  nimio  desiderio  in  salutare  tuum  Christum  tuum  veuturum  et 
gratiam  eins  salutarem:  et  in  eJoguiuni  iusticice  ttue  Euangelium,  in  quo 

GLOSSA:    ^  Hebr.  'Abiecisti  ornnes  qui  adversantur  precepta  tua:  quia 
mendax  cogitatio  eorum\'-  —  Ps.  93. 'Deus  seit  cogitationes  hominuin,  quoniam     94,  u 
vane  sunt'.         ^  Hebr.  'Quasi  scoriam  computasti  omnes  impios  terre',^  q.  d. 
me  autem  ut  aurum  et  argentum.     Isaie  1.  'Argentum  tuum  versum  est  in  Sei- 1,22 
scoriam',  i.  e.  de  spirituali  populo  quondam,  nunc  est  carnalis,  ut  supra:  'factus  se.  83. 
sum  sicut  uter  in  pruina'.  ^  Hebr.  'Horripilavit  a  timore  tuo  caro  mea',^ 

i.  e.  horruerunt  steteruntque  come  a  iudiciis  damnationis  super  ludeos  fratres  meos 
reprobos.         *  Est  petitio  adventus  legis  Christi  secundum  diqjlicem  adventum 

t  verilatem  )     <  mendacium 
eius.  'Calumniari'  proprie  est  alterius  ^  iustitiana    ,  in  \  iniustitiam  vertere 

'  consilium  '     '  stullitiam 

aut  volle  vertere  scienter.    Et  procedit  ex  certa  scientia  contra  innocentcm.  Sicut 

sophiste  veritatem  calumniantur ,   sie  iuriste  causas  iustas  alterius  calumniantur, 

,    /  directe,  quando  contra  ..lum(V)  aftirmant,       ^  -,     p  , 

alKiiiando     •   i-     »  ^  ,     n-  i  Seeus  est  de  iraude, 

{  mdireete,  quanclo  negat.  attirma.  contra  ... 

I  corporis  \ 

ignorainia,  confusione,  que  fit  quandoquc  in  >  ignorantie  /  revclationeui.   Sic  Dia- 

^  vitii  ' 

bolus  est  calumniator,  ps.  71,  quia  ouniia  nostra  bona  nititur  falsa  facere.  72, 4. 


38  .  .  lum,  t)teÜeicf)t  illuni,  ."pafl.  alium  -34  contrn  illiim  V  bic  ©li^iiftjüge 

finb  lierbfajjt.    friaä.  ^}ib']ä)X.  negaiit.  al'tinnata.  Secus 

Psalt.  iuxta  Hebr.  -)  Psalt.  iaxta  Hebr.  Pnalt.  iiixta  Hebr. 


298 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


^'""^/ijl;  iustitia  tiia  revelatur  Ro.  1.   Fac,  uou  tautiun  die,  quia  .sati.s  promisisti,  cum 
servo  tuo  populo  tuo  sccundum  misericot  diam  tuam  gratiani  promissam,  nou 
secundum  meritum:  et  msHficationes  tuas  Enangelii  doce  nie  tu  ipse  et  per 
33. 125. spiritum  tuum.    Servus  tuus  populus  tuus  sum  ego:  da  mihi  intellectum 
seil,  fidei  de  spiritualibus,  tit  sciam  eognoseam  testimonia  tua,  quod  sint 
%\.  ^2,^i4.' futm'orum  [testimonia]  ex  fide.  Tempus  su])ple  est,  ps.  101  'Quia  venit  tempus', 
faciendi  implendi  que  promisisti,  mitteudo  Christum  et  gratiam  pro  adveutu 
primo,  et  eundem  pro  adveutu  secuudo,  domine:  dissipaverunt  corruperunt 
SS.  127.  scribe  et  pharisei  legem  tuam  doctrinis  hominum  et  glosis  falsis.^    Ideo,  ut 
hec  taudem  faceres  sicut  promisisti,  dilexi  mandata  tua:  siqjer  aurum  et 
a?.  128.  topasion  i.  e.  super  omuia  terrena.    Et  l^ropterea  eadem  causa  ad,  omnia, 
3üc.  2, 10.  aon  tautum  ad  aliqua,  sed  omuia,  quia  qui  offeudit  iu  uno,  est  omuium  i'eus, 
mandata  tua  dirigebar :  omnem  viam  iniquam  iuiquitatis  et  proprie  iustitie, 
Hebr.  'meiidacii',  seil,  contra  veritatem  fidei,  odio  liabui. 

FHE. 

58.  129.  Mirahilia,^  quia  aliud  iu  cortice,  aliud  in  luedullis  habent,  testimonia 
tua,  domine,  quibus  futuram  gratiam  testatus  es,  similiter  et  gloriam:  ideo 
scrutata  est  ea,  ut  medullam  penetrarem,  que  est  spiritualis  intelligentia, 

sö.  130.  anima  mea.  Sed  hoc  nou  ex  suis  viribus  potest,  ideo:  Declaratio,  quam 
dat  novum  testamentum,  sermonum  tuorum  veteris  testamenti  iUuminaf,  qui 
Snii.  12, 4.9.  iu  se  sunt  clausi  et  obscuri,  sunt  signati  Dan.  12,  ergo  nou  illuminant,  sed 
excecant  superbos:  et  intellectum  spiritualium  dat  parvulis,^  humilibus,  qui 

S8.  131.  seusum  suum  submittunt  euangelio.    Os  menm  i.  e.  cordis  mei  apend  dila- 

^ßl  12' ^  GLOSSA:       Isaie  10.  'Ve  qui  conditis  leges  iniquas  etc.'     Sic  ps.  13 

'Diminute  sunt  veritates  a  filiis  hominum'.  Quia  circa  fmem  synagoge  surrexerunt 
corruptores  legis,  et  defecit  Spiritus  et  spiritualis  populus,  quia  solam  Hteram 
statuebant  et  literales  populos  generabant,  ut  patet  in  Euangeliis.  Ideo  tunc 
tempus  fuit,  ut  veniret.  Sic  orandum  contra  hereticos  et  contra  Christianos 
falsos  circa  tempus  novissimum.  Sed  et  in  hoc  sunt  mirabilia,  quod  non 

illuminant  neque  intellectuant  nisi  humiles ,  sicut  sepe  fit ,  ut  consilium  bonum 
alicui  detur  et  preceptum,  quod  tarnen  stultus  non  perpendit  sibi  a  Deo  dici 
loco,  tempore,  modo,  persona,  quibus  non  putat.  Qui  autem  humiHs  est,  ipse 
ubique  sollicitus  est  et  advertit,  et  ita  fit  capax  et  habet  os  apertum  et  respirans, 
quia  considerat  mandata  Dei.  Non  tantum  antique  legis  testimonia  sunt  mira- 
bilia, quod  aliud  spirituahter ,  aliud  üguraliter  sonant,  sed  et  nove  legis,  quod 
sub  malis  et  passionibus  tanta  bona  et  gaudia  prestant  et  multo  maiora  pro- 
mittunt.  ^  Hebr.  'Ostium  sermonum  tuorum  lucidum:  doce  parvulos'. Vel 
sie:  'declaratio  sermonum  tuorum',  id  est  sermones  tui  euangelii,  qui  declarant 
vetus  testamentum. 


6  testimonia  fel)U  23  Vulg.  coiuluut 
1)  Psalt.  inxta  Hebr. 


31  datuv 


PsaiiHus  cxvirr.  [cxix.] 


299 


tavi,  ps.  80  'dilat-a  os  tiuim  etc.',  et  attraxi  splritwm  respiravi:  (ßüa  tali si,  u. 
respirio  mandata  tua  desyderabam,  sicut  cibum  anime,  qui  est  verbum  Dei, 

...  ,  ..1  .  ...   aiJattf).  4, 4. 

Matth.  4.'    Aspice  'in  me  populum  tuum  spiritualem  et  miserere  mei  miseri-  S8.  132. 
cordiam  semper  auge:  nou  quocunqvie  modo,  sed  secundum  iudicmm'-^  esti- 
matiüuem,  Hebr.  Verbum",  sicut  soles  misereri  diligeiitium  te,  düigentium 
nomen  tuum,,  non  secundum  iudicium  diligentium  se,  quia  tales  queruut  miseri- 
cordiam  carnalem  et  temporalem,  sed  diligentes  te  eternam,  secuudum  quorum 
estimationem  et  mihi  miserere,  id  est  eterna  misericordia.    Gressus  meos  vir-  as.  133. 
tutum  et  bonorum  operum  dirige  secundum  eloquium  tuum  regulam  euaugelii: 
et  sie  non  dominetur  domiuabitur  mei  omnis  iniusticia  iniquitas  seu  propria 
iustitia  contra  tuam.    Hedime  me  a  calumniis  hominum  a  falsis  crimiuibus,  s!-  134. 
que  mihi  scienter  imponunt,  seih  quod  nou  vere  te  Deum  colam :  haue  enim 
calumniam  et  ludei  et  heretici  Ecclesie  faciunt,  et  omnes  superbi  humilibus: 
td  custodiam  mandata,  tua.    Faciem  ttiam  i.  e.  lumen  vultus  tui  Ps.  4,  qui 
est  Spiritus  legis  et  Scripture,  illumina  super  servum  tuum  populum  tuum: 
et  doce  mc  tu  ipse  intus  iustificationes  tuas  euangelicas :  hoc  enim  fecit  et 
facit  Dominus.    Exitus  aquarum  i.  e.  rivos  pre  nimiis  lachrymis  deduxertmt^.  136. 
oculi  mei:  non  quia  me  calumuiati  sunt,  sed  quia  non  custodierunt ,  supple 
homines  superbi  calumniantes  me  legem  tuam,  que  est  eorum  perditio  mihi 
luctuosa. 

ZäjDK 

Justus  es  solus  tu  et  in  Christo  omnes  iustificans  secundum  hominem  s.  137. 
novum,  domine:  et  rectum  iudicium  tuum,  quo  iudicas  et  crucifigis  hominem 
veterem.    Mandasti  iusticiam,  que  est  ex  fide,  testimonia  ttia,  quam  docents.  i38. 

GLOSSA:  ^  Fastidiosi  autem  respuunt  hunc  cibum  et  claudunt  os  suum. 
^  In  Hebr.  fere  similis  dictio  ^  et  sententia  est  sicut  ps.  109  'secundum  ordinem '-Iii-  110,4. 
Melchisedech'  (i.  e.  secundum^  modum  ,  formam,  secundum  quod  fecit).  Ita 
b.  Augustinus  hic  ex  spiritu  sancto  pulchre  hunc  sensum  tangit  dicens :  'secundum 
iudicium,  quod  in  illos  fecisti',  i.  e.  sicut  illis  misereri  solitus  es,  quod  fit  in 
spiritu,  non  in  carne.  Nec  suppetit  mihi  latina  dictio  huic  equalis,  seil,  dabar, 
quod  verbum,  rem  factumque  significat,^  ut  1.  Reg. 'Venite.  ostendemus  vobis  i.@nm.i4,i 
rem',  teutonice  ben  .!panbel,  abber  tpa^  fet),  lüa§  ba§  i[t.  Vei  sicut  fecit  Melchi- 
sedech,  ita  facies  tu.    Ita  latine  et  teutonice  hoc  verbum  solemus  exprimere. 


Sutf)cx  fofcjt  ()ier  ber  in-tgeu  Stngabc  öon  ^ahtx  Stapulenfis:  „quamquam  hic 
Hieronymus  (nisi  exemplar  corruptum  sit)  vertit 'iudicium*,  hic  nichilominus  vocabulum 
CHIDEBAR  [nS'is]  habetur  in  hebraeo,  quod  a  DABAR  descendit  'verbum'  significante". 
jDer  ^ebr.  Sejrt  lieft  aber  uaui'qs-  2)a£)er  exflätt  e§  fict),  Sutljer  oben  3-5  F^eS  „Hebr. 
'verbum'"  beifügt,  unb  ba|  ex  t)ter  nuf  ba§  in"i3'n-'b3!  HO,  4  bevloeifen  fann.  JV^eiiicf}  fiaben 
Sßeibe  in  ber  ©ndje  9{i'cf)t,  bofj  -j,r,-^-o  Ijiei-'  ©t)noitl)nt  bon  rrna^  ift ;  aber  feine  ^anbfdjrift  unb 
feine  ber  alten  Überfetiungen  f)at  t)ier  eine  Xej:tiiariante.  Ihtjre  ©teile  beftiitigt  alfo  toieber, 
ba§  Snttjer  l}ier  gar  nicljt  felber  ben  fjebr.  ©rnnbtejt  bor  fiel)  tjat,  fonft  l)ätte  er  nic^t  <}aber§ 
Strt^um  folgen  tonnen.  35ergl.  58b.  IH  3G9;  IV  195. 


300 


Dictata  super  Psalteiium.  1513 — 16. 


verba  euangelica:  et  veritatem  hiani  nimls  fidem,  que  implet  figuras  legis. 
^^■^{^^l'  Tabescere  nie  fecit  tristari,  ixt  Apostolus  Ro.  9.  'tristitia  mihi  magna  est', 
selus  meus,  quo  odivi  eorum  perditionem,  quia  amo  eonim  salntem:  quia 
ohliti  sunt  verha  tua  inimici  mei,  non  quia  sunt  inimici,  sed  quia  sunt  obliti 
S3.  140. verba  tua,  ex  hoc  enim  sunt  inimici.    Ignitum,  i.e.  probatum  per  ignem/ 
eloqumm  tuum  vehementer,  quia  purum  et  probatum  sine  omni  fece  et  scoria 
litere:  et  ideo  servus  ttms  spiritualis  populus  dilexit  illud  propter  spiritualia 
s.  141.  vel  propter  sui  puritatem.    Adolescenttdus  sum  eyo,  i.  e.  parvulus  et  humilis, 
quia  modiea  erat  Ecclesia  in  ludea,  et  contemptiis  ab  illis,  qui  sunt  multi, 
^l5i.3,3. 110,6.  ps.  4  et  109  'miilti  dicnnt',  'in  terra  multorum':  iustificationes  tuas  non  sum 
'B\ind)\v.'2,n.oblittis ,  ut  illi  Prov.  2.  'Et  aliena  pacti  Dei  sui  oblita  est:  reliquit  ducem 
142.  pubertatis  sue'.    lusticia  tua,  que  est  ex  fide  Christi  tui,  iusticia  inceternum, 
%\.  112, 3.9.  ut  sujH'a 'lustitia  eins  manet  in  seculum  seculi',  non  sie  iustitia  hominum  in 
as.  143.  ceremoniis :  et  lex  tua  veritas,  non  umbra  et  figura.    Trihidatio  et  angustia 
invenerimt  me  propter  iustitiam  tuam,  quia  omnes,  qui  pie  vivere  volunt  in 
l'cf'si'rf 2!?!  Christo,  persecutionem  patientur  2.  Tim.  3.    Et  Eccles.  2.  Tili,  aecedens  ad 
.f>io6  7, 18.  servitutem  Dei.    lob  7.  'Et  subito  probas  illum' :  mandata  tua  meditatio 
mea  est,  per  quam  levior  fit  tribulatio,  quod  est  unicum  remedium  tentationis. 
^- Iii- Äequitas  testimonia  tua  inceternum,  quia  preferunt  spiritum  carni,  iniquitas 
econtra  carnem  spiritui:  intellectum  spiritualium  ex  fide  da  mihi  addendo 
pre  habitis  ]irius  dato  et  vivam,  in  vita  gratie  perseverabo. 

CUPHJ 

53.  14S.  Clamavl  voce  raagni  desiderii  in  totn  corde,  hoc  enim  Dens  audit,  qui 

est  invisibilis:  exaudi  me  domine,  ut  mittas  Christum  doctorem  legis  tue, 
ut  venias  et  doceas  me  tuipse:  iustificationes  tuas  requiram,  i.  e.  iterum  ac 
Wnt- 3, 13. iterum  queram,  hoc  est  nuuquam  cessabo  querere.  Sic  Apostolus:  'Non 
as.  146.  arbitror  me  apprehendisse,  sed  in  anteriora  extendo  meipsum'.  Clamavi  ad 
te  patrem  et  salvatorem  spirituum,  non  ad  potestates  huius  mundi,  qui  salvat 
carnaliter:  salvum  me  fac  salute  .spirituali  et  eterna  per  adventum  filii  tui: 
ut,  Hebr.  'etV  custodiam  liber  et  salvus  a  iugo  legis  et  peccati  mandata 

12,7.  GLOSSA :  '  Unile  quod  ps.  11  nos  liabemus  'igne  examinatum',  alii  'ignitum' 

■■läi.  17, 3.  dicunt.  Et  ps.  16.  'igne  me  examinasti',  alii  'ignisti  me'.  -  Isti  duo  octonai'ii 
sunt  voces  populi  fidelis  in  tribulatione  impiorum  positi ,  in  qua  non  vindictam 
9iüm.  12,  10.  cogitat,  sed  tautum  Dominum  invocat,  sicut  Ro.  12  docet  Apostolus :  'Non  defen- 
dentes  vosmetipsos,  charissimi,  sed  date  locum  ire.  Scriptum  est  enim:  Mihi  vin- 
dictam, et  ego  retribuam'.  Quoniam  qui  se  ipsum  vindicat,  fit  iniustus,  eo  quod 
officium  Dei  invadit  auctoritale  propria,  non  vocatus  ut  Aaron  vel  David.  Melius 
antem  est  ardens  desiderium  et  ingeminatio  petentis  Christum  et  revelationem  euan- 
gelii  prophetice,  et  quancunque  veritatem  atque  gratiam  necessariam  moraliter. 


21  ^aü.  ?(6fdjx-.  pro  liabltis  et  postea  datis ;  dato  ift  \vot)i  al§  ^mpi^i-'üti^'  .5"  f offen 
')  P.salt.  iuxta  Eehv. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


301 


tua  euangelica.    Frceveni  isto  clamore  invocanclo  immaturitate '  adhuc  subs.'.  w?. 
tempore  legis,  quod  est  nox  ante  ortum  diei  gratie,  et  claniavi,  ut  mittas 
Christum  i.e.  ante  tempus  et  meritnm:  et  hoc  ea  fiducia,  qiiia  in  verha  tua 
promissa  de  eodem  mittendo  superspcravi,  qiiia  scio  promissa  tua,  sicut  Maria 
5  Magdalena.    Prcevenermd  inquam,  autequani  mitteres,  ocuU  mei  desiderando  ai.  hs. 
videre  legem  tuam,  ut  supra  'Defecerunt  oculi  mei  in  eloquiimi  tuum',  ad^-  82. 
te  diluculo  iam  in  principio  orientis  temporis  gratie,  Hebr.  'vigiliasV  i.  e. 
antequam  evigilaret  tempus  gratie:  ut  meditarer  eloquia  tua  euangelica,  sicut 
desideravi.    Ergo  Vocem  m.eam  audi  niagis  cordis,  quam  oris,  licet  ante  as.  149. 

10  tempus  et  meritum,  indignum,  sccundum  inisericordiam  tuam,  non  secundnni 
meritum  meum,  nec  secundum  iram  tuam,  quia  neu  in  die,  sed  prevenio, 
domine:  et  secundum  iudicitmn  tuum,  quod  est  super  veterem  hominem, 
precedente  misericordia  tua  in  novo,  vlvifica  me,  quia  liomo  secundum  iudicium 
suum  tantum  occidit,  non  vivificat,  Dens  autem  occidit  et  vivificat.   A2)2)ro- l^"^^"^' 

v>  pinquaverunt ,^  quia  prevaluerunt ,  ut  supra:  Taulominus  consummaverunt 87. 
me  in  terra',  q.  d.  quid  faciam?  cogor  clamare,  quia  ecce  etc.  ^-»erseg'Mewfes 
mc  iniquitati  i.  e.  ad  inic[uitatem  perducentes,  immo  sedueentes,  quia  pessima 

GLOSSA:  '  Sicut  pulchre  in  se  figuravit  Maria  Magdalena  ad  sepulchrum 
Domini:  quam  si  huc  applices  ut  personam  gereutem  populi  synagoge  Christum 

20  querentis,  aptissime  omnia  et  apertissime  videbis.  —  Sic  quilibet  gratiam  petens 
necesse  est,  ut  veniat  in  immaturitate,  q.  d.  licet  nondum  sit  tempus  clamandi 
et  salvandi  et  forte  vanum  ante  lucem  surgere,  eo  quod  indignus  sit  exaudiri, 
qui  nondum  est  in  gratia:  tarnen  nimlus  ardor  et  desiderium  gratie  et  miseri- 
cordie  cogit  me  prevenire,   maxime  quia  in  verha  tua  speravi:  promisisti  enim 

25  petentibus  gratiam,  hcet  sint  indigni.  Et  sicut  de  primo,  ita  de  secundo  adventu 
spirituali  per  omnia  intehige.  —  Unum  verbum  est  'immaturitate'  hoc  loco  secun- 
dum b.  Augustinum  dicentem :  ^  'Est  immaturitas  hoc  loco  nocturnum  tempus, 
quod  non  est  maturum,  i.  e.  opportunum,  ut  agatur  ahquid',  quod  etiam  vulgo 
dici  solet  hora  importuna,  quod  grece  dicitur  'En  aoria' i.  e.  in  immaturitate. 

30  Unde  aliqui  transtulerunt  'intempesta  nocte'.  Et  Hebr.  sie:  'Surgeham  adhuc 
in  tenebris''.  Et  tripliciter  exponit  h.  Augustinus:  primo  de  tempore  legis,  ut 
in  glosa :  secundo  de  presenti  seculo  respectu  future  glorie ,  tercio  ad  literam, 
quia  aliqui  solent  ante  lucem  orare  Deum.  -  C  fie  fein  ml)V  leiber  nal)  fiimiueu. 
Sed  melius  sie:  prope  facti  sunt  non  mihi,  sed  iniquitati,  dum  me  persequuntur, 

35  vel  persecutores  mei. 


10  meritum  iiidig:  öergl.  .3-  22  lutb  25         19  que  si      gerens         28  oportumim 

^)  Psalt.  iuxta  Itebr.  -)  ,,Plures  Codices  non  liabent  'in  tempesta  nocte', 

sed  'in  maturitate'.  Vix  auteni  unus  inventiis  est,  qui  haberet  geminatam  prepositionem, 
i.  e.  'in  immaturitate'.  Immaturitas  itaque  hoc  loco  nocturnum  tempus  est,  etc." 
■■■)  Sind]  Stugufttn  füt)rt  bicfcii  StuSbnicf  an.  Scxgt.  ^nt^-'r  ©to)3it[enftg :  'preveni  in  maturitate': 
legendum  est  uno  vocabulo  'immaturitate'  aut  duobus  'in  immaturitate',  ex  hebraeo, 
ubi  liabetur  'surgebam  adliuc  in  tenebris'  et  ex  greco  '  riouüffkcua  tV  ttwQuc'  etc." 


302 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


persecutio  spiritualis :  a  lege  autem  taa  secundum  spiritum  intelligenda  longe 
».  151.  facti  sunt  per  suam  iniqiiam  doctrinam.   Scio  tameu  quia  Frope  es  tu  domine, 

quia  in  persecutione  Semper  proximus  est  Dominus.    Ps.  9  'Cum  ipso  sum 

in  tribulatione"" :  ^  et  omnes  vice  tu(e  euaugelice  veritas,  non  figm-a,  sed  pleni- 
iß.  152.  tudo  Spiritus.    Iiiitio  ab  exordio  temporis  gratie- co^ywowi,  Cognitionen!  istam 

seil,  habui  vel  cognoscam,  de  testimoniis  tuis:  quia  quod  incetermim  fundasti 
^1.111,8.6«,  quia  confirmata  in  seculum  seculi,  ps.  110,  non  sieut  lex:  quia  eterna 

promittuntur,  tunc  enim  non  erit  amplius. 

-  RES. 

2!.  if,?,.  Vide  Immilitatem  meam  afflictionem,  vel  quia  humiliant  me  a  dignitate 
spirituali,    et  cripe  me  ab  eorum  perversis  dogmatibus:  (juia  Jcgcm,  tiiam  non 

SU.  v.A.sum  ohlitus,  sicut  faciimt  plurimi  eorum.  ludica  vindica  iudicium  meutn 
Hebr.  'causam  meam'  ^  et  redime  me  a  perditioue  spirituali  et  eterna,  in  quam 
cooperantur  diabolo  etiam  ii  qui  sequuntur  peccata:  proptcr  eloqidum  tuum 

S8.  155.  promissum,  non  meritum,  vivifica  me  vitali  intellectu  et  gratia.  Longe  a 
peccatorilms  scribis  et  eorum  participibus  salus  vera  in  spiritu :  q^iia  iustifi- 

ss.  156.  cationes  tuas  non  exqiüsierunt,  sed  suas  statuerunt  in  hipocrisi.  Miseri- 
cordicB  tuce  promisse  gratie,  quas  gratis  donas  miseris,  mtdtce  domine,  quia 
multis  et  multipliciter  donas :  *  secimdtmi  iudicium  tumn,  ut  supra  octonario 

sß.  157.  precedenti,  viiufica  me.  Mtiltl,  ubi  ego  paucus,  qui  persequuntur  me  et 
'^<(\.  x.-i.tribidant  me,  pauci  autem,  qui  sequuntur,  Isaie  1.  'Nisi  Dominus  Zabaoth 
reliquisset  nobis  semen':  a  testimoniis  tuis  non  fZecZmaw  propter  eorum  per- 

^  igg-  secutionem.  Vidi  prcsvaricantcs  et  tctbesceham,  ut  supra  Habescere  me  fecit 
zelus  mens':  quia  eloquia  tua  non  custodicrunt ,  non  quia  persequuntur. 

SB.  159.  Vide  quoniam  mandata  tua  dilexi,  non  tantum  non  negavi,  domine:  et  in 
misericordia  tua,  vivifica  me,-'  tamen  non  propter  hoc  quasi  meritum,  sed  in 

iß).  34, 19.  GLOSSA:    '  Et  ps.  33.  'luxta  est  Dominus  Iis,  qui  tribulato  sunt  corde', 

q.  d.  illi  appropinquaverunt ,  ideo  signum  est,  quod  tu  prope  es  et  venies  cito, 

i.Wcif.49,10.  ut  Gen.  49  est  prophetatuin  :  'Non  auferetur'.  -  Tempus  gratie  dicitur  primuin, 
quod  fuit  in  humanitate  et  presentia  Christi,  quia  tunc  fuit  principiuni  Ecclesie 
3cj.  9, 1.  et  novissimum  synagoge,  ut  Isaie  9:  'Primo  tempore  alleviata  est  terra,  et 
novissimo  aggravata  est  via  maris',  quia  tunc  revelatum  est  Euangehum,  ut  patet 
in  Apostolo  multis  locis.  B.  Augustinus  ah  inilio  inundi  exponit.  ^  Vel  qua 
me  diabolus  per  peccatum  humiliavit.    Et  ecce  Semper  et  ubique  crucem  Domini 

3!öm.  12, 19.  portal  iste  et  querukitur  de  persecutionibus.  Non  autem  vindicat  et  reddit  malum 
pro  malo,  sed  dat  locum  ire,  non  seipsum  defendcns.  ■*  kleo  enim  sie  peto, 
quero,  pulso,  quia  scio  quod  misericordie  tue  mulle  sunt.  ^  Semper  petit 
niagis  magisque  vivificari. 


11  sequuntur  peoc. 
')  Psalt.  iuxta  IMn: 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


303 


misericordia.    Principium  caput,  fons  et  origo  verborum  tuortim  Euaugelii  SJ.  leo. 
veritas/  i.  e.  ßdes,  non  figura  vel  miibra:  incetermmi  onmia  iudicia  msticice 
hice,  quia  eterna  prestant  et  proraittiint,  lex  autem  temporalia. 

SIN. 

Brincipes  Synagoge  et  seculi  persecuti  sunt  me  populum  tuimi  gratis,  ss.  lei. 
i.  e.  sine  causa,  cum  obsequi  deberetur:  et  a  verhis  tuis  fonnidavit  cor  meum, 
licet  et  illi  haberent  minantia  verba,  sed  tinior  verljorum  tuorum  vicit  timorem 
verborum  et  tormentorum  illorum,  ut  docuit  Matth.  10.  'Nolite  timere  eos, ?Jiatt().iu,2s. 
qui  occiduut  corpus,  sed  eum  timete,  qui  habet  potestatem  mittere  in  Geeunam"*. 
Lcetahor  ego  super  eloquia  tim,  i.  e.  non  sie  timui,  ut  ea  odirem,  sed  ut  inas.  ifis. 
eis  letarer,  dum  timore  eorum  vinco  timorem  illorum,  ut  ps.  85.  'letatur  corqsf.  se,  ii. 
meum,  ut  timeat  nomen  tuum':  sicut  qtd  invenit  spoUa  midta,  ut  supra 
'sicut  in  Omnibus  divitiis'  et  'super  milia  auri  et  argenti'.-    Iniquitatem  con- 1- 
trariam  iustitiam  tue  odio  hahui  in  animo  vel  habebo,  ut  sit  prophetia,  et 
ahominatus  sum  foris  verbo  et  facto,  vel  pro  abominatione  et  idolo  habui: 
legem  autem  spiritualem  tuam  düexi  vel  diligam.   Septies  in  die,  hoc  quidem  ss.  ig4. 
nimc  celebriter  implet  Ecclesia  per  totum  orbem,  laudem  dixi  tibi  vel  dicam 
in  futuro:  sttper  mdicia,  quibus  iudicas  opera  veteris  hominis,  iusticice  tuce,  ut 
iustifices  novum  hominem.    Vax  mtdta  in  spiritu,  non  pax  muudi,  diligentibus^i.  les. 
legem  tuam'^  Apostolis  et  üdelibus:  et  non  est  Ulis  scandalimi,  sicut  est 
odientibus  ceteris  offendiculum.*   Expectabam  ego  populus  tuus  desiderans  ifie. 
salutare  tuum  Christum  venturum  et  promissum,  dominc:  et  mandata  tua 
düexi,  que  alii  odierunt  et  Christum  nec  expectabant  nec  desiderabant. 
Custodivit  anima  mea,  non  tantum  mauus  extra,  sed  et  intus  cor  meum,^«. 
testimonia  tua,  promissiones  de  Christo  et  gratia  eins :  et  dilexit  ea  vehementer, 
quia  summuni  seil.  Christum  promittunt,  quod  est  super  omnia  diligibile. 
Servavi  opere  implendo  mandata  tua  et  testimonia  tun,"  secundum  ea  mea.  les. 

GLOSSA :  ^  q.  d.  Non  ex  falsitate  procedunt  verba  tua,  nec  figura  aut 
litera  parturit  ea,  sed  veritas,  ut  qui  velit  aljundare  [et  efiUiere]  verbis  tuis,  credat 
primum.  loh.  4.  'Qui  credit  in  me,  aque  vive  fluent  de  ventre  eins",  q.  d.  Qni Soft.  7, as. 
vult  loqui  tanquam  ex  te,  habere  studeat  veritatem  fidei,  ipsa  est  enim  prin- 
cipium verborum  tuorum.  ^  Vel  sie:  formidavit  cor  meum  a  verbis,  quia 
quedam  minantur  eternam  daninationem,  a  quibus  est  metuendum,  quedam  autem 
promittunt  eternam  gloriani,  in  quibus  est  letandum.  Econtra  odientibus 

multa  inquietudo  in  conscientia.        ^  1.  Gor.  1.  'Nos  predicamus  Ghristum  cruci- i.eot.1,23. 
fixum,   ludeis  quidem  scandalum'.    Et  Luce  2.  'Positus  est  hic  in  ruinam  etfiiic.  2, 34. 
resurrectionem  multorum  in  Israel'.  ■''  Nc  mihi  per  consensum  in  falsas 

doctrinas  eorum  perirent.  Mandata  sunt,  que  ego  promitto  servare,  testi- 

monia, que  tu  promittis  et  nos  accepimus  seu  credimus,  et  utraque  servo,  quando 
secundum  illa  vivo,  secundum  hec  spero  futura. 


14-  ©bev  iustitieV 


29  et  ot'Hiiere  üfiergefc^vicfieu 


30  hl  fel){t 


304 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


preparando  ad  eorum  impletioneni :  quia  omnes  vice  meoß  conversationes  mee 
in  conspechi  tuo,  ut  tibi  placerera,  uon  in  conspectu  hominum,  ut  illis  placerem. 
Quia  tales  non  possunt  servare  mandata  tua,  sed  receperunt  mercedem  suam. 

TAU. 

sß.  169.         Äpproiyinquavit ,  ut  exaiidiatur,  dejyrecatio  mca,  qua  peto  bona  tua  in  s 
Christo  futuro,  in  conspectu  tuo  do)uine:  non  tarnen  propter  meam  orationem 
aut  meritum,  sed  iuxta  cI.oquimu  timvi  promissum  tuum  ex  mera  miseri- 
cordia  da  mild  inteUectum'  figuralium  veteri.s  legis  per  fidera  spiritualium  in 

».  17(1.  Christo.  Intret,  ut  exaudiatur,  posttda.tio  mea,  qua  peto  mala  mea  auferri  per 
Christum,  in  conspectu  tuo:  nec  hoc  ex  meo  merito  aut  dignitate  orationis,  lo 
sed  secundum  eloquium  promissum  tuum  eripe  nie  de  malis  meis  per  Christum, 

a>.  171.  vel  ne  in  litera  sine  intellectu  decipiar.    Eructahunt  in  futuro  tempore  gratie 
Jahia  mea  liymnum  i.  e.  laudem  seu  canticum  laudis:  cum  docueris  me  per 

as.  172.  teipsum  et  spiritum  tuum  iustificationes  euangelicas  tuas.  Pronuneialjit 
euaugelisabit  in  futuro  lingua  mea,  licet  sit  humana,  tamen  non  humana  i.'> 
loquatur  nec  carnea,  sed  eloquium  tuum,  i.  e.  euangelium,  quod  est  verbimi 
divinum,  non  Mosen  vel  horainem :  -  rquia  omnia  mandata  tua,,  tam  ea,  que 
precipiuut  fidem  in  iustificationem  spiritus,  quam  que  precipiunt  crucem  in 
damnationem  caiuiis,  vel  omnia,  i.  e.  non  tantum  aliqua,  ut  hereticorum, 
m.cequitas.  i.e.  sunt  iusta  et  iustificantia.  YA'go  Fiat  s\\\)\)\Q\\o\no  ma,nus  tua, ^  20 
i.  e.  filius  tuus,  qui  est  potestas  tua,  per  quem  fecisti  omnia,  ut  sedvet  me, 
non  ut  sit,  quia  est  tecum  eternus,  sed  ut  sit  salvator:  quoniam  mandata 

Sß.  m.ttia,  non  mea  beneplacita  ut  illi,  elegi  odiens  animam  meam.    Et  Concupivi 
sahifare  tmmi  i.  e.  Christum  tuum,  domine:  et  lex  tua  meditatio  mea  est. 

SU.  17.').  Vivet  anima  mea  per  Christum  venientem,  in  fide  eins,  etiam  si  moriatur  23 
corpus,  et  sie  laud<d:>/t  te,  quia  aliud  quam  laudem  reddere  nequimus,  vel 
"i*!.  1  LS,  17.  quia  'non  mortui  laudabunt  te  Domine':  et  iudieia  tua  euangelica  seu  pa.s- 
siones  in  Christo  adiueahunt  me,  cum  tamen  potius  nocere  videantur  car- 

25.  nr,  ualibus.    Erravl  ego  po]")ulus  tuus  in  Adam  sicut  ovis  epme  periit  in  Adam 
primo  homine,  sed  qucere  per  filium  tuum  incarnatum  servwn  tuum  populum  30 
tuum  domine:  quia  mxmdata  tua,  non  sum  ohlitus,  sicut  illi,  qui  sua  statuerunt, 
sed  sum  paratus  invenii-i  et  suscipere  Christum  venientem/ 

GLOSSA:    ^  Patet  ergo,   quod  per  totum  psalmum  nihil  aliud  uisi  intel- 
lectura  et  gratiam,  lucem  et  ignem,  fidem  et  charitatem  petivit  et  petit  in  Christo 
futuro   promisso.     Vel  primus  versus  petit  ea,   que   pertinent  ad  intellectum,  s.s 
»icm.  1, 2.  secundiis  que  ad  affectum.  -  Hoc  est,  quod  Ro.  1.  Apostolus  dicit  Euan- 

gelium Dei  esse  promissum  in  Scripturis  sanctis,  ut  hoc  loco  et  alias  supra. 

In  quo  occulta  verbi  factio  innuitar,  quia  maiius  et  verbum  Dei  est  filius, 
(|ui  uon  est  ('actus,  sed  eternus,  factus  est  autem  caro,  ut  salvet  me.  Deinde 
nioraliter  et  auagogice  potest  exponi  ut  alias.  ^  Nunc  circa  finein  huius  "to 

psalini  ([uod  [lutas  verbum  maioris  ponderis  esse  in  toto  psalmo?    Nempe  illud 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


S05 


SCHOLAE:  PSALMUS  CXVIII.  [CXIX.]^  . 
ALEPH? 

Beati  immaculati  in  via  &c.  Istum  psalmum  nondum  vidi  abss.  i. 
aliqvio  expositum  in  sensu  prophetico,  nec  ullus  est,  qui  Seriem  et  ordinem 
expositionis  in  eo  tenuerit  sine  violentia  et  contorsione  versuum  et  verbornm. 
Quod  inde  puto  venire,  quia  propheticnm ,  id  est  literalem,  primo  nou  que- 
sierunt:  qui  est  fundanientum  ceterorum,  magister  et  lux  et  author  et  fons 
atque  origo.  Magis  auteni  forte,  quia  absconditus  est  et  in  spiritu  nimiuni 
interiori  loquens,  unde  non  possit  eins  causa  et  raotivum  videri,  cur  sie  et 
non  aliter  dixerit  et  ordinaverit,  ab  iis,  qui  non  eosdem  motus  habent.  Nam 
nuUus  alium  in  scripturis  spiritualibus  intelligit,  nisi  eundem  spiritum  sapiat 
et  habeat.  Sed  nos  modo  invocato  brachio  domini  prophetiam  scrutabimur: 
quod  erit  facilius,  quam  morales  affectiones  per  singula  venari :  que  sunt 
utique  'vie  viri  in  adoleseentula',  quas  penitus  ignoramus.  Adolescentula  ©prirfnu.  so, 
inquam,  que  est  anima  ipsa  affectuosa  in  spiritu  vel  Seriptura  spiritualis:  in 
utraque  est  incomprehensibilis  via  Christi,  id  est  afiFectiones  sancte,  quot, 
quando  et  qualiter  atque  quantum  eant.  Quare  plenarium  intellectum  moralem 
huius  psalmi  credo  spiritum  sanctum  sibi  soli  reservasse. 

Igitur  propheta  intuitus  oculis  spiritualibus  legem  Mosi,  videus  in  ea 
latere  et  clausam  esse  legem  fidei,  euangelium  gratie  et  promissa  invisibilia, 
sicut  sub  cortice  nucleum  aut  sub  terra  thezaurum,  velut  dicit  Dominus: 
'Simile  est  regnum  coelorum  thezauro  abscondito  in  agro',  id  est  in  litera  ?:»?nttr).i3,4-t. 
laboriosa,  que  est  'panis  doloris':  petit  hoc  absconsum  auferri  et  absconditum  127,2. 
proferri  in  lucem,  per  totum  psalmum  relative  loquens  et  coraparative  inter 
veterem  et  novam  legem  loquens  ac  distinguens,  dicens: 

GLOSSA: 

minimum  et  frequentissimum  pronomen  "^tuus'^  vel  'eins".  Nam  qui  solum  man- 
data  cogitat,  parum  movetur,  sed  qui  Deum  mandantem  intendit,  quomodo  polest 
non  terreri  a  maiestate  tanta?  Ergo  illud  pronomen  raaxime  perpendendum  est, 
quod  affectum  concutere,  flectere,  elevare  et  in  omnem  voluntatem  Dei  mutare 
potest.  —  Ultimo  notandum,  quod  quicquid  in  hoc  psalmo  et  aliis  quoque  dictum 
est  de  adventu  Christi  primo  in  carnem,  debet  etiam  intelligi  moraliter  de  adventu 
eius  quottidiano  per  gratiam  tarn  in  incipientibus  quam  proficientibus  (quam 
expositionem  fere  omnes  elaborant  hoc  psalmo).  Tercio  de  futuro  adventu  per 
gloriara,  quia  tunc  videbimus  verbum  eius,  eloquium,  testimonium  in  sua  chxritate, 
et  misericordiam,  pacem  et  omnia  habebimus. 

27  mi'"         30  Dei  müre 

')  m.  236^  —  2681'.  Sie  Überidjvtftcn  ber  einjelneit  Octuitare  ite()cn  nicljt  in  ' 

ber  ^Qnbfcf)rift,  toetben  ober  ■f)ier  ber  iUieriicf)tnc[}teit  Incgen  beigcfücjt.  •'')  Tiefe  SBcnterfung 
toieberfjoü  8ut{)er  in  fetner  S!erbeuticf)ung  bee  119.  ^PintmeS  üon  1521  tfrl.  91u§g.  ä(b.  41,  93, 
ebenfo  52,  316. 

£utl)cr§  aSerJe.  IV.  20 


306 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


Beati  iinraaculati  in  via,  (|.  d.  Sumus  quiciem  omnes  in  via  quadam, 
scilicet  Mosi  et  litera  et  humana  iustitia,  secundiim  quam  coram  hominibus 
sine  niacula  apparenuis:  sed  tarnen  intus  pleui  omni  macula,  quia  iustitiani 
fidei  et  legem  spiritus  non  habemus,  secundura  quam  essemus  immaculati. 
Nunc  autem  coram  deo  sumus  maculati,  quantumvis  in  via  simus  legis  literalis.  r, 
Sed  beati  omnes  spirituales  Israel:  quia  ii  sunt  immaculati  in  via  sua,  quia 
scilicet  sunt 

58-  1-  Q,ui  ambulant  in  lege  domini,  non  in  lege  Mosi  aut  humana.  Est 
autem  hic  primo  uotaudum,  quod  lex  Mosi  non  est  mala  nec  maculata  in 
se,  sed  quia  scribe,  qui  eam  non  cum  spiritu  intelligebant  et  docebant,  lo 
faciunt  eam  maculatam.  Nam  lex  Mosi  habet  utrunque,  scilicet  literam  signi- 
ficantem  et  spiritum  significatum  per  literam.  Et  omnes  qui  eam  susceperunt 
ut  signifieantem  et  figuram  futurorum,  bene  beati  sunt  et  fuerunt.  Sicut 
®ai.  3, 23.  Gal.  3.  'Tenebanuir  conclusi  in  eam  fidem,  que  revelanda  erat'.    Non  ait  'in 

legem,  que  data  erat',  sed  'in  Hdem,  que  promittebatur  per  legem  revelanda'.  15 
Igitur  quia  ludei  hunc  spiritum  separant  et  abiiciunt  ac  legem  non  ut  signifi- 
eantem suscipiunt,  sed  ut  implentem  et  sufficientem,  ideo  sunt  maculati  in 

,&e(ct.^ 20, 26.  via,  sicut  per  Ezech.  dicit:  'Et  poUui  eos  in  viis  suis',  id  est  pollutos  habeo 
et  non  immaculatos  in  litera  sua,  quia  mundiciam  spiritus  abiiciunt. 

5.a«üf.  24, 1.  Et  hec  est  foeditas  istius  mulieris  Synagoge,  propter  quam  Christus  20 
dedit  ei  lil)ellum  repudii,  et  certe  magna  feditas  atque  macula.  Preceptura 
autem  domini  immaculatum  est  et  beatos  faciens  et  immaculatos.  Imitantur 
autem  istos  allegorice,  qui  licet  non  abiiciant  Christum  neque  fidem  eius 
sicut  ludei  neque  negant  cum  aut  fidem  eius,  tarnen  veritatem  fidei  abnegant 
et  veritatem  Christi.  Sicut  ludei  Christum  hominem  non  negabant,  tamen  25 
divinitatem  in  Christo,  que  sola  facit  Christum  ex  isto  homine  (tanquam  si 
quis  spiritum  hominis  neget,  licet  corpus  eius  fateatur  atque  tamen  contemnat): 
ita  heretici  viam  fidei  non  negant,  tamen  totam  eius  intimam  vim  et  spiritum 
negant.  Et  habent  fidem  et  Euangelium  mortuum  ac  literale:  ideo  et  ipsi 
sunt  maculati  in  ista  via  sua.  Quia  fides  eorum  in  Christum  est  quidem  30 
via,  sed  quia  est  mortua,  et  habent  verba  tantinnmodo  que  nos  habemus, 
sensum  autem  nostrum  contemnunt.  Que  verba  una  cum  grammaticali  sua 
significatione  sunt  velut  caro  Christi  sine  divinitate,  litera  sine  spiritu,  vana 
et  vacua  omnino.  Sensus  autem  verus  in  illis  et  theologica  significatio  est 
velut  divinitas  in  carne  Christi,  spiritus  in  litera,  anima  in  corpore,  vita  in 
rebus  et  favum  in  melle,  nucleus  in  cortice,  vinum  in  vase,  oleum  in  lampadibus. 

Tercio  moraliter:  Imitantur  eos  omnes  superbi,  maxime  inobedientes, 
qui  neglecto  eo,  ad  quod  tenentur,  suam  sanctitateni  et  suum  sensum  sequuntur. 

2.6ov.u,i4.Hos  et  predictos  omnes  illudit  angelus  transfigurans  se  in  angelum  lucis. 

Qui  quidem  verba  et  fidem  Christi  habent,  que  est  velut  caro  Christi,  sed  io 


18  Vulg.   pollui  eos  in  inuneribus  suis  22  est  fe^It 


Psalmus  CXVni.  [CXIX.] 


307 


veritatem  fidei  non  habeut,  quia  in  tali  fide  obedientiam  et  hiimilitatem  non 
habent.  Preponimt  enim  sua  magna  parvis  et  vilibus,  que  precipit  obedientia. 
Et  ideo  ipsi  qiu^que  sunt  maculati  pessima  macula,  qnantumvis  sint  in  via, 
habentes  speciem  pietatis,  virtntem  autem  eins  abnegantes.  Igitur  quodcunque  2.3:im.  3, 
opus  facimns  sine  relatione  ad  obedientiam,  est  maculatnm.  Nam  siciit  Syna- 
goga  tenebatur  0})era  sua  in  ceremoniis,  saci'ificiis,  lotionil)us  facere  in  respectu 
Christi  venturi  ea  perficientis ,  saltem  implicite,  et  non  excludere  Christum, 
tanquam  ex  suis  operibus  iusti  et  sufficientes  essent  coram  deo:  ita  heretici 
tenentur  omuia  sua  faeere  in  relatione  ad  Ecclesie  communionem,  ita  ut  eam 
non  exchidant,  tanquam  ex  suis  seorsnra  meritis  extra  illam  et  sine  illa  possint 
placere  et  salvi  esse.  Sic  quilibet  inobediens  et  proprii  sensus  tenetur  suas 
iustitias  facere  in  relatione  ad  obedientiam  et  preceptum,  ita  iit  eam  nuUo 
modo  excludat  nec  extra  illam  aut  sine  ea  aliquid  placiturum  deo  coufidat. 
Alioquin  proprietarius  erit,  supersticiosus,  immo  idolati'a.  Quocirca  religiös! 
devotarii  sibi  maxime  provideant,  ne  in  suis  devotionibns  eonfidant  seeretis 
et  peculiaribus,  si  in  iis,  que  sunt  conventualia  et  coranuniia,  desides,  tepidi 
et  negligentes  aut  inobedientes  sint.  Nani  Diabolus  ita  solet  imprudentes 
exercitiis  spiritualil)us  seorsuin  deciperc  et  in  communilnis  negligentissiraos 
facere:  et  tunc  illi  deo  beue  servire  se  credentes  propter  sua  siugularia  nihil 
curant,  quod  communia  negligunt.  Sed  ista  siugularia  debent  sie  agi,  ut  ad 
communia  ordinentur  et  disponant  ad  melius  agendum  ea,  <|ue  sunt  obedientie, 
non  ut  impediant  aut  revocent.  Tanquam  media  ad  finem  accipi  debent, 
non  tanquam  finis  ipse.  Alioquin  iis  Omnibus  dicetur:  'Nunquid  sacrificium  i.©am.i5,22. 
vult  deus  et  non  magis  ut  obediatur  voci  eins?  Melior  est  obedientia  quam 
victime  &c.'  1.  Reg.  1.5.  Hoc  enim  est  rapinam  in  holocaustum  facere,  quod 
odit  dominus,  Isaie  65.  Et  isti  triplices  homines  per  totum  hunc  psalmum Sei.  ei,  s. 
arguuntur:  ideo  latius  eos  hic  descripsi,  ut  ubi  deinceps  infra  ludeorum 
meminero,  huc  brevitatis  gratia  remittam.  Hü  sunt  vere  maculati  in  via  et 
declinant  a  mandatis  eins  et  increpantur  de  superbia.  Et  infra:  'Supei'bi s?.  21.  51. 
inique  egerunt  &c.'.^ 

BETH. 

In  toto  corde  meo  exquisivi  te:  ne  repellas  nie  a  mandatis 10. 
tuis.    Hoft  supra  versu  2.  dictum  est,  quid  sit  'totum  cor'  et  quid  'exquirere'.^ 
Est  enim  nihil  sui  sensus  vel  voluntatis  querere.    Unde  multum  difterunt 
'tota  mente'  et  "^toto  corde  querere'.    Mens  enim  est  intelligentia  seu  quem 
Apostolus  sensmn  dicit  1.  Cor.  3:  'Nos  autem  sensum  Christi  haberaus',  i- So«- 2- 16- 


16  3Iuf  conventualia  rtcift  liom  3Ianbe  ImU  ait§  bcr  U)eitau§c|cftvPiJtc  ,3c'9sf'"9''i^  (inn 
gtoßen  ^anb 

')  6nbc  liüii  231.  23Gi'.  ÜBaljrfdjetnüct)  feljtcit  tu  bev  .g)anbid)rtft  ()icx  jrtei  33lättev, 
>t)elcf)c  bas  6'nbc  biefcS  Octonarei  iinb  ben  ^Infant;  be-?  jtoeiten  cnt()Q(tcn  [)abcn.  5?ie  5S(ntt: 
bejiffovung  giljt  oi)m  iii'ufe  toeitev.  S^icfe  5(u§füf)nittgeu  fel}(eii,  Dcvgt.  'Jtnm.  1. 

20* 


308 


Dictata  super  Psalterlum.  1513 — 16. 


id  est  grece  'NoynV  quod  est  mentem  seu  intelligentiam  in  scripturis.  Sicut 
^"Ifjiil^i/a!  ßt  alibi  monet  idem  sentire.  Ergo  tota  mente  dominum  querere  est  nihil 
sui  sensus  sapere,  captivare  auteni  intellectura  suum  in  obsequium  Christi 
et  cuiuslibet  prelati  sui  aut  fratris.  Cor  autem  est  ipsa  potentia  appetitiva, 
voluutas  scilicet,  in  qua  est  amor,  sicut  in  mente  cognitio:  ibi  affectus,  hic  s 
intellectus.  Unde  recte  nostri  et  concorditer  dicunt  'toto  intellectu  et  affectu', 
wattf).  6, 21.  quod  Scriptura  dicit  "^tota  mente  et  et  toto  corde'.  Sic  enim  dominus :  'Ubi 
est  thezaurus  tuus,  ibi  et  cor  tuum  erit'.  Ubi  sine  dubio  afFectum  voluit 
per  'cor'  exprimere  et  docere. 

[CoroUarium.]     Unde  sequitur,   quod  dupliciter  'Cor  totum'  dicitur:  lo 
primo  scilicet,  quod  nihil  proprie  voluntatis  adest,  sicut  e.st  in  hereticis  et 
ludeis,  qui  magno  corde  deum  colunt  et  nihil  mali  volunt,  sed  tarnen  colunt 
secundum  suam  voluutatem.    Secundo  quando  plenum  et  perfectum  est, 
non  remissum  atque  tepidum.    Sic  enim  communi  usu  solemus  dicere  toto 
corde  fieri,  quod  intensissima  voluntate  fit.   Sed  iste  est  moralis  potius  sensus,  is 
quam  literalis.    lUe  autem  primus  est  literalis,  ubi  quis  toto  corde  deum 
colit,  etiam  si  remisse  colat,  si  modo  non  secundum  suam  voluntatem  eligat, 
quod  offerat  domino.    Licet  et  hoc  secundum  possit  sie  ad  primum  reduci, 
quod  omnis  tepidus  aliquid  saltem  privative  de  suo  querit  atfectu.   Sed  multo 
minus  est  quam  illud,  quia  privative  est  et  ad  acidiam  pertinet,  quandoque  20 
ad  iufirmitatem  anime.    Sed  alterum  est  positive  et  ad  superbiam  pertinet. 
2uc.  1, 5i.Ut  b.  Virgo:  'Dispersit  superbos  mente  cordis',  id  est  qui  ex  mente  cordis 
sui  superbi  sunt,  hoc  est,  qui  de  sensu  et  inteiligentia,  quam  ipsi  diligunt  et 
^Bf.  4,  .3. 4.  cui  afficiuntur,  superbiunt.    De  quibus  et  ps.  4.  'filii  hominum,  usquequo 

gravi  corde?   Ut  quid  diligitis  vauitatem  (id  est  habetis  cor  et  affectura  in  25 
vana  mente  et  intelligentia  vestra,  que  tamen  est  mendacium)  ?  Scitote  (id  est 
intelligite)  Ac."   Similiter  de  tota  mente  dupliciter  loquimur:  primo  quando 
nihil  proprii  sensus  sequimur  aut  statuimus,  sed  humiliter  sensum  domini  et 
alterius  suscipimus  et  preferimus,  qui  est  literalis  sensus  'de  tota  mente'. 
Secundo  moraliter,  quando  perfecta  et  purissima  intelligentia  Christum  30 
sapimus  et  intelligimus,  non  remisse  et  imperfecte.    Ergo  patet,  quod  pre- 
r).a«oj.  e,  5.  ceptum  dei  de  tota  mente  diligendi  eum  non  secundum  modum  moralem 
precipitur,  sed  secundum  primum  et  literalem :  alioquin  paucissimi  salvi  fierent, 
et  populus  simplex  ubi  maueret?    Repelli  autem  timct  a  deo,  qui  potius 
compellit.    Quid  hoc?  Ideo  enim  maudat,  ut  compellat.    Hebr.  dicit:  'Xe  35 
me  errare  facias'.^    Quia  facilis  est  error  in  maudatis  dei,  et  infinitis  modis 
noster  sensus  et  uostra  voluntas  sese  nititur  immiscere  per  occultissimam 
superbiam,  preter  eam  que  est  in  tepiditate  et  aliis  passionibus  negligentiam. 
Ubi  et  si  proponas  in  toto  corde  exquirere,  tamen  opus  habes,  ut  conserveris 

2  querere.   Et  nihil         31  impert'ectü  (?) 


^)  rovr.  -)  P,salt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


309 


et  deducaris  in  tali  proposito.  Vel  sensus  est:  Ecce  reversiis  sum  et  viam 
meara  correxi  in  sermonibus  tuis.  Et  ex  toto  corde  exquisivi  te,  ue  sinas 
me  de  cetero  relabi  in  priora  et  solita,  ne  repellas  me,  ne  recidivem  deinceps 
unquara.  Sed  da  perseverantiam  in  bono  proposito,  quod  nunc  habeo.  Et 
hoc  versus  sequens  exponit  dicens: 

In  corde  meo  abscondi  eloquia  tua:  nt  non  peccem  tibi.        as.  n. 

Hoc  est:  Ecce  ex  toto  corde  proposui  tibi  servire:  ideo  impressi  in 
cor  meum  verba  tua,  ut  amplius  non  contra  ea  peccem,  sicut  prius  feci. 
Eecte  ergo  prius  auxilium  gratie  poscit,  quam  proponit.  Prius  dicit  "^Ne 
repellas  me',  postea  'quia  abscondi  et  proposui  verba  tua\  Quia  nihil  est 
propositum  nostrum,  nisi  gratia  dei  ipsum  disponat. 

Benedictus  es  domine:  doce  me  iustificationes  tuas,  sciliceta?.  12. 
qui  non  repellis  et  propositum  iuvas.   Item  quia  tu  benedictus  benedictionem 
das:  ideo  a  te  volo  doceri,  qui  talis  es  legislator,  qui  dat  benedictionem. 
Precipis  et  das  gratiam  iraplendi,  que  precipis.    Das  legem,  simul  et  pleni- 
tudinem  eins.    Non  sie  Moses :  non  enim  dedit  benedictionem  talis  legislator, 
sed  maledictionem.    Lex  enim  iram  operatm*  et  maledicit  non  implentes.  mm.  4, 15. 
Igitur  a  benedicto  peto  doceri  iustificationes  benedictas  et  benedicti.  Hec 
enim  sunt  eloquia,  que  in  corde  oportet  abscondi,  quia  spiritualia  sunt.  Mosi 
autem  ostentabant  in  labiis  et  in  philacteriis,  quia  literalia  fuerunt:  ideo  et  aJiattft.  15,  s. 
sine  benedictioue. 

In  labiis  meis  pronunciavi  omnia  iudicia  oris  tui.  ss.  13. 

Non  enim  satis  est  corde  credere  ad  iustitiam,  nisi  fiat  et  ore  confessio  söm.  10, 10. 
ad  salutem.  Qui  enim  sua  pronunciant,  nec  ore  nec  corde  deum  confitentur. 
Et  notandum  sane,  quod  nuüti  sunt,  qui  pronunciant  iudicia  domini,  ipsi 
tamen  in  corde  non  abscondunt  nec  vivaciter  credunt.  See  und  o  alii  et  multi 
vivaciter  credunt  et  in  corde  abscondunt,  sed  foris  proloqui  timent,  quia 
nolunt  offendere,  nolunt  sibi  iram  conciliari,  nolnnt  amicos  amittere  et  inimicos 
atque  persecutores  facere.  Et  ideo  utrique  illi  mutuas  sibi  dant  et  cedunt 
vices  nec  sunt  solidi  in  verbo  veritatis.  Nam  illi  primi,  qui  audacter  loquuntur 
iudicia  domini,  dum  non  habent  quos  oiFendunt,  utique  et  ipsi  tacerent,  si 
sentireut  persecutiones,  multo  magis  quam  alteri :  quia  non  habent  in  corde 
fidem,  sicut  isti  habent.  Similiter  et  secuudi  facile  et  facilius  pronunciarent, 
sicut  et  primi,  si  nullus  offenderetur.  Igitur  non  parva  est  iactantia  et  forti- 
tudo  felicis  presumptionis  dicei'e:  'In  labiis  meis  pronunciavi  omnia  iudicia 
oris  tui'.  Non  enim  hoc  faciunt,  nisi  qui  cum  benedictione  docti  fuerint  et 
absconderint  eloquia  dei,  ut  non  peccent  deo.  Vide  ergo  singula  queso  verba: 
In  labiis,  quia  multi,  ut  dixi,  in  corde  facile  arguunt  aliorum  vitia  que  vident, 
sed  non  audent  quoque  idem  in  labiis  facere.  Secundo  Meis,  quia  applau- 
dunt  si  audiunt,  quod  in  labiis  alienis  et  alterius  fiat  correptio  malorum, 


20  ©eib.  osteiitabunt         35  pro  uuuciavi 


310 


Dictata  super  Psalteriuni.  151:3—16. 


licet  suis  propriis  uon  audeaut.  Tercio  proiiunciavi,  icl  est  in  publicum 
et  propatulum  nuuciavi,  uon  tantum  in  labiis  volutavi  et  submurmuravi.  In 
quo  ostenditur,  quod  vitia  debent  manifeste,  explicite  et  confidenter  argui, 
ut  prodeat  foris  et  veniat  ad  eos,  quorum  interest:  ut  uon  sit  vox  adulationis 
vel  extenuationis ,  que  iuter  compiendum  velut  retrolabitur  et  disparet,  ut  5 
corripere  magis  voluisse  videatux",  quam  potuisse  vel  ausa  fuisse.  Tales  enim 
in  labiis  quidem  suis  habent,  sed  neu  pronunciant,  id  est  clare  souare  faciunt, 
scilicet  non  tantmn  sono  vocis,  sed  magis  expressione  vicii  et  peccati  cir- 
cunstantiaruni.  Quarto  Omnia  inquit,  quia  non  unus  est  arguendus  et  alter 
dissimulandus,  nec  unmn  peccatum  alicuius  arguendum  et  aliud  extenuandum,  lo 
sed  nuda  vicia  sine  personarum  acceptioue  corripienda.  Igitur  'Omnia'  inquit: 
mirabile  verbum,  contra  quod  multi  agunt  adulatores. 

Quinto  ludicia:   que  sunt  verba  correptionis  et  crucis  Christi,  in 
quibus  continetur,  que  mala  culpe  sint  vitanda  pro  iustitia  conservanda,  et 
que  mala  pene  propter  iustitiam  et  Christum  sustinenda,    Sic  enim  Euan-  i'' 
gelium  iudicat,  id  est  arguit  peccata,  ut  viteutur,  et  castigat  veterem  hominem, 
ut  proficiat  iustitia  interioris.    Et  que  ad  ista  duo  pertinent  in  Euangelio, 
sunt  iudicia,  quia  damnant  peccata  et  carnem  peccati.    Sexto  Oris  tui, 
id  est  prescripta  et  predocta  a  te,  domine  Christe.  Quia  non  ex  nostro  capite 
aut  sensu  aliqueni  arguere  debemus  et  iudicare,  sed  secundum  Euangelium.  20 
Ibi  enim  sufficienter  dictum,  que  sint  vitanda,  tjue  sint  sustinenda,  ut  non 
sit  necesse  nostras  passiones  acuere  in  alterius  correptionem.    Facile  enim 
exorbitamus:  ideo  verba  Ckristi  sunt  assumenda.    Patet  itaque,  qua  ratione 
verba  Euangelii  et  crucis  Christi  dicantur  'Iudicia'.    'Sermones'  autem  sunt, 
qui  docent,  que  bona  nobis  sunt  collata  et  que  adhuc  conferenda,  scilicet  de  25 
58.  42.  gratia  et  misericordia  in  anima  et  spirituali  iuteriori  homine,  ut  infra :  'Speravi 

in  sermonibus  tuis',  scilicet  de  gratia  exhibita  et  gloria  promissa. 
iö.  14.         In  via  testimoniorum  tuorum  delectatus  sum,  sicut  in  Omni- 
bus divitiis.    'Testimonia'  porro  dicuntur,  quia  testantur  de  futuris  bonis: 
non  sunt  exhibitiones  presentium,  sed  testimonia  futurorum,  ideoque  faciunt  30 
Ciciu.  11, 1.  fideni  esse  substantiam  futurorum,  uon  appareutium.    Sic  antiquis  nondum 
i.SoO.  3, 2.  apparuit  gratia  dei,  sed  prophetabatur.  Et  nobis  nondum  apparet  quid  erimus, 
sed  testimonia  habemus  super  iis.    Vel  'testimonia'  dicuntur  veteris  legis 
verba  spiritualiter  intellecta,  que  testantur  nihil  nisi  sokmi  Christum  futurum, 
sicut  nove  legis  testantur  gloriam  futuram.    In  utrisque  autem,  immo  in  35 
via  eorum  est  delectatio,  quia  exercitatio  in  illis  conscientiam  sereuat  &c. 
Quare,  ut  supra  dixi,^  totus  psalmus  est  nihil  aliud  nisi  petitio,  ut  reve- 
letur  lex  spiritualis,  ut  auferatur  litera,  proferatur  Spiritus,  tollatur  velamen 
25.  ris.  et  appareat  facies,  veniat  Christus  et  transeat  Moses.    Ut  infra:  'deprecatus 

6  ausafulsse        24  ?tm  9{anbc  ludicia  unb  baxuittev  Seniio        29  %m  IRanbe  testimonia 
ij  ©tefje  oben  ©.  305  3.  19flg. 


Psalnuis  CXVIir.  [CXIX.] 


311 


sum  faciem  tuarn',  id  est  adventum  tuum.   Cesset  lex  et  regnet  gratia:  fiuiatur 
peccatum  et  incipiat  iustitia.    Ideo  exclamavit:  'Beati  immaculati  in  via'.  a>.  i. 
Quia  lex  non  est  sine  niacula,  sed  Spiritus  legis  ipse  est  sanctus  et  imma- 
culatus.    Ps.  18.  'Lex  domini  innnaculata'.  ^üf.  19,  »■ 

5  In  mandatis  tuis  exercebor:  et  cousiderabo  vias  tuas.    Hocsö.  15. 

'exerceri'  est  loqui  et  disputare,  ut  infra  dicenius.  ^  Vult  ergo  dicere,  quod  non 
solura  opere,  sed  ore  et  cogitatione  futnrus  sit  in  lege  domini  futura.  Insuper  et 

In  iustificationibus  tuis  meditabor:  non  obliviscar  sermo- 35.  le. 
ues  tu  OS,  etiam  si  uec  loquar  uec  operer,  ut  in  carceribus  et  vinculis  ut  infra. 

10  GIMEL. 

Retribue  servo  tuo:  vivifica  me  et  custodiam  serm'ones  tuos. n. 
Perseverat  in  petitione  sua,  de  qua  supra  satis  dictum  est.   Sed  digre- 
diendum  hic  paululum  est  pro  multis  inferius  et  superius  dictis  latius  in- 
telligendis,  aut  saltem  pro  ansa  et  manuductione  dandis,   similia  scilicet 

15  cogitare  et  efficere. 

Primum  itaque  sciendum:  quoniam  iste  psalmus  assiduus  est  et  in- 
differens  omnibus  festis  in  Ecclesia,^  quesitum  et  dubitatum  est,  an  singulis 
possit  recte  aptari.  Hic  secundum  donum  dei  mihi  concessum  sine  preiudicio 
dico,  quod  recte  et  optime.  Quia  nisi  posset,  Spiritus  sanctus  non  permitteret 

20  ita  fieri.  Sed  quomodo  id  fiat,  labor  est  nosse.  Et  dabo  aliis  melioribus 
initium  vel  inveniendi  vel  addendi. 

Primo  ante  omnia  scire  oportet,  quod  secundum  Apostolum  1.  Corin.  13.  gjp^°'^'j2' 
differentes  sunt  donationes  spiritus,  ex  quibus  quoque  difiPerentes  sunt  status 
fidelium:  alii  Apostoli,  alii  prophete  &c.    Nunc  autem  uuicuique  secundum 

25  suum  donum  datur  exercitatio  et  administi'atio  gratie  sibi  concesse,  que  multi- 
formis  est:  idcirco  unusquisque  potest  esse  maculatus  vel  immaculatus  in 
suo  statu,  item  diligens  scrutator  sui  ofBcii  aut  negligens,  ac  [perinde]  per 
hoc  de  quolibet  intelligi  seorsum,  maxime  cum  etiam  unicuique  non  desint 
sui  adversarii,  qui  ei  pugnam  super  dono  gratie  sibi  date  suscitent,  cum 

30  quibus  pugnet,  ue  pereat  donum  frustra.  Quocirca  semper  habet  implorare 
auxilium  dei.  Nam  quod  mihi  est  iustificatio,  sermo,  verbum,  eloquium, 
iudicia,  alteri  forte  non  est,  vel  saltem  non  super  eodem  dono  est,  quia  non 
habet  scilicet.    Exempli  gratia  mihi  docere  et  orare  fideliter  est  iustificatio: 

8  ser.  t.  &c.  11  R  1!  Retribue  in  biefer  Sßeife  beutet  fiiitfjer  f)ier  unb  noc^  öfter§ 
l)evnac^  ben  9tnfang  eines  neuen  Gctonarä  an  21  Seib.  initium  inveniendi  25  exercertatio 
27  perinde  Uiieber  geftridjen 

SSergt.  311  ä).  27.  -)  Siergt.  ^aim  ©tnjjulcnfig :  „Hae  laudes  in  ecclesia 

Christi  ab  unoqnoque  sacris  ritibus  initiato  nuUa  die  non  canuntur".  9ieuc^Iin  De  verbo 
niirifico,  Tubingae  1-514  nennt  e  4  119  „laudationes.  quas  ad  horam  primam 
quotidie  psallitis".  5fnc^  ber  Regula  S.  Benedicti  c.  18  toerben  ©onntagS  in  5prim,  Serj, 
©ejt  unb  3lon  bte  etften  13,  am  ÜKontag  in  ^erj,  ©ejt  unb  5Jon  bic  9  übrigen  Cctonnre  be§ 
^^jolmeS  gebetet.    Codex  Regularum,  ed.  Luc.  Holstenius,  Roniae  15t>l  II  29  flg. 


312 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


quod  si  non  fecero,  nihil  mandatum  impleo.    Eustico  autem  non  est:  cui 
audire  et  laborare  fideliter  est  salus  et  iustitia.  Ergo. 

Apostolis  fuit  cum  ludeis  inimicis  conflictus  de  lege  et  gratia,  de 
Ecelesia  et  Syuagoga.  Hü  opus  liabebant  gratiam  invocare  et  in  hanc  hune 
psalmum  orare  contra  legem  et  legis  defensores  atque  gratie  impugnatores,  s 
scilicet  ut  statuerent  sermones,  iustificationesj  eloquia,  verba,  iudicia,  legem 
gratie:  pro  sermonibus,  iustificatiouibus,  eloquiis  litere,  ut  spiritum  plantarent 
et  carnalem  sensum  eradicarent.    Post  hos 

Martyribus  fuit  cum  gentibus  idolatris  pugna  de  eadem  gratia  fidei 
et  Euangelii  contra  idola  et  errores  mundi,  ut  essent  immaculati  a  simulachris  lo 
et  operibus  eorum.  Et  horum  erat  iustificatio  esse  patientes  in  confessione 
Euangelii  et  constantes  in  tormentis,  ad  que  lex  Euangelii  eos  coegit.  Hü 
ergo  gratiam  et  lucem  contra  idolorum  errorem  invocabant  et  super  hoc  hune 
psalmum  orabant. 

Confessoribus  vero  cum  hereticis  erat  bellum  super  veritate  fidei  is 
et  Euangelii,  quam  ipsi  sibi  arrogabaut,  sicut  ludei  iustitie  fidei  substantiam 
sibi  vendicabaut,  sinüliter  et  gentes  contra  martyres.  Hü  immaculati  facti 
sunt  per  veritatem  fidei,  quia  cepit  falsitas  subintrare,  sicut  Apostoli  et 
Martyres  immaculati  fuere  per  fidem  et  spiritum,  quia  cepit  tunc  litera  et 
mortua  intelügentia  reguare  et  error  et  mendacium.  Et  sie  iustificationes,  20 
iudicia  &c.  hü  cum  veritate  in  hoc  psalmo  orant.  Nostris  autem  temporibus 
est  pugna  cum  hipocritis  et  falsis  fratribus,  qui  de  bonitate  fidei  pugnant, 
quam  sibi  arrogant,  per  observantias  suas  iactantes  suam  sanctitatem.  Et 
hü  quattuor  omnes  volunt  esse  in  lege  domini  et  sub  specie  bona  sunt  macula- 
tissimi,  volentes  tamen  videri  purissimi.  2ä 

Ultimo  moraliter,  virginibus,  coutinentibus ,  monachis,  coniugatis  &c., 
2.eov.ii,i4.  quibus  non  est  pugna  ab  augelo  in  lucis  angelum  figurato,  sed  a  manifeste 
malis,  ut  a  carne,  mundo  et  diabolo.  Quorum  pugna  non  est  in  sapientia 
et  patientia,  sed  in  infirmitate,  quia  tentuntur  passionibus  carnalibus.  Horum 
gemitus  est  iste  psalmus,  quod  non  possint  immaculate  sicut  vellent  vivere.  30 
Et  secuudum  istas  düFerentias  facüis  est  versuum  applicatio.  Quia  est  infinitus 
psalmus,  uniciüque  pro  sua  tentatione  utilis,  que  nititur  ei  maculam  facere  in 
iustitiis  et  eloquiis  dei.    Sed  hec  exempli  gratia  in  primo  versu  declaremus. 

|1.]  Primo  literali  sensu  generaliter  propheta  petit,  ut  dixi,  spiritualem 
legem  venire  dicens:  ßetribue.  Quod  potest  pro  "^retribues'  prophetice  dici,  35 
sicut  et  omnia  cetera  inferius  sequeutia  et  supra  precedentia.  Vel  ut  sit 
oratio  eins,  quod  prophetat,  scilicet:  lietribue  gratiam  pro  lege,  spiritum  pro 
litera,  ut  supra.  Petit  autem  retribui,  quia  ii  qui  legem  literaliter  servabant, 
licet  non  de  condigno  merereutur,  tamen  quia  erat  dispositio  et  pedagogus 
in  Christo,  sicut  fides  Christi  ad  gloriam :  ideo  de  congruo  fuit  meritum  ex  4o 
pacto  et  promissione  dei  et  fide,  que  erat  in  aliam  fidem  traducenda. 


27  figurata 


Pbalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


313 


[2.]  Secundo  pro  Apostolis  eodeni  modo  et  sensu,  [nt  pugnent  contra 
perfidiam  ludeorum,]  quia  in  eorum  persona  locutus  est  propheta. 

[8.]  Tercio  pro  Martyribus,  qui  virtutem  fidei  sibi  retribui  petunt  in 
passioue,  quam  ante  in  bonis  operibus  meruerant,  ut  sint  fortes  contra  tyrannos. 

[4.|  Quarto  Doctores  petunt  contra  hereticos  veritatera  fidei,  quiamerue- 
rimt  hoc  ])rius. 

[5.|  Quinto  Obedientes  et  hurailes  contra  superbos  in  sanctitate  et 
observantia,  qui  destruunt  humilitatem  et  obedientiam. 

[6.]  Sexto  Contra  varias  tentationes  virginum,  castorum  &c. 

[7.]  Ultimo  Quilibet  pro  sua  tentatione  et  defectu,  ut  eas  vincat  et 
superet  proficiendo,  sicut  incepit. 

Denique  preter  liec  adhuc  aliis  modis  potest  intelligi:  primo 
secundum  b.  Augustinum:  Retribue,  scilicet  tua  bona  pro  meis  malis.  Quia 
per  Adam  omnes  amisimus  bona  et  habemus  multa  mala.  Est  autem  hoc 
decens  et  proprium  deitatis,  ut  reddat  bonum  pro  malis,  et  non  bonum  pro 
bono,  ne  egere  nostris  bonis  videatur.  Bonum  inquam  seu  gratie  seu  poene, 
quia  malum  culpe  non  potest  reddere.  [2.]  Secundo  moraliter  pro  quolibet 
retribue,  scilicet  gratiam  pro  culpa  actuali,  quia  Semper  amittimus,  seraper 
peccamus,  Semper  morimur:  ideo  Semper  opus  habemus,  ut  retribuat  et 
Semper  incii)iamus  a  novo.  [3.]  Tercio  retribue,  id  est  fac  ut  retribuas,  ut 
meritum  habeam,  cui  premiura  fiat  et  retributio  in  patria.  Quia  sie  potest 
exponi  anagogice.  [4.]  Quarto  fac  me  retributioncm  aguoscere  et  sperare 
et  amare :  quia  hoc  miro  modo  inflammat  ad  custodicndum  mandata. 

Similiter:  Vivifica  me. 

Primo  Vivificabis  prophetice.  Vel:  O  vitam  spiritualis  intelligentie 
retribue  omnibus  Tsi'aelitis,  aufer  mortem  litere.  Secundo  pro  Apostolis: 
"Vitam  fidei  retribue  nobis  contra  vanitatem  pharisaicam.  Tercio  pro  Mar- 
tyribus: Vivifica  nos  contra  tortores  nostros,  ut  non  deficiamus  et  moriamur. 
Quarto  pro  doctoribus:  Vivifica,  scilicet  veritate  fidei.  Quinto:  Vivifica, 
id  est  vivam  obedientiam  et  humilitatem  et  religionem  concede.  Sexto: 
Vivam  virginitatem,  castitatem  &c.  concede.  Septimo:  O  vivam  orationem, 
ieiunium,  laborem  coram  te  mihi  effice. 

Et  custodiam  sermones  tuos:  scilicet  singuli  in  suis  vocationibus 
et  officiis  ae  ministeriis,  ut  supra.  Sic 

lievela  oculos  meos,  id  est  revelabis  prophetice.  Vel  scilicet  mentis »g. 
mee  per  lucem  spiritualis  intelligentie,  amoto  velo  Mosi.    Secundo  Apostolis 
contra  phariseos  excecatos  in  perfidia.    Tercio  pro  Martyribus,  contra  cecos 
idolatras.    Pro  aliis  suo  modo. 

Sed  et  tarn  hoc  verbum  'Revela'  quam  Vivifica'  preter  modos  iam  dictos 
etiam  quattuor  aliis  modis,  ut  supra  'Retribue'  dictum  est.  Et  ita  per  totum 
psalmum.  Scilicet 


1  ut  —  ludeuruin  3-  "  Übci-Qefc^rie6en 


12  alüsinudis 


314 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


A-^ivifica  nie 


Revela,  scilicet 


a  morte  primi  peccati  et  origiualis. 

a  morte  actualis  peccati:  quia  Semper  morimur  et  peccaraus. 
id  est  fac  me  vitara  sentire  et  certificare  vocatiouem  meam. 
id  est  fac  me  habere  meritum  pro  vivificatione  future  glorie. 
[. . . .  unicuique  necessarium  est^  ut  (iuod  facit,  in  spiritu,  nou  litera 
/iciat.] 

a  cecitate  primi  peccati  in  intellectu,  sicut  Vivifica'  in  affectu. 
a  cecitate  actuali,  quia  Semper  obfuscamur  variis  modis  in 
ratione. 

id  est  fac  me  confidere  et  certificari,  habere  revelatos  oculos. 
id  est  fac  me  habere  meritum,  ut  revelentur  oculi  mei  in 
clara  visione. 

Hec  sint  exempli  gratia  latius  sie  posita.  Nunc  deinceps  sensui  literali 
primo  immoremur:  facile  enim  erit  his  similia  per  totum  psalmum  conficere 
studiosis. 

Meos  dicit.  Qui  sunt  oculi  spirituales,  non  cum  bestiis  communes: 
hü  autem  sunt  anime  interiores.  Unde  qui  intellectum  suum  occupant  tan- 
tummodo  cum  visibilibus,  non  habent  suos  oculos,  sed  bestiarum  tantum- 
modo:  que  et  ipse  usque  ad  phantasniata  videut. 

Et  considerabo  mirabilia  de  lege  tua.  Hec  profecto  alia  sunt 
mirabilia,  quam  que  dominus  operatus  fuit.  Quia  non  de  lege  fuerunt.  Igitur 
spiritualia  sunt  et  intellectualia,  hoc  est  quod  aliter  Scriptura  intelligitur  in 
spiritu  quam  in  litera,  et  quam  mirabiliter  Spiritus  in  litera  latet.  Hoc  enim 
est  mirabile  in  oculis  nostris,  quando  eam  intelligentiam  videmus,  quam  prius 
a?.  129.  subesse  non  videbamus,  ut  patet  in  experientia.  Sic  infra  'Mirabilia  testi- 
%\.  9, 2.  mouia  tua'.  Et  hec  crediderim  esse  mirabilia  ps.  9.  dicta :  'Narrabo  omnia 
mirabilia  tua'.  Sed  et  obiter  hic  expositionem  signemus  contra  eos,  qui 
quidem  mirabiles  expositiones  allegoricas,  tropologicas  &c.  vel  de  scripturis 
sanctis,  vel  rebus  aut  fabulis  componunt.  Sed  hoc  advertant,  ut  sint  de  lege 
domini,  id  est  ad  intentionem  legis  domini,  ut  consouent,  et  non  ex  proprio 
capite  aut  angelo  Sathane  accipiantur.  Sint  ergo  sumpte  tales  omnes  intel- 
ligentie  ab  auctoritate  et  vero  sensu  Scripture.  Deinde  si  'mirabilia'  hic 
opera  accipiantur,  similiter  timeatur,  ne  forte  sint,  que  Scripture  non  con- 
formia  sunt,  sed  signa  mendacia  &c.  Tercio:  Mirabilia  legis  Christi  sunt, 
quod  Euangelium  decernit  bonum  malum  et  malum  bonmn,  lucem  tenebras 
et  tenebras  lucem,  amarum  dulce,  dulce  amarum,  scilicet  secundum  carnem 
bona  sunt  mala  secundum  spiritum  et  econtra.  Hoc  autem  est  mirabile  in 
oculis  nostris  et  stultum  atque  schandalum  in  oculis  insipientium :  quare  in 
Omnibus  ista  iuveniuntur  Scripturis  Sanctis. 
sy.  19.  Incola  ego  sum  in  terra:  nou  abscondas  a  me  mandata  tua. 
epi).  2, 19.  Nondum  sum  civis  sanctorum  et  domesticus  beatorum  angelorum,  sed  pere- 

6  . . .  ficiat  ober  . . .  faciat        40  tua  fc^It 


Paalmus  OXVIII.  [CXIX.] 


griuus  in  mundo,  uh\  est  mors  et  teuebra:  ideo  necesse  habeo  illuminari  et 
vivificari.  Secundo  potest  esse  verbum  non  querele,  sed  commendatiouis  et 
meriti,  ac  si  dieat :  facilis  esto,  ut  me  illumines,  atque  non  abscondas  a  me 
mandata  tua.  Quia  ecce  non  habeo,  in  quo  meam  spem  posui,  preter  te  et 
mandata  tua.  Sum  enira  incola  huius  mundi :  mundus  mihi  crucifixus  est  ®ai.  e,  u. 
et  ego  mundo,  ad  civitatem  aspiro  de  incolatu  meo.  Verum  primaria  in- 
telligentia  literalis  est  de  suspirio  ad  gratiam  et  Ecclesiani  venturam.  Ut 
alibi :  'portio  mea  dominus  in  terra  viventium'.  Igitur  mme  sum  in  terra,  112,  g. 
in  litera  et  umbra,  sed  opto  esse  in  spiritu  et  Ecclesia.  Synagoga  est  terra, 
Ecclesia  cehmi:  illius  sum  incola,  ut  liuius  sim  civis.  Hoc  autem  fiet,  si 
non  abscouderis  a  me  mandata,  si  non  sinas  me  in  litera  mauere  spiritum 
abscoudeute,  sicut  istos  superbos.  Eodem  modo  omnes  qui  sunt  in  litera 
hodie,  cuiuscunque  Status  sint,  abscouditum  est  ab  eis  mandatum  et  sunt 
terrigene,  cives  terre  et  non  incole,  ut  heretici,  Observantini,  hipocrite  cuius- 
cunque officii  ac  ministerii.  Quod  si  quis  inter  eos  est  corpore  tantum,  non 
consensu  animi,  hic  orat  recte:  'Incola  ego  sum  in  terra:  non  abscondas  a 
me  mandata,  sed  sinas  me  in  onmlbus  spiritu  ambulare  et  omnia  agere  sine 
hipocrisi  et  specie  sola  ac  nomine,  sed  re  et  veritate  simur. 

Concupivit  anima  mea  desiderare  iustificationes  tuas  ins».  20. 
omni  tempore.  Ecclesia  enim,  ut  dixi,  primitiva  loquitur,  vel  in  primitive 
persona  propheta.  Ipsa  enim  fuit  et  est  Semper  incola  in  terra,  ambulans 
inter  superbos  sanctos  in  litera  gloriantes,  quibus  est  abscondita  lex  domini 
propter  superbiam  eorum :  sicut  ludeis  tunc  erat  et  nunc  est.  Igitur  qui 
superbi  sunt,  non  concupiscunt  desiderare  iustificationes  domini,  sed  iam 
iustificatos  sese  abunde  putant  et  omnes  iustificationes  adeptos.  Non  desi- 
deraut  eas  adipisci,  sed  solum  in  eis  sibi  complacent  ade])tis.  Sed  iste  melius 
cum  S.  lohanne  in  apoc.  'Qui  iustus  est,  iustificetur  adhuc',  hoc  est  con- Dp.  22,  ii. 
cupiscere  dcsiderium  iustificationum,  id  est  velle,  ut  possit  ardenter  inliiare 
iustificationes,  ac  nolle  unquam  se  putare  approhendisse.  Optare  enim  aut 
concupiscere  apprehendisse  est  optare  cessationem  boni.  Que  concupiscentia 
est  precipuum  absconsum,  in  quo  mandata  dei  absconduntur.  Quia  quomodo 
potest  magis  abscondi,  quam  si  putes  te  perfecisse  et  iam  utilem  esse  servum, 
ac  iam  cum  illo  apoc.  3.  dicas:  'dives  sum  ac  locuples  et  nullius  egeo',  cum  Dffb.  3,  i7. 
homo  tunc  incipiat,  cum  consuramaverit  ?  Igitur  velle  mauere  Semper  in  Sci.sir.is.e. 
tendentia  et  desiderio  proficiendi,  hec  est  vera  humilitas,  que  vere  dicat: 
'Concupivit  anima  mea  desiderare  iustificationes  tuas  in  omni  tempore'. 
Superlti  enim  et  acidiosi,  qui  querunt  esse  sancti  vel  ociosi,  concupiscunt 
cito  finii'e  laborem  et  pervenisse  ad  summum.  Ideo  non  concupiscunt  dcsi- 
derium et  continuum  studium  proficiendi,  quod  tamen  necessarium  est  omnibus, 
sed  determinatum  limitem  suarum  operationum,  Semper  ad  quietem  respiciunt. 


14  Observantivi  ?        20  vel  in  primitiua        27  <Seib.  iustus  et        40  operationem 


316 


Dictata  super  Psalteriuni.  1513 — 16. 


Quare  iure  eis  absconduutiir  mandata  Domini.  Nos  ergo  hoc  concupiscamus, 
iit  possimus  Semper  proficere  nec  ullo  tempore  pausare  aut  perfecisse:  quod 
et  facit  qui  spiritu  vivit.  Semper  enim  magis  ac  magis  optat  sibi  incendi 
desiderium,  quod  nunquam  obdormire  vellet. 

Ecce  quam  mirabilis  sententia  in  istis  duobus  versibus  fliit.  ludeos 
enim  maxime  in  litera  sua  tangit  et  eorum  similes,  qui  se  perfecisse  credunt 
omnia  et  apprehendisse  et  secure  ociosi  sunt, 
sß- 21.        Increpasti  superbos:  maledicti  qui  declinant  a  mandatis  tuis. 
Ipsi  sunt  literales  iusti  et  sancti,  in  quibus  est  solummodo  et  non  in  aliis 
spiritualis  superbia,  a  quibus  et  abscondita  sunt  mandata:  unde  et  non  con- 
cupiscunt  voluntatem,  ut  sint  iusti,  qui  iam  iusti  sibi  sunt.    Hos  ergo  in- 
crepat,  quia  tota  Scriptura  pene  contra  eos  tonat  et  nihil  adeo  arguitur  in 
Scriptura,  sicut  hoc  maledictum  monstrum,  quod  tamen  deus  nunquam  reliquit 
non  increpatum.    Nam  et  primo  in  persona  propria  dominus  eos  increpavit, 
ut  patet  multipliciter  in  Euangeliis  [etiam  prius  per  jjrophetas].    Deinde  in 
3oi).  16, 8.  ApostoHs  contestans  eos  esse  iniustos,  et  misso  spiritu  mundimi  arguit  de 
peccato,  de  iudicio,  de  iustitia.    Deinde  hereticos  per  doctores,  et  nostro 
tempore  hipocritas  per  zelosos  predicatores  et  rehgiosos.    Sed  quia  solum 
increpat,  non  autem  convertit,  quia  sunt  indociles  et  incomgibiles  et  sponte 
declinant  a  mandatis  eins,  ideo  sunt  maledicti.    Non  enim  avocantur,  sed 
sponte  ipsi  declinant,  sequentes  suum  sen.sum,  suam  iustitiam,  suam  volun- 
tatem, quantumlibet  increpentur.   Et  non  solum  declinant,  sed  sese  arguentes 
irrident  et  opprobriis  afficiunt  tanquam  ignorantes  aut  maliciosos,  quia  contra 
hipocrisim  eorum  loquuntur  et  operantur.    Unde  ait: 
23.22.         Auffer  a  me  opprobrium  et  contemptum:  quia  testimonia  tua 
exquisivi.    Quod  potest  multis  modis  intelligi:  primo  active,  ut  scilicet 
non  reddat  opprobrium  opprobrio  superborum  nec  contemptum  contemptui. 
3cf.©iv.23,5.  Et  hoc,  quia  testimonia  tua  hoc  prohibent,  ne  faciam,  sicut  illud:  'aufer  a 
me  extollentiam  oculorum'.    Secundo  passive  et  hoc  dupliciter:  primo 
culpabiliter,  id  est  ue  sinas  me  ut  illi ,  in  iustitia  tali  opprobriosa  coram  te 
esse,  sed  in  spiritu  conserva  me,  ut  maneam.    kSed  iste  sensus  parum  placet. 
«f.  22, 7.  Tertio  penaliter  [ps.  20.  'opprobrium  liominnm  et  abiectio  jj?ebis'.  Ergo 
illa  . . .  simul  iunguntur  ojjprobrium  et  contemptus  . . .  u  despectio  et  a^^i'ectio.] 
123, 3.  [Huic  consonat  ps.  122. 'Miserere  nostri  domine,  quia  multum  repleti  sumus 
despectioue'.]  id  est  ut  illi  cessent  me  contemuere  et  exprobrari  propter 
humilitatem  legis  tue,   quam  superbi  despiciunt.     Quod  horum  verius  sit 
nescio,  omnes  possunt  stare  in  sensu  suo,  quia  testimonia  domini  exquisita 
hec  omnia  custodiunt.    Neque  enim  reddunt  opprobrium,  sed  et  Optant  ab 
illis  auferri,  ne  inferant  et  peceent.    Quarto  potest  aliter  intelligi,  ut  sit 


6  credunt  se  oinnia       15  niltipliciter       23  ©eib.  opropbriis,  cfienfo  3-  25,  27  u.  flg. 
30  iSeib.  opivjpbrosa        33  ©cib.  despectu 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


317 


sensus:  queso  ut  non  sinas  me  timere  opprobrium  et  contemptum  cructs  tue 
et  verbi:  quia  talis  timor  vel  horror  scaudalisat  multos  pereuntes.    [Sic  infra: 
'^raputa  opprobrium  meum,  quod  suspicatus  sum'.]    Et  quod  istud  intelligat  2>-  39. 
petens  ita  confortari,  sequens  versus  non  nihil  indicat  dicens: 

Etenim  sederunt  principes  et  adversum  me  loquebantur, *5- 23. 
servus  autem  tuns  exercebatur  in  iustificationibus  tuis.  Con- 
temptus  sum  superbis  et  opprobrio  habeor,  ut  ps.  122.  'Quia  multum  repleta^Bf.  123,4. 
est  anima  nostra :  opprobrium  abundantibus  et  despectio  superbis',  id  est  con- 
temptus.  Quia  sie  principes  sedent  primo  ludeorum,  post  liereticorum :  et 
tandem  omnes,  qui  veritatem  in  humilitate  proponunt,  non  solum  contemnuntur, 
sed  et  opprobriis  saturantur  ab  iis,  qui  sapientes  sunt  apud  semetipsos.  Deinde 
procedunt  ad  temeritatera  iudicii  et  contra  eos  loquuntur  et  decernunt.  A  qua 
perditione  certe  nunc  plurimi  nostrura  non  sunt  alieni,  ut  falsi  miserrime 
putant,  eo  quod  non  summo  studio  soUiciti  sunt  huius  Apostolici  moniti, 
ßo.  12.  'Nolite  esse  prudentes  apud  vosmetipsos'.  Quam  cito  enim  incipimus  sRom.  12,1 
privatim  et  proprie  sapere  contra  omnes  vel  plures  saniores  et  eque  sanos, 
mox  hi  superbi  sumus,  qui  opprobrium  et  contemptum  faciunt.  Et  male- 
dicti  declinamus  a  mandatis  dei,  qui  precepit  humiliter  et  communiter  sapere. 
Nam  etiam  si  veritas  nobiscum  sit:  si  enim  privata  et  propria  fit,  iam  nec 
veritas  est,  que  omnino  communis  omnium  est,  esse  vult  et  debet.  Ac  per 
hoc  si  est  veritas,  vitiata  est  tarnen  proprietate,  ac  sie  non  veritas,  sed  men- 
dacium.  Non  enim  veritas  est  vitiosa  uUa  in  parte.  Quod  si  vicium  habet, 
veritas  non  est.  Igitur  summo,  ut  dixi,  studio  ista  pestis  fugienda  est,  pro- 
prius  sensus  et  privatim  sapere,  quantumvis  iustum,  sanctum,  verum  atque 
bonum  appareat.    Non  enim  idipsum  est,  sed  apparet. 

Nam  et  testimonia  tua  meditatio  mea  est:  et  consilium ig.  24. 
meum  iustificatioues  tue.  Hoc  iterum  contra  proprietarios  opinionis: 
quia  nec  consilium,  nec  meditatio  eorum  est  lex  Christi,  sed  inventio  et 
estimatio  proprii  capitis  est  consilium  eorum,  dimisso  scrutinio  Scripture. 
Immo  nec  meditationem  habent,  quia  non  meditantur  in  lege  doraini,  sed 
superficietenus  eam  et  precipitanter  adducunt:  si  adducunt,  non  meditate, 
neque  vim  eius  inspiciunt  aut  considerant,  quod  facit  meditatio.  Quare  ipsi 
perversi  omnia  pervertunt  et  faciunt,  ut  non  sit  testimonia  domini  eorum 
meditatio,  sed  econtra  suam  cogitationem  volunt  esse  testimonia  domini. 
Immo  ac  si  Scriptura  debeat  illis  sie  dicere:  Vestra  meditatio  est  mea  testi- 
monia: cum  ediverso  captivato  intellectu  testimonia  dei  debeant  esse  nostra 
meditatio.  Non  testimonia  in  nostra,  sed  nostra  meditatio  in  ipsa  debet 
testimonia  intrare,  concludi  et  sapere,  ut  non  aliud  vel  aliter  sapiat,  nec  ultra 
nec  citra.    Uli  autem  volunt,  ut  testimonia  sie  sapiant  nec  aliud,  nec  aliter 


3  ©etb.  obpropriuni  6  in  iustif.  tuis  fe^U  26  medit.  mea  &  27  tue  fc^U 
37  in  nostra,  Beffer  nostram  (meclitationem)         38  intrari         39  sie  sapere 


318 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


quam  eorum  est  meditatio.  Qnocirca  recte  patres  antiqui  dixerimt,  nihil  esse 
agendum,  nisi  esset  confornie  testimoniis  Scripturarum  et  sanctis  doctoribus. 
Et  vere  nimium  est  iniqimm,  ut  testimonia  domini  sie  habeautiir,  ut  eis 
imponatur  sensns  noster,  ut  illum  velut  extraneum  suscipiaut,  meditentur  et 
sapiant,  cum  nos  potius  econtra  sensum  illorum  (qui  veritas  est)  nobis  extra-  n 
ueum  (quia  omnis  homo  mendax  est)  suscipere,  meditari  ac  sapere  debeamus. 
lUud  faciunt  ludei  et  heretici  et  scioli  supei'bi:  hoc  simplices  et  fideles 
SG.  15.  ifi.  Christiani,  iu  humilitate  iucedentes.  Ad  eundem  sensum  7.  et  8.  precedentis 
octonarii  intelligi  possuut,  scilicet:  'In  mandatis  tuis  exercebor  et  considerabo 
vias  tuas.  In  iustificationibus  tuis  meditabor:  non  obliviscar  sermones  tuos'.  lo 
Illi  enim  per  contrarium  volunt,  quod  maudata  dei  exerceantur  et  loquantur 
in  suis  iTiandatis,  immo  quod  exercitia  et  doctrine  sue  hominum  sint  mandata 
dei.  Et  ita  faciunt  idola  ex  auro  divine  Scripture,  ut  in  prophctis  arguuntur 
multipliciter,  ut  si  possint,  dicant  mandatis  dei :  'Vos  estote  locutio  et  exer- 
citium  meum.  Hoc  sapitc,  quod  ego  sapio.  Convenit  vos  induere  meum  i5 
exercitiura,  non  meum  exercitium  vos  sitis  vel  vos  induat'.  Ita  similiter: 
non  considerant  vias  dei,  sed  vie  dei  debent  se  relinquere  et  vias  illorum 
considerare,  id  est  eorum  consideratio  fieri.  Sic  in  iustificationibus  dei  non 
meditantur,  sed  volunt,  quod  iustificationes  dei  meditentur  in  suis,  id  est 
fiant  sue  meditationes.  Hoc  totum  est,  quod  Scriptui'e  sensum  imponunt  et  20 
non  sinunt  sibi  ab  ea  imponi  [Hilar.  Ii.  de  trinitate  ...  enim  lect . . .  is  est].* 
Atque  ita  sicut  Christum  ludei  in  carne  tractaverunt ,  qui  est  veritas: 
ita  iidem  et  heretici  Scripturam  tractant,  conspuunt,  crucifigunt  et  occidunt. 

Soft.  19, 36.  Nisi  quod  os  eins  non  comminuunt,  id  est  non  tollunt  aliquid  de  Scripturis 

et  textu.    Ita  nunc  hic  dicit  'Consilium  meum'  'Iustificationes  tue'.    Sed  2» 
econtra  apud  eos:  'Iustificationes  tue'  'Consilium  eorum',  id  est  quicquid 
ipsi  deliberaverint,  hoc  esse  tuas  volunt  iustificationes  vanissimi  homines. 

Nunc  verba.  [Testimonia.]  'Testimonia'  inquit,  quia  non  ita  errarent 
isti,  si  clare  exhiberent  veritatem  Scripture.  Nunc  autem  errant,  quia  sunt 
testimonia,  quibus  credi  primum  oportet,  non  que  mox  comprehendere  fas  30 
sit.  Qui  enim  prius  intelligere  quam  credere  volet,  testimonia  non  habet, 
sed  certani  scientiam,  ut  sibi  videtur.  Et  non  sunt  ei  testimonia  scripture, 
sed  seien tie.  Nunc  autem  id  discamus,  quod  Scriptura  sancta  est  'testimonia': 
primum  ludeis  de  futuro  Christo.     Quia  lex  et  prophete  testificabantur 

ffiüm.  3, 2i.iustitiam  dei  in  Christo  Ro.  3.  Ex  quo  notabile  tu  0  homo  tibi  id  diligen-  35 
tissime  serves,  quod  ubicunque  Scripture  locum  non  usque  ad  finem  intelligis, 
neque  oranem  que  latet  veritatem  comprehendis,  licet  forte  aliquas,  forte 
multas  ibidem  intelligas,  scito  quod  ibi  Semper  tibi  est  testimonium  adhuc 
revelaude  tibi  vel  saltem  revelabilis  veritatis.  Testimonium  enim  ideo  dicitur, 
quia  de  futuris  testatur  et  prophetat.    Sed  omnis  locus  Scripture  est  infinite  40 


21  SßicIIeidit  ibi  enim  lectio  talis  est  29  errant,  fe^It  Exquo 
')  Hilm-,  flo  trinit.  II  -'k 


Paalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


319 


intelligentie:  ergo  quaDtumcunque  intelligis,  non  superbias,  non  repugues  alteri, 
non  resistas,  quia  testimonia  sunt,  et  iste  forte  videt,  qnod  tu  non  vides,  et 
quod  illi  est  iustificatio  vel  eloquium,  tibi  adhuc  est  testimoniuni.  Quocirca 
Semper  est  proficere  in  intelligentia  Scripture.    Et  seniper  prior  gi'adus  est 

f)  velut  Spiritus,  posterior  velut  litera  clausa,  quam  prior  non  vidit,  donec 
reveletur.    Unde  et  Apostolus :  'Nos  autem  revelata  facie  gloriam  Domini  2.  gov.  3,  ts. 
speculantes  transferimur  a  claritate  in  claritatem  tauquam  a  domini  spiritu'. 
Sic  et  in  activa  vita  fit:  semper  est  proficere  de  actu  in  actum,  de  virtute 
in  virtntem,  ut  ibi  de  intellectu  in  intellectum,  de  fide  in  fidem,  de  claritate 

10  in  claritatem,  de  notitia  in  notitiam.  Que  est  vera  vita  contemplativa.  Atque 
sie  gradus  prior  Semper  est  Spiritus  et  posterior  est  litera.  Quare  sicut  non 
est  finis  speculative,  ita  nec  active.  Ergo  noli  superbire,  sed  obliviscere 
literam  et  sequere  [id  est  extenderej  spiritum,  id  est  non  in  secundo  vel 
tercio  gradu  sistas,  sed  et  hunc  tibi  facito  de  litera  spiritum.    Sic  itaque 

15  precedens  incognitio  semper  est  litera  sequentis  cognitionis,  que  fit  spiritus. 
Et  hic  rursus  litera  ad  sequentem  &c.  Et  hoc  est  esse  testimonia.  Igitur 
qui  in  aliquo  gradu  intelligendi  vel  agendi  positi  ulteriorem,  qui  adhuc  latet, 
vel  negligunt  ut  tepidi  et  accidiosi,  vel  suo  modo  intelligunt  et  agunt  ut 
superbi  et  superstitiosi :  sicut  heretici  faciunt  et  hipocrite  atque  singularitatis 

20  Studiosi  [sunt  qui  Scripturam  non  /«felligunt  esse  testimonia] :  qui  omnia  non 
ut  testimonia  accipiunt,  sed  ut  iam  finitam  et  resolutam  veritatem,  quam 
testimonia  iudicarent.  ludei  enim  Scriptnras  non  pro  testimoniis  vel  saltem 
non  pro  testimoniis  dei  accipiunt,  sed  aliter  quam  deus  per  hec  testificatur. 
Ita  omnes  superbi  similiter  faciunt,  dum  suum  sensum  imponunt  Scripturis 

25  et  hoc  per  eas  vohmt  testificari,  quod  ipsis  placet,  non  quod  ille  testifi- 
cantur  vere. 

[Meditatio.J  Unde  apte  addit :  'Meditatio  mea  est'.  Quia  meditari  est 
intime  cogitare  et  interiora  rimari  et  semper  spiritum  introrsum  sequi  et  non 
sibi  parietem  facere  et  limitem  statuere,  quasi  iam  adeptus  sis  finem  intelli- 

30  gendi  aut  agendi.  Recte  ergo  dixi,  quod  testimonia  maxime  fidem  requirmat, 
ut  quod  nondum  intelligis,  ci'edas  intelligenti  et  non  propria  authoritate  tibi 
sensum  statuas  aut  alteri  repugnes  in  eo,  quod  nescis  vel  dubitas.  Meditari 
ergo  testimonia  est  intus  cognoscere,  quoniam  ipsa  sint  futurorum  signa  et 
testationes.  Qui  enim  Scripturam  non  relative  intelligit  aut  operatur  ad  futura, 

35  scilicet  ut  semper  sciat  sibi  superesse,  quod  intelligat  et  agat,  atque  illud 
fideliter  expectet  et  desideret  tandem  intelligere  et  agere:  hic  certe  non  per- 
mittit  ipsam  esse  testimonia  domini.  Sed  nunc  usque  ad  futuram  vitani 
Semper  superest  intelligere  et  agere.  Igitur  semper  non  superbire  oportet, 
quasi  iam  satur,  dives  et  locuples  sis.    Semper  sunt  tibi  testimonia  eorum, 


2  resistes  3  ad  huc  7  Vulg.  traiisfonnamur  13  id  est  exteiidere  iibcv= 
gejiiirictien;  UeS  extende  19  ©etb.  Sic  heretici         25  per  eos         34  ©eib.  ad  fiitura 

intelligit  aut  operatur, 


320 


Dictata  super  Psalteriura.  1513 — 16. 


qiie  nondum  intellexisti  aut  egisti.  Et  tarnen  optare  et  expectare  debueras, 
Sß.  20.  ut  agei'es  et  intelligeres,  ut  supra:  'Concupivit  anima  mea  desiderare  insti- 
ficatione,s  tuas  in  omni  tempore'.  Non  quod  neces.se  .sit  nos  omnia  intelligere 
et  agere  in  hac  vita,  sed  quod  paratus  debeat  esse  animus,  nunquam  velle 
desistere  ab  amplius  agendo  et  intelligendo  usque  ineternum,  nullum  scire  r, 
limitem,  nullum  finem,  nullum  modum.  Hoc  est  enim  esse  in  spiritu  liber- 
tatis,  cui  non  est  posita  lex  et  statutum,  quia  amplius  facit  quam  sibi  pre- 
cipitur,  ut  si  ineternum  vivere  liceret,  ineternum  intelligere  et  agere  studeret 
nec  unquam  retrocedei'e.  Hic  est,  cuius  meditatio  est  testimonia  Domini,  et 
qui  custodit  testimonia  eius.  -  lo 

BALETH. 

ä8.  2.'i.         Adhesit  pavimento  anima  mea. 

Ista  adhesio  est  imperfectio  populi  fidelis,  qualis  erat  in  ApostolLs,  cum 
adhuc  literam  saperent  tam  intelligendo  quam  agendo.  Atque  quia  nullus 
tam  perfectus  est,  quin  in  aliquo  adhuc  sit  pei-ficiendus,  nullus  tarn  illu.stratus, 
quin  illustraudus,  accendendu.s,  castificandus,  humiliandus,  et  sie  de  Omnibus 
virtutibus.  Quare  pavimentum  est  unicuique  suum.  Unicuique  restat  aliquid 
de  litera,  ut  non  sit  totus  Spiritus,  de  veteri  homine,  ut  nondum  sit  totus 
novns,  de  carne,  de  terra,  de  mundo,  de  diabolo,  ne  sit  totus  anima,  totus 
celum,  totus  Christi,  totus  dei.  Quare  adheret  pavimento  anima  mea.  Quod  20 
!iiüm.7,2i.23.  et  Apostolus  coufitetur,  dicens  Ro.  7.  'Inveuio  aliam  legem  in  membris  meis 
captivantem  me  in  legem  peccati'.  Semper  itaque  magis  ac  magis  indiget 
illuminatione  et  accensione,  ut  proficiat,  qui  incepit.  Et  vere  nullus  experitur, 
quoniodo  et  quantum  adheret  anima  carni  et  Spiritus  litere,  nisi  qui  inceperit 
viam  Spiritus  ire.  Ipse  enim  novit,  quid  sit  adherere  animam  pavimento  et  25 
clamat:  Domine,  adhesit  pavimento  anima  mea  &c.'  Veruntamen  prima 
litera  est  de  Apostolis,  qui  adhuc  rüdes  herebant  litere,  antequam  spiritus 
fuit  datus.  In  quibus  omnium  imperfectio  sequentium  est  prefigurata.  Hebr. 
habet  'pulveriV  q«od  idem  est,  quia  pavimentum  est  pulv^erulentum :  quod 
est  litera,  caro,  imperfectio  &c.  Sed  petra  et  solidus  lapis  Christus  est  et  30 
Spiritus,  cui  adheretur  secundum  id  quod  sumus  spiritus  et  perfectio,  ut 
a«.  si.infra:  'Adhesi  te.stimoniis  tuis,  domine'.  Quia  secundum  quod  perfectus  sum, 
adhesi  testimoniis  tuis  ego  totus,  secundum  quod  auteni  imperfectus  et  adhuc 
carnalis,  adhesit  anima  mea  pavimeuto.    Ergo  tu  magis  magis 

Vivifica  nie  secundum  verb um  tuum.  Quia  secundum  promissum  35 
tuum  peto  id,  non  secundum  meritum,  vel  iuxta  intentionem  et  regulam,  ut 
non  singulariter  incedam  sensu  meo.  Hec  autem  vivificatio  est  ipsius  spiritus, 
id  est  voluutatis  spiritualis.  Quantumvis  enim  doctus  sit  aliquis  et  illustratus 
fide,  nisi  et  aifectu  eadem  velit  et  operetur,  nondum  vivit.  Que  vita  nostro 
tempore  rarissima  est,  cum  tarnen  sit  eruditio  ubique  plenissima.  « 


')  P.salt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


321 


Vias  meas  enunciavi  et  exaiiclisti  me:  doce  me  iustifi-as.  26 
cationes  tuas,  id  est  vias  tuas,  quia  meas  coufessiis  snm  tibi.  Hoc  non 
faciunt  superbi,  ut  vias  suas  ennncieut  et  confiteantur  domino,  quoniam  vie 
sue  sunt  errores  potius.  Immo  absconduut  et  defendunt  vias  suas.  Quare 
nec  exaudiuntur  nee  docentui-  iustificationes  Dei.  Quomodo  enim  potest 
doceri  aliena,  cui  placent  sua,  que  alienis  sunt  contraria? 

Viani  iustificationum  tuaruni  instrue  me:  et  exercebor  in«.  27. 
mirabilibus  tuis.  Non  tantum  iustificationes,  sed  viam  etiam  iustificatio- 
num: quid  hoc  aliud  est,  quam  quod  'via'  significat  usum  et  habitum  quendam 
et  profcctum  iustificationum  dei,  quas  versu  precedenti  petiit  ut  inchoaret, 
nunc  petit  ut  proficiat  et  de  vestigio  viam  faciat,  a  finibus,  unde  egreditur, 
ad  viam  perveniat  et  per  viam  ad  fiuem.  Via  enim  non  est  limen  vel  ianua 
exeundi,  sed  profectus  et  locus  procedeudi.  Non  qui  inceperit,  sed  qui  pro- 
fecerit  et  perfecerit,  hie  salvus  erit.  Sicut  econtra  non  qui  inceperit  male 
agere,  sed  qui  profecerit  et  perfecerit,  hic  damnabitur. 

'Exerceri'  quid  sit,  in  glosa  ^  dictum  est  sufficieuter.  Similiter  et  'mira- 
bilibus' octonarii  precedentis  versu  2.^  Non  enim  possunt  verba  aliter  quam 
lingua  exerceri,  quia  opera  exerceri  aliud  sane  est.  Igitur  'Exerceri  in  mira- 
bilibus' est  verba  Christi  discutere,  loqui,  disputare  et  invicem  garrire  cum 
suavitate  et  alacritate,  sicnt  avicule  in  Maio :  ita  Ecclesia  fecit  in  primitiva 
Ecclesia.  , 

Dormitavit  anima  mea  pre  tedio.  Hoc  fit  omnibus  proficientibus S5.  28. 
in  via  et  perfectionem  querentibus  expectantibusque,  sicut  factum  fuit  iis, 
qui  sub  lege  spiritum  revelandum  expectabant:  quales  et  Apostoli  fuerunt 
ante  spiritum.  Et  unusquisque  est  in  gradu  suo  quem  habet,  ad  cum  quem 
nondum  habet,  sed  querit.  Quia,  ut  diximus  supra,  gradus  in  quo  sumus, 
est  velut  litera  eins,  ad  quem  imus:  qui  est  finis  primi  et  initium  futuri. 
Sicut  Christus  finis  Synagoge  et  initium  Ecclesie,  ita  omnis  virtus,  omnis 
actus,  omnis  scientia  et  intelligentia.  Sed  tedium  obrepit  in  iis :  quia  habitus 
gradus  incipit  fastidiri,  et  nondum  habitus  non  potest  sub  venire.  Et  ita 
dormitat  anima  pre  tedio  litere  et  dilatione  Spiritus.  In  quo  intermedio  nihil 
efficacius  quam  verbum  dei,  quod  confirmat  in  gradu  preseuti  et  excitat  ad 
futurum.  Adiuvat  enim  sustinere  literam  et  facit  querere  spiritum.  Unde 
ps.  44.  'Diffusa  est  gratia  in  labiis  tuis'.  Non  ait:  'diffusa  est  lux  in  labiis  ii;.  45, 3. 
tuis',^  licet  et  hoc  verum  sit.  Sed  quia  verbum  dei  super  omnia  habet  vim 
motivam:  est  enim  ignis  non  tantum  lucens,  sed  et  ardens,  et  'sermo  dei  or.  4,  1 
vivus  est,  penetrabilior  omni  gladio  ancipiti':  igitur  in  omni  tedio  recurre 
ad  memoriam  verbi  et  confirmaberis  in  proposito  tuo. 


14  et  perfecerit  fe^U  fiet  ©eib. 

')  £)bm  ®.  284.  ')  5).  i.  5ß.  18.  @ief)c  oben  ®.  314.  ■')  »evgl.  oben  ©.  284. 

SutlievS  aön-te.   IV.  21 


322 


Dictata  super  Psalteriura.  1513 — 16. 


«.29.         Viani  iniquitatis  amove  a  nie:  et  de  lege  tua  miserere  mei. 

Ista  est  iniquitas  proprie  iustitie,  de  qua  sepius  supra  et  infra  dictum: 
porro  2.  pars  versus  satis  exponitur  infra,  quia  misericordiam  iniplorat  non 
superstitiose,  sed  in  lege  doniini.  Non  euim  singularem  querit  legem  sibi, 
nec  extra  legem,  ut  stulti  misericordiam  Dei  invocant,  ludei,  lieretici,  scioli 

18, 42.  superbi.  Qui  clamant  ad  dominum,  nec  exaudivit  eos  ps.  17.  Quare?  Quia 
non  de  lege  Domini  clamant,  non  de  lege  fidei,  sed  de  lege  sua  et  lege 
peccatorum. 

«>.  30.         Viam  veritatis  elegi:  iudicia  tua  non  sum  oblitus. 

Non  viam  vanitatis,  falsitatis,  mendacii,  quia  non  quod  ego  volo,  elegi,  i« 
Scf.  Gfi,  3. 4.  sed  quod  tu.    Reprelienduntur  enim  apud  Isaiani,  qui  elegerunt  ea,  in  quibus 
domino  servirent,  omittentes  ea,  que  debebant  et  dominus  elegerat.  Satis 
dictum,  que  sunt  'Iudicia'. 

35.31.         Adliesi  testinioniis  tuis.    Hic  ponitur  perfectio  ad  imperfectionera 
supra  positam.   'Testinionia'  autem  que  sint,  supra  patuit.    Quibus  non  ad-  15 
lieretur  nisi  credendo  eis  ut  veris  et  fidelibus.    Quia  si  scirentur,  iam  nec 
testinionia  essent,  sed  exliibitio  et  nulla  fides:  scientia  itaque  eoruni,  que 
consecutus  es,  sed  fides  eorum,  que  assequi  liabes:  scientia  presentium  et 

ai.  66.  preteritorum,  fides  futurorum  proprie.    Sicut  infra:  'Bonitäten!  et  discipliuam 
et  scientiam  doce  nie'.    Seimus  enim  que  fiunt  et  facta  sunt,  credimus  que  20 
futura  promittuntur,  ut  Abraham  credidit  deo  proniittenti  &c.    Et  qui  sie 
adlieret  testimoniis  et  promissis  dei,  non  confunditur:  quia  implebitur  pro- 
missuni,  quod  credidit,  ut  sit  ei  gloria  credidisse.    Esset  autem  confusio,  si 

)B.  116. non  impleretur.    Ut  infra:  'Non  confundas  nie  ab  expectatione  mea':  ita  et 
hic  orat:  Noll  me  confundere,  id  est  fideni  nieam  illusam  permittere  fieri  25 
et  irrita  promissa  tua. 

58.  32.  Viam  mandatorum  tuorum  cucurri,  cum  dilatasti  cor  meum. 

Hoc  facit  Spiritus,  qui,  ut  dixi,  in  differentibus  gradibus  est  in  nobis. 
Et  Semper  revelat  literam  magis  ac  magis  ac  iiovos  Spiritus  creat  et  alfectus 
in  nobis,  ut  curramus  viam  mandatorum  eius.  30 

HE. 

SS.  33.  Legem  pone  mihi  doniine  viam  iustificationum  tuaruni,  quod 
hebr.  'Instrue  mihi  domine'  ^  dicitur.  Quia  nonien  legis  in  hebr.  a  verbo 
instruere  et  docere  venit,  unde  et  a  multis  'In.strumentum  vetus'  dicitur  lex 
Mosi,  quia  vere  Thora,  quod  lex  dicitur,  etymologice  instructionem,  instru-  35 
mentuni  vel  doctrinam  significat.  Cum  autem  lex  sit  data,  et  hic  tarnen  dari 
petat  sibi,  manifestum  fit,  quod  aliam  legem  quei-it,  scilicet  euangelicam  et 


3  expouit  8  peccatoram  V   1)\ixä)  (Soxxdhn  unhcutlid)  gelDorben;  ©eib.  sanctorum 

15  positutn         Si  veni 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.  'ostende  mihi  douiine\  "^^nn 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


323 


spiritualem.  Quod  et  satis  ex  eo  patet,  quod  ipsum  domiaum  petit  legem 
dare,  non  Mosern.  Non  alt:  Legem  ponat  mihi  Moses,  Cesar,  homo  qui- 
cunque,  sed  tu  ipse  domiue,  cuius  verba  sunt  vita  et  spiritus  et  qui  vivam  Soi).  6,  es. 
legem  ponis.  Homo  enim  et  Moses  illis,  id  est  hominibus  et  carnalibus 
ponimt  legem,  sed  tu  mihi,  qui  sum  spiritualis  futm-us  saltem  et  filius  dei. 
Item  'tuarum  iustificationum',  non  Mosaicarum  vel  positivarum,  ut  dicitur, 
que  non  faciunt  perfectum,  sed  manum  tantummodo  cohibent,  non  animum. 
Item  *  Viani'  id  est  opere  exercitatam :  non  ait  Vocera'  aut  "^scripturam"  aut 
'notitiam  tantummodo  iustificationum  tuarum',  sed  'viam  et  tritam  executionem'. 
Et  sie 

Exquiram  eam  semper.  Que  enim,  qualis  quantaque  sit  lex  dei, 
non  nisi  experieutia  operum  cognoscitur.  Ergo  primo  ponatur  via,  postea 
exquiretur.  Opera  enim  magis  quam  verba  intellectuant,  ut  sie  dixerim. 
Alioquin  Scripturis  abutitur  facillime,  qui  non  prius  vita  et  moribus  eas 
probaverit,  et  venit  in  errorem  intelligendo,  non  ut  expedit,  et  metiendo  ex 
se  et  suis  viribus  verba  illius. 

Hoc  etiam  dictum  est  supra,  quid  sit  'exquirere^  scilicet  Semper  in- 
teriora  spiritus  (juerere,  proficiendo  a  claritate  in  claritatem,  de  fide  in  fidem, 
de  litera  ad  spiritum. 

'Semper',  quod  et  infra  dicitur:  'Et  custodiam  legem  tuam  semper,  iwa.  u. 
seculum  et  in  .seculum  seculi',  id  ostendit  et  notat,  quod  lex  Dei  est  immu- 
tabilis.  Humane  autem,  quia  sunt  alligate  mutabilibus,  scilicet  loco,  terapori, 
corpori,  ideo  hiis  mutatis  et  differenter  sese  habentibus  leges  quoqiie  mutari 
et  dispensari  oportet.  Inde  enim  venit  Epicia,^  moderatrix  legum  secundum 
differentias  temporum,  locorum,  personarum.  Posset  enim  uno  tempore  esse 
lex  saluberrima,  que  alio  esset  nocentissima;  pari  modo  de  locis  et  persouis. 
Spiritualis  autem  lex,  que  animam  coram  deo  dirigit,  quia  est  in  immortali 
anima,  que  nunquam  mutatur  de  esse  suo,  ideo  semper  durat  ineternum.  Hoc 
est,  quod  lex  ligat  manum,  sed  non  animum,  quem  ligat  Euangelinm,  quod 
docet  humilitatem,  mititatem,  castitatem,  paupertatem,  obedientiam,  pacem, 
longanimitatem ,  fidem  &c.  Et  hec  omnia  ex  animo,  de  corde  puro  et  con- 
scientia  fideque  non  ficta,  non  autem  tantum  in  verbo  vel  opei'e  hec  simulando, 
sed  in  conspectu  dei  simplioi  corde.  Hec  autem  nulla  lex  humana  potest 
precipere  aut  contraria  prohibere,  neqne  si  contra  fiat,  arguere  vel  iudicare. 
Quia  non  potest  nosse,  cum  sint  in  occultis  et  soll  deo  cognita. 

Da  mihi  intellectum:  et  scrutabor  legem  tuam  et  custodiam»- 34. 
illam  in  toto  corde  meo. 

Sic  ps.  31.  'Nolite  fieri  sicut  equus  et  mulus,  quibus  non  est  intellectus'.  32,9. 
Quia  prius  obtulit  dicens :  'Intellectum  tibi  dabo  et  instruam  te  in  via  hac  &c.'  q3f.  32,  s. 


3  qui  fe^lt  12  prima  33  corde  hec  37  illam  fef)tt 
')  SSevgt.  oben  ®.  307  yinm.  2.  sTneiy.ei«. 


21* 


324 


Dictata  super  Psalteriuni.  1513—16. 


Sof).  6, 45.1gitui'  intellectus  est  a  domino  solo,  sicut  dicit:  'Erunt  omues  docibiles  dei'. 
Quare  non  est  philosophorum  ant  naturalis  iste  intellectus,  quo  etiam  visi- 
bilia  speculamur,  sed  theologicus  et  gratuitus,  quo  per  fidem  res  non  appa- 

3ei".  11, 2.  rentes  coutemplamur.    Ideo  vocatur  'Spiritus  sapientie  et  intellectus'.  Quo 
habito  possumus  recte  scrutari  legem,  id  est  intime  exquirere^  quid  habeat 
in  spiritu:  Euangelium  enim  dat  intellectum,  per  quem  vetus  lex  revelatur 
Sß-2.  et  perscrutatur.    Sine  quo  deficerent  scrutantes  scrutiuio,  ut  supra  versu  2. 

Non  autem  nisi  in  toto  corde  potest  hec  lex  custodiri:  humana  enim 
et  exterior  potest  tantum  ore  vel  manu  custodiri  sine  corde.    Unde  sepe  in 
vetere  lege  et  prophetis  precipit  deus  ex  toto  corde  se  coli  et  legem  suam 
custodiri,  quod  tarnen  lex  illa  non  potuit  dare,  quia  erat  litera.    Sed  ideo 
tamen  precepit,  ut  Christum  optarent  et  peterent  ])ro  impletione  eius.  Sicut 
et  nunc  precipit  perfecte  amari,  quod  tamen  ßei'i  non  potest  in  hac  vita,  ut 
cogat  nos  optare  futuram  vitam,  in  qua  implebimus  hec  omnia. 
33.3.=..         Deduc  me  domine  in  semitam  mandatorum  tuorum:  quia 
ipsam  volui,  id  est  voluntarius  fui  ad  illam,  non  servili  timore  et  formi- 
dine  poene  coactus,  ut  olira.    Gratia  enim  facit  velle  et  spontaneum  esse. 
Petit  autem  deduci,  quia  proficientis  est,  qui  iam  voluntarius,  ut  deducatur. 
Impii  enim  et  incipientis  est  reduci  vel  adduci  et  induci:  Semper  enim  in- 
digemus  magis  ac  magis  gratia  dei. 
SB.  36.         Inclina  cor  meum  in  testimonia  tua  et  non  in  avaritiam.  Sic 
sTio.' enim  lere.  6  et  8  et  Isaie  45  accusantur,  quod  omnes  avaritiam  sequantiu"  a 

Sei.  56, 11.  j^^^jj^Q  usque  ad  minimum.  Quia  qui  literam  tantum  sapiunt,  non  spiritum, 
necessario  legem  propter  terrena  et  lucrura  servant.  Jsam  quid  aliud  est, 
quod  Scripture  sancte  iam  diu,  maxime  nostra  etate,  sunt  contempte,  iura 
autem,  artes  atque  philosopliie  excultissime,  nisi  quia  hee  sunt  de  pane 

Wntti).  5, 3.  lucrando,  iste  autem  sunt  pauperum?  Pauperum  enim  est  regnum  coelorum. 

Si  enim  tarn  parum  darent  lucri  artes  et  iura,  quam  dat  Scriptura  Sancta, 
cito  abolescerent  et  sordescerent.  Kursus  si  Scriptura  lucrosa  esset,  nihil 
ipsa  cultius  et  frequentius  esset.  Sed  nunc  deus  vult  ipsam  esse  pauperem 
et  gratis  datam.  Unde  petit,  q.  d.  Avaritia  video  est  causa,  quare  literam 
sie  suscipiant  dimisso  spiritu.  Sed  tu  domine,  ne  sie  mihi  coutingat,  inclina 
cor  meum  in  testimonia  tua.  'Cor'  inquam,  non  tantummodo  mauum.  'Inclina', 
id  est  introrsum  inclina  in  interiorem  sensum,  ut  sie  avaritie  obliviscar. 
Vel  inclina,  id  est  humilia,  quia  captivari  oportet  intellectum,  eo  quod  non 
visibilia  nec  invisibilia  exhibeat,  sed  testimonia  invisibilium  ac  sie  visibilia 
tollit,  invisibilia  promittit,  relinquens  in  medio  utrorunque,  id  est  in  testi- 
moniis  et  argumento  futurorum  non  apparentium. 
!C.  37.  Averte  oculos  meos,  ne  videant  vanitatem,  in  via  tua  vivi- 
fica  me.    Ista  est  vanitas  carnls  et  litere,  quam  facit  avaritia  in  Scripturis 


29  Kur  si 
TcstiiunriLi 


32  ©eib.  Sed  tarnen  doniine 


83  tua  feiert 


3G  ilm  JRanbe 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


325 


et  creaturis  queri,  ubi  omnia  referuiitLU'  ad  conimodum  carnis,  que  scripta 
et  facta  sunt.    Sed  hoc  vauissimum  est,  quia  Spiritus  veritate  privatur  per 
hoc.    Sic  ludei  usque  hodie  sunt.    Et  pro  primitive  populo  Ecclesie  erat 
hic,  quia  tunc  incepit   abundare  ista  vanitas  corruptissimorum  scribaruni, 
avaricie  mercenariorum.   Nam  et  Euaugelium  eos  avaros  vocat  et  frustra  colere  aiic.  le,  u. 
dicit  eos  deum  doctrinis  et  maiidatis  hominum.    Sed  Mn  via  tua  vivifica  me'.  2»!attt).  15, 9. 
Hoc  verbum  frequens  in  toto  hoc  psalmo:  ideo  semel  expouemus  ipsum 
plene.    Spiritus  est  qui  vivificat,  et  fides  iustificat:  iustus  enim  ex  fide  vivit,  SoM.^es.^ 
Ro.  1.  Heb.  10.  Abacuk  2.    Ergo  "vivifica  me'  est  dicere:  lustifica  me,  da ^f^'i- 10.  38. 

...  1  .  .  .  .^abat.  2, 4. 

mihi  spiritum,  da  mihi  vivam  et  perfectam  fidem,  in  qua  vivam  et  iustus 
sim.  Sic  enim  ero  vivens  et  iustus  in  via  tua,  non  in  via  eorum.  Quia 
ea  est  mortua:  Htera  enim  occidit  et  vanitas  iniustificat,  licet  iustificent  se, 
tarnen  in  via  sua.  Sed  nolo  haue  vivificationem  et  iustificationem  in  via 
eorum,  sed  in  via  tua.  Quod  fiet,  si  prius  averteris  oculos  meos,  ne  videant 
(id  est  ne  videre  velint).  Neque  videre  dicendus,  qui  nolens  vel  non  volens 
vanitatem  videt,  ut  qui  contra  eam  disputant. 

Statue  servo  tuo  eloquium  tuum  in  timore  tuo.  38. 

Semper  prosequitur  differentiam  legis  veteris  et  nove,  seu  litere  et 
Spiritus.    Nam  versu  1.  'Exquiram  eam  semper',  quod  non  convenit  litere, «.  as. 
que  aliquando  queritur,  quesita  est,  queretur  et  alicubi  et  aliquibus.  Item  2.  s.  34. 
'Da  mihi  iutellectum',  quia  litera  non  habet  intellectum.  Item  'In  toto  corde 
meo',  quia  litera  custoditur  manu  tantum  vel  dimidio  et  invito  corde.    Item  3.  sß-  35. 
'Ipsam  volui',  quia  litera  non  habet  voluntarios,  sed  coactos  timore  pene 
servorum.    Item  4.  Quia  divites  et  avari  sunt  literam  servantes  promittentem  35.  3«. 
terrena,  sed  pauperes,  qui  cor  inclinant  in  testimonia  et  promissa  futurorum. 
Sic  5.  Vanitatem,  non  veritatem  habet  litera,  nec  vivifieat,  sed  occidit  in».  37. 
via  sua.    Ita  nunc  stans  et  statuenda  predicatur  lex  gratie.   Quia  illa  desti- 
tuenda  est:  statuens  enim  aliam  destituit  utique  prioi'em.    Igitur  'Statue" 
firmiter  ineternum  'in  timore  tuo'.    Igitur  in  istis  sex  versibus  iste  et  multe 
insuper  alie,  si  diligenter  discusseris,  differeutie  inveueri  possunt.  Quäle 
est  quod  nunc  ait :  'In  timore  tuo',  non  in  timore  servi  tui  Mosi  aut  creature 
cuiuscunque.    Item  'Servo  tue',  id  est  populo  spirituali,  non  servo  Mosi. 
Item  'Eloquium  tuum',  non  Mosi  aut  Cesaris  aut  cuiuscunque  hominis,  qui 
manum  arcere  tantum  potest,  sicut  Ro.  1 3.  ait  Apostolus :  'Si  non  vis  timere  atöm.  13, 3. 
potestateiu,  fac  bonum'. 

Amputa  opprobrium  meum,  quod  suspicatus  sum:  quia«.  39. 
iudicia  tua  iucunda.  [Ut  infra:  'Memor  fui  iudiciorum  tuorum  a  seculo sß.  52. 
domine  et  consolatus  sum'.]    Hebr.  'averte  opprobrium  meum:  quod  reveritus 


5  mercemiarioruiu  1 1  %m  9ianbe  Vivifica  me. 
istas  et  multas  30  alias  diligiteuter  diftereiitias 
opropbrium;  cßenfo  ©.  326  3-  5  °- 


24  servusV  29  ineternum.  In 
33  cuiusque         36  u.  38  ©eib. 


326 


Dictata  >super  Psalterium.  1513  —  16. 


sum:  quia  iudicia  tua  bona'.^  Cum  enim  a  litera  et  vanitate  declinarent  et 
cor  suum  in  testimonia  Christi  inclinareut,  iibi  vivitur  tantuiumodo  in  spe 
futurorum,  contemptii  presentium :  quia  non  res,  sed  testimonia  tantum  rerura 
habentur,  ideoque  velut  stulti,  impotentes  et  nihili  iudicabautur  fideles,  et 
3cvciu.i5,i5.  ita  fiebat  eis  verbum  gratie  in  opprobrium  tota  die,  ut  et  Jeremias  de  se 
a)Mttf).26,4i.  confitetur:  ideo  nunc  petit.  I^icet  enim  spiritus  promptus  sit,  caro  tamen 
infirma,  et  licet  perfecti  hoc  opprobrium  non  timuerint,  tamen  infirmi  poterant 
timere  ipsum,  vel  saltem  tentari  ad  timendum  ipsum :  ideo  petit  hic  spiritum 
fortitudinis,  ut  gloriose  contemnat  oppi'obrium  crucis  Christi.  Unde  sequitur: 
'Iudicia  tua  iucunda'.  Sane  non  ait  'Iudicia  oris  tui',  forte  quia  iudicia  hec 
sunt  opera  ipsa  crucis,  que  euangelica  iudicia  oris  decernunt,  ut  sunt  in 
contemptu  presentium  vivere,  })aupertatem  pro  divitiis,  passiones  pro  voluptate, 
abiectiones  pro  honore  suscipere  et  tolerare.  Horum  autem  opprobrium  for- 
midabile  potest  esse  multis,  si  non  amputetur  eis,  et  videant,  quoniam  bona 
hec  sunt  anime,  licet  mala  et  aspera  et  amara  carni  et  canialibus.  Igitur 
seipsum  excitat  quidem  et  hortatur,  quod  iudicia  sint  iucunda.  Sed  hoc  non 
sufficit,  nisi  dominum  oret  auferre  timorem  illorum  iudiciorum,  eo  quod  infirmi 
sumus  ex  nobis. 

Item  sunt  quidam  reperti,  qui  in  iis  7  versibus  7  dona  spiritus  sancti^ 
coUegerint.    Quorum  Studium  licet  tantum  audierim,  non  etiam  viderim,  volo 
tamen  iuvare  et  confirmare.     Nescio  tamen,  si  ordinem  ipson;m  tangam. 
«.  38.  Igitur  donum  t  im  oris  tangit  versus  sextus:  Statue  servo  tuo  &c.'  Timor 
enim  conservat  hominera  in  mandatis  dei  et  fixe  statuit  ea  in  corde  eius. 
Sj.  39.  Septimus  autem  hic  habet  donum  fortitudinis,  ut  dictum  est,  quia  contra 
pusillanimitatem  et  timorem  humanuni  de  opprobrio  crucis  et  iudiciorum. 
!«.  37.  Quintus  habet  donum  scientie,  quia  vanitatem  petit  averti  et  nescire,  ut 
scilicet  sciat  veritatem,  que  vivificat.    Et  hoc  optime  consonat,  quod  'in  via 
tua  vivifica  me',  quia,  ut  dixi,  lex  tunc  est  via,  quando  in  exercitio  est,  non 
quando  tantum  in  intellectu.    Et  sie  exercitium  adducit  scientiam  et  ex- 
perientiam.    Quartus  ponit  pietatem,  scilicet  contra  avaritiam,  impietatis 
1.  lim.  6,10.  radicem  et  malicie.    Quia  sicut  avaritia  est  radix  omnium  malorum,  ita 
öiii.  .1, 22.pietas  radix  omnium  bonorum.   Docet  enim  beneficos  esse  et  fructum  spiritus 
ferre,  qui  est  bonitas.    lila  autem  docet  malignos  esse  et  fructus  atque  opera 
^"'•^'l*^  !!- carnis  ferre,  que  sunt  ire,  rixe,  secte,  homicidia,  mendacia  &c.  Tercius  donum 
consilii,  quod  maxime  necessarium  est  proficientibus,  qui  iam  in  statum 
alitjuem  vocati  et  positi  sunt:  quia  talibus  undique  instant  insidie,  tentatione.s, 
pericula,  ubi  consiliis  abundare  necesse  est,  ut  ea  que  per  sapientiam  et 


7  timuert         31  Qui  sie  Avaritia         37  est.   Et  ea  sapientia 

')  Paalt.  iuxta  Hebr.  nad)  Jäter  ©ta|)ulenfig ;  ouberc  iejte:  „quod  reveritus  sum 
iudicia  tua  bona".  -)  Sapientia,  intellectus,  consilium,  fortitudo,  scientia,  pietas, 

timor,  nad)  2-  3, 


Psalmus  CXVIIT.  [CXIX.] 


327 


intellectum  novit,  recte  possit  applicare.  Sapientia  enim  rectissime  primus 
gradus  est  et  incipientinni,  quando  aliciii  a  novo  datuv  cognitio  et  iJlurainatio 
veritatis  Christiane  et  spirituali.s  gratie.  Qua  sapientia  habita  tanqiiam  funda- 
mento'  sequitur  intellectus  etiam  eorum,  que  prius  sine  niagistro  intelligere 
nequivisset  [licet  (^)  non  Semper  magistro  ojjm  habeat  in  gnolibet  obiecto  et 
casn,  sed  per  quem  quoque  scrutari  poss/t.  Quare  et  hoc-  tcrcium  'Scrutabox"' 
mox  additnm  est,  uhl  tarnen,  ut  in  eandeni  formam  fiat,  sequitur  7egem 
tuam',  scihcet  (juam  ^^e/'  sapientiam  mihi  posuisti,  etiam  per  intelfectum  scru- 
tabor].  Nunc  autem  sapientia  hicet  ei  et  sie  transfei'tur  a  claritate  in  clari- 
tatem  et  accipit  gratiam  pro  gratia,  sapientiam  Y>ro  sapientia,  quod  fit  per 
intellectum.  Tunc  demum  venit  consilium,  quod  docet  utrunque  recte 
applicare  pro  bonis  faciendis  et  malis  vitaudis,  ut  non  peccet  et  bene  faciat; 
quod  est  difficillimum  iuter  tot  pericula.  Multi  enim  preclarissime  sunt  illu- 
minati  sapientia  et  intellectu  divinorum  et  tamen  ea  non  possuut  tempore 
et  loco  suo  applicare,  quia  non  sunt  viri  consilii  et  non  in  tempore  tritici 
mensuram  expeudunt.  Quarto  fortitudo  ad  ea  in  opus  producendo,  nullius 
resistentiam  raetuendo.  Ad  quid  enim  prodest,  quod  consilium  ex  thezauro 
sapientie  et  intellectus  decernit  regulas  et  modum  agendi,  si  ignavia  et  timor 
raundi  ea  non  sinat  fieri?  Tunc  quinto  fit  seien tia,  id  est  certa  j)er  ex- 
perientiam  cognitio,  quod  vera  sunt,  que  sapientia  et  intellectus  in  fide  docent. 
Quia  experti  in  vita  spirituali  et  Christiaua  non  sunt  nisi  qui  in  consilio 
et  fi^rtitudine  sapientiam  et  intellectum  suum  probavernnt.  Tunc  enim  demum 
sexto  et  aliis  prodesse  potest  per  pietatem.  Nam  sciens  et  expertus  in  se 
viam  dei  certus  potest  et  alium  ducei'e.  Et  ita  in  summa  quattuor  donis 
indiget  pro  se:  sapientiam  et  intellectum  ad  recte  cognoscendum,  consilium 
et  fijrtitudinem  ad  recte  et  constanter  agendum  cognita,  ne  cognita  vel  male 
applicet,  vel  male  negligat  bene  applicata.  Hec  sunt  illa  quattuor  ps.  90:  ^Jf.gi, 
'Timor  nocturnus'  contra  donum  consilii,  'Sagitta  volans'  in  die,  apparens 
fantasma  contra  donum  consilii,  'Negotium  perambulans  in  tenebris'  contra 
donum  intellectus,  qui  tenebras  aperit,  'Demonium  meridiauum'  contra  sapien- 
tiam douum  dei,  id  est  sapientia  mundi  apparens  clare.  Item  Duobis  donis 
indiget  pro  proximo,  ut  scilicet  certus  sit  et  sciat  per  experientiam,  si 
voluerit  dux  alterius  esse  et  per  quattuor  illa  exercitatus  sit.  Deinde  ut 
etiam  velit  per  pietatem  suam  scientiam  apponere  pro  altei'ius  ductu.  Unico 
autem  indiget  ad  deum,  scilicet  timore  domini,  qui  omnia  consummat.  Et 
perfectissimum  est  omnium  donorum,  in  quo  soll  deo  servitur.  Sed  ad  uostra 
redeamus.  Tercius  dixi  versus  donum  consilii  ponit,  quia  ait:  'deduc  mesj.  35. 
domine',  scilicet  iam  positum  et  vocatum  in  sorte  et  statione  sua:  ibi  enim 
opus  erit  dono  consilii,  quo  deducar.    Nam  quantumvis  sis  oculatus  per 


1  Sut^er  t|ätte  fi^reiBen  fotlen  noverunt  iinb  possint        5  ©eib.  habet         (>  Seib.  et 
he  ciuin       22  suam        28  volams 


328 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


sapientiam,  astutus  et  auditor  per  intelleetum  et  robustus  per  fortitudinem, 
nisi  consilio  oculos,  aures  viresque  in  rectam  viam  direxeris,  per  omnia 
«.  34.  iucurres.  Secuudus  versu.s  habet  intelleetum,  ut  patet  satis  expresse,  quo 
potes  scrutari  etiani  per  teipsum,  que  ab  alio  non  instruaris  vel  audias.  Sed 
primus  habet  .sapientiam:  quam  nisi  instruaris,  non  poteris  scire,  quia  est 
lior.  2, 8.  abscondita  in  mysterio,  quam  nemo  principum  cognovit.  Ideo  bene  dicit: 
'Legem  pone  mihi',  id  est  instrue  me,  scilicet  a  novo. 

Patet  itaque,  quam  recte  hie  octonarius  legitur  pro  Tercia,  quando 
Spiritus  sanctus  datus  est.^ 
SB.  40.         Ecce  concupivi  mandata  tua:  in  equitate  tua  vivifica  me. 

Iste  versus  consummat  omnia  predicta  in  amore  et  concupiscentia  spiri- 
tuali :  qui  simul  stat  cum  timore  domini  predicto,  immo  infert  eum  et  infertur 
ab  eodem.  Non  enim  hie  concupiscentia  potest  alia  intelligi  quam  charitatis: 
que  tarnen  nata  est  ex  lege  fidei  et  facit  eam  iam  nata  amplius  amari  et 
appeti  et  semper  petere:  'in  equitate  tua  vivifica  me\  Quia  Charitas  nescit 
finem  et  quietem  sui  desiderii,  donec  deum  apprehendat. 

Licet  autem  hec  ad  literam  dicta  sufficientia  sint  de  lege  euangelica 
et  fide  futura  in  Ecclesia  per  Christi  adventum,  tamen  moralis  sensus  semper 
mihi  occurrit,  et  ubique  esset  forte  signandus  propter  eos,  quibus  non  occurit. 
Sed  breviter  signemus,  quod  ubicunque  petitur  eloquium,  vivificatio,  instructio 
et  generaliter  bonum  per  Christum  futurum,  hanc  petitionem  tibi  moralem 
sie  facito,  ut  spiritualem  huiusmodi  petas  instructionem,  confirmationem,  per- 
fectionem.  Nam  cum  simus  semper  in  via  et  nondum  in  termino,  semper 
ad  ea  que  nondum  habemus,  velut  mortuos,  insipientes,  errantes,  malos  esse 
et  estimare  debernus,  et  ea  ita  petere.  Nam  et  vere  sie  sumus.  Quomodo 
enim  te  veritas  nondum  illuminat,  quam  nondum  uosti:  ita  nec  gratia  te 
vivificat,  quam  nondum  habes.  Quare  semper  gratia  pro  gratia  querenda, 
trauseundum  de  claritate  in  claritatera,  tamen  in  eandem  formam:  non  de 
claritate  Christi  in  claritatem  angeli  sathane  claritatem  simulantis,  ut  supra 
satis  doctum  est  in  fine  3.  octonarii.^  E  diverso:  ubi  petitur  contra  men- 
dacium,  iniquitatem  superborum,  viam  malam,  fabulationes  &c.  et  generaliter 
malum  per  ludeos,  hereticos,  superbos  factum,  sie  tibi  tropologiara  forma 
contra  carnis  et  mundi  et  diaboli  suggestiones,  insidias,  impetus  non  tantum 
tibi,  sed  omnibus  tuis  et  toti  Ecclesie  factas.  Quia  hec  sunt  vere,  que  fidem 
tuam  in  te  et  per  hoc  te  quoque  querunt  occidere  et  persequuntur  veritatem 
in  te  habitantem,  scilicet  Christum  cum  omni  bono  et  sancto  suo.  Igitur 


1  iiitellectns       4  pote.st       -5  que  nisi        8  ooto.  .i.  legitur        10  me  fe'^tt        12  qui 
auf  aiiuir  bcjogen         18  'Um  3tanbe  Moral...        32  tropol.  forma,  contra        34  factas  fo! 

Üergl.  Steph.  Duranti  De  ritibus  Eccl.  catholicae.  Konuie  1591  pg.  312,  IDO  bie 
3lu6fprüd)c  bcv  .Uirri)ciaiäti'v  über  bie  i^cbciitung  bev  brittmi  Stiinbc  cicfammelt  tinb.  -)  ©ict)c 
oben  <5.  -Ui). 


Pnalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


32Ö 


ipsum  invoca,  ut  adiuvet  te,  et  tu  Semper  ora:  'in  equitate  tua  vivifica  me. 
lüiqui  persecuti  sunt  me:  adiuva  me\  Nam  cum  tibi  alia  et  conti'aria  tirlei 
et  spiritui  proponant  (sicut  scriptum  est:  'Caro  concupiscit  adversus  spiritum'), s, 
quid  dubitas,  quin  sint  non  tantum  falsa  et  vana,  sed  et  mendacia?  quia 
sciunt,  quod  falsa  sunt  et  vana,  et  tamen  pro  bonis  ea  tibi  offerunt  et  pro 
veris,  que  interim  faciunt  abscondi  tibi. 

Igitur  hec  notentur  et  supra  atque  infra  ubique  applicentur:  facile  enim 
fiet  usitanti. 

VÄV. 

Et  veniat  super  me  misericordia  tua  domine:  salutare  tuum«.  4i. 
secundum  eloquium  tuum.  Sic  enim  ego  video  ^  (sine  temeritate  loquor), 
quod  quilibet  octonarius  per  se  sonat  et  non  a  priore  peudet  ueque  ad  se- 
quentem  pertinet  quo  ad  ordinem  verborum,  licet  materia  sit  fere  eadem  per 
omnes,  scilicet  Christi  adventus  et  revelatio  euangelii  et  gratie  eiusdem. 
Quam  materiam  quilibet,  ut  dixi,  Octonarius  per  se  a  novo  exordio  decantat. 
Immo  nec  versus  ab  et  ex  se  invicem  Semper  pendent:  quo  circa  frustra 
laborant  et  multum  torquendo  psalmum  totum  succum  eins  perdunt,  dum 
suis  divi8ionil)us  et  applicationibus  volunt  versus  omnes  et  siiigulos  servirc, 
cum  tamen  sepissimc  unus  versus  integrum  sensum  possideat  per  se.  Igitur 
cum  sit  Spiritus  libertatis  qui  loquitur,  non  nostris  limitibus  statutis  servirc 
cogendus  est,  sed  uoster  intellectus  eins  verbis  cogendus  est  stare  et  capti- 
vandus  est.  Ego  enim  meo  sensu  abundans  totum  hunc  psalmum  iu  viginti- 
duos  octonarios  divisum  tanquam  vigintiduos  integros  et  distinctos  psalmos 
accipio,  et  preter  quod  in  materia  sunt  similes,  nullam  habere  narrationis 
consequentiam  mutuam,  sicut  de  raultis  aliis  psalmis  sibi  similibus  notum  est. 

Igitur  a  novo  iterum  ^^etitur  adventus  et  gratia  Christi.  Et  "veniat/" 
inquit,  quia  expecto,  licet  sine  merito :  quia  non  tantum  vcniret  tuuc,  sed 
redderetur  potius  debitum.  Nec  tunc  esset  'secundum  eloquium  tuum'  et 
nudam  promissionem  misericordie.  Ac  sie  nec  esset  'misericordia  tua'  nec 
Veniret'  nec  'secundum  eloquium  tuum',  sed  esset  'iustitia  mea'  et  'reddenda 
secundum  meritum  meum'.  Sic  etiam  moraliter  fit,  quia  sicut  humanuni 
genus  recepit  Christum  non  ut  iustitiam  suam,  sed  ut  misericordiam  clei, 
quantumlibet  congrue  sese  disponebat:  ita  quilibet  gratiam  eins  gratis  accipit, 
quantumlibet  sese  congrue  disponat.  Xon  enim  ex  meo  paratu,  sed  ex  divino 
pacto  datur,  qui  ])romisit  per  hunc  ajtparatum  se  venturum,  si  expectetur  et 
invocetur. 

Et  res])ondel)o  exprobrantibus  mihi  verbum:  quia  speravi  a.?.  42. 
in  sermonibus  tuis.   Dicentibus  scilicet:  'Ubi  est  deus  tuus ?'  Vel 'stultus 
es,  quod  expectas  misericordiam  et  salutem  aliam  a  temporalium  salute'. 


1 1  eloquium  tuum  fcf)lt  15  perse.  32  iioii  fef|lt  :J4  sesse  :)7  exproliantilius 
')  aSergl.  oben  <B.  305. 


330 


Dictata  auper  Psalterium.    1513 — Iß. 


Sic  enim  fidelibus  ignominia  crucis  exprobrabatur  et  horrebatur,  non  tantum 
antequani  Christus  veniret  et  crucem  atque  omnia  mala  penarum  in  lioc 
mundo  per  suam  benedictam  passionem  sanctificasset,  diguificasset,  preciosis- 
sima  fecisset  in  conspeetu  dei,  ita  ut  sit  hec  misericordia  melior  super  omnes 
63, 4.  vitas  ps.  62:  sed  etiam  antequam  notum  fieret  et  revelaretur  per  Euangelium, 
quod  hec  sie  essent.    Tuuc  enim  cepit  Ecclesia  dicere,  quod  et  ahi  sancti 
l'f.  63, 2.3.  olini  dixerant:  'In  terra  deserta^  invia  et  inaquosa,  sie  in  sancto  apparui  tibi', 
iiG,  U).  (id  est  in  ignominia  crucis  tue  preciosissima  coram  te,  quia 'preciosa  in  con- 
speetu domini  mors  sanctorum  eins',  scilicet  propter  eins  mortem,  que  sancti- 
5Bi.u6,io.i3.ficat  et  preciosam  facit  illorum,  qui  in  eum  credunt:  ideo  prius  dixit:  'Credidi' 
et  sie  'Calicem  salutaris,  id  est  Christi,  accepit',  qui  propter  fidem  suam, 
qua  invocant  eum,  facit  eorum  mortem  preciosam)  'ut  viderem  virtutem  tuani 
et  gloriam  tuam'.    Igitur  obtenta  misericordia  et  sahitari  dei,  qui  est  Christus, 
facile  contemnitur  ignominia  crucis,  immo  in  cruce  gloriantur  et  exprobrantibus 
respondetur  verbum :  non  simile  exprobratur,  .sed  monentur  et  suaviter  docentur, 
quod  omnis  homo  mendax,  qui  hoc  pro  ignominia  reputat,  quod  deus  in 
gloriam  convertit.    Hoc  enim  facit  fides  et  spes  futurorum.    Si  enim  non 
haberent  fidem  et  spem,  non  responderent  verbum,  sed  tacerent  et  consentirent 
eis  crucem  fugientes  et  tantum  in  hac  vita  querentes  bona,  et  sie  verbum 
veritatis  ab  ore  eorum  aufiFerretur.    Contra  quod  sequitur: 
»  43.         Et  ne  auferas  de  ore  meo  verbum  veritatis  usquequaque: 
quia  in  iudiciis  tuis  snpersperavi.    Hoc  est,  ne  sinas  verbum  fidei 
taceri  a  me  propter  adversariorum  resistentiam,  sed  eo  magis  adiuva  me  illud 
loqui  et  predicare,  quia  in  iudiciis  tuis  &c.,  id  est  in  ipsis  verbis  promissionis 
tue  futurorum  spem  habui.    Vel  secundo  et  melius :  quando  sum  in  iudiciis 
tuis,  id  est  passionibus  et  crucibus  tuis,  tunc  non  tantum  spero,  sed  et  super 
SHöm.  5, 4.  spero,  id  est  abuudantius  spero  quam  alias,  cum  sum  extra.   Eo.  5.  "^patientia 
60, 10.  spem  operatur  &c.'   Ps.  59.  'Moab  olla  spei  mee'.  Sane  ut  et  nos  gratiam  dei 
agnosceutes  fateamur,  nos  proficere  scribendo  et  legendo:  videtur  mihi  esse 
omuiuo  differentia  inter  ludicia,  et  ludicia  oris.    Nam  ludicia  sunt 
ipse  passiones  Christi,  que  in  nobis  abundant,  et  calix  domini,  quem  bibi 
oportet.    ludicia  autem  oris  sunt  euangelica  harum  passionum  precepta  et 
SB.  7.  62.  documenta.   ludicia  autem  iustitie,  que  versu  7.  oct.  1.  ponuntur,  et  versu  6. 
as  106.  oct.  8.  'ludicia  iustificationis  tue',  et  oct.  14.  versu  2.  'luravi  et  statui  custo- 
160. 164.  dire  iudicia  iustitie',  et  20.  versu  8,  et  21.  versu  4.  pro  utrisque  accipi  pos- 
sunt.    Magis  tamen  credo  pro  primis,  scilicet  iudiciis  passionum.    Sic  enim 
»iicfja  7, 8.9.  dominus  nos  iudicat,  ne  cum  hoc  mundo  condemnemur.   Mich.  7. 'Ne  letei'is 
inimica  mea,  quia  cecidi:  consurgam  enim.   Quia  peccavi  domino  et  iudicium 
eius  portabo'. 


15  .simile  obex  similiter?  exprobatur 


Psahiiu.s  CXVIII.  [CXIX.l 


331 


Igitnr  ubi  hec  supra  minus  sunt  bene  exposita,  ex  hoc  loco  supplemus, 
ut  supra  paulo:  'Quia  iudicia  tua  iucunda',  id  est  passiones  calicis  tui.    Eta?.  sh- 
'ludicia  tua  non  sum  oblitus'.  S8.  so. 

Et  custodiani  legem  tuam  Semper  in  seculum.  Iste  versus  satis  44. 
expositus  est  versu  1.  octonarii  precedentis."^  a.  3a. 

Et  ambulabam  in  latitudine:   quia  mandata  tua  exquisivi.as.  45. 
Quod  non  credebant  impü  nec  adhuc  etiam  credunt,  quoniam  non  habent 
intellectum  sicut  equus  et  mulus,  et  solum  ea  que  vident  iu  sauctis  Christi,     32, 9. 
estimant,  scilicet  angustias,  mortes,  iudicia,  tribulationes,  cruces,  vel  saltem 
inopiam,  humiiitatem,  castigationem :  hec  autem  non  latitudines  apparent. 
Verum  intus  est  in  spiritu:   dat  enim  eis  dominus  secundum  prophetam 
Isaiam  artum  panem  et  aquam  brevem,  ut  det  panem  in  latitudine.    Caruem  Scf.  30, 20. 
angustat  et  dilatat  spiritum,  crucifigit  et  occidit,  ut  resuscitet  et  glorifioet. 
Sic  alienum  opus  eins  ab  eo,  ut  faciat  opus  suum.^   Ita  ut  recte  B.  Bernardus  3cf.  28,21. 
dixerit,  quod  delicata  est  consolatio  divina  et  non  datur  admittentibus  alienam. 
Ideo  vel  ab  alio  oportet  castigari  et  premi  sicut  palma,^  vel  a  te  ipso,  et 
omnino  inveniri  in  cruce  et  iudiciis  super  veterem  hominem,  si  ambulare 
voles  in  latitudine  secundum  novum  hominem. 

Et  loquebar  de  testimouiis  tuis  in  conspectu  regum  et  uous.  46. 
con fundebar.    Credo  tandem  patere  verum  esse,  quod  in  principio  huius 
octonarii  dixi,  scilicet  versus  singulos  non  ex  invicem  pcndere.*    Nam  ecce 
siuguli  huius  octonarii  habent  integros  suos  sensus  et  distinctas  materias, 
ut  patet  satis ,  nisi  generali  nexu  eos  coniungas.    Est  autem  impletus  iste 
versus,  quando  per  totum  mundum  Euangeiium  fuit  publicatum.    Per  'reges' 
enim  hic  omnes  potestates  seculi  intelliguntur  omnesque  rectores,  sicut  pro- 
misit  dominus:  'Ante  reges  et  presides  ducemini  propter  me'.    lit  iterum :  »lattii.io.ia. 
'Dum  steteritis  ante  reges  et  presides,  nolite  cogitare,  quomodo  &c.'  Est 
autem  hec  mira  fortitudo,  que  hic  iactatur  felici  confessione.   Nam  nisi  ante 
deum  vel  cum  deo  ante  homines  ista  iactantia  non  liceret,  neque  esset  hec 
fortitudo,  nisi  prius  ambnlasset  in  latitudine.  Latitudo  enim  facit  istos  fortes, 
sicut  scriptum  est:  'fortis  ut  mors  dilectio",  et  'aque  multe  non  potuerunt.^oOci.g, 6.7. 
extinguere  charitatem'.    'Non  confundebar'  inquit,  quia  promissa  fideliter  ex- 
hibuisti,  scilicet  'Ego  dabo  vobis  os  et  sapientiam  &c.'    Et  'Non  abstulisti  |''43''" 
de  ore  meo  verbum  veritatis'. 

Et  meditabar  in  mandatis  tuis,  que  dilexi.  ».  47. 

Sic  ps.  1.  antequara  dixit  'Et  in  lege  eins  meditatur  die  ac  nocte',  ait:*Pi-  1,2. 
'Sed  in  lege  domini  voluntas  eius'.   Quia  dilectio  voluntas  sive  complacentia, 
delectatio  (omnia  enim  hec  intelliguntur  isto  verbo  hebr.  ibi  posito)  ^  facit, 

2  Paulo         14  ©eib.  faciat  quis  suum 

')  aSergt.  obm  ©.  823.  23ergl.  I  .540;  III  246.         •')  »ergl.  SBb.  III  60,  auc^i 

ßrlniig.  ?tu§g.  ^  14,  300.         *)  »crgl.  okn  ©.  329.  ",'Bri;  t,crgl.  SBb.  III  30  3.  10, 
tOD  auf  9icudj(in  lludimenta  pg.  187  311  beTrtciieii  ift. 


332 


Dictata  super  Psalteriuni.   1513 — 16. 


ut  sit  Studiosus  meditator  legis  Christi,  que  fastidiosus  obliviscitur.  Immo 
et  mirum  est,  diligi  maadata  Christi  et  voluntatem  in  eis  haberi,  que  pas- 
siones  et  cruces  huius  muudi  precipiunt  subire  aut  saltem  crucifixionem  et 
castigationem  proprii  corporis  ad  redigendum  in  Servituten!.  Sed  spiritualis 
est  qui  loquitur  et  spiritu  dei  agitur  oniuino.  Non  sie  dicerent,  qui  carnem 
et  terrena  sapiunt. 

25.48.  Et  levavi  mauus  meas  ad  mandata  tua,  que  dilexi:  et  exer- 
cebor  &c.    Satis  expositus  est  in  glosa  textus."^ 

-  ZAIN. 

SU.  49.  Memor  esto  verbi  tui  servo  tuo,  in  quo  mihi  spem  dedisti. 
Hec  sive  exponantur  de  spe  patrum  in  adventum  Christi  promissum,  sive 
de  spe  Ecclesie  in  verba  Christi  de  sui  presentia,  adiutorio  et  gloria  futura. 
Et  hoc  secundum  magis  placet.  Et  ergo  integra  iterum  novo  oritur  exordio 
petitio,  licet  facillime  possit  ad  pi-ecedentia  appendi.  Sed  nolumus  modo. 
Igitur  Ecclesia  tenet  promissionem  Christi  de  auxilio  gratie  sue  in  necessi- 
Sof).  14, 18.  tatibus  suis,  sicut  ait :  'Non  relinquara  vos  orphanos'.  Item  'Ecce  ego  vobis- 
2)?attf).28,2o.  cum  sum  usque  ad  consummationem  seculi'.  Item  'Ad  eum  veniemus  et 
"^^i  34'  19'  mansionem  apud  eum  faciemus'.  Et  ps.  33  'luxta  est  domiuus  iis,  qui  tribu- 
lato  sunt  corde  &c.'  Ideo  in  tribulatione  posita  commonefaeit  eum  de  pro- 
misso  suo,  dicens:  'Memor  esto  verbi  tui,  in  quo  mihi  spem  dedisti\  Quia 
SRbm.  8, 24.  spes  que  videtur,  non  est  spes:  ideo  in  verbo,  non  in  exhibitione  mox  est 
spes.  Sed  sinit  eam  tribulari  et  sperare  auxilium:  alioquin  si  tarn  cito  auxi- 
liaretur,  quam  tribulatur,  iam  fieret  etiam  resistentia  adversariis,  iit  non 
possent  tribulare.  Sed  et  spes  nulla  esset:  ideo  oportet  dilFerri  auxilium  et 
tribulationem  crescere  et  augeri,  ut  discat  dicere : 

«.50.  Hec  me  consolata  est  in  humilitate  mea,  id  est  in  pressura, 
afflictione,  persecutione  et  tribulatione  propter  verbum  euangelii  tui.  Spes 
enim  consolatur  eos  et  facit  cum  gaudio  pati,  quia  certificantur  de  futuris 
9iüm.  5, 4.  bonis.  Patientia  operatur  spem,  sed  spes  non  confundit,  ünmo  clarificat, 
serenat  et  consolatur  conscientiam.  Quia  eloquium  tuum  vivificavit 
me,  q.  d.  ideo  spero,  quia  adhuc  vivo,  licet  moriar  in  passionibus.  Vivo 
autem  in  fide  filii  tui,  quia  eloquium  tuum  vivificavit  me.  Mortuorum  enim 
non  est  spes,  sed  viventium. 

23-  51-  Superbi  inique  agebant  usquequaque:  a  lege  autem  tua  non 
declinavi.  Hoc  inique  agere  vel  est  ipsa  iniquitas  Statute  sue  iustitie  et 
inobedientia  sub  specie  iustitie.  Vel  est  persecutio  iniqua  Ecclesie.  Hebr. 
sie :  'Superbi  deridebant  me  nimis','^  scilicet  in  humilitate  mea,  qua  spe  vivo 
et  consolatur.    Est  enim  illis  verbum  crucis  stultitia  et  scandalum,  et  potest 


7  Vulg.  exerceljar         20  dicens,  <) ,  ©eib.  ilicit         32  vivifi.  iMortuorum 
Oben  (5.  286.  P.salt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


333 


hec  esse  causa  infirmis  declinandi  a  lege  tua,  quauclo  timent  aut  odiunt 
derideri  et  contemni.  Sed  non  ego  ideo  declinavi,  immo  eorum  contemptum 
contemnens  et  derisiones  deridens  eo  magis  appropinquavi  et  exemplis  aliorum 
patrum  me  confortavi.  Q,uia 

Memor  fui  iudiciorum  tuorum  a  seculo  domine:  et  conso-s.  52. 
latus  sum. 

Ista  iudicia  sunt  passiones  omnium  sanctorum  ab  initio,  in  quibus  eos 
dominus  probavit  et  invenit  eos  dignos  se.    Ideoque  'sotius  passionum  fui: 2. sor.  1, 7. 
quare  et  consolationum^,  q.  d.  Non  doleo  quod  derideor,  quod  humiliorj  quia 
video,  quod  omnes  sancti  ante  me  similia  sunt  passi,  ut  Heb.  11.  et  12.  §cf)v.  11. 12. 
disputat  Apostolus.    Hec  enim  iudicia  tua  iocunda,  ut  supra.    Veruntamens.  39. 
doleo  non  pro  meis  passionibus,  que  sunt  iudicia  tua:  immo 

Defectio  tenuit  me  pro  peccatoribus  derelinquentibus  legem».  53. 
tu  am. 

Non  quia  me  persequuntur ,  derident,  humiliant,  sed  quia  sibi  nocent, 
dum  tuam  legem  derelinquunt.  Ecce  quam  pio  zelo  pro  suis  inimicis  laborat: 
que  sua  spe  leta  est.  Unde  licet  in  glosa  ^  illud  'Iudiciorum  tuorum'  de 
ereptione  iustorum  expositum  sit  et  perditionc  impiorum,  melius  tarnen  uni- 
voce  cum  precedentibus  de  passionibus,  que  in  Christo  sunt,  intelligitur : 
quales  et  autiquorimi  patrum  fuerunt.  Iudicia  enim  magis  in  punitionem 
sonant  quam  salvationem.    Tarnen  utrunque  bene  habet. 

Cantabiles  mihi  erant  iustificationes  tue  in  loco  peregri-s.  54. 
nationis  mee. 

Mirum  enim  est,  quod  iucunda  est  in  loco  peregrinationis,  immo  humi- 
liationis.    Ut  ps.  117.  'Vox  exultationis  et  salutis  in  tabernaculis  iustorum'.  fßf.  ns,  is. 
Q\iid  erit  in  civitate  beatorum,  si  in  tabernaculis  exultant  iusti?  Tabernacula 
enim  peregrinantium  vel  pernoctantium  sunt,  sed  civitas  et  regnum  habitantium. 
Quid  ergo  in  loco  habitationis,  si  cantica  sunt  in  loco  peregrinationis?  Et 
unde  hec  omnia,  cum  contra  appareant  iudicia,  crux  et  passiones  ?  Nisi  quia  S8.  50. 
'spes  hec  me  consolata  est  in  humilitate  mea'.    Et  infra :  'hoc  factum  est  S8. 56. 
mihi,  quia  iustificationes  tuas  exquisivi'.  Qui  enim  non  exquirunt,  non  vident 
neque  sciunt  hec,  sicut  dominus  promisit  dicens:  'Quem  mundus  non  potestgot).  14, 17. 
accipere  neque  seit  eum :  vos  autem  cognoscetis  eum,  quia  apud  vos  manebit 
et  in  vobis  erit'.    Ideo  enim  neque  vident  eum,  quia  in  vobis,  non  extra 
vos  est.  Neque  sciunt  eum,  quia  non  nisi  visibilia,  que  vident,  sciunt.  Spiri- 
tualia  enim  intelligere  nesciunt.    Hic  est  Spiritus,  id  est  spiritualis  homo 
interior,  qui  in  iis,  que  mundus  videt,  premitur,  ridetur,  humiliatur.  Sed 
tamen  consolatur  et  exultat,  quod  ignorat  mundus. 


8  ©eib.  passioni         9  ©eib.  consolationi         17  que  sua  spe  leta  est  fo !  JU  que,  luie 
311  bem  borangclienben  laborat  ift  \voi)l  Ecclesia  at§  ©uBjeft  tjebaif^t         27  est  ftatt  sunt 

')  Oben  ©.  287. 


334 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


S8.  Memor  fni  nocte  nominis  tui  domine,  et  custodivi  legem 

tu  am. 

Ista  nox  ad  literam  potest  p  r  i  m  o  accipi,  quia  qui  vivit  in  spiritu,  die 
ac  nocte  deo  servit,  eo  quod  interior  homo  non  dormit  nocte  magis  quam 
die,  immo  minus.    Maxime  si  et  corpus  vigilet,  mens  in  nocte  capacior  est  5 
coelestium  quam  per  diem,  ut  experti  patres  nos  docuerunt.  Unde  et  Ecclesia 
salubriter  noctem  exercet  in  laudibus  dei. 

Secundo:  Est  ipsa  tribulatio  et  adversitas,  in  qua  non  nisi  perfecti 

et  robusti  memores  sunt  dei.   Tercio:  Est  absconsio  et  ignorantia  visibilium, 

maxime  in  affectu,  et  sola  invisibilium  per  fidei  caliginem  contemplatio ,  de  10 

^P).  1H9, 11.  qua  infra:  'Nox  mea  in  deliciis  meis'.    Et  18.  'Nox  nocti  indicat  scientiam'. 
19,  3.  ^ 

s.  56.         Hec  facta  est  mihi:  quia  iustificationes  tuas  exquisivi.  Satis 
supra  ^  expositum  est:  qui  enim  non  exquirunt  iustificationes  eins,  hec  non 
fiunt  ei,  sed  herum  contraria,  scilicet  quod  etiam  die  obliviscantur  deum,  et 
odibiles  atque  luctuose  eis  videantur  iustificationes  tue,  eo  quod  superficiem  is 
earum  intuentur,  sed  non  exquirunt:  quod  si  facerent,  alii  fierent. 

BETH. 

58  .  57.         Portio  mea  domine:  dixi  custodire  legem  tuam. 

Quia  qui  non  querit  temporalia,  et  tarnen  uondum  habet  eterna,  in 
S3.  in.medio  utrorunque  est.    Ergo  non  habet  portionem  nisi  legem.    Ut  infra:  20 
'hereditate  acquisivi  testimonia  tua  ineternum'. 

sß.  58.  Deprecatus  sum  faciem  tuam  in  toto  corde  meo:  miserere 
mei  secundum  eloquium  tu  um.  'Faciem',  id  est  adventimi  tuum,  reve- 
lationem  tuam,  Euangelium  tuum,  spiritum  tuum.  Quia  litera  dorsum  tuum 
est  et  recessus  tuus,  velatio  tua,  lex  mortis  et  caro  nil  prodens.  Hanc  enim  25 
precantur  literales:  et  hec  est  portio  eorum.  Sed  portio  mea  facies  tua. 
Loquitur  autem  de  primo  adventu  et  revelatione  gratie,  quia  sequitur:  'Miserere 
mei  secundum  eloquium  tuum'.  Promissa  enim  mihi  hec  sunt:  ideo  non 
virtute  meritorum  meorum,  sed  misericordia  promittentis  postulo  faciem  tuam, 
ut  sit  mea  portio  custodire  eandem.    Quia  facies  tua  lex  tua  spiritualis  est.  so 

«.  59.         Cogitavi  vias  meas:  et  converti  pedes  meos  in  testimonia  tua. 

Cur  non  potius  oblitus  es?  maxime  cum  eas  ire  nolles?    Sed  sicut 

sß.  26.  supra :  'Vias  meas  enunciavi  et  exaudisti  me',  confitendi  sunt  nostri  errores 
et  defectus  deo.    Qui  tunc  plenius  cogitantur,  quando  facies  domini  super 
nos  illustratur.    Et  sie  incipitur  a  novo  alia  vita,  vel  proficitur  ad  noviorem,  35 
que  nihilominus  est  quedam  conversio  et  inchoatio. 

10  calignem  11  ©eib.  de  qua  inquam  12  tuas  exquisivi  feljtt  14  obli- 

viscuntur         22  tuam  tuam         34  tinc 


')  Obni  ©.  307  9tnm.  2;  ®.  323. 


Psalnius  CXVIII.  [CXIX.] 


335 


Paratus  sum  et  non  sum  turbatus:  ut  custodiam  mandata  tua. i*.  eo. 

Quia  incipienti  mox  suscitatur  adversarius,  iit  probet  dominus  iustum  Ciiob  7,  is. 
subito  et  visitet  diluculo,  ne  sit  ociosa  gratia  concessa,  sicut  Christo  nato 
mox  insurgit  Herodes.  Ideo  paratura  esse  oportet,  sicut  ait  Ecclesiasticus : 
'fili  accedens  ad  servitutem  dei,  sta  in  timore  domini  et  prepara  animam  3ei.®ir.2, 1. 
tuam  ad  tentationem\  Si  enim  fueris  paratus,  non  eris  turbatus,  vel  saltem 
minus  turbatus.  'Ut  custodias  mandata  tua',  licet  forte  turberis  ad  custo- 
diendam  salutem,  substantiam,  familiara,  quam  tunc  utile  et  salutare  est 
negligere.  Nec  hic  negligens  sis.  Hebr.  sie:  Testinavi  et  non  neglexi':  ^  quod 
idem  est.  Non  sum  turbatus,  scilicet  ut  negligerem  mandata  tna.  Bonum 
enim  est  turbari,  si  in  tuis  rebus  agas,  ut  illas  negligas  propter  maudatum 
tuum.    Sed  secus  malum  est. 

Funes  peccatorum  circumplexi  sunt  me:  et  legem  tuam  nonsß.  ei. 
sum  oblitus. 

Sic  enim  Ecclesie  cito  suscitatus  est  adversarius  multiplex.  Sed  quia 
parata  fuit,  non  turbata  est,  quantumlibet  quoque  funes  peccatorum  eam 
comprehenderent,  non  est  oblita  legis  dei  sui,  quia  fuit  parata.  Yel  festinavit, 
scilicet  ex  hoc  seculo  per  amorem  coelestium. 

Media  nocte  surgebam  ad  confitendum  tibi  super  iudicias.  ea. 
iustificationis  tue.    Satis  ex  dictis  patet.    Nox  autem,  ut  paulo  supra, ss.  5.1. 
distingui  similiter  potest  secundum  tres  modos,  quanquam  satis  expresse  ad 
literam  hic  notet  surgendi  morem  in  Ecclesia  in  media  nocte.    Nam  supra 
neque  surgendi  neque  medie  noctis  fecit  mentionem.   Aliud  sane  est  memorem 
esse  in  nocte,  quod  solo  animi  officio  fieri  potest,  sicut  ps.  62  'Memor  fuiqsj.  es,  7. 
tui  super  Stratum  meum,  in  matutinis  meditabor  in  te'.    Sed  surgere  tarn 
ad  corpus  quam  animum  pertinet.    Ergo  ubi  potest  fieri  et  res  fert,  de  utro- 
que  intelligi  debet.    Similiter  'Media  nox'  utrique  convenit.    Igitur  cum  res 
consonet,  pro  utroque  se  cogit  accipi. 

Particeps  ego  sum  omnium  timentiura  te  et  custodientiumsB.  es. 
mandata  tua. 

In  quo  ergo  participat?  In  utroque,  scilicet  passionibus  et  consolationi- 
bus,  et  neutro  sine  altero.  Qui  enim  participat  in  primo,  participat  etiam 
in  secundo.  Et  qui  non  ibi,  neque  hic  participare  potest.  Sic  prover.  'Cor  spridfiro.  14, 
quod  novit  dolorem,  in  gaudio  eins  non  miscebitur  extraneus'.  Quamvis  in 
isto  versu  distingui  videri  possit  timor  et  timor:  ideo  non  contentus  dixisse 
'timentium  te'  addit  'et  custodiencium  mandata  tua'. 

Misericordia  tua  domine  plena  est  terra:  iustificationes  tuassB.  et. 
doce  me. 

Hec  est  gratia  in  Clmsto  futuro  promissa:  et  nunc  replevit  orbem 
terrarum  Spiritus  domini,  ut  ps.  138.  'Quo  ibo  a  spiritu  tuo  et  quo  a  facie*}5f.  139,7. 


')  Psalt.  kixta  Hobr. 


336 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


19, 7.  tua  fugiani'.    Et  18.  'Nec  est  qui  se  abscondat  a  calore  eins'.    Quia  'Occursus 
eius  usque  ad  siimmiim  eius'.    Ut  adimpleret  omnia,  ascendit  super  omnes 
epf).  4, 10.  coelos  Ephe.  4.  . 

TETH. 

SB.  65.         Bonitatem  fecisti  cum  servo  tuo,  domine,  secundum  ver- 
bum  tuum. 

Ut  sepe  supra  dictum  est,  quod  deum  nuUus  potest  dicere  bonum,  nisi 
qui  eum  soluiu  bonum  dicit,  sicut  vere  solus  bonus  est  ac  per  hoc  nos  mali : 
Luce  11.  'Vos  cum  sitis  mali'.    Et  Matth.  6.  'Sufficit  diei  mahtia  sua'. 
Non  tantum  autem  incipientes  eum  solum  bonum  habent  confiteri,  sed  et 
proficientes,  qui  iam  boui  ex  ipso  sunt:  non  solum  ideo  quia  mali  fuerunt, 
sed  etiam,  quia  mali  sunt.   Nam  cum  nullus  sit  in  hac  vita  perfectus,  Semper 
ad  eam  bonitatem,  quam  nondum  habet,  dicitur  malus,  licet  ad  eam  quam 
habet,  sit  bonus.    Nam  nullus,  etiam  pessimus,  est,  quin  aliquid  in  se  habeat 
boni,  saltem  nature.    Et  nullus,  licet  optimus,  est,  quin  aliquid  habeat  mali. 
Unde  merito  potest  coram  deo  dici  malus.    Igitur  sie  etiam  de  onmibus 
Dp.  22,  u.  similibus,  scilicet  iustus,  sapiens,  verax  &c.    Ut  apoc.  22.  'Q,ui  iustus  est, 
iustificetur  adhuc'.    Sic  qui  bonus  est,  bonificetur  adhuc.    Quare  cum  sit 
1.  Soft.  1,  s.talis  apud  nos  mixtio,  si  dixerimus,  quoniam  boni  sumus  et  peccatum  non 
habemus,  veritas  in  nobis  non  est,  cum  solus  deus  bonus,  iustus,  verax  sit. 
Nullus  autem  solus  malus,  iniustus,  mendax  est:  quia  pure  malus  esse  non 
potest  uUo  modo.    Igitur  semper  medii  sumus  inter  bonitatem,  quam  ex  deo 
habemus,  et  malitiam,  quam  ex  nobis  habemus,  douec  in  futuro  absorbeantur 
i.eor.15, 28.  omnia  mala  et  sit  solus  deus  omnia  in  omnibus,  ut  iam  nec  nos  nostri  simus, 
sed  dei  et  deus  nostei'. 

Quanquam  'Bonitas'  usitatius  in  Scriptura  pro  suavitate,  innoxio,  non 
afflictivo  aut  penoso  accipi  soleat,  quam  pro  iusto  aut  vero  et  sancto,  ut 

mm.  5, 7.R0.  8.  "^pro  iusto  vix  quis  moritur:  nam  pro  bono  quis  forsitau  audeat  mori'. 
Igitur  Clu'isti  adventus  est  bonitas  nostra :  quia  jjenas,  que  sunt  mala  nostra, 
abstulit  a  conscientia  primum,  deinde  etiam  auferet  a  corpore,  et  sie  perfecte 
erit  bonitas  nostra.  Item  'Bonitas'  ut  supra  dicitur,  quia  redditur  non  pro 
bono  quod  esset  'lustum',  sed  pro  malo  nobis  et  iniustitiis  nostris.  Sic 

«at.  5, 22.  Apostolus  dicit  Galat.  5.  quod  fructus  Spiritus  sit  non  tantum  benignitas, 
sed  et  bonitas.  'Benignus'  enim  est,  qui  liberaliter,  hilariter,  benigne,  teutonice 
gutlt)iIIigU(^  beuefacit,  vel  qui  amicabiliter  cum  aliis  uegociatur.  [benignus 
fruntücf),  gutig  bonus.]  Sed  'Bonus'  est  perfectior,  sicut  pater  suus  coe- 
lestis,  qui  et  malis  beuefacit  et  ingratis,  reddens  bonum  pro  malo  et  augens 
bona  ingratis ,  sicut  facit  et  deus.    O  rara  avis ! '    Benignus  autem  potest 


33  dicit  Galat.  5.  dicit 


')  5!ergl.  oben  ©.  130. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


337 


retrahere  manum  et  suo  offensori  non  benefacere  ac  cessare  benefacere,  sed 
non  bouus. 

'Fecisti'  iuquit,  qiiia  olim  promisisti :  ideo  secimdum  verbum  tuum  fecisti 
hanc  bonitateni.    Sed  quid  prode.sset,  si  niilluH  agnosceret  aut  sciret  tantam 
bonitatem  ?  Esset  enim  nulla  utilitas  secundmn  Ecclesiasticum  in  thezauro  3f i.  Siv. 
abscondito  et  sapientia  occulta.  Sed  iiiveniatur  et  notificetur.  Ergo  si  niisisti 
filium,  doce  nos  pei"  ipsiim,  qiiis  sit,  ne  erremns  in  alio  \e\  ipsnni  negemns. 
Uude  quia  Christus  humiliter  apparuit,  nullus  eimi  cognovisset,  nisi  deus 
eum  revelasset.    Nam  et  lohanues  baptista  ait:  'Et  ego  nesciebam  euni,  sed  Soij.  i,  3;i 
qui  misit  me  baptisare  in  aqua,  liic  dixit  mihi  &c.'   Multi  proinde  hoc  nomen 
Ihesu  deducunt  ab  istis  duobus,  scilicet  'Iah  Sava',  id  est  deus  absconditus, 
ut  lohaunes  Reuchhn  dicit.^    Et  pulchre,  nisi  obstaret  vel  saltem  alio  modo 
Angelus  ad  loseph  interpretaretur  dicens:  'Vocabis  nomen  eins  Ihesu,  ipseaifnttii.  i, 
enim  salvabit  populmn  suum  a  peccatis  eorum'.    Igitur  dicit: 

Bonitatem  et  disciplinam  et  scientiam  doce  me:  quia  man-»,  er., 
datis  tuis  credidi. 

Christum  enim  scire  est  bonitatem  et  disciplinam  scire.  Bonitas 
dicitur  ad  ea,  que  pertinent  ad  spiritum  et  novum  hominem,  hec  enim  sunt 
bona:  disciplina  ad  ea,  que  pertinent  ad  carnem  et  veterem  hominem,  hec 
enim  aspera  et  mala.  Igitur  per  Ijona  et  suavia  spiritus  et  interior  homo 
iustificatiu',  salvatur,  beatificatur,  per  aspera  et  mala  caro  et  exterior  homo 
crucitigitur,  iudicatur  et  condemnatur.  Que  duo  euangelium  docet,  id  est 
bonitatem  et  disciplinam.  Sed  frustra  fit  doctrina,  si  auditor  non  percipiat 
et  sciat,  quod  docetur.  Ideo  hic  petit  et  scientiam,  q.  d.  Scio  quod  Paulus  i.  Cm-.  ?., 
potest  plantare,  Apollo  rigax^e  et  docere  bonitatem  et  disciplinam,  sed  non 
ego  ex  iis  scientiam  habebo,  nisi  tu  in  illis  me  docens  bonitatem  et  disciplinam 
etiam  per  increraentum  doceas  et  scientiam.    Nam  non  omnes  obediunt  euan-  iTKim.  in, 

26  ©eib.  doceas 

')  9{cud)(in  ItiiU  in  beii  Rudim.  ling.  hebr.  pg.  2-M  bcn  5lQincn  3l'efii§  bon  js-ai  ab-- 
kitcn,  mttd)t  jebod)  bic  33cmcx'fung:  „quamvis  ab  hoc  derivetur  nostri  salvatoris  sacratissi- 
miim  nomen  proprium,  tamea  cum  tot  assmnat  literarum  administvationes,  merito  non 
grannnaticis  sed  conteraplantissimis  viris  iudicandum  relinquam".  (Sv  fclbft  fdjlägt  bann 
jofort  iiodj  bie  3lt)Ieitiing  ton  liov  unter  5ßerufung  auf  3'0^)-  8,  58.  3t6er  anf  <B.  849 
V.  nio  [nip'o  bie  S)ecfe]  fc^reibt  er:  „unde  propter  facilem  transitum  Samech  in  Sin 
literam  cabalistae  nostri  temporis  nomen  Ihesuh  salvatoris  interpretantur  'deum  vela- 
tum*".  9(uf  biefc  ©teKe  Inv,ie!}t  fid)  Sutf)er  '^icr.  5(n§fiil)r(id)er  l)anbett  5Kend)Iin  über  btcfe 
Verleitung  bcS  -Jtameu'?  ^e]n-i  in  feinem,  Sut()cr  \vot)l  nnd;  befannt  geworbenen  33nd)e  „De  verbo 
mirifico"  [jnerft  1494  erft^ienen],  in  ber  3(n-5gabe  Tubingae  1514  in  Folio  331.  ki);  „nam 
sicut  anima  rationalis  et  caro  unus  est  homo,  ita  deus  et  homo  unus  est  Christus. 
Et  ita  ihsuh  nomen  Tetragrammatis  vocalibus  et  una  Sin  consonante  pronunciatur, 
ut  eum  denunciet,  qui  est  Iah,  id  est  deus,  et  savali,  id  est  velatus.  Ad  quem  sie  Esaias 
loquitur:  'Vere  tu  es  deus  absconditus,  deus  Israel  salvator'".  ber  Octnl)=?tn§gnbe 
Coloniae  1532  33t.  Yx  ift  savah  in  nro:  umgefetit.  SBergl.  nutf)  mbn  Stnputeufi«  Qiiinc. 
Psalt.  1513  in.  2:«''. 

Sutt)cr§  äBerfe.  IV.  22 


338 


Dictata  super  Psalteriiim.  1513 — 16. 


gelio.  Secl  ista  expositio  de  scieutia  non  plene  mihi  placet:  icleo  aliam 
queramns  simul  cum  textu  hebreo,  qui  sie  habet:  Bonuiii  sermonem  et 
scientiain  doce  me:  quia  mandatis  tuis  credidi.^  Hic  'bouus  sermo' 
tantum,  non  discipliua  exprimitur,  licet  nou  ideo  negetur.  Est  autem  idem 
«.  65.  sermo  bonus,  qnod  bonitas  nt  snpra,  euangelium  scilicet  de  snmmo  bono 
nobis  per  inearnationem  dato.    Uude  et  Euangelium  bonum  nuncium  dicitur, 

Snct).  s»,  17.  (juasi  liic  exposuisset  dicens  "Bonum  sermonem'.  Et  Zach.  9.  'Quid  enim 
bonum  eins  et  quid  j^ulchrum  eins,  nisi  frumentum  electorum  et  vinum  ger- 
minaus  virgiues  (id  est  Euangelium)?' 

Igitiu'  'Scientiam'  ego  intelligo  moralem  doctrinam,  quam  dat  doctor 

1.  efor.  s,  1.  et  percipit  auditor.  Sic  enim  1.  Corin.  8.  'de  iis,  que  immolantur  idolis, 
scimus:  Scientia  inflat'.  Et  recte  mihi  b.  Augustinus  sapientiam  et  scientiam 
distinxisse  videtur,  quod  sapieutia  sit  eternorum,  scieutia  temporalium: non 
quidem  metaphysica  aut  naturalis,  sed  scire  ea  pro  temporalibus  uti  et  in 
liiis  vivere  secundum  deum,  non  peccando  in  eis,  scire  quantum  expedit  et 
quantum  licet  ea  tractarc,  et  quando  sine,  quaudo  cum  peccato.  A^-ari  enim, 
ambitiosi,  luxuriosi,  gulosi,  abutentes  creaturis  videntur  eas  nescire.  Rursum 
superstitiosi  et  nimium  conscientiosi,  qui  noluiit  uti,  similiter  non  seiunt.  Igitur 
Sapieutia  donum  spiritus  sancti  est  simpliciter  ex  fide  Christum  et 
eterna  coguoscere  et  spiritvialia,  quecunque  sunt  credenda  de  futuris  et  in- 
visibilibus. 

Int  eile  et  US  proprie  est  Allegorias  in  Scripturis  et  creaturis  agnoscere, 
et  ultra  id,  quod  videtur  oculis  aut  sensu  percipitur,  etiam  intus  intellectu 
aliud  pei'cipere:  quod  est  utilissimum  donum  contra  ludeorum,  hereticorum 
insidias,  qui  Scripturas  et  creaturas  false  addncunt  et  seducunt  simplices,  qui 
non  interiora  penetrare  possunt. 

Consilii  et  fortitudinis  donum  satis  supra^  dictum.  Scientia  autem 
iam  dicta  est  que  sit.  Et  pietas  atque  timor  supra  latius  octonario  5.  Unde 
hic  formulam  ponimus,  quod  ubi  intellectus  dari  petitur  in  hoc  psalmo 
vel  alio,  debet  intelligi  spiritualis  intelligentia  vel  allegoria  alicuius  Scripture, 
que  figurative  ponitur  vel  poni  videtur  contra  eos,  qui  eam  figuraliter  acci- 
iM- 9- pinnt  vel  allegant,  sicut  ps.  31.  contra  ludeos:  'Nolite  fieri  sicut  equus  et 
mulus,  quibus  non  est  intellectus',  id  est  nolite  camaliter  omnia  intelligere. 

Ubi  docere  vel  doceri  ponitur,  proprie  moralis  est  traditionis.  Doctrina 
1.  öin.  u,  r,.  enim  pro  morum  eruditione  accipitur  frequenter  in  Scriptm-a.    1.  Corin.  14. 

'Si  venero  in  doctrina,  prophetia  &c.'  Coucludamus  tandem  istum  versum; 
id  est  doce  me  euangelium,  me  scilicet  populum  fidelem,  qui  expecto  te  doc- 
torem  iustitie  in  Christo,  et  scientiam,  id  est  temporalium  veram  notitiam 
et  utilem  ad  salutem,  ut  ex  sermone  bono  sciam  omnia  futura  bona,  que 

■i  ©eib.  <jui  inaiulatis         11  inioln.utni-         14  metaplisica,         27  döiium  fcl)lt 
')  Psalt.  iuxin,  Urhr.  Aiio-,isi.  de  ti-in.  XIV  2.  Potr.  Loiuli.  Scnt.  TU  Dist.  85 A. 

='}  SiJcvgL  <B.  :!'20flg. 


Psalmns  CXVUI.  [CXIX.] 


339 


niinquam  vidi.  Ex  scientia  autem  etiam  ea  cognoseam  bona,  que  ociilis  vicleo. 
Miütnm  euim  differt  res  videre  et  scire.  Et  hoc  ideo,  quia  iiiandatis  credidi. 
Fides  enim  est  sapieiitia  et  faeit  sapere  et  scire  omnia.  Qui  eiiim  non  huniiliat 
sensnm  siium,  ut  credat  et  andiat,  uou  potest  erudiri  ad  sapientiam.  Frustra 

5  enim  surdo  fabiila  narratur.  Discentem  ergo  oportet  credere,  et  sie  fiet  sapiens 
et  sciens,    Uude  sequitnr: 

Priusquam  hurailiarer,   ego   deliqui:  propterea  eloqniiim«.  c,?. 
tuum  custodivi.    Hehr.  'Anteqnam  audirem,  ego  ignoravi:  nnnc  antem 
eloqnium  tuum  custodivi        Sicnt  enim  discipulus  non  potest  fieri  doctus 

ui  et  sajiiens,  nisi  audiat  et  credat:  ita  liomo  non  jJotest  sapere  et  scire,  nisi 
auditui  verbi  dei  prius  credat  et  sinat  se  doceri.  Sed  quia  omnibus  con- 
traria sonat  verbum  dei,  ideo  multi  snperbe  nolnnt  andire,  ac  sie  nec 
disciuit  nec  sapiunt.  Quare  nisi  quis  efficiatur  piier  et  hnmilis,  nihil  se  scire 
arbitrans,  sed  tantummodo  andiens,  quantumvis  sonent  contraria,  non  fiet 

15  sapiens.    Unde  infra:  'Declaratio  sermonnm  tuorum  ilhnninat  et  intellectum  si!.  n». 
dat  parvnlis'.    Et  hoc  nostra  translatio  elarius  exprimit,  quia  noUe  audire 
verbum  dei  est  non  humiliari,  sed  snperbe  ex  sensu  proprio,  cui  fit  verbum 
stultitia,  refutare.    Sed  quia  inde  non  sohim  remanent  iguorantia,  imnio 
maximum  delictum,  scilicet  inobedientia  et  incredulitas :  ideo  dicit:  'Ego  deli- 

20  qui\  Et  potest  intelligi  conditionaliter,  nt:  Si  ego  non  humiliarer  audiendo, 
peccarem  certe  infidelitate  et  cecitate:  et  qnilibet  qni  ita  facit.  8ed  nunc 
'Eloqnium  tmim  cnstodivi'. 

Bonus  es  tu  et  in  bonitate  tua  doce  me  iustificationes  tuas.^y.  es. 
Ergo  ego  malus?    Utique.    Sed  satis  snpra  dictum  est  de  bonitate. 

an  Atque  hic  ecce  iterum  'doce  me'  inquit,  tangeus  utique  moralem:  non  autem 

moralem,  que  in  moi'ibus  et  ceremoniis  sit,  quoniam  speciem  pietatis  nmlti  s.Tritn.  3,  r,. 
habent,  virtutem  eins  abuegantes,  et  moribus  onmia  sinuilant,  sed  'moralem' 
appellamus  et  'doctrinaiu'  eam  notitiam,  que  spiritum,  id  est  spiritualcm 
voluntatem  duutaxat  dirigit  in  volcudo,  agendo,  patiendo,  amando,  odiendo. 

3ü  Nam  que  mentem  et  intelligentiam  dirigunt,  id  est  ut  sapiat  que  sapere 
debet,  intelligat  que  intelligere  debet,  que  in  nostra  potestate  fieri  vel  non 
fieri  penitus  non  sunt,  ut  credibilia  et  sperabilia  atque  diligibilia,  cum 
allegoriis  et  mysteriis  suis,  pertinent  ad  intellectus  datiouem  seu  ad  illu- 
miuationem.    Sed  moralia  et  doctrinalia  ad  ea,  que  per  nos  fieri,  tolerari, 

35  dici,  audiri  cogitarique  possunt  ex  intimo  spiritu,  non  tantum  in  superficie 
et  litera.  Unde  utrunquc  Apostolus  in  Epistolis  suis  observat:  primo  in- 
telligibilia  et  que  suut  mentis,  ut  intelligat,  tradit,  ut  Rom.  per  xi  capita. iiföui.i  u. 

12  ©eib.  snperbi        23  et  fcf)U  t'ci  ©eib.        25  31t  moralem  cvgänjc  ilocü-iiiaiii 
5)Jnnbc  (locere         2(>  ©eib.  qnl         28  appellatng  fo!  ©eib.  appellatinam         :;(_)  '•.Jim  flfnnbe 
Intellectum 

'j  Psalt,  iuxta  Hebr. 

22* 


340 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


Köm.  12-16.  Deinde  doctrinam  dat  spiritui  et  volnutati  a  12.  usqiie  ad  finem.^    Ita  et  in 
aliis  quoque  facit. 

sß.  69.  Multiplicata  est  super  me  iuiquitas  superborum:  ego  autem 
in  toto  cor  de  meo  scr  utabor  man  data  tua.  Hebr.  'Applicabant  mihi 
mendaeium  superbi"",^  seu  'Composuerunt  super  me  falsum  superbi'.^  Quod  5 
dupHeiter  intelligi  potest:  primo  quod  imposuerunt  mihi  falsa  crimina  seu 
calumniati  sunt  me,  dicentes  me  legem  Mosi  destruere  et  discessionem  ab 
ea  docere,  cum  tamen  potius  legem  statuerem,  sed  non  sicut  illi,  immo  sicut 
tu  me  in  bonitate  docuisti  iustificatioues  tuas.  Aliter,  id  est  studuerunt 
mihi  mendaeium  suum  persuadere  et  iniquitatem  seu  propriam  iustitiam  contra  lo 
iustitiam  fidei  et  tuam,  que  est  iniquitas  maxima,  nec  aliunde  nisi  a  superbis 
orta:  qui  ex  iustitia  operum  suorum  volunt  esse  iusti,  ut  iustitia  et  fide 
Christi  non  indigeant,  ne  ei  humilientur  et  obediant.  Et  iste  sensus  magis 
placet,  quia  sequitur:  ['Ego  autem  in  toto  corde^]. 

«.70.  Coagulatum  est  sicut  lac  cor  eorum:  ego  vero  legem  tuam  ir. 
meditatus  sum,  q.  d.  non  potuerunt  mihi  persuadere,  quia  legem  tuam 
meditatus  sum.  Vel  si  primus  sensus  placet :  Ex  precedenti  versu  remedium 
posuit,  quia  'in  toto  corde  scrutabor  mandata  tua',  id  est  quia  interiora  eins 
vidi,  scilicet  spiritum,  ideo  iniquitatem  eorum  non  suscepi.  Ipsi  autem  non 
simt  scrutati  interius,  sed  tan  tum  exterius  ea  aspicientes  sicut  Clu-istum  in  20 
cruce  pendentem:  ideo  iniquitate  iuvoluti  sunt.  Et  hinc  cor  eorum  coagulum 
factum  est.    Hebr.  'Incrassatum  est  velut  adeps  cor  eorum'.*    Que  videtur 

17, 10.  contraria  sententia  nostre,  sicut  ps.  16.  'Adipem  suum  concluserunt',  id  est 
suum  pinguem  carnis  sensum  composuerunt.  Cor  ergo  sicut  adeps  est  cor 
plenum  crasso  carnis  sensu  atque  leni  ac  blando,  quibus  alter  alterum  linit,  2-, 
palpat,  blanditur.  Igitur  hic  nihil  de  lacte  dicitur.  Tamen  et  ipsum  expe- 
diamus.  Lac  enim  tenue  est  magis  quam  coagulum.  Et  scriptura  lac  vocatur 
j  ^/j; 7;,^^  Isaie  5,  immo  Euangelium  1.  Corhi.  2.  Lac  ergo  coagulari  est  de  spirituali 
lege,  de  Euangelio  in  crassam  literam  degenerare.  Sic  ergo  et  illi  de  lacteo 
Scripture  sensu  in  coagulatum  litere  ceciderunt.  Alia  quoque  circa  glosam  so 
dieta  sunt.^ 

ä!.  71.         Bonum  mihi  quia  humiliasti  me:  ut  discam  iustificatioues 
tuas. 

Q.  d.  Gratias  tibi  ago,  ut  non  cum  illis  superbirem:  alioquin  et  ipse 
cum  eis  composuissem  iniquitatem  et  in  coagulum  litere  venissem,  et  nun-  sr. 
quam  audire  et  discere  potuissem  legem  tuam.    Nunc  autem  quia  afflixisti 

4  in  fel)tt      meo  fef)tt 

'j  in'V(-\t.  Uiie  bii'jc  Vliiovbinnu^  bcö  'liöiiu'vbviefoo  fjoviimf)  (n'ionbevs  Hon  Siitl)cvÄ  SdjiUcr 
,3.  '.Jtflvii-oln  bogmntijd)  l)cvlmn-tl}i't  luirb,  Äflluevaii,  ,3.  ^tgricoln,  St-rlin  1881  ©.  14?>;  aitd; 
Fnnnnlao  Pt  intciTOo-atiiniculao  ])nprilps  loiinnis  Agricoliio  Islebii,  Bfrlini  1.541  331.  Uiij. 
-)  l's;ilt.  iiixt.  Hebr.  ;iu'iiri)lin,  Idulinienta  s.v.  ht'J        20(J.  Psalt.  iiixta 

Hebr.  Oben  S.  290. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


341 


nie  et  liuniiliasti  corani  nmndo,  unde  fit,  ut  ad  venun  legis  tue  cognitionem 
pei'veniani.  Nam  et  nunc  etiani  nuilti.s  prodest,  ut  a  dornino  percutiantur. 
Sic  enim  pena  aperit  oculos  et  adversitas,  quo.s  prosperitas  clausit  et  coaguliun. 
Qui  si  in  prosperitatis  flore  permanerent,  uunquam  ad  dei  et  sui  Cognitionen! 

5  pervenirent.  Nam  sicut  calor  lac  coagulat,  ita  calor  carnis  si  floreat  et  über 
sit,  crassum  cor  et  coagulatum  facit,  non  minus  quam  doctriua  calida  de 
sapieutia  carnis  et  lioniinum.  Igitur  ne  humana  sapientia  inflet,  inuno  accendat 
cor  ipsumque  coagulet,  necesse  est  eam  liumiliari  et  cajjtivari  in  obsequium 
Christi.    Sicut  hic  dicit:  'Bonum  mihi  &c.,  ut  discam',  id  est  Bonum  est: 

III  meam  a  me  sapientiam  tulisti,  ut  dares  tuam.  Hanc  autem  humi- 
liationeni  nolunt  superbi,  quia  superbi  sunt  et  sua  eos  sapientia  delectat  et 
sensus  inflat,  immo  accendit  potius  et  resolvit  in  coagiilum,  crassum  cor  et 
grave  ad  omuem  fidei  veritatem  reprobum  et  iuutile,  sed  tantum  ut  diligat 
vanitatem  et  querat  mendacium,  id  est  iniquitatem.    Eodem  modo  et  carnis 

1^  I  divitias  \ 

calor  at(|ue  prosperitas  stulta,  que  sapit  l  honores       \  nisi  in  istis  humilietur 

^  voluptates  ' 

et  affligatur,  non  discet  iustificationes  dei,  sed  in  vanitate  sensus  sui  jier- 
transibit.    Malum  ergo  illis,  si  non  humilientur,  bonum  autcm  mihi,  (juia 

20  humiliasti  me.  Et  liic  moralis  tamen  potius  est  sensus  quam  propheticus, 
(jui  de  literali  doctriua  et  sapientia  lo(|uitur. 

Bonum  mihi  lex  oris  tui  super  milia  auri  et  argenti.  s.  72. 

Quod  uou  creduut  illi,  qui  terrena  sapiunt  et  suum  seusum,  in  (juibus 
nolunt  luuniliari,  sed  potius  malam  eam  reputant,  quia  solum  in  illis  est, 

25  qui  humiliantur  in  predictis :  pauperum  enim  est  regnum  coeloruni.    Cum  siatii).  s,  a. 
itaque  horreant  in  istis  humiliari,  simul  etiam  legem  eins  horrent.  Malum 
est  enim  apud  eos  paupertas,  contemptus,  afflictio  corporalis.    Ei"go  et  mala 
lex,  que  ista  docet  aut  requirit,  cum  eorum  lex  contraria  istornm  promiserit, 
ut  putant,  scilicet  aurum,  argentum,  honorem,  gloriam,  voluptatem  &c.  Contra 

30  quod  hic  dicit:  'super  milia  auri  et  argenti',  (j.  d.  etiam  super  legem  eorum, 
que  hec  promittit  et  omuia  que  promittit,  quia  est  lex  non  bona.  Hec  autem 
est  lex  bona,  quia  vera  bona  promittit  et  prostat,  id  est  spiritualia  et  eterna, 
que  sunt  pura  et  inuoxia.  Ista  autem  uunquam  sunt  pura  aut  saltem  innoxia. 
Unde  et  addit:  'Oris  tui'  non  oris  Mosi  servi,  sed  os  domini,  quod  est 

35  uniuscuius(j[ue  per  quod  ipse  loquitur.  Loquitur  autem,  quando  vivum  et 
spirituale  verbum  loquitur:  omnia  enim  ei  vivunt,  seu  verba  seu  opera. 

lOD. 

Manns  tue  fecerunt  me  et  plasmaverunt  me:  da  mihi  intel-a.  73. 
lectum  ut  discam  mandata  tua. 


■i  quas         2i  reputat 


342 


Dictata  super  Psalteriuui.   1513 — 16. 


Auimai'uin  factor  et  corporum  plastes  est  deus.  Auiuiam  ex  nihilo 
f'acit,  secl  corpus  de  terra  et  ex  semine  plasmat.'^  Utrimqae  philosophi  iguo- 
raverimt  et  niultum  vana  cogitaverunt  in  utris(iue.  Igitur  cum  sim  totus 
tuus  omni  iure,  da  mihi  intellectum,  id  est  spiritualem  iutelligentiam  veritatis 
et  fidei  in  litera  latentis,  ut  supra  satis  dictum  est.  'Ut  discam  mandata  s 
tua.""  Cur  nunc  primum  dicit  'ut  discam',  cum  supra  sepe  dixerit  se  servasse, 
exquisiisse  &c.,  nisi  quia  supra  prophetavit  ita  futurum,  nunc  autem  idem 
petit  ut  fiat:  futurum  euim  fuit,  ut  populus  dei  mandata  fidei  sciret,  faceret, 
doceret,  ut  supra  de  se  dixit.  Sed  quia  uondum  erat,  ideo  in  hoc  octouario 
et  precedenti  petit  fieri.  Vei  secundo,  quia  Semper  indigemus  intellectu  ad 
discendum:  quia  proficiendum  est  Semper,  et  qui  se  putat  apprehendisse, 
nescit  sese  incipere  adhuc.  Semper  enim  sumus  in  via.  Et  relinquenda 
qua  novimus  et  habemus,  querenda  que  nondum  uovimus  et  non  habemus. 
wiiiüi)  ii.j'j.  Uude  dominus  uon  ait  'Scitote',  sed  'discite  a  me,  quia  mitis  sum  et  humilis 

corde^    Multum  est  enim  et  abyssus  vel  sola  hinnilitas  ad  discendum,  que  i5 
tamen  est  onme  fere  mandatum  dei  et  omnis  iustitia,  ut  dicunt  doctores 
super  lohau.  3. 

«■  74.         Q,ui  timent  te,  videbunt  me  et  letabuntur:  quia  in  verba  tua 
supersperavi.    Quod  ideo  dicit,  quia,  ut  iufra  versu  sequenti  dicit,  iudicia 
domini  portat  et  humiliatur  in  veritate.    In  quo  reputatur  vilis  et  tauquam  2" 
a  deo  maledictus  secundum  insipientiam  homiuum  carnalium,  qui  ignoraut, 
(|Uod  Salus  est  Spu'itus  sub  iudiciis  luiiusmodi  et  passionibus  Clu'isti.  Igitur 
illi  (juidem  nec  videre  eum  dignantur,  sed  contemnunt.    Timentes  enim  ubi 
non  est  timor,  horrent  paupertatem,  afflictionem,  contemptum  populi  fidelis 
in  mundo  sicut  amici  lob.    Sed  qui  solum  deum  timent  et  omnia  que  smit  25 
mundi  seu  mala  seu  bona  neque  amant  neque  timent,  ipsi  letantur  et  con- 
gratulantur  ei :  quia  vident  bona  eins  sj^iritualia,  que  habet  in  S2)e.  Unde 
sequitiu- :  'Quia  in  verba  tua  speravi',  immo  'supersperavi',  id  est  abundantius 
speravi,  (juam  si  non  essera  in  iudiciis  et  flagellis  tuis.  Et  ideo  est  verbuni 
exhortatorium  suipsius  dicens :  Quid  mihi,  quod  iusipientes  me  horrent  et  so 
fastidiuut?    Sufficit,  quod  timentes  te  videant  me  et  congratulentur  mihi. 
Nam  et  amici  lob  contristabantur  cmii  eo,  sed  secundum  carnem,  non  autem 
congratulabantur  ei  secundum  spiritum :  quam  consolationem  ille  expectabat 
ab  eis.    Ipsi  vero  non  fecerunt,  sed  potius  econtra  eum  arguebant  tanquam 
demeritum,  et  quasi  pateretur  tantum  penani  pro  peccato  infructuosam,  eo  35 
■''>iub  lü,    quod  fructum  illius  iudicii  iguorarent.    Ideo  ait:  'Onerosi  vos  consolatores 
mei'.    Et  hoc  sequitur: 


y  Igituiu         82  couti'isstabiiiitur         85  Euquüd 

')  Wian  erficljt  auo  bicicit  SKorteit  beiitHdj,  bnjj  Sutljei;  lütc  bie  ©c^olaftifer  (,5.  Petr. 
Loiiib.  Seilt.  II  Dist.  18 II.)  inib  luic  jeiitc  fatI)ol.  ^citgeiioficn  (;,.  33.  iBettT)ülb,  "Jeltitfdje  Mjeo-- 
logelj  uiib  ^ot).  (&d)  cveotionifd;  über  bic  (^utftcfjuug  bcr  meu|djüd}en  ©cclc  bcitft. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


343 


Cognovi  domine,  (|uia  ae(iiiita.s  iudicia  tun:  et  in  veritate^i'  vs. 
tua  liumiliasti  nie. 

Hoc  enim  Uli  uon  cognoscnnt:  ideo  hoiTcnt  nie  et  noii  letantur  snper  nie, 
ininio  et  ini(|uas  repntarent  istas  passiones,  si  sibi  iierent,  et  ueqne  in  veritate 
iudicia  doniini.  Nunc  autem  nos  nonue  quando  videnius  niartyres  in  poeuis, 
niiro  modo  letamur  de  eoruni  agonibus,  coronis,  triuiupliis?  Et  quemlibet 
portaiiteni  iudicium  crucis  Christi  quocunquc  modo  beatum  predicamus  et 
gaudere  in  tribulationibas  docenius  et  scinius.  Uude  isti  recte  dicuut:  'Qui«.  n. 
tinient  te,  videbunt  me  et  letabuntur"",  scilicet  de  meo  agone.  'Quia  in  verba 
et  proniissa  tua  speravi.'  Vident  enim  me  speni  habere  in  te  et  per  eani 
omnia  contemnere  et  superare.  Sed  quoniodo  cognoscit,  quod  iudicia  eins 
sunt  equitas  et  in  veritate  huniihat,  id  est  afiiigit  et  fiageHat?  primo  (piidem, 
([uia  e(|uuni  est,  ut  omnem  fihum  erudiat.  Quis  enim  est  filius  quem  nou  .■ricbi.  12,  c. 
corripit  pater?  Si  ergo  equum  est,  ut  fiHus,  futurus  heres,  prius  flagella 
patris  et  discijihnaiu  portet,  quoniodo  non  muhomagis  equum  est,  ut  pater 
coelestis  filium  suuni,  eterne  hereditatis  possessoreni  futm'um,  castiget  et  disci- 
phnet?  Quod  si  tot  iudicia,  pene,  mortes,  martyria,  cruces,  gladii,  ignes, 
bestie,  »piibus  sancti  castigautur,  sunt  paterua  verbera  et  amica  flagella,  quid 
erit  ludicis  ira  super  iiiipios?  Et  si  hec  in  viridi  liguo  facit,  in  arido  quidüiu.  23,31. 
fiet?  Et  si  a  domo  dei  iudicium  eius  inclioat,  quis  erit  finis  eorum  qui  non  i.''l'cti.4, 17. 
credunt  euangelio?  Ita  enim  vix  iustus  salvatur,  et  jieccator  et  impius  ubi 
parebunt?  Secundo  quia  etiam  in  veritate  humiliat  et  affligit.  Nam  omues 
sumus  "^massa  perditionis"  ^  et  debitores  mortis  eterne.  Nmic  ergo  ue  pec- 
catum  impunituni  trauseat,  mutat  uobis  propter  Christum  eternam  peuam 
in  temporalem  ex  niaxima  niisericordia ,  et  nou  facit  irritum  verbum  suum. 
Tercio  (juia  non  venitur  ad  premia  magna  nisi  per  magnos  labores.  Equum 
est  enim  laborare  eum  et  servire  et  pati,  qui  vult  quiescere,  regnare  et  frui, 
ut  omnis  experientia  loquitur  in  rebus  visibilibus,  que  tanien  sunt  figura  et 
umbra  liuius,  que  est  veritas.  Unde  ait:  'Et  in  veritate  tua  humiliasti'. 
Potest  sie  accipi:  id  est  Sicut  homines  literaliter  huniiliantur,  antequani  exal- 
tentur,  ita  tu  hoc  spiritualiter  et  vere  in  veritate  tua  facis,  licet  et  ipsi  vere 
faciunt  quodainmodo  in  veritate,  id  est  in  opere  et  facto,  sed  nou  ex  corde 
humiliantur. 

Fiat  niisericordia  tua  Domine,  ut  consoletur  nie  secundum  1?.  76. 
eloquium  tun  111  servo  tuo.    De  utraque  cousolatioue  iutelhgitur,  scilicet 
preseuti  et  futura,  quia  in  passionibus  indigent  consolatione,  quam  promisit 
dicens  perlsaiam:  'Noll  timere,  quia  ego  tecuni  tsmn.   Et  ps.  33. 'luxta 
dominus  iis  qui  &c.'    Sed  et  ineteruum  suscipit  Matth.  5.  'Beati  qui  per-  wam.  5, 10. 
secutionem  patiuntur,  ([uoiiiam  ipsorum  est  regnum  coelorum'.  Item  'GaudetejJiattft.  5, 12. 


1  tua  TtacO  iudicia  fel)It  :J2  ©eib.  tiiciant 
*)  August,  de  dono  persever.  3-5. 


344 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


et  exultate,  quouiam  merces  vestra  copiosa'.  Que  omuia  tarnen  non  ex  meritis, 
secl  ex  promissis  eins  veniunt.    Ideo  nomiuat  ea  misericordiani,  que  ex  pacto 
et  promisso  datur,  si  tarnen  pactum  et  testimonia  eins  serventnr.    Quia  non 
mm.  8, 18.  sunt  condigne  passiones  aut  nierita  ad  futuram  gloriam  &c. 

Item  potest  hoc  etiam  intelligi  de  adventu  Cliristi  in  carnem.    Et  sie  h 
est  oratio  prophete  et  populi  veteris  legis,  ut  veniat,  quod  prophetavit  raox 
in  precedentibus.    Immo  lex  generalis  esto,  quod  ubicunque  aliquis 
versus  de  adventu  Christi  in  carnem  exponitur  vel  exponi  potest, 
debet  simul  exponi  de  adventu  eins  per  gratiam  et  in  futuro  per 
gloriam,   secundum  quod  triplex  est  adventus  eins.    Et  in  se-  m 
cundo,   scilicet  spirituali,  aliter   orant  incipientes,  aliter  pro- 
ficientes,  licet  eadem  verba.    Quia  et  proficientes  Semper  sunt 
incipientes  ad  ea  que  non  dum  habent,  tam  in  gratia  quam  sa- 
pieutia,  ut  amplius  abundent  tam  intellectu  quam  affectu.  Quia 
hic  nihil  nisi  euangelium  et  gratia  petitur  Semper.  i.i 
ii.  77.         Veniant  mihi  miserationes  tue  et  vivam:  quia  lex  tua  medi- 
tatio  mea  est. 

Lex  intellectum,  sed  miserationes  aÖectum  promovent.    Ideo  non  con- 
tentTis  proücere  in  intellectu  et  lege,  etiam  aff'ectum  petit  vivificari  per  gratiam 
et  miserationes.    Verum  tarnen  meditatio  legis  multum  disponit  ad  misera-  20 
tiones  ut  vivat:  ideo  ait:  V|uia  lex  tua  &c.^,  q.  d.  facio  quod  in  me  est  et 
cogito  quid  sit  faciendum,  sed  tu  adiuva,  ut  possim. 
ä5.  78.         Confundantur  superbi,  quia  iniuste  iniquitatem  fecerunt  in 
me:  ego  autem  exercebor  in  maudatis  tuis.    Suj^erbos  dicit  spirituali 
superbia,  ipsos  scilicet  iustitiarios  et  sui  iustificatores,  qui  ex  operibus  iusti  25 
esse  volunt  et  non  ex  promissioue  et  misericordia  dei  miserentis,  sed  suorum 
möm.  a,  16.  esse  putant  meritorum  et  esse  currentis  atque  volentis,  quod  iusti  sint.  Hiis 
ergo  ludeis  optat,  quia  utile  esset,  ut  fuissent  confusi  in  sua  superbia,  aguo- 
scentes  quia  non  possent  esse  iusti  ex  se,  et  ita  humiliarentur.    Unde  non 
ait  'Confundantur  homines",  sed  'superbi",  scilicet  ut  cessent  esse  superbi.  so 
Sed  quia  superbi  sunt  et  obstinati,  ideo  fidelem  populum  persequuntur.  Et 
hoc  dupliciter:  primo  seducendo  et  suis  doctrinis  iniquis  pervertendo,  se- 
cundo  eos  qui  nolunt,  persequendo  et  odiendo,  detraliendo  &c.    Hos  irai- 
tantur  omnes  heretici  et  superbi  spiritualiter,  id  est  de  sapientia  et  sanctitate 
super  ceteros  presumentes.  35 

Sed  mira  locutio:  'iniuste  iniquitatem  fecerunt  in  me\  Quod  potest 
exaggerative  accipi,  quod  non  solum  inique  egerunt,  sed  eandeni  iniquitatem 
etiam  pessimis  modis  executi  sunt,  ut  scilicet  docere  perfidiam,  persuadere 
heresim  est  iniquitatem  facere:  sed  eandem  etiam  gladiis  et  tormentis  inducere 
iniuste  est  iniquitatem  facere,  cum  nec  ad  fidem  cogendus  sit  aliquis.   Secundo  40 


3  servetur  in  fet)lt 


Psalnius  CXVni.  [CXIX.] 


345 


'Iniquitatem'  hic  pro  opere  absolute  potest  accipi,  iit  sensus  sit:  id  est:  opus 
quidem  iniuste  in  me  t'eceriuit,  quod  per  se  etiani  iui<juitas  dieitur. 

'Exercebor'  auteni  quid  sit,  satis  supra  ^  dictum  est,  scilicet  . . 

Convertantur  mihi  timeutes  te  et  qui  uo veruut  testimouia  tua. sö- 
Videus  Ecclesia  seu  populus  fidelis  multos  superbos  per  suam  iniquitatem 
pervertere,  sollicita  est  pro  iis,  qui  staut  in  sauo  sensu  vel  euni  expectant, 
et  rogat,  ne  avertautur  dicens:  O  domine  adesto,  ne  simplices  illi,  qui  inter 
me  et  illos  superbos  pugnam  et  discordiam  videntes  adhuc  forte  neutrales  sunt 
et  simplices,  et  libenter  recte  agerent  (te  enim  timent,  sed  nesciunt  vel  dubi- 
tant):  serva  illos  et  ne  permittas  seduci  ab  istis  iniquis,  sed  convertantur 
ad  me.  Hoc  enim  maxime  tempore  phariseorum  et  hereticorum  necessarium 
fuit  et  est,  ubi  multi  boni  homines  seducuntur,  qui  prius  in  simplicitate  deo 
servierunt  et  tinuieruut.  Sed  tunc  orta  et  revelata  veritate,  que  prius  latuit, 
sicut  Semper  ab  iuitio  magis  ac  magis  veritas  est  revelata,  ad  quam  priores 
non  tenebantur  explicite,  et  sicut  Semper  veritas  nova  revelata  suos  sinuil 
excitat  impugnatores  et  defensores:  tunc  inquam  isti  simplices  sunt  in  peri- 
culo.  Quia  superbi  cum  potestate  et  iactantia,  immo  et  magna  specie  resistunt 
veritati  et  impugnaut,  Quia  magis  placet  eis  sua  vetustas  et  ignorantia, 
(juam  nova  veritas:  sicut  ludeis  sua  litera  olira  et  nunc.  Hic  opus  habet 
Ecclesia  orare:  'Convertantur  mihi  timentes  te  (ne  illue  avertantur)  et  qui 
noverunt  testimonia  tua  (id  est  promissa  tua  futurorum)'.  'Noverunt',  id  est 
voluerunt  nosse,  et  operibus  osteuduut  se  nosse,  in  plenitudine  fidei  ad- 
herentes  testimoniis  tuis,  licet  rem  testimoniorum  nondum  videant.  Sic  certe 
usque  hodie  üt  in  articulo  Conceptionis  b.  Virginis.^  Item  cum  Boemis  de 
sacramentis  atque  principatn  Ecclesie  Rhomane.  Illi  enim  sua  vetera  iactant. 
Et  quia  autiquitus  ita  senserunt,  immo  ita  sensisse  eos  volunt  videri,  niox 
veritati  caput  exerenti  resistunt  gravissima  contentione.  Pari  modo  fit  in 
multis  aliis  questionibus.  Unde  oriuntur  opiniones  et  Secte  Scholastice.  Hü 
onmes  Ignorant,  quod  veritas  transit  a  claritate  in  claritatem,  tamen  in 
eandem  formam.  Ideo  resistunt  et  cum  ludeis  nolunt  in  anteriora  exteudi, 
multipliciter  insipieutes.  Supra  enim  dictum  est,^  quod  apud  uos  Christianos, 
sicut  est  continua  perfectio,  de  luce  ad  lucem  intelligendo,  de  virtute  in  vir- 
tutem  exercendo,  ita  Semper  primum  est  litera  ad  futurum  et  futurum  est 
Spiritus  ad  primum  in  acquirendo.  Qui  ergo  non  vult  proficere  ad  futurum, 
ipse  vult  literam  perstare  sicut  ludei.  Et  inde  veniunt  in  questiones  inextri- 
cabiles,  ut  patet  in  eorum  patribus  ludeis. 

Fiat  cor  meum  immaculatum  in  iustificationi bus  tuis,  ut«. 
nou  confundar,  id  est  placet  illis  manualis  mundicia  et  hominibus  apparere 

1  Et  sensus        :!  scilicet  .  .    S)cr  ©atj  ift  nidjt  UoUcnbet 

')  eben  ©.  284.  3'21.  -)  3in  ^^i^  (^i'^S^  "'i^)  '^'-''^  Conceptio  inmiaeulata  ]kl]t  ,yut()ci: 
('ef'amitlicf)  nitf  Seiten  bei  imiiiarnüftifrf)eu  (}i-'n"3''>f^n"-'i-'  »ii")  f^ült  bie  IKcinung  bi'ä  Tnus  (gcotu-j 
für  eine  „nova  veritas".   ä^crgl.  (Sri.  3lu§g.  2.  3lnfl.  15,  49.  57 flg.         •')  Oben  S.  319. 


346 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


voluut  iuöti,  opere  abstinent  et  opere  beuefaciuut.  Secl  inde  superbiunt  in 
sua  iustitia,  cor  autem  eorum  pleniuii  «iiperbia  et  omni  iiniiuuulicia.  Tu  autem 
domiiie  presta,  iit  mihi  et  tiüs  fidelibu.s  fiat  cor  muudiiui,  qiiod  fit  iu  iusti- 
ficationibus  tuis.  Quia  in  illorum  iustificationibus  manus  tauturamodo  inno- 
cens  fit.  Et  heretici  quidem  ultra  hipocritas  ludeorum  uou  tantum  mauus,  ■■> 
sed  et  cor  student  habere  immaculatissiniuni,  sed  iguorant  stulti,  quod  errant, 
eo  quod  iustificationes  suas  apprehendant,  in  quibus  eniaculari  volunt,  desertis 
iustificationibus  dei.  Que  autem  putas  siut  'iustificationes  dei"?  Utique  vera 
humilitas  et  obedientia,  in  quibus  omues  virtutes  sunt  sinuil.  Ipsi  autem 
contra  Ecclesiam  sese  rebelles  erigiuit  et  omnia  faciuut  et  patiuntur  preter-  lu 
(juani  obedientiam :  quare  fit,  ut  sint  poUutissimi. 

CAPH. 
Octonarius  XI. 

».81.         Defecit  in  salutare  tuum  anima  mea:  et  in  ver))um  tuum 
s upersperavi.   Iterum  fidelis  Synagoga  Christum  vocat  et  euangelium  gratie  i'' 
expectat  atquc  iniquitatis  litereque  magistros  accusat,  querulans  eorum  noxiam 

3ofi  1, 7.  multitudinem,  sicut  eruce,  locuste,  bruchi,  quos  lohel  prophetavit,  (|uod  ficum 
Domini  decorticaverunt  et  albos  fecerunt  ramos  eins,  id  est  Synagogam  spo- 

Scj.  3,  iL'.liaveruut  omni  decore  et  gloria  veritatis  et  sapientie.    Et  Isaie  3.  'populum 

meura  exactores  sui  spoliaverunt,  et  miüieres  dominate  sunt  eorum".  Et  qui  20 
sint  exactores  isti,  mox  sequitur:  'popule  mens,  qui  te  beatum  dicunt,  ipsi 

3cf.  3,  u.te  decipinnt\  Et  infra:  'Vos  depasti  estis  vineam  meam'.  Igitur  contra 
istos  corruptores  pro  reliquiis  Israel  et  fecibus  residuis  clamat  iste  propheta, 
sicut  per  totum  psalnmm.  'Defecit',  scilicet  fatigatus  et  imminvitus  ab  illis 
nimium  desideravi  Christum  venire.  Et  defecissem  forte  etiam  cum  illis,  nisi  25 
quod  in  promissum  tuum  supersperavi,  id  est  spem  supra  spem  habui.  Quia 
diu  differs  illum  mittere :  ideo  defeci  et  spem  in  spem  coactus  sum  prorogare. 
Hoc  enim  est  'supersperare',  id  est  verburn  promissionis  de  s^ie  in  spem 

%\.  40,  j.  continuare  contra  omne  contrarium.  Ut  ps.  39.  'Expectans  expectavi  dominum'. 
%.  82.         Defecerunt  oculi  mei  in  eloquiuni  tuum,  dicentes:  quando  30 
consolaberis  me? 

Quia  illorum  fabulationes  et  eloquia  tantum  vidi,  ut  tedio  fessus  tuum 
nimis  desiderem.  Igitur  non  est  mihi  consolatio,  donec  verbum  tuum  im- 
]ileatur  et  veniat  eloquium  iustitie,  quod  est  Euangelium.  Inter  istos  autem 
literarios  scribas  non  nisi  afflictio  mihi  est.  35 
«.  83.  Quia  factus  sum  sicut  uter  in  ])ruina:  iustificationes  tuas 
uou  sum  oblitus. 

Uter  enim  receptacuhun  vini  est,  qui  per  pruinam   C(jnstringitur  et 
inutilis  fit  ad  vinum  suscipiendum.   Hebr.  autein  habet:  'Sicut  uter  in  fumo'.' 

20  Vulg.  doniinatae  sunt  eis 
')  ©icfje  Ohm  ®.  292. 


Psaluuvs  CXVIIl.  [CXIX.]  347 

Sed  hec  graiiiiiiatica  tli.ssonaiitia  niliil  officit  seusui  tlieologico,  .sive  litorali 
sive  mystico.  Uter  euini  taiu  ex  l'uino  quam  pniiiia  coutraliitui'  et  iiuitilis 
fit.  Propheta  ita(jue  iii  suo  sensu  viüt,  quod  populiis  Israel  a  douiinu  velut 
uter  paratus  et  per  verbuiii  [)roniissiünis  in  spe  dilatatus,  ut  viuum  Euaii- 

5  gelicum  in  Christo  futiu'o  siisciperet:  sed  ecce  dum  diifertur  Christus,  iuterim 
veniunt  pharisei  et  pojjulum  istum  ab  ista  spe  futurorum  contrahunt  ad 
fruitionem  presentium,  ut  non  viuum  uec  spirituaha  sperareut,  sed  tempo- 
ralium  f'umo  et  pruiua  contraherentur.  Fumus  enim  hie  vel  ipsa  eorum 
obfuscatrix  doctriua  litere  (spiritum  enim  obfuscat)  vel  ipsa  cupiditas  ani- 

lu  morum  talibus  doctriuis  suscitata  et  iuducta,  quibus  voluntas  arctatur  in  pre- 
seutia  bona  et  non  dilatatur  ad  spiritualia  et  futura.  Eodem  modo  pruina 
est  vel  ipsa  eorum  frigidissima  doctriua  literalis  (spiritum  euim,  qui  amare 
facit  coelestia,  extiuguit  et  non  reliuquit  ibi  vel  sciutillam  amoris  et  cupidi- 
tatis  spiritualium).    Et  ita  iterum  coutrahitur  uter,  id  est  Spiritus  seu  anima 

15  et  voluntas  hominis.  Quare  diversa  ratione  idem  est  pruina  et  fumus,  scilieet 
quia  iuflammat  ad  terrena,  ut  calor  fumi,  vel  infrigidat  ad  coelestia,  ut  pruina. 
Item  pruina  ipsa  quoque  incuria  vel  privata  anima  celestium  cupiditate  esse 
potest,  suscitata  per  tales  doctrinas.  Odium  enim  est  frigus,  amor  autem 
ignis  &c.    Unde  melius  placet,  quod  'pruina'  hic  pro  infrigidaute  doctriua 

2u  capiatur,  et  'fumus'  pro  doctriua  accendente,  quam  pro  ipso  frigore  vel  calore. 
Quia  non  ait:  'Sicut  uter  in  frigore',  uec  'sicut  in  calore'  sed  ['sicut  uter  in 
pruina',  'in  fumo'].  Quia  pruina  inducit  frigus  et  sie  contrahit,  et  fumus 
inducit  calorem  et  sie  exiccat :  ita  doctriua  perfidoriuu  et  hereticorum  inducit 
odium  spiritualis  veritatis  et  celestium  bonorum  et  cecum  aridumque  amorem 

25  sui  sensus  et  carnalium  bonorum.    Sic  etiam  per  unam  plagarum  Egj^pti 

eadem  doctriua  est  figurata,  ut  supra  ps.  77.    Propter  multitudinem  itacpie^^jj.  78,47. 
illorum  dicit  propheta  in  persona  populi:  'quia  factus  sum  sicut  uter  &c.' 
Sed  tarnen  quia  reliquie  conservate  sunt,  pro  quibus  clamat:  'lustificationes 
tuas  uou  sum  oblitus',  quia  eas  spero  et  expecto. 

3u  Quot  sunt  dies  servi  tui:  quando  facies  de  persequentibus s.*.  »4. 

me  iudicium? 

Qui  enim  veritatem  persequitur  et  extiuguere  uititur,  necessario  siuuü 
et  cultoi'es  eiusdem  persequitur  propter  eaudem.  Sic  enim  dominus  (id  est 
Christus,  veritas  ipsa,)  ponit  inimicitias  inter  semeu  diaboli  et  synagoge  et 

35  iuter  semeu  Ecclesie  et  Christi,  sicut  olim  inter  semeu  serpeutis  et  semeu  i.sijioi.  3,  is. 
mulieris.    Veritas  enim  causa  est  istius  persecutionis.    Igitur  quia  diifertur 
promissum,  facit  sperantem   afflictum  et  gemebunde  expectantem.    Et  ut 
iterum  paulo  digrediamur:  ista  prophetia  et  expectatio  hic  descripta  per  tot 
psalmos  similiter  et  in  aliis  debet  maxime  referri  ad  tempus  propinquum 

40  adventus  Christi,  et  quod  propheta  in  talium  fidelium  persona  loqui  accipiatur. 


3  3u  a  domiuo  etgiinäe  praeparatur  über  bcxgl. 


21  —  22  S)ie  ciuäcitammevteu  äüoi'te  fehlen 


348 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


Et  ratio  est,  quia  tiinc  iam  tempus  promissionis  iustabat  et  finita  erant  proxime 

i.|];"öf;49,"|i;  .spacia  hebdumadarum  et  impleta  prophetia  de  defectu  diicis  de  femore  lacob, 
et  popuhiö  ab  impiis  tyraimis  oppressiis,  insuper  ab  impuris  magistris,  scribis 
seductus:  que  omnia  prophetata  prius  fueraut.  Ideo  videntes  hec  fieri,  vel 
Spiritus  pro  eis,  incipiunt  mirari,  quod  nou  veniret  Christus.  Et  ideo  queru-  s 
lautur  dilatiouem  adventus  eius,  tauto  egrius  expectautes,  quanto  vicinior 
erat  adventus  eius.  Nam  ex  Euangelio  clare  patet  eos  expectasse  cum  magna 
anime  tristitia,  ut  Simeon  et  loseph,  Anna,  de  quibus  dictum  est,  quod 

auc.  2, 25. 38.  expectabant  regnum  dei  et  redemptionem  Israel.    Sicut  autem  Simeon  et 

Anna  oraverunt  et  Zacharias,  sine  dubio  eodem  modo  et  alii  quam  pkirimi  lo 
anxie  vocaverunt  Christum.    Et  horum  proprie  est  vox  in  omuibus  prophetis, 
ubi  sus})iratur  ad  Ecclesiani,  ad  Euaugelium,  sicut  maxime  facit  hic  psahiius. 
Est  autem  hoc  proprium  dei,  ut  cum  in  proximo  est,  ut  misereatur,  maxime 
appareat  nolle  misereri  et  extreme  derelinquat:  et  tanto  magis,  quanto  magis 
accedit  tempus  redimendi.    Quod  etiam  moraliter  patet  in  omni  tentatione,  v> 
ita  ut  recte  vulgo  dicatur:  'Dens  in  desperatis  rebus  succurrit',  et  teutonice: 
'äßen  her  ftrttf  am  I)erttften  Ij^Ut,      Bricht  er\^  idest:  'quando  fuuis  extrema 
tensione  servat,  tamen  rumpitur''.    Ideo  popukmi  Israel  tunc  circa  adventum 
permisit  quasi  des})erate  vexari,  scilicet  alienis  regibus  in  propria  terra :  tandem 
pessimis  doctoribus  legis  et  veritatis  extinctoribus,  quorum  hoc  novissimum  20 
magis  cruciavit  pios  et  spirituales  homines,  ut  Simeonen!  et  suos  quam  pri- 
1*.  85.  mum.  Et  ideo  eorum  vox  est:  'Defecit  in  salutare\  'Narraverunt  mihi  iniqui'. 

(jj,      2'^5;Et  'factus  sum  sicut  uter  &c.'    Item  'Domine,  libera  animam  meam  a  labiis 
iniquis.    Heu  mihi,  quia  incolatus  mens  &c.'    Et  'Quot  sunt  dies  servitui? 
(juando  facies  de  persequentibus  me  iudicium?'  25 
35.85.         Narraverunt  mihi  iniqui  fabul atioues:  sed  non  ut  lex  tua. 

Hic  ex])rimit  causam,  quare  defecerit  in  salutare  domini,  quare  dixerit 
se  sicut  utrem,  queve  sit  persecutio  quam  patitur.  Quia  scilicet  iniqui  doc- 
tores  mortifere  litere  docebant  et  narraverunt  suas  fabulas,  non  legem  spiri- 
tualem,  que  de  Christo  loqueretur.  Et  per  hoc  fecerunt  synagogam  velut  3o 
utrem  in  pruina,  ut  iam  non  esset  ei  spes  vini  futuri  suscipiendi.  Debuerant 
))otius  eam  fecere  sicut  utrem  extensissimum  et  velut  pannum  in  tentorio, 
ut  latissime  capax  fieret  futurorum:  hoc  autem  fecissent,  si  populum  docuis- 
sent  latissimo  desiderio  et  ampla  spe  Christum  et  bona  eius  expectare.  Sicut 
iü4, 2.  ps.  103.  'Qui  extendis  celum  sicut  pellem'.   Sic  enim  Gedeon  expandit  vellus  35 

siicijt.  ö,  37f.  suum  in  aream:  non  autem  descendisset  himber,  si  contraxisset  et  convol- 

14  dereliiu|uit         18  tamen  ober  tum  (tu  ober  tQ)?        20  tua  fe^Ct 

^)  äicrgl.  l).  Süriiiggfclb,  ®|jrid)Jtiörter  ber  germniiiidjeu  unb  i-omanijdjcu  Sprad;eii, 
Sei)33ig  1872  ©.129.  „SBeiiu  ber  ®hid  nm  ftrciu-iftcit  ift,  reifet  er."  ,.Nimium  tendendo 
1'unem  aliminpis.'-  äBcinber,  3)eutic^e5  @l,irid)lu5rtcr:8e,ritün  IV  911  N.  39  cittrt  aii-3  Sutl)er§ 
l)anbid}riftlid)or  SprictjlDürteriammlung  luevgt.  .Uöftün,  'M.  £iit()cr  -  II  Ö73.  ü74]:  „äöenn  ber 
Strid  am  öornften('0  l;elt,  fo  brid}t  er";  e-S  luirb  jcbod;  tt)ol)I  „I}ertiften"      lefcu  fein. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


349 


visset.    Ita  fit  cum  corde  qnoqiie,  quod  sicut  pellis  expanditnr  per  speni, 
coutrahitur  autem  per  desperatiouem,  vel  iiegligentiam  spei.    Pellcs  anteni  ijoini.  i, 
Salomonis  sunt  expause  et  extense. 

Potest  insuper  hoc  exponi  non  de  perfidia  ludeorum,  sed  de  languore 
spei,  ut  sit  sensus :  adeo  defecit  in  salutare  tuum  anima,  ut  pre  uimia  spe 
velut  fessus  ac  lassus  amplius  vix  possini  sperare:  quia  nimis  difFertur  spos 
et  augetiu"  contraria  res.  Et  ita  iam  non  in  latitudinc  gaudii  spero,  sed  in 
contractioue  tristitie  spero,  ut  sim  uter  non  dilatatus  per  humoreni  conso- 
lationis ,  sed  contractus  per  fnmuni  et  ariditatem  tristitie.  Ut  ihi :  '^Aninia  ^ij.  i4:i,  6 
mca  sicut  terra  sine  aqua  tibi'.  Et  ps.  43.  "^Quare  tristis  es  anima  mea  et^Pi.  4.?,  r,. 
(juare  conturbas  me?  Spera  in  deo,  quoniani  adhuc  confitebor  illi:  salutare 
\'ultus  mei  et  deus  mens'. 

Ista  sie  litera  cognita  facillimum  est  moralcm,  allegoricum,  anagogicum 
[sensum]  adaptare.  Quia  sicut  illi  fuerunt  in  desiderio  Christi  et  urgente 
abundantia  malorum,  ita  moraliter  omnis  fidelis,  sive  incipiens  sive  proficiens, 
esse  debet  in  desiderio  gratie  future,  quam  nonduni  habet.  Et  licet  non 
videat,  tamen  nuuquam  est  sine  multis  euni  undique  urgeutibus  malis,  maxime 
vel  desperationis  vel  presumptionis  in  accidia  et  tepiditate  Spiritus.  Ita 
Ecclesia  contra  hereticos  suspirat.  Ita  in  futuram  vitam  perfecti  suspirant. 
Ita  in  fine  mundi  contra  Antichristum  clamabit.  Que  sie  patent  sua  S])onte, 
quia  per  singulas  virtutes  et  vitiorum  mala  inducere  prolixum  est.  Nec 
breviter  fieri  potest  per  singulas  hereses  allegoria.  Sufficit  ergo  in  genere 
dici,  et  quilibet  in  suis  tentationibus  spiritaliter  sciat  applicare.  Sed  rara 
est  tanti  desidei'ii  luagnitudo  in  nobis,  nisi  compuncti  multitudine  peccatorum 
videntes  gratiam  dei  festinatam  expectannis. 

Omnia  mandata  tua  veritas:   iuiqui   persecuti  sunt  me,K  sc. 
adiuva  me.' 

Non  sie  mandata  homimuii  seducentium,  quorum  aliqua  sunt  vera  et 
pauciora,  ut  sub  illis  alia,  scilicet  falsa,  que  sunt  multo  plura,  doceaut.  Et 
hec  est  persecutio  pcssima,  quia  animas  uecat.  Vel  certe,  quia  ut  supi-a 
dixi,  propter  veritatem  oritm-  persecutio,  quia  illorum  falsa  respuit:  ideo 
patitur,  ut  falsa  recipiat.    Unde  petit  adiutorium. 

Paulominus  consummaverunt  me  in  terra:  ego  autem  nonas.  s?. 
dereliqui  mandata  tua.  Hoc  enim  querunt  persecutores,  ut  fideles  man- 
data dei  deserant  et  illorum  suscipiant.  Sed  Ecclesia,  etiam  si  minoretur  et 
paulominus  consummetur,  non  tamen  derelinquit  illa,  sed  etiam  reliquie  Eccle- 
siarum  ea  servant  et  custodiunt.  Primo  tamen  de  fideli  Synagoga  intelligitur, 
que  et  dupliciter  ut  dixi  consummabatu]-,  et  potestate  persequentium  et  fraude 
seducentium.    licet  utrunque  quoque  in  Ecclesia  tempore  martyrum  fieret. 

6  possum  14  seiisum  fe^lt  20  iniqui,  ]o  ^ier  unb  in  her  Glossa  ©.  292  3-  18 
in  Ütiereinftimmuiis  mit  bciii  'Jcyt  fcci  'f^nTicv  ©tnpuT.  unb  nnbcxn  n'fton  Dvittfcn ;  Vuly.  ridjtigev 
iiiiqui;         27  nie  fefjtt         -iS  qiü 


350 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Nam  idolorum  cultum  suadebant  et  non  suscipientes  persequebantur.  Et 
liereticorum  tempore  simul  quoque  fiebat,  quocl  heresis  docebatur  et  discere 
iiolentes  patiebantur.  Semper  ergo  utruuque  malum  suo  modo  currit,  scilicet 
dolus  et  furor,  draco  et  leo,  blanditie  et  mine  &c.  Sed  vigilanti  verbo  utitur 
dicens  'in  terra'.  Quia  dum  in  terra  Ecclesia  consummatur,  simul  in  coelo 
miro  modo  proficit  et  perficitur.  Occiditur  unius  corpus  martyris  et  vivi- 
ficantur  x  anime  persecutorum ,  et  crescit  numerus  fidelis  populi  in  spiritu, 
dum  minuitur  in  carne.  Sic  moraliter  &c. 
ä5- «s-  Secundnm  misericordiam  tuam  vivifica  me:  et  custodiam 
testimonia  oris  tui.  lo 

Hec  est  vita  Spiritus,  quam  post  literam  occidentem  dedit  Christus. 
Et  dat  assidue  omnibus  proücientibus  non  secundum  meritum,  sed  secundum 
misericordiam,  qua  pepigit  nobiscum  fedus,  ut  daret  nobis  petentibus  gratis 
ac  niendicantibus.  Multo  magis  autem  dat  incipientibus.  Et,  ut  sepe  dictum 
est,  proficero  est  nihil  aliud,  nisi  Semper  inciperc.  Et  incipere  sine  proficere  is 
hoc  ipsum  est  deficere.    Sicut  patet  in  onmi  motu  et  actu  totius  creature. 

LAMED. 

fS-  89.         Ineternum  Domine  permauet  verbum  tuum  in  coelo. 

Hic  proplietat  de  Euangelio  futuro,  q.  d.  Licet  illi  rabidi  persequantur 
et  consumnient  populum  tuum  propter  verbum  tuum,  tamen  ipsimi  ipsis  etiara  20 
invitis  pcrmaneljit  in  celo,  id  e.st  celesti  populo.  A^el  in  cordibus  eorum,  a 
qnibus  ipsum  moliuntur  avellere,  ut  uegent.  Predicatur  autem  verbum  Christi 
usque  nunc  et  perseverabit  in  Ecclesia  omnino.  Et  non  tantum  vei'bum 
ipsum  predicatum,  sed  et 

SB.  90.  In  generationem  et  generationem  veritas  tua,  id  est  fides  tua,  25 
qua  suscipitur  verbum  tuum,  per  quam  servatur,  docetur  et  dicitur.  Et 
vera  scilicet  fides  atque  viva,  que  est  veritas,  quia  exhibitio  olim  promissa 
et  impletio  figurarum  legis.  Et  per  hoc  Ecclesia  quoque  permanet,  quia 
fundasti  terram,  et  permanet.  Fundaraentum  enim  terre  corporalis 
quis  novit?  Sed  fundamentum  Ecclesie  Christus  est,  id  est  fides  Christi,  30 
^}>t.  87, 5.  quo  ipsam  fundavit  altissimus  natus  in  ea,  ut  sit  ei  petra  firmissima.  Sed 
et  rectores  Ecclesiarum  non  desinent  miquam,  quia 

a.!.  91.  Ordinatione  tua  perseverat  dies:  quoniam  omnia  servinnt 
tibi.  Dies  isti  sunt  qui  eructant  verbum,  quod  est  hominis  officium,  et 
sancti  homines  utique,  quales  sunt  pontifices  et  doctores  in  Ecclesia.  Possunt  3.1 
autem  ista,  scilicet  fundatio  terre,  dierum  perseverautia  et  omnium  servitus, 
accipi  ad  literam,  ut  sint  verba  ad  deum  iucarnatum,  scilicet:  Licet  tu  sis 
liomo,  propter  quod  verbum  tuum  persequuntur,  tamen  quia  dens  es  et  onuiia 
fecisti  et  onmia  tua  sunt,  idco  permanebit  verbum  tuum  et  \'eritas  illis  invitis, 
(|ui  te  propter  luunanitatem  couteuuuuit  iusi])icntcs  in  ])n]Mil(>. 

G  eorp9         20  eonsuiniiianf         -9  eiiiin  ton-a 


Psalmvis  CXVIII.  fCXIX.] 


351 


Sane  quomodo  omuia  Christo  serviant  patet,  quia  et  malis  utltnr  ad 
incremeutum,  confirmationem  et  stabilitatem  Ecclesie  sue.  Sanctis  enim  coope- 
rantiir  in  bonum,  iit  notuiu  est. 

Nisi  quod  lex  tua  meditatio  mea  est:  timc  forte  periissem».  92. 
5  in  hnniilitate  mea.    [üt  infra:  'tvibnlatio  et  angusiia  invenevunt  me  tnan- 'S.  us. 
data  tua  xneditatio  tnea  esf.\ 

Unicum  est  enim  solatimn  in  tentationibus  verbnm  dei,  quod  couso- 
latur,  exhortatur  et  excitat  atque  per  spem  futurorum  eonfortat.  Ideo  vocatur 
multis  nominibus  armorum,  quod  est  gladius,  sagitta,  scutum  et  omne  in- 
11»  strumentum  salutis,  ut  'galea  salntis'  tuende  in  seipso.  Et  ideo  bonum  estevo.  c,  n. 
iugiter  ipsum  meminisse  ac  fortiter  iniprimere  eordi  per  pias  meditationes. 
Unde  sequitur: 

In  eternum  non  obliviscar  iustificatioues  tuas:  quia  in  ipsis  a?.  y;i. 
vivificasti  me.    Ut  scilicet  non  obliviscar,  quomodo  me  deinceps  tuear, 

Ii  sicut  tutiis  sum.  Nam  omnis  tribnlatio  est  mortificatio  quasi  (?),  cui  contraria 
est  consolatio  et  exhortatio  verbi,  quc  quodammodo  resuscitat  iamiam  pcr- 
eimtem  spiritum  ac  sie  vivificat  rursum  in  tribulationibus  et  humilitate  sua, 
qua  afflictio  cum  deiecit.  Aliter  autem  sie,  ut  sit  non  tantum  memoria  pro 
remedio  sui,  sed  et  pro  gratitudine  beneficii.    Quia  in  illis  deum  iugiton- 

■^11  vult  laudare,  quia  vivificatus  sit  in  illis.  Et  lioc  rursum  duci  potest  litera- 
liter  ad  fidelem  populum  primo,  secundo  moraliter,  tercio  allegorice,  ut  ex 
dictis  patet. 

Tuns   sum  ego,   salvum  me  fac:   quoniam  in s  t  ifi  cationes ^ü.  m. 
tuas  exqnisivi. 

2;i  Hoc  iterum  intelligi  potest  qnadrupliciter:  literaliter,  allegorice,  mora- 

liter, anagogice,  ut  precedens  Vivificasti  me'. 

Me  expectavernnt  peccatores,  ut  perderent  me:  testimoniaas.  d-.. 
tua  intellexi.    Intellectus  enim  servat,  ne  heresis  seducat  in  simplicitate 
ambulantem  et  perdatur  ab  impiis  doctoribus. 

3u  Omnis  consummationis  vidi  finem:  latum  mandatum  tuum».  gc. 

uimis.    Hie  'consummationis'  aliter  quam  snperius  'consmiimaverunt'  (quod 87. 
potius  'Consumpserunt',  ut  in  hebr.^  fecit  S.  Hieronymus,  transferri  debuit) 
accipitur,  scilicet  pro  perfectione,  quomodo  nitnntur  homines  in  mnudo  sua 
perficere  et  in  snmmum  fastigium  ducere.    Sed  hec  omnia  rursum  desum- 

35  mantur  et  cessant  consummari.  Temporalia  enim  sicut  fluvius  veniunt  et 
abeunt,  ascendvmt  et  descendunt,  crescnnt  et  decrescunt,  incipiuntur  et  fiuiuntur. 
Unus  edificat,  alter  destruit:  omnia  enim  ex  lite  et  amicitia  constant  et  de- 
sistunt.  Non  sie  eterna.  Est  antem  hoc  verbnm  dictum  contra  onmes  car- 
ualiter  sapientes  et  querentes,  quia  postquam  mnlta  perfecerint,  sen  sna  que- 


13  tuas  fe'^It  15  mortificatio  q 
')  Psalt.  iuxta  Hein-.  119,  87. 


27  me  nadj  perderent  fcl)lt 


!1  consumatioiiis 


352 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


rendo,  seu  sua  docendo,  que  tameu  alius  rnrsam  destrnit,  quid  prodest  illis 
nisi  labor  et  afflictio  Spiritus?  Gaudent  onim  in  cosummando.  Ergo  neces- 
sario  tristabuutur,  quando  finis  fit  cousummationis  sue  per  alium  destruendo, 
que  consummaverunt.  Uude  fit,  ut  Spiritus  eorum  in  angustis  versetur, 
Semper  in  arctis  et  modicis.  Qui  autem  spe  vivit  in  mandato  et  verbo  dei,  5 
nihil  possidens  in  hoc  mundo,  nihil  de  istis  angustis  rebus  cupiens,  ipse 
utique  vivit  in  latitudine  Spiritus.  Quia  'latum  mandatum  tuum  niinis'.  Et 
sie  seipsum  eonsolatus  ad  contemptum  mundi  et  etiam  omnis  vane  sapientie, 
que  utique  querit  ea  que  sunt  in  mundo,  hortatur.  lara  ludei  per  sapientiam 
suam  regua,  lieretici  gloriam:  sed  consummationis  eorum  finis  erit,  quia  lo 
angusta  querunt.    Ego  autem  latissima  et  liberrima  ineternum. 

MEM. 

SB.  97.         Quomodo  dilexi  legem  tuam?  tota  die  meditatio  mea  est. 

Quare  autem  dilexerit  et  adeo  meditatus  sit,  sequitur  raox.  Vel  potius, 
quia  dilexit  eam  et  meditatus  est,  ideo  ea  que  sequuntur,  consecutus  est,  is 
scilicet : 

äj.  9S-100.         Super  inimicos  &c.    Super  omnes  docentes  me  &c.  Super 
scnes  &c. 

Hie  non  oportet  docentes  et  senes  Ecclesie  accipi,  quos  Semper  revereri 
s.Wof. 32, 7. et  audire  oportet,  sicut  scriptum  est:  'Interroga  patrem  tuum  et  dicet  tibi,  20 
maiores  et  annunciabunt  tibi'.  Sed  loquitur  hic  totus  unus  populus  fidelis, 
in  quo  sunt  senes  et  iuvenes,  docentes  et  audientes :  ideo  non  super  seipsum 
intellexisse  potest  se  gloriari,  sed  dicitur  ad  differentiam  eorum,  qui  sunt 
extra  Ecclesiam,  vel  fidelem  populum  sive  numero  sive  merito.  Quod  bene 
inde  notari  potest,  quod  primo  eos  nominat  'inimicos  suos',  ut  etiam  sequentes  25 
non  amicos  ostenderet,  scilicet  'docentes'  et  'senes'.  Sunt  itaque  pharisaici 
magistri  'inimici',  quia  contraria  docent  de  scripturis,  scilicet  reprobando 
doctrinam  pietatis  et  fidei.  Ideo  suj^er  eos  sapit  Ecclesia:  dominus  fecit 
eam  sapere,  quod  est  proprie  sapientiam  fidei  nosse,  ubi  illi  meudacium  per- 
fidie  uoverunt  tantummodo.  Deinde  dicit  eos  'docentes'  et  'senes'  &c.  Non  so 
satis  intelligo  rationem  dictorum,  cur  ter  eosdem  nominet,  vel  an  sint  iidem, 
deinde  cur  aliis  verbis  eadem  exprimat  in  istis  tribus  versibus,  si  tameu  sunt 
eadem  (nam  ut  dixi,  iidem  sunt  inimici,  docentes,  senes.  Idem  quoque 
Prudentem  me  fecisti,  Intellexi,  Intellexi.  Item  idem  sunt  In- 
eternum mihi  est,  Testimonia  tua  meditatio  mea  est,  Mandata  35 
tua  quesivi):  cur  non  hic  ita  vel  ibi  aliter  dixerit.  Si  per 'inimicos' geuera- 
liter  omnes  accipiam,  per  'doctores'  contemplativos  et  sacerdotes,  per  'senes' 
])otestates  et  principatus,  ut  scilicet  non  tantum  super  commune  vulgus,  sed 
etiam  super  sapientcs  et  potentes  eorum  intellexerit,  non  absurde  fiarte  dixero. 
Nes(äo  tamen.  Ut  si  quis  ad  ]irimum  versum  ei  obiecisset:  'Esto,  sis  dootior  40 


40  ©cib.  doctor 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


353 


nobis  de  vulgo,  nuiiquid  et  magistris  nostris,  immo  et  tuis,  aut  inaioribus 
et  senioribus?'    An  iuvari  quid  possuimis  ex  illo  Hiere.  18.  'Non  enim  peribitSivcm.is.is. 
lex  a  sacerdote,  nee  consilium  a  sapiente,  nee  sermo  a  propheta',  ut  'con- 
silium'  ad  senes  et  sapientes,  'lex'  ad  docentes  et  sacerdotes,  'sermo'  ad 

r.  inimicos  et  prophetas?  Igitur  meditatio  legis  Christi,  que  est  spiritualis, 
erudit  super  omnes,  (|ui  legem  litere  queruut,  sive  sint  docentes  sive  senes. 
Tres  autem  ex])rimit  status,  scilicet  aetivorum,  coutemplativorum,  prelatorum. 
Activi  enim  sunt  inijuici  Ecclesie,  eo  quod  suam  legem  contra  Christum 
statuunt  et  agunt,  (jui  est  amicus.    A  quo  statu  taraen  prelati  et  contempla- 

111  tivi  uon  excipiuntur:  nam  et  ipsi  activi  sunt  et  inimici,  sed  non  solum  activi, 
ut  sunt  alii  qui  sul)diti  sunt.  Deinde  contemplativos  vocat  docentes,  quorum 
officium  est  meditari  in  lege  domini  et  alios  docere,  qui  se  ad  priores  habeut 
sicut  oculi  ad  corpus  et  membra,  ut  dirigant  eos.  Tercio  senes  et  maiores, 
prelati  sunt  potestates,  (jui  sunt  velut  raanus  illonun,  ut  ea  que  isti  docue- 

iri  runt,  fiant  et  impleantur,  instant  et  exequuntur.    Sed  (juia  humanas  traditiones 
exercent  contra  spiritualcs  vel  i)reter:  ideo  omnes  sunt  inimici  et  infra  sapiunt 
quam  Ecclesia.    Quia 'Spiritualis  oranes  iudicat  et  ipse  a  uemine  iudicatur'.  i.  ciov.  2,  lo. 
Et  hec  intelligeutia  de  ludeis  ad  literam,  de  hereticis  allegorice.  Moraliter 
autem  nunc  qnocjue  nuilti,  quos  uuctio  docet,  sajjiunt  super  pontifices  et 

■M  doctores  et  literales  Christianos,  eo  quod  illi  in  fide  mortna  mortui  pereuut 
et  non  Student  in  si)iritum  proficere,  intellectu  quidem  illustrissimi,  sed  affectu 
frigidissimi.  Et  j)ulchre  singulis  est  reddita  ratio.  Jsam  super  inimicos  ideo 
sapuit,  quia  ineternum  est  ei  mandatum  dei.  Inimicis  ergo  ideo  est  in- 
sipieutia,  .  quia  mandatum  eorum  iu  tempus  est.    Quia  iustitia  carnis  cum 

ar,  carne  temporalis  est  et  cum  eadem  fiuietur,  iustitia  autem  Spiritus  cum  spiritu 
in  seculum  seculi.  Rectissime  itaque  stultitia  est  tantiun  temporaliter  sapere 
de  iustitia  et  premio  eins.  Et  multum  superior  sapientia  est  iustitiam  ineter- 
num et  premium  eins  similiter  sapere.  Hec  autem  est  spiritualis.  Unde  et 
nostri  literales,  qui  vacua  fide  sapientes  sunt,  non  est  eis  ineternum.  Quia 

30  1.  Cor.  13.  fides  evacuabitur,  Charitas  autem,  que  est  plenitudo  et  spiritus  1.  ßov.  13, s. 
fidei  et  iustitia  spiritualis,  mauet  ineternum  et  non  excidit  unquam.    Et  ipsa 
est  mandatum  hoc,  quod  hic  nominat.    Quia  hoc  uuicum  et  solum  Christus 
mandavit  dicens :  'Hoc  est  preceptum  nieum,  ut  diligatis  invicem'.  Et  rursum:       15,  li. 
'Mandatum  novum  do  vobis'.  Novum  utique,  quia  nescit  veterascere.  Cetera 

■M<  enim  omnia  veterascent  sicut  omnis  litei'a  et  cessabunt:  hec  erit  ineternum 
Semper  nova  &c. 

Sic  super  docentes  sapuit,  quia  meditatio  eius  testimonia  dei.  Uli  autem 
insipientes,  quia  testimonia  sua  meditantur.    Quia  Scripture  verba  torquent 
in  testimonia  falsa  sue  sapieutie,  qua  sapiunt  temporalia.    Nos  autem  tor- 
^0  quemus  nostrum  sensum  in  testimonia  dei,  |ut  supra:  'Conxertl  pedes  meosv,.  hs. 


17  ouines  oinnes 
£ut^er§  SBerfe.  IV. 


20  ooquod 


23 


354 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


in  testimonia  tuet',]  quibus  nobis  futura  bona  testatur,  ut  hie  nihil  diligamus, 
sed  in  coelo.    Et  eerte  necessaria  est  meditatio  eiusmodi,  ut  radicetur  man- 
datum,  quod  nobis  ineternum  est,  ne  docentes  illi  inipii  nos  avellant  ei 
iiinuti).24,ii.  seducant  suis  signis  et  prodigiis,  ut  dominus  predixit  de  pseudoprophetis. 

Tercio  deiude  contra  potestates  et  seniores  dicens:  'Q,uia  niandata  tna  que- 
sivi'.  ITtique  non  tantum  nosse  et  meditari  oportet  sjjiritualem  legem,  ne 
cum  inimicis  et  docentibus  illis  misceatur,  sed  etiam  opere  implere  et  facere, 
ut  resistatur  iniquis  potestatibus  illa  irapleri  cogentil)us,  que  sunt  contraria. 
Ergo  querenda  mandata  sunt,  ut  fiant,  ne  forte  quod  sequitur  non  fiat: 
«101.  Ab  omni  via  mala  prohibui  pedes  meos,  ut  custodiam 
verba  tua. 

Quam  faciunt  inimici,  docent  docentes  et  admiuistrant  seniores.  Sed 
prohibui  ])edes  meos  et  raeorum  omnium,  quia  via  est,  sed  mala,  scilicet 
©pvirtjw.  14,  spiritui.    Videtur  tarnen  illis  bona  et  reeta,  sed  novissima  eins  ducunt  ad 
mortem.    Et  docet  malum  bonum,  bonum  malum.    Neque  enim  aliter  custo- 
anattt).  6, 24.  diri  possunt  verba  dei.    Non  enim  duobus  dominis  serviri  potest.  Possunt 
autem  verba  hominis  custodiri  in  illa  via,  quia  est  exterior  iustitia.  Item 
non  ait  'proliibui  manus  meas',  sicut  faciunt  hypocrite,  qui  malo  semper  vivunt 
affectu,  licet  opei-e  et  eff'ectu  non  possint,  vel  non  audeant,  quia  scilicet  non 
habeut  locum,  vel  timent  ignominiam,  vel  sperant  gloriam  et  hierum.  'Pedes' 
ergo  spirituales  dicit,  quia  et  spiritualis  est  ista  via,  mala  sive  bona  sit:  hii 
autem  sunt  aff'ectiones  voluntatis.    Non  solum  ergo  non  facienda,  ut  inimici, 
non  solum  non  loquenda,  ut  docentes,  non  solum  non  imperanda,  ut  seniores 
faciunt :  sed  nec  afTectu  aliquo  optanda  est  via  mala  istorum.    Deinde  nec 
satis  est  ab  una  et  altera,  sed  prorsus  ab  omni  prohibendi  sunt  pedes:  quia 
^^^^°'^^2'''\q- modicum  fermentum  corrumpit  totam  raassam.    Et  qui  offendit  in  uuo,  est 
Ware.  7, 31.  omnium  reus.    Ae  non  tantum  de  raedio,  sed  et  de  finibus  Tyri  et  Sidouis 
i.Söu.  18,21. egrediendum  est,  ne  claudicemiis  in  duas  partes,  simul  dominum  et  Baal 
SS.  1.  adorantes.    Inmiaculati  enim  in  via,  ipsi  beati  sunt. 

102.         A  iudiciis  tuis  non  decliuavi:  quia  tu  legem  posuisti  mihi. 

Ideo  enim  illi  a  lege  cliaritatis  declinant  schandalisati,  quia  vident 
multas  passiones  eorum,  qui  istam  viam  optiraam  ambulant.  Et  fit  eis  verbum 
crucis  Scandalum.  Ac  sie  dum  volunt  malam  viam  vitare,  maxime  declinant 
ad  malam  viam,  ignorantes  mala  spiritualia  in  sua  via  bona  et  bona  spiri- 
tualia  in  nostra  via  mala.  Quasi  Charitas,  optima  legum  omnium,  ociosa 
esse  debeat  et  non  potius  in  malis  huius  temporis  gloriose  exerceri.  Igitur 
(;um  dicit  'Non  declinavi',  subintelligendum  est  'sicut  illi  schandalisati',  qua- 
liter  et  versu  precedenti  'prohibui  pedes  meos'  subaudiatur  'non  cum  Ulis 
cucurri'.  ludicia  hec  satis  supra  exposita  simt,  scilicet  ipse  passiones  Christi 
et  mortificationes  veteris  hominis  et  exterioris,  a  quibus  necessai'io  declinant 
et  fugiunt,  qui  amant  eum  hominem  cxteriorem  et  legem  suam  in  illo  posue- 
rnnt.    Non  sie  spiritualis  homo  et  interior,  qui  non  declinat,  immo  cum 


Psalmus  OXVIII.  [CXIX.]  355 

gauclio  assumit  iiulicia  ista  et  letatiir  ac  gloriatiir  in  cruce  doniiiii  sui  Ihesu 
Christi.  Qnare?  ()  optima  ratio!  'Quia  tu,  iiiquit,  legem  posuisti  mihi', 
id  est  quia  tu  me  instviixisti,  ut  habet  Hebr.^  Tua  aiitem  instructio  ponitur 
in  interiori  homine,  ut  ilhmi  edifieet  in  iustitia:  (juod  fieri  non  potest,  nisi 

5  destruatur  exterior.  (iuomodo  ergo  fugiani  destructionem  liuius,  qui  diligo 
edificatioiiem  istius,  cum  non  possit  iste  salvari,  nisi  hic  iudieetur  et  coii- 
demnetur"'  Tolle,  tolle  ergo  et  crueifige  eum,  reus  enim  est  mortis,  ut  vivat, 
qui  est  intus  in  spiritu.  Kt  benc  distinguit  legem  Spiritus  a  lege  mortis. 
Quia  illam  docentes  doeent  et  homines  sunt  et  hominem  veterem  docent  in 

10  iustitia  cai'uali,  sed  illam  tu  solus  et  unus  Magistei',  qui  es  in  coelis,  non 
homo,  sed  deus,  doees  intus  per  spiritum  diifundens  ipsam  eharitatem,  qne 
est  lex  tua.  Qua  doc^tus  non  solum  declino  iudicia  tua  velut  amator  hominis 
veteris,  sed  maxime  quero  et  amplector  velut  extremus  hostis  odiens  eum. 

Quamdulcia  faueibus  meis  eloquia  tua,  super  mel  ori  meo. 'i*- io:i. 

15  Et  hoc,  quia  tu  me  doeuisti  ea,  <pie  illorum  faueibus  sunt  amara  velut 

mors  et  super  fei  ori  eorum,  quia  uon  eos  tu  doeuisti,  sed  inimici  et  docentes, 
que  mihi  quoque  amara  su])er  fei  sunt,  licet  illis  dulcia  sint  in  faueibus 
eorum,  qui  carnem  sapiunt  et  odiunt  spiritum.  Semper  enim  sibi  contrarii 
sunt  in  iudicio  et  omnibus  carnales  et  spirituales,  exteriore?;  et  inferiores. 

üo  Et  illi  quidem  horum  nesciunt  dulcedinem,  quorum  vident  exterius  amaritu- 
diuem :  hü  autem  et  illorum  seiunt  araaritudinem  interius  et  contemnunt 
dulcedinem  exterius  solique  intus  suam  seiunt  sub  iudiciis  abseonditam  dulce- 
dinem in  charitate.  Quia  non  miscetur  eorum  gaudio  extraneus,  et  a  nemine 
iudicantur,  iudicantes  tamen  ijjsi  alios  omiies.     T't  psalmo:  'Quam  magna  ^jj*^"^'- 

25  multitudo   dulcedinis  tue,  (juam  abseondisti  tinumtibus  te!    Perfecisti  eis, 
qui  sperant  in  te  in  eonspeetu  filif)runj  hominum'.    Sed  ])er  eontrarium:  iis 
qui  non  sperant  in  te  in  eonspeetu  homiuum  (id  est  sola  spe  vivunt  coram 
hominibus,  sed  re  ipsa  volunt  vivere  coram  eis),  destruxisti  potius,  ut  nihil     <«.  a. 
inveniant  omnes  viri  divitiarum.    Sanofi  enim  in  eonspeetu  hominum  nihil 

au  habent  nisi  spem :  ideo  despieiuntur  ab  illis,  qui  habeut  rem  in  eonspeetu 
hominum.  Sed  dum  sie  spei'ant  et  spe  vivunt  coram  hominibus,  habent 
perfeetam  rem  coram  deo.  Quia  non  ait  'perficies  eis  (}ui  sperant",  sed  qui 
presenter  sperant,  iis  tu  iam  ab  initio  mundi  preparasti  reguum  et  perfecisti. 
Immo  et  in  spiritu  perfecit  eis,  id  est  perfeetionem  dedit,  scilicet  spii'itus  et 

3;,  charitatis  cum  suis  fructibus  Gal.  5.  (Sni.  a, -«f. 

A  mandatis  tuis  intellexi:  propterea  odivi  omnem  viam  ini-sj.  iü4. 
quitatis.    Concludit  et  e})ilogat  istum  octonarium,  quia  nihil  aliud  reeitavit, 
quam  quod  per  mandatum  spiritus  sit  edoctus  plus  omnibus  aliis.  Deinde 


3:)  ii  tu 


1)  "':riin  Ps-Ai.  iuxta  Ilchr.  ..qnia  tu  illuuiinasti  nie- 


23* 


356 


DictatH  super  Psalteriuni.    1513 — 16. 


quocl  viam  malam  odierit  et  non  accesserit  ad  iustitiam  exterioris  hominis 
propter  bonum  ipsius,  sed  potius  cum  iudiciis  tradiderit.  Et  sie  iste  versus 
est  tota  sententia  huius  octonarii.  Hoc  enim  est  totus  homo  interior:  in- 
telligere  et  amare  spiritum,  nescire  autem  et  odisse  carnera  iniquam  et  hominem 
veterem.  s 

NUN. 

58.105.         Lucerna  pedibus  meis  verbum  tuum  et  lumen  semitis  meis. 

Mii'a  sententia.  Cur  non  lucerna  oculis  meis  et  lumeu  visus?  Nun- 
quid  pedes  possunt  illuniinari  aut  semite  videre?  8ed  natura  fidei  expressa 
est  pro  ista  vita.  Nam  oculos  oportet  captivari  in  obsequium  Christi  et  w 
solo  verbo  duci,  quod  auribus  percipitur,  oeuHs  non  videtur.  Quia  invisi- 
biha  credimus,  sed  non  inaudibilia.  Quare  verbum  quideni  non  ilkmiinat 
oculos,  sed  nec  aures.  Et  tamen  est  lucerna,  quia  pedes  dirigit  et  afFectum, 
non  intellectum  requirit  fides.  Non  ut  intellijxas,  sed  nt  velis  oportet,  non 
ut  scias,  sed  ut  facias  ea  que  audiuntur.  Et  non  errabis,  si  credideris  et 
iveris,  licet  non  videris.  Tantum  securus  \ade  in  audita,  quia  lucerna  erit 
pedibus  tuis  verbum  eins  et  lumeu  semitis  tuis.  Non  requiritur,  nisi  ut 
facias  que  nescis,  opereris  que  non  intelligis,  evadas  quo  ignoras,  ducatum 
sequens  verbi,  et  stultus  fias,  tuum  sensum  amittens.  Tanquam  si  in  tenebris 
ducem  sequaris  viam  quam  ignoras,  optime  dicis  ad  ducem:  tu  quidem  es  io 
lumen  pedum  meorum,  sed  non  oculorum,  quia  nihil  video  et  tamen  recte 
gradior,  ac  si  viderem.  Ego  quidem  erro  et  nescio,  ulji  sim,  et  tarnen  pedes 
mei  quasi  viderent  lumen,  ita  certo  eunt  rectam  viam.  Sic  enim  fides  non 
intellectum  illuminat,  immo  excecat,  sed  afi'ectum:  hunc  enim  ducit  quo 
salvetur,  et  hoc  per  auditum  verbi.  Audiens  enim  affectus  verbum  incipit  2r> 
ire  post  ipsum  nesciens  quo.  Igitur  mirabile  est  verbum  dei,  quod  lucet 
pedibus  et  semitis.  Non  sie  verbum  litere  et  humane  sapientie,  quod  evacuat 
fidem,  c[uia  comprehendere  faeit  quod  dieit  et  lucernam  oculis  sese  ostentat. 
Deinde  nec  hoc  vaeat,  quod  non  ait  'Lucerna  semitis  et  lumen  pedibus'. 
Quia  verbum  ineludit  lumen  sieut  lucerna  candelam,  et  hoc  pedibus.  Sed  3o 
semitis  est  lumen  non  ita  clausuni.  Cur  hoc?  Nisi  quod  primo  fides  inci- 
pientis  est  minus  clara  et  magis  clausa  menti  ac  velut  lucerna,  Sed  ubi 
ire  ceperis  et  facere  quod  credis,  iam  via  clarius  cognoscitur  quam  pedes  tui, 
ita  ut  clarius  lumen  hal^eas  ex  operando,  quam  solo  affectu  credendo.  Quia 
dum  credis,  elausum  habes  lumen  in  affectu,  sed  dum  operaris,  iam  velut  3'' 
cdueto  lumine  per  experientiam  dueeris  in  via  recte.  Multo  enim  illumi- 
natiores  sunt  in  fide  practiei  quam  speculativi,  ut  etiam  philosophus  dicit  in 
metaphisicis,  quod  expertns  certius  operatur.^ 


14  intellectnvn.  vequirit         24  £)intev  quo  niiSgeftriifjm  Vadit 

')  Avist.  JVI('ta}jli.  ].  1.    ..uiiX'/.of  ihn  i  ry/iiiHD't  t<i  üuujuei'  roJc  t'(/;76(()Oi'i-  zrA." 


Psalnius  CXVIIT.  [CXTX.] 


357 


Iiu'avi  et  statui  custodire  iudicia  iustitie  tue.  lofi. 
Ergo  11011  dolose  iuravi  sicut  illi,  de  quibus  'Qui  iurat  proximo  suo'Ci-  is,  4. 
et  11011  decipit'.   Hoc  auteni  iiirameiituiii  e,-it  jiromissio  in  baptismo  et  peni- 
tentia,  iibi  iioii  fit  proposituni  novum  sine  voto  et  inramento.   Inratur  enim, 

■n  quando  deiis  in  testimoniuni  ducitur,  de  reiiuuciando  diabolo,  etiamsi  non 
fiat  fornialibus  verbis  iurandi.  Quia  cum  dicis:  'Amen',  seu  'fideliter,  vere 
et  certe  hoc  faciani',  sine  dubio  inrasti.  Sed  multi  sie  iurant  fiete,  qnia 
non  statuunt  hoc  sie  facere  in  corde,  sicut  loquuntur.  Qni  possunt  dicere: 
'Iuravi  et  non  statui'. 

10  'Iudicia  iustitie'  sunt  verba  et  opera  niortificationis  carnis,  per  quam 

iustus  fit  hoiuo.   Ut  Apostolus  Ro.  8  'Q,ui  mortuus  est,  instifieatns  est\   Qniasiöm.  6,7. 
iam  non  vivit  peceatum  in  corpore  eins,  ergo  sola  iustitia  regnat  in  ipso. 
Recte  ergo  vocantur  'Iudicia  iustitie'. 

Humiliatus  sum  usquequaque  domine:   vivifica  me  secun-s<- i<>7. 
dum  verbum  tu  um. 

Hoc  sequitur  enim,  quod  qiii  crucem  Cliristi  portant  et  iam  humiliantur 
a  deo,  etiam  persecutionem  jiatiautur  ab  inimieis  crucis  Christi:  qui  dicunt: 
'dissimilis  est  vita  illius  nobis  &c.^,  et  sie  compunctos  corde  insuper  inorti-aBcisi)  iSai. 
ficant  et  persecpiuntur  mendicum  et  inopem.    Ideo  dicit  'Humiliatus  sum 

2ü  nimis',  quia  dupliciter:  primo  per  tuam  crucem,  deinde  per  illorum  tyran- 
nidein  propter  crucem  tuam.  (^nia  non  soluni  me  lotpii  nolunt,  sed  nec  vita 
ostendere  crucem  tuam.  Potest  etiam  intelligi,  quod  liumiliata  est  Ecelesia, 
quia  pauci  ad  eam  accesserunt,  plurimi  autem  recesserunt  propter  iudicia 
iustitie  illius.  Ut  psalmo:  'Et  pauci  facti  sunt  a  tribulatioue  malorum  et  dolore',     io<,  39. 

25  id  est  propter  iudicia  ista,  que  sunt  tribulatio  et  mala  homini  exteriori.  Ita 
etiam  moraliter  in  singulis  pauci  inveniuntur  boni  motus  ad  crucem.  Quia 
'non  iiivenio  in  me,  id  est  in  carne  mea  bonum,  sed  quod  nolo,  hoc  facio'. 9iDm.7,i8.i9. 
Ideo  omnes  claniant:  'vivifica  me  secund um  verbum',  ut  illos  occidere  malos 
possim  et  subdere  cruci  tue  et  iudiciis  iustitie  tue.    Semjier  enim  indigenius 

30  vivificari,  quia  caro  semper  fugit  mortificationeni  crucis:  ideo  Semper  est 
persequenda  in  vita  sua  mala  per  N'itam  fortiorem  bonani. 

Voluutaria  [id  est  benefica]  oris  mei  beneplacita  fac  domine: sß.  lo». 
et  iudicia  tua  doee  nie. 

Et  iste  versus  niultus  est  in  sensu:  primo  est  oratio  pro  incredulis, 

35  qui  humiliaverunt  Ecclesiam  nimis  propter  verbum  crucis,  dieentis:  fac 
domine,  ut  que  ore  publice  doceo,  beneplaceant  illis  et  non  ea  speruant,  sed 
per  ipsa  salventur.  Video  enim,  quod  frustra  ego  planto  et  rigo,  nisi  tu 
des  increriientum  et  doceas  iudicia  tua  me  et  illos  in  me  et  me  in  illis.  Non 
enim  pro  me  tantum  oro,  ut  vivifices  nie,  dum  humilior  ab  illis,  et  non  sinas 

*o  occidi  ab  illorum  perfidia,  sed  vi\ifices,  id  est  conserves  nie  in  ista  vita 


5  etiam.  ni 


24  sunt  fel)lt         '42  id  cat  benctica  überge|ct)rie'beu 


nie  fet)ft 


358 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


spiritu.s,  (jua  vivo  ex  verbo  tiio :  sed  etiara  pro  illiö,  ut  placeat  eis,  precipue 
cum  voluutaria  siiit  oris  mei,  id  est  libere,  spontanee  et  benefice  illis  ex- 
hibita,  q.  d.  Ego  quidem  benefice  illis  et  voluntarie  predico,  sed  ipsi  potius 
raalefice  a  me  fieri  putant,  iniuriam  accipientes  quod  est  meum  in  eos  bene- 
ficium.  Vide  quantus  ardor  charitatis,  que  non  solum  benefacit,  sed  etiam 
orat,  ut  ingratis  placeat  beneficium :  quia  nesciuut  illi,  quid  faciunt,  dum 
respuunt. 

Et  hic  notaudum,  quod  "^voluntaria'  hoc  loco  in  hebr.  sonat  Nadaboth, 
id  est  voluntaria,  benefica  ac  principalis  raunificentia  quedam  exhibita/  qualis 
est  Euangelii  predicatio.  Et  hec  quidem  gratis  debeut  et  sponte  impendi, 
non  animo  lucri  cupiditate  capto  aut  coacto,  sed  voluntario.  Sed  ideo  etiam 
spei'nuntur,  quia  gratis  donantur:  quia  quod  precio  constat,  placet.  Sic  olim 
Synagoga  quoque  dedit  mercedes  amatoribus  suis,  ut  audiret  que  placerent, 
nolens  audire  que  dei  erant  gratis.  Et  modo  plures  invenias,  qui  precium 
dent,  ut  audiaut  humanas  doctrinas,  qui  verbum  dei,  voluutarium  beneficium, 
,'pcict. i6,:i3f. contemnunt.    Sic  arguit  eos  Ezechiel,  quod  factum  sit  in  illis  contrarium. 

Quia  Omnibus  nuüieribus  donai'i  soleut  mimera:  ipsi  autem  dant  suis  ama- 
toribus premia.  Sed  de  his  satis.  Petit  ergo  Ecclesia,  ut  benefica  et  gratuita 
doua  verbi  placeant  illis  et  sibi  et  Omnibus,  ut  non  tedio  victi  fastidiant 
illud,  et  sie  per  incrementum  placeat.  Quod  fit,  si  ipse  intus  doceat  per 
unctionem  iudicia  sua.  Est  iste  versus  hoc  sensu:  orari  couvenit  omnibus, 
qui  predicare  aut  legere  verbum  Dei  volunt.  Et  uobis  quoque  contiugit,  ut 
alios  monendo  indignatiouem  incurramus,  ubi  tamen  pro  verbo  veritatis  tan- 
qnam  beueficio  gratiam  meruisse  debueramus.  Veritas  enim  odium  parit,  ob- 
sequiuin  amicos.  Arguit  autem  versus  iste  potissimum  eorum  temeritatem, 
qui  alios  corrigunt  vel  monent  ex  feile  et  amaritudine  cordis  et  non  ex  zelo 
charitatis.  Tales  enim  non  querunt,  ut  sanum  faciant  delinquentem,  sed  ut 
animum  suum  expleaut  mnlto  peius  delinquentem  et  egrotantem.  Qui  enim 
emendandi  studio  alium  corripit,  ante  saltem  in  corde  orans  pro  eo,  dicit: 
'A^oluntaria  oris  mei  beneplacita  fac  domine:  et  iudicia  tua  (scilicet  quibus 
illum  corrigam)  doce  me  (scilicet  ut  non  mea,  sed  tua  iudicia  in  eum  exer- 
cearn)'.  Nam  qui  passiouibus  et  furore  moventur,  nunquid  volimtaria  sunt 
oris  eorum?  immo  fui-ore  impulsa  et  impetu  rotata  maligno.'^  Non  ex  volun- 
tate  deliberante,  sed  ex  ira  dominante  loquuntur.  Plus  itaque  pio  orandi 
affectu  docet  nos  alios  corripere,  quam  turbuloito  loquendi  motu. 

Secundo  sie,  quod  voluntaria  oris  (orationes  et  laudes,  que  non  servili 
timore  fiunt)  grata  faciat  sibi  dominus.    Sed  liec  intelligeutia  niimis  placet, 

.s  Xiulabolli  von  tocib.  ivrig  nl-:-  auoflC|tvid)ea  be,5eid)iict       18  satis  petit       32  inuventur, 
Seib.  mouentur 

')  ilicvcjl.  ;ii'eiitl)lüi  BiuliiiieiiU  yg.  308.  -)  ä>ou   liirure   bi-i  iiialigno  »uofit 

;iu'iiüiiivieii,',  tili  i'iiicii  ^iieve  ipiittntciiüfc^ev  Tidjtimt;. 


Psalnuis  OXVIII.  [CXIX.] 


359 


quia  tales  per  se  deo  placeiit  orationes.  Quare  jirima  melior,  ubi  petit-  sibi 
dari,  qiiibus  iudiciis  inalos  argiiat,  iie  de  suo  doceat,  siinul  ut,  cum  dei  iudicia 
docuerit,  illis  etiain  placeaut,  quos  doceat. 

Aniiua  mea  in  manibus   meis  Semper:   et  legem  tuam  iionss.  lo;). 
r.  sum  oblitus. 

Obscurus  iste  ver.sus,  et  tribiiy  modis  expoiiitur,  iit  in  glosa.^  Secunda 
autem  magis  placet,  b'cet  facile  cnm  prima  consonet.  ExempH  gratia:  qui 
in  bellis  agit,  huiiis  anima  certe  sempei'  est  in  pericukt,  qnia  est  in  manibus 
eins:  quia  si  potest,  eruet  eam.    Si  autem  non  potest  et  manus  defeceriut, 

10  ipsa  quoque  peribit.  Et  est  sensus,  sicut  vulgo  dicitur:  Ego  tentavi  hoc 
opus  sub  periculo  aniiiie  mee:  quia  sub  spe  fortitndinis  manus  mee  f'eci  hoc. 
Quia  bellantibus  non  est,  quo  ponant  spem  vitc  sue,  nisi  in  manibus  et 
viribus  suis.  Sicut  etiam  quis  corpus  suum  ponit  et  audet  super  glaciem 
vel  funem,  cui  dicitur:  O  quam  vilem  estimas  animam  et  vitam  tuam,  quod 

i:.  committis  eam  super  funem  vel  glaciem!  Ita  et  hie,  quia  Ecclesia  supra 
memoravit  se  in  opere  verbi  esse:  quod  est  spirituale  bellum  contra  impie- 
tatem  et  errores,  ubi  certe  semper  est  in  periculis,  ue  succumbat  victa  poenis 
aut  seducta  falsis.  Ideo  cum  audacia  vilem  videtur  estimare  animam  suam, 
quod  in  tauta  discrimina  sese  comraittit,  et  non  servat  eam  quiete  apud  se 

20  in  corde  et  tuto  loco,  sed  Charitas  cogit,  ut  aliis  etiam  prosit:  ideo  ]jericula 
tentat.  Mystice  autem  'Manus'  sunt  Episcopi  et  doctores:  hü  enini  sunt 
operarii  Ecclesie,  in  iis  autem  consistit  tota  vita  Ecclesie  vel  defendenda  vel 
dilatanda.  Ergo  in  manibus  semper  anima  eins,  quia  semper  pugnat  contra 
impios  et  errantes. 

a.i  Posuerunt  peccatores  laqucum   mihi:   et  de  mandatis  tuissi5.no. 

non  erravi. 

Videtur  exponere,  cur  animam  dixerit  in  inanibus  suis  esse  et  peri- 
culis, quia  scilicet  peccatores  ponunt  ei  laqueos  false  doctrine,  ut  ad  perfidiam 
seducaut.    Sed  frustra,  quia  non  errat  de  mandatis.    Quare?    Quia  legem 
:)ü  dei  non  obliviscitur.    Oblivio  euim  quomodo  potest  errori  resistere? 

Hereditate  acquisivi  testimonia  tua  ineternum:  quia  exul-as.  iii. 
tatio  cordis  mei  sunt. 

Paupex'em  hunc  necesse  est  esse,  qui  in  terris  uescit  hereditatem.  Quia 
non  potest  di\'es  iutrare  regnum  celorum,  ergo  nec  hereditatem  ibidem  acqui- 
35  rere.  Immo  qui  in  terris  hereditatem  acquirunt,  exultatio  cordis  eorum  non 
sunt  testimonia  futurorum,  sed  exhibitio  et  possessio  presentium.  Non  enim 
signis  rerum,  sed  rebus  ipsis  noverunt  gauderc.  Testimonia  autem  sunt 
signa  et  verba,  non  res  ipse:  et  hec  prt)  hereditate  sibi  estimare  et  gaudere 
in  illis  non  est  infirme  fidel  et  spei  hominum.  Quia  per  spem  de  futuris 
40  bonis  in  anima  et  corpore  plus  exultant,  quam  omnes  divites  de  suis  bonis 


')  DBcu  ©.  295. 


360 


Dictata  super  Psalterium.    1513 — 16. 


preseutibus,  iiamo  exultant  etiam  in  toi-meutis  propter  eiusmodi  spem.  Avaris 
itaque  testinionia  dei  non  sunt  exultatio  et  hereditas,  qnia  nesciunt  cantare: 

122, 1. 'Letatus  sum  in  iis,  que  dicta  sunt  mihi:  in  domum  domini  ibimus'.  Sed 
fastidit  ea  velut  vaeaa  et  inania,  eo  quod  temporalem  sapit  hereditatem. 
Felix  autem  hec  hereditas,  quia  eterna:  dicit  enim  'hereditate  aequisivi  in-  s 
eternum'.  Promissa  enim  dei  cor  letificant  eorum,  qui  credunt  et  sperant  in 
ipsa.  Igitur  interim  exiiltamus  in  fide  et  spe  futurorum,  que  nobis  promisit 
deus:  ideo  autem  exultamus,  quia  certi  sumus,  quod  non  mentitur,  sed  faciet 
quod  promisit,  et  auferet  a  nobis  omne  malum  corporis  et  anime,  couferet 
autem  omne  bonum  et  hoc  sine  fine.  Quis  enim  non  exultet,  si  certus  est,  lu 
quod  induetur  corpus  eins  gloria  et  immortalitate,  claritate  et  virtute  &c.? 
Certus  autem  est,  si  credit:  tantum  est,  ut  expecto,  quia  sine  dubio  fiet, 
quod  expectat.  Verum  multi  suscipiunt  quidem  verbura,  sed  non  hereditant 
ipsum :  immo  tantummodo  accommodant,  ut  eo  utantur  ad  questum.  Quia 
non  ex  corde  suscipiunt,  neque  ineternum.  Quia  quam  diu  possunt  com-  is 
modum  vel  lucri  vel  glorie  inde  habere,  suscipiunt:  que  si  cessent,  ipsi  quo- 
que  illud  dimittunt.  Sed  qui  ex  corde  querunt,  ipsi  hereditant  illud,  quia 
non  temporaliter  suscipiunt  propter  terrena,  sed  ineternum. 

äs.  112.         Inclinavi  cor  meum  ad  faciendas   iustificationes  tuas  in- 
eternum, propter  retr ibutionem.  20 

Non  potest  negari,  quod  ^propter'  hoc  loco  non  habetur  in  hebr.^  Et 
si  omniuo  ponendum  sit,  melius  ante  'ineternum'  ponetur,'^  ubi  ponitur  dictio 
'Le',  que  quaudoque  accusativum,  quandoque  dativum  requirit,^  velut  articulus 
'hunc'  'huic'.  Vide  circa  glosam  *  sufficienter  ibi  dicta  pro  intellectu.  Igitur 
staute  nostra  translatione  potest  dici  ut  supra,  quia  quidam  temporales  ser-  25 
vant  legem  dei  propter  temporale  cominodum.  Et  ii  non  inclinant  cor  suum 
ineternum,  sed  temporaliter  ad  faciendas  iustificationes.  Nec  nos  enim  sine 
retributione  erimus,  quia  dominus  retribuet  sicut  promisit.  Et  propter  hanc 
retributionem  (non  temporalem,  sed  promissam,)  sanctum  est  inclinare  cor 
ad  faciendas  iustificationes.  Nam  ista  retributio  hic  quidem  non  est,  quia  m 
eterna  est,  est  tamen  promissa.  Ideo  propter  eam  licite  tanquam  propter 
jjromissa  que  credit  et  sperat,  potest  facere  iustificationes. 

SAMECH. 

SB.  Ii;).         Iniquos  odio  habui:  et  legem  tuam  dilexi. 

Sepe  dictum,  quod  iniqui  sint  ii,  qui  sua  statuunt  vokmtati  dei  non  3.^ 
subiecti,  maxiine  in  iis,  que  sunt  religionis  et  fidei,  ut  ludei,  heretici  ac 

7  proiiiissit         14  uccümodaut  15  couiüdiiiii  27  lustiticatos,  ©eib.  t'aciendos 

lustificatos 

')  3p"  obi"?  ')  ä^'i^  iin  Psalt.  iu.^ta  Hebr.  „propter  eteriiaiii  retributionem". 

■')  Sergt.  5Rciid)ü'n,  Rudinienta  pg.  575,  ber  üon  ber  *Prä|)of.  b  aiiÄfagt,  ba§  fic  cnttoeber  beit 
Xntiii  niK'bvürfi'  obi'v  bcn  locus  ad  quem  vel  in  quem.          •*)  Oben  <5.  296. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


361 


rebelies,  inobedieutes  sub  specie  bouu  zcli,  hoc  est  inflaiitis  siiperbie  de  pro- 
prio sensu  ac  pia  inteutione.  (^iiia  duplici  odio  digui  sunt,  cum  dupliciter 
sint  mali,  scilicet  inipietute  et  iniquitate.  Inipii  (juod  non  recte  agunt,  iniqui 
quod  hoc  ipso  etiam  sancti  et  boni  volunt  haberi.  Lex  autem  Christi  est 
.T  humilis  Charitas  oninibus  serviens,  oninibus  se  debitoreui  et  inferiorem  faciens. 

Adiutor  et  susceptor  mous  es  tu:  et  in  verbum  tuum  super-«-  m. 
speravi. 

Sicut  tunc  reliquias  Israel,  imnio  ab  initio  Semper  reliquiis  misertus, 
ne  alioruni  errore  seducerentur,  Semper  euim  fuerunt,  sunt  et  erunt  niagistri 

10  mendaces  contra  veritatem,  qui  plurinios  perdunt,  iuxta  illud  'oportet  hereses  l  eor  n.if. 
esse,  ut  qui  probati  sunt,  nianifesti  fiant'.    Sed  Dens  adiuvat  suos,  ne  ca- 
piantur,  et  suscipit,  ut  in  veritate  perraaneant.    Ita  et  nunc  sunt  superbi 
heretici  et  nimis  sancti,  qui  in  sua  merita  superspej-ant  ])otius  quam  in  verbum 
domiui.    Xonne  eximia  stnltitia?  Christus  inter  inicpios  non  solum  deputari, 

15  sed  etiam  mori  et  crucitigi  voluit,  et  Pighardus  '  sf)luin  inter  iustos  mortifi- 
cari  et  sanctificari  nititur,  scilicet  dominum  precedere  ])aratior  quam  sequi, 
ut  non  a  Christo  ipse  Christianus,  sed  a  Pighardo  Christus  vocetur  Pighar- 
dianus!  O  furor,  o  dementia!  Si  Christus  enim  resjniisset  latrones  et  dixisset 
'Nolo  iuter  illos  mori',  quid  tarnen  facerent?    Credo  quod  non  tantum  non 

20  cum  peccatoribus,  sed  nec  cum  hominibus,  immo  vix  dignarentur  cum  augelis 
communicare  et  vivere.  Sed 

Declinate  a  me  maligni:  et  scrutabor  mandata  dei  mei.  ^i*.  us. 

Non  mihi  persuadeatis  Pharisei,  qui  non  estis  sicut  ceteri  homiuum: 
qui  non  numeratis,  quantum  ]ieccastis,  sed  quantum  meruistis,  aliorum  autem 

'2■^  non  nisi  peccata  et  netpiaquam  merita  vidistis.  Atque  hoc  ipso  maligni, 
quia  hec  facitis  et  docetis  poneutes  raalum  vestrum  bonum,  et  bonum  aliorum 
malum.  Ideo  non  scrutantur  mandata  dei,  sed  merita  propria.  Qui  enim 
mandata  scrutatur,  certe  adhuc  querit  obedientiam,  peccatum  confitetur,  igno- 
rantiam  accusat.    Si  enim  iustum  se  putaret,  iam  nulluni  mandatum  esset, 

30  quod  querendum  esset. 

Suscipe  me  secundum  el oq ui  um  tuum,  et  vivam:  et  non  con-s?.  ue. 
fundas  me  ab  expectatione  mea. 

Non  ait  'secundum  meritum  meum  pre  ceteris',  sed  quia  promlsisti 
Christum  mittere,  quem  expecto,  in  quo  nos  suscipies.  üt  beata  Virgo: 
'Suscepit  Israel  puerum  suum'.  Loquitur  enim  primo  sensu,  ut  dixi,  adsuc.  i, 54. 
literam  de  adventu  Christi  contra  inicjuos  legis  corruptores  per  totum  psal- 
mum,  sed  mystice  de  hereticns  et  inystico  adventu  per  revelationem  veritatis 
fidei.  Et  moraliter  de  adventu  gratie  in  animam  contra  tentationes  extei-ioris 
hominis  et  mundi.    Ubicunque  enim  sunt  tentationes,  surgere  et  se  expectari 


19  tu  über  tu,  tunien  ober  rum  Ubiqiu/ 
')  jßergl.  33b.  1  H97  „bic  ^öirfavöeii  miß  33öt)ein" 


362 


Dictata  super  Psalterium.   1518 — 16. 


facit  et  tentat  fidem  adventus  siii.  Sicut  itaqiie  reliquie  Iisrael  petiveruiit 
Chinstum  revelari  in  cariie  et  oderunt  iniquos  iiistitiarios :  ita  Christiane  reli- 
quie odiuut  liereticos  sanctos  et  expectant  revelari  veritateni  Christi,  ut  non 
coufundantur  illis  triuniphantibus  et  gloriautibus.  Ita  et  anima  in  tentationi- 
bns  cxpectat  visitati(jnem  gratie  eins,  ne  confundatur  a  carne  victrice  in  pec- 
catum  seu  diabolo  per  carneni  vincente  aut  inipugnante. 
93.  117.  Adiuva  me,  et  salvus  ero:  et  meditabor  in  iustificationihus 
tuis  sempe  r. 

Id  est:  Si  tu  adiuvas,  salvus  ero.    Quia  tantuni  in  te  est  adiutorium. 
~j3j.  40,  -i.  Ps.  45.  'deus  noster  refugium  et  virtus'.    Ergo  tu  adiuva,  cum  alius  non  sit 
nisi  tu.    Multi  adiuvantur  aliunde,  sed  non  in  salutem.    Adiutorium  autem 
dei  non  est  nisi  in  salutem,  scilicet  spiritualem  et  veram  atque  eternam. 
«.118.         Sprevisti  omues  discedentes  a  iudiciis  tuis:   quia  iniusta 
est  cogitatio  eorura. 

Ipsis  autem  videtnr,  quod  maxime  accedant,  et  quod  non  iniusta,  immo 
nec  cogitatio,  sed  quedam  divina  revelatio  sit  eorura  opinio :  hoc  totmu  efficit 
superbia  et  amor  sensus  proprii.    'Cogitatio'  hie  pro  consilio  et  prudentia 
1, 1.  seu  sapientia  capitur,  ut  ps.  1.  'In  consilio  impiorum'. 
3}.  119.         Prevaricantes  reputavi  omnes   peccatores  terre:   ideo  di- 
lexisti  testimonia  tua. 

Hebr.  'Quasi  scoriam  computasti  onnies  impios  terre'.  ^  Et  hoc  melius, 
quia  illud  parum  habet  sensus,  quod  jjeccatores  reputet  prevaricantes,  qui 
utique  sunt  prevaricantes.  Nisi  forte  quia  impii  coram  aliis  reputabantur 
1.  (iSoi.  2, 1.=..  iusti.  Sed  quia  S})iritualis  omnia  iudicat,  ideo  intelligit,  quod  sint  iniusti  et 
vulgi  seductores,  et  vere  scoria  separata  et  excussa  de  auro  et  argento,  id  est 
jiopulo  electo  et  probato. 
J8.  iL'o.         Confige  timore  tuo  carnes  meos:  a  iudiciis  enim  tuistimui. 

Hebr.  'horripilavit  a  timore  tuo  caro  mea  &c.'^    Vide  in  glosa  satis.* 

AIN. 

SS.  121.         Feci  iudicium  et  iustitiam:   non   tradas  me  calumnianti- 
bus  me. 

Licet  non  perfecerim,  sum  tamen  in  opere,  feci  et  facio.  Quis  enim 
perfectus  est  aut  se  apprehendisse  putat?  Igitur  que  fecisti,  pei"ficienda  sunt. 
fc7.®fva8,6.' Ut  Ecclesiastes : 'Quid  est  quod  fuit?  id  quod  faciendum'.  'Homo  enim  cum 
consummaverit,  tunc  incipiet'.  Non  enim  fecisse  satis  est  et  quiescere,  sed 
secundum  philosophiam  mötus  est  actus  imperfectus,  Semper  partim  acquisitus 
et  partim  acquirendus,  Semper  in  medio  contrariorum  et  simul  in  termino  a 
quo  et  ad  quem  consistens.    Quod  si  in  uno  fuerit  tantum,  iam  nec  motus 


■5  ©eib.  cout'uiidautui'         13  discedeut.  ;i  lust  t. 

•)  Psalt.  iuxta  Hebr.  -)  Psalt.  iuxta  Hebr.  Oben  ®.  297. 


Psalmus  CXVni.  [GXIX.] 


363 


est.  Vita  autem  preseiis  est  niotus  (juidaiii  et  [tha.se,  id  est  trausitiis  et 
Gallilea,  id  est  migratio  ^  ex  hoc  inimdu  ad  futunini,  (|ue  est  qnies  eterna. 
Ergo  partim  illam  habemus  in  conscieiitia,  partim  tril^ulationes  in  carne.  Et 
sie  iuter  mala  [exteriora]  peccatorum  et  l)ona  [interiora]  nieritorum  assidue 
movemur  velut  in  tennino  a  quo  et  ad  quem.  Sed  hec  latius  alibi  tractauda. 
'Calumnia'  est  ex  certa  scientia  malitiosa  [alterius]  aliene  veritatis,  iustitie, 
consilii  subversio  et  derogatio.  Semper  autem  heretici  veritatem  Catholicam 
calumniantur,  similiter  et  ludei  fidem  et  Euaugelium,  et  caro  nequam  pro- 
posita  bona  Spiritus.  Ideo  petit,  ne  illis  tradatur  in  potestatem,  ut  non  ipsi 
soli  sua  doceant  et  Ecclesiam  contraria  docere  prohibeant :  sicut  Optant  Semper 
Ecclesiam  tacere  et  uituntur  compescere,  ut  soli  suum  errorem  libere  doceant. 
Sed  non  permittit  deus  super  eos  inaxime,  qui  non  tantum  iactant  et  loquuutur 
iudicium  et  iustitiam,  sed  qui  faciunt.  Nam  et  heretici  gloriantur  se  iustitiam 
et  iudicium  docere,  sed  et  facere.  Verum  cum  ipsi  proprio  sensu  sint  inflati, 
et  iudicium  sit  mortificatio  hominis  veteris,  qui  nititur  sensu  proprio,  patet 
quod  mentiuntur  et  non  taciunt  iudicium,  quia  non  humiliant,  iudicant,  dam- 
nant  sensum  suum,  (piod  est  iu<licium  facere,  sed  extollunt,  salvant  atque 
defendunt,  quod  est  ex  vetere  lu)mine  vivere  et  nondum  cum  Christo  cruci- 
fixum  esse.  Tales  sunt  omnes  inflati  sensu,  in  quocunque  negocio,  sed  pes- 
sime  in  materia  fidei  et  morum:  tunc  enim  non  solum  non  faciunt  iudicium, 
sed  etiam  facientes  calunmiantur :  et  non  solum  calumniantur,  sed  et  si  posseut, 
omnino  facere  prohiberent.  Contra  quod  hic  orat,  ut  non  in  tantam  potestatem 
tradantur.  Potest  forte  et  sie  sensus  esse:  Non  tradas  me  calumniantibus 
me,  id  est  ad  calumniandum.    Sed  hoc  sequens  versus  exprimit  diceus: 

Suscipe  servum  tuum  in  bonum:   non  calumnientur  meä5-i32. 
superbi. 

"^In  bonum',  scilicet  interius,  quod  est  consolatio  spiritualis  in  conscientia 
bona,  ubi  non  possunt  superbi  cahmmiari. 

Sed  et  tropologie  paulum  recordandum  est.  Spiritus  enim  concupiscit 
adversus  carnem  et  econtra.  Inde  iit,  ut  onmis  ßdelis  anima  gemat,  quod 
caro  suggerit  superbos  motus,  Semper  nititur  statuere  idolum  zeli  (id  est •'t'cfct.  8,  s. 
proprii  sensus)  in  loco  sancto  in  spiritu,  velut  Achas  rex  altarc  Damasci  2- eftvou.  28, 
in  templo  et  altare  domini  eneum  tollere:  et  hoc  tunc  periculosissime  aglt, 
quando  sub  specie  pietatis,  sicut  et  ille,  hoc  facit.  Quis  enim  erederet  hec 
esse  carnis  opera,  (juando  pro  veritate  et  religione  opus  agitur  et,  ut  dicitur, 
bonam  inteutiouem  esse  ac  pro  honore  dei  fieri?  Igitur  iste  superbus  sensus 
omnes  nos  persequitur,  et  cum  sit  carnis  opus,  ita  subtilis  et  spiritualis  est, 
ut  a  paucissimis  deprehendatur,  ((uod  sit  lux  angeli  sathane  transfigurati  in  3.eot.ii,i4. 

4  exteriura  uilb  iiiten-iora  luiebcf  aiiägeftrid;cu  11  ^Iterius  cuiogeftvictjcit  ;!()  bonn 

38  transfigurati  in  luceni  augelani  lueis,  aber  in  luccni  buvdjftric^eii 

')  !üevöt.        11)  '.)4y.  ()50. 


364 


Dictata.  siiper  Psalteriuni.   1513 — 16. 


angelum  lucis.  Hü  eniiu  siipcrbi  motus  caliminiaiitiir  hiiiiiileiii  ipsiini  sensuni, 
(jueni  Spiritus  suggerit,  et  eum  stultiini,  vanum,  fal.sum  argunnt.  O  felix, 
qui  abnegare  seipsum  didicit  in  lioc  maximo  raalo.  Snspecti  proinde  nobis- 
ipsis  Semper  esse  debenius  et  tiniere  ac  lugere,  quod  forte  talis  aliquis  adhuc 
in  nobis  sit  sensus  iiiflatura.  Quis  enim  gloriabitur  se  esse  purum  spiritura  5 
et  non  habere  adhuc  carnem  adversariam  spiritui,  etiam  si  iam  nec  luxurie 
nec  avaritie  aut  aliarum  manifestarum  nequitiarum  pars  aut  tentatio  iu  ipso 
sit?  Si  enim  caro  est  tibi  et  in  carne  es,  certe  superbia  ista  quoque  tecum 
est  et  tu  in  illa,  usque  dum  corpus  istud  fiat  totum  spirituale.  Semper 
i.5ot)!,s.iü. ergo  jjeccamus,  semper  imniundi  sumus.  Et  si  dixerimus,  quod  peccatum  lu 
non  habemus,  mendaces  sumus,  (juia  negamus  nos  habere  carnem,  cum  tarnen 
caro  ubicunqixe  sit,  secum  ista  mahx  habet,  ut  spiritum  impugnet.  Et  qnia 
Spiritus  et  caro  unus  homo  est,  sine  dubio  culpa  liominis  est,  quod  caro 
tam  mala  est  et  male  agit.  Quare,  ut  supra  dixi,  semper  sumus  in  motu, 
Semper  iustificandi,  qui  iusti  sumus.  Nam  hinc  venit,  ut  omnis  iustitia  pro  ir> 
preseuti  instanti  sit  peccatum  ad  eam,  que  in  sequcnti  instanti  addenda 
est.  Qnia  vere  dicit  B.  Bernardus:  'Ubi  incipis  nolle  fieri  melior,  desinis 
esse  bonus.  Quia  non  est  Status  in  via  dei:  ipsa  moi-a  peccatum  est'.  Quare 
qui  in  presenti  instanti  se  iustum  confidit  et  stat,  iam  iustitiam  perdidit, 
sicut  in  motu  similiter  patet:  termimis,  qui  in  isto  instanti  est  ad  quem,  ipse  20 
in  sequenti  instanti  est  terminus  a  quo.  Terminus  autem  a  quo  est  pec- 
catum, a  quo  Semper  euudum  est.  Et  terminus  ad  quem  est  iustitia,  quo 
Semper  eundum  est.  Quare  recte  dixi,  quod  semper  precedens  iustitia  est 
iniquitas  ad  sequentem,  et  velut  litera  ad  spiritum,  vanitas  ad  plenitudiuem, 
ut  supra.  25 
ffi.  123.  Oculi  mei  defecerunt  in  salutare  tuura:  et  in  eloquium  iusti- 
tie  tue. 

Intellige  de  salutari  triplici:  primo  ex  persona  fidelis  Synagoge  reve- 
lationem  Christi  et  Euangelii  eins,  quod  est  eloquium  iustitie  et  ipse  Christus 
salutare,  petentis,  que  et  supra  petiit,  in  bonum  suscipi  et  a  calumniis  super-  30 
borum  servari,  (|uia  fecit  iudicium  et  iustitiam.    Secundo  contra  hereticos 
in  persona  Ecclesie  verum  sensum  Scripturarum  postulantis.    Tercio  in 
persona  Spiritus  nostri  contra  carnis  superbiam  ^'ocantis  verum  salutare  et 
intellectum  verbi  sanum. 
35.  124.         Fac  cum  servo  tuo  secundum  misericordiam  tuam:  et  iusti-  35 
ficationes  tuas  doce  me. 

Quia  non  est  meritum  nostrum,  sed  misericordia  promittentis,  qui  facit 
veritatem  et  im[)let  promissa:  promisit  autem  illis  Christum,  Ecclesie  veri- 


U),  19,  20  u.  '21  f/Jü       instanti,  Uon  ©eib.  alä  <4^'>  gefaxt  unb  biil)cv  au  aüeu  uiev  ©teilen 
mit  t^uasiniodogeniti  nufgelöft         28  exper.sona         35  et  fe^ü 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


365 


tatem  ineternum,  spiritui  nostro  gratiam  et  auxiliiim  ad  boinini.  Veriintamen 
moneri  vult  et  peti  super  promissis. 

Serviis  tuus  sum  ego:  da  mihi  intellectum,  iit  Hciam  testi-'S- 125. 
monia  tua. 

Intellectum  petit  contra  literara,  quia  Spiritus  est  intellectus.    Sed  sicut 
creverunt  tempora,  ita  et  litera  et  Spiritus.   Nam  quod  illis  tuuc  sufi'ecit  ad 
intellectum,  nobis  nunc  est  litera.    Quia,  ut  supra  dixi,  subtilior  est  nunc 
litera  nobiscum  quam  olim  fuit.    Et  hoc  propter  profectum.    Nam,  ut  dixi, 
omnis  qui  proficit,  hoc  quod  post  se  obliviscitm',  est  ei  litera,  et  in  quod 
se  ante  extendit,  est  ei  Spiritus.    Quia  Semper  illud  quod  habetur,  est  litera 
ad  illud,  quod  acquirendum  est :  ut  de  motu  dixinms.   Ita  articulus  trinitatis 
expressus  tempore  Arrii  fuit  Spiritus  et  paucis  datus,  nunc  autem  est  litera, 
quia  revelatus,  nisi  et  nos  addamus  aliud,  scilicet  vivam  fidem  ipsius.  Quare 
orandum  semper  est  pro  intellectu,  ut  non  in  occidente  litera  torpescamus.  Si 
enim  filii  dei  sumus,  "semper  oportet  esse  in  generatione.    Unde  dicitur:  'Qui  i  Soi).  3, 9. 
natus  est  ex  deo,  non  peccat^,  sed  generatio  dei  eonservat  cum.   8icut  enim 
in  deo  filius  Semper  et  abeterno  et  ineternum  nascitur:  ita  et  nos  semper 
oportet  nasci,   novari,  generari.     Illam  enim  generationem  omnis  mntatio 
creature  significat  anagogice,  et  hanc  tropologice,  et  Ecclesie  allegorice.  Sic 
in  sci'iptura  dicitur  de  nobis,  quod  sumus  infantes  quasi  modo  geniti  semper.  i.  >Biti.  i-,  ^. 
Et  ps.  71.  'tlorebunt  sicut  fenum  terre'.    Impii  et  carnales  etiam  comparantur-?i.  72, 1«. 
feno,  sed  arescenti :  nos  Horenti  et  non  arenti,  illi  arenti  et  non  florenti.  Sed 
florere  non  potest,  nisi  continue  novum  fiat  et  crescat.     Ergo  si  florentia 
feni  nobis  comparatui-,  non  oportet  nos  marcescere,  sed  semper  florere,  semper 
ire  de  virtute  in  virtutem,  de  claritate  in  claritatem,  ex  fide  in  fidem,  ut 
simus,  de  quibus  dictum  est  ps.  109.  'Ex  matrice  aurore  tibi  ros  infantie  tue'.^iff.  110,3. 
Hinc  recte  dicitm-,  quod  intellectus  Scripture  semper  proficit  et  non  habet 
finem,  que  dicit:  'A  generationit)us  meis  adimplemini'.    Bene  ergo  petit  in- Scf.Sir.  im, 
tellectum,  licet  prius  habeat. 

Tempus  faciendi  domine:  dissipaverunt  legem  tuam.  35.  12«. 

Sic  deus  permittit  Pharaonem  extolli,  usque  dum  compleatur  tempus,  a5g(.2.aÄof. 
dissipaverunt  ludei  legem,  heretici  Euangelium,  caro  superbie  et  peccati 
humilitatem  et  spiritum,  qui  est  lex  spiritualis  semper  proficiens,  sed  im- 
peditur  a  carne.  Ideo  dicit:  Tempus  est  domine,  ut  facias,  sicut  locutus 
es,  ut  rursum  tu  dissipes  etiam  eorurn  legem  repugnantem  legi  tue,  immo 
dissipantem,  et  statuas  ac  firmes  legem  tuam  in  nobis. 

Ideo  dilexi  maudata  tua,  super  aurum  et  topazion.  m.  127. 

Aliqui  diligunt  aurum  et  topazion  super  omnem  legem,  quia  diliguut 
legem  cupiditatis,  cui  in  menibris  eorum  regnanti  obediunt.   Alii  autem  etiam 


8  ©eib.  perl'eetuiii         :!0  iunui  folilt  stutucs 
')  'Jicirf)  bi'X'  Übin-fel^uiig  be-s  Tikoi.  äljvii,  f.  oben  ®.  2'2G. 


366 


Dictata  super  Psaltenmii.  1513 — 16. 


super  aui'um  et  topasion  diligiiiit  legem  menibroruni  secuiifluni  cupiditatem 
luxurie.  Alii  iusnpev  super  aurum  et  topasiou  diligunt  legem  dei.  Et  tarnen 
vituperantur,  quia  diligunt  eam  in  litera  et  uon  in  spiritu:  (|uia  nolunt  illam 
et  cum  illa  proficere,  sed  stare  in  gradu,  sicut  iucepit.  Et  eoipso  iam  suam 
legem  et  superbum  seusum  carnis  sue  imponunt  legi  dei.  Et  ubi  legem  dei 
videntur  diligere,  vanitatem  cordis  sui  potius  diligunt  et  querunt  mendacium. 
Quia  non  volunt,  ut  dixi,  dirigi,  sed  tantum  regi,  non  ulterius  duci,  sed 
perstare  in  presenti:  ut  ludei  maxime  feciunt.  8ed  non,  qui  ait: 
».128.  Propterea  ad  omnia  mandata  tua  dirigebar:  oraiiem  viam 
iniquani  odio  habui. 

Dirigi  enim  est  profieientium  et  proficiscentium  magis  quam  residentium, 
quorum  est  potius  regi.  Dirigimnr  itaque  a  domini  spiritu,  ut  non  in  litera 
et  staute  lacuna  feteamus  &c. 

PHE. 

%.  129.  Mirabilia  testimonia  tua  domine:  ideo  scrutata  est  ea  anima 
mea.  Licet  etiam  aliis  modis  sint  mirabilia,  ut  in  giosa/  tarnen  hoc  loco 
ad  literam  ideo  dicit  mirabilia,  quod  sunt  abscondita  a  sapientibus  et  pru- 

^"'gi;J_l;,^g- dentibus  et  revelata  parvulis  |  Matth.  11.  |,  ita  ut  sit  sapientia  in  mysterio 

?5f.  118,22.23. abscondita,  quam  nullus  principum  cognovit  huius  secuH.    Sicut  ps.  117 
4, 4.  lapis  reprobatus  et  taraen  factus  in  caput  anguli  est  mirabilis.    Et  ps.  4 
'Scitote  quoniam  mirificavit  dominus  sanctum  suum',  ut  scilicet  sit  sapientibus 

i.ßDi-.  1, 23.  Scandalum,  parvulis  autem  virtus  et  sapientia  dei.  Cum  igitur  ita  sit  mira- 
bilis et  abscondita  hec  sapientia,  recte  dicit:  'Ideo  scrutata  est  ea  anima 
mea'.  Scrutanda  enim  est,  quia  latet  vehementer  superl:)os.  Quod  non  solum 
verum  est  de  omnibus  sermonibus  dei  in  Scripturis  aut  ubicunque  scriptis, 
sed  et  in  vocibus.  Ubi  ex  ore  prelati  preceptum  vel  ex  ore  proximi  con- 
silium  tradit,  mirabile  semi^er  tradit,  id  est  quod  nisi  humilis  sit  auditor 
et  obediat,  cadat  et  pereat,  quia  absconditur  al)  eo,  litque  ei  scaudalum 
atque  stultitia,  eo  quod  contrarie  sibi  sonet  et  magnum  detrimentum  pre- 
ferre  videatur,  cum  taraen  nihil  nisi  proprii  sensus  sui  pretendat  et  requirat 
deiectionem,  ut  locum  habeat.   Adversarius  enim  est:  ideo  adversarius  apparet, 

a«ntti).2i,42.  cui  consentiendum  est  cito.  Sic  enim  lapis  iste  mirabilis,  licet  reprobus, 
super  quem  cecidei'it,  conteret  eum,  qui  autem  ceciderit  super  eura,  confriu- 
getur.  Meliusque  est  cadere  super  eum  et  confringi,  quam  conteri  illo  cadente. 
Esto  ergo  humilis  et  ubique  verbum  domini  suspicare. 
S8.  130.  Declaratio  sermonum  tuorum  illuminat:  et  intellectum  dat 
parvulis. 

Hoc  est,  ut  dixit,  quod  mirabilia  sunt,  quia  parvulis  dant  intellectum 
et  excecant  superbos,  qui  content!  de  superficie  verbi  auditi  dedignantur 


3  ©cib.  illuni  20  Eoijudil 
'j  Oben  ©.  298. 


:)L  appiiret.  Vai 


Psalmus  CXVIIl.  [CXIX.] 


367 


scnitari  ipsum,  et  pronijjti  sunt  ipsiua  iudicarc  et  daniiiare  secundnin  facieni, 
antequam  serntentnr.    Pisce  igitur  hie  obsecro 

Regulam  Generalem. 
Nullius  dictum  aut  factum,  nullius  consilium  aut  laborem 
r.  mox  iudices,  sed  ante  omnia  scruteris  ])rinnim  interiora  eius. 
Nee  Speeles  et  superficies  te  fallat.    Hoc  autem  optime  facies,  si  nun- 
quam  tuo  sensui  credas,  sed  Semper  tibi  ipsi  suspectus  alios  meliora  sapere 
arbiti-eris,  ac  sie  promptus,  ])aratus,  cupidus  sis  Semper  uiagis  doceri,  iudicari, 
audire,  quam  dicere,  iudicare,  audiri.    Hoc  est,  quod  hie  sequitur: 
lö  Os  meum  aperui,  et  attraxi  spiritum:  quia  mandata  tua  de-S8.  i3i. 

si  der  ab  am.  ()  pulchen'ima  luimilitas,  quam  pulchre  loqueris!  Nou  ait 
se  OS  aperuisse  ad  loquendum  aut  spirandum,  sed  potius  respirandum:  quia 
doceri  quam  docere  maluit.  Alii  autem  dicuut:  'Os  meum  apei'ui  et  spiravi 
vel  effudi  spiritum".  Ii  sunt  qui,  quicquid  dixerint,  spiritum  esse  velint  ac 
1'.  ab  aliis  attrahi:  cum  ipsi  tales  esse  debeant  potius.  Deinde  quid  respiravit, 
exponit:  'Quia  mandata  tua  desiderabam'.  Sic  inquit  aperui  os,  ut  uon  mea 
Vellern  tradere,  sed  tua  desiderarem  accipere. 

Sed  ecce  dimisso  sensu  literali  repente  ad  moralem  sum  divagatus. 
Igitur  tota  miseria  est  hec  ludeorum,  quod  testimouia  neque  Mosi  uec  Christi 

20  scrutantur,  quia  nesciunt,  (piod  sunt  mirabilia.  Qui  enim  hoc  seit,  utique  ea 
scrutatur,  ne  oflFendat.  Ideo  autem  nesciunt  ea  mirabilia,  quia  non  sunt  par- 
vuli  et  humiles,  sed  magni  et  superbi,  a  quibus  abscoudita  est  ista  sapientia. 

Sed  queris:  Quare  est  illis  abscondita,  ut  sie  olfendaut?  Kespondetur:  'Quia»MittiMi,s6. 
sie  placitum  est  aute  te,  o  pater',  Matth.  11.    Sed  quare  placitum,  ut  illi 

21  pereant?  Kespondetur:  Quia  aliter  fieri  non  potest.  Seriptura  enim  humili- 
tatem  doeet,  sed  superbia  et  humilitas  non  se  capiunt.   Impossibile  est  enim, 

ut  superbia  humilitatem  sapiat  et  capiat,  sicut  lucem  tenebre  non  compre-Soij.  i,  r,. 
hendunt.    Quare  fit,  ut  necessario  superbi  offendant  in  verbis  dei,  que  docent 
humilitatem.    Et  merito  docent  eam,  quia  deum  verum  decet  docere  suas 

30  creaturas,  ut  se  creaturas  suas  agnoscant  et  sibi  subiectas,  ac  ipse  solus  sit 
superior  et  altissimus.  Ideo  qui  se  in  humilitate  non  servant,  in  deum 
offendunt  in  creatura  apparentem,  dum  non  sub  vel  eque,  sed  super  crea- 
turara  esse  more  dei  volunt.  Sic  enim  ludei  velut  dii  super  humanitatem 
Christi  se  posuerunt.    Qui  si  humiles  fnissent,  non  super,  sed  infra  eam  se 

3.^  posuissent,  et  soli  deo  super  utrunque  altitudinem  eoncessissent.  Sed  de 
hoc  satis. 

Aspice  in  me  et  miserere  mei,  secundum  iudicium  diligen-Sö.  m. 
tinm  nomen  tu  um. 

Intellectis  igitui-  mandatis  dei  nunc  secundum  ea  sibi  fieri  petit.  Quia 
enim  humilitatem  docent  et  c^mnia  contemnere,  que  siuit  fomenta  superbie, 


9  liic  sequitur  liic         ITj  respiravit  jo !         35  ©eib.  sulo 


368 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


id  est  omuia  que  sunt  in  mundo,  scquitur,  quod  nihil  terrenum  possit  petere 
neque  misericordiam  secundum  carnem,  sed  secundum  iudicium,  id  est  exemplar 
vel  secundum  fieri  solitum  |quare  verbum('?)  et  rem  dicit  supra]  (ut  in  glosa)^ 
diligentium  nomen  tuum,  non  secundum  fieri  solitum  diiigentium  mundum 
et  seipsos.  Vel  sicut  olim  quoque  misertus  fuit  in  figura  Israeli  carnis,  sed  s 
spirituali  misericordia.  Hec  enim  datur  iis  qui  nihil  querunt  in  mundo:  qui 
sua  et  se  etiam  non  querunt,  immo  contemnunt.  Quare  multo  minus  in  illis 
misericordiam  quei'unt  ac  non  potius  contemnunt.  Diligunt  enim  nomen 
domini  et  hoc  solo  vivunt  contenti.  Quod  proprie  pertinet  ad  Ecclesiam 
militantem :  iiam  hec  nondum  rem,  speciem,  substantiam  dei  videt,  sed  tantum  lu 
nomen  eins  audit  et  ex  auditu  in  fide  diligit,  ubi  vani  homines  vel  suum 
nomen,  immo  speciem  et  rem  suam  diligunt. 

5!>,  133.         Gressus  meos  dirige  secundum  eloquium  tuum:  et  non  do- 
miuetur  mei  omnis  iniustitia. 

Data  misericordia  et  gratia  pro  eadem  aliam  quoque  dare  oportet  pro-  i.i 
ficienti,  sicut  data  est  incipienti.    Quia  in  gressibus  non  tantum  virtus  ad 
posse  et  incipere,  sed  et  directio,  lux  amplior  ad  nosse  et  proficere,  ne  frusti'a 
sit  prior  data,    Proficienti  enim  insurgunt  insidie,  et  Pharao  exire  permittit 
atque  viam  incipere,  sed  procedere  omnino  non  potest  sustinere.    Et  nullus 
qui  incipit  viam  dei,  sentit  resistentem,  saltem  in  incipiendo,  licet  plurimum  20 
ante  inceptionem:  ut  filii  Israel  in  ^Egypto.    Sed  incepto  proposito,  mox 
sentit  rebellantem  et  magnam  difficultatem.    Unde  habet  orare:  'Gressus  meos 
dirige  secundum  eloquium  tuum'.   Sed  raaximum  et  periculosissimum  resisteus 
vel  impediens  est  error  vie  et  seductio  illudens:  ideo  hoc  maxime  deprecatur 
dicens:  'secundum  eloquium  tuum,  ut  non  dominetur  &e,'  q.  d.  ut  non  meum  25 
vel  hominum  sensum  incedam  in  siugulari  iustitia  et  propria,  sicut  Saul  post 
9],  6.  inchoatum  regnum  et  leroboam  et  alii.    Demonium  enim  meridianum  seiet 
eos  illudere,  dum  pre  nimia  sauctitate  exorbitant  ab  obedientia:  quod  potis- 
simum  fit  studio  malignorum  magistrorum  et  seductorum,  de  quibus  sequitur: 

iö.  134.  Redime  me  a  calumniis  hominum:  ut  custodiam  mandata  tua.  so 
Non  petierat  non  tentari  ab  illis,  sed  ne  dominarentur  ei  ac  persuaderent, 
qsf.  19, 14.  ut  ps.  18.  'Si  mei  non  fuerint  doininati,  tunc  immaculatus  ero:  et  emundabor 
a  delicto  magno",  id  est  obedientie  derelicte,  quam  illi  alieni  docent  relinquere 
et  proprie  electa  agere,  (juod  est  magnum  delictum  utique,  immo  solura  et 
maximum.  Sic  nunc  redimi  ab  illis  optat,  immo  a  calumniis  eorum,  ne  3fi 
vincatur  et  dominentur  ei.  Et  est  expressio  versus  precedentis,  que  sit  illa 
iniustitia  et  iniquitas.    Quomodo  autem  redimatur,  subiungit  dicens: 


n  verbum?  öergl.  ©.  299  ,3.  5,  bo§  .SGßort  ift  iinlefcrlic^;  ©pib.  .  .  .  iion(-?)        23  tuum 
fel)lt         25  etc.  fefilt         ■)2  iion  nou 

')  Oben  ®.  299. 


Psalnras  CXVIII.  [CXIX.] 


369 


Facieni  tiiam  illumina  super  serviim  tnum:  ctdoce  ine  inst.i-4«.  las. 
ficationcs  tiias:  iit  scilicet  te  presente  et  hice  Semper  tiui  illnstratus  enruin 
ealnmnias,  laqueos  et  insidias  evadam. 

Est  anteni  cahinmia  (pace  luristarum  audeo)  breviter  omiiis  luaehina 
5  et  Studium,  quo  alterius  veritas  aut  iustitia  evertitur  aut  in  mendacium  ae 
iniustitiam  convertitur.  Et  ita  non  personam,  sed  ea  que  sunt  persone  meliora, 
perdere  nititur:  sicut  fit  aut  fieri  in  foro  potest  a  indicibus  vel  advoeatis, 
vel  in  seolis  disputando,  aut  in  scriptis  atque  verbis  redargueud(i  |ve]  in 
suggestis  unus  contra  alium  predicando].  Sic  enini  nsqiie  hodie  (ut  ad  literam 
III  i'evertamur)  ludei  et  heretici  nostram  fidem  et  religionem  calumniantur,  dum 
eam  falsam  et  iniquam  proclamant. 

A  pi'incipio  igitur  psalmus  de  Ecclesia  et  Synagoga  prophetat  de  Christo 
et  enangelio  eins.  Ecclesia  enim  videt,  quod  mirabilia  snnt  testimonia  eins. 
Tpsa  scrutatur  ea,  ipsa  illuminatur  declaratione  sermonum  eins,  et  ei  intellectus 
datur,  f[uia  liumilis  et  parvula.  Ipsa  enim  contemptrix  omnium,  os  solum 
aperuit  ad  verbum  eins  attrahendum,  quod  est  spiritus,  quem  desidei'a\'it. 
Ipsa  petivit  venire  misericordiani  dei  in  Christo,  que  est  spiritualis  et  (hli- 
gentium  eum  in  flde  et  nomine  ipsius,  nondum  in  re.  Hec  omnia  non  syna- 
goga, sed  contraria  egit  per  singuhi,  ut  facile  est  videre  ex  predictis,  ea  per 
20  oppositum  indueendo.  Et  non  sohrni  ea  non  egit,  sed  etiam  Ecclesiam  ad 
suam  perfidiani  et  iniquitatem  studuit  detorquere.  Unde  Ecclesia  oravit  et 
nunc  orat,  ut  in  tantis  insidiis  dirigantur  gressus  eins  in  misericordia  Christi 
percepta,  ut  non  dominentnr  illi  super  eam,  sed  redimatnr  a  calumniis  honii- 
num  carnaliter  saj^ientiuni  atque  ideo  eins  viam  caluraniantiuni,  ut  scilicet  vel 
etiam  calumniantes  convertantur:  quod  multo  maxinie  vellet,  ut  versus  sequens 
explicat.  N-^el  saltem  ipsa  eruatur  et  non  succumbat.  Istam  autem  Ecclesie 
viam  et  forniam  omnis,  qui  incipit  Christo  vivere,  experiatur  necesse  est. 

Exitus  aquarum  doduxerniit  oculi  moi:  qnia  non  custodie-s.  kü;. 
runt  legem  tuam. 

:io  Ecce  quam  ab  antiquo  miseria  ista  ludeorum  cognita,  predicta  et  deplo- 

rata  est.  Et  postea  multo  magis  per  Ecclesiam:  igitur  iste  versus  et  infra 
similes,  \e\  ubi  eos  accusat,  quod  longe  facti  sunt,  accipiendi  sunt  tanquam 
fiuentibus  lachrymis  ex  maxhna  compassione,  sicut  Christus  super  Hierusaleiu 
fecit,  et  non  tanquam  amare  eos  lacerans,  ut  infra:  'Appro})inquaverunt  per- 

3.i  sequentes  me  iniquitati',  q.  d.  Ach  heu!  quod  appropinquaverunt,  et  per  hocs>.  irio. 
longe  &c.    Unde  et  Ro.  9.  Apostolus :  'Veritatem  dico,  quoniam  tristitia3Hiiit.i),i-j. 
mihi  magna  est  et  coutinuus  dolor  cordi  meo:  optabam  enim  et  ipsc  &c.' 
lurat  Apostolus  in  conscientiam ,  (juod  tristetur  pro  illis :  (|Uod  ideo  facit, 
quia  homini  incredibile  videtur,  quod  talia  ab  illis  ac  tanta  passns  adhuc 


1  tuuiii  fef)lt       s  — 9  Die  eiiu^etfnmmcvten  äßovtc  |tcl')cn  nnt  ilinnbc       :!2  similos.  \'el 
32  accipieiula 

Sutl^erS  aOevfe.  IV.  24 

I 


370 


Pictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


eis  ex  synceritate  condoleat.  Non  enini  hoc  homiuum  mos  est,  sed  deoriun 
et  omni  bonitatc  afPectonim.  tSic  facit  et  hoc  loco  popnhis  fidelis.  Licet 
sc  pati  queratur  deo,  tarnen  [)ro  persecutoribns  magis  patitur,  ut  snper  eos 
et  non  potius  super  seipsum  ploret  dicens:  'Exitus  aquarum  &c.'  Ecce  igitur 
charitatem  et  jiatientiam  et  bonitatem  sanctorum,  immo  et  sapientiara.  Ubi 
sunt  ergo  insi[)ientes,  qui  non  tan  tum  sunt  impatientes,  sed  die  ac  noctc 
vindictam  meditantur?  Quare  autem?  Quia  non  vident,  quantum  damnnm 
sit  illorum,  qui  non  custodierunt  legem  domini,  ideo  illis  nihil  corapaciuntur, 
sed  et  i)isi  a  lege  dei  recedunt  per  iram  et  impacientiam.  ünde  et  vigi- 
lantissimo  verbo  proi)heta  usus  est.  Non  enim  ait  'Exitus  aquarum  ego 
deduxi',  sed  'ocnli  mei",  q.  d.  Quia  vidi ,  intellexi ,  jirevidi  eorum  miseriam : 
ideo  abunde  flevi.  Oculi  enim  deduxerunt,  quia  viderunt.  Sed  quid  faciam? 
(juia  nolunt  alitcr  sibi  fiori:  nolunt  euim  custodire  legem  tuam,  sed  statuei-e 
suasn.  Si  enim  vellent,  te  haberent,  unde  possent.  Ideo  quod  non  custo- 
dierunt dico,  non  dico  quod  non  possint.  8ed  quia  iam  nolunt  ac  noluerunt, 
tu  autem  scis,  utrum  unquam  custodient,  igitur,  cum  tu  salvare  nolentes  non 
possis,  iustus  es,  quod  illos  non  salvas  et  abiicis.    Unde  sequitur: 

SÄDK 

Justus  es  domine:  et  rectum  iudicium  tuum. 

Hoc  ad  precedentia  potest  necti:  quia  scilicet  daranat  eos,  qui  non 
custodierunt  legem  eins,  quod  iudicium  eins  est  rectum  et  salvat  custodientes : 
que  iustitia  est  iusti  iudicis.  Aliter  et  melius,  ut  videtur  mihi :  est  absoluta 
et  nove  narrationis  inchoatio  contra  eos,  qui  non  custodierunt  legem  eins, 
sed  impugnavorunt  potius  suis  calumniis.  Et  sie  dicit:  Licet  illi  pharisei 
te  iniustum  calumnieutur  in  constitutione  legis  tue  spiritualis,  que  est  lex 
fidei  et  euangelii,  quia  suam  volunt  carnalem  esse  iustam,  tarnen  ecce 
velint  nolint,  tu  domine,  id  est  o  deus  pater,  vel  magis  proprie:  o  domine 
Jhesu,  iustus  es  in  lege  tua.  Nam  maxime  legem  tuam  reprobant,  quia  te 
deum  non  cognoscunt,  sed  velut  hominem  reprobant.  Similiter  et  iudicium 
tuum,  quo  reprobas  carnem,  literam  et  omnia  que  sunt  veteris  hominis,  in 
lege  tua,  ut  statuas  iustitiam  tuam,  est  rectum  et  verum.  Sic  iudicium  contra 
iustitiam  eorum  iniquam,  et  iustitia  tua  contra  iudicium,  quo  ipsam  illi  repro- 
l)ant.  Fit  enim  et  facta  est  mira  compugnatio,  quia  iustitia  Christi  in  spiritu 
est,  contra  quam  illi  suum  iudicium  decernunt  et  ipsam  et  omne  spirituale 
damnant  et  reprobant,  quasi  falsara,  inutilem  et  mendacem.  Ediverso  ipsi 
Iustitiam  habent  in  carne,  contra  quam  Christus  iudicium  ponit,  eam  et  omne 
carnale  reprobat  et  damnat.  Sed  eorum  iudicium  est  iniquum,  Christi  autem 
i'ectnm.    Igitur  recte  dicit:  'Iustus  es  domine'  et  iustitiam  spiritns  statuendo 

2  Scib.  iiiimiuni  lioiiifntc  19  ^(m  iKattbc  n.  [h.  f).  iiel.>n.'ii-ins]  IS.  20  Seib. 

esse  Iiistiuii  liiiiiiiiiis:  in  lege  Inn:  '^o  est  est 


Psalmus  CXVIIT.  [CXIX.] 


371 


et  rectum  iudiciimi,  scilicet  institias  carnis  indicando  et  deiicieuclo,  iit  ps.  (34.     75,  ;i. 
'Ego  insticias  iudicabo'.    Ecoutra  iniusti  illi  et  iniqnnm  iudiciiun  eoniiu,  quo 
tuam  iustitiam  damnaiit  et  snam  statimut.   Ps.  4.  'Ut  quid  diligitis  vaiiitatem     4, 3. 
(scilicet  vanam  iustitiam  statuentes)  et  queritis  meudaciiim  (id  est  iudicium 
iniquum,  reprobans  iustitiam  verani,  quod  fit  mendacium)?' 

Sic  sequeuter:  Sicut  iustus  est  iustitiam  suara  statuendo  et  rectum 
iudicium,  quo  aliorum  iustitiam  reprohat:  ita  certe  etiam  iustus  est  sue 
iustitie  susceptorem  populum  acceptando  et  iudicium  rectum,  sue  iustitie 
reprobatorem  pojmlum  reprobaudo.  Quia 

10  Mandasti  iustitiam  testimouia  tua:  et  veritatem  tuam  nimis. 's. 
Hic  versus  exponit  precedentem,  quia  iudicium  illorum  contra  veritatem  Christi 
pugnat  et  veram  iustitiam  reprobat,  iustitia  autem  eorum  contra  iustitiam 
dei,  immo  contra  iudicium  eins,  quo  reprobatur.    Et  sie  iste  versus  danmat 
eorum  iudicium  et  iustitiam,  sicut  primus  probavit  iustitiam  et  iudicium 

11  Christi.  'Mandasti  inquit  iustitiam',  scilicet  quam  illi  iudicant,  'et  veritatem 
tuam'  contra  eorum  mendax  iudicium  vel  iustitiam  vanam  et  figuralem.  Quod 
autem  nos  habemus  'Iustitiam  testimouia  tua',  hel)r.  habet  'Iustitiam  tcsti- 
monii  tni', '  id  est  Euangelii  tui,  in  quo  iustitia  tua  revclatur,  quam  illi  suo 
iudicio  reprobant,  et  veritas,  qua  eorum  iustitia  vana  convincitur.   'Nimis'  ergo 

20  mandavit  et  usque  quaque,  id  est  in  Omnibus  viribus  exercendam.  Quare 

Tabescere  me  fecit  zelus  mens:  (juia  obliti  sunt  verba  tuaui.  i.ni. 
inimici  mei.    Non  solum  non  custodierunt,  sed  et  penitus  obliti  sunt:  quia 
toti  mersi  in  literam  et  in  longinquam  regionem  abeuntes,  suis  consueti,  in- 
tenti  et  habituati,  iam  ne  meminerunt  quidem  veritatis  et  Spiritus,  qui  tantum 

2;.  olim  abundavit  in  isto  populo.  Et  quid  habent  nisi  literam,  fecem,  vinatia, 
reliquias,  scoriam,  qui  spiritum  et  veritatem  non  habent:  que  est  tota  sub- 
stantia  intus  latens.    Unde  recte  sequitui': 

Ignitum  elo(|uium  tuum  vehementer:  et  scrvus  tuus  dilexitsß.  no. 
illud.    'Ignitum'  hic  pro  'igne  probatuni'.    Unde  hebr.  'probatus  sermo 

30  tuus  vehementer',^  et  ps.  11,  ubi  contra  cos  loquitur,  qui  veiitatem  dimi-^^ii.  12, 7. 
nuerant  et  deficere  fecerunt  sanctum  (id  est  interiorem  sensum  sacrum  spiri-*¥f-  12,2.3. 
tualem),  et  vaua  locuti  fuerunt  labiis  dolosis:  ideo  sibi  vana  et  corticem  et 
putamina  servaverunt,  nucleum  autem,  adipem  et  meduUam  abieceruut:  que 
nobis  data  sunt:  'Eloquia  domini,  eloquia  casta:  argentum  igne  examinatum, 

3-,  probatuni  terre,  purgatum  septuplum'.  Est:  illi  scoriam  litere  occidentis, 
nos  ignitum  et  purum  spiritum:  illos  folliculis  et  exuviis,  nos  cibavit  adipe 


('hristi 

\  /  IudicM(.«i  rectum 
%m  THmhc       y  _  .       .  .  14  probavit.  lu-stitlam       22  ©eib.  qni  fnti 

Ixiäeonnn 


')  Psalt.  hixfci,  Hol.v. 


-)  rsiilt.  inxtn,  Hi'lii'.  .,]>voliiiins  rpimiio  tnny  niniis" 

24* 


372 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


frumeuti :  illis  nucum  putamina,  nobis  antem  nucleum  et  meduUam.  Quia 
sie  voluei'unt,  et  nos  nostra  voliiimus.  Igitur  'Igniturn  eloqniura  tuum', 
quod  uobis  separasti  a  scoria  illoriiin,  qui  obliti  sunt  illnd.  'Servus  autem 
tuns  dilexit',  licet  doleat,  quod  illi  ipsuin  oderint  et  obliti  sint:  hoc  enim 
iudicium  tuiiin  rectum  est,  quo  hec  duo  divisisti.  Sed  quia  in  spiritu  solura-  r, 
modo  nota  est  hec  dignitas  eloquii  tui,  non  in  oculis  carnis:  ideo  apud  eos 
velut  nihil  habens  et  stultus  reputor,  nbi  illi  aliqnid  grande.  Quia  in  oculis 
est  eoi'um  sapientia,  et  similiter  in  spii-itu  tantum  nota  est  indignitas  scorie 
eomm.  Idcirco  illi  vehit  raagni  et  honorabiles  et  illustres  in  mundo:  ego 
autem  quid?  m 

«.  141.  Adoles centulus  sum  ego  et  contemptus:  iustificationes  tuas 
non  sum  oblitus.  Hebr. 'parvulus",  scilicet  ille,  cui  dat  intellectum,  decla- 
8, 3.  rationem  sermonum.  Ex  quorum  ore  perficis  laudem  tuam.  Tibi  sum  par- 
vulus:  ideo  illis  sum  contemptus.  Illi  autem  sibi  sunt  magni:  ideo  tibi  sunt 
contempti.  Sed  tarnen  non  me  movet  eorum  contemptus  ad  oblivionem  insti-  i-' 
iicationum  tuarum.  Quia  tibi  non  sum  contemptus,  sed  honorificus:  quod 
me  magis  movet,  quam  illorum  contemptus  retrahit.  Potest  etiam  parvulus 
dici,  scilicet  quo  ad  illos,  quia  coram  deo  maguus  est,  sed  mundo  parvulus. 

«.  142.         lustitia  tua,  iustitia  ineternum:  et  lex  tua  veritas. 

Q.  d.  paruin  me  movet,  quod  sum  contemptus  ab  illis,  quibus  sua  iustitia,  20 
sua  veritas,  suus  sensus,  sua  sapientia  placet.  Scio  enim,  quod  hec  omnia 
cito  solventur  et  fient  nihil.  lustitia  autem  tua,  qua  me  insti ficas,  propter 
quam  despicior,  est  eterna  et  non  deficiet.  Sic  enim  usque  hodie  hipocrite 
preferuntur  sauctis  et  humilibus  corde.  Sed  quia  hipocrisis  est,  sepissime 
comperta  est  cum  confusione  finem  accepisse.  Igitur  noli  timere  iactatores  2:. 
illos  hipoeritas :  tu  serva  humilitatem  et  veritatem  Spiritus.  Videbis ,  quod 
tandem  non  durabit  fictio  et  simulatio  illa :  tua  autem  iustitia  ex  deo  ineter- 
num erit. 

si5.  143.         Tribulatio  et  angustia  invenerunt  me:   mandata  tua  medi- 
tatio  mea  est.  '"o 

Quam  perversus  est  mundus,  qui  non  solum  despicit  et  contemnit  veram 
iustitiam  et  veros  iustos,  et  hipocrite  non  satis  liabent,  quod  legem  dei  non 
custodiunt,  obliviscuntur  et  contemnunt,  nisi  etiam  persequantur.    Quia  non 

iäitiicv  3, 8.  potest  mundus  sustinere  contra  legem  suam  viventes.   Sic  Aman  ludeos  apud 
Assverum  accusavit.    Ideo  non  tantum  fastidit  et  odit,  sed  etiam  expellere 

m.  IUI,-.',  (^onatur.  Sed  contra  stat  hoc  verbum:  'Dominare  in  medio  inimicorum  tuorum'. 
Igitur  propter  iustitiam  Christi  populus  eins  tribulatur,  id  est  inquictatur  in 
corpore,  t'ama,  i'cbiis  et  omnibus  ad  sc  pertinentibus :  deinde  angustatur,  id  est 
in  arctum  truditur,  ut  tribulationem  effugere  nequeat  aut  rui-sum  redintegi'are 
et  (lilataro  ca,  (juc  tribulatio  vasta\'erat.    Aufertur  ab  eis  (piod  h:ib(Mit,  110c  lu 


12  (lecla.  ser.  ,]H  DcvlmUftniibiflcn  uad)  SB.  l:!u 


i-'i  l;uuleiij 


PsalmiLs  CXVIII.  [CXIX.] 


373 


«iiuintuf  illud  vel  aliud  querere:  sie  sequitur  tribukitiouein  angu.stia.  Ut  soleut 

trudi  ex  domibus  suis  iu  carceres,  ubi  si  extrudereutiir  tautuiu  et  redire 

pennittereutur,  esset  tantum  tribulatiu:  sed  nunc  accedit  carcer  et  negatur 

reditus  et  latitudo,  ac  sie  fit  augustia.  Sic  in  ceteris  siniili  modo.  Quid 
0  ergo  solatii  liabeo  et  latitudiuis?  hoc  unicum  scilicet  'Mandata  tua  meditatio 

mea  est'.    Spes  enini  proniissionis  omnia  sustiuere  potest.    Ergo  verbo  dei 

onmes  sustentamur. 

Aequitas  testimonia  tua  ineternum:  intellectuui  da  niilii  et-'-  m. 

vivani.  Hebr.  'lusta  testimonia  ineternum'.^  Quia  promittunt  eterna  et 
lu  faciuut  iustos  iueternum.    Sed  quia  sunt  testimonia  et  non  res,  ideo  intel- 

lectus  in  iis  opus  est  semper:  alioquin  occidunt  eos,  qui  non  intelligunt  ea. 

Sicut  Sphinx  Thebana  (id  est  ignorantia)  occidit  iguorautes  (id  est  litera 

literales). 

COPH. 

n  Clamavi  in  toto  corde  meo,  exaudi  uie  domine.  \0ct()uaritisl9.]^&.  u^. 

Iste  octonarius,  ut  et  precedens,  ingens  desiderium  patrum  iu  Christum  ven- 
turum  exprimit.  Et  quis  est,  qui  amoris  omnes  affectus  exprimat  de  re 
desiderata?  Et  si  exprimat,  quis  eorum  pondus  digue  estimet?  Si  enim 
carnis   amor  de  re  amata   absente   vehementissimis   innumerabiliter  variat 

■M  aft'ectibus,  quid  non  faciat  amor  Spiritus,  qui  est  nuilto  vehementior?  Igitiu' 
ad  istius  psahui  aflPectus  aliquomodo  percipiendos  non  debet  absurdum  haberi, 
si  in  amore  carnali  eos  ponderemus.  Quia  bonum  est  ex  malo  elicere  et 
intelhgere  bonum  et  ex  impudicitia  pudicitiam  magis  mirari.  Igitur  finge 
tibi  puellam  amore  iuvenis  impatientissime  fiagrantem,  et  eins  finge  cogitatus, 

•.'5  desideria,  spes,  metus,  odia  et  aliarum  perturbationnm  motus  assidue  et 
multipliciter  fatigantes  animum  eius.  Talis  est  istius  populi  fidelis  Synagoge 
ardo)",  que  iam  plena  nubilis  etate,  iam  apta  dnci  in  sponsam  Christi  pulcher- 
rimi  iuvenis:  tempus  enim  iam,  ut  fiat  Ecclesia  de  synagoga,  fiat  domina  ex 
anciHa,  libera  ex  serva.    Sicut  Ezech.  IG.  apte  eandem  describit,  quod  ubera  Acfct.io.-.s, 

30  eins  iutumuerunt  et  pihis  germinavit,  et  'tempus  inqnit  tuum  tempus  aman- 
tium'.  Cogita  igitur,  qnibus,  qualibus,  qnantis  affectibus  urgetur  et  fertur 
tab's  adolescentnla  in  spiritu.  Nunc  tiuiet  dilferri  aut  negavi  sponsum,  nunc 
rursura  sperat  ventnrnm,  nunc  gaudet,  nunc  tristatur,  nunc  optima  de  ipso 
suspicatur,  nunc  pessima  de  aliis,  qnos  forte  impedire  existimat.    Ijjsa  enim 

35  est,  que  hic  dicit:  'Clamavi  in  toto  corde',  id  est  onuiibus  vii'ibus  et  magno 
desiderio  te  vocavi.  Quantus  est  iste  ardor,  qui  non  vocare  tantum,  sed 
clamare  cogit  et  clamare  toto  corde!  Qui  enim  ore  vocat,  alitjuid  facit,  sed 
magis  qui  vocando  claniat,  maxime  autem  qui  tota  voce  et  pulmoue  clamat. 
Sed  raulto  amplius  est  cor  quam  vox.   Ergo  toto  corde  clamare  non  cuius- 

12  Spinx         15  OctuiKirius  fcl)U         "28  ile  de         SO  iutiimcrduf 
'j  Psalt.  iuxta.  Hebi-.  ..iusta  tcstiinoiiia  tua  seiiiiier". 


374 


Dictata  super  Psalterium.   1513  — 16. 


ciiuquc  est,  sed  perfectissiiue  Cliristiim  desideraiitis.  At  nunc  multi  uec 
^iil)ilant  (|uideni,  sed  est  silentiuni  in  corde,  quia  nuUum  desiderium  Christi, 
veritatis,  iustitie,  salutis  eterne.  Magnus  autem  clamor  in  lucra,  lionores, 
voluptates :  quo  deus  offenditur  et  \  ocatui'  diabolus.    Uude  ad  synagogam 

.S>o|.  4,  ä.  (5.  dicit  Osee  4.  'Nocte  tacere  feci  matrem  tuam.    Conticuit  populus  nieus,  eo  s 
quod  nun  habuerit  scientiam  (quia  uokiit,  ut  sequitur):  quia  tu  repulisti 
scientiani,  repellam  et  ego  te  &c/ 

Inde  est  quod  clamor  cordis  moraliter  est  intensum  desiderium  iustitie, 
veritatis,  salutis:  quem  cum  audierit  diabolus,  multiun  fugit,  sicut  hostes  et 
insidiantes  a  voce  vigilum  civitatis.  Ubi  autem  silentivira  huius  desiderii  w 
viderit  (ut  fit  in  tepesceutibus  a  fervore),  mox  per  insidias  irrepit  et  ex  im- 
%\.  32,  -.i.  proviso  succendit  malis  cupiditatibus  civitatem  dei.  Sic  ps.  31.  'Quoniam 
tacui,  inveteraverunt  ossa  mea :  dum  clamarem  tota  die'.  Tacuit  scilicet  nocte 
contra  diabolum,  desiderando  Christum  et  iustitiam.  Nox  enim  est  hec  vita. 
Sed  clamavit  desiderando  iniustitiani  et  malum  per  diem  caruis.  Igitur  i^i 
puellarum  amores  imitemur  spiritualiter.  Aut  si  omnino  amore  pudicitie  id 
refugis,  ecce  Mariam  Magdalenam  ad  sepulchrum  accipe.  Que  figura,  immo 
et  pars  illius  fiagrantissime  syuagoge  fuit.  Ipsa  enim  facile  te  docebit,  qui 
sunt  ardores  et  aifectus  in  verbis  istius  octonarii.  Xam  optime  ei  possuut 
aptari,  cum  et  prevenerit  diluculo  et  innnaturitate  et  clamavit  atque  vocavit  so 
sponsum  suum  multo  mirabilius  in  spiritu  quam  corpore.  Puto  autem  ego, 
(piod  Canticum  Cauticorum  ipsa  sola  facile  exponeret.  Mira  enim  mysteria 
iu  se  continet  secundum  hystoriam  in  Euangelio  de  resurrectione  scriptam. 
'Exaudi  me  domine",  scilicet  Christum,  gratiam  euaugeliumque  eins  mitteudo : 
hec  enim  clamore  desidero.  25 

lustificationes  tuas  requiram.    Ac  si  dicat:  fessus  sum  iustifi- 
cationibus  Mosi  et  litere,  ideo  tuas  quero,  ut  iu  corde  coram  te  iustus  sim. 
Ecce  quam  purum  et  sanctum  desiderium,  quod  non  nisi  gratiam  et  veri- 
tatem  Christi  querit,  ut  eam  eustodiat.    Unde  iterum  repetit: 
;oi.  Clamavi  ad  te,  salva  me:  ut  custodiam  maudata  tua.  30 

Quasi  exponens,  pr(j  ijuo  exaudiri  se  ])rius  clamantem  velit,  scilicet 
pro  salute:  quam  utl<|ue  Christus  attulit,  uuuidus  autem  et  lex  non  habuit. 
Ne(jue  enim  custodiri  possunt  mandata  dei,  nisi  quis  primo  salvus  fiat  per 

sKatii).  1, 21.  salvatorem  Christum  a  peccatis.    Ut  Angelus  ait:  'Ipse  enim  salvum  faciet 

populum  suum  a  peccatis  eorum'.  Ideo  dicit:  'Salvum  me  fae,  ut  custo-  30 
diam  &c.'  Ad  hoc  quero  salvus  esse,  ut  serviam  tibi.  Ac  per  hoc  utique 
se  confitetur  iufinnum,  niiseruni,  captivum  et  sub  lege  peccati  esse.  Quod 
et  oumis  humilis  facit,  non  tantum  incipiens,  sed  et  proficieus.  Superbus 
autem  hoc  negat,  quia  sibi  salvus  et  sine  peccato  videtur:  uude  neque  clamat 
salvari,  ut  eustodiat  mandata  tua,  quia  custodisse  se  putat  et  secure  sibi  lu 


:iO  Vulg.  salvmii  luc  l;u';  Ucrgt.  .8-  ^5 


•!4  siilvuiHlaciet 


Psiiliiui«  CXVIII.  [CXIX.] 


375 


tacet.  Noö  iuitem  iioii  wie,  «ed  Semper  sumus  salvi  (|uidein  ad  ea,  (jue  habe- 
inii.s  et  peregiiuii.s  iuci})ieiido :  sed  ad  ea,  que  ante  nos  sunt  et  in  que  extendi 
habenius  profieieudo,  nonduni  salvi  sumus,  sed  infirmi,  captivi,  miseri.  Ideo 
et  ibi  clamaudum  est  semper  pro  salute.  Nani  et  iste  populus,  qui  hic  clamat, 
5  non  erat  sine  salute  et  luce  et  gratia.  Sed  futiu'am  nondum  habuit,  pro- 
missam, ad  quam  tenebatur  habeudam,  quereudam,  desiderandani.  Tenebatur 
euim  clausus  in  fide  revelanda.  Ita  omnes  sumus  in  medio  gratie  habite  et 
habende,  ut  sie  semper  sit  gratia  pro  gratia  et  profectus  in  nobis  de  clari- 
tate  in  claritatem.    Et  qui  haue  posteriorem  negligit,  primam  quoque  amittet 

10  et  numerabitur  inter  filios  Israel,  qui  exeuntes  de  ü^gypto  reverti  postea  inagis 
quam  proficere  voluerunt.  Igitur  semper  clamandum  et  nunquam  arbitrandum 
appreheudisse,  ut  custodiamus  mandata  dei  et  obliviscendum,  quod  custo- 
diverimus  ante  unquam. 

Preveni  immaturitate  et  elamavi:  quia  in  vcrba  tua  super-'i'- 

I:-,  speravi. 

Quomodo  potest  prevenire  deum  clamando?  8ed  non  simpliciter  pre- 
venit,  inniio  'in  immaturitate'.  Nam  nondum  erat  dies  et  tempus  gratie,  sed 
adhuc  immaturum  et  valde  maue,  quando  iam  fere  ineipiebat  nox  legis  finiri 
et  prope  erat  ortus  nove  legis.    Ideo  licet  sim  in  tempore  nondum  apto  ad 

'M  clamandum,  nondum  datus  Spiritus,  qui  clamet,  non  revelata  gratia  et  euau- 
gelio:  nihilominus  clamo,  et  hoc,  quia  promissa  tua  habeo.  'In  verba  tua 
supersperavi.'  Promisisti  enim  Christum  et  gratiam  eins:  ideo  prevenio 
quidem  ante  datam  et  exhibitani,  sed  utcuuque  indignus  sim,  tu  tarnen  verax 
es,  qui  promisisti.    Nequo  ideo  prevenio  et  clamo,  quia  debitor  mihi  sis, 

25  aut  ego  meruerim  aut  dignus  tanto  muuere  (quia  tunc  non  prevenirem,  sed 
legitime  venii-em  debita  posceus),  sed  quia  speravi  in  verba  tua.  Miseri- 
cordia  tua  promittentis  fecit  me  audacem,  ut  ante  merita  et  intempestive 
peterem.  Yide  an  hec  non  sint  verba  devotissima,  humillima  et  pregnan- 
tissima  ad  orandum.    Hoc  totuui  pulchre  figuravit  Maria  Magdalena  ad 

30  sepulchrum  immature  vcnieiis,  cum  adhuc  tenebre  essent.  ju,  i. 

Ita  moraliter  nos  omnes  semper  pre\'enimus  immature,  quia  ad  ea,  que 
nondum  habemus,  in  que  uos  proficiendo  extendimus,  sumus  indigni  et  gratis 
accepturi.    Sed  quia  promisit:  'qui  petit,  accipit:  (|ui  querit,  invenit':  ideo «initi).  r, s. 
tacitis  meritis  nostris,  de  misericordia  promittentis  confisi  et  audaces  in  verba 

3.1  eins  supersperamus ,  ut  accipiamus,  ad  que  accipienda  nimis  intempestive 
prevenimus  et  nimis  ante  meritum  accedimus.  Si  enim  cum  meritis  acce- 
deremus,  iam  uon  preveniremus,  imnio  non  acciperemus,  sed  iam  accepisse- 
mus:  ideo  non  clamandum  esset,  sed  gratie  agende:  alioquin  gratia  iam  non 
esset  gratia. 

40  Prevencrunt  oculi   mci   ad   te  diluculo:   ut  meditarer  elo-ü.  u». 

quia  tua. 

20  3tin  SRanbe  prevenire        84  coulifi        38  grntiengeiuie 


376 


Dictata  super  Pssalteriiun.    1513 — 16. 


Est  eiuf^dem  repetitio.  Nisi  forte  hic  petat  Euangelium  et  elu(|uiuui, 
ut  meditetiir  ({uo  ad  intellectum,  iste  aiiteni  versus  gratiam  et  increiuentum 
quo  ad  affectum.  Vel  iste  est  expositio  precedeutis  contra  carnaliter  sapientes, 
quorum  multi  preveuiunt  satis  iinraature  et  indigne  (quis  enim  mature  et 
digne  etiam  temporalia  et  vitam  istam  a  deo  petit,  qui  oninibus  omuia  gratis 
dat  sicut  verus  deus  et  naturalis?)  clamautes,  sed  temporalia  desiderantes : 
ut  usque  hodie  ludei  et  heretici  et  mali.  Et  ipsi  quoque  in  verba  eins 
supersperaut  et  proniissa  allegant,  sed  non  ocidi  eorum  preveuiunt,  imnio 
venter  et  os.  Quia  satiari  querunt  hic  divitiis,  gloria  vana  et  voluptate 
mundi,  non  ut  nieditentnr  eloquia  eins.  Sed  fidelis  populus  spiritualia  querit, 
(pie  sunt  in  fide  et  euangelio  nobis  douata  maxima,  ergo  ut  eloquia  eins  (in 
quibus  omne  bonum  nobis  contnlit)  non  tantum  andiat,  sed  etiam  meditetur 
et  per  incrementuni  sibi  incorporet.  Mira  est  enim  hec  petitio,  non  nisi 
verba  peti  a  deo,  non  res,  sed  signa  rerum.  Quis  enim  pro  verbis  tarn  anxie 
luiquam  clamavit?  Sed  quia  in  verbis  per  fidem  ahscoudite  sunt  res  non 
apparentes,  ideo  Habens  verba  per  fidem  habet  omnia,  licet  abscondite.  Et 
ita  patet,  quod  iste  versus  petit  literaliter,  non  futuram  Ecclesiam  nec  eins 
bona,  sed  presentem  et  eins  bona:  que  non  sunt  nisi  ipsum  Euangelium 
gratie,  quod  est  signuui  et  verbum  sperandarum  rerum  et  non  apparentium. 
Et  tali  cibo  nos  alit  Christus. 

Et  nisi  sit  molestum,  id  cousiderare  nos  velim,  immo  discernamus 
nature  bonum  a  peccati  turpitudine  et  de  stercore  eligamus  aurum  et  ex 
bono  malum.  Quid  enim  (ut  dixi  supra)  ^  puella  amans  iuvenem  ardentius 
cnpit  quam  anq)lexuin,  oscula  et  concipere  ex  eo  filios?  hoc  enim  natura 
habet.  Sed  turpis  libido  peccati  plaga  est.  Ita  et  spiritualis  ista  puella  nihil 
nisi  semeu  verbi  dei  cupit  ex  suo  sponso  excipere  ac  sie  filios  procreare 
spirituales.  Hoc  est  semen,  quod  ait:  'Ut  meditarer  eloquia  tua',  id  est  ut 
conciperem  semen  tuum  in  utero  anime  mee  et  ibidem  illud  alerem  ac  foverem 
usque  in  foetum  boni  operis,  (|uod  fovere  est  ipsum  meditari. 

s.  149.  Vocem  meam  audi  secundum  misericordiam  tuam  domine: 
et  secundum  iudicium  tuum  vivifica  me. 

Ulterius  exponit  ([ue  dixit,  scilicet:  licet  ego  preveniam  ante  tempus  et 
meritum,  tamen  (juia  in  verba  tua  speraus  venio,  ideo  secundum  puram  mise- 
ricordiam tuam,  (jua  cogente  promisisti  Christum  mittere,  audi  clamorem  istum 
meum,  cjuo  cum  voco,  ut  in  ipso  vivifices  me  mortimm.    Sed  non  possum 

5ü.  i37.in  CO  vivificari,  nisi  ])rius  in  me  occidar,  quod  est  iudicium  tuum.  |'lustus 
es  et  rectum  iudivhun  tuiuu.'|  Ideo  secundum  iudicium  tuum  vivificabis 
me,  ut  mihi  anq)llus  'mm  occide  me'  queso,  sed  'ut  tibi  vivam,  vivifica  me\ 
Sic  enim  oportet  aniniam  meam  occidi  et  carnem  crucifigi,  ut  vivam  spiritu. 


1  .">  abwcoiulit:!  2'i  tiir|iidlm' 

\)  Oboit  6.  37o. 


Psalmus  CXVin.  [CXIX.] 


377 


Hoc  salutare  coivsiliiiiii  et  iudicium  tuum:  sed  hoc  hoiTcut  ainalorcs  sui,  iiii- 
niici  crucis,  et  dissuadeut  sibi  et  mihi,  et  potiiis  voluut  misericordia  tua  carere 
spiritum  vivificante,  quam  iudicium  tuum  portare  in  carne  mortificativum. 
ünde  et  per  hoc  ipsum  suum  consilium  et  stultum  iudicium 

Appropinquavei'Uüt   persequentes   me    iniquitati:    a  lege®.  i:.u. 
autem  tua  longe  facti  sunt. 

Persequuutur  autem  dupliciter,  ut  octouario  11.  doceudo  impia  et  ne-»  si.8g. 
gantes  tribulando.  Sed  iniqua  est  eorum  senteutia,  iustitia  iniquiun  iudicium, 
quia  prefemut  cavnem  spiritui  et  lumc  magis  voluut  occidi  et  crucifigi,  ut 
11)  salva  sit  caro  et  libera:  per  lioc  longe  fiunt  a  lege  tua,  quo  contraria  utique, 
sed  vera  docet.  Uli  autem  iniquitati  sue  appropinquaverunt  nimis  ea  ipsa  per- 
versitate,  qua  decliuant  a  iudicio  tuo.  Necesse  est  enim,  ut  sie  longe  flaut 
a  lege  tua,  que  iudicium  tuum  docet,  quando  appropiuquant  iniquitati,  quam 
eorum  traditio  docet.  Que  est  fabulatio  iniquorum,  sed  non  ut  lex  tua.  Hunc  sr,. 
IS  autem  versum  ex  zelo  pio  magis  queritur  quam  accusat  |ut  sequitui  |: 

Prope  es  tu  Domine:  et  omnes  vie  tue  veritas.  aj.  im. 

Ulis  longe  es,  quia  longe  a  lege  tua  facti  sunt:  prope  autem  iis,  qui 
tue  legi  appropiuquant.  Fugitur  iudicium  dei  et  fugit  deus,  suscipitur  autem 
et  fit  prope.  Quia  'in  tribulatione  dilatasti  mihi'.  Et  'adiutor  in  tribnla-  qjf.  ig, 
'M  tionibus,  que  invenerunt  nos  nimis''.  Elt  ps.  9.  'Adiutor  in  opportunitatibus,  i^j.  9,  lo. 
in  tribulatione'.  Neque  in  hoc  mendacium  fit,  sed  mendacium  fit,  si  fugias 
iudicimii  dei.  Quia  'omnes  vie  eins  veritas',  non  tantum  que  sunt  in  bonis 
faciendis  pro  mteriore  hominf,  sed  etiam  in  malis  et  castigationibus  exterioris 
hominis.  Utrunque  enim  sie  prophetatum  est  et  nunc  impletur.  Hed  quod 
2')  illis  hoc  mendacium  apparet,  inde  venit,  quia  litera  legis  divitias,  gloriam, 
bona  carnalia  promittit.  i\n\\  ergo  liorum  contraria  in  sanctis  Christi  et  in 
viis  eins  videant,  scilicet  })aui)ertatem,  conteniptum  et  mala  carnalia,  igiKj- 
rautes  et  scire  nolentes,  (iU(xl  per  iUa  bona  figurata  sunt  meliora,  quibus 
venientibus  figuralia  cessare  oportuit,  eo  niaxime  quod  non  sunt  compatibilia 
bona  carnis  et  spiritus  et  mutuo  sese  excludunt  et  impediuut.  Et  per  haue 
ignorautiam  proni  concludunt,  (juod  deus  sit  longe  ab  illis,  cpii  talia  patiun- 
tur,  et  meudaces  sint  vie  eorum  vehit  contra  Scripturam  dei.  Sed  hoc  facinut, 
quia  longe  facti  sunt  pei-  ignorantiam  a  lege  dei  et  appropincjnaverunt  ini- 
quitati. Ideo  contra  eos  dicit,  (jUod  non  longe,  sed  prope  sit  dominus,  nec 
a.i  mendacium,  inuno  veritas  sint  \'ie  domini.  Et  potius  al)  eis  longe  est  et 
eorum  vie  sunt  mendacium:  aut  saltem  alicpie,  si  non  onmes.  Hic  autem 
omnes  sunt  veritas.  Et  ex  eisdcui  iani  dictis  motivis  nunc  plenius  ps.  4  in-'^jj.  4, 1. 
telligitur  loqui,  ubi  dicit:  'Scitote  (|uoniaui  mirificavit  dominus  sanctnm  suuni: 
Dominus  exaudiet  nie,  cum  clamavero  (scilicet  in  tril)ulatione)  ad  cum'.  (Juod 
illi  non  crcdcbanl,  quin  (lii'istus  ci'ucifixus  est  eis  scaiulalum,  et  deuin  esse 


B  (persequeiites  nie)      (i  sunt  ti'l)lt      'J  äoib.  i|ui  pretcniul  est  est      2ü  [»-niulttuiit 


378 


Dictata  super  Psa.ltcrium.  1513—16. 


longe  a1)  iis,  cjui  sunt  in  tribulatioue,  piitaut  et  eiTuueam  coruiii  viaiii,  prui)t! 

aut€iu  csrie  euni  iis,  qui  sunt  in  bonis  carnalibns,  et  haue  veraiu  viam.  Uude 
'Jii- 4, 3.  ibidem  dicit:  'filii  honiinum,  usquequo  diligitis  vanitatem  et  queritis  menda- 

cium?'    Totus  euim  idem  jisalnius  vult  eis  suadere,  quod  iudiciuni  doraini, 

mala  teniporalia  et  crux  passiouesque  in  Christo  nou  sunt  mala  neque  contra  s 
4, 2.  demn  aut  legem.    [Ideo  psalmus  incipi^:  'Cum  iuvocare»*,  in  tribulatioue'.] 
^45).  4, 6.  Ipsi  autem  dicunt:  'Quis  ostendit  nobis  bona?^  Q.  d.  Nunquid  ille  vel  illi, 
%l  i,  7.  qui  tot  mala  habent,  sed  quibus  signatum  est  lumen  vultus  domiui,  sciuut. 

Nota  haue  resolutionem. 
u>.  152.         luitio  cognovi  de  testimoniis   tuis:   quia  ineternum  fun-  u> 

dasti  ea. 

4, 7.  Quasi  dixisset:  'Signatum  est  super  nos  lumen  vultus  tui\  Quia  illi 
coeci  et  dorsum  admoventes  putant,  quod  mendacium  sint  vie  tue  et  tu 
iM- 4,  c.  louge:  sed  ego  cognovi  de  testimoniis  tuis.  Illi  dicunt:  'Quis  ostendit  nobis 
bona?'  Sed  signatum  est  super  nos,  id  est  nos  cognoscimus,  quod  sint 
bona,  que  illi  horreut  et  alia  querunt  bona  propter  ea  que  patior  mala:  quia 
nou  vident  mea  bona  et  nec  sua  mala.  Vident  autem  mea  mala  et  sua 
32, 9. bona:  ideo  fides  eis  deest,  sensus  autem  caruis  adest  sicut  equus  et  mulus 
factis.  Hoc  autem  'Initium'  alii  referunt  ad  exordium,  ubi  fuit  Ecclesia  in 
Abel  hec  cognoscente.  Alii  autem  ad  exordium  temporis  gratie,  ut  sit  pre-  -'u 
teritum  pro  futuro.  Quia  tunc  primum  hec;  cognitio  est  revelata  per  Euan- 
gelium,  licet  eam  multi  in  abscondito  haberent  etiam  in  lege  veteri.  Sed  me- 
lius est,  nt  sit  prophetia  de  revelatione  Euangelii  futuri,  quod  cognitum  esse 
cepit  in  tempore  revelationis  sue  et  gratie. 

RES.  a5 
IS.  Vide  humilitatem  meam,  et  eripe  me:  quia  legem  tuam  non 

sum  oblitus. 

Facilis  iste  est  octonarius.   Quia  lamentata  prius  fuit  iuicpios,  nimc  ad 

dominum  conversa  orat  de  liumilitate  eripi,  scilicet  de  tribulatione,  in  qua  illi 

scaudalisantur  &  obliviscuntur  ob  hoc  legis  domini.   Sed  cur  petit  videri  hu-  :)u 
si<.  151.  militatem  suam,  cum  supra  dixerit:  'prope  es  tu  domine'?  Forte  ut  notura  fiat 

sc  videri  a  domino,  ut  sie  scandalisati  in  cruce  Christi  edificentur  ad  crucem. 

Vel  etiam  simplex  est  i)etitio  et  absoluta  pro  liberatione  de  afflictioue. 
a}.  154.         ludica  iudicium  meum  (id  est  causam  meam)  et  redime  nie: 

])ro])ter  cloquium  tuum  vivifica  me. 

Vindictam  j)etit  uti(|ue  salutarem  in  eos,  qui  se  affliguut,  et  vivificari, 

scilicet  pi'otic^icntem  magis  ac  magis,  maxime  quia  dolet  in  cruce  sua  caruales 

offenderc.    De  quibus  dicit: 
ä!.  ih?,.         I^onge  a  peccat ori!)u s  salus:  quia  iustificationes  tuas  uon 

e  x  q  u  i  s  i  e  r  u  u  t.  40 

10  tuis  fe'^tt         'iü  iiiu  fcljU         M  lueuui  \H)lt         -iö  me  feljÜ         37  proficient 


Psalnms  CXYITI.  [CXIX.] 


379 


Q,ui;i  longe  facti  a  k'ge  et  te  salvatore,  ut  siipra,  ideu  ijuo(|ue  a  .saliitc: 
quod  et  liic  satis  ostendit,  'quia  scilicet  iiistiücatioues  tiias  uon  e.xqui.sierimt', 
(juud  idem  est  ac  'quia  a  lege  tua  louge  facti  sunt'.  I^ex  enim  spiritualis  est'^ 
et  iustificatioues  agit  in  spiritu,  sed  iudicia  in  carne.  Uli  autem  eas  in  carue 
5  querunt  et  iudicia  fugiuut.  Ideo  bene  dicit,  quod  uon  exquii-unt,  quia  intime 
non  querunt  iusti  esse,  sed  exterius  in  carne.    Quare  longe  ab  eis  salus. 

Mi  sericordie  tue  multe  clomiue:  secuudum  iudicium  tuuni'-U- ist;, 
vivifica  me. 

Quod  illi  non  creduut,  sed  multas  iudicant  crudelitates  esse  tuas  in 
10  sanctis  tuis,  quos  pati  vident  nescientes  niisericordias  tuas.    Sed  iudicium 
eorum  mendax.    Ideo  secuudum  tuuui  vivifica  me:  tu  enim  iudicas  carneni 
esse  cruciandam  et  recte  exequeris  hec  iudicia  ut  su})i'a. 

Multi  qui  persequuutur  me  et  tribulaut  me:  a  testimoniis «.  ist. 
tuis  non  decHnavi. 
15  A  promissis  tuis  querunt  me  seducere  et  violeuter  avertere.    Sed  uon 

declinavi  ab  eis,  quia  per  hec  mihi  futuram  gloriam  testavis,  quibus  fide  ad- 
hereo  et  spe. 

Vidi  pre  va  r  ican  tes  et  tabescebam:  quia  elo(|uia  tua  non«.  iss. 
custodierunt. 

•M  Sic  et  Apostolus  Hevit  inimicos  crucis  Christi,  quia  nolunt  crucirigere      :t,  i«. 

veterem  hominem  et  crucem  odiunt,  quia  aniant  suas  animas.  Maxime  Itttleos 
tangit  ut  supra. 

Vide  quoniam  luandata  tua  dilexi  doinine:  in  m isericordiaas.  15;). 
tua  vivifica  me.    Ut  in  giosa.^ 

'J5  Priucipium   verborum   tuorum  veritas:  iuetevnum  omnia«.  1«). 

iudicia  iustitie  tue.  Et  hoc  satis  est  in  glosa  dictum.  Quia  fides,  que 
est  veritas  olim  promissa,  immo  prophetata  et  figurata,  omnia  imj)Iet  et  est 
plenitudo  figurarum  et  litcre.  Ipsa  itaquc  ante  omnia  opus  est,  ipsa  princi])ium 
verborum  tuorum  })roferen(.lorum.    Aliter  autem  sie:  quia  ipsa  in  omnibus 

30  verbis  legis  et  prophetarum  principale  et  caput  est,  omnia  enim,  velut  ad  caput 
membra,  legis  verba  ad  fidem  diriguntur  seu  ad  veritatem  in  Christo  factani. 
Q.  d.  Verba  legis  non  sunt  intelligenda  carnaliter,  sed  spiritualiter,  ut  veritas 
in  istis  figuris  principaliter  (jueratur,  non  ipse  figure,  et  ita  esset  quedam 
eruditio  vanorum  hominuni,  (pii  \  anitatem  diligunt  ut  caput  et  pricipalem  legis 

ij-,  seusum.    Sic  ps.  "M).   'In  capitt;  libri  scriptum  est  de  me',  id  est  in  priuci-*^j  lo,  s. 
pali  sensu  et  literali,  qui  Semper  Christum  monstrat.^  Sic  illud  supra  quoque 
positum  potest  intelligi  'Initio  cognovi  de  testimoniis  tuis",  id  est  in  spirituali 
sensu  et  principali  legis.    Nam  sicut  Christus  caput  est  Ecclesie,  ita  Scrip- 


o  ac  fcljlt         S  me  fi'l)lt         12  uxißieris,  luüf)t  lievjdjviebi'ii  füi'  exequeris  (exsequeris) 
V)ei'fl(.  )&.  l'A,  n'idft  im  exquiris        l:i  me  nacf)  tribulaut  fefjtt         :!7  tuis  fe^tt 

')  Oben  e.  vSO^.  -)  Ücvc;l.  iöi).  Wl  '22^)  ,3.  ;37flg. 


380 


Dictatii  super  Psalteriuui.  1513 — 16. 


Iura  (jiUHHu;  in  i-ipite,  id  est  mite  ouine.s,  de  l(ji|uitur.    Jo^itiir  sit  jH'iii- 

eipiuin,  capiit,  id  est  })rincipalis  seosiis  verboruui  tuoruui,  \'eritas:  plaiita 
i.3Jiüi.-j5,  J6.  auteiii  seu  pes  sit  litera,  quam  lacob  appreheudit  iu  Esau. 

SIN. 

s.  161.         Priiieipes  persecuti  sunt  me  gratis:  et  a  verbis  tuis  formi-  s 
davit  cor  meum. 

Magna  gratia  hec  est,  ut  verba  dei  plus  quam  verbera  homiuum  timeautur, 
plus  moveant  future  ])eue  eomminate  quam  präsentes  inflicte,  plus  invisibiles 
(juam  visibiles.  Quis  hoc  facit,  nisi  ])erfectissima  fidcs  f'uturorum?  Infirma 
saue  non  facit.  Quia  rol>iistior  est  caro  eorum  ad  visibilia  quam  Spiritus  ad  lu 
iuvisibilia  metuenda  et  amanda.  Si  saltem  robur  hoc  diceudum  est  ac  non 
})otius  miserrima  infirmitas,  qua  fit,  ut  tam  inestimalibes  poene  future  parum 
vel  nihil  estimentur  ad  tam  exiguas  et  brevissimas  poenas,  et  tam  desidera- 
bilia  bona  futura  contemnantur  propter  tam  fluxa  et  incertissima  bona  pre- 
sentia.  Quanquam  o  si  debito  alfectu  possimus  perpendere,  quid  sit  dicere,  is 
'deus  locßiitur',  'deus  promittit",  'deus  minatur'!  Quis  queso  uon  funditus 
contremisceret ■?  Magnum  verbum  est,  magnus  et  metuendus  souus  dicere: 
'Ecce  verbum  dei'!  Beati  qui  audiunt  vex'bum  Dei,  verbum  tante  maiestatis, 
([ue  omnia  nutu  tenet,  lacit  et  finit.  8ola  hic  fides  deficit  plena:  que  ubi 
fuerit,  pleniuu  faciet  timorem  et  tremorem  ad  verba  dei,  ita  ut  sit  solius  fidei  jo 
atque  huius  robustissime  hec  felix  iactantia.  Principes  (piidem,  qui  tameu 
sunt  potentes,  minaces,  terribiles  atque  plus  (juam  ceteri  forinidandi,  ipsi  non 
tantum  minis  egeruut  ut  timerem,  sed  opere  persecuti  sunt,  terrorem  omnem 
(jstenderunt:  et  ecce  non  tamen  timui,  sed  a  verbis  tuis  potius  formidavi,  ut 
vinccrem  illorum  timorem.  Igitur  non  adolescentularum  hec  vox  est,  sed  j") 
i])sius  sponse.  Quando  autem  nos  (ut  principes  taceam)  vel  infimos  homines 
ita  contenminuis,  ne  formidenms  eos?  Immo  et  nondum  persequentes ,  sed 
vix  parum  minantes  tremimus  et  ad  verbum  eorum  pavemus,  ad  verbum  dei 
vero  insensati!  Ecclesia  autem  contra  onmes  principes  mundi  persecutores 
non  formidat:  quia  a  verl)is  dei  formidat.  Quod  non  faceret,  nisi  per  fidem  w 
nmnia  contenmens  sola  eterna  saperet.  Nos  vero  idera  faceremus,  nisi  tempo- 
ralia  nobis  auferi'i,  minui  aut  non  concedi  timeremus. 

s>.  iBj.         Letabor  ego  super  elo(juia  tua:   sicut   ([ui  invenit  spolia 
m  u  1 1  a. 

(  )mnis  iiostra  letitia  est  in  spe  futurorum  et  non  in  re  presentium.   Ideo  35 
cnim  gaudemus,  quia  promissionibus  divinis  crediinus,  et  que  promittit,  spera- 
iiuis  atque  diligimus.     Quia  non   ait  'Letabor  ego  super  divitias  mundi", 
sed  'sujicr  cloijnia  tua\    Et  est  vox  Ecclcsie  inter  persequentes  cxistentis. 
(iuin  id  (.'genmt  omiies  persecutores,  ut  tideles  ad  \-anitates  mundi  et  gaudia 


\),u;\  mm 


Psn.lmus  CXVTIT.  [CXIX.] 


381 


transitoria  allicerent,  iit  vcl  cum  eis  letarciitiir  in  rebus  pessimis,  vel  saltem 
eos  timerent,  si  gaudere  uoUent.  Et  ita  per  dolorem  ad  gaudia,  per  poeuas 
ad  delitias,  jier  tormenta  ad  voluptates  iiitebantur  cogere.  Ideo  contra  utrunque 
dicit:  Neque  te  timeo  neqne  teenni  gaiidelxi:  (|uia  alia  sunt  ijuc  timeo  et 
alia  in  quibus  gaudeljo,  scilicet  eum  timeo,  (jni  ])otest  perdere  in  Geennam,  Wnttii. 10,2s. 
et  non  principes,  qui  occidunt  corpus.  Et  super  eloquia  dei  letabor,  et  non 
super  ])resentia  vestre  voluptatis.  Comparat  se  inveuienti  spolia  multa.  Et 
quomodo  ille  gaudet  queso?  puto  quod  ad  modum,  quo  dominus  Mattli.  13.  Wnttd.i.i.^i. 
dicit,  quod  homo,  qui  iuvenit  thezaurum  abseonditum  in  agro,  al)scondit  et 
pre  gaudio  vadit  <fec.  Gaudet  enim,  sed  non  foris.  8olus  novit  suum  gau- 
dium,  quia  solus  novit  suum  bouum.  Si  enim  propalaret,  iam  certe  nec  ager 
sibi  veuderetur,  nec  tliezaurum  possideret.  Aut  si  ]")0ssideret,  eum  periculo 
possideret.  Tale  est  et  gaudinm  Spiritus,  quia  in  al)scondito,  (piod  solus 
novit  ipse,  quia  solus  iiisc  et  bonum  suum  spirituale  novit.  Elofjuia  enim 
dei  stulta  sunt  hominibus  et  nullius  ])onderis.  Quia  si  ea  estimarent  pre- 
ciosa,  sapieutia  et  bona,  sine  dul)io  non  ita  fastidirent.  Possuut  quidem 
dicere  se  amare  et  estimare  verbum  dei,  factis  autem  negaut.  Possunt  (pioquc 
dicere  se  mundum  odisse  et  nihil  reputare,  factis  autem  probant.  Nam  dum 
iis,  que  sunt  mundi,  tota  die  ac  nocte  intendunt,  immo  elKlomadatim  et  an- 
nuatim,  verbo  autem  dei  nec  die  festo  intendunt,  liquide  patet,  (|Uod  non 
letantur,  sed  nauseant  super  eloquia  tua,  sieut  ludei  in  deserto,  qui  invenerunt 
def'ectus  multos  et  uiliil  spolioium.  Et  lioe  est  evidens  argumentum,  quod 
mundus  sit  imago  inferni  et  exen\plar  danmatorum  atquc  precursor  velut,  inuno 
hospitium  diaboli  et  impietatis,  quod  verbum  dei  et  beneficia  eius  immensa 
adeo  ignorat  et  uon  videt  vilissimeque  contemnit.  Ünicum  inquam  hoc  argu- 
mentum abuude  satis  esset,  si  etiam  solum  esset,  ad  hoc  demonstrandum.  Si 
enim  apud  Inferos  nec  sapientia  nec  scieutia  nec  ratio  est,  quo  nos  properamus:  n^r^.  ent.  n, 
ergo  mundus  est  cui'sus  iste,  quo  properatur  ad  tantam  miseriam.  Ac  sie 
partieipat  cum  suo  termino  (sicut  onmis  motus)  tanto  magis,  quanto  velocius 
properat.  Hoc  sane  est,  ((uod  ait  Ezechias:  'Neque  mors  laudaLit  te,  neque  j;,).  :;s,  is. 
ex])ectabuut,  qui  descendunt  in  lacum,  veritatem  tuam'.  Si  ii  qui  descen- 
dunt,  non  cxpectant:  quanto  magis  ii,  qui  iam  sunt  in  eo  et  descenderunt! 
Nam  descendentes  sunt  ipsi  iu  numdo,  quos  ille  dixit  properare  ad  inferos. 
Ergo  o  palpabiles  tenebre  Egypti ,  que  tanta  beneficia  \erbi  dei  ignorat. 
Sed  o  beata  lux  Ecclesie,  que  usque  adeo  videt,  ut  etiam  letetur  super 
ipsis :  in  medio  persequentium  principum  et  minantium  plus  letitie  habet 
intus,  quam  doloris  foris:  plus  firmant  verba  dei  spiritum,  quam  infirment 
verbera  hominum  carnem:  hec  affligitur  poenis  tortorum,  ille  consolatur  vir- 
tute  eloquiorum.  Mira  permutatio,  ut  verba  ]irevaleaiit  rebus  et  rebus  con- 
trariis  atquc  fortissinu's !  Sicut  jiromisit  Isaie:  VDomimis  dedit  mihi  liugnam  Tmi  i- 
eruditam,  ut  sciam  sustentare  cum  qui  lassus  est,  verbo'.  N'crbo  in(|uit, 
scilicet  midd  sine  rc  (ixhibita,  sed  unn  sine  re  cxhibcuda. 


382 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


scilieot ; 


Id  qiioque  notaudnm,  qiiod  siciit  oarnalihns  verl)nm  dei  appavet  niiiltum 

ac  multis  iudigere,  ita  spiritiialihus  appavet  omnibus  abuudarc  sicnt  spolia 

imüta.    Ut  figiu'a  filioruni  Israel,  quibus  omnia  deesse  videbantnr  in  deserto, 

iit  etiam  Manna  eis  nausea  esset,  qnenilantibus  qnod  in  deserto  essent  sterili- 

tatis:  ita  verbum  dei  audituros  necesse  est  in  desertum  dnci,  ubi  nihil  sit,  r, 

quod  caro  postulat.    Sed  crucifixa  ipsa  oninibns  ablatis,  qne  snnt  carnis, 

solnmmodo  spiritns  pasci  et  duci  del^et  in  terram  promissionis,  id  est  spiri- 

tnalis  lionio.    Ideo  necesse  est  carnalis  homo  hic  innrnuiret,  quia  nihil  invenit, 

qnod  sibi  placitnm  est.    Sic  quanto  carnalior  et  mnndanior  homo,  tanto 

])lnra  habet,  qne  cansetnr  in  verbnm  dei.  Et  (piid  mirnm?  cnm  sit  ei  totura  lu 

stnltitia:  ergo  nihil  utile  in  i]iso  novit.    Magna  ergo  laus  est  Ecclesie,  qne 

tani  largiter  habet  s])iritnni,  nt  tantuni  estiniet  eloqnia  dei,  ut  in  ipsis  letetur 

su])er  omnia  spolia.    Letari  in  iis,  qne  aliis  tristia  et  nulla  videntur  esse, 

sine  dubio  magnum  ponit  Cahos  inter  hos  et  illos.    Et  hic  possumus  isla 

(|uattuor  ponere  ut  et  supra,  if^ 

Letari  super  verba  dei  in  spiritu 

Tristari  secundum  crucem  in  carne 

Letari  super  rem  mundi  in  carne 

Tristari  super  crucem  in  conscientia  seu  spiritu. 

^,1.       f  interius  de  verbo  1  /  exterius  de  carentia  rei     1  so 

(jtauduun  ,         .      ,  )  et  tristitia  ^  .      .      ,  ,.        ,  ,  ) 

l  exteruis  de  re      J  [  mteruis  de  carentia  verbi.  j 

Felix  ergo  tristitia  fidelium,   que  talem  secum  habet  letitiara.    Et  infelix 

letitia  increduloruiii,  que  talem  habet  secum  tristitiam.    Que  illormn  letitia 

fundatur  super  verbum  domini,  quod  manet  ineternum:  horum  autem  super 

Zt].  40, 7.  carnem,  que  est  fenum,  quod  exiccatuni  est  et  cecidit  flos  eins  Isaie  40.  2.1 

ü.  Iniquitatem  odio  habni   et  abominatus  sum:  legem  autem 

tu  am  dilexi. 

Plana  huius  versus  intelligeutia  ex  multis  ante  dictis.  Iniquitas  enim 
est  ipsa  contraria  sententia  fidei  et  eloquiorum  dei :  qua  principes  persecutores 
fruuntur,  ludei  primum  et  Greci.  Nam  cum  iste  psalmus  primarie  in  primi-  =w 

i.(Soi-.i,26. tive  Ecclesie  persona  dicatur,  et  certum  sit,  quod  Christus  stulta  numdi  elegit 
et  infirma,  scilicet  inferiores  tam  de  synagoga,  quam  de  gentibus,  'quia  non 
multos  potentes  neque  sapientes  &c.'  1.  Coriu,  1 :  eo  indignius  ferebant  maiores 
Synagoge  et  gentium  ab  indoctis  et  idiotis  snam  sententiam  reprobari  et 

5.«;oj.:;2,2i.  stultam  proclamari.  Ideo  provocati  (sicut  promisit  deut.  32.  'provocabo  eos 
in  gente  stulta  tfec.')  inceperunt  persecutionem.  Quare  recte  dicit  ipsa,  que 
panpercula  est,  stulta  et  infirma  coram  mundo:  Non  mei  similes,  sed  prin- 
cipes persecuti  sunt  me  gratis,  qui  sunt  sapientes,  potentes  et  boni,  me 
infh'mam,  stultam,   malam  secundum  carnem.     Sed  quia  timui  verba  tua, 


9  Sic  Sic         14  f'alios  —  Chaos,  »ergi.  5Bb.  1  281       29         17  secniulnm  tüDf)(  t)er= 
jif)rieticn  für  siij)cv         2.')  est  tincf)  oxiecatnm  fe'^tt         34  idcotis 


Psahiiiis  CXVTTI.  [CXTX.] 


383 


letatus  sum  verbis  tuis:  ideo  istam  iniqnitatem  odio  habni.    Iniquum  est 
enini,  quod  suani  poteutiam  nostre  infinuitati,  Huaiii  iustitiam  iiostre  iiiiustitie, 
snam  ,sapiciitia]ii  nostre  insipientie,  suaiii  bonitateni  nostre  nialitie  prefernnt. 
Quia  per  hoc  crucem  Christi  odiunt,   (jue  oeeidit  et  crueifixit  carnem  et 
oninia  <|ne  sa})it  iustitia,  potentia,  sapientia,  l)onitas  carnis.    Quare  eqmini 
est  intirniari  secnndnni  carneni,  nt  inhal)itet  in  iiol)is  virtus  Christi  in  ho)nine2.Giiv.  12,11. 
interiori.    Eqnum  est  ininstos  et  peeeatores  tieri,  nt  instificetnr  deus  in  ser-TM- r.i,  r,. 
monibns  snis.   Quia  non  venit  instos  vocare,  sed  peeeatores,  id  est  ut  institiaWatti). »,  in. 
nostra  agnoscatur  nihil  esse  nisi  peccatnm  et  pannns  menstrnate,  ac  sie  potius  Sn'.  w,  i>- 

in  iustitia  Christi  regnet  in  nobis,  dum  per  ipsuni  et  in  i]>so  eonfidimus  salvari, 
non  ex  nobis,  ne  anferamns  ei  nomen,  quod  est  Ihesus,  id  est  salvator. 
Aequuni  est  uos  stultos  fieri  secnndum  ea,  que  earo  et  proprius  sensus,  sapit, 
nt  sapieutes  efficiaranr  in  sensu  Christi,  dum  liumiliter  mortuo  omni  nostro 
sensu,  consilio,  prudentia,  sapientia,  Semper  alteri  sunuis  cedere  paratiores, 

ir>  quam  nostra  statuere.    Aequum  est  nos  malos  tieri,  nt  simus  honi  in  spiritu. 

Quia  'melior  est  iniquitas  viri  quam  mulier  benefaciens\    Melius  est  saperesoi.  Sii.  42, 
mala  et  adversa  carnis,  quam  prospera  et  bona  eins.    Quia  sie  exigit  crux 
Christi,  que  damnavit  eam  et  contraria  erexit.    Contraria  autem  horuni 
iniqua  sunt. 

•20  Nunc  vide,  que  sit  ista  iaetantia,  quanta  laus  Ecelesie,  quod  hee  omnia, 

que  sunt  carnis,  adeo  perfecte  contempsit,  ut  ea  iniquitateni  odibilem  et 
abominabilem  sibi  feeerit.  Quam  mirabiliter  felici  ardorc  dilexit  legem  iustitia 
in  novo  homine  (sicut  dicit:  'legem  autem  tuam  dilexi',  que  est  fides  Christi), 
que  tam  perfecte  iustitiam  et  legem  veteris  hominis  odivit,  ut  abominationem 

25  eam  reputarit.  Et  vere  ita  est,  quod  lex  carnis,  que  maxime  in  jiroprio 
sensu  contra  fidem  et  obedientiam  regnat  et  pugnat,  est  non  solum  iniquitas, 
sed  et  abominatio  (id  est  idolatria).  Quare  quod  dicit  'Abominatus  sum', 
intelligitm- :  id  est  pro  abominatione  et  idolatria  reputavi.  Quia  statuit  idolum 
sui  sensus  contra  vivam  veritatem  dei  per  suam  impiam  incredulitatem  et 

?,n  inobedientiam.    Unde  dominus  Matth.  24.  'Cum  videritis  alwminationem  in ';Wiutii.24,i-,. 
loco  sancto',  id  est  idolum  &c.    Quod  maxime  est,  ut  dixi,  proprius  sensus 
in  ludeis,  hereticis,  snperbis.    lu  hiis  enim  dum  suum  sensum  statuunt  et 
humilitatem  omittunt,  Semper  est  iniquitas  et  abominatio  contra  veritatem,  (pie 
in  sola  humilitate  est.   Que  est  omnis  vei'itas  et  omnis  iustitia,  et  brevi  verbo 

35  ipsa  crux  Cliristi,  mortificatio  veteris  hominis  cum  actil)us  et  sensibus  snis. 

Moralitcr  nunc  quelibet  fidelis  anima  contra  adversariam  suam  carnem 
Semper  pugnans,  invenit  meliores,  fortiores,  sapientiores  vires  et  motus  contra 
se,  ut  dominus  ait:  'prudentiores  sunt  tilii  huius  seculi  quam  filii  lucis',  se  s.'m-.  in,  s. 
autem  cum  infirma,  stulta  et  mala  turba  velut  i'udi  vnlgo  agei'c  contra  illas. 

40  Tunc  clamat:  'Ecce  princijies  jicrsecuti  sunt  me  gratis.    Nobiliores  vii'cs  mc 


30  iiioi'tfica1.i(j 


384 


Dictata  super  Psaltevium.  1513 — 16. 


queruiit  in  perditionem  peccati'.  O  mirura  verbiim  istlus  versus.  Quia 
obsciini  sunt  que  Spiritus  novit,  sed  a])erta  (|ue  caro  novit.  Ideo  Semper 
fortior  est  sensus  et  estimatio  carnis  quam  spiritns.  Quod  totnm  fit,  ut 
virtns  nostra  non  sit  in  nobis,  sed  in  deo,  qui  vivificat  mortuos,  erigit  elisos, 
allevat  corrueutes,  ut  scilicet  occidat  istos  principes  viventes,  erectos,  snr-  r, 
gentes.  Et  multnm  nota,  quod  motus  quinque  sensuum  sunt  velut  populus 
barbarus.  Sed  interiores,  scilicet  inflatura  opinionis  proprie  et  consilii  ac 
iuflexibiles  voluntates  sunt  principes.  Hü  maxiraum  facinnt  damnum  aninie. 
Qui  nunc  per  Ecclesiam  et  religiones  furibunde  doniinantur  et  ])erseqnuntur 
et  statuunt  iniquitatem  et  aboniinationem  spiritualis  idolatrie  ])er  suam  pesti-  m 
lenteni  inobedientiani  in  omni  loco  sancto.  O  vere  non  servi,  sed  principes, 
fortissiuii,  sapientissimi ,  ut  faciant  mala  et  ])ersequantur  veram  humilitatem, 
"  3o(!  6,'i;t;!  obedientiam  et  totam  cruceni  Christi,  reedificantes  lericho  et  levam  non  snb 

^HlllCl.  2,  ü.  .  ■,  .  .... 

capite,  sed  super  cajjut  extoUentes :  eo  peioi'es,  quo  snb  specie  sanctitatis  tot 
monstra  perpetrant  &c.    Quo  circa  nihil  ita  deprecandum,  nihil  ita  metuen-  i:. 
dum,  nihil  ita  suspectum  habendum,  quam  ipsum  proprium  sensum:  qui  est 
Caput  in  corpore  peccati  et  princeps  aliorum  operum  carnis,  peior  onmibus 
et  pertinacior.    Magno  studio  et  cnra  opus  est,  ut  Imiusmodi  raalum  ex- 

;iuim.  i>,  ii>.  pugnemus,  semper  ad  Innniliter  sentire  parati,  ut  Aiiostolus:  'Non  alta  sa- 

pieutes,  sed  humilibus  consentientes'.  Nam  unde  rixe,  secte,  dissensiones,  20 
contentiones  nisi  ex  sensu  ])ro]irio,  velut  memljra  ex  capite,  velut  rivuli  ex 
fönte  ?  Hic  ergo  intus  maxhne  erit  crucifigendus :  quia  Semper  nititur  seipsum 
statuei-e  in  idohmi  et  abominationem.  Que  fit  iniquitas  maxima  et  adoratio 
Baal,  quod  interpretatur  'vir'.'^  Quia  cum  sul)iccti  esse  debeamus  ac  submissi 
sensus,  sicut  niulier  snb  viro  est,  contra  volumus  superare  et  dominari  sicut  2;, 
vir  et  hnnc  sensum  statuere.    Quare  oranes,  qui  sunt  proprii  sensus,  dissen- 

i.fiöu.iR,2i.  sionum  autliores,  qui  claudicare  fiiciunt  in  duas  partes,  sunt  cultores  Baal 
verissime  et  abominabiles  in  studiis  suis,  insipientes  in  corde  suo  dicentes: 
14, 1.?,. 'Non  est  deus'.  Ideo  'Sepulchrum  patens  fit  euttur  eorum.  Quorum  os 
maledictione  et  amaritudme  plenum  est  (scilicet  propter  contentiones  et  de-  30 
tractiones  et  blasphemias  atque  maledicta).  Contritio  et  infelicitas  in  viis 
eorum,  et  viam  pacis  non  cognoverunt'.    Que  omuia  mala  oriuntur  ex  con- 

t.^lll.^,,l9.2().tentione  et  dissensione,  que  sunt  opera  carnis.  Que  ulterius  sunt,  oriuntur 
sicut  fructus  ex  radicibus  proprii  sensus:  qui  plantati  sunt  semine  male 
suggcstionis  et  per  consensum  iam  radicati.    Ciliare  tota  arbor  funditus  ever-  .15 

2  siiiu.  IS,  4.  tenda,  sicut  luci  Baal  olim  succidebantur.    Hec  est  arbor,  quam  vidit  Rex 
4, 11.  Naboeodnosor  succidendam,  quia  facit  malos  fructus,  eo  quod  sit  mala.  In 
qua  multitudo  demonum  moratur,  ut  in  Legenda  Sancti  Felicis.^  Igitur 


:!:!  ulterius  est 

M  ,,Ba.iil:  haliens  sive  vir.''    Hieron.  Opp.  Paris.  Ilf  AM.  Taeobi  a 

Viini^-iiic  L(\o'('ii(lar  Aurea,  ed.  (ini,esse  pg.  ^)1!^>.  (©eib.) 


Psalmus  CXVIIT.  [CXIX.] 


385 


liumilis  csto  in  sensu  tuo  et  resignatns  in  voluutate  tua,  non  tantnm  erga 

niaiores,  sed  etiam  eqnales.    Sic  enim  evades  iniqnitatem  et  abominationein. 

Sic  docuit  Apostolns:  'Invicem  snperiores  arbitrantes'.    Aliter  antem  non '^-'tnt.  2, : 

,        .  .,  .    (  sensu 

evades,  si  non  omnibus  cesseris  (     ,    ,  , 

l  voluntate. 

Septies  in  die  laudem  dixi  tibi:  super  iudicia  iustitie  tue.5S.  lei. 

Multi  deum  beuedicunt,  sed  cum  benefecerit  eis.  Ubi  auteni  adversitas  49,  ly 
iucipit,  ilji  et  laus  finit  et  succedit  impatientia  cum  blasphemia.  Sed  non 
sie  spiritnalis  liomo,  qui  etiam  super  iudicia  iustitie  deum  laudat.  Que  enim 
ista  sunt  iudicia,  ex  supradictis  credo  satis  notum  esse.  Sunt  enim  morti- 
ficatio  carnis  et  corporis  peccati,  que  vel  ipsi  in  nobis,  vel  alii  persequentes 
operante  deo  agunt.  Et  beue  consequens  est,  nt  qui  iniquitatem  odio  habuit, 
et  legem  iustitie  dilexit,  non  modo  non  patiens  esset  iudiciovum  dei,  sed 
etiam  laudem  diceret  super  iisdem.  Quia  per  hec  ipsa  liber  fit  ab  iniquitate 
aborainabili,  et  moritur  corpus  peccati,  exuitur  vetus  homo  cum  actibus  suis 
et  iustificatur  homo  iuterior.  'Qui  enim  mortuus  est,  iustificatus  est  a  pec-3föin.  r,, 
cato'  Ro.  8.  Et  ideo  talis  non  tarn  debet  dolere,  quod  mortuus  est  peccato, 
quam  gaudere,  quod  iustificatus  est  a  peccato.  Immo  gaudere  debet,  quod 
est  mortuus,  quia  nisi  moreretur,  non  iustificaretur.  Ideo  iudicia  licet  sint 
aspera,  sed  tamen  quia  sunt  iudicia  iusticie,  adeo  suavia  et  laudabilia  sunt, 
iiicunda  ut  supra:  'Iudicia  tiia  iucunda^  Non  enim  steriles  sunt  nostre  pas-a?.  ao. 
siones  et  mortificationes,  sicut  eorum  qui  sunt  fiaris,  sed  fructuosissime,  quia 
iudicia  iusticie,  iudicia  salutis,  iudicia  glorie:  illorum  autem  iudicia  ini(]uitatis, 
damuationis,  ignominie.  Quia  per  ipsa  patiuutur  quidem  et  crucifiguntur, 
sed  non  ad  iustitiam.  Quia  sunt  extra  fidem  et  plenitudinem  eins,  que  est 
Charitas. 

'Septies'  iuquit.  Cur  hoc?  Sine  dubio,  quia  prophetavit  ritum  istum 
horarüm,  qui  nunc  in  Ecclesia  celebratur  septenarius.  ^  Vel  est  numerus 
certus  pro  incerto.  Et  universalis  laus  in  die  per  ipsum  expressa  est,  quia 
septenarius  universitatis  est  numerus. 

Pax  multa  diligentibus  legem  tuara:  et  non  est  illis  scan-sß.  ig:,. 
dal  um. 

Hmic  versum  disponit  in  iudicio,  immo  et  omnes  alios  sermones.  Nam^ßi.  112, , 
et  versu  precedenti  alios  exclusit,  qui  super  iudicia  iustitie  dei  septies  in  die 
potius  murmurant,  blasphemant  et  maledicunt,  immo  quorum  os  maledictione'ßj^u,  3. 

25  ex  fidem 

')  SSergl.  Regula  S.  Benedicti  cap.  16.  „Ut  ait  Proplieta:  'Septies  in  die  laudem 
dixi  tibi'.  Qui  septenarius  sacratus  numerus  a  nobis  sie  implebitur,  si  Matotini,  Primae, 
Teriiae,  Sextae,  Nonae,  Vesperae  Corapletoriique  tempore  nostrae  servitutis  officia  per- 
solvamus.  Quia  de  bis  diurnis  boris  dixit:  'Septies  in  die  laudem  dixi  tibi'."  Codex 
Regularum,  edid.  Luc.  Holstenius  Romae  15(51  H  28.  ^■''^'"f^'  Pnninti  De  ritibus  Eccl. 
Cath.  Romae  1591  pg.  301. 

£utf)ex§  Söexte.   IV,  25 


386 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


plenuni  est,  quomodo  non  iugiter  blasphemant,  salteni  corde,  et  per  abiin- 
34, 2.  dantiain  coi-dis  etiam  ore  multis  vicibus.  Sic  econtra,  qui  dicit:  'Benedicam 
^jij.  71, 8.  dominum  in  omni  tempore:  Semper  laus  eins  in  ore  meo',  et  iterum:  'Re- 
pleatur  os  meum  lande,  ut  cantem  gloriam  tuam,  tota  die  magnitudinem': 
Semper  utique  laudat,  saltem  corde  et  ex  abundantia  cordis  etiam  ore.   Vide  s 
an  non  Semper  omnes  superbi  sensu  imjiacienter  ferant  contraria  sibi,  et 
tanquam  iusti,  iniuriam  sibi  fieri  jiutant.    Vide  an  non  h}'pocrite,  heretici, 
scismatici   blasphemant  Ecclesiam,  ]>opulum  dei,  et  gravissime  detrahunt, 
omuisque  humilis  et  abiectus  in  df)mo  domini  ab  iis,  qui  magni  sibi  videntur 
et  sancti,  detractionem  patitur,  mendax,  idolatra  hypocritaque  voeatur  atqne  lo 
aliis  contumelie  nominibus.    Sic  secta  contra  sectani,  sie  observantia  contra 
observantiam.   Ubi  cum  non  septies,  scd  assidue  cogitent  mutuas  contumelias 
et  vituperia,  insnper  etiam  dicunt  sepissime  foris  in  die  et  aperto  coram 
hominibus.    Que  omnia  tandem  in  deum  redundant,  qui  habitat  in  illis  per 
nomen  suum,  ut  vere  de  eis  dici  possit,  quod  septies  in  die  vituperium  ir, 
Christo  et  suis  dicunt.    Sed  infinities  in  tenebris  in  corde  cogitant  idem, 
quia  non  cessant  mala  cogitare  in  (;ordibus  suis,  que  postea,  data  occasione, 
Wntiii  1-2,34.  (quia  'ex  abundantia  cordis  os  loquitur')  etiam  in  die  effundunt  et  publico 
liominum.  Sic  ludei  Christo  et  Ecclesie,  sie  lieretici  eisdem,  et  omnes  superbi 
cisdem,  ut  patet.  20 
a.!.  1C5.         Sic  enim  quia  Ignorant  iudicia  iustitie  dei,  nec  diligunt:  ideo  non  sunt 
eis  in  pacem,  sed  in  scandalum,  ut  sequitur.    An  non  videntur  tibi  super 
iudicia  iustitie  dei  ipsum  vituperare,  quando  humilem  alicuius  sensum  et 
veritatem   eorum   superbie   contrariam   vituperant,   ut  Arriani  Catholicos? 
Semper  enim  Christi  veritas  in  humilitate  est  et  in  specie,  que  schandalisat  2r. 
sapientiam  carnis:  ideo  Semper  patitur  vituperia  et  opprobria  ab  illis,  quia 
non  cognoveruut  eam,  quibus  stulta  videtur  et  infirma  et  mala  omnino.  Ecce 
o  humilitas  ubique,  quomodo  docetur  in  singulis  versibus  et  crux  Christi. 
Econtra  Immiles  spiritu  laudena  dicunt  septies,  cogitant  autem  assidue  laudem. 
Et  puto,  quod  ideo  'septies'  ponit,  ut  de  militante  Ecclesia  ostendat  se  loqui,  m 
que  assidue  non  potest  dicere,  etiam  si  assidue  meditetur  laudem.  Simul 
quoque,  quod  frequentcr  et  devote  orare  melius  est  quam  continue  et  tepide. 
Meliores  enim  sunt  iuterpolate,  sed  fervide  oratioues  et  multe,  quam  continua 
frigida  et  una.   Ideo  melius  est  septies,  id  est  sepius,  quam  semel  per  totam 
diem  orare  continue  vel  laudare,  et  hoc  pro  ista  vita,  sicut  patres  in  deserto  35 
i.'iic.  12, 8.  fecerunt.    'In  die'  autem  dicit  (id  est  in  publico)  secundum  illud:  'Qui  nie 
confessus  fuerit  coram  hominibus'.    Ceterum  operari  vel   meditari  laudem 
ipsius  non   debet  esse  ullus  finis.    Igitur  sicut  lunnilis  deum   laudat  de 
humiliaticMie  sui,  ita  superbus  vituperat  in  sua  humilitate,  ac  per  hoc  et 
deum  in  ipso  habitantem.  ^0 


12        Vlji        14  i<'ilniid;it       2C  Seib.  npropljria       :J  1  Siiiuilqnoqiie       o3  interpollate 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


387 


Ita  et  modo  mmc  dicit:  Pax  inulta  &c.;  q.  d.  Ulis  nulla  pax,  qiiisß.  les. 
odiimt  tuam,  sed  amant  suam  iustitiara.    Kec  uiirum,  si  non  sit  illis  pax, 
qui  detrahuiit,  blasphemant  et  quorum  os  amaritudine  pleuum  est.  Quia 
'contritio  et  infelicitas  in  viis  eorum,  et  viam  paeis  non  coo;noveruut'.    Lo-i'i- i4, 
quitur  enim  de  pace  cordis,  que  solis  est  diligentibus  legem  dei.  Amor  enim 
facit  omuia  facilia  et  iucnuda,  etiam  que  sunt  difficilia  et  tristia.  Unde  non 
Sf)luni  heretici  et  ludei  odiunt  legem  Christi,  sed  et  ii,  qui  eoacti  et  non 
spoute  in  ijjsa  sunt.   Quia  talibus  odiosa  sunt  omnia,  que  iubentur,  eo  quod 
non  habent  spiritum  principalem,  vohmtarium  et  dilectionis.    Neque  enim  iM- 51,  i4 
Christi  legem  ullus  implet,  nisi  qui  volens  et  hilaris  ad  eara  est,  plus  facere 
Semper  paratus  quam  iubeatur.    Illi  autem  Semper  minus  quam  iubeantur 
facere  parati  sunt:  ideo  isti  pacem  multam  et  gaudium,  hü  autem  juolestiam 
et  tristitiam  Semper  habent. 

Et  non  est  illis  scandalum.  Hec  est  causa  omnium  'predictorum. 
Quia  enim  lex  Christi,  que  est  iudicium  iustitie  ad  humiliandum  omuem 
sensum  et  veterem  hominem  mortificandum,  illi  autem  diligunt  sc  et  sua: 
ideo  scandalisautur  iu  illa.  Ideo  uon  diligunt  neque  laudem  dicuut.  Ideo 
denique  persequuntur  Ecclesiam  gratis.  Et  a  \'erbis  domini  non  formidaut, 
neque  letautur  super  eloquia  eius  et  iniquitatem  non  odio  habent,  sed  diligunt, 
nec  abominantur,  sed  statmmt  eam  yelut  optime  jüacitum  ac  sanctum.  Hec. 
est  iniqua  iustitia,  que  plus  est  ijjsis  formidabilis  quam  verbum  dei.  Quia 
ut  psalmo  supracitato  (in  cpio  onmia  clarius  quam  hic,  tamen  eadeni  dicuntur): 
'Trepidaverunt  timore,  ubi  non  erat  timor^  Hiis  igitur  principibus  superbis  14,  r.. 
infiatis  fit  verbum  crucis  scandalum  in  errorem  et  heresim.  Et  abeunt  peiora, 
immo,  ut  putant,  meliora  sibi  constituturi ,  cum  non  nisi  submittere  suuni 
sensum  debuerint  atque  aniraam  suam  odisse  ac  perdere.  Quod  est  vere 
crucem  subire.  Omnis  enim  hereticus  iude  fit,  qiiia  non  odit  animam  suam 
et  sensum  suum,  ac  per  hoc  odit  et  crucem  domini  et  suam  acci])ere.  Undo 
cum  dominus  dixisset:  'Qui  vult  venire  post  me,  abneget  semetipsum  et  toUat  watti).ii;, 
crucem  suam  et  sequatur  me',  mox  velut  exponens,  que  sit  ista  crux,  ait: 
'Qui  enim  vult  animam  suam  salvam  facere,  perdet  eam.'  Ergo  hoc  est 
crucem  tollere,  animam  scilicet  perdere.  Sic  enim  rationem  rcddidit  et  pro- 
bavit  ipse,  alioqnin  non  dixisset  'enim'. 

Aliis  etiam  est  scandalum,  qui  non  in  errorem,  sed  in  malitiam  al^eunt. 
Qui  scilicet,  quia  spiritum  non  habent  et  litera  gravis  est,  ideo  deficiunt  et 
scientes  omittunt  aut  committunt,  et  tanto  jjlus,  quanto  magis  urgentui-.  Et 
iis  bonum  est  paucas  leges  dai'e,  si  potest  fieri.  Quia  sicut  spiritum  haben- 
tibus  non  possunt  uimium  leges  dari,  quin  supererogent  illis,  ita  vacantibns 
spiritu  sunt  abrogande  leges  quantum  fieri  ])otest.  Et  hic  opus  est  jirelato 
ut  sit  prudens  discernere  inter  habentes  spiritum  et  non  habentes,  ut  secun- 


39  quantumfieii 


25* 


388 


Dictata  super  Psalterimn.   1513 — 16. 


dum  hoc  temperet  mandatorum  suonira  maguitudiuem  et  multitudinem,  ut 
non  pari  excessu  iiifirmos  perdat,  dum  voluntariis  prodest  augmento  raeritorum, 
aut  pari  remissioiie  fortium  geuua  dis.solvit,  dura  eis  parcit  cum  infirrais.  Quia 
sie  prudentissime  docuit  b.  Augustinus:  'Non  equaliter  omuibus,  quia  non 
equaliter  valetis  omnes.''^  Necesse  est  enim,  ut  differentis  Spiritus  sint  subditi.  s 
Ergo  eodem  onere  oranes  gravari  stultum  est,  aut  pari  lenitate  supportari 
eque  stultum  est.  Exemplum  sit  Moses,  omninm  prelatorum  forma,  quomodo 
tulit  infirmos  &c. 

SB.  166.         Expectabam  salutare  tuum  domine:  et  mandata  tua  dilexi. 

W\-  27, 14.         Et  hoc  proprium  est  fidelis  populi,  scilicet  expectare,  ut  ps.  26.  'Expecta  lo 
dominum,  viriliter  age.'   Hoc  enim  facit  longanimitas,  que  est  fructus  Spiritus 

osnt. :,,  22.  Galat.  5.  Nam  quid  prodesset  in  fide  et  spe  vivere  tantum  pro  principio, 
et  tedio  frangi  ante  finem  ac  redire  ad  visibilia,  in  quibus  sine  fide  et  spe, 
sed  re  et  presentia  vivitur?  Hoc  enim  est  impiorum  et  incredulorum,  qui 
sapere  nesciunt  invisibilia  et  eterna:  ideo  eunt  in  temporalia,  quorum  adversa  i.i 
non  sustinent  nec  prospera  ferunt,  sed  in  utrisque  peccant  et  moventur  de 
genere  in  genus  peccatorum.  Qui  autem  expectant,  sunt  in  celo  fixi  atque 
suspensi:  ideo  venit  adversitas  sive  prosperitas,  non  moventur,  sed  permanent 
expectantes  aha.  Quare  ista  expectatio  necessario  inchidit  conteinptum  om- 
nium  temporahum  bonorum  et  malorum.  Quod  nisi  esset,  utique  in  adversis  20 
desperantes  aut  in  prosperis  fruentes  expectare  cessarent,  sicut  faciunt  ahi. 
Unde  recte  ait:  'Salutare  tuum  expectabam',  non  salutem  mundi  aut  carnis, 
que  potest  rursum  auferri  aut  etiam  ab  indignis  expectari ;  immo  hanc  solam 
expectant  et  expectatam  querunt,  inventam  velut  quieti  expectare  cessaut. 

3o|.  28, 16.  Hine  ipsi  festinare  dicuntur  in  Scripturis,  ut  Isaie:  'Qui  credunt  in  illura,  2r, 
non  festinent',  q.  d.  sicut  qui  non  credunt,  sed  expectabunt  alia,  non  festinabunt 
in  presentia. 

Custodivit  anima  mea  testimonia  tua  et  dilexit  ea  vehe- 
menter. 

Hec  sunt  testimonia,  quibus,  ut  supra  dictimi  est,  testatus  est  et  pro-  30 
misit  futura  bona  et  spiritualia,  immo  et  mala  pro  impiis.  Item  testimonia 
eadem  dicuntur,  quia  per  hec  testatus  est  nos  omnes  esse  peccatoi'es  et  non 
*;5j.  r,i.  6.  nisi  in  fide  Christi  iustos  fieri  possc.  Ut  ps.  50.  'Ut  iustificeris  in  sermo- 
nibus  tuis  et  vincas,  cum  iudicaris'.  Custodit  hec  anima,  non  manus,  quia 
non  sunt  aurum.  Facilis  custodia  istorum,  que  nemo  potest  auferre,  nisi 
velis.    Sola  voluntas,  sine  ferro,  armis,  turribus  hec  custodire  potest.  Quod 


5  diffentis         11  qui  est         14  putia,  ©eib.  potentia         23  <ab  fel^tt 

')  Regula  tertia  D.  Patris  Aurelii  Augustini  cap.  2.  „Et  di.striljuatur  unicuique 
vestrum  a  Praeposito  vesfcro  vietus  et  tegumentum:  non  aequaliter  oninibus,  quia  non 
ae((na,litei-  valetis  omnes:  sed  potius  unicuique,  sicut  cuique  opus  fuerit."  ä^fi  ^Bürger, 
.'piftovifcljo  '•Jiad;nd)t  Don  .  .  Lutheri  ''JJiüiid)§=©taub.   Seipjig  11.  Wcrfcbuvg  1719  ©.  (38. 


Psalmus  CXVIII.  [CXIX.] 


389 


taineu  uou  facit,  nisi  diligat  ea  vehementer.  Amor  enim  timet  amuto  et  ,>^()lli- 
citus  est:  facile  uegligitur  (|uod  uoii  amatur,  quia  nee  repntatnr  qnod  non 
amatur,  nec  curatnr  quod  non  reputatur. 

Veruutamen  licet  sine  ferro,  auxiliis,  muris  ista  possiut  custodiri,  noii 
tanien  sine  ferro,  muri«,  clausnris,  cnstodibns  spiritualiter.  Quia  facile  potest 
diabolus  anime  auferre,  quod  habet,  per  distractionem  milleartificem:  sicut 
volucres  codi  dicit  dominus  illud  comedere  semen,  quod  iuxta  viam  »aiiti).  13, 4. 
cecidit.  O  noLa  verbum:  'Qui  habet  aures  audiendi,  audiat.'  Hoc  igitur  fit,  SJ^attii.  9. 
quando  anima  trivialis  ac  multis  pervia  cogitationibus,  exposita  est  phantasiis, 
quibus  dum  teritur  et  occupatur,  interim  obliviscitur  custodire  verbum  dei, 
ac  sie  vekit  inermis  privataque  suo  auxilio  facile  in  multa  mit  peccata. 
Quare  nisi  diligat  ea  vehementer,  sitque  ibi  amor,  qui  sollicitus  est  et  timo- 
ratus,  non  diu  custodiet  ea.  Timor  enim  turris  est  fortissima  custodie,  qui 
solus  satis  administrat  arma  contra  volucres  coeli,  qui  tot  modis  nobis  pos- 
sunt  aufferre  verbum  dei,  quot  modis  possuut  nos  cogitationibus  distrahere. 
Hoc  autem  possunt  modis  infinitis.    Ideo  amor  et  timor  sunt  uecessarii. 

Servavi  mandata  tua  et  testimouia  tua:  quia  omnes  vie  meesB-  les. 
in  conspectu  tuo. 

DilFerentiam  pouit  iuter  'mandata'  et  'testimonia\  Sed  hec  satis  super- 
que  audita  est.  Tamen  potest  hie  dici,  quod  'mandata'  sunt,  que  nos  pro- 
mittimus  imjüere,  et  promissiouibus  iis  deus  credit  et  acceptat,  licet  fallanius 
eum  sepius,  secundum  illud:  'Qui  iurat  proxinio  suo  (id  est  Christo  pro-i^f-  15,4. 
mittit)  et  non  decipit',  et  iterum:  'Nec  iuravit  in  dolo  proximo  suo",  id  est  2*. 
ficte,  non  ex  corde,  sed  literaliter  tautum.  'Testimonia'  autem  sunt,  que  deus 
promittit  et  nos  credimus  et  acceptamus  credendo,  sperando,  annmdo.  Ipse 
autem  non  fallit,  sicut  nos  ipsum  fallinius:  sed  nec  fallitur,  licet  stiiltis 
videatnr  fallere,  quia  carnaliter  ab  eo  expectant  bona.  Ideo  cum  mala  bouis 
et  bona  malis  obveniunt,  maxime  Christianis,  Christum  fefellisse  putant  suos, 
quibus  pi'omisit  omne  b<_)num,  et  tamen  ('(jntrariuni  in  Ulis  vident.  Et  pro- 
misit  malis  onme  malum,  et  tarnen  contraria  fiunt.  Hoc  totum  laciunt,  quia 
omnes  vie  eorum  in  conspectu  hominuni  sunt,  et  non  servant  eins  mandata 
nec  testimonia,  sed  sinunt  ea  [)reterire.  Ediverso  alii  sibi  videntur  denm 
non  fallere,  qui  suam  iustitiam  statuentes,  iustitie  dei  tarnen  non  subiecti, 
nihilominus  obedire  fideliterque  omnia  servare  se  putant.  Hü  seipsos  fallunt, 
non  a  deo  falluntur. 

Et  nota,  (piod  prius  'mandata'  (juani  'testimonia'  dixit.  Q,uouiam  qui 
uon  opere  })rius  obcdicrit  mandatis,  neque  promissa  agnoscit  aut  curat,  quia 
mandata  prepunmt  animam  ad  sporn  promissoruni ,  et  sine  mandatis  non  fit 
spes,  que  merita  a]i(iua  prei('(|uirit. 


17  tua  fel)lt 


■U)  'Jim  ytciiibe 


/  MillKlutu. 

\  Testluiuuia. 


390 


Dictata  .super  Psalteriuin.   1513 — lö. 


'Omues  vie  inee  in  coiispectu  tuo\  Ratio  data  est,  cur  testimonia  et 
niaiitlata  servaverit.  Que  tarnen  non  res,  sed  verba  tantum  sunt,  non  auruni, 
honor,  voluptas,  que  sunt  in  \'iis  liominura  quesita.  Sed  in  paupertate,  igno- 
minia,  cruce  servat  nudus  uuda  verba.  Quia  scilicet  non  vivit  hominibus  in 
re,  sed  deo  in  spe.  Et  onines  vie  eins  coram  deo.  Qui  autem  vivunt  in  5 
conspectu  hominum,  necessario  servant  ea,  que  sunt  honiinuni,  scilicet  fluxa 
bona.  Et  ideo  in  conspectu  dei  errant  et  mortui  sunt,  in  conspectu  hominum 
recte  ambulant  et  vivunt.  Econtra  iusti  in  conspectu  hominum  errant  et  non 
habeut  vias,  iinmo  mortui  sunt,  sed  in  conspectu  dei  omnes  vie  eorum  et  vie 
3, 20.  recte.  Quia  'Conversatio  uostra  in  coelis  est'.  Sed  cur  dicit  'Onmes  vie  lu 
mee',  quasi  nuUam  habeat  coram  hominibus?  ßespondetur ,  quod  licet  in 
carue,  non  tamen  secuudum  carnem  ambulat  aut  militat,  sed  secundum 
spiritum. 

TAU. 

!ß.  1611.         Appro])in quet  deprecatio   mea  in    conspectu   tuo  domine:  i.^ 
iuxta  eloquium  tuum  da  mihi  intellectum. 

'Intellectus',  ut  dictum  est  satis,  contra  'literam'  dicitur.   Que  est  car- 
nalis  sensus  in  Scriptura,  intellectus  autem  spiritualis  sensus  eiusdem,  qui  est 
ex  fide  Christi.    Igitur  totus  psalmus  est  petitio  fidelis  populi  de  adventu 
Christi  primo,  per  quem  Saccus  carnalis  litere  concissus  est,  et  elfusus  per  -m 
orbem  Universum  thezaurus  preciose  fidei  et  intellectus,  sicut  petitur  hic. 
Quod  autem  petit  dari,  significat  gratiam  esse,  non  meritum.    Non  enim 
sunt  debita,  (|ue  petuntur,  sed  gratis  donanda.   Non  oratione,  sed  operatione 
fit  meritum.    Repete  que  siipra  posita  sunt,  quomodo  etiam  intellectus  acqui- 
situs  sit  litera  ad  eum,  qui  est  acquireudus  proficiendo:  ideo  Semper  petendus,  25 
3of).  10,  lü.  etiam  si  habeatur,  ut  abundantius  habeatur,  sicut  ait  dominus:  'Ego 
veni,  ut  vitam  habeant  et  abimdantiiis  habeant',  id  est  proficiendo,  non  stando 
in  primo  gradu  vite  acquisite,  ut  tepidorum  mos  est,  sed  Semper  ultra  abun- 
dare  in  omue  opus  bouum. 
25.170.         Intret  postulatio  mea  in  conspectu  tuo:  secundum  eloquium  3u 
tuum  eripe  nie. 

De  malis  spiritualibus  eripi  petit,  scilicet  de  litere  occidentis  erroribus 
et  magistris,  ne  in  illis  capiatur  cum  ceteris.  Eripit  autem,  cum  illuminat 
et  intellectum  dat  parvulis.  Et  quod  ait  'secundum  eloquium  tuum',  et  pre- 
cedeuti  versu  'Iuxta  eloquium' preter  hoc,  quod  glosatum  est,i  potest  intelligi,  35 
ut  intellectum  et  exitum  litere  petat,  non  secundum  uniuscuiusque  opinionem, 
sed  iuxta  eloquium  suum,  id  est  secundum  fiDrmam  et  regulam  Scripture  &c. 
SU.  171.  Eructabuut  labia  mea  hymnum,  cum  docueris  me  iustifi- 
cationes  tuas. 


1  Vie  nie 

')  Dbcit  S.  'm. 


Psalnius  CXVIII.  [CXIX.] 


391 


Quod  labia  dicit,  uoii  cor,  significat  laudem  publicam  «e  daturum  et 
coutessurum  etiam  coram  homiuibiis,  uuu  taiituni  in  eouspectu  aügeloruni. 
In  quo  .siimil  et  devotio  et  fiducia  eins  commeudatur,  quod  nou  tiiueat  laudare 
deum  etiam  iuter  hostes  aperte.  Et  facile  ewt  corde  tautuni  laudare,  ubi 
nemo  proiiibet  et  persequitur.  Verum  lianc  virtutem  ex  deo  habet,  quia 
dicit:  'Cum  docueris  me  iustificatioues'.  Quia  Moses  vel  liomo  non  liabet 
vocem  virtutis  sicut  tu,  qui  potenter  doces  et  docendo  robur  et  vii'tutem 
donas.    Et  idem  promittit  quod  sequitur: 

Pronunciabit  liugua  mea  eloquiuiu  tuum:  (juia  omuia  man-a>.  ira. 
data  tua  equitas. 

Nova  gratia,  quod  lingua  creature  souet  verbum  creatoris  et  lingua 
carnis  loquatur  verba  Spiritus.  Et  que  prius  terrea  fuit,  nunc  per  spiritum 
ignea  facta  est.  Nee  mirum,  quia  et  Creator  prius  locutus  est  verba  creature 
et  verbum  dei  locutum  est  in  liugua  carnis,  ut  nos  f'aceret  loqui  lingua 
divina.  lam  ergo  nou  homo  loquitur,  quia  omnis  homo  mendax,  quia  nou 
pronuuciat  eloquium  suum,  quod  est  mendacium,  sed  eloquium  dei,  quod 
est  vei'itas.  Non  ergo  loquamur  nostra,  sed  dei  mandata,  que  sunt  equitas. 
Mandata  autem  homininn  iniquitas  &c.  Hoc  totum  impletiun  est,  quando 
Euangelium  nobis  commissum  est. 

Fiat  manus  tua,  ut  salvet  me:  quoniam  mandata  tua  elegi.  i73. 

Prohibui  os  meum,  ut  nou  loquatur  opera  hominum,  sed  ut  tantum 
tua  mandata  pronunciet,  que  sunt  iusta  et  equa:  quo  et  elegi.  Ideo  fiat 
mauus  tua,  ut  salvet  me.  Sic  olim  in  proplietis:  'Et  facta  est  manus  domini  •§eüf.  1,3. 
super  emri  ibi  &c.'  Potest  ergo  intelligi  ista  facticj,  ut  sit  relative  ad  pro- 
missioneni  dictum,  q.  d.  factum  est  hucusque  vei'bum  tuum  et  promissio,  sed 
fiat  quoque  manus  et  opus  impletum:  hoc  enim  salvabit  rae.  Quod  factum 
in  gratiosa  incarnatione  filii  Dei. 

Concupivi  salutare  tuum  domiue:   et  lex  tua  meditatio«.  174. 
mea  est. 

Fastidieuti  enim  nou  datur.  'Beati  enim  qui  esuriuut  et  sitiunt  iusti-  iuiatti).  5,  e. 
tiam.'  'Esurieutes  autem  implet,  divites  dimittens  inanes.'  'Omnis  qui  petit  l^^f^j'^^^ 
accipit,  et  qui  querit  invenit."  Quid  aliud  sequitur,  quam  (piod  non  accipit,  qui 
nou  itetit,  non  invenit,  qui  non  querit?  Qui  autem  concupiscit,  querit,  esurit 
salutare  dei,  sine  dubio  fastidit,  satur  est  et  explodit  ea,  que  sunt  muudi. 
Dcsipit  ei  caro,  quia  ipse  sapit  spiritum.  O  felix  con(;upiscentia,  l)eata  sitis, 
benedicta  esuries:  quoniam  saturabitur  abuude,  et  fiet  Elisabeth  (id  est  sa- 
turitas  dei).^    Econtra  iufelix  saturitas,  quoniam  esuriet  ineternum. 

Sicut  autem  illi  Christum  concupierunt  in  carne,  ita  nos  euudem  in 
spiritu.    Quia  ipse  est  'desideratus  gentibus',  'desiderium  coUimn  eternorum'.  f^^^fi^  26 

9  quia  fct)tt 

Hier.  opp.  i'arisiiä  1579  HI  489  „Elisabeth,  Dei  luei  aatunki,«". 


392 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


«.175.         Vivet   aiiima   rnea  et  laudabit  te:   et  iudicia  tua  adiuva- 
hiiiit  me. 

Quam  Hollicitus  est  vite  spirituali,  quia  auiniam  allegat,  uon  corpus. 
Quia  corpus  iam  vivit,  sed  aninia  mortua  est  sicut  puella  iu  domo  sua. 
i«.  174.  Sed  'Concupivi,  ut  veniat  salutare  tuum'.    Et  sie  vivet  anima  et  resurget.  5 
»(atti).'.i,i8f.  Isti  euim  duo  versus  etiam  verba  propemodum  exprimunt  historie  de  filia 
Archisynagoge  suscitata.    Quia  sicut  ille  coucupivit  Christum,  ut  fiJia  eins 
viveret;  que  erat  mortua :  ita  i)opulus  Cliristum  veuturum,  ut  viviiicaret  eos 
a  morte  spirituali.    Sed  quid  retribuam  domino,  postquam  veuerit  et  vitam 
dederit?    'Ijaudabit  te'  iuquit.    Nou  uisi  auiorem  et  laudeui  reddere  potest,  lo 
swattii. '.),  26.  ut  sie  exeat  liec  fama  iu  uuiversam  regionem  illam.    Et  quod  mirum,  imrao 
falsum  videtur  lioniinibus,  iudicia  tua  (que  in  canie  portabo,  vivificata  anima 
et  iustificata)  non  tautum  uon  nocebuut,  sed  adiuvabunt.    Ita  enim  fit,  ut 
9iöm.  8, 28.  iis,  qui  vivunt  in  anima  et  diligunt  deum,  etiam  passiones  et  mala  coope- 

rentur  in  bonum,  iis  autem,  qui  nou  vivunt  nec  diligunt  deum,  iudicia  eo  is 
peius  nocent.    Dicit  ergo:  Ne  iudicia  tua  mihi  sint  tantummodo  poena  et 
non  meritum,  da  mihi  vivam  auiniam.    Quia  tuuc  proderuut  mihi  eo  magis 
ad  salutem,  quia  crescit  laudatio  tua  ex  ipsis. 
SB.  176.         Erravi  sicut  ovis  que  periit:  quere  scrvum  tuum,  quia  man- 
data  tua  non  sum  oblitus.  20 

'Erravi',  scilieet  iu  Adam,  iu  quo  omnes  peccaverunt.  'Sicut  ovis' 
iuquit,  quia  hec  periculosissime  errat,  cum  sit  pecus  infirnnun,  timidum  et 
multis  bestiis,  preeipue  lupis,  petitum.  Ideo  in  fine  psalmi  maxime  monet 
miseratiouem  divin  am  ex  magnitudine  miserie.  Quia  si  erraret  ut  leo  vel 
lupus,  nou  esset  dolendum;  sed  quod  ovicula  errat,  miseria  est,  que  eget  25 
pastore,  pascuis,  custodibus,  ovili  et  multis  aliis  domesticis  curis:  quibus 
Omnibus  eai'et  errans.  Imino,  quod  omnium  miserrimum  est,  quia  uescit 
redire  iu  viam,  sed  indiget  queri.  Ita  iste  versus  atfectuosissimus  est  et 
lachrymis  plenus,  quia  vere  omnes  ita  erramus,  ut  petere  oporteat,  ut  nos 
visitet,  nos  querat,  nos  transferat  piissimus  pastor  dominus  Ihesus  Christus, 
qui  est  deus  benedictus  in  secula.  Amen. 

GLOSSA:  PSALMUS  CXIX.  [CXX.] 

Oratio  Ecclesice  contra  lieretkos  et  seductores  in  verbo  quoscunque. 
Psalmtis  CXIX. 

».  1.         Tit.   Canticum  sie  (jradtmni.^  35 

GLOSSA:  ^  Dicitur 'Canticum  graduum',  quia  olim  per  15  gradus  singulos 
ascendendo  sacerdotes  cantabant  singulos,  si  non  est  hoc  ficticiuin.  Mystice  autem 
signilicat,  (juDd  proficientem  de  virtute  in  virtutem  hylarem  et  cantantem  esse 
oporlel. 

•'')  ap.'i,  ftatt  aiii,  ©eib.  apsa       14  et  iiacf)  passiones  fcl)It       21  lirravi  fel)lt  aosicjo! 


Psalmus  CXIX.  [CXX.] 


393 


Ad  düiiiimmi,'  tc  o  Domiue,  ctvm  quocieöcun(|iiu  tr/hnliorer,  damatn'-' 
vel  claniabo:  q.  d.  et  hinc  fiduciam  bonitatis  tue  etiam  sine  meritis  meis 
habeo,  et  cxathdivit^  exaudisti  mc  vel  exaudies.    Sic  scilicet  clamabo  vel  25. 2. 
clamavi:  Domine  libera  animani  niecun ,  ue  seducant  eani  iu  perfidiam  suaui, 
a  lahiis  iuiquis,  Hebr.  'meDdaciiV  detraheutium  veritati  tue  i.  e.  docentiura 
iuiquitatem  contra  veritatem  fidei  suum  sensiim :  et  a  lingua  dolosa  blanditer 
et  suaviter  dogniata  sua  suadentiuni,  quia  sub  specie  veritatis  et  bonitatis 
ea  traduut  et  tua  reprobaut.    Ps.  10  'Quoniam  que  perfecisti,  destruxernnt'.  *;si.  11,4. 
Quid  detur  tibi,  quia  oninia  gratis  dautur,  non  meritis  redduntur,  aut  (juid-a.-A. 
apponatuf  tibi*  i.  e.  addatur  et  augeatur  ad  id  quod  datur:  a,d  lingnanb 
dolosam  blandiloquani  sui  erroris?  Respondet  Spiritus  sanctus :  Sag ittce  vevha'S- i- 
acuta  et  spiritns  sancti  euangelia  potentis  i.  e.  Christi  seu  Spiritus  sancti 
acutce  supple  dentur  et  apponautur:  civm  mrbonibtis  i.  e.  vivis  exemplis 
Sanctorum  vel  apostolicis  viris  desolatoriis,  qui  desolautur  et  vastant  onuieni 
impietatem.''    Heu  mihi  populo  fideli,  quia  incolatus  mens  iu  vetustate  literei«.  5. 
et  umbra  synagoge  prohngafus  est,  antequam  exireni  iu  libertateni  Spiritus: 
habitaoi  cum  liabitantibiis  Gedar  i.  e.  carnalibus  filiis  Abralie,  et  uon  spiri- 
tualibus:''  mtdttini  incola  fuit  anima  mea,  nou  dicit  corpus,  quia  anima  habitat»-  ß- 
in  litera  vel  spiritu  Scripture  et  legis.    Cum  iis  carnalibus  ludeis,  proximis  7 
nieis,  qui  oderunt  p)aceni  spiritualem ,  licet  suam  diligerent,  er  am  p>acificus, 
quia  nou  eos  persequebar,  nisi  quod  docebam  eos:  unde  cimi  loquebar  Ulis 
docens  eos  veritatem,  impugnabant,  sed  non  expugnabant,  me  gratis  sine 
causa,  quia  propter  veritatem. 

GLOSSA :    '  Primus  versus  est  vel  gratiarum  actio  et  ex  preteritis  acceptis 
fiducie  sublevatio.    Vel  est  presentis  narratio,  ut  seil,  'clamavi'  pro  'clamabo' 
ponatur  more  prophetico.        -  Non  meipsum  vindicavi  et  maluiii  reddidi,  quia 
Dominus  ait:  'Mea  est  ultio'  Deut.  32.    Ideo  in  tribulationibus  ipse  invocandus,  5.iB!üf.;',2,3r, 
non  autem  ego  per  me  vindicandus.  q.  d.  Expertus  gratiam  in  tribulatione 

tyrannorum,  confido  etiam  in  vexatione  Lereticorum ,  ut  ps.  4  'Cum  invocarem,  ^läf.  4, 2. 
exaudisti  me'.    Et  in  quo  invocaverit,  sequitur:  'Iu  tril)ülatione  dilatasti  mihi'. 
Quia  infra  de  vanitate  sapientium  literam  erat  locuturus:  ita  et  hic.         *  Quia 
prima  gratia   non  sufficit,  nisi  multiplicetur  et  conservetur.    Ita  nec  quodlibet 
aliud  donum  primum.         ^  Hehr. 'iuniperonnn'.^   Elias  3.  Reg.  19  quidem  sub  i  Sii».  id,  :> 
iunipero   i.  e.  synagogarum  quievit.     Ergo  carbones  iuniperorum   sunt  sancti 
Apostoli  de  synagoga  sumpti  et  per  spiritum  sanctum  accensi,  qui  et  verlMS  et 
exemplis  perfidiam  iudaicani  vastaverunt.    Et  postea  successores  eorum  hereticos. 
^  Gedar  enim  filius  Ismael,  qui  fuit  Abrahe  filius  secundum  carnem  tantum,  non  i.9:>fü).25, 13 
secundum  promissionem  ut  Isaac,  significat  carnales  fdios  Israel,  i.  e.  ludeos  et 
synagogam.    Quod  autem  Gedar  assumit  potius  quam  Ismael,  nepotem  pro  lilio, 
id  vult,  quia  posteriores  ludeos  seil,  tempore  Ghristi  vult  exprimere.         ~  Hunc 
psalmum  tolum  moraliter  exponiL  b.  Augustiiuis,  sed  nos  iiroplietice. 


appiineiitur         2-j  veritu.te 
')  Psalt.  iuxta  Hebr.        ^)  Psalt.  iuxta  Hebi: 


394 


Dictata  super  Psalteriuni.   1513 — 16. 


SGllOLAE:  PSALMUS  GXIX.  [GXX.]^ 

S5.  1.         Ad  dominum  cum  tribularer,  clamavi:  et  exaudivit  me. 

Quod  psalmus  iste  de  tribulatione  perfidie  et  nou  toruientorum  loquatur, 
satis  patet  ex  2.  et  3.  versu.  Est  autem  primo  de  ludeorum  perfidia  coutra 
primitivam  Ecclesiam  [fidelem  syiiagogani],  secuudo  hereticorum  coutra  s 
Ecclesiam  proficienteu),  tandem  est  oratio  fideli«  anime  pugnantis  contra  caruis 
adversarie  turaidum  et  inflatum  sensum,  qui  perfide  nititur  in  ipsa  trium- 
pliare,  expulsa  humilitate  sensus  spiritualis. 

Ss- 2.  Ideo  dicit:  Libera  animam  meam.  Quia  perfidia  et  superbus  sensus 
non  corpus,  sed  auimam  querit  occidere.  Et  hinc  aperitur  causa,  quare  hunc  m 
psalmum  etiam  quilibet,  quantumlibet  liumilis  et  sanctus  sit,  cum  gemitu  de- 
beat  orare.  Cum  enim  in  hac  vita  Semper  in  carne  simus,  et  caro  Semper 
concupiscat  advei'sus  spiritum,  licet  in  uno  minus  quam  in  alio  secundum 
4)tiib  7, 1.  quod  magis  minus ve  fuerit  subacta:  certum  est,  quod  Semper  militia  est  vita 

nostra  super  terram.  Ideo  multis  occasionibus  sensus  supei'bie  nos  inflat  et  is 
quando  ac  ubi  minus  putamus. 

Vocat  autem  labia  primo  'iniqua',  deinde  'dolosa',  quia  (ut  moralem  sen- 
sum pnjsecjuar)  c(jntra  humilitatis  sensum,  qui  est  in  spiritu,  insurgit  et  suggerit 
ei  detrahendo,  cpiod  iuiustus  sit  et  nou  luunilis,  suum  autem  sapere  sit  bonum  et 
utile.  Sic  enim  exjierimur  in  omni  tentationc,  quod  ea,  que  caro  propouit,  20 
dulcia  et  blanda  et  bona  appareut  et  vehementer  alliciunt,  simulque  ea,  que 
Spiritus  propouit,  dura,  tristia,  mala,  inmio  falsa  facit  videri.  Et  sie  aliena 
extenuans  iniqua  est,  sua  autem  suadens  dolosa  est  liugua  et  sibilus  carnis. 
Dolus  est  enim  bonam  speciem  proponere  et  venenum  sub  melle  ingerere.  Et 
iniquum  est  auferre  verum  bonum.  Vel  sie  dicendum:  Dolus  est  huius  lingue, 
quod  bonum  verum  sub  specie  mala  nititur  auferre  et  malum  verum  sub 
specie  bona  inferre.  Nam  humilitas  est  verum  bonum,  licet  sub  vili  specie: 
superbia  autem  verum  malum,  licet  sub  specie  bona.  Sic  de  omuibus  aliis 
viciis  et  virtutibus.  Sed  iniquissimum  inuno  ipsa  iniquitas  est  verum  malum 
pro  vero  bono  dare.  Sed  quia  est  abscondita  ista  iniquitas,  ideo  addit:  'et  'm 
dolosa',  q.  d.  Non  est  aperte,  sed  occulte  iniqua,  sub  aliena  sjjecie,  ac  si  dicas : 
Est  iniquitas  dolosa  vel  dolositas  iniqua.  Et  certe  vox  hec  non  est  nisi 
erudite  anime,  que  seit  et  intelligit  necjuieias  carnis:  (piia  expresse  nominat 
et  difFmit.  Ideo  de  infirmitate  tantununodo  timet,  non  de  ignorantia.  Certa 
enim  est,  sed  infirma,  ut  inliabitari  mereatur  virtute  Christi.  Sic  etiam  Eccle-  3.1 
sia  perfidias  et  hereses  cito  intelligit,  sed  liberari  ab  illis  petit.    Quod  enim 


5  fideleui  syiiay-dgaiii  üliergcjcf)rie6eii 


20  c)  III  —  (liceiKlinn ;  ©eib.  (liciiin 


Psahnus  (JXIX.  |ÜXX.] 


395 


caro  adver.sus  «pirituin,   hoc  perfidi   contra  Ecclesiani.     Et  siciit  Semper 
spiritiLs  in  carne  sicut  inter  spinas  habitat:  ita  Ecclesia  Semper  inter  carnales 
in  mundo  vexatur.    Sicut  enim  oportet  hereses  esse,  oportet  etiam  stimulos  i.i5üi-.ii,iy. 
carnis  esse,  ut  manifesti  fiant  qui  probati  sunt,  et  clament  Semper  ad  domi- 
num, cum  tribulantur.    Denique  hoc  infra  quernlatur:  Heu  mihi  quia  in-^-ü.  s. 
colatus  mens  prolongatus  est:  habitavi  cum  habitantibus  Cedar. 
Multum   incola  fuit  anima  mea.    Cum  iis  qui  oderunt  pacem,25.6. 
eram  pacificus.    Cum  loquebar  illis,  impugnabant  me  gratis.«.  7. 
Putasne  dulcis  est  ista  vox  in  aure  Christi,  quando  sie  sj^ousam  suara  Eccle- 
siam  inter  hereticos  vel  animam  inter  carnis  inquietos  motus  ad  se  audit 
gemere  et  suspirare,  illam  exitum  de  mundo,  hanc  de  peccatis  et  teutatione 
carnis?   Quia  caro  ad  iram,  luxuriam,  gulam,  superbiam  seinper  movet.  Et 
quare  isti  omnes  perfidi  oderunt  paceni?  Nimirum  quia  caro  non  vult  subiici, 
sed  regere.    Dedignatnr  Spiritus  imperium  et  disciplinam :  ideo  Semper  mur- 
murat  et  iuquieta  est  contra  spiritum.    Et  sie  odit  pacem  eius,  quia  querit 
pacem  suam.    Ita  et  carnales,  superbi,  heretici,  ludei  et  omnes  subditi,  quia 
dedignantur  regi  et  doceri  ab  iis,  quos  sibi  putant  inferiores:  ideo  odiunt 
])acem  et  rebellant  et  impugnaut  Ecclesiam  gratis. 

Caro  enim  figura  et  similitudo,  iniago  uuiuscuiusque  Synagoge  vel  Eccle- 
sie,  Spiritus  autem  Christi  et  uniuscuius(ßie  prelati  formani  ac  vicem  gerit. 
Quare  sicut  Synagoga  ludeorum  süperbe  dediguata  fuit  ab  humili  Christo  et 
idiotis  Apostolis  doceri,  et  ita  pacem  rupit  et  eos  persecuta  est:  ita  hereti- 
corimi  Synagoga  Ecclesie  et  prelatis  eiuif:  ut  vere  filii  Belial  (id  est  absque 
iugo  et  obedientia),  sibi  doctiores  visi,  coutempserunt  eam  habere  magistram. 
Sic  quodllbet  monasteriiim  suo  prelato  facit,  ut  semper  pauciores  sint  boni 
quam  mali,  et  mali  atque  carnales  semper  contra  suum  Mosen  uuu'nmraut, 
donec  occidantur  a  domino  et  humilientur  prostrati.  Quod  fit,  dum  cou- 
vertuntur  propter  interpellationem  Mosi,  id  est  boni  prelati.  Discat  ergo  pre- 
latus  nihil  mirari,  si  subditos  rebelies  habeat.  Suam  carnem  consydei'et, 
videat,  (piantum  illa  obediat  sjiiritui  suo.  Quod  si  lianc  nonilum  habet  sub- 
ditam,  que  est  ei  proxima  et  naturalis,  (juid  iion  patiens  est  de  carne  sua 
spirituali,  de  corpore  suo  mystico,  que  est  extrauea  et  voluutarie  assumpta? 
Igitur  discat  canere:  'heu  mihi,  quia  incolatus  mens  jtrolougatus  est  &c.' 
Quod  tamen  nunc  plnrimi  cantant,  (pii  ab  officio  festiuant  absolvi.  Nam  hec 
caro  est,  de  (jua  dicitur:  'Erunt  duo  in  carne  ima.'  Et  iterum:  'Nemo  car- i.ffluii  j,  24. 
nem  suam  odio  habuit.'  \'erum  ubi  est  subdita  et  obediens:  alioquin  ipsaiipi).  5,  a9. 
habet  labia  iniqua  et  lingnani  dolosam  semper,  dum  detrahit  suo  superiori 
et  impatiens  regi  semper  impuguat  cum. 

Quid   detur  tibi,    aut   q^iid    apponatur   tibi    ad   liuguam 3, 
dolosam? 


1  perfidi  unbcutUclj ;   ©eib.  pertide  '4    .Sic  enim  up.   lier.  esse.     <  »jiortet  etiam 

9  l'ulas  ue        19  U.  20  uuicuiusque        22  ideotis       28  pre  iuterpellutiouein        34  caiitat 


396 


Dictata  super  Psalterium.  1.513—16. 


Queritiu':  cur  omittit  hic  'Liuguaui  iuiquani/  et  soluiii  coutra  'dulosara' 
proiiiittit  adiutorium?  Scilicet  quia  dominus  nou  aufert  a  uobi.s  tribulatioue.s 
ini(}uarum  liuguaruiii.  Oportet  enim  nos  iuter  eas  sicut  inter  spinas  exerceri 
et  proficere.  Sed  aufert  dolositatem,  ne  uoceat.  Quia  quod  iuiqua  est,  sibi 
nocet,  non  nobis.  Quod  autem  dolosa  est,  nobis  nocet,  quia  periculosa  est.  5 
Quare  contra  linguam  dolosam  paratus  est  dominus  adiuvare,  sed  iniquam 
non  aufert.  Et  inde  fit  iste  gemitus:  'Heu  milii,  quia  incolatus  prolongatus 
est,'  q.  d.  Licet  non  milii,  sed  sibi  noceant,  tamen  niiseria  est  ita  inter  spinas 
habitare.  Igitur  patiens  esto.  Labia  iniqua  onmino  ferre  nos  vult  dominus. 
Sed  ad  linguam  dolo.sam  ita  paratus  est  iuvare,  ut  non  solum  dare,  sed  et  10 
apponere  se  proraittat.  lUa  petit  liberari,  sed  non  vult  liberare,  ut  proficiat 
meritum  eins,  dum  inter  eos  relinquitur. 

Sagitte  potentis  acute,  cum  carbonibus  desolatoriis. 

Id  est:  dentur  mihi,  immo  et  apponantur,  ut  multi  sint,  eruditi  et  acuti 
})redicatores  in  Ecclesia,  qui  predicent  verbum  in  virtute  et  efficacia:  ut  sunt  15 
Apostoli  et  eorum  successores.  Non  solum  autem  istos,  sed  et  fervidos  in 
charitate,  ut  non  tantum  verbo,  sed  et  opere  eorum  perfidiam  destruant.  Hü 
enim  etsi  iniquitatem  labiorum  incorrigibilem  non  tollant,  tamen  dolosam 
linguam  vastare  possunt.  Hoc  si  nou  poterunt  ipsos  pei-fidos  corrigere  et 
convertere,  tamen  alios  erij^ere  poterunt,  ne  ab  eis  seducautur.  Quia  incorri-  2^ 
gibilis  plaga  est  perfidia  et  lieresis,  que  est  iuiquitas  maxima.  Corrigibiles 
tarnen,  immo  preservabiles  fideles  a  dolis  eorum.  Quia  dolus  eorum  per  hos 
detegitur  et  mendacium,  qnod  absconderunt  sicut  lacpieum,  ab  eis  convincitur. 
Et  tale  est  omne  studium  et  militia  Ecclesie  super  terram. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXX.  [CXXL]  25 

ProDiissio  pfutectionis  et  securitatis  ad  popiihtm  fidelcm  siih  Christo 
futurce.    Psahims  CXX. 
'Ii.  1.         Tit.   Canticum  graduum.' 

Levavi  ad  lumen  spirituale  fidei,   quod  est  altum,  ucalos  nieos  ego 
populus  Synagoge  Christum  expectans,  In  montcs  Apostolos  et  discipidos  30 
Christi  futuros:  tiuda  per  quos  veuiet  auxüium  gratie  et  lucis  euaugelice, 
mUii?  sed  quia  Christus  in  Apostolis  locutus  est,  non  sicut  olim  Moses  solus. 
%. -i.  A^ixdnmi  meum,  quod  illi  mihi  conferunt,  «  ^/o«</mo  Ihesu  Christo  per  illos: 

(ILOSSA:      Isti  psahui  vucantiir  cautica  graduum,  (juia  omnes  loquuntui- 
de  asc.ensu  populi  liclelis  syuagoge  in  Ecclesiaia  Chvlsti  niiro  desiderio,  ut  patet.  .35 


14  iippoiientur         Ib  et  si 


Psalmus  CXX.  [CXXI.] 


397 


qui  fec'tt  c(elum  et  terrmn,  qui  est  onuiiiuii  Dominus  et  creator.^    Non- 'i- 
det  dabit  in  commotioneni,,  ut  niat  in  perfidiani  aut  heresim,  pedcm  tuuni 
anime  tue,  que  stabit  per  fidem:  neque  dormitet  Cbristus,  qui  cnstodit  per 
ministerium  Apostolorum  et  successoi-um  tc  populum  Israel  et  Ecclesiam.^' si*- 4. 
Ecce,  quam  mira  res,  non  dormitabit  neque  dormiet  admirans  tante  gratie 
plenitudinem ,  q.  d.  licet  sit  homo,  est  tarnen  Dens  vivus,  qui  non  potest 
dormire,  licet  ut  homo  dormiat:  qui  cnstodit  Israel  populum  fidelem.  Dominus'^. 
Ihesus  Christus  ipsemet^  custodit  te,  dominus  protectio  tua,  ipse  per  fidem 
in  te  habitans  et  super  te  obnmbrans:  super  nianum  dexteram  tuam  i.  e. 
spiritualia  tua,  i.  e.  spiritualem  potentiam  tuam.  Inde  enim  est,  quod  Ecclesia 
in  spiritualibus  non  deseritur,  licet  ad  sinistram  et  in  temporalibus  varie 
concutiatur.    Per  dkm  i.  e.  in  prosperis  sol  gloria  et  superbia  non  tiret  te'&-  6- 
elevando  scandalizabit :  neque  supple  uret  Inna  defectus  glorie,  ignomiuia 
per  noctem  in  adversitatibus.-^   Quia  7)o?«m?«.s' Ihesus  tecum  habitans  c?(sfo(?/7  25- ?■ 
te  ah  omni  muh  non  quidem  corporali,  sed  ut  sequitur  exponens,  sie  scilicet: 
custodiat  ab  omni  malo  custodiet  animam  tuam  dominus,  utcunque  corpus 
negligat.  Domimis  Christus  custodiat  introitum  tuum  in  Ecclesiam,  in  celum,  s>.  s. 
in  spiritum  et  exitum.  timm  de  synagoga,  de  mundo,  de  litera  ex  Iwe  nunc 

GLOSSA:  ^  q.d.  Veniet  tanta  temporis  plenitudo,  ut  etiam  gratia  et  Spiritus 
detur  per  liomines,  cum  hucusque  non  nisi  litera  et  onus ,  i.  e.  cognitio  peccati 
tantum,  datum  sit  per  homines,  seil,  per  legem  Mosis  et  prophetas.  -  Vox 
prophete.  '  Moses  enim,  losue,  David,  quia  liomines,  dormiunt,  q.  d.  Ecce 
mirabile  in  oculis  nostris,  quod  iste  est  homo  et  tamen  Deus,  unde  non  dormit. 
^  q.  d.  olim  per  liomines,  nunc  autem  ipse  per  se  presens  custodit  te,  sicut  figuravit 
in  columna  nubis.  '  Aliter:  Dies  est  ipsa  sapientia  carnis,  sol  autem  mens 

carnalium  hominum  faciens  haue  sapientiam.    Et  hec  urit  et  accendit  zelum  stul- 
tum  contra  veritatem,  sicut  factum  est  in  ludeis  et  liereticis  et  omnibus  superbis. 
'Neque  luna  per  noctem',  est  repetitio  eiusdem,  ut  Ro.  10.  dicitur:  'Ego  vos  ad  3iöm.  10,  19. 
emulationem  adducam  in  non  gente  et  in  gente  insipiente  in  iram  vos  mittam', 
quod  Deut.  32  sie  dicitur:  'Provocabo  eos  in  eo,  qui  non  est  populus,  et  in 5.?3!(ti.32,2i. 
gente  stulta  irritabo  illos'.    Sic  enim  quia  non  sunt  obumbrati  nube  Christi,  i.  e. 
fide  incarnationis  Christi,  ideo  scandalisati  exarserunt  contra  veritatem  fidei  per 
diem  sui  solis,  id  est  per  sapientiam  sue  carnalis  legis.  Unde  Isaie  60  'Non  lucebitScj.  go,  19. 
tibi  sol  tuus  ultra  nec  splendor  kme  illuininabit  te,  sed  erit  tibi  Dominus  tuus 
in  lucem  sempiternam  et  Deus  tuus  in  gioriam  tuam',  i.  e.  Christus  futurus. 
Igitur  sicut  nobis  Christus  est  sol  iustitie,  id  est  Euangelium  et  fides  Christi, 
que  a  sole  Christo  veniunt :  ita  illis  Moses  fuit  sol,  id  est  lex  et  litera,  sicut  fuit 
figuratum  in  facie  Mosi  clarificata.    Vocatur  autem  sol  per  diem,  quia  clare  facit2.Wioi..i4,29. 
sapere  temporalia,  et  luna  per  noctem,  quia  ignorare  facit  spiritualia,  sicut  econtra 
Euangehum  vocatur  dies  et  nox  ps.  18  et  138,   quia  illumiiiat  ad  spiritualia  et*i;  i9, 3. 
abscondit  ad  carnalia. 


14  per  ailvorsitatilius 


398  Dictata  super  Psalteriiim.  1513—16. 

usquc  in  smctdum  tempus  gratie,  quo  ipse  incarnatus  factiis  est  Samaritanus, 
id  est  custos  Ecclesie  siie.^ 

SCHOLAE:  PSALMUS  CXX.  [CXXI.] 


GLOSSA:  PSALMUS  CXXI.  [CXXII.] 

De  lernsalem  civitatis  superna'-  cedifkdtiom'  et  incremento.  Psal- 
nms  CXXI. 

35. 1.         Tit.   Canticum  graännm. 

Lcetatns  sunt,  non  in  temporalibns,  que  facta  sunt  mihi,  sed  in  iis 
lutnris  bonis  Ecclesie,  gttte  dicta  sunt  promissa  sunt  per  Dcum  mihi  populo  lo 
Israel  de  Christi  adveutu,  quia  ipse  dominus  editicaturus  domum,  in  quam 
ibirans:  seil,  quia  in  domum  domini  Ecclesiam  futuram  in  Christo  ibimus 

SG.  2.  de  synagoga  et  veteri  lege.'  Stantes  erant  pedes  nostri  nondum  intrantes 
nec  in  ea  sedentes,  sed  expectantes  eam,  ut  infra:  'illic  sederunt':  in  atriis 
syuagogis  tnis  lemsrdem,  quia  synagoga  atrium  fuit  Ecclesie  nondum  reve-  15 

SS.  3.  lata  Ecclesia  Christi.  lernsalem  ecclesia,  haue  inquam  Iherusalem,  quce 
cedificatur  a  Christo  spirituali  edificatione  ut  civitas  seil.  Dei,  cuius  partici- 
'patio*  commuuio  omnium  bonorum  eius  in  id  ijisum,  in  unum,  quia  una 

s.  4.  fides,  spes  etc."'    lUuc  enim  ad  civitatem  Ecclesie  ascenderunt  de  synagoga, 
de  lege  peccati  trihus, "  trihus  domini  i.  e.  singulatiin  per  tribus,  testimonium  20 
Israel  i.  e.  qui  sunt  per  fidem  Israel,  non  per  carnein,  ad  confitendum  nomini'' 

GLOSSA:  '  Populus  fidelis  incepit  exire  de  mundo  in  Ecclesiam  tempore 
niirisli ,  et  nunc  sine  intermissione  exit,  donec  in  novissimo  perfecle  intraverit 
el  ammodo  nec  intret  nec  exeat  ultra.  -  Non  terrestris,  sed  spiritualis,  qui 
sumus  ipsi  nos.  Sed  magis  proprie  de  militante  Ecclesia  loquitur,  ut  patet  intuenti  25 
saltem  literaliter.  ^  Exultat  propheta,  quod  erat  intraturus  quod  expectabat: 
nos  in  medio  eius,  quo  ipse  venire  gestiebat,  insensati  sumus!  Audire  voluit, 
que  audimus,  videre,  0  Ecclesia,  que  videmus:  q.  d.  0  utinam  essem  unus  vestrum, 
*iM-42,  i.qui  in  Ecclesia  futiiri  estis!  Sicut  ps.  42  'Quemadmodum  desiderat'.        ^  i.  e.  Cui 

est  pavticipatio  eius  vel  sua  in  unum?  Non  slcut  in  niimdi  nationibus,  quibus  so 
est  participatio  sua  in  diversa  et  dissidentia,  quia  non  eadem  querunt,  sapiunt, 
1.  ^jftv.  2,  f..  habent.  Hic  autem  omnes  eadem  in  unum.  '  1.  Petr.  2. 'Et  vos  lapides  vivi 
e-pl).  2,  cdificamini  domus  spiritualis'.  Eph.  2.  'Ipso  sumnio  angulari  lapide  etc.'  ^  Non 
li'ibus  carnales  hominum,  sed  tribus  Domini  Ihesu  Christi,  qui  est  caput  et  primus 
patriarclia  omnium  spiritualium  tribuum  ab  se  descendentium  per  spiritum  sanctum  .r. 
et  semen  verbi  Dei.  Quod  ait  autem  'testimonium',  id  vult,  quia  populus  sit 
in  fide.  nondum  in  re,  quia  testimoniinn  nondum  exhibitio  est.  sed  promissio. 
'  Qiiare  dicit  'iiomiui  Domini',  non  'rei  Domini'? 


Psalimis  CXXT.  [CXXII.] 


399 


domin i ,  quin  hoc  est  totum,  qiiod  Ecclesia  erga  Deum  agit,  ps.  83  "^Beati '^ij.  st,  i. 
qtii  habitaut '.    Quia  illic  in  Ecclesia,  noii  in  synagoga  sederunt  ut  iudices,  s. 
reges,  doctores,  episcoi)i  etc.  sedes  ecclesie  cathedrales  et  alie  in  ludicio,  id  est 
ad  peccata  prohibenda,  caruera  castigandara :  sedes  super  dowum  Ecclesiam 
totam  David'  Christi,  qni  ex  David.    Mogate  vos  impii,  qui  queritis  mahuiisy.  c. 
eius:  querite  potius  bonum  eins,  qnia  et  hoc  vobis  proderit,  quce  ad  pacem 
spiritiialem,  que  permanet  iueternum,  srmit  lenisalem  Ecclesie:  et  almndantia 
i.  e.  abnnde  et  bene  sit  diligenühus  te ,  male  autera  odientibus.-    Fiat  pax^-  t- 
spiritualis  in  conscieutia  in  virtute  tua  Hebr.  'in  mnris  tuisV  id  est  sacer- 
dotibiis  et  clericis :  et  abimdantia  iustitie  et  pacis  in  turrihus  tttis  in  raaioribus 
prelatis,  ut  episcopis  et  principibns.  Fropter  fmtres  meos  et proximos  meos,^^- 
qui  mala  loquuntur  de  tc  et  querunt,  ps.  37  "^Amici  mei  et  proximi  mei  ad- 'Pf-  ^^,n. 
versum  me'.    Yel  propter  bonos,  ut  acciperent  eam:  logiiehctr  pacem  de  te.^ 
Fropter  domtim  donmd  dei  nostri  ecclesiam  Ihesu  Christi,  vel  quia  dojuus  s  s- 
Dei  es:  ideo  e/ueesivl  optando  hona,  tihi  spiritualia,  non  mala,  sicut  im])ii 
persecutores. 

SCHOLAS:  PSALMUS  CXXI.  [CXXII.]^ 

Letatus  sum  in  iis,  que  dicta  sunt  mihi:  In  domum  doniiniü  i. 
ibim  US. 

Haue  letitiam  Ildes  facit.  Irapii  enim  atque  increduli,  qui  non  nisi 
presentia  et  visibilia  sapiunt,  non  letantur  in  iis,  que  dicuntur  eis,  nc(ju(' 
timent  aut  tristantur  in  iis,  que  minantur  eis,  ut  supra  dictum  est  octo- 
nario  17'^  Letantur  autem  in  iis,  que  faciunt  ipsi  vel  fiunt  eis.  Quare  ul)i- 
cunque  fides  nobis  occurrit,  prima  fronte,  sicut  hie  fidelis  Synagoga,  gaudet, 
quod  promissus  sit  ei  introitus  in  Ecclesiam.  Nec  gauderet,  nisi  vera  esse  cre- 
deret,  speraret,  diligeret  ca.  Quare  pauei  in  hoc  \'erbum  erumpere  et  iactare 
feliciter  possunt:  'Letatus  sum  in  iis  &c.',  sicut  et  pauci  crcdunt.  Nam  hoc 
habet  versus,  qui  sequitur: 

Stantes  erant  pedes  nostri  in  atriis  tuis  lerusalem.  5«.  -2. 

Staut  enim,  qui  expectant,  ut  eis  aperiatur  et  intrent.  Qui  autem  non 
credunt,  abeimt  potius.  Et  qni  prius  in  singulari  locutus  est,  dicens:  'Ijetatns 

GLOSSA:   '  Domum  David  dicil,  quia  Ecclesiam  militantem  dicit,  in  qua 
Christus  homo  reguat,  quod  tradet  tandem  Deo  patri,  ut  sit  domus  Dei.       -  Gen.  12.  i.Wioj.  n, 
'Benedicam  l)enedicentilnis  tibi  et  maledicam  malediceiitihus  tibi'.    Ps.  36. 'Bpiie-i?j.  37,  s-^. 
dicentes  ei  hereditabunt  terram  et  maledieentes  ei  disperibnnt'.  'hiimici  enim 

lioniinis  domestici  eius'  Midi.  7.  q.  d.  Non  quesivi  que  mea  sunt,  sed  aliorum 

utilitatem,  uL  salvi  tiant.    Heretici  autem  et  ludei  tautum  pi'opter  se  loqnuntui- 
pacem,  quam  tarnen  non  liabent. 


5  qiie  queritis  nie  fef)lt  23  IJbiqne 
')  Psalt.  iiixta  Hebr.        M  'm.  270  27-21', 


24  liic.  fiilelis  Synagoga..  Gamlot.  Quod 
Oben  (5.  380 flg.  (nlfo  Octoii.  21). 


400 


Dictata  super  Psalterinm.   1513 — 16. 


siim",  uunc  pluraliter  dicit:  'Stantes  erant  &c.'    Quo  patet,  quod  persona 
Synagoge  loquitni-.    Non  soluni  autem,  sed,  ut  sepe  dictum  est,  omnis  pro- 
ficiens  ita  sentire  et  loqui  debet,  ac  si  in  synagoga  esset.    Quia  quamdiu 
promissiones  uon  accepimus,  non  intravimus  in  lerusaleni,  sed  stamus  et  ex- 
iif.  121, 8.  pectamus  introitum.   Sic  enim  psalmo  precedenti  dictum:  'dominus  custodiat  s 
introitum  et  exitum  tunm  &c.'   Semper  iutramus  et  quo  intravimus,  Semper 
eximus  ad  id,  quod  nondum  intravimus,  de  claritate  in  claritatem,  de  virtute 
in  virtutem.    Ii  autem,  qui  sibi  iam  apprehendisse  videutui',  non  stant  in 
atriis,  sed  in  medio  sedent  lerusalem:  quod  est  impossibile.    Quia  nondimi 
cdificata  est,  et  si  aliquibus,  non  tarnen  mihi  vel  tibi  (id  est  qui  nondum  lo 
pervenerunt  ad  terminum)  edificata  est,  sed  edificatur  adhuc  assidue.  Tu 
ergo  noli  presumere  te  pervenisse.    Quia  hec  est 
«.3.         lerusalem,   que  edificatur  ut  civitas:  cuius  participatio 
cius  in  idipsvim. 

Ergo  de  militante  Ecclesia  loquitur.   In  qua  omnes  qui  sunt,  in  stando  is 
et  proficiendo  sunt,  uon  in  sedendo  et  possidendo,  ut  beati  in  gloria.  Edifi- 
catio  autem  ista  fit  per  vei'bum  et  Euaiigelium.    Predicatores  enim  sunt 
02)erarii  liuius  Salomonis,  quo  lapides  vivi  et  preciosi  expoliuntur  virtutibus 
et  viciis  depurgautur,  ac  per  hoc  alii  parantur  ad  turres,  alii  ad  portas,  alii 
ad  muros  &c.  secundum  diversos  Status.    Sed  ecce  singulare  huius  civitatis  20 
donum:  'Cuius  participatio  eins  in  idipsum',  id  est  cui  est  sua  participatio 
in  unum  et  in  simul.    De  quo  hic  breviter:  quia  infra  latius  forte  ps.  132.^ 
Ut  enim  spiritualem  esse  haue  civitatem  exprimeret,  primo  ait:  'que  edifi- 
catur'.   Sed  terrestris  lerusalem  tunc  erat  civitas  edificata.    Et  si  quid  in 
ea  edificandum  restabat,  hoc  non  ut  civitas,  sed  vel  domus  erat,  vel  edifi-  25 
cabatur  ut  in  civitate. 

Secundo  quia  'ut  civitas'  inquit.  Quo  verbo  percutit  carnalem  sensum 
ludeorum.  Si  enim  'ut  civitas',  ergo  non  civitas,  sed  similitudo  civitatis, 
si  saltem  figure  similitudo  diceuda  est  veritas.  Non  ergo  expectanda  ista 
civitas  in  terris,  sed  similem  civitati  aliquara  lerusalem  edificatara.  so 

Tercio  quia  'eins  partici])atio  in  idipsmn'.  Hoc  non  in  terreuis  civi- 
tatibus  fieri  potest  uUo  modo.  Quia  nullius  civitatis  homines  eodem  pane 
et  vino,  victu,  amictu,  j^ecunia,  familia,  domo,  agro,  potestate,  honore  utuntur, 
sed  hec  omnia  dividuntur  in  multos  et  fiunt  suntque  multa.  Est  itaque 
participatio  corum  non  in  idipsum,  sed  in  multa  et  di versa.  Sic  enim  est  35 
natura  tenqioralium,  quod  uno  eodemque  non  possint  duo  simul  uti  vel  frui. 
Quod  enim  tu  comedis,  ego  non  comedo,  licet  simile,  sed  aliud.  Et  quod 
tu  induis,  ego  non  possum  induerc.  Et  hiuc  fit  causa  discordiarum,  bellorum, 
inimicitiarum,  cedium,  furtorum,  rapinarum  et  omnium  peccatorum  et  malorum. 

25  edificaiu),  ©cib.  edifioaiidi 

')  l^ic  Sfholai'  311  biefcin  ^^ifnlni  fot)lint. 


Psalmns  CXXI.  [CXXII.] 


401 


Nos  autem  si  cives  sumus  huius  civitatis,  ecce  imus  panis,  unns  calix,  uua 
fides,  umis  dominus,  omniaque  sunt  nobis  ununi.  Orania  autem  Christus  in 
nobis.  Quia  spiritualia  habent  haue  naturam,  ut  non  possint  dividi  in  diversa, 
sed  diversos  et  divisos  colligunt  in  uuum.  Cum  enim  Christus  omnibus 
sufficiat,  ipse  idipsum  et  unum  nostrum  omncs  ad  se  trahit  et  unum  facit. 
Ita  quod  tu  comedis,  induis,  habes,  idem  ego  comedo,  bibo,  habeo.  Et  hinc  fit 
causa  omnis  concordie,  pacis,  amicitie,  vite,  communionis  sanctorum  et  omniuni 
bonorum.  [Ut  illud  ps.  07.  'Qui  facit  ^manimes  habii^are  in  domo  ?6niusqsi.  «s, 7. 
raoris\]  Patet  itaque,  quod  spiritualia  liabent  contrariam  conditionem  tem- 
poralibus:  hec  enim  eos,  qui  sunt  unum,  dividunt  in  multos  et  diversos, 
quia  ipsa  sunt  necessario  dividenda,  cum  non  possint  eadem  eisdem  sufficere, 
illa  autem  eos,  qui  sunt  divisi,  colligunt  in  imum,  quia  non  possunt  dividi 
et  singulis  sufficiunt.  Quid  enim  mihi  deperit,  si  eandem  ßdem  liabes  quam 
ego  in  Christum?  Sed  deperit  totum,  si  eandem  pecuniam,  uxorem,  domtim 
habeas  quam  ego.  Ergo  'participatio  eins  in  idipsum',  sed  jiarticipatio  illius 
in  diversa. 

Quod  autem  Lyra  dicit  in  hebr.  sie  haberi:  "^Quc  assotiatur  ci  sinuiF,^ 
est  eiusdem  sententie.  Et  ne  quis  non  intelligat,  quo  modo  dixi,  quod  CJhristus 
est  nostrum  idipsum,  in  quo  omnes  participanuis,  quod  si  participamus,  eo 
ipso  assotiamur  omnes  simul,  id  est  in  unum,  ci  id  est  Christo.  Hee  enim 
assotiatio  omnium  fit  per  participationem  eins,  (^uia  dixi,  quod  istud  idipsum 
causa  est  unionis,  concordie,  assotiationis,  amicitie  &c.  Quare  nostra  trans- 
latio  expressit  causam,  hebr.  autem  effectum  eiusdem  rei. 

Sed  vigilantissimum  verbum  posuit,  quando  'participatio  eins'  dixit. 
Quia  in  hac  vita  (quod  tam  sepe  dixi,  ut  nie  prope  pudere  debeat :  nisi  quod 
scio  id  quam  infelicissime  contemni  hoc  tempore  a  religiosis,  qui  id  maxime 
debent  curare)  nunquam  habet  aliquis  sanctorum  totum  Christum,  sed  quilibet 
partem  eius,  etiam  perfectissimi.    Unde  et  de  Maria  Magdalena  (id  est  de 
contemplativis,  qui  sunt  perfectissimi)  dixit:  Non  totum  Optimum,  sed 'partem  «lu.  lo, 
optimam  elegit  sibi'.^    Quo  circa  qui  sapiunt,  semper  se  nihil  habere  putant 
et  nondum  appreheudisse,  sed  currunt  et  festinant  ac  semper  de  novo  incipiunt,  sd.siv.is.i;. 
etiam  cum  consummavei'int,  ut  apprehendant,  oblivisceutes  posteriora  et  in  iüiii.  ü,  m. 
anteriora  extendentes  seipsos.    Tepidi  autem  et  hipocrite,  qui  sil)i  iam  saucti 
videntur,  totum  Optimum  sibi  elegisse  videntur,  onmia  lialjere  et  appreheu- 
disse: ideo  cessant  et  tardant  ac  semper  de  novo  deficiunt,  etiam  cum  nondum 
consummaverint,  oblivisceutes  anteriora  et  in  posteriora  contrahentes  sei])sos 
ibique  quiescentes  et  stertentes. 


*)  Sl)ra:  „in  hebreo  liabetui-:  'Hiernsalem  quae  aedificatnr  ut  civitas:  quaf 
associatur  pi  simul',  i.  e.  quae  associatuv  templo  prius  aedificato  in  nobilitate  et  fania 
aedificii".         ^)  ßiit()er  tt)oi(t  nlfo  bie  ?lnfd)mtUTin  bcv  Intciiiiidjen  ^irdjc  üon  bev  ^bPnHtät 
hex  betl)aniirf)cii  l'invin  iinb  bi-v  'OJiavia  Holt  Wac^bnUi.     iH'V(;(l.  niut)  tS-xl.  ^üi^ci.  50,  427. 
Sut^erS  äöevle.  IV.  -M 


402 


Dictata  sitper  Psalterium.  1513  —16. 


In  futura  autem  lerusalem  non  crit  participatio ,  sed  ex  omni  parte 
beatituclo.  Ibi  nou  erit  locus  dicendi:  Ecce  iste  bonus  est,  nisi  quod  est 
i.iioi-.  13,10.  iracundus,  snperbiis  &e.  Cessabit  ibi  hoc  'nisi',  nbi  evacuatum  fnerit,  quod 
cx  parte  est.  Interim  autem  dominus  sustinet  infirmitates,  oifensiones  nostras 
nniltas,  donec  perficiat,  quod  incepit,  et  ex  participatione  faciat  omnimodam 
plenitudinem. 

■*■  Illuc  ascenderunt  tribus,  tribus  Doraini:  testimonium  Israel 
ad  confitendum  nomini  Domini.  Non  autem  tribus,  tribus  servi 
[servorum]  (id  est  Abrahe  et  patriarcliarum),  sed  potius  descenderunt  in 
Babylonem  et  confusionem.  Quia  non  crediderunt,  sed  ex  came  volunt  esse  m 
filii  Dei:  ideo  descenderunt  peius.  Geminat  autem  'tribus'  propter  duos 
populos,  scilicet  ludeorum  et  gentium.  Vel  nt  in  glosa  est  dictum.'  Sic 
127, ;!.  infra  ps.  126.  filii  non  carnis,  sed  'merces  fructus  ventris'  vocantur  here 
ditas  domini.  Igitur  in  spiritu  sunt  tribus,  in  spiritu  ascendunt,  in  spiritu 
ascendunt,  in  spiritu  participatio,  in  spiritu  Israel.  Quare  qui  carnaliter  i;, 
tribus  sunt,  carnaliter  ascendunt,  carnaliter  participant,  carnaliter  sunt  Israel, 
lam  non  sunt  tribus,  non  ascendunt,  non  participant,  non  sunt  Israel,  sed 
spurii,  descendunt,  evacuantur  et  gentes  fiunt.  Unde  dicit:  'Testimonium 
Israel'.  Testimonium  enim  sepe  dictum  est,  quod  ad  ditferentiam  rei  dicitur, 
sicut  Signum  ad  signatum.  Unde  cum  carnales  nolint  fidem  futurorum,  que  20 
est  siguum  vel  argumentum  vel  testimonium  rerum  non  apparentium,  velint 
autem  potius  rem  ipsam  presentium:  ideo  sunt  non  testimonium  Israel,  sed 
iBüm.  2, 28.reale  et  carnale  quid  Israel.  Quia  in  manifesto  ludei  non  sunt  ludei,  sed 
qui  in  abscondito.  Nunc  autem  testimonium  est  absconsum,  in  quo  pos- 
sidentur  res  promisse,  sed  nondum  exhibite.  Uli  autem  nolunt  esse  abscon-  •jr, 
sum,  sed  manifestum,  non  esse  spiritualis  et  interior,  sed  exterior  et  mani- 
festus.  Et  aptissime  dicit:  'Testimonium  Israel',  quia  Ecclesia  militans 
nondum  est,  quod  futura  est  triumphans,  sed  est  Signum,  figura,  abscon- 
ditum  et  omnino  fidele  testimonium  sui  ipsius.  Quia  in  enygmate  est,  quod 
futura  est  in  specie:  in  signo  est,  quod  futura  est  in  re:  in  absconso  est,  sn 
quod  futura  est  in  manifesto:  in  fide  est,  quod  futura  est  in  visione:  in 
testimonio  est,  quod  futura  est  in  exliibitione:  in  promisso  est,  quod  futura 
est  in  impletione.  Sic  enim  in  omni  artis  opere,  si  quid  ab  artitice  paratur, 
videlicet  mensa,  vestis,  domus,  optime  dici  potest:  Nondum  hoc  est  mensa, 
vcstis,  domus  &e.,  sed  certissimum  signura  et  testimonium,  quod  fiet  mensa, 
vestis,  domus,  cum  iam  sit  partim  tale,  sed  nondum  perfectum.  Ac  sie  non 
alieno  signo  et  testimonio  picto  vel  dicto  testatur,  quid  sit  futurum,  sed 
scipso.    Ita  Ecclesia  paratui-  modo,  quia  edificatur  ut  civitas.    Et  nondum 


vnrum 

9  servi       ;  ©eib.  sorvi  tnoriiiii  i:l  inarcis         20  ©db.  f'ariialis 

')  eben  S.  -m  20. 


Psalmus  CXXT.  [CXXTI.l 


403 


quidem  est  civitas,  sed  pars  et  testimonium,  quod  sit  futura  civitas.  Ita 
qiiidera  uondum  est  Israel,  sed  Meie  signuni,  quod  erit  Israel,  quia  paratur 
ad  visionem  dei  ^  et  partim,  scilicet  per  fidem,  eum  videt.  Seeundo,  nt 
dixi,  etiam  est  Ecclesia  testiraoninm  et  non  reale  quid,  quia  non  exhibet  se 
talem,  qualia  promissa  sunt  in  ea  et  de  ea,  sed  soliun  testimouium  dat. 
Quia  futura  sunt  eins  bona,  que  non  potest  in  presentia  exhibere,  presentia 
autem  bona  ignorat:  ergo  ipsa  remanet  testimonium  incredulis  et  credulis, 
sed  incredulis  in  testimonium  et  scandalum,  credulis  autem  in  testimonimn  et 
surrectionem.  Per  eam  enim  deus  testatur  toti  mundo  futura  bona.  Ideo  est 
10  testimonium  dei  ipsa  Israel  ad  mundum,  sed  uondum  exhibitio:  exhibebit  autem 
eam  in  futurum,  et  cessabit  ipsam  habere  in  testimoniu))i.  Ergo  non  omnis 
Israel  sunt  tribus  domini,  sed  solum  qui  sunt  testimonium :  ii  enim  sunt  veri 
Israel  et  sie  ascendunt,  non  Israel  qui  est  apparentia,  sed  Israel  testimonium. 
Ad  confiteudum  nomin i  tue.   Iterum  exprimitur  conditio  militantis 

1. -,  Ecciesie,  que  nunc  nondum  confitetur  deo  presenti,  sed  noniini  eins.  Erit 

autem,  cum  id  quod  per  nomen  significatum  tenemus,  videbimus  et  confitc- 
bimui'.  Interim  autem  dum  ex  parte  cognoscimus,  nomen  eins,  sed  non  rem 
Hominis  cognoscimus.  Et  ideo  frequeus  est  memoria  nominis  domini  in 
vetere  Scriptura  ad  significandam,  ut  dixi,  differentiam  fidei  et  glorie,  luiius 
20  vite  et  future.  Unde  in  Euangelio  dicit:  'Et  manifestabo  ei  nieipsum',  (j.  d.  ~sdI).  i-i,  21. 
iam  nomen  meum  liabetis,  sed  nondum  meipsum.  Denique  nomen  ex  auditu 
coguoscitur,  sed  ipse  per  visionem.  Auditus  autem  fidem,  visio  speciem  habet. 
Et  ita  potest  illud  Exo.  3.  intelligi,  ubi  dominus  dicit,  quod  patribus  Abraham,  2.9(01.  .s,  u,. 
Isaac  et  lacob  non  mauifestavit  nomen  suum,  sed  nomen  nominis.  Quia 

2. -,  fidem  revelatam  non  habuerunt,  sed  credebant  revelandam  in  nomine  Ihesu 

Christi. 

Quia  illic  sederunt  sedes   in  iudicio,  sedes  su]ier  domumsf. 
David. 

Pulcherrinuis  versus  et  pulcherrime  exprimens  proprietatem  Ecciesie 
.■io  militantis,  si  possem  consequi  explanando.  Sed  age,  dominus  in  nobis  et 
audeamus  tentare.  Hec  utique  est  differentia  etiam  alia  a  predictis  Ecciesie 
militantis  a  triumphante,  quod  sedes  sunt  in  ipsa  et  manifeste  sunt  (id  est 
potestates  et  principatus  Episcopatuum,  sacerdocii  &c.),  sed  sessor  ipse  Christus 
non  apparet  estque  absconditus  per  fidem  et  in  fide,  et  tamen  in  ipsis  sedet 
?.:,  et  presens  est,  immo  presentissimus,  cum  sint  isti  sedes  eins.  Idcirco  ipse 
per  se  non  preest  Ecciesie  et  populo  suo  corporaliter,  sed  vicarii  eins,  sacer- 
dotes:  hü  enim  sedent  et  princijiantur  et  regnant  in  populo  corporaliter,  ut 
patet.  Sed  ne  domini  sibi  esse  videantur,  et  tanqiiam  propria  eorum  sit 
possessio,  humiliat  cos  et  appellat  'sedes'  et  non  'sessores':  q.  d.  Liceat  vos 

1  qc5  est,  civiteis,  ©eib.  quid         9  pei'pani  18  freijnes         22  Aiulifns  aiit 

')  Ücvgl.  bic  (5tl)mo(oc3ie  non  Ismel  in  i^b.  in  O;'.!. 

26* 


404 


Dictata  super  Psalteinnm.  1513 — 16. 


sedeatis,  regnetis,  priucipemiui,  presitis,  non  tameii  vos  estis  sessores,  reges, 
principes,  presides  huins  populi,  sed  vicarii  et  sedes,  iu  quibus  sedet  ipse 
verus  rex,  sessor,  princeps,  preses.  In  futuro  autem,  cum  evacuaverit  omnem 
priucipatuni  et  potestatera  et  sedebit  solus  rex  ineternum,  vos  non  eritis  sedes, 
nt  sedeatis,  sed  eritis  sedes,  ut  stetis,  et  ille  sedebit  solus.  Nunc  autem 
])ropter  fidem  vos  cum  sitis  sedes,  habetis  et  vos  sedes,  scilicet  populos 
subditos,  iu  quibus  pro  et  loco  domini  sedetis:  ipse  autem  in  vobis.  Sed 
cum  ipse  sedem  vestram  intrabit,  vos  dabitis  locum  et  eritis  ipsi  quoque 
una  sedes  cum  iis,  qui  sunt  nunc  sedes  vobis  ])ropter  cum,  qui  sedit  in  vobis 
et  subiecit  cos  vobis.  Sicut  autem  isto  verbo  humiliavit  et  timorem  incussit 
prelatis,  dum  eos  monuit  sessoris  et  sedes  potius  quam  sessores  vocavit,  ut 
scirent  se  sie  habere  superiorem  Christum,  sicut  ipsi  superiores  sunt  ceteris: 
ita  certe  et  subditis  similiter  timorem  incussit  et  reverentiam  ac  obedientiam 
erga  prelatos,  ut  sciant  eos  esse  sedes  Christi.  Idcirco  tanquam  coram  Christo 
sedente  super  suum  tlironum  humiliari  ex  vero  eorde  debere,  non  propter 
sedem,  sed  propter  sedem  Christi  sine  dubio  invisibiliter  ibi  sedentis.  Sicut 
figura  habet  olim  in  propitiatorio ,  ubi  erat  sedes  dei,  et  tamen  invisibiHter 
ibi  erat:  ita  et  modo  in  Ecclesia  sua  sedet,  que  est  sedes  eins. 

Quare  CoroUarium  sequitur,  quod  Ecclesia  cum  habeat  multiplicem 
ordinem,  Semper  superiores  si  comparantur  ad  suos  inferiores,  sunt  sessores 
super  eos  et  ii  sedes  eorum :  si  autem  comparantur  ad  suos  superiores,  tunc 
et  ipsi  sunt  sedes  eorum  in  ipsis  sedentium.  In  omnibus  autem  Christus. 
Et  quidem  isto  versu  solum  Status  prelatorum  est  exjiressus.  Quia  sedes 
sedentes  non  sunt,  nisi  qui  habent  inferiores,  in  quibus  sedent,  et  superiores, 
qui  in  eis  sedent,  vel  superiorem.  Nisi  forte  infimi  etiam  ideo  dicuntur 
sedes  sedentes,  quia  dominantur  non  super  popuhim,  sed  super  carnem  suam 
domitam.    Que  est  tropologia  onmium  predictorum. 

Istis  itaque  dictis  inspice  Ecclesiam,  et  videbis  eam  ita  sine  dubio 
dispositam  in  ordinibus  seeundum  sub  et  supra,  sicut  iste  versus  descripsit. 
Ecclesiam  inquam  militantem.  Secus  erit  de  triumphante.  Nunc  vide,  ut 
exprimat  aliud  pulchrum  insigne  pacifici  regis.  Quia  sedere  est  pacificum 
esse  et  (juietum.  Idcirco  non  est  sedes  regis  pacis,  nisi  sit  quietus  et  paci- 
ficus  in  conscientia.  Sed  et  subditi  debent  id  prestare  prelatis  suis,  ut  cum 
pace  in  eis  sedeant,  quod  ipsi  Christo  suo  sessori  prestant.  Alioquin  quo- 
modo  sedebunt  sedes  et  non  potius  omnia  tumultuarie  et  temere  ferentur? 
Hoc  autem  fiet,  si  pure  et  humiliter  obediant  et  subiaceant  eis.  Quod  ut 
faciant,  cogitent  et  fide  inspiciaiit  magis  sessorem  Christum  quam  sedem 
ipsam.  Nam  si  sunt  sedes,  certe  erit  et  sessor  ibi,  neque  vacabit  sedes  ista, 
licet  non  videatur  (jui  sedet.  Quare  timeamus,  revereamur,  humiliemur  coram 
sedibus  istis  sicut  coram  Christo. 


12  sie  ipsi  18  qui 


Psahims  CXXI.  [CXXII.] 


405 


Sed  uec  finistra  dictum:  'lu  iudicio'.  Quia  putestas  data  ej^t  sacer- 
dotibus  noii  ad  divitias,  hoiiores,  voluptates  captaudas,  sed  ad  iiidiciiun  axev- 
ceiidum.  Omuis  enim  ordo  et  status  Ecclesie  est  in  iustitia  ])ositus  et  fuiidatus, 
solus  autem  potestatis  status  'in  iudicio'.    Quia  ad  hunc  pertitiet  mala  pro- 

5  hibere,  errores  observare,  hereses  repellere,  tollere  scaudala  et  corrigere  atque 
disciplinam  exercere.  Quia  potestas  est  propter  malorum  inteniperantiam. 
Si  enini  oniues  boni  essemus  et  perfecti,  salvi  essenius  et  tantummodo  sal- 
vandi,  non  autera  iudicaudi  et  daninandi.  Nunc  quia  mali  sumus,  vel  saltem 
mixti,  necesse  est  potestatem  esse,  que  iudicet,  arguat  et  corripiat.  Nani 

10  equalis  ab  equali  non  patitur  correptionem,  ut  patet,  sed  subditus  a  superiori 
et  infirmus  a  potentiori.  Non  sie  in  iustitia  et  sajjientia,  ubi  equalis  equalera, 
inimo  inferior  superiorem  potest  erudii'e  et  iustiticare  sine  potestate.  Quo 
circa  non  levi  ictu  iste  David  percutit  frontein  Goliath,  id  est  durissimam 
fronteni  corporis  Babylonici,  qui  sunt  heretici,  isto  lapideo  verbo.  Quare 

i'>  euiin  heretici  noluut  subesse  Episcopis  et  sacerdotibus  Ecclesie?  Aiinit: 
'Quia  non  sedent  in  iustitia  et  sanctitate:  sunt  enim  impii  et  mali,  nos  autem 
sanctos  et  iustos  habere  vokimus'.  Quibus  respondemus :  SufHcit,  quod  sedeant 
in  iudicio,  quod  prohibent  tuum  et  aliorum  errorem  et  heresim  (quia  neque 
hic  amplius  describuntur),  ut  sedeant  in  pace  et  sint  pacifici  subditi.  Tu 

20  autem  eö'ringis  iuguni,  iudicium  abominaris  et  multani  iustitiam  iactas.  Quasi 
subditorum  iustitia  aliquid  sit,  nisi  obedieuter  iudicium  superioris  portent, 
licet  iudicium  superioris  satis  sit  quo  ad  Ecclesie  statum  etiam  sine  iustitia. 
Iustitia  enim  est  soluni  humilis  obedientia.  Quare  iudicium  ad  superiores, 
iustitia  ad  inferiores  pertinet.    Nullus  enim  est  iustus  nisi  obediens.  Sed 

ro  superior  non  teuetur  obedire,  ergo  uec  iustus  esse  quo  ad  inferiorem.  Inferior 
autem  tenetur  obedire  et  per  consequeus  iustus  erit.  Tu  ergo  iustitiam  vis 
statuere  in  superiori  et  iudicium  in  inferiori,  seilicet  ut  tibi  obediant,  non  tu 
illis.  Igitur  si  sunt  iuiusti,  hoc  sunt  suo  superiori.  Quid  ad  te?  tu  subesto 
et  sine  te  in  iudicio  regere.    Nnnquid  quia  illi  iuiusti  sunt  et  inobedientes 

30  suo  superiori,  seilicet  Christo,  ideo  et  tu  quoque  iniustus  fies  nou  obediendo 
tuo  superiori?  Igitur  vera  differentia  iustitie  et  iudicii  est  hec,  quod  iustitia 
pertinet  ad  inferiorem  vel  iutpiantum  inferiorem,  quia  est  humilitas,  obedientia 
et  resignata  subiectio  proprie  voluntatis  superiori,  iudicium  autem  pertinet 
ad  superioi'em  vel  inquantum  superiorem,  quia  est  executio  legis  et  castigatio 

35  malorum  ac  presidentia  inferiorum.     Unde  et  Aj)ostoIus  Ro.  G.  dicit  eum  Siöm.  g,  ?. 
iustificatum,  qui  mortuus  est  peccato.    Et  Spiritus  est  iustus,  quando  caro 
ab  eo  iudicatur  et  subiicitur  in  omnem  obedientiam,  ut  nihil  voluntati  et 
concupisceutiis  eins  relinquatur.   Quod  autem  dixi  'inquantum  superioi'em  et 
inferiorem',  id  est,  quia  medii  prelati,  siciit  sunt  omnes  preter  Clu'istum,  sunt 

40  siniul  superiores  et  inferiores.  Igitur  inferit)rum  non  est  expostulare  iustitiam 


2  non  fef)U        18  S)ie  .§anb)d)vift  intex'^jungivt:  lieresuu.  Quia  ...  describuntur:  Vt 


406 


üietata  super  Psalfcerium.   1513 — 16. 


superioruin ,  (|uia  liuc  e,st  eonini  iudiciiuu  «ibi  rapere.  Ipsorum  est  euira 
iustitiam  expostulare  iuferioruüi.  Et  horum  est  suscipere  iudicium  et  obedire 
eis,  per  (juod  fit  in  pace  correctio  malorum.  Obedientia  enim  toUit  omne 
iiialum  pacifice  et  pacificum  .sinit  esse  regentem.  Idem  facit  humilitas,  que 
est  nihil  aliud  nisi  obedientia  et  tota  iiistitia.  Quia  totaliter  ex  alterius 
iudicio  pendet,  nihil  habet  sue  vuluntatis  aut  sensus,  sed  omnia  vilificat  sua 
et  prefert  atque  niagnificat  alicna,  scilicet  superioris. 

Deinde  postquani  Goliath  ictu  la])idis  percussus  iacet,  mmc  caput  am- 
putat,  dicens:   'Super  domutn  David'.     Siquidem  et  heretici  sibi  invicem 
])resunt  et  subsunt,  sedentque  ibi  sedes  in  iudicio.  Est  quoqne  iustitia  apud 
eos,  obedientia  et  humilitas,  sed  mendax.    Quia  sedent  uon  super  domum 
David,  sed  super  domum  Bethaven,  id  est  Idoli.    Erexerunt  sibiipsis  syna- 
gogam  sathane.  Ergo  ubi  sedes  eorum  sedent,  Sathan  in  ipsis  sedibus  regnat, 
in  domo  Nabocadnosor  Babylonie  regis.    Domus  autem  David  est  ecclesia 
Christi  in  vera  successione  perseverans,  sicut  olim  figura  fuit  in  rege  David. 
35.  6.  Audi  ergo,  heretice,  consilium  huius  prophete,  dicentis:  Rogate  que  ad 
«  T.pacem  sunt  lerusalem:  et  abundantia  diligentibus  te.    Fiat  pax 
in  virtute  tua  et  abundantia  in  turribus  tuis.    Hanc  pacem  non 
nisi  hereticus  tiu'bat,  qui  impugnat  Ecciesiam  gratis,  uon  est  enim  de  dili- 
.?iüi)oi.  6,  s.  gentibus,  sed  odientibus  eam.  Non  ergo  duas  Ecclesias  habet  Christus.  Una 
est  cokunba  eins.    Et  licet  multe  sedes  sint,  tarnen  omnes  super  domum 
David,  que  est  una  tantunnnodo.    Vocatur  autem  Ecclesia  militans  domus 
David  propter  humanitatem  Christi.    Quia  nunc  regnat  Christus  inquantum 
homo  et  per  fidem  hunianitatis  sue,  quam  habet  ex  David.    Sed  in  futuro 
i.iiov,  15,28.  tradet  hanc  domum  deo  patri,  et  ipse  quoqne  subiectus  erit  ei,  qui  subiecit 
ci  (jmnia,  et  erit  domus  dei  et  regnum  dei,  ut  iam  uon  tantum  Christus 
homo  in  nobis,  sed  et  Christus  deus  in  nobis  sit.    Ideo  enim  nunc  parti- 
cipamus  eura  tantummodo,  quia  in  humanitatis  eins  regno  sumus,  que  est 
pars  Christi.     Sed  tunc  totus  Christus  in  nobis  erit  clare  sine  involucro 
humanitatis.    Non  quod  nunc  non  sit  deus  in  nobis,  sed  quod  est  in  nobis 
1.  3oi).    2.  iuvolutus  et  incarnatus  in  humanitate.  Tunc  autem  erit  revelatus  sicuti  est. 
i.iiui.  i:i,i3.  Nunc  cognoscimus  ex  parte,  tunc  autem  sicut  et  cognitus  sum.    Nec  quod 
humanitatem  dimittet,  sed  quod  etiam  divinitatem  suam  ibi  latentem,  quam 
lumc  confuse  et  in  enygmate  humanitatis  eius  videmus,  ostendet  clare.  Interim 
itaque  sumus  domus  David,  et  sedes  sedent.   Non  tantum  autem,  sed  et  stant. 
Quia  sedium  est,  (juod  stent.    Stant  autem  comparando  eos  ad  superiorem, 
sedent  comparando  ad  inferiores.    Ideo  ut  osteuderet  eos  simul  preesse  et 
subessc,  dixit  eos  sedere  et  etiam  sedes  esse.    Stant  per  obedientiam  et 
hnmilitatem,  et  sie  sunt  iusti:  sedent  per  i)otestatem  et  auctoritatem,  et  sie 

4  l,^       klein,  S-eib.  Id  Ki  A ,  S-cib.  dieit         20  ©eib.  regruuu  Cliristi  dei,  akv 

(Jliristi  ift  luiebcv  niiiigcftvidji'n 


Psalmiis  CXXII.  [CXXlll.J 


407 


sunt  iudices,  ((uibus  obediendum  et  lumiiliaudum  est,  ut  iii.sti  siinii.'^.  Et 

ita  'iustitia  et  iudiciiuu  preparatio  sedis  eins'  ps.  90.  '••l>i-  ('■»?;  2.) 

'ludicium'  itaqiie  ad  mala  coercenda  positnni.  Mala  autem  11011  sunt  uisi 
propria  voluntas  et  sensus.  Et  hec  duo  indigent  potestate  superiori,  si  debeut 
5  tolli  et  prohiberi  et  subiici.  Quare  necesse  est  sedes  sedere  in  iudieio,  ad 
coudenmationeni  scilicet  voluntatis  et  sensus  proprii:  proinde  niliil  refert, 
quid,  quäle,  quantuni  })recipiatur,  sit  aptum,  ineptuni,  utile,  inutile  (dum  modo 
nou  sit  contra  deuin) :  sed  sicut  pueri  nou  iudicando  et  estiuiando  sunt  facienda. 
Qui  v^ero  })rius  ponderant  opus  quod  precipitur  penes  rationabilitatem,  utili- 
M  tatem,  ignorantes  quod  non  opus  deus,  sed  voluntatis  et  sensus  subiectioneiii 
et  obedieutiam  querit:  ipsi  volunt  stare  in  indicio,  id  est  simul  obedire  et 
imperare,  stulti  et  inobedientes. 

Et  ideo  in  ps.  118.  (quod  siugularissime  notandum  est)  tarn 
fre(juens  estpetitio  super  preceptis  et  lege,  quia  non  peti t  tanta 
vel  talia  facere,  sed  tantummodo  obeclientiam  legis  et  scientiam 
obedientie,  ut  nou  in  opus  facieudum,  sed  iu  obedieutiam,  quam 
lex  querit,  oculum  potius  flectat  &c. 


GLOSSA:  PSALMUS  GXXII.  [CXXIIL] 

Oratio  fidelis  populi  ad  Deum  pro  opp)rohrio  divitmn  et  superborum. 
■io  Psaliims  CXXII. 

Tit.  Canticum  graduum.  S5.  i. 

Ad'  te  levavi  ocidos  rneos  non  depressi  in  terrena  cujnditate  carnis: 
qui  hahitas  in  ccelis,  ut  etiain  veniens  peregriueris  pro  nobis  in  terris  et  fias 
Emanuel,  i.  e.  nobiscnm  Deus:  qui  es  cum  augelis  modo  Deus.    Ucee  sicut 2. 

25  ociäi  directi  et  iutenti  sem])er  servorimi,  (jui  nihil  habent  ex  se:  in  ■»lanihus 
dominoriDn,  stioruiii,  ut  ex  illis  accipiaut  omnia,  quia  servi  non  tantum  uihil 
habent,  sed  et  ipsi  sunt  suorum  dominoruin.  Sicut  ocidi  ancillce,  cuius  est 
nihil  iuris  aut  potestatis  in  bouis  doniiue  sue,  in  manibus  doniince  su(b:  ita 
ocidi  nostri  fidelis  populi  Synagoge  prinuini  ad  dominmii,  deum  nostrmi  ad 

:w  te  Deus  pater,  donec  niisereatur  nostri  misericordiam,  Christum  filium,  mitteudo. 
Misercrc  nostri  inittc  Christum,  qui  est  misericordia,  domine  Deus  pater a.  3. 

GLOSSA:  '  Est  autem  iterum  peütio  adveiitus  Christi  in  caniem.  Verun- 
tamen,  (jaia  omnis  Scriptura,  que  de  adventu  Christi  in  carnem  loquitur,  polest 
optime,  immo  debet  intelhgi  de  adventu  eiusdem  spirituali  per  gratiam:  ideo  iste 
■^:>  psalmus  moraliter  est  petitio  cuiuscunque  gratie  et  pro  necessitate  cuiuslibet  de- 
fectus  spiritualis. 


9  jjuuderat 


408 


Dictata  super  Psalteriuni.   1513 — l(i. 


mlscrera  itustri/  iu  Christo  enim  miüericordia  Dei  data  est  nubis,  que  hic 
petitur:  quid  nmltum  rcplcti  sumns  coram  superbis  seculum  sapientibus  ludeis 
si.  i-  despectione,  quia  sapimus  spirituni,  quem  isti  despiciunt.  Quid  multum  rejdeta 
est  anima  nostra,  quia  plures  sunt  despectores  iuipii,  quam  fideles  Christiaui : 
opprobrmDi,,'^  eo  quod  talia  uec  habeums  nec  queramus,  ahmidantibtts  potestate, 
gloi'ia,  divitiis,  sumus  nos  et  äespectio  siip)erhis  priucipibus  et  eorum  con- 
sortibus  ac  consentieutibus  ludeis. 

SCHOLAE:  PSALMUS  CXXII.  [GXXIII.j 

GLOSSA:  PSALMUS  CXXIIL  [CXXIV.J 

(Tratianiiii  actio  Ecclesice  pro  libemtiouc  de  tyraunonim  et  tortorum 
2)crsecutioneJ    Fs(dnms  CXXIII. 
1-         Tit.  Canticum  graduum  David. 

Nisi  quia  doiniims  Iliesus  Christus  erat  in  nohis  per  fidem  habitaus: 
%.'2.dicat  coiifiteatur  mmc  Israel  fidelis  popuhis  Ecclesie:*  nisi  quia  dominus 
Ihesus  Christus  trat  in  nohis,  gemiuat  hoc  verbum  propter  duplicis  uature 
ßdeui  iu  Christo,  Cum  exiirgerent,  ut  asceudentes  ^  nos  prohiberent,  liomines 
3. uou  dii,  sed  caruales  et  terram  sapieutes  in  nos:  forte  utique  certe  vivos 
deglutissent  nos-^  i.  e.  ad  perfidiam  suam  iucorporasseut ,  et  sie  mali  vivos 

GLOSSA:    ^  Gemuiat,  ut  cito  hat  et  velociter  impleatur  quod  dicitur,  ut 

''■?^j'_''89'^'5i;  Gen.  41  loseph  dixil.  -  Sic  ps.  88.  'Memento  opprobrii  servorum  tuorum, 
quod  continui  in  sinu  meo ,  niultarum  gentium'.  ^  Christus  propter  divini- 
tatem  in  ipso  fuit  insuperabihs.    Ita  et  nos  propter  Gln-istum  in  nobis  per  fidem. 

1.  Sui).  J,  t.  *Hec  est  eniin  victoria,  que  vincit  mundum,  fides  nostra.'  1.  loh.  5.  *  Omnis 
Scriptura  prophetaruni  primo  de  Apostolis  iutelligitur,  quia  sie  cogit  promissio 
Dei,  qui  proniisit  populum  Israel  exaltare  super  onnies  gentes,  quod  in  Apostolis 
et  reliquiis  Israel  implevit.  Unde  hic  'dicat  nunc  Israel'  ad  literam  de  eisdem, 
viu.  2, 3ü.  (jui  fuerunt  ex  Israel.  Sic  ubique  "^gloria  plebis  sue  Israel'  tantum  in  reliquiis 
iutelligitur  impleta.  Sicut  enim  Christus  propter  immortalem  divinitatem, 

licet  mortuus  esset  secundum  humanitatem,  tarnen  Semper  fuit  persona  viva :  ita 
([uilibet  Christianus,  licet  moriatur  et  occidatur,  tamen  propter  fidem  Christi  in 

Olli).  11,  •_'.=>.  ipso  Semper  vivit.  Unde  loh.  6.  'Qui  credit  in  me,  etiam  si  mortuus  fuerit, 
%\.  -'3, 4.  vivet'.  Ps.  22  'Si  ambulavero  in  medio  umbre  mortis,  non  timebo  mala,  quoniam 
tu  mecum  es'.  Hoc  est,  quod  hic  in  persona  martyrum  dicit  triumphantiuni  et 
in  victoria  Christum  confitentium,  primo  tamen  in  persona  Apostolorum.  —  Qui 
eiiim  credit  Christum  Deum  et  homiiiem,  hic  habet  fidem,  que  vincit  mundum. 

1.  Süi).  5, 4.  1.  loh.  5.  'Hec  est  victoria,  que  vincit  mundum,  fides  nostra'. 


12  CXXII         '28  reliquias 
')  aieral.  üben  <S.  392  3.  36  flg. 


PsaJmus  CXXIV.  [CXXV.] 


409 


cai'ue  .sjjiritum  occidissent.   Cum  irasceretur  contra  fidem  furur  eurnm  zelus 
stiiltus  pro  lege  sua  in  nos  contra  uos  ascendentes  ad  Christum:  forsitants.  i. 
iitique  sine  dubio  aqua  tribulationis  inundatio  ahsorhuisset  nos  in  mortem 
auime  et  corporis.     Torrentem  i.  e.  impetuosam  persecutiouem  occisis  cor-  äJ-  5- 

5  poribus  nostris  2ie>'i>'fi')isivit  libera  anima  nostra :  forsitan  pertransisset  anhua 
nostra,  non  tantum  corpus,  sed  auima  quo  ad  fidei  et  veritatis  periculum, 
aqtiam  intoUerahilcm '  persecutionem ,  que  fidem  evicisset  in  uobis.    Bene-  aä.  6- 
tlictus  dominus  Ihesus  Christus :  qui  non  dedit  n.os,  sed  tantum  ad  probationem 
uostram  obiecit  illis,  in,  captioibem  comprehensionem  dentihus  eoruni,  sed 

lu  tantum  in  morsum,   non  in  absumptionem.-    Anima  nostra  occiso  etiam^i.  7. 
corpore,  vel  saltem  passo,  sicut  passer  erepta  est,  quia  evolavit  ad  gloriam : 
da  laqtieo  decipula  male  persuasionis  venantium  docentium  et  persequentium 
eos,  qui  doceri  ab  eis  nolunt.   Laqtieits^  eorum  seductio  contritus  est  scilicet 
uobis,  licet  non  ipsis:  unde  sequitur  et  nos  fideles  liberati  sumtis,  non  autem 

i")  illi,  qui  peccaverunt  in  eo.    Adiutorium  nostrum,  quo  sie  sumus  adiuti,  in'£-  «■ 
nomine  domini,  non  in  gladio  aut  potestate  mundi,  sed  in  fide:  qui  Christus 
fecit  ccelum  et  terrmn.   Nunc  enim  nomen  Domini  tantum  liabenuis,^  sed  in 
futuro  rem  revelatam  per  speciem.    Quia  hie  in  tide  vivinuis.    Ergo  non  i 
nisi  nomen  Domini  habemus,  sub  quo  ipse  occulte  jn'esens  est. 

SGHOLAE:  PSALMUS  GXXIII.  [GXXIV.] 
GLOSSA:  PSALMUS  GXXIIII.  |GXXV.| 

De  eonfidendo  in  Christum.    Quia  non  derelinqunntnr  cunfidcidrs  iih 
etun  in  potestate  maloruni.    Psalmus  CXXIIII. 
-5  Tit.  Canticum  graduum.  i- 

Qui  confidunt  omnibus  contemptis  huius  vite  in  domino  Christo  sient 
conhdit  mons  Zion  Ecclesia,  sublimis  specula  cternorum  per  tidem:  non 
commovebitttr  necjue  pros])eritate  nec  adversitate,  (|uia  supra  petrani  fundatus 
est:  qui  autem  supra  lubricam  harenam,  necessario  movetur,  c[uando  movetur 
3u  illa,  inceternum  sicut  et  dominus,  in  tjuem  eonfidit,  qui  liabitat  confidens  et 

GLOSSA:  '  Hebr.  sie:  'toirens  transisset  super  unimam  nostrain :  forsitan 
transissent  super  animam  nostram  aque  superbie"^  i.  e.  excellentie  seu  nimietatis. 
^  Mundus  enim  non  devoral,  sed  mordet  tantum  Clu'istianos,  quia  occidit  Cor- 
pora, que  tarnen  resurgeut  cum  anima  vielura  ineternum.  Et  iste  est  laqueus 
•'•i  lüde,  i.  e.  perfidia,  qua  suspensi  sunt  patres  hideorum  :  ipsi  autem  viscera  eoruni  sivnici).  i,  is. 
diffusa  per  orbern  terraruui. 


:3ö  ipsi  fü  !  ijisa'? 

')  aöexäf.  üben  ©.  398  ^.  :38.  -)  Psalt.  iuxta  Rahv. 


410 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


sß.  i.  non  niotus  in  lerusalem'  Ecclesia  pacifica.   Moutes  i.e.  Apostuli  et  apo.stolici 
viri  in  circuitn'-'  eins  spirituali  et  dominus  ipse  Iliesus  Christus  iu  eisdeni 
in  circuitu  spirituali  ad  custodiendum  popiäi  sui  ecclesiastici :  ex  lioc  nunc 
?Jintt[).28,io.  ab  iuitio  temporis  gratie  et  usqne  in  sceculum  in  fiueni  muudi,  ut  Matth. 

s.  a-  ultimo  promisit.  Quia  non  rclinquet  dominus,  ut  prevaleat  eis  fideru  extor-  s 
queudo  aut  pervei'tendo,  virgam  potestateni  et  niagisterium  peceatornm  tv'ran- 
uorum,  hereticoruni ,  ludeorura,  super  sortem^  iustorum,  que  est  portio  et 
hereditas  eternoruni  bonorum,  que  iustorum  est  tantum:  ut  non  extendant 
supple  victi  fidem  abnegaiido  iiisti  ßdeles  Christi  (id  iniqiiitatem  caniem 
iniquam  et  literam  vel  iustitiam  })ropriam,  ut  eam  operentur  deserta  iustitia  w 

is.  4  Dei,  que  est  ex  fide  et  obedientia  euangelii  verbi  Dei,  manus  suas.  Benefac 
i.e.  beuefacies,  spiritum  bonuni  eis  daudo,  domine:  honis,  qui  vere  bona 
habeut  et  querunt,  et  rectis  corde,  qui  iu  eadem  sunt  directi  et  non  in  terrena 

curvi,  uec  in  suam  bonitatem  et  iustitiam  reflexi  neque  in  aliquid  sui  ut  

r>.  Declinantes  seducti  aut  victi  dolosis  Unguis,  tormentis,^  auteni  in  Obligationen  li 
i.  e.  iu  pravitates  litere  et  caruis  ac  muudi  a  Christo  recedeudo  adducet  tu 
adduces  ad  iudicium  dominus  Ihesu  Christe  cum  operantibus  iniquitatem, 
cum  eorum  exactoribus,  magistris  et  authoribus,  quibus  cousenserunt ,  quia 
docent  et  cogunt  carnalia  spiritualibus  preferre :  j^^a^c  Dei  super  Israel  Eccle- 
siam  iueteruum. 

SCHOLAE:  PSALMUS  GXXIV.  [CXXV.] 

GLOSSA:  PSALMUS  CXXV.  [CXXVI.] 

De  conversione  spjiritiiali  ex  peccato  per  Christum  facta,  ta,m  Itidceis 
quam  gentilms:  exultatio  poptdi  sancti.    Psalmus  CXXV.  25 
Ii.  1.         Tit.  Canticiim  graduum. 

In  convertendo  i.  e.  dum  converteret,  ut  nunc  caro  sit  captiva,  que  fuit 
libera,  et  spiritus  liber,  ([ui  fuit  captivus,  dominus  per  lilium  suum  capti- 

GLOSSA:   '  [Hoc  'qui  habitat'  ad  dominum  potest  reterri,  ut  qui  confidunt 
GS,  18.  in  Domino,   qui  habitat  in  lerusalem.]    Ps.  67.  'Dominus  in  eis  in  Syna,   in  au 
sancto*.         -  Est  autem  circuitus  iste,  quod  ex  milla  parte  peccatum  ipsis  potest 
dou)inari,  licet  ex  omni  parte  insidielur.  Licet  enim  super  sortem,  inquantum 

sunt  homines,  Deus  relinquit  virgam,  sed  non  permittit  super  eorum  spiritualia 
prevalere,  quia  ut  supra  ....  q.  d.  Non  excusabuntur ,  ciuod  seducuntur 

5cj.  9,  IB.  vel  torti  coguntur,  sed  simul  discipuli  cum  suis  magistris  adducentur,  Isaie  9  ^-^ 
'Et  erunt  qui  beatilicant  populuni  istuni  seducentes  et  qui  beatiiicantur  precipitati'. 

14  Sei:  ©djtuf;  bet  Öilüifc  fcljü,  ba  bor  unten'  iHciub  bc'i  ^a^Uittcä  l)avt  unter  ber  letzten 
bcbniitten  ,3eilf  lueggcjc^nitten  ift;  aud)  iu  bei'  A>aÜ.  Vlfiiiiji-ift  fel)lt  fievcits  bcr  ©djtujj  bieicr 
fötofjc  1 7  llie  Chri  29  u.  :iO  2)ie  iu  .«(aiumevu  ftef)cubcn  Sßortc  finb  »uiebcv  geftrii^en 
:j4  ....  3)er  Sctjtujj  i[t  lDe9C(cid)nittcn ;  ticrgt.  ,3-  14  beiiteficaut 


Psalnius  CXXV.  [CXXVL] 


411 


vitafem  spii'itualeni  ex  peccato  Zioit,  populi  Israel  fidelis:  facti  sunms  effi- 
cieiiiur  in  tempore  gnitie  sicut  coiiaohdi,^  sicut  ii  (pii  consolatiouem  accipiimt, 
Isaie  60.  'Quoinodo  si  ciii  iiiater  blandiatur,  ita  ego  consolabor  vos  etc.' 3rf- «e,  13. 
Timc  rcpletimi  est  i.  e.  replebitiu-  (jaiidio  spiritualis  gaudii  verbo  os  nostrum,  SJ-  2. 
q.  d.  non  tantum  iutus  gaudemus  corde,  sed  verbis  gaiidiosis  repleti  sumus, 
quod  tanieii  videtur  mirabile,  ut  in  tormentis  glorieiiiur  et  letemur  coram 
insipieutibus :  et  lingua  nostra  exnltatione  i.  e.  verbis  exultationis ,  ps.  117  u. 
'Vox  exultationis  et  salutis  iu  tabernaculis  iustoruni'.    Tuiic  dicent  predi- 
cabimt  in  euangelio-  inter  gentes:  scilicet  magnificavit  dominus  Deus  pater 
facere  cum  eis  populo  Israel.   Magnificavit,  qiiia  magnuni  est  simul  letificare»  3. 
contristaudo,  vivificare  occidendo,  glorificare  abiicieudo  etc.  dominus  Deus 
pater  facere  nohiscuni''  veris  Israelitis:  facti  sumus  iu  passiouibus,  quod 
miruui  videtur,  Icetantes  iu  spiritu.    Converte*  domine,  ue  frigus  aquilouis,  «■ 
i.  e.  persecutio  et  tentatio  iios  pigros  faciat  et  coustriugat,  captivitatem  nostram, 
que  est  in  spiritu,  ut  fiat  in  carne:  sicut  torrens-^  in  austro,  i.e.  ut  multi- 
j)]icati  curranius  viani  passionis,  per  spiritum  sanctum  liquefacti.   Qui  fideles  as.  5. 
Christi  semincmt  bona  faciunt  in  laclirymis"  in  ])assiouibus  variis  1  Petr.  1 :  i.*4Jctv.  i,  e. 
iu  exidtatione  metcnt  etiam  hic  in  spiritu  et  niagis  in  futuro.   Büntes  ihant'S-  s. 

GLOSSA:    ^  Consolali  enini,  quia  spem  l'uturorum  et  raaiorum  bonorian 
liabent  ex  consolatore:  ideo  contemnunl  mala  presentia.  Sic  2.  Cor.  1. 'Deus  totius 2.iiür.  1,3.4. 
consolationis  consolatur  nos  in  omni  tribalatione  nostra'.    Ps.  4  'in  tribulatione  ^5f.  4, 
dilatasti  milii'.  —  Quod  dicit  'sicut  consolati',  vult  dicei'e :  Ecce  nos  sumus  similes 
Ulis,  qui  in  pressura  sunt:  in  qua  dum  sunt,  consolantur,  licet  in  ea  adhuc 
ferenda  perseverant.    Ita  nos  per  Christum  liberati  sumus  quidem  in  passionibus, 
sed  tarnen  consolamur  in  ilHs,  et  non  sunt  steriles  nostre  passiones  et  tantum 
pene.  —  Pene  eorum,  qui  sunt  extra  Christum,  sunt  sine  spe  et  fructu:  ideo 
sunt  pessime  et  tristes.    Sed  qui  in  Christo  sunt,  hanc  habent  gratiam  et  con- 
solationem,  ut  eorum  pene  sint  meritorie  et  fructuose:  ideo  etiam  in  penis  et 
tormentis  habent  consolatiouem  spei.    Et  hoc  totum  fit,  quia  Dominus  convertit 
sie  captivitatem  nostram,  et  non  solum  culpe  malum  in  bonura  iustitie,  sed  et 
malum  pene  in  honum  meriti.   Mirabilis  enim  liec  converslo.        -  q.  d.  Verbum  ■ 
consolationis  et  letitie  predicabitur  ])er  omnes  gentes  de  gratiosa  redemptione  per 
Christum  facta.  Mira  locutio  'Magnificavit  facere  nobiscum' !        *  Orat  que 

prophetavit.  Isaie  66.  'Ecce  ego  declinabo  sui)er  eam  quasi  fluvium  pacis  So",  gö,  vi. 

et  quasi  torrentem  inundantem  gloriam  gentium'.  'Torrentem  in  austro'  dicit 
contra  torrentem  in  aquilone,  q.  d.  efflce ,  ut  popidus  tuus  pleno  alveo  currat 
non  impedibiHs  a  quofiuc  i;)ersecutore.  Et  hoc  in  spiritu  et  calore,  in  spiritu 
sancto.  Torrens  autem  in  aquilone  est  multitudo  populi  iVigidi  et  carnalis,  deiM- 110,7. 
quo  in  via  bibit  Christus.  ^  'Beati  enim  qui  lugent,  quoniam  ipsi  consola- 9Jiatt§.  5, 4. 
buntur.'  —  Sed  que  pi'oportio  y  Vix  se  letantes  dixerat,  et  nunc  flentes  com- 
uiemorat. 


23  que  in  pressure 


412 


Dictata  super  Psalturium.  1513—16. 


proficieiites  de  virtute  in  virtuteni,  de  opere  in  upuy,  et  flebunf,  i.  e.  in  pas- 
siouibus  exereebautur :  niittentes  semina  siia  opera  bona.  Veuieutes  in  uovis- 
siniü  die  autem  venicnt  cum  exultatione  eterua :  portaiites  nrnuipidos  suos 
fructus  nieritoriuu  suorimi. 

SGHOLAE:  PSALMUS  GXXV.  [CXXVL]  ^ 

aj.  1-         In  couvertendo  domiuuis  capiti vitateni  Ziou:   facti  sumus 
sicut  consolati. 

Iste  ])salmu,s  prophetia  est  de  Sanctis,  precipue  martyribus  Ecelesie, 
in  qiiuruni  persona  loqnitnr.  Quia  captivitas  Spiritus  mutata  et  con versa  in 
captivitatem  carnis  est,  iit  qui  erant  servi  peccati  et  liberi  iustitie,  facti  sunt 
9iiim.6,i7.i8.  servi  iustitie  et  liberi  peccati  Ro.  (5.  Quare  Spiritus  est  in  libertate  secundum 
uovum  homiuem,  sed  vetus  homo  traditus  in  crucifixionem  et  captivitatenb 
ut  iam  sint  non  membra  libera  in  peccatum,  sed  captiva,  ut  nou  possiut 
peccato  servire,  sed  iustitie.  Et  hoc  est  crucem  doniiui  portare  in  corpore, 
sed  resurgere  cum  ipso  in  nieute.  Dicit  autem  Sicut  consolati',  et  nou 
simpliciter  'Consolati',  eo  quod  similiter  se  habent  in  spiritu,  quoraodo  ii, 
qui  consolautur  in  carne.  Nam  qui  temporaliter  consolantur,  accipiunt  aliquid 
boni  post  finem  mali.  Ita  Sancti  post  peccati  captivitatem,  que  eos  con- 
tristabat,  acceperunt  redemptionem.  Quare  sicut  illi  in  suis,  ita  isti  in  suis 
cousolationem.  Qui  autem  non  tristantur  de  captivitate  peccati  nec  dolent 
se  in  peccatis  esse,  non  consolautur,  quia  non  convertitur  eorum  captivitas, 
eo  quod  non  displiceat  eis,  sicut  filiis  Israel,  qui  in  captivitate  remanserunt. 
Ideo  autem  illis  non  displicet  captivitas  spiritualis,  quia  placet  eis  libertas 
carnis  et  ])eccati:  odiunt  enim  captivitatem  et  crucem  carnis,  quam  uecesse 
est  subire  eos,  qui  captivitatem  Spiritus  evadere  volunt.  Nam  simul  neque  -■' 
liberi  neque  captivi  esse  possunt  Spiritus  et  caro,  cum  sint  adversarii.  Ergo 
qui  diligit  libertatem  Spiritus,  diligit  quoque  captivitatem  et  crucem  carnis, 
et  idem  odit  captivitatem  spiritus  et  libertatem  carnis.  Qui  autem  diligit 
libertatem  carnis,  diligit  quoque  captivitatem  spiritus,  et  idem  odit  libertatem 
Spiritus  et  captivitatem  carnis.    Ac  sie  sunt  inimici  crucis  Christi:  nolunt 

wiatti)  -1, 4.  esse  de  iis  beatis,  qui  lugent,  de  quibus  infra:  'Qui  seminant  in  lacluymis. 
s.  5 11. 6.  Euntes  ibaut  et  flebant'.    Quia  tales  consolantur  et  facti  sunt  letantes,  hic 
2-  in  spe  et  in  futuro  in  re.   Nam  et  in  hac  vita  rejiletum  est  gaudio  os  eorum 
et  lingua  eorum  exultatione,  quod  illi  carnales  non  percipiunt.    Ideo  schan- 

•j.wioj.  4, 3.  dalisantur  in  cruce  foris  et  horrent  serpentem  Mosi  et  fugiunt  ab  eo.  Quia 
speciem  virge  nuitatam  et  conversam  vident,  id  est  literam  carualiter  pro- 
mittentem  in  s])iritualeni  et  vivam  intelligentiam ,  sed  crucifigentem  et  mor- 


28  <Scib.  ildeiii 
')  27:3. 


P.sahnus  CXXV.  [CXXVI.] 


413 


dentem  membra  veteris  hominis.  Eiiaugeliuni  cniiii  est  veneiuini  vivum  viciis 
carnis,  quam  occidit  et  iuterficit  spiritiialiter. 

Magnificavit  dominus  facere  uobiscum.  ss.  3. 

Id  est  magua  opera  facere  nos  fecit  et  nobiscum  facere.  Magua  enim 
sunt,  sed  in  spiritu  et  niirabilia  valde.  Quod  non  putant  ludei :  inmio  nulla 
reputant,  cum  videantiu'  esse  contraria  sibi  promissis.  Nam  secundum  literam 
expectaut  magna  opera  domini  carnalia,  ut  olim  in  iEgypto  &c.  Nunc  autem 
vident  crucem  et  mortem  fieri  in  iis,  qui  credunt  doraino.  Nunquid  hec  ergo 
magna  sunt?  Non  certe,  sed  magna,  que  snb  ipsis  in  spiritu  facit  per  istas 
passiones.  Quare  recte  ait:  Tunc  dicent  inter  gentes,  (|.  d.  ludei  schan- 
dalisati  liec  non  dicent,  sed  inter  gentes  erunt  reliquie  Israel  idipsum  pre- 
dicantes. 

Converte  domine  captivitatem  nostram.  «.4. 

Orat  quod  prophetavit  supra,  sicut  solent  prophete.  Sicut  autem  ex- 
pouitur  de  adventu  Christi  in  Ecclesiam  prirao,  ita  de  spirituali  in  animam, 
cui  redditur  letitia  salutaris,  quando  convertitur  eins  capti\'itas  per  gratiam, 
et  fit  sicut  consolatus  et  letabunda  et  laudans. 

Sicut  torrens  in  austro.  Ut  Inmc  locum  plene  intelligamus,  primo 
de  persona  Christi  intelligamus:  (jui  in  humanitate  sua 'torrens' dicitur,  quia 
prospere  processit  et  cucurrit  viam  suam  alacriter.    Sed  'in  austro',  id  est 'jsf.  4-,,  r.. 
in  spiritu  sancto  et  spiritualÜMis  bonis.    Antichristus  autem  erit  torrens  in 
aquilone:  quia  prosperabitur  et  faciet,  sed  non  in  viribus  suis,  Daniel.  8.  i)nii.  s,  i-^. 
Aquilo  enim,  id  est  Spiritus  noctis  diabolus.    Auster  enim  est  spiritns  diei, 
immo  meridiei,  id  est  Spiritus  sanctus:  ut  in  C^anticis:  'Surge  aquilo  et  veni  .C)oi)ri.4,  le. 
auster:  perfla  hortum  meum  et  Huent  aromata  illius'. 

Secundo:  Torrens  est  ipse  populus  Christianus,  qui  voluutarius  est 
et  currens  in  via  dei.  Quod  facit  auster,  id  est  flatus  Spiritus  saucti,  qui 
venit  a  meridie,  id  est  ab  eternitate  claritatis.  Ut  ps.  118.  'Viam  mandatorum  119,  r,2. 
tuorum  cucurri,  cum  dilatasti  cor  meum',  id  est  cum  venisset  auster,  factus 
sum  torrens.  Ediverso  populus  Synagoge  est  torrens  aquilonis  in  viam  suam 
festinus.  Et  non  habet  vanum  ante  lucem  surgere,  sed  in  carnem  et  sapien-'Pi.  127,2. 
tiam  eins  multum  festinat. 

Vult  ergo  dicere:  petinms  converti  captivitatem  nostram  non  carnaliter, 
sed  spiritualitor.  Petimus,  ut  simus  liberi  ad  currendum  in  spiritu,  ut  simus 
torrens  in  austro:  ad  quod  nos  peccatum  captivos  tenet,  ut  currere  non 
possimus.  Curramus  abunde  et  multiplicati  sicut  torrens,  sed  per  austrum 
soluti  et  liberati.  Sic  enim  b.  Augustinus  exponit.  Nam  auster  calidus 
ventus  solvit  gelu  et  tluere  facit  aquas,  que  velut  captive  steterunt  geln  con- 
stricte.  Ita  S])iritus  sanctus  calidus  ventus  est,  quia  ignis  c^onsumens,  fla\'it 
et  [sic|  per  ipsum  et  in  ipso  austro  cucurrerunt  populi  usque  ad  martyi'ia 


25  ortuiii  niomii        2(i  ©i-ib.  'J'urreiis  Et        27  s|iii-itnsaucti         40  sie  iUierflc|ci)riclien 


414 


Üictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


■¥1.78,  20.  et  varias  penas.  Unde  'percussit  petram  et  fluxerunt  aqiie  (id  est  popnli 
Christiani)  et  torrentes  (id  est  martyres  fortissimi  Christiani  et  perfecti)  inun- 
daverunt'.  Esse  enim  aqnam  omnium  est,  sed  'torrentes'  martyres  aut  per- 
fectiores  sunt  in  ecclesia.  Et  quod  de  istis  loquatur,  patet  ex  eo  quod 
.T.sequitur:  Qiii  se  min  aut  in  lacbrymis  &c.  q.  d.  Sunt  torrentes  et  patiuntur,  :> 
sed  exultabunt. 

Sic  ergo  sensus  est:  Converte  nos  ita  perfecto  spiritu,  ut  cum  gaudio 
curramus  viam  passionis  tue  et  simus  torrentes,  ut  non  simus  pigri  [frigidi 
quasi  gelu  constricti|  aut  infirmi  in  passionibus,  ne  forte  succumbamus  fideni 
abnegando.  Sed  secundum  istum  sensum  videretnr  textus  ita  habere  debere:  in 
'Converte  domine  captivitatem  sicut  torrentem  in  austro'  et  non  'sicut  tor- 
rens'.  Potest  autem  dici,  quod  ad  Christum  verbum  dirigit,  qui  in  suis 
membris  convertit  et  convertitur.  Quia  dum  nos  ita  convertimur  sicut  torrens, 
hoc  totum  ipse  est  et  facit  per  fidem  in  nobis.  Igitur  ipse  convertit  sicut 
torrens,  quia  ex  eins  conversione,  quam  facit  in  nobis,  nos  sumus  torrens  ir, 
eius.  Qui  autem  habent  timida  et  torpentia  corda  ad  eterna  et  non  totaliter 
liquefacti  sunt  per  suavem  eorura  amorem,  facile  timent  passiones  et  cadunt. 
Quia  adhuc  diligunt  aliquo  modo  phis  visibih'a  et  ita  quodam  frigore  con- 
stringuntur  ad  celestia,  ut  nou  sicut  torreus  currant.  Sed  qui  pei-fecte  con- 
temnunt  tarn  prospera  quam  adversa,  in  utrisque  fiunt  sicut  consolati  et  cum  so 
iif,  2.  gaudio  currunt.  Sed  hec  sunt  opera  magna  domini  exquisita  in  omnes 
vohmtates  eius.'^ 

GLOSSA:  PSALMUS  CXXVI.  [CXXVIL] 

Quod  donmni  Bei,  id  est  ecclesiam  sanctam,  non  nisl  Christus  (edificare 
et  custodire  possit.    Pscänms  CXXVI. 
»•  1-         Tit.  Canticum  gradtmm  Sedomoni. 

Nisl  dominus  Ihesus  cedificaverit  per  se  et  spiritum  suum  iu  Apostolis 
dommn^  popuhmi  sibi,  in  quo  liabitat:  invamim  quia  carnali  doctrina  lahora- 
verunt  docendo  et  ministrando  legalia,  qui  cedificant  eam  scribe  et  pharisei, 
2.  quia  magis  destruunt  eam  spiritu.    Nisi  dominus  idem  ipse  Christus  custo- 
dierit  dcfendendo  a  nequiciis  spiritualibus  civitatem  edificatam  conservando: 

fiobr.  3,  f,.  C4L0SSA:  '  Hebr.  2.  'Que  domus  sumus  nos'.  Non  vult  negare,  quin 
edificent  et  custodiant,  sed  quia  in  sapientia  carnis  et  prudentia  hoc  faciunt,  ideo 
vanum  et  inutile  ad  spiritum,  licet  sibi  utilissimimi  videatur. 


8  frigidi  —  constricti  ,3-  9  ift  Ü6evgefc^vic6en         Iß  ©eib.  tuiiiid;)  17  sunt  fef)It; 

ober  ift  liqnefacta  311  lefcu?         33  fiaiQt         34  videautur 

M  .£)u'r  enbi't  bic  S^rc^bncr  .^nnbiil^tift ;  c'§  tiiivb  bnljor  [ici  bcu  fülfiniben  ^pinlmni  iiict)t 
mct)v  licionbevv  niigniicrtt  Un'rbon,  ba{j  bii-  Schnhu'  für  bicielbcit  tcl)Liii. 


Psalmus  CXXVT.  [CXXVIL] 


415 


fnistra,  quia  carnalitei-,  vigilat  i.  e.  pnidens  est  et  sollicitus  carualiter  defen- 
dendo  suani  literani,  fjni  custod'd  (;<mi,  quia  niagis  perdunt  eam  secundum 
spii'itum.'     Vamim  est  friistra  et  iuutile  voh/s  ante  Incfm  i.  e.  sollicite  etas.  li. 
. .  .lia  (?)  primo  querentes  surgere  ad  docendum  et  edificandnm  popnlos  in 
domum  Dei:^  stirgite  ad  docendum,  spiritnaliter  edificandum,  postquani  sede- 
ritis  i.  e.  cessaveritis  a  docendo,  canialiter  edificando:  rpil  manducatis  cre- 
dendo  et  conseutiendo  panem  doloris  doctrinam  litere,  que  affligit  et  non 
reficit  spiritum  in  veritate,  cum  sit  mendacium  et  error.    Cum  dedcrif  per 
spiritum  sanctum  de  celo  datum,  gratis  enim  datur,  düectis  suis  fidelibus 
suis  coelestia  amantibus  soniniim  temporalium  contemptura,  de  quo  ps.  67  ^  l^i- ck,  u. 
dixi,  sed  sicut  illa  dicit:  'Ego  dormio,  et  cor  meum  vigilat',  ut  \wn  frustraf'fOfi.  r.,  2. 
vigilent,  ut  illi  carualiter:  eccc  supple  ibi  erunt  Ixercditas  populus  eins  et  ex 
eo  nati,  i.  e.  Ecclesia  eins,''  dom  'mi  Ihesu  Christi,  qui  est  verns  Deus:^  fdii 
non  carnis ,  sed  qui  erunt  mercrs  frncfns  vcntris,  i.  e.  quos  idem  Dominus, 
filius  virginis,  mercatus  fuerit  sanguine  suo:  non  meritis  vcstris  aut  succes- 
sione  generis,  sed  quia  Christus  eos  lucratus  est.  ''   Siad  sagiifce,  quia  mittendi*-  i. 
eraut,  unde  et  Apostoli  missi  dicuntur,  In  manu  arbitrio  et  potestate  potentis 
Dei  et  Spiritus  sancti:  ita  fdii  Apostoli  et  reliquie  Israel  cxcussorum  i.e. 
iuventntis,  carnalium  Israel  a  fide  excussorum.''   Beatus  y;vV  Christus  sponsus  sß. 

GLOSSA:  '  Ad  commendationem  gratie  dicitur  hoc,  non  ad  desperationem 
nostram,  sed  contra  presumptionem.  -  Quia  per  literain  et  humanas  tra- 
ditiones  non  edificatuv  Ecclesia  Christo,  sed  per  Euangelium.  Non  vos,  qui 

presiimitis ,  quia  vos  liereditas  sitis  eius.         *  q.  d.  Ecce  Christo  dabitur  liere- 
ditas  popuh  filialis  et  spiritualis,  quos   per  passionem  a  j)atre  promeruit  velut 
raercedem,  ut  ps.  2.  'Dabo  tibi  gentes\   Phil,  quoque  2.        ''  i.  e.  Hereditas  Dei  ff,'ii^i  g'^,, 
quidem  sumus,  sed  hanc  Christus  sanguine  suo  quesivit  et  mercatus  est,  non 
ex  carnah  semine  patrum  hereditavit.        ''  Siciit  vinacia  proiiciuntur  poi'cis,  ita 
ludei  demonihus  ah  Ecclesia  militante.   Et  in  hituro  magis  proiicientur  ab  Ecclesia 
triumphanle.    Interim  enim  non  apparent,  quomodo  sint  proiecti.  —  'Filii  ex- 
cussorum',  quia  ludeus  populus  excussus  est  simul  et  Ecclesia,  sicut  triticum 
et  palea  eadem  excussione  excutitur.    Quia  triticum  de  palea  et  palea  de  tritico, 
sicut  aqua  effunditur  et  vas  effundilur.    (Ruhen  enim  effusus  est  sicut  aqua.)  1.  siJJof.  49, 4 
Neb.  7  etc.    Sic  excutitur  illud,  de  quo  aliquid  aufertur,  et  id  quod  auf'ertur,  «cfiem.ö,  i:^ 
sicut  Gedeon  triticum  excutit  ludi.  G.    Mystice  Scriptura  habet  lileram  et  spiritum  ;)!irt)t.  fi,  u. 
excussi,  ergo  sensus:  sunt  filii  spirituales  in  Scriptura,  i.  e.  filii  iuventntis.  Et 


ß  edificandum 

Sercib  Syb.  III  ;W7fli5.  5}icie  Stelle  ift  ticbeiitjnm  füi'  bnS  äu'r[)ättiüi)  Hon  Ulossa 
imb  Scholae  jit  einatibcr;  benn  in  ber  Glossa  311  ipf.  ü7  (08),  14  finbet  fid)  f einerlei  toettere 
?bi§einanberfe^nng  ü&ev  somnus  alö  contemptiis  tempoviiliinn,  öergl.  III  386,  toof)!  aber  in  ben 
tSctioliie,  iinb  ßtmir  mit  niiSbriicftidjer  S^e.jugnafjme  onf  S^oijd.  5,  2  nnb  ipf.  12(!  (127),  W\x 
evfenuen  bnrnnÄ,  bafj  ynt()er  bei  ber  ^luSarbeituiui  bev  (llossa  ;,n  nniertii ''l'fnlm  lUid)  id)iiit  ein 
beträd)tlid)e^  Stüd  ber  Heholao  nbioluirt  l)ntte. 


416 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


et  vir  Ecclesie,  qui  impleint  desyderium  suimi  ex  ipsis,  i.  e.  tot  liabet  et 
••IM  16, 3.  elegit,  qiiot  voluit,  vel  quia  omnis  voliintas  eins  in  eis  impletur,  ps.  15. 
'Mirificavit  omnes  voluntates  ineas  in  eis'.'  Non  conßmdetur,  sed  maxirae 
per  eos  et  in  eis  glorificabitur ,  cum  loquetur  in  Euangelio  pro  presenti  per 
illos  et  in  iiidicio  pro  futuro  inimicis  suis  incredulis  in  porta  in  Eeclesia,  s 
vel  loco  iudicii  ante  presides  et  reges,  sede  extremi  iudicii. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXXVII.  [GXXVIIL] 

Quanta  sit  benedictio  spiritmdis  splrihialiter   timmtium  domimmi. 
Psalmus  CXXVII. 

jii.  1.  Tit.  Cantictim  graduum.  lo 
Bcati  omnes  fideles  Christi,  non  tantum  filii  Abralie,  sed  quicunque, 
sive  sint  gentes,  sive  ludei,  qui  timent  deum  filialiter,  non  qui  habent  patreni 
timenteni  Deum:  cpti  ambulant  in  viis  eiiis,  quia  aliqui  timent  Deum  in  viis 
2.  suis.-  Labores  manuum  tuarum,  i.  e.  opera  et  merita,  que  cum  labore  agendi 
et  paciendi  fiunt,  qtiia,  tu  populus  Christi  manducahis  per  liec  spiritum  refi- 
ciendo:  '  beatiis  es  in  presenti  per  spem  et  sine  omni  malo  bene  tibi  erit 

*.  ;t.  in  futuro  per  rem.  Uxor  tua  i.  e.  Eeclesia,  sponsa  tua,  o  C-hriste,  sicut  vitis 
abundans  fertiHs,  quia  multos  fideles  pavit,  synagoga  autem  sicut  rhanmus 
sterilis:  inlaterdnis  non  extra  in  couventiculis  hereticoruni  domus  tiice  cora- 

GLOSSA:  20 
^'l' venter  Rebecce  est  Scviptura,  filii  autem  fructus  ventris.    El  in  Ganticis:  'Venter 

ipoljcl.  7,  2.  _  ... 

'%\.  13C,,  15.  tmis  sicut  acervus  tritici'.    Et  infra  ps.  135.  'Et  excussit  Pharaonem'. 

'  Hec  translatio  Iropologiam  exprimit,  Hebr.  autem  literalem  sensum  pro- 

Sr|- 29. 13.  pheticum ,  quia  habet:  'Qui  implevit  pharetram  suam  ex  ipsis'. ^         ^  Isaie  28 

'Timentes  me  mandato  hominum'.    Sicut  et  lieretici,  qui  etiam  sunt  immaculati  2:. 

%\.  119, 1.  et  multum  se  sanclificant  in  via,  sed  non  in  lege  Domini.  Ideo  beati,  qui  sie 
sunt  immaculati  in  via,  ut  ambnlent  in  lege  Domini,  et  sie  timent  Dominum, 
ut  ambulent  in  via  eins.  —  Secundum  b.  Augustinum  psalmus  iste  obscurus  est 
ideo,  quia  mixtim  de  Ghristo  et  Eeclesia  loquitur,  et  nunc  in  singulari,  nunc  in 
plurali  de  eadem  Eeclesia.  Non  autem  potest  carnaliter  exponi,  ut  sonat,  quia  30 
sanctis  plurimis  ista  non  contigerunt,  qui  tamen  timueruut  Deum.  ^  Quia 
verbum  Dei  reficit  aniinum,  sed  multo  efficacius  verbum  incarnatum  i.  e.  opere 

Soll.  4, 3-i.  impletum.  loh.  4.  'Gibus  mens  est  (supple  et  omnium  meorum),  ut  faciam 
voluntatem  eius ,  qui  misit  me'.  Omne  enim  opus  fidei  effortat  spiritum  ad 
similia  operanda.  Sicut  econtra  verbum  et  opus  carnis  confortat  ad  peccata 
3cf.eiv.ir:,i.  facienda.  Et  cessare  ab  utroque  ad  ulrunque  debilitat.  Sic  Ecclesticus  15  'Qui 
timet  Deum,  faciet  bona'.  Timor  enim  facit  non  cessare  nec  sinit  debih'tari, 
econtra  secnritas  dissolvit. 


1)  Psalt.  inxtii  II(?ljr. 


Psalmns  CXXVIII.  [CXXIX.] 


417 


munionis  Ecclesie  et  sanctonim.    Filii  tui  fideles  tui  sicut  novellre  olivarmn 
i.  e.  Semper  crescentes  usque  ad  tempns  iudicii,  in  quo  colligentur  frnctus,  filii 
autem  Synagoge  sicut  spine  ruborum:  in  circuitn  non  in  digressn,  in  operibus 
pietatis  mcnsre  tiire  Enangelii  et  8aeramenti  tui,  ubi  pascuntur.    Ecce  s/c«.  4. 
heneälcetur  benedictione  spirituali  multiph'eal)itur  Jiomo  Christus  priuio,  et 
omnes  qui  sunt  eins:  qul  timet  dominum,  quia  replevit  eum  solum  Spiritus 
timoris  Domini  Isaie  11.    Beneäicat  tiW  multiplicet  te,  o  Christc,  äomlnns^'^\^ 
Deus  pater  e.r  Zion'-'  in  spiritu,  non  ex  Baliylone:  et  videas  in  tuis  fidelibus 
habitans  bona  Jcrnsafem  Ecclesie  tue:  omniJms  dlelnis  vitoi  üice  toto  tempore 
gratie,  quo  vivis  et  regnas  in  eis  per  fidem.  Ei  videas  fdios  fdionint  t'/iO)-icm'i<.  c. 
suecessiones  fidelium:  paeem  spiritualem  super  Israel  fidelem  populum. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXXVIII.  [CXXIX.] 

Iniprecatnr  Ecclesia  primifiva  SynafjogfV  prrsernfricl  siifü  defretiim  et 
dcsolatlonem.    Psalnms  CXXVIII. 

Tit.  Canticutn  gradunm.  ».  i. 

Sepe  expugnaverunt  nie  pro  'impugnaverunt^  vel  'oppugnaverunt'-*  a 
itiventute  mea  i.  e.  ab  initio  vel  mundi  vel  temporis  gratie,  quod  melius: 
dicat  nunc  Israel  seipsum  consolando  et  confortando.  ScBpe  expugnaverunt 'i^.  -i. 
me  ludei  primum  et  tyranni,  hcretici,  falsi  fratres  a,  itiventute  mea:  etenini 
non  potuerunt  mihi  i.  e.  ad  me,  ut  perderent,  sed  magis  promoveruut.  Verbum 
absolutum,  i.  e.  non  erant  fortes  aut  potentes  mihi,  i.  e.  ad  mei  perditionem.^ 
Supra  dorsiim  meiern  exteriorem  hominem,  secundum  quem  presens  vivo  interss.  a. 
eos,  non  secundum  interiorem  hominem,  qui  est  Facies  mea  versa  ad  Deum 
et  futura,  fahricaverunt  peccatores  ludei,  heretici,  tortores:  prolovgavmint, 
qui  a  iuventute  mea  usque  in  finem  mundi,  iniqiütatem,  suam,  iniquam  perse- 
cutionem. '    Dominus  Ihesus  Christus  iustus  solns  et  })reter  eum  nullus,  sedä.'-*- 

GLOSSA:  ^  Allegorice  de  quolibet  Episcopo  sancto  liabente  Ecclesiam  regere 
et  instituere.  Moraliter  de  quolibet  fideli,  (|uia  ex  carne  sua  bona  opera  mul- 
tiplicat.  -  Non  ex  quocunque  loco,  sicut  lit  in  carnali  benedictione,  sed  deter- 
minat  locum  omnibus  eundem,  i.  e.  Zion,  quia  ibi  incepit  Ecclesia  benedici.  Unde 
infra  ps.  143  non  unus  locus  expriinitur  in  benedictione  cai'nali,  immo  nec  bene-^*f.  i44. 
dictio  ibi  sonat.  Vel  expugnaverunt  quidem  secundum  hominem  exteriorem, 

sed  secundum  interiorem  magis  coiifortaverunt,  ut  vincerem  et  inexpugnabilis 
fierem.    Vel  expugnaverunt,  i.  e.  voluerunt  ita  et  quantum  in  eis  fuit,  fecissent: 
ideo  voluntas  pro  facto  putatur.        *  Ut  supra:  'Nisi  quia  Dominus  erat  in  nobis, 'täi.  t24, 
forte  vivos  deglutissent  nos^.        '  Hebr.  'Supra  cervicem  meam  arabant  arantes: 
prolongaverunt  sulcum  suum'.  ^ 


')  Psalt.  iiixta,  Hebr. 
Sutf)ei-§  mxte.  [V. 


27 


418 


Dictata  super  Psalteriiiiii.   1513 — 16. 


aiöm.  3, 26.  omnes  iustificans  Ro.  3,  concidet  i.  e.  simul  omnes  cadet  eadem  plaga  cervices ' 
superbiam  et  pertinaciara  peccatorum  ludeorum  et  omnium  sequacium  incre- 
dulorum:  confundantur  intus  in  sj^iritu,  i.  e.  confundentuv ,  et  cmvertantur 
converteutur  retrorsum  in  reprobum  seusum  et  perfidiam,  ut  sequitur  neces- 
sario  in  eis,  qui  non  crediint,  omnes  increduli,  qui  oderunt  Zion  Ecclesiam 

sß.  5. fidelium.  Prophetat,  quia  sie  fit,  iit  qui  non  credit,  sit  pei-fidus.  Fiet  i.e. 
fient  sicut  fcmiim  tectonmi,  quod  in  alto  crescit  et  arescit  cito  sine  fructu: 
ita  illi  in  superbia  tecti,  i.  e.  litera  exterius  crescunt  et  arescunt  sine  nieritis: 
quod  priusquam  evellatur ,  exariiit,  ita  illi  etiam  ante  mortem  et  iudicium 

a>.  6.  sunt  aridi  coram  Deo.  De  quo  foeno  ini])iorum  non  imphhit  iiumum  suam, 
sed  aliunde,  seil,  de  geutibus,-  (jiii  metet  i.  e.  chorus  Apost(jlorum  predicando 
«ei)oin.5, 13.  et  augeloi'um  in  iudicio:  et  slmmi  siuwi  iniplebit,  immo  excutict  ut  Nebe.  5, 

».  7.  qtii  maniptdos  i.  e.  populos  in  Ecclesiam  colUgetJ'  Et  non  dlxerunt  Apostoli 
et  fideles,  qtoi  prceteriha/id  eos  in  litere  foris  agro  manentes  ad  pati'iam: 
henedictio  domini  Christi  super  vos:  et  non  dixerunt:  henediximus  vobis  in 
nomine  domini,  non  quod  illis  non  optent  benedictionem,  sed  quod  in  tali 
infidelitate  permanentes  non  dicunt  fore  beatos,  immo  maledictos  et  damnatos 
predicant.* 

GLOSSA:  PSALMUS  CXXIX.  [CXXX.]' 

Petitio  ven  'm  pro  peeccäis  a  solo  deo  dohüis  in  persona  populi  fidelis. 
Psalnms  CXXIX. 
35.  1.         Tit.   Canticum  graduum.-' 

De  profundis  de  multis  peccatis  et  miseriis  interioribus  clamavi  voce 
35. 2.  et  desiderio  cordis  ad,  te  domine:  domine  exaudi,  ut  redimas  me  de  profundis, 

5.9J?oi. 31,27.         GLOSSA:  '  Deut.  32  'Eeo  scio  cervicem  tuani  durissimam'.    Et  Isaie  48. 

3ef.  48,  4. 

'Scivi  enim,  ({uia  durus  es  lu  et  nervus  ferreus  cervix  tua  et  fions  tua  erea'. 
jpiob  1.5, 26.  lob  15  *Et  pingui  cervice  armatus  est'.        -  i.  e.  immo  maxirae  vacuam  habebit 
?äf.  16, 4.  et  excutiet  de  manu  sua.    Sicut  ps.  15.  'Non  congregabo  coiiventicula  eorum 
de  sanguinibus,  nee  memor  ero  nominis  eorum  per  labia  mea',  seil,  ad  bene- 
dicendum.  Manipuli  sunt  populi  fidelium,  in  quibus  adhuc  multe  sunt  palee 

et  non  toLum  est  grana:  sunt  tarnen  in  Ecclesia.  bidei  vero  nee  manipuli 
sunt,  quia  nullo  modo  in  Ecclesiam  colliguntur,  et  omnes  pertinaciter  increduli. 

Quia  nos  non  benedicimus  illis  secundum  statum,  in  quo  sunt,  nec  omnibus 
eorum  studiis,  licet  in  eadem  Scriptura  laboremus  cum  illis,  sed  nos  preterimus 
ea,  in  quibus  ipsi  perseverant.  '  Est  autem  expressa  petitio  redemptionis 
populi  a  peccatis,  non,  sicut  kuiei  expectant,  carnalis  a  captivitate.  Ideo  primo 
intelligitur  de  redemptione  per  Christum  facta  toti  generi  humano.  Sed  quia 
omnis,  qui  est  in  peccato,   est  adliuc  sub  lege,  ideo  moraliter  est  oratio  pro 


38  3{ie^iTt  poccatls 

')  ,3i'^'i'i"t  (^i'briirft  bei  'Kicljiii  n.  n.  D.  S.  24.  25. 


Psalmus  CXXIX.  [CXXX.] 


419 


vocem  nieam  cordi.s,  (jiie  vere  est  mea.    Fiant  aures  tnce  intendentes :  plura- 
liter  dicit,  qiiia  multi  oraiites  et  de  multis,  iu  multis  quoque  exaudiuntur: 
in  vocem  deprecationis  mece.    ßepetitio  est,  qiiia  et  mala  deprecatur  et  bona  !ß.  3. 
precatm'.    Si  iniquitates  supple  hominum  omnium,  quia  nullus  iustus  coram 
te,  ohservavcris  ad  iudicium  et  non  negligas  per  misericordiam  domine:  domine 
quis  sicstinehit?'  quia  coram  eo  nullus  stare  posset  vel  expectaret  te.    Quia%.  i. 
apud  te  solum,  ergo  ad  alium  refugere  nemo  potest,  si  tu  observes,  pro- 
pitiatio  pro  peccatis  nostris  est:  et  jji'oj^ter  legem  tuam,-  in  qua  promisisti 
misericordiam  expectantibus  te,  sustinni  te  expectavi  te,  ut  propitius  fias, 
domine.    Sustinuit,  exponit  clarius  dictum,  expectavit  anima  mea  non  carnis  S8.  5. 
bona,  sed  anime,  in  verho  eius  promisso  tuo:-*  et  speravit  anima  mea,  que 
per  spem  in  patientia  expectavit,  in  domino  i.  e.  iu  te  Domine.    A  custodia  ss.  e. 
matutina  vigilia,  i.  e.  a  principio  vite  spiritualis,  usqiie  ad  noctem'^  mortem 
inclusive:  utinam  speret  vel  pro  'sperabit'  Israel  in  domino  in  te  Domine.  Non  Si.  7. 
quia  meruit  aut  diguus  sit,  sed  Qtii(t  apud  dominum  te  domine  solum  miseri- 
cnrdia  gratia,  sed  apud  nos  lex  et  peccatum:  et  copiosa  multa,  quia  datur 

GLOSSA: 

quibuscunque  peccatis.    Et  totiens  moritur  pro  nobis  Clhrislus,  quoties  eius  mors 
iiobis  applicatur  ad  vitam. 

^  q.  d.  Nullus,  quia  sie  desperando  faceret  maiora  per  conlemptum,  sicul 
dicit:  'Impius  cum  venerit  in  profimdum ,  contemnit'.  -  Hebr.  'propterea  sviiiiiui.is, 
timeberis'/  seil,  ne  offendaris,  cum  luillus  misereri  possit  te  offenso,  et  sie 
timearis.  Vel  aliter:  ne  in  profimdum  veniens  contemnat  spem  venie.  ^  Nemo 
sustinet,  iiisi  qui  nondum  accepit  quod  promissum  est.  *  Hebr.  'A  vigilia 
matutina  usque  ad  vigiliam  matutinam',^  i.  e.  a  tenq^oi'e  gralie  usque  ad  tempus 
glorie  future:  et  idem  est:  Nox  seil,  impiis  eterna.  —  'A  custodia  matutina 
nsqiie  ad  noctem'  (i.  e.  tota  die,  licet  mane  incipiat  et  sero  finiatur).  quia  'visitas  fiiou  7,18. 
eum  diluculo'.  Mane  enim  visitat  Dominus,  sed  non  est  deficiendum,  sed  el  si 
prolongetur  et  difl'erat  usque  non  ad  vesperam,  sed  usque  in  noctem,  non  deficias. 
Sive  ergo  mane  et  cito  te  probet,  sive  tarde  te  consoletur,  semper  speia  in  eo. 
Hebr.  'A  vigilia  etc.'  i.  e.  al)  una  ad  aliam ,  quod  est  idem  quod  'semper  et 
sine  intermissione',  sive  in  nocte  adversitatis,  sive  in  die  prosperitatis ,  ut  ibi 
non  deficiat,  hic  non  presiimat.  Sed  cur  non  ait  'a.  vespera  usque  ad  vesperam'? 
Quia  spps  fniitui-  in  diein  eterne  prosperitatis.  Cur  autem  non  ait  'a  die  usque 
in  diem'y  Quia  mane  el  ante  omnia  m  denm  sperandum  est,  et  liuic  spei  niliil 
preferendum :  non  ergo  a  vigilia  in  aliud  et  in  die  in  Dominum  sperandum,  sed 
statim  primo  in  dominum  el  pei'  totum  usque  in  fmem. 


4  9lie^m  seil,  hcniiiimm  11  3Jief)ni  sed  verbiiui  18  Sfiiefjtti  quotieus  21  Mie^tli 
conteiniiet,  20  5ttief)nt  gnitiae  lufnnie  28  3{ic()tn  eniii  dilueiilo      5Ricf|m  Ileus,  seil 

37  SRie^m  totum  in  fiucin 

')  So  i'ibex'jcijt  iKeudjliii  Septem  psalmi  poenitentiales.  PsaJt.  iiixta  Hebr.  ,,cinii 
tevvil)ilis  sis".    ;i^iivgcnfi§:  ,.wi  timearis".  Psalt.  iuxta  Hebr. 

27* 


420  Dictata  super  Psalterium.   15l3 — 16. 

SS.  8.  miütis  ex  multis,  apud  eum  redemptio.    FA  ipse  Christus  in  carne  redhnet 
per  saaguiuem  simm^  Israel  populum  suum-  ex  omnihns  miqtutatibtcs  eins 
interioribus  etiain,  que  lex  et  homo  non  potuit  auferre.   'Inipossibile  est  enini 
^ift-v.  10,4.  per  sanguinem  hircorum  auferri  peccata.'  Hebr.  x.^ 

GLOSSA:  PSALMUS  CXXX.  [CXXXI.] 

Iteprehensio  presumptionis  et  civriositatis  et  laus  Immilitatis  et  sim- 
plicitatis.    Psalmus  CXXX. 

9?.  1.         Tit.   Canticum  gradmim  David. 

Domine  non  est  exaltatiim  cor  metim,  quoad  voluntatem,  ubi  primum 
oritur  superbia:*  neque  elati  sind  quoad  sensum  oculi  niei.  Neque  ambidavi 
in  ma(jnis  etiam  opere  prosequendo  superbiam  cordis:  neque  in  mirabilibtis, 

SB.  2.  i.  e.  sublimitate  sapieutie  caruis,  su2)er  nie.  Si  non  Immiliter  nuUi  preferendo 
sensum  nieum  sentiehant,  sapiebam  in  sensu  meo :  sed  exaltavi  ego  ipse,  quod 
est  superbire,  animam  nieam:''  Sieut  ahlactatus  est,  quia  extiuguitur  ac 
inoritur,  cum  non  nisi  lacte  vivat,''  super  matrem  suam,  i.  e.  qui  adhuc  super 
matrem  esse  opus  hal)et :  ita  retrihutio  in  anima  ntea,  que  est  pessima  retri- 

a^.  3.  butlo  super  corporalem.''  Speret,  non  in  sua  iustitia  et  sapientia,  Israel  fidelis 
populus  in  domino,  se  autem  stultum  et  iniustum  confiteatur,  non  tarnen 
desperet:  ex  hoc  nunc  et  usque  in  scecidtmi  in  fiuem  mundi. 

GLOSSA :  '  Quia  usque  hodie  neminem  redimit  nisi  sanguine  suo,  i.  e.  Tide 
Wnttii.  1, 21.  passionis  sue.        -  Sic  Luce  2  'Ipse  enim  salvum  faciet  populum  suum  a  pec- 
72, 14.  catis  eorum'.  Sic  ps.  71  'Ex  usuris  et  iniquitate  redimet  animas  eorum'. 

Et  iste  versus  exponit  totum  psalmum,  cogens  eum  de  spirituali  redemptione 
intelligi.  *  Locpiitur  autem  de  spirituali  superbia,  que  est  cum  quis  superbit 
vel  de  bonis  affectus,  id  est  de  sanctitate  [iustitia],  vel  de  bonis  intellectus,  i.  e. 
de  sapientia  et  sensu  magnitico,  ut  liipocritc  et  heretici.  '  Utrosque(?)  b.  Virgo 
Siic.  1, 51.  brevi  versu  complexa  totum  hunc  psalmum  exponit  dicens:  'Dispersit  superbos 
mente  cordis  sui'.  'Mens',  i.  e.  sensus  seu  sapere  et  estimare,  'Gor'  autem 
Spiritus.  Ex  superbia  enim  cordis  oritur  superbia  mentis.  Sed  dispersit  eos  et 
.«joj.  9, 14.  ablactantur  omnes  ab  utero  et  uberibus  Scripture.  Osee  9.  'Da  eis  Domiiie. 
Quid  dabis  eis?  Vulvam  sterilem  et  ubera  arentia',  ''  Quia  et  anima  extiu- 
guitur, dum  vult  sapere  solidum  cibum  dimisso  lacte,  infirmiore  cibo.  Hinc  enim 
fiunt  hereses  et  superstitiones,  quia  presumunt  ea,  que  non  capiunt,  dimisso  eo, 
cuius  capaces  sunt,  i.e.  lacte.  '  Vulgo'  dicitur:  'si  puero  dimittas  suum  sensum, 
non  flebit ,  si  autem  tollas ,  flebit'.  Hic  autem  videtur  contrariuin  dicere ,  quia 
suus  sensus  superbie  ei  dimissus  facit  eum  flere,  seil,  in  spiritu,  licet  secundum 
carnem  rideat,  ut  patet  in  hereticis. 

25  iustitia  ift  iibevgefcöi'iefecn 

iiScrgl.  D.  TüringSfctb,  £pvid;tv)övtcv  bev  geviii.  iinb  vom.  ©prndjei!,  öeipjig  1872 
S.  491  Vix.  903.  „SäJeiin  mnn  iviiiben:  iljTcit  iÜMUcn  ttjut,  fdjn-icii  fic  nirf;t." 


Psalmus  CXXXI.  [CXXXII.] 


421 


GLOSSA:  PSALMUS  CXXXI.  [GXXXIL] 

Veüt  populus  vel  propheta  adventiim  Christi  allegans  ad  hoc  meritum 
David  et  iuramentum  dei  super  eo  factum  David.    Psalmus  CXXXI. 

Tit.   Canticum  graduum.  ».  i. 

Memento  ad  promissormn  tuornm  impletiouera  domine  David,'  cui  pro-* 
niisisti  Christum:  et  omnis  mansuetudinis  eius,  quia  himiilitate  et  mansue- 
tudiue  precipuns  fuit  in  omnibus.    Sicut  Hebr. 'Qui'^  iuravit,^  i.e.  firmiter  sß.  2. 
pro})Osuit  vel  iuravit,  licet  non  sit  scriptum,  domino:  vottim  vovit  de  domo 
edificanda,  licet  uoa  sit  scriptum,  tarnen  huic  loco  credendum  est,  deo  lacoh. 
Si  introiero  in  tahernacidum  domus  mece,  i.  e.  quieto  corde  non  intrabo,  licet  S8.  3. 
corpore  iutrem:  si  ascendero  seil,  cum  voluntate  in  lectum  strati  mei.    ä'».  4. 
dedero  somnum  oculis  meis,  quia  in  corde  Semper  preferebat  et  fieri  optavit 
domum  Dei,  sicut  dicitur :  non  suaviter  quiescam,  douec  illud  fiat,  licet  sepe 
quiescat  Interim,  sed  quia  intentio  eius  non  est  impleta  nec  eam  remittit, 
donec  impleatur,  hoc  est  non  quod  non  ante  intravit,  sed  quoad  desiderium, 
quo  paratus  fuit  et  optavit  potius  se  carere  domo  quam  arcliam  Domini:  et 
palpebris  meis  dormitatiomm,  que  est  initium  sonmi.    Et  requiem  temporihus  aj-  5. 
meis,  que  faciunt  dormire,  cum  pregravata  fuerint,  dorne  inveniam  locnm 
domum  visibilem  domino:  tabernacidum  deo  lacoh.     Sed  quia  per  haue 
devotionem  meruit  de  spirituali  domo  erudiri,  ideo  dicit:  Ecce^  audivinms äi-  c- 
auditu  prophetie  eam  futuram  in  Eff'raia*  i.  e.  in  Bethlehem:  uon  nos  feeimus 
eam,  sed  paratam  a  Deo  invenimms  eam  in  campis  sylvffi,  latitudine  gentium, 

GLOSSA :  '  Quia  promissa  dei  de  futuro  Christo  prophetare  et  petere  in- 
tendit,  primo  commendat  eum,  cui  facta  sunt,  seil.  David  ex  devotione  et  meritis 
eius.        -  Unde  2.  Reg.  7  dixit  ad  Nathan:  'Videsne  quod  ego  habitem  in  domo -'•  ©'"i'-t,:'. 
cedrina  et  archa  Dei  in  medio  pelhum?'  forte  quia  indignitate  rei  motus  ex 
magna  devotione  tunc  iuravit:  Vivit  Dominus,  quia  nec  hie  liabitare  nec  quiescere 
volo,  nisi  arca  Dei  sit  etiam  in  loco  suo.    Magne  enini  devotionis  hoc  verbum 
est  et  mirabilis  zeh  pro  honore  arche :  ideo  etiam  sie  verba  multiplicat,  ut  sine 
dubio  Votum  eum  fecisse  credalur,  et  niniia  devotio  eius  commendetur  et  desi- 
derium domus  Dei.         ^  Hic  incipit  prophetare  et  invocare  Christi  adventum. 
*  Ephrata  antiquum  nomen  est  ipsius  Bethlehem  sumptum  ab  uxorc  Caleb,  qui  i.tti)iüii.2,i9. 
primus  possessor  eiusdem  terre  fuit,   ut  patet  in  libris  losue  et  ludicum.    Ibi  J^j^'t'/'j^'j'g'j. 
autem  coepit  Ecclesia  Christi,  quia  ipse  ibi  natus  est,  caput  eius,  ut  supra  ps.  8G.  %.  st,  5. 
'Homo  natus  est  in  ca  et  ipse  fundavit  eam',  i.  e.  lapis  fundamenti  factus,  altis- 
simus,  quia  ipse  ibidem  positus  est  primus  lapis  huius  domus  Dei,  sed  inventa 
est  per  orbem  totum.    Sic  Mich,  5.  'Et  tu  Bethleem  Ephrata  terra  luda  ex  te ä^W)«  s,  1. 
exiet  mihi'. 


2  adlioc  28  i)i  iu  08  Vulg.  egredietur;  ober  'JJlatti).  2,  (i  exiet 
')  Psalt.  iuxta  Hebr. 


422 


Dictata  super  Psalterium.  1513—1(3. 


33- 7.  diffusaui  per  orbem.  Introih'mms,  i.e.  utinam  cito  fiat  iit  introeamiis/  in 
tahernaciiltmi  eius  Ecclesiaiii  Christi  de  synagoga  et  lege:  adorahimus  cultu 
latrie  in  loco  tibi  steferunt  pedes  eius,^  i.  e.  scabellum  pednm  eius,  quod  est 
35.  8.  humanitas  eius  gratiosa.  Siirge^  domine  in  reguiein  tuam  vel  a  mortuis, 
ut  b.  Augustiuus,  sed  melius  i.  e.  iu  Ecclesiani  tuam  tibi  ad  habitaudum  et 
quiescendum  paratam,  ut  iufra  'hec  recjuies  mea':^  tu  et  arclia  sanctificationis 
tuce  corpus  tuum  gloriosum  seu  luuuanitas,  per  (juaiu  sanctificas  omnes  in 
SS.  9.  fiele  eiusdem.  Sacerdotes  euangelici  ttii  indiccmtar,  uon  tautum  corporaliter 
ut  in  lege,  iusticia,  que  est  ex  fide:  et  sancti  tui  i.  e.  fideles  a  te  sanctificati 

as.  10.  extdtent  gaudio  Spiritus,  propter  liberam  couscientiara  a  peccatis.  Propter 
David  servum  tuum  fidelem  cultorem:  non  avertas  diflerendo  vel  negando 
n.faciem  adventum,  presentiam  Christi  tui  filii  tui.  luravit  ex  ....  [sua?] 
voluntate,  non  merito  ipsius  dominus  ipsi  David  veritatem  fidelem  impletionem 
et  non  fmstrabitur  etmi,  immo  maxime  implebit :  de  fructu  ventris  tui  i.  e. 
Christum,  qui  est  de  fructu  et  posteris  David,  jyonam  super  sedem  tuam,  ut 

35.  12. regnet  super  Israel,  sed  aliter  quam  tu,  quia  spiritualiter.  Si  custodierint 
servaverint  fdii  tui  jiosteri  tui  testamentum  euangelium  meum:  et  testimonia 
mea  promissa  futui'orum  bonorum  Jirec  quce  doeeho  eos  ipse  in  filio  meo 
Christo.  Et  filii  posteri  eorum  usqioe  in  sceculum  in  finem  mundi :  sedebunt ''' 
cum  Christo  regnantes  iudices  super  sedem  tuam  super  regnum  Ecclesie  mili- 

%.  i3.tantis.'    Qiioniam  elegit  ex  mero  beueplacito  et  gratia  dominus  Zion  Eccle- 

35.  14.  siam  fidelium :  elegit  eam  in  hahitationem  domum  spiritualem  sihi.  Hcec 
requies  mea,  in  qua  requiescam,  in  sceculum  scectdi  in  finem  mundi:  Jiic 
Jiabitaho  per  fidem  in  eis,  quoniam  elegi  eam  ex  electione  gratie,  non  ex 

35.  15.  successioue  generis.    Viduam  eius  i.  e.  viduas,*  hoc  est  singulas  Ecclesias, 

GLOSSA:  ^  Magis  enim  oral  quam  narrat,  aut  saltem  simul  narrat,  pro- 
phetat  et  erat.  ^  Periphrasticos  ^  est  hoc  totum  translatum,  quia  in  scabello 
Stare  pedes  solitum  est.  Unde  Hebr.  'Adoremus  scabellum  pedum  eius':^  ita 
5B(  39,  .5.  et  ps.  98.  ^  Prophetat  et  erat  simul.  *  Melius  autem  hoc  'surgere'  in- 
12,  «•  telligitur  de  adventu  eius  in  carnem.  Ut  ps.  11.  'Nunc  exurgam,  dicit  Dominus'. 
Quia  in  sinu  patris  quievit,  sed  surrexit  per  incarnationem.  Unde  distinguit, 
quomodo  cum  surgere  velit,  seil,  'tu  et  archa",  i.  e.  simul  tu  Dens  homo.  Hie 
prophcta  recitat  verba  Dei  patris  promittentis  Christum  se  daturum  usque  in  finem 
psalmi.    Ac  sie  in  hac  parte  prophetat,  que  in  prima  petivit.  Ut  supra 

122,  .s.  ps.  121.  'Quia  iUic  sederunt  sedes  in  iudicio  super  domum  David'.    Sic  enim 
nunc  in  i'egno  Christi  Sancti  cum  co  regnant,  ut  Apostoli  apostolicique  viri, 
i.tiiu-.  1.^,2).  donec  tradat  regnum  Deo  patri  etc.    1.  Cor.  15.         '  Quia  idem  populus  est 
Israel,  super  quem  David  regnavit  et  Christus,  sed  aliter  Christus.         *  Iste 
error  ex  greca  lingua  venit,  ubi  chiran  j)ro  thiran,^  i.  e.  'viduam'  pro  'venalionein' 

1  introemus         12  ....  §aU.  3lbf(i^r.  bona 

')  TieQicfQciGTixMc.       -)  Psalt.  iuxta  Hebr.       ^)  o^V  xijQui'  [(i-t'jQai']  c.vTiji.  33ergL 


Psalmus  CXXXII.  [CXXXIIL] 


423 


qiiaruui  sponsiis  ipse  est  abseus,  heuedkens  heuedica»!,  j)ei".severaiiter  beiie- 
dicain:  paupercs  eins  i.  e.  omiies  fideles  scdurabo  spiritiuili  .satietate  panihus 
Scripturc  et  verbi  Dei.   Sacerdotes  eins  nou  s}'Dagoge,  sed  euangelieos  induam  i«- 
sahUari  i.  e.  salute,  que  est  in  Christo :  et  sancti  eltis  omnes  fideles  sancti- 

5  ficati  exnltatione  exuUdhmt  i.  e.  perenniter  et  stabili.    Ilhic  in  Ecclesia  pro-  i?- 
diicam  exaltando  corrm  David'  regiani  potestatem,  i.  e.  regnum  David,  quod 
tradidit  Christo:  j»>aiT//v'  lucemam,  i.e.  ipsam  eandem  Ecclesiam  Semper  fide 
ilhnninatam,  Christo  meo  filio  nieo.    Inimicos  ludeos,  hereticos,  eiits  ChiistisJ-  is. 
induam  confiisiom  in  auinia  et  corpore,  coram  deo  et  hominibns:  super 

10  ipsuni  autem  Christum  efflorehit  nuuquam  marcescet  ineternum  sanctificatio 
niea  spiritualis  in  homiue  interiore. 

GLOSSA:  PSALMUS  CXXXII.  [CXXXIIL] 

Descriptio  fraternitatis  et  commnnionis  saiictorum  in  ecclesia.  Psal- 
mus CXXXII. 

15  Tit.   Canticum  graduuni  David.  %.  i. 

Ecce  quam  honum  eis,  qni  sunt  in  uunm,  et  (fumii  iocundum  eis,  qni 
hoc  vident  et  andiunt:  liahitare,  non  corpore  sed  animo,  fratrcs  Christiauos 
et  fideles  Christi  in  imum.,  ut  idem  sapiant  et  ament.-'    Hoc,  scilicet  habi-aj.  2. 
tare  fi-atres,  sie  fiet  Sicut  nngenttim  in  capite:  rpiod  descendit  in  harham^ 

20  GLOSSA : 

positum  est,  et  B.  Hieronymus  'venationein'  ex  Hehv.  Iranslulit,  i.  e.  capturam 
per  euangelium.    Hier.  15.  'Mittam  eis  piscatores  multos  et  piscabuntur  eos,  Scvcm.ie, le. 
venatores  multos  et  venabuntur  eos'.    Ergo  idem  venatio  (inod  piscatio.  Quia 
Dominus  benedixit  predicationibus  Apostolorum ,  ut  multos  caperent  et  in  fidei 

25  captivarent  oljedicntiam.  Et  sie  apte  sequitur  "^pauperes  eins  saturabo  panibus". 
Quia  prius  est  capi  per  verbum,  postea  saginari  per  idem  verbum.  Burgensis  ^ 
sie  dicit:  'Viaticum  eins  seu  escam  viatorum  eins  benedicam',  quod  de  Sacra- 
mento  Eucharistie  exi)onit.  Non  itaque  est  virtus  dicentis,  (juod  impii  conver- 
tuntur.  sed  benedictio  Dei  miserentis. 

30  '  Cimi  autem  cornu  David  et  regnum  lunc  iaiu  esset  et  staret,  patet  quia 

aliud  producturum  se  proraittit.  -  Q.  d.  istos  h-atres  necesse  est  spirituales 
esse,  quia  fratrum  carnalium  non  est  in  uiunn  habitare,  immo  dividi  et  separari 
abinvicem,  dum  (|uisr[ue  domum  propriam  et  uxorem  lialtuerit.  solet  in  eos  dividi 
hereditas  patris.    Sed  in  istis  potius  congregatur  et  unitiu-,  quia  spiritualia  tunc 

35  maxime  colliguntur,  quando  maxime  distribuuntur.  Idem  enim  omnes  possident 
et  in  unum,  quod  distribuitur ,  omnes  conveniunt,  scib'cet  verbum  et  gratia  Dei. 
^  'Descendit  in  barbam  etc."  i.  e.  in  viriles  animos  Israel,  non  literales  pueros. 
['Et  in  OS  vestimentorum  eius"".  i.  e.  in  reliquias  Israel.]    Ut  Ezecli.  5  scribitur,  §cict.5,i-3- 

08  S)te  eingeftamntcttcu  SÖortc  finb  luiebcr  geftritfjcii 

')  „'Ceda'  significat  escam,  et  specialiter  illam,  quao  datur  viatoribifö  per  luoduiii 
viatici  cibi." 


424 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


i.  e.  in  fideles  de  syuagoga,  harbani  Aaron  Christi  secuudum  carnem  ex  ludeis 
iiati:  (juod  unuin  et  idem  est,  et  tarnen  caput,  barbam  vestimentaque,  que 
multa  suut,  peruugit.  Ita  eadem  gratia  ex  Christo  per  Apostolos  in  singulos 
fideles  iingendo  pervenit.  Qnod  descendit,  quia  desursum  est  a  Deo  solo, 
in  oram  i.  e.  orificium  vestimenti  eius  tuuice  sue,  i.  e.  in  totum  chorum  s 
«.  s.Ecclesie  sue  in  gentibus:^  sictit  ros  i.  e.  sicut  gratia  et  doctrina  celestis 
Hermon  synagoge,  qui  descendit  a  Deo  in  monteni  Zion  i.  e.  Ecclesiam  Christi. 
Quoniam  illic,  ubi  isti  fratres  suut,  scilicet  in  Ecclesia  Christi,  mcmdavit 

GLOSSA : 

f|Uod  tercia  pars  piloruiii  et  barbe  ligaietur  in  suiiimitate  pallii,  i.  e.  reliquias  lo 
Israel  in  fastigio  totius  Ecclesie.    Igitur  per  barbam  vult  exprimere  eos,  qui  tem- 

,f)cict.i(;,7t.  porc  Christi:  quia  tunc  Synagoga  fuit  nubilis  virgo  et  desponsanda,  ut  Ezech.  16. 

Et  sirailiter  fuit  iuvenculus  pubescens  et  barbascens,  quia  apta  erat  tunc  spiritum 
sapere  et  oblivisci  puerilem  literam.    Quod  autem  Aaron  adducit,  exprimit  pauci- 
tateni  reliquiarum  ex  Israel.     Deinde  venit  ad  Ecclesiam  gentium,   quia  sicut  is 
barba  est  connatum   quid  carni  et  capiti,  sie  vestis  est  extrinsecum  quid.  Ita 

3iöm.  ii,i7f.  ludei  quidem  naturales  rami,  sed  gentes  adoptati  et  inserti.  Ideo  dicit,  quod 
descendit  non  solum  in  barbam,  sed  etiam  in  oram  vestimentorum,  i.  e.  in  cir- 
cuitum  seu  circulum  totius  Ecclesie  gentium,  (|ue  est  vestis  Aaron,  i.e.  Christi 
summi  sacerdotis.  20 

^  Versus  2.  non  sinit  se  literaliter  intelligi,  (]uia  non  dicit,  quod  descen- 
debal,  sed  'descendit',  quasi  de  presenti  loquens,  cum  tarnen  ip.se  David  longe 
post  Aaron  fuerit.  Quare  in  spiritu  presens  de  futuris  per  Christum  ministeriis 
loquitur.  Neque  hoc  sine  absurditate  dicitur  et  cogitatur,  quod  ungentum  Aaron 
adeo  predige  super  eum  fuerit  fusum,  ut  sparsim  per  faciem,  Collum  et  vesti-  2i 
menta  decurreret.  Item  non  in  capite,  sed  in  fronte  et  manibus  ungebatur 
Aaron.  Ergo  totum  Spiritus  est  quod  audis,  scilicet:  sicut  gratia  Christi  et  verbum 
eius  est  bonum  et  iucundum,  que  ex  Christo  per  Apostolos  in  singulos  derivatur: 
ita  bonum  quoque  et  iucundum  est  fratres  in  ununi  habitare.  Que  similitudo 
in  hoc  stal,  quod  unitas  fratrum  ex  ungento  oritur  et  fit  ungento  et  rori  similis,  30 
secundum  quod  gratia  et  verbum  Dei  non  consumitur  et  mutatur  in  sumentes, 
sed  sibi  assimilat  et   in   se  transmutat.     Unde  et  ipsi  dicuntur  ungentum  et 

vJiidia  .=),G.  ros  Miche.  5  'Erunt  reliquie  lacob  in  niedio  populorum  sicut  ros  a  domino'. 

3cf. Sir. 24, Eccleslastici  24  'In   plateis  sicut  cynnamum  et  balsamum  aromatisans  odorem 
■^"^      dedi  etc.'    Potest  autem  et  aliter  intelligi,  ut  sit  sensus  de  translatione  regni  35 
Christi  a  Synagoga  ad  Ecclesiam.    Sic  ungentum  in  capite,  in  vertice  Sanir  et 
*f.  42, 7.  Hermon,  que  fuit  initium  Ecclesie.    Et  hec  Synagoga  dicitur  Hermon,  ut  ps.  43 

.fioOci.  4, 8.  'Memor  ero  tui  de  terra  lordanis  et  Hernioniim  a  monte  modico'.    Cant.  4.  'Veni 
de  Libano  sponsa  mea:  veni  de  vertice  Sanir  et  Hermon',  i.  e.  Ecclesia,  veni  de 
Soll.  4, 22.  Synagoga.    Quia  'salus  ex  ludeis'  loh.  4.    Ros  itaque  erat  in  synagoga ,  i.  e.  40 
gratia  et  spiritualis  doctrina,  sed  totus  cum  omni  gloria  transiit  ad  Ecclesiam. 


23  fgaU.  m']ä)x.  mysteriis        37  Et  lioc 


Psalmus  CXXXIII.  [CXXXIV.] 


425 


i.  0.  verbo  suo  coii.stituit^  äoniiniis  henedictionem  .spiritualem,  (jiie  et^t  verum 
ungeutum  ex  capite:  et  vitani  .Spiritus,  qui  est  verus  ros  Hermoii,  usquc  in 
S(jecultim  ineternum, 

GLOSSA:  PSALMUS  CXXXIII.  [CXXXIV.] 

Exliortatio  projjhefyim  ad  Ecclcsiam,  ut  landet  donmmm.  Psalmus 
CXXXIII. 

Tit.   Canticum  graduuni.  ».  i. 

Ecce  nunc  in  tempore  gratie  hencdicite  domino:  omnes  servi  fideles  et 
cultores  domini.  Qui  statis  per  fidem  firmam  in  domo  domini  Ecclesia 
Christi :  in  atriis,  uon  est  in  Hebr.,-  donnis  dei  nosfri.  In  noctihus  ad  ss.  2. 
literam,  vel  mortificata  carne,  extollite  manus  vestras  ad  literam  dum  oratur, 
vel  mystice  faciendo  opera  magna  et  ardua,  in  sancta  '^  i.  e.  ad  coelestia:  et 
henedicite  domino.  Benedieat  te,  i.  e.  vos  qui  estis  una  Ecclesia,  dominus si^.  3. 
ex  Zion,  i.  e.  spiritualiter,  quia  carnaliter  nun  possunt  omnes  ex  Zion  bene- 
dici,  ut  supra  ps.  127:  qui  fecit  erehcm  et  terram:  spf.  128, 5. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXXXIV.  [CXXXV.] 

Laus  Synagogie  super  heneficiis  vetustis.*    Fsalmus  CXXXIV. 

Tit.  Allelu  ia.  i«.  1. 

Laudate  nomen  domini/'  quia  in  hac  vita  speciem  et  rem  divine  essentie 
uon  videmus:  laudate  servi  i.e.  veri  cultores  dominwn.    Qui  statis  corpore  aj.  2. 
et  anima  ut  ministri  et  sacerdotes  in  domo  domini:  in  atriis,  ut  reliqui 
populi  et  inferiores,  domus  dei  nostri.    Latulate  dominum  quia  solns  honus'' 'S. -i. 

GLOSSA:    ^  'Ipse  eniiii  dixil  et  l'acla  sunt,  ipsf  mandavlt  et  creala  sunt.' 33,  o. 
-  Quia  'atria'  sunt  synagoge  ad  donuun  Ecclesie,  ut  supra  ps.  121  dictum  est.^  (ßj.  122, 2. 
Vel  si  stet  hoc  verbum,  Ecclesia  c[uoqae  est  atria  ad  futmam  Ecclesiam  in  gloria. 
^  Isla  sunt  sancta,  in  que  pro  nobis  seniel  introivit  Glu'istus  inventa  redemptione, 
ut  Apostolus  Hehr.  9  exponit:  in  ([uibus  Christus  sacerdos  ineternum  pro  nobis  .§cbv.s,u.i 
interpellat.         ^  Possit  autem   psalmus  referri   proprie  ad  Deum  incarnatum 
Christum,  ([iii  isla  antiqua  fecit  mirabilia.     Et  quia  planus  est  literalis  sensus 
et  mortuus  cum  populo,  cui  hec  benelicia  data  fuerunt,  ideo  mystice  consideremus 
cum  super  heneficiis  spiritualibus  spirituali  populo  per  Cliristum  exhibitis,  quorum 
illa  fuerunt  figura,   secundum  quod  Ecclesia  ipsum  canit.  Laudatur  Deus 

in  nomine  suo  pro  vita  presenti.  Nou  ait  '{(uoniam  potens  aut  sapiens', 

licet  in  hoc  sit  etiam  laudabilis,  sed  'quia  bonus  est',  bonos  faciens  et  bene. 
Nam  potens  et  sapiens  etiam  malos  danmat. 


27  in  qui)  Christus  '■)4  qui 
')  Oben  @.  398. 


426 


Dictata  super  Psalteriura.  1513 — 16. 


dominus:  psalUte  nomini  eins  ut  supra,  quoniam  suave  est  iis  (jui  laudant 
35.  4.  ipsum.    Hebr.  'quoniam  decensV  ut  infra:  'quoniam  bonus'  in  psalmis.  Quo- 
niam lacoh  i.  e.  populum  de  lacob  elegit  sihi  dominus  uon  meritis  eorum, 
Siöm  y,ii.i2.  sed  electioue  gratie,  Ro.  9 :  Israel  repetitio  in  possessionem  i.e.  hereditatem 
Sä.  b.  sihi:  sed  magis  spiritualem  lacob  et  Israel.    Qtiia  ego  cognovi  ex  operibus 
et  mirabilibus,  que  fecit  in  iEgypto,  ut  infra,  quia  magnus  est  dominus:  et 
deus  noster  per  verum  cultum  prce  omnibus  ^  diis.   Quia  ex  operibus  cognovi : 
».  6.  Omnia  qucecunqtie  voluit  non  coactus  aut  alicuius  merito  preventus  nec  vi 
prohibituS;  dominus  fecit  in  C(bIo  inter  angelos  vel  in  aere  et  in  terra  inter 
homines  et  alia,  in  mari,  omnia  enim  ei  obediunt,^  et  in  omnibus  abyssis 
iS.  7.  aqnis  profundis.    Educens  elevans  ex  vaporibus  niibes  ab  extremo  terrce  a 
superficie  terre,  hebr.  'a  smnmitatibus' ^  i.  e.  superficie  vel  montibus:^  fulgura, 
que  terrent,  in  pluviam,  que  reficiuut,  fecit  resolvendo  nubes  fulgurum.  Qid 
perducit  precipue  in  tempestatibus  ventos  de  thesaims  suis  occultis,  unde 
5  3j;u(  jf_2/f;  ipse  solus  novit:  qui  percussit  primogenita  JEgypti,  ut  notum  est  Exo.  13 
SB- 9- et  14,  ab  homine  usque  ad  pecus.    Et  misit  signa  mirabilia  inusitata  et 
%\.  n.ii.prodigia  mirabilia  ten-ibilia,  ut  ps.  77,  in  medio  tui  JEgypte:  in  Pharaone, 
quia  et  filium  eins  occidit  et  ranis,  muscis  simul  pnnivit,  et  in  omnes  servos 
85.  10.  ews  populum  eius.    Qui  percussit  gcntes  nmltas,  que  possidebant  terram 
85.  11.  promissionis :  et  occidit,  ut  sequitur,  reges  fortes.    Seon  regem  Amorreorum 
4.?Jioi.2i,26f.  Numeri  21  et  Og  il)idem  regem:  Basan  illius  terre  trans  lordanem:  et  omnia 
Soi.  i3,i\.regna  Chanaan  losne  13,  quorum  erant  31,  occisis  31  eorum  regibus  losue  12. 
äs.  12.  Et  deäit  terram  eorimi  hcereditatem,  non  merito  eorum  sed  p-ratis,  sicut  Deut.  9 
dicit :  'Neque  enim  propter  iustitias  tuas  Ingrediens,  ut  possideas  terras  eorum, 
25.  13.  cum  sis  populus  durissime  cervicis':  licereditatem  Israel  populo  suo.  Domine^ 
nomen  tuum,  i.  e.  gloria  et  memoria  nominis  tui,  inceternum,,  usque  dum  res 
nominis  veniat  in  futuro :  dom/me  memoriale  tuum  in  generatione  et  gene- 

GLOSSA:  ^  Sive  malis  (i.  e.  ut  demoiiibus)  sive  bonis  (ut  angelis  et  sanctis). 
Sed  de  deo  incarnato  est  vox  populi  fidelis,  quia  difficile,  immo  impossibile  est, 
quod  Ciiristus  cognoscatur  Deus,  multo  minus  magnus  Deus,  nisi  ex  revelatione, 
^3o')'.'6!'4l'ut  ad  Petrum  dixit  et  loh.  6.  'Nemo  venit  ad  me,  nisi  pater  etc."  -  Quod 
probat  ex  factis  in  .Egypto,  ubi  satis  ostendit,  quod  c[uando  vuU,  fulrainat,  pluit 
et  cetera  facit,  et  non  siut  fortuita.  Ita  Christus  si)iritualiter  verbum  fidei 

elevat  in  prelatis  et  doctoribus,  et  in  eis  tonat  minationibus,  que  tarnen  in  doctri- 
nam  et  eruditionem  proficiunt,  vel  fulgura,  i.  e.  miraculorum  choruscationes  ad 
eruditionem  fidei  convertit.  ^  Hie  prophetare  incipit  de  Christo  venture  ex 
preteritis  occasione  sumpta. 


•j  .^itntcr  cognovi:  (j.  d.  uou  possum  vobis  e.-^plicare,  scio  taiuei!,  quia  niagims  est, 
ideu  laiulate  etc.,  abcx  tjcvnacf)  luicbct  (jcftridjcu         23  sie  Deut. 

Psalt,  inxta  Hebr.  -)  Psalt.  iiixta  Hebr.  .,de  sunuuitatibus". 


Psaliuiis  CXXXV.  [CXXXVL] 


427 


ratiomm.    Quia  indicabW  dominus,  sicut  iudicavit  illas  gentes  iu  figura».  i4. 
futurorum,  popidum  suum  ludeorum,  aliquos  suscipieiido,  alios  reprobando 
propter  pei-fidiani :  et  in  servis  suis,  qui  ei  per  fidem  Christi  servierint,  depre- 
cabitur,^  i.  e.  deprecabilis  et  propitius  ßet.    Sinmlacra  gentium^  idola  et  uon  is. 
veri  Dii,  quia  sunt  argentum  et  cmru)u  quoad  materiani  vel  similia:  opera 
manutim  liomi'imm  quoad  forraam  eorum.    Os  Jiahent  et  non  loquentur,  ergo  a>.  le. 
cum  opera  Dei,  immo  nee  hominis  iu  illis  sint,  patet  quod  non  sint  Dii: 
ocidos  habent  et  non  videhtmt.    Aures  Jiahent  et  non  andient:  neqtie  enim'iß.  n. 
est  Spiritus  in  ore  ipsorum.    Sic  etiam  ex  operibus  eorum  probat  eos  esse 
idola  Hieremias,  Baruch  G.    Similes  Ulis  fiant  qui  faciunt  ea:  et  omnes  qui^^^^'^''''^' 
confidunt  in  eis,'*  sicut  similes  fiunt  Deo,  qui  ab  eo  formantur  et  confidunt 
in  eum:  et  hoc  iu  spiritu  scilicet,  quod  sint  sine  opere  vivi  hominis  iu- 
terioris.    Domus  familia  Israel  hcnedicite  domino:  domtts  Aaron,  quibus  in»,  i». 
Ecclesia  respondent  Episcopi  et  summi  pontifices,  henedicite  domino.   Domus  ss.  20. 
Levi,  pro  quibus  in  Ecclesia  sunt  omnes  clerici,  henedicite  domino:  qui 
timetis  dominum,  sive  indigene  sive  proseliti  sive  Israelite,  henedicite  domino.  ss-  21. 
JBenedictus  sit  dominus  ex  Zion,  quia  ibi  incepit  religio  ab  antiquo  et  fides 
inde  iu  omuem  terram  exivit:  qui  liabitat  in  lerusalem. 

GLOSSA:  PSALMUS  CXXXV.  [CXXXVL] 

Item,  laus  Synagogce  stiper  heneficiis  dei.    Psalmus  CXXXV. 
Tit.  Allelu  ia.  1. 
Confitemini'^  confessione  laudis  domino  patri,  quoniam  honus  super  nos 
malos:^  quoniam  in  scecidum  ineternum,  non  temporalis  tautum,  sed  etenia 

GLOSSA:   ^  Deut.  32. 'ludicahnt  Dominus  populum  suum  et  in  servis  suis 5.!i0iD(.32,36. 
miserebitur'.    Et  sie  allegat  Apostolus  Hebr.  x.  et  2.  Mach.  7:  quod  nunc  im- f_'^^'^^^|?'/*'ß_ 
pletum  est  et  impletur  adhuc,  magis  autem  implebitur  in  fine.        ^  Hebr.  'Et 
in  servos  suos  erit  placabilis'. ^  Probato  quod  Dominus  est  verus  Deus  pre 
Omnibus  Diis,  hic  etiam  probat,  quod  omnes  Dii  non  sint  Dii,  similiter  ex  operibus 
eorum.         ^  Tales  autem  sunt  hodie  omnes  avari  secundum  Apostolum,  qui 
avaritiam  idolorum  servitutem  diffinit  Epli.  5.    Quam  etiam  ludei  Christo  vero  C£i)i).  5, 5. 
deo  pretulerunt  et  usque  hodie  preferunt,  facti  gentes  ex  ludels,  et  nos  hidei  ex 
gentibus.  Dicit  beatus  Augustinus,  quod  cuihbet  versui,  sicut  in  fme  addit 

'quoniam  ineternum  etc.'  ita  in  principio  subaudiendum  est  'Gonfitemini^  ut  'Gon- 
fitemini  ei,  qui  facit  mirabilia':  'ei  qui  facit  coelos'  etc.,  ut  in  greco  facile  apparet. 
Et  hoc  ideo,  ne  sie  sonet,  quod  ideo  coelos  fecerit,  quia  ineternum  misericordia 
eins,  cum  misericordia  eins  sit  hberare  nos  a  peccatis.  Quod  facit  ille,  qui  fecit 
hec  omnia,  que  hic  enumerantur.  Quia  ultima  particula  versuum  exprimit,  cur  ei 
confitendum  sit,  non  autem,  cur  ista  fecerit,  scilicet  quia  bonus  et  misericors  est. 

Non  enim  bonus  est,  quia  reddit  bona  pro  bonis,  quod  est  esse  iustum,  sed  dat 
pro  malis  bona.    Sicut  misericors  est,  non  qui  sunt  beati,  sed  qui  sunt  miseri. 


29  Apostolorum 

')  Psalt.  iuxtc^.  Hebr. 


428 


Dictata  super  Psalterium.  1513  — 16. 


sß.  2.  misericoräia  eius  super  nos  miseros.   Confitemini  äeo  deoruni  filio,  i,  e.  super 
SS.  3. omues  principes  sacros:  quoniam  inceternum  misericordia  eins.  Confitemini^ 
domino  dominorum,  spiritui  sancto,  super  omnes  priucipes  seculi:  quoniam.''- 
SS.  4.  Qui  facit  nnraMUa  multa,  et  non  solum  multa,  sed  etiam  magna  solus  sine 
58- indigentia  creature:  iion  sie  Angelus  vel  homo  solus:  qtioniam.    Qui  facit 
?5i.  104, 24.  cfelos  visibiles  et  invlsibiles  in  inteUectu,  i.  e.  in  sapientia,  ut  ps.  103  'omnia 
33, 6.  in  sapientia  fecisti'.    Et  32.  ' Verbo  domini  coeli  firmati  sunt  etc."    Seu  per 
sapientiam  et  intellectum,  qui  est  filius  verbuni  patris,  per  quem  omnia  facta 
sunt.    Vel  mystice:  Christus  feeit  coelos,  i.  e.  Apostolos  in  inteUectu  (i.  e. 
per  fidem  et  sapientiam  spiritualem).    Quia  sicut  Dens  in  celo  creando  nuUa 
materia,  nullo  instrumento  eguit  nisi  sapientia  et  verbo  suo:  ita  nec  Christus 
humano  brachio,  sed  tantum  sapientia  fidei  et  intellectuali  verbo  legis,  non 
s>  6.  literali:  qtioniam.    Qtii  firmavit  firmiter  constituit  in  creatione  terram^  super 
'^■i-aquas,  quia  terra  circumdatur  aquis:  quoniam.    Qui  fecit  luminaria  duo  que 
SS.  8. sequuntur  magna. quoniam.    Q,ui  fecit  scilicet  Solem  in  potestatem  diei, 
SS.  9. qnia  potestas  diei  est  tota  ipse  sol,  sine  qua  non  esset:  quoniam.  Ijunam 
et  Stellas  in  potestate  noctis,*  i.  e.  ut  serviant  nocti,  sicut  sol  diei,  ut  eam 
25.  10.  nobis  faciant:  quoniam.    Qui  perciissH  JEgyptum  i.e.  homines  Egypti,  ut 
as.  11.  notum  est  satis,  ctmi  primogenitis  eorum:  quoniam.    Qui  eduxit  Israel  de 
^.  12.  medio  eorum:  quoniam.    In  manu  potenti,  non  in  manu  carnali,  que  est 
s?.  13.  infirma,  et  brachio  rxeelso  viribus  coelestibus:  quoniam.    Qui  divisit  mare 
as.  H.  rubrum  in  divisiones  in  duas  partes  utrinque:  quoniam.    Et  eduxit  Israel 
SB.  \h.per  medium  eius  in  sicco:  quoniam.   Et  excussit-"'  Pharaonem  regem  iEgypti, 
SS.  IG.  et  virtutem  eius,  i.  e.  exercitum  eins,''  in  mari  rubro :  quoniam.    Qui  traduxit 
per  quadraginta  annos  popidum  suum  Israel  x)er  desertmn  Arabiam  desertam : 
,  quoniam.    Qui  percussit  reges  magnos  multo  maiores,  quam  erant  filii  Israel, 

SS.  18.  ut  dicitur  Deut.  7:  quoniam,.    Et  occidit  reges  fortes  etiam  fortiores  eis,  ut 
s.'.  19.20. ibidem:  quoniam,.   Seon  regem  Amorreor um:  quoniam.    Et  Og  regem  Basan: 
sc-.  21.  quoniam.    Et  dedit  gratis,  ut  supra  dictum,  terram.  eorum  hcereditatem: 

GLOSSA :  '  Ter  repetit  'Confitemini'  el  'Deo'  ad  sancte  trinitatis  gloriam 
exprimendam.        "  Sicut  terra  non  demergitur,  ita  Ecclesia  in  istam  vitam  pec- 

3c[.  40, 12.  cati  non  absorbetur  suspensa  tribus  digitis  fide,  spe,  charitate  Isaie  40.  -*  Tan- 
quam  ininistri  diei  et  noctis.  ^  Sol  Cliristus  in  die  (i.  e.  coram  deo  et  in 
spiritu  potens  est),  Ecclesia  luna  et  stelle  in  nocte  (i.  e.  coram  mundo  in  carne 

%\.  127, 4.  potentes  sunt).  '  Et  inde  dicuntur  'filii  excussorum'  supra  ps.  126.  Quia 
cadem  dictio  'haif^  et  virtutem  et  exercitum  significat.  Unde  dominus  aliquando 
virtutum,  aliquando  exercituum  dicitur  in  prophetis. 

4  Quia,  Dem  £utf)cr  in  <iui  conijjivt  5  iecit,  bon  Sut^cv  in  facit  üctticffert,  otgleid^ 
^abix  ©tapulenfitj  in  altcit  fünf  1oj:tcn  feiucä 'ipfaUcviumS  l'ecit  Ijat       10  sie  Deus       25  4*» 

')  5i]oii  {)m  nii  ift  bie  ,',lvicitc  a]eröt)ntfte  iinmcr  mit  bittd)  qifi  bCf^eidjnet.         2)  h'^p. 


Psahiius  CXXXV.  [CXXXVI.] 


429 


qtmnam.    Hcereditaton  Israel  servo  suo,  i.e.  populo  sibi  servienti,  nt  supraas.22. 
psalmo  precedenti : quoniani.  Quia  in  hwiiilitate  nostra  afflictione  iu  ^gypto  Ij'gljf ' 
niemor  fuit  nostri,  cum  taineu  videretur  oblitus  diiferendo:  qiwniam.    Et  ^-24. 
redemit  nos  modo  supra  dicto  (i.h  mimicis  nostris  ^gyjitiis :  qtconiam.    Qtci  sß-  25. 
dai  escam  omni  carni  i.  e.  omni  viventi  animali :  quoniam.    Confifemini  deo ».  26. 
cceli,  quoniam  dii  terre  sunt  filü  hominum,  nt  ps.  113  'Coeliim  celi  Domino':  ^^i-  nr.,  ig. 
qtioniam.    Coufitemini  domino  dominormn:  quoniam.    Non  est  in  Hebreo 
iste  versns,  sed  26  sunt  versus  hnins  psalmi.   Et  toties  repetitur  'Confitemiiii' 
et  'eterna  Dei  misericordia',  quod  mnlti  variis  mysteriis  declaravernnt. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXXXVI.  [CXXXVIL] 

Flanctus   Synagogce   extdantis  in  captwitate  Bahylonis.-  Psalnms 
CXXXVI. 

Sine  tikdo. 

Su2)er  fhiinina  Bahylotds,  (juia  irrigua  est  maxime  Huvio  Tigri  et  En-ii5.  i- 
plirate,  illic  sedimus  habitavinuis  captivi  et  flevinms:  non  tantum  (|uia  captivi, 
sed  dum  recordarenmr ,  qnia  desolata  est,  Zioii  Jerusalem  propter  templum 
in  raonte  Zion.    In  salicihus,  que  abundant  iuxta  flumina,  in  medio  eiits^.  2. 
Babylonis :    suspendimiis  i.  e.  cessavimus  canere,  ut  Virgilius  'si  non  omnia 
possimus  onines,  pendebit  hac  fistula  pinu'/  Organa  nostra  i.  e.  instrumenta 
musica.    Etiani  ideo  magis  flevimus.   Quia  illic  interrogaoerunt  nos  irrideudo  aj.  ?,. 
et  insultando  Chaldei  qui  ca])tivos  duxerunt  nos:  verha  cantionum  i.  e.  car- 
minum  et  psalmornm.    Et  repetitio  eiusdem,  Babylonii  qtd  ahduxerunt  nos 
de  Jerusalem,  supple  dicentes:  hymnurii  cantatc  nohis  de  canticis  Zion  in 
Zion  cantari  solitis,  (j.  d.  Ecce  gloria  eanticorum  vestrorum  versa  est  in 
luctum!    Nonne  ecce  fletis  nunc  pro  cantu?^    Respondit  patiens  et  mitisa?.  4. 

GLOSSA:    '  Ergo  'servus'  liic  non  personaliter  pro  uno,  sed  pro  toto 
populo  accipitur  necessario.    Quare  et  ps.  118,  ubi  sepius  ponitiir,  accipiendum  »pi.  119,17. 
est  eodem  modo:  nisi  forte,  quia  non  populo  dedil  meritis  suis,  sed  patrum 
eorum ,  et  lacob,  qui  Israel  dictus  fuit  servus  eins.         -  Moraliter  est  psalmus 
vox  eorum,   de  quibus  dicit  Dominus:  'Beali  qui  lugenf.    Ipsi  euim  plangunt  ?)iattf|. 4. 
peccata  sua  el  affligunt  seipsos  in  penitcntia.  Quia  Euphrates  per  mediam 

Babyloniam  fluit ,  opus  Semiramidis.  'Superbus  enim  et  arrogans  victor 

vult  sibi  lusus  et  delicias  exhiberi  de  artibus  captivorum'.  Gassiodorus.^  —  Sic 
mundus  et  diabolus  membra  nostra,  quibus  soll  Deo  servitur,  sibi  servire  conten- 
dunt  et  illusoria  faciunt.  Quia  organa  nostra  sunt  membra  nostra,  cantica  sunt 
opera  in^illis  facta,  salices  sunt  superbic  ex  fluuiiuibus  mundi  nate. 

2  vEgypta         13  Siitfjer  (nfjt  unbeachtet,  ba§  ba§  I^salt.  Gallicuin  ben  Titulus  „Hierc- 
niie"  fjat        21  cautionum        22  addiixerunt,  üon  Siitf)er  in  abd.  »ci-beffcrt 

')  Verg.  EcL  VII  2o.  24.  „si  non  possiunus  onmes,  hic  arguta  sacra  pendebit 
fistula  pinu".  -)  „Biiperbus  enini  et  arrogans  victor  vult  sibi  Insiis  et  delitias  de 

dei  canticis  exhiberi."' 


430 


Dlctata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


populus:  Quomodo  cantabimus  caniicum  domini,  quo  verus  Deus  colitur? 
q.  d.  neque  decet,  neque  illi  permitterent :  in  terra  aUena  Babylonis  idolatre, 

sß.  5.  Si  öblüus  fuero  hii  lerusalem,  meditando  et  cogitando,  quod  fieret,  si  reverti 
desperarem,  ut  aliqui  fecerunt:  öblivioni  coram  Deo  detur  dextera  mea  pro- 

33.  G.  speritas  et  potior  snbstantia  mea,  que  est  in  spiritu.  Adhcereat  in  penam 
Ungua  mea  faucihus  meis,  ut  etiam  alia  uon  possit  loqui,  si  de  te  non 
loquatur :  si  non  memimro  tui  orando,  loquendo  et  tractando  de  te.  Si  non 
proposuero  lerusalem  destructam  ad  tristitiam  habendam  etiam  in  gaudiis 
mundi:  m  principio  Iceticice  mece,  i.  e.  ut  etiam  non  incipiam  letari,  sed  de 
te  dolere:  sie  enim  omne  bonura  mundi  in  principio  est  suifocandum,  ut  infra 

SB-  7.  parvulos.  ^  Mem,or  esto  ad  viudictam  domine  fdiorum  Edom,  i.  e.  Esau  fratris 
lacob,  i.  e.  Idumeorum:^  in  die  lerusalem ,  qua  Chaldei  eam  destruxerunt. 
Qiii  exhortando  et  exacerbando  Chaldeos  contra  lerusalem  dicunt:  exinanite, 
exinanite,  evacuate,  veliemens  expressio  per  geminationem :  usque  ad  funda- 
s-mentum,  ita  ut  nihil  remaneat,  in  ea  in  Jerusalem.  Filia^  o  popule  impie 
JSahylonis  civitatis,  que  est  mater  tua,  niisera  supple  eris,  cum  vastaberis, 
Hebr.  S-astata' :  ^  hcatus  ut  Cyrus  et  Darius  qui  retrihuet  tibi  refributionem 
fMam  te  vastando  et  succendendo,  quia  hoc  meruisti,  ut  retribuatur  tibi,  quam 
retrihuisti  nobis,  nos  et  uostram  lerusalem  vastando,  quod  nostris  peccatis 

33. 9.  meruimus  apud  Deum.  Beatus  ut  exercitus  Medorum  et  Persarura  qui 
tenebit,  ne  proficiant  aut  rebellent,  et  allidet:  parvulos  tnns  filios  tuos  ad 
petram  ad  petras,  singulare  pro  plurali.^ 

GLOSSA:  ^  Ediverso  carnales  proponunt  sibi  Babyloniam  in  principio  tri- 
stltie  sue  nec  sinunt  salutarem  tristitiam  initium  accipere  in  eis,  sed  statim  eam 
3(mos  r,,  6.  expellunt  et  querunt  consolationera  ,  ne  compatiantur  super  contritione  loseph. 
Non  sie  pii  liomines,  quia  contrarie  faciunt.   Non  sinunt  consolationem  mundi  apud 
se  initium  facere.         -  Idumei  enim  semper  erant  acriores  bestes  populi  Israel, 
licet  minus  ceteris  possent.    Et  figura  fuerunt  ludeorum,  qui  acriores  sunt  bestes 
^^pj^f'gj^'j^l' Ecclesie,  licet  minus  possint.    Ut  patet  Abdie  per  totum  et  Ezech.  25.  Uterque 
ipi.  8, 3.  est  populus  inimicus  et  ultor  ps.  8.        ^  Hic  prophetat  Babylonis  vastationem. 
Mystice  autem  beatus  est  etiam  predicator  Euangelii,  qui  parvulos  (i.  e.  infirma 
mundi,  qui  parvuli  sunt  malitia,  non  fortes  et  rebelles  in  sensu  suo,  sed  suadi- 
biles  et  credibiles,)  tenet  (scilicet  ne  crescant  exemplis  aliorum)  et  allidit  (humi- 
liatur  ad  Gbristum  per  fidem  ei  applicando)  tuos  (seil,  o  synagoga  et  munde). 
Et  sie  retribuitur  tibi  vastitas  bona  pro  vastitate  mala,  quam  fecisti  nos.  Hoc 
120, 4.  facient  carbones  vastatores.         ^  Sed  quia  segnis  est  bec  expositio,  maxime 
c|uod  beati  dicuntur  Medi  propter  vastationem  Babylonis,  cum  tamen  essent  ido- 
latre, ideo  melius  mystice  exponitur  et  moraliter  de  mundo,  qui  vastalur  per 
contemptum  ipsius,  dum  adbiic  parvi  sunt  motus  eins  ad  cum  diiigendum  et 
principium  letibe  eins. 


36  cabones 

')  Psalt.  iuxta  Hobr. 


Psalmus  CXXXVII.  [CXXXVIIL] 


431 


GLOSSA:  PSALMUS  CXXXVII.  [CXXXVIIL] 

Confessio  Ecdesite  super  heneficüs  dei  per  Christum  exlhihitis.  Psal- 
mus CXXXVII. 

Tit.  David.  ss.  i. 

Confttebor'  tibi  laudabo  te  domine  Dens  pater  toto  corde  nieo,  uon 
tantum  mente  et  spiritu:  quoniam  audisti  implendo  promissa  omnia  verha 
oris  mei,^  quibus  misericordiam  et  veritatem  petivi,  nt  infra.    In  conspectu 
angelortoii,  uou  in  conspectu  hominum  tantum,  qnod  fit  sine  corde  vel  diraidio 
et  duplici  corde,  pstdlam  tibi,  adoraho  ad  tonplum  sanctmii  tuum  pro  'ina*.  2. 
templo  sancto  tuo",  id  est  Ecclesia,  non  extra  in  couventicnlis :  et  confifehor 
nomini  tuo,  (piod  fit  in  presenti  vita,  ubi  nomen  Dei,  sed  uonduni  ipsum 
Deum  teuemus.    Super  misericordia  tua  beneficio  gratie  in  Cliristo  promisse 
et  veritate  tua  nunc  implete  et  exhibite  mihi :  qtioniain  magnifkasti  per 
revelationem  euangclii  in  toto  orbe  super  omne  nomen,  quod  tu  sohis  sis 
Dens  verus  et  sanctus,  sanctum  tuum^  i.  e.  Christum  filimu  tuum.    In  rjna-^^-  3. 
cunque  die  tribulatus  et  afflictus  invocavero  te,  excmdi  me  tribuendo  qnod 
sequitur:  midtipllcaMs,  sicut  multiplicas  in  carne  mea  passiones  et  infirm itates, 
in  anima  mea  virttitem,  sicut  in  corpore  infirmitatem,  nam  Virtus  in  infirmi- 
tate  perficitur'  2.  Cor.  12.    Confdeantur^  tibi  facti  veri  ludei,  i.  e.  fiant  ludei,  l.^^* 
i.  e.  confessores  tui  et  Christiani,  dominc  onmes  reges  terrce:  quia  audienmt 
i.  e.  obediendo  omniaj  verlm  Euangelii  oris  tui,  que  per  os  tuum  docuisti. 
Et  cantent  hjlares  crunt  et  animosi  in  viis  domini  i.  e.  doctrinis  et  exempliss?.  5. 
Christi:  quonmm  magna  est  ubique  per  mundum  glorificata,  sed  magis  in 
coelo,  gloria  domini  in  Clu'isto.  Quoniam  excelsus  i.e.  sohis  altissimus  dominus'^-  e. 
et  Immilia,  qnod  mirum  est,  respieit,  quia  prope  est  eis:  et  alta  superba  et 
alta  coram  mundo  a,  longe  cognoscit,  quia  non  gh^rificat,  licet  non  ignoret  ea. 
Si  amitdavero  in  presenti  vita  conversaudo  in,  medio  tribulationis  i.e.  interss.  7. 
multas  tribulationes  ex  onmi  parte,  vivificahis  me,  quo  magis  ibi  mortificor? 
et  super  iram  inimieorum  meorum  primo  ludeorum,  tyrannorum,  liereticornm, 

GLOSSA:  '  Loquitur  |)ropheta  in  })crsona  fidelis  populi.  hideiis  autem 
latine  dicilur  confessor.  Idee  Christus  est  rex  hideorum,  i.  e.  confitentium,  qui 
sunt  veri  Christiani.  Ideo  ubi  lioc  veibum  'confiteri'  ponitur,  subnotatur  ibidem 
Ghristianorum  nonieu  et  reh'gio,  quorum  est  duphci  confessione,  seil,  peccati  et 
laudis  confitei'i  Domino.  -  Non  est  in  Hebreo  neque  in  Greco.  '  Hebr. 
'Magnificasti  super  omne  nomen  verbum  tuum  seu  eloquium  tuum'. ^  Sic  Phil.  2. 
^Dedit  illi  nomen,  qaod  est  super  omne  nomen'.  *  Prophetat  de  conversione 
regum  terra  ad  Clu-istum. 


6  quniiiam  —  niel  ,3-  7  boit  Sutt)ci:  biu'd)ftx1c^cn  Vi  .^\\  implete  cvgönje  gratie 
1)  Psalt.  iuxta  Hebr.  „Magnificasti  super  omne  nomen  eloriuium  tuum". 


432 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


extendisti,  ut  puuires,  manuni  Uicmi  potestatem,  eos  perdendo  ut  patet:  et 
salvum  nie  fecit  i.  e.  faciet  illis  perditis  dextera  tua  prosperans  gratia  et 
s.  favor  tiius.  Doiiihms  retrihuet  illis  viudictam  j^ro  me,  sicut  Moses  dixit: 
s.üJiDi.  14,14. 'l^oininus  pugnabit  pro  nobisV  dondne  misericordia  tua  gratia  iu  Christo 
m  scecuhim  eterna:  ojmu  rmmnum  tuarum  iios  fucturas  tuas  ne  despicias, 
sed  maxime  suscipias  in  Christo. 

GLOSSA:  PSALMUS  CXXXVIIL  [CXXXIX.] 

Solüoqumm  et  familiär is  sermo  Christi'^  ad  dcum  super  inwidentia  suee 
incarnationis  et  directionis  devotissime  perorantls.    Psalmus  CXXXVIIL 

58,  1.         Tit.  Ad  victoriam  David  psalmus. 

Domine  Dens  pater,  qui  est  pater  Christi  Dei  et  Dominus  Christi 
hominis,  probasti,  '-^  me  sicut  aurum  in  igne  et  cognovisti  i.  e.  aliis  notum  fecisti 

35.  2.  me,  tri  cognovisti  *  longe  abeterno  vel  similiter  aliis  notum  fecisti  (antequam 

sß.  3.  fierent)  sessioneni  meam  quietem  et  somuum  mortis:  et  restvrrectionem  a  mortuis 
meam,  etiam  illorum  tarn  spiritualem  quam  corporalem.  Intellexisti''  in  tua 
predestinatioue  cogitationvs  meas  sapientiam,  meditatioues  et  doctrinas  euan- 
gelii  (?e/oMr/e  antequam  fierent,  ita  ut  etiam  prophetari  faceres : semitam  meam 
conversationem  meam  et  funictdum  metmi  hereditatem  meam  Ecclesiam,  quanti 
et  quot  meas  cogitationes  et  semitam  imitaturi  sunt/  investigasti  ab  eterno 

<B.  4.  et  in  lege  prescribi  fecisti.  Et  omnes  vias  meas,  quibus  ego  ambiüo  et  mei 
])ost  me,  prcevidisti  ab  eterno:  quia  non  est  sermo,^  mnlto  minus  cetera  omuia, 
in  Ung'ica  mea  i.e.  potestate  lingne  mee,  sed  in  tua  providentia.^    Ecce  tu 

GLOSSA :  '  Hoc  principaliter  fecit  in  passione,  ibi  enim  propugnator  factiis 
Sf(.  i!t,  20.  est,  ut  Isaie  19  promissum  est.  Et  nostrura  inimicum  expugnavit,  extendit  manum 
suam  super  inimicum.  -  Niliil  autem  refert  etiam  in  persona  prophete  vel 
populi  psalmum  accipi,  ut  patet.  —  Quicquid  autem  Dominus  loquitur  ex  persona 
suscepte  carnis  (ut  alt  b.  Augustinus),  et  ..ad  ipsum  pertinet  caput,  quod  iain 
ascendit  in  celum,  et  ad  ipsa  membra,  que  adliuc  in  terrena  peregrinatione  labo- 
rant.    Ideo  simul  de  passione  et  resurrectione  sua  et  suorum  loquitur  in  isto 

i.3)ioj.22,i2.  psalmo.  ^  Hebr.  'Investigasti'.^  Melius.  ^  Gen.  22.  'Nunc  cognovi  quod 
spt".  94,  n.  timeas  dominum'.  '  Ps.  93.  'Deus  seit  cogitationes  sapientium'.  Et  ps.  39. 
'Et  cogitationibus  tuis  non  est  qui  similis  sit  tibi'.  ''  Totuui  dicitur,  ne 
novum  et  fortuituin  putetur  Euangelium,  quasi  non  predictum  sit  olini.        '  'Novit 

2.  Jim.  2,19.  enim  Dominus  qui  sunt  eins',  2.  Timot.  2.  Ita  et  cuiuslibet  hominis  novit  limitem 
et  mensuram,  quia  omnium  terminos  ipse  constituit,  qui  preteriri  non  possunt. 
*  i.  e.  ipsum  eloquiuiu  lingue  non  est  in  ipsa,  sed  in  tua  Providentia  totum. 
■'  Quod  tarnen  maxime  videretur,  ergo  multo  magis  opera  et  alia  sunt  in  tua 

asri*!).  eni.  pi'ovidentia  et  potestate.    Sap.  7  'In  manu  illius  et  nos  et  sermones  nostri  et 

7,  Ifi.  


32  2)a§  ßitat  niiS  %\.  40,  ift  nur  nnciebcutct  burcö  bic  SDorte  F>t  cogitat  3.j  que 
')  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CXXXVIII.  [CXXXIX.] 


433 


solus  domine  Dens  pater  cognovisti  cognitione  eterna  omnia  preseutia,  qne 
sunt,  novissima^  futnra,  que  non  sunt  sed  erunt,  et  antiqua  preterita,  que 
non  sunt  sed  fuerunt:  tu  formasti  nie  secundum  humanitatem  de  carne  vir- 
ginis  et  posuisti  firmiter  ordiuasti  super  me  ad  conservandum  quem  formasti, 
mamim  tuani  potestatem  tuam  et  auxilimii  tuum.    Mirabilis  superior  et  in- ».  c. 
comprehensibilis^  facta  est  scientia  tua  divina  predestinatio,  que  est  essentia 
tua,  ex  me,  i.  e.  mihi,  quia  tibi  soli  est  comprehensibilis :  confortata  est  super 
me  et  non  potero  ad  eani,  ut  eam  comprehendam,  cum  sit  ipsa  Dei  essentia. 
Quo  iho,  vere  omnia  cognovisti  preseutia  ubicunque  sunt,  a  spiritu  tno,  quia.  7. 
ubique  videt  et  seit :  et  quo  a  facie  tua  presentia  tua  fngani  ?   Si  ascendero  sß.  s. 
si  ascenderem,  et  ita  nec  in  altitudine  latere  ullus  potest,  in  crelitm,  tti  illic 
es:  si  descendero  descenderem,  et  sie  nec  in  profunditate  latere  potest,  ad 
infernum,  ades.    Si  sumpsero  i.  e.  si  sumerem  pennas  meas^  quasi  velociter 9. 
fugere  et  longe  te  volens,  pennis  enim  solent  aves  ferri  in  latitudinem,  a 
quibus  sumpsit  methaphoram,  diluctäo:  et  hahitavcro  in  extremis  maris  non 
tantum  in  finibus  terre,  sed  ultra  in  finibus  maris,  quod  est  novissimum  in 
latitudine.*    Etenim  non  solum  presens  es,  sed  etiam  illuc  mamis  tua  potestas  10. 

GLOSSA: 

omnis  sapientia  etc.'  "^Sermo'  autem  hic  pro  vero  et  bono  verbo  accipitur,  sicut 
Apostolus  ait,  quod  non  sumus  sufficientes  aliquid  ex  nobis  cogitare,  sed  liene  2.  Cor.  3,  r, 
errare  et  mentiri  etc.  —  Igitur  psalmus  contra  ludeorum  et  carnalium  sensum 
loquitur,  qui  Christum  et  Ecclesiam  non  ex  Deo  esse  putant.  Ipse  autem  dicit, 
quod  Dens  eterno  consilio  de  se  tractaverit  et  omnia  ante  previderit  et  testificari 
fecerit  in  lege  antiqua  et  omni  creatura.  Unde  quod  passus  est,  visum  est  eis 
quod  periret  et  Deus  eura  nesciret,  ignorantes  quod  Deus  ipsum  et  suos  probaret 
potius.  Ergo  intentio  psalmi  est  recitare  predestinationem  Dei  super  Christum, 
ut  Ro.  1.  'Qui  predestinatus  est  filius  Dei  in  virtute  secundum  spiritum  sanctifi- ;iuim.  1,4. 
cationis  ex  resurrectione  mortuorura'. 

^  More  latino  superlativus  pro  positive,  'novissima'  pro  ^lova'  dixit.        ^  Sic 
Ro.  11.  'Quis  novit  sensum  domini  etc.'    Nam  nec  Christus  secundum  quod  ;)Uim.  11, 3' 

homo  habet  /  ^^P^*^'^*''^™  Pgj       Matth.  11  dicit:  'De  die  autem  illa  nemo  seit,  !!«ntff).24,3i 
[  scientiam 

neque  angeli  in  coelo  neque  filius  nisi  pater'.  Et  Act.  1  'Non  est  vestrum  nosse  ^ipsiicf).  1, 7 
tempora  et  momenta,   que  pater  in  sua  posuit  potestate'.  'Meas'  non  est 

in  Hebreo.^  Probat  primo  providentiam  Dei  onuiia  nosse  quoad  loca,  quia 

in  altitudine,  in  prohmditate  et  latitudine  ubique  est.  Sicut  supra  proltavit  eam 
extendi  ad  omnia  tempora,  presentia,  preterita,  futura,  ita  hic  ad  omnia  loca, 
sursum,  deorsum  et  in  latus.  —  Mihi  putatur,  quod  in  iis  versibus  describitur 
regni  Christi  latitudo,  altitudo,  profunditas,  quia  omnia  ei  subiecta  sunt,  ut  in 
nomine  eins  genuflectant  omnia  coelestia,  terrestria  et  inferna.  Vel  saltem  de 
utroque  intelligitur ,  scilicet  de  regimine  nature  et  gratie,  sicut  ps.  8  a  muitis,  ■•^f.  g. 
exponitur  historice,  sed  ab  Apostolo  prophetice.^ 


1)  Psalfc.  iuxta  He.br.  „Si  sumpsero  pennas  diluculo  etc."  äievgt.  S8b.  III  80. 

2ut^ct§  mxlt.  IV.  28 


434 


Dictata  super  Psaltevium.  1513 — 16. 


tua  deducet  me,  quia  nec  sine  te  possem  illuc  venire,  multo  minus  autem 
latere:  et  tenehit  me  conservabit,  quia  nec  ibidem  esse  possem,  nisi  te  con- 

«.  n. servante,  igitur  non  latere,  dextera  tua.  Et  dixi:'  forsitan  an  forte  possit 
fieri  ut  tenehrcB  conculcabunt  nie  abscondent,  cooperient,  ut  me  non  videres: 
sed  et  nox  illuminatio  mea,  quia  tibi  est  illuminata  ad  me  videndum,  in 
delitüs  nicis,^  et  hoc  mihi  iucundum  est  adeo  me  utique  tecum  et  presentem 

«.  12.  esse.-'  Quia  tenebrce  non  obscurabuntur  a  te  Hebr.  'nec  tenebre  habent 
tenebras  apud  teV  et  nox  sicut  dies  illuminabitur  supple  coram  te,  nox  te 
non  impedit,  sicut  dies  non  promovet,  ut  videas:  sicut  similes  sunt  corara 

%.  13.  te  tenebrcB  eius  noctis  ita  lumen  eius  diei.  Quia  tu  sokis  possedisti*  pro 
possessionem  accepisti,  renes  meos,  ut  sint  casti  et  sancti  et  firmi:  suscepisti 
mc  de  utero  niatris  mece,^  quia  ab  initio  Christus  non  potuit  peccare  sokis, 

sö.  14.  Hebr.  'orsus  me  es  in  utero  matris  mee\  Confitebor  tibi  ego  et  mei  fideles 
per  me,  quia  terribiliter  terrore  reverentiali  propter  mirabilitatem  magnificatus 
es  in  me  et  meis,  Hebr.  'magnificasti  me',^  mirabilia  in  me  et  meis  opera 
tua  et  anima  mea  cognoscet  nimis,  i.  e.  valde  et  ardenter  in  illis  contempla- 

ss.  15.  bitur  et  exercebitur  in  illis  cognoscendis.  JSfon  est  occultatum  os  meum,  ossa, 
singulare  pro  plurali,  a  te  sicut  est  ab  aliis,  etiam  Diabolo,  qui  uescivit  opus 
Dei  in  virgine,  quod  fecisti  in  occulto  i.  e.  intus  sub  carne,  vel  in  utero 
matris :  et  substantia  mea,  nec  corpus  meum  totum,  supple  est  a  te  occultura, 
in  inferiorihus ,  in  iuterioribus  visceribus,  terrce^  virginis  de  spiritu  sancto 

».  16.  irrorate.  Imperfectimi  meum  me  adhuc  informem  et  imperfectum  in  utero 
viderunt  oculi  tui,  qui  omnia  vident,  etiam  antequam  sint  aut  perfecta  sint, 
et  eodem  modo  sicut  ego  in  libro  tuo  prescientie  tue  omnes  scribentur  scripti 

GLOSSA:  '  Secundo  probat,  quod  nec  impedimentum  ullum  possit  pro- 
hibere,  quin  in  omni  loco  et  tempore  Deus  omnia  videat,  quia  scilicet.  -  Hebr. 
dixero:  forte  tenebre  operient  me:  nox  quoque  lux  erit  circa  me'.^  Ut 
^Pf.  16, 8.  ps.  15.  'Providebam  Dominum  in  conspectu  meo  Semper,  propter  hoc  letatum 
est  cor  meum'.  ^  q.  d.  Carnalis  sum,  quia  ex  carne,  et  tarnen  non  carnalis, 
quia  non  carnaliter  sapio,  eo  quod  tu  possedisti  me.  ^  'Suscepisti  me  de 
utero  matris  mee',  i.  e.  non  de  semiiie  viri,  sed  de  sanguine  et  carne  uteri 
tantum  accepisti  me,  ut  formares  me  sicut  de  materia.  Secundo  suscepisti  me, 
scilicet  in  gratia,  ut  non  in  peccato  conciperer  sicut  ceteri.  Ergo  nostra 

translatio  in  spiritu  loquitur  ad  Deum  incarnatum  in  persona  fidelis  populi,  sed 
Hebr.  in  litera  in  persona  Christi  vel  potius  prophete.  ^  Hebr.  'Non  sunt 
operta  ossa  mea  a  te,  quibus  factus  sum  in  occulto:  et  imaginatus  sum  in  novis- 
siniis  terre'.*  hi  occulto,  quia  venter  incognitus  viro  et  tota  natura  ignorante, 
quid  ibi  fieret. 


23  que 


')  l^salt.  iuxta  Hebr.         2)  Psalt.  iuxta  Hebr.         ^)  Psalt.  iuxta  Hebr.,  tno  e§ 
jebod)  „in  abscondito",  inc£)t  „in  occulto"  ^ei^t. 


Psalmus  CXXXVIII.  [CXXXIX.] 


435 


esse  [fuisse]  cognoscentur:  dies  formabuntur  tempora  transibunt  antequani 
Interim  prescientiam  impleas,  et  nemo  in  eis,  tarnen  tu  vides  eos  tanquam 
sint  in  diebiis.^    Mihi  mitem,  licet  mundo  sint  contemptibiles,  nimis  lionori- 
ficati  sunt  in  gloria  spirituali  coram  te  et  in  coelo  amici  tui  Apostoli  et 
fideles  tui  deus:-  nimis  confortatus  est  roboratus  contra  omnes  portas  inferi 
principatus  eorum  i.  e.  Episcopatus  eorum  in  Ecclesia,  quia  perseverat  fixe. 
Dinumerabo  eos  fideles  meos  et  super  arenam  mtdtiplicahantur,  quia  Apoc.  7.  9. 
'Vidi  turbam  magnam,  quam  dinumerare  nemo  poterat':  et  exurrexi  a  moi- 
tuis  et  adlmc  i.  e.  ultra  ineternu.m  stmi  tecum.    Si  occideris,  i.  e.  quia  verea*.  19. 
occides  per  occidentem  literam  quam  volunt,  deus  peceatores  increduli,  ludei:-' 
viri  sanguimcm  i.  e.  carnales  et  caruem  sapientes  decUnate  a  mc ,  ut  non 
seducatis  meos.    Quia  dicitis  docetis  populos  vestros  in  cogitatione  sa])ientia^.  20. 
vestra,  quam  excogitatis,  non  est  ita  re,  sed  sola  cogitatio:  accipiant  ut 
accipiant  et  sperent  a  Deo  in  vanitate  secundum  mundum  et  carnem  civi- 
tates  suas  regnum."*    Nonne  qui  oderunt  te  iam  dicti  viri  sanguinum  domine, «.  21. 
non  eis  consensi,  sed  oderani:  et  super  inimicos  tuos  eosdem  tabesceham,  quia 
perire  mallent  quam  salvari?    Perfecta  odio  oderam  illos  i.  e.  niliil  eorum».  22. 
dilexi,  non  in  aliquo  ofifensus,  in  alio  autem  adulatus  fui,  sed  perfecto  et 
pleno,  vel  perfecto  i.  e.  sancto  et  pio  odio:  et  ideo  inimici  facti  sunt  mihi 
sicut  et  tibi.'    Sed  tu  Proba  me''  per  passiones  et  mala,  quia  illi  nolunt,  s.  23. 
dum  horrent  mala,  deus  et  scito  cor  nieum  i.  e.  cognitum  mihi  et  aliis  fac: 
interroga  me,  repetitio,  et  cognosce  cognitas  fac  mihi  et  aliis  semitas  meas 
conversationis.    Et  vide  si  via  iniguitatis  in  me  est,  i.  e.  si  aliquid  carnaliter  25.  24. 
sapiam  vel  agam  ut  illi,  ut  hoc  toUas:  et  deduc  me  in  via  ceterna  i.e.  spiri- 
tuali sapientia  et  operatione.^ 

GLOSSA:  ^  i.  e.  cum  facta  fuerint,  quo  tu  solus  prescivisti :  tunc  demum 
intelligitur,  quod  apud  te  fuerint  ita  prescita  antequam  fierent.  Ut  lerem.  23.  ^sovim.23,20. 
'hl  novissimis  diebus  intelligetis  consiliura  eins'.  ^  Q.  d.  Dixi  iam  sanctos 
tuos  esse  abiectos  in  tenebris,  occultis,  imperfectis  scilicet  coram  mundo,  sed 
mihi  tarnen  in  hoc  sunt  maxime  honorificati.  ^  Isaie  22  'Interfecti  tui  non  scf.  22,  2. 
interfecti  gladie  et  mortui  tui  non  mortui  in  hello  etc.'  ^  Hoc  est :  Vos  docetis, 
quod  promissio  Dei  sit  de  temporalibus.  Et  ideo  estis  vir!  sanguinum  et  odistis 
doctorem  spiritualium.  — ■  Hebr.  'Quia  contradicent  tibi  scelerate :  elevati  sunt 
frustra  adversarii  tui'.  ^  ^  Eo  quod  sunt  inimici  crucis  et  querunt  ])ona  vani- 
tatis  huius  mundi.  Ut  supra:  'Domine  probasti  me  et  cognovisti  me'.    Oratsg  i. 

enim  hic,  quod  supra  prophetavit.  Grux  enim  et  passio  probat  et  facit 

cognoscere,  si  carnalis  sit  in  nobis  affectus  vel  non,  et  an  spiritus  preferatur 
an  caro. 


1  fuisse  ^c^etnt  tüiebei;  geftrit^en  äU  fein         16  tabescabam        26  facta  unb  facti  in= 
einanber  cotrigirt 

'  Psalt  inxta  Hebr. 


28* 


436 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXXXIX.  [CXL.] 

Petiiio  Christi'  ad  Patrein,  iit  custodiattir,  liberetur  et  vindicetur 
contra  ludceos  sese  persequentes.    Psalmus  CXXXIX. 
sß.  1.         Tit.  Ad  victoriam  psalmus  David. 

i8. 2.  Eripe  me  domine  ah  homine  malo  i.  e.  ab  hominibus  ponentibus  malum 
Sei.  5, 20.  bonum  et  bonum  malum  Isaie  8 :  a  viro  iniqtio  eripe  me  vel  a  viris,  scilicet 

sß.  3.  inique  siia  statuentes  et  tuis  derogantes.  Qui'^  cogitavenmt  effiuxermit  dimissa 
veritate  iniquitatcs  iniquas  doctrinas  et  falsas  contra  tnara  in  corde,  quia  in 
libro  tiio  non  invenerunt:  tota  die  i.  e.  omni  die  sive  perseveranter  consti- 

^.  4.  tuehant  piTcelia  impuguationes  contra  me  et  veritatcm  tuam.  Acuerunt  linguas 
suas  sicut  serpentes,  ut  profunde  infunderent  et  penetrabilem  facerent  suam 
pestem  in  animos  audientium  venenum  sue  mortifere  doctrine:  venenum  aspi- 
%\.  u,i.diim,  quod  est  insauabile,  ut  supra  ps.  13  dictum/  sub  lahiis  eorum,  licet 

SB.  5.  supra  blandior  melle  sit  eorum  sermo.  Sela.  Ciistodi  me  conserva  me  et 
meos  in  via  recta  dorndne  de  mann  potestate  peccatoris  i.  e.  peccatorum:  et 
ah  Jiominihus  iniquis  i.  e.  suam  sapientiam  et  iustitiam  tue  preferentibus, 
quod  iniquum,  eri2)e  me,  ne  mihi  noceant  aut  meos  sibi  similes  faciaut.  Qtii 
cogitaverunt  consilium  habent  supplantare ,  ut  non  ambulem  ad  te,  gressus 

SB.  G.  meos  in  via  tua  ambulantis :  ahsconderunf  sub  specie  sanctitatis  et  iustitie 
melioris  superhi,  quia  liumiliter  audire  et  credere  nolimt,  sed  suum  sensum 
süperbe  sequuntur  et  statuunt,  laqucum  mihi  i.  e.  deceptiones  animarum.  Et 
funes  dicta  veritatis  scripturarum,  quibus  ligatur  anima  cum  Deo  per  fidem/ 
extenderunt  per  falsam  glosam  in  laqueum  deceptricem  sententiam:*  iuxta 
iter,  viam  suam  similem  fecerunt  vie  veritatis,  dum  eadem  verba  usurpant, 

i8-  i.scandalum  offendicuhim  anime  in  errorem  posuerunt  mihi.  Sela.  Dixi 
orando  et  gratias  agendo  domino:  deus  mens  per  veram  fidem  es  tu:  exaudi 

iß.  8.  domine  voeem  in  istis  periculis  laborantis  depreeationis  mece.  Domine  tetra- 
grammaton  domine  Adonai  tu  es  virtus  salutis  mece,  qua  salvor  ab  illorum 

GLOSSA:  '  Simul  quoqiie  est  oratio  Fidelis  populi  contra  eosdem  ludeos 
veritatis  perversores  et  omiies  hereticos.  -  Ergo  in  primo  versu  quoque  plura- 
liter  oportet  'viris"  et  "liominibus"  intelligi.  ^  0  verbum,  quibus  anima  colli- 
IG,  ß.  gatur  Deo,  dum  assentit  per  fidem.  Ps.  15.  'funes  ceciderunt  mihi  in  preclaris'. 
*  Hoc  enim  est  nocenlissimum  genus  decipiendi,  scilicet  Scripturas  sanctas  ex- 
tendere  per  iniquas  glosas  ad  mendacium ,  ut  tanta  auctoritate  mendacium  fiat 
credibile.  Sic  enim  onines  lieretici  non  tantum  rationibus  nituntur  (licet  inde 
ordiantur  et  prinio  statuunt,  que  sue  rationi  videntur),  sed  etiam  Scripturis,  sie 
tarnen,  ut  ad  stia  rationis  fignienta  easdem  extendant. 


17  nocoint!         37  eadem 

')  "öb.  III  100,  tDO  auf  Alistot.  Hist.  animalimii  VIII  29  ^Sejug  genommen  toirb. 


Psalmus  CXXXIX.  [CXL.] 


^37 


perditione:  obumbrasti  i.e.  per  fidem,  que  est  luiibra  futuroruni,  protexisti 
super  caimt  nieum  super  meutern  meam  eam  captivando  in  obedientiam  fidei 
in  die  belli  impuguationis  a  ludeis,  hereticis.^    Non  tradas  me  deserendo ».  9- 
in  via  sane  fidei  domine  a  desyderio  meo,  quia  desidero  eam,  peccatori  impio 
doctori  ad  seducendum,  vel  doctoribus  collective,  'peccatori'  pro  'peccatoribus", 
quod  patet,  quia  sequitur  'cogitaverunt  contra  me  etc.":  cogifaverunt  ad 
seducendum  et  perdendum  contra  me:  ne  derelinquas  me,  ne  forte  exaltentur 
superbiant,  quasi  tuam  viceriut  veritatem  suo  meudacio.    Sela.    Caput  cir- «.  lo. 
cuitus  eorum  Hebr.  'Amaritudo  conviviorum',  nobis  autem  est  dulcedo  con- 
viviorum,  quia  comnumi,  pure  et  medulla,  supple  est  labor  labiorum  ipsorum, 
doctrina  eoi'um,  quia  fingitm'  cum  labore  et  facit  laborem  anime  in  mala 
conscientia,^  operiet  eos  comprehendet  eos,  sicut  rethe  aves  operit,  ita  ipsi 
faciunt  sibipsis  rethia  quibus  operiuntur.    Cadent,  ut  eos  inflammeut  et«,  ii. 
opprimant,  stq)er  eos  carbones^  i.  e.  stulti  zeli  accensiones,  iii  ignem,  ut  ira 
et  odio  ardeant,  deiicies  eos/  quia  non  possunt  prevalere,  ut  sequitur:  in 

GLOSSA:    ^  Quia  Clu'istus  est  virtus  et  sapientia  Dei,  quam  qui  habet,  i.  eor.  i,  24. 
vincit  omnia  studia  errorum.    Hie  enim  obumbrat,  i.  e.  umbram  facit  iidei.  Qui 
enim  captivat  sensum  suum,  hie  ubique  virtutem  salutis  habet  in  se,  ut  patet 
in  scrupulosis  et  erroneis  conscientiis.         -  Econtra  prov.  14.  'doctrina  pru-  ©tviti)H).i4,6. 
dentum  facihs',  quia  vera.    Iste  est  labor,  de  quo  ps.  126.  'In  vanum  labora-^|3f.  127,1. 
verunt,  qui  edificant  eam'.    Ps.  9.  'Sub  lingua  eins  labor  et  dolor'.  —  'Labor  ?Sf.  10,7. 
labiorum',  quia  veritatis  sermo  simpIex  est,  falsitas  autem  Semper  eget  multis, 
ut  vera  videatur,  secundum  Hieronymum.    'Caput  circuitus  eorum'  supple  'est 
labor  etc.',  quia  amara  sunt  eorum  dogmata  et  laboriosa,  iugum  autem  Christi  söiattf). 11,30. 
suave  (contra  amaritudinem)  et  onus  leve  (contra  laborern)  etc.    Item  quia  cir- 
cuitus eorum  est  sine  fine  semper  in  capite,  ideo  operti  sunt  iniquitate  et  im- 
pietate  sua.    'Prodiit  quasi  ex  adipe  iniquitas  eorum'.    Vide  b.  Augustinum.  ^Pi.  73, 7. 
Caput  i.  e.  superbia,  que  est  mater  erroris,  caput  heresiuin  omnium.        ^  Cadunt 
boni  carbones  super  caput,  ut  Ro.  12  Apostolus  adducit  illud  prover.  25.  'Si  |pri(i„„%^5°' 
esurierit  inimicus  tuus,  ciba  illum,  hoc  enim  faciens  carbones  congeres  super    -i- 22- 
caput  eius',  i.  e.  urgebis  cum  ad  ardenter  te  amandum  et  de  malo  suo  peni- 
tendum.    Sic  econtra  carbones  hoc  loco  mali  cadunt,  quando  mali  ex  bonis 
operibus  iustorum  scandalisati  accenduntur  ad  eos  ardenter  odiendum.    Et  ita 
ardent  odio,  illi  autem  amore.    Sic  suinus  odor  Christi  bonus,  aliis  odor  mortis,  2-  eor.  2, 15. 
aliis  odor  vite  in  vitam.    Quia  audita  bona  fama  et  gloria  alterius  (ut  Synagoga 
Ecclesie  audivit),  mox  invidus  ardet  et  carbones  super  eum  cadunt.    Et  non 
ipse  'super  carbones',  velut  victor  S.  Laurentius,  sed  'subtus  et  infra  carbones' 
ut  victus.        ^  Sed  et  ad  literam  fit,  ut  quandoqne  tarn  super  ludeos  quam 
hereticos  cadant  carbones,  et  in  ignem  deiiciuntur.  —  Alii  hec  de  futuro  iudicio 
exponunt. 

8  qtuä         10  btelleitfjt  communicamus  puro  et  medulla? 

1)  Psalt.  iuxta  Hebr.,  ttJO  bie  3(u§ga6en  tl)ctl§  convivioriim,  tl)eil§  convivarum  lefcn. 
gaber  ©totJut.  convivioruin. 


438 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


miseriis  non  subsistent,^  i.  e.  in  suis  mendaciis  non  possunt  contra  nie  sub- 
sistere,  quod  solum  putaut  ...lam(?)  miseriam,  vel  quia  miseros  facit  eos 

a^.  12. hec.^  Vir  l'mguosus  verbosns,  sed  nou  operosus^  non  clirigetur  prosperabitur 
atque  proficiet  in  terra  in  ista  vita:  virum  iniustum  iucrediilum,  fides  enim 

SS-  13.  sola  iustificat,  mala  capient  totum  comprehendent  in  interitu  morte.^  Cognovi 
et  hoc  per  fidem  et  spem,  quia  faciet  dominus  nondum  enim  facit,  sed  potius 
contrarium  videtur  facere  malis  benefaciendo,  iudicmm  inopis  eum  salvando, 
populi  fidelis  Christi:   et  vindictam,  repetitio,  pauperum  illos  damnaudo 

^-  1*.  inimicos.  Veruntameu  vusti  per  fidem  Clmsti  confitehuntur  laudabmit  in 
hac  vita  nomini  tuo,  quod  nunc  sohim  cognoscitur:  et  Jiäliitahunt  in  futuro 
recti  i.  e.  proficientes  cum  vulto  tuo  in  clara  visione  glorie,  vel  cum  lumine 
fidei,  quod  est  lumen  vultus  tui.  Sed  non  dicit  'cum  lumine  vultus  tui', 
immo  'cum  vultu  tuo',  ideo  de  futuro  loquitur.  Tarnen  et  utrunque  potest  stare. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXL.  [GXLI.] 

Oratio  populi'^  Christi,  petentis  custodiri  ah  excusatione  in  pieccatis, 
in  qua  corrupta  Synagoga,  perit.    Psalmus  CXL. 
Tit.  Psalmus  David. 
as.  1.         Domine  clamavi  voce  cordis  ad  te,  exaudi  me:  intende  voci  mece,  eum 
2.  elamavero  ad  te  in  periculis  et  tentationibus.    Dirigatur  oratio  mea  sicut 
incensum^  bene  redolens  propter  affectum:  dirigitur  autem  oratio  nostra  ad 
Deum,  quando  non  querimus  que  sunt  nostra,  sed  incurvatur  ad  nos,  quando 
non  querimus  que  sunt  I)ei,  sed  que  sunt  nostra,  in  conspectu  tuo,  non  in 
couspectu  hominum,  ut  hypocritarum:  elevatio  mammm  mearum  in  oratione, 

GLOSSA:  '■  Hebr.  'Gadent  super  eos  carbones  ignis,  deiicies  eos  in  foveas, 
ut  non  consurgant'.  ^  Vel  in  miseriis  et  afflictionibus  sunt  impacientes  et 

non  sustinent,  eo  quod  bona  spiritualia  non  sperant,  sed  temporalia  et  mala 
fugiunt.  ^  Quales  sunt  omnes,  qui  literam  sequuntur  sine  spiritu,  quia  semper 
veritas  triumphat  et  vincit.  ^  q.  d.  licet  se  beatissimos  fore  presumant,  tarnen 
abja  SB. 4.  servantur  eis  mala  usque  ad  mortem,  et  tunc  capientur.  Sic  Abd.  1.  'Si  po- 
sueris  niduin  tuum  inter  sydera,  inde  detraham  te,  dicit  Dominus'.  Interim  enim 
differuntur  mala  eorum  et  sinuntur  presumere  in  sua  sapientia,  immo  bona 
capiunt  eos  in  vita  eorum :  ideo  mala  capient  eos  in  morte.  Secundum 
b.  Augustinum  psalmum  istum  loquitur  Christus  in  persona  Ecclesie  sue  contra 
Synagogam.   Et  idem  est  sensus,  si  etiam  Ecclesia  ipsum  loquatur.  i.  e.  pro 

alt.  3, 40.  incenso,  q.  d.  accipe  spirituale  incensum  pro  literali.    Ut  Dan.  3.  'Sicut  in  milibus 
agiiorum  pinguium  hat  sacrificium  nostrum'. 


2  §aE.  3t6f(f)r.  suam  miseriam  33  iste 
'}  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CXL.  [CXLL] 


439 


que  fit  ex  ferventi  oratioue,  sacrificiwn  vespertinum,  i.  e.  sit  ita  grata  ut 
sacrificium  vespertinum,  quod  iu  lege  fuit  maximum  et  iuge  sacrificium  Ex.  13.^  ^K'')- 
Pone  firmam  statue  domine  ctistodiam  ori  meo,  ut  uon  loquatur  cum  illis,  sJ-  s.  ' 
de  quibus  infra:  et  osfmm,  ut  aperiri  et  claudi  possit  tempore  oportuno,  cir- 
cumstantice,  ut  secundum  regulas  et  diffiuitioues  veritatis  euaugelice  loquatur, 
labiis  meisJ    Non  decUnes,  declinari  permittas  per  illos  a  tua  veritate,  cor^.i. 
meum  ad  credendimi  et  ad  docendum  alios  in  verba  dogmata  mcdicice,  que 
docent  malum  bonum  ut  supra:  ad  excusandas  excusationes,  quibus  seipsos 
iustificant  secundum  iustitiam  suam  et  excusant  a  peccatis  secundum  fidem 
et  iustitiam  Christi,  in  peccatis.   Cum  hominibus  ludeis  carnaliter  sapieutibus 
operantihus  facientibus  iniquitatem  propriam  suam  iustitiam,  inique  preferendo 
eam  fidei  iustitie:  et  non  communicabo  non  manducabo,  non  consentiam  ctim 
electis  eorum,^  que  ipsi  elegerunt  deserta  Dei  veritate  et  que  Dens  elegit. 
Corripiet  nie  etiam  verberibus  disciplinans  secundum  carnem  iustus  Christus  a).  5. 
et  quilibet  eins  servus  in  misericordia,  uon  in  furore,  et  increpiabit  verbis 
arguens  me  secundum  veterem  hominem  me,  oleum  autem  dolosa  et  blandi- 
loqua  doctriua,  qua  se  laudant  de  falsa  iustitia,  peccatoris  i.  e.  peccatorum 
Hebr,  'amaritudinis" '  non  impinguet  caimt  meum,^  ut  mihi  iustus  et  pinguis 

GLOSSA:  Hebr. 'Serva  paupertatem  labiorum  meoruniV  i.  e.  paucitatem 
loquendi,  scilicet  eoruni,  que  sunt  vanitatis.  Quia  in  Ghi'isto  omnia  verba  sunt 
unura  verbum,  et  extra  Christum  sunt  plurima  et  vana,  ubi  etiani  unum  verbum 
est  multa  verba,  quia  ad  multa  vertitur.  Sic  ibi  multa  ad  unum,  seil.  Christum, 
vertuntur,  ut  supra:  'Non  est  sermo  in  lingua  mea'.  ^  Hebr.  'Non  declines ^1- i39, 4. 
cor  meum  in  verbum  malum:  volvere  cogitationes  impias  cum  hominibus  seu 
viris  operantibus  iniquitatem,  neque  comedere  in  deliciis  eorum'.^  —  Sic  enim 
'melior  est  iniquitas  viri  quam  mulier  benefaciens'  Ecclesiastici  42.  3cj.©tt.  42, 

•\  non  deseret  caput  meum,  seu  non  prohibebit,  cessabit 
deficiet  caput  meum,  Lyra.*  Reuch.^  i.  e.  gratia  Christi 
.'.   [     intus  me  fovebit,  si  extra  fuero  increpatus.    Prover.  1.  <Si)vicf)iu.i,9. 
capitis  J  addatur  gratia  capiti  tuo  etc.' 


Hebr.  oleum 


fellis  \         •     •       ,  , 

,.  .   ;  non  impmguct  caput  meum. 
amantudinis  101 


Unde  hic  dictio  'Ros'  posita  equivoce  significat  caput  et  fei.    Inde  transfertur 
ad  ducem,  regem,  principem,  optimatem,  qui  est  caput  populi,  et  ad  amaritu- 
dinem.   Unde  supra  'Caput  circuitus  eorum',  Hebr.  'Amaritudo  seu  fei  conviviorum'.  ^Pf-  m,  10. 
Eadem  dictio  est.    Et  quia  convivia  sunt  in  sedentium  circuitu,  ideo  circuitus 


')  Psalt.  iuxta  Hebr.  Psalt.  iuxta  Hebr.  Psalt.  iuxta  Hebr.  2Rit 

Sluilaffung  ber  Söorte  hominibus  seu  nodj  einmal  auf  bem  Hufen  9iaube.  *)  „Dictio 
hebraica  hic  posita  seil,  'ros'  est  aequivoca  ad  significandum  'caput',  quam  significationem 
sequuntur  hic  hebrei,  et  ad  significandum  Tel',  loco  cuius  transtulit  Hieronymus  'amari- 
tudinis',  quia  frequenter  in  scriptura  amaritudo  significatur  nomine  fellis ;  prima  tamen 
expositio  videtur  mihi  magis  literalis."  Steud)!.  s.  v.  i^jxn  giebt  für  unfere  5pfalm= 

ftelte  feine  6utfc£)eibuug. 


440 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


videar,  cum  nou  sim.  Quouiam'  adJmc  ulterius  perseverans  est  et  supple 
fit  ad  te  oratio  mea  in  beneplacitis  eorimi'^  pro  oleo  eorum  et  iis  que  placent 

SB.  6.  eis,  vel  contra  beiieplacita  eorum,  ne  me  alliciant  similiter:  ahsorpti  sunt 
oifeiisi  ad  petram  schandali,  que  est  Christus,  in  perfidiam  demersi  sunt, 
iuncti  i.  e.  presentes  cum  eo  in  carne  petrce  Christo  in  carne  presenti  kidices 
eortim^  seniores  et  sacerdotes,  scribe,  pharisei  etc.  Et  hoc  ideo  fiet,  scilicet 
quod  absorbebuntur,  quia  Andient  verba  mea  euangelica,  ex  hoc  enim  indignati 
sunt,  quoniam  i.  e.  quod  potuenmt^  i.  e.  fortia  et  potentia  sunt  vel  fuerunt 
6oi.  iü,4.  et  prevaluerimt,  2.  Cor.  X,  verbum  absolutum:  quia  dolent  mea  verba  pre- 
7.  vahiisse,  ideo  parant  persecutionem  propter  ipsa  sicut  sicut  cmssitudo  i.e. 
interior  massa  terrae  erupta  est  per  vomerem  scissa  et  reversa  super  terram. 
Sic  per  vomerem  persecutionis  propter  verba  tua,  quia  prevahierunt,  Dissipata 
sunt  ossa  nostra  vires  nostre  in  anima  secu,s  infernum,''  i.  e.  usque  ad  mortem 
anime,  quia  per  hoc  verba  Dei  prevahierunt,  quod  propter  ea  sancti  passi 

55.  8.  sunt  pene  usque  ad  amissionem  animarum :  quia  ad  te  doniine  domine  ocidi 
mei,  ne  vincant  nos  iste  persecutiones  et  sie  in  infernum  pertrahant:  in  te 
speravi,  non  auferas  auferri  permittas  animam  meam  per  abnegationem  fidei 

SS.  9.  pre  nimia  passione,  quicquid  de  corpore  fiat  in  passionibus.  Custodi  me 
conserva  me,  ne  cadam  in  eum,  a  laqueo  deceptriceni  doctrinam,  quem  statue- 
runt  mihi  ex  propria  inveutione  et  de  corde  suo :  et  a  scandalis  ofFendiculis 

GLOSSA: 

^i.  128,  3.  pro  conviviis  ponitur.    Ut  ps.  127.  'fihi  tui  sicut  novelle  olivarum  in  circuitu 
mense  tue'.    Oleum  autem  peccatoris  in  Hebreo  non  esse  dicunt. 

^  q.  d.  pro  hoc  enim,  ut  non  impinguat  me,  ego  assidue  oro.       ^  Hebr. 
'Quia  adhuc  oratio  mea  pro  maliciis  eorum' ^  (i.  e.  malis,  que  eis  bene  placent). 
Hebr.  'Quoniam  declinaverunt  propter  petram  seu  iuxta  petram  iudices  eorum'.^ 
Hebr.  'Quoniam  decora  sunt',-''  quia(?)  non  potuerunt  eis  resistere  et  contra- 
dicere.    Vel  verba  quidem  non  audient  neque  curant.    Sed  audient  ipsa  quod 
potentia  sint  et  prevaleant,  quod  tarnen  non  putabant,  eo  quod  crucem  predicant 
omnibus  horrendam.        ^  Hebr.  'Sicut  agricola  cum  scindit  terram,  sie  dissipata 
^Cf.  129,  3.  sunt  ossa  nostra  in  ore  inferni'.*    Ut  supra  ps.  128  'Supra  dorsum  meum  ara- 
^^1' g'^' j^;  bant  arantes'.    Esa.  28.  —  'Dissipata  sunt  ossa  etc.'  i.e.  'nisi  quia  Dominus 
119, 92.  adiuvit  nie,  paulorainus  habitasset  in  inferno  anima  mea'.    Et  alius:  'Nisi  quod 
i\.  124, 2.3.  lex  tua  meditatio  mea  est,  tuno  forte  perissem  in  humilitate  mea'.    Et  ps.  123. 

'Nisi  quia  Dominus  erat  in  nobis,  forte  vivos  deglutissent  nos  etc.'  Sic  et  hie 
prope  infernum  venerunt,  quia  niinis  dissipata  sunt  ossa  eorum.  Et  hoc  ut  non 
.  i£üi.  1,8.9.  simus  fidentes  in  nobis  2.  Gor.  1.  'Quoniam  gravati  sumus  supra  modum,  supra 
virtutem,  sed  ipsi  in  nobis  responsum  mortis  habuimus,  ut  non  simus  fidentes 
in  nobis,  sed  in  Deo,  qui  suscitat  mortuos'. 

39  qui  susc.  niort.  öerBtü^t 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.  -)  Psalt.  iuxta  Hebr.  „Sublati  sunt  iuxta  petram  iudices 

eorum."  ^)  Psalt.  iuxta  Hebr.          *)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CXLI.  [CXLIL] 


441 


ainme  ad  erroreni  operantiimi  docentiuni  et  fabricanciuiu  iniquitatem'  iniqiuun 
suam  legem  et  iustitiam.   Cadent,  ut  coniprelieudantur  Esaie  28,  in  reüaciilo  lcf/28, 
in  rethe,  decipulam  eius  iniquitatis  peccatores  increduli  ludei  et  herctici: 
singulariter  per  fidem  ab  eis  separatus  sum  ego  solus  populus  fidelis,  donec 
transeam,^  1.  e.  eos  pretereuudo  taliter  captos  ad  eteruam  vitam. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXLI.  [CXLIL] 

Oratio  Christi  pro  die  passiouis  suce,  ctiam  ah  inferiio  educi  peteiitis. 
Psalmus  CXLI. 

Tit.  Eruditio  David  i.  e.  spiritualis  intelligentia  eiusdem  Historie  sibi«.  1. 
facta  per  eruditioiiem  spirittis  saiicti,  cum  esset  in  spelunca,  de  qua  1.  Reg.  22 
vel  potius  1.  Reg.  24,  in  duabus  enim  speluncis  fuit  David,  oratio.  i.©nm.22,i. 

24,  4. 

Voce  mea  cordis  et  oris  ad  dominum  Denm  patrem  clamavi:  voce  mca  s.  2. 
ad  dominum  deprecatus  sum.^    Ejfundo  i.  e.  plenissimo  affectu  expouo,  non 3. 
tenuiter  et  tepide  vix  stillas  profero,  in  conspectii  eius  orationem  meam:  et 
tribulationem.  meani,,  quam  innocenter  patior,  aide  ipsum  pronuncio,  (piia 
nocens  non  potest  suam  poenam  Deo  prouunciare.    Pronuncio  inquam  In^.  i. 
deficiendo,  i.  e.  quando  deficit  nimiis  passionibus,  ex  mc,  quantum  est  ex  me, 
spiritum  nieum :  et  hoc  facio,  quia  scio,  quod  et  tu  cognovisti  per  experieutiam 
vidisti  et  approbasti,  semitas  meas  vite  mee  conversationem  innocentem."' 
In  via  hac  iustitie  et  veritatis,  qua  amhulaham  couversabar,  ahsconderunt 
sub  specie  iuste  accusationis  laqueum  mihi  insidias  et  falsas  caluumias,  quibus 
me  accusarent  et  caperent  ad  mortem.   Consyderabam,  si  aliquis  me  adiuvaret ».  5. 
et  consolaretiu-,  ad  dexteram  i.  e.  inter  notos  meos,  qui  mihi  dextera  esse 
debuerunt,  et  videham:  et  non  erat  qui  cognosceret  me,  opere  ostendens  se 

GLOSSA:  ^  hiiquitas  si  ex  Hebreo  proprio  transferatur,  est  ipsum  duplex 

t         ]  I  OD.  f      •  tri/  iuformem,  ^ 

peccatum,  de  quo  lerem.  2.  i^eccalum  est  enmi  esse  extra  iidem  (  „  ,  Sorem.  2, 13. 
'  '  ( lormatam, 

,  .   .      .  .  ,  o    ,  informem 

sed  iniquitas  est  scipsum  deientlere  contra  talem  tidem  ;  ,.       ^       et  suam 
'  '  [  iormatam 

iustitiam  statuere,  ut  Indei,  heretici,  superbi  et  inflati  in  sensu  suo  et  charitatis 

dissipatores.  —  Esaie  10.  'Ve  qui  condunt  leges  iniquas'.    Et  28.  "^Ut  cadant  Scf.  10,  i. 

retrorsura  et  illaqueentur  et  capiantur'.        ^  Hebr.  'Incident  in  rethe  eius  impii 

simul:  ego  autem  transibo'.'^        ^  Totum  autem  hoc  dicitur  ad  nostrum  exemp- 

lum ,  ut  et  nos  in  tribulationc  non  deficiaraus,  non  reddamus  malum ,  non  vin- 

dictam  cogitemus,  sed  Deo  patri  conqueramur.         ^  Scio,  quod  tibi  placent 

vie  mee,  ideo  fidenter  tibi  queror.    Non  sie  impii  possunt,  quia  nescis  eos  etc. 


24  q  (quae) 

Psalt.  iuxta  Hebr. 


442 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


cognoscere  me.^  Perüt  fuga  a  me,  i.  e.  non  est  quo  fugiam,  cuin  nec  amici 
supersiut,  ut  sequitur:  et  non  est,  (}uia  omnes  me  deserunt,  fßii  requirat  ad 
eripieudam  de  manibus  eorum  anlmam  meam.^    Sed  hoc  tautum  habeo,  quod 

se.  6.  Clamavi  ad  te  domine  Dens  pater:  dixi  meipsum  confortaudo:  ttc  es  spes 
mea,  a  quo  spero  resuscitari,  portio  mea  in  terra  viventium  Ecclesia  triuni- 

«•  7-phante,  spirituali  et  eterna  vita.''  Inf  ende  in  depreeationem  meam,  quibus 
deprecor  afflictionem  meam,  ut  sequitur:  quia  Immiliatus  sum  nimis  afflictus 
ab  illis.    Libera  me  a  persequentihus  me  ludeis:  quia  confortati  sunt  stiper 

55.  8.  me,  prevaluerunt  mihi  ad  hoc,  quia  sie  Dens  voluit.  Ediic  per  resurrectionem 
de  eustodia  carcere  inferni  animam  meam,  'quia  non  derelinques  animam 
*)3|.  16,  lo.nieam  in  inferno'  ps.  15,  ad  confitendum,  i.  e.  ut  per  hoc  confiteantur  omnes 
uomiui  tuo:  me  expcctant  iusti  Apostoli  et  fideles,  donec  retribuas  mihi 
mercedem  passionis,  glorificationem  scilicet  corporis  et  nomiuis  per  totum 
muudum."* 

GLOSSA :  ^  De  iis  dicit,  qui  non  cum  eo  eianf,,  non  pro  Iis,  qui  cum  eo 
eranl  in  cruce  ut  matre  etc.,  una  hec  et  eadem  vox  est.  —  Alludit  etiam  ad  id 

3ef.  53, 2.  Esaie  53  'Non  est  ei  species  nequo  decor  etc.'  -  Hic  error  notetur  de 
8  versibus  totius  psalterii,  quorum  iste  unus  ponitiir,  velut  b.  Bernardo  a  Diabolo 
revelatis.^  q.  d.  vita  ista  mihi  aufertur  per  illos,  sed  alia  mihi  sors  restat 

mehoris  vite  pro  ista.         *  Quia  per  resurrectionem  Christi  facta  est  revelatio 

Spf).  7, 39.  Euangchi  et  confessio  fidei.  Job.  7  'Spiritus  nondum  erat  datus,  quia  Ihesus 
nonduni  erat  glorificatus'.  —  Hebr.  'Me  coronabunt  iusti,  cum  retribueris  mihi',^ 
i.  e.  constipabunt  et  circum  nie  muUiplicabuntur. 


15  No  (non)  pi-ü  ober  Na  (nani)  jn-u?         16  Mre 

')  Sut^cr  bi'jicljt  )id}  auf  fotgeitbeS  am  (*itbc  be»  ^Jüttetaltere  loeit  Verbreitete,  auä 
8  ^pjatmlierfeit  ,5ufainincitQcfÜ9te  G5e£)ct:  „Octo  versus  sancti  Bernardi:  Ulumina  oculos 
vneos,  ne  unquam  oLdonuiam  in  morte:  nequando  dicat  inimicus  meus:  prevalui  ad- 
versus  eum.  In  manus  tuas  commendo  spiritum  meum:  redemisti  me  domine  deus 
veritat.i.s.  Locutus  sum  in  lingua  mea:  notum  fac  mihi  domine  fineni  meum.  Et 
numerum  dierum  meorum  quis  est:  ut  sciam  quid  desit  mihi.  Fac  mecum  Signum  in 
bonum,  ut  videant  qui  me  oderunt  et  confundantur:  quoniam  tu  domine  adiuvisti  nie 
et  consolatus  es  nie.  Dirupisti  domine  vincula  mea:  tibi  sacrificabo  liostiam  laudis: 
et  nomen  domini  invocabo.  Perüt  fuga  a  me:  et  non  est  qui  requirat  animam  meam. 
Clamavi  ad  te  domine,  dixi;  tu  es  spes  mea:  portio  mea  in  terra  viventium."  ©o  in 
„,§ortutu§  aiiiine",  ^ol^.ßobergcr  (5iürnlierg),  gcbrucft  in  Slpit  boit  ^oi).  Stein  1516.  SSL  CLXXX. 
Sicfes  (ScOet  gcfjörtc  (gleid)  bem  oben  ©.  267  lion  8utf)er  errtätjnten)  jn  ben  IIHttetn,  toeldje 
empfut)ten  iBitrben,  um  etneg  feügcn  Gnbeä  gcit)i§  ju  tnerben;  ba'^er  trägt  e§  tool^t  auä)  bie 
91ufic^rift:  „2)ie  arfjt  Serfj  ©.  »ern^artä,  bmb  ein  feltg§  enb  anbttten".  „HORTVLVS  || 
ANlMyE.  II  2)er©eeten  II  ©arten, ..."  2)iangen,  SebatbuS  gjhljer.  o.S-  33C.287'\  Psalt. 
iuxta  Hebr.  „in  me  coronabuntur  [fo  ^^abcx  ©taput.;  anbrc  2e§ort:  me  expectant]  iusti, 
cum  retribueris  mihi".    £t)ra:  ,,me  coronabunt  iusti,  cum  retribueris  milii". 


Psalmus  CXLII.  [CXLIIL] 


443 


GLOSSA:  PSALMUS  CXLII.  [GXLIII.J^ 

Deprecatio  peniteutialis  dcoota  pro  quolibet  iusto  et  iusüficari  petente. 
Psahnus  CXLII. 

TU.  Psalmus  David.'  «8.  i. 

5  Domine  exaudi  oratiouem  mcam,  qua  peto  de  peccatis  rediiiii  el  iiistifi- 

cari:  aurihus  percipe,  est  repetitio  et  coufirmatio,  ohsecrationem  meam,  qiie 
fit  per  aliquod  sacruin  petendo,  iit  dicit  'per  tuain  luisericordiam  vel  veri- 
tateni',  ut  sequitur,  in  veritate  tua'-'  i.  e.  per  fidelitateiu  promissi  tui,  quo 
niisericordiani  promisisti  penitentibus  et  petentibus,  uon  in  merito  meo:  exaiidi 

10  me  in  tua  iusticia,  non  in  mea  iustitia,  sed  quam  tu  das  et  dabis  mihi  per 
fidem.    Et  non  intres  in  iudicium  de  iustitia  mea,  sed  potius  iu  miseri-sj.  3. 
cordiara,  cum  servo  tuo,  quid  ergo  erit  de  iuimico,  si  servus  aon  iustificatur? 
quia  non  iicstificabitur,  i.  e.  uou  erit  iustus  nisi  per  tuam  iustitiam  in  con- 
spedu  tuo  coram  te  omnis  vivens,'^  (juautumvis  in  sua  iustitia  iustificetur. 

15  Ideo  non  iustificabor,  Quia  persecutus  est^  impellens  eam  ad  miseriara  pec-sß.  3. 
cati  inimicics  Diabolus,  caro  et  mundus,  animam  meam,  cuius  peior  est  quam 
corporis  persecutio:  Immiliavit,  i.e.  vilem  et  miseram  fecit  propter  peccata, 

GLOSSA :   ^  Iste  psalmus  in  spiritu  et  prophetieo  sensu  est  vox  populi 
fidelis  Synagoge,  iam  pene  extincti  spiritualiter  a  scribis  et  senioribus,  a  quibus 

20  egressa  est  iniquitas  terre  et  obscurata  omiiis  dignitas  spiritualis  intelligentie, 
petentis  ob  hoc  anxie  Christi  adventum  in  carnem,  ut  patet  intuenti:  et  sie 
facilis  est  psahnus  inteUectu.  Sed  quia  ecclesia  ipsum  deputat  pro  poenitentibus, 
ideo  morahter  intehigitur  de  adveiitu  Christi  in  animam  spirituali  per  gratiani. 
Unde  et  secundum  hoc  ipsum  exponemus.    Igitur  pone  liominem,  qui  exempla 

25  martyrum  intuens  et  sanctos  preteriti  temporis,  prcssus  conhisione  uimis  ardeuter 
desideret  gratiam.  Iste  est  qui  hunc  psahiium  personat.  Et  nota,  quod  mora- 
hter hunc  et  omnes  psahiios  orare  debes  tanquam  cum  oinnibus  hdehbus  devote 
orantibus  eundem,  ut  seil,  optes  cum  illis  tuam  quoquc  coram  deo  orationein 
venire  et  sie  in  unione  et  coinmunione  sanctorum.         ^  Hehr,  'in  fide  tua',^ 

30  i.  e.  hdeli  promissionis  impletioiie,   ut  verax  inveniaris  et  iustus,  seil,  reddens 
veritatem  promissam,  non  debitam  mihi  ex  nie,  sed  tibi  debitam  ex  pacto  tuo. 
^  Huc  consonat  Apostolus  Ro.  6:  'Qui  mortuus  est,  iustificatus  est  a  peccato'.  stöm.  e,  7. 
'Si  autem  secundum  carnem  vixeritis,  moriemini'.    Igitur  occidi  oportet  et  abhci  Möm.  s,  13. 
omnem  nostram  sapientiam,  iustitiam,  ut  induamur  sapientiam  et  iustitiam  Dei. 

35  Sed  hoc  in  ista  vita  non  fit  perfecte:  ideo  nullus  est  iustus  super  terram,  qui 
non  peccet.       *  De  utraque  persecutione  potest  intelligi,  seil.  Diaboli  et  hoininum. 

7  9tie'^m  dicitur        17  i.  e.  feI)U  Bei  Dfiefjm        25  3Jiet)m  confusione  miseriae  ardeuter 
29  S5ci  9tief)Tn  fef)lt  sie    9iici|tn  concione  sanctorum       30  Siie^nx  fidelis  prumissioiiem  iiujDlens 

SBet  9lie!)m  a.a.O.  pg.  25—27.  9bd}  SteadjUii  Septem  psalmi  poenitentiales, 

ber  jebod)  ,,in  fide  tui"  überfe|t. 


444 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


Hebr.  'confregitV  terra  vitam  meam  sjjiritualem  iu  aninia.  Collocavit, 
po.siiit  et  sepelivit  mortuum  me  in  obscuris,  i.  e.  in  spirituali  sepulchi'o,  iit 

s.  4.  non  sint  in  me  opera  Incis,  sicut  morhios  scecuU  mundi/  et  propter  hoc 
anxiatus  est  super  me,  i.  e.  contristatus,  (piia  peccati  conscientia  angit  et 
turbat,  Spiritus  meus:  iu  me  turhatum  est,  supple  displicendo  sibi  in  nie, 

SB.  5.  cor  meum,  et  ideo  in  me  turbatus,  in  te  consoler.  Memor  fui  dierum  anti- 
qtiorum,^  in  quibus  patres  et  maiores  te  coluerunt  et  placuerunt  tibi,  medi- 
tatus  siim  in  omnihus  operihus  tuis,^  tarn  iis  que  fecisti  impiis  puniendo, 
(juam  ii.s  que  fecisti  piis  miserendo :  et  in  factis  manuum  tuarum  meditabar, 
i.  e.  facturis  tuis  visibilibus  quam  spiritualibus,  quas  vidi  tibi  obedientissime 

»•  6.  servire.  Et  inde  excitatus  Expandi  toto  affectu  prius  expasso^  manus  meas 
in  vehementi  oratioue  ctd  te:  anima  mea  pre  nimio  desiderio  gratie  et  miseri- 

»•  7- cordie  tue  sicut  terra  sine  aqua,  i.e.  sitiens,  tibi  i.e.  ad  te.-^  Velociter, 
quia  valde  sitio,  exaudi  me,  ut  venias  per  gratiam  in  me,  domine:  quia 
defecit  desiderando  te  sjjiritus  meus.  Non  avertas  in  spiritu  faciem  tuam 
presentiam  et  adventum  tuum  a  me:  et  similis  ero  desperando  de  gratia  tua, 

sß.  8.  si  difteras  vel  neges,  descendentibtis  in  lactim  iuferuum.''  Auditam  fac  mihi, 
i.  e.  fac  ut  audiam  et  seutiam  per  internam  inspirationem,  mane  cito  et  ante 
omnia  misericordiam  tuam,  i.  e.  quod  remissa  per  eam  sint  peccata  mea:'' 

GLOSSA :  •'  Q.  d.  non  sum  mortuus  mundi,  sed  vivo  quideni  in  corpore, 
niortuus  tamen  in  auima:  et  sie  in  corpore  peccati  et  tenebrarum  sepultus  iaceo. 
qsj.  42, 7.  ^  Ut  ps.  41.  'Ad  meipsum  anima  mea  turbata  est:  pi'opterea  memor  ero  tui  de 
terra'.    Sic  eniiii  compunctus  recurrit  retro  et  querit  exempla  sibi  similia,  quo- 
modo  Deus  punierit  impios  et  pios  miseratus  fuerit.    Unde  et  ipse  sibi  spem  et 
Vi.  145, 17.  timorem  coiicipit,   quia  'sanctus  Dominus  in  omnibus  operibus  suis,  iustus  in 
Omnibus  viis  suis'.        ^  Opera  dei  sunt  dupbcia :  primo  facta  seu  creata,  secundo 
operationes  in  illis  factis:  sicut  dilTerunt  agere  et  facere,  agibilia  et  factibilia, 
acta  et  facta,  actus  et  facturc.    Et  si  versus  loquitur  de  primo  et  visibili  mundo, 
tunc  sensus  est,  quod  in  illis  actis  et  factis  mystice  intellexerit  acta  et  facta  novi 
et  spiritualis  mundi,  que  est  Ecclesia.    Guius  facture  sunt  singuli  fideles  creati 
Inc.  i' 18.' '"^  Gliristo  Eplies.  2  et  lacob.  1.    Actus  autem  et  opera  sunt  eorum  virtutes  et 
merita,  que  Gliristus  in  illis  operatur.   Et  sie  sensus  est:  Meditatus  sum  in  sanctis 
tuis  in  diebus  antiquis,  quos  tu  fecisti,  et  in  omnibus  eorum  operibus  bonis, 
que  tua  sunt  et  tu  ea  in  illis  operatus  es.    Et  ideo  ex  tali  memoria  erubui  et 
confusus  sum,  quod  dissimilis  eorum  siin,  et  turbatum  est  cor  meum  et  anxius 
Spiritus  meus.    Unde  et  expandi  manus  meas  etc.        ^  Q.  d.  quam  misera  sunt 
nunc  nostra  tempora,  ubi  non  ita  coleris  sicut  olim.        ^  Hebr.  'sitiens  ad  te'.^ 
Vi.42,3. 63,2.  Ut  ps.  41 :  'Sitivit  anima  mea  ad  Deum  etc."    Et  62 :  'Sitivit  in  te  anima  mea'. 

^  Q.  d.  Gito  exaudi  me  et  non  deneges,  ne  forte  desperem.        ^  Q.  d.  Da  mihi 
iPi.  51, 10.  pacem  conscientie  mee,  ut  te  mihi  misertum  esse  sentiam.    'Auditui  meo  da 


4  i.  e.  fe!^U  bei  St.  5  sc.  displicendo  24  3t.  puniverit  38  91.  ps.  62 
')  Psalt.  iuxta  Hebr.  -)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CXLIII.  [CXLIV.] 


445 


quia  in  te  speravi,  qnia  nuUns  aliiis  preter  te  peccata  remittit.    Et  deinde 
ne  frustra  sit  remissio,  Notam  fac  mihi  dimissis  peccatis  viam  spiritualis 
legis  tue,  in  qtm  ambulcm:  qttia  ad  te  levavi  animani  nieani,  que  prius 
deorsum  pressa  iacuit  in  desideriis  carnis.  Eripe  nie  de  inimicis  meis,  Diabolo,  aJ.  9. 
mundo  et  carnis  sensibus,  domine,  ad  te  confugi,  ut  protegar  et  adiuver: 
docx  nie  tu  ipse  intus  per  spiritum  facere  voluntatem  tuam,  i.  e.  beneplacita  s.  10. 
tibi,  quia  deus  mens  per  veram  fidem  et  charitatem  eognitus  es  tu.  Spiritus 
Sanctus  ttcus^  honus,^  quia  vera  bona  docet,  deducet  me  proficientem  in 
terram  rectum  de  terra  perversa,  que  est  mundus,  in  terram  viventium: 
propter  nomen  ttmm,  domine,  non  propter  meritum,  sed  ut  in  me  glorificetur  s.  ir. 
nomeu  tuum,  vivificahis  me,  i.  e.  spiritum  meuni,  in  (squitate  tua  iustitia 
fidei,  que  est  equitas  contra  iniquitatem  proprie  iustitie.    Educcs  de  tribu-^.  12- 
latione  inquietudine  et  angustia  conscientie  animam  meam:  et  in  miseri- 
cordia  tua,  non  in  iustitia  mea,  disperdes,  dissipabis  ut  infirmentur,  omnes 
inimicos  meos,  qui  affligunt  meum  spiritum,  Demones  et  peccata.   Et  perdes^ 
totalitär  destrues  omnes  Demones,  mundum,  carnem,  qiü  trilndant  animam 
meam  in  peccatis  et  :  quoniam  ego  servus  tuus,  cultor  tuus,  sum. 

GLOSSA:  PSALMUS  CXLIII.  [CXLIV.] 

Oratio  fidelis  populi  adventimi  Christi  et  liherationem  a  falsa  et  carnali 
heatitudine  petentis.*    Psalmus  CXLIII. 

Tit.  David.''  «■  1. 

Benedictus  dominus  Ihesus  Christus  deus  meus,  quia  unus  populus  et 
nnus  Deus,  qtd  docet  manns  meas  opera  mea,  non  iactantiam  lingue  ps.  17. *t.  18,35 

GLOSSA : 

gaudium  et  letiliam'.  Et  'mane'  dicit  contra  \espere',  quasi  dicat :  non  caducam 
et  presentis  vite,  sed  crastinam  et  futuram,  que  est  in  spiritu,  misericordiam  quero. 

^  Spiritus  mundi  est  malus,  quia  docet  bonum  malum  et  malum  bonum. 
^  Quia  et  malus  spiritus  est  ipsius  Dei,  ut  patet  l.Reg.  16  in  Säule.  ^  [Educes,  1.  Sam.  1 
disperdes,  perdes.]  Educit  de  inimicis  Dominus  incipientes,  dissipat  et  dis- 
perdit  inimicos  ac  infirmos  facit  proficientibus,  sed  perdit  et  totaliter  destruit  per- 
fectis.  In  primo  victos  erigit,  in  secundo  facit  eos  pugnantes,  in  tertio  trium- 
phantes.  *  Nota  quod  iste  psalmus  fere  in  sex  et  decem  locis  consonat  cum 
ps.  17,  ubi  se  mutuo  clarius  exponunt.  Alii  habent 'David  adversum  Goliam',  ^  *Pf.  is. 

quia  in  hoc  psalmo  describitur  pugna  humilis  Ecclesie  contra  superbura  Diabolum, 

17  ....  ^icv  fc()tt  ein  S'ßort  9L  ocultor  28  S)ie  cingeflaminevtcn  SBovtc  finb  untev= 
Itrtcficu  nm  9ianbe  bon  ä*.  12  6eiGefff)rie'6en 

')  Vulgata.  Sßergt.  2t)xa:  ,,Huic  p.salmo  praemittitur  talis  titulns  in  hebreo  et 
translatione  Hieronymi  'David'  sine  aliqna  additione:  dicit  tarnen  Hieronymus  in  pi-o- 
logo  super  librum  psalnioruin,  (juod  David  fecit  hunc  psahnuni ,  cum  stetit  contra 
Goliath  Getheum". 


446 


Dictata  super  Psalteriiim.  1513 — 16. 


c£i)ii.  6,n.aä  prcelmm  non  contra  carneni  et  sanguinem,  sed  contra  spiritualia  nequitie:^ 
S8.  2.  et  digitos  meos  ad  bcUnm  repetitio  est.    Misericordia  mea,  quia  Christus  est 
misericorditer  nobis  datus  et  promissus,  et  refugium  meimi,  ad  quem  de 
^Pi.  18, 3.  rniseriis  meis  confugio  ps.  17.  et  liherator  meus  suscipiendo  liberat  ps.  17. 

Protector^  mens  conservando  liberatum  et  ideo  in  ipso  speravi  non  in  arrais 
«Pi.  18, 48.  meis,  virtutibus,  meritis:^  qui  subdit       \1  populum  i.  e.  fideles  per  mundum 
si.s.meuni  mihi  predestinatum,  ut  meus  sit,  sub  me.^    Domine  quid  est  homo, 
i.  e.  humanum  genus,  quod  tantum  ei  beneficium  facis,  quia  innotuisti  ei  in 
in  carne  apparens  et  per  euangelium  teipsum  revelans:  aut  fiUns  hominis, 
secundum  quod  est  carnis  filius,  non  ex  Deo  natus,  quia  reputas  eum? 
».  4.  q.  d.  nimis  sine  merito  tanta  ei  facis.    Homo  nisi  fiat  filius  Dei  per  gratiam 
vanitati  similis  (actus  est,  quia  caret  veritate  et  spiritu:  dies  eius  huius  vite 

GLOSSA : 

i.©tiin.i7,4f. immo  contra  synagogam  Satane,  que  per  GoHath  fuit  figurata  1.  Reg.  17.  — 
Goliath  habet  gladium  in  vagina  clausuni,  quo  ab  alio  seil.  David  educto  occi- 
ditur.  Sic  Synagoga  verbum  spiritus  in  litera  absconditum,  quod  Ecclesia  humilis 
eduxit  et  caput  eidem  abstulit,  i.  e.  sacerdocium  et  regnum,  eamque  occidit. 
Habuit  quoque  hastam  et  clypeum ,  i.  e.  propriam  iustitiam  et  traditiones  suas 
magnificas,  et  excusationera  in  peccatis  pro  clipeo.  Sed  Ecclesia  5  lapides,  i.  e. 
quinque  verba  et  sine  armis  propriis,  i.  e.  sine  iustitia,  humilis  in  agnitione  suipsius. 
Igitur  duorum  populorum,  seil.  Esau  et  lacob  in  isto  David  et  Goliath  significatur 
bellum,  inter  Ecclesiam  et  synagogam,  inter  Ecclesiam  gentium  et  tyrannos,  inter 
Ecclesiam  et  hereticos,  inter  spiritum  et  carnem,  inter  fideles  et  mundum,  inter 
Christum  et  diabolum.  Sed  nota,  quod  David  'manu  fortis'  dicitur."^  Et  hic 
non  dicit  *^qui  docet  linguam  meam  ad  bellum',  sed  'manus'.  Quia  opere  bel- 
landum  est.  Dicunt  enim  multi  et  non  faciunt  bellum  contra  Goliath,  i.  e.  sciunt 
quomodo  sit  operandum  et  loquendum  contra  malum,  sed  non  procedunt  ad  opus, 
ut  loquantur  et  operentur,  timidi  vel  cupidi. 

epi).  G,  12.  ^  Eph.  G.  'Non  est  nobis  coUuctatio  adversus  etc.'  Hoc  prelium  autem  fit 
allegorice  per  Ecclesiam  contra  diabolum  a  predicatoribus,  morahter  a  quolibet 

®ni.  5,  i6f.  fideli,  qui  suis  concupiscentiis  resistit  Gal.  5.  ^  Non  enim  protegit  nisi  libe- 
ratum, nec  liberat  nisi  susceptum,  nec  suscipit  nisi  ad  se  confugientem.  Non 
confugit  autem  ad  eum,  nisi  misericordia  eius  preventus  et  motus  gratis  sine 
merito.  Igitur  quia  miseretur,  nos  cum  fiducia  ad  eum  confugiamus.  Sed 
diffugeremus ,  si  irasceretur.  Et  confugientes  ipse  suscipit  et  susceptos  liberat, 
liberatos  conservat  et  protegit.  ^  Sicnt  David  sine  armis  in  nomine  Doraini 
47, 4.  ivit  contra  Goliath.  ^  Hebr.  'qui  subiecil  populos  mihi'.^  —  Ps.  46.  'Subiecit 
populos  nobis  et  gentes  sub  pedibus  noslris'.  Quia  Apostoli  et  reliquie  Israel 
sunt  superior  portio  Ecclesie. 


38  gciit.ibus 

')  .^icronl)mu§:  ,, David  fortis  manu  sive  desiderabilis".    Opp.  Paris.  1579  III  474. 
2)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CXLIII.  [CXLIV.] 


447 


sicut  nmhra  preteretmt  steriliter  et  velociter  et  velnt  nihil,  ut  fiat  veritati 
similis.    Domine  Christe  ps.  17.  incUna  ccelos  Apostolos  tuos  per  fidem  a|j/\'3  ,„ 
te  sauctificatos  (?)  mitte  eos  ad  eos,  qui  sunt  terreni  et  longe  inferiora  sapientes, 
quia  docti  ad  indoctos  mittendi  sunt:  et  hoc  est  coelos  inclinare.    Sed  et 
ipse  cum  eis  ad  eosdem  descendit,  quando  dat  incrementum  verbo  eorum: 
et  descende  tu  verbo  eorum  ibidem  cooperando,  ps.  17:^  iange  per  verbum  «pf.  is,  lo. 
predicationis  montes  superbos  ps.  17  et  fnmigabtmt  indignabuntur  et  irascentur.  ^äf.  is,  s.  9. 
Fidgura  per  Apostolos  ps.  17.  comscationem  s.  miraculorum  et  virtutum  etsi.e. 
dissipahis  eos  ps.  17.  aliquos  ab  eis  ad  te  convertendo,  alios  reprobando:  5ßf.  is,  ir,. 
emitte  per  spiritum  sanctura  ps.  17  sagittas  tuas  Apostolos  et  predicatores,  yeHii.  is,  ir,. 
verba  tna  per  ipsos  ut  per  arcum,  et  conturbahis  eos  ps.  17.  salutari  coutur-?3f.  i8,  is. 
batione  si  volimt,  vel  severa  si  nolunt.    Emitte  ps.  17  manum  tnam  pote-(|j^jg 
statem  gratie  tue  de  alto  de  coelo :  eripe  invisibiliter  me  et  libera  me  ereptum, 
ne  reddas  eis,  sed  liberum  abire  fac,  de  aquis  miätis  ps.  17  multis  populis  *'f.  is,  n. 
vel  tribulationibus  et  i.  e.  de  manu  potestate  filiorum,  alienorum,'^  quia  sunt 
filii  carnis  tantum  et  non  ex  Deo  per  semeu  verbi  Dei  loh.  1.    Quorum  os,  1"''^^' '^-^^ 
quia  non  habent  os  tuum,  locutum  est  docnit  vanitatem  literam  siue  spiritu : 
et  quod  peius  est,  dextera  eorum,  homo  interior  et  qui  spiritualis  esse  per 
fidem  debuit,  dextera  iniquitatis/  i.  e.  sapit  literam  contra  spiritum  menda- 
oiter.    Deus  Ihesu  Christe,  canticum  notnim*  quod  cantat  non  nisi  uovus».  9. 
homo  in  spiritu  de  novitate  gratie  et  spii'itus,  cantabo  tibi:  in  psalterio 
deeacliordo,  i,  e.  decem  chordarum,  in  operibus  decem  preceptorum,  perfecta 
charitate,  vel  quia  coelestia  predicabo,  psallam  tibi,  desursum  sonabo,  quia  ex 
gratia  implentur.    Qui  sine  merito  das  salutem  regibus  i.  e.  Apostolis  etss.  10. 
eornm  sequacibus,  qui  redemisti  David  servum  tuum,  i.  e.  ])opulum  ex  David 
seu  ex  Christo  ortum,  qui  est  verus  David: ^  de  gladio  maligno,  verbo  malo, 
quod  dividit  et  separat  a  Deo  per  infidelitatem ,  enj^e  me.    Et  erue  mc  des.  u. 

GLOSSA:  '  'Verbo  domini  coeli  firmati  sunt'.  Et  est  oratio,  ut  mittat  ^JJf.  33, «. 
operarios  in  messem  suam  paterfamilias :  sicut  enim  de  Apostolis,  ita  et  de  eorum 
successoribus  intelligitur.  ^  Pars  Israel,  que  recedit,  vocatur  ps.  17  Tilii  alieni',  ^Pf.  is,  4c. 
ut  'filii  alieni  mentiti  sunt  mihi'.  ^  Augustinus:  'quia  ponit  ad  dexteram,  que 
sunt  sinistra:  sinistra  sunt  temporalia,  dextra  eterna'.  *  Canticum  vetus  est 
confessio  de  beneficiis  corporalibus,  sed  novum  de  spiritualibus.  Hoc  Ecclesia, 
illud  Synagoga  cantat.  —  Vel  quia  ist!  querunt  prosperitatem  carnis  et  repugnarit 
prosperitati  Spiritus.  Et  sie  cantant  canticum  vetus  tibi:  sed  ego  amo  dexteram 
equitatis,   prosperitatem  spiritus,   ideo   cantabo   tibi  canticum   novum  de  illis. 

Unde  Ecclesia  vocatur  domus  seu  familia  David  ps.  126.  et  Isaie  9,  Luce  l.Sei.^gfi!' 
quia  ab  eo  descendit  secundum  carnem  et  quia  David  super  ipsum  regnavit, 
atque  quia  David  in  pugna  Golie  fuit  figura  eius.  —  Ps.  1  7. 'Magnificans  salutem  *pf.  ig,  51. 
eins  Christo  suo  David  etc.' 


2  'i  per  fidei  ;i  to  sancti  \o\  C  tu  8  s.  —  seil.?  25  vicariis  nad^  sequacibus 
ou§geftricfien         33  novu         39  Magnificas 


448 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


manu  potestate  filiorum  alienorum^  ludeorum  non  spiritualium ,  sed  car- 
nalium,  quorum  os  locutuni  est  docuit  et  iactat  vanitateni  i.  e.  de  vanis  et 
transitoriis :  et  dextera  eorum  dextera  iniquitatis,  ut  supra,  i.  e.  eoruin  interior 
homo  totus  est  factus  exterior  et  sapit  externa  tantum,  quod  est  iniquum. 

S8.  12.  Quorum  fdü,  hoc  euim  cupiunt  ita  esse,  sieut  novellce  plantationes,  i.  e.  ut 
floreant  et  multiplicentur  carnaliter:-  in  iuventute  sua  adolescentia,  nihil  ad 
animam  (?).  Filice  eorum  compositce  sive  natura  vel  industria :  cirmmornatce, 
i.  e.  uudique  et  exquisite,  ut  est  mos  mulierum,  intus  autem  plenum  stercore 
corpus,  ut  similitudo  templi  i.  e.  spectabiliter  et  ad  multorum  conspectum 

s».  13. posite^  et  ostentanter,  i.e.  volunt  sciri,  quod  sunt  pulchre.  Promptuaria 
eorum  repositoria  victus  et  amictus  et  aliorum  ^/ewa.-  eructantia  expromentia 
ex  hoc  in  Ukid  de  una  specie  reruni  in  aHam.  Oves  eortim  fetosce  foecunde 
et  abundantes  multe  in  gressibus  suis  viis  et  pascuis,  Hebr.  'pecora  nostra  in 
mihlnis  et  innumerabilia  in  compitis  nostris':  ^  hoves  eorum  crasscB  pingues. 
14.  Non  est  rtiina  macerice  i.  e.  interruptio  domorum,  sed  integre  et  pulchre  sunt, 
neque  transitus  eorum  possessiones,  sed  secura  et  quieta  sunt:  neque  clamor 

«  vi.in  p)lat(jeis  eorum  uUa  oppressio  vel  calumnia,  unde  inquietentur.  Beatum 
Sff.  3, 12.  talem ,  seil,  etiam  Deo  gratum  Isaie  3,  dixerunt  illi,  quorum  os  locutum 
vanitatem,  popidum  cui  Jiac  sunt  vanitatis  bona :  sed  verius  heatus  populus 
fidelis,  cidus  etiam  sine  istis  omnibus  dominus  Ihesus  Christus  deus  eius 
i.  e.  in  Deum  vel  pro  Deo,  i.  e.  cui  est  Dominus  Deus  suus. 

18,18.  GLOSSA  :  ^  Ps.  17. 'Eripuit  me  de  inimicis  meis  fortissimis'.  ^  Describit 
prosperitatem  iniquitatis.  Non  quod  omnes  talem  habeant,  sed  quod  omnes 
talem  cupiant.  Unde  Hebr.  sie:  'Ut  sint  filii  nostri  sicut  novelle  etc.^  Et  refertur 
ad  illud:  "^Quorum  os  locutum  est  vanitatem',  seil,  qua  sequitur:  'ut  sint  filii 
nostri  sicut  [etc.]".  Et  infra :  'Beatum  dixerunt  populum  cui  hec  sunt',  scilicet 
ipsi  dixerunt  sie,  quorum  os  locutum  est  vanitatem.  ^  q.  d.  Non  amant 
ornatum  interiorem,  qui  est  coram  Deo,  sed  exteriorem,  ut  ab  omnibus  videatur 
eorum  species.  Unde  Hebr.  'filie  nostre  quasi  angiili  ornati',^  i.  e.  pingues,  ut 
emineat  in  ostentationem  species  eorum  sicut  angulus  ornatus,  et  sicut  templum 
Scf.  3, 16.  eminet  ceteris  domibus  civitatis,  teut.  erfor  rüden.  Sicut  Isaie  3.  de  eodem 
arguuntur.  Sed  spiritualis  homo  optat  formam  suam  carnis  abscondi  et  con- 
temnit  eam  velut  latrinam  et  cloacam,  quod  et  verum  est.  Quod  enim  est  aliud 
ipsum  corpus?  Illi  autem  velut  nobilissimum  iudicant  et  spectatu  dignum.  Et 
Isaie  3  patet.  —  Nos  non  ut  similitudo  templi,  sed  ut  templum  ornari  debemus, 
nec  circum  ornari,  sed  intra.  Dicit  autem  'ut  similitudo  templi'  etiam  ideo  (preter 
iam  dicta),  quia  exterior  ornatus  filiarum  figura  est  et  similitudo  interius  ornandi 
veri  templi  Dei.  Optime  dicit  'Circumornate  ut  etc.',  quia  in  circuitu  corporis 
est  ornatus,  cum  tamen  corpus  intra  plenum  sit  stercore  et  foraminibus  fedis. 


26  etc.  fetitt         28  que 

')  Psalt.  iuxta  Hebr.  ^)  Psalt.  iiixta  Hebr.:  „ut  sint  filii  nostri  quasi  plan- 

tatio  crescens".         ^)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmuä  CXLIV.  [CXLV.] 


449 


GLOSSA:  PSALMUS  CXLIV.  [CXLV.] 

Laiis  2)rophetica  de  Christo  et  magnificmtia  regni  eins.  Psalmus 
CXLIV.    Alphabetarms  se2)tivms. 

Tit.  Hymnus  David.  »•  i- 

Äleph.  Exaltaho  te  deiis  mens  Ihesu  Cliriste'  secundum  formam  dei- 
tatis  rex  secundum  quod  honio  et  henedicnm  noniini  tuo,  quia  speciem  eins 
hic  non  videmus,  in  srectdmn:  et  in  sceculnm  scecidi  de  uno  in  aliud,  Hehr, 
'ineteriium  et  ultraV  i>  et  futuro  seeulo. 

Beth.  Per  singnlos  dies,  lioe  enim  nunc!  impletur  in  Ecclesia,  henedicam  sß.  2. 
tibi,  ps.  71.  'adorabnnt  de  ipso  Semper:  tota  die  benedicent^,  et  laudabo  nomen^i-  n,  15. 
tmmi  ut  snpra:  in  scecnliim  Hebr.  'in  sempiternum"  et  in  scecidum  sfecnli 
-'iugiter\^ 

Gimcl.  Magnus  dominus  magnitudine  spirituali  et  laudabilis  nimis:^-  3. 
et  magnitudinis  eins  tam  sue  di-s'initatis  quam  im[)erii  sui^  non  est  finis, 
quia  eterna  erit. 

Daletli.   Generatio  fidelium  et  generatio  una  post  aliam  laud(dnint  lau-«  'i. 
dabit  opera  tua*  que  in  carne  operatus  es,  et  postea  in  spiritu :  ei  potentiam 
tttam  spiritualera,  qua  regnas  in  Ecclesia,  pronunciabunt. 

He.  Magnificentiam  ''  magnificum  decorem  glorice  claritatis  sanctitatis^. 
tufc,  quia  est  claritas  spiritualis  sanctitatis  et  interioris,''  loquentur :  et  mira- 

GLOSSA:  ^  Dirigit  autem  verbum  ad  Christum,  qui  proprie  et  frequentius 
vocatur  rex  in  Scripturis  secundum  formam  humanitatis,  ps.  2  'Ego  autem  consti-  %\.  2,  c. 
tutus  sum  rex  ab  eo'.  Unde  et  Christus  Messias,  unctus  dicitur  in  regem  eternum. 
^  'Secukmi'^  enim  significat  in  Hebr.  tempus  indeterminatum,  cuius  nulkis  certus 
finis  ponitur,  licet  sit  fmitum.  ^  Est  autem  Christi  duplex  magnitudo:  prima 
intrinseca  eadem  cum  patre  et  spiritu  sancto.  Altera  extrinseca,  quia  magnum 
regnum  habet  et  imperium,  sicut  rex  terre  magnus  dicitur,  qui  late  regnat.  Et 
huius  magnitudinis,  i.  e.  regni  niagni  non  erit  finis  Luce  1.  Isaie  9.  Neque|^||'-gi'^33. 
ego  in  scripturis  unquam  me  legisse  memini,  quod  fmem  accipiat  mathematice, 
sed  fere  Semper  continue  et  physice,  pro  eo  quod  durat  aliquandiu  vel  ineternum. 
*  Et  nota,  quod  Semper  ait  'tua',  'tuam',  'tue',  'tuorum',  quia  talia  in  fidelibus 
non  sunt  nisi  ex  Christo  gratis  accepta.  Bis  'magniticentia'  hoc  psalmo  sn.  r,  u.  rj. 

ponitur,  pro  quo  Hebr. 'decor'  habetur,  qui  ps.  45  'pulchritudo'  transfertur  \hv.^\.  i-,,:,. 
'spetie  tua  et  pulchritudine  tua'.  —  'Hadar  Heder  Hod',*  i.  e.  decorem  glorie 
laudis  tue. 5    Et  parum  est,  quod  intus  in  abscondito  hec  sunt,  sed  mirabilius, 
quod  sub  contrario  suo  abscondita  sunt.    Quia  humiliatus  nimis  coram  mundo 
est  exaltatus  nimis  coram  Deo  etc.  Nam  et  sanctitas  exterior  fuit  in  gloria, 

ut  2.  Cor.  3  ait  Apostolus,  sed  non  fuit  magnifica.    Sicut  adhuc  ubicunque  fuerit,  2.^6ov^  :j, 

Psalt.  iuxta  Hebr.  "-)  Psalt.  iuxta  Hebr.  ^)  übu'  *)  @5  tieifet 

jebocE):  r^nin  -1123  -nn  SSert^t.  .Reuc^tin,  Rudimenta  s.  v.  nnn:  ,, Hieronymus: 

'Decorem  gloriae  magnitudinis  tuae'  ....  nisi  quod  'hod'  laudem  et  confessionera 
significat,  non  niagnitudinem". 

S Utters  SEßexle.  IV.  29 


450 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


hüia  tua  narrabunt,  quia  hec  omuia  iain  dicta  et  dicenda  sunt  mirabilia, 

qiiia  intus  in  spiritu  et  extra  non  apparent. 
m.  6.         Vau.  Et  virttäem  fortitudinem  terribilium'  tuorum  i.  e.  eorundem  mira- 

bilium,  que  pre  mirabilitate  sunt  terribilia,  diceni:  et  magnitudinem  tuam 
i.Soi:i,9.w.narrabunt ,  non  autem  videri  potest,  1.  Cor.  2  'Oculus  non  vidit  etc.,  nobis 

autem  per  spiritum  revelavit'. 
33.  7.         Znin.  Memoriani  abundantice  i.  e.  immense  et  innumerabilis  suavitatis 

tuce  i,  e.  bonitatis/  quam  fecisti  per  incarnationem  et  passionem,  eructabunt, 

quia  non  potest  explicari,  sed  vix  eructari :  et  nisticia  tua,  qua  eos  iustificas, 

uon  iu  sua,  exultabunt. 
sß.  8.         Heth.  Miserator  conservans  et  augens  misericordiam  suam  et  miserieors^ 

gratis  gratiam  pro  peccatis  donans  dominus  Ihesus  Christus:  patiens  tardus 

ad  vindictam,  immo  non  cogitans  eam/  et  nmltum  misericors,  quia  multis 

et  super  multis  eorum  peccatis  propitius. 
as.  9.         Teth.  Suavis  bonus  dominus  tmiversis  omnibus  suis,  etiam  malis:  et 

miseratmnes  eius  gratiarum  abundantia  super  i.  e.  in  omnia  op>era  ems,  que 

ipse  fecit  per  spiritum  sanctum  super  fideles  eins.' 
SB.  10.         loth.   Confiteantttr  tibi  confessionem  laudis  tue  et  peccati  sui  domine 

omnia  opera  tua,  i.  e.  ipsi  sancti  a  te  creati,  ut  sequitur:  et  sancii  tui  per 

te  sanctificati,  non  Mosi  vel  gentium,  benedicant  tibi. 
».  11.  Caph.    Gloriam,  que  non  est  sicut  hominum  sed  spiritualis,  regni  tui 

Ecclesie  dicent:  et  potentiam  tuam  Hebr.  'fortitudinem'^  loquentttr''  predi- 

cabunt,  quia  uon  sit  mundana  vel  huniana,  sed  spiritualis. 

GLOSSA: 

est  modice  dignitatis  ad  interiorem  spiritualem.  Est  autem  exterior  ut  omnis 
observantia  religiosorum  in  ieiuniis,  vigiliis,  orationihus,  ceremoniis,  habitu,  ritu  etc. 
Sed  interior  est  mititas,  humilitas,  pax,  gaudium,  patientia,  Charitas  etc. 

^  Nota  unde  dicuntur 'Terribilia',  quia  si  fihos  ita  castigat,  quid  erit  inimicis? 
-  Quia  reddit  bonum  pro  malo,  gratiam  et  gloriam  pro  peccatis  et  miseriis 

3cf-  •äo,  2.  nostris.    Isaie  40  'Suscepit  de  manu  Domini  duplicia  pro  omnibus  peccatis  suis'. 

'ßf.  111,4.3  Hoc  est  conversum,  quia  sie  poni  debuit:  'Misericors  et  miserator',  ut  ps.  103 
et  110  et  aliis.2  Sic  eniin  Hebr.  consonat  et  Romana  translatio.  *  Patientia 
eaim  non  cogitat  ultionem.   Sic  Christus  in  suis  electis  patiens.  Hinc  patet, 

quod  de  creaturis  in  spiritu  per  fidem  creatis  loquitur,  qui  sunt  fideles  eius. 
|g- Eph.  6.  lac.  1.    Quia  cetera  non  sunt  capacia  miserationis  eius.  —  Sed  super 

1. 3üf).  3, 8.  opera  Diaboli  severitas,  ut  destruat  ea.  1.  loh.  3.  —  Iste  autem  versus  in  usu 
quoque  est  de  operibus  creationis,  quia  et  Christus,  secundum  quod  Deus,  Creator 
est  et  eius  sunt  omnia  opera.  Bene  ait,  toties  replicat  'loquentur'  'dicent', 

Quia  adeo  abscondita  est  gloria  regni  Christi  et  potentia,  ut  nisi  per  verbum 

')  Psalt.  m.xta  Ilobr.  „fortitudines  tnas  loqiientur".  5pj_  joS,  8  t}at  bie 

Vulgata  bic  JlBortfteÜung  Misera.tor  et  misericors,  bergt.  S.  1G3;  nur  ba§  Psalt.  Romanum 
bei  "^abn  ©tnpiit.  lieft  Misericors  et  miserator.  Sut^er  nimmt  misericors  nf§  Übcrfe^ung 
Vion  "|!i:n,  miserator  lioji  c^ini 


Psalmus  CXLIV.  [CXLV.] 


451 


Lcmied.   TJt  notam  faciant  per  fidem  erudiendo  filiis  liominum,  qui  S8.  12. 
non  nisi  carnales  fortitudines  noiimt,  potentiam  tuam,'  qua  tu  poteus  es  in 
illis:  et  gloriam  magnificentice  i.  e.  magnifici  decoris  regni  tui  Ecclesie  tue, 
non  regni  mundi. 

Me7H.  Rcgnuni  tutim  Ecclesie  tue  regmtm  omniuni  scecuhrnm  usques?.  13. 
in  finera  mundi,  ubi  trades  illud  patri  1.  Cor.  15:  et  dominatio  ttia  m  omw'i.eov. ir,,24. 
generatione  et  generationem,  est  repetitio  eiusdeni.  Hebr.  'Imperium,  potestas 
eins  potestas  eterna'.^ 

Nun?  Fidelis  verax  et  iniplens  promissa,  quod  tarnen  non  apparet 
ludeis  carnalibus,  dominus  in  omnihus  verhis  suis  tam  novi  quam  veteris 
testamenti  dictis,  immo  prophanus  eis  videtur:  et  sanctus,  quia  nihil  peccati 
in  eis  est,  in  omnihus  i.  e.  utrisque  operihus  suis  i.  e.  in  formandis  fidelibus 
et  in  eorum  operandis  operibus.  Uli  autem  mundiciam  exteriorem  reputant, 
cuius  hic  contrarium  vident. 

Samech.  Allevat  intus  in  spiritu,  ubi  ipse  est,  dominus  omnes  qui  cor-ti.  n. 
rtiunt  foris,  ubi  mundus  est:  et  erigit  intus  coram  se  omnes  elisos  foris 
coram  mundo.'' 

Äin.  Octdi  omnium  fidelium  tuorum,  ludeorum  et  gentium,  in  fe  sperant,  33.  10. 
quia  solum  te  colunt  et  noverunt,  domine,  i.  e.  in  nullum  sperant,  qui  sperant 
nisi  in  te,  non  enim  omnium  est  spes:  et  tu,  das  escam  spiritualem  verbi 
et  sacramenti  illorum  in  tempore  oportuno  novi  testamenti  et  gratie. 

P/te.  Aperis  largiter  donando  tu  manum  tuam  potestatem,  quia  patersö.  in. 
dedit  tibi  omnia  in  manus :  et  imples  omne  animal  de  ludeis  et  gentibus, 

GLOSSA: 

predicationis  auditui  manifestetur,  non  possit  agnosci,  cum  in  conspectu  oculorum 
maxime  contrarium  appareat,  ut  ignominia,  infirmitas,  humilitas,  abiectio  extrema 
in  omnibus  fidelibus.    Unde  ps.  44.  'Omnis  gloria  filie  regis  ab  intus'.    Ita  quo- 4:,,  14. 
que  omnis  potentia  eius  ab  intus  et  omnis  sapientia  eins  ab  intus  l.Cor.2.   Mira- 1. (Sov.2,7f. 
bile  enim  est  ibi  potentiam  esse,  ubi  quis  pati  cogitur  poenas  et  mortem. 

'  Quia  potentia  mundi  est,  qua  vincitur  vita  et  sanitas  corporum.  Sic 
enim  filii  hominum  pugnant  et  potentes  sunt,  qui  aliis  possunt  aufferre  divitias, 
honores,  regna,  vitam,  sanitatem.  Sed  potentia  Christi  econtra  est,  qua  vincitur 
mors,  infirmitas,  paupertas,  servitus.  Ergo  potestas  mundi  perversa  est,  quia 
est  potestas  nocendi,  sed  potestas  Christi  vera,  quia  est  potestas  salvandi,  quia 
nec  mors  nec  tribulatio  eam  vincit,  sed  vincitur  potius  ab  eadem  transeunte  per 
omnia  Ro.  8.  ^  Versus  Nun,  seil.  14,  non  est  in  Hebr.  ^  Et  moraliter  sRöm.  s,  ssf. 
omnes,  qui  se  allisos  et  cecidisse  agnoscunt  in  peccatis,  simililer  allevat,  stantes 
autem  et  sanos  dimisit  inanes.  Ad  literam  autem  non  potest  accipi,  quia  f'alsum 
est,  cum  multi  corruant  corpore,  quos  non  levat. 

7  et.  repetitio 

')  3)iefe  Überfe^ung  finbet  fid)  ttjcbcr  im  P.salt.  iuxta  Hebr.,  nod)  in  bev  Glos.'^a  ordin., 
nod)  bei  Sicud^liii. 

29* 


452 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


i.  e,  onines  fideles,  qui  sunt  oves  et  boves  tue/  henedictione  spirituali,  verbo 
benedicto. 

SB.  17.  Zade.  lustus  et  iustificator  dominus  Christus  in  onmibus  viis  suis,  in 
quibus  sui  fideles  ambulant :  et  sanctus  non  prophanus  in  onmibus  operibus 
siiis,  ut  supra  dictum  est.  5 

S3.  18.  Cuph.  Prope  ut  salvos  faciat,  est  dominus  Christus  omnibus  invo- 
cantibus  eimi,  qui  pro  salute  invoeant  in  tribulatione,  non  quomodocunque, 
sed  Omnibus  invocantibus  eum  in  veritate,  non  in  vanitate  sicut  ludei  et 
carnales.- 

s.  19-         Bes.    Vohmtatem  placitum  cordis  timentium  filialiter  se  eum  faciet  et  lo 
deprecationem  orationem  oris  eorum  exaudiet:^  et  salvos  faciet  eterna  salute 
vel  ad  etei'nam  salutem  eos. 

S3. 20.  Sin.  Custodit  conservando  in  fide  et  dilectione  dominus  Christus  omnes 
diligentes  se^  eum,  odientes  autem  seipsos:  et  omnes  peccatores,  qui  se  dili- 
gunt  et  odiunt  ipsum  in  ineredulitate  sua,  disperdet  eternaliter.  is 

sß.  21.  TJiau.  Laudationem  confessionem  domini,  non  mei,  sed  potius  accu- 
sationem  mei,  loquettir  os  meum,  illorum  autem  iustificationem  suiipsius  lo- 
quetur,  et  utinam  benedicat  omnis  caro  liomo  nomini  sancto  eius  in  fide 
presentis  temporis  in  scecidum:  et  in  scectdum  sceculi  de  uno  in  aliud  semper, 

*ßf.68, 11.         GLOSSA:   ^  Ps.  67.  'Animalia  tua  habitabunt  in  ea:  parasti  in  dulcedine  20 
tua  pauperi  Deus".    Quia  animai  literaliter  non  capit  benedictionem  neque  omne 
benedicitur.   Similiter  non  omnium  oculi  sperant  in  Dominum.  Ergo  de  fidelibus 
3ofi  2, 22.  intelligitur,  ut  loliel.  2  'Nolite  timere  animalia  regionis'.    Ipsi  enim  vivunt  spe 
et  sperant  in  Christum.    Potest  tamen  nihilominus  intelligi  de  literalibus,  quia 
etiam  Christus  cum  patre  Dominus  dat  omnibus  escam  et  benedictionem,  quia  25 
benedixit  animalibus  in  principio.     Sed  tunc  'spes'  improprie  pro  expectatione 
accipitur:  similiter  et  'benedictio'  large,  quia  a  nullo  potest  nisi  a  Deo  expectari 
esca  et  omne  bonum.        ^  Invocat  Deum  in  veritate,   qui  spiritualia  ab  eo 
postulat,  vel  temporalia  ad  usum  spiritualium.    Quia  talis  est  in  vera  intentione. 
Invocat  autem  in  vanitate,  qui  de  malis  temporalibus  tantum  sollicitus  tempo-  30 
ralia  tantum  postulat  et  temporalem  salutem  sine  ordine  ad  spiritualem.   Vel  in 
Snc.  1, 6.  veritate,  i.  e.  in  fide  (quod  tamen  idem  est).    lacob.  1.  'postulet  autem  in  fide 

a!Bm.  10,  u.  nihil  hesitans\    Et  Ro.  x.  'Quomodo  invocabunt,  in  quem  non  crediderunt?' 

Qui  autem  in  fide  postulat,  sine  dubio  spiritualia  vel  temporalia  ad  usum  spiri- 

^3o"ei^2' 32. postulat.    Ergo  idem  esse  dixi.  —  Ro.  10.  lohel.  2.  'Omnis  qui  invo-  35 
caverit  nomen  Domini,  salvus  erit'.        ^  0  mira  et  magna  promissio!  Prius 
dicit  'voluntatem'  quam  'deprecationem',  quia  os  Dens  non  exaudit,  nisi  prius 
10, 17.  cor  exaudierit.    Ps.  9  'preparationem  cordis  (seil,  paratum  ante  parationem  oris) 
andient  aures  tue'.  Cuius  tamen  contrarium  omnino  apparet  in  hac  vita 

in  oculis  insipientium,  quia  videtur  malos  custodire,  quia  florent,  et  bonos  disper-  40 
dere,  quia  pereunt  et  occiduntur. 


29  in  in 


Psalmus  CXLV.  [CXLVI.] 


453 


GLOSSA:  PSALMUS  CXLV.  [GXLVL] 

De  conßdendo  non  in  principes  et  ;populum  Synagogce,  sed  in  Christum, 
et  de  adventu  eins  et  mirabilihus  eius.    Psalmus  CXLV. 

Tit.  Ällelu  ia.  sö.  i. 

Lauda  anima  mea,  uon  tautum  os  aut  membruiii,  dominum,  laudabo  s?.  2. 
dominum  in  vita  mea,  non  in  vita  aliena,  que  est  mundi:  supple  etpsallam 
deo  meo  Christo,  quamdiu  fuero,  etiam  post  mortem.    NoUte  confidere,  quia 
non  sunt  stabile  fundaraentum  confidentie,  ut  sequitur,  in  principibus,  ergo 
multo  minus  in  aliquod  ab'ud  in  mimdo :  in  fiUis  liominum,  talibus  inquam,  sö.  3. 
qui  sunt  filii  homiuum,  q.  d.  sunt  caro  et  homines,  non  Dens,  in  quihus  et 
ratio  est,  quia  in  ipsis  non  est  salus^  vera.    Quod  probatur  ex  eo  quia«-  4. 
Exibit'^  per  mortem  Spiritus  quoad  aniraam,  qua  vivit,  eius  i.  e.  eorum  vel 
cuiuslibet,  revertetur  pro  'revertentur"  secundum  corpus,  vel  quilibet  filius 
hominimi,  in  terram  suam,  unde  factus  est:  in  illa  die  mortis  eormn  et 
exitus  perihunt,  quia  caruales  et  temporales  erant,  omnes  cogitationes  eorum, 
quibus  studuerunt  in  mundo  potentes  et  salvi  esse.^    Ergo  Beatus  homo,  SJ-  5. 
euitis  cui  est  cZeMS  Christus /oco&  adiutor  eius,  quia  adiuvat  ineternum:  spes'^- 
eius  i.  e.  cui  est  spes  sua  in  domino  deo  ipsius  Christo:  qui  fecit  cum 
patre  ccelum  et  terram,  mare  et  omnia  que  in  eis  sunt.    Qui  custodit  con-  t- 
servat  et  continuat  veritatem  impletiouem  promissi  sui  in  scecidum  ineternum, 
quia  non  perit  sicut  filii  homiuum,^   faeit  iudicium  vindictam  iniuriam 

^  i  ....  .  .  19. 

pacientibus,  Ro.  12  'mihi  vindictam'.    Et  ps.  102.  Deut.  32:  dat  escam  spiri- io3,  e. 
tualem  verbi  et  Sacramenti  esurientibus ,  sed  fastidientes  dimittit  inanes.'' 
Dominus  solvit  in  novo  homine  compeditos  in  vetere  homine:  dominus  illii- 
minat  in  novo  homine  ccecos  excecatos  in  vetere  homine.^    Dominus  erigit^.  s. 
spiritualiter  elisos,''  qui  male  prius  fuerant  erecti  i.  e.  inclinatos:  dominus 

GLOSSA:  '  In  Hebr.  habetur:  'in  filio  hominis,  cui  non,  vel  quod  non 
est  ei  Salus'. Et  sie  vel  tantuni  'Eius'  et  verbum  'revertetur'  ad  'filio',  non 
ad  'filiis'  respicit,  licet  et  ibidem  collective  seu  singulare  pro  plurali  accipiatur. 
^  Potissimum  assumit  quod  est  in  mundo,  et  precipuum,  ut  arguat  a  maiori. 

Ergo  cum  seipsos  non  possint  salvare,  quomodo  salvabunt  in  se  confidentes? 
q.  d.  anima  recedit  et  corpus  in  terram  redit,  quomodo  ergo  te  salvabit? 
^  q.  d.  Non  solum  verax  est  implendo  promissionem,  sed  etiam  ineternum  implet, 
que  promisit  seniel.  Nam  etiam  si  filius  hominis  implet  promissa,  sed  non  in- 
eternum. ■''  Q.  d.  Hoc  enim  non  possunt  facere  filii  liominum.  ''  loh.  8.  3o^.  9,4i. 
'Si  coeci  essetis,  peccatum  non  haberetis'.  Sed  nonne  et  homo  erigit  non 

nisi  elisos?  Ut  quid  ergo  hoc  Deo  proprium  dicitur,  cum  et  medici  hoc  possint? 
Respondetur:  Ergo  spiritualiter  loquitur  de  crectione,  simulque  dum  erigit,  elidit. 


')  Psalt.  iuxta  Hebr.  „in  filio  hominis,  cui  non  est  saluis". 


454 


Uictata  super  Psalterium.  1513  — 16. 


diligit  mstos  per  fideni  ipsius,  non  quoscunque,  sed  sive  ludeos  sive  gentes. 
a?.  •■)■  Domimis  custodit  advenas  i.  e.  omnes  qui  sunt  peregrini  mundo,  cives  coeli: 
pnpillum  pro  'pupillos',  i.  e.  omnes  qui  habent  patrem  in  coelis  et  non  in 
terris,  et  vklumn  pro  Viduas^,  i.  e.  onmes  qui  Christum  sponsum  habent  ab- 
sentem,  suscipiet:  et  vias  iusti ti as  j^ecm^omm  incredulorum  disperdet  ineter- 
S-  lu.  num.  Hegnabit  dominus  in  scecula  ineternum ,  deics  tuus  Ihesus  Christus, 
Zion  o  Ecclesia:  in  omni  generationc  et  genemtionem,  non  tautum  sine  fine 
in  secula  seil.,  sed  etiam  sine  interruptione  de  una  in  aliam  generationem. 

GLOSSA:  PSALMUS  GXLVI.  [CXLVII  v.  1—12.] 

Itenim  exhortatio  prophetica  ad  laudandum  Christum  dominum  super 

beneficiis  eius.    Psalmus  CXLVL 
SB.  i.         Tit.  Ällelu  ia. 

Laudate  dominum  Cliristum,  quoniam  bonus  est  psalmus  iis  qui  psallunt, 

quia  äuget  bona  preterita.  Sicut  ingratitudo  exiccat,  ita  gratitudo  fecundat  Dei 

bonitatem:  Deo  nostro  sit  in  nobis  exhibeatur  iucunda  decoraqice  leta  et  pura' 
33. 2.  laudatio.   Aßdificans  spirituali  edificatione  lerusalem  Ecclesiam  ab  lerusalem 

ortum  et  nomen  habentera  dominus,  disjjersiones  Israel,  i.  e.  dispersos  omnes 
!8.  3.  electos,  congregabit  in  uuam  ecclesiam  et  fidem.-    Qui  sanat,  quia  factus  est 

medicus  noster,  contritos  humiliatos  et  compuuctos  corde,  non  specie  tenus 

tantum:  et  alligat  per  verba  et  sacramenta  contritiones  eorum^  piagas  pec- 
23.  4.  catorum  et  iufirmitates  fomitis.    Qui  numerat  i.  e.  in  certo  numero  novit 

multitudinem,  stellarum  exercitum,  militiam  electorum  suorum:  et  omnibus 
'S.  5.  singulis  eis  nomina  vocans,  melius  'vocat'.^    Magnus  magnitudine  spirituali 

dominus  Ihesus  Christus  noster  per  carnem  et  per  fidem,  et  magna  virtus 

GLOSSA : 

Neque  polest,  nisi  male  crectos  piius  elidat.  Elisus  autem  est  humiliatus,  i.  e. 
qui  se  agnoscit  elisum  et  nihil.  Non  enim  sumus  sine  ehsione,  sed  nescimus: 
sed  Deus  non  erigit,  nisi  agnoscas  te  elisum. 

3ct.©u'.i5,y.  •'  Decora  enim  non  est,  si  in  peccatis  hat,  Ecciesiastici  15  'Non  est  speciosa 
3of).ii,5i.52. laus  in  ore  peccatoris'.        -  loh.  xi  'Ihesus  nioriturus  erat,  ut  iilios  Dei,  qui 

erant  dispersi,  in  unum  congregaret'.         ^  Hehr.  'Et  alligat  piagas  eorum'.  ^ 

^  Quia  Christus  est  Deus  et  homo,  et  ideo  utrunque  facit  in  utroque  regne. 

Quare  isti  versus  diipliciter  de  eo  sunt  intelligendi,  scilicet  spriritualiter  et  natura- 
3cj.  40, 26.  liter.    Hebr.  'et  omnes  nomine  suo  vocat'.^    Isaie  40.  'Levate  in  excelsum  oculos 

vestros  et  videte,  quis  creavit  hec:  qui  educit  in  numero  mihtiam  eorum  (i.  e. 

exercitum)  et  omnes  ex  nomine  vocat'. 


1)  Psalt.  iuxta  Hebr.  ^)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CXLVI.  [CXLVII  v.  1—12.] 


455 


eius  potestas  eins,  quia  Dens:  et  sapientke  prescientie  non,  est  umnertts.' 
Suscipiens  iu  gratiain  ad  se  usque  in  celuui  mansuetos  dominus  indifferenter  «•  e. 
quicunque  sint,  nltores  autein  destruit  ps.  8:^  himiiUuns  atitem  peccatores  y^]- ^, 'i. 
incredulos  sine  dilFerentia,  quicnnque  sint,  usque  ad  tcrram.     Prcecmite^-  t- 
domino  ipsi  pre  omnibus  cauite  in  confcssione  laudis  eius  et  peccatorum 
vestrorum:  psallite  deo  nostro  pro  "^cauite',  (]iiia  psallere  ad  psalteriuni  per- 
tinet,  in  citliara  scilicet  literali,  sed  niagis  mystica.    Qui  operit  i.  e.  con-a3-  s. 
stipat,  complebit  cmlum  Ecclesiam  nuhdnis  multis  predicatoribus :  et  in  iis 
parat,  ipse  uon  predicator,  terrce  inferiori  populo  p)luviani  doctrinc  saliitaris.'' 
Qiii  prodticit  dando  eis  invisibiliter  in  montihus  i.  e.  niagnatibus  et  divitibns 
mundi  fmium  et  herham,  i,  e.  temporalia,  victum  et  amictuni  transitoriiuii : 
servituti  honiimni/,  ad  susteutationem  doceutiuni  secundum  quod  sunt  liomines.'* 
Et  hoc  facit,  quia  per  lioc  Qiti  dat  mmentis  predicatoribus  in  carue  viventibus  a?.  9. 
escam  ipsorum  victum  et  amictum :  et  pmllis  posteris  et  filiis  corvorum  ^ 
gentium  idolatrarum  invocantibus  cum  per  veram  fidem/'    'Non  in  fortitudine  5?.  lu. 
eqai,  (pia  fiuiit  magna  et  pulclu-a  opera,  voluntatem  l)enep]acitum  liabcbit: 
neque  in  tihiis  viri,  qui  sit  fortis  in  multis  sustinendis,  qui  et  stare,  ire,  agere 
multa  possit,  heneplacitum  erit  ei.    Beneplacitum  est  domino  super  timentes^.  n. 
eum  filiali  timore:  et  in  eis,  qui  sperant  super  misericordia  eins,  non  qui 
presumunt  de  iustitia  et  sapientia  sua,  tales  enim  timeut  Deum,  sed  securi 
sibi  sunt,  quasi  certi.' 

GLOSSA:  '  Polest  et  lioc  de  sapieutia  iiil'usa  intelligi,  quia  innuiuerabiliter 
eam  distribuit  innumerabilibus  lioiiiinibus,  et  tarnen  non  est  fmis.    Et  istc  sensus 
mihi  placet  magis  ad  textum.        -  Ps.  24  'docebit  mites  vias  suas'.   Item  'diriget  *i5|.  35,  3. 
mansuetos  in  iudicio'.    Et  infra  149  'Exaltavit  mansuetos  in  salutem'.  B.Au-*)5f.  149,4. 

gustinus:  Qui  contegit  Scripturas  obscuris  figuratisque  mysteriis.    Et  inde  pro- 
fet'tur  et  resolvilur  pluvia.    Sic  Isaie  60  'hiundatio  camelorum  operiet  te'.  Ps. 
'operuit  montes  umbra  eius\        *  Non  est  in  Hebreo  ista  pars,  sed  ex  ps.  103  «pf.  m,  u. 
adiecta.  Per  corvos  genles  intelliguntur,  ut  pulclira  figura  indicat  3.  Reg.  17,  \.irm.  n, «. 

ubi  Helias  extra  terram  Israel  iussus  ire  a  corvis  pastus  est.  Sed  et  b.  Augustinus 
quoque  sie  exponit.  Verum  potest  et  accipi  dictum  de  Apostolis  et  reliquiis 
Israel,  qui  sicut  supra  dicti  sunt  ^filii  excussorum',  ita  hic  'pulli  corvorum'.  Corvi  127, 4. 
non  invocant,  sed  pulli  eoruui,  sicut  corvus  non  est  reversus  in  arcam.  Et  hoc  i.sKof.  8, 7. 
cum  versu  sequenti  congruit,  quia  corvi  ideo  non  invocant,  quod  in  sua  virtute 
et  iustitia  confidunt.  Et  tunc  proprie  'pulli'  dicit,  quia  pauci  sunt  et  modicum 
de  eorum  sapientia  tenent.  Non  enim  invocare  possunt  Deum  nisi  rationales 

anime,  et  hoc  non  nisi  per  fidem  erudite,  Ro.  x,  ut  hic  dicit  b.  Augustinus,  gtöm.  lu,  u. 
^  q.  d.  Nec  in  magnis  faciendis  neque  in  multis  sustinendis  habet  voluntatem. 
Non  quod  ieiunant,  f'rigent  etc.  antequam  timeant  Dominum:  sed  postea  bene 
venient,  si  prius  timorem  et  spem  didiceris. 


24  dkigit        25  Vulg.  exaltabit        30  Ileliam 


456 


Dictata  super  Psalterium.  1513—16. 


I 


GLOSSA:  PSALMUS  CXLVII.  [GXLVII  v.  12—20.] 

Exhortatio  ad  Ecclesiam,  ut  landet  Christum,  pmci^me  stiper  hene- 
ficio  Sacramenti  et  Euatigelii.    Psalmus  CXLVII. 

SB.  12.         Sine  tiftdo. 

Lauda  lerusalem  o  Ecclesia  dominum  patrem  Domini  nostri  Ihesu 
Christi:  lauda  deum  tuum  ipsum  Dominum  Ihesum  filium  eins,  qui  tuus 

33.  13.  est  proprie  per  iucaruationem,  vel  est  repetitio  eiusdem,  ZionJ  Quoniam 
confortavit  roboravit  per  Spiritura  sanctum  seras  clausuras  intelligentie  por- 
tarum  taarum  Scriptm-arum  sanctarum:^  henedixit  spirituali  benedictioue 

SB.  u.fdiis  tuis  fidelibus  in  te.  Qui  posuit^  firmiter  statuit  fines  tuos  pacem  Spiritus 
cum  Deo:  et  adipe  i.e.  interiore  medulla,  que  est  spiritus,  frumenti*  saciat 
te,  extraneis  autem,  i.  e.  carnalibus  dat  furfur  et  siliquas,  que  est  litera  seu 

s.  15.  externa  bona.  Exponit  quod  dixit:  Qui  emittit  per  missos  suos  Apostolos 
eloquium  suum  Euangeliimi  terrce  i.  e.  ad  homines  in  terra,  sicut  olira  Manna: 
velociter  currit  proficit  per  omnem  terram  sermo  Euangelii  eius,  quia  in  tem- 
pore Apostolorum  diifusum  est  per  totum  orbem.   Non  ita  lex  Mosi.   Et  non 

iß-  16-  solum  Euaugelium,  sed  et  Qui  dat  nivem  veterem  legem  figuralem,  infirmam 
({uoad  meraoriam,  simt  lanam  '  i.  e.  imperfectam,  ad  induendam  animam 

GLOSSA:  q.  d.  0  utinam  ego  tecum  essem,  quam  libens  laudarem: 
sed  nos  in  medio  igne  torpescimus ,  proli  dolor !        ^  'Porte'  sunt  p  r  i  m  o  in- 

Dffi).  3, 7.  toUigontie  Scripturarum.  Apoc.  3.  'Qui  aperit  et  nemo  claudit,  claudit  et  nemo 
aperit'.    Quia  nuUus  [nisi?]  fidelis  potest  eam  intrare,  nec  ludeus  nec  hereticus, 

3cf.  35, 8.  ut  Isaie  35:  'Non  transibit  per  eam  pollutus,  et  stulti  non  errabunt  per  eam\ 

Scf.  62, 8.  i.  e.  errore  suo  non  in  ea  ibunt.  Et  alibi :  'Si  dedero  ultra  triticum  tuum 
inimicis  tuis  in  eibum'.  Secundo  sunt  Sacramenta,  maxime  baptismi  et  peni- 
tentie.  Tercio  ipse  Ecclesie  singulares,  in  quibus  verbum  Dei  tractatur  tan- 
quam  in  loco  iudicii  ut  olim.  Sed  liic  primo  modo  accipitur,  quia  totus  psalmus 
est  de  Euangelio  Christi  commendando.  Quod  ita  est  confirmatum,  ut  nec  porte 
inferi  contra  ipsum  possint  aut  solvere  aut  irrumpere.  Et  sicut  ipsum  est  via 
ad  patriam,  ita  et  porta ,  per  quam  de  mundo  intratur  ad  Ecclesiam ,  de  litera 
Offb.  21, 14.  ad  spiritum.  Lilera  enim  foris  est.  Quarto  sunt  ipsi  prelati,  ut  patet  Apoc.  21 
de  12  poitis  nominibus  Apostolorum  insignitis.  'Posuit',  quia  nulli  singu- 

larem  formam  facere.    Unus  Dens  unius  populi  formam  diligit.  Contra 

heretici  volunt  benedici  extra  eam.  ^  Alii  hoc  de  sacramento  Eucharistie 
inteUigunt.  'Qui  dat  nivem  sicut  lanam':  1.  tentationem  facit  esse  meritum 

et  eruditionem,  ut  fulgura  in  pluviam  facit,  i.  e.  terrores  in  eruditionem  etc. 
2.  literam  in  spiritum  etc.    3.  impium  persecutorem  in  pium  et  decus  Ecclesie. 

Sc).  49, 18.  Isaie  'iis  omnibus  vestieris'.  4.  intellectum  nudum  etiam  in  affectum.  —  Hoc 
potest  dupliciter  intelligi,  scilicet  quod  literam  in  spiritum  resolvat,  secundo  quod 


22  uisi  \d)lt,  i\i  aBcr  luotjl  cinjuidjaltcu  So 


bic  ©tctlc  ift  Dcvblafet 


Psalmus  CXLVII.  [CXLVII  v.  12—20.] 


457 


aptam:  tunc  nebulam  eandem  obscuram  figuram  quoad  intellectum  sicut 
cinerem,'  quia  apta  ad  purgaudum  per  penitentiam  in  cinere  fieri  solitam, 
spargit  per  Apostolo.s,  qui  sunt  coelum.   Mittit  cristallum  suum,  i.  e.  glaciem,  ss-  n. 
eandem  frigidam  quoad  aflfectum,  sicut  huccdlas,'  quia  apta  ad  manducan- 
dum:  ante  faciem  presentiara,  hoc  est  onus  quidem  ad(?)  nos,  frigoris  eius 
in  istis  iam  dictis  quis  sustinebit?  i.  e.  nullus  in  eum  crederet  vel  speraret. 
Emiitet  per  doctores  et  interpretes  verbuni  suum,  quod  est  calidum  ps.  18.    ^g',  7. 
'nec  est  quod  se  abscondat  a  calore  eiusV  quia  Euangelium  exponit  legem, 
et  liquefaciet  ea  resolvendo  in  spiritualem  intelligentiam :  flabit  Spiritus  eius 
sanctus,  ut  resolvatur,  quia  ex  homine  uon  fit,  et  fluent  aquce  doctrine  et 
sapientie  copiose  resolute.    Deut.  32  'fluat  ut  ros  eloquium  meum'.^  Qui^'^°^;^'^''^- 
annunciat  i.  e.  promittit  et  prophetari  facit  verbum  i.  e.  promissum"*  suum, 
i.  e.  Euangelium  suum  revelandum  tempore  Christi,  lacob  i.  e.  populo  ex 
lacob:  iusticias  quoad  novum  hominem  et   iudicia  sua  quoad  veterem 

GLOSSA : 

doctrinam  Euangelii,  que  aspera  est  et  crux  carui,  facit  esse  suavem  spirilui. 
Et  sie  malum  facit  esse  nobis  utile  et  bonum.  Quia  nialedictio  et  persecutio 
est  nix :  sed  inde  fit  virtus  patientie  et  materia  virtutem,  ex  qua  fit  vestis  aninie. 
Unde  ait  'lanam',  non  'vestem',  (luia  in  potestate  nosti'a  est  eam  induerc  et 
vestem  facere,  quia  est  materia  virtutis. 

^  i.  e.  literaleni  legem  et  quicquid  nondum  perfecte  cognoscitur  vel  amatur. 
Resolvitur  autem  per  verbum  Dei,  quando  intelligitur  et  sapitur  cum  affectu. 
Sic  ps.  98  de  tubis  ductilibus  vide.^    Sicut  ex  aqua  vinum  Dominus  fecit  et  ex*fif.  98, 6. 
omni  materia  rudi  formam,  ut  patet  in  omni  creatura.    Unde  pro  'cinere'  recte 
in  Hebr.  habetur  'pruina' :    hec  enim  resolvitur  per  calorem.         ^  [Primo]  .  . 
est  nix  (i.  e.  frigida  et  mollis)  sed  tamen  sicut  lana  (i.  e.  apta,  ut  vestis  ex  ea 
fiat  anime)  ....  Secundo  nebula  (Hebr.  'pruina',  etiam  frigida  et  durior),  sed 
tamen  sicut  cinis.    Quia  ps.  101  'panem  meum  tanquam  cinerem  manducabam'.  SBi'.  102,10. 
Tercio  glacies  (frigida,  durissima)  sed  tamen  sicut  buccellas,  quia  apta  ut  come- 
datur.    Sed  ludeis  est  nix  non  sicut  lana,   nec  pruina  sicut  cinis,   nec  glacies 
sicut  buccella.         ^  Sciendum,  quod  Scriptura  nove  legi  tribuit  calorem,  ps.  18 'isj.  19, 7. 
'Nec  est  qui  se  abscondat  a  calore  eius',  veteri  autem  higus,  Gant.  1  'Iam  Iiiems  §of)ci.  2,  11. 
transiit  etc.'    Moraliter  autem  unicuique,  qui  vivit  secundum  carnem  et  ardet  in 
cupiditatibus  eius,  apparet  verbum  Dei  frigiduin,   obscurum  et  durum,  i.  e.  in- 
firmum ,  stultum  et  asperum  seu  malum.    Sed  cum  spiritus  flaverit  et  ignem 
illius  extinxerit,  iam  liquefient  hec  omnia  et  sapient ,  que  prius  tediosa  erant. 
*  Unde  gentibus  misericoidia,   hideis  veiitas   facta  est  proprio,  Ro.  15,  quia 3löm.  15,8.9. 
ludei  habent  promissionem. 


24  ciuere  öevfdjvieben  füv  nebula        2.5  u.  27  SJex'blafet        ol  iiuvu         o2  iibscoiidit 

')  SDoa  (fitat  ift  nur  augebeutet  burd)  bie  äüotte  „nec  est  quod  se".  -)  Dbcit 

©.  121.  Psalt.  iuxta  Hebr.  ,,pruiiias  quaai  cinerem  .spargit"'. 


458 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


SHöm.  is!  honiinem'  Israel.  Vel  vide  Bibliani  Ro.  15  in  scedula.*  Non  fecit  taliter 
9iöm.  3,  if.  ow*»i  naüoni,  ut  Ro.  3.  'Quid  ergo  aniplius  ludeo  aut  que  utilitas  circum- 

!)Jf.  51, 8.  cisiouis  ?  etc.':  et  kidicia  sua  non  mauifestavit  eis,  ut  ps.  50  'incerta  et 
occulta  sapieutie  tue  manif'estasti  mihi'.  Quia  nova  lege  Deus  non  aununciat 
SHöfm  ioris'.  verbum,  sed  rem,  non  iustitiam,  sed  premium  eternum,  ut  Isaie  52  et  Ro.  x, 
'Quam  speciosi  pedes  annuntiantis  et  predicantis  paceni,  anuunciantis  bonum, 
predicantis  salutem'.  Quia  non  hic  sie  intelligendus  'annunciat  verbum 
suum",  i.  e.  annunciaudo  profert  verbum  suum :  nam  tunc  superflue  adderetur 
'verbum',  cum  uuncium  non  fit  nisi  per  verbum.  Sed  sie:  Dominus  per 
verbum  uuuciat  vei-bum,  scilicet  per  prophetas  et  legem  aununciat  euangelium. 
Alioquin  absolute  dicendum  fuit  'annunciat',  sicut  ibi :  'Dominus  locutus  est', 
'Dominus  dixit'. 


GLOSSA:  PSALMUS  GXLVIII. 

Laus  Del  ex   iiivitatione  omu'mm  creaturaruni  ad  colhmdandumJ 
Psalmus  CXLVIIL 

23.  1.         Tit.  Allein  ia. 

Laudate  dominum  de  ccelis  (jmuia  que  sunt  in  coelis  generaliter:  lan- 

25. 2.  da,te  ermi,  repetitio  est,  in  excelsis  i.  e.  omnia  que  sunt  in  excelsis.  Laudate 
eum  spiritualiter  omnes  angeli  eins,  qui  ab  officio  verbi  hoc  nomen  habent, 
(}uia  nunciant:  laudate  cimi  omnes  virtiites  eins,  qui  ab  officio  operis  nomen 

33.  3.  habent,  quia  faciunt,  sicut  illi  nunciaut.  Laudate  eum  sol  et  Inna:  laudate 
eum  omnes  stellce  et  lumen.  Hec  autem,  quia  irrationalia  sunt,  laudant  Deura, 
(juando  ex  sui  consideratione  faciunt,  quod  angeli  et  sancti  Deum  laudant. 

!ß.  4.  Sic  ars  artificem  et  opus  operantem.  Ijaudate  cum  cceli  suj^eriores  ccelorum 
inferiorum  et  aquce,  quce  super  ccelos  inferiores  et  superiores  sunt,  quia  ibi 
est  sphera  coeli  cristallini,  sicut  apud  nos  sphera  aque,  laudent  nomen  domini. 

23.  5.  Quia  ipse  dixit,  verbo  suo  eterno  precepit  fieri,  et  facta  sunt  solo  iussu 
verbi,  non  est  in  Hebr. :  ipse  mandavit  et  ereata  stmt,  repetitio  eiusdem.'^ 

^{  f  Stattiit  ea,  quia  eodem  verbo  portat  et  conservat  omnia  Hebr.  1,  in  sceculum  et 

GLOSSA:  ^  'lustitie'  sunt  bona  opera  facienda  secundum  novum  hominem, 
'iudicia'  sunt  mala  perfereuda  ad  raortificationem  veteris  hominis.  ^  Loquitur 
auteni  simul  prophetice  et  exhortatorie,  quia  scihcet  sub  tempore  Christi  ita 
futurum  orat,  ut  Deus  per  Christum  agnosceretur  in  omnibus  creaturis,  et 
laudaretur.  Prius  enim  omnis  creatura  subiecta  fuit  vanitati  et  non  laudavit 
Dominum  suum,  quia  non  serviebat  laudabih  usui  hominum  Deum  ignorantium. 
^  (j.  d.  Ergo  iustum  est,  ut  laudent  eum,  qui  fecit  ea,  sicut  omne  opus  laudat 
suum  artificem. 


')  (*ine  5!ottä,  bte  offenbar  nur  für  SJuttjer  jclbft,  nidjt  für  feine  ^u^örer  beftimmt  ift. 


Psalmus  CXLVIII. 


459 


in  sceculum  sceculi:  prcecephim  j^ostiit,  ut  siut  et  perseverent  Gen.  1,  et  ■mui.iRtt\.ifi.u. 
prmterihit.    Latidate  dom'mimi  de  terra,  omnia  que  sunt  in  terra:  dracones^.  i- 
i.  e.  Ceti  vel  maiores  bestie  in  mari:  et  omnes  ahyssi  aqua;  profunde,  i.  e. 
omnia  que  in  aquis  sunt.'    Ignis  i.  e.  omnia  que  in  aere  sunt  ut  scilicets.  s. 

5  grando,  nix,  glacies,''  teut.  fd^Ioffjeu,  spirittis  procellarum  i.  e.  venti  tem- 
pestatura:  que  faciuut  exsequuntur  verhum  eius  preceptum,  quia  faciunt  ad 
quod  ordinata  sunt/'    Montes  et  omnes  colles:  ligna  fruetifera  et  omnes  .s- 
cedri.    Bestice  et  tmiversa  j^ecöra;  serpentes  et  voluores  ^yennatce.    Regest- lo.n. 
terrce  et  omnes  populi:  principes  et  omnes  indices  terrce.  luvenes  i.  e.  adele- 13. 

w  scentes  et  virgines,  senes  cum  iuniorihus  pai-vulis  et  pueris,  Hebr.  'cum  pueris^ 
laudent  nomen  domini,  quod  est  in  Christo  filio  eius:  quia  exaltatiim  est  in 
Christo  per  mundum  nomen  divinitatis  eins  solius  destructis  omnibus  diis 
et  idolis  contritis/     Confessio  eius  i.  e.  gloria,  quam  ei  confitentur,  supple  ests5.  u. 
siq)er  ccelum  coelestem  creaturam  et  terram  terrestrem :  et  exaltavit  super  omnia 

15  regna  mundi  cornu  i.  e.  reguum  et  potestatem  popiili  sui  fidelis.  Hymnus 
i.  e.  laus,  qua  laudabiles  erunt,  quo  laudabuut,  omnihus  sanetis  eius  fidelibus 
in  Christo  sanctificatis :  filiis  Israel  primo  ludeis  popido  appropinquanti 
sibi  per  fidem  et  charitatem,  uon  pedibus  corporis.  Q.  d.  non  nisi  vox  laudis 
apud  eos  sonabit.    Ps.  83  'In  secula  laudabunt  te'.    Non  erunt  tristes,  non^Jf.  84, 5. 

20  plorabunt.^ 

GLOSSA:  '  Eadem  diclio  hic  habetur  que  Gen.  1.  'Greavil  Deus  cete  grandia'.  1.  mti\.  1,21. 
Et  nominavit  hic  maiora  in  aquis,  cum  quibus  et  cetera  invitasse  minora  iii- 
telligitur.        ^  Eadem  dictio  'Ghrystallus',  que  supra  ps.  147.         ^  Hec  dielt ^ßj.  147,  17. 
verbum  dei  facere  .  .  .    Hoc  ideo  secundum  b.  Augustinuni,  quia  isla  in  octdis 

25  stultorum  precipue  vidontur  temere  et  inutiliter  atque  casu  fieri  et  agere:  inde 
fiunt  impacientes,  maledici  et  blaphemi.  Ideo  ad  creaturas  nobis  nocentes  maxime 
addidit  hoc,  ut  discamus  et  in  mahs  Deuni  laudare,  (juia  mala  liunt  verbo  eins. 
Et  ubi  est  Aristoteles  cum  suis  metheoriis,  qui  hec  non  verbum  Dei  facere,  sed 
naturaliter  fieri  dicit,  et  pertinacius  multi  eum  sequuntur!        ^  Isaie  2 'Et  idola  grj.D,  n.  18. 

30  penitus  conterentur,   et  elevabitur  Dominus  solus  in  die  illa'.  Licet  hoc 

etiam  de  hymno  seu  laude  activa  sanctorum  intelligi  possit,   tarnen  quia  satis 
de  ea  supra  dixerat,  aptius  de  passiva  intelligitur,  ut  infra  'gloria  hec  est  omnibus  %\.  m,  9. 
sanetis  eius'.    Et  ps.  33  'In  Domino  laudabitur  anima  mea'.    De  activa  autem *p|.  34, 3. 
ps.  117  'Fortitudo  et  laus  mea  Dominus'.    Ibidem  'Vox  exultationis  et  salutis  s^jj.nR.u.is. 

35  in  tabernaculis  iustorum'.    Et  Ps.  41  'in  voce  exultationis  et  confessionis  sonus  <)3(.  42, 5. 
epulantis'. 


6  execuiitur  24  ...  ein  ©tüd  tft  atigcriffen  24  u.  25  2)o§  cuvfib  ©ebrudtte  ift 
in  ber  ^anbjitivift  abgeriflen;  ioir  ergäuäen  temere,  |)all.  3l6f(|r.  teiiuia 


460 


Dictata  super  Psalterium.   1513 — 16. 


GLOSSA:  PSALMUS  CXLIX. 

Laus  Christi  ah  £Jcclesiß  militante.    Psahms  CXLIX. 

35. 1.         Tit.  ÄUelu  ia. 

Cantate  domino  canticum  novum  de  novitate  gratie  et  spiritus:  lam 
eius  uusquam  nisi  in  ecclesia,  quia  in  couventiculis  ludeorum  et  hereticorum 
potius  blasphemia  eius  est,  sanctorum  ab  se  iustificatorura.    Lcetetur  spiri- 

S8.  2.  tualiter  Israel  populus  ex  Israel,  fide  magis  quam  semine,  in  eo,  qui  fecit 
eum  spirituali  factura  in  verbo  fidei.  Sic  enim  efficitur  Israel  per  fidem, 
alioquin  non  solum  Israel,  sed  omnia  Dens  fecit:  et  filia^  Zion  fideles  ecclesie 

S8.  3  exultent  in  rege  suo  i.  e.  Christo.  Laudent  nomen  eius  in  choro  in  imanimi- 
tate  et  concordia:  in  tympano,  de  quo  ps.  67,^  et  psalterio,  de  quo  ps.  32,''' 

33.  i.psallant  ei.  Quia  heneplacituni  est,  licet  eis  irasci  videatur  in  homine  ex- 
teriore,  domino  in  populo  stio:  et  exaltavit,  sed  depressit  ultores,  mansuetos, 
quia  ipsi  se  humiliant  tales,  in  salutem,'^  non  in  divitias  aut  potestatem 

SB.  s.mundi.    ExuUahunt  qui  tristabautur  in  ignomiuia,  sancti  in  gloria  coram 
Deo:  Icjßtahuntur  in  cubilihus  suis  intus  coram  Deo,  quia  coram  mundo  sunt 
?cbi.  in  25.  afflicti  Hebr.  xi.    Exidtationes  dei  i.  e.  laudes  exultabunde  in  gutture  eorum, 
quia  eructant  potius  sua  gaudia  quam  eloqui  possint:  et  gladii  ancipites 
i.  e.  verbimi  Dei,  quod  est  gladius  spiritus,  in  manibus  eorum,  non  tautum 

33.  7.  in  labiis,  sed  prius  opere  ipsum  implent.    Et  sie  efficaciter  scindit.''  Äd 
faciemlam  vindictam,  ut  peccata  per  penitentiam  doceant  vindicare,  ut  vin- 
dicent  in  semetipsis  peccata  sua,  in  nationihus  gentibus:  increpationes  in 
5oi).  16,  \.Popidis,  supple  arguendo  eos  de  peccato,  de  iudicio  et  iustitia.^    Ad  alligandos 

GLOSSA:    '  Hebr.  >. 

Graec./'filii'  pro  'filie'.*  ^  Hebr.  'In  Ihesu',*  tamen 
Rom.  ' 

idem  est.  Melius  hoc  pku-aliter  (cum  tarnen  sit  unus  gladius)  de  singuüs 

gladiis  singulorum  intelligitur ,  quam  de  duobus,  scilicet  spirituali  et  temporah. 

§of)ct.  3, 8.  Quia  Gant.  6.  'uniuscuiusque  gladius  super  femur  suum':  idem  est  quod  hie  'gladii 
ancipites  in  manibus  eorum'.    Gladius  autem  iste  anceps  est  gladius  Spiritus 

(*!)()■  6, 17.  Eph.  6  'quod  est  verbum  Dei'.  Et  est  multi  gladii ,  quia  multi  eum  habent  et 
eo  utuntur.  Et  vocatur  'anceps'  utrinque  scindens,  multis  modis:  primo  quia 
a  sinistris  et  a  dextris  abscindit  malum,  ne  scilicet  declinet  ad  dextram  vel  ad 
sinistram,  i.  e.  nimiam  sanctitatem  vel  iniquitatem.  Secundo  quia  scindit  ab  amore 
prosperitatis  et  timore  adversitalis.    Tercio  ...  ^  Sic  autem  quod  homines 

increpeiit  et  vindicent  per  contritionem  et  penitentiam  peccata  sua.    Et  sie  vin- 


29  Unicuiusque         ;35  Tercio  .  .  .  nidjt  Uottciibct 


')  S.  33b.  III  389.  2)  ©.  33b.  III  178.  181.  182. 

„tibi  Sion".    LXX  „vioi  Xmr".  *)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


')  Psalt.  iuxta  Hebr. 


Psalmus  CL. 


4G1 


reges  eorum  in  compedibus  i,  e.  prohibitionibus  euangelicis,  iie  peccent  affectu 
et  pedibus  anime:  et  nohiles  eorum  in  manicis  ferreis,  ne  peccent  etiam 
opere,  constricti  verbo  cuangelii  prohibentis.    Ui  faciant  'in  eis  iudicium  as.  9. 
i.  e.  condemnationem  veteris  hominis  cum  sensu,  voluntate  et  omnibus  viril)us 
eins ,  conscriptum  i.  e.  in  Scripturis  s.  promissnm  Ro.  1 :  et  sie  (jloria  liccc '  »istit. 
i.  e.  deeor  et  pulchritudo  in  spiritn  i.  e.  spiritualis  oninihus  sanctis  eins. 

GLOSSA:  PSALMUS  CL. 

Exhortatio  ad  laudandim  dominum  ex  ntragne  ecclesia,  triumphante 
scilicet  et  militante.    Psahmcs  CL. 

Tit.  Äüelu  ia.  J8.  1. 

Latidate  dominum  in  sanctis  eitis,  i.  e.  sanetnariis,  qnod  est  in  ecclesiis:- 
laudate  eum  in  firmamento  eadeni  ecclesia,  que  est  finnamentuni  inter  aquas 
mundi,  i.  e,  peccatorum  et  beatorum  in  eoelo,  virtutis  eius,  in  quo  spiritualiter 
fortis  est  contra  omnia  mala.  Laudate  eum  in  virtutibus  eius  i.  e.  exercitibus,  aj.  2. 
potentatibus,  qui  sunt  episcopatus  in  Ecclesia:  ipsi  enim  non  solum  prcdi- 
care  ut  angeli,  sed  et  facere  ut  virtutes  debent:  laudate  cum  secundimi 
midtitudincm  magnitudinis  eins,  quia  in  multis  sanctis  magnus  est,  magni- 
ficus  in  eos  et  magnificatus  ab  eis.    Laudate  eum  in  sono,  sonum  tube  solius  SG.  3- 
exprimit  nomen,  tubfe  predicationis :  laudate  eum  in  de  psalterio^  et  cithara. 
Laudate  eum  in  tympano  et  choro:  laudate  etim  in  chordis  et  organo.'^.t. 
Laudate  eum  in  cymbalis  hene  sonantihus,  laudate  eum  in  cymbcdis  iubi-'X,.  r,. 

GLOSSA: 

dicatur  ....a  Dei  per  humiliationem  nostri,  qui  per  superbiam  fuit  offensus. 
Hanc  enim  vindictam  in  Ulis  efficit  verbum  Dei  et  Apostoli  per  ministeriinu 

verbi :  sed  ipsi  liomines  per  consensum  verbi  quid   ver  .  .  . 

supra  .  .  scilicet   et  increpatio    Ergo  atio  cruci- 

fixio  carnis  ....  vindicta  que  active  est  .  .  verbum  Dei,  passive  autem 

effectus  verbi  Dei  mortificatione.    Et  hec  sunt  cationis  et  iustitie. 

Ps.  38  'A  fortitudine  manus  tue  ego  defeci:  in  increpationibus  propter  iniquitatem '■^äj.  39 
corripuisti  hominem.    Et  tabescere  fecisti  sicut  araneam  animam  eius'.  Et 
ps.  140.  'Gorripiet  me  iustus  in  misericordia  et  increpabit  me:  oleum  autem  iiäi.u 
]ieccatoris  non  impinguet  caput  meum',  i.  e.  blanditias  litere  secundum  carnem 
nolo,  sed  asperitates  ut  oleum  iusti  secundum  spiritum  habeam. 

^  Istud  prouomen  'hec'  superfliiit.         ^  Hoc  'Sanctis'  in  neutro  genere 
'secundum  Hebr.  significationem  ponitur:  ^  unde  hebr.  *in  sancto'^  i.  e.  sanctuario. 


20  conlis,  tion  Sut^er  in  chordis  öerte^iert       23   a  berBfoßt;  iustitia?       24  efficit 

•DtxUaU  25  Sut^erg  9ianbgloffe  ift  t^eitä  nBgeviffen,  t^eitS  öertta^t  30  u.  32  3)o»  cuxfiD 
©ebrucfte  ift  ergänjt 

')  iirip3  ^)  Psalt.  inxta  Hebr. 


462 


Dictata  super  Psalterium.  1513 — 16. 


6.lationis:^  omnis  spiritus  laudet  Dominum,  i.e.  totus,  uon  dimidius,  sicut 
ex  omni  corde.  Sed  in  hac  vita  id  non  fit,  erit  autem  in  flituro,  qiiia  im- 
?äj.  71, 15.  perfecta  hic  sunt  omnia.  Sic  supra:  *Tota  die  salutare  tuum",  i.e.  non 
dimidia,  ita  quod  alteram  partem  tibi,  alteram  diabolo  impertiar,  sed  totam 
tibi  soli,  non  in  eodem  actu  et  opere,  sed  omnia  opera  in  laudem  tuam  n 
ordinabo  etc.^ 

GLOSSA:  Per  ista  instrumenta  significantar  diversa  genera  predicationum 
in  ecclesiam.  Sonus  enim  tube  est  predicatio  de  credibilibus  et  fide,  que  est 
speculativorum ,  sicut  tuba  sine  aiticulatione  manuum  sonat.  In  psalterio  est 
de  bonis  faciendis  docere  et  Deo  confiteri.  In  cythara  est  de  malis  perferendis  lo 
et  peccatis  accusandis  docere.  In  tympano  est  penitentie  doctrinas  predicare. 
In  choro  est  de  unitate  ecclesie  predicare.  In  chordis  est  in  diversis  aliis 
doctrinis  erudire.  In  organo  est  de  magnis  et  heroicis,  ut  martyriis  et  virgini- 
tatibus  sonare.  In  cymbalis  est  de  consolationibus  spiritualibus  suaviter  sonare. 
In  cymbalis  iubilationis  de  eterna  gloria  ineffabili  predicare.  Potest  et  de  u 
qualibet  ecciesia  singulatim,  immo  de  quolibet  fideli  hec  omnia  in  se  peragente 
intelligi:  qui  omnia  ista  nomina  instrumentorum ,  i.  e.  si  opera  eorum  habet. 
2  Unde  in  futura  gloria  ita  erit  spiritus  totus,  ut  etiam  corpus  spirituale  inde 
habere  dicatur,  cum  caro  omnino  fuerit  iam  non  crucifixa,  sed  omnino  relicta 
et  abiecta,  cum  concupiscentiis  suis,  quas  nunc  oportet  manere,  ut  cum  carne  20 
in  cinerem  eam,  et  sie  resurgat  spirituale  et  laudet  totus  spiritus  Deum.  Hebr. 
'Omne  quod  spirat,  laudet  Dominum'.^ 

TeAog. 

Vtiittenlmrgi  in  officina  loannis  Gronenhergi. 

ANNO.  M.D.  XIII.  VIIL  Idus  luUas.  25 
Apud  Augustinianos."^ 

12  cordis 


')  Psalt.  iuxta  Hebr. 


^)  Jßergt.  Sb.  III  2. 


Adnotationes  (Juincuplici  Fabri  Stapiileiisis 
Psalterio  manu  adscriptae. 

1513  flg. 

k  boranfte^enben  ^orlefungen  Sutl)er§  über  ben  ^^fatter  befunben  on 
ja^Ireid^cn  ©teilen,  ba^  ein«  bcr  f}erüorvagenbften  <^ü(f^mittd,  beren  er  ficf)  bei 
ber  ^lu^arbeitung  bebtent,  bie  ^^Pfahncnau^gabe  getoefen  ift,  lüelc^e  bev  fran3Dfif(^e 
.Vjumonift  ßefeöre  b'@topleö  (Faber  Stapulensis)  in  ^Pari^  3uerft  1509,  bann  in 
jtrteiter  5(uflage  1513  ^  öetöffentlicfit  f)atte.  ®iefem  äöerfe  entnofjm  ßutf)ev  nii^t 
aEein  ben  SIert  beä  i^ierDnt)niianifc[}en  Psalterium  iuxta  Hebraeos,  auf  ben  ev  un= 
abläffig  öergleid)enb  3urücfrcei|t;  er  entnaf}m  auc^  ben  gele'^rten  9(nmevfungen  ^aijU 
reicf)e  Slnregungen  für  feine  eigne  5(u§tegung;  bor  allem  aber  fanb  er  ^ier  einen 
^ermeneutifc^en  ©runbfa^  auögefprocJ)en,  ben  er  mit  Sebt)aftigfeit  ficf}  aneignete. 
SDenn  ©tapulenftö  fteüt  ficf)  in  fcfiarfen  ©egenfa^  gegen  einen  sensus  liteialis,  t)er= 
möge  beffen  man  ben  3nf)aft  ber  *|5fafmen  jeitgefci^icfjtlicf)  auf  2)at)ib  nnb  feine 
3eit  beuten  ttjoütc:  if)m  finb  bie  propfjetif (^e  Sieber;  unb  wie  bie 

5(poftet  nnb  ©üangetiften  biefelben  auf  Gfjriftuö  belogen  f)aben,  fo  erflärt  anii^  er 
nur  benjenigen  sensus  literalis  anerfennen  ju  fönnen,  „qui  est  inten tionis  pro- 
phetae  et  spiritus  sancti  in  eo  loquentis".^    DUt  großer  3l'berfid}ttic^feit  betcnnt 


1)  2)iefe  2.  3tiif(agc  ift  SSb.  III  459  Don  nn§  genauer  befd^vieben.  ^)  Man  tiergtetdtjc 
Qu§  gabers  (finteitinig  folgenbc  Sii^e  mit  Siit()er§  Praefatio  335.  III  11 — 15:  „nie  contuli 
ad  prirnos  duces  nostros,  apostolo.s  dieo,  Pauluni  et  prophetas,  qui  .  . .  literalem  sacra- 
vmn  scripturariim  aperuerimt  ianuam:  et  videor  mihi  aliuin  videre  sensuni,  qui  scilicet 
est  intentionis  prophetae  et  spiritus  sancti  in  eo  loquentis,  et  hunc  literalena  appello, 
sed  qui  cum  spiritu  coincidit  ....  Non  videntibus  autem ,  qui  se  nihilominus  videre 
arbitrantur,  alia  litera  surgit,  quae  (ut  inquit  apostolus)  occidit  et  quae  spiritui  adver- 
satur  . . .  Huiusmodi  sensum  literalem  appellant  non  prophetae  profecto,  sed  quorundam 
'Babinorum  suorum",  qui  divinos  David  hymnos  niaxima  ex  parte  de  ipsomet  exponunt, 
de  pressuris  eius  in  persecutione  Saulis  et  aliis  bellis  quae  gessit,  non  facientes 
eum  in  psalmis  prophetam,  sed  per  eum  visa  et  facta  narrantem  et  quasi  pro- 
priam  texentem  historiam.  Cum  tarnen  ipse  de  se  dicat:  'Spiritus  domini  locutus  est 
per  me,  et  sermo  eius  per  linguam  meam',  et  scriptura  divina  eum  appellet  'virum 
cui  constitutum  est  de  Christo  dei  lacob,  egregium  psaltem  Israel'  ....    Christus  est 


464 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 


\xä)  ßut^er  bemfelBen  !^ermmeutifif)en  ^ritijip,  unb  fo  ftc!^t  feine  5pfattnenou§= 
legung  tro^  aller  ?tt)r>eicl)ung  in  ©in^etfragen  in  enger  geiftiger  S3ertt>anbtfc^aft 
mit  biefem  Kommentar  beö  franjofifd^en  @elel;rten.  3n  rt»el(^em  Ma^t  jeboc^  ber 
Söittenberger  Slljeclog  ton  feinem  ä^orgänger  gelernt  ^aBe,  ba§  geigt  in  lelirreicfier 
Söeife  ein  ^unb,  ber  erft  bor  n^enigen  ^Olonaten  —  für  unfere  ßuf^erauSgafce  gerabe 
jur  rechten  Qnt  —  gemad^t  Uiorben  ift. 

Stm  21.  Cctober  1885,  n^äl^renb  be§  S)rucEes  bon  SSanb  IV,  tl)eitte  ^ßrofeffor 
Dr.  Scf)norr  bon  ßarotöfelb  bem  ^^eransgeber  mit,  ba^  bie  £)re§bner  SSibliot^ef 
ein  @jem|3lar  be§  Quincuplex  Psalleriiim  bon  1509  befi^e,  beffen  Sionbbemerfungen 
bon  ßut^er§  ^anh  l^errü^rten.  ^n  ber  %!^ot:  ein  toertl^bolteg  6tücE  aui  Sutl^er§ 
.^anbbibliot^ef  ift  ^ier  entbecft,  ein  S?u(^,  beffen  3tanbgloffen  uns  einen  unmittel= 
Baren  ©inblirf  in  be§  ^Reformators  Stubierftube  geiüäljren.  SÖir  fef)en  l^ier,  njie 
er  für  feine  ibrlefungen  borarbeitet,  toir  tonnen  controllieren,  mit  nielcf)en  §ülfö= 
mittein  er  in  baS  ©c^riftberftänbni^  einzubringen  bemü!^t  ift.  Ser  Seilet  beS  mit 
Sutl^erS  Stnmerfungen  an  ben  3{änbern  unb  gntifc^en  bem  Seyte  befdjriebenen  S3ud^e§, 
eines  ti^pograp^ifdjeu  5Jlei[tern'erfe§  in  O^olio,  tautet: 

„QVINGVPLEX  II  Pfalterium.  ||  G  allicum.  ||  R  omanum.  ||  H  ebraicam.  || 
V  etus.  II  G  onciliatfi.  jj"  S)iefer  üitel  befinbet  fic^  inmitten  be§  frei§= 
runbcn  5Jtittelftüäe§  be§  2;itelblatt{)ol;5fc^nitte§ ;  linf§  unb  reci^tS  bon 
bem  Söorte  Psalterium  bie  ßtjiffren  H  unb  S  |Henricus  Stephanus]. 
mtf  331.  292 '>  folgenbeS  Sm^jreffum:  „ABSOLVTVM  FVIT  HOG  QVIN- 
GVPLIGIS  PSALTERII  OPVS  IN  ||  coenobio  fancti  German!  prope 
muros  Parifiefes:  anno  a  natali  GHRISTI  ||  domini  1508.  Et  in 
clariffimo  Parifiorü  Gymnafio  ex  chalcotypa  ||  Henrici  Stephan!  officina 
§  r^gione  fcliolarü  Decretorü  ||  emilTü  anno  eiufde  CHRISTI  faluatoris 
omniü  ||  1509  pridie  Galedas  Augufti.  Uli  igitur  ||  qui  abfoluere  & 
abfolutum  in  ||  publicum  emitte=  |i  re  dedit:  ||  LAYS  ET  GRATIARVM 
ACTIO  IN  SEGVLA  SECVLORVM  AMEN,  jj"  [, CHRISTI«  beibe  Male 
in  iRott)brucf.] 

S)er  G^inbanb  be§  5Bucf)e§  geigt  ba§  fä(i)fifd^e  Äurlüappcn;  inar  e§  biellei(^t 
©igenttjum  ber  Sötttenbcrgifd^en  Uniberfitätsbibliot^ef  ?  S)ie  ^l^ergamentborfaplätter 
finb  (biellei(f)t  fcl^on  bor  iljrer  ^iSeriuenbung  an  biefer  Stelle)  bon  anbrer  -ipanb  mit 
einigen  i^erfen  befcfirieben.  5hif  bem  am  @(^lu§  be§  33ucl)eö  befinblid^en  5ßorfa^= 
blatt  lieft  man  ba§  2)ifti(^on: 

Ut  corpus  redimas,  ferrum  patiaris  et  ignem  : 
Ut  animam  redimas,  quid  patiendura  erit  hic? 


clavis  David  et  de  quo  illi  in  hac  psahnodia  per  spiritum  sanctum  constitutum  erat  . . . 
Absit  igitur  nobis  credere  hunc  literalem  sensum  [Hebi-aeonim],  quem  literae  sensum 
appellant,  et  David  historicum  potius  facere  quam  prophetam:  sed  eum  sensum 
literae  vocemus,  qui  cum  spiritu  concordat  et  quem  Spiritus  sanctus  inonstrat  .... 
Quod  si  quispiam  contenderit  me  id  [biefen  geiftlic^cn  ©inn  ber  ^Pfalmcn  aufjufpüren]  pro 
dignitate  non  effecisse,  ultro  illi  cedens  nequaquam  negaverim.  Quis  enim  prophetae 
pro  dignitate  mentem  aperuerit,  qui  idem  propheta.  non  sit  spiritumve  prophetae 
assecutus?  quod  de  me  dicere  non  possum". 


Adnotationes  Quincuplic.i  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 


Stuf  bem  Statte  born  ^jat  biefelbe  ^anh  bemerft: 

Pandiculans^  toto  se  corpore  expanditiir  rensen.^ 
S)iefem  'üex]^  ijat  ßuttjer  bie  ©(offe  beigefc^rieben :  huius  generis  sunt  omnes,  'mo^)l 
im  Sinn  einer  Ätage  über  l^äufige  ß'unbgebungen  matevietten  ©inne'^  unb  un= 
gebilbeten  S3etragen§  bei  feinen    (öfter brübern. 

Sut^^erg  23enterfungen  beginnen  auf  ber  Snnenfeite  be§  üorberen  Secfet^  unb 
erftreifen  fiel;  in  ungteitf)mä^iger  SBeife  bi§  3U  m.  230'';  auf  St.  231-292, 
b.  t).  in  bem  be§  äÖerfeö,  in  lüetd^em  g^aber  ©taputcnfiö  bie  beiben  testen 

ber  fünf  "^ifalntenüerfionen  (Psalterium  Vetus  unb  Gonciliatum)  utittfieilt,  ift  bo^ 
(Sjemptor  of)ne  Staubnoten.  Sarau,  ba^  biefe  t}oubfct)vift(icl)eu  (Stoffen  £utt)er  jum 
SSerfaffer  ^aben,  tanu  fein  iilocifel  fein;  e§  ift  biefelbe  .?panb,  )veld)e  ben  SÖolfen= 
büttter  ^^^fatter  mit  3lntertinear=  unb  iKaubgtoffen  befcfjrieben  ^at;  unb  ber  3nt)att 
beftätigt  aufe  5)eutttii)fte  bie  ^bentitiit  Serfaffer».  ,3tt"^ifett)flTt  fii""  "ur  fein, 
au§  Uielc^er  ßett  biefe  ©loffen  ftammen.  3Jian  füt)tt  fictj  Uiotjt  uerfudjt,  ba  fie 
]iä)  in  einem  im  ©omnter  1509  im  S)rutf  boltenbeten  Söerfe  befinben,  fie  aud^ 
mögtid^ft  nal)e  an  biefeu  'geitpnuft  f)eran,5urürf eu ;  mau  T)ätte  ja  bann  bie  ^veube, 
§ier  bie  iiltefte  uuö  ert)altene  t§eotogifd)e  Stnbie  Snttjer'S  begrüben  jn  tonnen.  ^Iber 
ber  Sn^att  ber  Stoffen  ^eigt,  bo^  fie  in  gouj  enger  SSejjieljung  ju  Üntf)er§  i!or= 
tefung  fte'^en.  ^.S.  tefen  U?ir  St.  134  3U  ^f.  88  (89),  49  bie  Seuierfung:  /Quis 
est  vir"":  vide  supra  ps.  48  in  commento  collect.";  bamit  öertüeift  ßutfjer 
auf  feine  Semerfung  ]u  5pf.48  (49),  11  in  ber  5Dre§bner  .*paubfd)rift  (fietjeSb.  III  275). 
^Derartige  3]er)t»cifuugen  auf  ©ö^c,  bie  er  in  ben  Scholae  niebergefdirieben,  finbeu  fid; 
U)ieber'^ott.^  ©omit  tuerbeu  lüir  oune'^meu  müffen,  ba^  aud)  biefe  neueutbedte  Strbeit 
Sut^erä  im  2Öefeuttid|cn  neben  ben  beiben  anberu  "OJieberfdjrifteu  über  bie  ^pfatmen, 
ber  Glossa  unb  ben  Scholae,  gteidj^eitig  t}ergegangen,  alfo  and)  ben  Satjren  1513  flg. 
äujutüeifen  ift.*  Unter  biefeu  breien  U^irb  fie  freitid^  atg  bie  erfte,  gewifferma^en 
al^  eine  ^^räparatiou  ju  gelten  f)oben,  foba^  'mix  für  Öut^erg  9(rbeit  au  ben  einjetnen 
^^falmen  bie  <^otge  Adnotationes,  Glossa,  Scholae  getoiuuen. 

S)er  3tbbrud  ber  Adnotationes  bou  Sutf)erg  .^anb  erfolgt  in  ber  SBeife,  ba§ 
bie  bem  ^Pfatmentert  fetbft  beigefdjriebencn  interlinear  =  unb  ^Jtarginatgtoffeu  in 
ö^^nlidjer  Söeife,  tüie  toir  e§  mit  ber  Söolfenbüttter  |)anbfc^rift  gett)au  (unter  9lu= 
ttienbung  öon  curfitier  ©c^rift  für  bie  2Biebergabe  beg  gebrudteu  Xerteg),  bem  5pfatmeu= 
n^ort  eingefügt  lüerbeu.  SDa  jebod)  Sut^er»  Semerfungen  meift  nur  fporabifd)  ouf= 
treten,  fo  finb  auä  bem  5ßfatmeutejt  nur  ©tic^roorte  mitgettjeilt.    ©0  üjeit  fic!^  jene 


')  SSergt.  loannes  de  lanua  Catholicon:  ,,Pandicularius,  homo  hians  et  toto  cor- 
pore oscitans".  Saju  bic  Don  fJurccUini  mitgctl)eilte  (Srfliirintg:  „pandiculari  dicuntur,  qui 
toto  corpore  oscitantes  extenduntur".  '■')  =  ^lonjcn?  ^)  ®otiei  I)anbelt  e§  fiif) 

in  ben  meiften  gälten  uni  SBertDcifmigen  auf  feine  9lu5iegiing  früljercr  5pfntmen;  on  ben  beiben 
©teUen,  an  tocldjen  bas  umgcfefjrte  SSer^ättni^  Dorlicgt,  gcftattet  bie  ^anbfcf)rift  bie  3lnnat)me, 
ba§  e§  \id)  um  crft  fpciter  angefügte  ^iotijen  t;anbeCt.  *)  ^ntereffant  ift  e§  3U  bev; 

gleid^en,  hjie  311  bcrfeibcn  Seit  (feit  bem  Stug.  1513)  in  bem  S3rtcflücd)fel  be§  5Jtutian  mit 
.^einrid)  llrbanue  3'nt'er§  '^faltcrium  eine  iRoHe  fpielt.  5Jiutian  cmpftef)(t  bringenb  bie  9ln= 
fdjaffung  bicfeg  SBerfcö;  aber  crft  nad}  llJonatcn  glücft  c-s,  ein  ßj-emplar  oufjittreibcn ;  er 
ftubiert  ba^  enblic^  erlangte  Sud;  mit  großem  ßifer,  ber  aber  balb  lior  einer  aiemltd)  f[eiiilid)en 
^Jritit  ber  ^3t)itotogifc£)en  ßenntniffe  ^^aber§  bal^infditoinbet.  ffiergl.  6.  i?raufe,  ber  33riefn)ed)fel 
bc§  9J!ntianua  iX^ufu§.  Staffel  1885  ®.  366.  417.  433.  434.  437.  444.  446.  449. 
Sut^erg  äBerte.  IV.  30 


4G6 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  fidscriptae.  1513  f(g. 


Sftanbnoten  auf  O^aBerS  ßomntentar  Bestellen,  finb  bie  9?crftänbni^  erforberlic^en 
Söorte  beSfelbcn  g(eic[)faü§  in  cuvfiücr  ©cf)rift  Ijcrauäge'^Dben.  SDen  Untevfc^ieb 
3lt»ifc[)en  3nteüinear=  unb  Marginatnoten  felbft  in  nnferm  ?lf)bvuö  Befonbevg  fennt= 
lid^  3U  maä)in,  erfdjien  l^iev  nid^t  erforberlic^. 

ä^ergl.  t?.  ®rnf,  Snlobits  ^nbfi-'  Stapulensis,  ein  53citrag  jitr  ©cfdjic^te  ber  üteformntion 
in  Svanfreic^.   3n  ,3citfd)rift  für  ()tftor.  S'fjeologie  1852  ^eft  1  u.  2,  bcfonberg  @.  22. 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio 
adscriptae. 

[^m  Prologiis  beati  Hieronymi  311  bcn  SCßortcn :  „psalmos  qiioquc  omnes 
eoruni  testamur  cmthoruni,  qui  ponuntiir  in  titulis:  David  sciUcet,  Asapli 
?isf.39,t.  62,1.  Iditttm"  2:]  ps.  38.  61.  70.  Verum  nullns  reperitur,  qui  ab  Idithum 
factus  sit,  sed  illi  sunt  'pro  Idithum  ]>salmus  David'  et  iiltimus  'psalmus 
Asapli',  ut  patet  in  titulis.  Ergo  non  videtur,  quod  sit  author  illorum  Idithum, 
nisi  foi-te  simul  cum  aliis,  scilicet  David  et  Asaph,  eos  fecerit. 

PSALMUS  1. 

[5lTrt  ©(^lu^  be§  Index  Secundus  351.4'':]  Quattuor  sunt  processus  in 
moralibus,  primus  per  debitum  medium  et  debitum  finem,  ut  orare  Deum 
pro  honore  Dei,  et  hec  est  virtus  et  Charitas.  Secundus  per  indebitum 
medium  et  indebitum  finem,  ut  luxuriari,  furari,  et  hoc  est  vitium  et  peccatum. 
Ter  eins  per  debitum  medium  et  indebitum  finem,  ut  orare  Deum  pro  lucro 
et  gloria,  et  hec  est  hypocrisis.  Quartus  per  indebitum  medium  et  debitum 
finem,  ut  rapinam  facere  pro  honore  et  cultu  Dei,  et  hoc  est  demoniura 
meridianura.  Et  in  isto  quarto  videns  propheta  ludeos  peccaturos,  fecit 
hunc  psahiium  de  eis  et  contra  eos  pro  Christo,  qui  est  solus  verum  medium, 
quo  ad  patrem  et  Deum  pervenitur,  quod  nobis  per  consilium  divinum  datum 
est.  ludei  autem  cogitantes  consilia,  que  non  possunt  statuere,  relicto  isto 
medio  tendunt  quidem  ad  Deum  et  liabent  zelum  Dei  et  rectum  finem,  sed 
non  secundum  scientiam:  ideo  abeunt  in  consilio  impiorum.  Quod  fuit  ergo 
iM  31.1-t.  hoc  consilium?  Nempe  Christum  abolere  et  extinguere,  ut  ps.  'animam 
?J!iiui).ai,38.  mcam  accipei'e  consiliati  sunt',  dicentes 'hic  est  heres,  venite  occidamus  eum'. 
i.TOpi.49,G.  In  hoc  consilium  eorum  non  veniat  anima  mea,  ait  lacob.  Et  hoc  ipsum 
visque  hodie  non  odiuut  ludei,  sed  stant  in  i.sta  via,  in  quam  abierunt  in 
eo  consilio  et  veniunt  in  profuudum,  ut  alios  etiam  seducant  et  sedeant  in 
cathedra  derisorum. 


Psalm  US  I. 


467 


[SSL  5.]    Beatus  vir  Hiesus,  qui  non  ahiit  deserto  coiisilio  Dei  non 
consensit  verbo,  corde,  opere  in  consilio  via  ab  eis  excogitata  et  statuta,  im- 
piomni  ludeornm  tempore  siio  eins  crucifixonini,  et  in  via  peccatomni  i.  e. 
pertinaciiini  in  tali  consilio  suo  non  stetit  se  iustificaudo,  peccatum  negandt) 
pertinax  fuit  et  excusator  sui:  in  cathedra  derisortmi  non  sedit,  non  docuit 
eadem  alios.   Primum  est  simplex  peccatum  "^abire'.    Secundum  est  'stare'  et 
se  excusare  et  hoc  est  duplex  peccatum,  sicut  Saul  fecit.  David  autem  mox 
ait  'peccavi',  hic  abiit,  sed  non  stetit.    Sic  Tren.  3.  'Peccatum  peccavitfiinsn'i.  i, 
lerusalem',  i.  e.  illud  quod  est  peccatum,  novo  peccato  peccatum  facit  se 
iustificando.    Sic  enim  faciunt  ludei  prover.  30.  'Generatio  que  tergens  os  spvidjm.  so, 
suum  dicit:  Non  sum  operata  malum'.    Tercium  est  alios  hocipsum  docere, 
quod  est  omniura  gravissimum.  —  Quid  sit  abire  in  consilium  impiorum, 
eleganter  docet  Hiere.  2.  dicens:  'Peccatum  duplex  peccavit  popnlus:  Me  ~Mvcin.  2,  is. 
Dominum  dereliqvierunt  (i.  e.  abiverunt  et  consilimn  eins  non  sustinnernnt 
et  in  lege  eins  non  ambulaverimt ,  et  hoc  est  peccatum  unum,  seil,  abire) 
fontem  aque  vive.    Et  foderunt  sibi  cisternas  dissipatas  (i.  e.  suum  consilium 
impium  secuti  sunt,  inobedientes  ibi,  hic  supersticiosi)'.    Abire  ergo  solum 
est  facile,  remissibile.    Quoniam  peccatum  per  confessionem  fit  nulluni,  per 
negationem  autem  fit  duplex,  quia  hoc  est  osculari  manum  et  adorare  Baal,  i  si'n- 19. is- 
et  negatio  contra  altissimum,  quia  non  dat  gloriam  Deo,  sed  sibiipsi. 

Sed  in  lege  doniini  fuit  t^ohmtas  eins,  i.e.  ex  corde  et  libere  facit  legem,».  2. 
non  in  suo  consilio  sicut  demonium  meridianum.    Ps.  39.  'Dens  mens,  volui     40, 9. 
et  legem  tuam  in  medio  cordis  mei'.    'Non  veni  facere  voluntatem  meam,  Soti.  g,  38. 
sed  eins  qui  me  misit.'    Et  in  lege  eins  meditdbitur  non  loquetiu'  super- 
ficialiter,  die  ac  nocte  i.  e.  perseveranter,  sive  in  prosperis  et  adversis.  Non 
ergo  in  sublimibus  aut  substantiis  separates  meditari  est  beatum  esse.  Q,uo- 
rundam  est  manus  tantum  in  lege  Domini,  qui  timore  pene  faciunt  et  hypo- 
crite,  olimque  et  nunc  ludei. 

Et  erit  tanquam  lignum.    Hoc  facit  voluntas  in  lege  Domini.    Pf?- [51]  |(.  ^52  ]o 
'Ego  autem  sicut  oliva  fructifera  in  domo  Domini'.    Transplantatum,  fixum 
et  radicatum.  Secus  decursus  aquarum.  Hoc  facit  meditatio.   Et  folium  eius 
non  decidet,  ut  'verba  mea  non  transibunt'.    Et  omnia  qucecunque  /ecer?^,  srimc  13,  .n. 
jyrosperabuntur.    Ps.  III.  'potens  in  terra  semen  eius,  generatio  rectorum 'W- 112, 2. 
benedicetur'.    Isaie  55.  'Et  prosperabitur  etc."    Ps.  44.  'Intende  prospere  etc.'ljl'/j"^"' 

Tanquam  pidvis.    Pulvis  sunt  usque  hodie  ludei,  quia  humiliati  etss.  4. 
contriti  sub  omuibus.    Item  quia  expositi  Semper  ad  eiectioues  sicut  pulvis, 
iit  experientia  docet.    Item  quia  non  habent  radicem  in  terra,  sed  super 
faciem  eius. 

Propterea,  quia  se  excusant  in  peccatis,  non  resurgnnt  non  emendantur  as.  ü. 
a  peccato:  hic  negativa  locutio  plus  habet  affirmationis,  i.  e.  maxime  ruunt, 


29  51  fcljU;  fiutf)cr  f)at  für  bie         einen  teeren  9knm  (\e(nffen 

30* 


468 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 


impii  ut  tales  scilicet,  licet  ut  homines  possint,  in  iudicio,  quo  scilicet  se 
deberent  condemnare:  —  in  puuitione  eis  inflicta  vel  activa,  i.  e.  resurrectione 
Spiritual i,  que  fit  iu  iudicio,  scilicet  carnem  mortificando  et  spiritum  vivi- 
ficando.  Hoc  euini  iudicium  Dominus  agit  nunc,  ut  patebit  ps.  9,  qui  de 
isto  occulto  et  inteviori  iudicio  loquitur.  Unde  non  ait  simpliciter:  "^non  5 
resurgent  impii',  sed  'in  iudicio'.  Immo  peius  cadunt  in  iudicio,  quia  quando 
secuudum  carnem  crucifigi  debent  et  passiones  Christi  sustinere  cum  sanctis, 
blasphemant  et  furiunt.  Est  enim  hoc  iudicium,  scilicet  pati  omnia  que 
carnem  mortificant,  ut  paupertas,  contemptus,  frigus,  estus,  infirmitas,  perse- 
Sc/.'2?'2e*v  "^Castigatio  mea  in  raatutinis'  ait  ille.    Sic  dicit  Dominus  Isaie:  "^Cor-  lo 

ripiam  te  in  iudicio',  ne  tibi  innocens  videaris.    Terribile  est  ergo  verbum 
huius  versus  hiis,  qui  castigatione  et  passionibus  non  magis  proficiunt,  sed 
amplius  ruunt  in  detractionem ,  blasphemiani,  iram,  invidiam,  superbiam. 
Quia  de  bis  dicit:  'Non  resurgent  impii  in  iudicio',  sed  magis  oifenduntur 
et  cadunt.     Si  ergo  videris  aliqueni   vel  aliquos  correptos   inflari  et  non 
suscipere  disciplinam  istam  ad  humiliationem  et  emendationem  sui,  tunc  vere 
potes  dicere:  Ecce  pius  surgit  in  iudicio,  impius  autem  magis  mit.  Sed 
unde  venit,  «piod  non  surgunt  impii  in  iudicio?  quia  non  est  voluntas  eorum 
in  lege  nec  sunt  plantati  radicatique,  sed  leviter  in  hypocrisi  florent  et  stant 
in  via  peccatorum,  i.  e.  se  excusant  in  peccatis  et  innocentes  sibi  videntur.  20 
Hec  prima  auctoritas  est,  quod  ludei  non  resurgaut  aut  convertantur, 
'San.  9, 26.  qnia  secuudum  Danielem  'statuta  est  desolatio  populi  huius  et  finis'.  Quod 
9{öm.  3, 19.  autem  hic  psalmus  ad  literam  de  ludeis  loquatur,  patet  per  Apostolum  Ro.  3. 

'Seimus  quoniam  quecunque  lex  loquitur,  hiis  qui  in  lege  sunt,  loquitur'.  Et 
etiam  quia  de  domino  loquitur,  ergo  de  impiis  sibi  contemporaneis.    Alio-  25 
quin  que  laus,  si  non  al)iit  in  consilium  impiorum,  qui  non  erant? 

^.ituf  ber  3»nuenfeite  bc§  üorberen  33ud^bc(f el§ :]  Non  resurgent  impii 
in  iudicio.    Quid  est  iudicium?    E.st  autem  executio  iustitie  et  redditio  ■ 
maxime  vindictarum. 

Unde  ad  literam  uotum,  quod  iudicium  est,  quo  iniustus  punitur  et  30 

I  odio 

liberatur  iustus  in  causa  sua,  excluso  l  amore         Allegorice  autem,  que 

^  precio  etc. 

tamen  in  ps.  1  pro  litera  est,  quo  Dens  pater  vindicavit  Christum,  perdendo 
ludeos  et  destruendo  et  dispergendo  per  omnes  terras.  Et  in  hoc  iudicio  35 
non  resurgunt,  sed  magis  indurantur  et  peius  ruunt.  Unde  usque  hodie 
est  hoc  iudicium  super  eos,  et  tamen  non  agnoscunt  suam  culpam,  sed  magis 
excusant  suam  impietatem  et  staut  iu  via  peccati  sui  erecta  cervice.  Sic 
iustus  liberatus  est  et  traditus  est  impius  pro  eo.  Quia  causam  Christi  Dens 
iudicavit,  sed  illi  non  emendantur  isto  iudicio.    Quare  recte  dicit  psalmus:  40 


25  cotitemperaneis 


Psalmus  I. 


469 


'Non  resargent  impii  in  iudicio':  ludei  iion  convertuntiir  ex  pena  vexante 
eos.  Tropologice  sie:  quia  Dens  querit  salvare  sjiiritum,  sed  huic  resistit 
caro,  que  vult  divitias,  voluptates,  lionores,  ociuni,  iram,  invidiam,  gulam  etc. 
Sed  per  hec  opprimitiu"  pauper  spiritas  et  fit  iniuria  ei,  cum  ipse  deberet 

5  dominari  et  prevalere.  Ipse  enim  est  lacob,  euiiis  sunt  primogenita.  Tunc 
Deus  iustus  zelans  pro  cquitate  faciens  iudiciuni  iuopis  et  vindictam  pau- 
periun  incipit  percutere  carnem  et  humiliare,  ut  surgat  liberius  aniroa,  auflFert 
ocium,  divitias,  houores,  infert  autem  paupertatem,  coutemptum ,  morbum, 
persecutionem,  castigationem.    Nou  euim  potest  Spiritus  vivificari  et  regnare, 

10  uisi  caro  mortificetur  et  serviat.  Sed  quando  hec  inferuutur  impiis,  qui  staut 
iu  via  peccati  (i.  e.  qui  sibi  inuocentes  videntur  et  excusaut  seipsos  in  pec- 
catis),  non  resurgunt  in  isto  iudicio,  sed  peius  ruunt  in  detractionem ,  blas- 
phemiam,  furorem,  iuflantur  et  nialignantur,  iusti  antem  resurgunt  et  magis 
crescunt  isto  iudicio  et  petunt  sie  iudicari  a  Domino  carnem  suam.  Et 

15  si  Dominus  non  vult,  tunc  ipsi  seipsos  iudicant,  castigant  et  corpus  in 

Servituten!  redigunt,  ut  spiritum  roborent.    Ut  ait  Apostolus:  'Si  nos  ipsos  i.ßor.  11,31. 
iudicaremus,  non  utique  a  Domino  iudicaremur.    Cum  autem  a  Domino  iudi- 
camur,  corripimur  etc.'    Ecce  iudiciuni  ei'go  hoc  est  castigatio  secundum 
carnem,  et  hoc  tunc  prodest,  quando  suscipitur  et  non  murmuratur.  Quod 

20  si  murmuratur,  iam  non  resurgunt  impii.    Sic  frequens  in  prophetis  est: 

'lustitia  et  iudiciuni  preparatio  sedis  eins'.    Et  'Sion  in  iudicio  redimetur'.  |Jj  *j^'2j- 
Et  Isaie  9  'Corroboret  ilhid  in  iudicio  et  iustitia  aniodo  et  usque  in  sempi-  Scf.  9, 7. 
t«ruiim\    Iustitia  est  vita  spiritus,  iudicium  est  mortificatio  carnis.    Et  hiis 
duobus  regitur  sedes  Christi.    Hoc  est  iudicium  declinare  a  malo,  scilicet 

25  ea,  que  sunt  carnis  bona,  sunt  mala  spiritus:  quod  fugere  non  potest  fieri, 

nisi  caro  mortificetur.  Et  fac  bonum,  id  est  iustitiam.   Sic  Dominus  morti- i.Sam.2,6.7. 
ficat  et  vivificat,  deducit  ad  inferos  et  reducit,  percutit  et  sanat,  pauperat  et 
ditat,  damnat  carnem  ut  salvet  spiritum.    Et  qui  huic  damnationi  resistunt, 
sue  saluti  resistunt.    De  iustitia  autem  allegorice  dicit  et  tropologice  siniul 

30  Apostolus:  'Ut  nos  simus  iustitia  Dei  in  illo',  scilicet  Christo.    ludei  autem 2. eoi. 5,21. 
et  gentes  sunt  iudicium  Dei  in  seipsis.    Et  [spiritus]  noster  est  iustitia  Dei, 
caro  autem  maledictum  et  condemnatio  et  anathema,  scilicet  cum  lericho 
sie  posita  in  iudicium.    Anagogice  erit  damnatio  futura,  extrema  vindicta  et 
omnium  iudicium  novissimum,  in  quo  riiulto  minus  resurgent  impii,  quia  ista 

35  pena  non  erudientur  ad  salutem,  sed  extreme  malignabuntur  et  corruent  in 
eternas  blasphemias  et  detractiones  contra  Deum.  Quorum  nunc  initium  et 
vix  figura  agitur  in  illis,  qui  tropologico  et  aUegorico  iudicio  indignautur. 
Immo  et  literali  iudicio  semper  obnititur  carnalis  homo  et  indigne  fert  se  con- 
demnari,  etiam  si  sciat  sese  meruisse,  adhuc  nititur  sese  oruare  et  iustificare 

40  et  iudicium  effugere.    Quandocunque  ergo  vides  aliquam  iuflari  et  furere  ex 


31  spiritus  f ctjU ;  im  Onijiital  ift  'fjkx  ein  ©tücE  afegeriffcn 


470 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 


sua  castigatione  et  discipliua,  duc  oculos  ad  futurum  iudicium  et  cogita,  quaudo 
ille  iuchoat  tale  iudicium  et  quam  horribiliter  illi  magis  iuflabuntur  et  furient. 

Corollariuiii.  Hoc  verbum  'Nou  resurgunt  impii  in  iudicio'  non  debet 
intelligi:  i.  e.  iu  tempore  iudicii,  quasi  scilicet  extra  tempus  iudicii  resurgant, 
sed  omnino  sicut  iacent  verba  'In  iudicio',  i.  e.  ex  eo  vel  iu  eo  quod  iudicantur 
et  puniuntur.  In  iudicio  .seu  per  iudicium,  sicut  si  dicas :  Stultus  non  emen- 
datur  in  flagellis  vel  per  Hagella.  Unde  melius  fuisset  translatum  ad  modum 
locutionis  latine :  Impii  uou  resurgunt  iudicio  seu  punitione,  sicut  melius  dico : 
Stultus  non  emendatur  flagellis  (juam  in  flagellis.  Est  enim  locutio  istaHebraica, 
ubi  'In'  ponitur  cum  ablativo  comitantem  significans  causam  vel  instrumen- 
5.  anuj.7, 8.  talem,  ut 'Eduxit  eos  de  Egypto  in  manu  forti  et  in  brachio  extento",  quod 
Latinus  sine  'in'  diceret:  'Eduxit  eos  manu  forti'.  Sic  liic:  non  i'esipiscuut,  non 
resurgunt  iudicio  sive  ex  iudicio  sive  per  iudicimn  inflictum  eis,  sed  peiores  fiunt. 

Corollarium  2.  Licet  tam  iustitia  quam  iudicimn  sit  redditio  unicuique 
quod  siium  est,  tamen  in  Scripturis  est  talis  difi'erentia,  quod  iustitia  est 
redditio  boni  bonis,  iusti  iustis,  et  sie  Semper  respicit  bonum  reddendimi, 
iudicium  autem  est  condemnatio  et  redditio  mali  malis,  vindictam  impiis 
inferre,  ac  sie  liberare  iustos  oppressos  et  vexatos.  Utrunque  ergo  iustitia 
et  iudicium  est  in  extremis  duobus,  sed  iustitia  frequentius  in  solum  uno, 
scilicet  bouo,  iudicium  autem  Semper  in  utroque,  scilicet  discerneus  malum 
et  bonum,  ubi  iustitia  solum  bonum  reddit. 

Queritur  autem,  cur  Scriptura  non  appellet  punitionem  suo  nomine, 
sed  vocat  eam  'iudicium'?  Sine  dubio,  quia  facilis  est  homo  ad  vindictam, 
ut  discat  eam  non  ex  alFectu,  sed  iudicio  inferre.  Et  ideo  punitio  tam  neces- 
sario  requirit  discretionem,  ut  etiam  nomen  iudicii  exinde  sibi  vindicet.  Non 
sie  iustitia  aut  niisericordia  aut  benignitas,  quia  non  facilis  est  homo  ad  ex- 
cessum  in  illis.  Igitur  vindicta  et  punitio  Semper  sit  iudicium  aut  cum  iudicio. 

Hec  autem  omnia  dicta  sunt  de  iudicio  damnationis,  punitionis,  vin- 
dictae  etc.,  ex  quo  fiunt  istae  iustae.  De  iudicio  autem  discretionis  et  electionis 
non  voluit  nos  Dens  multa  scire:  ideo  ei  relinquendum.  Quare  psalmus  9, 
in  quo  multa  de  iudicio  ponuntur,  non  de  iudicio  discretionis,  sed  iam  dicto 
debet  intelligi,  et  titulus  'pro  occultis'  similiter  ad  hoc  exponi,  quod  patet 
W\-  9,5.  ex  verbo  eiusdem  psalmi  diceutis:  'Quoniam  fecisti  iudicium  meum  et  causam 
meam'.    Et  iterum  'Qui  iudicas  iustitiam'  id  est  iudicando  impios  das  iustis 

discreta 
mitis 

iustitiam  suam  et  premium.   Est  itaque  in  summa  iudicium 


dicta,  damnatio,  castigatio. 


benigna 
liylaris 
debita 


vm- 


1  5Bon  quaiido  [qii]  ift  mii  ilod)  .  u  crlcnntiar        8  siu        15  SJor  taineu  ftcl)t  noä) 
ein  i.  e.         32  adhoc 


Psalmus  II. 


471 


[SSlatt  ö"*.]  In  primo  versu  tria  posuit  membra,  hic,  scilicet  versu 
'ideo  nou  resurgeut  etc.'  duo  tantuni.  Cur  hoc?  an  forte  .sessores  in  cathedra 
resurgent,  sed  uon  impii  et  peccatores?  Non  ntique,  immo  multo  minus,  si 
eniiu  duobus  negavit  resurrectionem,  dat  intelligere  multo  magis  terciis  negari. 

Voluntas  in  lege  Domini  facit  radicari  et  plantari,  meditatio  autem 
irrigat,  quia  sicut  arbor  fomentum  habet  ab  aquis,  et  iguis  a  lignis  adiectis 
sie  aft'ectus  fovetiu"  meditatione  et  memoria.  Quia  quod  oblivionem  accipit, 
mox  a  voluotate  etiam  excidit,  sicut  arbor  arescit  cessante  irriguo  fomento 
eins,  et  ignis  sine  combustibili. 

In  iudicio.    ludicio  [  "^^^^^^    |  x\\^  sui^ra. 

[  passivo  J  ^ 

[3u  ^aBerg  (^itat  Hon  ^Pf.  25  [26],  5  'Cum  impiis  non  seäebo'  I)at 
£ut()cr  über  sedebo  üSergcfdjVteBen:]  ero  doctor  ut  illi. 

[3u  i^aBeiy  33cmcr!ung,  bo§  bic  Söorte  'omnlu  quaccunque  facief  rtcf;= 
tigcr  'omne  quod  fecerif  im  Psalterium  iuxta  Hebr.  ü6er|e|t  feien,  fügt  Sut^er 
bic  ^JJott^:]  Reuchlin  242.  ^ 


PSALMUS  II. 

[231.6.]    Frlncipes  tracfahunt:  quid  tractant?  scilicet  quod  sequitur. 2. 
Dirumpamns  vinetda  conmi,  inopum,  i.  e.  fedus  et  sotietatem  ciun  eis  a?.  3. 
20  non  habeamus,  nec  abearaus  in  cousilium  eorum:  et  proiciamus  a  nohis 

procul  repellamus,  laqueos  eorum  iuiquitatis  consortium,  prover.  1.  evnici)iii.i,ii 

Qui  Itahitat  in  celis  irridehit  eos,  irrideri  faciet:  et  iJominus  stihsan-^.i. 
nabit  eos,  sicut  patet  in  ludeis,  quoruni  studia  nunc  toti  mundo  stulta  fuisse 
patent:  magis  autem  in  futuro  iudicio.  Quare?  quia  sedebit  dominus  rex 
25  ineternum.  Voluerunt  ludei  eum  expugnare,  et  ecce  jiositi  sunt  scabellum 
pedum  eins  et  saunabiles  facti.  Voluerunt  postea  tyrauni :  ecce  autem  ipsi 
perierunt  et  adhuc  regnat  Dominus.  Voluerunt  etiam  lieretici,  sed  ecce 
adliuc  regnat  Christus,  et  omnes  positi  sunt  in  locum  suum.  Quis  dubitet 
nunc,  quin  et  illos  sie  pater  ponet  sub  pedibus  eins,  qui  modo  eum  hostiliter 
impugnant,  malis  operibus  et  vita  pessima? 

Tum,  quando  irridebit,  scilicet  hic  et  in  iudicio  futuro,  loquctur,  qui  25. 5. 
nunc  tacet,  iudicium  et  increpationes.    Conturhahit  eos,  tuuc  in  corpore  et 
anima,  utroque,  hic  in  anima. 

Ego  autem.    Hic  potest  intelligi  persona  patris  et  mox  in  sequenti«.  e. 
35  versu  persona  filii.    Fit  autem  hec  mutatio,  quia  idem  loqueus  est  pater  et 


23  munda 

^)  Reuchl.  Rudimenta  pg.  242  s.  v.  ^3  „ps.  1  'Et  omnia  quaecunque  faciet,  pro- 
sperabuntur'  secundum  LXX  interpretes.  Sed  Hieronymus  reetius  in  suo  p.salterio  'Et 
omne  quod  fecerit  prosperabitur'." 


472 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513 ftg. 


filius.    Veruntainen  etiam  ])rimum  potest  filio  competere,  quia  et  ipse  se 
misit,  se  constituit  regem  una  cum  patre. 

ä!.  y.  In  virga  ferrea,  verbo  Euaugelii,  quo  domautur  duricordes:  Ei  tan- 
quam  vas  figuli  confringes  eos,  i.  e.  secundum  carnem  castigabis  eos,  ut  fracta 
et  mortificata  carne,  que  est  vas  fictile,  vivat  Spiritus.  5 

».  10.         Beges  principes  populi.    Intelligite,  i.  e.  intellectificamini. 

SB.  11.  Servite,  latriam  exhibete.  Domino,  Ihesu  Christo  deo  in  timore,  sancto 
et  spirituali:  et  exuUate  ei,  non  vobis,  sed  ei,  i.  e.  ia  spiritu,  ad  honorem 
eius,  cum  fremore,  reverentia  cordiali. 

[3u  t^itat  öon  3())ofteIgel'(^i(^te  4,  27  'Ihesum,  quem  unxisti\  w 

au§  irclc^em  biefer  Begrünbct,  ha^  auä)  ^f.  2,  6  'ego  autem  unxi  regem 
meum''  Icfeii  fei,  macfjt  ßuHjci:  bic  33emer!ung;]  Sed  hoc  'unxisti'  ad  verbum 
istud  refertur  potius,  scilicet  'adversus  Christum  eius',  q.  d.  Petrus;  Vere 
ipse  est  Cliristus,  i.  e.  uuctus  ille,  de  quo  iste  psahmis  dicit,  quia  tu  uuxisti 
eum,  i.  e.  Christum  fecisti.  Nam  Petrus  non  allegavit  hunc  versum  sextum,  15 
sed  solum  duos  primos  et  eos  ita  exposuit. 

PSALMUS  III. 

33.2.  [351.7''.]^  Mulü  dicunt  an'mie  mee.  'Anime  mee',  cur  non  'mihi'? 
vel  'auribus  meis'? 

a)iattf).27,43.         Non  est  salus  i])si  in  deo  eins,  ut  *si  filius  dei  est,  liberet  eum  nunc,  20 
si  vult\ 

23.  6.  Ego,  scilicet  potestate  mea,  dormivi  et  soporattis  sunt,  i.  e.  voleus  mor- 
tuus  et  sponte  posui  animam.  Hoc  verbum  satis  indicat  psalmum  esse  pro- 
pheticum.  Nam  verisimilius  est  David  tunc  praeangustia  non  potuisse  dormire, 
aut  si  dormivit,  quid  magni  recitat  de  sua  dormitione  et  omittit  multa  alia  25 
eiusdem  hystorie,  que  in  libro  Regum  leguntur,  multo  magis  certe  memo- 
randa,  quam  somnus  suus,  qui  nihil  ad  rem  pertinet,  immo  minus,  quam 
omnia  alia,  scilicet  coinedere,  ire  etc.?  Maxime  autem,  quia  ideo  se  dicit 
surrexisse,  quia  Dominus  suscepit.  Magnus  profecto  et  novus  somnus,  a  quo 
exurgere  non  ])otuit,  nisi  Dominus  susciperet  eum.  Non  habuisti  servum,  30 
o  rex  David,  qui  te  excitaret,  ut  necesse  esset  Deum  fieri  tuum  excitatorem? 
Atque  ideo  Christus  est  excitatus  et  susceptus,  i.  e.  sursum  raptus  ab  inferis. 
Sed  ut  etiam  ipse  cum  patre  eandem  Operationen!  suam  esse  osteudat,  dicit: 
'Exurrexi'  scilicet  ego  propria  potestate.  Et  tamen  Dominus  siraul  mecum 
me  suscitavit.  De  Davidis  autem  somno  uequaquam.  Nam  magis  memorare  35 
deberet,  si  non  dormisset  aut  vigilasset,  quam  si  dormisset,  quae  est  operatio 
indifferens,  et  uecessaria  nature  proprietas:  de  qua  stultum  videtur  texere 
laudem  et  oratiouem.    Item  si  dormivit,  quid  mirum  si  exm-rexit?  Certe 


2)a5  iölatt  ift  irrig  mit  o  beziffert. 


PsaJmus  III.  IV. 


473 


rairum,  si  non  exurrexisset,  magis  fuisset.    Igitur  bene  Biirgensis  expouit 
contra  Lyram,  non  obstante  ignivomo  illo  Matthia  calumuiatore  eius.^ 

[3u  ^abtx§  SScmerf unt3 :  in  bcr  5ßfalmenu6erf(^rift  "psalmus  Bav'uV  fei 
David  al§  3)otit)  aufjuf äffen,  unb  ftc  Bcbeute  non  tarn  David  ador  Fsalmi, 
quam  psalnms  in  sjnritu  ipsi  David  ostensus,  fdjreibt  Snt^ci"  Bei:]  Quam 
optime  dicis  certe !  Hec  et  mea  sententia  est  et  b.  Augustiui  ps.  7,  nbi  dicit, 
quod  propheta  velamen  mysteriorum  assumpsit  de  hystoria.^ 

PSALMUS  IV. 

[SSI.  8.]  Et  scitote,  quoniam  mir ificavit  dominus  sanctum  smmi.  Quo-sb.  4. 
niam  scire  dominum  mirabilem  non  est  impiorum,  ut  ps.  117  'Et  est  mirabile  ^uf.  ns,  23. 
in  oculis  uostris'.    Et  ps.  15.  'Sanctis,  qui  in  terra  sunt  eins,  mirificavit  omnes<{5f.  le,  3. 
voluntates  meas  in  eis'.    In  eis,  i.  e.  ipsi  percipiuut.    Sic  enim  'Mirabilis  in     es,  36. 
sanctis  suis  Deus'.    Et  'Sanctum  templum  eins  mirabile  in  equitate'.    Ipsi     es,  e. 
enim  cognoscuut,  ideo  hortatur  propheta  hic,  ut  etiam  cognoscant  literales, 
ue  sit  eis  scandalum.    Et  usque  hodie  multi  olfendunt  in  istum  versum. 
Quia  veiitas  mirabiliter  illudit,  confidentes  in  sensum  suum  et  reprobat, 
quod  ipsi  eligunt  et  econtra.    Ideo  humilitas  sola  salvat,  ut  omnibus  tete 
submittas  et  cedas:  Quia  nescis,  quomodo  et  ubi  et  quando  tibi  veritas 
obviet.   Sepius  enim  in  abiectioribus,  ut  Dens  in  carne  velatur,  'nescitis  enim,  jjiarc.  i3, 35. 
quando  filius  hominis  venit'.    Unde  qui  hunc  versum  intelligit,  facile  sese 
toti  mundo  inferiorem  reputat. 

Stq^er  cubilia  vestra  et  tacete?    Unde  et  infra  ps.  29.  'compungar'  pro|j  jg 
'taceat'  *  ponitur  etc. 

[^u  bcm  Settel  "^ad  victoriam  Bemerft  ^^aber:  Intellige  'provocationem 
canentium,  ut  alter  alterum  canendo  et  hene  canendo  superet.  ©aju  £utf}et:] 
Quod  si  verum  est,  nonne  potius  boasse  quam  cecinisse  tibi  videutur?  Nisi 
hoc  'bene  canendo'  non  referas  ad  elevatiouem  et  violentiam  vocis,  sed  ad 
Studium  magis  devotionis  et  aflFectionis,  sicut  Apostolus  dicit,  quod  meliora  i.tsot  i-'.ai. 
charismata  debemus  emulari  invicem,  in  provocationem  bonorum  operum. 

[^n  f^^aBeiy  SSemerfung,  ba^  ba§  äßort,  tt)el(^e§  mit  irascimini  üBer= 
fci^t  ift,  auä)  contristamini,  conturhaynini,  commovemini  Bebeuten  tönm,  maä)t 
Sut^er  ben  (Sinluanb :]  Sed  Apostolus  Ephe.  4  'irascimini'  dicit.  csvO-  26. 

^)  3)et  ^raiiäiäfaiter  DJiottI)iag  ^Döring,  'oon  toeld)ein  bie  ßntgegnuiujeii  311  ben  Additiones 
ftainmen,  lueldje  'l^aulus  23iixgcii|i§  beut  ßommentai-  beS  2t)xa  t^tnäugcfügt  Ijat.  iöurgertfiä  loitt 
im  @cgeni"a|  311  festerem  ben  *4^iatm  auf  Gfjriftu^,  nid^t  auf  Saüib  bejiefjcn  untct  Söcrufuug 
barouf,  ba^  ba^  'soporatus  sum'  gat  uid)t  auf  2^attb  paffe;  bcun  „sopor  addit  ad  dor- 
mitionem  somni  suavitatem  et  quietudinem" ;  ein  fo(d;er  ©d)(umincr  fei  aber  bei  eineiu 
glüdjtüug  nid)t  benfbar.  Xoriug  bogegen  ixüäxt  biefc  (Raffung  bcs  SBorteä  „sopor"  für  mü= 
fürlid)  uub  beutet  beu  ^^}aim  auf  Sabib.  ^)  SSergl.  oben  ©.  463.  ^)  <Bo  im  Psalt. 
iuxta  Hebr.  ftatt  be^  compungimini  ber  Vulgata.  ■•)  ^f.  30,  13  Vulgata:  'et  non 

compungar'.    Psalt.  iuxta  Hebr.  'et  non  taceat'. 


474 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  aclscriptae.  1513  flg. 


PSALMUS  V. 

25. 3.  [331.  O''.]  Mane  exauäies  vocem  meatn.  Quia  tunc  optiinum  tempus 
oraudi,  aütequam  incipiat  nialitia  huius  vite.  Item  mystice  'maue'  i.  e.  primo 
iu  Omnibus  agendis.  Item  'mane"  (i.  e.  spiritu)  et  non  vespere  (i.  e.  litera), 
non  secundum  carnem,  sed  secundum  spiritum  orabo. 


PSALMUS  VL 

25-  9-  [^I.  11.]  Discedite  a  mc  omnes  etc.  Hunc  versum  in  persona  sua 
5!»Qtti).j^, 23. aUegat  Dominus  in  Euangelio:  ergo  totus  psalmus. 

PSALMUS  VIL 

33. 2.  [391.  12.]  Dumiiie  dcus  mens.  Sic  enim  in  Euangelio  Christus  vocat 
^^'"'Iq'' 'Deus  mens'.  Sed  uos  dicimus  'Dens  noster\  Unde  ait:  'Ascendo  ad  patrem 
meum  et  patrem  vestrnm,  Deum  meum  et  Deum  vestrum\  Unde  hoc  pro- 
nomen  'meum'  semper  mihi  iudicat  loqueutem  Christum  aut  in  persona  eius 
loquentem.  Ecclesia  enim  dicit  'nostrum'  et  non  'meum',  nisi  in  capite  suo 
Christo,  i.  e.  cum  eo  et  per  eum  orans. 

SS-  4-  Domine  Dens  mens,  si  feci  istud  etc.  Solus  Cliristus  potest  hec  verba 
dicere  proprie  et  non  David,  cui  fuit  predictum,  quod  ista  pateretur  ex  domo 
propria  propter  peccatum  in  Uriam.  Igitur  omnis  persecutor  querit  occa- 
sionem,  quomodo  accuset  pium:  sie  enim  ludei  contra  Christum  querebant, 
scilicet  quod  regnum  appeteret.  Et  ipse  sciens  suam  innocentiam  dicit:  'Si 
feci  istud\ 

«.  15-         Concepit  dolorem  i.  e.  iuvidiam:  et  pex>erit  inujuitntem ,  sicut  Absalon 

factum  videbat:  ita  prophetat  futurum  inimicis  Christi. 
35.  16.         Foveam,  quam  fecit  mihi. 

as.  17.         Convertetur  dolor  eius  i.  e.  eifectus  invidie  eorum. 

[3u  gaBer§  ßotnmentar,  loeldjer  bte  gefdjic^tlid^e  Situation  beg  5p[alme§ 
in  ber  gluckt  S)at)ibg  öor  Stbfalom  ftel)t,  madjt  £utl}ci-  bte  Stanbfaemerf ung :] 
Sed  meo  iudicio  dorsum  huius  psalmi  aptius  Lyra  exponit  de  Säule.  Quia 
sie  verba  optime  cousonant.  Non  enim  David  optabat  ista  mala  filio  Absalon, 
sed  magis  flevit.    Sed  adhuc  melius  de  Clu-isto. 

[3u  ^aBer»  S^etnertung  „locutus  est  David  verha  carminis  in  die,  qua 
liberavit  ctim  dominus  de  manu  omnium  inimicorum  suorum"  ergebt  ßut^er 
bcn  @inlüanb:]  Sed  cum  psalmus  sine  dubio  factus  sit  non  in  isto  casu  sed 
post,  non  videtur  apte  petere  liberationem  sui,  diceus:  'Libera  me',  'salvura 
me  fac  a  persequentibus  me',  qui  iam  liberatus  erat.  Sed  quia  in  tribulatione 
spi- 4, 2.  dilatavit  ei  Dominus  intellectum  ut  ps.  4,  intellexit  hoc  iu  figura  factum 


35  quia  iam? 


Pwilmus  V.  —  VIII. 


475 


Christi  persecutioaem  significare.  De  qua  et  propter  quam  psalmum  istum 
prophetice  composuit,  ut  manifeste  patet  ex  fiue,  ubi  ludeos  alloquitur,  ut 
con vertan tur.  Uucle  licet  nou  omuiuo  reprobem  })sahiuini  istum  factum  pro 
recordatioue  illius  beueficii  hystorice,  tameu  prophetice  uon  loquitur  de  eo. 
Ego  autem  seusum  Uteralem  quero  proplieticum  in  psahiiis.  Et  ideo  bene 
sustineo,  quod  duphcem  sensum  habeant,  alium  in  dorso,  alium  in  facie. 

[3u  gafcerä  ßrtlärung,  ba^  2l6faIom  im  ^[alme  ein  %t)pu§  auf  ben 
23eri"ät^er  '^uba^  fei,  Bemerft  £utf)er:]  Eectius  b.  Augustinus  ludam  per 
Achitophel  iutelligit  psalmo  eodem  presente. 


PSALMUS  VIII. 

[ß8l.  13.]  Iste  psahnus  habet  dorsiun,  i.  e.  hystoricus  est  de  homine 
creato,  habet  et  faciem,  i.  e.  propheticus  est  de  Clnisto.  In  illo  recitat  pre- 
terita  et  que  post  tergum  erant,  in  lioc  autem  prophetat,  que  ante  fiierunt 
et  futura  in  Clmsto. 

Quoniam  elevata  est  maynificentia  tua:  j^s.  45  'Exaltabor  in  terra',  jj 
Qui  posuisti  glorimn  tuani,^  filium  incarnatum  per  passionem  glorificatum, 
super  calos,  non  super  terram,  sicut  ludei  sperabaut.    Ex  ore  infantium  et'&.-i. 
lactentium.    Omnes  Clnistiani  sunt  infantes,  quia  nati  ex  Deo  et  verbo  veri- 
tatis  et  sie  facti  pueri  euangelici  et  quottidie  nascuntur.  Uterus  euim,  ex  quo 
nascuntm",  est  Scriptura  sancta  et  Euaugelium.    Sunt  etiam  lacteutes,  quia 
sugunt  ubera  eiusdem  euangelii.    Sic  Dominus  Ihesus  Isaie  66 :  'Si  ego,  qui  Sn-  66, 9. 
aUos  parere  facio,  sterilis  ero?'  Quia  premisit,  quod  Zion  peperit  filios  suos. 
Et  hec  est  benedictio  uberum  et  vulve  ab  Isaac  data  lacob.   Quoniam  videboiMü\. in, -i 
ccdos  tuos,  non  terram,  ut  iterum  illi.  Quia  liic  nusquam  terram  memorat,  sed  sß.  4. 
solum  celestia,  super  que  dicit  ipsum  elevatum,  manifeste  vult  regmuii  Christi 
non  terreuum  sed  Celeste  esse.   Opera  digitorum  tuorum  donorum  et  gratiarum 
Spiritus  tui.    'Ascendisti  in  altum,  dedisti  dona  hominibus'.    Hü  sunt  digiti  %\.  68, 19. 
eins:  Dens  enini  nou  habet  digitos.    Quid  est  homo,  humana  natura,  quod'^.  5. 
memor  es  eius  tu  ipse  per  te  ipsum:  atd  fdius  Iwminis  quoniam  visitas 
eum  tu  ipse  per  te  ipsum?  Oiimia  suhiecisti  etc.  Hoc  verbum  arguit,  quods.  8. 
de  solo  Christo  loquatur,  quia  nulli  hominum  subiecit  omnia,  sicut  apostolus 
exponit  Hebr.  2.    Q-uam  admirabile  est  nomen  tuum  in  universa  iferm.  ^• 
Notandum,  quod  nomen  dei  fuit  antea  niirabile  in  universis  celis,  nvinc  autem 
et  [in]  luiiversa  terra.    Angeli  mirantur,  quod  sit  homo  in  terra,  qui  est  deus 
eorum  in  celo.    Homiues  admirantur,  quod  est  deus  in  celo,  qui  est  frater 
eorum  in  terra.    Illi  angeli  descendunt,  hü  autem  asceudimt  in  ista  scala 
benedicta.    Unde  hic  de  hominibus  dicit,  quomodo  sit  mirabile,  quoniam 


34  in  fe^tt 

^)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


476  Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513 flg. 

3i))3i(f).  1, 10.  elevata  est  gloria  tua  super  celos.  Hoc  est  mirabile,  sicut  Apostoli  intiie- 
bantur  iu  celum  euutem  illiim  et  admirabantur.  Vei'um  nomen  dei  non 
potest  admirabile  aiit  magnura  esse,  nisi  nos  parvi  simus:  tantum  enim 
S(3f.  64, 7.8.  exaltatur  deus,  quautum  humiliatnr  liomo,  sicut  ps.  dicit:  'Accedat  liomo  ad 
cor  altum  et  exaltabitur  Deus'.  Ideo  istius  maguitudinis  admirande  non  sunt 
admiratores  nec  laudatores  aec  estimatores  nisi  parvuli  et  infantes.  Ideo 
dicit:  'Ex  ore  iufantium  etc.' 

[3u  '(^aBer§  SSejeic^nung  bc§  öon  2ßf.  8.  Psalmus  de  Christo 

domino:^  Sed  quid  dicemus?  B.  Augustinus  et  niulti  alii  de  homine  simpli- 
citer  intelligunt.  Respondeo :  Non  negamus  hystorice  et  in  gratiarum  actione 
hec  dici  a  David.  Et  sie  b.  Augustinus  et  illi  intelligunt.  Verum  simul  pro- 
phetat  sub  istis  verbis  hystorice  dictis.  Unde  literalis  sensus  propheticus 
principalis  bene  concurrit  cum  literali  hystorie  recitate.  Et  in  huius  signum 
hystorie  in  psalmis  prerupte  et  obscure  narrantur,  ut  dent  intelligere,  quia 
propheticus  sensus  ad  literam  potior  est.  Alioquin  quis  dixerit  David  pro- 
plietam  ex  hoc,  quia  veteres  hystorias  iu  metra  redegit?  Sicut  quis  luvencum 
Hyspanum  dicat  prophetam  ex  eo,  quia  Euaugelia  in  leges  versuum  reduxit?^ 
Alius  igitur  est  sensus  hystorie,  alius  prophetie  in  hoc  et  multis  psalmis 
aliis.  Alias  quis  non  possit  similis  esse  David?  JSTam  et  ego  aliquam 
hystoriam  possum  in  versus  breviter  disponere.    Igitur  Apostolum  audi: 

i.eoi-.ii,  1  f. 'Emulamini  prophetare  et  lingua  loqui  nolite  prohibere'. 

[f^aBer  beutet  ba§  'i?ro  torcularibus'  ber  3ßfalmü&erf(^rtft  „pro  festo  tor- 
cularmm,  quod  idem  feskim  est  tabernacidorum" ;  baju  £ut£)er:]  Aptius  autem 
torciüaria  intelligo  martyria  Sanctorum,  quia  de  hiis  loquitur  psalmus  iste 
5ßf.  68, 36.  in  hoc,  quod  dicit  admirabile  esse  nomen  domini:  quia  'mirabilis  deus  in 
sanctis  suis'.  Quos  diligit,  magnis  crucibus  obiicit  in  mimdo.  Et  quod  filio 
coucrucifixi  sunt  non  solum  in  spiritu,  sed  etiam  exemplo  et  in  similibus 
passionibus  in  mundo:  que  non  apparent  hominibus  nisi  infirma,  stulta  et 
mala,  cum  sint  coram  Deo  fortitudo,  sapientia,  bonitas  maxima.  Ideo  ex 
ore  infantium  perficit  laudem,  quia  homines  secundum  carnem  magni  ista 
non  capiunt. 

[^n  SS.  6  erllärt  '^ahtx  bag  gncd)ifc^e  (Sitat  in  .öeBr.  2,  7  avS  einem  _ 
ÜBerfelunggfc^ltt^i-"  bcffcn,  ber  ben  tion  5ßaulu§  l)eBtdilc^  gefdjtteBenen  .|)c6räei-= 
Brief  tn§  ©ried^ifc^e  üBertragen  ^aBe.  £)a3U  Suf^er :]  Quis  hoc  novit?  Quia 
et  aliis  locis  Apostolus  allegat  Scripturani  non  ut  in  Hebr.,  sed  secundum 
sHöm.  3,  lof.  LXX,  ut  patet  lio.  3  et  4  et  alibi. 

4,  7  f. 

10  gratiaruiiiactione         14  uaiTeutur         18  Aliud  igitur 

3]on  bcr  Historia  evangelica  beö  Siuö"":»'^  gab  e§  bamalS  betcttS  6  Sluigaben, 
bnrunter  eine  öon  grabet  6tapu[enfi§  beranftnltctc  {^axu  1499).  S)oc^  fömite  nuc^  ßut£)er§ 
Sefanntjc^aft  mit  biefem  c[)riftUd)eit  3)td;tcr  nur  aus  .giicronljmuö  flammen  (Catalogus  Oiip. 
Taris.  1579  I  375  u.  Epist.  ad  Magimm  II  508). 


Psalmus  IX. 


477 


PSALMUS  IX. 

[391.  14''.]    In  finem,  pro  occuUis  fäü  psalmus,  siipple  quo  landant«-  i. 
active,  David.   Occulti  vel  absconditi,  de  quibus  hic  psalmus  loquitiir,  intelligo 
fideles  Christi,  qui  ideo  sie  vocantur,  quod  eoriim  omnis  gloria  est  spiri- 
tualis  et  interior  decor,  secuudum  hominem  coram  Deo,  sicut  psalmo  sequenti 
'In  obscuro  rectos  coi'de''  vocat.    Qiiia  eorum  iustitia  non  est  in  hypocrisi,  ^Pf.  n,3. 
sed  in  spiritu  et  sauctitate  veritatis,  seciindum  Deum,  seu  in  conspectu  Dei. 
Ad  hoc  sunt  raulte  auctoritates  psahnorum :  'in  velamento  alarum  tuarum'.  '^l-  es,  s. 
Item  'protexit  me  in  abscoudito  tabernaculi  sui'.    Item  'Abscondes  eos  in  W  27,  ü. 
abscondito  vultus  tui  a  conturbatione  hominum'.    'Posuit  enim  in  tenebris  ?3f.  'is,  12. 
latibuhmi  suuni\   Et  'nubes  et  caligo  in  circuitu  eins'.   Fides  ergo  est  um-  '^i  ^t,  2- 
bracuhmi  istud,  in  quo  occultantur  sancti  ab  insidiis  inimici.  Quamquam 
verum  sit,  quod  ista  fiant  iudicio  occulto  Dei.    Veruntamen  hoc  iudicium 
ideo  dicerem  occultum,  quia  non  est  secuudum  visionem  oculovum,  i.  e.  est 
mortificatio  carnis,  que  apparet  hominibus  carnalibus  stultitia.    Crux  Christi 
enim  est  hoc  iudicium,  quod  qui  portant,  insipientes  videntur  et  obseuri  et 
nihih  coram  seculo.    Item:  Eadem  dictio,  que  hic  'pro  occultis'  ponitur, 
scihcet  Ahnut,  significat  etiam  iuvenculas.    Et  sie  est  sensus:  Hec  est  laus 
iuvencularum  filii  [sponsarum  Christi],  i.  e.  credentium  animarum  in  Christum 
filium  Dei.    Synagoga  autem  et  hypocrite  sunt  iusti  in  propatulo  et  stat 
foris  frater  senior  et  non  ingredi  vult  ad  absconditos  in  tabernaculum  federis.  i'nciri.sj.ss. 

Videtur  autem  mihi  iste  psalmus  esse  gratiarum  actio  Ecclesie  et  Christi 
pro  inimicis  suis  conversis  et  oratio  pro  convertendis ,  mitius  exponendo. 
Vel  quod  Eccclesia  Semper  perseverat  et  Christus,  inimicis  successive  Semper 

pereuntibus.  Et  potest  iste  psalmus  duplici  via  intelligi,  scilicetj 


ut  petat  hostes  : 


perire  salubriter  ad 

iusti  tie  vitam 
perire  penaliter  ad 
mortem. 

/  ludei 
J  tyranm 


Et  sie  est 


1  iustitie 
oratio,  laus  et  gratiarum  actio, 
quia  gratiam  Dei  prophetat. 
prophetia. 


Hostes  eins  autem  sunt  j  j     ^.  .  ,  Hü  semper  perierunt  et  Ecclesia  superfuit 


impu. 

illis  Semper.  Et  hoc  est,  quod  porte  inferi  non  prevalent  adversus  eam,  ä«nttr).iG,  is. 
i.  e.  potestates  mundi. 

Inimici  complete  sunt  solitudines,  vastationes  quibus  fecit  solitudines: 7. 
Et  civitates  eorum,  i.  e.  populos  civitatum,  destruxisti,  ut  patet  in  ludeis. 


19  sponsarum  Cliristi  üfietgefl^wten         20  liypocriti         21  taLeniacula 


478 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscrlptae.  1513  flg. 


SB.  8.         Periit  memoria  eorum  cum  sonitu,  i.  e.  sicut  sonus:  Et  dominus  in 
(eternum  permanet  et  non  sicut  sonus  transit. 
SKnttij.tii's!         Q'^'''''  me,  ut  porte  iuferi  non  prevaleant,  de  portis  mortis,  i.  e. 

iudices   et  superiores 


potestatibus  liuius  seculi  perituris.  Porte  mortis  sunt 


huius  mundi, 


sensus  carnis,  per  quos 
mors  intrat  et  nos  in 
mortem. 

3>- 16-  In  rcte,  quod  ahscondcnmt,  cctptns  est  pcs  eorum,,  quia  Semper  redundat 
©Ä>u.  26,ina]itia  iu  Caput  eins,  qui  facit  eam,  ps.  7.  et  prover.  'Qui  mittit  sursum 
lapidem  etc."  Ut  patet  in  hiis,  qui  sunt  exemplum  omnium,  ludei,  qui  morte 
et  exterminio,  quo  Christum  querebant  perdere,  ipsi  perditi  sunt,  et  perierimt, 
sicut  Phai'ao  filiis  Israel,  et  usque  hodie  semper  ita  est:  vel  eodem,  vel 
peiori  pereuut  malo.    Uude  poeta:  'Lex  non  est  equior  ulla'.* 

«.  17.  In  operihus  manuum  succrum  comjn'ehenstis  est,  335  ^  illaqueatus,  captus, 
2'>eccator. 

*  20.  ludicentur  gcntes  in  conspectu  tuo,  iudicio  scilicet  sanctificante  eas,  ut 
discant  dimissa  carne  sapere  spiritum. 


[HEBR.  PSALMUS  X.] 

58.  1.         Ab  hoc  loco  voluut  quidam  de  Antichristo  prophetiam  esse,  sed  credo 

de  ludeis  et  tyrannis  magis  proprie. 
5ß.  2.         Dtcm  supcrl>it,  prosperatur  in  via  sua,  impius,  incenditur  patiper :  com- 
prehenduntur  in  consiliis  quihus  cogitant,  ftnbt  bot  gebancfen.    'In  superbia 
2.Snm.i4,3o.  nocentium  persecutionem  patitur  pauper',  127^  i.  e.  vastatur.    Sic  Absolon  in- 
3Jitt)t.  12, 1.  cendit  agros  loab  et  Epliraim  domum  lepte:  'Incendemus  aiunt  domum  tuam'. 
14,1..  .>,..  .      Philistiim  domum  uxoris  Sampson,  et  ipse  agros  eorum,  i.  e.  pro  vastatione 
capitur,  que  urget,  quando  superbit  impius,  i.  e.  quando  prevalet,  quando 
arripitur  superbia,  et  iam  non  ipse  agit,  sed  agitur  superbia:  tunc  compre- 
lienduntur  (i.  e.  absorbentur,  ut  niliil  aliud  videant,)  in  consiliis,  quibus  cogi- 
tant, i.  e.  quibus  cogitautes  fiuut  et  cogitabundi.    Vel  comprehenduntur  i.  e. 
capiantur,  decipiantur,  ut  quod  aliis  facere  voluerunt,  veniat  super  eos.  Vel, 
ut  dixi,  comprehenduntur,  i.  e.  excecantur  et  in  sensum  reprobum  veniunt, 
ut  nil  aliud  cogitent,  sed  etiam  bene  se  facere  putent.  Et  hoc  versus  sequens 
confirniat:  'Quouiani  laudatur  peccator  etc.'    Quia  sie  ipsi  non  simt  com- 
^liob  40,14.  potes  consüii  sui,  sed  consilium  furit  et  domiuatur  illis,  sicut  gladius  Behemoth. 


25  Incedemus        32  veniant 

')  Ovid.  Ars  amandi  1,  655.    Scrcil.  3?b.  III  79.  Reuclil.  Rndimenta  pg.  335 

s.  V.  uipa  „ccpit,  illaqueavit,  comprehendit".  ^)  Reuchl.  Rudiin.  pg.  127  s.v.  p^'n 


Psalmus  X.  [XL] 


479 


Impius,  quia  non  cito  pnnitur  snperbit,  et  Dominus  permittit  eum 
ascendere,  ut  gravius  ruat,  sie  Absalon  post  occissionem  Amon  reconciliatus 
mox  erexit  se  contra  patrem.  Et  videns  omnia  sibi  prospere  succedere, 
non  pntabat  tarn  cito  super  se  casum  futurum.  Sic  Deus  miro  modo  retri- 
buit  impiis,  ut  cum  minus  putetur  nosse,  adest.  Hec  est  igitur  superbia 
impii,  quod  post  impietatem  superbit,  crescit  et  proficit,  tanquam  nihil  mali 
fecerit,  et  quandoque  magis  succedunt  ei  quam  antea.  Et  in  isto  successu 
vastatur  impius,  et  in  liiis  videtur  dominus  longe  recessisse.    Sicut  dicitur: 

Deus,  respice  de  celo  ad  meam  iniuriam'.    Sic  infra  ps.  36  et  73.  W\-  37,1  f. 

Secundum  midtitudinem  ire  sue  non  quceret,  nullam  quaestionem  faciet  as.  4'. 
aut  discussionem,  sed  solo  furore  fertur. 

Auferuntur  iudicia  tua  presentis  temporis  et  futuri,  scilicet  duo  iudicia. «.  r.. 
Omni/um  ininiicorum  suorum,  fidelium  contradicentium  dominnlnfnr,  i.  e.  vin- 
dicat  se  de  adversariis  suis,  eo  quod  velit  esse  sine  malo  et  iniuriam  prorsus 
non  sustinere.  Sed  lioc  Deus  suis  non  concedit,  quia  hie  non  vindicantur, 
sed  omnino  cum  iniuria  moriuntur.  Vide  igitur  signa  hipocrite,  inter  que 
est,  quod  se  salvum  sibi  fingit  et  promittit.    Securitas  enim  siguum  hipocrite. 

Non  movehor  a  generatione  in  generationem  sine  maJo.    Hoc  verbum  e. 
saepius  in  prophetis  de  ludeis  dicitur:  'Non  veniet  super  nos  malum,  non  Scvcm. :,,  12. 
videbimus  flagellum'.    Sic  hic:  ero  sine  malo. 

Inclinabit  se  et  cadet  cum  dominatus  ficerit  j)ciu2}Ci'um.  173  vide  Reuch.'  10. 

Dicens  in  corde  suo,  qtiod  non  reqniras.    Impunitatem  sibi  promittit,  iß-  13. 
quia  arbitratur  se  obsequium  [praestare  Deo].  Sof».  ir,,  2. 

Et  nequaqiiam  ultra  superlriat  liomo  de  terra  i.  e.  caro  et  carnalis  liomo.  9*.  is. 


PSALMUS  X.  [XL] 

[SSL  18''.]    Quomodo  dicitis  anime  mee:  cur  non  dicit  *^mihi',  seds?.  2. 
anime  mee?  transmigra  in  montem  sicut  passer?    Sicut  ps.  101  'factus  sum  ?äi.io2, 7.8. 
sicut  passer  solitarius  in  tecto,  sicut  noctua  solitudinum'.    Quoniam,  ccce'^-  3. 
peccatorcs  intenderunt  arcum:  loh.  xi  dixerunt  discipuli  ad  Ihesum:  'Nuper  Sofi.  n,  s. 
voluerunt  te  ludei  lapidare  et  iterum  ascendis?'    TJt  sagittent  detrahendo 
in  ohscuro  post  tergum  rectos  corde.    Quia  detractor  laudat  in  fociem  et 
manifeste,  sed  mordet  post  tergum  et  occulte. 

Dominus  in  templo  sancto  suo  etc.  Una  est  hec  consolatio  tribulatorum,  ss.  5  f. 
quod  Dominus  vivit  et  regnat.    Secnnda  quod  presens  est  et  videt  omnes. 
Tercia  quod  omnes  iudicat  et  interrogat.    Quarta  quod  iustum  diligit  et  odit 
iniustum.    Quinta  quod  reddit  iniquis  vindictam.    Et  omnium  ratio  liec, 

23  praestare  Deo  fe^tt         28  sie  noctua 

')  Reuchl.  Rndimenta  pg.  173  a.  v.  Qixsbn  „  clictio  composita  quasi  congregatio 
dolentium  et  oppressorum  secundum  David  Kimlii  in  libro  de  radicibus". 


480 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513flg. 


quia  iustus  Dominus  ipse  in  se  est  et  ad  iniquitatem  respicere  non  potest, 
33  8.  sed  'equitatem  videt  vultus  eins'.    Nec  mutatur  aliquo  favore,  timore,  amore 
vel  odio,  sed  sine  acceptione  iudicat  et  vindicat.    Cur  ergo  tinieas  perse- 
cutores?   Si  esset  talis,  qiii  alicuius  iniquitate  posset  moveri  et  attrahi,  ut 
dissimularet,  merito  timeres. 
si*-  T-         Pluit  super  peccatores  laqueos  etc.    'Laquei'  sunt  errores  et  male 
seductorieque  interpretationes  Scripturarnm ,  quibus  capti  sunt  ludei,  sicut 
*18f.  69, 23.  ps.  68  'fiat  mensa  coram  ipsis  in  laqueum'.    Et  sie  est  metaphora.    Ita  et 
'ignis'  putandus  est  metaplioricus  esse,  scilicet  zelus  et  invidia,  ira.  'Sulphur' 
auteni  fetor  blasphemie  et  detractionis.    'Spiritus  procellarum",  i.  e.  inquie- 
Sci- 48,^22.  tudines  coi'dis,  quia  'non  est  pax  impiis,  dieit  Dominus,  sed  sicut  mare 
fervens'.    Et  hec  sunt  'pars  calicis  eoruni'  in  hac  vita.    In  futura  autem 
•■•$\.  75, 9.  erit  calix  plenus  ira  Dei,  et  ))ibent  omnes  peccatores  terre. 

PSALMUS  XL  [XII.] 

SB.  7.  [SSI.  20.]  Eloquia  domini  eloquia  casta  etc.  Et  iste  versus  iudicat 
omnes  insipientes,  quia  verbum  Dei  infinitum  est,  ideo  nunquam  qnis  tarn 
purus,  quin  eo  tangatur  corripiendo,  muiquam  tarn  activus,  quin  arguatur 
reprehendendo. 

S3.  9.  In  circuitu  imjni  amhulant,  i.  e.  gyrantnr  et  fluctuant  sicut  mare,  infra 
38, 11.  ps.  27. 

PSALMUS  XIL  [XIII.] 
«,  4.  20''.]    Ne  nnquam  ohdormiam  in  morte,  perseverem  raortuus. 

PSALMUS  XIII.  [XIV.] 

PSALMUS  XIV.  [XV.] 

\J8l.  22'\]  Contra  phariseorum  presumptionem  iste  psalmus  loquitur, 
qui  in  iustitia  carnis  se  iustos  arbitrabantur.  Unde  hic  nulluni  cereraoniale 
memoratur  ex  lege,  sed  maxime  quibus  ipsi  viciis  pi'oprie  laborabant,  ut 
ostendat,  quod  ad  habitandum  nihil  suflfecit  uihilque  requirebatur  de  sacri- 
ficiis  et  iustitiis  carnis,  sed  innocentia,  iustitia,  veritas,  custodia  lingue,  manus, 
aurium,  vitatio  periurii,  usure,  corruptionis  iudicii.  Hec  autem  minus  cura- 
bant,  sed  suum  sabbatum,  lotiones,  victimas,  orationes  etc.  preferebant:  que 
tamen  si  necessaria  fuissent,  non  hic  tacuisset.  Neque  ergo  iustitia  vestra 
SB.  2.  neque  genus  vestrum  aliquid  est.    Qui  ingreditur  sine  nmctda  spirituali,  quia 


12  fervet 


31  conuptio 


Psalmus  XI.  [XII.]  -  XVII.  [XVIII.] 


481 


non  lotis  manibus  manducare  non  inquinat  hominem.    Loqueturqiie  veri-  sö.  3. 
tateni  in  cordf  suo:  quia  et  Caiphas  loqnitur  veritatem,  sed  non  in  corde  suo, Soi)  ii.so, 
.sed  ore  sno.    Qui  non  est  facilis  in  lingua  sua,  qui  non  detraxit.    Et  oppro- 
hrium  non  sustinuit  super  vicino  suo :  qui  non  andivit  detractionem  proxinii, 
f.  quia  .sicut  b.  Bernardus :  'Uterque  habet  Diabolum,  detractor  et  auditor,  illo  in 
lingua,  liic  in  aure\i    Et  proprie  quidem,  quia  detractor  est  Diabolus,  et  qui 
sustinet  aure  detractorem,  sustinet  Diabolum.    Ad  nichilum  deductus  est  m».  4. 
conspectu  eins  malignus.    Ad  nihilum  itaque  malignus  deducitur  coram  eo, 
quando  non  proficit  nee  persuadet  ei  detraetor  aut  malus  doctriue  ^Jerversor: 
10  quia  non  auditur  ab  eo,  sed  contemnitur  et  nullius  auetoritatis  habetur.  Sed 
ludeis  nunc  tales  maligni  non  nihil,  sed  maximum  qiüd  sunt. 

PSALMUS  XV.  [XVLl 

[Sßl.  23^'.]    Funes  ceciderunt  seeundum  earnem,  ut  resurgerent  secuu-?5. 6. 
dum  spiritum,  7niJ>i  in  2)'>'(sclaris:  etenkn  liccreditas  nica  prceclara  est  mielii, 
itp  sed  non  mundo,  cuius  est  pei'ipsinia.    [Funes,]  i.  e.  generationes  Ecclesiarum, 
ceciderunt  a  se,  ut  Stent  Christo  in  Apostolis  et  per  eos,  qui  sunt  illustris- 
simi  in  Ecclesia. 

[3u  'Qnoniam  honornm  meorum  non  eges'  S?.  2  l^at  f^aber  bie  S5eTner=  i?.  2. 
func^  gcmad)t:  causam  non  reddit;  barauf  crtDibert  2utl)er:]  Uti(jue  reddit: 
20  quia  divinum  est  nullius  indigere  extra  seipsum.    Omnia  alia  indigent  bonis 
extra  se,  ideo  non  sunt  dii.    Sic  idola  gentium  eguerunt  custodia  servorum 
suorum. 

PSALMUS  XVL  [XVIL] 
[351.  25.]    A  vir/s  manus  tue  etc.    Reuchl.  298.-  a«.  u. 

2.  PSALMUS  XVIL  [XVIIL] 

[331.  20.]    Verha,  cantici  huius  in  die,  qua  Uheravlt  cum  dominus  de^i.  t. 
manu  etc.    Et  tamen  ea  que  ponuntur  infra,  non  fuerunt  facta  in  Da\'id 
liberatioue,  sed  in  Christi  passione  et  resurrectione.    Ideo  de  Christo  sunt 
intelligenda. 

30  Cum  perverso  perverteris,  ludeis,  qui  aversi  sunt,  quia  poncs  eos  dor-  aj.  27. 

sum  et  ostendes  eis  dorsum.  Sicut  Dens  magnificatur  et  exaltatur  et  blasphe- 
matur,  sie  etiam  pervertitur  et  eligitur  etc. 


9  maloC?)         15  Firnes  um  be§  SSerftnnbniffeg  tuiflcn  ergätiat 

')  25etgl.  S8b.  I  50.  -)  Renclil.  Riulinienta  pg.  298  ,,ps.  xvii  'Domino  a  paucis 

de  terra  divide  eos',  pro  quo  reetins  in  suo  psalterio  Hieronymus:  'K  viris  manus  tuae 
domine,  qui  mortui  sunt  in  profund  0'. 

Sut^eT§  Seßexfc.  IV.  31 


482 


Adnotationes  Quinciiplici  Psalterio  adscriptae.  1513 ftg. 


PSALMUS  XVIII.  [XIX.] 

8, 4.         [ßdl.  30''.]    Tste  psalmus  mnlta  habet  que  ps.  8,  et  simile.s  sunt  sen- 
tentia  in  multis :  "^Quoniam  videbo  coelos  tuos  etc."    Et  . . . 
2.         ■^^'^         loquele  nec  sermones  etc.    Ps.  8.  'admirabile  est  nomen  tunm 
in  universa  terra'. 

*t.^8, 2'.  occursiis  eins  nsqiie  ad  summuni  eins:  'elevata  est  magnificentia 

tua  super  celos'. 

2!.  10.  Iiidicia  domini  vera:  vera,  non  umbratica  et  figuralia,  non  in  signis, 
sed  in  seipsis  insta  et  vera.  Lex  enim  non  erat  in  seipsa  vera  et  iusta,  sed 
in  eo  quod  signabatnr,  scilicet  Euangelio. 


PSALMUS  XIX.  [XX.] 


PSALMUS  XX.  [XXL] 

<ßf  uf'io         [ßBl.  33''.]    Domine  in  virtute  tua,  non  in  tibiis  viri,  Icetahitur  rex. 

58.  f..         Vitani  petiit  a  te  etc.    [Quia  Ecclesia  durat  in  finem.]    Sicut  et  ipse 
mm.  6, 9.  Dominus  non  moritur  ultra. 

515. 7.         Quoniam  dahis  eum.  in  hcnedictionem,  i.  e.  in  ipso  benedicuntur  omnes 
eins  snccessores.    Et  hoc  verbum  non  potest  nisi  de  Christo  intelligi,  quia 
i.a)io(.22,i8.  sie  proniissum  est:  'In  seniine  tuo  benedicentur  omnes  gentes",  quod  est 
®nt.  3, 16.  Christus  secundum  Apostolum.     Ergo  contra  Apostolura  est  hoc  exponere 
de  benedictioue  optativa  et  deprecativa  sicut  Lyra/  quia  illa  non  est  bene- 
dictio  in  seculum  seculi  neque  durat.    Quid  enim  oras,  si  mihi  imprecatus 
fueris  et  benedicens  dicas:  'faciat  tibi  dominus  sicut  Regi  David'?  cum 
David  cessaverit  esse  et  mortuus   sit.    Sed  magis  'faciat  til)i  sicut  cum 
Christo  et  in  Christo'.  Lcetificabis  eum  in  gaudio  cum  vultu  tuo.   Sic  supra 
«Pf.  16, 11.  ipse  de  se  ps.  L5.  'adimplebis  me  letitia  cum  vultu  tuo'.    Est  autem  iste 
17, i!).  (\.  spii-itus  litere,  qui  etiam  gloria  vocatur,  ut  'satiabor,  cum  appa- 

ruerit  gloria  tua'.  De  quo  supra  ps.  4  'Signatum  est  super  nos  etc.' 
De  quo  quomodo  Christus  gavisus  sit,  patet  Matth.  Xf.  'Tunc  Ihesus 
exultavit  in  spiritu  et  respondens  ait:  Confiteor  tibi  pater,  quo- 
niam abscondisti  liec  a  sapientibus  et  revelasti  ea  etc.' 
2.  (ilara  visio  in  celis,  anagogicus  Spiritus. 

I  hystoricum 

J-'rimus  modus  autem  dividitur  in  {  allegoricum  : 

tropologicum 


4,  7 

Winttl).il,25. 

vu 


Suc.i0,2i,„.,n^^^ 


3  %n  ©alj  tft  nicljt  tiollenbct         15  Quia  —  fiiiem  toicber  geftritfjcn         23  sie  Regi 
34  11109 

')  .,Bpnedicente.s  alicui  dicent:  'Benedicat  tibi  Dens  sicut  tali  regi'.'' 


SIC  est 


Psalmus  XVIII.  [XIX.]  —  XXIII.  [XXIV.]  483 
sensus  scriptiire  et  Euangeliiim  ipsum 

Ecclesia,  que  est  unus  spiritus.    Et  loh.  3.  'Sic  est  omnis,  qui  ex  3fi).  3, 8.  g 

(leo  natus  est'.    'Qnod  ex  spiritu  natum  est,  spiritus  est.' 
fides  etc. 

Quoniam  xiones  eos  dorsim.    ludei  habent  dorsum  et  sunt  conversi  |j  ^f^^  3 
retrorsum  sicut  lordanis,  ideoque  etiam  omnia  sunt  eis  in  dorsum,  deus, 
scriptura,  creatura.    Quia  qualis  uuusquisque  est,  talis  est  ei  deus,  scriptura,  ^ 
creatura.    Ut  ps.  17.  'cum  perversis  perverteris'.    Et  Levit.  26.  'Si  ambu- s.Wof.'ae/a;. 
laveritis  ex  adverso  mihi,  ego  quoque  incedam  contrario  fm-ore'.    Et  Hiere.  Smm.is,!?. 
'ostendam  eis  dorsum  et  non  faciem'.    Sic  infra:  'Et  dorsum  eorum  Semper     69, 24. 
incnrva'.    Igitur  ipsi  positi  in  dorsum,  omnia  simul  eis  ponuntur  in  dorsum. 
Econtra  reliquiis  eorum  omnia  sunt  in  vultum.    Ideo  dicit:  'Et  in  reliquiis 
tuis  preparabis  vultum  eorum'.    'Eorum',  scilicet  eis  promissum  et  debitum, 
licet  non  obtigei'it.    Sicut  Ro.  x  et  Hebr.  x.  'quorum  est  promissio  etc.',  cum  fj"",'' 
tarnen  ntmquam  obtinuerint. 


PSALMUS  XXI.  [XXII.] 


PSALMUS  XXII.  [XXIII.] 


PSALMUS  XXIII.  [XXIV.] 

[331.  39.]    Iste  psalmus  contra  Synagogam  loquitur,  quia  vult  in  Deo 
acceptionem  personarum  statuere,  quasi  soli  ascendere  debeant  in  gloriam 
Ecclesie,  quia  sunt  filii  Abrahe.    Sed  propheta  dicit,  quod  Domini  est  terra,  35.  1 
et  non  tantum  filii  Abrahe,  sed  quisquis  est  innoceus  manibus. 

Quia  ipse  super  maria  fundavit  euni:  allegorice  Ecclesia  sanctorum  2. 
stat  super  corpora  fluxa,  inquieta,  procellosa,  salsa  etc.    Qtiis  ascendd  in^.a. 
montem  domlni,  i.  e.  Ecclesiam  Christi:  mit  quis  stahit  in  loco  sancto  eins? 
q.  d.  nunquid  soli  ludei?  Respoudet  carnalis  Israel  quod  sie:  nos,  qui  sumus 
semen  Abrahe!  —  'An  ludeorum  Deus  tantum?  Nonne  et  gentimn?  Immo Möm.s.saao. 
et  gentium.    Quoniam  idem  est  Deus,  qui  iustificat  preputium  per  fidem  et 
circimicisionem  ex  fide'.    Et  Apostolus  Peti'us  Act.  10:  'In  veritate  comperi,  sujgftC). 10,34. 
quoniam  non  est  personarum  acceptor  Dens'.    Qui  non  accepit  in  vano  ani-  sß.  4. 
mann  suani,  i.  e.  in  litera  et  carne  eam  occupat  et  sie  aecipit  et  subtrahit 
eam  in  vano,  quod  spiritum  non  salvat.    Attollife  2^ork(s  etc.  i.e.  'Et  nunc|j^2 
reges  iutelligite:  erudimini  qui  iudicatis  terram'.    Quia  iste  rex  glorie  est, 


13  eins  promissum 


31* 


484 


Adnotationes  Quincuplici  Psaltei-io  adscriptae.  1513flg. 


'•:(jf.  2,  G.  qni  constitutus  est  rex  super  Zion  montem  sanctum  eius.    Et  concordat  iste 
psalmns  cum  2"  de  regno  Christi:  quia  h'w  dicit 'Doinini  est  terra',  ihi  dioit 
2, 8.  'Postiila  a  nie  et  dabo  tibi  etc.' 

PSALMUS  XXTV.  [XXV.]  ^ 

S8.  12.         [SSI.  40''.]    Qids  est  hämo  qni  ümet  dominum?    Qnerit  Cliristus,  ut  '■> 
doceat,  vertens  seriiiouem  ad  eos,  quoruni  mediator  est.    Legem  statuit  ei 
in  via,  quam  eleyit:  et  soli  timenti  deum  hec  gratia  conceditnr,  ut  viam, 
j.  14S,  19.  quam  cligit,  deus  ei  in  legem  statuat.    Sicut  iufra  psalmus  dicit:  'voluntatem 
timentium  se  faciet'.    Nam  alias  omnis  via,  quam  eligit  hoino,  est  coram 
Ze\.  r,c,  3.  deo  abominabilis,  ut  patet  Esaie  ultimo.  Quia  in  qua  vocatione  quis  vocatur,  lo 
in  quo  officio  positus  est,  in  hoc  debet  obedire  et  suum  Studium  exercere 
et  non  ad  aliud  suspirare  et  fugam  itieditari  sub  specie  melioris.    Sicut  nunc 
in  omni  statu  tentatio  diaboli  est:  'nemo  sua  sorte  contentus  laudatque  omnis 
aliena  sequentes'.'^    Et  sie  nostrum  est  ingenium,  quod  nosmet  nostri  penitet. 
Sic  qui  sunt  in  offi(^io  presidentiae,  fingunt  magnum  fructum  sese  facturos  i'> 
in  vita  contemplativa  et  fastidiunt  suum  statum  nescientes,  quod  per  hoc 
iram  Dei  pi'ovocant,  cui  suam  vocationem  irritam  faciunt,  et  non  obediunt 
Deo  in  eo,  quo  posuit  eos.    Quod  si  difficile  et  periculosum  officium  est, 
meritos  se  esse  debent  putare  et  intelligere,  ut  iram  Dei  contra  se  ferant 
et  placent.    Econtra  subditi  ad  officia  aspirantes  suam  obediantiam  simihter  20 
fastidiunt,  et  magna  eos  facere  velle  diabolus  facit  cogitare,  ut  presentem 
fructum  impediat.    Hü  omnes  eligunt  vias,  quas  dominus  non  statuit  eis 
leges,  sed  reprobat,  cum  ludeis,  qui  suam  iustitiam  statuentes  iustitie  Dei 
non  sunt  subiecti.    Sic  contra  Apostolum,  qui  vocatus  est,  ut  sit  oculus, 

i.ßov.  12, 2i.relicta  visione  vult  esse  manus  et  operari.    Et  qui  vocatus  est  esse  manus,  25 
relicto  opere  vult  esse  oculus  et  videre.    Nonne  perversitas  ultione  digna? 

jHöin.  12,  s.  Hoc  enim  est  sapere  plus  quam  oportet  sapere  et  non  ad  sobrietatem. 

[3ur  3nf)alt§anga6c,  lüelc^c  ^aber  biefem  ^falme  gtebt,  bcmerft  ßuf^er-] 
Est  autem  prophetia  de  C'hristi  adventu  et  novo  testamento  et  gratia  eius. 

PSALMUS  XXV.  [XXVI.]  30 

S!-  4.         [351.  42^".]    Non  sedi  cum  eonciJio  vanitatis,  non  fui  in  cathedi-a  eorum, 
non  docui,  non  fui  doctor,  sicut  ipsi  sunt,  vanitatis  et  impietatis.  Sedere 

7  ut  via 

')  Sutf)cr  bei  biefem  ntpt)n&etifd)cn  ^folmc  forgfältig  bic  Bon  ^ahn  ©tnf)u(enfiä 
bell  ciiijetiicn  Syericii  in  bein  Psalt.  Hebraicum  30113  mcdjatüii'^  iinb  fef)lerf)oft  beigefügten 
fjctiTtiifrfjen  iyiirf)llniHni  nnct)  bem  ©runbtevt  teoibirt  unb  Herbeffcrt,  atfo  bie  S^erboppeUing  bee 
-1  in  3).  18  11.  19  nnb  bic  be§  s  in  3}.  16  u.  22  rirf)tig  notivt.  3  läßt  ev  in  23.  2  bei  r^a 
beginnen,  bcnn  ev  fdjreibt  c§  ju  ben  Söorten  „in  te  confisiis  sum"  '^injn.  jDnfj  i  n.  p  festen, 
f)nt  £ut(}er  rir[)tig  bemcrtt,  hjn^venb  (Jnber  beibe  SBudjftnben  notirt.  Sut^er  mad)t  noä)  baju 
bie  33enievfung:  Vido.  Lyvani,  quia  hic  litere  male  signantiir.        -)  Hör.  Sat.  I  1  5ß.  1— 3. 


Psalmus  XXIV.  [XXV.]  —  XXVIII.  [XXIX.] 


485 


enira  est  principis,  iudicis,  doctoris.  Igitur  düminus  noii  cum  priiicipibus, 
iiidicibiis  et  scribis  ludeorum  consensit.  Et  cttm  iniqtm  gerentihiis ,  abscoii- 
ditis,  i.  e.  hypocritis,  non  introibo. 

PSALMUS  XXVI.  [XXVII.] 

PSALMUS  XXVII.  [XXVIII.] 

[331.  45'\]    Qui  loqtmntur  j^xiceni  cum proximo  sno,  i.  e.  docent  pacemss.  3. 
carualem  et  fovent  turbationem  spivitualera.    Quia  "^Non  est  pax  impiis,  dicit  gci.  4s,  22. 
Dominus'.    Hoc  est  raalum  in  cordibus  eorum.    Et  Mich.  4  'Qui  predicaut  mäja  3, 5. 
pacem  et  mordent  dentibus'.    3I(da  cmtem,  non  pax,  in  cordibus  eorum. 

Redde  retributionem  eorum,  debitam  eis  penam,  i2)sis.  ss.  4. 

Quoniam  non  intellexerunt  opera  domint.    Opera  Domini  sunt,  quess.  5. 
Dominus  vult  fieri.    Sic  illi  noluut  agnoscere,  (|ue  opera  debeant  facere  ipsi. 
Opus  autem  manuum  eins  est,  quod  ipse  Dominus  facit. 

[,3u  9"o6et§  ^tngaBe,  ba§  ber  ^]alm  in  ben  äßcrten  'refloridt  caro  mea 
ä^.  7  gaudium  Christi  in  terra  versantis  et  citra  passionem  Befjanble,  iiioc^t 
ßut[)Cr  ben  3ufa|:]  Verum  hoc  non  obstante  melius  dicitur  de  gaudio  Christi 
post  resiu'rectionem,  tum  enim  adiutus  est  perfecte  et  exauditus  finita  cruce. 

PSALMUS  XXVIII.  [XXIX.] 

[SSI.  46''.]    Vox  domini  super  aquas.    Licet  vox  ista  auagogice  sitsß.  3. 
ipse  Christus  incarnatus,  ut  scilicet  verbiuii  Dei  iuduit  humanitatem  sicut  ver- 
bum  vocem:  tarnen  aptius  hie  intelligitur  Euangelium  publicatum,  quod  fuit 
verbum,  dum  noudum  predicaretur,  induit  autem  vocem,  dum  annunciabatur 
publice.    Et  sie  est  vox  virtutis  in  salutem  omni  credenti,  ut  ps.  92  'Eleva-  5ßf.  93, 3. 
verunt  flumina  vocem  suam\    Et  hec  vox  super  aquas  multas,  i.  e.  populos 
multos.    Sic  vox  est  verbata,  i.  e.  humanitas  deificata,  et  verbum  vocale 
factum,  i.  e.  incarnatum.  Et  in  huius  typum  olim  verbum  tantummodo  dicitur 
factum  super  eos,  quia  Euangelium  nondum  revelatum  erat,  super  Christum 
autem  vox  facta  est  de  coelo,  quia  in  ipso  divulgatum  est  Euangelium.  Et 
aliud  Signum:  quod  Domino  in  monte  Thabor  Moses  et  Hellas  apparet, 
significat,  quod  in  Ecclesia  Christi,  in  qua  glorificatur,  apparet  seusus  et 
intellectus  verus  legis  et  prophetarum,  ludeis  autem  dorsum,  sicut  ps.  20  ^Uf.  21, 13. 
Tones  eos  dorsum'. 

[3u  bcm  t)on  g^abcr  ßctgc6rad)tcn  (Sitat  auö  5|}liniuö  ü6cr  baö  (Siiü)oru  ^ 
madjt  Üut^er  bie  iRanbBcmcrfung:]  Pliu.  8.  c.  21. 

[3u  ber  Übetfe^ung  be»  |){eront)miiö  in  25.  9  "obstetricans  cervis'  füfjrt 
ßut^ex  al§  ^araEcIfteHe  an:]  lob.  39  'Aut  parturientes  cervas  observasti?'  §101339,1. 

1)  aSetgl.  33b.  III  597. 


486 


Adnotationes  Qiüncuplici  Psalterio  adscriptae.  1513flg. 


PSALMÜS  XXIX.  [XXX.] 

58.  2.         [351.  47''.]    Quoniam  suscepisti  me,  elevasti  127.^ 
58. 6.         Quoniam  ira  in   indignatione  e'ms:  et  vita  in  voluntate  eins.  L'a 
i.  e.  mors  et  alii  effectus  ire  sunt  in  iudignationis  eins  tempore,  et  vita,  i.  e. 
et  alii  effectus  misericordie  iu  voluntate  i.  e.  beneplacito  eins,  q.  d.  Dominus 
vite  et  mortis  ipse  est.   Si  irascitur,  morimur  et  male  habemus.   Si  placatur, 
vivitur  et  bene  habemus.  Ideo  solus  ipse  laudandus  est,  qui  talem  potestatem 
liabet  vite  et  mortis.    Äd  vesperum  demorahitur  flefus:  et  ad  matutinum 
Icetitia.   Ad  vespermii  demorabitur  fletus:  iste  est  fletus  et  tristitia,  quam 
3or).i6,i6.2o.  discipuli  habuei'uut  in  isto  modico,  quo  eum  non  viderunt.    Sed  breve  et 
modicum  hoc  fuit.    Matutinum  autem,  initium  nove  diei,  significat  eterni- 
tatem  letitie.    Mystice  'ad  vesperum'  i.  e.  secundum  carnem,  'ad  matutinum', 
i.  e.  secundum  spiritum,  quia  sancti  gaudent  in  tribulatione. 
q3(  35'  13'         Solvisti  saccum  meum,  i.  e.  tristitiam,  infra  ps.  34  et  68.    Quia  tristes 
12-  sacco  induvmtur,  leti  autem  vestibus  iucuudis.   Vel  saccum  meum,  i.  e.  talis 
eram,  ut  illi,  qui  cilitium  induuut,  ita  ut  bene  potuissem  induere,  si  habuissem. 
Sicut  aliquis  dicit,  letus  in  sua  tunica:  Eia,  hec  est  mea  purpara,  hec  mea 
nuptialis  vestis. 

[3u  ^aBerS  ^n^altSangaBe,  toelc^ex  ^)rop^cti|(^  ß^riftum  ^um  SSater 
reben  lä^t  ^^ro  immutatione,  pro  innovatione  corporis  Christi  in  immortalem 
gloriam,  maä)t  ßut^er  bie  33cmerf ung :]  Sed  arguet  hic  aliquis  Lyrensis  pro- 
pugnator  hanc  non  esse  literam  sed  mysterium.  Respondeo :  Vadat  ad  Lyram 
suum  et  dubia  vescatur  opinione,  quantum  volet.    Nos  hoc  certum  triticum 
accipiamus  et  David  non  hystorice,  sed  prophetice  intelligamus  sicut  pro- 
phetam.    Si  autem  prophetam,  quid  mirum,  si  sub  istis  verbis  aliud  voluerit, 
quam  res,  que  tuuc  agebatur,  erat,  que  hiis  verbis  siguificatur?   Nec  curan- 
dum  de  ludeis  et  eorum  expositione,  quia  apud  ludeos  nulla  est  literalis 
intelligentia  saltem  in  prophetis,  licet  bene  in  hystoricis.    Nam  sie  obscurati 
sipflld). 13,27.  sunt  oculi  eorum  et  act.  13  ignorantes  facti  vocum  prophetarum.  Atque  sicut 
suam  querunt  iustitiam  statuere  Dei  iustitiam  ignorantes :  ita  sensum  quoque 
Dei  et  Christi  ignorantes,  querunt  suum  statuere,  et  ideo  non  imitandi.  Nam 
^»5f.  118, 22. et  illud  ps.  117  'Lapidem,  quem  reprobaverunt  edificantes  etc.'  quis  expo- 
«Awi-^*,  !!- suisset  lapidem  pro  Christo?  Et  tamen  ipsemet,  item  Stephamis,  item  Petrus 
1.  ßcti.  2, 7.     Epistola  etc.  ita  exponunt.    Et  quis  edificantes  pro  ludeorum  principibus 
intelligeret?    Si  ergo  ista  nomina  sie  iiteraliter  capiuntur  in  occulta  signi- 
ficatione,  cur  non  etiam  hic  ista? 


Reuchl.  Rudim.  pg.  127.   „Heltii'^ei  exponunt:  'quoniam  elevasti  nie'." 


Psalmus  XXIX,  [XXX.]  —  XXXI.  [XXXIL] 


487 


PSALMUS  XXX.  [XXXI]. 

[231.  48"^.]    In  iustkia  hm  libera  ine,  nun  utique  in  mea,  qiie  nuUa  est.«-  2. 

Miita  ficmt  labia  mendacii,  i.  e.  ludeorum,  qtcce  loquunhir  contra 'S.  19. 
lustiim  vetera:  i.e.  qui  statuuut  suam  iustitiam  legis  vetx3ris  contra  iustitiam 
Christi,  infra  ps.  62  et  106.  !13(.  es,  12. 

Iü7,  42. 

[3u  2ß.  10  1  cntUnd'cIt  %ähtx  bie  Scl)rc  boii  (Sf)n|ti  .Spi3IIenfnf)it  alö  ctne3 
bem  Xobc  am  .fJreu^e  natfjfolgenben  (Srtragcnö  bcr  dolores  et  terrores  mortis 
secundac,  iDotjcgen  freilief;  'DJ^ancfjc  ba§  Cousummatum  esf  bcö  ©terBciibcii  al§ 
unjulänglic^es  (^egcnorgumeut  anfüljrtcn.  ^a^u  Bemerft  £ut£)er:]  Quanquain 
ista  argumenta  aliquid  esse  apjjareant,  videtur  tarnen,  quod  hec  omnia  una 
cum  ipsa  opinione  destruat  hoc  uniun  verbuni  Christi  in  cruce  ad  latroneni 
dicentis:  'Amen  dico  tibi:  hodie  mecum  eris  in  paradyso'.  Quod  verbum  2uc.  23,43. 
non  video  quomodo  possit  sustineri  cum  illa  opinione.  In  paradiso  enim 
esse  gaudii  est.    Vide  et  loh.  Cass.  in  Colla.  1.  Ahh.  Mosi.^ 

PSALMUS  XXXL  [XXXIL] 

[ißl.  51.]    Beatus  cid  dimissa  est  iniqiiitas:  ergo  uullus  beatus  nisi «.  1. 
cui  peccata  dimittuntur?   Ergo  nullus  sine  peccato.    Soli  ludei  hoc  negant, 
"^que  tergens  os  suum  dicit :  non  sum  operata  malimi'.    Et  quormn  tecta  ©t)vici)ui.  30, 
sunt  peccata:  non  dicit:  qui  texeruut  ipsi,  sed  omuino  passive  se  habent 
ad  remissionem. 

Quoniam  tacui,  inveteraverunt  ossa  mea:  vide  Collect,  ps.  92.^  s.  3. 

Et  tu,  non  ego,  dimisisti  iniquitatein  peccati  mei.    Quero  (|uid  esti«.  5. 
'iuiquitas  peccati  nici',  quasi  'iuiquitas'  et  'peccatum'  differant?   Sunt  qui  in 
Hebreo  sie  veliut  haberi:  'laborem  peccati  mei',  sed  lohannes  in  Canonica  1. Sof). 0, 17. 
sua  ponit  differentiam  illorum  etc. 

Pro  liac  orahit  ad  te  omuis  sanctus:  quia  si  dixerimus,  quoniam  pecca- ^'^^fj  , 
tum  non  liabemus,  Deum  mendacem  facimus.  Nullus  enim  coram  eo  innocens 
est,  nisi  qui  sese  innocentem  accusat  coram  eo.    In  tempore  oportuno,  i.  e. 
gratie,  Isaie  49 'tempore  accepto  etc.'    Ad  cum  non  approximabunt,  i.  e.  dum  3c|.49,  s. 

28  iniiooentem  fo!  £utl)cv  ttioUtc  luoT)t  peccatureni  fc^vciBen 

')  Stuf  231.501'  \)ai  eine  nodj  äCtevc  §anb,  als  btc  Sutfjerö,  3U  g^akrä  Sßovteit  „sunt 
qui  volunt  dominum  non  solum  portasse  pro  noLis  dolores  mortis  terrene,  sed  etiam 
dolores  inferni  in  anima  sustinuisse"  bie  SSemcrfuiig  an  ben  9{nnb  gefcf)xiet)en :  „Nota  sin- 
gularem  theologiam,  quod  Christus  dolores  inferni  in  anima  sustinuit".  -)  loh. 

Cassiani  CoUationes  Patrum  I  14.  ^kx  hjtrb  gegen  bie  „Apärettfer"  ^^otcmifirt,  hJeldje  nid;t 
glauben,  bajj  Gtjtiftuä  an  bemfctben  läge,  nn  hieldjem  er  pr  UnternjeU  flieg,  and)  im  '^axa- 
biefe  fein  tonnte,  nnb  toctdje  Suc.  23,43  abtljeilen  toüllen:  „Amen  dico  tibi  hodie:  Mecum 
eris  in  paradiso".  (Ex  rec.  M.  Petschenig-  Tom.  II  Vindob.  1886  p.  23).  ^)  '3)iefe 
(Stoffe  ift  bon  Sutf)er  mit  anberer  Sinte  fj)ater  betgefdjtieben ;  eg  ift  ntc^t  erfid;tlid;,  toelc^e 
©teile  in  ben  Scholae  ju  *Pf.  92  er  im  ©inne  ^at.  3im  ©c^lnffe  bon  25.  4  Ijot  Sut^er  bem  Psali 
Gall.  nnb  Rom.  ein  Semper,  beut  Hebraicum  ein  Sela  betgefdjriebcn  —  nadj  bem  Ijebr.  2ejte. 


488  Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513 flg. 


a  sinistris  per  leoneni  et  a  dextris  per  draconem  iüuudant  illic  violentia,  hic 
'Pj.  91, 7.  astutia  multipliciter.    Sic  ps.  90  'Ad  te  autem  uou  appropinquabit  etc.' 

PSALMUS  XXXII.  [XXXIII.] 

23.  1.  [SSI.  52''.]  ExuUate  iusti  i.  e.  Christiaui  in  domino  in  Christo:  rectos 
vos  decet  laudatio,  quia  noii  est  deceus  laus  peccatoris,  ideo  iusti  laudent 

S5.  2.  eum,  ipsos  enim  decet.  Confdemini  domino  Ihesu  Cluisto  in  cithara  fide 
humanitatis :  in  psalterio  fide  diviuitatis  decem  chordarum  psallite  Uli.  Cum 
non  sint  iusti,  uisi  qui  in  fide  Christi  sunt,  quomodo  hiis  precipit  in  cythara 
psallere,  quod  etiam  ludeorum  esse  potest  et  incredulorum?  Et,  quod  magis 
nrget,  quomodo  confiteri  possunt  in  cythara,  que  est  muta?  Item  quomodo 
bene  jisallere  et  novum  canticvnii?  que  omnia  soham  iusti  possunt.  Certe 
domino  non  confitetur  aliquis  nisi  qui  corde  confitetur.  In  cythara  enim 
i.  (iüt.  ti,2.  hominibus  psallitur,  non  Deo,  sicut  Apostokis  de  loquentibus  lingua  dicit. 

Ergo  cum  in  corde  sit  confessio  Dei,  cythara  erit  cor.    Et  psalterium  simi- 

33.  3.  liter  proplietice  loquendo.    Sic  enim  hic  loquitur,  quia  propheta  est.  Cantate 

S3.  i.  ei  canticum  novum,  scilicet  quia  Dens  est  et  resurrexit :  hene  i.  e.  in  spiritu 
et  sancte  psallite  ei  in  vociferatione.  Quia  rectum  est,  non  fiillit  vos  duplici- 
tate,  verhum  domini  verbum  promissum  Christi:  et  omnia  opera  eins,  exempla 
*^5f.  93,  s.similiter  sunt  magis  efficacia,  in  fide  i.  e.  creduntur  ut  'testimonia  tua  credi- 
bilia  facta  sunt  nimis'.  —  Et  nos  verbum  rectum  sepius  habemus,  sed  popuhis 
non  credit,  quia  dicimus  et  non  facimus.  Ideo  non  dicit,  quod  verbum  sit 
in  fide,  sed  opera.  Crederent  autem  et  nobis,  si  opera  viderent:  quia  opera 
3oi).  5, 36.  testificantur  et  faciunt  fidem  verbis.  Sicut  ait:  "^Opera  que  ego  facio,  testi- 
monium  perhibent  de  nie  etc.' 

33. 5.  Diligit  misericordiam  salutem  Spiritus  et  iudicium  damnationem  carnis. 
Diligere  misericordiam  est  misereri  anime,  iudicium  autem  est  castigare  corpus 
peccati  et  animam  suam  semper  accusare  coram  deo.  Item  ad  aHos  miseri- 
cordia  est  bonum  eins  procurare,  iudicium  autem  makmi  amovere  verbo,  opere, 
oratione,  seil,  arguendo,  increpando,  obsecrando.  Prius  tarnen  est  misereri  et 
postea  iudicare,  ne  iudicium  sine  misericordia  facias  et  odias  tantum.  Prius 
ama,  postea  zela.  - —  Unde  ludeis  verbum  hoc  crucis  et  iudicii,  quo  mundus 
[caro]  iudicatus  est  et  damnabilis  ostensus,  est  scandalum,  gentibus  stultitia. 
Ideo  ipsi  dicunt  'Non  est  rectum'  contra  hoc  verbum  prophete.  Ideo  opus  est 
fide.    Unde  dicit:  'Omnia  opera  eins  in  fide',  i.  e.  per  fidem  hoc  tantum 

111, 8.  apprehenditur,  non  sunt  in  ratione,  sed  mirabilia.  Sicut  et  alibi:  Tidelia 
*:;3|.  93, 5.  omnia  raandata  eins'.  Et  'Testimonia  tua  credibilia  nimis',  i.  e.  ardua  valde 
3J!ntti).23,23.  et  in  fide.  Unde  ista  tria  Dominus  in  Euangelio  Matt.  23.  'Misericordiam, 
iudicium  et  fidem'.  Quia  misericordia  est  salus  Spiritus,  iudicium  autem 
Srf.  55, 3.  damnatio  carnis.  Sed  ista  sola  fide  continentur,  unde  vocantur  'Misericordie 
David  fideles',  i.  e.  in  fide.    Et  ideo  cum  dixisset  'testimonia  tua  credibilia', 


;J2  caro  iiljci-gcfc^ilctcii 


Psalmus  XXXn.  [XXX III.]  —  XXXIII.  XXXIV. 


489 


mox  intulit  :  Et  bene,  quia  'domum  tuam  decet  sanctitudo  iu  loDgitudiue  ?3f.  93, 5. 
dieriim':  ideo  iustiiiii  est,  ut  carni.s  sauctitas  et  gloria  destruatur.    Uude  fit 
mirabile  cousilium  tuum  contra  cousilium  impiorum.  Sic  loh.  8.  'Iu  iiidicium  3of).  o,  39. 
veni  in  himc  mimdiim',  i.  e.  coiidemnatiouis  ostensiouem.    Est  enim  iudi- 
eium  diffinitio,  declaratio,  publicatio  super  damuandum.  Et  hoc 
fecit  crux  Christi  super  muudum  et  priucipem  eius.    Uude  dicit:  'lUe  arguet      le,  s. 
mundum  de  peccato,  de  iustitia  et  de  iudicio  etc.'    Uude  frequeus  iu  pro- 
phetis  'Iustitia  et  iudicium'  etc,  —  Possmit  autem  etiam  sie  iuteUigi :  'orauia 
opera  eius  in  fide',  i.  e.  pleua,  solida  et  fidelia  et  spirituaha  et  in}mortalia, 
quibus  recte  est  confidendum.    Sic  'Dabo  vobis  saucta  David  fidelia',  non  sipiiid).  13,34. 
sancta  carualia,  baculuiu  arundineuni  infidum,  sed  que  permaueut  immortalia.  Scj.  36, 6. 
Sauctum  enim  seculare  et  caruale  transit  cum  morte  et  moritur  cum  carne 
moriente.   Non  sie  sancta  fidelia.   ünde  'domum  tuam  decet  sanctitudo,  non  5(5(.  93, 5. 
secularis  et  temporalis,  sed  iu  lougitudiue  dierum'.     Ideo  'testimouia  tua 
fideha'  et  digua  fide  et  fida.    Sic  'Miserere  auime  tue',  non  ait  'carui  tue',  Scf.sii-.  30, 
que  potius  iudicari  debet.     Sed  et  severitatem  ostendi  in  eam  oportet  et 
iudicium,  sicut  in  illam  misericordiam  etc. 

Congregans  siezet  in  utre  in  Ecclesiam  cußias  niaris  populos  mundi:aj.  7. 
ponens  in  thesauris  in  occidtis  et  absconditis  abyssos.  Mystice  id  est:  Cor- 
pora sauctorum  colligit  in  Ecclesiam,  que  sunt  quasi  aqua  fluentia  in  mortem, 
sed  abyssos,  i.  e.  animas  ponit  in  celestem  patriam  sicut  in  thezaurum.  Est 
autem  spiritus  hominis  abyssus,  quia  nemo  novit,  que  sint  in  homiue  nisi  i.Güi.2,  u. 
Spiritus,  qui  est  in  eo.  Quanquam  autem  iste  psalmus  possit  de  Domino 
et  creatione  prima  intelligi  ad  literam,  tarnen  quia  pauciora  recitat,  ideo  magis 
ad  Christum  tendit  et  de  celis,  aquis,  abyssis  mysticis  prophetat. 

[3ur  3in^ttIt§angaBe  "^abtx^ :  „Psalmus  instmctorius  de  divinitatis  ar- 

canis.    Propheta  in  spiritii  hqtiitur"  Bemerft  ßutl^er:]  Cum  in  lege  nuUus 

fuerit  iustus,  ut  multipliciter  Apostolus  probat,  palam  est  quod  iste  psalmus 

non  ad  legalem,  sed  ad  fidelem  populum  loquitur.    Nam  quotquot  iusti 

fueruut,  secuudum  Augustinum  ad  novum  testamentum  iiertineut.  Unde 

11  if>  CTVT  •  ■  5      IT    SRüiit.  3,  lOf. 

Apostolus  Ko.  3  cum  allegasset  ps.  13  JNon  est  uistus  quisquam  etc.,  addit:  ^.  19. 

'Seimus  autem,  quod  quecunque  lex  loquitur,  hiis  qui  in  lege  sunt  hxjuitur', 

q.  d.  iu  lege  non  est  iustus,  et  de  hiis  psalmus,^  non  de  hiis  qui  sunt  Christi. 

PSALMUS  XXXIIl.  [XXXIV.] 

54.]    Et  confluite.^    Hoc  reprobatur  310.'* 
Custodit  donhinus  omnia  ossa  eorum  etc.,  i.  e.  ita  couservantur  quasi  non  «.  «. 
sint  contrita,  etiani  si  siut  contrita.    Quia  Deo  nihil  perit,  licet  coram  nobis  as. -1. 

12  Sanctii 

')  5lämlid)  ^^f.  14.  -)  So  Psalt.  iuxta  Hebr.  ftatt  be§  illuminamini  bcr  Vulgata. 
^)  Keuchl.  Riidim.  pg.  310.  „uectius  Rabi  Salomon  Gallus  exponit  'illuminamini',  ut  sit 
sensus  'videte'." 


490 


Adnotationes  Quincuplici  Psalfcerio  adscriptae.  1513  f(g. 


pereat.  Scriptura  enim  quandoque  loquitur  de  rebus  secundum  quod  sunt 
corani  deo,  quandoque  secundum  quod  sunt  coram  hominiljus.  Et  hinc  fit, 
quod  multe  contradictiones  iuveniuntur  in  Scriptura.  In  quas  offendunt 
superbi,  qui  suum  sensum  sequuntur,  ut  olim  heretici.    Sic  dicit  Dominus 

suc.  20, 38.  Matt,  quod  omnes  ei  vivunt,  et  tarnen  mortui  sunt.  Sic  ante  deum  sunt 
anni  mille  sicut  uuus  dies.  Sic  ossa  iustorum  coram  nobis  conteruutur,  quia 
nos  non  possumus  ea  custodire  semper:  sed  quando  dominus  custodit,  tunc 

Sof).  11, 25. nec  unum  conteritur.  Sic  Dominus:  'Qui  credit  in  me,  etiam  si  mortuus 
fuerit,  vivet'.  At  dices:  'Quid  hoc  singulai-e?  Nam  sie  et  impiorum  ossa 
non  conteruutur.  Nihil  enim  Deo  perit'.  Respondeo:  Verum  est,  sed  Deus 
dicitur  illorum  ossa  custodire  et  non  istorum,  sicut  viam  iustorum  nosse  et 
viam  impiorum  nescire,  q.  d.  ossa  iustorum  non  sokim  non  conteruntur  (quod 
etiam  impiis  commune  est),  sed  singulari  beneplacito  ab  eo  custodiuntur 
restam-anda  in  gloriam.  Et  sie  est  oratio  negativa  plus  affirmans.  Et  ideo 
dicit,  quod  Dominus  ipse  custodiet  ea. 


PSALMUS  XXXIV.  [XXXV.] 

»3.         [ßdl.  56.]    Ego  aiitem  cum  infmnarer  ah  eis,  inäuebar  cilicio.  Supra 
30, 12.  ps.  29  'Conscidisti  saccum  meum'.    Et  infra  ps.  68  'posui  vestimentum  meum 

cilitium',  i.  e.  tristitiam.^ 
ic.  16.         Dissi^jatl  sunt  nec  compuncii,  tentaveruut  me,  subsannaoernnt  nie  sub- 

sannatione:  vide  Reuch.  377.  'Inter  adulatores  ad  coquentes  cibarium':  sed 

ne  movearis  cave.^ 

sc.  20.         In  iracundia  [Hehr,  in  rapina]  terre  loquentes  dolos  cogitahant.  'In 
rapina  terre'  vel  'iracundia  terre'  videtur  hoc  velle,  quod  ludei  dolose  Christum 
accusabant,  assumentes  et  fingentes  causam,  quia  per  eum  terra  auferretur 
Sof).  11,48.  a  Romanis,  dicentes:  'Ne  forte  veniant  Romani'.    Et  sie  in  ira  pro  terra, 
pro  eins  rapina,  ficta  scilicet,  timuerunt  et  eum  occiderunt. 

PSALMUS  XXXV.  [XXXVL] 


PSALMUS  XXXVI.  [XXXVIL] 

[331.  59.]    Qmuiam  tanqnam  fcmium  velociter  arescent:  veruntameu 
prius  virent  et  florent,  asceudunt  et  magnificautur,  sicut  Absolon  contra  patrem. 

2  sint         :J  lu  quos         5  omriia         6  dies  mille         18  coucidisti 

1)  ajetcil.  üben  ©.  486.  -)  3t.  n.  O.  s.  v.         „Quidam  hunc  versum  'Subsan- 

naverunt  me  subsannatione'  de  cibavio,  pane  ac  potu  intelligunt  verteiltes  sie:  'Inter 
adulatores  ad  coquentes  cibariuiii*  etc." 


PsalDius  XXXIV.  [XXXV.] 


-  XXXIX.  [XL.] 


491 


Noll  cemulari  in  eo  (jul  prosperatiir  in  via  stia:  i.  e.  beue  habet,  ininio  s.  ?. 
quandoque  melius  quam  ante  malitiam,  sicut  de  quodam  mihi  dictum  fuit: 
@g  ^)at  tjxn  mdj  nie  f,^o  tool  gangen.^ 


PSALMUS  XXXVII.  [XXXVIII.] 

[^1.  62.]  Fsalmus  David  in  commemomtione,  ut  ille  Isaie  36 'recogi- ^jj/yg 
tabo  tibi  omnes  annos  meos'. 

Gor  mciim  conturhatuni,  est,  i.  e.  gyratum,  iuquiete  circumagitatum,  sicut  s.  u. 
'In  circuitu  im])ii  ambulant'.^  %\.  12, 9. 


PSALMUS  XXXVIII.  [XXXIX.] 

[Sl.  63**.]    Dixi  etc.   Verba  sunt  in  persona  Christi  aut  saltem  mixtimsß.  3. 
nunc  in  persona  eins,  nunc  in  persona  membri  sui  cuiuscunque.    Cum  con-'ß.?,. 
sisteret  peccator  adversum  nie,  i.  e.  ego  ipse  mihi  apparerem,  quia  sum  pec- 
cator.  Cognitio  enim  sui  est  se  peccatorem  adversum  seipsum  consistere.  Et 
hoc  vehementer  humiliat  et  silere  facit  atque  oranium  tedere.  Et  sihii  a  honis, 
i.  e.  non  loquendo  bona.    Vel  a  bonis,  i.  e.  propter  bona,  quia  scllicet  vidi 
mala  mea  et  bona  tua,  ideo  silui.    Compunctus  enim,  sicut  frenat  et  castigat 
omnes  sensus,  ita  et  linguam,  ita  ut  tedium  sit  ei  loqui,  videre,  audire  que 
foris  sunt.    Vel  sie:  silui  a  bonis,  seil,  temporalibus.    AHoquin  credo  videre 
bona  Domini,  sed  hec  non  sunt  bona  Domini,  sed  bona  mundi.    Sic  infra 
ps.  76.  'ßenuit  consolari  anima  mea',  i.  e.  silui  a  bonis  carnalibus.    Quod  %\.  77, 3. 
enim  non  siluerit  a  bonis  spiritualibus,  patet,  quia  sequitur:  'Locutus  sum».  5. 
in  lingua  mea'.    Notum  fac  mihi  doniine  finem  meum:  non  quod  horani  scire 
velit,  cum  omnes  oportet  nescire,  qua  hora  für  veniat,  sed  'notum',  seil,  in 
memoria  fixam  habere  consyderationem  mortis.    Impii  enim  ignorare  videntur 
se  morituros :  aliquando  et  numerum  volunt  iufiuitum  dierum.    Et  suhstantia  ».  e. 
mea,  i.e.  quicquid  ego  sum.    Ut  Apostolus:  'in  hac  substantia  glorie',  quod  2.epv.ii,  17. 
nostri  dicunt  'quidditas  glorie'. 

Opprobritim  insipienti  dedisti  me  etc.  Hec  ad  literam  Christo  congruunt.  %.  a. 
Vane  eonturhatur  omnis  homo,  i.e.  sine  fructu,  quia  conturbatur  propter ».  12. 
carnem. 

PSALMUS  XXXIX.  [XL.] 


7  iuquite         16  Compuncto 

ä)Dii  äS.  28  'Iniusti  punientur  au  Ijot  yutljci;  am  Staube  bie  iöudjftabcit  bcs  Ijebr. 
3l(^)'^abetS  (Ain  —  Tan)  bcigefdjxieben,  ^ur  6orreftur  bei:  unridjttcjcn  Sßejetdjmitigeit  in  ^abetS 
3{ecenfion  beg  Psalt.  hebraicum.        2)  Sergt.  oben  ©.  480. 


492 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  ftg. 


PSALMÜS  XL.  [XLL] 

[SI.  66''.]  IIiuic  psalmum  Lyra  expoiiit  de  Christo,  coactus  ex  alle- 
gatioue  Christi,  qiiod  uon  faceret  alias,  sed  iret  retrorsum  in  antiqiiam  sylvam 
hystoriaruru,  sicut  facit  cum  multis  aliis  psahiiis,  qiii  tarnen  multo  expressius 
de  Christo  loquuntur.  Semper  fugit,  ne  mysticum  pro  literali  sensu  accipiat, 
nou  advei'tens  quouiam  sensus  literalis  absconditus  est  valde,  ita  quod  nisi 
Dominus  aperuisset  apostolis  sensum,  nec  ipsi  eum  intellexissent.  Uude 
1.001.2,16. 'Christi  sensum'  appellat  apostolus,  quia  seil,  a  Christo  et  de  Christo  est. 


PSALMUS  XLL  [XLIL] 

7.  68.]  Ad  mcq)sum  anima  mea  conturhata  est.  Sic  turl^atui-,  nudatur, 

misera  est,  pauper  est  etc.  Ideo  cum  semper  nihil  sit,  ad  te  solum  respicit. 
Et  hec  est  humilis  confessio.  De  monte  minimo,  i.  e.  de  te  Christo,  qui  es 
granum  sinapis,  sed  nunc  arbor:  tunc  lapis  abscisus  parvus,  nunc  mons 
magnus:  tunc  granum,  nunc  fruges  multe:  tunc  mons  modicus  Hermon,  nunc 
Hermoniim  de  terra  lordanis,  i.  e.  in  Ecclesia  factus  es  Hermouiim,  qui  eras 
mons  modicus.    Quia  humiliatus  exaltatus  es  nimis.    Hermon,  i.  e.  anathema, 

föni."  3,'  13 !  quia  Christus  pro  nobis  factus  est  peccatum  et  maledictum.  Abyssus  aque 
profunde,  i.  e.  multus  populus,  cibyssum  multum  populum  invocat:  in  voce 
predicatione  cataractarum  tuarum  apostolorum  tuorum. 

[3u  SaBerä  (Sttat  bcr  Sßorte  auä  3efaia§  'quia  catamcte  de  excelsis 
aperte  sunt  et  concutientur  fundamenta  terre'  notti't  ^utt)ei'  am  9ianbe  ba§ 

Sc(.24,i8.J?o^3tteI:]  24. 

PSALMUS  XLIL  [XLIIL] 


PSALMUS  XLIIL  [XLIV.] 

5.  70.]    Qui  mandas  salutes  lacob,  habes  potestatem  mandaudi  salu- 

tem,  sicut  tu  es  qui  vivificas,  seil,  solus  et  nuUus  alius  etc.    Frcecipe  pro 
scdutibus  laeob,^  i.  e.  iube  tautum,  die  verbo  et  fient,  facile  enim  potes,  quia 
verbo  facis.   Vel :  olim  nuuciabat  in  prophetis,  nunc  mandat,  i.  e.  facit,  iuxta 
^'/^  illud:  'ipse  mandavit  et  creata  sunt'.    In  te  inimicos  nostros  ventilabinms 
s.  cormi ,  postquam  iusseris  nos  salvos  esse.    Salvasti  enim  nos  antiquitus. 
'ü.  11.12.  Avertisti  nos  retrurstini  post  inimicos  nostros  Romanos.    Dedisti  nos  tan- 
14,  i.  quam  ooes  escartm.    Ps.  13. '<|ui  devorant  plebem  meam  sicut  escam  pauis'. 
55.  13.  Vendidisti  poptdum  tuum  partem  popidi  tui,  scilicet  relictos.  Nam  Apostolis 


14  multa  27  tu  est 
»)  P.salt.  iuxta  Hebr. 


Paalmns  XL.  [XLI.]  —  XLIV.  [XLV.] 


493 


fnit  niagaa  tristitia,  sie  genns  snum  pex-ire,  iit  patet  Ro.  xi.  Sic  Dentero.  32.  siüm.  9, 2. 
'Nonne  ideo,  quia  deus  suus  vendidit  eos  et  Dominus  conclusit  illos?'        5  Wof.32,3n. 
non  ftiit  nmltiindo   in  commutationihus  roruni,  i.  e.  paucuni  et  vile  pre- 
cium  erat  pro  nobis  datuni.    Suhsannaüoneni  et  derisum:  ps.  2  'Dominns  "'4 
subsannabit  eos'.  Posuisti  nos  in  similitiiäinem  i.  e.  exemplum  miserie  gentibus.  ^-  is- 
Tota  die  etc.    Hic  loqnitur  in  persona  prima,  sicnt  si  dux  exercitns  loqneretnr  le. 
[nunc]  pro  se,  nunc  pro  toto,  ut  losue  7.  Sof.  7, 7f. 

Hcec  omnia  venerunt  super  nos  etc.   Possunt  antem  hcc  universa  intelligi  ^.  is- 
de  persecutione  corporali  Sanctorum.    Nam  mysteriuni  esse  dioit  Apostolus 
casum  et  perditionem  carualis  Israel  Ro.  xi.    Verum  et  Isaias  et  Jeremias  3(öm- 11,2.'). 
in  hanc  eandem  sententiam  flebiliter  lotiuuntur,  tanquam  ipsi  sint  inter  istos 
pars  iterditionis,  ut  lei-e.  14  et  Isaic  64.    Et  per  totnm  Lameutatioiunn  liln-nm.  5cf.  ei,  e'f. 

iLt  coo'peruit  nos  umhra  mortis,  1.  e.  mors  corj)orans,  qnia  visi  sunt»  20. 
oculis  insipientium  mori. 

[3n  5  tüitt  /^a6er  ba§  'qui  mandas  sahites  lacoh''  aU  ^mpcxati\\ 
nic^t  aU  inbicatitifdje  '^luSfac^e  faffen  in  Ü6erein[ttmmung  mit  bcm  Psalt. 
inxta  Hebr.,  nisi  forte  velis  intelligi  olim  mandasse.  5)0311  ßut^er :]  Vel 
sie:  'tu  mandas  etc.'  q.  d.  te  solum  oramus  et  deprecamur,  quia  preter  te 
null  US  est,  qui  mandare  possit  salutem.  Quia  tu  mandas,  i.  e.  tu  es  mandatnr 
salutarium.  8i(^  ibi:  'tu  dicis  et  fiunt,  tu  mandasti  et  creata  sunt\  Mandas ^i-ss, 9. 
ergo,  i.  e.  precepto  et  verbo  tuo  facis. 


PSALMÜS  XLIV.  [XLV.] 

[SI.  72.]    Eructavit  cor  mcnm  verhum  honum.     Eructavit,  i.e.  ex«.  2. 
plenitudine  et  ebrietate  abyssali  bonitatis  foras  misit  et  incarnatum  fecit  visi- 
bile  et  sensibile  verbum  bonum,  nmltis  sahitare.    Mira  sunt  verba  et  omnino 
anagogica  huius  psahni.    Eructare  enim  est  ex  abundautia  foris  ostendere 
Signum  plenitudinis  interne.    Dico  ego  opera  mea  regi,  i.  e.  definio,  decerno, 
statuo,  quod  opera  mea  sint  subiecta  Christo.    Et  est  ideni  sensus  cum  ps.  8  '^\.  s,  s. 
'omnia  subiecisti  sub  pedibns  eins'  et  ps.  109  'Dixit  Dominus  Domino  meoV^^j.  110,1. 
i.  e.  statuit  et  definivit  pater  Christo,  quid?    Hoc  quod  sequitur:  'Sede  a 
dextris  meis',  i.  e.  dico,  trado,  constituo  opera  mea  tibi.    Sic  enim  Dominum 
et  iudicem  et  lieredem  constituit  universorum.  Dicere  enim  patris  est  definite 
efficere,  sicut  'dixit  et  facta  sunt'.    Est  itaque  ista  locutio  sicnt  et  multe  *i.  33, 9. 
alie  pulcherrima  et  elegantissima,  quam  neque  grecam  neque  latinam  credo 
posse  emulari  ad  unguem.    Vel  sie :  Dico  ego,  i.  e.  ipse  erudio  et  doceo  cum 
vias  meas,  opera  mea,  non  sicut  ludeis,  quibus  non  per  me,  sed  per  Mosen 
locutus  sum.    Ideo  lingua  mea  est  hic,  que  docet  efficaciter  eum  et  suos. 
Speciosus  forma  pre  fdiis  hominum.    'Speciosus  forma'  hoc  de  spirituali ».  3. 
decore  iustitie  intelligendum  est,  ut  sit  sensus:  filii  hominum  ludei  coram 


C  sie  si         7  bo§  erftc  nunc  feljtt         12  per  per 


30  statnit 


494  Aclnotationes  Quincuplici  Ps.ilterio  adscriptae.  1513  flg. 


mnnclo  speciosi  sunt  in  iustitiis  suis,  intus  autem  foedi,  tu  autem  intus  et 
extra.    Unde  hebi'.  'pulcher  pulcher  pre  filiis  hominum',  i.  e.  abintus  pulcher, 
sive  primum  'pulcher'  adiective,  secundum  Substantive,  ut  sit  sensus:  eoruni 
pulchritudo  est  feda  et  sunt  fedi  pulchri,  quia  foris  tantum  pulchri,  intus 
fedi,  sed  tua  pulchritudo  est  pulchra  et  es  pulcher  pulcher,  quia  foris  et  intus. 
SB.  5.  Sic  'specie  tua  etc.'  non  illorum  iustitia,  sed  tua,  quia  non  est  iustus,  non 
est  pulcher,  nisi  tu  solus  et  tua  pulchritudo  in  eis:  non  ipsorum  propria, 
immo  eorum  niutatur  in  feditateni  et  stercora  arbitrantur,  ut  inveniantur  in 
tua  pulcliritudine.    Propterea  i.  e.  et  ad  hoc  ipsum,  vel  hoc  ideo  quia  hene- 
dixit  te  deus  ineternum.    Et  deducet  te  mirahiUter,  alias  fortiter,  dextera  tua 
1*^'  ^-  supra  19.  'In  potentatibus  salus  dextere  eius'.    In  cor  de  inimicorum  regis, 
?3!flttr).i2,4o.  i.  e.  in  Jerusalem,  que  fuit  medium  et  cor  ludee.    Sic  Dommus  de  se:  'Erit 
«.  8.  filius  hominis  tribus  diebus  in  medio  terre,  in  corde'.    Dilexisti  iustitiam, 
as.  10.  hec  est  Charitas,  et  odisti  iniquitateni,  hic  autem  zelus.    Astitit  regina  a 
fs.  i3.dexfris  tnis,  in  spiritalibus,  in  spiritu.    Vnltum  tmim,  depreccibuntur  omnes 
'^'^ii\divites  plehis,  supra  ps.  21.  'omnes  pingues  terre'.    Omnis  gloria  eins  filie 
W(\n\).  5, 16. regis  ahintns.    Sed  quomodo  hoc?  Nam 'luceat  lux  vestra  coram  hominibus, 
et  videant  opera  vestra  bona'.    Sed  hec  sunt  gloria  et  decor  sanctorum,  sicut 
']Sf.  110, 3. ps.  109. 'In  spleudoribus  sanctorum'.    Quomodo  ergo  'abintus'?  Respondeo, 
quod  hoc  'abintus'  non  tantum  est,  quia  in  corde  ista  sunt  radicitus,  sed 
etiam  quia  non  secundum  seculum  et  carnem  sunt.    Caro  enim  et  decor  eins 
dicitur  forinsecus,  quia  est  signum  decoris  veri  et  spiritualis.    Hic  autem 
velut  signatum  interior  dicitur.    Item  etiam  ideo,  quia  carnalis  coram  oculis 
hominum  est  aliquid  et  placet,  sed  coram  Deo  est  abominabilis,  spiritualis 
autem  lucet  coram  Deo.    Uterque  tarnen  est  foris  suo  modo :  quia  spiritualis 
ad  exemplum  aliorum  debet  foris  lucere,  et  tarnen  talis  vocatur  interior,  quia 
ex  interiore  et  s]:)iritu  procedit.    Sic  populus  Christi  regis  eterni  describitur 
decorus  spirituali  decore:  non  sicut  Salomon  umbra,  sed  sicut  Christus  veritas. 

[3h  ^aBerö  Sluöbeutung  t)on  3).  2  'Lingua  mea  calamus  etc.":  „rex, 
verhm,  fdius  mens,  stilus,  grapliion  notarii  celeriter  exarantis"  mad^t  ßut^er 
bie  JRanbgloffe:]  Sensus  est:  Ego  scribo  lingua,  non  calamo,  et  viva  verba 
facio  in  vivis  tabulis,  seil,  cordibus,  non  mortua  verba  in  mortuis  et  lapideis 
tabulis.  Ideo  lingua  mea  est  milii  pro  stik)  vel  calamo  et  est  ipsius  Spiritus 
sancti  vel  Christi,  qui  per  cam  cito  scribit,  quia  cor  tangit  in  momento. 
Diffusa  enim  gratia  in-_labiis  eins.  Et  ista  est  velocitas,  qua  verbinn  dei  cito 
*Pi.  147,  ir,.  fuit  per  orbem  multiplicatum.  Sicut  alibi :  'Velociter  currit  sermo  eins'.  Quia 
nullius  pliilosophi  aut  legislatoris  in  tanta  velocitate  vel  unam  provintiam 
obtiuuit,  sicut  hoc  verbuni  totum  imindum,  ut  Euseb.  Ii.  G.  prepai-at.  euang.^ 

30  stillus 

')  Euseb.  pracpar.  evangel.  VI  5.  „Ubi  autem  doctrina  buiusuiodi  unquam  fuit, 
quae  pravani  supevstitionem  deiiceret  et  cognitionem  veri  dei  omnibus  immitteret? 
Quis  autem  sapiens  unquam  potuit  doctrinam  suatn  ad  univemim  orbem  dispergere  et 


Psalmus  XLIV.  [XLV.] 


—  XLVir.  [XLVIIL] 


495 


[3u  S3.  G  etflärt  ^abex:  'pojmli  siib  te  cadenf  fei  aU  5parent§efc 
f äffen,  fo  baß  bte  äöoi'te  'in  corde  inimicorimi  unmittelbar  an  'acutae^  an= 
3ufc§Iie§en  feien.    ®aju  £ut!^er:]  Vel  melius  ,sic:  in  corde,  i.e.  medio  ini- 
micorura  regis,  i.e.  Cliristi,  sieut  ps.  109:  'Domiuare  iu  medio  inimicornm no,  2. 
tuorum'.    Est  enim  ""cor'  medium  et  ediverso  "^medium'  vocatur  cor.    Ps.  45.     4g,  r. 
'Deus  in  medio  eins'.    Exo.  25  'Habitabo  in  medio  eorum'.    Sic  patet  con- 2.  iWui.  2r,,  f 
structio  plana:  'populi  sul)  te  cadent  (i.  e.  dominaberis)  in  corde  inimicorum 
regis  (i.  e.  tni)',  loquens  in  tercia  persona  ad  secundam,  sicut  est  mos  in 

ad  literam  ludei,  immo  et  gentes  ido- 

latre,  persecutores,  tyranni. 
allegorice  lieretici  et  mali  Christian!, 
moraliter  vitia,  errores,  mali  motus. 
anagogice  Demones,  qui  sunt  capita 
omnium  precedentium,  de  quibus  dicit 
ps.  109  'Conquassabit  capita  in  terra  *ßf.  110, «. 
multorum'. 


Scripturis  frequens.  Inimici  Cln-isti 


PSALMUS  XLV.  [XLVI.] 

[351.  74.]    Cum  fnerit  translata  terra,  i.e.  ludei  et  principes  corumss.  3. 

per  Romanos  dispergentur. 

Flnminis  dkisiones:  iste  sunt  cataracte,  de  quibus  jisalmo  preced.  41.  |j 
[3u  35.5  ift  al§  rebenbe  $ßerfon  I6eigef(?^rie6en :]  propheta.  [23.  8]  Ecclesia. 

[2S.  9]  Christus.    [33.  12]  Ecclesia. 


PSALMUS  XLVI.  [XLVIL] 

PSALMUS  XLVIL  [XLVIIL] 

[391.  7G^\]  [,3u  S5er§  15  Bewerft  goBer,  bo§  nad^  |)teronl)mn§  atnar 
bte  ©djln^lnorte  nad)  bcm  .'peBräift^en  nicf)t  in  sectda,  fonbern  in  morte  ju 
it6crfe|en  feien;  bie§  fei  febotf)  auf  einen  gel)Ier  in  einer  ."panbfrfjrift  jurücf^ 
,ytfüf)ren  unb  bie  Überfe^ung  in  seada  BeijuBe^alten.  ©aju  Sut^er  am  ^Hanbe:] 
al  mot,  i.  e.  in  morte,  ut  olam,  olamotli  i.  e.  seculum  secula,  elem  elemoth 
iuvenis  iuventus,  scribuntur  eisdem  literis  et  possunt  concordari,  sie  scilicet, 
quia  regere  in  suavitate  est  durabiliter  et  iu  secula  regere.    Nullum  enim 


deus  vel  ab  Omnibus  vel  a  pluribus  credi?  .  .  .  Quis  unquam  mentis  compos  credere 
unquani  poterit  iuvenes  simul  ac  senes,  viros  et  feminas,  servos  et  liberos,  doctos  atque 
indoctos,  non  in  uno  cliniate  orbis  neque  in  eadeni  hora  natos,  sed  ubique  terrarum 
et  diversis  teniporibus  fatis  coactos  unain  et  eandeni  novam  atqiie  inauditam  doctrinam 
et  quidem  cum  periculo  mortis  patriis  ritibus  anteposuisseV"  ©0  in  ber  h)of)t  Don  Siit[;ev 
bmiitjten  (ati-in.  Üticrfe^iunc;  bc§  Geovgius  Trapozuntius  (Venetiis  1497  foL). 


496 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513 flg. 


violentum  perpetuum  aut  coactum.  Sic  etiam  in  morte,  scilicet  carnis,  et  in  vita 
ao  gaudio  spiritus,  qui  est  in  snavitate,  qiiando  caro  est  in  myrrlia  et  erucifixa. 

[i5"CiBei'  fd^reibt :  „Alins  intdlexH  Jmnc  locuni :  ipse  reget  nos  in  suavi- 
tate".   Sutfier  ^ai  üBer  alius  übergef(^ricBcn:]  Lyra. 

PSALMÜS  XLVIIJ.  [XLIX.] 

58.20.         [SBI.  T?*".]    Introihit  usque  m  proyenies  patruni  siiormn,  i.  e.  fiet  gene- 
%\.  78,  s.  ratio  prava  sic.ut  patres  eins,  i)s.  77,  qui  solum  propter  bona  teniporalia  Deum 
coluerunt  olim  et  nnnc  etiani. 

[3u  33.  3  Betnerft  '^ahix,  Herrigene  et  filii  hominuni'  Bebeute  nai^  bem 
§e6räif djen  tarn  ftUi  Adam  quam  fdii  singtdorum.  2)a3U  Sut^er:]  Hoc  ex 
Reuchlin  acceptnm  est.^ 

PSALMUS  XLIX.  [L.] 

[3?!.  80.]    [,3u  25.  1  'dnis  deorum  doniimis',  lüofür  §ieront)Tnu§  fortk 
deus  dominus,  ßemerft  y^oBer,  ber  .^trc^enöater  l^ättc  Beffer  get^an  El  %m 
eBenfo  311  üBerfetjen  mit  deus,  iüie  in       22,  1  et  in  hoc  oraculo  Hieremie 
prophefe:  'Pnrrulns  enim  natus  est  nohis'.   Sut^er  I)at  Hieremie  QU§geftrt(^en 
Soj.  9,  fi.  unb  an  ben  9tanb  gefc^rteBen:]  Isaie  9. 

PSALMUS  L.  [LL] 

[SSL  80''.]  Nota  ex  hoc  saltem  psalmo,  quod  titnli  non  indicant  psal- 
mnm  esse  de  materia,  quam  indicat,  sed  occasionem  ex  ea  sumptani.  Nam 
hic  multa  dicuntur  et  prophetantur,  que  nnllo  modo  ibi  facta  fuerunt.  Sed 

2.Sam.i2,i?,.  est  sumptiis  ex  eo,  quod  cum  David  dixisset  "^peccavi',  Natan  ait:  'TranstuHt 
dominus  peccatum  tuum'.  Ex  hoc  intellexit  David,  quod  qui  confitetur  se  pec- 
catorem,  veuiam  acquirit  et  quod  omnis  homo  est  peccator  et  sohis  deus  iustus, 
instificans  et  iustificandus.   Unde  dicit:  'Tibi  peccavi,  ut  iustificeris',  i.  e.  non 

2.eov.i2,9.  inveniar  iustitiani  meam  habens,  ut  tua  sit  in  me  iustitia.  'Libenter  gloriabor 
in  infirmitatibus  meis,  ut  tua  virtus  in  me  habitet'.  Libenter  confitear  me 
peccasse,  ut  gratia  tua  in  me  abundet.  Ego  infirmus,  ut  tua  sit  in  me  virtus, 
ego  malus,  ut  tua  bonitas  in  me  locum  habeat.  Ideo  'Ecce  in  iniquitatibus 
3o().  n,  fi.  conceptus  sum',  i.  e.  'quod  natum  est  ex  carne,  caro  est'.  loh.  3.  'Sed  caro 
sanguis  regnum  Dei  non  possidebunt':  ideo  'nisi  renatus  quis  fuerit  ex 
aqua  etc.'  Male  itaque  Lyra  et  contra  intentionem  Apostoli  exponit  istura 
versum  'ut  iustificeris  in  sermonibus  tuis',  quia  nec  ordo  sententiae  nec 
locus  hystorie  concordat,  ut  ideo  deus  iustus  sit  in  promissis,  quia  propter 
peccatum  David  non  revocaret  promissa.  Immo  utique  iustus  fuisset,  si 
revocasset.    Ideo  sicut  dixi  et  Apostolus  allegat,  intelligendum  est. 


35  promissus 

lleuchl.  Rudim.  pg.  37  u.  51. 


Psalmus  XLVIII.  [XLIX.]  —  L.  [LI.] 


497 


Quando  intravit  ad  Bersabee.    Bathsabe,  i.e.  filia  quietis,  ad  quam  s.  2. 
qiu  intrat,  peccat,  quia  ocia  dant  vitia.   Quid  cnim  filia  ocii  et  quietis?  nempe 
luxuria,  quia  iu  desyderiis  est  omnis  ociosus.    Uudc  et  David  tunc  fuit  in  2.Snm. 
ocio  ambulans  in  solario  domus  sue,  i.  e.  forinseco  ocio  earuis  sue. 

Tibi  soli  2>eccavi  i.e.  in  spiritu,  non  ad  hominem,  sicut  peccata  legis  si'-g- 
figuralia,  que  sola  Pharisei  reputabant,  sed  interiora  nil  curabant.  Vide  nota- 
bilia  ps.  30  et  33.    Ut  instificeris  in  sermonibus  tuis,  i.  e.  tu  dicis,  quod 
sim  peccator,  et  ostendis  per  hoc,  quod  filium  facis  mori  pro  peccatis  meis. 
Unde  negare  se  esse  in  peccatis  est  negare  quod  Dens  verax  sit,  dicens 
nos  esse  in  peccatis,  et  quod  Christus  gratis  sit  uiortuus.    Unde  lohannes: 
'Si  dixerimus,  quia  peccatmii  non  habemus,  Deum  meudacem  facimus'.  Nunc  1.  soO.  1, 10. 
autem  omnis  homo  mendax,  et  couclusit  Scriptura  oranes  sub  peccato,  iit 
Dens  omnium  misereatur.    Alioquin  misericordia  eins  non  egeremus,  ideo 
quando  Dens  dicit  nos  esse  in  peccatis,  mox  dicendum  est  "^mea  cxilpa\^ 
Sed  hoc  toti  mundo  dixit,  qni  nescivit  se  esse  in  peccatis  originalibus.  Et 
etiam  nunc  qnillbet  nescit,  ideo  dicendum  Semper:  'tibi  sum  peccator,  si 
volueris,  quia  coram  te  nullus  iustificatur,  nisi  tu  velis'.   Ecce  enim  in  iniqni-  «.  ?. 
tatibus  conccptus  sum,  dicit  pluraliter,  quare  vide  ]is.  31:^  et  in  peccatis, 
i.  e.  in  peccato,  concepit  me  mater  mea,  etiam  si  aliud  non  haberem,  tamen 
hoc  habeo.    Ecce  enim  veritatem  dilexisti,  non  literam  et  umbram,  que  estas.  s. 
hypociysis  quam  odisti,  sed  spiritum :  incerta  et  occiäta  sapientie  tue  mani- 
festasti  mihi,  i.e.  intellectum  spiritualium  dedisti  mihi,  i.e.  vultum  Mosi 
intra  velamen,  spiritum  in  litera.  Asperges  me  Jiyssopo  et  mundahor :  mysticat«.  9. 
propheta  illud,  quod  in   lege  hyssopo  intiucta  in  sanguinem  aspergebantur  2.9J?o(.i2,22. 
ea  que  sanctificabautur. 

Cor  mundwn,  non  manum,  crca  nuchi  deus.  sb.  12. 

Libera  me  et  posteros  meos  de  sanguindnis,  i.e.  carnaliter  sapientibus 'i*.  ic. 
scribis.    Latidabit  lingua  mea,  iiistitiam,  tuam,  non  meam  aut  nostram. 

Tunc  imponcnt  super  altare  tmmi  vitulos,  i.e.  mortificatos  carne,  supra  28  |'j  29  g. 
'tanquam  vitulus  Libani'. 

[i^'ClBei'  ei'llärt  33.  G :  'tibi  soW,  quia  tii  solus  me  superior  es,  cul  pec- 
cati  mci  ratio  sit  reddenda  et  qul  me  ptmire  jwtes.  '^a^n  2ut£)ei':]  Sed 
secundinn  Apostolum  Ro.  3  sensus  est,  (|Uod  cum  Christum  et  fidem  etsnüm.  3, 4f. 
iustitiam  eins  neque  ludei  neque  gentes  recipere  vellent,  negabaut  Deum  per 
hoc  veracem  esse:  qui  eos  sie  in  peccatis  esse  ostendebat,  quia  iilimn  propter 
peccata  crucifigi  fecit.  Et  ipsi  peccata  se  habere  nolunt  credere  et  illo  se 
non  indigere  [putant].  Et  sie  iudicatur  et  condemnatur  Deus  in  verbis  et 
operibus  suis  in  Christo  ab  utrisque,  sed  vincit  tandem  et  iustificatur  in 
sermonibus  suis,  dum  omnes  confitentur:  'Til)i  soli  peecavi,  ne  scilicet  mihi 


1  (^oBer  Bersabee  ftntt  Bethsabee         34  iustitiam  eis         .'37  putaiit  fe^It 
'j  äUorte  ou-5  bem  Confiteor  ber  röntifctjen  3Jlefje.  ©ief)e  oben  ©.  487. 

Sutfjers  SBerte.  IV.  32 


498  Adnotationes  Quincuplici  Psaltei'io  adscriptae.  1513  flg. 

mendax  habearis  sicut  illis'.    Icleo  omnes  sie  dicere  debent,  ut  iiistificeris  tu 
%\.  Ii;,,  i.et  nou  nos:  'Non  nobis  domine,  sed  nomini  tiio  da  gloriain  super  miserioordia 
tua  et  veritate  tua'. 

PSALMUS  LI.  [LIL] 

8.         \J8L  82''.]    Viädnmt  iusti  Apostoli  et  t  'mebunt,  et  sujier  euni  ludam  5 
ridebunt  et  dicent:  ecce  homo  qui  non  posuit,  i.  e.  fide  et  spe  liabuit,  dnmi 
«.  9.  Cliristum  adkitorem  sunm.    Et  prcevaluit  in  vanifate  sna,  i.  e.  superbivit, 
non  quod  prevaluerit  contra  aliquos  et  eos  supplantaverit,  sed  quia  exeelluit, 
elatus  est  et  suani  excellentiani  posuit  in  vanitate  et  non  in  deo. 

PSALMUS  LIL  [LIIL]  lo 
PSALMUS  LIIL  [LIV.] 

«.7.         [331.  84.]    In  veritate  tun  disperde  eos:  in  me  sit  isla  maledictio,  quia 
disperdi  in  ^'eritate  est  de  falso  fieri  verum :  falsitatem  disperdit  veritate.  Nou 
Scvem.  1, 10.  sie  autem  disperdere  absolute  vel  'in  furore\   Idera  lerem.  1.  'ut  disperdas  etc.'  i'- 

PSALMUS  LIV.  [LV.] 

!B.  21.  85''.]   Contaminavertcnt  testamenfum  ems,  dhnsi  sunt  cd>  ira  vultus 

Ti-eius :  et  (ippropingiiarit  cor  iUitis.  Molliti  sunt  sermones  ems  super  oleum.. 
Potest  sie  concordari,  quia  ludei,  quando  testamentani  suum  vel  eins  (quia 
lex  est  pactum  eorum  cum  Deo,  ideo  est  et  eorum  et  Dei)  per  suam  car-  20 
ualem  expositionem  polluerunt,  utique  os  suum  blandum  et  moUe  fecerunt. 
Et  sie  uitidius  quam  butyrum  os  eorum.  Sed  hoc  totum,  quia  divisi  sunt 
ab  ira  vultus  seu  oris  eins,  seil,  legis,  i.  e.  sehandalisati  sunt  in  duritia  appa- 
Soii.  c,  CO.  rentis  euangelii.    Ut  loh.  G  'Durus  est  hic  sermo,  quis  potest  eum  sustinere?' 

Igitur  quia  euangclium  et  lex  spiritualiter  intellecta  sunt  irata  contra  carueni  2f. 
et  docent  eam  castigare  et  irasci  in  illam,  et  talis  ira  est  in  vultu  legis 
et  in  ore  euangelii,  sed  in  dorso  legis  non:  ideo  divisi  sunt  ab  ira  vidtns 
eins  et  scliandalisati  in  verbo  legis  spiritualis  usque  hodie,  et  ita  contaminant 
ipsam,  volentes  eam  in  earnali  suavitate  habere  loquentera.  Cum  tameu 
ri.wfuj.Dj,  13.  Moses  Deut.  32  dixerit:  'ut  sugerent  mel  de  petra  et  oleum  de  saxo  dui'is-  so 
simo':  illi  autem  oleum  de  mollissima  carne.  Et  huic  blandicie  appropin- 
quavit  cor  illius  populi,  elongaudo  se  a  duritia  exteriore  euangelii,  quia  per 
assejisum  accessit  ad  talem  pollutionem  legis  et  suavem  molliciem  expositionis. 

[S)tefer6en  äöortc  parapt)raftrt  grober  u.  5t.  „reptidiahit  deus  vetus  testa- 
mentani, sinecrius  caseo  os  eins,  verhum  et  sapientia  annuncians  novum".  35 
3)il,]U  \.'ut[)ül':]  Hoc  non  videtur,  vide  supra  circa  textum. 


Psalmiis  LI.  [LIL]  -  LIX.  [LX.] 


499 


PSALMUS  LV.  [LVI.] 

[S9l.  86''.]    T)avid  in  tifuU  inscriptione:  'Michtam''^  i.e.  nobilitor  in-s*.  t. 
signis,  quod  hic  'titiili  inscriptione'  dicit  sicut  supra  ps.  15.    Et  sine  dubio '•l^f.  lo,  i. 
sensus  est  de  Christo  crucifixo  et  titulo  crucis  insignito,  qui  tunc  longe  abiit 
5  per  mortem  ad  patrem.    Tunc  enim  tenuerunt  cum  Allophyli  i.  e.  alieuigene 
ludei,  generatio  adultera.    Et  in  figura  sui  hoc  David  previdens  de  Christo 
sie  loquitur. 

[3u  ^akr§  Übcrfe^ung  bcr  5ßfalwaitffd)rift  nbx  r/i-i-lsr  jyro  columha 
muta  BetTterft  ßutf)Cr:]  Cap.  Lib.  1.  David  Kinihi  exjionit  'cokuiiba  pahitii'.^ 
1"         [3u  35.9  füt]vt  \^abtx  an,  „alms"  (jaBe  üßerfe^t:  „Bens,  mofioneni  w.eam^-  9- 
enarrasti,  posiiisti  JacJirimas  mens  in  titrc  tno^'.    SDajU  Sut^er :]  Lyra. 

PSALMUS  LVI.  [LVn.J 

{jSl.  88.]    In  titnli  inscriptione :  'Michtam'  ut  supra,  quando  fugit«.  i. 
Christus  in  sepulchrum  a  facie  Saul,  i.  e.  abutentis  ^  Synagoge,  cuius  ille  erat 
15  figura. 

[^aBer  erläutert  btc  ?ütffd}rtft  burd)  bie  äöorte:  „pro  titulo  lege  ccqnä  24  i.(Znm.  24. 
])rimi  refjnornm" ;  bttjU  ,^lltf)er:]  Mihi  autem  videtur,  quod  sit  L  Reg.  22,  i.eam.22,1. 
nam  ibi  dieitur  fugisse  et  non  illic. 

PSALMUS  LVIL  [LVIIL] 

20  [351.  88''.]    In  ti.ttdi  inscriptione:  ut  supra.  ».  1. 

Lcetahitnr  instus  cnni  viderit  tdtionem  etc.:  seil,  quia  non  apprehensus ss.  11. 
sit  in  eadem  cum  ))eccatore.   Gaudet  evasisse  se,  et  ideo  lavat  etc.  i.  e.  emen- 
datur  exemplo  ilHus  vindicte  in  operibus  manuuni  suarum.    Vel  etiam  de 
vindicta  mystiea,  que  in  Diabohnn  redundat,  quando  eessat  malum,  quo 

25  tristabatur  pius. 

PSALMUS  LVIIT.  [LIX.] 
[351.  90.]    In  titnli  inscriptione:  ut  snpra.  sß.  1. 

PSALMUS  LIX.  [LX.] 

[35L  91''.]     Victori  pro  liliis  testiimnium :  'Testimonium'  pro  'orna-<i;.  1. 
30  mentum',  'iocale'  etc.    Yide  374.* 

>)  DFiS'ü         -)  UteU(i)ttn  Rudimenta  pg.  56  s.  v.  D^'S*  „super  colnmba  ninta.  qnod 
David  Kinüii  exponit  'columba  palatii'".  ^)  33crc;(.  93b.  III  ©.  xiii  CJfdiiiträge). 

9{ciicI)Un  Rudimenta  pg.  874  s.  v.  rn":  „Inde  nonien  orniuuentuin,  gloria,  deeus, 
luonile,  iocale  ps.  lxxx  in  titulo,  quem  nostri  luibont  'ad  vietoriau\  super  lilia  testi- 
monium'". 

32* 


500 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 


PSALMUS  LX.  [LXL] 

SS-  7.  [351.  92''.]  Dies  siiper  dies  regis  Christi  adiicies,  quia  non  deficiet 
regnnni  Christi,  })otestas  enim  eins  potestas  eterna  et  regui  eins  non  erit 
finis.    Tempus  enim  hoc  est  tempus  Christi,  licet  ipse  non  sit  in  terra  in 

S3.  8.  persona  sna  visibiliter.   Misericordiam  et  veritafem  eins  quis  reguirei?  icl  est  5 
auim.  1, 2.  fides  Christi  olim  promissa  Ro.  1:  quia  misericordia,  ideo  iustificat,  quia 
promissa,  ideo  veritas.    Et  lioc  est  Euangelinm,  quod  promisit  per  proplietas 
suos  etc.   

PSALMUS  LXI.  [LXIL] 

[S5I.  93.]    Usgmquo   insidiemiini  contra  virum,   interficitis  omnes?  w 
q.  d.  nniversine  estis  inimici  et  interfectores?  Utinam  tarnen  non  omnes,  sed 
(i,  8.  aliquis  inter  vos  esset  bomis!    Sic  supra  ps.  G.  'Inveteravi  inter  omnes  ini- 
micos  meos',  i.  e.  inter  eos,  qni  omnes  erant  inimici  mei  et  nulhis  inter  eos 
1!.  s.  amicns.    Sic  enim  in  Hebr.^     Veruntamen  preciimh  meum  i.e.  Christum 
cogitaverimt  repellere.  v> 

[3u  33.  2  Bemerft  Q^aBer,  bie  Überfcljung  bc§  |)teront)mu§  „cUtamen  apud 
deum  silebit  anima  mea"  iDoIIe  Bebcuten :  „etim  animci  mea  apud  deum  fuerit, 
tranqnilJ'itaie  fnicttir,  quiescet,  non  amplius  anxiaMtur,  non  queretur".  ©0= 
gegen  Sutfjei;:]  immo  id  est:  non  gloriabitur,  sed  tacebit  de  sna  institia  et 
37, 7.  soli  Deo  honorem  dabit,  ut  supra  ps.  36.  'Siibditus  esto  Domino  etc.'    Et  20 
of).  41, 1.  Isaie  41  'Taceant  ad  me  insule'. 

[3n  35-  4  Juill  ^a6er  üBerfe^en  „tanquam  paries  inclinatus"  ober 
„tanciuam  jxirietc  inclinato",  m^i  „tanquam  parieti  inclinato",  „versmn  enim 
per  dativuni,  nidlmn  scnsuni  ant  'inep)timi  facit".    S)agegen  Sut()ei":]  innno 
aptissimum,  quia  irruere  est  in  sanctmn  hominem,  (jui  est  maceria  depulsa,  25 
i.  e.  caro  (un-rupta  et  penalis  vel  contrita  passionibus  suis. 


%.  Vi.  94''.]    Quia  ohstructtmi  est  os  loqiientium  inigua.    Supra  ps.  30. 


PSALMUS  LXIL  [LXIIL] 

.>;5(.:u,,..,:  94^]  Quia 

'Muta  fiaiit  labia  dolosa,  que  loqnuntur  advcrsus  iustum  iniquitalem',  i.  e. 
qni  suam  iustitiam  preferunt  süperbe  iustitie  Dei,  quod  est  iniquitas  maxima. 
■;^l|'''j;]i.' }'•  lob  31.  Tnfra  ps.  100  'Et  omnis  iniquitas  oppilabit  os  sunm'. 

[J^aOüV  gieBt  alö  ,3nf)fltt  Ol^:  „Froplieta  in  spiritn.  iudacit  Christum,  in 
desrrtiwi  a.  spiritu  sancto  dnct/wt".    '^a]n  £utf)er:]  Innno  et  etiam  potius 
m  iK^:^''         desertis  Marci  1.  Joh.xi. 


11  Ulliversi  nc         12  bonos         13  iuimicas 


Psalnius  LX.  [LXI.J 


—  LXVII.  [LXVIIL] 


501 


PSALMUS  LXIII.  [LXIV.] 

PSALMUS  LXIV.  [LXV.] 

\jBl.  97.]  [3u  i^CH  äBorten  in  S3.  8  'frimitimi  fhiduam  eins  et  multi- 
tndiuem  (jcnfimu''  mä)  bcr  Ü6erfc^ung  be»  Psalt.  iuxta  Hebr.  Bemcrft  ^ciBer, 
ba'Q  in  bcr  ilBcr|eljnng  ber  Valgata  bie  äBorte  'et  muU.  gmt.'  fcfjltcn,  „et 
iuterprdes  siluerunt" ;  ahn  Sutf^er  conigirt  if)n:]  inimo  pro  eo  posucTunt 
'Turbabuutur  geiites",  ut  patet  iu  textn.'- 

PSALMUS  LXV.  [LXVL] 

PSALMUS  LXVL  [LXVIL] 

[SBI.  98''.]  Qiioniam  hidicas  poindos  in  (equiUde:  et  genfes  in  terra  3},.  s. 
dirigis  virga  directiouis  et  equitatis.  Ubicunque  'ludicium  in  equitate'  in 
psalmis  audis,  nun  solum  ludeorum,  sed  et  oninium  presumptionem  argui 
intellige  eornm  (|ni  aiunt :  "^Ha,  tarn  multe  geutes  pereunt,  non  est  pntaudnm 
nniltos  Christianos  perire'.  Hi  aufernut  iudicium  Deo,  quod  tanien  freqiienter 
Scriptnra  cominendat,  ac  si  certi  sint  onines  gentes  })erire.  Quasi  non  S.  Petro 
act.  10  et  9  notabilis  historia  facta  satis  doceat,  sicut  centurionem  ita  et  nunc  vi^uifct).  lu. 
inultos  plaeere  Deo  in  solo  baptisniate  flaminis,  qui  fliuninis  asseqni  non  ])0S- 
sunt.^    Quis  asserat  etiam  nunc  sibi  non  reliqnisse  septeni  vel  plura  milia?  i.ftou.19,18. 

PSALMUS  LXVIL  [LXVIIL] 

[SBI.  99.]    Pr(cparate  viam  ascendmti  per  deserta:  'arabotli',  vide  in  «.  5. 
uon)inibus  liebraicis  locornni  Hiero.  Htera  A.^ 

Rex  virtutum  dilecti  dilecti.    Cant.  2  'Dilectus  nicus  mihi  et  cgo  illi'.        .,  jg 
Et  sie  dilectus  dilecti  est  Christus  si)onsus  Ecclesie  vel  econtra  Ecclesia  Christi 
sponsa.    Uterque  enini  dilectus  et  alter  alterius  dilecti. 

Möns  in  quo  heneplaciMim,  est  deo  Imhitare  ut  liabitet  in  eo.  i?- 


')  Iiefonbcvö  licad)tcn'jtt)crtl;  I)at  Sutljer  folgeubc  Sßovte  gabers  biivd)  lliitcvilvoirijon 
!)erliDrae()ot)en :  öSott  ftrofe  bisiucilcu  bic  ©üitbc  bcr  -JJienfdjm  ei-uptionibus  popnloniui:  ..et 
hac  nostra  teiiipestate  Persarum  [eruptione]  siib  Isniaele  Persa  ex  Ta-rtavis  orto:  quau 
terrorem  imperatori  Turcarum  et  sulthano  Babylonico  cani  non  parvura  incussit". 
-)  Sergl.  Petr.  Lomb.  Sentent.  Lib.  IV  dist.  4,  too  ber  „baptismus  flaminis''  unter  beut 
5{amen  ber  „regeneratio  per  poenitentiam"  ober  bcs  „baptismus  in  poenitentia'"  be()aiibctt 
iDtrb.  ^)  Opp.  Paris.  1579  III  414  s.  v.  Arabotli  Moab,  too  §ieronl;mu§  nitgiebt,  9(quila 
überfe^e  Araboth  mit  humilia,  aequalia,  „hanc  habens  consuetudinem,  ut  eremum  propter 
planitiem  OjUfdr/V  i.  e.  aequalem  interpretetur  et  planam",  ©IjinmndjUä  campestrem,  in- 
haljitabilem,  Itjeobotiou  occidentaleni. 


502 


Ailnotationes  QuincupHci  Psalterio  ailscriptae.   1513  flg. 


35.  18.  Ctirnis  dei  decem  milibics  imäti/plex,  milia  Icetantium:  Lyra  'Currus 
dei  bi.s  decem  milia\    Et  est  idem  quod  'multiplex  decem  milia'',  quia  prima 

C  bis  I 

multitudo  est  biuarius,  ergo  idem  est  l  multiplex    decem  milia.  Dominus 

^  multa  ' 

in  eis  in  Sinai  in  sancto.  Dominus  in  eis?  ubi?  In  Sina.  Quo  Sina?  In 
sancto.  Sicut  si  dicas  'Dens  fuit  in  filiis  Israel  in  Sina,  in  Arabia',  i.  e.  in 
eis  qui  fuerunt  in  Sina,  qui  est  in  Arabia:  sie  hic  'In  eis  (i.  e,  Sanctis),  qui 
sunt  in  Sina  (i.  e.  lege  Domiui),  (jue  est  in  sancto  (i.  e.  Ecclesia).  —  i.  e.  domi- 

/  eis  /  medio  eorum 

uns  in  (Sina     i.  e.  in  Miumanitate        In  eis:  quomodo?  non  spiritualiter 

^  sancto  celo. 
tautuni,  sed  etiam  corporaliter,  sicut  rubus  in  Sina.    Ubi?  non  in  terra,  sed 
Äi-  19-  in  celo.    Accepisti  dona  in  Jiomini/ms.  Accepisti,  i.  e.  dona  que  in  hominibus 
sivflirt).   33.  sunt,  accepisti  a  patre,  sicut  act.  2  'promissione  Spiritus  sancti  accepta  a 
patre  etc."    Unde  patet  quod  personarum  dilfereutia  non  servatur,  tantura 
».  24.  veritatis  sententia  salva.    Ut  Calcet  pes  tuus  in  sanguine.    Vide  in  com- 
ment.  ps.  51."^ 

35. 30.  A  teiiiplo  tuo  in  Hicrusalem,  i.  e.  propter  templum,  sicut  'a  signis  tuis', 
iißi.G5,9.93,4.  ps.  supra.    Et  'a  vocibus  aquarum  raultarum'.    Et  'a  voce  tonitrui  tui'  etc. 

«■  35.  Date  (jloriam  deo  super  Israel:  ergo  confusionem  vobis,  quia  non  simul 
tibi  et  Deo  gloriam  dare  potes.  Sed  quam  multi  sunt  qui  sancti  sunt,  quos 
si  iuvadas  et  dicas  'ah  nihil  est,  hipocrita  es  et  discholus,^  putaris  quid  esse 
tantum':  o  quam  pauci  qui  ad  hec  respondeant  'Amen  et  fideliter  dicis'. 
Sed  inflantur:  quare?  quia  nondum  sciunt  cantare  'Gloria  in  excelsis  Deo', 
licet  pulchre  sint  vocales  ad  literam,  sed  cantant  sie :  'Gloria  in  terra  mihi'. 

115, 1. Et  non  dicunt  'Non  nobis  Domine,  sed  nomini  tuo  da  gloriam',  sed  aiunt 
'Non  tibi  Domiue,  sed  mihi  dabo  gloriam':  quod  est  horrendum  sono.  An 
putas  frustra  Ecclesiam  cum  tanta  reverentia,  frequentia,  et  ceremoniis  illum 
versum  canere  'Gloria  patri  et  filio  etc.'  nisi  contra  illud  monstrum  superbie? 
lila  euim  dicit  'Gloria  non  patri,  sed  mihi'.  Aut  si  omnino  dicit  'Gloria 
patri'  et  'sicut  erat'  et  'in  secula',  sed  non  dicit  'sicut  et  nunc',  quia  pro 
hac  vice  sibi  vult  gloriam.  Igitur  'Gloria  in  excelsis  deo'  est  vox  ange- 
lorum,  ipsi  enim  optime  sciunt  istud  canere.  Unde  sequitur:  'Et  sie  iu 
terra  pax  hominibus'.  Quia  si  non  Deo  gloria  canatur  prius,  non  erit  pax 
iu  terra  hominibus,  sed  Iis  et  rapina.  Sed  si  gloria  Deo  canatur  in  excelsis, 
primum  nobis  uUulanda  est  ignominia  in  inferis,  ut  sie  ad  medium,  per 
gloriam  Deo  ad  pacem  in  terra  veniamus. 

7  Sic  si        8  que  est        'J  que  fo !         11  In  eos        24  Amen  ober  Amice 

1)  (Sä  tft  md)t  crfidjtlicl),  iuclclje  ©teile  2nii)tx  meint.   äJielletdjt  ftecft  in  51  ein  ^ttjkx 
(57  [58],  11?).         2)  (j-y-^^joAo?. 


Psaluius  LXVII.  [LXVIIL]  —  LXVIII.  [LXIX.] 


503 


[3u  33.  20  öertaufi^t  g^aBcr  bcn  3tu§brucl;  bcr  Vnlgata  'Bms  salutarmni 
uostronmn  tnit  Deus  salvaüonum  nostranmi.  2)a3U  £utf)Cl':]  ' Saliitarium' 
ponitiir  pro  'salutium',  quod  est  plurale  liuius  salutis,  quoiiiara  non  est  iu  usn. 
Ideo  pliires  salutes  dicit,  quia  Salus  vuia  Christi  in  multos  distribiita  est  et 
ditFusa  per  spiritnm  sanctum. 

[Sß.  13  Bejie^t  ^aBer  aud)  auf  bte  redores  exercituum  ecdesiasücorum, 
tüe^e  unter  einauber  dikcü  mh  fo(demti  \dx\.  ]o)iim.  S)a3U  £ut§er:]  Hodie 
autem  iste  versus  non  stat.  Quia  odieutes  odieutes,  iuvidi  invidi  potius 
sunt  pontifices  contra  pontifices,  sacerdotes  contra  sacerdotes,  religiosi  contra 
religiosos. 

[^aficr  jagt,  bic  3]crbo|)^eIung  'düecti  dilecti^  ge]'d;c^e  „ad  charifatis 
nexum  eorum  et  eundem  consensum  audioreni  validiorenique  expUcandum" . 
Sut^er:]  Vel  quia  mutuam  dilectionem  exprimit,  sicut  Apostolus  docet :  'antei.^pctr. 
omnia  autem  mutuam  in  vobismetipsis  cliaritatem  continuam  habentes'.  Quia 
multi,  qui  cliaritatem  vere  habent,  federantur  falsis  et  fictis  amicis.  Hic 
est  simjjlex  federatio  et  non  geminata  neque  mutua.  Sed  Ecclesie  pontifices 
sunt  mutuo  et  vicissim  in  federe:  lioc  est  Toederati  foederati'.  Sic  econtra 
odio  habebmit  iuvicem  et  invicem  tradent  eciam  reddentes  raalum  pro  malo. 
Igitur  relativa  Charitas  hic  est  expressa,  quando  aniaus  et  beuefacieus  rursus 
amatur  et  non  frustra  amat  etc. 

PSALMUS  LXVIIL  [LXIX.] 

[231.  103 '\J  Fiat  niensa  eonom  coram  ipsis  in  laquciim  etc.  Ista  non«.  2.3. 
intelligenda  sunt  optative,  quia  Christus  venit  omnes  salvare,  sed  sie,  quia 
ex  quo  ipsi  fidem  et  gratiam  eins  nolunt  recipere,  necessario  sequitur,  (juod 
obscurentur  et  cetera  que  sequuntur,  paciantm\  Omnia  enim  sese  inferunt 
sine  impositione  ex  eo,  quod  non  volunt  meliora.  Et  ut  dicam  meo  sensu: 
est  petitio,  ut  eorum  studia  non  habeantur  accepta,  sicut  tamen  volunt.  Quia 
si  Deus  vellet  acceptare  eos  sie  manentes,  utique  essent  iusti:  sed  quod  hoc 
non  faciat  nec  facturus  sit,  hic  orat  et  pro])hetat.  Ergo  obscurentur  oculi 
eorum,  seil,  si  sie  manserint,  non  habeatur  ])ro  accepto  et  luce  eorum  scnsus. 
Si  autem  convertautur,  tunc  cesset  ista  maledictio,  sicut  Apostolus  quoque 
dicit.  Quare  non  est  intelligeudum ,  quod  ex  hoc  sint  absolute  maledicti, 
sed  sub  conditione,  seil,  ut  tales.  Quia  sicut  dixi,  necessario  oportet,  quod 
sint  sie  maledicti,  dum  nolunt  benedietionem.  Sic  de  induratione  Pliaraonis 
quoque  dicendum.  Dorsum  eorum  incurva  i.  e.  ut  penis  non  emendentur,  24. 
Semper  sint  dorsum  et  ferant  penas  et  ex  illis  tamen  non  resipiscant  et  sur- 
sum  aspiciant,  ut  patet  in  experientia. 


0  salutium  fo!  (salutiu)         14  vobis  metipsis         20  impue 


504 


Aclnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513 flg. 


PSALMUS  LXIX.  [LXX.] 

S-  i-         [SL  105.]    Conocrtantur  retrorsum  a  bonis  spiritiialibus  ad  teiupu- 
ralia,  viele  semioiiem  de  S.  Augustino. 

PSALMUS  LXX.  [LXXL] 
14.         [351.  106.]    Ego  auiem  iugiter  expcdaho:  et  adüciam  super  omnes  5 
%\.  i'i,i.laudatiunes  tuas.    Ps.  21  'tu  aiitem  iu  sancto  habitas'  vide.    Quia  alii  in 
adversitate  cessant  sperare  et  laudare  deum. 

PSALMUS  LXXL  [LXXIL] 

SB.  1.  [351.  107''.]  Psalmus  in  Salomonem.  Circa  huiic  titulum  signo  temeri- 
tatis  mee  iiotam,  seil.  (|uod  iste  psalmus  noii  a  David,  sed  a  Salouione  factus  lo 
sit,  quia  dicit  'SaluuioniV  sieut  in  aliis  dicitui*  'ipsi  David',  'ipsi  Asaph', 
'ipsis  filiis  Core',  'ipsi  Idithum''  etc.  Quod  si  hoc  loco  'Salomoui'  non 
authoreni  psahni,  sed  niateriam  significat,  cur  non  in  aliis  similiter  de  David 
seutitur?  Item  ps.  126  similiter  habet  titulum  'Canticum  graduiuii  Salomoni', 
et  tarnen  ibi  autlior  esse  dicitur  psalnii,  non  materia,  quod  certe  vel  falsa 
dicunt,  vel  hic  similiter  author  esse  dicendus  est,  quod  certe  verum  puto. 
Quia  priucipium  psalmi  quasi  verbis  consonat  orationi,  qua  orabat  pro  se 
Salomou,  ut  Dens  daret  ei  sapientiam  ad  regendum  populum:  quam  orationem 
lue  vertit  iu  prophetiam,  quoniam  ipse  vel  eque  claram  vel  clariorem  habuit 
de  Christo  Cognitionen!  quam  pater,  ut  patet  in  Canticis.  Igitur  loquitur  in  20 
^)Di)c[.  3, 11- persona  Christi,  cuius  figuram  videbat  se  esse,  ut  in  Canticis:  'Egredimini 
et  videte  filie  Zion  regem  Salomonem  etc.'  Nec  obstat,  quod  in  titulo  se- 
q5(.  72, 20.  quentis  psalmi  dicitur  'fiuiunt  orationes  David  etc.',  quoniam  non  fuit  ordo 
psahni,  qualis  nunc  est,  nec  iste  hunc  secutus  esse  credendus  est,  sed  forte 
ultimus  omnium,  quia  post  Asaph  et  filios  Core  Salomon  fuit.  Quod  si  ad  25 
hunc  psalmum  ])ertinent,^  adhuc  non  arguit  hunc  psalmum  esse  factum  a 
David,  sed  iam  incipere  aliorum  authorum  psalmos.  Vel  quod  magis  credo, 
ut  Lyra  dicit,  quod  iste  psalmus  ultinuis  fuit,  et  sie  recte  dicitur  hic  finis 
esse  psalmorum  David  et  per  consequens  aliorum. 

SB.  2.         Deus  iudicium  tuum,  non  hominum,  regi  da:  ergo  erit  Dens  iUe  rex,  30 
({uia  Deus  nuUi  dat  (juod  suum  est,  nisi  Deo.    ludicare  populum  hium  i.  e. 
ad  iudicandum,  vel  ut  iudicet  et  sit  iudex  vivorum  et  mortuorum,  in  iustitia 

SB.  3.  fidei:  et  pmiperes  tuos  spiritu  in  iudicio.    Suscipiant  montes  tanquam  legati 
et  missi,  i.  e.  Apostoli,  paccm  Euangelium  pacis  et  iustitie,  popido  i.  e.  ad 

SB.  4.  populum:  et  edles  discipidi  itistitiam.   ludieabit  iudicio  vaget  pauperes.  Et  35 
Immiliabit  caltimniatorem  ludeum,  diabolum,  hereticum,  carnem. 


24  psalmi  ober  psalmorum? 

Psalt.  iuxta  Hebr.  ^)  9lämlidj  bie  aöoi'te  finiunt  oratioties  David 


Psalmus  LXIX.  [LXX.j 


—  LXXIII.  [LXXIV.] 


505 


Sicut  stillicidia  süllantia  super  terram.   'Stillautia'  dlcit  projiter  stilli-  S8.  o. 
cidia  stillata  opere  huiiianü,  quia  Cliristus  iiou  est  iacai'iiatus  humaiiu  viri- 
lique  opure.    Potest  euim  still icidium  stillari  ab  horaine,  sed  stillare  stillicidia 
est  tautum  ipsius  pluvie.    Doncc  auferatur  luna  i.  e.  ineteruum.  7. 

Coram  illo  procident  ^thiopcs  ad  literam:  et  inimici  eins  terram  lin- 

/  Indei  literam  lambent,  35.  y. 

(jeiit.    Inimici  |  heretici  similiter,  Et  vere  liiigeut  tantum,  quia  nun 

carnales  carnem  sapieut. 
saturantnr,  sed  soliim  titillantur.    Vel  liugent  iu  bouo,  i.  e.  humiliabuntur. 

[3u  |}^aBer§  ^arap^rafe  öon  35.  2  „Bens  da  Messie,  da  Christo  tuo 
potestatem  mdicandi  popidum  tuunV  Bctncrf t  Sutt)er :]  Sed  contra  Esaie  42  3cf.  42,  s. 
'Gloriam  uon  dabo  alteri'.    Sed  iiidicium  et  iustitia  dei  similia  sunt:  quia 
ea,  que  dei  sunt,  alteri  tribui  non  possunt.  Ergo  hic  patet,  quoniam  Christus 
alter  a  deo  non  est,  cui  deus  iudicium  proprium  dat  et  iustitiam,  ut  iustificet 
(juos  ipse  velit  coram  deo.    Sic  petit,  ut  hoc  fiat,  ut  detur  omnis  potestas 
Christo  secundum  hominem  etiam  in  coelo  et  in  terra.    Et  loh.  3.  'p^iter  ^pj^g^'g^^'^' 
diligit  filium  et  dedit  onmia  in  manus  eins'.    Et  eiusdem  13.  'Sciens  quoniam  Sofi.  13,3. 
omnia  dedit  ei  pater  in  manus'.    Et  ps.  8.  'constituisti  eum  super  onniia  etc.'^Pi.  8,7. 


PSALMUS  LXXII.  [LXXIII.] 

[351.  109.]  f 'JoBcr  [)at  am  5)Janbe  bcm  ^^^fnlinc  bic  CsnlialtönngaBe  Bci^ 
gefügt:  De  nemcsl  Christi  doDilni.  XiQ^U  ßutl)Cr:J  Potest  autem  eliam  in- 
telligi  non  de  nemesi,  sed  (|uia  pene  et  ipse  viam  eorum  assum])serit,  cum 
videret  eos  prospere  agere,  qui  erant  mali,  et  sibi  male^  qui  erat  bonus.  Et 
sie  de  periculo  suorum  loquitur,  (juod  veuit  eis  ex  intuitu  prosperitatis 
malorum. 

Paceiii  iuipioruni  videiis,  i.e.  vidi  (juod  essent  pessimi,  et  tarnen  habe-«.  3. 
bant  successum  in  omnibus,  ad  que  manuni  mittebant. 

Iniquitatem  in  excelso  loeuti  saut.    Vide  coli.  ps.  10.^  33.  s. 

Si  diceham:  narraho  sie:  ceee  iiationem  fdioraiii  taorn.iit,  rcprohavij'n.  i^. 
seil,  sine  causa  iustificasse  cor  suum,  quia  hoc  est  omni  um  filiorum  Dei  [)ro- 
prium.    Sed  hoc  est  eos  reprobare,  <j[Uod  hoc  frustra  fiat. 


PSALMUS  LXXIII.  [LXXIV.] 

[331.  III.]    liedemisti  vir(ja)n  h(ercditatis  ta,e.   Virga  est  progenies  orta t*.  j. 
de  radice.    Sic  Ecclesia  est  virga,  cuius  radix  erat  synagoga.    Et  Christus 
semeu  utriusque,   seil,  radicis  et  virge.     Isaie  IL  'Egx-edietur  virga  ete.'^ci.  11, 1. 
Numeri  24  'virga  de  Israel  cousurget'.    Ecclesia  enim  est  arbor  bona,  que 4.a)ioi. 24,17. 


')  %udj  t}ici-  ift  iiiiljt  flar,  auf  \vüd)t  ©teile  2uil)n  Ucrtoeiieii  to'di 


506  Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 

fruc   Vocatur  autem  maxime  primitiva  Ecclesia  sie,  quia  talis  adhuc 

potius  virga  quam  arbor  erat,  seil,  novella  plantatio  Dei  et  virga. 
a>.  i.         Posuerunt  signa  sua  signa  in  memorias  et  monumenta :  sicut  arma  et 
«.  5.  iniagines  solent  poni  in  signa  et  memorialia  seu  spectacula.    Quasi  in  silva 
sei.  m,6.Ugnonmi,  seil,  est  et  sylva  carnium  et  hominum,  ps.  131  'in  campis  sylve'. 
aj.  12.         Detis  autem  rex  noster  ante  scecula  etc.   Arguit  a  potentia  in  preteritis 
et  presentibus,  ut  et  in  futuris  eam  quoque  concludat,  saltem  fidem  suam  de 
potentia  dei  per  hoc  roboret. 

[£)en  ©a^  f^aBer§  311  35.  4  „nulhis  a  nmndi  exordio  surrexit  maior  et 
pernieiosior  in  deuni  et  sanctam  legem  dei  inimicus  et  hlasphemus  [insano 
Malmmete].  Et  hic  est  homo  peecati  et  antichristtts,  a  quo  in  fine  debemus 
per  Christi  dei  misericordiam  liberari"  t^ai  Sut^er  unterftri(^en  unb  am 
9ianbe  ba^u  Bemerft:]  Sed  hoc  multi  negant. 


PSALMUS  LXXIV.  [LXXV.] 

Soi).  f,  22.  [391.113^.]  Quoniam  deus  iudex  est.  Quia  omne  iudiciiun  filio  dedit. 
TOnttf).  7, 1.  Et  ideo  'nolite  iudicare  etc.' 

PSALMUS  LXXV.  [LXXVL] 

23.  13.  [$ßl,  114^.]  Et  ei  qui  aufert  spiritum  spiritalem  int  eil  igen  tiam  prin- 
%\.  i^.n.cipum  populi,  ut  psaimo  precedenti. 

[i^aBer  erüärt,  er  "^aBe  nit^t  geltiagt  in  35.  2  ba§  in  paee  =  in  Salem 
(Psalt.  iuxta  Hebr.)  auf  ^erufalettt  311  beuten,  ba  ,§tei;out)mu§ -lef)re/  6alem 
fei  eine  ©tabt  Bei  ©eljtfjopoHö.    S)agegen  Sutfjer:]  Sed  hoc;  nihil  obstat,  quin 
etium  lerusaleni  dicta  sit  olim  Salem,  in  qua  rex  fait  Melchisedech  secun- 
^m.  7, 1.  dum  Apostolum  Hebr.  4. 


PSALMUS  LXXVL  [LXXVIL] 

33.  I.         [351.  115.]  In  finem  pro  IditJmm  et  bene  super  Idithum,  quia  varie  tran- 
silit  in  isto  psaimo  meditatio  eins  et  nuUus  ordo  est  in  illo.    Et  iste  psalraus 
multum  cousonat  cmii  ps.  142,  ut  ecce  in  glosa  ponatm-  exempli  gratia. 
as.  3.         In  die  trihulationis  mee  deum  exquisivi  manibus  meis:  vide  collect. 
IM- 143, 6.  ps.  92.^    Remiit  consolari  anima  mea.    Ille:  'Expandi  manus  nieas  ad  te: 
143, 7. anima  mea  sicut  terra  sine  aqua  tibi'.  Et  defecit  spiritus  meus.  Ille:  'velociter 
'^3f.  43, 7.  exaudi  me:  defecit  spiritus  mens'.  —  Ps.  43  'ad  meipsum  anima  mea  con- 

1  . . .  3)cr  ©aij  ift  nic^t      6nbe  geführt        6  preteris 

•)  Hieron.  ad  Evagrium,  Opp.  Paris.  1579  III  62.          -)  8uH)cr  he^iäjt  fid)  auf 

bie  beit  Scholae  Don  5ßf.  92  beigefügte  Sluölcgmig  boit  ^^M-  4,  58b.  III  62.  2)ie  SBotte  vide  —  92 
fdjeinen  f^ätctev  *)Jad)ttag  311  feilt. 


Psalmus  LXXIV.  [LXXV.]  -  LXXVII.  [LXXVIIL] 


507 


turbata  est:  propterea  memor  ero  tui'.    Änticipaveruni  vigilias  oculi  mci:'^.  :.. 
turliahis  sum  et  non  sum  locutus:  'collocavit  me  iu  obscuris,  sicut  niortuos?5i.  113,3.  4. 
seculi:  anxiatus  est  super  me  Spiritus  meus,  iu  me  turbatum  est  cor  meum\ 
Cogitavi  dies  antiquos.    Ule:  'memor  fui  dierum  antiquorum'.  |j.  "i«,  5. 

Aut  ohliviscetur  misereri  deus  etc.  ubi  ille:  *nou  avertas  faciem  tuaui  a|j  \"j3  ^  2. 
me  et  similis  ero  descendeutibus  iu  lacum.    Et  uou  intres  iu  iudiciuui  cum 
servo  tuo:  quia  nou  etc.' 

Et  meditabor  in  omnibus  operihus  tuis.  Ille:  'meditatus  sum  iu  omuibus |j. \%  5. 
opei'ibus  tuis  et  iu  factis  manuum  tuarum  meditabar'. 

Et  vestigia  tua  non  cognoscentur,  sed  tautuui  fide  creduutur:  ex  operibuss.  20. 
euim  iustitie  et  sapieutie  iutelligitur  Deus  iu  corde  habitare. 

PSALMUS  LXXVII.  [LXXVIIL] 

[SSI.  116^.]   IntcUectus  Asapli:  quia  dicit  'iutellectus  et  eruditio  AsaphV^^- 
uumifeste  invitat  ad  iutelligentiam  et  spiritualem  inspectionem  eoruui,  <|ue 
locuturus  est.    Quia  iu  parabolis  loquitur  et  in  prophetiam  vertit,  que  gesta 
describit.    Igitur,  ue  illud  uobis  contingat  'Nou  intellexerunt  opera  Domini", 
debemus  iutellectum  liic  querere,  quia  est  intellectus  Asaph. 

Attendlte,  popide  meus,  legem  meam,  verba  suut  Clu'isti  ad  ludeos,  ut 
Euangelium  suscipiaut.  David  enim  uou  potest  dicere  'legem  meam'  sive 
Asaph. 

Aperimu  in  pandjolis  os  meum :  locpiar  prox)Ositiones  ah  initio.  Istud  2- 
S.  Mattheus  ad  literam  de  Christo  vult  esse  dictum,  quod  tameu  niaxime  S'tattf).i3,3r.. 
videtur  repuguare  iusequeutibus :  sed  credeudum  est  Euaugeliste  et  oumia  iu 
isto  psalmo  parabolice  dici  iu  persoua  Christi.  Uude  miror  Lyram  hic  uou 
secutum  authoritatem  Euaugeliste,  ut  de  Christo  psalmum  exponeret.  Suut 
autem  verba  Christi  vel  iu  persoua  eius,  recitautis  beneficia,  que  olim  prestitit, 
et  per  hoc  parabolice  argueus,  quod  sicut  tuuc  eum  uou  credideruut  et  suscej^e- 
ruut,  sie  nec  modo  veuientem  iu  carue,  exprobraus  eorum  duritiam  et  iu- 
fidelitatem,  quod  qui  tauta  eis  olim  exhibuit,  adhuc  tameu  eum  non  suscipiuut. 

Et  non  est  creditus  cum  dco  spiritus  eius  etc.  Hoc  totum  est,  quod«.  s f. 
nou  est  creditus  cum  Deo  spiritus  eorum.  Et  sie  infra:  'Non  credideruut 
iu  mirabilibus  eins',  q.  d.  totum  peccatum  eorum  fuit  hoc,  (juod  hec  onuiia 
Dei  mirabilia  nou  intellectu  et  fide  perceperuut,  sed  tantum  sensu  et  carue, 
i.  e.  tantum  de  deo  credideruut  et  teuuerunt,  quautum  visibiliter  perceperuut. 
Sic  iu  donis  et  uou  |in]  douaute,  iu  figura,  non  iu  spiritu  letati  suut  et 
confisi.  Hü  autem,  qui  hec  oumia  ut  figuras  aspexerunt,  siuuil  spiritum 
illormu  liabuerunt:  ideo  iilorum  dies  in  vauitate  defeceruut,  hü  autem  eandem 
escam  . . . 


28  exprobans        38  ■  .  .  Set  ©aij  ift  nid)t  Uutlciibct 


508 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 


«. ».  Filii  EpJirem  intendentes  et  mittentes  arcum,  341.^  'filii  Ephraim  armati 
sagittaiites  arcum' :  conversi  sunt  in  die  helli,  bellum  seil,  tropologieum,  (juod 
est  vita  activa. 

sß.  21.  Ideo  audivit  dominus  et  distidit:  [2)aneBen  am  Ütanbe  gebrutft  f^a6er§ 
©loffe:  „Distidit,  accensam  seil.  iram.  Sunt  qui  hahent  'non  distulif:  tunc 
intellige  dare  eis  quce  conctqnverant ,  ne  sit  in  tralationihus  contrarietas". 
£)a3U  £utf)er:]  Sed  melius:  'distulit'  seil,  iutrodueere  in  terrara  promissionis 
seu  dilationem  feeit  per  40  annos.  Et  'non  distulit",  seil,  eos  ita  punire, 
quia  istam  dilationem  mox  eis  inflixit. 

ai.  36.  Ft  dilexerunt  eum  in  ore  suo:  et  lingua  sua  mentiti  sunt  ei.  Sic 
hodie  invocant  deum,  sed  non  credunt  in  Christum.  Ideo  cor  eorum  non 
est  rectum  et  sunt  mendaces  in  lingua. 

PSALMUS  LXXVIII.  [LXXIX.] 
PSALMUS  LXXIX.  [LXXX.] 

33-1.  [iöl.  121''.]  Testimonium  Asaph.  Testimonium  i.  e.  decus,  iocale  374,^ 
sicut  solent   cautilene   nominari  'Clinodium   aureum,   cauda   pavonis  etc. 

5B.  18.  Fiat  inauus  fua  super  virum  dextere  tue  Christum:  et  super  filium 
hominis,  quem  confirmasti  tibi,  conlirmare  preordinasti. 

PSALMUS  LXXX.  [LXXXL] 
PSALMUS  LXXXL  [LXXXIL] 

^-  2.  124*'.]     Usquequo  iudieatis   iniquitatem :  et  faeies  pjeeediorum 

ob  i2,s.sumitis?    Sicut  lob  42  'faciem  eins  suseipiam'.    Modus  lo(|uendi  Scripture 

.,  f  confundere  faciem, 
seil.  . 

[  suscipere  laciem. 

PSALMUS  LXXXll.  [LXXXIIL]' 

[331.  12G.]  [35.  11  parapfirafirt  Q^aBcr:  „ulciscere  in  eos  sicut  qui 
perierunt  in  die  percussionis  Said  iuxta  Endor,  qtii  inseptdti  iacuerunt  facti 
veluti  rüder  et  sterquilinium  ipsi  terre".  ©a^u  £utE)Cl":]  quod  ego  nus- 
quam  legi. 

')  Reuchl.  Riidimenta  pg.  341  s.  v.  piaj  Reuchl.  Rudim.  pg.  374  s.  v.  Tn'j 

3n  Daberg  5UiSgalje  itrig  mit  LXXXI  ref}?.  LXXXJI  faeäcidjnet. 


Psalmiis  LXXVIIl.  [LXXIX.]  —  LXXXVIIl.  [LXXXIX.] 


509 


PSALMUS  LXXXIIL  [LXXXIV.]^ 

[351.  12G''.]    Etmim  henedictioncs  äabit  legislator  i.  o.  qni  dedit  legem,»,  s. 
ibunt  de  virtute  in  virtutcm:  i.  e.  qui  dedit  legem,  dabitetiam  gratiani  implendi 
eam.    Non  sie  Moses,  qui  legem  dedit  solum  et  noii  gratiam.  Augnstinns 
ps.  G7  versu  IO.2 

PSALMUS  LXXXIV.  [LXXXV.] 

[SBl.  128.]    Audiam  \.  e.  0  ntinam  audiam  (seil,  tempore  Christi  erit/s.  9. 
qnod  audiam,  sed  uunc  proplietatur  hoc  mihi,  quod  audiam,  quia  andient  omnes 
populi  idem,  seil,  pacem:  uon  ait  'audiar'  sed  'audiam',  quia  superbi  in  se 
iusti  uon  audiunt,  sed  volunt  audiri,  sunra  ps.  50.),  (ßikl  loquattir  in  «ic^Bf.  r,i,io. 

...  2.Woj.2ü,  19. 

dominus  deus,  non  Moses,  sicut  illi  Exo.  19  petierunt.    Hebr.  10.    Fer^m- §ci)i. lo, 'jb. ' 
Uinien  ^yrope  est  iis  qui  timeid  euni,  sahifare  cius,  seil,  ne  putes  super  sanetos  45.  lü.' 
ad  liti'ram  sanctitate  legali,  sed  tantum  super  tiraentes. 

PSALMUS  LXXXV.  [LXXXVL]' 
PSALMUS  LXXXVL  [LXXXVIL] 

[351.  loO.]    miigit  dominus  portas  Sion:  pdi-te  Zion  sunt  Eeclesie  et».  2. 

dioeeses,  sicut  12  porte  12  apostolorum  nomine  insignite  apoc.  21.  offb.  21,12. 

^  ,  7  .      r^-n^      ,  {  Memorari     ,  nunquam  oblivis(!i 

(jonmmnombor  siqnjrO/r.    Ditternnt  \  ,    .  est    ,  ,.  ^  äf.  4. 

(  Itecordan        obiita  revocare. 

Eeclesie  semper  memor,  sed  non  synagoge,  ps.  15. 'nec  ero  memor  nomiiium     n;,  4. 

eornm  per  labia  inea'.    Sic  'memoriam  fecit  mirabiliuin  suorum'. 

PSALMUS  LXXXVIL  [LXXXVIIL] 

[351.  132.]  3ii  $ß.  19  erläutert  ^aber  bic  äßortc  'nofos  nwos  (djstulisti' 
burcf)  „n<(,m  in  terra  relicti  erant".  £utt)er  fiicit  I)in,')H:]  immo  per  des|)e- 
rationem  longe  facti  sunt,  ut  supra  ps.  08  versu  24*  Mesperatus  sum\''''       'Bj.  69, 21. 

PSALMUS  LXXXVIIL  [LXXXIX.] 

[351.  133.]    Et  ])act'H,m.  'meu)ii,  fidele  erit  ei.    Pactum  autem  legis  in-«.  29. 
iidum,  quia  transitorium  et  seculare.    Ps.  llO  'fidelia  omnia  mandata  eiusV-Pi- ui,  8. 
(piia  stantia  et  permanentia.    Omne  autem  seculare  et  temporale  non  stat: 
icjitur  ei  non  fidendum. 


^nber:  LXXXII  xc\p.  LXXXITT.        ^)  „Lex  infirmos  üxcit  niinando  jjoenam  nec 
adiiivando  per  gratiam.-'    %uqu\t.  ,31t       67  [(W],  10.       ^)  ^abex:  LXXXIV  rejp.  LXXXV. 
5iacf)  ber  3)erS3äf)lung  in  ^lu^gabe.          °)  Psalt.  iuxta  Hebr. 


510 


Aclnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 


5ß.  31.         Si  mitem  dereliquerint  filii  eins  legem  meam  etc.    Magnnm  hoc  verbum, 
quod  facile  onines  hereses  frangat,  quia  seil,  pactum  Christi  non  irritura  fiet 
propter  peccata  nostra,  sicut  nec  stat  aut  incepit  propter  peccata  nostra.  Lex 
Sfrfni.31,32.  autem  est  pactum,  quod  ipsi  irritum  fecerunt  lerem.  31. 

iö.  49.         Quis  est  Jiomo  qui  vivet  et  non  tndebit  mortem:  vide  supra  ps.  48  in 
commento  collect. 

PSALMUS  LXXXIX.  [XC] 

sc.  10.  136.]    Sl  aufem  muUmn,  octoginta  annl:  et  quod  nmplius  lahor 

et  dolor.    Amplius,  vcl  excedentia,  seu  ut  dicam  superbia,  significat  id  quod 
superfit  et  succedit,  ut  si  impius  impuuitus  niagis  prosperetur  in  suis,  ut 
*Pf.37, 7.35.  ps.  36  et  73:  ista  prosperitas  vocatur  superbia  vel  excrescentia  eius,  quia 
magis  proficiunt  post  impietatem  factam. 


PSALMUS  XC.  [XCI.J 

[SSI.  137''.]  In  timhracido  doniini  commornhitur:  urabracuhim  illud 
est  fides  et  protectio  Isaie  4.  Dicct  domino:  sriscej^tor  mens  es  tu:  et 
refiigium  meutn  deus  meiis:  ita  tarnen,  si  i^i-imuin  caveris,  ue  tibi  tu  susceptor 
sis  aut  i'efugium.  Nam  cui  deus  refiigium  est,  hic  a  se  et  omnibus  oportet 
ut  desertus  sit. 

Et  a  verho  aspero.  Verbum  asperum  seennduni  rei  veritatem:  licet 
illi  blande  loquantur,  tamen  quia  spiritum  ]ier  lioc  occidunt,  est  verbum 
asperrimum  et  Deum  ipsum  exasperans. 

Non  accedet  ad  te  mrdum  persecutio :  H  lepra  i.  e.  heresis  non  ajipro- 
pinqimhit  tahernacnlo  tuo  Ecclesie  tue.  Sensus  est,  quod  licet  sancti  foris 
"Pf.  31, 21.  vexentur  in  carne,  non  tamen  occiduntur  in  spiritu,  ut  ps.  30  'proteges  eos 
in  tabernaculo  tuo  a  contradictione  linguarum'.  Quia  non  ])revaleut  porte 
inferi  contra  Ecclesiam.  Et  si  occidunt  corpus,  quod  est  atrium,  animam 
tamen,  que  fide  vivit,  occidere  non  possunt:  ista  autem  est  tabernaculum 
Oliristi. 

[3u  35.  5  u.  6  gicBt  ^aBer  feine  5lu§beutung  ber  öicr  bafelBft  genannten 
geinbe;  Sutljev  ftcllt  nm  ^Jonbc  bertioüftänbtgcnb  3U)ammen:] 


3rf.  4,  fi, 

sß.  a. 


«.  3. 


a?.  10. 


Hic 


Timor  penarum  in- 

fernus 

Sagitta  inanis  gloria 

Pestis  in  tenebris  luxuria 
Morsus  |insidiantis]  curiositas 
meridie 


Burgensis : 


ignorantia 


negligentia,  securitas 
occulta 


\ 

manife.sta  / 


persecutio 


3  peccata:  fo  jucvCt;  bann  fjincincovriflivt  unb  babiivd)  iin[cfevtidj  gcnincfjt.    ,3u  crtoorten 
Innre  incrita  nostra         35  insidiaiitis  fef)(t 

■)  aergl.  33b.  III  375. 


Psalmns  LXXXIX.  [XC]  —  XCII.  [XCIIL] 


511 


/  desperatio,  pusillauimitas  \  t  Diabolus 

r,        1       inanis  gloria                           i     ■  sevitia  aperta 

Beniardns:  (        .,.                           ;  otapiilensis :  . ,, 

avantia                               ^  insidie  occulte 


siugularitas,  snperstitio    '  ^  angelus  Satane.^ 

PSALMUS  XCL  [XCIL] 

[SBl.  139''.]    Ad  nnnnnciandum  niane  misericordiam  tnam:  et  veri-ss.^. 

,  mane  et  nox,  vide  sornioneni  Dominica  4. 
tatrm  tnam  per  nnc fehl.    Idom  est  |     post  pentec. 

^  raisericordia  et  veritas. 

Quam  magnificata  sunt  opera  tua  domine :  vide  ps.  27  et  Go  in  com-"«,  g. 
mento.^  —  Q,nia  facies  reriim  est  omnia  in  omnibus,  sicnt  verl)imi  Dei  bis 
qni  timent,  est  terribile,  qui  ardent,  est  ignis,  qui  mites  sunt,  est  oleum,  qui 
devoti  snnt,  est  oleum,  et  onmino:  (pialis  tu  es  in  dispositione,  tale  est  tibi. 
Unde  aliis  est  stultitia  stultis,  scandalum  superbis,  lapis  duris,  quia  petra 
et  saxum,  immo  coelum  ferreum  et  terra  enea.  Eodem  modo  liber  nature. 
Ideo  hie  dicit  'Quam  magnificata  etc.  Vir  autem  iusipiens  non  iutelliget  etc.' 
Nimis  profunde  fade  sunt  cogitationes  tue.  'Facte'  dicit,  non  quod  in  se 
facte  sunt,  sed  iis  quibus  fiuut  per  revelationem.  Sicut  in  proplietis:  'Factum 
est  verbum  domini  ad  me  dicens',  in  quo  arguitur,  quod  verbum  sit  ipse 
Dens,  quia  non  ait  'verbum  Domini  dicentis'  sed  'dicens',  seil,  verbum  'ad 
me\  Loquitur  enim  Scriptura  de  Deo  ad  modum,  quo  nos  ad  cum  sumus. 
Sic  etiam  ps.  115 'Ego  autem  humiliatus  sum  nimis'  et  'ad  nihilum  i'edactus 
simi',  i.  e.  non  quod  prius  non  fuerit  nihil  et  vilis  et  abiectus,  sed  quia  iam 
sibi  ita  fiictus  est,  qui  coram  Deo  semper  talis  fuit.  Quare  ista  nuitatio  fit 
in  nobis  et  nobis,  non  Deo.  Et  est  propria  ista  locutio,  qiu'a  vcra  est  ibi 
mutatio,  quando  nos  humiles  esse  cognoscimus  et  nihil. 

Vir  insipiens  non  cognoscet:  et  stultus  non  inteUiget  istud,  i.e.  non ».  7. 
intellectnaliter  et  spiritualiter,  sed  tantum  sensibiliter,  i.  e.  sentiet  hec.  Vel 
quia  non  cognoscet,  quod  omnes  a  te  facti  sunt  in  tuis  cogitationibus  pro- 
fundis.    Vel  quia  non  intellectualiter  de  eis  sapiet,  sed  tantum  sicut  videutur, 
ea  j>ro  re,  uon  ])i-o  signis  rerum  assumendo. 

PSALMUS  XCIL  [XCIIL] 

[^I.  141.]    Dominus  Ihesus  regnavit  rex  et  iudex  constitutus  a  Deo,  jß.  i. 
gloria  i.  e.  immortalitatem  et  novam  Ecclesiam  indutus  est:  indutus  est 

1  Diabolo 

')  f^abcr  ©tnpulcnfiä  fd)rcibt:  „Hos  enim  terrore  caeco  et  poenarum  inferorum 
mein  qnatit  .  .:  alios  ciipiditate  gloriae,  ambitionis  et  splendore  vitae  ferit:  alios 
ingentibus  stimulis  carnis  et  inquinanientis  bullientis  Inxurie:  alios  curiositate  sciendi 
et  conimertia  habendi  angelis  hicis,  qui  non  ang-eloruui  lucis  sed  t.enebrarum  tandem 
experiuntni-  hidibria.'^  ^)  äfcrgl.  SSb.  III  154.  368. 


512 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.   1513  flg. 


^Pf.  45,  i.  dominus  fortitudine  et  accinctus  est,  ps.  44  'accingere  gladio  tuo  etc.'  Quia 
clarificatus  est  esse  deus  et  vivit  iam  in  virtute,  qui  fuit  crucifixus  in  infirmi- 
tate.  Et  accinctus  est,  paratus  est  iudicare  vivos  et  mortuos.  Insuper 
appendit  orbem  Ecclesiam:  qui  non  commovebitur  etiam  a  portis  inferi:  i.  e. 
in  fide  snspendit  Ecclesiam  suam,  quia  fides  non  nititur  in  terra,  sed  heret 
in  celo,  et  non  prevalent  advei-sus  eam  porte  inferi. 
(iicf)  2,  iL  Levaverunt  flumina  domine,  levaverunt  flumina  voces  suas:  act.  2.  i.  e. 
discipuli  flumina  fontis  siü  seil.  Christi  levaverunt,  aperte  [1.]  et  cum  fiducia 
[2.]  loquentes  verbum  Dei  et  sublimia  [3.]  predicantes:  elevaverunt  flumina 
gurgites  suos,  i.  e.  discipuli  Satane  ex  hoc  irati  elevaverunt  furores  et  procellas 

23.  4.  persecutionum  nimis  aperte  et  presumptuose.  A  vocihus  aquarum  multarum 
grandes  fluctus  maris:  grandis  in  excelso  domimcs,  i.  e.  propter  confessionem 
multorum  populorum  grandis  facta  est  indignatio  mundi,  sed  non  prevalent, 
quia  grandior  in  excelsis  Dominus  Ihesvis,  qui  fluctus  compescit  et  dominatur 
potestati  maris  et  in  medio  inimicorum.  —  Vide  ps.  32  in  collecto  et  ps.  41 

SB.  5. in  collecto.^  Testimonia  tua:  fidelia  facta  sunt  nimis,  i.e.  fide  solum  appre- 
hensibilia:  quod  valde  mirum  est,  quod  tarn  sublimia  testimonia  difificilia 
fiant  tamen  a  multis  credibilia,  cum  contraria  sint  toti  mundo. 


PSALMUS  XCIIL  [XGIV.] 

PSALMUS  XCIV.  [XGV.] 

SS-  2.  [351.  142''.]  Vrcßoccupemus  fadem  eius  in  confessione,  i.  e.  primo 
i.xim.1,15.  accusemus  nos,  sicut  iustus  est  primo  accusator  sni.  EtApostolus:  "^quorum 
^;Ji.ii9, 147.  prinnis  ego  sum'.    Sic  infra  ps.  118  'preveni  in  maturitate  etc.' 

as.  10.         Quadraginta  annis  displicuit  mihi  generatio  ilJa:  quod  non  solum  de 
aniiis  in  deserto,  sed  etiara  de  42  annis  post  passionem  Christi  potest  iutelligi. 


c. 


PSALMUS  XGV.  [XGVl.] 

[SSL  144.]    Confesslo  et  ptächritudo  in  conspectu  eius  fPsalt.  iuxta 

Ilebr.  Gloria  et  decor  ante  tmltum  eius].     Unde  'confessio'  proprie  est 

bona  accepta  fateri,  et  hoc  est  laudare  et  glorificare.   Vel  sie:  Laus  et  decor, 

i.  e.  humauitas  glorificata,  que  est  obiectum  totius  laudis,  infra  ps.  103.  — 

/  ps.  44  'specie  tua  et  pulchritudine  tua"  \ 

^        .  Iiic       'coufessio  et  pulchritudo'  tti  •       ■  • 

Vide  varietatem  ,      „    .        \  ,  Ubique  m  istis 

ps.  103  coniessionem  et  decorem  mcluisti  ' 

ps.  110  'confessio  et  magnificentia'. 


8  u.  9  S)ie  in  Ätommern  gefegten  .ga'^ten  ftnb  übcrgefd^riebcn  1 8  tn  ober  ta,  tameu  ober  tarn? 
')  aSergl.  «8b.  III  183  u.  240  flg. 


Psalmus  XCIII.  [XCIV.]  —  C.  [GL] 


513 


locis  Hieronymus  ponit  'gloriam  et  decoreiii',  Hebr.  aiitem  'Hod  et  Hadar'. 
Sanctimonia  et  magnifkentia  in  sanctificationc  eins ,  i.  e.  in  teniplo,  quod 
est  Ecclesia.  —  Unde  in  vet.  lege  sepins  vocatur  temjilnm  sanctificatio  et 
sanctnarinni. 

[Q'Ciöer  citirt  §c6r.  4,  7  trtig  alö  qnartum  caput  nd  Romanos;  Suttjei; 
öerBeffert:]  Hebreos. 

PSALMUS  XGVI.  [XCVIL] 

[S5(.  145.]   Nuhes  et  caliyo  i.e.  fides  in  circnitn  eins.    Qnia  dominus  5S.  2. 
in  medio  populi  sui  poUieitus  est,  quod  habitet  in  caligine,  sicut  in  Sinai 
monte  fignravit.    Et  idem  est  ps.  17  'Cab'go  sub  pedibus  eins',  qnia  adoranuis  t^f-  is.  10. 
in  loco,  ubi  steterimt  pedes  eins  (i.  e.  in  circuitu  eins,  in  fide,  in  sancto,  in 
spiritu,  in  Ecclesia).   Sic  enim  synagoga  populorum  circundat  eum,  in  quibus 
est  caligo  et  enygma  fidei,  argumentum  non  apparentium. 

[^u  3}.  7  Bemcr!t  ^^aBcr  unter  .Ciiniucis  out  1'  "^cr  ÜOerfelicr 
biefe§  35riefe§  '^anii  auy  beut  §ebräiid;en  iuy  ©riedjifcfje  6c3ict)e  bie  äöorte 
auf  bie  introäuctio  primogeniti  in  maiestnte,  nic^t  auf  beu  adventns  prinms 
in  Immilitate.  S)03U  £utf)er:J  Sed  non  est  necesse.  Melius  enim  psalmus 
de  primo  adventu  intelligitnr.  Qnia  insule  letari  et  terra  non  possunt  nisi 
in  primo,  nec  corrigitur  sedes  eius  iustitia  et  indicio  nisi  nunc.  Et  non  bal)ent 
necesse  precipi  sibi,  ut  odiant  malum,  qui  sunt  bcati,  quia  non  erit  ibi  malum. 
Nec  tunc  liberubit  de  manu  peccatoris.  Et  hoc  'iterum'  ^  sie  intellige :  Et 
cum  iternm  (seilicet  loquitur  seu  ctiam  alio  loco  dicens)  introducit.  (^uia  et 
alibi  introducit,  i.  e.  introducere  ])ronn'ttit  quam  ibi.  Etiam  quia  Apostohis 
ibidem  intendit  probare  iam  factum  esse  in  Christo  quod  dicitur  'Et  adorent 
eum',  et  sie  Hebreos  per  hoc  allicerc  ad  divinitatera  C^hristi  credendam. 
Alioquin  quomodo  diffei'ent  angeli  adorare  eum  usque  ad  secundum  ad\'en- 
tum?  Sed  est  intentio:  ecce  Deum  credite,  qnia  ipse  est,  quem  angeli  adoi-ant 
statim  cum  natus  est. 

PSALMUS  XCVIL  [XCVIIL] 

PSALMUS  XCVIIL  [XCIX.] 

PSALMUS  XCIX.  [C] 

PSALMUS  C.  [CL] 
148''.]    Non  proponcham  a.nte  octdos  mcos  rem  iniitstam:  sagitta,|-  ^-^  ^ 
volans  in  die.    Non  adlicesit  miclii  cor  pravtim:  negotium  perambulans  in».  4. 

'Et  cum  itevuni  introducit  primogenitum  in  orLeui  tevrao  etc.'    §c£)V.  1,  G. 
Sut^cx§  3Bevfe.  IV.  i'i 


514 


Adnotationes  QiiincupHci  Psalterio  aclscviptae.   1513 f(g. 


as-  '•>.  tenebris.  Detrahentem  srcreto  proximo  suo  hunc  jirrseqtiehar:  incursus  et 
demonium  meridianiim. 

PSALMUS  CI.  [CIL] 

as-  1-  [Sßl.  149''.]  Oyatio  pmqieris  i.e.  primitive  Eoclesie  fidelinm  de  Indeorum 
gente,  ut  Apostolovuni  et  discipiilonim.  s 

as.  7.         Factus  snm  sicut  nydicorax  in  äomicüio.    Hieroiij'nins  ad  Suniam 
etFretelam:  'Apud  Hebreos  dicitur:  'factus  siun  sicut  noctua  in  ruinis'.'^ 
11.         Qiiia  elevasti  me  et  aUisisti  m,e.    Elevasti  in  spir'itu  de  populo  earnali 
in  spiritualem  et  sie  allisisti  me  in  carne. 

PSALMUS  CIL  [GIIL]  lo 

PSALMUS  CIIL  [GIV.] 

J'  153''.]   Confcssionem  et  äecorem  inäu'isti.  Supraps.  95,  i.  e.  laudem 

et  decorem,  i.  e.  laudal)ilem  et  confitendam  et  decoram  humanitatem.  Vel 
sie:  Quia  circundatus  et  ornatus  multis  laudantibus  et  confitentibns,  ut  sit  is 
©pviri)ui.3i,  ipse  in  medio  laudum  et  laudantium  seu  confitentium,  ut  Prover.  31.  'Laudent 
eam  in  portis  opera  eins',  i.  e.  laudabilem  ostendent.    Quia  tota  Ecclesia  est 
ludea  i.  e.  confessio,  et  haue  induit.    Prius  autem  confessio  ac  deinde  decor,  . 
quia  confessio  ornat  nos  coram  Deo.  Igitur  'Uiesus  Nazarenus  rex  Indeorum", 
i.  e.  confessionum  vel  confessionis.    Vel  sie:  Induisti  i.  e.  induere  fecisti,  ut  20 
*Pf.  68, 19.  ps.  G7  'accepisti  dona  in  hominibus',  i.  e.  decorem. 

s8. 24.  Omnia  in  sajrientia  fecisti.  Ex  hoc  patet,  quod  ista  opera  non  tan  tum 
secundum  quod  visibilia  sunt  describit,  sed  secundum  sapientiam,  que  in  eis 
Incet  et  intelligitur,  i.  e.  mundum  intelligibilem  ex  sensibili  describit. 

[S5et  35.  17  Bemerft  f^abn       hm  3[Öortc  erodius,  ba§  bie  LXX  ben  2^ 
3fiei^er  (ardea)  barunter  öerftünben.    £utf)cr  fügt  fjin^ii:]  Quia  erodion  grece 
transtulerunt,  quod  Aristoteles  ardeam  dicit. 

[3u  ber  Inetteren  Seinerfung  ^Q^'e'''"^  5U  ben  Slßorten  ber  LXX  xov 
!-QO)diov  rl  vMTOi/üa  i^yslrai  altüv:  „nt  fjula  nltins  ardeae  nidificant,  nunc 
(juo(iue  dicit  ardeanmi  domos,  i.  e.  nidos,  p'^isseribus  preesse  ac  presidere,  so 
ceu  summa  presunt  imis",  ntacfjt  Sutl)cr  bie  (Stoffe:]  Sed  et  hoc  ipsum 
violentum  pariter  et  ieiunum  est. 

19  Ncr(?)  rex        20  confessionum  vel  nis 

1)  Hieron.  ad  Suniam  et  Fretelam  Opp.  Paris.  1579  III  141.  „Quaeritis  quid 
significet  'nycticorax'  apud  Latinos.  In  Hebraeo  pro  nycticorace  verbum  chos  d13 
scriptum  est:  quod  Aquila  et  Septimginta  et  Theodotion  et  Quinta  editio  nycticoi'aeem 
interpretati  sunt,  Symmachus  vero  upupam,  Sexta  editio  noctuaiu:  quod  et  nos  magis 
sequinnir.  Denique  ulii  apud  nos  et  Graecos  legitur  'factus  sum  sicut  nycticorax  in 
domicilio',  apud  Hebraeos  dicitur  'factus  sum  sicut  noctua  in  ruinosis'." 


Psahnus  CI.  [CIL]  -  CVII.  [CVIIl.] 


515 


PSALMUS  CIV.  [CV.] 

[S5l.  15C.]    Laudammi  in  nomine  sancto  eim,  non  in  volns,  qnia  lans».  3. 
mea  Dominns  sicnt  et  gloria, 

Qnmite  dominum  d  virtutem  eins:  'qma  fovtitndo  mea  et  lans  iii^^i^li'/ng,  u 
5  dominus,  et  factns  est  mihi  [in  salutem]'. 

[3ii  35.  36  Beöor^ugt  ^aBer  bte  Ü6erfc|ung  "primitias  tmiversi  partus 
eorum^.    Slaju  2utl)er:]  Ita  et  ps.  77.  'pinncipinm  partns  eornm'.'  ^Jj.  78, 51. 

PSALMUS  CV.  [GVL] 

158''.]    Ad  ridendnm  in  honitate  electoruni  fuomm:  qnia  non  ss.  r,. 

10  tantnm  mala  nostra  nt  doleamns,  sed  et  bona  dei  ut  letemnr,  videre  et  con- 
sydcrare  debemns,  nt  sie  inter  molam  inferiorem  et  snperiorem  in  farinam 
redigamur,  inter  spem  et  timorem,  ex  malis  et  in  nobis  doleamns  et  timeamus, 
ex  bonis  et  in  deo  gaudeamns  et  speremns.  Eeontra  mnndns  in  se  gandet 
et  in  Deo  tristatnr  potins. 

lÄ  Non  fuerunt  memores  multitndinis  misericordie  tue,  qnia  non  fixerant«.  7. 

in  memoriam.  Vide  Collect,  ps.  7G.'''  Qni  enim  non  figit  fixe  in  meraoriam 
ruminando  opera  Domini,  nec  intellectnm  nec  afTectum  potest  liaurire.  Veris- 
sime  enim  ille  dixit:  'Anima  sedendo  et  qniescendo  fit  prndens",  ita  qnoqiie 
devota,  sancta,  sapiens.     Sed  quomodo  sedebit  nisi  fixum  qnid  ante  se 

20  posnerit?  Unde  per  Isaiam:  "^Si  reversi  fneritis  et  qnieveritis,  salvi  eritis".    3c|.  :in,  15. 
In  man  ridwo.    Sed  hebrea  lingna  non  appellat  hoc  'niare  rubrnm^ 
sed  'mare  carieosnm',  iam  snpli,-*  est  tamen  idem  niare,  qnod  Ivatini  mare 
rubrum  dicuiit,  Greci  Erythrenm. 

PSALMUS  GVL  [GVII.] 

25  _   _  — 

PSALMUS  GVn.  [GVIIL] 

104.]  [,3u  'eamfaho  et  ps(dlam  in  glorid.  mea''  33.  1  fül)rt  Q^aBer 
bie  Uberfe^uug  beS  J*sa]t.  inxta  Hebr.  'cantaho  et  psrdlam,  sed  et  gloria  mea'' 
an  unb  tnterpretirt  biefc  folgenbcrma^cn:  'cantaho  et  psaJlam,  sed  et  cantare 
30  et  pscdlere  tili  gloria,  mea  esf.  S)a5U  Sut^Cl':]  Sed  melius:  Gloria  mea  seil, 
tn  es,  q.  d.  tibi  cantalio,  tu  canticnm  meum  eris,  te  landabo,  tu  laus  mea,  te 
glorifical)o,  tn  gloria  mea  etc. 


5  in  salutem  fe'^tt 

')  So  ba§  Psalt.  iuxta  Hebr. 


^)  ©ie^e  S3b.  III  531. 


3)  Ti^D  n;) 
33* 


516  Ailnotatiiones  Qnincuplici  Psalterio  adscriptac.  1513pg. 

PSALMUS  CVIII.  [CIX.] 
58. 7.         [SSI.  164.]    Et  oratio  eins  fiat  in  pcccatum:  ita  certe  sequitur,  quod 
et  cogitatio  et  operatio  fiat  in  peceatum,  maxinie  ea  qiie  sccuiulum  orationem 
eonformis  est. 

sß.  15.         Flaut  contra,  dominum  Semper:  usque  lindie  ineeduiit  via  Semper  contraria.  ^ 

PSALMUS  CIX.  [GX.] 

SS-  1-         [231.  166.]    In  isto  psalmo  mira  elegantia  descrihitur  regnum  et  sacer- 
docium  Christi.    Seele  a  dextris  meis,  i.  e.  super  omiiia  sis  coDstitutus  rex 
2, 6.  a  me  ut  ps.  2.  Donrc  ponam  inimicos  tuos,  i.  e.  usque  ad  iudicium,  tunc  enini 
1  Cor.  if/afi  tradet  regnum  Deo  patri  1.  Cor.  13.    Interim  Semper  ponuntur  inimici  etc.,  lo 
tunc  autem  positi  revelabuntur.    Virgam  virtutis  tue  emittet  dominus  ex 
Sion,  i.e.  Euangelium,  in  quo  faciebant  apostoli  virtutes  et  miracula  sicut 
58.  3.  Moses  in  virga  sua.    Popnll  tili  diiees  spontanei  erant.    Uua  dictio  Nada- 

priueeps 

dnx  15 
beneficus 
liberalis 
spontaneus.^ 

Teeum  in-ineiiM'um    1  .  .  ,    .    ,      .    [  splendoribus  sanctorum: 

.     .    .       f  111  die  vn-tntis  tue  ni  (  , 
1  opuli  tui  principes  '  >^  decore  saneto:  20 

ex  utero  ante  luciferani  genni  te:  \  •  t.    x-.  • 

,.,..„.,      /  (|ue  consonantia  .'^    Descriptus  est 
ex  matrice  aurore  tibi  ros  iniantie  tue:  '   '  ^ 

rex  et  regnum  eins,  descriptum  sceptruni  et  potestas  eins.  Nunc  in  Iioc  versu 

deseribitur  populus  eins.    Quos  dicit  omnes  esse  principes:  quam  diguus 

rex,  qui  principum  rex  est!    Dignitas  regis  ex  dignitate  populi  intelligitur,  25 

licet  hie  pojiulus  dignitatem  suani  a  rege  accipiat.    Deinde  hü  proceres  sunt 

ornati  noii  nisi  saneto  decore,  cuius  nulla  est  cum  corporali  comparatio,  qui 

neminem  sanctificat.    Tercio  hic  populus  non  nascitur  ex  corruptione  carnis, 

sed  ex  aqua  et  sjiiritu  saneto,  ex  verbo  Dei  et  gratia  Spiritus  sancti.  Matrix 

enim  aurore  aperitur,  quando  verbum  Euaugelii  et  Sacre  Scripture  (hec  est  30 

aurora)  exponitur,  immo  non  aperitur,  sed  clausa  parit  et  illesa  permanet, 

(iooperaiite  non  manu  liominuin,  sed  desursum  gratia  Dei,  sicut  ros  generatur 

Oriente  aurora.    Igitur  Ecclesia  semper  proUficat,  semper  edit  infantes,  qui 

oriuntur  sicut  ros  ex  utero  aurore,  i.  e.  ex  predicatione  Eiiangelii.  Verun- 

tameii  videtur  ad  literam  de  Christi  nativitate  ex  virgine  loqui,  qui  sicut  ros  35 

descendit  in  terrani  sine  virili  cooperatione.    Et  nostra  translatio  sie  potest 


both  in  sinoulari  simiificat 


')  Reuchl.  Eudimonta  pg.  307  s.v.  n'ij  „significat  idem  quod  voluntarie,  libera- 
litev  et  spontaneo  obtulit.    . .  unde  miinifici  et  liberale.s  hoc  nomine  dicuntur  principes". 


Psalmus  CVIII.  LCIX.]  —  CIX.  [CX.] 


517 


coucordari:  Tecum  principium,  i,  e.  o  Christe  tu  principium  et  caput 
totius  Ecclesie.  Et  icleo  ecce  tecum,  supple  sunt,  populi  tui,  non  solus 
es  sine  gloriosa  faniilia,  sed  tecum.  Quia  ignominia  principis  paucitas  populi. 
Sed  nunc  populi  sunt  cum  Christo,  et  cum  eo,  seil,  non  tantimi  loco,  sed 
multo  magis  obedientia  et  conformitate.  FA.  hoc  in  die  virtutis  tue,  i.e. 
tempore  gratie,  quod  est  dies,  sed  virtutis  spiritualis  tue  inqnam,  non  mundi, 
iu  spien doribus  sanctorum  i.e.  decoribus  et  ornatibus  sauctitatum  sive 
sanctis.  Ex  ntero  ante  luciferum  genui  te,  quia  pater  in  filii  generatione 
temporali  habuit  pro  utero  virginis  uterum,  q.  d.  sine  semine,  non  ex  lumbis, 
sed  ex  utero  solo  genui  te.  Hec  mira  paternitas  et  no\'a,  quia  est  pater  secun- 
dum  caruem  et  tamen  solo  ntero.  Ante  luciferum,  seil,  literaliter  et  spiri- 
tualiter.  Vel:  genni  te,  feci  te  gigni  a  matre,  quia  sola  operatione  divina  editus 
est.  Et  ita  LXX  semper  in  sna  translatione  profundius  sjnritum  elocpmntur  et 
maiora  miracula  et  mysteria  intelligentiarum  ponunt.  Et  singulariter  notaudum 
hoc  verbum  'Tecum',  quia  multa  includit.  Primo  Tecum  seil,  ego  pater, 
unus  deus,  quia  ante  Christum  non  fuit  cognitum,  quod  filius  et  pater  essent 
mutuo  secum  et  unus  Deus,  sed  nunc  in  die  virtutis  est  secum  in  nna  gloria. 
Secundo  secundum  humanitatem,  principium,  i.  e.  spiritus  sanctus  est  tecum, 
et  solo  tecum,  quia  Isaie  11  'Reqniescet  super  cum  spiritus  Domini'.  Ter  cio  Sq.  u,  2. 
Tecum  principium,  i.  e.  tu  es  qnidem  homo,  sed  tarnen  dcitas  tecum  est 
hypostatice,  et  simnl  es  principium  et  finis.  Alpha  et  O,  creator  et  crea- 
tura.    Sic  Isaie  ....    In  te  est  Deus  et  preter  te  non  est  alius  deus,  et  sie 

ter  /  P^^^^^^^P^*^^^"    Quarto  Tecum,  i.  e.  ut  sui)ra,  (i.  d.  ageregatio  tibi  erit  in  die 
itrmitas.  ^       00  o 

virtutis  tue,  cuins  tu  principium  es. 

Quasi  de  tmli:a  orietur  tibi  ros  adolescentie  hie.    Scriptnra  est  vulva 
et  ubera  Christi.  Ps.  'Erraverunt  ab  utero'.  Et  Osee  'Quid  dabis  eis  Domine?  \l 
Vulvam  sterilem  et  nbera  arentia',  i.  e.  scripturam  sterilem,  que  cos  non 
regenerat  in  spiritu  uec  pascit  regeneratos.    luravlt  donünus  et  non  pociiitehit%.  4. 
eum.    'Non  penitebit  eum':  plus  est  non  displicere  quam  placere,  quia  potest 
aliquid  placere  secundum  spiritum  et  idem  displicere  secundum  carnem.  Sed 
coram  Deo  sie,  quod  successive  aliquid  placet  nt  figura  legis  olira.  Hec 
enim  recte  dicitur  Deo  placuisse,  sed  non  recte  non  displicuisse,  quia  placuit 
ut  Signum  esset  et  cessaret,  i.  e.  placuit  ut  aliquando  displiceret.    Sed  lex 
Christi  omnino  non  displicebit,  non  penitebit  etiam.    Sicut  ps.  27  'Destrues  ^^if.  28, 5. 
eos  et  non  odificabis':  quia  aliquos  destruit  et  edificat. 

[3u  SS.  7  'Implchlt  ruinas' ,  tt)cl(^^e§  ^aBcr  mit  phmionwi.  et  idoloruni 
deimlitioues  perfieiet  crfläl't,  BcTttcrft  £utf)er:]  Iniplct  ruinas,  i.  e.  (jui  cecide- 
runt  et  humiliati  sunt,  Iii  implentur  gratia:  hi  enim  sunt  valles.  Qui  autem 
staut  et  superbi  siuit,  non  implentur.  Igitur  natura  huius  Christi  est  implere 
ruiuas.    EfHcere  ergo  ruina,  si  vis  impleri. 

22  ....  9üc^t  üoUcnbct;  Sef.  'J,  6  ? 


518 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.   1513  flg. 


PSALMUS  CX.  [GXL] 
2.         [S5t.  1G7.]    Exquirenda  in  cunctis  voluntatlhiis  suis,  i.  e.  beiieplacita 
ei  per  oninem  modum,  electa  seil,  ad  omnia  vota  eins.    'Delectabitur  enim 
1U4, 31.  Dominus  in  operibus  suis"  ps.  103.    Et  infra  113  'Quecunque  voluit,  fecit'. 
"'aj.  3.  Confessio  et  magnificentia  o])us  eius,  quia  coufessio  nostri  et  liumiliatio  est 
«.  4.  exaltatio  Dei,  hoc  autem  opus  Dei  est,  non  ex  nobis.    Clemens  quia  gratiam 
dat,  et  misericors  quia  pacem  dat,  dominus.    Clemens  pi'opter  misericordiam 
magnani,  misericors  propter  multitudinem  misericordie :  quia  non  solum  miseri- 
%\.  15Ü,  2.  cors  ad  peccatura  magnum,  sed  etiam  multus  ad  ignoscendum.    Sic  'laudate 
%\.  130, 7.  eum  secundum  multitudinem  magnitudinis  eius'.    Magna  est  redemptio  apud 
<läf.  51, 3.  eum,  sed  etiam  copiosa.    Unde  ps.  50  'Miserere  mei  Dens  secundum  maguam 
misericordiam  tuam  et  secundum  multitudinem  miseratiouum  tuarum  etc.' 
58.  6.         Virtutem  i.  e.  fideni  openvm  suorum  annunciahit  xwpulo  suo.  Virtuteni 

/  stulta  1 

operum  suorum,  i.  e.  opera  Dei,  que  sancti  et  Dens  in  eis  operantur  l  infirma  \ 

^  uuUa  J 

mundo  videntur,  sed  virtutem,  i.  e.  quam  (      .^^  ^.    siut,  ponulo  suo  annun- 

l.  sapientia 

ciat.  Quare  illi  non  intellexerunt  opera  Dei  vel  virtutem,  i.  e.  vim  que  facit 
Sp().6,28.29.  et  per  quam  facere  possunt  opera  Dei,  que  est  fides.  loli.  6. 'Quid  faciemus, 
wiarc.  9, 22. ut  operemur  opera  Dei ?'  Respondet:  'Ut  credatis  in  illum'.  Item  'Credenti 
*';J|?'|-^'^''J9- sunt  omnia  possibilia'.    Et  'Si  luibueritis  fidem  etc.'    Vide  ps.  76.  'Notam 

fecisti  virtutem.' 

7.  Opera  nianuum  eius  veritas  et  non  umbra  sicut  lex,  et  iudicium,  nec 

libertas  carnis,  sed  crux  eiusdem  et  iudicium,  ut  s})iritus  liber  sit. 

^  .     /  veritas  contra  hyi)Ocrisim  et  umbram  legis, 

Opera  manuum  eins  <  .  v  •  ^  ^-  ■ 

^  y  iudicium  contra  acceptionem  personarum,  (juia  sunt  ojjera 

de  se  digna,  non  ex  favore  aut  carnis  intuitu  accepta:  quia  ubicunque  sint, 

sive  in  ludeis  sive  gentibus,  sive  in  propinquis  sive  remotis,  ad  omnes 

operatur  Dens  equalitcr  eis  opera  sua  ostendens  et  exliibens.    Idem  est  quod 

sequitur  'facta  in  veritate  et  equitate',  quia  iudicium  est  equitas.    Vide  in 

notabili  ps.  7  in  collectis.^ 

8.  Fidelia  omnia  mandata  eius,  eonfinnata  in  scectdmn  scecidi,  fidelia, 
i.  e.  fida  et  stabilia.  'Fidelia'  quia  spiritu  et  fide,  non  vacua  litera,  'eonfinnata' 
quia  übertäte  et  non  violeutia  nituntur.   Non  sicut  lex  finienda  et  impleuda, 

1.  tsoi.  13, 8.  (juia  Charitas  nunquam  excidit.  Vide  sermonem  de  Philippo  et  lacobo.  Faeta 
in  veritate  et  (equitate,  i.  e.  facienda  per  nos,  facta  per  Christum. 

Omnia  opera  Dei  et  verba  sunt  iudicia,  sicut  radii  solis  super  ceram 
et  lutum,  ps.  45.^ 

11  Misere         12  tuam  fe'^lt         29  sive  bor  geutibus  fc^tt 
')  (Sielje  5Bb.  III  77.  a3crgt.  S3b.  III  266. 


Psalmus  CX.  [CXI.]  -  CXV.  [GXVI  v.  10-18.] 


519 


Initkim  sapientie  tiiiior  domini.  Ideo  Scripturam  sanctam  nuUus  per-«,  lo. 
fecte  intelligit,  nisi  qiii  tiniet  Dominum:  is  euim  videbit  in  illa  mirabilia. 
Igitur  multi  acute  quidem  speculantur,  sed  in  Scriptura  nullus  sapit  et  in- 
telligit, nisi  qiii  timet.  Et  qui  magis,  magis.  Quia  iuitium  sapientie  timor 
domini:  stat  fixa  sententia.  Itdellectus  honus  omnlhus  fac'miühus  euiiL 
Facientibus  est  intellectns  bonus,  quia  non  imputatur  ad  peecatum.  Item 
quia  per  actionem  maxime  augetur  et  multiplicatur,  non  sie  tantummodo  specu- 
lative  procedendo. 

PSALMUS  CXI.  [GXIL] 

PSALMUS  CXII.  [CXIIL] 

PSALMUS  GXm.  [GXIV.  GXV.] 
[^I.  1(30''.]    Non  nöbis  domine,  non  nobis  etc.    Vide  supra  ps.  L."-    %\-  us,  i. 

PSALMUS  GXIV.  [GXVI  v.  1—9.] 

[331.  171.]    Angustiam  et  dolorem  rc2)eri.    Multi  sunt  in  augustiis  etS-  3. 
tarnen  non  inveniunt  eas,  quia  non  sentiunt  eas  esse  angustias  nimium  ab- 
sorpti.    Invenit  autem  qui  sentire  incipit,  quam  sit  angustia  grandis  huius  vite. 

PSALMUS  GXV.  [GXVI  v.  10—18.] 

[SSI.  17 P.]    Credidi,  propter  quod  locntics  sum,  unde  Domine  labia li/j','^ 
mea  aperies  et  sie  os  meura  aununciabit  laudem  tnam,  et  per  consequens 
peecatum  meum,  ideo  liuniiliatus  sum:  e(jo  autem  humiliatus  sum  nimis, 
quia  cognovi  per  fidem  me  nimis  nihil  esse.  —  Quia  iufidelitas  facit  mutum 
corara  Deo,  fides  autem  confitetur  Deum.    Unde  Zacharias  Luc.  1.  propter  Suc  i,  2u. 
infidelitatem  mutus  factus  est,  ut  sit  proprium  infidelitatis  nmtitas  et  fidei 
coufessio  propria  sit.    Ego  dixi  in  excessu  vieo.    Iste  est  excessus,  quaudoa?.  ii. 
homo  elevatur  super  se  secundum  leremiam  et  illuminatus  videt  quam  sit 
nihil,  et  quasi  de  supra  respicit  in  seipsum  in  suas  nebulas  et  tenebras,  tan- 
quam  in  monte  positus  infra  respiciens,  supra  ps.  30  in  fine.^    Omnis  homo 
mendax:  uos  autem  sumus  dii,  ideo  veraces,  sicut  martyres. 

Gcdicoii  salutaris  ucciplam.  Vide  ps.  74  de  calice  vini  meri  pleno  mixto.^*j  ^ 
[(^ciBcr  uni)cf)rct6t  ba§  ''Credidi'  in  35.  10  mit  spem  ccrtam  indtdjifatam- 
que  hahui;  ba^u  ßutl)cr:]  Sed  hic  de  fide  loquitur,  ut  2.  Cor.  4  patet:  que  2.  tsoi.  i,  13. 
tamen  in  Christo  fuisse  negatur.* 


')  eben  ©.  498.  @iet)e  SSb.  III  171.  <Bkl)c  Si3b.  III  .515.        «)  ffiergl. 

oben  @.  2G6.  2G7  U.  Petr.  Lombavdi  Sentunt.  üb.  III  Jist.  23  „8i  Christus  habuerit  fideui 


520 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 


PSALMUS  CXVI.  [GXVII. 


PSALMUS  CXVIL  [CXVIIL] 

1'.  21!  [351.  172''.]  Latts  niea  dominus,  iu  quo  laudor,  11011  in  meipso.  Et 
factus  es  michi  in  salutem.  Sicut  species  uugeiiti  fit  in  .salutem,  ita  Dominus 
6oi-.  3, 17.  factus  est  in  salutem.  Ergo  spiritualis  est  ista  salus,  quia  Dominus  Spiritus 
est.  Et  si  fit  Salus,  fit  spiritualis  salus.  Non  ait:  'Dominus  fecit  mihi  salutem", 
sed  'ipsemet  factus  est  mihi  in  salutem',  et  hoc  per  incarnationem  suam 
gratiosam. 

PSALMUS  CXVIIL  [CXIX.] 

35.5.        fJ^I.  174.1  ALEPH.  Ad  custod'iendas  iustificationes  hias.  ^^^'^j'j^^  _  | 

lustificatio  j 

I  meta  ad  (luam  . 
(luia  {    .  imus. 
[  via  per  quam 

a?.  7.         Cttm  didicero  iudicia  iustitie  tue:  iudicia,  ijuibus  nie  accuso.  Unde 

fit  iustitie  tue  locus  in  me,  ue  mea  iustitia  me  iustificem. 
33.  u.         EETIl.   In  quo  corrigit  adolescentior  vimn  suam?    Hoc  contra  eos 
(|ui  dicunt:  'oportet  in  iuventute  uequiciam  expleri,  ne  in  provectiore  etate 
contingat'.    Quia  si  queris:  'In  quo  corrigit  adolescentior  viam  suam?'  non 
respondet:  'Expleiido  uequitiam',  sed  'in  custodiendo  sermones  tuos'. 
17.         GIMEL.    Vivifica  me,  i.  e.  credifica  me,  ({iiia  iustus  ex  fide  vivit: 

fides  eiiim  vita  iiostra  est. 
2b.         DALETH.    Vivifica  me,  ut  supra. 

23. 42.  VAV.  Et  respondebo  cxprohrantihus  michi  verhum,  non  multa  verba 

55. 43.  contra  demonem.  Ratio  est:  quia  speravi  in  sermonibus  tuis.  Et  ne  auferas 
de  ore  meo  verhum  veritatis,  i.  e.  fidei,  et  11011  aliter  in  corde  quam  ore: 
([uia  in  iudicns  tuis  supersperavi,  (juia  iudicia  speiii  o])erantur  i.  e.  discipliue. 

25. 45.  Et  amhidaham  in  latitudine,  non  in  aiigustia. 

25.  6ü.         ZAIN.   Quia  eloquium  tuum  vivificavit  me.    'Eloquiuni  tuum',  non  ait 
'Responsum  tuum'.    Quare?  quia  prius  extra  ad  iios  loquitur  verhum  bonum 
^;5j.  45, 2.  Dens  quam  mereremur,  ut  meritis  responderet.    'Eructavit  cor  meum  verhum 
bonum.' 

25. 62.         HETIL  Super  iudicia  iustitie  tue,  j)assiones  tuas,  quibus  iustificamur. 
25. 65.         TETIL  Benefecisti  seroo  tuo  domine:  secundimi  verhum,  tuum,  non 
uc.i,55.7ü.  secundum  meritum:  quia  non  visitavit  nos  sicut  meruimus,  sed  sicut  locutus  est 


31  ZAI 

ut  spulii  ut  charitatoni" ;  dist.  26  „credidit  quidcm  et  speravit  ...  nec  tarnen  fideni 
vel  spcm  virtuteni  habuit,  quia  per  speuiem  videbat  ea  quae  credebat." 


Psalmus  CXVI.  [CXVIL]  -  CXIX.  [CXX.] 


521 


ad  patres  uostros  et  per  os  sauctoruni  etc.    Quia  ex  eo  qiiod  pruniisit,  ufc 
verax  sit,  iios  salvos  facit. 

Bonitatem  et  discipliiiam  et  scientlam  doce  me.  ss.  es. 


Bonitatem    1  |  benignus  |  mititateni 


Discipliuam  |  i.  e.  sis  l  maturus     Alii:  l  castigationeni  \  ad  alius, 
Scientiam     j  [  humilis.  [  discretioneiii  J 

bouus  spiritui 
iu  se  l  Severus  carni 

sciens. 

Goagiäatum  est  sicut  lue  cor  eoncm,  et  sie  nullain  figuram  recipit  aut^ö.  70. 
habet.    Sed  qui  meditatus  est,  habet  foriiiam  legis  iiupressam  et  iiou  est 
coagulatus. 

CAFH.    Qmt  sunt  dies  servi  tut  etc.:  q.  d.  quam  diu  durabit  ista«-  84. 
miseria  vite  mee  et  persecutiouibus  obiiciar?  utinam  fiuiretur,  dissolverer  et 
essem  cum  Christo,  vel  certe  couverteres  illos  vindicando  nie.    Qicando  facies 
in  persequentihus  me  eos  convertendo  mfZ<c?V«i  vindictam?    Foderunt  micJd^- si. 
supcrhi  heretici  foveas  falsas  doctrinas.    Onmia  niundata  tua  veritas,  nonSJ.  se. 
h^l^oci-isis  nee  umbra  sicut  lex. 

LAMED.  Nisi  quod  lex  tm  mcditatio  mm  est:  tune  forte  perüsseni'-&- 'i"- 
in  humilitate  mect  afflictione,  (juia  tentatio  abstrahlt  aniiuum  a  meditatione 
legis  et  intentione. 

Me  expectaverunt  peccatores  ut  perderent  mc,  cjuia  'adversarius  vester  5[|;^tt\:.5^ 
diabolus  circuit  quereus  |etc.]'. 

NUN.  [3uä5.  112  6cmer!t  ^aba,  ba^  btc  3Lßortc  'proptcr  eter- 

nim  retrihutioneni  mit  ad  sectdi  flnem  üBerfeljtcn  ;  baju  £utl)cr :]  loh.  Cap.^ 

P/ZE".  [3n  S5.  V-Vi  l)ertl)cibigt  '^(xbvi  bic  2c»art  ^et  non  domimtur  mei 
omuis  iniustitia''  gegen  bic  Umänberung  in  ^ut  non  dominetur  etc.^  „ne  liti- 
gostis  cd'iquis  ex  inqwrtuniore  scliola  et  rigidiore  cjuam  par  est  dicdeetica  hie 
desipiat",  tdoxan  [ic^  lueiterc  ftaric  Slnöfäüc  gegen  eine  geiinffe  „importunitas 
logiee  voAiaque  et  aXoyioroi;  garnditas''  fdjlicfjen.  £ut()er  Bemerft  ba,^u  am 
9ianbe:]  Contra  dialecticos  rigidiores. 

TIIAV.   Sit  manus  tua  auxiliatrix  mca,  i.e.  incarnetur  filius  tuus,  ut«-  m. 
salvet  nie. 

Et  iudiciit  tua  auxiliahuatur  michi,  i.  e.  castigationes  earuis.  sß- 1^^- 

PSALMUS  CXIX.  [CXX.] 

[331.  20o'\]    Ad  doiiiiitmii  euni,  tribularer  etc.    Tro])olugice  est  oratio  S8.  1. 
contra  peccatuni  et  tentationeui  luxurie,  quia  Cedar  est  filius  Isinaelis  i.  e.  sen- 


23  etc.  feT)U 


522 


Adnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  flg. 


sualitatis  et  caruis.  Vehementer  enim  coutenebrat  hoc  peccatum  ipsara  ani- 
mam.  Ceclar  autein  tenebre  tlicltur.'^ 
äß-  4-  Cum  carhonihiis  hmiperonm.  luuiperi  natura  viele  in  dict.  Rathauim 
in  biblia  iuterpre.  heb.^  Hei  michi  qtda  iucolafus  meus  prolongatus  est. 
*f)it.  i,33.]^son  est  necesse  istud  exponi  de  illo  Apostoli  'Cupio  dissolvi  etc.',  sed  potius  ^ 
de  desyderio  gratie  ex  peccatis  veniendi:  hec  enim  sunt  Cedar  et  non  pene 
huius  mundi. 

PSALMUS  GXX.  [GXXL] 

^-         [SSI.  204.]   Per  diem  sol  non  wet  te.   Serm.  dominica  4  post  Penthec. 
Suc.  5, 5.  'per  totam  noctem  laborantes  nihil  cepimus'.  lo 

PSALMUS  GXXL  [GXXIL] 

PSALMUS  GXXIL  [GXXIIL] 

SB.  4.  [S5I.  205.]  Mtdtum  repleta  est  aninia  nostra,  opproTjrio  cdjundantium 
et  desp)ectionG  super iorum:  quia  Ecclesia  in  paupertate  et  humilitate  vivit, 
ideo  numdus,  qni  in  divitiis  et  honore  superbit,  despicit  eam. 

[gatcr  erläutert  35.  4  hm.^  bte  eigentl)ümli(|e  SBemerlung:  „causa  oh 
quam  sie  äigni  contemptu  et  despectu  evasirims,  ea  est,  quia  terrenis  honis 
iiimis  ahundavimtis,  divitiis  nimis  locupletati  et  honorihus  elati  sumus: 
divites  autein  et  avaros  decet  ignominia  et  contemptus  suj^erhos".    Sa^u  20 

G8,  u.  2utl)er :]  Hec  glosa  extorta  et  ficta,  ut  patet  ex  Augustino  ps.  67  versu  xi, 
qui  aliter  expouit,  ut  in  margine  signavi.^  Quia  Ecclesia  et  muudus  sunt 
sibi  mutua  adversautia. 

PSALMUS  GXXIIL  [GXXIV.] 

—  —  —  25 

PSALMUS  GXXIV.  [GXXV.] 

sß-  3.  [331.  20(3.]  Quia  non  relinquet  dominus  virgam  p)eccaturam  siqjer  sortem 
iustorum,  licet  mittat  sub  eam:  sicut  anima  Christi  non  est  derelicta  in  In- 
ferno, licet  illuc  descenderit. 

PSALMUS  GXXV.  [GXXVL]  30 


23  mutuo? 


')  „Cedav  tenebrae  vel  iiiaeror."    Hieron.  Opp.  III  457.  -)  9ieud)(ili  läfet  ftd) 

s.  V.  on-i  nuf  iiiitjerc  2)cutuiig  nid;t  ein.  ücvgL  bic  iil)it(td;e  äSerlucifiing  auf  eine  liuii  iiutljer 
gebraudjtc  aSibct  otieii  ©.  458.  .fiicr  fd)eüit  er  auf  oiue  in  feinem  Sßeft^  bcfiublidjc  {)et)rätfd)e 
$il)el  (äiujubcutcn ,  in  iueldje  er  allerlei  'Jfotijen  eingetragen  Ijat.         ^)  äjergl.  SSb.  III  392. 


Psaluius  CXX.  [CXXI.]  —  CXXIX.  [CXXX.] 


523 


PSALMUS  CXXVI.  [CXXVII.] 

[331.207''.]    Ecce  hereditas  domiui  supple  sunt  filii  mcrccs  fructus^.3. 
ventris:  i.  e.  hereditas  Christi  non  eruut  servi  et  servili  timore  servientes, 
sed  filii  et  filiali  timore  euin  amantes  et  libertatis  spiritu  viveutes.    Et  sunt 
merces,  supple  Christo  pro  morte  sua  data.  Isaie  53  'Dispertiani  ei  plurimos'.  Sei-  53,  i3. 
Et  merces  inquam  ipsius  fructus  ventris,  i.  e.  Ihesu  Christi,  qui  est  solum 
ventris  et  matris  filius  sine  patre. 

Ita  filii  excussorum.    Nehe.  7  de  excussione.  iciicin.  s,  i; 

[f^aBcr  citirt  Sß.  2  pamm  äoloris  bcn  --Brief  bcö  .^ieron.  ud  Mar- 
cellam,  bcr  bie  Überfeljung  panem  idolorum  Dcrtljeibigc.  Dain  Sutljcx:]  Et 
ibidem  dicit,  quod  Aquila  'elaborationum'  dixerit^  more  suo  etiam  etymologias 
transfereus,  ut  si  effigiem  eflfactionem  vel  effictionem  diceres,  Vide  Reuchl. 
fol.  402."'^ 

PSALMUS  CXXVII.  [CXXVIIL] 


PSALMUS  CXXVIIL  [CXXIX. 

[351.  208''.]  Et  non  dixemnt  qui  praeter ihant:  henedictio  domini  snper^.s. 
vos.    Isaie  5  'Mandabo  uubibus  meis,  ne  pluant  super  eos\  5c(.  5, 6. 

[3u  25.  G  gtcbt  Q^aBcr  bic  Erläuterung:  „designatur  precari,  insultus 
inalignorum  similes  fieri  fleno:  quod  st<Uim  ut  oriri  occeperit,  arefiet.  Sic 
ut  oriri  incipiunt  male  dcemonum  sugiUatioues ,  comprimende ,  extinguende 
enecandeque  sunt".  ©ajU  £utl)er:]  Sed  hoc  repugnat,  quia  'proluugaveruut 
sulcimi  suum'.^ 

PSALMUS  CXXIX.  [CXXX.] 

[SSI.  209.]    Sustinuit  anima  mea  in  verhum  eins,  i.  e.  promissione,  35. 4. 
(juia  in  promissis,  non  in  exhibitis  vivimus,  in  spe,  non  in  re.  Sustinuit 
anima  mea  in  verbo  eins:  quo?    Respondeo  pro  differentia  atfectus  tui: 

deiectus,  illo  seil.  'Venite  ad  me  omnes,  qui  laboratis  etc.'  3)!nttf).u,28. 
pusillanimis,  illo  seil.  'Nolite  timere  pusillus  grex\  nui:.  12, 32. 

Si  es  '  peccato  pressus,  illo :  'Confide  fili,  remittuntur  tibi  peccata  tua'.         sjiattf).  9, 2. 
tribulatus,  illo:  'Qui  vos  tangit  etc.'  ©adj.  2, 8. 

causam  acturus,  illo:  'Ego  dabo  vobis  os  et  sapientiam'.  suc.  21, 15. 


5  datos        18  Vulg.  super  eam  (nämti(i§  viueam) 

')  Hieron.  iid  Marcellam  Psalmi  CXXVI  expositio.  Opp.  III  180.  Slquila  über: 
fc^t  dt.unofijfj.aTa.  S3erg[.  Hieron.  ad  Pammachium  Opp.  II  578.  79.  „Aquila,  proselytus 
et  contentiosus  interpres,  qui  non  solum  verba,  sed  etymologias  quoque  transferre 
conatus  est  etc."  ^)  Reuchl.  Rudim.  pg.  402  s.  v.  a^jj;  „Sculptile,  idolum,  simulacrum, 
effigies  a  fingendo  sive  faciendo".  Psalt.  iuxta  Hebr.  3}.  3. 


524 


Aclnotationes  Quincuplici  Psalterio  adscriptae.  1513  f[g. 


PSALMUS  CXXX.  [GXXXL] 

PSALMUS  GXXXI.  [GXXXIL] 
SB.  17.         [SSI.  211.]    Ibi  oriri  faciam  conm  David:  pamvi  lucenmiii  Christo 
nieo.    Ergo  de  alio  curnu  loquitur  orituro,  cum  conm  David  et  regnuni  eins 
iam  staret. 

PSALMUS  CXXXII.  [GXXXIIL] 

PSALMUS  GXXXIIL  [GXXXIV.] 
SS-  2.         \J8l.  212*^.]    In  nodihus  extollite  maniis  vestras  in  samtu,  i.  e.  in  s}üri- 
tualem  Ecclesiani,  <jue  est  sauctiun  nunc  rupto  velo  pateus.    Vel  iu  spiritum, 
non  ad  literam. 

PSALMUS  GXXXIV.  [GXXXV.] 
PSALMUS  GXXXV.  [GXXXVL] 
PSALMUS  GXXXVL  [GXXXVIL] 

PSALMUS  GXXXVIL  [GXXXVIIL] 

S8- 2.         [S5I.  216.]    Super  miscricordiu  tua.   Misericordia,  que  est  priniocor- 

poraliter,  ut  olini  in  lege,  (jue  est  umbra  et  figura  misericordie  vere,  secundo 

spiritualiter,  ut  iu  Ecclesia,  quia  hec  est  impletio  figuralis  misericordie  olim 

,    .,      T-  , ,        /  gratia     remissio  eins  .  ,     ,  r 

1, 17.  exhibite.    Liex  per  Mosen,  {  .     ,   .     .       Lex  enmi  peccato  obli- 

*  veritas    impletio  eius. 

gabat,  quod  tollit  misericordia.    Et  non  potuit  impleri:  hoc  facit  veritas. 

Igitur  duo  ad  salutem  sunt  necessaria,  scilicet  remissio  peccatorum  et  adiu- 

torium  bonorum :  hoc  veritas,  illud  misericordia.   Sic  dicitur  deus  'misericors 

%\.  51, 3.  et  miserator"  propter  ista  duo  et  ps.  50  'secundum  magnam  misericordiam 

tuam  et  secundum  multitudinem  miserationum  tuarum'.    Miseretur  ergo  cor- 

poraliter  deus  et  est  figura.    Miseretur  homo  carualiter  et  vauitas  ac  men- 

dacium  est.    Miseretur  deus  spiritui  et  veritas  est,  quia  est  misericordia 

eterna.    Alie  autem  omues  sunt  temporales.    Ideo  iu  Scripturis  ista  com- 

ponuntur  'misericordia  et  veritas'  ad  exclusionem  misericordie  figuralis  et 

I  vanitatem 

carnalis.    Quia  veritas  est  contra  l  umbram        Et  umbra  sive  figura  non  est 

^  mendacium. 

28  ps.  5         29  tuam  fcf)U     miseratioiium  tuarum  fel)U 


Psalmus  CXXX.  [CXXXL]  -  CXLIV.  [CXLV.] 


525 


mala,  sed  vauitas.    Q,nia  sanctis  olim  et  hodie  mnlta  facta  sunt  in  figuris, 
sed  siraul  etiani  in  veritate.    Quam  qui  respuunt,  faciunt  ex  figura  vanitatem 
ut  Tudei.    Quod  autem  veritas  contra  figuram  diffcrat,  loli.  6  patet:  'Non  Soi).  c,  32. 
Moses  dcdit  vol)is  panem,  sed  pater  mens  dat  vohis  panem  de  voelo  verum'. 
5  Ergo  Moses  falsum?    Absit,  sed  figuralem. 

PSALMUS  CXXXVIII.  [CXXXIX.] 
216''.]    PostiisH  super  me  manum  tuani.    Ponere  mauum  super  s.  s. 

,  1  f  pati  fecerit  ps.  105.  *f-  loe,  26. 

enm  potest  intelligi,  quod  ^  .  ^ 

\  resuscitaverit. 

'°  Miruhilis  facta  est  scientia,  tua  ex  me.    Scientia  \      ''"^  ss.  c. 

\  \\\  me. 

Quia  tu  posseäisti  renes  meos,  quia  ah  initio  Cln-istus  non  peccare  potnit.  sc.  13. 
Infornieni  adliuc  me  viderunt  ocnli  tni,  antequam  essem :  dies  forma- «.  ic. 
hnnfur  et  nemo  in  eis,  ps,  72.    Item,  quia  dii  et  non  liomines  erunt.  5. 

PSALMUS  CXXXIX.  [CXL.] 

PSALMUS  CXL.  [CXLL] 
[SSI.  220''.]    Non  deelines  cor  meum  in  verha  malitie:  ad  eacnsandas  ^s.  i. 
excusationes  in  peccatis.     Quia  hoc  est  negare  iustitiam  Christi  et  suam 
20  statuere. 

PSALMUS  CXLL  [LXLIL] 
PSALMUS  CXLIL  [CXLTIL] 

[SBl.  222.]    Meditahar  omnia  opera  tua,,  que  precipis   fieri:  facta  v-ru 
2-,  mamitmi  tuanim  Joguchar,  i.  e.  crcaturam  n(»vani  in  C^hristo.   Du})lex  factura 

-n  •      •!•   i         vi  ^^ensibilis  .     -n  .  v 

Dei,  scilicet  nunidi  i  .     ...  .,  ...   „      et  qunibet  sunm  aeit  opus  seu  actioneni. 
'  1  mtelhgihdis  fide,      ^  ^  ^ 

Et  omnia  dicuntni-  opera  Dei,  quia  in  omnihus  operatur,  qui  omnia  fecit. 

Aniina  mra  sicut  terra  sine  aqua  tibi,  arida,  deserta  a  carnalihus.      as.  g. 

30  PSALMUS  CXLIIL  [CXLIV.] 

U&l.  223''.]    Oves  eorum  foitose  alnmdantes,  i.e.  pingues  et  multe.      «.  13. 

PSALMUS  CXLIV.  [CXLV.] 

[S9t.  224''.]     Maf/nificentiam  f/lorie  sanctitatis  tue.    Y'ido  lieuchh'n.  <ß.  f,. 

Hadar  Heder  Hod :  decorem  gloi-ie  !  ^^"^j,^*^ 
3f,  '         l  coniessionis  tue.' 

\)  3)evgl.  oben  S.  449. 


526 


Atlnotationps  QnincnpHcI  Psalterio  iidscriptae.  1513 flg. 


PSALMUS  CXLV.  [CXLVL] 

PSALMUS  CXLVL  [GXLVII  v.  1— IL] 

227^.]  [,3u  23. 1  fd^Iöc^t  ^abcx  Cor  naä)  bem  §ebrä{fc^en  folgenber= 
ma^en  bie  äßotte  311  öertinbcn:  'kmdate  dominum  quoniam  homim  est: 
2)salmus  dci  nostri  quoniam  deconts:  decora  est  laudatio^.  SDajU  BcTTterft 
Sut^er:]  Quid  si  sie  transferendum  fnerit:  'Laudate  Domiuiim,  quoniam 
bomim  est  canticnm  Dei  nostri,  quoniam  decorum  est  pulchra  laudatio'? 

PSALMUS  CXLVIL  [GXLVII  v.  12-20.] 

PSALMUS  CXLVIIL 

[351.  229*^.]    [3u  35.  14  Vrms  omnilms  sanctis  eins'  Betnertt  ^abn: 
„non  qim  laudeMtnr,  scd  qua  Icmdent  dominum  rst  intclligenduni".  dagegen 
*ßf.  149,9.  Sut^er:]  Immo  et  qua  laudentur,  ut  psalmo  sequenti:  'gloria  hec  est  omuibus 
^(3f.  34, 3.  sanctis  eins'.    Et  ps.  33  'In  domino  laudabitur  anima  mea'.    Et  lOG  'Lau- 
'isriiü!'«.  damini  in  nomine  sancto  eins'.    Et  19  'Et  in  nomine  Domini  Dei  nostri 
magnifieabiraur\ 

PSALMUS  CXLIX. 
PSALMUS  GL. 

S8.  i,         [SSI.  230''.]    Laudate  dominum  in  sanctis  eius,  i.  e.  in  Eoelesiis  eins, 
in  neutro  genere,  'sancta'. 


Praelectio  in  libriim  Iiidicuin. 

1516  flg. 

5lftenBuvger  ^anbyd)vift  ber  Slorlefungcn  8iit:^cr§  über  bie  ftetnen  ^xo= 
pt)ekn  ertoäljnt  bei  S^pl).  1,  4  „annolatlones  Lulheri  in  lil)i'o  Indicum".  Sic 
(Jviftetij  einer  folcfjen  altteftament(icl;cn  i?or(efung  bes.  Sfefovmotovö  lüuvbe  evft  luiebev 
in  ben  lagen  beö  ynt^erjnbilänm^  befannt,  at§  Sic.  Dr.  33uc^lt>atb  unter  bcn  tjanb^ 
frfjriftUc^en  Scfiä^en  ber  3i'^iffanev  SJat^gid^ulbibtiotbef  in  bem  5iarf)(Q§  beö  ge= 
le[)rten  unb  fanimeleifrigcn  ©tabtfdjvciberä  ©tepf)an  'Kotfj,  beä  ©d)iilcrö  fiutfjerö 
nnb  S'vennbeö  ber  ^feformatoren,  and)  eine  ^Prfj'lectio  Doctoris  Martini  Luteri  in 
librum  Indicum"  cntbecfte.  ©ie  befinbet  \id)  bafelbft  in  Cod.  ms.  XXXVI,  einem 
Dnartbanbe,  ber  int  Übrigen  ,^aT;treic^e  ?(b|d)riftcn  öon  Striefen,  Sebicf)tcn,  5)tntf^= 
frf)(ägcn,  (Sbiften  n.  bergL  ber  ')feforntationä,]eit  enttjnit.  S)en  S?anb  eröffnen  üier 
nnbe,5ifferte  S3lätter,  beren  erfteö  (üon  Stepf)an  Siotfjö  .f^anb)  ein  3n()alt§üer,]eid)ni^ 
,Contenla  in  hoc  libro  etc."  bietet,  h^ä'^renb  bic  nad)foIgenben  teer  finb.  Siefen 
üier  S?tättern  folgt  at§  erfteö  ©tücf  be§  33anbe§  auf  ben  atö  2?(.  1 —r.O  bezifferten 
33(ättern  bie  bcjeidjnete  Praelectio.  greitid)  ift  e§  nicfjt  Sntfjcr^  eigne  >^ianbfd)rift, 
rtiie  bei  ben  ^sfatmenöortefnngen,  bic  ^ier  anfgefnnben  tuäre;  and;  nid)t  eine  jener 
fonft  in  ber  S^idaner  SBibtiotljcf  nod)  üortjanbenen  ''J{adifd)riften ,  icie  fic  in  ber 
ä^'orlefung  tion  ben  3uf)örern  mit  Sd)neHfd)rift  niebergefdiricben  tcurben,  fonbern 
eine  faiiber,  aber  mit  mcnig  inn'ftänbnife  nad)  einem  C^oHegienljeftc  angefertigte 
3ieinfd;rift.  Sie  i^ianbfd}rift  erftredt  fid)  nid}t  g(eid)mäBig  über  fämmttid^e  .ffapitel 
be§  5Äic^tcrbnd)eö;  fie  brid)t  in  ber  ^^hiötegnng  öon  ßap.  18  ab,  jetgt  and)  fonft 
Süden  unb  tragt  einen  fragmentarifdjen  C^bfi^'^^fter ;  cö  mar  mo(}l  eine  untiod= 
ftänbigc  unb  nngteidjmäßig  gefertigte  'D'Jad)fd)rift,  bie  bem  ©d)reiber  ^nr  Verfügung 
ftanb.  Sie  ^atjtreic^cn  J^d^kv  im  ^J^anufcript  legen  bie  ü?ermutl)ung  nalje,  ba^  ber 
©d)reiber  9tbrer?)  nidjt  fclber  ber  .^^örer  ber  Isoriefung  gemefen  mar,  fonbern 
fid)  nur  auf  bic  fef)terT)afte  '3iod)fdjrift  eine^  Ruberen  für  feine  '?(rbcit  angemiefen  faf). 

2rD^  biefer  ^Fcängct  ber  .^^anbfdjrift  giebt  fid)  ßntfierö  5yerfaffcrfcf)aft  überall 
fräftig  unb  beidlid)  ^u  crfennen.  ber  XHrt  ber  ©diriftberjanblung  berüf)rt  fid) 
bie  9ti(^tert)Drtefnng  am  näcbften  mit  ber  über  bie  '4>fatmen.  &ö  fei  ouf  imfre 
?tnmerfnngen  Ijier  Uermiefen,  mctdjc  für  eine  ^Reif^e  biefer  iparalteten  im  ©injetnen 


528 


Praelectio  in  librum  lucHcum.  1516  f(g. 


bie  35etfg[tct(cn  beibringen  lüerben.  ^  Unb  für  bie  S^vage  nacf)  bcr  o^it,  in  tüelc^er 
biefe  5öorIcfnng  gefiaücn  fein  nmj^,  crgiebt  fid)  fofort  ber  tDtcl)tige  3ln'^n(t§punft, 
bo^  ßntf)er  tjier  bnrdjlceg  aU  Wönd)  ^JJlöndjen  rebet  unb  nod)  gan3  in  feinen 
5Jtönc^öpfIid)ten  lebt:  rtiir  feigen  ben  Regens  bes  @tubinm§  ber  äßittenberger 
Sluguftiner  bor  nnö.  35a  tüir  ferner  'Äidjt.  1,  8  einer  längeren  9tuöfüt)rung 
begegnen,  bie  fic^,  einige  fleine  3tbiDeid)ungen  abgerechnet,  uuirtlid)  in  feinen  ^re= 
bigten  über  bie  Decem  praecepta  tnicberfinbet,  nnb  ^tvax  in  bcr  am  21.  @ept.  1516 
ge^^altenen  5prcbigt  über  bae  britte  ©cbot  [üerg(.  93b.  I  443  31nm.  1],  fo  ift  bamit 
für  ben  SSeginn  ber  ^{ic^tcrBDrlefnng  ein  jiemlic!^  f efter  Sln^aüöpnnft  gegeben. 
SBeit  fdjh^ieriger  ftellt  ftc^  bie  (frage  nad)  bem  ©nbtermin,  inebefonbere  bie  S^rage, 
ob  fpätere  3;i)ei(e  ber  U^orlefnng  nod)  in  bie  S^it  be^  Slbla^ftreiteg  ober  gar  in 
nod)  fpätere  ^Jeit  geboren.  5iur  innere  ©rünbe  fönnen  l^ier  nta^gebenb  fein.  (I§ 
fei  auf  fotgenbe  fünfte  l)ingertiiefen.  3)ie  91u§fü'hrungen  über  bie  ©efafiren  ber 
3^rennbfd)aft,  bie  >inr  in  ^iap.  -3  antreffen,  berütjren  fid)  anfö  5iäd]fte  mit  einem 
SSriefe  Sutljcrö  an  Sd)enrt  toom  27.  ^an.  1517;  bie  (Segcnüberftellung  ber  SUmofen, 
mit  benen  ben  binnen  nad;  ©otteö  Söiüen  gel^oifen  föerben  foUte,  nnb  ber  3tbla^= 
folennitiiten,  un'ldje  @ott  ^affe,  in  ^?ap.  9  erinnert  on  bie  gleidjen  ©ebanfen  in 
8utf)er§  5Brief  an  Spaiatin  Dom  15.  gebr.  1518;  föir  finben,  ba|  er  im  9tnfd)tn^ 
on  14,  2  bie  eltertid)e  6inn)iltignng  jn  (^(jegelöbniffen  genau  fo  —  gfgcn  bie  firc§= 
lid)e  ^rajiS  jener  STage  —  forbert,  wit  er  e§  ju  SInfang  be§  S.  l-'ilO  im  „©ermon 
öon  bem  cl)etid)en  ©taube"  getfian  t)at;  unb  nnmu  rtir  in  ,f?ap.  14  bcr  Mage  be= 
gegncn,  bafj  auf  bic  tirct)(idjen  Sßürbcnträgcr  gar  feine  ^'^offnung  mctjr  jn  fe^en  fei 
für  bie  SSeffernng  ber  Äircf)e,  „nullum  restat  remediuni,  nisi  seculares  hunc  nostrum 
torporem  conspexerint:  in  pontificibus  igitur  et  maioribus  nostris  nulla  est  resi- 
piscentia",  fo  ttjcrben  tttir  eingeftetjcn  müffcn,  bafe  iüir  au§  ben  Reiten  tior  bem 
3tbla^ftreit  bcrartige  jiu^ernugcn  Öntf)erö  fonft  uid)t  nad}lüeifen  fönnen:  c§  finb  ba§ 
Urf^eitc,  it^ic  fie  uuö  etiini  unter  ben  (Jinbrürfcn  bc§  3fuge6nrger  i){eid)ötage^  öon 
1518  öerftänbfid)  inerben,  bie  in  ifjrer  (Vorrnnürung  aber  nod;  über  bie  i>orrebe  jum 
©ataterbrief  (3?b.  II  448)  tjinauögeljen.  ®ie  entfd)cibenbe  Suftan^  bofür,  ba^  biefe 
S)orlefnngen  nod;  in  bie  ^^it  beö  beginnenben  Äampfe§  Ijineinreidieu,  fd^eiut  uns 
in  bem  GJefammteinbrnd  einer  in  if)nen  je  tänger  je  me^r  fic^  fd)ärfenben  5po= 
lemif  ju  liegen.    3Bir  nefjmen  baljer  an,  ba^  bic  ^liorlefnng  im  -^^erbft  1516  be= 


3>üci  5i3ebni{i'u  müffcn  crttiäfint  luevbeit,  \vdd)(  gegen  Sntl)er-5  ^Bcrfafferfcfjaft  ge(tcnb 
genincf)t  iDoxben  finb.  Wian  tjat  es  nuffallenb  gefunbcn,  bnf?  ba§  ®priid)(ein  'Tuus  sum  ego, 
salvum  me  fixe  incljvfnd)  l)ier  tote  ein  SieblingSfprud)  f)erüorti'itt;  biefe-?  SBort  fei  ober  6e= 
fonntermaBen  bcr  ÄMifjlfprnrfj  nic£)t  SutljcrÄ,  foiibcrn  bcS  3o^-  ©tniipi^  gelncfen.  Sektoren 
lüoßte  man  hat)n  für  ben  ^erfaffer  ()alten.  ^lUein  babei  ift  überfcfjen,  bnfe  biefe^  2Üort  ja 
cinfnri}  ein  iBiLiclfprnd;  C^^f.  119,  94)  ift,  bcr  nlö  fo(d)er  bod)  ©cmcingut  jebcä  SBibeiCcferg 
ift,  unb  bafj  ^tanpilj  bcnjetben  ,^n  feinem  ©onberbcfitj  crft  bnrdj  Soranftcllcn  bee  '•Jinmcnä  3efu§ 
gcmad)t  tjat  („i^efns,  bein  bin  id),  nmd)  mid)  fetig",  Hcrgt.  loh.  Staupitii  opera  ed.  Ivnaalce 
1  52.  93.  121.  137),  >uiil)renb  bie  Südjterljortefung  i()n  ftct'j  nur  atö  SBibetcitat,  Df)nc  biefen 
,3ufo^,  bringt,  'i^fcrncx  untjm  mon  baran  Stnftofj,  bnf]  ber  ffierfaffer  in  ßnp.  12  fid)  a[§ 
„Meifjucr"  ben  „©acf)fcn"  gcgeuüberftcllt.  2Bir  Uierben  ein  ber  bctrcffenbcu  ©tetlc  ben  '■Radj-- 
lüciS  ju  fül)ren  fudjcu,  bn^  biefc  —  nidjt  Don  bcr  Snub'?mnnnfd)aft,  foubern  Dom  Sintctt  ge= 
meinte  —  ä^c.^eidjunug  in  Ji'utbere  'IJlnube  crflrtrlid)  nub  bcrcditigt  ift  unb  uidjt  nie  'Jtrgumcnt 
gegen  feine  ä^erfnficrfdjnft  benu^t  tocrbcn  bnrf. 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516flg. 


529 


gönnen,  unter  mancherlei  llnterbrerfjungen  nnb  in  gröf]erent  Umfange,  aU  \viv 
fie  befi^cn,  in  bcn  näcf)ften  3al)ren,  frül)e[ten§  1518,  jnm  Vlbfd)IuB  ge6rac!)t  ift. 

@r[te  2lu§gaBe. 

Dr,  Martin  Lutliers  Vorlesung  über  das  Bucli  der  Richter.    Aus  einer  in 
der  Zwickauer  Rathsscliuibibliotliek  befindlichen  Handschrift  heraus- 
gegeben von  Georg  Buchwald,  Dr.  phil.  Cand.  thooL,  Oberlehrer  am 
Gymnasium  zu  Zwickau.  1884.   8.    [S)arin  auf  ©.  V — IX  ein  35Dr= 
n^Dvt  üon  I?öftlin.] 
SBir  geben  ben  Üert  anf  (^vnnb  eigner  dollation  ber  ^tficfaner  .fianbfct)rift. 
£)ie  5tbn)eifl)ungen  ber  iBnctjiualbicfjcn  3Iej;teäreceniiDn  notiren  n>ir  mit  B,  6on= 
jecturen  3ur  33erict)tigung  be§  SlefteS  üon  ^.  gering  mit  H.    S)ic  an  ben  ijfanb 
ber  -Oanbfc^rift  gefegten  ^i'^attSangaben,  tneld)e  lüDf}t  nur  bem  S-fcrfaffer  ber  5){ein= 
idjrift  angeljören,  geben  mir  unter  bem  2crte  in  ben  tejtfritiid^en  5toten.   ?(n  mand)eu 
©telten  lonnteu  Sejtfcrjter  au§  Augustini  Quaestiones  in  ludices  t)erbeffcrt  loerben. 

23ergt.  bog  SSotJoovt  üon  3'.  .ffüftlin  unb  bie  ßintcitimg  Don  SBudjtonlb  in  ber  oben  ber; 
5cic^netcn  Editio  princeps.  ^ierff)off  in  ^)tntirf)nft  füt  fird)tirf;e  Söiflcufrfjnft  unb  fird^(tdje§ 
Seben  1884  ®.  356—361;  aBitdjlDatb  ebenbajelbft  ©.  630-G37;  5}icrff)off  ®.  638-649;  ^lotiicrmi 
ebenbnfctbft  1885  @.  39-42;  .Uolbe  in  2f)eolog.  Siterotutäcitung  1884  ®p.  558— 561;  gering 
in  itjeologijdjc  ©titbicn  unb  Ävitifcn  1885  @.  537—554. 


Praelectio  Doctoris  Martini  Liiteri 
in  librum  ludicum. 

CAPUT  I. 

Irca  priucipiiim  not  and  um,  qnod  cuplens 
tractare  historias  necessarium  est,  ut  primo  locos 
commnnes  notet,  deinde  circumstantias  cousideret, 
nt  in  eo  faciliorem  intellectam  capiat  ac  inveuiat. 
Cürca  historiam  ergo  istam  primam  primo  eapite 
desci-iptam  singula  bene  pensauda  sunt,  ut  sie  eo 
melius  sequentes  poterimus  cousiderare  ac  intelligere 
historias. 

Post  mortem  losue   consuluerunt  filii».  i.  2. 
Israel  dominum  dieentes:  Quis  ascendet  ante  nos  contra  Cliana- 
neos  et  erit  dux  belli?    Dixitque  Dominus:  ludas  ascendet.  Ecce 
15  tradidi  terram  etc. 

Primo  '^queritur  utrum  aliquis  liomo  Indas  vocabatur  an  ipsam  tribum 
ita  ut  solet,  appellaverit.   Et  sciendum,  quod  nomine  ludae  intelligitur  tribum 

3  Caput  I  fcfjtt         13  dieentes  fef)(t         16  queritur  an         17  nomen 
Sut:öev-ä  Sßerfe.  IV.  34 


530 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  ffg. 


luda  siguificatam.     Ab  ipsa  euim  tribu  voluit  Dominus  incipere  conteri 
Chananaeos.    Dixit  ergo:  'ludas  ascendet'.'^ 
3.         Et  ait  ludas  ad  Simonem  fratrem  suum:  'utique  tribus  ad  tribum. 
Neu  enim  adhuc  vivebant  illi  filii  lacob,  qui  dicti  sunt  ludas  et  Symeon  iuter 
ceteros  fratres  suos  propriis  uoniinibus  appellati.    Sed  dicit  tribus  Inda  ad  s 
tribum  Simeon:   Ascende  mecum  in  sorte  raea  etc.    Manifestum  est, 
auxilium  sibi  tribum  Inda  alterius  tribus  postulasse'.^    Primo  docemur,  quod 
nullus  hominum  in  prelatum  eligendus  est,  nisi  communitas  alicuius  Status 
eonsuluerit  Dominum,  sive  per  invocationem  Spiritus  sancti.    Et  quod  nemo 
ante   mortem  alicuius   regentis,   sive   per    adulationem  sive  corruptionem  lo 
pecunie  sive  aliquo  alio  modo  illieito,  sibi  regimeu  aut  prelationem  usui'j)et, 
ut  iam  solet  fieri.    Nam  qui  sie  eliguntur,  non  est  causa  illis  Dominus  nec 
Cicbr.  5, 4.  eorum  regimen  prosperatur.    Est  et  contra  Apostolum:  'Nemo  usurpet  sibi 

Sil.:i6, 10.11.  honorem,  nisi  qui  vocatur  a  domino  sicut  Aaron'.    Hü  tales  'speculatores 

ceci  omnes,  caues  muti,  non  valentes  hitrare,  videntes  vana,  dormientes  et  i5 
amantes  somnia,  et  canes   impudentissimi  nescierunt  saturitatem,  ignorant 
intelligentiam,  declinant  ad  avaritiara  a  summo  usque  ad  imum'.   Ideo  illorum 

Sfvcm.  G,  20.  holocautomata  non  sunt  acceiita  coram  Domino  nec  victime  illorum  placent, 
quia  fraudulenter  coram  domino  ambulant  magnificati,  ditati,  incrassati. 

Secundo  docemur,  quod  licet  ludas  victorie  promissum  acceperat  et  a  20 
deo  electus,  ut  preliaretur  contra  inimicos,  petiit  nihilominus  adiutorium  fratris 
sui  Symeonis,  ne  temeritatis  vitio  macularetur.    Ubi  et  nos  docemur  vitare 
temeritatem  et  presumptionem.    Semper  enim  Dens  invocandus,  nec  ob  id 
humanuni  auxilium  quicquam  fiducie  nobis  prestet.    Neque  de  viribus  no.stris 
presumendum,  sed  cum  fiducia  divini  auxilii  fortissime  aggrediendum  nobis  25 
est,  quicquid  cognoverimus  a  deo  esse  agendum  vel  operandum. 
as.  6.         Fugit  autem  Adonibezcech,  quem  persecuti  comprehenderunt. 

In  quo  magna  ipsius  lüde  commendatur  perseverantia.  Non  suffitiebat 
decem  milia  virorum  percussisse,  sed  et  fugientem  persequitur,  sequitur 
Regem  Adoni  [dominum]  bezcech.  Sic  enim  interpretatur  Adoni,  rex  Bezech.  30 
«•  7.  Sunt  due  dictiones.  Qui  dixit:  Sicut  feci,  ita  reddidit  mihi  dominus. 
In  quo  plurimum  terremur.  Nam  retribuit  nobis  Dominus  secuudimi  uostra 
mei-ita,  quod  maxime  contra  Tyrannos  et  crudeles  est  homines.  Nam  et  ipsi 
prout  aliis  fecerunt,  recipiunt  vel  hic  vel  in  fnturo.  Consolamur  insuper 
ip  hoc,  quod  dominus  nos  vindicabit  et  ulciscetur  de  nostris  inimicis,  unde  35 

9füm.  12, 19.  inquit :  'mihi  vindictam'. 


1  Imle         4  et  fefttt         9  s.  ])er;  B  scilicet  per        14       ^.  Esaie  56  B  Esaie  36 

18  liolocaiistiimata        19  91.  3J.  Hieie  5      B  quod  fraudulenter        27  quoniani  persecuti  — 

comprelienderunt  fef)tt  39  dominum  iitievflejdjviefien  33  31.  SK.  Tyranni  34  3)a§ 
älceite  vel  fef)lt      B  lä|t  insuper  au§ 

')  ücvti'n-jte?  Gitat  au§  Aug.  (juae.st.  in  lud.  -)  Aug.  Quae.st.  in  lud. 


Pnielectio  in  libnuu  lutlitum.  I5l6f(g. 


531 


De  septuaginta  regibus  verlsimilis  est  coniectura  illos  in  altera  nieusa 
inferiori  coram  rege  sedisse  et  ore  ac  truncatis  mauuum  suraraitatibus  caiuiin 
more  panem  collegisse,  non  qiiod  sub  meusa  regis  pasti  fuerint.  Non  eniiu 
consoniim  est  tantani  fuisse  regis  mensam,  iit  70  reges  serperent  snb  ea,  ut 
sie  Tyrauims  ille  de  longa  istoriini  regum  tortura  (qiiod  tyranuorum  pi'o- 
priuni  est)  plus  saturetnr. 

Quod  dieit  'Indas  ascendit',  notandum:  Ascendere  equos  apud  Hebreos  4. 
est  ire  ad  prelium,  figura  autem  Siiiecdoche  coramittitur,  quia  pars  pro  toto 
])onitur  exereitii.  Quia  verisiiuile  est,  non  oinnes  equitasse,  sed  et  quam 
pluriinos  pedestres  cucurrisse.  Quae  figura  in  scripturis  frequentissima  est. 
Unde  sequitur  hos  fere  stultissimos,  qui  Semper  secundum  vim  vocabuloi'um 
non  attendentes  serijrturae  loquendi  modum  scripturam  iuterpretari  volunt. 

Quod  dicitur  'Ascendit  autem  ludas",  notatur  il>i  ludam  cum  Symeone 
copiosum  bellatorum  habuisse  exercitura,  quos  cum  magna  et  fide  et  fidutia 
in  Deo  ascendisse,  nemo  est,  qui  ambigat.  Ubi  et  nos  edocemur,  ut  tem- 
poralia  queramus  auxilia  primo  liabita  fide  et  fidutia  in  Deo.  Unde  patet, 
quam  stulte  agant  tautum  in  homines  confidentes  et  nihil  alicubi  alibi  anxilium 
querentes,  ut  mulierculas  novimus  agere  solitas  apud  infirmos.  Quia  emissa 
ad  Deum  prece  seu  voto  amplins  eidem  aliquid  medicaminis  applicare  hor- 
rendum  dicunt,  tantum  in  diviuo  confidentes  adiutorio,  cum  tamen  coiitrarium 
fieri  aequum  foret,  ut  scilicct  divino  prius  invocato  auxilio  tanquam  certi  de 
adiutorio  fiirti  animo  naturalia  applicarent  medittamenta.  Contra  et  hoc 
fiiciuut,  qui  otio  marcentes  victum  et  amictum  tantum  a  deo  querunt  etc. 
Sic  et  de  pugna  et  lue  plurimis  dici  potest.  Patet  de  loab  pugnante  contra 
filios  Amnion,  qui  videns  se  undique  augustiari  et  ex  adverso  et  post  ter- 
gum  etc.  ordinato  exercitu  dixit  ad  Abisai  fratrem  suum :  'Si  prevalueriut2.(Snin.io,ii. 
adversum  me  Syri,  eris  mihi  in  adiutorium  etc.  Esto  vir  fortis  et  pugnemus 
pro  populo  nostro  et  civitate  Dei  uostri'.  Ubi  patet,  quod  omue  cpiod  potuit, 
quesierit  anxilium.  Qua  fide  autem  fecerit,  ostenditur,  cum  ait:  'Dominus  2.©ain.io,iL'. 
autem  fiatiet  quod  bonum  est  in  conspectu  eins'.  Unde  patet  quomodo  in- 
telligende  authoritates.  Primum  'non  in  arcu  nec  in  gladio  etc.'  ludas  vero  ^• 
et  Symeon  cum  exercitu  uon  ascenderunt  in  prelium  absque  divina  iussione. 
Ubi  docemur,  quod  et  nos  non  absque  divino  consilio  bellare  debemus. 
Contra  quod  fiiciunt  bella  moventes  contra  Turcas  et  incredulos  sua  confi- 
dentes in  foi-titudine,  qne  tamen  omnino  nuUa  est.^  Nam  ut  divine  testantur 
historie,  ludeos  absque  divina  iussione  bellantes  victos  et  prostratos  novimus 
in  plerisque  locis. 


1  B  A  septuaginta    91.91.  70  reges    verisimile       2  sumitatibus        3  passi       5  B  ut 
hic         7  ascendet     %.  SÄ.  Ascendere  equos  10  91.  9t.  Sinecdoche         13  B  Inda  cum 

22  9t.  9J.  Vota  stulta  pro  aegrotis 


1)  2}crgl.  Sutl}erö  abrief  Dom  21.  ^Dcc.  1518.   gnbcrS  I  333. 


34* 


532 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516f(g. 


as.  4.         Tradidit  dominus  Chananaeum  in  manus  eorum.    Nota  diffe- 
rentiam  inter  tradere  in  manus,  dentes,  cor. 

,  manus        in  potestatem  redigere,  ut  in  tota  scriptnra, 
Tradere  in  l  dentes  est  dai-e  in  captionem  dentibus,  sed  ad  internitionem, 

^  cor  voluntati  dare,  iit  patet  in  euangelio  de  luda,  qui  5 

tradidit  Christum  salvatorem  vohmtati  ludeorum,  quamquam  et  manus  tanta 
fuerit  congregrata,  quae  armata  veniebat,  ut  vel  terreret  vel  etiam  repugnaret, 

1.  awof. 23,9. si  quisquam  Christum  defendere  änderet.    Item  in  Genesi  Abraham:  Tecunia 

digna  tradat  eam  mihi  coram  vobis  in  possessionem  sepulcln-i'.    Item  Apo- 
^1°  SoV.^'^m'.  stolus :  'Tradidit  illos  etc.'  i.  e.  ad  internitionem.    Et  ahbi :  Tradidi  enim  10 
vobis  inprimis,   quia  Christus  Jesus  mortuus  est  secundura  scripturas  et 
sepultus  est  et  resurrexit'. 

Allegoria.  , 

Velens  allegorice  interpretari  historias  notare  debet,  de  quo  et  cum 
quo  loquatur  scriptura,  ut  allegoriam  aptet,  ut  cum  eo,  qui  comjiaratur,  alle-  is 
goria  conveniat,  ut  patet  in  Apostolo  per  Abi-aham.  Ut  autem  allegoria 
presentis  historie  bene  cohereat,  ne  vim  scripturae  faciamus,  singula  pensanda 
«unt.  Quid  per  filios  Israel  puguatores,  nisi  veros  Christi  intelligimus  imita- 
tores?  quos  vere  per  filios  Israel  designari  agnoscimus,  unde  Israel  Vir  videns 
deum",  scilicet  per  fidem,  interpretatur.^  20 

Nota:  ante  adventum  Domini  nostri  lesu  Christi,  quo  humilis  venit 
in  carne,  precesserunt  iusti,  sie  in  eum  credentes  venturum,  quomodo  nos  in 
eum  credimus,  qui  venit.  Tempora  variata  sunt,  non  fides,  quia  et  verba 
ipsa  pro  tempore  variantur,  cum  varie  declinantur.  Alium  sonum  habet: 
'venturus  est',  alium:  'venit'.  Eadem  tarnen  fides  utrosque  coniungit  et  eos  25 
qui  venturum  esse  et  eos  qui  venisse  eum  crediderunt,  ut  ait  Apostolus: 

2.  csor.  4, 13.  'Habentes  autem  euudem  spiritum  fidei  et  nos  credimus'.    Portamus  proxi- 

mum  et  ad  Deum  ambulamus,  sed  eum  ad  quem  ambulamus,  nondum  videmus. 
Solitudo  quedam  necessaria  est  menti  nostrae.  Quadam  solitudine  intentionis 
videtur  deus.  Qui  enim  a  Domino  reguantur,  opus  habent  ex  fide  vi  vere,  30 
OTotti).  5, 8.  quia  per  haue  ad  spem  contemplandam  parantur.  'Beati  enim  mundo  corde.' 
Quis  igitur  pugnare  potest  nisi  per  fidem  videns  deum?  Modo  adliuc  pugna- 
mus:  si  pugnamus,  in  stadio  sumus,  ferimus  et  ferimur,  sed  qui  vincat,  ex- 
pectatur.  Ele  autem  vincit,  qui  et  quod  fiäcit,  de  viribus  suis  non  presumit, 
sed  de  protectore  suo.  Solus  diabolus  adversmn  nos  pugnat,  nos  cum  deo  35 
sumus  et  diabolum  vincimus.  Nam  si  tu  solus  cum  diabolo  pugnaveris, 
viuceris.  Exercitatus  est  hostis.  Quid  ergo  fiaciendum  est,  si  ipse  exercitatus 
est?  Invocetur  omnipotens  adversus  exercitatum  Diabolum:  habitet  in  te, 
qui  vinci  non  potest,  et  securus  vinces  eum,  qui  vincere  solet. 

4  in  naä)  Tradere  fefjlt    internitionem  =  iuternecionem       7  qnae  fe^tt  (II)    B  teneret 
9  B  Etiam  Apostolus         15  B  loquitiir 
')  äJctgl.  33b.  III  631. 


Praelectio  in  libnuii  ludicuiii.  1516flg. 


533 


ludas  et  filii  Israel  habuerunt  arniaturas  et  gladios.  Sic  et  aos  bellantes 
habeamus  arniaturas  et  gladios.  De  quibus  Apostolus,  cum  tela  missa  a 
diabolo  ad  nos  perveniuut,  adiuonet,  uti  non  ledant.  Comniemorat  loricam  j  '*j_*g; 
et  scutum  fidei.  Et  si  aliquando  vulueraiit,  adest  qui  sanat.  Evidentius 
autem  aperuit  alibi  apostolus,  cum  diceret:  'luduite  vos  armatura  Dei,  ut  epij.e,  11.12. 
possitis  stare  adversus  iusidias  Diaboli.  Quoniam  non  est  nobis  colluctatio 
adversus  carnem  et  sanguinem',  i.  e.  adversus  hominem,  subiecit  atque  ait: 
'sed  adversus  princlpes  et  potestates  et  rectores  mundi  tenebrarum  liarum\ 
Sequenti  enim  verbo  exposuit,  quid  dixisset  'mundi',  cum  subiecisset  'tene- 
brarum liarum',  ne  quisquam  mundi  nomine  iutelligeret  universam  creaturam, 
cuius  nullo  modo  sunt  rectores  angeli  dcsertores.  'Tenebrarum  inquit  liarum', 
i.  e.  mundi  istius  amatorum.  Omnes  dilectores  mundi  mundus  vocantur. 
Ipsi  non  habent  nisi  ista  tria:  'desyderiura  carnis',  i.e.  desiderium  earum  1.  sofj.  2,  le. 
rerum  que  pertinent  ad  carnem,  i.  e.  cibus  et  concubitus  etc.  'Desiderium 
oculorum'  dicit  omnem  curiositatem.  lam  quam  late  patet  curiositas  ipsa  in 
spectaculis,  in  theatris,  in  sacramentis  Diaboli,  in  magicis  artibus,  in  male- 
fitiis !  Ipsa  est  curiositas,  aliquando  tentat  etiani  servos  Dei,  ut  velint  quasi 
miraculum  facere,  tentare  utrum  exaudiat  illos  deus. 

'Ambitio  saeculi',  'superbia'  est  iactare  se  ultra  in  lionoribus.  Magnus 
tibi  videtur  liomo  sive  de  divitiis,  sivc  de  aliqua  jiotentia.  De  iis  tentatur 
cupiditas  humana.  Tentatus  est  et  Dominus  a  Diabolo.  Ideo  Apostolus 
subsequitur  dicens:  'Et  galeam  salutis  adsumite  et  gladiura  Spiritus,  quodctjtj.e, n.is. 
est  verbum  Dei,  per  orationem  et  obsecrationem  orantes  omni  tempore  in 
spiritu'.  Ista  facientes  non  habebitis  concupiscentiam  mundi,  non  vos  siib- 
iugablt  nee  desiderium  carnis,  nec  desiderium  oculorum  uec  ambitio  seculi. 

Sequitur  notanter,  quod  non  sufficit  nos  sie  armatos  ire  ad  pugnam, 
nisi  et  ducem  petamus  a  Domino,  ut  et  nobis  detur  dux  belli  ludas,  i.  e. 
confessio.  In  quo  notatur,  quod  nobis  valde  necessarius  sit  predicator,  qui 
sit  ludas,  i.  e.  verus  coufessor,  ut  in  omuibus  ex  corde,  non  simulatorie  veri- 
tatem  dicat,  nuUi  parcat,  nulli  insuper  parcere  studeat,  ut  sit  exemplum  in 
populo  tam  verbo  quam  opere  et  couversatione.  Non  enim  predicatores  verbum 
Dei  denunciantes  sunt  in  vita  imitandi,  qui  in  suis  sermonibus  temporalia 
lucra  querunt.  Multi  quippe  in  Ecclesia  commoda  terrena  querentes  sive 
sectantes,  Christum  tamen  predicant  et  per  eos  vox  Christi  auditur.  De 
quibus  dominus  dicit:  'Scribe,  inquit,  et  Pharisei  cathedram  Moysi  occupa- 5D!iUtf).23,2.3. 
bant:  que  dicunt,  facite,  que  autem  faciunt,  nolite  facere'. 

Sedendo  enim  super  cathedram  Moysi  legem  Dei  docent.  Ergo  per 
illos  deus  docet.  Sua  vero  si  illi  velint  docere,  nolite  audire,  nolite  facere. 
Gerte  enim  tales  sua  querunt,  non  que  lesu  Christi.    Ideo  secundum  apo-*ßiii[.  2, 21. 

6  B  Quia  non  9  creatura rum  berjdjxictjcn  für  tenebrarum  12  armatorum 

15  B  lam  quae  17  ß  Ipsi         24  Non  eo,s         26  ?l.  9J.  ludas  Dux  27  B  belli. 

Judas         37  Secundo  enim 


I 


534  Praelectio  in  librum  ludicum.   1516  flg. 

stolum  nou  .sunt  solliciti  syncera  affectione  pro  Christiane  populo,  sed  magis 
Wi-  1,  pro  se  ipsis.  De  quibus  alibi  ait:  'Quidani  per  invidiani  et  contentionem, 
quidam  vero  per  bonam  voluntateni  Christum  predicant,  quidam  vero  propter 
invidiam'.  Quare  invidebant?  nisi  quia  temporalia  requirebant,  sua  querentes, 
non  que  lesu  Cliristi.  Quid  est  'sua  querentes,  non  Christum'?  gratis  dili-  s 
gentes,  non  Deum  propter  Deum  querentes,  temporalia  commoda  sectantes, 
lucris  inhiantes,  houores  ab  hominibus  appeteutes.  Hec  quando  a  prelato, 
a  preposito,  a  predicatore  queruntur,  et  propter  hoc  servit  Deo,  non  prelatus 
est  seu  predicator,  sed  seductor,  non  informator  populi,  sed  blasphemator  Dei 

awatti). 6, 2. nec  se  inter  filios  Dei  computet.    De  talibus  enim  dicit  Dominus:  'Amen  lo 
dico  vobis,  receperunt  mercedem  suam'.    Hic  vero  notaudum  predicatori, 

i.!mof.49,8.  quod  dicitur:  'Inda,  te  laudabunt  fratres  tui,  manus  tue  in  cervicibus  etc.' 

Notandum  autem:  Non  sufficit  ludam  esse  solum  ducem  seu  confes- 
sorem  aut  predicatorem,  nisi  habeat  secum  suum  Symeonem,  i.  e.  scripturam. 
Et  Symt'on  'auditus'  interpretatiu",  audiens  scilicet  et  discens  ferventer  sacram  is 

2uc.  24, 45.  scripturam.  Legimus  enim  in  Euaugelio,  quod  Christus  discipulis  aperuit 
sensum,  ut  intelligerent  scripturas.  Unde  et  nobis  hoc  orandum  est,  ut  et 
ipse  sensum  uostrum  aperiat,  ut  cognoscamus,  quid  in  tanta  latitudiue  scriptu- 
rarum  credere  et  intelligere  debeamus.  Nam  unde  nate  sunt  hereses  et  que- 
dam  dogmata  perversitatis  illaqueantia  animas  et  in  profundum  precipitantia,  20 
nisi  dum  Euangelium  et  scripture  bone  intelliguntur  non  bene  et  quod  in 
eis  est,  non  bene  intelligitur ,  etiam  temere  et  audacter  asseritur?  Hü  tales 
sunt  de  tribu  Simeon,  non  ipse  Symeon,  nou  servantes  modmn,  errant  nou 
solum  in  moribus,  sed  etiam  in  scripturarum  expositionibus.  Et  cum  in  unam 
partem  procli viter  ire  ceperint,  non  respiciunt  divinae  authoritatis  alia  testi-  25 
monia,  quibus  possuut  ab  illa  intentione  revocari  et  in  ea  que  ex  utrisque 
temperata  est,  veritate  ac  moderatione  cousistere.  Sicut  patet  ludeos  stu- 
diosos  legis  fuisse  de  tribu  Simeou,  unde  et  illi  fuerunt  Scribe  et  Pharisei, 

1.50(01.49,5.6. qui  crucifixerunt  lesum.    Ideo  dicitur:  'Simeon  et  Levi  vasa  iniquitatis  bel- 

lantia.    In  consilium  eorum  non  veniat  anima  mea  et  in  coetu  illorum  etc.'  3o 
Quod  autem  dicitur:  'scientia  inflat',  iam  ergo  debemus  odisse  scientiam? 
1.  eoi.  8,1.  Ab.sit.    Et  quid  est:  'scientia  inflat'?  sola  sine  charitate.    Ideo  adiungit: 
'Charitas  vero  edificat'.    Adde  ergo  scientie  charitatem,  et  utilis  erit  scientia, 
non  per  se,  sed  per  charitatem. 

Nota,  quod  ex  presenti  historia  nascitur,  primum  scilicet:  Noll  esse  35 
ludas  sine  Simeone,  i.  e.  si  vis  esse  dux  belli,  scilicet  predicator,  non  sis 
audax  aut  nimium  confidens  sine  sacra  scriptura,  quia  impossibile  est  quin 

5  Christum?  gratis  fo  bic  •'panbfdjr.    SöicUeitfjt  Quid  est  'sua  querentes'?  nisi  Christum 
non  gratis  diligentes,  etc.  crftcrcu  gölte  gratis  =  ücrgcbttd) ,  im  ,3lucitcn  =  of)ne  £o!)n 

bafiir  311  begcljrcu  7  B  Haec,  quae  8  queruntur  fe{)ü ;  ^üdc  im  TOffr.  13  9(.  9t.  ludas 
cum  Simeone  20  B  perversitatibus  22  3t.  3i.  Causa  erroris  in  scripturis  27  B  mode- 
rantia         28  3t.  3t.  Simeouis  Tribus         29  B  dicuutur         30  venit 


Praelectio  in  lihnim  ludicuiii.   1516  flg. 


535 


vincaris.  Nam  euangelium  audiendum  est,  quasi  dominum  presentem,  quasi 
Christum  loquentem  audiamus :  quod  enim  pretiosum  souabat  de  ore  Domini, 
et  propter  nos  scriptum  est  et  nobis  servatum  et  propter  nos  recitatur  et 
propter  pastores  recitabitur  et  donec  seculum  finiatur.  Cum  euim  duo  audiunt 
euangelium  seu  verba  euangelii,  uuus  impius,  alter  pius,  et  talia  sunt,  ut 
forte  non  intelligant,  unus  dicit:  'nihil  dixit',  alter- dicit:  'verum  dixit  et 
bonum  est,  quod  dixit,  sed  nos  non  intelligimus  etc.'  Idee  valde  necessarium 
est  habere  et  scire  confessorem  seu  predicatorem  sacram  scripturam  et  eius 
intelligentiam.  Maxime  autem  nobis  religiosis,  qui  oranes  esse  volumus  ludas, 
omnes  volumus  docere  et  predicare.  Sed  Symeonem  fratreni  ludae  sive  sacram 
scripturam  nec  extremis  volumus  attiugere  unguiculis.  Inde  etiam  venit,  ut 
et  doctrina  simul  et  vita  nostra  despiciatur,  ut  ait  Gregorius:  'Cuius  vita 
despicitur,  restat,  ut  et  eius  doctrina  coutemnatur". 

In veneruntque  Adoni  bezcech  in  Bezech.  33.  5. 

Bezech,  i.  e.  scintillatio,  coruscatio,  fulgur.*^    Duplex  est  ergo  fulgur, 
Dei  scilicet  et  Diaboli.    Dei  fulgur  est  verbum  Dei,  quia  quicquid  facit  vel 
operatur  fulgur  in  terris,  hoc  facit  verbum  Del  fulgur  in  hominibus,  ut  psal-  ^pf.  ut,  6. 
mus  ait:  'fulgura  coruscationes  et  dissipabis  eos\   Item  in  Apocalypsi:  'pro- Dffb.  4, 5. 
cedebant  de  sede  fulgura  et  voces'.    In  vocibus  verba,  in  fulgure  miracula 
cognoscuntur.    Vel  fulgura  et  tonitrua,  que  de  solio  exire  videntm',  pre- 
dicationes  et  promissiones  debemus  intelligere  novi  testamenti.    Nota  ergo 
diligenter  conditiones  et  operatioues  fulguris,  et  quam  pulclierrimas  invenies 
verbi  Dei  proprietates.   Sed  de  hoc  fulgure  non  est  hic  ad  jn'opositum.  Est 
et  aliud  fulgur  diaboli.   Unde  'vidi  Sathan  sicut  fulgur  de  celo  cadentem  etc."  üac.  10,  is. 
Quod  omnino  contrarias  })rioris  haltet  proprietates. 

Oportet  ergo  ludam  hunc  Adonil:)ezech,  i.  e.  dominum  fulguris,  scilicet 
diabolum,  expugnare  et  omnes  sibi  malos  adherentes,  quia  ipse  est  caput 
eorum,  ipsi  quoque  membra.    Ipse  enim  Diabolus  'homicida  est  ab  initio  Suf).  s,  44. 
et  in  veritate  non  stetit,  quia  veritas  in  eo  non  est'.    Homicida  dicitur 
Diabolus,  non  gladio  armatus,  non  ferro  accinctus  ad  hominem  venit:  verbum 
malum  seminavit  et  occidit.   Noll  ergo  putare  te  non  esse  homicidam,  quando 
fratri  tuo  mala  persuadeas.  Si  fratri  tuo  mala  persuades,  occidis.   Sed  dicitur e. 
hic,  quod  fugit  Adoni  Bezech.    In  quo  significatur,  quod  quamprimum  ten- 
tatio  aliqua  malos  invenerit  homines,  statim  turbautur  nec  requiei  eis  est 
locus,  quia  non  adherent  petrae  i.e.  Christo.    Dens  enim,  ut  ait  Apostolus, Saf.  1, 13. 
neminem  tentat,  licet  enim  alibi  sit  scriptum:  'Tentat  vos  Dens  vester,  uts.OToj.  13, 3. 
sciat,  si  diligitis  cum'.    Nota:  hic  quaestio,  quomodo  dicitur:  'Dens  neminem 


19  B  iülgur  et  voces  in  vocibus  25  B  priorilnis           28  B  ipsi  eius  membra 

30  B  verum  malum  31  31.  "St.  Diabolus  quomodo  liomicida  o4  31.  9i.  Teutat  deus  et 
uou  tentat     requiei  nec 

^)  lleuchl.  Kudinienta  pg.  79  s.  v.  „Scintillatio,  coruscatio,  fulgur". 


536 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


teutat',  et  quomodo  dicitur:  'teutat  vos  Dens  vester  etc.'?    Intelligimus  ergo 
duas  esse  tentationes,  uiiam  qixe  decipit^  alterani  que  prcjlmt.  Secundiim  eam 
que  decipit,  deus  neminem  tentat.    Secmidum  eam  que  probat,  tentat  vos 
Dominus  Deus  vester.     Quomodo  tentat?  ut  sciat?  quoniam  latere  nihil 
potest,  autequam  tentet.    Non  enim  Deus  nescit.    Sed  dictum  est  'ut  sciat',  5 
quod  est  'ut  scire  faciat'.    Tentat  erga  vos  Deus,  ut  sciat,  i.  e.  scire  faciat, 
si  vere  diligimus  eum.    Ad  petram  igitur,  i.  e.  ad  Christum  confugiendum 
est  in  tentationibus ,   non  ad  humanum  auxilium,   cum  et  ipse  Christus 
dignatus  est  tentari  a  Diabolo,  a  quo  utique  si  nollet,  non  tentaretur,  quem- 
admodum,  si  nollet,  non  pateretur.    Et  ea  respondit  Diabolo,  que  tu  in  ten-  lo 
tationibus  debes  respondere.    Et  ille  quidem  teutatus  est,  sed  non  periclitatus, 
ut  doceret  te  in  tentatione  periclitautem  tentatori  respondere  et  post  ten- 
tationem  non  ire,  sed  de  periculo  tentationis  exire. 
35- 6. 7-         Cesis  summitatibus  manuum  ac  pedum. 

Sic  et  capto  Diabolo,  scilicet  malis  et  incredulis  hominibus,  per  ludam 
et  Simeonera,  i.  e.  constantem  et  doctum  in  lege  predicatorem ,  vel  oportet 
abscindi  summitates  pedum,  i.  e.  malos  affectus,  vel  manuum,  i.  e.  mala  opera, 
vel  aiu-ium,  i.  e.  malas  et  falsas  doctrinas :  quia  Diabolus  septuaginta  i-egibus, 
i.  e.  toti  mundo,  qui  divisus  septuaginta  in  linguas  perhibetur,^  abscindit 
omnes  bonos  affectus,  bona  opera  et  veram  fidem,  ut  ])atet  quam  latissime  20 
in  veteri  instrumento,  quia  totus  mundus  exceptis  ludeis  paucis  adorabat 
demonia,  ut  sie  abscisis  summitatibus,  malis  hominibus,  ut  iam  dictum  est, 
Adoni  Bezech  ducatur  in  Hierusalem,  i.  e.  visionem  pacis,^  scilicet  vere  fidei, 
ibique  sepeliatm'  in  sinmn  Abrahe,  ubi  visuri  sumus  quandam  visionem, 
3ci.  64, 4.  quam  nec  oculus  vidit  nec  am*is  audivit,  visionem  quandam  precellentem  25 
omnes  pulchritudines  terrenas  auri,  argenti,  nemorum  atque  camporum,  pulchri- 
tudinem  maris  et  aeris,  pulchritudinem  solis  et  lune,  stellarum,  angelorum, 
omnia  superantera,  quia  ex  ipso  pulchra  sunt  omnia.  Quid  ergo  nos  erimus, 
f(uand()  videbimus,  quod  nobis  promissum  est?  et  quia  modo  videre  non 
possumus,  officium  nostrum  in  desiderio  fit.  Tota  vita  christiani  boni,  pre-  so 
sertim  religiosi,  sanctum  desiderium  est.  Deus  enim  difierendo  extendit  ani- 
mum,  extendendo  facit  capacem. 

Nota,  quod  etiam  potest  intelligi,  quod  reges  isti,  quibus  manuum  sum- 
mitates abscise  sunt,  significant  nobis  tarn  regentes  reges,  quam  prelatos 
doctores  in  ecclesia.    Quia  sicut  isti  reges  nihil  cum  manibus  abscisis  pos-  35 
sunt  portare  aut  potuerunt,  sie  et  hic  prelati  ac  rectores,  quibus  amputatae 


4  B  quum  latere  16  cuiistaiiteiu;  cä  feljU  iDO^t  coniessorem,  UergL  Unten  ©.  ö39  3-  ^ 
^>'i  regibus         34  abscis.se         85  abscissis 

M  Scrgl.  Sutf)crö  ^prebigtcn  über  ba§  crfte  33ud)  gjJofuS  1527,  Ch-fangcr  9(u§g.  33,  232: 
„ll'ie]  fngcn  gemciutglid),  baf3  jluo  unb  fieOen,',ig  ©pradjcu  überaß  finb  in  ber  äÜeCt".  ^)  Sergt. 
ä^b.  lll"524. 


Praelectio  in  libvum  lutlicuiii. 


1516  flg. 


537 


sirnt  siimmitates  mauuuni,  i.  e.  boni  atfectus  sacrae  scripturae,  i.  e.  summitates 
ingenii  per  fantasmata  Anstotelica  et  opinioues  Thoinisticas  et  liuiusniodi  per 
huraana  deereta.    Ergo  non  possunt  bene  tractare  scripturain  suam,  necjue  , 
ad  edificationem  ueque  ad  intelligentiam,  iit  heu!  iam  in  toto  potest  videri 

5  mundo.    Ideo  consequenter  dicitur: 

Percusseruut  civitatem  in  ore  gladii.  sß.  s. 

Quid  per  gladium  nisi  verbura  Dei?  unde  sepe  verbum  Dei  in  euaugelio 
gladius  dicitur.  Debemus  diligenter  notare,  quod  percusserunt  in  ore  gladii, 
i.e.  in  acuniine  utentes  isto  gladio  inveniuntur  scripti.    In  nuniero  primi 

10  sunt,  qui  oninino  gladium  in  vagina  tenent,  i.  e.  qui  verbum  Dei  opinionibus 
ac  (quod  peius  est)  etiam  gentilibus  obnubilant  et  abscondunt  et  sie  ferunt, 
ut  iam  undique  patet.  Pi'imum  enim  in  eontione  verl)um  ex  Tlioma  seu  ex 
Aristotele  est,  et  quia  consequens  non  movet,  nec  ferire  potest  in  homine 
interiore.    Tales  Apostolus  vitari  iubet  velut  venena  et  ad  Subversionen! 

15  valentia,  qui  solent  fabulis  intendere  ac  genealogiis  interminatis,  que  questionem  i.zim.  1,4. 
magis  prestant,  quam  edificationem.    In  quibus  sibi  summam  scientiam  ven- 
dicant.    Philosophi  namque  et  barbari  de  Deo  varie  sentientes  quesieruiit 
Deum,  sed  quia  non  recte  quesieriuit,  fuerunt  eorum  fatuae  questiones,  pu- 
tantium  Deum  humanis  sensibus  posse  de])rcbendi.    Ab  bis  igitur  Apostolus 

20  revocat  questionibus,  ubi  ait:  'geuealogias  et  coutentiones  et  rixas,  quae  veniuntxit.  3,9. 
ex  lege,  devita.    Sunt  enim  inutiles  et  vanae',  que  tantura  speciem  scientiae 
habent.    Ceterum  uec  dicentibus  nec  audieutibus  prosunt,  et  ii  nomen  dei 
vane  assumunt  et  ideo  secundam  plagam  ^giptiacam  assec^uuntur.  Habes 
enim  lue  congruenter  philosophorum  et  hereticorum  pravitatem,  si  consideres 

25  ranarum  loquacitatem.^  Philosophi  enim,  quia  in  Christo  humana  omnia  esse 
dicunt,  raue  sunt  clamantes  in  paludibus  lutosis  per  superbiam  et  inanes 
coutentiones:  strepitum  vocuni  habere  possunt,  doctrinam  vero  sapientie  in- 
sinuare  non  possunt.  Qui  enim  Christiane  veritati  contradicunt  et  in  sua 
pravitate  decepti  superl)iiuit,  raue  sunt,  tedium  afferentes  aiu-ibus,  non  cibos 

30  mentibus. 

Secundi  sunt,  qui  licet  scripturam  dicunt,  tamen  vulnerare  nolunt,  ut 
sunt,  qui  populo  placere,  u(jn  deo  student,  precipue  adulatores,  ipii  prelatis 
adulautur.  Nam  licet  acumiue  verbi  Dei  populum  percutiant,  cum  tamen 
ad  prelatos  ventum  faerit,  tot  glossis,  tot  inventionibus  verbum  Dei  obstruunt, 
35  ut  non  solum  non  in  ore  gladii,  sed  nec  gladio,  sed  plumis  percutiant,  ut 
non  eos  vulnerent  seu  off'endant.  Cum  tamen  Christus  ecclesie  conditor 
apostolis  inculcavit,  ut  ea  que  accepissent  in  tenebris,  supra  tecta  predicarent,  TOattf).io,27. 


8  gladius  feljtt  9  cacumine ;  ahn  bergt,  unten  3-33  scripti,  in  3laä)  immero 
ctganje  predicatorum  12  B  quia  ....  non  1.5  iutricatis,  a"6er  bergt.  Vulg.  l.Sini.  1,4 
18  B  quaestiories.  Putaveruut 

1)  Scrfli.  SBb.  III  587. 


538 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516 flg. 


i.  e.  aperto  ore  et  fronte  sine  aliquo  tiniore  et  formidine.  Doctrinam  suam 
nulli  invidens  populärem  esse  voluit  et  omnibus  cominunem  et  hinc  abiturus 

SBiiuc.ie,  15.  Euangelium  omni  creaturae  ipse  predicandum  precepit,  non  Aristotelica  decreta, 
non  sophistieam  aut  scholasticam  doctrinam,  non  nugas  fictas,  dimicationes 
theologicas,  pares(?)  sententias,  qne  doctrinam  Christi  et  euangelium  in  dis-  5 
ceptationem  constituunt.    Si '  igitur  populus  asseritur  esse  astrictus  ad  audien- 
dum  verbum  Dei  tanto  rigore,  sub  peccati  [obligatione]  (ut  canones  iiu-e 
positivo  tradunt),^  quanto,  queso,  sint  astricti  sacerdotes,  ut  verbum  Dei 
etiam  dicant  et  dici  procurent?    Quod  cum  sit  super  omnia  precepta  in- 
stantissime  mandatum,  populo  dcnunciare  Euangelium,  nescio  qua  miseria  w 
hodie  nihil  minus  curatur,  in  multis  locis  penitus  omittitur,  sed  predicantur 
humana  et  doctrinae  iuris  et  philosophorum.   Euangelium  i.  e.  memoria  Christi 
rara,  ut  horror  sit  attendere.    Cogitur  iam  popiüus  secundum  canones  ad 
parrochiam  suam  statutis  diebus  ad  audiendum  Euangelium  et  non  obedit, 
quia  coguntur  sacerdotes  euangelizare  et  non  faciunt,  eo  quod  non  sciunt.  is 
Ideo  contionando  nugantur  crassa  ignorantia  per  fabulosas  et  falsas  doctrinas, 
ut  heu  iam  undique  videre  licet. 

Tertii  sunt,  qui  ludae  et  Simeonis  nomine  censentur,  qui  in  ore  gladii 
mundum  percutiunt,  i.  e.  in  vero  et  genuino  verbi  Dei  intellectu.  Et  ii  solent 
in  medium  occinere  verissima  dogmata  euangelicis  et  apostolicis  literis  fir-  20 
mata,  sed  mox  illorum  serraocinatio  maligne  a  Sycophantis  et  fumi  vendi- 
toribus  interpretatur  Theoninoque  deute*  laceratur,  sicque  persecutionem  pa- 

Sof).  15, 20. tiuntur  piropter  verbum  Dei  et  iustitiam,  ut  veritas  ait:  'Si  me  persecuti 
üuc.  12, 49.  sunt,  et  vos  perse(|uentur',  quia  verbum  dei  est  ignis,  quem  venit  mittere  in 

terram.  'Si  igitur  me  persequuti  sunt,  et  vos  persequentur'.  Illic  signifi-  25 
cari  servum  et  predicatorem  pertinentem  ad  timorem  castura,  qui  permanet 

söinttf).25,2i.in  seculum  seculi.    Hic  enim  est  auditurus:  'Enge  serve  bone  et  fidelis'. 

5  pares  fo  im  W]tx.;  II  puras;  üicUcidjt  cntftanb  pares  au§  falfd^cr  Sluflöfung  ber  StB-- 
iürjung  Dort  singulares  7  rigore  S.  peccati  (ut;  B  rigore  ....  (ut  Ib  B  ea  quum  non 
3t.  SR.  Preceptum  docendi  euaiigelii         20  B  locis  firmata         2.5  Illum;  ergänjc  patet 

')  5ßon  ()icr  an  ücrgteidjc  23b.  I  445;  bapt  bk  Sluäfütirungcn  über  btcicn  SPaffus  bei 
®iecfr)üff ,  3eitjd;r.  f.  f ird)(.  aiMfleufd).  1884  6.  Ü4G— (148  imb  .giering ,  Stub.  u.  mt.  1885 
®.  542— ,544.  ^)  aSergl.  bic  gdjrift  bc#  ^ol).  ü.  ©taiH^il^  „Iccifio  tiucftioniö  ||  be  aubientta 
tniffe  in  ^.inrrodjiali  H  ccclcfia  boinimdö  et  fe)"tiui>3  1|  biebu<3.  6um  ceteris  ||  omtcj;!«.  |]" 
biefet  toirb  unter  23cjngnaf)me  auf  ältere  fird}lid;e  äjcrorbnnngen,  »nie  jpedcll  auf  bie  bon  bcn 
^^ä)3ftcn  6alij;t  III  unb  ©igtuä  IV  ben  SBettelorben  gegenüber  erlaffencn  G^utid^eibungen  olä 
geltenbeö  tird}Iid)ey  9icd)t  uub  jhJar  „tentione  necessitatis,  quam  dicunt  obligare  mh  pec- 
cato",  goigenbeS  nadjgeluicjeu :  „est  igitur  verissinium  et  catholice  praedicandum ,  quod 
omnes  parochiani  adulti  tencntur  audire  iiiissam  statutis  diebus  in  suis  parochiis". 
Offenbar  bejiefit  fid;  Snt()er  auf  biefen  Xraftnt  fciue-S  »orgcfc^ten  unb  Setjrerg.  3ur  Sadje 
liergl.  BcfouberS  ^Mbe,  bie  beutfdjc  31uguftiuer=6üngregatiDn.  65ott)a  1879  ©.  216frg.  205.  206. 
gerner  Sb.  I  443  91nm.  2  unb  bic  Verfügung  2tüi  X.  Uüin  13.  5iot).  1517,  toetdjc  3U  ©unften 
ber  SBettelorbcn  biefc  33erpfüd)tung  ber  ^iarodjianen  aufhob.  Magnum  Bullarium  Rom. 
Augustae  Taurinoruni  1860  V  710.  ')  Martial.  4,  5.    Horat.  Epist.  I  18,  82. 


Praclectio  in  librum  ludicuni.  1516  flg. 


539 


Et  postea  descendentes  pugnaverunt  contra  Chananeum.      ss.  o. 

Pnlchre  huius  piigne  describitur  progressio.  Prinio  contra  Chana- 
nenm,  i.  e.  avarnm,  qui  Ii  ab  i  tat  in  montanis,  i.  e.  cuplditate  honoris, 
in  campestribus,  i.  e.  cupiditate  agrornm,  et  in  civitate,  i.  e.  cnpiditate 
5  pecuniae  et  delitiarum,  ut  dicitur:  'omne,  quod  est  in  ninndo,  aut  est  con- 1.  ^oi).  2,  le. 
cupiscentia  carnis  etc.'  Sic  ludas  constans  confessor  cum  fratre  suo  Symeone, 
scilicet  vera  scientia  scripturarum,  dcbct  seniper  ]nignare  contra  hec  vitia 
predicando  verhmn  Dei,  nt  snpra  dictnm  est. 

Pergensqne   ludas    contra   Cliananeuni,    qui    liabitavit   in»,  lo. 
10  Hebron,  (cuius  uomen   f'uit  antiquitus  Cariatliarbe)  pcrcussit 
S  e  s  a  i. 

Pro  intellectu  Historie  notandum,  quod,  sicut  leginius  losue,  Cariatliarbe  Soj.u.isu.ö. 
non  erat  una  civitas,  sed  erant  (juattuor  civitates,  unde  dicitur  'Cariath' 
civitas  et  'arbe'  quattuor,  i.  e.  quadriurb.s  vel  tetrapolis,  ubi  habitavit  Enak 

15  cum  tribus  filiis  Sesai  etc.   Nota  nunc  pulcherrimain  historie  interpretationein.  3oj.  i4,  is. 
Primo  dicitur,  quod  pergens  contra  Chananeum,  qui  dicitur  Enak,  i.  e.  gigas 
fortis  et  terribilis,  qui  liabitat  in  Plebron,  lioc  est  in  incantatione  vel  societate.'- 
Per  Chananeum  enim  avarus,  qui  est  fortis,  ininio  terribilis  et  fortissimus, 
significatur.    Habitat  ille  carnalibus  et  temporalibus  deditus  in  Hebron,  i.  e. 

20  societate  mala,  conglutinata  per  incantationeni,  scilicet  cum  Sesai,  i.  e.  tentatio 
mea  et  longevitas  niea  seu  egrediens.  Quid  enim  per  tentatioiiem  nisi  opi- 
nionem  longevitatis  et  egressioneni  avari  iiitelligi  potest?  Tunc  enim  avarus 
et  carnalis  homo  difficillime  vincitur,  cum  salutem  suam  et  oiiiue  gaudium 
omnemque  suam   nientem,  animam  et  consolationem  in  his  temporalibus 

25  posuerit  bonis,  et  hoc  cum  fratre  suo  Hainau,  i.  e.  vita  vallium  mirandarum 
vel  questione  vite  mirabilis.  In  (|uo  luxuria  huius  vitae  designatur.  Et 
denique  cum  tertio  fratre  Tlialmai,  i.  e.  ad  mensuram  deducto  seu  reducto 
seu  suspensio  mea.    In  quo  notatur  obduratio. 

Corollarium.    Sequitur  ex  hoc,  quod  illi  avari  et  divites,  qui  omnem 

30  salutem  et  beatitudinem  suain  in  dilectione  haruin  divitiarum  et  voluptatum 
et  hoc  cum  obduratione  posuerunt,  difficilUrae  ad  vitain  reducantur  eternam, 
ut  dicitur  in  Euangelio:  'facilius  est  camelum  pertransire  etc.'    Igitnr  dicitur,  TOattii  ie,  24. 
quod  radix  omnium  malorum  est  avaritia.^    Certe  si  radix  omnium  malorum  i.jim.  e,  10. 
est  avaritia,  inveninius  et  in  superbia  avaritiam  esse.    Excedit  eniin  modum 

5  B  deliriarum  omiiino,  quod  10  u.  12  Cairatliarbe  13  Caivatli  14  u.  l(i  Eiioeh 
17  sacietas  20  sacietate  23  difficilime  25  B  Hamani;  Vulg.  Aliimaii  27  Vulg. 
Tholmai         28  riitatiir         29  t^orollarie  sequitur         31  difficilime 

')  Reuchl.  Rudini.  pg.  161  nan  incantavit,  nan  sociavit.  2)       ber  Vulgata 

Iniitct  ber  ©prud)  'Radix  omnium  mUrlorum  est  cupiditas';  ntier  fcitbein  bic  avaritia 
ifjx-en  ^plnij  im  !Regiftcr  ber  7  üobfünbcu  gefiuibm,  begegnet  mnii  mel)rfad)  beni  Pitat  in  ber 
t)ier  bon  Sntf)er  gehjiiljiten  (^orm ;  lierg(.  ©iluingäbertri)te  ber  pl)il.=l)ift.  klaffe  ber  faij.  ?lfnb.  ber 
aßiffenjdj.  .yi  äöien  XCIV.  (1879)  <B.  VM,  20.  222.    man  nerbanb  1.  liin.  6,  10  mit  Vlmos  9,  1. 


540 


Praelectio  in  librmn  ludicuin  1516  flg. 


honio.  Quid  est  avarum  esse?  Progredi  ultra  quam  sufficit.  Adam  superbia 
i.5Kof.  1,28.  cecidit.  Quid  avarius  illo,  cui  Deus  sufücere  non  potuit?  Habeat  potestatem, 
ait  Deus,  piscium  maris  et  volatilium  celi  et  omnium  pecorum,  que  reptant 
super  terram.  Supra  te  ergo  deus,  infra  te  pecora !  Agnosce  eum,  qui  supra 
te  est,  ut  agnoscaut  te,  que  infra  te  sunt.  Homo  qui  laborat  amando  ava-  s 
ritiam,  cum  labore  araatur  quod  amat.  Avaritia  iussura  est  labores,  pericula, 
tribulationes,  et  obtemperaturus  es.  Quo  fine?  ut  habeas  unde  impleas  arcam, 
perdas  securitatem:  acquisisti  aurum,  perdidisti  soranum.  Ecce  quid  tibi 
iussit  avaritia?  Deus  iubet:  me  dilige.  Non  enim  avaritia  amabitur  per 
aliquem  qui  Deum  et  precepta  eins  diligit,  ut  est:  'non  concupisees  rem  lo 
proximi  tui'.  Tgitur  cum  avari  vinci  debeant,  oportet  ut  per  Caleph,  qui 
canis  interpretatur,  frequenter  latrare,  mordere  et  simul  lingua  sanare  potest, 
eos  vincat.  Nam  nullus  mortalium  minus  veritatem  euangelii  seu  verbura 
suffert  et  audit  pacienter  ut  avarus  seu  dives.  Inde  Caleph,  canis,  scilicet 
raordax  predicator  et  verax  vincat  eos,  i.  e.  converti  faciat  a  via  mala  et 
vita  avara  sine  tiraore  et  sine  simulatione.  Nam  naturam  canis  considerando 
liquet,  qui  quanto  magis  percutitur  aut  tribulatur,  tanto  magis  amaricatur  et 
latrare  amplius  solet.  Sic  verus  predicator  quanto  magis  affligitur  et  adver- 
satur  ei,  tanto  magis  loquitur  et  predicat  verbum  Dei.  Sine  timore  est,  quia 
veritatem  loquendo  Deum  solum  prae  oculis  habet.  Et  sie  patet,  quod  Chana-  20 
neus  Enak  suis  cum  filiis  difficillime  vincitur,  ut  heu !  iam  patet  in  divitibus 
et  potentibus  huius  mundi. 
58.11.12.13.  Inde  profectus  abiit  ad  habitatores  Dabir,  cuius  nomen  vetus 
erat  Cariath  Sepher,  i.  e.  civitas  literarum.  Dixitque  Caleph: 
Qui  percusserit  civitatem  literarum  et  ceperit  eam,  dabo  ei  filiara  25 
meam  Achsam  uxorem.    Cumque  cepisset  eam  Othoniel  etc. 

Est  et  aliud  genus  peccatorum,  scilicet  doctorum  et  sapientium,  qui  se 
sapientes  reputant  et  sie  omnino  viam  suara  malam  secure  gradiuntur,  qui 
recte  per  Cariath  Sepher  designantur.  Civitas  euim  literarum  vel  librorum 
interpretatur.  Unde  recte  iam  Dabir,  i.  e.  iurisperiti  vel  oracula  latine  dicitur.  30 
Quicquid  enim  legerunt  vel  rectum  eis  visum  fuerit,  id  ut  oraculum  defen- 
dunt  et  ut  iurisperiti  firmiter  tenent.  Hos  non  poterit  vincere  Caleph,  canis, 
nisi  promittet  et  dederit  Achsam  filiam  suam,  ornamentimi  et  calciamentum 
verbi  dei.  Sic  enim  interpretatur  Achsam,  i.  e.  ornamentum  calceorum,  ut 
^ (spft.'e,  15.  ait  Apostolus :  'quam  speciosi  pedes  euangelizantium  pacem  etc.'  Unde  'cal-  35 
§cfcf.24,i7.  ceati  pedes  in  preparationem  Euangelii  etc.'  ut  in  Ezech.  de  pedibus.  Pedes 
enim  euangelii  predicatio  eiusdem,  quia  sicut  per  pedes  gradimur,  sie  per 

4  B  Super  te  ergo     B  qui  super  9  avaritia  üfiergefeJ^rieBen  üliei;  ftitntofeS  ad  me 

12  B  sonare;  Sutl)er  bcnft  Qit  Suc.  Iß,  Sl,  luo  er  ba§  Sccfctt  ber  §unbe  al§  3ei^cn  i^rc§  Wit= 

Icibcg  unb  i^re  3ungc  aU  l^cilfam  auffaßt  IG  %.  3t.  Predicator  caneni  imitetur       17  B  quia 

quanto         21  Enoch        24  Caiiath  26  etc.  fel)tt        29  Canath         3-3  promittet  ober 
promittat 


Praelectio  in  librura  Kidicuni.  1516f[g. 


541 


voces  predicantium  ad  aures  homiuum  vadit  euaugelium.    Ideo  Christus  non 
manus,  sed  pedes  lavit  discipulorum :  quid  miruixi.  ergo  quod  pedes  discipu- 
lorum  lavit,  qui  carne  qua  erat  iudutus  euaiigelistamm  vestigia  confirmavit? 
Necesse  enim  est  et  valde  necessarium,  ut  quilibet  predicator  pedes  lavet, 
i.  6.  alfectus  humanos  sub  pedibus  calcet,  ut  sine  culpa  ministerium  verbi 
Dei  impleat,  ne  forte  aliis  predicans  ipse  reprobus  fiat.    Tutius  euim  veritas  i- 27. 
auditur  quam  predicatur,  quoniani  cum  auditm*,  humilitas  custoditur.  Cum 
autem  predicatur,  vix  non  surrepit  cuivis  homiui  quantulacumque  iactantia. 
In  qua  utique  inquinantm*  pedes.    Ergo  sit  omnis  homo  velox  ad  audiendum,  Snf.  1,  i9. 
tardus  ad  loquendum.    Dicit  enim  alius  homo  Dei  [David]:  'Auditui  meo ^|Sf.  51, 10. 
dabis  gaudium  et  laetitiam',  et  alius  [Joannes  Baptista] :  'Amicus  autem  sponsi  SoO.  3, 29. 
stat  et  audit  eum  et  gaudio  gaudet  propter  vocem  sponsi'.    Fruamur  auditu 
sine  strepitu  nobis  loquente  intrinsecus  veritate,  quamquam  etiam,  cum  forin- 
secus  insonat  per  legentem,  per  annuntiantem ,  per  predicantem,  per  dispu- 
tantem,  per  precipientem,  per  consolantem,  per  exhortantem,  per  ipsum  etiam 
psallentem  et  cantantem.    Ipsi  qui  hec  agunt,  inquinare  pedes  suos  timeant, 
cum  placere  homiuibus  surrepente  amore  humanae  laudis  aifectant.  Ideo 
orandum  est:  'Perfice  gressus  meos  in  semitis  tuis'.  m-  n. 

Sequitur:  non  sufficit  filia  Achsam,  i.  e.  ornamentum  calceorum,  nisi 
detur  Othoniel,  i.  e.  signum  detur,  ut  sie  scilicet  prediceut  domino  cooperante  DUm.  ic,  20. 
et  sermonem  confirmante  signaque  internae  devotionis  sequantur.  Impossibile 
enim  est  eos,  qui  proprio  innituntur  consilio  et  sensui,  per  predicationem 
converti,  ut  sunt  docti  secundum  seculum  et  mundum,  nisi  id  fiat  per  signum 
Dei  in  verbo,  ut  non  omnino  possint  resistere  dicantque  cum  sapientibus  ac 
magis  Pharaonis:  'Digitus  Dei  est  hic'.    Digito  autem  Dei,  sicut  euangelium  s.Woj.  s,  19. 
loquitur,  Spiritus  sanctus   intelligitur,  ut  dicitur:  'si  in  spiritu  dei  eiicio  Stic.  11, 20. 
demonia\ 

Cumque  cepisset  eam  Othoniel  filius  etc.  ».13. 

Nota  diligentissime  huius  historie  Seriem  inveniesque  predicationis  modum 
et  formam  contra  abusum  nostre  etatis,  unde  dicitur:  Quam  pergentem  u. 
in  itinere  etc.    Predicator  scilicet  petat  agrum  sacrae  scripturae,  que  per 
agrum  pulcherrime  intelligitur.  Nam  'pater  mens  agricola  est"  uec  talis,  quales  SoO-  v>,  1. 
sunt  predicatores,  qui  extrinsecus  operaudo  exhibent  minist ei'ium ,  sed  talis, 
ut  det  etiam  interius  incrementum.    Nam  neque  qui  plantat,  est  aliquid,  sed  i.eor.3,7. 
qui  incrementum  dat  Dens.    Nam  et  si  non  daut  incrementum  predicatores, 
impendunt  tarnen  aliquod  adiumentum,  sed  non  de  suo,  quia  ^sine  me  nihil  3o()-  11.,  5. 
potestis  facere'.    Ager  igitur  ille,  sacra  scilicet  scriptura  petenda  est  a  deo, 
ut  dicatur:  'Ecce  odor  filii  mei  sicut  odor  agri  pleni  etc.'    Predicatio  autem  i  9«of  27,27. 

2  quid  iiiirum  ergo,  quod  pedes  discipulorum  lavit  om  Sianbe  cingei'djattet  7 
Audire  tutius  quam  docere       10  David  übetgcfc^Tiebett       11  loauues  Baptista  üOcvgejcÖTieBei: 
32  pater  deus     51.  SR.  Deus  qualis  agricola        35  B  etsi       37  B  gerenda  est       38  B  di- 
catur ....  odor 


542  Praelectio  in  librum  ludicum.  1516flg. 

debet  fieri  'in  azino',  i.  e.  hnmilitate,  noii  in  pompa  mundana  et  gloria  sua, 
i.  e.  non  gloriam  suam,  sed  Dei  qnerat,  ne  inducatnr  in  laqneum  Antichristi, 
qni  non  missus,  sed  permissus  est  venire,  snam  gloriam  ([uesitnrus,  non  Dei, 

!)jhitfr).io,2o. 'Non  enim  vos  estis,  qui  loqniraini  etc."    Unde  non  dicitur,  quod  in  eqno, 

animali   superbo,   sed  in  azino  sederit.     Sic  etiarn  predicator  petat  bene-  5 
5ü.  ir,. dictioneni,  scilicet  gratiae,  qnia  terram  aridam  dedisti  mihi.   Per  aridam 
2.Gor.3,G.  terram  intelligitiir  niliil  nisi  litera.    Litera  autem  non  vivificat,  sed  occidit 
et  mortificat,  ut  iani  patet  in  ludeis.    Nam  agrum  qnidem  habent,  sed  omnino 
aridum,  sine  spiritu,  cum  tamen  litera  occidat,  Spiritus  antem  vivificet,  ut 
aliquid  figurate  scriptum,  cuius  est  absiu'da  proprietas,  non  accipiamus,  sicut  10 
litera  sonat,  sed  aliud  quid  significet  intuentes,  interiorem  hominera  spirituali 
9it>iii.  8,  c.  intelligentia  nutriamus.    Quoniam  'sapere  secnndum  carnem  mors  est,  sapere 
autem  secnndum  spiritum  vita  et  pax',  velut  si  quisquam  multa  que  scripta 
sunt  in  Cantico  Canticorum,  carnaliter  accipiat,  non  ad  charitatis  fructum, 
sed  ad  cupiditatis  affectum.  u 

Ex  qnibns  patet,  quam  stulte,  immo  presumj^tuose  agunt,  qui  proprio 
confidentes  ingenio  literae  adherent.  Sed  quid?  quia  spiritum  non  sentiunt. 
Et  sie  ad  fabulas  convertuntur,  ut  heu !  iam  patet  in  libris  modernorum :  quod 
quid  aliud  est,  nisi  lapides  cum  ludaeis  colligere?  Lapides  enim  ludeorum 
colligere  est  sententias  scripturarum  per  lineas  et  partes  querere  et  colligere,  20 
quasi  exinde  totum  sciant,  cum  legant  inium  versum,  quasi  totum  capitulum 
intelligant,  quod  est  impossibile.  Quid  autem  faciendum  est,  si  tibi  predi- 
catio  commissa  est  et  es  Othoniel,  signum  Dei,  ut  etiam  coram  hominibus 
pro  signo  Dei  habearis  ?  Ne  contentus  sis  omnino  nxore,  sed  roga  per  uxorem 
a  patre  nostro,  Domino  lesu  Christo,  benedictionem,  scilicet  gratiae  et  mise-  25 
rationis.    Et  quid  dabit  tibi?  irriguum  superius  et  inferius,  scilicet 

i.Wof.27, 28.  spiritum  veteris  et  Jiovi  testamenti  et  de  rore  cell  et  de  pinguedine  terrae 
abundantiam,  i.  e.  scripture  sacre  utriusque  testamenti  intelligentiam.  Illam 
autem  benedictionem  consequi  a  Deo  non  poterunt,  qui  omni  absque  voca- 
tione  et  scripture  sine  intellectu  predicare  volunt  et  presumunt.    Sit  ergo  30 
unusquisque  certus,  quisquis  vocatus  aut  conatus  fuerit  docere  verbum,  sese 
adversarios  habiturum,  qui  non  modo  sua  non  audiant,  sed  etiam,  si  illorura 
offendei'it  studia  (sicut  oportet),  acerrimos  vindices  et  persecutores. 
sß.  22.         Domus  (juoque  loseph  ascendit  in  Bethel.    Quid  per  Bethel 
nisi  orationis  locum  designat?    Nam  Bethel,  ut  in  pluribus  Biblie  videri  35 
potest,  orationis  locus  erat,  ut  quando  lacob  surrexit  de  somno  suo  dicens: 

i.9Wo!.28,i7/Quam  terribilis  est  locus  iste,  non  est  hic  aliud  nisi  domus  Dei  et  porta 
cell',  vocavitque  nomen  eins  Bethel.  Hec  verba  ad  prophetiam  pertiuebant, 
quia  ibi  futurnm  erat  tabernaculum ,  quod  constituit  Dominus  in  hominibus, 

2  antechristi  3  91.  SR.  Antechristns  non  dei  gloriam  querit,  sed  suam  11  intuens, 
II  intuentes  18  quicquid  aliud  19  9t.  SH.  Lapides  cum  ludeis  colligere  26  B  tibi 
irriguum?   Superius         34  Betel         36  B  et  quando 


Praelectio  in  libvum  Iiulicum.  1516 ftg. 


543 


in  primo  populo  suo.  Portam  autem  celi  sie  intelligere  debemus,  tauquaiii 
inde  fiat  adytus  credentibus  ad  capesseudum  regnnm  celorum.  Bethel  igitur 
domus  dei  dicitur.  Item  arca  Domiiii  ibidem  multo  tempore  fiiit  et  ibi 
adorabaut  dominum.  Patet  in  euangelio  de  mnliere  ad  ])uteuni,  que  dixit: 
'Patres  nostri  adoraverunt  in  monte  hoe\  Nam  post  hoc  quidam  coufluebantSo(i.4,2o. 
ad  locum  illura,  certatim  quisqne  idolo  suo  immolaturus  factumque,  quod 
postquam  etiam  arclia  deportata  et  ad  alium  locum  deducta  erat,  Semper 
ludei  ibidem  adorare  et  sacrificare  volebant,  quod  tarnen  eis  licitum  non  erat, 
ut  patet  in  pluribus  Biblie  locis.  Unde  contra  hunc  locum  pugnavit  loseph, 
qni  domini  iustus  vel  domini  iustificatns  dicitur.  Prophete  Bethel  vocaverunt 
Bethaven  i.  e.  domus  idolorum.  Sic  hodie  Bethaven  seu  Bethel  sunt  nove 
peregrinationes  et  auctoritas  urbis  Rhomae,  quam  iactat  se  habere  ex  veteri 
iure,  scilicet  Apostolorum  Petri  et  Pauli:  in  quo  Rhonia  maxime  errat,  cum 
non  ex  Petro,  sed  deo  sit  omnis  potestas  et  authoritas.  Unde  ipse  dominus 
ait:  'Mihi  data  est  omnis  potestas  etc.'  Fitque  ibi  idolorum  pessima  servitus,9«ntti|.28,i8. 
ubi  saluberrimus  cultus  esse  consueverat.  Sic  sanctissimus  locus  in  nephan- 
dissiraum  usum  mntatur,  et  quam  vane  et  noxie  sint  iste  peregrinationes  quis- 
qne intelligere  potest.  Legimus  omnes  prophetas  propter  Bethel  interfectos  ad 
denotandum,  quod  et  hodie,  qui  contra  haue  (nescio  quam)  Rhomanae  curiae 
potestatem  seu  contra  has  novas  peregrinationes  superstitiosas  predicare  i>ve- 
sumpserit,  vix  vivus  evadet.    Experientia  doeet.    'Experto  crede  Ruperto'.^ 

Consyderandum  insuper,  quod  filii  Israel,  imo  nulla  tribus  totaliter??.  laf. 
extinxerunt  filios  Chanaan,  in  signum  quod  semper  erunt  mali  cum  bonis 
usque  ad  consuramationem  seculi.  Unde  proverbium:  'Dimitte  cohabitare 
tecura  Chananeura  etc.'  Verum  Iel)useus  seu  Chananeus  Semper  habitabit 
in  medio  nostri,  i.  e.  vitia  semper  erunt  uobiscum  et  nobis  annexa.^  Sed 
tameu  nobis  curandum,  ne  nostri  dominentur,  ut  sint  tril)utarii,  et  erunt,  si 
fecerimus,  ut  apostolus  ait :  'Castigo  corpus  meum  etc.'  Item: 'peccatum  non gjjj^^-g'jg" 
regnet  in  mortali  corpore  nostro'. 

CAPUT  II. 

Ascendit  angelus  domini  de  Galgalis.    Locus  iste,  ubi  angelus ».  i.  s. 
loquebatur  filiis  Israel,  'a  ploratione  nomen  accepit,  quod  graece  '/.Xavd-f.i6g 
ploratio  dicitur.  Ibi  enim  popnlus  flevit,  cum  audisset  ab  angelo  verba  Domini 
vindicantis  in  eos,  quod  inobedientes  fuissent,  quia  non  exterminaverunt 

1      9i.  porta  celi        6  imolatiirus  7  postqnam  ex  arclia     "H.  5R.  Ex  Bethel  facta 

est  Bethaven          11  %.  3i.  Bethaven  12  qnae          21  credo          24  consuniationem 

25  9t.  9i.  Chananei  non  extingui  possunt  omnes,  sed  tributarii  fiimt          32  plorationis, 
B  plorationibus         33  ubi 

')  Jajjclbe  Sprtdjtoort  hei  Sutfjcr  aud)  in  bcr  iBorrcbe  ju  ^o')-  ©patigenbergS  '•^oftille, 
(äxl.  5lu§g.  63,  372.  äSergi.  im  ^öriefe  Hont  18.  Januar  1518  (enbev?  I  142)  „Experto  crede 
ista".         2)  35„g(.  syti.  ni  439. 


544 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


populos  secundum  preceptum  eins,  qviibus  prevaluerunt,  eligentes  eos  facere 
tributarios  quam  interimere  et  perdere,  qnemadmodum  iusserat  dominus.  Quod 
sive  contempto  Dei  mandato  sive  timore  fecerint,  ue  hostes  adversum  se 
acrius  pugnare  pro  salute  obtinenda  quam  pro  tributo  nou  dando  cogerent: 
sine  dubio  peccarunt  vel  spernendo  quod  divinitus  imperatum  est,  vel  non  5 
presumendo,  quod  eos  posset,  qui  imperaverat,  adiuvare'.^  Ideo  subditur: 
sß.  2.  3.quia  noluistis  audire  vocem  raeam,  non  auferam  eos  a  fatie 
vestra  et  erunt  vobis  in  angustias,  et  Dii  eorum  erunt  vobis  in 
ruinam  et  in  scandalum.  Hie  plane  intelligendum  'nonnuUa  etiam  de 
ira  Dei  venire  peccata.  Ut  enim  Dii  gentium,  inter  quas  non  a  se  exter-  10 
minatas  Israelite  habitare  voluerunt,  essent  eis  in  scandalum,  i.  e.  facerent 
eos  scandalizari  in  domino  Deo  suo  eoque  offenso  vivere:  indignans  hoc 
comminatus  est  Dens,  quod  certe  manifestum  est  esse  magnum  peccatum'.^ 
as.  11.         Et  servierunt  Baalim. 

'Solet  dici  Baal  nomen  esse  apud  gentes  illarum  partium  lovis,  Astarte  15 
autem  lunonis,  quod  et  lingua  punica  videtur  ostendei-e.    Nam  Baal  Punici 
videntur  dicei'e  Dominum,  unde  Baalsamen  quasi  Dominum  cell  intelliguntur 
dicere.    Samen  quippe  apud  eos  celi  appellantur.    Inno  autem  sine  dubi- 
tatione  ab  illis  Astarte  vocatur.    Et  quoniam  iste  lingue  nou  multum  inter 
se  differunt,  merito  creditur  de  filiis  Israel  hoc  dicere  scriptura,  quod  Baal  20 
servierunt  et  Astartibus,  quia  lovi  et  lunonibus.    Nec  movere  debet,  quod 
non  dixit  Astarti,  i.  e.  lunoui,  sed  tanquam  multe  sunt  lunones,  pluraliter  hoc 
nomen  posuit.    Hoc  autem,  i.  e.  nomine  plurali  lunones,  in  grecis  secundum 
Septuaginta  reperimus,^  in  latinis  autem  singulariter  erat.    Quorum  in  illo 
qui  non  habebat  LXX  interpretationem,  sed  ex  hebreo  erat,  'Astaroth'  legi-  25 
mus,  uec  'BaaF  sed  'Baalim'.'  *    [Sic  etiam  vulgati  Codices  habent  Astaroth.] 
Sß.  14.         Et  vendiderunt  hostibus,  qui  habitabant  per  gyrum. 

'Queri  solet,  quare  dixerit:  Vendiderunt  eos  etc.',  tanquam  aliquod 
■•^sf.  44, 13.  pretium  intelligatur  datum.  Sed  et  in  psalmo  legitur:  Vendidisti  populum 
Sc[.  52, 3.  tuum  sine  pretio',  et  apud  prophetam :  'gratis  venditi  estis  et  sine  argento  30 
redimemini'.  Quare  ergo  venditi,  si  gratis  et  sine  pretio  et  non  potius  donati? 
Au  forte  scripturarum  locutio  est,  ut  venditus  etiam  qui  douatur  dici  possit? 
Hic  autem  sensus  est  optimus  in  eo  quod  dictum  est:  'Gratis  venditi  estis' 
et  'Vendidisti  ])opulum  tuum  sine  pretio',  quia  illi,  quibus  tradidisti  populum, 
impii  fueruut,  non  Deum  colendo  tradi  sibi  illum  populum  meruerunt,  ut  35 


8  B  clomiui  eorum  10  3t.  Jß.  peccatuin  pena  peccati  12  B  haec  comminatus 

16  quod  in  lingua      5tug.  putatur  ostendere  20  91ug.  creditur  hic  de  21  lunonis 

22  plurali  25  interpretationum  Ascaroth  26  Sic  —  Astaroth  Dtanbfiemertung  Ascaroth 
28  dixit     aliquid         29  B  täj5t  et  au§     legitur  QU§  3Iug.  etgänjt         30  prophetas 

')  Aug.  Quae.st.  in  lud.  2)  Aug.  Quaest.  in  lud.  ^)  T«r?  'AOTctqrca?. 

*j  Aug.  Quaest.  in  lud.,  nur  mit  StuSlaffuiig  einiger  ©ü^e  nadj  nomen  posnit. 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


545 


ipse  cultus  tanquara  pretium  videretur.  Qiiod  vero  dictum  est :  'Neque  cum 
argeuto  redimemini',  non  ait  'Neque  cum  pretio',  sed  'Neque  cum  argento', 
ut  pretium  redemtionis  intelligamus,  quäle  dicit  Apostolus:  'Non  enim  argeuto  i  *l?cti.i,i8. 
et  auro  redempti  estis,  sed  pretioso  sanguine  agni  immaculati'.  lu  argeuto 
5  enim  propheta  omnem  pecuniam  significat,  ubi  ait  'Neu  cum  argeuto',  quo- 
niam  pretio  sanguinis  Christi,  nou  tarnen  pretio  pecuniario  fuerant  rediraendi.'  ^ 

CAPUT  III. 

Hae  sunt  gentes  quas  dominus   dereliquit,   ut  erudiret  in?*.  1.2. 
eis  Israel  et  omnes,  qui  nescieruut  omnia  bella  Chananeorum 

10  propter  generationes  filiorum  Israel,  ut  doceret  illos  bellum. 
Hactenus  verba  textus.  'Erat  ergo  ista  causa  in  eorum  tentatione,  ut  bellare 
discerent,  id  est  ut  tanta  pietate  et  obedientia  legis  Dei  bellarent,  quanta 
patres  eorum,  qui  Domino  Deo  etiam  bellando  placueruut:  non  quia  optabile 
aliquid  est  bellum,  sed  quia  pietas  laudabilis  est  iu  bello\  'Hoc  autem  factum 

15  est,  ut  tentaretur  in  ipsis  Israel  scire  si  audirent  precepta  Domini,  non  ut 
sciret  Dens  omnium  cognitor,  etiam  futurorum,  sed  ut  scirent  ipsi  et  sua 
conscientia  vel  gloriarentur  vel  convincerentur,  utrum  audirent  precepta  Domini, 
que  mandavit  jiatribus  eorum  in  Mosi  manu.  Quouiam  ergo  manifestati 
sunt  sibi  non  s(!  obedisse  Deo  in  bis  gentibus,  que  ad  eorum  tentationem, 

20  i.  e.  exercitationem  atque  probatiouem  fuerant  derelictae,  ideo  paulatim  eiecit2.»(oi.23,3o. 
gentes'.^ 

Nota  beue:  hic  emergit  dementia  et  eorum  iusania,  qui  pacem  et 
regnum  celorum  iu  lioc  mundo  querunt  et  desyderant.  Hec  enim  est  prima 
causa,  ob  quam  tot  apostate  fiunt.    Querit  namque  quisque  pacem  inanem, 

25  si(|uidem  cum  Christus  non  pacem,  sed  gladium  miserit.    Nam  si  aliquod  iWattii.10,34. 
vei'bum  contradictorum  eis  fuerit  denunciatum  aut  oflFendiculum  leve  insonuerit 
et  ipsi  senserint,  mox  impatienter  ferunt  et  ad  quietiora  loca  proficisci  desi- 
derant.    Hec  pestis  heu!  in  monasteriis  sevit,  ut  omnes  velint  habere  pacem 
monachi,  nemo  alterius  infirmitatem  tam  morum  quam  corporum  paciatur. 

30  Nemo  charitate  motus  infirmo  fratri  seu  suo  proxirao  subveuit,  sed  unus- 
quisque  querit  que  sua  sunt,  suam  frontem  insectatus,  quietiora  querit,  sed 
non  iuvenit,  veluti  si  spinam  vineis  insererem,  ut  ipsa  vinmn  pi-oferret,  de- 
mentia esset,  ita  tales  religiosi,  qui  non  de  labore  ad  quietem,  sed  de  (juiete 

3  redemtionis  fefjÜ,  au§  3(ug.  etgänjt  4  pretio  sanguinis  6  H  non  cum  pretio 
pecuniae,  2(ug.  pecuniario  lO^ationes,  ß  coutribulationes ,  tüofiir  II  gut  contribulitjites 

conjiciite  12  id  est  fe{)(t  Dei  fel)It  14  9(ug.  laudabilis  et  in  bello  15  9lug. 
mandata  Doniini         10  onniinni  fct)lt      cognitos,  B  cognitas  17  3lug.  niaudata  Doniini 

19  sc  odisse 

')  SiÜörtlid)  nu§  Augnstini  Quaest.  in  ludices.  -)  Aug.  Quaest.  in  Ind.  311 

3,  1.  2  «nb  311  o,  3.  4.    9hir  bie  Sdjlutjlüortc  „ideo  paulatim  eiecit  gentes"  fiiib  tm^e  ^u- 
fQnimctifnjjnnf;  be§  üict  (aTtgevcn  ''ilbfd)hiifc^,  bcn  3Utgiiftin  n.  a.  0.  bem  ©ebaitfcn  giebt. 
£ut^er§  3Berfe.  IV.  35 


546 


Praelectio  in  libnim  ludicum.  1516 flg. 


ad  laborera  venerunt,  quietam  et  tranquillara  vitam  venire  putaut,  magis  est 
dementia.    Peiores  Semper  effitinntur  in  cenobiis,  quam  ante  fuerant  in  seculo. 

2. '4Jetr.  2, 22.  Et  ideo  in  militia  et  in  mortifieatioue  torpescunt,  ut  sns  in  volutabro  luti. 

Cum  tamen  cuilibet  monaclio  pacifica  et  amicabilis  conversatio  seu  amica 
familiaritas  sit  valde  periculosa,  quia  non  est  res  in  mundo  peior  quam  5 
freuntfdjafft  amicitia,  quia  complacent  sibi  in  Omnibus,  ut  non  frangatur 
voluntas  propria,  et  Semper  est  eis  quasi  pro  ferculo  de.syderiornm  voluptas. 
Inimica  vero,  importuua  amicitia  salubris  est,  multum  confert  nostre  saluti 
emulorum  invidia.    @§  ift  fein  kffer  bing!  ban  teintfdjafft,  i.  e.  nemo  magis 

Süfattt'io! 36. Qocet  nobis  quam  amicissimi,  Michee  7.  Christus:  'Inimiei  hominis  domestioi  lo 
eius\'  Igitur  magnum  est  et  deificum  cum  malis  conversari.  Sed  hoc  bonum: 
inter  malos  vivere  et  pacienter  eos  portare,  configurare  se  cruci  non  possunt 
infi'acti  et  immortificati.  Inde  enim  surgunt  et  hipocrite  et  apostate.  Ideo 
aliquando  instituebantur  monachi  novitii  (per  doctos  viros  et  perfectos  sane 
et  religiosos)  mortificare  passiones  et  malos  aftectus  ac  proprias  volimtates, 
diligere  perfecte  Deum,  contemnere  ea  que  mundi  sunt.  lam  vero  inexperti, 
indocti,  mordentes  et  impatientes  eliguntur  ad  magisterium  novitiorum,  qui 
imperant  cum  potestate.  Ideo  et  novitii  in  prima  institutione  fiunt  uniotllig, 
unftumig,  ungebultig  IC.  fitque  discipulus  ut  magister.    jSiam  prima  institntio 

©iJiirt)iü.22,G.  Semper  eis  adheret,  ut  dicitur:  [Proverb.  22]  'Adolescens  iuxta  viam  snam  20 
etiam  cum  senuerit,  non  recedet  ab  ea  etc.'    Et  'qnod  nova  testa  capit'.^  Sed 
ita  in  ingressu  religiouis  novitii  deberent  institui,  ut  crucem,  propter  quam 
suff'erendam  de  mundo  fugiunt  et  ad  Christum  seu  crucem  confugiunt,  volun- 
tarie  portarent  raente  et  corpore,  Deo,  non  mundo  amplius  adhererent  spiritu 
et  corde  toto,  voluntatem  propriam  (quod  maximum  est  in  religione,  pre  25 
Omnibus  in  mauibus)  resignarent  superiorum  pro  Dei  aniore.   Fit^jue  perfecte 
quilibet  resignatque  mori  cum  Christo,  hinc  et  hinc  ire,  et  pati  et  turbari  et 
vexari  ab  omnibus,  et  hic  desyderat  exercitatorem  verum  et  ferocem,  hoc  est 
Abbaten!,  priorem,  magistrum  durum,  et  hoc  propter  crucem  et  dilectionem 
Dei.    Nam  signum  est  evidentissiraum:  quicunque  novitins  non  exercitatus  30 
aut  tentatus  in  primis  aimis  fuerit,  post  professionem  maiores  teutationes  ac 
Pessimum  Diabohim  tentatorem  patitur,  ut  plane  patet  in  diversis  cenobiis. 
Et  exin  veuit,  scilicet  mala  institutione,  quod  Semper  manent  impacientes, 
ii'resignati  ad  obediendum,  murmm-atores  &c.    Et  cum  venerint  ad  maturam 

3  malitia  12  configurari  15  affectos  IG  9!.  Prima  moiiachorum  institutio 
ad  crucem  ferendani  20  Proverb.  22  am  SJanbe  suam  fe()lt  24  B  nioilo  amplius  ad- 
lierent         2G  B  omnibus  in  monacbis         33  B  quia  semper 

')  5I!erg(.  (jietju  ben  gaiij  ä^itlid}e  ©ebantcn  nn  bnifi-lOc  i^ibeicitat  antnüpffnbcn  23vief 
«utfiei-§  nn  Sdjcuvt,  27.  3nn.  1517,  enber§,  Sut£)er'3  jyricfwcljjct  I  82.  8:3,  üergt.  30.67. 
^)  äSfvgl.  bas  Don  2\\ü)n  S8b.  I  493  cttirte:  'Quo  semel  est  iral)uta  recens,  servabit  odorem 
Testa  diu*.  (TForat.  Epist.  I  2,  <J9fIg.)  Hieron.  Epist,  7  ad  Laetam:  „Recens  testa  diu 
et  saporein  retinet  et  odorem,  quo  pi-imum  imbuta  est." 


Praelectio  in  libnini  Tiulicum.  iSlGflg. 


547 


etatem,  habent  tiinorem  et  arrogantiam  in  ore,  proprias  voluntates,  scilicet 
devotiones  contra  obedientiam  in  ctorde  dicentes :  Tot  amios  habeo  in  religione 
et  tarn  diu  vixi  etc.,  tot  calices  bibi,  toties  impatiens  fui.  Ita,  ba§  et  ^)at 
biet  ht)x  aii^  ciebrunden  itnb  ba§  er  etjgentritten  i)at  getjoBt  unb  ift  anbec^tig 
getoeft  tüiber  ge()orfam  3C.  Sed  quod  tot  annis  fnerit  paciens,  obediens, 
hnmilis  etc.,  de  bis  tacet  et  non  loquitur,  qnia  in  inobedientia,  impatientia, 
invidia,  displicentia,  simulatione  Semper  ambulant,  et  causa:  qnia  non  didicit 
in  priniis  annis  bellare  contra  bostes  nec  consnetudinem  bellandi,  i.  e.  scientiam 
scripturarum,  ideo  babitat  in  medio  Chananeorum,  Amorreornm,  scilicet  propria 
volnntate  et  desj'derio,  usqne  ad  finem  scilicet. 

Nota  autem,  quod  quando  veraciter  mortificatns  nionacbns  sibi,  non 
mundo  [a  mundo]  vexatnr,  tentatur,  tribulatur  et  clamat  ad  salvatorem  in 
cruce,  et  si  ille  diligitur  a  Domino,  quia  Dominum  diligit,  tunc  quanto  magis 
clamat  ad  Deum  in  tribulatione,  tauto  magis  Dens  permittit  enm  tribulari, 
ut  Dens  agnoscat  suam  patientiam.  Et  si  is  qui  patitur,  apud  Deum  paciens 
invenitur  (Dens  enim  cogitat:  tu  dicis  quia  diligis  me,  l^ab,  Iii)  tüil  e§  fe^en 
unb  ei'forf(^en):  tunc  Deus  pater  recognoscens  verara  dilectionem  et  pacientiam 
in  suo  filio,  eum  consolatur  in  suis  tribulationibus  eripiendo  et  glorificando. 
Impatientes  vero  et  passionati  eiicientnr  in  tenebras  exteriores,  i.  e.  in  pro- 
prias  suas  voluntates,  non  agnoscentes,  crucem  simulatorie  et  in  angaria 
portantes,  non  couformantes  se  Christo  et  passioni,  glorificando  et  portando 
Deum  in  corpore,  scilicet  alterins  onera  et  infirmitates.  Ideo  anferetnr  ab  ü)iiittfi.2i,43. 
eis  regnum  Dei  et  dabitnr  genti  i.  e.  monacbis  niortificatis,  qui  facient  frnctum 
eins.  Qnia  regnum  celorum  secnudum  Apostolum  nihil  aliud  est  nisi  pax, 
gaudium,  pacientia  etc.  in  spiritu  sancto. 

Servierunt  filii  Israel  Eglon  regi  Moab.    Et  suscitavit  eis«.  i4.  lä. 
salvatorem  vocabulo  Ajoth  etc.    Vana  hec  pngna  filiorum  Israel  signat 
pngnam  sanctorum  patrum  cum  hereticis,  ut  quondam  Athanasius  cum  Arrianis, 
Augustinus  cum  Manichaeis,  Hieronymus  cum  Pelagianis.    'Eglon'  vitnlns 
interpretatur.    Dicitur  insuper,  quod  fuerit  crassns  et  pingnis,  per  quod  forti-sß.  n  22. 
tudo  illius  heretici  designatnr.   Pingnedo  enim  in  sacra  scriptura  fortitudinem, 
macilentia  autem  debilitatem  designat.    Sed  ille  Eglon  hereticus  non  vincitur 
nisi  per  Aioth,  qui  ntatnr  sinistra  ]H'o  dextra.^    Dextera  enim  in  scriptnra 
auxilium  Dei  denotat,  nnde  ps.  'Dominns  a  dextris,  ne  commovear'.    Dextera  ^Pi.  le,  s. 
iustitie  est,  sinistra  carnis  et  iniquitatis.    Dextera  interiorem,  sinistra  ex- 
teriorem  hominem  notat,  unde  dicitur:  'Nesciat  sinistra  (i.e.  homo  exterior, TOatto, e, 3. 


7  B  et  tanieii,  quia       10  B  fineiii  suuni       12  a  niuiido  üOergefc^vieOen  13  B  qui 

dominum       17  recouguoscens       21  confirmantes       25  31.      regnum  celoium  27  Vana 

ober  Varia?  28  ut  qTTi  Anastasius  29  Pelaginis  .'53  B  lä§t  nisi  aul  51.  9{.  Aioth 
dux  ambidexter  Eglon  crassum  Moabitam  regem  bono  dolo  perimit 

')  «ergl.  SÖb.  III  107.    (iassiani  Collat.  patrum  VI  10. 

35* 


548 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516ftg. 


quo  ad  hypociysim,)  quid  faciat  dextra  (quoad  interiorem  hominem)'.  Velens 
ergo  Aioth  vincere  Eglon,  debet  sinistra  i.  e.  exteriori  humiliatlone  uti,  verbis 
scilicet  blandis  et  humilibus  (nuUus  enim  hereticus  tumultuosis  vincitur 
verbis)/  ut  Aioth  ille  fecisse  legitur,  donec  deducat  eum  ad  interiora  taber- 
nacula,  i.  e,  donec  cognoscat  omnia  secreta  latibula  heretici,  quibus  confidit 
et  raunitus  est:  tuüc  insurgat  ac  gladiuin  verbi  dei  in  pinguedinem  fortitu- 
dinis  sue  heresis  figat,  ut  evadere  nou  possit,  sed  sie  confossus  verbo  Dei, 
non  Scoti  aut  Thomae,  opinio  corruat. 

Notandum  autem  est,  quod  aliqui  heretici  infideles  nounulla  in  scripturis 
sanctis  non  intelligunt,  cum  legunt  vel  audiunt,  et  lecta  et  audita  ferre  non 
possunt,  quicquid  in  scripturis  sanctis  et  in  fide  cathoHca  reperitur,  quod 
contra  eorum  proferatur  errores:  sicut  nos  ferre  non  possumus  sacrilegas 
eorum  vanitates  et  insanias  mendaces.  Quid  est  enim  ferre  non  posse,  nisi 
aequo  animo  non  habere?  Sed  omnia  que  post  ascensionem  Domini  canonica 
veritate  atque  authoritate  conscripta  sunt,  quis  fidehs  et  verus  theologus  non 
aequo  animo  legat  atque  audiat,  etiam  si  nondum  sicut  oportet  intelligit? 
Igitur  nuUa  videtur  esse  necessitas  secundum  Augustinum,  ut  aliqua  secreta 
taceantur  doctrine  et  abscondantur  fidehbus  parvulis,  seorsum  dicendo  maiori- 
bus  licet  animalibus. 

1.  6or.  3, 1.  Ideo  apostolus  ait:  'Non  potui  vobis  loqui  tanquam  spiritualibus'.  Ani- 
malis  vero  homo,  i.  e,  qui  secundum  hominem  sapit,  animalis  dictus  ab  aniraa, 
carnalis  a  came,  quia  ex  carne  et  anima  constat  homo,  non  percipit  que 
simt  Spiritus  Dei,  i.  e.  quid  gratiae  credentibus  crux  conferat  Christi,  ut  putat 
hoc  illa  cruce  actum  esse  tantummodo,  ut  nobis  usque  ad  mortem  pro  veri- 
tate certantibus  imitanduin  preberetur  exemplum.    Ideo  illis  doctoribus  in- 

§ebr.  5, 12.  sipidis  et  predicatoribus  sophisticis  ac  scholasticis  ait  Apostolus :  'Cum  iam 
deberetis  tempore  ipso  esse  doctores,  iterum  doctrina  indigetis,  que  sint 
elementa  sermoniun  Dei,  et  facti  estis  opus  habentes  lacte,  nou  solido  cibo'. 
Omnis  enim  qui  lactatur,  inexpertus  est  verborum  iustitie,  infans  est  enim, 

^Hbi.  5, 14.  perfectorum  autem  solidus  cibus,  eorum  qui  per  habituni  exercitatos  habent 
sensus  ad  separandum  bonum  a  nialo.    Qui  vero  non  habent,  facile  ad  vanas 
et  sacrilegas  fabulas  promissione  scientie  ducuntur,  ut  et  bonum  et  malum 
non  nisi  corporalibus  imaginibus  cogitent. 
83.31.         Post  hunc  fuit  Sangar  filius  Anath,  qui  percussit  etc. 

Quod  Sangar  percussit  sexcentos  viros  vomere,  significat  quod  vomere, 
$Dj.  6, 5.i.  e.  verbo  Dei  plurimi  cadunt,  ut  propheta  dicit:  'Occidi  eos  in  verbis  oris 
mei'.    Item  in  gestis  et  actibus  apostolorum  legimus  gentes  ad  verbum  Dei 

8  SSietleid^t  Thomae  opinione,  corruat  10  15  et  .audiunt  10  audit  17  5R. 
Popularis  est  vera  theologia  19  animalis  24  liac  29  iactat ;  bteüeiiiöt  laetet  34  Post 
hoc     etc.  fe^tt         36  Occido 

')  Scrgl.  33b.  III  63G:  „impia  doctrina  ...  blande  suscipienda  .  .  Quia  nullus 
hereticus  bellando  et  contendendo  vincitur,  aed  molliter  leniendo". 


Praelcctio  in  libruni  ludicuni.  lölOflg. 


549 


plurimas  conversa.s  de  incrredulitate  eorum ,  ut  Petrus  Apostolus  tria  milia  sipaW-  2, 41. 
per  verburn  Dei  coiivertit  ad  Christum  uiia  die.    Nam  secundum  psalmum?5f  9*,  9. 
stulti  aliquaudo  sapiuut  et  insipientes  intelligunt. 

CAPUT  IV. 

Clamaveruntque  filii  Israel  ad  dominum.  35-  3. 

Nota  quod  hic  dicitur:  filii  Israel,  quaiido  eraut  iu  tribulatione  et 
Dominus  eos  tradidit  in  manus  inimicorum  et  erant  tribulati,  tunc  bene 
vixerunt  et  coram  Deo  ambulaverunt.  Quamprimum  autem  in  pace  et  tran- 
quillitate,  hoc  est  sine  adversitate,  scilicet  in  divitiis  et  prospera  vohmtate 
vixerunt,  tunc,  quia  incrassati,  impinguati,  dilatati,  dereliqueruut  Deum  et5.9)ioi.32,i5. 
obliti  sunt  creatoris  sui,  ut  fere  in  toto  veteri  testamento  invenimus.  Sicut 
etiam  hodie  heu!  nobiscum  est:  quando  sumus  in  tribulatione,  tunc  ad  deum 
recurrimus  enm  in  adversitatibus  invocando,  quando  autem  in  pace  et  pro- 
speritate,  tunc  in  omni  gaudio  et  securitate  sumus  et  vivimus  non  timentes 
neque  Deum  ne(jue  homines,  uec  tunc  resistimus  peccatis  et  malis  sug- 
gestionibus  Dial)oli,  sed  in  eis  volutamur  complacentiam  habendo. 

Notandum  autem  est,  quod  sicut  in  tentationibus  et  tribulationibus 
Semper  est  ad  Dominum  Deum  confugiendum  nec  quereudum  auxiliuni  Im- 
manum,  sie  et,  cum  in  jjace  vivitur,  non  a  bouo  opere  cessandum  et  ad 
malum  seu  peccatum  est  declinandum.  Sed  sicut  non  statim  est  cessandum 
ab  orationil)us,  ita  perseveranter  standum  in  bonis  operibus. 

Viginti  annos  oppresserat  eos  labin.  SG.  3. 

Nota :  vigiuti  annis  afflicti  clamaverunt  filii  Israel,  antequam  exaudirentur. 
Sic  et  nobiscum  est.    Nam  Dens  uon  statim  nos  exaudit,  imo  frequenter 
nobis  multa  inconmioda  et  adversa  et  pericula  infert  ad  probandum  nos,  ut 
etiam  vix  stare  poterimus  perseveranter,  ut  supra  dictum  est:  'Teniat  voss-ffliof.  la, 3. 
dominus  deus  vester,  ut  sciat,  an  diligatis  eum'.^ 

Erat  autem  Delbora  prophetis  uxor  Lapidoth,  83.  i. 

Nota  quod  Debbora  (sie  cuim  rectius  dicitur  (juam  Delbora)  habitavit 
sub  palma,  iu  qua  notatur  hiiius  mulieris  paupertas,  que  non  in  aula  regia,  S3.  5. 
sed  in  casa  quadam  sub  palma  habitavit.  In  quo  datur  intelligi,  quod  iudices 
non  debent  esse  avari  nec  prelati.  Non  enim  Spiritus  tarn  notanter  hanc 
palmam  expressit  tam  frustra  et  sine  causa,  ut  iudices  et  prelati  discaut  aliis 
secundum  euangelium  esse  in  omni  paupertate  et  huraUitate,  ut  ipse  ait: 
'Discite  a  nie,  quia  mitis  sum'.  ffliatt^.  11,29. 

Dixitque  ad  eam  Barach.  «.  8. 

Notandum  quod  Barach  primo  non  credidit,  propter  quod  non  tradidit 
Dominus  Sisaram  in  manus  eins,  sed  in  manus  femine  etc.    In  quo  docemur, 


9  tranquilitate      B  adversitate  sunt,  iu         21  perseveranter  studio         28  prophetes 
Oben  ©.  536. 


550  Praelectio  in  librum  ludicum.  1516flg. 

quod  firmiter  divinis  credere  debemus  proraissis.  Nam  fortem  Deum  habemus. 
Ideo  qui  fortiter  credit  et  totab'ter  in  Doniiiiuin  Deum,  ille  etiara  bene  et 
salubriter  a  domino  dirigitur,  Zacliarias  credidit,  sed  tarnen  non  totalitär, 
üuc.  1, 20.  et  ideo  nou  penitus  iinpunitus  mausit :  'Quia  non  credidi.sti  verbis  meis,  eris 
tacens  etc.'    Oportet  namque  eum  qui  fidem  habet,  quod  firmiter  et  cum 

|)ciu.  11, 33.  gaudio  habeat,  ut  olim  patres  nostri.  Sicut  ait  Apostolus:  'Sancti  per  fidem 
vicerunt  regna,  operati  sunt  etc.'  Item  et  sancti  martyres  ex  fide  et  cum 
gaudio  sustinuerunt  passiones  et  ignominias  eo  quod  firmissima  fides  erat  in 

i.5Ecti.2, 21.  eis.    Quod  ait  Apostolus:  'Christus  passus  est  pro  nobis,  vobis  relinquens 

SKattf). 14,28.  exemplum'.  Item  Petrus  apostolus  credidit,  quando  dixit:  'Domine,  si  tu  es, 
iube  me  veuire  ad  te  etc.'  Credidit  hic  quidem  Petrus,  sed  nou  ex  toto 
corde.  Nam  cum  ambulasset  super  aquas  et  vidisset  veutum  validum,  dubi- 
tavit  et  ex  tunc  bo  t)uBen  an  mantcl  utib  xoä      ftagen.    Ideo  ait  lesus: 

?!>iatti).i4,3i. 'modice  fidei,  cur  dubitasti?' 

2.14.         Descendit  itaque  Barach  de  monte  Thabor. 

Notandum,  quod  hic  dicitur,  quod  Barack  (sie  enim  dici  debet,  non 
Barach)  jiaucos  secum  habuit  bellatores,  scilicet  decem  milia  etc.,  Sisara  autem 
innumerabiles.  In  quo  ediverso  magna  fides  ipsius  Barack  notatur,  qui  tante 
non  timuit  occurrere  multitudini,  queraadmodum  et  de  Inda  legimus:  ubi  et 
DOS  instruiraur,  qui  omnes  iu  baptismo  ad  militiam  positi  sumus,  viriliter 
])ugnemus  contra  mundiun,  carnem  et  Diabolum,  qui  hostes  et  si  tres  tantum 
videautur,  tamen  innumerabiles  bellatores  et  fortissimi  sunt,  ut  dicitur  de 
.f)iDb  4u,  ii.Dyabolo :  'fijrtitudo  eins  in  lumbis  eins  etc.'  Qui  inimici  vinci  omnino  non 
possunt,  iiisi  quis  asceudat  per  fidem  in  montem,  qui  est  Christus,  et  si 

SJiattf).  7, 25.  venerint  venti  et  fluxerunt  flumina  etc.  non  poteris  vinci,  quia  supra  petram. 
jRbm.  7, 23.  Notandum  hic,  quod  Apostolus  ait:  'Video  aliam  legem  in  membris 
meis  repugnantem  legi  mentis  etc.',  hoc  est:  que  remansit  in  baptismo  in- 
firmitas.  Ex  parte  igitur  iu  baptismo  libertas,  ex  parte  servitus,  nondum 
tota,  nondum  pura,  nondum  pleua  libertas,  quia  nondum  plena  eternitas. 
Habemus  enim  ex  parte  infirmitatem,  ex  parte  accepimus  libertatem.  Quic- 
quid  peccatum  est  a  nobis  antea,  deletum  est  in  baptismo.  Numquid,  quia 
deleta  est  in  baptismo  tota  iuiquitas,  nulla  remansit  iufirmitas?  Si  non 
remansisset  iufirmitas,  sine  peccato  hic  viveremus.  Sed  quis  audet  dicere, 
quia  sine  peccato  hic  vivit?  Ergo  ex  eo  quod  remansit  aliquid  infirmitatis, 
audeo  dicere:  Ex  qua  parte  servimus  Deo,  liberi  sumus,  ex  qua  parte  ser- 
vimus  legi  peccati,  adhuc  servi  sumus.    Sed  si  carne  servis  legi  peccati,  fac 

SRönt. 6,12. 13. quod  apostolus  ait:  'Non  ergo  regnet  peccatum  in  mortali  corpore  vestro  ad 
obediendum  desyderiis  eins,  neque  exhibeatis  membra  vestra  arma  iniquitatis 
peccato'.  Non  ait:  'non  sit',  sed:  'non  regnet'.  Quamdiu  vivis,  peccatum 
necesse  est  esse  in  membris  tuis,  saltem  illi  regnum  auferatur,  non  quod  iubet. 


10  B  quuin  dixit  16  Baiaeh  20  malitiam,  II  militiam;  bergt.  S.  551  3-9 

28  Exparte 


Praelectio  in  libium  Iiulicuni.  1516  flg. 


551 


fiat  Siirgit  ira:  noli  dare  ire  linguam  ad  maledicendum.  Noli  dare  ire 
manum  aut  pedein  ad  ferienduni,  sed  tolle  illi  regnuni.  Non  habeat  arma, 
unde  contra  te  pugnet.  Item  hoc  conari  debet  omiiis,  (|ui  tendit  ad  per- 
fectionem,  ut  freuet  irani,  ut  coerceat  coucupiscentiam,  ut  et  ipsa  coiicupi.s- 
centia,  cui  uon  dantur  ad  obediendum  membra,  quotidie  in  perficiente  minuatur. 
Igitur  quamdiu  sunt  illicite  concupiscentie  in  carne  tua,  post  concupiscentias 
tuas  uon  eas.  Nolito  dare  concupiscentiis  tuis  vires:  sequendo  eas  addis 
eis  vires.  Ideo  dando  eis  vires  quomodo  vincis,  quando  contra  te  inimicos 
nutris  viribus  tuis?  Igitur  ad  militiam  omnes  in  baptismo  positi  sumus, 
ut  B.  lob  ait,  quia  nec  infans  unius  diei  sine  peccato,  ita  uec  aliquis  sine§ioD7.  i- 
coucupiscentia :  sine  crimine  quidem  esse  quis  potest,  sed  non  sine  peccato. 

Perterruit([ue  dominus  Sisaram  et  omnes  currus.  as.  is. 

Notandum  hic,  quod  clare  patet,  quod  non  ex  fortitudine  Barack  et 
exercitu  eins,  sed  voluutate  Dei  et  pugna  victus  est  Sisara.    Licet  Sisara 
cum  pompa  et  superbia  circumdedisset  populum  sua  ex  potestate  quasi  secnrus 
de  victoria,  pugnante  tamen  Deo  pro  Israel  omnis  multitudo  hostium  cecidit 
usijue  ad  iuternitionem.   Sic  hodierno  tempore  reges  et  principes  nostri  faciuut: 
solum  in  potestate  ac  multitudine  populi  confidentes  non  curaut  implorare 
diviniun  auxilium  estimantes  se  concludere  manus  adversariorum.    Nam  hoc 
est  consilium  domini,  ut  superbos  deiiciat,  humiles  autem  desperantes  de  sua 
fortitudine  et  in  Domino  spem  habentes  solet  Semper  exaltare  et  salvare, 
unde  hü  tales  attendunt,  quod  lob  dicit:  'Cum  te  consumptum  putaveris,  §iüb  n,  n. 
orieris  ut  lucifer  et  habebis  fidutiam,  proposita  tibi  spe,  etc.'    Item  'requiesces  ^iut)  li,  rj. 
et  non  est  qui  exterreat  etc."    Item  quid  Dominus  dicit  Israeli?  'Persequi- 3.3inti[.26,7.8. 
mini  inimicos  vestros  et  coram  vobis  corruent,  persequentur  quinque  de 
vestris  centum'. 

Nota  hic  maximam  stultitiam  et  presumptionem  papae  et  cardinalium 
suorum  ac  etiam  aliorum,  qui  populum  Christi  depauperantes  sudore  pauperum 
ac  labore,  divino  postposito  auxilio,  tantum  in  equorum  ac  bellatorum  ac 
bombardorura  multitudine  etc.  confidentes  Turcam  et  inüdeles  expugnare 
volunt,  cum  tamen  hoc  minime  possunt,  ut  saltem  oculato  patet.  Si  autem 
prius  Dominum  consulerent  et  auxilium  eins  implorarent,  ut  David  et  omnes 
patres  fecisse  legimus,  ac  post  hoc  humano  etiam  auxilio  muniti  ac  presidio 
bellum  viriliter  aggrederentur,  omni  absque  dubio  de  hostibus  repoiiarent 
triumphum. 

Allegorice  Dybora  ista,  que  apis  interpretatur ,  est  Ecclesia,  que 
affligitur  indies  maxima  afflictione  (nulla  enim  maior)  ipsius  labin  regis,  qui 
intelligens  seu  sapiens  dicitur/  qui  labin  heu!  regnat  et  Semper  regnabit  etc. 

4  coercet         5  perficiente;  bicHeidjt  proficieiite  7  vires  sequendo  eas.  Addis 

11  quid  potest         14  15  exercitus        20  21. 5R.  Manu  domini  ioeliciter  pugnant  contra  multos 
pauci         22  quid  lob         31  occulato,  B  occulte 

3u  bcn  ehjmutorticcit  biefci  aibfdjiiittcö  Dergl.  m.  III  636, 


552 


Praelectio  in  librura  ludicum.  1516  flg. 


Ubi  notatiir  maxime  vis  et  potestas  adversarii,  scilicet  heretici,  qui  per 
labin  significatur  in  eo,  qiiod  fuit  et  sciens  scriptiiras.  Nulla  enim  maior 
pestis  ecclesie  fuit  quam  hereticorum  scieiitia,  ut  per  omnem  ecclesie  historiam 
patet.  Iste  hereticus,  imo  omnes  haeretici  habent  ducem  sui  exercitus  Sisaram 
(qui  dicitur  amator  equorum  sive  excludens  gaudium)  fortissimum  ac  peri- 
tissimum,  i.  e.  multitudo  argumentorum  sophisticormii ,  que  argumenta  per 
Dffb.  9, 7.  equos  desiguantur.  Unde  figura  illa :  'et  similitudines  locustarum ,  similes 
equis  paratis  in  prelium,  et  super  capita  earum  tanquam  corone  auree'.  Et 

acf.fl,  15. 16. ut  dicitur:  'Longevus  et  honorabilis,  ipse  est  caput.  Et  propheta  docens 
mendatium,  ipse  est  cauda.  Et  erimt  qui  beatificant  populum  istum,  sedu- 
centes  etc.'    Quod  dicitur  'corone  auree',  uotatur  dignitas  doctoratus  vel 

Dffb.9,7— 10.  alicuius  dignitatis.  Nani  heretici  honoris  cupidi,  et  tarnen 'eorum  facies  tan- 
quam facies  hominum',  in  quo  notatur  siraulata  sanctitas,  'et  habebant  capillos 
mulierum',  i.  e,  superfluitates  Aristotelicas.  Unde  omnibus  sophismata  legen- 
tibus  'Dentes  eorum  sicut  dentes  leouum'.  In  quo  notatur,  quod  semper 
sunt  mordaces  et  sanctos  ac  pios  doctores  mordere  uon  desinunt.  'Et  habe- 
bant loricas  tanquam  loricas  ferreas.'  In  quo  notatur  munimen  scripture, 
quod  per  loricam  designatur  et  dicitur  tanquam  ferreum,  quia  licet  videatur 
munimen  eorum  in  scripturis  fortissimum,  tamen  verum  non  est,  quia  veri- 
tatem  euaugelii  non  sonat.  'Et  vox  earum  alarum  sicut  vox  curruum  equorum 
multorura.'  In  quo  notatur  eorum  vana  disputatio:  frequenter  enim  accidit, 
ut  habeant  puguas  legis  ac  sacre  scripture  non  ad  desyderium  veritatis,  sed 
ad  iactantiam  gloriae,  dum  apud  eos  qui  audiunt,  docti  volumus  estimari 
aut  ex  hoc  rumusculo  turpia  sectamur  lucra.  Ideo  dicitur,  quod  'habebant 
caudas  etc.''  In  quo  significatur,  quod  licet  simplicibus  bona  predicare  aut 
dicere  videantur,  tamen  cauda,  i.  e.  finis  doctriue  est  aculeus  heretice  infideli- 
tatis.  Sed  quid?  lUe  Sisara,  i.  e.  alfectus  litigandi,  sophismatibus  attentandi 
non  viucitur  uisi  per  lahel  feminam,  i.  e.  per  stultam  ac  debilem  mulierem 
et  malleo  grosso  et  clavo  duro,  i.  e.  per  stultitiam  crucis,  ut  ait  Apostolus: 
i-^^'^"-^' 27. 'Dens  elegit  stulta  mundi  etc.'  Et  'si  quis  iuter  vos  videtur  sapiens  esse, 
fiat  stultus'. 

Notandum  est  autem,  quod  necesse  est  bellando  in  scripturis  contra 
hereticos,  ut  fides  et  spes  in  Deo  habeatur  nemoque  glorietur  in  hominibus 
aut  in  sua  scientia,  sed  consideret  fidem  huius  femine,  que  tantum  ac  talem 
non  forniidabat  occidere  principem,  simulque  fidem  Judith  ac  modum  pro- 
cedendi  contra  inimicos  crucis  Christi,  ut  uon  sint  incjuisitores  ac  bellatores 
heretice  pravitatis,  qui  teutant  Dominum,  nec  sermo  eorum,  qui  non  miseri- 
cordiam  seu  potius  revocationem  erroris  provocet,  sed  potius  in  furorem 


2  SBor  et  fc^eint  sapiens  ju  fehlen  4  B  .Siseram  7  B  Unde  exerapla  illa  8  supra 
earum  10  beneficant  13  habeant  17  2)aä  ^TOeite  loricas  fcf)lt  18  per  scripturam 
22  habent         23  H  vulunt        24  H  sectantur        35  B  praecedendi        36  pellatores 


Praelectio  in  librum  ludicuin.  1516  flg. 


553 


excitet  et  iram  acceudat,  ut  heu!  iani  pluriiiuun  fit,  sed  ingrediantur  oraculum 
prosterneutes  se  coraiu  Domiuo,  deprecantes  toto  corde  pro  hereticis  et  in- 
fidelibus.  Primo  uecesse  est,  ut  docet  Augustinus  dicens :  Diligite  homines, 
interficite  errores,  siue  superbia  de  veritate  presumite,  sine  sevitia  pro  veri- 
5  täte  certate.    Orate  pro  eis,  quos  redarguitis  atque  convincitis:  pro  talibus 

eniüi  propheta  Domiiuuii  deprecatur  dicens :  'Imple  facies  eorum  ignominia  *^sf-  83,  i7. 
et  (juerent  nomeu  tuum,  domine'.    Ita  enim  nomen  Doniini  (juerere  iterum 
poterunt,  a  quo  pernitiose  aversi  sunt  et  erraverunt. 

CAPUT  V. 

10  Cecinerunt  Dibora  et  Barack  filius  Abiuoe.  ^-  i- 

Cousyderandum  diligenter  est  canticum,  ul)i  ait:  Qui  sponte  obtu-S8-2. 
listis  de  Israel  animas  vestras  propter  periculum,  q.  d.  qui  non 
propter  argentum  et  auruni,  non  propter  divitias  et  favorem  hominum  (ut 
iani  nioris  est),  sed  libera  voluntate,  qnod  maxinium  erat  tani  parvo  iu  numero 

15  tautum  aggredi  exercituni  etc.  Benedicite  Domino,  i.  e.  uolite  vol)is  aut 
vestris  viribus  lianc  ascribere  victoriam,  sed  deo  vestro.    Et  eum  ideo  laudate. 

Audite  reges,  auribus  percipite,  priucipes.  ^■ 
Sic  faciunt  carniina  iu  bellis,  i.  e.  Itjblein ,  qui  triunq)haverunt  de  ini- 
raicis,  sie  apud  nos,  cum  dicitur:  l)0ict  1)1"  furfteil  unb  tjCl'l'Cn.    Dicit  tarnen 

2u  primo  'reges  et  principes'  in  signum,  quod  ipsi  debent  non  iu  fine  neque 
suis  mollibus  in  lectulis  (ut  iam  moris  est),  sed  in  capite  prelii  conununem 
antecedere  populum.  Et  nota  quod  verba  ista  'Audite,  reges'  optima  sunt 
ad  predicandum  verbum  Dei  de  certamiue  atque  victoria  martyrum. 

Domine,  cum  exires  de  Seir  et  transires.  *■ 

25  Modus  carniinis  est,  ut  non  solum  presentia  opera,  imo  et  preterita 

recitantur,  facta  in  laudem  eins,  quem  laudare  intendit.  Sic  et  hic,  ubi 
notandum,  quod  in  vetei'i  lege,  ubi  aliquid  cantabatur  in  laudem  Domini, 
communiter  mentio  de  eductione  filiorum  Israel  de  Aegipto  fiebat.  Et 
ravToXoyla  est  hic.    Nam  Seir  et  Edom  est  uua  regio.    Dicitur  Edom  ab 

30  Esau,  qui  hanc  regionem  in  possessionem  habuit  et  filii  eius,  a  quo  dicta 
est  Edom,  i.  e.  rubeus  ab  olfa  seu  sorbiciuncula  rubea,  quam  a  lacob  petivit 
et  pro  qua  sua  primogeuita  vendidit,  videlicet:  'da  mihi  de  coctione  hac  ruffa,  l  a^ioj. 25,30. 
quia  oppido  lassns  sura.    Quam  ob  causam  vocatum  est  nomen  eius  Edom'. 
Notandum  hic,  quod  terra  a  qua  formatus  est  homo,  est  terra  rubea 

35  et  est  Vera  terra,  uude  et  rubel  homines  sunt  veri  homines  naturales,  et 
ediverso  mulieres  a  costa  et  ideo  communiter  sunt  male  disposite,  BIctcf). 
Ideo  Edom,  i.  e.  Esau,  frater  lacob,  dicitiu*  Idumeus,  i.  e.  i'ubeus.  Et  ideo 
pulmentum  fuit  rubeum,  quod  fuit  Optimum,  ....  quam  emit  lacob,  et  ideo 
optimam  partem  emit. 


4  B  et  veritate  8  a  qua  25  B  perfecta  26  reciteutur  32  B  veudidit: 
utique         38  ?t.      N.  [Nota;  B  Hic]  deesse  videtiir  aliquid 


554 


Praelectio  in  libmm  ludicum.  1516flg. 


25.  6.  Quieverunt  semite:  id  est  seinite  clause  sunt,  ut  nullus  per  eas 
propter  latronura  et  predonum  pericula  amlnüare  auderet.  Sicut  et  nos  dicimus 
germanice:  man  t)at  bic  lücg  Derfc^lagf^en.  Et  qui  ingrediebantur  per  eas, 
ambulaverunt  per  Calles  devios,  q.  d.  viani  regiam  uemo  ambulabat,  nec  quod 
magis  est,  ambulare  audebat.  Sed  qui  ambulare  volebat,  cogebatur  per  invia 
incedere,  sicut  modo  mercatores  facere  coguutur. 

Notandura  igitur  est:  Ambulare  iu  semitis  est  in  mandatis  et  voluntate 
Dei  ambulare,  ambulare  autem  in  deviis  est  ambulare  in  superstitionibus,  in 
opinionibus,  in  propriis  voluntatibus.  ^ft  ni(^t  bic  xcä)t  ©tra^  gctüanbctt, 
ut  heu!  iam  nemo  per  viam  rectam  incedere,  scilicet  mandatorum  Dei,  nec 
viam  salutis  intrare  contendit.    Et  quod  pessimum  est,  incedere  volentes 

2uc.  11, 52.  inipediuntur  et  prohibentur,  ut  vere  illud  dicatur  prelatis:  'Ve  vobis  legis- 
peritis,  qui  tulistis  clavem  scientie,  ipsi  non  introistis  et  eos  qui  introibant, 
prohibuistis Nonne  iam  in  mundo  verum  est?  Verum  est,  non  meutior, 
et  quid  sequitur?  ambulabant  per  devios  Calles.  Sic  et  hodie  pene 
totus  niundus  per  viam  veram  dilectionis  Dei  et  proximi  non  incedit  aut 
secundum  viam  Euangelii. 
33.  7.  Cessaverunt  fortes  in  Israel  a  bello,  scilicet  ut  pugnarent  contra 
vitia  et  Deo  pure  servirent,  sed  quieverunt,  scilicet  in  peccatis,  douec  sur- 
geret  Dibora,  i.e.  apis  et  mater  in  Israel.  Spiritualiter  fortes  in  Israel 
sunt  doctores  ecclesie,  et  cum  illi  cessaverint  a  bello  verbi  Dei,  populus 

Siic.  11,21.  oninino  manet  in  peccatis  et  quiescit  in  eis,  quia  in  pace  sunt  omnia,  que 
possidet  Diabolus,  ut  ait  Gi-egorius.    Illos  enim  tentare  negligit. 
8.         Clypeus  et  hasta  cum  apparuerint. 

In  hebreo  dicitur:  'si  visa  sunt  in  quadraginta  milibus  Israel',  ubi 
sciendum,  quod  licet  maxima  potentia  Dei  apparuerit  hie,  qui  per  pojjulura 
oranino  inermeni  tot  armatos  prostravit,  tarnen  horrendissimum  hic  divine 
ire  notatur  supplitiura.  Quid  enim  per  arma  nisi  verbum  Dei  intelligitur  ? 
Unde  omnia  amia  iu  veteri  testamento,  quibus  pugnaverunt  filii  Israel,  signi- 
ficant  nobis  verbum  Dei.  Unde  sicut  diversa  fuere  arma,  sie  et  diversum 
erit  verbum  pronunciandum  pro  qualitate  peccatorum  et  audientium.  Sicut 
ergo  rex  labin  omnia  abstulerat  arma,  imo  et  fabros,  qui  arma  cudere  pos- 
sunt,  ne  haberent  filii  Israel  rebellare  et  collum  suum  ab  imperio  excutere, 
sie  adversarius  ille  Diabolus  victis  et  in  potestatem  suam  nobis  redactis, 
quod  aliquando  tolerabile  fbret,  aufert  a  nobis  etiam,  quod  est  intollerabiUs- 
simum,  arma,  scilicet  sacre  scripture,  bibliam  scilicet,  et  fabros,  i.  e.  doctores, 
<jui  arma  nostra  sunt,  datque  nobis  amia  straminea,  scilicet  opiniones,  recta 
dictamina  rationis  et  dat  nobis  maledicta  figmenta  Aristotelica.  Ideo  quando 
Diabolus  tentat  homines  et  vult  ])ossidere,  tunc  nititur  onmino,  quod  deiiciat 
clypeum  et  hastam,  scilicet  libros  et  bibliam  et  euangelium,  bo^  er  aöeltiirff 

4  unb  15  devlas  27  inermeu  31  91.  5R.  Arma  Hebreorum  siguificant  verbum 
dei       37  sunt;  mon  cxloartet  cudunt 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


555 


bie  fd^vifft,  bibliam,  iibi  inveniuntur  hi.storie  diverse  verl)i  Dei,  qualiter  Dens 
operatus  est  cum  suis  et  qualiter  puguare  clebemus  cum  inimicis.  Euangelium 
Salus  nostra  et  fortitudo  invenitur,  ad  quam  cont'ugere  del)enuis  et  iuvenire 
cousolationem.    Quaudt)  auteni  firmiter  stamus  et  uon  reiicinuis  a  nubis 

5  l^arnifd^,  loa)3Cn,  audj  bic  fdjmibt,  scilicot  Bibliam,  euangelium,  doctores,  tunc 
Diabolus  eiicitur  et  a  nobis  expuguatur.  Quaudo  autem  necjue  hastam  neque 
clypeum  predicamus  neque  bene  fabricamus,  scilicet  doceamus  verbo  et  opere, 
tunc  Diabolus  stat  in  angulo  et  aperit  os,  gcrret  ba§  mauI  auff  et  subsannat 
nos,  scilicet  scripturam  humanam  sophisticam,  questiones  etc.  Et  timc  doctores 

10  bie  fdjniibcn  verbum  Dei  male  et  perverse  potius  in  questum  et  destructionem 
({uani  edilicationem,  ut  iam  plerumque  fit. 

Nota,  (juod  dicitur  in  textu:   Dominus  dimicavit  in  fortibus,  J5.  is. 
i.  e.  Dens  est  ciun  vincentibus,  ut  est  mos  loquendi  germanice:  a^ot  f)ilfft 
beut  ftai'deften :  ratio,  quia  nulla  victoria  nisi  a  Deo. 

15  Quare  habitas  iuter  duos  terminos  ut  audias  sibilos?  s.  le. 

Sic  cuilibet  posset  dici:  quid  tu  facis  in  domo  et  non  intras  in  bellum 
cum  aliis,  ut  eures  agros  tuos  vel  ut  audias  siljilos  gregum,  obci"  baö  bu 
f)Ol'e[t  bie  fdjaff  fet)ften'^  q.  d.  omnino  piger  es  et  nil  facis,  nisi  ut  intra  limites 
luxurie  et  delectatioues  maneas.    In  (juo  tria  maxime  vitia  })resentis  seculi 

20  doctorum  et  religiosorum  notantur.  Aut  sunt  desides,  i.  e.  accidiosi  ad  bellum, 
i.  e.  ad  resistendum  suggestionibus  diabolicis,  aut  avari,  i.  e.  cupidi  ad  aves, 
i.  e.  temporalia  bona  acquirenda,  ut  ad  coutentiones  seu  ad  voluptates,  i.  e. 
ad  mundanos  honores  vel  ad  carnales  illecebras.  Et  Iii  deberent  sunniie 
cogitare,  quod  hic  dicitur:  'de  celo  dimicatiim  est'.    De  celo  dimicatum ss.  20. 

35  est  contra  eos:  stelle  niauentes  in  ordine  et  cursu  suo  adversus 
Sisaram  pugnaverunt.    Deo  eniiii  adliereiido  vincitur  totus  nuindu.s  ac 
omnis  creatura  nobis  adversaria.     Sic  et  nos  tentationibus  non  possumus 
resistere  viribus  nostris,  nisi  desuper  pro  nobis  puguet,  qui  habitat  in  adiutorio^l.  91,1. 
altissiiiii.    Ideo  senn)er  auxilium  (pierendum  in  orationibus  erga  tentationes 

3u  dialiolicas,  et  quando  sentit  gratiam  et  cousolationem,  tunc  etiam  debet  cum 
Dybora  cantare  cauticum  simile  vel  tale:  'O  Dens  mens  salvator  et  adiutor 
mens  simul  et  protector  de  inimicis  meis,  quando  te  arnabo,  (juando  te  lau- 
dabo,  quando  gratus  ero!  Ah  Deus  mens,  sis  super  tanta  beneütia  et  super 
tantam  consolationem  benedictus  in  secula'  et  prosequere  cum  Dybora:  coii-s8.  21. 

3.i  culca  anima  mea  robustos,  q.  d.  0  tüic^  frolid)  meiuS  Ii6§  felelein, 
unbeitrud  bctne  feinbc,  quia  tecum  Deus  tuus. 

Maledicite  terrae  Meros,  dixit  angelus.  35.23. 
Maledicite  Meros,  i.  e.  male  loquimini  de  eo:  unde  benedicere  est  bona 
loqui  de  aliquo,  maledicere  autem  econverso. 

15  et  audias  18  ftfjoff  22  ut;  tieffcr  lüoI)I  aut  23  muiidaiias  24—27  De 
celo  —  adversaria  om  SRanbe  2(3  adliereute  27  adversarj  31  O  fcf|U  fici  B  32  B  sis 
et  protectur        37  Meroii 


556 


Praelectio  in  librum  ludicum.   1516  pg. 


Nota:  Meros  fuit  quidam  dives:  quia  potuisset  fuisse  in  auxilium 
filiis  Israel,  sed  non  fecit,  ideo  maledicitur  ab  angeli«.  'Maledicite'  non 
dicitur  hic  bermalebetjcn,  sed  dicitur:  mala  dicite,  ©agt  im  ni(i)t§  gut^  mä), 
i.  e.  sit  vobis  iu  obprobrium,  tn  bcrf|3ottunge. 

CAPUT  VI.  5 
23.  1.  Feceruut  autem  filii  Israel  malum  in  conspectu  domiui: 
qui  tradidit  illos  in  niauiis  Madian.  Madianite  autem  Arabes,  qiios 
et  vulgo  all)üs  Mauros  dicimus,  progeniti  ex  Abraham,  non  ex  Sara,  sed  ex 
1- 50!ot^  25,  alia  uxore,  quam  duxit  post  mortem  Sare  nomine  Cethuram,  ex  qua  genuit 
3cf.  60, 6.  Madian ,  qui  genuit  Epha,  unde  intelligitur  'Dromedarii  Madian  et  Epha'.  lo 
Ex  quo  habetur,  quod  fuerint  nepotes  Abrahae  et  quod  fuerint  timentes 
Deum,  quia  ex  Abraham  patre  eorum  et  aliis  patriarchis  plurima  didicerunt, 
que  pertinebant  ad  divinum  cultum,  licet  successu  temporis  declinaverunt  ad 
diversas  superstitiones,  legem  Dei  et  verum  cultum  omittentes.  Sic  etiam 
hodierno  die  sunt  plerique  religiosi,  qui  licet  regulam  et  verba  patrum  suorura  15 
habeant,  ut  probata  regula  apud  B.  Augustinum:  inde  enim  Augustinienses; 
et  apud  B.  Benedictum  regula  approbatissima:  inde  enim  Benedictenses  dicti 
quasi  Benedicta  regulam  sequentes  ac  eius  doctrinara  opere  et  conversatione 
secundum  regulam,  quam  professi  sunt,  servantes,  sicut  et  Augustinienses: 
verumtamen  usum  scripture,  scilicet  vitam  regulärem  secundum  professionem,  20 
i.  e.  vita  sanctorum  emanantem  et  procedentem ,  in  abusiones  ceremoniarum 
commutaverunt ,  contemuentes  mandata  prima  et  vestigia  sanctorum  patrum, 
ad  traditiones  humanas  declinando  mutaverunt  gloriam  religiosorum  patrum 
suorum  in  ignominiam.  In  quo  horrendum  nostrum  declaratur  malum.  Nam 
nostris  exigentibus  demeritis  traditi  sumus  in  manus  Madian,  i.  e.  cerimoniarum,  25 
pro  uihilo  quasi  reputantes  primam  institutionem  [et]  professionem,  et  ideo 
sicut  Madianite  afflixerunt  filios  Israel,  sie  et  nos  a  pontificibus  et  sacerdotibus 
canonicis,  qui  omnes  scripturam  se  scire  et  servare  se  iactant  (quod  non 
credo),  hodie  miserrime  et  damnabiliter  subiicimur,^  ut  patet  in  decretis  et 
decretalibus ,  unde  recte  Madianite,  i.  e.  respondentes  vel  diiudicantes  seu  30 
iniqui  aut  contradicentes  dicuntur.^  Et  licet  albi  esse  velint  Mauri  et  Ethiopes, 
tamen  verissime  sunt.  Nonne  in  propatulo  est,  quanta  dementia  glossate 
sunt  regule  sanctorum  patrum  vel  superinducta  sunt  a  pontificibus  tot  statuta, 
tot  ceremonialia,  tot  canones,  tot  glosse,  tot  extravagantes  etc.,  et  quod  magis 
ridiculosum  est,  etiam  a  patribus  ordinis,  cum  tamen  clare  patet  in  qualibet  35 


3  B  3ut§  10  Madiann  21  B  vitam         26  B  refutantes      institutionis  pro- 

fessionem 31  B  iniqui  vel  32  H  rarissime;  bod^  ift  1X0^)1  verissime  richtig,  man 
ergänäe  Mauri  et  Ethiopes  au§  bcni  SSorberfa^        35  B  pateat 

')  33er(3t.  bie  Möge  beö  atuguftiner^  Sot).  5pal^  bei  Äotbe,  beutfdje  atugufttnercongregation 
®.  205.  «crgl.  «b.  III  635. 


Praelectio  in  Hbrum  luclicnm.  1516 f(g. 


557 


regula,  quid  nobis  faciendum  vel  omittendum  sit,  nee  non  sit  in  ea,  quod  ad 
salutem  pertineat  et  suffitiat?  Inde  etiam  factum  est,  quod  magis  humanis 
statutis  seu  traditionibus  vel  decretis  adheremus  quam  euangelicis  doctrinis 
et  sanctorum  patrum  piis  et  religiosis  primis  institutionibns.  Plane  dolendum. 

Ecce  familia  mea  infima  est  in  Mauasse  et  ego  minimus  ins«,  ir.. 
domo  patris  mei. 

Nota  hie  humilitatem  Gedeonis.  Cum  enim  Dominus  elegisset  eum  in 
ducem  Israel,  humiliavit  se  dicens:  'quidfaciam?  quia  minimus  sum  in  domo 
patris  mei'.  Hoc  est  enim  de  se  desperare  et  nihil  se  reputare,  quando  quis 
dicit:  scio  quod  non  possum  a  me  quicquam,  nec  in  me  aliquid  boni  est, 
sed  totum  peccatura  sum.  Sic  loquendo  non  tamen  desperet  de  gratia  et 
misericordia  Dei.  Nam  Deus  in  illis  maxime  sua  gratia  operatur,  qui  se 
pro  nihilo  in  corde  et  animo  veraciter  reputant  et  contempti  sunt  ab  Omnibus. 

Nota  igitur,  quod  desperatio  est  duplex,  bona  et  mala.  Desperatio  de 
se,  i.  e.  de  suis  operibus  et  de  se  ipso,  et  a  se  desperare  et  sperare  in  Deum 
bona  est:  ponere  enim  in  Deum  spem  suam  et  adherere  Deo  et  salutare 
suum  ibi  solummodo  querere.  Huic  dicit  Deus :  quia  tu  de  te  desperasti  et 
in  me  speras  et  das  te  mihi  totum,  Ia§  miä)  l)anbeln,  ta^  mic^  [tret)ten,  \d) 
tril  btr  geBert  ftcrtf  unb  ^etjl,  fortitudinem  et  salutem.  8ic  quisque  de  se 
desperans  et  sperans  in  Deum  dicit  Semper  in  corde  suo:  'Tuns  sum  ego'.  »isj.  119,94. 
Quia  autem  ratione  attendat,  'Tuus  sum  ego'  ait:  'Instificationes  enim  tuas 
exquisivi',  hoc  est:  nihil  meorum  quesivi,  nihil  extra  te  quesivi.  Quillbet 
igitur,  qui  adheret  Deo  totis  seusibus  et  viribus,  qui  aliud  cogitare  non  novit, 
nisi  que  Dei  sunt,  qui  ea,  que  mundi  sunt,  perfecte  contemnit,  de  se  desperans 
confugit  omniuo  ad  Christum,  ille  hac  voce  utitur  quottidie :  'Tuus  sum  ego'. 
Sic  etiam  dominus  Jesus,  salvator  noster,  nobis  in  exemplum,  quasi  de  se 
desperans,  ait:  'Sermonem  quem  audistis,  non  est  mens'  et  'doctriua  mea Soo.  h, 24. 
non  est  mea,  sed  eins  qui  misit  me'.  Ecce  Christus  desperavit,  nihil  sibi  ^' 
tribuit,  sed  totum  dedit  patri  suo.  Sic  et  de  meritis  nostris  nobis  agendum 
est,  cum  opera  nostra,  que  agimus,  Deo  tenemiu-,  quia  Dei  debitores  sunms. 
Quilibet  igitur  tenetur  Deo  dare  laudem  cum  propheta:  'Laudans  invocabo;pf.  is,  4. 
Dominum',  et  omnia  que  habet,  Deo  olferre  dicendo;  'Paratum  cor  meum,  57,  s. 
Deus,  paratuna  cor  meum.  Ecce,  lesu,  habes  cor  meum  et  omnia  mea!  tuus 
enim  ego  sum  etc.  fac  mecum,  ut  vis,  presto  sum'.  Talem,  dico,  hominem 
Deus  diligit,  salvat  et  protegit  etc.  Desperare  autem  de  se,  i.  e.  sua  salute 
et  de  Deo,  non  solum  malum  est,  verumetiam  dyabolicum.  Nemo  enim 
quantumlibet  peccator  de  sui  dimissione  peccati  desperare  debet,  quando  illi 
veniam  meruemmt,  qui  Christum  oeciderunt.  Non  enim  debebant  desperare, 
pro  quibus  in  cruce  pendens  Dominus  diguatus  est  orare:  'Pater,  ignosce  yin-.23, 34. 

19  quisquam  20—21  Tuus  —  attendat  fc^tt  6ei  P.  22  nihil  maiorum 

25  91.  Sf.  Tuus  sum  ego,  salvum  nie  fac         27  doctrina  me         30  S5or  tenemur  ergänje 
dare  ober  offerre  38  meruernnt,  beffer  )üO{)t  iiiveneiunt 


558 


Praelectio  in  libruni  Indicmn.  1516  flg. 


illis  etc.'  Quis  desperet,  si  in  ciniee  latro  salvatus  est,  ante  panluluni  homi- 
cida?  nie  pro  impiis  rogavit,  a  qiiibns  in  ligno  suspensns  est,  a  quibus 
ipse  Dens  irrisus  est,  a  quibus  lancea  vulneratus,  a  quibus  feile  et  aceto 
potatus  est,  quanto  magis  pro  suis  fidelibus  quottidie  interpellat  et  orat? 
Notandum  auteni,  quod  multos  videmus,  novämus  multos  famoses  peccatores  s 
in  scriptura  salvatos ,  novinius  insuper  multos  de  se  presumentes  daranatos. 
Sed  nemo  desperet,  nemo  de  se  presumat.  Et  desperare  et  de  se  presumere 
nialum  est.  Sic  noli  desperare,  ut  eligas,  de  quo  debeas  presumere.  Ex 
utroque  namque  homines  periclitantur  et  sperando  et  desperando.  Inter  spem 
enim  et  desperationem  fluctuat  animus.  Metuendum  est,  ne  te  occidat  despe-  lo 
ratio,  et  cum  putas  iam  tibi  ignosci,  quae  gravia  commisisti,  non  agas  peni- 

S()vicf)iu.i,2ß.  tentiara  et  incidas  sapientiam  que  dicit:  'Et  ego  vestrae  perditioni  ridebo'. 

Metuendum  rursum,  ne  te  occidat  spes  et  cum  multum  speras  de  miseri- 
cordia,  incidas  in  iuditium.  Quid  ergo  ait  Dominus,  cum  periclitamur  utrobi- 
Scj.isir.  5, que  morbo?    Illis  qui  spe  periclitantur,  hoc  dicit:  'Ne  tardes  cönverti  ad  i-^ 
Dominum,  neque  ditferas  de  die  in  diem.    Subito  enim  veniet  ira  eins  et  in 
tempore  vindicte  disperdet  te'.   Illis  qui  desperatione  periclitantur  quid  dicit? 

§e(.33,i4.i6/In  quacunque  die  iniquus  conversns  fuerit,  omniuni  iniquitatum  eins  obli- 
viscar.'    Proptcr  illos  ergo  qui  periclitantur  et  dilationibus  illuduntur,  fecit 
diem  mortis  incertum.    Quando  venit  ultinuis  dies,  nescis:  ingratus  es,  quia  20 
liodiernum  habes,  iu  quo  corrigaris.   Omnibus  igitur  nol)is  attendendum,  quia 
3oi).  8, 11.  peccatores  sumus,  quod  Dominus  ait  ad  mulierem:  'Nec  ego  te  conderanabo, 
vade  et  amplius  n<ili  peccare,  sed  facta  secura  de  preterito  cave  futuro,  nee 
ego  te  condemnabo.    Delevi  quod  commisisti,  observa  quod  precepi,  ut  in- 
venias  quod  promisi.'  25 
SS.  18.         Nec  recedas  hinc,  donec  revertar  ad  te  portans  sacrifitium 
et  offerens  tibi.    'Queri  potest,  quare  Gedeon  ausus  fuit  sacrifitium  Deo 
offerre  pre^ter  locum,  ubi  iusserat  Dominus  ?  preter  tabernacnlum  quippe  suum 
Dens  proliil)ucrat  sacrificari  sibi,  cui  tabernaculo  postea  templum  successit. 
Tempore  autem  quo  fuit  Gedeon,  tabernacnlum  Dei  erat  in  Silo,  atque  illic  30 
ideo  tantum  legittime  posset  sacrificari.    Sed  intelligendum  est,  quod  illum 
angelum  primo  prophetam  putaverat  et  tanquam  Deum  in  illo  consuluerat 
de  oiferendo  sacrifitio.    Quod  ille  si  prohibuisset,  non  utique  fieret.'^  Merito 
etiam  queritur,  quoniodo  licite  sacrificaverat  Hellas  extra  templum  Dei,  quando 
et  ignem  de  celo  impetravit  et  pro})hetas  demoniorum  devicit?  quod  mihi  35 
non  videtur  alia  ratioue  defendi,  quam  illa  qua  defenditur  Abraham  factum, 


12  U.'M.  'Ego  qiinc|ue  iu  inteiitu  ve.stro  ridebo.'    Proverb.  1         15  3t.  Sff.  pro  timore 
17  ^.  SR.  pro  spe  18  luerif,  fef)tt  23  B  de  peccato      B  fntur.a  26  recedens 

31  pos.sit,  Ii  poterat  :i2  %.  9{.  Umis  tautuni  .sacrificaiidi  locus  33  proliibuerat 

')  August.  Quaest.  in  lud.,  luo  niid)  bie  ^iiitrcifung  auf  5Uiral)Qm  unb  (SliaS  fid^  in 
ganj  äf)nlid)er  äßcije  nnfdjUc^t. 


Praelectio  in  librum  luilicniii.  1515  flg. 


559 


quod  filium  suum  iussus  voluit  imolare.  Cum  enim  inbet  ille,  qvii  legem 
constituit,  aliquid  fieri,  quod  in  lege  prohibuit,  iussio  illa  pro  lege  habetur, 
quoniam  auctor  est  legis. 

Destruesque  aram  Baal,  quae  est  patris  tui.  «  25. 

Nota  hic  figuram  obedientie  perfecte,  unde  Gedeon  cogebatur  propter 
obedientiam  et  preceptum  Dei  parentcs,  fratres  et  amieos  et  omues  homines 
relinquere  simulque  honorem  et  amicitiam  omniuni  hominum  pro  nihilo  repu- 
tare,  cum  iubetur  destruere  altare  patris  sui  et  deo  oboedire,  et  agit  hic, 
quod  valde  pensandum  est,  contra  suos  et  totam  civitatem.  Dat  vero  se 
totum  voluntati  divine  more  monachorum  perfectorum  (licet  pauci  iam  sint). 
Ideo  eti am  Gedeon  passus  est  persecutioncs.  Quis  hoc  fecit?  Gedeon,»- 29. 
filius  loas.  Deduc  cum  nobis,  ut  moriatur.  Nota  hic  perfectam 'ö.  30. 
obedientiam  monachorum,  qiii  soUicite  debent  invigilare  circa  debitam  obe- 
dientiam tam  erga  Deum  quam  erga  prelatos,  ut  ne  iota  quidem  preteriret, 
(juin  omnia  implerent,  ut  legitur  de  quodam  Marro  mouacho,  qui  cum  literas 
incepisset  scribendo  et  a  suo  prelato  vocitatus,  statim  literam  dimisit  imper- 
fectam  et  obedivit.  Sic  etiam  perfecti  discipuli  Christi  deberent  obedire  et 
militare  pro  fide  et  veritate  et  religione  etiam  usque  ad  mortem  exemplo 
salvatoris,  cuius  obedientiam  Apostolus  scribens:  'foctus  obediens  usque  ad  ^jjiiit.  9, 8. 
mortem",  non  ait  qualemciinque  mortem,  sed  addit  'mortem  autem  crucis\ 
Illa  enim  morte  peius  nihil  fuit  inter  omnia  genera  mortium.  Nam  mors 
ipsa  protendebatur,  nc  dolor  citius  finiretur.  8ic  perfecta  obedientia  in  religiosis 
durat  usque  ad  finem,  nulla  interimente  tentatione  aut  adversitate. 

Dixitque  Gedeon  ad  dominum:  si  salvum  facis  per  manum  «•  3e.  37. 
meam  populum  Israel  etc.  Ponam  hoc  vellus  laue  in  area:  si 
ros  in  solo  vellere  fuerit  etc.  Figura  hec  non  satis  laudatur  in  scripturis, 
scilicet  de  vellere  et  rore,  licet  historia  communiter  de  virgine  super! )enedicta 
in  Omnibus  pene  locis  exponi  solet,  quod  scilicet  sicut  vellus  de  carne  quidem, 
sed  tamen  caro  minime  dici  potest,  sie  et  beata  virgo,  licet  de  carne  loachim 
et  Annae  nata  sit,  omnino  tamen  spiritualis,  non  carnalis  in  conversatione. 
Quod  vellus  impletum  roi-e  benedictionis  eternae  nobis  expressit  et  implevit 
concham  et  genuit  nobis  seculorum  servatoi'em,  ut  latius  in  B.  Bernardo 
aliisque  doctoribus  videre  li(;et.^ 

Sed  notandum,  quod  generatio  duplex  est:  carnalis,  secundum  quam 
secundum  carnem  generatur  nil  nisi  caro.  Non  enim  potest  fieri ,  ut  homo 
rursum  redeat  in  uterum  matris  sue  et  iterum  renascatur.  Sed  sicut  adSoO.  3, 4. 
nativitatem  carnalem  valent  muliebria  viscera  ad  semel  pariendum,  sie  ad 
nativitatem  spiritnalem  valent  viscera  ecclesie,  ut  semel  quisquc  baj)tizetur. 
Alia  autem  spiritualis  est,  de  qua  dicitur:  'Qui  non  ex  voluntate  carnis  etc.  Soii.  1, 13. 


3  B  quam  auctor  9  valide  11  liec  16  diniisit  inipletaiii 
1)  Üergt.  fSh.  III  4G8. 


560 


Praelectio  in  librum  ludicuni.  1516  flg. 


sed  ex  Deo  nati  sunt'.  Et  illi  designantur  in  vellere,  quia  licet  ex  carne 
uati  sunt,  tarnen  non  secundum  carncm  vivunt  nec  vera  caro  sunt,  quia 
afl;  if  13; 'dixi :  Dii  estis  et  filii  excelsi  omnes\  Et  nota  quod  dicitur:  'qui  uon  ex 
voluntate  carnis,  neqne  ex  voluntate  viri'.    'Carnem'  hic  pro  femiua  posuit, 

1.  Woj.  1, 23.  quia  de  co.sta  cum  facta  esset,  Adam  dixit:  'Hoc  nunc  os  ex  ossibus  meis'. 

(fpi).  5, 28.29.  Et  Apo.stolus :  'Qui  diligit  uxorem ,  se  ipsum  diligit.    Nemo  enim  unquam 

carnem  suam  odio  haljuit'.    Ponitur  ergo  caro  pro  uxore,  quomodo  et  ali- 

quando  Spiritus  pro  marito.    Quare?  Quia  ille  regit,  hec  regitur;  ille  im- 

perare  debet,  ista  servire.    Nam  ubi  caro  imperat  et  Spiritus  servit,  perversa 

domus  est.    Quid  peius  est  domo,  ubi  femina  habet  imperium  super  virum? 

Recta  autem  domus,  ubi  vir  imperat,  femina  obtemperat.    Rectus  ergo  homo 

30I).  1, 13.  ille,  uhi  Spiritus  imperat,  caro  servit.    Hi  ergo  non  ex  voluntate  carnis  neque 

ex  voluntate  viri,  sed  ex  deo  nati  sunt. 

i.SDfof. 21,         Nota:  Ludebaut  simul  Ismael  et  Isaac.    Videt  illos  Sara  Indentes  etc. 
9. 10. 

Hic  manifestum  est  sacramentum.  Ludentes  vidit  et  dicit:  'Eiice  ancillam 
et  filium  eius\  Quid  enim  mali  fecerat  Ismael  puero  Isaaco,  quia  ludebat 
cum  illo?  Sed  illa  lusio  illusio  erat.  lila  lusio  deceptionem  significabat. 
®a(.  4, 20.  Persecutionem  vocat  Apostolus  illam  lusionem,  ubi  ait :  'Sed  sicut  tunc  ille, 
qui  secundum  carnem  natus  erat,  persequebatur  illum,  qui  secundum  spiritum, 
ita  et  nuncV  i-  e.  qui  secundum  carnem  nati  sunt,  persequuntur  eos  qui 
secnndnm  spiritum  nati  sunt.  Qni  sunt  secundum  carnem  nati,  dilectores 
sunt  nuuidi,  amatores  seculi.  Qui  sunt  secundum  spiritum  nati,  amatores 
regni  celorum,  dilectores  Christi,  desyderantes  vitam  eternam,  gratis  colentes 
Deum.  Cave  igitur,  quando  vult  ludere  Ismael  cum  Isaac,  quando  tibi  blan- 
ditur  caro,  scilicet  quando  concupiscit  adversus  S2)iritum,  tunc  eiice  ancillam 
et  filium  eins  etc.  Spiritualiter  ergo  nascimur  et  in  spiritu  nascimur.  Spiritus 
invisibiliter  adest,  unde  uascaris,  quia  et  tu  iuvisibiliter  nasceris.  Sed  nemo 
de  spiritu  nascitur,  nisi  humilis  fuerit,  quia  ipsa  humilitas  facit  nos  nasci 
de  spiritu,  quoniam  prope  est  Dominus  contritis  corde. 

CAPUT  VII. 
aj.  5.         Qui  manu  et  lingua  lambueriut  aquas, 

'Plerique  latini  Codices  uon  habent  'manu  sua',  sed  tantummodo  'lingua 
sua',  quoniam  sie  intellexerunt,  quod  supra  dictum  est  'sicut  caues'.  Grecus 
autem  habet  utrumque:  'manu  sua  et  lingua  sua',  ut  intelligatur,  quod  manu 
aquam  raptam  in  os  proiiciebant:  et  hoc  erat  simile  bibentibus  canibus,  qui 
non  ore  apposito,  sicut  boves,  aquam  ducunt,  quam  bibunt,  sed  lingua  iu 


4  B  Carnale  hic     2(.  SR.  carn  pro  femina         10  peius  in  domo,  B  peius  enim  domo 

14  9t.  Ludit  Ismael  cum  Isaaco  16  11  malef'ecerat  22  B  muudi  et  amatores 
33  B  quum  sie 

')  a^crgl.  »b.  II  558. 


Praelectio  in  libmiu  tudicuni.  1516^^. 


561 


OS  raplunt,  sicut  etiam  isti  intelliguntur  fecisse'.^  Fuit  itaqiie  numerus ü'c 
eorum,  qui  manu  in  os  proiiciebant  aquam,  trecenti  viri.  'Neque 
enim  solent  liomines  ita  biljere,  ut  sine  ope  manus  lingua  sieut  canes  aquam 
hauriaut.'  'Quod  ita  igitur  prol)ati  sunt  isti,  per  quos  vinceret  Getleon,  ut 
similes  in  bibendo  canibus  dicerentur,  significat,  quod  et  contemptibilia  et 
ignobilia  elegit  Dominus.  Pro  contemptu  enim  canis  habetur.  Unde  dicitur : 
'Non  est  bonuni  tollei'e  panera  filiorura  et  mittere  eanibus'.  Et  David,  ut aKntt[).i5,26. 
se  tanquam  contemptibilem  abiieeret,  canem  se  appellavit  loquens  ad  Saul."^  i.Sam.24,ir,. 

Duo  sunt  genera:  lambentium  et  ore  bibentium. 

Ore  bibentes  sunt  adulatores  adulterantes  verbum  Dei,  lambentes  predi- 
catores  sunt  recte  verl)um  denuntiantes.  Hü  manu  et  lingua  laborant,  scilieet 
verbo  et  opere  et  de  labore  mamium  suarum  victitant  frugaliter,  bona  etiam 
temporalia  ad  sustentationem  pauperum  erogantes:  exemplum  sunt  in  populo 
Dei.  Ore  autem  bibentes  sunt,  qui  otio  vacant  nullo  labore  (ut  multi  Cano- 
nici et  Monachi)  victum  et  anüetum  procurantes,  et  quasi  suis  viribus  aliquid 
facturi  se  ipsos  violenter  ingerunt  per  phas  et  neplias,  dolose  per  numera  et 
pecuniani  impetrantes  (ut  Curtisani)  eanonicatus  et  offieia  etc.,  linguam  sub- 
dolam  habeut  adulando  superioribus  et  prelatis  ecclesiarum :  et  hi  ad  prelinm 
non  eliguntur,  sed  domum  revertuutur  vacantes  otio,  'pellicientes  animas  2.^)3iti.  2,  h. 
instabiles  etc.'  Nota  igitur:  sicut  sunt  duo  genera  ad  bellum  mittenda,  unum 
reprobatur  genus,  aliud  eligitur:  nam  lambentes  optimi  quique  sacerdotes  et 
monachi,  iam  digne  jirobati  in  igne  tentationis  ad  bellum  mittuntur,  f)re 
autem  bibentes  reprobi  inventi  circa  fidem  et  Dei  verbum  ad  domum  remit- 
tuntur:  ita  duplices  sunt  peccatores:  quidam,  qui  in  apertis  istis  temporalibus 
delinquuut,  et  hi,  cmn  ad  tentationes  pervenerint,  facile  devincuntur,  alii 
autem,  qui  spiritualibus  bonis  subornati  difficilioi'es  sunt  cognitu,  cum  optimi 
hominum  iuditiis  estimentur,  et  hi  difficillime  deiiciuntur  a  suis  opinionibus: 
hypocrite  enim  bene  incedere  cunctis  videntur.  Hic  maximus  grex  est  pon- 
tificnm  (ut  vei'eor)  et  monachorum  sive  sacerdotum  'cor  exercitatum  habentes  2.*¥otv.2,  u. 
in  avaritia,  maledictiouis  filii  derelinquentes  viam  rectam  etc.'  Hic,  inquara,  ' 
exercitus  Madian  tauta  veniunt  multitudine,  scilieet  superbia  tanta,  virtute, 
ambitione  et  potentia,  ut  opprimant  omnia,  ut  omnia  depascantur  et  nihil 
omnino,  que  ad  vitam  veram,  scilieet  Christianam  et  religiosam  pertinent,  in 
Israel  derelinquunt,  non  oves,  non  boves  etc.  Non  oves,  hoc  est  homines  SRidit.  e, 4. 
qui  verl)um  Dei  audiunt,  nec  boves,  i.  e.  doctores  vel  euangelii  predicatores. 
Nam  boves  olim  triturabant  frumenta.  Hinc  Euangelii  predicatores  bobus 
comparati  sunt,  ut  et  ipsi  debeant  triturare,  hoc  est  predicare  verbo  et  exemplo, 

1  Intelligitur  itaque  numerus         3  opeve  4  Itaque  igitur         5  Sia3  Jhieite  et 

\ef)lt  6  'Hu^.  (licit  14  91.  Lam!)eiites  potum  cauum  rltu  23  autem  lambentes 
24  Itaque;  ahex  e§  Beginnt  ^iet  ber  ^iadjfaö  ju  .Sicut  3.20  30  5t. 2Pet.2  34  %.%.  oves 
35  9t.  3{.  boves 

')  August.  Quaest.  in  ludic.  7,  G.  -)  August.  Qiiaest.  in  ludic.  7,  0. 

Sutöer§  Sffictfe.  IV.  3G 


562 


Praelectio  In  librum  ludiciim.  1516  ffg. 


segetes,  i.  e.  verba  enangelli,  quibus  populum  Christi  refitiant,  ut  Paulus  ait: 

i.jim.5, 18. 'Non  alligabis  os  bovis  etc.'  Azini  vero  sunt  homines  siinplices  et  devoti 
sive  parati  ad  omne  opus  bonum  faciendum  et  ad  omne  onus  pacienter 
sufferendum.  Nulluni  autem  Horum  animalium  Madianite  relinquunt  filiis 
Israel.  Videmus  enim,  quanta  vehementia  pontifices,  sacerdotes,  imo  et  reli- 
giosi  iani  resistunt  veritati,  ut  nemo  audeat  (etiam  si  concessum  fuerit  alicui 
a  Deo)  predicare  veritatem.  Nam  more  locustarum  devastant  et  quasi  uubes 
cell  tumultu  volitant.  Seimus  enim  locustam  aviculam  esse  que  segetes  de- 
vastat,  et  est  nociva  valde,  licet  in  Iiis  fiuibus  non  rara  avis  sit.  Dicitur 
Soci  1,4.  enim  locusta,  quasi  locum  habens  iistum.^  Unde  dicit  propheta:  Vesiduum 
eruce  locusta,  et  residuum  locuste  eomedit  brucus,  et  residuum  bruci  comedit 
SHicftt.  G,  5.  rubigo'.    Sic  non  immerito  Madian  quoque  locustis  comparatur  et  illi  qui 

i.Jim.4,1.2.  viam  veritatis  non  docent.  Id  enim  Paulus  agnovit,  quando  ait:  'Novissimis 
teniporibus  erunt  tempora  periculosa  et  venient  homines  mente  corrupti,  atten- 
dentes  spiritibus  erroris  et  doctrinis  demonioruni  in  hipocrysi  loquentium 
niendatium  etc.'  Cernitur  heu!  iam  hoc  publice  quod  Apostolus  predixit. 
Quanta  ignavia  scripturarum  huc  usque  decepti  sumus  somniis  doctorum, 
qui  etsi  nos  crucem  docuerunt,  nunquam  tarnen  ipsam  experti  sunt.  Hi  vero 
tales  boves  persequuntur  nec  etiam  permittunt,  scilicet  doctores  euangelii 
viam  crucis  recte  docentes,  scripturas  sacras  dispensantes.  Fuerunt  et  apostoli 
boves  in  ecclesia,  simul  et  prophete  illi.  Ergo  boves  reliquerunt  nobis  me- 
moriam  scripturarum.  Non  enim  de  suo  dispensaverunt,  quia  Domini  gloriani 
quesierunt.  Boves  ergo  illi,  scilicet  Apostoli,  Dominum  magnificaverunt,  non 
se.  Nostri  vero  doctores,  scilicet  scholastici,  et  de  scripturis  suis  fallunt  populos, 
ut  accipiant  ab  ipsis  lionores  et  laudes  et  non  convertantur  homines  ad  veri- 
tatem. Hü  non  solum  non  permittunt  in  Israel  boves  et  oves  et  azinös,  sed 
etiam  vendunt  oves  et  boves  et  ipsas  plebes.   Cui  vendunt?  Diabolo.  Quis 

i.*Pftr..%  8.  tollit  nisi  ille  leo  rugiens  et  circuiens,  querens  quem  devoret?  Vendunt 
igitur,  ut  dictum  est,  oves  et  boves,  quia  querunt,  que  sua  sunt,  non  que 
lesu  Christi,  et  mirandum  plane,  quid  prodest  acquirere  in  hoc  seculo  alicui 
episcopo,  sacerdoti,  religiöse,  cum  non  sit  de  hoc  mundo  et  cum  non  habeat 
hic  hereditatem  cum  filiis  seculi,  quodlibet  temporale  et  transitorium,  sive 
pit  pecunia  sive  voluptas  ventris  et  gutturis  sive  lionor  in  laude  humana, 
bum  sint  omnia  fumus  et  ventus  et  oninia  transeunt  et  decurrunt,  et  ve  his, 
presertim  religiosis,  qui  inheserunt  transeuntibus  illis,  quia  simul  transeunt. 

3oi).2, 14.15.  Agnoscere  niaxime  deberent,  ut  non  essent  negotiatores  mali,  boves  et  oves 

2  3t.  $R.  Azini  3  sive  patientes  ad  9  non  bielleic^t  ju  tilgen  1 1  commedit 
1.3  B  quum  ait  19  sequuntur  promittnnt,  B  permittunt  21  sil;  B  tDo'^l  rid^tig  .similiter 
24  B  sunt  scholastici  S5or  et  fitib  Söorte  nuSgcfaflen,  ctina  Dominum  non  magnificant  populum 
de  scr.  s.  f.  populos  20  perinittnntur,  II  permittunt  30  —  32  alicui  —  seculi  in  Äfajn= 
ntern  9e|et5t,  um  bie  35ßDrte  tjerborjuliefien 

')  ^licrgl.  3?b.  ITI  .593:  „locusta  quasi  loca  ustulat  et  urit". 


Praelectio  in  libnim  ludicum.  1516 f(g. 


508 


vendendo,  ne  cum  feoerit  Dominus  flagellura  de  resticulis,  eiiciat  eos  de 
templo  audientes  in  fine :  'ligate  illis  manus  et  pedes  et  proiieite  etc.'  Igitur,  9Jinttti.22, 
fratres,  diligentius  Deum  oretis,  ut  nobis  coneedat  sacros  habere  doctores, 
fjui  viam  veritatis  agnoseentes  nos  CJhristum  et  cruceni  doceant.  Omuino 
5  igitur  plaeet  institutum  hoc  probum,  ut  invocent  Dei  auxilium  ante  sermonis 
exordium,  ut  ipse  largiatur  id  quod  nos  omnino  uon  possumus.  Hortor 
iccirco  imumquemque  vestrum  devotius  hanc  orationem  implere  et  non  levi- 
cula  mente  invooare  Dei  auxilium,  ut  dicatur:  'Vade  in  hac  fortitudine  tna  etc.  midjt.  e,  u. 
Scito  quod  miserim  te\     Per  hoc  Dominus  ostendit  summe  sibi  placere, 

10  quicquid  ex  obedientia  operatum  fuerit,  presertim  cum  non  contra  Dei  pre- 
ceptum  mandatum  fuerit.  Sic  enim  Dominus  suis  imponit  grandia  et  magni- 
fica  pusilhs  et  abiectis  quibusvis  hominibus,  sie  etiam,  ut  minus  sapienter 
id  fieri  iudicentur,  insuper  et  Iiis  quibus  impomintur,  inqiossibilia  et  difficilia 
videantur:  sie  et  Christianis  infernum,  mortem,  carnem  niundumque  vincendum 

IS  iraposuit,  qne  apud  nos  impossibiha  videntur,  sed  non  apud  Deum.    Ob  id 

Dominus  ait  in  euangeHo:  'Nolite  timere,  pnsilhis  grex  etc."    Non  iccirco  i'm.  12, 32. 
attendendum,  quid  impositum  est,  que  apud  nos  imp ossibilia  videntur, 
sed  non  apud  Deum,  ut  compleamus,  aut  prolixiori  iuditio  sive  dehbe- 
ratione  impositi  gravitas  censenda,  sed  quid  a  deo  preceptum  sit,  nudto 

20  alacrius  anqilexandum,  cum  non  sit  a  nobis  ilhid  perficere,  sed  a  Deo.  Prima 

igitur  tentatio  inqwssibiHtatis  est  pusillanimitas :  iccirco  Dominus  dicit:  'J]go  DHitt.  e,  le. 
ero  tecum,  ut  percutias  Madian  quasi  viriim  unum\    Cum  enim  pusilhis  sis 
et  pusillanimus,  adero  tilii :  tantummodo  crede!    Ecce  quomodo  Dominus  ad 
evertendum  tantum  exercitum  virum  abiectorum  et  ex  minima  tribu  elegit. 

25  Sic  Petrum  piscatorem  ad  reducendum  totum  niundum  ad  Deum  elegit, 
sinn'liter  et  Paulum.  Quanto  enim  insipientior  huic  mundo  res  fuerit,  tanto 
coram  Deo  sapientior,  et  id  potissimum  contingit,  ut  sanctiora  queque  negotia 
aut  sancti  ipsi  hoc  modo  derideantur.  Id  inter  religiosos  assidue  contingit, 
ut  stultius  et  penitus  contra  dictamen  rationis  videatur,  quicquid  ex  obe- 

30  dientia  impositum  fuerit.  Grandis  inter  eos  tentatio,  veluti  ipse  expertus 
sum  frequentius,  ut  nuUa  mihi  videretur  ratione  excusandum  et  mox  penitus 
periturum  id  quod  ex  obedientia  factum  fuerit.  Sed  mirabile  dictu  statim 
aderat  dominus,  ut  quod  stultum  iam  olim  visum  fuerat,  ornatissimo  pro- 
gressu  perficeretur.    Nihil  igitur  affligit  quemvis  eornm,  quanquam  possibile 

35  modo  irapossibile  videatur,  id  quod  imponitur,  si  tantummodo  fide  fixa 
aggrediamnr  perficere  ilhid,  nihil  hesitando,  scientes,  quoniam  credenti  omnia 
possibilia  fiunt.  Sic  enim  fit,  ut  iustitia  Dei  stultitia  coram  hominibus  sit, 
et  econtra.    Cum  igitur  non  fuerit  contra  preceptum  Dei  id  quod  precipitnr. 


9  B  misenim  te  per         13  ea  fieri?         14  91.  D{.  Dominus  impossibilia  nobis  im- 
pnnit ,  sibi  autem  faciiima  [fo]  21  91.  SR.  pusillanimitas  potissimum  a  deo  invatur  et  ad 

magna  mittitur         24  abiectum?         34  proficeretur         37  B  possibilia  sunt 

36* 


564 


Praelectio  in  llbrum  ludicum.  ISlßflg. 


hilariter  et  sine  trepldatione  et  velociter  amplexandum  est  in  omni  humilitate 
et  simplicitate  firmaqne  fide,  aderitque  tibi  Dominus  et  quod  grave  et  im- 
possibile  tibi  videbatur,  leve  et  prorsus  suave  tibi  erit.  Hinc  ego  quoque  duos 
fratres  vidi  perfectissime  ambulantes,  ceu  mihi  persuadere  putavi.  Verum- 
tamen  Deus  deiecit  lianc  ipsoruni  quam  opinabar  perfectionem,  ut  tentationibus 
proculsi  uoscerent  Dei  magis  fervidi  in  Dei  amore  iuvocare  auxilium,  ut  foret 
sie  eorum  conversatio  acceptior  perfectiorque  coram  Deo,  que  iam  ab  liomini- 

i.6ov.3,i9.  bus  perfecta  iudicata  fuerat.    Igitur  sapientia  hominum  stultitia  coram  Deo 
est.    Et  sie  stultum  erat,  quod  Gedeon  tot  milia  hominum  in  itinere  vincere 
deberet,  et  racioni  peuitus  contrariuni  et  impossibile. 
t  58.  IG.         Dedit  tubas  in  manibus  eorum  lagenasque  vacuas. 
3ff.  9, 4.         Notandum  est  hic  dictum  Prophetae,  ubi  dicitur  [Esa.  9] :  'lugum  enim 
oneris  eins,  virgam  humeri  eins  et  sceptrum  exactoris  eins  superasti,  sicut 

Cmbnf.  3, 7.  in  die  Madian'.  Et  ilhid:  'pro  iniquitate  vidi  tentoria  Ethiopie  et  pelles 
terre  Madian'.  In  quibus  verbis  propheta  divino  afflatus  spiritu  hanc  historiam 
declaravit  pulcherrime.  Eramus  enim  primo  sub  iugo  oneris  omnes,  i.  e.  sub 
iugo  gravissirao.  Hebraismus  est  in  tota  authoritate.  Et  sub  virga  humeri, 
i.  e.  sub  virga,  qua  premitur  et  percutitur  humerus.  Eramus  insuper  sub 
sceptro  exactoris,  i.  e.  sub  praecepto  et  lege  exactore.  A  qua  lege  omnino 
onus  et  exactio  gravissima  nostris  erat  imposita  humeris,  quia  sicut  exactor 
est,  qui  exigit  vectigalia  huiusmodi,  et  onus  est,  quisquis  gravatur:  sie  et 
nobis  onus  legis  erat  impositum.  Virga,  qua  quis  impellitur,  significat 
i.6üi.ir,,.'ic.  stimulum  peccati.  Sceptrum  autem,  i.e.  potestas,  scilicet  virtus  peccati  lex 
@ai.  3, 10.  est.  Sed  quid?  Eramus  omnes  sub  maledicto,  ut  apostolus  ait,  Quod  pulchre 
propheta  vidit,  cum  ait:  'lugum  oneris  eins  etc.'  q,  d.  Sicut  filii  Israel  preme- 
bantur  a  Madianitis,  sie  et  nos  heu!  pressi  iacemus  onere  legis.  Sed  deus 
mittit  Gedeonem,  i.  e.  filium  suum,  ut  nos  liberaret.  Sicut  in  consequenti 
Sfj.  9,  G.  propheta  indicat:  'Parvulus  natus  est  noljis  et  filius  datus  est  nobis  etc. 
Principatus  autem  eius  super  humerum  eins  et  virga  humeri'.  Virga  crux 
Clu'isti  est,  que  omnia  vincit,  onmia  subdit  maiestati  Dei.  Quam  crucem 
Christus  tulit  super  humermn  et  superavit  inimicos  ludeos  nobis  in  exemplum, 
ut  et  nos  crucem  nostram  in  humeris  nostris  baiulemus  die  ac  nocte,  nec 
supervenientibus  tentationiljus  ac  suggestionibus  malis  sive  diabolicis  a  via 
crucis  deflectamus,  sed  perseverantes  in  vera  charitate  Dei  usque  ad  mortem 

CidIh'I.  8,  c.  firmiter  certare  debemus.    'Quia  fortis  ut  mors  dilectio',  sive  quia  nemo  eam 
vincit  sicut  mortem,  sive  quia  in  hac  vita  usque  ad  mortem  est  mensura 

Süt).  ir.,  13. charitatis,  sicut  dominus  ait:  'maiorem  charitatem  hac  nemo  habet'.  Sive 
l)otius  quia  sicut  mors  animam  avellit  a  sensibus  carnis,  sie  Charitas  a  con- 

3  (Ino  l'ratre.'?  G  ß  perculsi  12  B  dicit  Esa.  9  ü6er(irfcf)X'icten  17  SR.  lugum 
oneris  Ilebraiseu  fjo!]  21  hiiiusmocli,  et  fo  bie  Slnterpunftion  bcv  §onbfd)rift  22  9t.  9t. 
Onus  legis  25  Sic  filii  :35  %.  9J.  fortis  ut  mors  dilectio  37  Sed  dominus,  B  too^l 
rid^tig  sicut  dominus      haue  nemo 


Praelectio  in  librum  ludicuni.   1516  flg. 


565 


cupisceutiis  carnalibus.    Huic  subservit  8cientia,  cum  est  utilis.    Nani  siue 
illa  inflat.    Utilem  porro  scientiani  definiendo  moustravit,  ubi  cum  dixisset:  i.tsui.s,  i. 
'Ecce  pietas  est  .scieutia",  continuo  subiunxit :  'Abstinere  vero  a  malis  scientia 
est'.    Cultus  ergo  Dei  est  pietas. 

Ceperunt  buccinis  claugere  et  complodere  inter  se  lagenas.58.  lo. 

Tube  sunt  predicatores  Euangelii,  (juibus  auditis  nosmet  ipsos  in  pec- 
catis  constitutos  opprimimus  spiritualiter,  hoc  est:  abstiuemus  a  pravis  uostris 
actibus  penitudinem  de  ipsis  ferentes,  emendam  domino  promittentes ,  donec 
ad  Christum  toto  corde  convertamur.  Lagene^  vero  fictiles,  que  iuxta  voces 
tubarum  concusse  et  collise  sunt  ac  ardent  et  lucent,  ut  Madiauitas  confusos 
persecpiantur,  ut  fugiant,  hoc  est:  Martyrum  ac  sanctorum  Corpora  variis 
crucis  passionibus  confracta,  charitatis  et  veritatis  exemplo  mundum  erudie- 
ruut  et  impios  cum  sua  impietate  fugaverunt.  Sic  etiam  tropologice:  Dum 
caro  seu  carnalis  homo  verbo  crucis  et  virga  ferrea  coufringitur ,  vicia  cou- 
cupisceutiarum  turba  confusa  dispereuut  a  facie  virtutum  et  gratie  illustrantis 
hominem.  Nota  autem:  Succineritius  panis  quod  dicitur  ex  hordeo  etc.  Paniss.  13. 
hordeatius  vetus  testamentum  significat.  Panis  vero  similaceus  et  purissimus 
est  gratia  et  verbum  Christi.  Nam  sicut  lex  peccatum  facit  et  durior  est, 
sie  verbum  Christi  remissionem  confert  et  dulcior  est.  Hordeaceus  panis 
est  lex:  <juem  Volvi  inter  castra'  est  legem  predicare,  hoc  est  gladium.  Nam 
lex  occidit  et  iram  operatur.    Verbum  vero  Dei  vivificat.  9!bm.  i,  15. 

Nota  ergo  differentiam  inter  legem  et  Euangelium,  inter  novum 
et  vetus  testamentum.  Coguitio  est  duplex :  sui  et  dei.  Lex  docet  Cogni- 
tionen! sui,  Euangelium  vero  seu  novum  testamentum  docet  Cognitionen!  Dei. 
Cognitio  legis  vel  sui  humiliat,  coguitio  Dei  exaltat,  ut  dicitur:  'Dominus  i.Snm.3,7. 
pauperem  facit  et  ditat  etc.'  Homo  desperat  de  sc,  <]uia  peccator  ex  lege. 
Sed  iterum  salvatur  et  vivilicatur,  quia  Deum  habet  ex  Euaugelio,  qui  venit 
homiues  servare.  Quando  enim  deus  accepit  homineii!  infirmum,  peccatoreni 
ad  sananduni  seu  ad  recuperandum ,  ad  revocandum  a  peccato,  de  errore 
requirens  ovem  errantem  in  deserto,  tunc  agit  Deus  in  homine,  ut  homo 
seipsum  agnoscat  ac  in  spiritu  dicat  seu  cogitet,  ubi  sanationem  accipiat  et 
reconciliationem  dicens:  'Erravi  sicut  ovis  que  periit,  require  servum  tuum  etc.',  ¥1119,  ne. 
iit  apostolus  ait:  'virtus  vero  peccati  lex'.  Legem  ideo  dat  Deus,  iit  mani- 1.  Goi.  15,56. 
festet  agnitionem  peccati,  ut  est:  non  concupiscere,  non  furari  etc.  Et  hanc 
legem  ignoraverunt  ludei  uec  reputaverunt  peccatum  in  intcriore  homine, 
scilicet  corde,  si  non  opere  explerent  in  exteriori  homine.  Hoc  et  in  omnibus 
nobis  experimur,  quod  sine  concupiscentia  non  sumus  in  interiori  homine, 


1  Huc,  B  Huic         2  3t.  3i.  scientia        6  %.  9t.  tube        9  21.  fft.  lagene         10  ac 

Maclianitas       12  coiifracti       16  31.  3J.  succineritius  panis       17  B  est.  Panis      28  congiiitio, 

cienjo  3-  25        36  H  luitt  nun  in  eam  corrigircn,  ahn  nun  ift  tidjtin 

')  Söergt.  Sb.  III  33. 


566 


Praelectio  in  libruin  ludicum.  1516  flg. 


scilicet  iu  corde,  et  ad  mala  desideria.    Ideo  si  lex  non  esset,  tunc  homines 
concupiscere  non  esse  peccatuni  existimareiit.  In  agnitione  ergo  legis  agnosco 
et  considero  peccata  et  infirmitates  et  affectioues.    At  si  lex  non  esset,  tunc 
commutaretur  furtum,  homicidium,  falsum  testimonium  etc.    Sed  quia  pena 
est,  qua  quis  terretur  et  facit  i'etroire  ne  coucupiscat,  furetur,  occidat,  moeche- 
tur  etc.,  ideo  dicitur  virtus  peccati  lex,  i.  e.  lex  est  virtus  peccati,  lex,  scilicet 
ut  homo  per  legem,  timendo  eara,  non  peccet.    Homo  enim  non  iustificatur 
apud  Deum,  etiamsi  non  luechetur  vel  non  furetur  aut  occidat  manu  aut 
opere,  cum  cor  solum  iuspitiat  Deus.    Ideo  male  dicitur  ab  aliquibus:  'non 
sum  adulter,  non  sum  homicida  aut  für  etc.'    In  exterioribus  quidem  for- 
tasse,  sed  in  corde  furantur,  concupiscunt,  mechantur  etc.    Ergo  sine  gratia 
awatti).  5, 28.  secundum  euangelium  'qui  viderit  mulierem'  omnes  sumus  adulteri.  Nemo 
diom.  i,  Ii.  sine  peccato  vel  immunis  a  peccato.    Lex  igitur  iram  operatur,  i.  e.  ostendit 
et  demonstrat,  jcii^net  huiusmodi  peccata.    Ideo  homo  in  agnitione  peccati 
irascitvir  et  coutremiscit  iu  se  ipso,  i,  e.  er  erf(^ric£t.     Cui  autem  bellum 
excitat  et  timorem,  post  hoc  recogitando  peccata  penitet  et  revolvit  de  in- 
5.3«of.28,65. feruo,  de  celo,  de  extremo,  de  iuditio  etc.,  ut  dicit  Moses:  'Dominus  deus 
dabit  tibi  cor  pavidum  et  defitientes  oculos  et  animam  consumptam  merore  etc. 
3.2«üf.26,36.  Maue  dices:  Quis  det  mihi  vesperum?'   Et  alibi  dicit:  'Terrebit  eos  sonitus 
folii  volantis  et  ita  fugient  (juasi  gladium:  cadeut  nullo  persequente  et  cor- 
ruent  siuguli  etc.'    Igitur  si  lex  non  esset,  tunc  pro  nihilo  peccator  reputaret 
peccata.    Ergo  lex  impedit  et  obsistit  in  via,  e§  luerl^t,  ne  quis  peccet  exterius 
corporaliter  contra  legem  operando  propter  poenam  indictam,  ut  homicidis, 
furibus  etc.    luterius  autem  concupiscentia  in  corde  ad  peccandimi.  Lex 
ergo  finaliter  operatur  peccatum  et  mortem  et  facit  hypocritas,  exterius  quidem 
nihil  contra  legem  peccantes,  interius  autem  pleni  sunt  iniquitate  et  dolo. 
2 »;ci|.2o,i8.Notandum  igitur:  Quaudo  Dominus  fecit  audiri  tonitrua  ac  micare  fulgura 
et  nube  densissima  operiri  montem,  timuit  omnis  populus,  qui  erant  in  castris 
et  dixerunt  Mosi:  'Loquere  tu  uobis  et  audieraus,  non  loquatur  nobis  Dominus, 
ne  forte  moriamur'.    Petierunt  filii  Israel  mediatorem,  qui  loqueretur.  Ubi 
aperte  Euangelium  exprimitur,  quod  loqui  omuibus  debet,  ne  forte  peccator 
s.soioi.  18,18.  moriatur  agendo  contra  legem.    Ideo  Dominus  ait:  'Proplietam  suscitabo  eis 
3cicm.3i,.3i.  de  medio  fratrum  suorum  similem  tui  etc.'    Et  alibi  per  prophetam :  'Ecce 
.ficbv.    8. 9.  dies  venient,  dicit  dominus,   et  confirmabo  super  domum  Israel  et  super 
domum  luda  testamentum  novum,  non  secundum  pactum  (i.  e.  testamentura), 
3cicm.3i,33.quod  feci  patribus  eorum  in  die  qua  apprehendi  manum'.    Et  sequitur:  'post 
dies  illos,  dicit  Dominus,  dabo  leges  meas  in  cor  eorum  et  in  mente  scribam 
eas  etc.'    Hiuc  ergo  venit  euangelium,  quod  est  summum  gaudium,  summa 

1        ad  mala  desideria  crgänse  proclives         2  agnitionein  5  neque  concupiscat, 

H  ne       7  peccat       8  mecliatur        17  21.  SR.  trepida  conscientia  19  dicis        20  cadet 

23  pcta  indictam,  B  liii^ttg  poenam  27  facit  28  operire,  H  operiri  3t.  3{.  Möns 
l'umans        29  loquetur        34  31.  3i.  8  cap.  ad  Hebre. 


Pnielectio  in  libruni  luilicum.  1516  flg. 


567 


leticia,  eo  qiiod  est  desiderabile  et  delectabile.  Quia  cum  cor  iuquietatiir  et 
terretur  a  peccatis  per  legem,  tuuc  euangelium  dicit:  Vis  liberari  a  peccatis, 
a  tribiilatiunibus  tui  cordis,  eo  qiiod  contra  legem  peccasti?  crede  in  Christum 
lesum,  quia  pro  te  homo  factus  est  (ecce  euangelium),  illum  invoca,  illum 
adora,  et  dimittet  tibi  peccata  tua.  Lex  ergo  facit  peccatores,  Euangelium 
vero  consolatur  et  salvat.  Lex  est  verbum  humilians,  tribulaus,  vexans, 
damnans:  Euangelium  est  verbum  salvans,  exaltans,  consolans.  Lex  est 
ministratio  mortis,  damnationis  et  iniustitie:  Euangelium  est  ministratio  leticie, 
gaudii,  salvationis.  Igitur  dictum  est  per  prophetam:  'Ecce  rex  tuus  venit  ©ncf).  y,  9. 
tibi  mansuetus',  non  turbidus,  non  tristis,  ut  lex  loannis,  quando  predicabat 
baptismum  penitentie  in  remissionem.  Hiis  scilicet  qui  credunt  et  penitentiam 
suscipiunt,  dicit  Joannes :  'Ecce  (|ui  toUit  peccatinn  mundi',  ut  in  greco  habetur,  3oi).  1, 29. 
non  'peccata'.  Peccatum  enim  dicitur  bic  funbe  ober  Sdjlüci^  ober  ^ful  bc§ 
ganzen  mcnflfjcn»,  quia  totum  peccatum  est:  ab  illis  ergo,  a  peccato,  non 
nisi  per  Christum  possumus  liberari.  In  anti(jua  autem  lege  omnes  punivit 
filios  Israel  de  facto,  quando  contra  legem  peccassent,  et  sepe  multa  milia 
ludeorum  Dominus  interfecit,  ut  patet  in  multis  locis  Biblie.  In  novo  vero 
testaraento  seu  Euangelio  non  legimus  quenquam  a  Christo  interfectum,  quia 
filius  hominis  non  venit  iudicare  muudum,  sed  salvum  facere,  quod  perierat.  ^",('(t(^'jj^jj 
Ideo  debiles,  claudos,  surdos,  infirmos  legimus  Christum  sanasse,  non  inter- 
emisse.  Cum  ergo  lex  inquietat  ac  tentat  cor  uostrum  per  concupiscentiam 
contra  castitatem,  per  divitias  et  voluptates  contra  paupertatem  et  abstinentiam 
et  sie  deinceps,  tunc  nobis  ad  Euangelium  currendum  est  et  nomen  Christi 
invocandum  per  fidem.  Tunc  per  illius  gratiam  possumus  cor  nostrum  possi- 
dere  in  sanctificatione  et  honore,  emundaudo  prius  cor  nostrum  per  con- 
fessionem  et  penitentiam  ab  operibus  malis,  que  contra  legem  peccando 
contraximus.  Ideo  euangelium  dicitur  ©in  froltd^  Botfc^Clfft.  Quilibet  ergo 
predicator  debet  legem  publicare,  ut  cognoscant  homines  peccatum  ac  mortem 
ac  deinde  se  a  prevaricatione  legis  custodiant,  et  ediverso  debet  denuntiare 
euangelium,  nequis  prevaricator  legis  existens  [desperet],  quod  contra  legem 
adulterando,  furando,  falsum  testimonium  dicendo,  concupiscendo  etc.  peccavit. 
Quia  Christus  venit  sua  misericordia  non  sanare  iustos,  sed  male  habentes.  sofnuo- a,  13. 
Ideo  episcopi  et  certi  prelati  portant  pileum  vel  infulam  bicornem,  duas 
partes  habentem,  habentem  in  superioribus  jtüel)  Blettet,  ante  et  retro :  signi- 
ficat  spiritualitcr  duo  testamenta,  novum  et  vetus,^  que  quilibet  episcopus  seu 

2  tenetur  ober  terretur;  obci;  teutatur  3-  21?  3  31.  '31.  Comparatio  legis  et  euaiigelii 
10  B  irttertJungirt;  ut  lex.  loliaunes  quando  —  in  remissionem  his  scilicet  loaiins  11  3t.  9i. 
Joannes  14  31.  9t.  peccatum  18  31.  3J.  Christus  neminem  interfecit  19  perierunt 
28  31.  M.  predicatio  legis  et  [t.  est]  predicatoris  offitium  congnoiscant  30  exils  desperet 
bon  H  crgänacnb  eingeicfjattct  34  B  lä|t  ein  habentem  au§  B  significant  3t.  9i.  bcr 
.§onbf(i^rift  ift  eine  ^nfut  gcjeic^net 

»)  Sßergl.  Erasm.  Encom.  Moriae,  3lu5g.  ülniae  1747  i>g.  70. 


568 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


prelatu.s  debet  suis  subditis  denuntiare,  scilicet  qiiod  lex  damuat  et  mortificat, 
Euangelium  vero  salvat  et  vivificat.    Ita  etiam,  iit  populus  audiens  aduüretur 
niiattf).  7, 29.  super  doctrina  eorum,  non  sicut  scribe  et  pliarisei,  sed  sicut  potestatem 
sjinttf).  7, 24.  habentes  a  Deo  et  a  scriptura  sancta,  scilicet  euangelio,  ut  dicitur:  'qui  habet 
verba  mea  et  facit  ea  (potius  predicat  et  loquitur  ea),  siniilis  est  viro  sapienti, 
5.a)ioi.32,39. qui  edificavit  domum  suam  supra  petrara'.    Item:  'Ego  occidam  et  vivere 
faciam  (occidam  scilicet  malam  concupiscentiam  iu  lege,  et  vivere  faciam  sive 
per  filium  meum  sive  euangelium) :  percutiam  et  ego  sanabo  etc.'  Hoc  audiens 
q^i.  43, 2. populus  in  angustiis,  clamat  anima  eorum  ad  Dominum:  'Sicut  desyderat 
spj.  119, 94. cervus  etc."    Item:  'tuus  sum  ego,  salvum  me  fac\    Item:  'Sitivit  anima 

42,3.  , 

mea  etc. 

CAPUT  vm. 

s.  1.         Dixeruntque  ad  eum  filii  Ephraim:  quid  est  hoc? 

Hic  plane  notanduni  est  omnibus  prelatis  mira  humanitas  Gedeonis, 
qualiter  insurgeutibus  iu  eum  et  iurgantibus  Ephraim  ipse  humiliter  respon- 
©tmcfi>u.i5,i.  derit  et  sapienter,  non  immemor  illius  proverbii :  'Responsio  moUis  frangit 
iram,  sermo  durus  suscitat  furorem'.    Potuisset  hic  durius  agere  Gedeon 
contra  Ephraim  resistendo  atrociter,  sed  dedit  Deo  totum  bellum  et  victoriam. 
Et  Gedeon,  licet  dux  erat  et  princeps  in  Israel,  maluit  tamen  quiescere 
spiritum  subditorum,  (piam  süperbe  contra  Deum  presumere  et  eorum  spiritum 
conturbare:  omnibus  prelatis  in  exemplum,  qui  Semper  magis  insurgentes 
fratres  et  subditos  maxime  tentatos  consolari  in  spiritu  pacis  et  quietis  quam 
örti.  6, 1.  in  tumore  presumptionis  et  iracundie  debent ,  ut  apostolus  docet  in  spiritu 
leuitatis  arguere.    Et  hoc  maxime  attendendum  est  eis,  quod  dixit: 
!ü.  23.         Non  dominabor  vestri  uec  dominabitur  filius  mens. 

Hoc  dictum  Gedeonis  omnino  tangit  nostre  tempestatis  praelatos,  qui 
dominatiouem  estimautes  habere  in  subditos  sua  authoritate,  non  Dei,  cum 
Mom.  13,1.2.  tamen  omnis  potestas  sit  a  Deo  et  qui  resistit  potestati,  diviue  ordinationi 
i.518ctv.5,2.3.  resistit.    Sed  non  pascunt  gregem  domini,  non  spontanee,  sed  dominantes, 
i.qjiti.  5,4.  sed  turj)is  lucri  gratia  etc.    Sed  illis  timendum  est,  quod  non  immarcessi- 
i.-^ictr.s,  5.  bilem  glorie  coronam  percipient,  quia  'humilitatem  invicem  insinuate'  secun- 
dum  Apostolum.    Et  licet  sit  dux  constitutus  a  fratribus  suis,  non  tamen 
iam  vult  unus  esse  ex  eis,  abstractus  et  illectus  a  sua  concupiscentia,  scilicet 
vana  gloria,  et  hic  dicit:  'Non  dominabitur  Dominus,  sed  ego  dominabor 
vestri',  iguorans,  quod  Dominus  eum  super  infirmos  et  debiles  pastorem  cou- 
stituit  et  non  super  sanos  et  bene  habentes  tyrannum.    Cum  secuudum 
Domini  preceptum  debent  audire  parvuni  et  raagnvmi  ac  iudicare,  quod  iustum 
est,  et  milla  distinctio  personarum  debet  esse  vel  acceptio,  quia  Dei  iudicium 

5  predicet         6  %.  3i.  Ego  occidam  et  vivere  faciam         7  occidam  —  faciam  fe^tt 

I)ci  B      ß  seu  8  ])  seu         19  Et  Ephraim         29  spontanee  iam  30  B  sed  im- 

perii,  lucri  31  %üx  insinuate  eine  SücEc  im  Scjt  S'i  abstractos  36  tyrannidem 
38  distantia 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


569 


est.  Causa  autem  in  pi-upatulo  est,  quia  non  instant  iain  doctriue  vel  scripture 
sacre  scientie:  ideo  non  valeut  iudicare  seu  damnare  subditos  vel  etiam  eis 
predicare  verhum  Dei  nec  oportune  nec  iniportune.  Nani  nostri  temporis  3.xim.4, 2. 
prelati  peccata  et  transgressiones  delinquentium  subditorum  non  arguunt,  quia 
gladium  i.  e.  verbum  Dei  non  habent  in  ore,  unde  resistant,  et  quia  caues 
muti  sunt,  non  valentes  latrare  per  divinam  scripturam,  dissiniulando  culpas,  Scj.  se,  10. 
siraul  enini  in  predicatione.  Iccirco  bene  loquutus  est  ille:^  'Vereor  ne  inter 
prelatos,  (|ui  multuni  ab  suo  titulo  absunt  (hoc  est,  qui  lionores  querunt  et 
terrena  loquuntur,  non  divina),  et  inter  inonachos,  non  dicam  clericos,  qui 
Christi  paupertatem  et  mundi  contemptum  profitentiu-,  plusquam  munduui 
reperies'. 

Fecitqne  ex  eo  Gedeon  Ephot  et  posuit  illud  in  civitate»- 27. 
sua  Ephra  fornicatusque  est  omnis  Israel  etc. 

Ephot  dictum  est  hunierale  in  antiquo  testamento.     Nota:  sfcultani 
devotionem  exhibuit  Gedeon  Deo  eo  quod  suscepit  inaures  de  preda  et  in-  SJ.  ^4. 
stituit  singulare  altare  in  domo  sua  et  Ecclesiam  et  non  fuit  de  lege  Mosi 
contentus,  scilicet  de  Silo,  ubi  tunc  populus  adorabat  Dominum.    Nam  eins 
bona  iutentio  et  devotio  versa  est  in  idololatriam.    Populus  enim  inde  forni- 
catus  est  et  ftictum  est  Gedeoni  et  domui  eins  in  ruinam. 

'Quomodo  ergo  ista  vestis  de  tanto  auro  potuit  fieri?  Nam  et  mater 
Samuelis  fecit  filio  suo,  sicut  legimus,  Ephot  bat,  scilicet  Ephod  lineum, i.©nm.2,i8. 
quando  eum  Domino  dedit  in  templo  nutriendum:  ubi  evidentius  apparet 
hoc  genus  induraenti.  An  ideo  dictum  est:  'Statuit  illud  in  civitate  sua', 
ut  hinc  intelligeretur  aureum  fuisse  factum?  Non  enim  dictum  est  'posuit', 
sed  'statuit',  quoniam  ita  erat  solidum  et  validum,  ut  statui  posset,  hoc  est 
])ositura  Stare.  Hoc  ergo  illicitum  cum  fecisset  Gedeon,  fornicatus  est  post 
illud  omnis  Israel,  i.  e.  sequendo  illud  contra  legem  Dei.  Et  licet  idolum 
non  fuerit,  sed  unum  de  sacramentis  tabernaculi,  quod  ad  vestem  sacerdotalem 
pertineret,  preter  tabernaculum  simile  aliquid  fieri  fas  non  erat.  Et  propter 
hoc  peccatum  factum  est  et  illi  et  domui  eins  in  scandalum,  ut  sie  intcriret 
(ut  postea  scriptura  narrat)  tanta  eius  uumerositas  filiorum'.^ 

CAPUT  IX. 

Loquimini  ad  omnes  viros  Sichem:  Nunquid  melius  est  uta?.  3. 
dominetur  vobis  unus  vir  etc.    Sic  loquutus  est  Abimelech,  (jui  dicitur: 
'Pater  mens  rex'.    Hic  Abimelech,  cum  illegittimus  esset  et  a  Iratrum  con- 

1  instat  2  B  scientia  5  51.  9i.  episcopi  gladium  non  habent  7  sil  (simul), 
B  Similiter;  her  ©atj  ift  öcrftümmcU  8  B  quod  honores  IIB  reperias  15  in  aures 
24  hinc  fe^U  28  fuerit,  verum  de  tabernaculi  tabernaculi  29  similiter  31  Slug. 
quod  postea 

')  Gragmuy;  bcx-gt.  bie  faft  lüörtlid)  übcvcinftimineube  Stelle  im  SBriefe  an  5HcoL  ^Xin- 
axbm,  15.  Mai  1524,  0])us  Epistolarum  15'2!J  pg.  810.  -)  August.  Quaest.  in  lud. 

8,  26,  aber  Don  Et  licet  an  mit  ftaiieit  ^Ibtütjungcu  unb  '.Jluölnffutujen  tititt. 


570 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


sortio  divisus,  cum  secundum  verbum  Domini  legitimi  essent  heredes,  ipse 
qua  ai'te  potuit,  exquisivit,  quonam  pacto  talionem  suis  fratribus  exhibere 
posset,  impatientissime  exhereditationem  ferens.  Auspicatur  uamque  huma- 
num  cousilium  prudenter.  Nam  novit  Abimelech  plurium  odiosum  esse 
imperium  et  pliu-ibus  obedire  et  subesse  difficile,  Iccirco  hoc  persuasurus  5 
adsmnpsit,  quod  magis  precordia  commovere  posset,  licet  magna  presumtio 
erat.  Sic  nimirum  illud  hominum  geuus  quanto  vilius  videtur,  tauto  sublimius 
altiusque  extoUi  optat  et  quod  ex  genere  seu  Stirpe  non  habet,  id  astutia 
conferat  et  dohis.  Et  ne  hoc  consilium  austerum  magis  videretur,  lene  ipsum 
efficit  tradens  illorum  arbitrio  dicensque:  simul  considerate  quia  os  10 
vestrum  et  caro  vestra  sum  etc.  Ecce  oratorem,  qui  persuadere  potest 
et  aptissime  novit,  qui  minus  frauduleuter  id  incepisse  videretur,  eos  ad 
carnem  et  sanguinem  diligentius  transmittit,  ne  dedecus,  quod  ipse  portabat, 
ipsorum  quoque  esset,  cum  caro  et  os  illorum  esset.  Et  illud  quod  in  carne 
vel  de  carne  agitur,  sive  presumptio  sive  vana  gloria,  semper  male  finitur.  15 
Quod  autem  in  spiritu  vel  de  spiritu  procedit,  ex  Deo  et  secundum  Deum 
agitur  et  regitur.  Male  ergo  Abimelech  egit,  quia  malus,  spurius  et  illegittimus 
erat.  Horribilissimum  est  signum,  si  quando  nostra  facta  sie  felicem  habent 
processum,  nihil  sit  quod  impediat  ea.  Nam  si  acta  nostra  opera  bona  sunt 
et  iusta,  adversitates  et  contrarietates  invenient  non  modicas  et  pacieutur.  20 
Si  vero  mala  et  secularia  ac  levia  fuerint,  mox  hominibus  placent,  quia 
sentiunt  ea  que  carnis  sunt.  Ubi  notandum,  quod  sicut  inique  est  actum 
in  electione  Abimelech,  sie  iam  plerumque  fit  in  mundo  in  electionibus  pre- 
latorum.  Eliguntur  namque  iam  non  secundum  Dei  spiritum,  sed  secun- 
dum carnem.  Unde  ille  eligitur?  quia  potens  et  nobilis :  ille?  quia  amicus  25 
et  notus  etc.  Non  autem  ille?  licet  pauper  sit,  tamen  est  sapiens  et  probus, 
est  humilis  et  doctus.  Hic  qui  habet  spiritum  Dei,  reprobatur  et  eiicitur, 
is  vero  qui  secundum  carnem  sapit,  eligitur.  Et  sie  iam  deluditur  spiritus 
2.  Jim.  4, 3.  Dei  iu  catliedralibus  ecclesiis,  ut  compleatur  illud  Apostoli:  'coacervabunt 

sibi  magistros  prurientes  auribus'.  Tales  namque  impios  subditi  libenter  30 
audiunt  et  quicquid  solent  effutire,  quasi  redoleat  summam  sapientiam. 
Nam  qualis  est  eorum  vita,  talis  est  hodie  episcoporum  nimirum  doctrina 
et  carnalis  carnalia  sapit.  Et  plerumque  fit,  ut  qui  sie  secundum  carnem 
eligitur  et  non  secundum  spiritum  solum,  que  carnis  sunt,  sapiat.  Is  loquitur 
in  populis  et  subditis,  blanditur  scilicet  detractoribus  honoratque  peccatores  35 
negligentes  et  immortificatos  fratres,  qui  cum  adulatiouibus  suis  veniunt. 
Devotos  pauperes  fratres  ac  obedientes,  veritatem  corde  et  ore  loquentes, 
repellat  uecesse  est.  Hic  talis  prelatus  fratres  suos  interficit,  ut  regnare 
[possit]  secundum  carnem   cum  sibi  adherentibus,  quia  os  et  caro  sunt. 

4  plurimum  6  ad  sumpsit      presumta  8  est  genere  18  B  si  quum 

19  31.  3J.  llonibile  est  oinuia  nostra  uiinis  laeta  coiitingere        29  coacervabant       3U  21.  S. 
^.bimelech  electus  secundum  carnem         32  tales         34  sapit         39  possit  fe^U 


Praelectio  in  libruni  ludicum.   1516  flg. 


571 


Nomen  autem  Dei  seu  .spiritum  sanctiim  despicit  et  in  ipsum  Deuni  coutu- 
meliam  iacit,  et  licet  scientiam  habeat,  partem  tarnen  doctrinarum  poUuit. 
Huic  dico:  expedit  nt  mola  azinaria  alligetur  ad  Collum,  quam  ut  pusillum  Wnttfj.is.e. 
ac  mininium  scaudalizet  de  congregatione  sua.  Non  huic  salis  est,  quod 
bonis  scripturarum  pascuis  non  vescitur,  sed  insuper  reliquias  pascuorum 
suorum  conculcat  pedibus.  Hic  talis  cum  eligitur  (ut  heu  palam  patet),  cogitat 
Deus:  !^ai"t,  la^  fic  mad;cn  unb  eligirn,  quia  secuudum  carnem  eligunt,  scilicet 
ut  propriam  voluutatem,  libertatem  mentis  cousequantur.  Post  hoc  vero, 
cum  fuerit  factum,  dolent  eligentes  et  subiecti  eo,  quod  non  omnes  consecuti 
sunt  vel  consequuntur  quod  quesierunt,  dicentes:  'Ah!  quid  fecimus!'  in- 
cipientes  cum  Sichem  talem  pastoreni  detestari.  Tunc  Deus  respoudet:  'Ita 
voluistis  vos:  non  enim  secundum  me,  sed  secundum  vos  elegistis',  et  sie 
permittit  Deus  tribulari  subditos  a  prelato  taliter  electo,  quia  dolose  egerunt 
et  quia  sicut  cum  dolo  ceptum  est,  ita  et  uecessarimii  est,  ut  eo  modo  finiatur, 
quia  caro  et  sanguis  revelavit  eis,  non  pater  celestis. 

Dederuntque  illi  septuaginta  pondo  argenti.  2.4. 

Notandum  est  quod  'Brit'  dicendum  est,  non  'Berith'.    Nonien  enim 
loci  est,  non  idolum.    'Brit'  enim  idem  est,  quod  testamentum.^    Ubi  notanter 
dicitur:  Qui  ex  auro  couduxit  et  argento  viros  inopes  et  vag os  etc. 
(juod  Signatur.    Nam  in  cathedralibus  ecclesiis  edificantur  modo  uostris  tem- 
poribus  imagiues,  tabule  argenteae  et  iuauratae  usque  in  celum,  cum  tarnen 
coram  Deo  non  acceptantur  eo  quod  pompa  sit  et  vana  gloria  magis  (piam 
devotio,  quia  pauperes  non  curantur,  sed  inde  negliguntur.    Iccirco  Dominus 
ait  per  prophetam:  'Argentum  meum  et  aurum  tulistis,  desyderabilia  mea  etscici3, 5. 
])ulcherrima  intulistis  in  delubra  vestra'.    'Detestor  ego  superbiam  lacob  et 
domos  eins  odi.'    |Amos  5]  'Holocautomata  et  munera  vestra  non  susci])iam:  simo«  6,  s. 
et  Vota  pinguium  non  respitiam'.     'Quia  multiplicavit  populus  [Ephraim]  §of.' 8,11. 13. 
altaria  ad  peccandum:  facte  sunt  are  in  delictum.    Hostias  Offerent,  imolabunt 
carnes  et  Dominus  non  suscipiet  eas.'    Sed  hec  ait  Dominus  [Zaccha:  1]: 
'luditium  verum  iudicate  et  misericordias  et  miserationes  facite  unusquisqueSocf).  7,9.10. 
cum  fratre  suo,  et  viduam  et  pupillum  et  advenam  et  pauperem  nolite  ca- 
lumniari  etc.'    Et  alibi:  'Subvenite  oppresso,  iudicate  pupillo,  defenditeSof. i,  ii.is. 
viduam  etc.'    Insuper  'lavamini,  numdi  estote  etc.'    Utinam  episcopi  et 
canonici,  presbiteri,  etiam  religiosi  hec  mente  tractarent  et  corde  magis  [estivo] 
incliuarentur  et  prompti  essent  ad  sustentandos  pauperes  et  ad  succurrendmn 
necessitatibus  proximorum  quam  ad  superfluas  curiositates  ecclesiarum,  cum 

9  B  subiecto         11  respondit  14  .sie  cum  16  B  poudera,  21  ßignatui-, 

B  significatur  23  3t.  SR.  lolielis  3  26  31. 5R.  Arnos  6  Arnos  5  ü'6eTgei(]^tie'6en  Holo- 
caustomata  27  31. 9t.  Oseae  8  Ephraim  Ü6crgefd)riet)cn  29  Zaccha:  1  üfiergefd^rietien 
32  3t.  3i.  Esa:  10  34  estivo  jc^eint  micber  auSgeftric^cn  ju  fein  35  31.  M.  contra  prae- 
posterum  dei  cultuni 

1)  nn^3 


572 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


a)!atti).25,34f.  Dominus  sit  dicturus  in  die  iuditii :  ' Venite  benedicti,  quia  nudus  fui,  sitivi, 
esurivi  etc.  et  dedistis  mihi  etc.'  Et  quod  nostris  temporibus  magis  terribile 
videtiir  in  ecclesiis,  quod  quanto  maiores  sunt  prelati,  tanto  etiam  ditiores, 
nunquam  saturantur,  uunquam  dicunt:  sufficit,  cum  tarnen  pauperes  de  the- 
zauris  eorum  foveri  et  sustentari  debeant,  et  licet  a  divitibus  nobilitatibus, 
a  rusticis  pauperculis  quottidie  census  tribuuntur  et  reditus  assidue,  tarnen 
ante  ostium  pelvis  est,  ut  merito  Semper  accipere  magis  intendant,  et  nun- 
quam dicimt:  sufficit.  Ideo  ob  divitias  una  ecclesia  ceteris  nonnunquam 
prefertur,  eriguntur  sublimiora  tecta,  ornant  sumptuosiores  parietes,  curiosiora 
altaria,  in  quibus  lucet  vanitas  carnalitasque  in  pictura  seu  imaginibus,  in- 
stituunt,  et  nisi  iam  esset  superfluitas  pecuniarum,  non  illa  et  alia  fundarentur 
in  ecclesiis,  cum  tarnen  j^roh  dolor!  pau2)eribus,  quibus  ubique  dandum  est, 
nihil  tribuitur.  Ideo  Dominus  Dens  illas  solemnitates  et  festivitates  a6Ia§  odit,^ 
3ci.5'j,  6.  quia  'opera  eorum  0])era  inutilia  et  opus  iniquitatis  in  manibus  eorum  etc.' 

Verum  habebat  et  Dominus  loculos  et  a  fidelibus  oblata  conservabat 
et  suorum  necessitatibus  et  aliis  indigentibus  tribuebat.    Tunc  primum  eccle- 

ffliaiti).  6, 34.  siastice  pecunie  forma  est  instituta:  ubi  intelligeremus ,  quod  precepit,  non 
cogitandum  esse  de  crastino,  non  ad  hoc  fuisse  preceptum,  ut  nihil  pecunie 
servaretur  a  sanctis,  sed  non  Deo  ])ro  ista  serviatur  et  propter  inopie  timorem 

1.  Jan.  5, 16.  iustitia  deseratur.  Nam  et  apostolus  in  posterum  providens  ait:  'Si  quis 
fidelis  habebit  sufficienter,  tribuat  eis,  ut  non  gravetur  ecclesia,  quo  veris 
viduis  sufficere  possit'.    Ubi  clare  patet,  quod  ea  que  sunt  ultra  necessitatem 

3H)flftfM7,24.  victus,  debent  tribui  viduis  et  pauperibus,  cum  non  in  manu  factis  excelsus 
3c(.  5, 8.  habitat,  sed  celum  sibi  sedes  est  etc.  et  Dominus  talibus  comrainatur:  'Ve 
(pii  domum  et  domum  copulant,  simul  agrum  et  agrum  ad  terminum  loci', 
äß.  8.         lerunt  ligna,  ut  ungerent  super  se  regem  dixeruntque  olivae. 

Oleum  lene  et  mite  est,  immLxtibile  alio  liquore,  propterea  supernatat 
super  omnes  liquores,  ut  si  iufunditur  aqua,  statim  submergitur.  Balsamum 
autem  et  vinum  permixtionem  paciuntur.  Oleo  autem  leticiae,  i.  e.  gratia, 
que  Semper  supereminet  et  transvolitat  cuncta  mundana,  ungendus  est,  qui 
vult  aliquid  agere  aut  aliis  preesse,  ne  oleum  permisceatiu'  adulterinis  liquori- 
3c(.  1,22.  bus,  hoc  est  humanis  laudibus  aut  favoribus,  ut  propheta  clamat:  'Argentum 
tuum  mutatmu  est  in  scoriam'.  Sic  qui  multas  virtutes  pravis  quibusque 
actibus  permiscent  aut  ipsas  sine  charitate  congregant,  ipsi  non  oleum,  sed 
mixtum  (]uoddam  habent.  In  (juibus  ergo  adhuc  est  favor  aut  laus  humaua, 
mixti  sunt  ut  balsamum  et  vinum,  ba§  fein  frutn  fc^cltf,  sed  non  placent 


6  redditus  11  iiisi  non  esset         13  B  retribuitur     a!loi  ober  a5]SIa§,  B  a  

15  conservans  19  9t.  S.  pauperibus  ante  omnium  dandum  20  iustitia  fc^tt  fcei  B 
25  qui  dominum,  übiic  übcvgefc^riefcctt  domum  26  ingerent  27  B  leve  30  B  mun- 
dana. Ungendus  36  mixte 

')  Söi-rgi.  8utf)crä  »rief  an  epatatiii  Dom  15.  ^cbv.  1518,  (Anberg  I  155. 


Praelectio  in  libnim  ludiciim.  1516  f(g. 


573 


Deo,  quia  hypocrite  suut,  et  tales  permittit  iiiterdiun  Dens  regnare  super 
subditos  propter  eorum  peccata  et  negligentias  seu  etiam  inobedientiam.  2)Qn 
man  foü  uBer  bie  frof(^§  n\ä)t  bcn  ftorc^  fe|en,  ut  dicitur:  'Angelus  malus  scvicsiu.  n, 
mittetnr  super  eos'.  Et  alil)i  per  prophetara  dominus  ait :  'Dabo  tibi  regem  Siof-  i3.  ii. 
in  furore  meo,  quoniam  ad  amaritudinem  concitasti  deum  tuum:  desiderabyle 
argentum  tuum  Urtica  hereditabit,  lappa  in  tabeniaculis  eorum,  Scitote, 
Israel,  stultum  prophetam,  insauum  virum  spiritualem  etc.'  '^an  loiber  (ut 
hoc  iuste  fit)  ein  I)art  ^olc^  9cf)ort  ein  %rt  feil,  scilicet  contra  duros  et 
rebelles  et  inobedientes  subditos  necesse  est,  ut  sit  duinis  et  animosus  ac 
vanus  prelatus. 

Arbor  fici  est  Charitas.  Ficus  enim  dulcis  et  suavis  est,  ut  etiam 35.  lo. 
virtus  est  ipsa  Charitas.  Homines  ergo  mites  sunt,  scilicet  pleni  charitatura, 
ut  non  reddant  malum  pro  malo.  Nam  Charitas  vera  et  non  ficta  Semper 
bonum  agit.  Immo  ipsa  bonum  pro  malo  reddit.  Sic  etiam  ediverso  multi 
prelati  inveniuntur,  qui  oleum  habent,  i.  e.  gratiam,  et  ficum,  i.  e.  charitatem, 
(juod  etiam  habent  vinum,  i.  e.  sapicntiam,  quam  ut  administratores  seil  pre- 
lati habeant  ecclesiarum  necessnm  est.  Alias  ipsa  administratio  periculo  seu 
tentatioue  non  caret.  Oportet,  inquam,  ut  prelatus  quisque  sapientiam  habeat 
seu  gladium  oris,  i.  e.  verbum  Dei,  et  non  coutremiscere  ob  perpetuam  pugnam, 
quam  cum  immortificatis  subditis  habet,  sed  stare  firmiter  et  fortius  con- 
certare  pro  lege  Dei  et  se  ponere  in  adverso. 

Abimelech  quoque  etc.    Ascendit  in  montem  Selmon.  «.47.48. 

Selmou  mons  'fortis  imago'  vel  'virtutis  iimbi'aculum'  est,  ut  in  psalmo 
dicitur:  'dum  discernit  celestis  reges  super  eam,  nive  dealbabuntur  in  Sei- *)•  gs,  i.',. 
mon  etc.""^  Christiani  in  umbroso  monte  albescent  per  Christum.  Nam  Selmon 
mons  arboribus  consitus  erat,  ideo  tenebrosus  dicitur:  ber  finftcrbergf ,  ut 
lucus  a  non  lucendo^  per  figui'am.  Ecclesia  ergo  per  Selmon  designatur. 
Nam  quando  in  errore  est  vel  lite  per  hereticos  aut  scismaticos,  tunc  dealbatur 
super  nivem,  licet  mundo  tenebrosa  videatur,  tamen  coram  deo  lucidissima: 
sicqne  fit,  ut  qui  videtur  sapiens  in  hoc  seculo,  stultus  fiat,  ut  sit  sapiens,    mov.3,  is. 

CAPUT  X. 

Afflictusque  est  Israel   nimis  et  clamantes  ad  Dominum«. 9.  lo. 
dixerunt:  Peccavimus  til)i  quia  dereliquimus  te.  Dominum  Deum 
nostrum  et  servivimus  Baalim  etc.    Hic  duplex  tentatio  expriniitur 
et  quidem  veheraentissima:  prima:  veniam  petentibus  suamque  cnlpam  agno- 
sceutibus  Dominus  benefitia  ipsis  exhil)itia  obicit.    Grandis  hec  et  satis 

4  Vvilg.  'Angelus  crudelis  niiftetur  contra  enm'         15  ficus 
Iß  3t.  3i.  Oliva  ^ 

ficus  /  regenti  conveniunt       17  B  necesse       24  regis       34  servimus 

virtus  [L  vinum]  ' 

•)  iiergt.  »b.  III  387.         ^)  Quintil.  tle  instit.  orat.  1,  6. 


574 


Praelect.io  in  Hbrum  lutHcum.  1516  flg. 


pugnans  tentatio  est,  iit  si  quando  homo  veniam  postulet,  eulpam  suam 
humillime  agnoscens,  et  tarnen  veniam  non  impetrat,  sed  andit  ea  que  inaniter 
assumpserat  benefitia :  non  parva  nascitur  cordis  tnrbulentia  et  exinde  pleri- 
que  solent  redire  prevaricatores  ad  cor.  Secunda,  quando  talibus  etiam 
penitus  negatur  miseratio  et  indulgentia  seu  venia  et  ab  eo  potissimum,  sine  5 
quo  salvari  impossibile  est.  Quanta  estiraanda  contritio  cordis  seu  dolor, 
SS.  13.  14. quando  audiebant  a  Domino:  non  addam  ultra,  ut  liberem  vos:  ite  et 
invocate  deos,  quos  elegistis,  et  ipsi  vos  liberent  in  tempore  angustia : 
quid,  rogo,  eorum  tunc  anxia  meditabantur  precordia  hec  talia  audientia? 
@r  left  [ie  ein  großen  [to^  tctjben,  sed  audiamus,  quid  filii  Israel  dixerint  10 
33.  15- ad  Dominum :  peccavimus,  redde  tu  nobis,  quicquid  placet,  tantum 
nunc  libera  nos!  Nonne  Domine  extra  te  nobis  nulluni  est  auxiliura  et 
nuUa  spes  nisi  in  te,  Domine!  Adiuva  nos  miseros,  plebiculas  tuas,  creaturam 
tuam  eripe  de  manu  angustiae.  Quorsum  declinabimus  auxilium  prestolaturi, 
si  a  tua  facie  reprol)ati  et  eiecti  fuerimus,  q.  d.  f)aBen  lüir  bid)  öeiJttorffen  15 
unb  öerfto^en,  iDolIen  "mix  hxä)  iDiber  ouff  ergeben  unb  er^ot^en.  Iccirco 
58.  le.omnia  idola  alienorum  deorum  de  suis  finibus  eiecerunt  et  ser- 
vierunt  Domino  Deo  etc.  Sic  in  tentationibus  exerceri  utilissimum  est, 
ut  discamus  contra  spem  in  spem  credere  —  id  nimirum  in  cruce  sensit  Domi- 

^""J'  jg'j^' nus,  quando  clamabat:  'Hell,  Heli,  Azabthani',  —  et  cum  lob  dicere:  'etiam  20 
si  me  occiderit,  in  ipso  sperabo'.    Necesse  est  enim  fidem,  spem,  charitatem 
esse  in  cniuslibet  boui  operis  et  passionis  initio,  et  tarnen  post  passionem  et 

i.Cior.  11, 19.  opus  ea  que  latuit,  fit  manifesta,  ut  qui  probati  simt,  manifesti  flaut,  quomodo 
lob  tentatus  est  et  Abraham  etc. 

CAPUT  XI.  25 
83.12.         Misit  lepte  nuntios  ad  regem  Amnion,  qui  ex  persona  sua 
dicerent  etc. 

Iste  rex  Amnion  aliquot  forte  annos  terram  filiorum  Israel  ante  eornm 
introitum  possederat,  et  tarnen  non  erat  ipsius  nisi  per  titulum,  sicut  iam 
quoque  principes  alienarum  regionnni  titulos  habent,  et  sie  contingunt  tarn  30 
atrocia  bella  ob  exigue  terrae  amplitudineni  et  tantus  sanguis  effunditur  propter 
eam,  ut  malint  plurimorum  hominum  mortes,  quam  tantillo  spacio  carere. 
83.30.         Votum  vovit  lepte  domino  dicens:  si  tradideris  etc. 

Notaudum  quod  Hebrei  neutruni  genus  non  liabent.  Ideo  dicitur  'qui- 
cunque"",  i.  e.  'quodcunque  aut  quicquid  ^  primo  egressum  fuerit  de  foribus 
meis'.    [Non  enim  hominem  sacrificarc  destinaverat.] 

1  pugnans ;  pungens  ?  2  humilime  9  91. 5R.  Tentatio  vehemens ,  cum  preces 
nostre  in  angustiis  a  domino  repelluntur  14  B  postulaturi  19  B  egit  Dominus 

29  possiderat        32  plurimum         37  Non  —  de.stinaverat  am  9ianbe     Nnn  cum  hominem 

')  SDagcgen  Augu-st.  Quaest.  in  lud. :  „Nec  ait  'quodcunque  exierit'  . . .  sed  ait  'qur- 
cunque  exierit,  offeram  eum':  ubi  procul  dubio  nihil  alind  quam  hominem  cogitavit" 


Praelectio  in  librum  Iiulicum.  ISlGflr;. 


575 


Revertenti  autem  lepte  in  Maspha  donium  suam  occurrit  ei  as.  34. 
filia  sua  unigenita.  Sic  enim  sanctos  suos  quandoque  labi  concedit  Deus : 
stiiltnm  naraqiie  Votum  fnerat,  potuisset  enim  et  ipsi  uxor  occiirrisse.^  Venun 
ne  in  preceptum  peccaret,  filiam  oecidit.  Prius  tarnen  ipsa  dilationem  petiit,  35.  37. 
iit  suam  defleret  virginitatem.  Nam  in  veteri  testamento  mnlier  erat  miser- 
rima,  que  non  protulisset  fructum.  Ideo  virginitatem  deplanxit.  Hic  passim 
varie  sentinnt  doetores,  peccaritne  lepte  an  non  interficiendo  eam,  an  eam 
dimiserit  et  non  interfecerit.  Quidam  eum  volunt  civiliter  interemisse  filiam, 
hoc  est  per  relegationem ,  et  qnod  non  eam  imolaverit  comburendo.  Nos 
vero  estimamus  contra  textum  seu  scripturam  non  esse  deelinandum,  eo  quod 
clare  habet,  quod  eam  ofFerebat  in  holocaustum  et  fecerat  ei  sicut  voverat, 
et  licet  ipsa  non  peceavit,  lepte  tamen  non  excusatur  a  peccato  etiani  mor- 
tali.  Displicere  namque  hoc  genus  sacrificiorum  Deo  evidenter  seriptura 
testatur.  Nam  cum  omnia  primogenita  sibi  dicari  et  sua  esse  voluerlt  atque 
preceperit,  redimi  tarnen  a  se  voluit  primogenita  hominum,  ne  imolandos 
Deo  crederent  filios  quos  natos  primitus  suscepissent,  et  hoc  apertius  seriptura 
loquitur,  quod  humana  holocausta  sie  deus  improbat,  ut  prohibeat  detestans 
ea  in  aliis  gentibus  et  populo  suo  precipiens  ne  audeat  imitari.  His  igitur 
testimoniis  sancta  seriptura  ostendit  Deum  non  solum  non  diligere,  verum- 
etiam  odisse  talia  sacrificia,  in  quibus  homines  imolantur.  Licet  ad  Abraliam 
simile  presumpsisse  legimus.  Sed  'distat  hoc  quod  lepte  fecit  a  facto  Abraham, 
quoniam  ipse  iussus  obtulit  filium,  iste  autem  fecit,  quod  et  lege  vetabatur 
et  nuUo  speciali  iubebatur  imperio.  Nam  et  Dominus  quod  non  delectaretur 
talibus  sacrifitiis,  in  ipso  Abrahe  filio  ostendit,  cum  patrem  a  filii  interfectione 
inhibuit  ac  arietera,  quo  sacrifitium  licite  compleretur,  apposuit\^  Sic  Deus 
sanctioi-es  cadere  permisit  et  permittit,  ut  nobis  peccatoribus  foret  cousolatio 
et  fidutia  in  Deum  videntibus  nobis  talium  virorum  post  lapsum  resurrectionem, 
ut  David,  Petrus. 

CAPUT  XII. 

Ecce  autem  in  Ephraim  orta  est  seditio.  fs.  1. 

Notandum  quod  Ephraim  resistebant  et  contradicebant  Gedeoni,  qui 
tacuit  et  nihil  quod  durius  esset,  respondcret  ipsis,  nec  a  Domino  malum 
inferebatur.  Sed  iam  iterum  insurgentes  in  lepte  insurrexerunt  contra  eos, ».  g. 
et  interfecti  sunt  de  eis  xlü  milia  hominum.  Sic  plerumque  Dominus  pec- 
cata  nostra  se  videre  dissimulat  et  tempore  oportuno  durius  corrigit.  Gedeon 
lenia  admodum  verba  eis  dabat.     Hinc  vero  duritiam  eorum  vehementius 


1  Malplia  In  donnim        3  B  ipsa       7  peccaret  ne       19  sancte  seripture  24 
Deus  humanam  victiniam  non  vult         36  B  levia 

')  SJfrgt.  Angust.  Quaest.  in  lud.   „filiam  in  tanta  paterna  o^loria  quis  posset 
anteire  nisi  forte  uxorV"  ^)  SUeTfürjteS  6itat  aitS  August.  Quaest.  in  lud.  3U  11,  39. 


576 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  ftg. 


corrigit.  Ubi  iiotatur,  quod  omiiia  que  in  antiquo  testamento  acta  sunt  In 
gladio,  in  preliis,  sieut  hic,  iam  in  novo  debent  fieri  in  verbo  Dei,  i.  e.  gladio 

«•  3. Spiritus.  lepte  nainque  ait:  posui  animam  meam  in  nianibus  meis, 
i,  e.  exposui  vitam  meam  et  defendi  me  in  viribus  raeis,  sed  dominus  eos 
dedit  [in  nianus  meas|.  5 

SB.  5.         Occupaver untque  Gaaladite  vada  lordanis. 

Nota:  vitiuin  lingue  habebant  E})hratei.  Debebant  proferre  'Schiboleth' 
et  non  poterant,  sed  dicebant  'Sceboleth',  et  erat  dilferentia  inter  eos,  sicut 
inter  Misnenses  et  Saxones  in  literis  qnibusdam  exprimendis,  ut  nos  Misnenses^ 
dicimus  'sanctificetur',  Saxones  vero  'sanctifizetiu'V  inter  ze  et  ce  etc.  Quid  lo 
enim  lingua  irapedita  denotet,  quae  Scheboleth  prouunciare  nequibat,  paulo 
apertius  videanius.  Videtur  mihi  Schema  quoddam  in  Exodo  habere,  ubi 
2.aiioi.4, 10.  Moses  impeditum  se  esse  dicit  et  tardum  ad  loquendum  ab  heri  et  nudius- 
tertius  etc.,  ex  quo  locutus  fuerat  illi  Dominus.  Blesos  quidem  ludeos  esse 
scimus  iuxta  expressionis  sui  idioniatis  exigentiam.  Verumtamen  lingua  liec  is 
impedita  legis  est  gratie  ignara,  quam  uobis  Dominus  noster  lesus  Christus 
confert,  qui  rectissime  Scheboleth  exprimit:  iccirco  de  ipso  scriptum  est: 


2  scilicet  hic,  B  h)of|(  Ttd)tig  sicut  3  %.  M.  Hebreorum  bellis  successit  gladius 

novi  testameiiti ,  i.  e.  verbiim  dei  4  eas  5  in  manus  meas  fe^It  8  Schiloletb 
13  imperitum  14  ]{  Bleses  15  esse  sciimis  esse     B  expressionem  16  gratia, 

H  gratiae        17  exprimitur,  ater  ur  toiebcr  geftrti^cn 

ߧ  ift  Quffaflenb  gcfunbcn  iDorben,  boß  Sut^er  fid)  al§  Uieifencr  f)ier  bejeidjnct;  man 
f)at  bof^er  bicfe  ©teile  aU  ^itrgument  gegen  feine  Serfaffevjdjoft  Dertoenben  moflen.  ^ai  Se= 
frembenbe  bce.  '?tu5brurf-s  liiirb  fid)  nid)t  babuvd)  l)cüen  iaffen,  bnf}  man  auf  ©teilen  öertoeift, 
tuie  fie  fid)  feit  ber  2.  .^älfte  hei  16.  ^aljrt).  finben,  in  bcnen  „meifjnifc^"  gcrabe^u  aUi  33e= 
aeidjnung  fiiv  bie  burd)  SntI)eTa  SBibeliiberfetjung  nnb  burc^  bie  (Erbauungsliteratur  fid)  t)er= 
breitenbe  gemeine  beutfd)e  ©d)riftfpra(^e  gebraucht  toirb;  öergl.  3. 5ß.  5!Jfatf)efiu§ ,  .g)iftoricn  bon 
Sint^erg  Seben,  ^Jtürnberg  1566  CLIX'^;  |)ormal)r,  2afdjcubud)  für  bie  baterl.  ®efc^.  1840,  @.  390; 
^Petrus  3Ubinu§,  Commentarius  novus  de  Mysnia.  SKittenb.  1590  <B.  689;  ^Räumer,  ßiefd).  bcr 
^Pdbagogif  5.  5IufI.  II  15;  ^.  5pictfc^,  9JL  Sutl)er  unb  bie  l)od)beutfd)e  ®d)riftff)rari)e.  SBref^lau 
1883  <B.  95.  5:eun  für  iiiut^crö  2age  fctbft  ift  ein  berartiger  ®ptad)gebrauc^  nod)  nid)t  nac^: 
tneiSbar.  2ßoI)I  aber  ift  3U  bead)ten,  ba^  in  SIßittenbcrg,  toeld)e§  fetbft  un3tDeifeIt)aft  nur  al§ 
Urbs  Saxonias  gilt  (bergt.  Franc.  Irenicus  Gei-maniae  exegesis  Hagenoae  1518  SBl.  CXCII''), 
bamal§  neben  ber  fodjfifdjcn  b.  i).  ntcberbeutfd)en  Sߣ)If5fprad)e  mel)r  unb  mef)r  bie  mittelbeutfc^e 
©pradje  in  ben  I)i3()cren  ©d)id)ten  bcr  SBeböIfcrung  SBcrbrcitnng  fanb;  barauf  übte  neben  ber 
llniberfitüt  bcfonbcr«  bcr  fäd)fifri)c  §of  (Einflufj.  Sie  ©prad)C  ber  furfürftlid)cn  SBcrorbnungen, 
ber  (Sorrefponbeuß  bcr  ü^cljörbcn  mit  bem  .f)ofe,  bcö  ftäbtifdjcn  Öcrid;t§bud}C5,  bic  Äanjclfprac^e  — 
baS  alle«  lunr  mittclbeutfd)  getrorbcn;  unb  ba  eben  bicfc  Sf)rad)C  au§  ben  benad)barten  mä^-- 
nifdjen  @cbietöantt)eiten  bce  ihirfürftcntl)um§  (lorgau  n.  f.  to.)  Ijerüberbrang,  fo  ift  ganj  bcr= 
ftänblid),  bafj  fid)  in  ber  ©tabt  fdbft  in  SSejug  auf  niebcrbeutid}C  ober  mittelbeutfcf)e  ©prac^e 
Saxones  unb  Misnenses  unterfd)ieben.  SBergl.  Söüirfcr  in  ©ermania,  ^erauSgeg.  bon  Sartft^  28 
(1883)  ©.  204 flg.,  o^icring  in  ©tub.  u.  Ärit.  1H85  ©.  547  flg.  Sa^  fid)  Sutl)er  in  SBejug  ouf 
feine  ©prod}e  bon  „unfern  ©adjfcn"  uutcrfc^ieben  loeifj,  .jeigt  auc^  (5rl.  ?tuSg.  2.  3lufl.  8,  316. 
2)  t)icr  7.  ,ytr  3?e,5eid)uung  eineö  fdjärferen  ©^SauteS  gc>Däl)lt  ift,  bclocift  bie  @^igentf)ümlid^: 
feit  ber  §anbfd)rift  azinus,  niola  azinaria,  thezaurus  u.  bergl.  ju  fdjrcibcn. 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


577 


'Diffusa  est  gi'atia  in  labiis  tuis  etc.'    Doctores  euim  legis  et  o^^erum  'Scebolet'     a,  s. 
pronunciant,  hoc  est:  verbura  Dei  cornimpiint,  pessirae  homines  instituentes. 
Sic  enim  fieri  doctores  iiixta  lordanem  sedentes,  custodientes,  ne  transeat  quis- 
qiiam  nisi  pronuuciarit  debite  Sclieboleth,  i.  e.  verbum  Dei,  alias  iuterficiatiiv. 

lordanis  enim  riviim  iudicii,  seil  defeusio  aut  apprehensio  erat,  signi- 
ficat.  Per  hunc  sacrara  scripturam  accipimus,  per  quam  omnia  metiuntur, 
euncta  iudicantur,  rectane  an  prava  sint.  Obsident  inquam  veri  doctores, 
sicut  Hieronymus,  Augustinus  et  reliqui,  hoc  vadum,  ne  quisquam  transeat 
nisi  recte  loquatur.  Qui  enim  recte  non  effert,  necessum  est,  non  transeat, 
nisi  scriptura  sancta  prius  iuguletm-,  pereat  gladio  verbi,  confutetur  propria 
conscientia,  suo  spiculo  enecetur,  Facieut  id  preterea  iuxta  lordanem  et  non 
alia  in  loco,  hoc  est  per  sacram  scripturam  et  non  suis  somniis  humanisque 
traditionibus.  Hic  rursus  nostri  doctores  taxantur,  qui  minis  et  suis  somniis 
veram  doctrinam  obruere  pessime  conantur,  qui  longissime  a  lordane  latrocinia 
exercent.  Plus  enim  Magistro  Sententiarum  ac  decretis  seu  aliis  scholasticis 
doctoribus  tribuunt  quam  Biblie  et  Euangelio  etc. 

Notandum  autem  est,  quod  lepte  meretricis  filius  erat,  scilicet  asRWit.  n,i. 
matre  spuria  natus  et  eiectus  a  domo  patris  et  tamen  electus  a  Domino, 
ut  qui  novissinius  onmium  erat,  omnimn  princeps  fieret,  ut  discamus  neminem 
nos  debere  contemnere.  Hic  nos  religiosi  taxamur,  qui  silentio  quodamC?) 
patronos  accipimus  et  proximos  iudicamus  ignorantes  Dei  voluntatera,  eligimus 
euim  quod  pessimum  est  et  fratrem  nostrum  nuUi  aptum  offitio  neque  ex- 
teriori  neque  interiori  exercitatione  declamamus.  Verum  talis  si  decesserit 
et  in  Christo  dormierit,  iam  ad  multa  utilis  fuit,  multa  rite  peregit  etc.  Sic 
enim  fallax  nostrum  est  iudicium.  At  si  quando  fratrem  minus  perfectum  et 
ad  omnia  promptum  habuerimus,  mox  frenesi  quadam  in  eum  attollimur 
nescientes  quantis  querelis  incusemus  quantasve  de  eo  penas  sumamus,  eo 
quod  non  obedierit  verbis  nostriw.  Sic  stulti  et  ceci  ceco  ducatum  prebere 
volumus.  Nam  si  talis  prelatus  sapiens  esset  et  perfecte  iam  Christo  con- 
fixus  cruci  (ut  quilibet,  qui  preest,  tenetur  esse  aliis  perfectior),  gauderet 
utique  hominem  sibi  talem  divinitus  datum,  qui  eum  excitaret  ad  veram 
humilitatem  ac  pacientiam  suique  Cognitionen!  et  provocaret.  Ut  quidam 
prior  fuit  in  quodam  monasterio,  qui  a  proviuciali  suo  petebat  de  alio  ceuobio 
fratrem  inutilem,  scilicet  inquietum  et  impacientem,  qui  eum  exerceret,  ut 
fratres  Semper  persequeretur  paterna  charitate  ac  fratribus  infirmis  com- 
pateretur  etc.  Sic  etiam  legimus  exeraplum,  quod  quedam  patrona  nobilis 
et  sancta  ab  episcopo  sibi  famulam  dari  petiit  in  ministerium,  cum  qua  pie 
vivere  posset  in  Christo,  qui  ei  mitem  et  ad  omnia  promptam  assignavit, 

1  Scliebolet  3  SSei  fiori  ift  luo^t  oportet  Qu§gefaüen  7  recta  ne  18  %M.  lepte, 
meretricis  iilius,  iudex  eligitur  20  religiöse,  II  religinsi  quedam,  B  quidem  21  patronos; 
Uietteic^t  personas?  S>ie  ganje  ©teile  ift  iinflar  22  luillo  2;J  exercitationi?  2G  quo- 
dam        32  congnitionem 

Sutfiet?  SBeife.  IV.  37 


578 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


que  eam  renuit,  sed  episcopum  iteriim  rogavit,  ut  sibi  unam  destinaret, 
que  noQ  suam  voluntatem  impleret  ac  ei  obediret  pro  sua  mortificatione. 
Tuuc  episcopus  ei  acerbiorem  ac  impatieutem  iiiisit,  que  in  omnibus  domine 
ac  patrone  contradicebat  et  quicquid  patroue  placuit,  faniule  displicuit.  lila 
igitur  domina  volens  non  suam,  sed  pro  Christo  alterius  facere  voluntatem,  r, 
patientissime  tulit  resistentiam  ac  inobedientiam  seu  potius  in  omnibus  contra- 
dictionem  famule  et  gratias  egit  episcopo.  Sed  nos  religiosi,  quia  heu !  omnia 
ad  voluntatem  et  libitum  habemus,  pacientiam  non  addiscimus,  mortificationem 
non  apprehendimus,  ideo  et  Christo  non  conforniamin\  Christus  ipse  plurima 
a  suis  discipulis  perpessus  est,  nam  a  discipulo  in  mortem  traditus.    Item:  lo 

yuc.  9, 54.  discipuli  ignem  de  celo  petebant,  ut  comburerent  civitatem.  Et  quando  suam 
2«atto.i6,22.  passionem  immin ere  asser uit,  Petrus  eum  arguebat:  'Absit  a  te,  Domine,  etc.' 

Moses  in  deserto  positus  super  populum  Israel  nuüta  ab  eis  sustinuit  etc. 
Id  naturali  lege  addiscere  deberemus.  Videmus  enim,  quod  membra  sibi  mutuo 

i.Jot^^i2,  subveniunt  (ut  Paulus  ait)  et  raagis  honesta  verecundiora  operiunt  et  letantur 
omnia,  si  unura  dobito  honore  preditum  faerit.  Ita  enim  frequentius  Dominus 
disponit,  ut  per  imperfectos  alii  iuventur  et  perfectiores  fiant.  Augustinus 
dicit,  quod  fortis  et  sanus  solus  facilius  cum  quattuor  infirmis  graditur,  quam 
infirmus  cum  infirmo.  Nam  qui  preest,  si  infirmo  compateretur,  ipsi  molcstus 
non  esset,  sed  quia  charitatem  ei  non  exhibet,  efficitur,  ut  minus  excusabilis  20 
sit,  si  ipse  imperfectus  et  impatiens  invenitur.  Imo  peius  altero  peccat,  cum 
non  agnoscat  suam  imperfectionem  et  tarnen  pessime  de  alio  sentiat  et  pre- 
cludat  viscera  misericordie  ab  eo.  Infirmus  vero  suum  morbum  aguoscens 
alterius  importunitatem  utcumque  fert:  ille  vero  qui  sc  infirmum  non  reputat, 
magis  infirmus  coram  Deo  convincitur  eo  quod  impatieutor  fert  importuni-  25 
tatera  fratris.  Et  quid  dicit  Dominus  huic  im}K'rfectiouem  fratris  non  ferenti? 
'Ego  tuli  peccata  tua  et  imbecillitatem  ac  infirmitatera  tuam,  portavi  te  in 
brachiis  meis,  in  cruce  i'edemi  te,  et  pro  te  mortuus  sum:  tu  vero  mei  causa 
non  vis  fratris  tui  leviculam  ofPensam  et  infirmitates  portare?  ob  id  non  es 
mens  discipulus  nec  in  regno  meo  paiiem  cum  aliis  meis  sequacibus  habebis'.  3o 
Nota  quod  ex  hac  occasione  intollerantie  tot  secte  et  seditiones  oriuntur  in 
monasteriis,  quot  capita  fuerint,  et  unusquisque  in  sua  opinione  tabescit. 
Arbitratur  autem  quisque  semitam  rectam  se  ambulare  et  eam  non  invenit: 
confitentur  enim  nihilominus  et  celebrant  (licet  ficte:  panem  enim  intinctum 
cum  Inda  comedunt)  et  sacratissimi  ac  devoti  sibi  videntur,  rancorera  vero  35 
seu  displicentiam  adhuc  in  corde  habentes.  Charitatem  eiecerunt  foras,  licet 
unusquisque  eam  se  habere  existimet. 

4  B  matronae         9  coiifirmamur ;  öicüeicfjt  a  Cliristo  non  confirmamur         10  21.  9i. 
A  suis  discipulis  multa  tulit  Cüiristns  20  excusabilis  est         21  3t.  9{.  Ferendi  fi-atres 

infirnii,  importuni,  molesti  27  imbecilitatem  ac,  B  et  28  B  corttgirt  niea  causa;  abix 
öergl.  Vulg.  Wiä).  12  .33  Arbitratus  B  |(^altet  est  hinter  ambulare  ein  35  cora- 
mednnt         B  raucorem 


Praelectio  in  libnuii  ludicum.  151GfIg. 


579 


In  hoc  periculosissimo  uegotio  id  vobis  fatiendurn,  fratres  mei,  erit,  ne 
alicui  e  sectis  illis  fidem  adhibeatis,  iit  cum  duo  uon  propter  mandata  Dei 
vel  causa  fidei  discordant,  sed  propter  statuta  et  humanas  traditiones,  nihil 
tunc  in  re  ipsa  agatis,  quia  fit  vel  mortificationis  causa  vel  impatientiae  seu 
eordis  vanitate,  unb  ber  S^euffel  itiufdjt  ben  ar§  bar  on  et  deridet:  diabolica 
enim  est,  nou  deifica  contentio,  eo  quod  ad  mandata  Dei  non  pertinet.  Sin- 
gulas  enim  singuli  suas  causas  optimo  colore  adoruant  depinguutque.  Iccu'co 
necesse  tunc  est,  ut  iara  mortificatus  ac  paciens  inveuiaris,  quin  professioui 
ac  cruci  congaudens,  ut  cum  humilitate  fratris  tui  crucem  feras  et  eum  in 

10  charitate  instruas  consolerisque.    A'^erum  siquidem  duriora  iu  te  verba  effu- 

derit,  lenioribus  tu  ea  mitigare  studeas,  ut  Paulus  ait:  'Alter  alterius  ouera  ®a(.  g,  2. 
portate'.    Ob  tuam  enim  veritatem  hec  tibi  providet,  ut  charitatem  agnoscei'es, 
in  qua  omnia  feliciter  peraguntur,  et  ediverso,  ut  fugias,  in  quo  homicidium 
comprobatur,  et  licet  non  moveas  manuni  ad  occidendum  fratrem,  homicida 

IS  tarnen  iam  teneris  a  Domino  propter  fraternum  odium.    'Omuis  enim,  qui  i- oioo.  3, 15. 
odit  fratrem  suum,  homicida'.    Ex  hoc  sequitur,  quod  nemo  alicui  inutilis 
et  insuffitiens  est,  nisi  sibi  ipsi,  quia  multo  iuutilior.    Martyres  multa  per- 
pessi  multos  adversarios  tuleruut,  sed  nemo  unquam  ipsis  tantum  profuit, 
quantum  adversarii  ipsi.  Ita  et  Diabolus  variis  tentatioiiibus  mortales,  maxime 

20  autem  religiöses  sepenuraero  tentare  conatur,  sed  cum  longe  sublimius  eos 
extollat,  tamen  ab  eis  vincitur  et  opprimitur.  Periculosa  igitur  et  danmabilis 
est  in  religiosis  immortificatio ,  impatientia,  intollerantia  iufirmitatura  tam 
morum  quam  corporum,  cum  Christus  pro  omnibus  uobis  mortuus  est  etc. 

CAPUT  xni. 

25  Historia  de  Samsone  etc.  ^.21 

Mystice  primo  questiones  incidentes  uotemus.  Prima,  ubi  dicit:  'Reddidi  !)(iii)t.  ir,,  u. 
eis  malum,  sicut  mihi  fecerunt',  cum  prohibitum  sit  malum  pro  malo  reddere 
et  in  Euangelio  imperatum  diligcre  iuiraicos  et  beuefacere.    Secuuda:  quod 
Sampson  duxerat  mulierem  alienigenam,  deinceps  et  meretricem  et  post  Dali- 

30  dam."-  In  Iiis  enim  species  fornicationis  et  immunditie  latere  videbautur. 
Cum  enim  iuniores  et  minus  experti  ad  tales  scopos  venerint,  totam  sen- 
tentiam  ad  libidinem  trahunt.  Oportet  enim  cum  timore  Semper  scripturam 
tractare  et  non  statim  temere  mentis  conceptum  sine  iuditio  elFutire  nec  car- 
nale,  quod  carnalera  affectum  sapit,  nec  stultum,  quod  pro  minori  provi- 

s.s  dentia  mundi  coutigerit,  asserere:  verbum  enim  Dei  absque  periculo  con- 
trectari  uon  potest  ab  Iiis,  qui  sibi  nounihil  in  eins  expositioue  adscribunt. 
Samson  ex  predestinatione  divina  natus  pi'ecepta  a  Deo  acceperat,  que  per- 


4  reipsa       8  qui  professioui       11  B  levioribus       14  B  Homicida  enim       22  imor- 
tificatio     infirmantum         27  "U.M.  ca.  15         30  et  invidie  latere         34  ne  stultum 

')  3u  biefer  govm  ü«g(.  bte  %nm.  «b.  III  421. 

37* 


580 


Praelectio  in  librum  ludicuni.  1516  flg. 


fecerat:  ad  ea  nimirum  perfitienda  natus  fuerat.  Precepto  namque  Dei,  hoc 
est  primo,  cetera  minora  moderantur.  Nam  qui  primum  mandatum  inviolatum 
observaverit,  reliqua  facilius  perfitiet.  Mandatum  primum  Dei  super  omnia 
est.  Nam  quartum,  quintum,  sextum  etc.  primo  moderantur.  Praeceptum 
est:  'nou  occides',  et  tamen  verbo  occidimus  et  etiam  facto  multi  occiderunt, 
eo  quod  preceptum  Dei  super  hoc  accepissent.  Prohibitum  est,  ne  quis  duas 
sorores  in  coniuges  eligat.  lacob  tamen  sibi  duas  sorores  adiunxerat.  Pre- 
2.9Hoi.i2,36.  ceptum  est,  ne  quis  furti  reus  fiat.  Filii  nihilominus  Israel  egredientes 
^giptum  spoliabant.  Nam  a  vicinis  suis  mutuo  acceperunt  auram  et  argen- 
tuni  et  quicquid  pretiosum  ipsis  fuisset.  Ita  contra  preceptum  egisse  quoque  lo 
videtur  Samson.  Sic  stulti  attendunt,  que  precepta,  et  non,  que  Domini 
voluntas,  cum  tamen  ipse  precipiat,  ut  eum  et  vocem  eins  audiamus.  Atten- 
dentes  igitur  preceptum,  Dominum  contra  Dominum  honorant,  quia  preceptum 
illius  perfitientes  voluntati  resistunt.  Sic  iam  papa  contra  papam,  episcopus 
contra  episcopum.  Nam  eorum  offitium  est  instituere  plebem,  docere  euan-  i5 
gelium,  commisereri  pauperibus,  orare  pro  infirmis,  ad  omnes  servare  chari- 
tatem.  Sic  enim  essent  pontifices,  ut  demonsti-at  seriptura.  Iam  vero  id 
non  agunt,  sed  depredantur  aliorum  bonum,  pro  temporalibus  bonis  ecclesie 
concertant,  spiritualia  omittunt,  homines  quos  conservare  debueraut,  deperdunt, 
nunc  non  episcopi  aut  pontifices.  Habent  enim  mandatum  et  tamen  rebelies  20 
ipsi  fiunt.  Volentes  namque  preesse  aliis  et  bona  ecclesiae  augmentare  sub- 
ditosque  tueri,  plurimos  ex  eis  perdunt.  Sic  plerique  religiosi  suis  volentes 
gaudere  privilegiis  contra  Deum  incedunt,  charitatem  e  medio  eiiciunt.  Heu! 
iam  superstitio,  i.  e.  faljc^e  ^Ct)Itgfeit,  infelicissima  omnium  fallatiarum  et 
hypociüsis,  est  presertim  in  religiosis.  Sanctorum  enim  exempla  sequi  curantes  25 
formarn  quandam  nostris  actibus  preter  onmem  virtutem  prefigimus.  Peri- 
culosura  itaque  est  imitari  sanctos  Dei  nescientes,  quo  corde  aut  quo  animo 
id  gesserint,  sed  simiarum  more  effingere  tantummodo  quod  vidimus  opus. 
In  hoc  enim  Diabolus  summe  conatur,  ut  a  bono  opere  ad  superstitionem 
deducat  nos,  ut  qui  Deo  servii'e  voliierit,  sancti  alicuius  exemplum  pre  se  so 
figat,  cuius  vestigia  insectari  studet,  uescius,  quo  id  animo  fieri  oporteat. 
Simili  modo  contingeret  improvido  predicatovi;  si  huius  Samsonis  historiam 
explicare  vellet  ignarus  fidei  et  vocationis  eiusdem,  ad  maiores  inde  difficilli- 
raasque  sibi  ac  non  paucas  questiones  irrueret,  eo  usque  demum  deduceretur, 
ut  quod  externa  operum  faties  enuntiat,  non  coguita  fide,  faciendum  con-  35 
suleret  et  sie  contra  legem  Dei  absque  iuditio  eonsurgeret.  Facilis  ergo 
omnium,  (pie  moveri  poteruut,  questionum  solutio,  si  fidem  vocationemque 
illius  couspexerimus.  Tu  vero  si  hic  eadem  conficere  presumpseris ,  primo 
vocationem  prestolare,  fidem  experire,  et  tibi  iam  agenda  non  aberunt:  non 


25  et  presertim  27  31.  SR.  imitatio  sanctorum   in  quibusdani  periculosa  rebus 

33  difficilimasque         35  quid     congnita         37  —  38  vocationemque  —  conficere  fe^tt  Bei  B 


Praelectio  in  librura  ludicum.   1516  flg. 


581 


igitiir  improbato  iiicoguitoque  exemplo  luox  ad  talia  traliaris.  Primo,  quod 
altius  rimari,  quid  de  hoc  scriptura,  quid  interius  quoque  afFectus  coagentis  sit, 
necessiun  est,  id  in  religionibus  horrendum  vitium  potissiinum  figet,  ubi  quis- 
que  alterius  ductus  exemplo  hurailitatera  nancisci  nitens  superbiam  coinpre- 
heudit.  Id  nimirum  cernimus,  quod  imposita  nobis  offitiorum  onera  reiicimus 
non  sine  inulta  ut  nobis  videtur  ratione:  quisque  enim  suum  beneplacitum 
antevertit  prefertque  obedientie,  ut  salubrius  sibi  videatur  suum  idolum  sequi 
et  multa  sanctiora  opera  eonficere,  quam  unum  obcdieutiae  opusculum  per- 
ficere,  illa  sibi  sanctissima  pluribusque  profutura,  hoc  vile,  exiguum  levi- 
cuhimque  iudicatur,  ignorantes  quod  hoc  complendum  omni  nisu,  ilhid  non 
intermittendum  sit.  Varia  nempe  et  non  unum  opus  a  nobis  Deus  exquirit. 
Nam  Paulus  Apostohis  incitat  corda  nostra  dicens:  'fratres,  unum  corpus,  9iöm.  12, 
sed  varia  sunt  mem))ra,  variis  destinata  offitiis.  Nos  enim  membra  Christi 
sumus.  Alius  quidem,  qui  ministrat  in  ministrando,  talis  maneat  in  sua 
vocatione:  alius  qui  distribuit  in  simplicitate,  is  honorem  ab  alio  non  querat: 
alius,  qui  preest  in  sollicitudine,  qui  miseretnr  in  hilaritate'.  Sic  enim  con- 
traria iam  conspectamus.  Nam  si  quispiam  a  Deo  gratiam  in  monasteriis 
obtinuerit,  is  certe  aliis  communicare  libere  non  vult,  sed  necessum  est  favore 
et  nescio  quibus  puerilibus  alliciatur  persuasionibus.  Imo  et  certum  Privi- 
legium ob  hanc  suam  operam  expetit,  ut  iam  non  Dei  id  causa  aut  fratriuu 
amore,  sed  ob  suam  libidinem  ac  libertatem  inanesque  afFectus  agit  et  non 
in  simplicitate.  Sic  etiam  fit,  ut  is  (|ui  preest,  motus  imjjatientia  fratrum, 
subiectus  iterum  fieri  cupiat,  et  qui  subiectus,  prelatus  fieri  anhelat  et  ambit, 
sicque  fit,  ut  assiduo  divinae  vocationi  contrariemur,  ut  Semper  nos  alio  rapiat 
carnalis  aftectus,  quo  non  ducit  Dei  mandatum,  ut  non  immerito  huic  loco 
conveniat  illud  Horatii :  'Optat  bos  ephippium  et  piger  optat  arare  caballus'.^ 
Ita  enim  miles  mercator,  rusticus  et  agricola  civis  fieri  cupit  et  nemo  sua 
vocatione  coutentus  est:  eo  usque  Diabolus  nostram  operam  distraxit,  ut  de 
obedientia  superstitionem  faciat.  Sic  enim  nobis  viveudum,  ut  seraper  statuni, 
ad  quem  vocati  sumus,  letissime  amplexemur.  De  hoc  nonnihil  in  Paulinis 
Epistolis,  ut  maneat  quisque  in  ea  vocatione,  qua  vocatus  est,  ammonemur.  1.  eot.  7, 20. 
Verumtamen  opus  obedientie  aut  gravius  aut  vilius  est,  sed  assumptum  ex 
nobis  quam  sanctissimum,  et  hoc  est  demonium  meridianum.  Tali  igitur  91,  e. 
modo  legendae  sanctorum  recitaude  sunt  et  essent,  ut  in  tantum  admiraremur 
ipsorum  benefacta,  quantum  de  nobis  quid  Deus  sentiret,  studeremus,  si 
ipsius  preceptis  obediremus  et  maionun  nostrorum,  si  charitatem  circa  proxi- 
mos  nostros  liaberemus.  Cernitis,  credo,  pericula  maiora  in  spiritualibus 
quam  temporalibus  bonis  existere.    Hic  habemus  varias  in  Biblia  [historias], 

1  incüiignitoque  2  B  quouiam  interius  9  B  leviculum  15  quidem  distribuit 
23  anlielat  et  arabigit,  B  anlielat  et  ambigat  24  vocatione  cuntrariamur  27  miles, 
mercator,         28  destruxit?         38  historias  fcf)U,  bon  H  crgdnat 

1)  Horat.  Epist.  I  14,  43. 


582 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


que  et  caniem  maxime  [sapere]  videntiir,  si  tarnen  ad  lucem  couspectantur, 
alius  intellectus  intranteni  salutabit,  licet  multos  novellos  predicatores  et 
fratres  taliter  Diabolus  decipiat.  Optima  ob  id  saluberrimaque  est  obedientia. 
In  ea  quantum  poteris,  facito,  non  attendendo,  quanta  aestimetur  coram 
hoininibns,  cum  per  omnem  modum  magna  coram  Deo  sit.  Non  enim  est  5 
vehementior  obiurgatio  in  tota  Biblia  nisi  regnum  de  Säule  propter  inobe- 
dientiam  [ablatum|.    Nam  est  vehementissima  irritatio  Dei  non  obedire  vel 

?5f. 50, 13.14.  obtemperare  mandatis,  cum  Dens  non  vnlt  sacrifltium  thaurorum  aut  hir- 
cornra.    6r  iDtl  ntc^t  fleifc^  ftcffen,  sed  vult  sacrifitium  laudis,  hoc  est:  @r 
triil  hid)  t)ahtn,  scilicet  obedientiam  tuam.    Terribile  igitur  est  non  obedire  10 
monachum  post  obedientiam  promissam.    Est  blasphemare  et  negare  Christum 
et  crucem.    Bene  igitur  sanctus  ille  dixit:  'Ego,  qui  videor  mihi  esse  mo- 
nachus,  si  propositimi  meum  corrupero,  Christum  negavi'.    Propositum  hic 
obedientiam  denotat.    Qua  propter  pontifices  sua  ofBcia  omittentes,  ut  adul- 
terina  quedam  perfitiant,  adeo  Domino  displicent  per  eorum  inobedientiam,  15 
ut  servilia,  etiam  vilissima  opera  conficere  cogantur.    Quid  enim  vilius  quam 
tem])oralibus  in  negotiis  etiam  vix  alicuius  moraenti  versari,  ut  computare 
redditus  annales,  diiudicare  causas  nedum  civium  aut  agricolarum,  verum  et 
meretricum?  quod  ministri  communes  civitatis  facerent,  cum  tunc  debuerant 
subvenisse  pauperibus,  consolati  fuisse  tristes  animoque  amaros,  verbum  Dei  20 
predicasse  et  docuisse  populura.    Sed  pro  istis  iam  castra  extruunt,  prelia 
instruunt  et  quisquis  alter  alterum  pompa  excedere  conatur.   Heccine  occulta 
Dei  virga,  quam  pauci  admodum  iutelligmit?    Hec  etiam  plaga  omnia  pene 
monasteria  infecit.    Deus  auteni  det,  aliquando  eam  videant.    Prima  igitur 
et  prestantissima  discipHna  est  obedientia  nulH  alii  comparanda.    Nemo  25 
propterea  contemnat  opus  obcdientiae,  etiara  quantumcunque  stultum  videatur, 
sicut  in  Vitis  Patrum  legimus  de  fi-atre,  qui  aridum  baculum  rigavit  et  propter 
obedientiae  meritum  postmodum  floruit. 
35.  7.         Erit  enim  Nazareus  ab  infantia  sua  etc.  ex  matris  utero. 

Veruutamen  quis  Nazareorum  mos  fuerit,  aliquantisper  videamus.  Naza-  3u 

4.5!)io(.6,3-5.  reus  i.  e.  sanctus  et  consecratus  Domino.  Hi  non  bibebant,  quicquid  in- 
ebriare  posset,  novacula  super  capita  non  ascendebat.  Hunc  morem  nos 
penitus  evertimus,  sed  est  quid  iste  mos:  vinum  qiiidem  bibere  prohibebantur, 
ut  eo  aptius  Deo  servire  possent:  castum  namque  obsequium  requirit  Deus. 
Non  enim  propter  vinum  prohibemur,  sed  ad  servandam  castitatem  atque  35 
continentiam.  Secimdo  quod  non  radebantur,  id  contra  gentium  morem  fecit 
Deus,  qui  suj^erstitiosi  huic  rei  vacabant.  Foret  et  distinctio  inter  gentes 
et  ijisis  emendandi  porrecta  ansa  gentibus.    Mystice  Nazareus  est  Christus 


1  sapei'e  fcf)U 
12  B  videor  nunc  esse 
28  B  meritum  eiusmodi 


7  ablatum  fc^tt,  üon  B  crgänjt      3t.  9i.  contra  inobedientiam 
17  computari         18  agricularum        22  B  Eccine        27  vitas 
33  31.  91.  Monaclii  sunt  iuversi  prorsus  Nazarei       36  B  rodebantur 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


583 


et  quilibet  Cliristiauus  et  maximc  praelati  (figura  enim  preteriit  et  res  per- 

manet)  Deo  dicati.    Duplex  f|uidem  ebrietas,  corporis  scilieet  et  animae. 

De  animae  quidem  ebrietate  Esaias  ait:  'Inebriamini,  sed  non  vino'.    Hec3cj.  29,9. 

prior  ebrietas  inobedientia  quedam  est,  cum  tarnen  unusquisque  debet  sapere 

ad  sobrietatem,  ut  apostolus  ait.    Tales  enim  ebrii  sunt,  sed  non  a  vino.SRbm.  12,3. 

Periculosior  enim  ista  ebrietas  est  corporali.    Alia,  que  corporalis  est,  propter 

sobrietatem  et  puritatem  cavenda  est,  cum  secundum  Apostolum  'bonum  est  Dtöm.  u,  21. 

non  bibere  viuum',  cum  'principes  fiu'ere  ceperunt  a  vino'.    Ideo  ait:  'Nolite      J'^^- jg 

inebriari  vino,  in  quo  est  luxuria,  sed  impleamini  spiritu  sancto,  loquentes 

vobismet  ipsis  in  psalmis  et  hynmis  etc.'    Sic  Joannes  viuum  et  siceram  non  nuc.  1, 15. 

bibit:  mundissimum  enim  lectorem  et  discipulum  Euangelium  et  verbum  Dei 

expetit.    Capilli  quid  desiguent  in  scriptura,  iam  olim  intellexistis.^  Capilli 

enim  Christi  sacerdotium  novi  testanienti  et  sacerdotium  gratiae.   De  Iiis  in 

canticis:  'Coma  capitis  tui  sicut  piu'pura  regis  et  coma  tua  nigra  sicut  corvus'.  ^oijci.o,  n. 

Iste  sunt  ecclesie  prelati  pompa  luxuriave  huius  muudi  non  defluentes,  sed 

in  omni  humilitate  et  deformitate  vitam  agentes.    Veruntamen  capilli  Absolon  2.Sam.t4,26. 

synagogae  est  pomposum  sacerdotium  distractum  al)  innumeris  cupiditatibus  ac 

voluptatibus  etc.  Illos  enim  pri(jres  capillos  novacula  abradit.  Super  Christum 

ergo  iam  pontifices  fundati,  liugua  dolosa  exagitati,  Christi  verljum  non  docent 

et  'sicut  novacula  acuta  fecisti  dolum'.    Nam  tam  efficax  est  hec  novacula,  '^i-  52,  t. 

ut  non  solos  capillos  ipsos,  sed  et  carnem  ipsam  quaudoque  prescindit:  nihil 

adeo  ecclesiam  ledit  ut  adulatio  pontificimi  simulatioque  et  viperea  illa  lingua 

dolosa  et  subdola.    Per  eam  namque  Christi  capilli  eraduntur,  ut  Absolon 

coma  excrescat:  hanc  proh  dolor!  prolixiorem  cernimus  excrevisse. 

CAPUT  XIV. 

Pareutes   autem  nesciebant,  (juod  res  a  Domino  fieret  et25.  4. 
quereret  occasionem  contra  Philistim.    Primus  locus:  quamprimum 
novacula  abraserit  capillos  Sampsonis,  deljilitatur  ipse.  Hoc  est:  quamprimum  9{ici)t.  le,  17. 
et  quam  cito  novacula  predicta  ecclesiam  conscenderit,  privabitur  ipsa  vir- 
tute  sua.    Secundus  locus:  mulier  prudeutior  est  viro,  quod  timido,  quod  aJirfit.  13, 23. 
periturus  esset  eo  quod  Deum  vidisset,  respondit:  'nisi  Dens  nos  viventes 
hanc  obtinere  gratiam  voluisset,  nobis  talia  non  mandasset'.    Hec  nimirum 
concessit  ei  Dominus,  ne  subditoi'um  consilia  contenmerentur :  nuilier  enim 
subdita  est  viro  suo.    In  hoc  datur  superioribus  calcar,  ne  subditorum  con- 
silia spernant,  cum  Dens  subditis  nonnunquam  sua  secreta  revelat.  Tertius 
locus:  in  omni  tribulatione  Dei  misericordia  ponenda  est  ante  oculos,  ut  in 
die  malorum  memores  bonorum  simus,  ut  erigatur  spes  nostra  in  Christum. 


6  est  corporalis,  Ii  corporali       8  non  fet|lt       20  et  hec  novacula       27  occasioiies 

')  58erfj(.  5Bb.  IH  410.    iu't'uiibcr'^  bcndjtenälticrtl)  ift  bn§  gleidje,  am  .jloei  Stellen  bee 
§ol)enliebc»  jujammengeje^te  (iitat. 


584 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


Hic  iam  patescit,  quid  sit  spes:  id  videlicet,  ut  nicmores  simiis  benefitiorum 
Dei,  ut  quisque  pre  se  misericordiam  Dei  assiduo  ferat.  Hinc  uonnuUi  de 
se  magna  referre  videntur  eo,  quod  aniplius  misericordia  Dei  benignitasque 
33. 2.  salvatoris  nostri  appareat.  Quartus  locus:  filius  uxorem  non  ducit  preter 
parentuni  consilium.  Vereor  hec  nostra  minus  placere  Deo,  que  praeter  paren- 
tum  consultum  inimus,  et  si  ecclesia  hec  admisisse  videatur,  in  veteri  nihilo- 
minus  testamento  strictissime  inhibebantur,  ne  aut  filius  mulieri  aut  eadem 

u9}!of.38,6f.  viro  copularetur  preter  parentum  scitum.^    Sic  in  figura  Tliamar  ostendit. 

Samson  i.  e.  Christu.';,  qui  ex  ludeis  ortnm  liabens  in  aliena  civitate,  imo  et 
ex  aliena  gente  sibi  sponsam  elegit,  licet  parentes  murmurabant,  quasi  non 
esset  virgo  in  Israel.  Sic  Christus  gcntibus  euangelium  largiens  non  placuit. 
Sic  et  Apostoli  murmurare  ceperunt,  quod  gentibus  creditum  esset  euangelium 
et  a  ludeis  (quibus  promissum  fuerat)  in  gentes  ignaras  Dei  cultus  transferretur. 
33.  5.  Vadens  itaque  ad  civitatem  illam  gentium  invenit  leonem.  De  hoc 
58.  i4.1eone  oriebatur  enigma:  De  comedente  exivit  cibus  et  de  potenti 
sive  forti  dulcedo.  Hic  mysterium  mortis  resurrectionisque  ^  exoritur. 
Christus  enim  per  mortem  suam  dirupit  fauces  leoninas  et  mel  in  eis  repperit: 
dirupit,  inquam,  infernum,  mundum,  mortem,  peccatum  ipsum  in  sua  resur- 

1.  ®nm.  2, 6.  rectione,  ut  iam  mortificando  vivificaret,  ut  dicitur:  'Dominus  mortificat  et 
vivificat  etc.',  hoc  est:  ut  in  morte  ipsa  mel  et  dulcedinem  internam  invenire- 

mus,  nt  consolatio    Christi  in  omnibus  quantumvis  etiam  anxiis  teu- 

tationibus  coutiueret  et  preservaret  nos. 

CAPUT  XVI. 

Dalida  ipsa  est  sponsa,  cui  ecclesie  secreta  panduntur.  At  vero  epi- 
scopi  monachi(j[ue  in  presentiarum  humile  vulgus  subiiciunt,  non  sine  honoris 
culmine,  quod  esuriunt.  Iam  namque  benedicuntur  ecclesie,  si  episcopus 
vastioribus  dominetur  finibus,  si  castra  hostes  non  timeant,  si  lancearii  equi- 
tibus  adornantur:  eiusmodi  monasteriorum  quam  de  bonis  Studium  extat.  Iam 
nunc  ad  felicitatem  devenimus,  ut  ecclesie  pax  tranquillitasque  dicatur,  si 
episcopus  Omnibus  rebus  abundat,  religiosi  presbiterive  sua  in  desidia  tor- 
pescunt.  Sic  Samson  requiescit,  traditur,  capilli  prescinduutur,  sie  decalvatur 
2.  Jim.  3, 4.  Samson.    Iam  qui  ad  spiritualia  electi  simt,  temporalibus  contra  Apostolum 


2  Dei  bor  assiduo  fcl)tt  hn  B  5  31.  9i.  legittima  ratio  coutraheiidi  matrimonii 

9  et  fcfiÜ  16et  B  13  transferetur  16  31.      Dulcedo  ex  ore  leonis  interempti  signi- 

ficat  mortem,  que  antea  pena  peccati  erat,  nunc  a  Christo  victam  esse  remedium  peccati  et 
sie  dulcem  atque  expetibilem  18  peccatum,  ue  ipsum  21  consolatio  Epns(?),  B  lesu 
23  (!ap«t  XVI  fcT)U  2G  namque  dicuntur         27  dominetur,   fo  übcroefc^rtefien  übet 

finnlojem  omiscetur         29  devenimur         30  31.  U-  pax  ecclesie  mala 

')  3:ie  gicidjett  ©cbnnfen  unb  jtoar  gteidjfnllg  unter  .^intoei^  auf  9ttd)t.  14,  2  fie^e  im 
„öermon  bon  bem  eVt-  ©tnnb"  S3b.  II  169.  -)  5Bcrg(.  'iiMjni  Ofterprcbigt  iikr  3Jid)t.  14, 14 
in  33b.  I  58  flg. 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516  flg. 


585 


implicantnr  negotiis,  de  scriptnra  Sacra  niilla,  de  censibus  vero  plurima  cura. 
Nemo  episcopormn  vel  prelatorum  doctus,  nemo  scriptiirae  vacat  nemoque 
Christi  membra  ratione  offitii  comraonefacit,  cum  tarnen  ipsi  contra  Universum 
orbem  salubrius  concertare  ob  veritatem  deberent.  Id  Augustinum,  id  Am- 
brosium,  id  Gregorium,  id  et  ipsura  Hieronymum  fecisse  legimus,  scilicet 
pro  veritate  Euangelii  et  fide  Christi  pugnasse.  Sed  iam  nuUa  in  ecclesiasticis 
personis  spes:  adeo  enim  omnes  torpescunt,  blando  sopiuntur  mulieris  sinn. 
Nullum  restat  remedium,  nisi  seculares  hunc  nostrum  torporem  conspexerint. 
In  pontificibus  igitur  et  maioribus  nostris  nulla  est  resipiscentia,  et  iccirco 
clamat  propheta:  'iratus  est  furor  mens  in  eos:  usque  quo  non  poterunt  <Dot.  s, 4..=.. 
emundari.  Ipsi  regnaverunt  et  non  ex  me'.  'O  pastor  et  idolum  etc.'  Post-©atii.  u,  n. 
modum  fit  ecclesie  ex  indoctis  et  neglegentibus  doctoribus,  quod  Samsoni 
factum  est.  Nam  privatus  fortitudine  sua  privabitiu-  et  visu  suo.  Hec  in- 1; 
dignatio  et  ira  Dei  super  uos,  ut  recedendo  ab  illius  preceptis  et  a  via  veri- 
tatis,  scilicet  Euangelii,  ceci  sumus  non  videntes,  quonam  modo  nobis  illic 
redeundum  sit,  cum  tarnen  id  non  fit  interim,  quod  humanis  traditionibus  et 
scholasticis  opinionibus  adheremus  et  inservimus.  Mo  lere  vcro  cogitur  in- 
felix  Samson.  Molere  apud  Hebreos  verbum  est  significans  'uxorem  habere'.^ 
Id  quideni  verisiraile  videtur,  nam  in  carcere  dicitur  molere  Samson,  quod 
apte  non  potest  fieri,  nisi  forte  sinapim  aut  alia  grana  contuderit:  id  tamen 
et  si  ferimus  Palestinos  vehementer  affectos  ad  gigantium  celsam  et  elegan- 
tem staturam:  iccirco  non  iaeptum  videtur  iunctam  in  carcere  raulierem,  cum 
qua  commisceret,  ut  sie  ex  eis  filios  fortes  haberent.  Sic  molere  iam  videntur 
prelati  et  episcopi  in  ecclesia,  scilicet  in  vanitatibus  et  spectaculis,  ut  cuncta 
eorum  spiritualia  in  hypocrisi:  ideo  crines  non  iterato  excrescunt  sicut  Sam- 
son, nec  fortitudinem  recipiunt. 

CAPUT  XVIII. 

In  diebus  illis  non  erat  rex  in  Israel,  et  tribus  Dan  quere-».  1. 
bat  possessionem  etc. 

Huc  usque  audivimus  filios  Israel  contra  gentes  prelia  gessisse.  Nunc 
vero  contra  seipsos  eadem  vertunt:  horrenda  admodum  historia  est.  Nam 

7  5t.  91.  Samson   in  mulieris  gremio  sopitus  fortitudinem  suam  amittit  10  eis 

11  emendari  13  2t.  9i.  Samson  amissa  fortitudine  oculos  quoque  amittit  19  dicit 

20  sinapium      B  gravia         21  id  gigantium         22  inepte         23  Si         25  excrescant 
26  B  recipiant 

')  SSergl.  §tob  31,  10  too  bte  Vulg.  'Scortum  alterius  sit  uxor  mea'  überfe^t;  tootttic^ 
'MoJat  alteri  uxor  mea'.  Sergt.  baju  9ieud)lin  iit  beit  Rudim.  pg.  203  s.  v.  ■jna.  Sut^cr 
nimmt  loo^t  SBejug  auf  bte  33emerfung  be§  §ierDiil)mu§  311  3ej.  47,  2:  „mola  apud  Hebraeos 
figuraliter  intelligitur,  quod  scilicet  in  morem  scorti  [filia  Babylon]  victorum  libidini 
pateat.  Illudque  quod  in  ludicum  libro  de  Samson  scribitur,  ad  molam  eum  a  Phi- 
listhiim  esse  damnatum,  hoc  significare  volunt,  quod  pro  sobole  robustissimus  virorum 
hoc  in  allophylas  mulieres  facere  sit  compulsus".  Opp.  ed.  Martianay,  Paris.  1704  III  343. 


586 


Praelectio  in  librum  ludicum.  1516flg. 


non  erat  rex  in  Israel  et  unusquisque  fatiebat,  quod  sibi  rectum  videbatur. 
Si  enim  quod  bonum  fuisset,  id  eglssent,  leniori  forsan  excusatione  super 
hac  re  purgari  possent.   Aliud  euini  est  esse  bonum  et  aliud  rectum.  Bonum 
est,  quod  placitum  Deo  et  hominibus  videtur,  rectum  autem,  quod  vero  Deo 
placet,  hominibus  displicet  tanquam  malum.  Sic  Apostolus  de  ludeis  loquitur: 
mm.  10, 2.  'testimonium  illis  perhibeo,  quia  zelum  habent'.    Ecce  bonitas  ipsorum,  vide- 
licet  pia  intentio  et  optima  voluntas,  sed  infert:  'non  secuudum  scientiam'. 
??f.  125,4.  Ecce  pravitas  seu  non  rectum  eorum.    Ideo  psalmus  orat:  'Benefac,  domine, 
bonis  et  rectis  corde',  q.  d.  non  satis  est,  quod  boni  sumus,  nisi  et  recti 
simus.    Notandum  igitur,  quod  onmia  que  dicta  antiquo  populo  Israel  in 
inultiplici  scriptura  sancte  legis,  (pie  agereut  sive  in  sacrifitiis  sive  in  sacer- 
dotiis  sive  in  diebus  festis  et  omnino  in  quibuslibet  i'ebus,  quibus  Deum 
colebant,  (juecunque  illis  dicta  et  precepta  sunt,  umbrae  sunt  futiu-orum,  ut 
'iRöm/iö". Apostolus:  'Oinnia  in  figuris  contingebant  illis  etc."    'Finis  enim  legis 
ßoi.  2, 16. 17.  Christus'.    Et  alibi:  'nemo  vos  iudicet  in  cibo,  in  potu,  aut  in  parte  diei 
festi,  aut  neomeniae  aut  sabbathorum:  que  umbra  sunt  futurorum'. 


2  B  t'orsitau        8  psal :  B  psalmista         10  B  sumus 


Sermotte  an^  beii  ^a^veii  ca.  1514—1520. 


33aitb  I  @.  18  flg.  finb  nad)  bem  öon  Sofd^ev  übcrtiefertcii  Zext  ©etmone 
8utl)erö  mt^  beu  Sa^i^en  1514  —  1517  311:1t  2(6bnicf  gcBradjt  ioorbeu.  (Jö  niu^te 
bort  barüber  geflagt  tuerben,  ba§  baö  '^oc^tuicfjtige  ^[Ranujfvtpt,  bcm  ßöfdjer  jene 
5prebtgteu  entnommen,  für  nn§  üerlorcn  ttnb  ba§  aUc  'Jiadjforfdjungen  nad)  feinem 
53erbleib  biä^er  üergebltd)  getüefen  feien.  Siiefelbe  Magc  gilt  auc^  l)ente  nod);  aber 
bo(f|  finb  toir  in^lpifd^en  ein  bcbeutenbeä  ©tücf  toeiter  getommen.  jDen  Sßcmüljnngen 
tion  Sic.  Dr.  23ud)lDaIb  ift  eö  gelungen,  auf  bcr  3>üi(lauer  3Jatt)§fcf)uIbibIiott)e! 
unter  ^a'^lreidien  ^prebigtnadjfd^riften  aud)  eine  gan^c  iEeifie  öon  (Sermonen  auf= 
ijufinben,  bie  offenbar  ben  frütjeften  ;^citen  ber  ^^^rebigtt^ätigteit  be§  9tcformator§ 
anget)ören.  Unter  biefen  5iact)fd)riften  fanben  fid)  aud)  bie  üon  bier  Sermonen 
auä  ber  Steide  ber  bon  Söfc^er  au§  feinem  ^Jlanuffript  einft  berDffentlid)ten ;  eine 
5ßergteid)ung  ber  Xerte  Iel)rte,  bo§  bei  oft  toorttidier  Übereinftimmung  ^ugleici^  üicl= 
fältige  9lbtt»eid)ungen  borI)anben  finb,  bafs  fie  aifo  .^toei  berfd)iebenen  3tuf3eid)nungen 
entftammen;  beibe  Serte  ergän,5en  fid)  gegenfeitig,  unb  nicf)t  feiten  laffen  fic^  mit 
.^ilfe  ber  ^tfiöauer  5lacf)fd)rift  4^erberbuiffe  in  ßofc^erS  Zc%t  jeiit  berid)tigen ;  mand)e 
(Sonjefturen  be^  C">e^"nu§geberä  bon  23anb  1  t)aben  33eftätigung  ert)atten,  ujöt)renb  anberc 
burc^  ben  Sh^itJuier  ^^^araüelteft  befeitigt  loerben.  Stber  neben  biefen  bereite  be= 
fannten  Sermonen  ßuf^erö,  für  toelci^e  nunmel)r  jum  ä^erglcitf) ,  jur  S3ericf)tigung 
unb  ^ur  (Srgän^ung  ber  ncuaufgefunbene  Ztxt  mttget^eitt  loerben  fann,  tamen  an 
biefer  ^unbftätte  bie  5Jad)fd)riften  bon  ,^al)Iretd)en  bi^^er  böEig  unbefannt  gebliebenen 
Sermonen  beä  9fteformator§  ,^um  5öorfd)ein,  unb  unfcre  ,<?enntni^  ber  ,flau,^elt^ätig= 
feit  ßutl)er§  in  ben  ^a'^ren,  in  loeld)en  feine  i^eologie  anfing  eigene  SBege  ein= 
pfc^logen,  erfä'^rt  l)ier  eine  ungeal)nte  5ßereid)erung.  S3efd)reiben  tvix  ^unöc^ft  bie 
anö  8i(^t  gezogenen  .§anbfd)riften,  bie  biefe  Sermone  enthalten. 

Sunäd^ft  fommt  Cod.  rascr.  XXV  (4 »)  in  SSetradjt.  S)erfelbe  ift  auf  »l.  1 
betitelt:  „SERMONES  DOMINIGALES,  QVOS  ||  FEGIT  R.  P.  DOGTOR  MAR- 
TINVS  II  LVTHERVS  ANNO  DNI.  1529  jj« ;  bon  SSI.  2  an  ift  er  neuerbingö  mit 
fortlaufenben  SSlatt^iffern  (1  —  155)  üerfe'^en.  @§  gel)ört  biefer  SBanb  ber  um= 
fänglicben  d)ronDlogifcben  Sammlung  ßutl^erfc^er  ^^rebigten,  meldte  bie  ^toidauer 
äßibliot^ef  auö  ber  ^intertaffenfd)aft  beö  (Srfurter  ^.ßrebiger^  9lnbreaö  'ißoaä)^  be= 
fi^t,  einer  Sammlung,  iüeld)e  t^^eilö  üon  i^Joad)  felbft,  t^eilö  öon  bem  3Öeimarer 


588 


(Sermone  ou§  ben  Sfa'^ren  ca.  1514—1520. 


5ßvebiger  ^o'^ann  <Bto\^  gefc'^rieBctt,  auf  bte  ^laci^fc^viften  ficE)  grünbet,  lüelcfie  einft 
föeorg  Siörcv  unter  ßutljeiö  .fi'an^ct  angefertigt  ^atte.  Cod.  XXV  ift  bon  '^oaä) 
gefc^ricben.  3)ie  i^rebigten  be§  33anbeö  umfaffen  bie  ^^tt  öon  Söeifinadjtcn  1528 
Btö  3um  4.  SIbtent  1529;  aBer  —  uub  baö  tntereffirt  un§  I)ier  allein  —  am 
@(^lu^  beg  SBanbcö  (auf  bcr  Mitte  öon  Sßl.  150  Beginnenb)  '^at  '^oaä)  glnei  5|3re= 
bigten  angefügt,  benen  er  bie  'Roti^  tooranftellt :  ,Ex  avxoyQUifM  Lutlieri,  quod 
reperiebatur  in  Monasteiio  Aiigiistinen:  Erffurdiae",  refp.  „Ex  avToyQarfO),  quod 
inveniebatur  in  Monasterio  Augiislinen:  Erffurdiae".  3)er  ^n^alt  efcenfo  tt>ie  bie 
in  Duäftionen  unb  2)iftinctionen  ftc^  fiettcgenbe  Qoxm  biefer  ©ermone  be3eugen, 
ba§  fie  redjt  früher  3ctt  in  ber  ^prebigttl)ätigfett  Sut^ere  entflammen  müffen.  Wan 
möd^te  mol)!  an  Suf^cre  ,]Uiciten  (Erfurter  ^hifenf^att  beulen  (1509 — 10);  bod^ 
fdjeinen  bie  ^ßrcbigten  nidjt  .Rlofterprebigten  geluefen  gu  fein;  fie  eut%lten  burc^au§ 
feine  .g)tnn)eifnngen  auf  baö  M'öndßlehen.  Söal^rfc^eiuüc^er  bünft  ung,  ba^  fie  ben 
bor  ber  Söittcnberger  ©tabtgemeinbc  geljalteueu  ^|U-cbigteu  pju^ö^leu  finb,  unb  ba§ 
Sut^erö  eigene  '3Ueberfcl}rift  beut  g^eunbe  ^otjann  ßaug  (bergt.  33b.  I  19)  über= 
fenbet  lourbe,  burd}  ben  fie  bem  Vtnguftinerftoftcr  in  @rfurt  öerblieb,  foba^  ^^oaä) 
3lbf(^rift  bon  ii^r  ne'^men  fonnte.  S)er  ,^iun»ei§  auf  einen  i^ometen  in  ber  jtoetten 
biefer  ^^rebigtcn  paf,t  für  bie  ^a^re  1512,  1514  unb  1516;  le^tcre  ^ai)X(^;\af)i 
tüitt  un^  ftfion  uict)t  nieljr  red)t  jum  3iuf)alt  ftimmen.  ^  daneben  bietet  eine  nod^ 
toeit  reichere  51ugbentc  Cod.  mscr.  XXXVII  (4»)  bcrfclben  ^Bibfiotbef.  Siefer  ge-- 
l^ört  ber  ©antmlnug  beS  ©tobtfd)reiber§  ©tepl^an  9iotl)  an;  er  bietet  in  feinen 
9lbfcbrifteu  eine  bunte  i^nlk  be^  mannigfad}ften  Stoffel,  ^nnädift  enf^ölt  er 
Söittenberger  (FDUegnad)fd)rtften,  3.  iö.  au^  5)teland)tlf)Dn^  ä^Drlefungcn  über  5RattI)äu§, 
auö  Shnöborfö  ßection  über  ben  .f)cbröerbrief;  ferner  eine  Sfuötegung  beö  .^ol^en= 
Iiebe§  uub  bon  .f)efeficl  1  —  17  bou  D.  F.  L.  Gallus  [b.  i.  ^^rauj  Sanibert  bon  Slbignon]; 
3Sugenl)ageng  ©ummaricn  ,^u  ben  ©Dnntog§=  unb  ^efttageebangetieu  u.  a.  m.  3)a= 
neben  ftnben  fid)  aud)  33riefabfd)riften,  mand)erlei  titurgifd)e  ?^ormu(are  (3.  39.  Xauf= 
unb  2lbenbnml)löliturgie  ber  böljmif d)eu  SBrüber)  u.  a.  %tLc  biefe  ©tüdEe,  tbelc^e 
mit  menigen  9ln§ual)men  bon  ©tepl)an  ^iott)«  .^lanb  flammen,  meifen  fpäteftenö 
auf  baö  ^at)x  1524,  bie  meifteu  gel)örcu  ben  unmittelbar  borangeljenben  ^aliren 
an.  S)er  umfänglidt)e  Gobef  ift  nid^t  beziffert.  SIber  in  ber  ^meiten  |)älfte  be§= 
felben  ift  ein  ©tüd  eingefügt,  mclcbeö  burd)  fortlaufenbe  93(attbe3ifferung  (xed)t^ 
unten)  bon  a  biö  m4  fict)  atö  ein  urfprüngtid)  für  ftdj  befteljenbeö  Apeft  fenn^eid^net. 
S3eim  ©infügen  in  ben  ©ammetbanb  finb  bie  S3tattbe3ifferungen  ,^um  2^etl  tüeg= 
gefc^nitten  morben.  Siefen  bon  ©tep^an  Mott)  gefc^riebene  .^peft  fü'^rt  351.  a  bie 
9fuffcf)rtft :  ,A  Luthero  qu^dam  collecta  sparsim  tum  in  contionibus  tum  pre- 
lectionibus  Vuittcnbergac :  ^  "  9tuf  für^cre  ''}iad^fd)riften  ein,^etner  eregetifd^en  S3e= 
merlungen  be§  iÄeformatore,  bie  mo^t  jumeift  auö  ^ßrebigten,  t^cilftieife  aber  aud) 
auä  ben  ßoHegien  beffelben  flammen  toerben,  folgen  9lad)fd)riftcn  bottftänbiger  ©er= 
mone.  39t.  b4*'  bringt  bie  miditigc  ^'iotii^:  ,In  prima  adventus  Dominica  e  con- 
tione  Martiniana  Lutlr.  [fo]  cxccpta  a  quodam  studioso  Vuittcnbergae".  Stuf  St.  b 
mirb  bie  ©ammtung  ,Sutt)erfd)cr  ^^^rcbigten  pli3^ticf)  unterbrDd}en  burd)  „Circularia 
themata  per  Phi :  Me:  Wittenbergac  cgregie  defensa.  3  No:  Aug:  Anno  1520". 
9tber  auf  3B(.  b''  mirb  tnicbcr  mit  5]3rebigten  Suf^er^  fortgefahren .  33t.  e''  am 
©d)lu^  einer  ^^^rebigt  ,de  assumptione  Beatae  Mariae  Virginis"  flogen  toir  auf 
bie  9lote:   „Frecedcntes  quidam  sermones  sunt  collecti  utcunque  pro  memoria, 


©crmonc  au§  bcii  Sa^^en  ca.  1514—1520. 


589 


ne  te  igitur  offendas  oro,  sed  boni  consule".  (@ö  fd)eint  alfo,  atö  tt>eim  bie  ovif 
331.  h4:^  bt§  e''  cnttjaftencn  ©ermone  ber  Sammlung  be§  oben  genannten  SBitten= 
Berger  ©tubenten  'von  ^Hotl)  entnommen  finb.)  folgen  mettere  ©ermone,  beren 
einer  anf  5Bt.  g7''  ansbrüifltd)  Unebcr  mit  einem  ,M.  L."  be^eicfjnet  ift.  23(.  f8'' 
bringt  abcrmalö  eine  rü(ffcf)auenbc  ^iotij  beö  ©djreiberg:  „Queso  bone  lector,  ut 
liec  legas  cum  iuditio  et  adliibeas  ea  non  ad  ritum  liodiernae  ecclesiae ,  sed 
ad  verbum  Del  quod  aequum  iuditium  fert.  Iram  Dei  meruimus  quae  veiiit 
quoque  super  iios.  Dominus  Deus  sit  benedictus  in  saecula  saeculoium.  Amen." 
5luf  ßntl)erfcf)e  ^4>rebigtftücfe  folgen  enbtict)  auf  ben  testen  ^Blättern  biefe§  .^efte§  Tiacf)= 
fcf}riften  au§  5Jletand)t!^on§  ßectionen  (bon  351.  m2''  an)  unb  ,In  promotione:  ut 
vocant  Doctoris  cuiusdam:  pueri,  per  Phi:  Melan:  substituti  oratiuncula:  — ' 

Unter  ben  Ijier  gefammetten  ^rebigten  befinben  fidf;  jene  bier  bereite  au§ 
Sofcf^er  befannten  unb  burc§  bie  ©tellung  in  feiner  ©ammtung  fid}er  ju  batirenben 
©ermone:  De  timore  Dei  25b.  I  37f(g.  =  35(.  f  3'^flg.  Dom  27.  S)ec.  1514;  Contra 
Vitium  detractionis  I  44  flg.  =  351.  g7''flg.  üom  1.  5)lai  1515;  In  die  dedi- 
cationis  templi  I  94f[g.  =  331.  g4ftg.  Dom  31.  Dct.  [refp.  1.  ^JloO.]  1516;  In 
festo  purificationis  Mariae  I  130ftg.  =  3St.  b''ftg.  Com  2.  gebr.  1517.  S)iefe  3u= 
fammenfteüung  bezeugt  junädift,  ba^  ^ott)^  ©ammtung  nic^t  ^ronotogifc^  ge= 
orbnet  ift;  n^enigften§  nid)t  burc^meg.  SÖenn  nur  jebod)  auf  einanber  folgen  fe'^en 
33t.  B4'^flg.  tprebigten  bom  1.  9(bü.,  2.  3tbti.,  5Jtariä  (SmpfängniB  [8.  ^q.],  4.  5tbü., 
fo  ift  toenigften§  für  biefe  4  ^^rebigten  auf§  t)öd)fte  U»a^rfd)einlid),  ba^  fie  bemfelben 
3ot)re  angel)ßren  unb  in  it)rer  ridjtigen  Oiei'^enfotge  un§  er'^atten  finb,  unb  e^  er= 
giebt  fid)  für  bie  ©rmittetung  be§  3at)ree  ber  'Jtnijattepunft,  ba^  fie  auy  einem 
3at)re  ftomnum  müffen,  in  tticldjem  ber  2.  9tbtient§fonntag  bor  ben  S^ag  ?)taria 
©mpfängni^  fiet;  alfo  toeber  bom  Sa^re  1514,  in  lüetc^em  ber  2.  3lbüent  auf  ben 
10.  S)ec.,  nod)  1515,  in  meld)em  er  auf  ben  9.  i)ec.  fiet,  toof)!  aber  3.  bom 
3a'^re  1516,  in  metdient  biefer  auf  ben  7.  S)ec.  fiet,  ober  Dom  ^a'^re  1517,  in 
metdiem  er  am  5.  S)ec.  gefeiert  luurbe.  S)ie  te^te  ber  t;ier  ^iifammengetragenen 
^l^-ebigten  trögt  bentlid)  bie  ©puren  beä  3at)vee  1520  an  fid).  S)a^  mir  ee  aber 
in  ber  ^^^uptmaffe  mit  ^^U-ebigten  nue  üorrefornmtorifdjer  ^^'it  3u  ttjun  Baben,  ha^i 
jeigt  —  abgefetjen  üon  bem  fiel)  beuttid)  be,ieugenben  3nf)iitte  -  bie  in  öerfd) (ebenen 
SÖenbungen  mieberfe^^renbe  ^Jialjnung  9iotl)ö,  biefe  -^^rebigten  ,cum  iuditio"  ]\i  lefen 
unb  bie  35emerfung,  baj?  fie  „pro  memoria"  gefamnu'tt  feien,  nid)t  atfo  um  ifjxe^i 
öorbilblic^eu  ^ntjatte^  mitten. 

äöir  öeröffentlidjen  biefe  ©ammtung  genau  in  ber  iHeif)cnfotge,  mie  fie  bie 
Stof^fdie  'Dtieberfdjrift  bietet,  ba  eine  djronotogifdje  Crbnung  ber  ein^etnen  ©tücfe 
mit  ©id)er^eit  nidjt  bnrct},5ufü'^ren  ift.  2)ie  S)aten,  bie  mir  l^ie  unb  ba  einzelnen 
©tücfen  beigefügt  t)aben,  motten  nur  at^  'i>ermutt)ungen  unb  aU  SBinfe  für  meitere 
llnterfudinngen  betrad)tet  merben.  '~J{atürtid)  taffen  mir  bie  eingeftreuten  ©tücfe, 
metd^e  5JJetand}tt)Dn  311m  UJerfaffer  l)aben,  fort.  Sie  bereite  in  33b.  I  beroffenttic^ten 
tiier  ©ermone  geben  mir  an  bem  ''ii^ia^,  an  metdjem  9tott)ö  .^anbfcfirift  fie  bietet, 
nocf)  einmat.  S)ie  9tbfd)rift  biefer  ^ii^idauer  gnnbe  berbanft  unfere  Vlusgabe  ber 
9Jiitarbeit  bon  ßic.  Dr.  33ud)matb. 

JBergt.  ?tnbrcaS  *|5üad)ä  ()anbid)rift(ict)C  ©ammtung  llngebvutfter  '•|Srebigten  D.  ''JJiortin 
8utt)er§....  Ijcvaiiögegcben  Don  Sit.  Dr.Seorg  5i3itd)lt)alb.  (Svftei- 33anb.  (*rfte  §älfte.  fieipjtg  1884 
©.  XI  u.  XII.  XXXtll-L. 


590 


®emone  au§  ben  Safiten  ca.  1514—1520. 


TOattf).7,i2. 


Vaecunque  vultis  ut  faciant  vobis  homiues, 
et  vos  facite  illis.  Haec  euim  est  lex  et 
prophetae.  Tres  erunt  partes  huius  sermoiiis.  In 
prima  dicam  notabile  aliquid  pro  introductione,  in 
secnnda  dabo  conclusioneni  utilem  pro  no.stra  in- 
formatione,  in  tertia  solvam  quautum  pro  dictorum 
declaratione. 


Pro  prima  notandum,  quod  triplicia  sunt  bona 
liominuni.     Prima  sunt  externa,    ut   sunt  aurum, 


10 


5 


argentura,  pecunia,  vestes,  agri,  domus,  servi,  uxores,  filii,  familia,  oves,  boves, 
equi  etc.  Et  haec  vocantur  externa,  quia  sunt  extra  naturam  liominis..  Secunda 
sunt  bona  corporis  et  personae,  ut  sanitas,  fortitudo,  pulcliritudo,  raembrorum  15 
dispositio  et  aptitudo  corporis  et  sensuum,  item  fama  et  honor.  Haec  vocantur 
bona  media,  quia  non  sunt  externa  extra  personam  sicut  prima,  nec  sunt 
interna,  ut  quae  iam  sequuntur,  sed  media  inter  haec  duo.  Tertia  sunt  spiri- 
tualia  scilicet  et  interna,  ut  scientia,  virtus,  Charitas,  fides.  Et  haec  bona 
vocantur  interna  et  spiritualia,  quia  sunt  in  sola  anima  et  spiritu.  Et  ipsa  20 
figurantur  per  bona  externa  et  media,  quia  aurum  significat  scieutiam  et 
sapientiam,  vestes  signifieant  virtutes,  charitatem  et  castitatem,  patientiam  etc., 
quae  si  fuerint  in  anima,  tunc  dicitur  ipsa  esse  ornata,  sicut  corpus  exteriori- 
bus  vestibus  ornatur. 

In  his  bouis  potest  se  homo  quilibet  duobus  raodis  habere  ad  proximum  25 
suum;  primo,  quod  potest  in  ipsis  ei  nocere  et  malefacere,  secundo,  quod 
potest  in  ipsis  ei  prodesse  et  benefacere.  Exemplum  primi,  ut  quando  quis 
rapit  bona  externa,  et  quando  destruit  sanitatem  cor^ioris  percutieudo  aut 
venenando,  et  quando  interna  bona  aufert,  scilicet  seducendo  in  errorem 
contra  scientiam  aut  incitando  ad  malum  contra  virtutem  etc.  Exemplum  30 
secundi,  quando  dat  ei  victum  et  amictum,  quando  infirmitatem  eius  sanat 
aut  defeudit  eius  corpus,  item  quando  alium  docet  et  incitat  ad  bonum  etc. 
Unde  habemus  in  scriptura  duas  regulas,  quibus  circa  ista  bona  nos  debemus 


1  SERMO  fe^(t         7  lntroducta 

')  3»Didüiu'r  9iat()öid)iilbibIiot(Kf.    Cod.  XXV.   m.  150-152. 


©etmone  ou§  ben  3ai)iccn  ca.  1514—1520. 


591 


regi,  psal.  33.  'decliua  a  malo',  quoacl  primum,  'et  fac  l)oimni',  quoad  se- ^^Jf.  34,  ir.. 
cundum.  ^ 

Pro  secunda  parte  est  haec  notanda  doctrina  iinica:  non  sufficit  ad 
salutem,  quod  aliquis  proximo  suo  iion  nocet  aut  non  malefacit  in  his  tribus 
5  bonis,  sed  requiritur  etiani,  nt  in  ipsis  ei  prosit  et  benefaciat.  Haec  doctrina 
probatur  triplici  autoritate:  ratione,  antoritate  et  similitudine.  Ratione,  teuto- 
nice  auä  bei;  bei'nunjft.  Quia  si  hoc  snfficeret  ad  salutem,  tnnc  niulta  ligna 
in  sylvis  et  inulti  lapides  in  medio  mari  deberent  salvari,  quia  ista  neniini 
nocent  aut  malefaciunt  in  illis  bonis,  ut  bene  patet.    Sed  hoc  est  falsum. 

10  Igitur  ille  qui  solum  non  nocet,  siniilis  est  ilHs,  nec  sufficit  ei  hoc  ad  sahiteni. 
Autoritate,  teutonice  mit  gefprui^en  bei"  ©d^rifft.  Prima  est  thema,  quia 
dicit:  'quaecunque  vultis,  ut  faciant  vobis  homines'.  Non  dixit:  'quaecunque 
vultis,  ut  non  noceant  vobis  homines,  in  iisdem  non  nocete  et  eis',  licet  et 
hoc  v^erum  sit  et  ojjorteat  esse,  sed  non  sufficit,  sed  facere  etiam  aliis  debe- 

15  mus.  Et  ex  hoc  quilibet  intret  in  cor  suum  et  videat,  an  vellet  ab  aliis 
sibi  dari  vestes,  ederc,  bibere,  hospitium  et  bona  externa,  si  careret.  Ttem, 
an  vellet  quod  alii  famam  suam  defendcrent  et  honorem.  Item,  an  vellet, 
quod  alii  eum  docerent,  consolarentur,  incitarent  ad  boniuii  etc.  Quod  si 
sie  viderit  se  velle  et  ipse  non  läcit  alteri  similiter,  peccat  et  non  merebitm* 

20  vitam  aeternam,  quia  non  vult  facere  alteri  iudigcnti,  (piod  vellet  sibi  fieri 
iudigenti.    Ergo  contra  legem  et  prophetas  facit,  (juae  in  isto  verbo  Domini 
omnes  comprehenduntur.    Secunda  est  parabola  de  divite  Epulone  Lucae  16.  suc.ig,  lef. 
Q,ui  non  ideo  ffiit  damnatus,  quod  rapuisset  vel  malefecisset  alicui  in  his 
bonis,  quia  de  suis  bonis  epulabatur  et  induebatur  quotidie  splendide  etc., 

25  sed  ideo  quia  non  benefecit  in  his  proximo  suo,  scilicet  Lazaro.    Et  iam 
satis  nos  docet  ista  parabola,  quod  non  sufficit  non  malefacere  aut  nocere, 
sed  oportet  quoque  prodesse  et  benefacere,  nec  sufficit  declinare  a  malo,  sed 
oportet  facere  et  bonum.  Tertia  autoritas  est  pai'abola  de  servo  pigro  Math.25,  Wntii)  2ri,i8. 
qui  accepit  unum  talentum,  teutonice  |)fuilb,  et  abscondit  in  terrani  etc.  Hic 

30  non  fuit  damnatus,  quod  aliis  abstulisset,  sed  ideo,  quia  aliis  non  dedit.  Sic 

fiet  uobis.    Talentum  enim  nol)is  datum  est  possibilitas  nostra,  teutonice 

urtfer  üermiigert.    Hoc  enim  non  ex  uobis,  sed  ex  Deo  liabemus,  tam  in 

bonis  externis,  quam  internls  et  mecliis.    In  his  omnibus  quicquid  possumus, 

tenemur  alteri  facere.   Quod  si  non  fecerimus,  tunc  talentum  Domini  abscondi- 

3^  mus  et  cum  illo  servo  damnabimur.     Unde  dicit  A])Ostolus:  'In  alterutrum  i-'S^''- 
.  .....  .        ,     ,    ,       .  1-  ^"f- 

administrantes ,  sicut  unicuique  divisit  Dens",  teutonice:  ein  tglic^§  fol  beiU 

anbern  Bel^ülffen  fein,  bnrna(^  im  @ot  t)erltf)en  l)at.    Hoc  est  omnium  Charitas 

et  vera  vita  Christianorum.    Quarta,  quia  Dominus  in  iuditio  non  dicit  se 


21  quae  jo;  )iOoi)l  niif  ein  au§  legem  et,  prophetas  31t  cntne^menbeS  leges  fiejogen 
33  quam  feljtt 

äiergl.  oben  <B.  469  unb  5Bb.  I  259.  263. 


)92 


©etmone  au§  ben  ^fa'^^en  ca.  1514—1520. 


dicturum,  qiiod  ei  nocuerint  aut  malefecerint  in  his  bonis,  sed  quod  non  bene- 
2Knttti.25,42.  fecerint.  Unde  Math,  25 :  'Esurivi  et  non  dedistis  mihi  manducare,  sitivi  et 
non  dedisti,s  mihi  bibere  etc.'  Non  dicit  sie:  'Habui  coraedere  et  vos  rapuistis 
mihi,  habui  bibere  et  abstulistis',  sed  'quia  non  dedistis'.  Et  ergo  facere 
3Katti).25, 43.  oportet  bene,  et  non  solum  non  malefacere.  Sic  similiter:  'Hospes  eram  et 
non  collegistis  me,  nudus  et  non  operiiistis  me,  iufirmus  fui  et  non  visitastis 
nie'.  Non  dicit  sie:  'Dommn  habui  et  expulistis',  licet  et  ista  sint  damna- 
bilia,  sed  non  sufficit  ista  omittere,  sicut  dictum  est.  Eodem  modo  de  aliis 
bonis  intelligendum  est,  ut:  'infamatus  fui  et  me  non  excusastis,  inhonoratus 
fui  et  non  me  defendistis'.  Item  de  bonis  animae:  'Tristis  fui  et  non  me 
consolati  estis,  errans  fui  et  non  me  docuistis  etc.',  quia  tenemur  excusare, 
defendere,  consolari  et  docere  proximum,  in  quo  utique  Christo  facimus,  quic- 
9Jiattii.2,'.,4o. quid  facimus,  sicut  ibidem  dicit:  'Quicquid  uni  ex  minimis  meis  fecistis, 
mihi  fecistis'.  Et  ergo  innocentia  non  sufficit,  sed  oportet  etiam  ibidem  esse 
beneficentiam  qui  potest.  Quinta,  quia  dicit  B.  Augustinus :  'pasce  esurientem : 
si  non  pavisti,  occidisti',  id  est  si  moreretur  ex  hoc,  idem  esset  ac  si  tu 
occidisses,  imo,  quantum  in  te  est,  ipse  moreretur.  Ergo  tu  occidisti,  teu- 
tonice:  tft  gleic^  fo  öiel  aU  f)ette[tu  in  getobtet.    Eodem  modo  de  omnibus 


aliis  ut  sie: 
Vesti  nudum 
Collige  peregrinum 
Pota  sitientem 
Consolare  tristem 
Doce  errantem 
Corripe  peccanteni 
Excusa  infamatum 
Sana  infirnuun 


Vestisti  ]  /  Spoliasses 

Hospitasti  Expvilisses 
Potasti  Sitire  fecisses 

Si  potuisti    Consolatus  es     idem  est  Tristasses 
et  non     ]  Docuisti  quasi  tu  ipse  Seduxisses 

Corripuisti  Peccare  fecisses 

Excusasti  DifFamasses 
Sanasti  '  Infirmasses. 

Ratio  oninium  est,  quia  haec  omnia  vellemus  nobis  ab  aliis  fieri,  qui  possent, 
quando  indigeremus.  Ideoque  sub  mandato  Dei  tenemur  et  nos  facere,  si 
possumus,  quando  alii  indigent.  Haec  enim  est  lex  et  prophetae,  ut  supra 
patet  in  themate.  Unde  etiam  Eocle.  17:  'Mandavit  Dominus  unicuique  de 
proximo  suo'.  Idem  etiam  sonat  praeceptum  illud  secundum,  quod  est  simile 
ai(atif|.22,39.  primo,  quia  omnia  continet,  legem  scilicet  et  prophetas,  scilicet:  'Diliges 
proximum  tuum  sicut  teipsum'.  Hoc  est  idem,  quod  dicit:  'Quaecunque 
vultis,  ut  faciant  vobis  homines  etc.' 

Nunc  tertio  similitudine  etiam  probatur.    Ager,  qui  bono  semine  est 
seminatus,  non  sufficit  ei,  quod  non  profert  spinas  et  tribulos  et  zizania,  sed 
debet  etiam  fructum  proferre  domiuo  suo  et  aliis  de  semine  sibi  eoramisso, 
3oi).  15, 1.  alioquin  maledictus  erit.    Sic  nos,  qui  sumus  ager  Dei  et  pater  coelestis 
i.eoi.3,9.  agricola  est,  et  Apostolus  dicit,  quod  agricultura  Dei  sumus:  dedit  nobis 


Sef.Sir.  17 
12. 


15  qui  ^0  ! 


©etmone  au§  bcn  Satiren  ca.  1514—1520. 


593 


semina  sua,  id  est  bona  externa,  interna,  media.  Nou  sufficit,  quod  ista 
accepiraus  et  non  genninamus  spinas,  oifensiones  et  tribulos,  nocendo  proximo, 
sed  etiam  frnctum,  bene  ex  illis  faciendo  aliis:  sie  etiam  erimiis  bonus  ager. 
Seeunda  similitiido,  quia  bestiae  et  irrationabilia  animalia  istani  legem  tneutur. 
Videmus  quando  porcus  mactatur  ant  capitiu",  alii  videntes  circunistrepunt 
et  grunniunt  quasi  miserentes,  sie  gallinae,  anseres  et  in  omnibus  bestiis 
qnando  vident,  quod  aliud  de  suo  genere  necessitatem  patitiu',  naturaliter 
condolet,  tristatur  et  si  potest,  adiuvat.  Et  solus  homo,  qui  rationalis  est, 
suo  proximo  necessitatem  patienti  non  suecurrit,  non  miseretur.  O  pudor 
et  Scandalum!  Insuper  etiam  inferunt  potius  quam  tollunt  necessitatem  alteri 
alter.  Unde  recte  dixit  Seneca  quaesitus,  quid  esset  nocentissimum  homini : 
respondit  'quod  homoV  scilicet  unus  alteri.  Quia  unus  homo  potest  alteri 
nocere  in  omnibus  tribus  bonis,  quod  non  potest  ullum  elementum  aut  cor- 
poralis  creatura,  quia  occidit,  rapit,  vulnerat,  infamat,  comburit,  seducit,  con- 
tristat.  Super  haec  adhuc  odium  et  invidiam  servat,  quae  simul  nou  potest 
facere  ignis  vel  aqua  vel  leo  vel  ursus,  sed  unum  illorum. 

Ex  ista  doctrina  possunt  nunc  multae  spetiales  et  sequelae  doctrinarum 
accipi,  scilicet  prima:  qui  videt  nudum  et  non  vestit,  si  potest,  non  salva- 
bitur.  Probatur  per  thema,  quia  non  facit,  quaecunque  vult,  ut  sibi  faceret 
alius.    Si  autem  ipse  sie  nudus  esset,  vellet  utique  se  vestiri  ab  eo  qui  potest. 

Seeunda:  qui  videt  esurientem  et  sitientem  et  non  pascit,  si  potest, 
damnabitur.  Patet,  quia  vellet  sibi  fieri  et  tarnen  non  facit  alteri.  Et  sie 
contra  legem  et  prophetas  agit,  quia  in  bis  stat  lex  et  prophetae,  ut  supra 
in  themate. 

Tertia:  qui  audit  alteri  aliquem  detrahere  et  tacet  et  non  excusat, 
peceat,  quia  sibi  vellet  aliter  fieri.  Igitur  et  sie  fit  peccatum  alieiuun,  quando 
non  resistit. 

Quarta:  qui  peccantem  vidit  vel  errantem  (scilicet  moraliter  praecipue) 
et  non  doeet  et  non  corripit,  scilicet  monendo,  sed  potius  arridet  vel  applaudit, 
peceat  simili  peccato.  Patet,  quia  in  bono  spirituali  non  fiicit,  quod  sibi 
fieri  vellet  aut  saltem  velle  deberet  et  de  aliis. 

Quinta:  si  illi  sie  peecant  et  damnantiu-,  qui  non  fiiciunt  bene  et  non 
prosuut  in  bis  bonis  suo  proximo,  ubi  manebunt  illi,  qui  in  bis  malefiiciunt 
et  nocent  alii?  Ubi  manebunt,  qui  per  rapinam,  per  usuram,  per  fraudem, 
per  mendatium,  per  vim  et  potentiam  alterum  suis  bonis  exterioribus  privant? 
Ubi  manebunt,  qui  aliorum  famam  lacerant  et  detrahunt,  quod  iam  adeo 
frequens  est,  ut  nullus  quasi  attendat?  Ubi  manebunt,  qui  alios  ad  peccatum 
trahunt,  ut  fit  in  ebrietate  et  crapula,  quando  alter  alterum  iuebriari  cogit  et 
per  hoc  nocet  eius  animae  et  coqjoris  bonis,  quia  sie  anima  peceat  et  corpus 


28  mortaliter,  aticv  iiöcrgcfc^ricljcn  bic  luof)!  tidjtige  ßorvcftiiv  moraliter 
')  SBergl.  Seneca  Epist.  107,  7:  „homo  perniciosior  feris  omnibus". 
SutficT?  mtxit.  IV.  38 


594 


(Sermone  au§  bcn  Sagten  ca.  1514—1520. 


infirmatur  per  gnlam  et  luxuriam?  Ubi  manebunt  tales,  si  illi  peceant,  qui 
solura  consentinnt  videntes  et  non  resistente's?  Ex  his  nostris  moribus  in- 
telligitur,  qnod  iam  lex  et  prophetae  nihil  ciirantiir  et  nulla  est  quasi  vita 
christiana.  Ubi  manebunt  adulatores  et  discordatores  liorainmn,  si  illi  pec- 
eant, qui  discordes  non  concordant?  Ecce  non  solum  non  facinius  bonuni,  5 
sed  nondurn  declinamus  a  male,  et  ita  nullam  illarnm  duaruni  regularum 
tenemus,  sed  omnia  per  contrarium  facinius. 

Unde  ultimo  Sexta:  ponat  quilibet  hoc  exemplum  Domini  ante  oculos 
suos  tanquam  specnlum  et  bene  notet  ipsum,  quia  bonuni  est,  et  habebit 
totam  legem  et  prophetas.  Non  ego  hoc  dico,  sed  ipse  Dominus  inet,  scilicet:  lu 
'Quaecunque  vultis  ut  faciant  vobis  homines,  hoc  vos  facite  illis.  Haec  est 
lex  et  prophetae'.  Ecce  in  quam  brevi  vcrbo  habetis  omnem  scripturam! 
Sit  ergo  lioc  verbum  cuilibet  specnlum  et  in  ipso  et  secundum  ipsum  videat 
in  Omnibus  operibus  suis,  an  sie  faciat  proximo  suo,  sicut  sibi  vellet  fieri, 
et  an  sie  vellet  sil)i  omitti,  sicut  ipse  alii  omittit.  Qnod  si  se  talem  in-  is 
venerit,  speret,  qnod  salvabitur.  Si  autem  non,  rogo  et  moneo,  ut  emendet 
se,  ue  pereat,  et  non  curet,  quia  multi  sunt  tarn  in  secularibus  quam  spiri- 
tualibus,  qui  hoc  non  agunt.  Ipsi  liabebunt  suam  mercedem.  Multitudo 
peccautium  nulli  praestabit  patrocinium  et  auxilium  in  die  iuditii. 

Pro  tertia  parte  est  quaestio:  posset  quis  cogitare  apud  se:  1.  'Anne  20 
sufficeret,  qnod  alteri  bene  vellem  in  corde?'  maxime  si  ab  eo  esset  laesus 
aut  ofFensus.    2.  Sic  dicunt  multi :  'Ego  volo  eum  dimittcre  in  pace,  sua 
expedire,  nihil  ei  bene  vel  male  faccre'.    3.  Item  dicunt:  'Nonne  quae  ego 
habeo,  mea  sunt?  possum  eis  uti,  sicut  ego  volo'.    Respondetur  pro  primo, 
quod  videat,  an  ipse  vellet,  quod  alius  sibi  faveret  bene  in  corde  et  con-  2h 
tentus  esset,  quod  nihil  in  opere  fieret  sibi.    Si  non,  tunc  non  sufficit  ei. 
Quia  non  dixit  Dominus :  'Quaecunque  vultis,  ut  faciant,  eadem  favete  eis', 
sed  'facite  eis'.    Quis  autem  est  contentus  sua  voluntate  bona,  si  quis  opere 
potest?    Ideo  non  sufficit.    Sed  respiciat  ad  specnlum  illorum  verborum, 
scilicet  an  sibi  sie  vellet  fieri.    Pro  secundo:  Quia  non  potest  Semper  sciri  30 
.  causa,  quare  offensus  olfendenti  non  benefaciat,  an  scilicet  amore  vindictae 
vel  amore  iustitiae,  vel  timore  periculi  aut  alterius  mali,  ut  si  timeat,  quod 
ille  oflFendens  ex  hoc  magis  roboretur  et  confortetur  ad  malum  et  proterviani, 
ut  si  ebriosus,  lusor,  percussor:  ideo  non  potest  melius  dici  quam  quod 
specnlum  liorum  verl)orum  ante  conscientiam  suam  ponat  et  videat,  an  talis  35 
causa  eum  moveat,  quod  propter  cam  etiam  sibi  non  vellet  bene  fieri  ab 
aliis,  si  haberent  contra  eum  talem  causam.    Tunc  salvus  est:  alias  suadeo, 
Wntii).  7, 2.ut  sibi  caveat.    Quia  istam  regulani  Dominus  servabit:  'Quacunque  mensura 
mensi  fucritis,  eadem  remetietur  et  vobis'.    Ipse  enim  bene  videt  cor  et 


9  ()n!:i  1(11  [Ijoiie]  est  21  %.  9i.  luitubldjcn         27  faciat 

sciat  üdcvflcfdjricticn         34  rebridsus 


32  Üüer  timeat  ift 


(Sermone  aiiS  bcn  3Q()i:eit  ca.  1514—1520. 


595 


causam,  quam  habemus.  Ergo  si  sie  vellcmus  nobis  a  Deo  reddi,  siciit 
proximo  facimus,  bene  stamus.  Si  autem  sie  ex  mala  voluutate  dicimus: 
'Volo  eum  dimittere  sua  expedire',  quaero  an  velis  etiam,  quod  tibi  Deus 
dicat:  'Volo  te  dimittere  tua  expedire  et  nihil  tibi  dare  vel  aufferre'?  Quis 

5  hoc  vellet?  Et  tamen  ipse  faciet,  si  sie  fecerimus  proximo  ex  insufficienti 
causa.  Pro  tertio  dieo,  quod  bona  quaecunque  sunt  a  Deo  et  non  data  ad 
retinendum  vel  abutendum,  sed  ad  dispensandum.  Ergo  quando  quis  retinet, 
ubi  non  debet,  vel  abutitur,  tune  ipso  facto  fiunt  non  sua,  etiam  si  haljeat 
ea  in  potestate  sua,  sed  sunt  Domini  sui,  qui  est  Deus.    Nos  autem  omnes 

10  servi  eius  etc. 


SERMO. 

Ex  avToy()('<(f(p  qnofl  iiivcniebatnr  in  Mouasterio  Angustineii. 

Erffurdiae.^ 

Sic  Deus  dilexit  mundum,  ut  unigcnitum  daret.    lohan.  3.'^      SoO ■s.m. 

15    |\  /f  Ii'fi  est  emphasis  in  istis  verbis  et  proprietas,  sicut  est  mos  Spiritus 
J^VX  sancti.   Nam  non  est  locutor  ullus,  qui  tantam  in  sermone  proprictatem 
et  energiam  habeat  sicut  ipse.    Quod  bene  in  figura  moustratimi  est,  quod 
in  Unguis  igneis  apparuit:  in  lingua  proprietas,  in  igne  energia.   Sicut  enim  siijufd)  2,  li. 
nulluni  est  significantius  signum,  quam  in  lingua  viva,  quae  niagis  proprio 

20  et  signate  rem  indicat  quam  digitus,  oculus  et  quicunquc  gestus  corporis, 
quam  etiam  calanius  vel  scriptura,  ita  Spiritus  sancti  locutio  emphaticoteros 
prae  omnibus  loquitur.  Et  hoc  maxime  in  oratione  Rhetores  mirantur.  Deinde 
sicut  ignis  est  activissima  creaturarum  et  maximae  eiiergiae,  ita  verbum 
Spiritus  sancti,  quando  non  apparuit  in  digito,  litcra  vel  alia  corporis  simili- 

ar.  tudine,  sicut  in  Mosis  tabulis,  nec  in  aliquo  colore  aut  (pialitate  alia  quam 
ignis  ad  ista  duo  signanda.  Sed  non  omnes  id  percipiunt,  nec  crcdunt  illi, 
qui  gentilcs  eloquentias  iactant. 

Sic  est  in  verbis  propositis.    Singula  verba  sunt  ignis  et  lingua,  quia 
Quis  dat,  quid  datur,  cui,  quo  motivo,  ad  quid?  omnia  puh^lici-rimc  tangnntur. 

30  Quis?   Deus,  non  homo,  non  totus  mnndus,  non  nu'llo  muudi,  sed  in- 

comparabilis  creator.    Dator  si  esset  angelus,  magnum  dcbuit  putari:  maxima 
dignatio. 

11  SERMO  fc^tt         18  ligins 

')  Cod.  XXV.    m.  152-154''.  -)  ?(uö  beut  (yüangcüum  be§  2.  ^i^iiigfttageS. 

jfer  9(iifnii9  ber  '•|5vebigt  beftätigt,  baf;  toir  eine  ''^'ftiigftpvebigt  (1514?)  l)or  miö  ()afaeii. 

38* 


596 


©ermone  aii§  ben  So'^ren  ca.  1514—1520. 


Quid  (lat?  Filium,  non  anrum,  non  argentum,  non  quicquid  potest 
cogitari,  sed  quod  non  potest  cogitari  a  nobis:  quo  ipse  nihil  maius  habet 
ac  diligit.  Non  enim  nos  possumus  eum  compreliendere,  ideo  nec  moneri 
ex  nobis.  Ideo  ipse  quasi  mirans  tacuit  nomen  patris  et  allegat  nomen  Dei 
et  suum:  'Sic  Deus  dilexit  muudum\  Qualem  filium?  'Unigenitum',  nec  5 
habet  pku'es  tales. 

Cui?  mundo:  cuius  non  eget,  qui  eum  offendit  et  ei  resistit:  non  dicit 
'homini',  quia  hoc  nomen  bonitatis:  sed  'mundo'. 

Quo  motivo?  propter  nimiam  charitatem,  non  propter  nostram  boni- 
tatem,  cum  simus  mali  et  solus  Deus  bonus:  nec  meritis  nostris,  quae  non  10 
sunt.    Non  ait  'sie  placuit'  aut  'sie  magnum  quid  est  ipse  mundus'. 

Quid  facit?   Dat,  non  ostendit  tantum:  non  mutavit,  non  vendidit, 
non  commodavit,  sed  facit  eum  nostrura.    Quia  donatio,  dicunt  luristae, 
constituit  possessorem  recipientem  stantibus  conditionibus  liberaliter  et  magni- 
siic.1,49.  fice  et  gratis,  ut  vere  possimus  cum  B.  Virgine  cantare:  'Quia  fecit  mihi  iri 
magna,  qui  potens  est'. 

Ad  quid?  foelicissimo  fine,  scilicet  'ut  non  pereamus,  sed  habeamus 
vitam  aeternam'.  Triplex  malimi,  scilicet  naturae,  culpae,  miseriae:  priraum 
contra  esse,  secundum  contra  gratiam,  tertium  contra  gloriam. 

Nunc  ergo  quam  mira  sunt  verba  ista:  tantus  donator,  tam  insigniter  20 
expressus:  tanta  donatio  similiter:  ad  tam  necessarium  finem :  ex  quam  optimo 
motivo:  quam  maxime  egenti:  ita  ut  non  possit  esse  maior  donator  nec  maius 
donum  nec  melius  motivum  nec  melior  causa  nec  melior  facti  modus  nec 
magis  necessitato  et  utilius  recepturo.    Ratio  singulorum  est: 

Quia  nullus  alius  erat  receptor:  Diabolus  enim  est  ineptus  recipere.  2.5 

Quia  nullus  alius  donator  sufficiebat:  quia  oportuit  habere. 

Quia  nulluni  aliud  donum  satis  erat  pro  nobis. 

Quia  motivum  iustitiae  vel  ex  iustitia  dari  non  potuit. 

Quia  alio  modo  non  sufficiebat,  quia  pro  nostro  oportuit  nos  satisfacere: 
*  ergo  daretur  necesse  erat.  30 

Quia  ad  nulluni  alium  finem  necesse  erat.    Et  ita  omnia  sunt  plena 
proprietate  et  calore  igneque  verba. 

Sed  conferamus  in  unum  documentum  omnia  breviter. 

Quod  Deus  pro  nostra  salute  tot  et  tanta  facit,  debet  nobis  esse  magna 
excitatio,  ut  et  nos  ipsi  pro  propria  saltem  salute  faciamus  aliquanta.    Hic  35 
sane  natura  docet:  si  alius  sie  pro  me  laborat  et  non  solum  hortatur  verbis, 
sed  etiam  factis,  non  potest  me  magis  provocare,  ut  et  pro  me  ipse  agani. 
Quia  autem  hoc  fit  inter  nos,  verum  quanto  magis  inter  nos  et  Deuni.  Qui 

3  moveri?  8  91.  3J.  per  Antiplirasin  19  9t.  3J.  Ista  circuinstantia  est  in  omui- 
bus  (loiiis  eins  conskleraiula  23  Uber  causa  Ü6ergef(f)vict)cn  iinis  lifcer  modus  üiex- 
gelc^xtebcrt  quia  datio  -  24  recepturo  :  |  .  .  :  |  25  91.  SR.  Oiiiuia  sunt  in  summo  et  fastigio 
35  facinms 


©ctmojtc  aii§  bcit  Sfi^J^cn  ca.  1514—1520. 


597 


cum  sola  hortatione  deberet  iiobis  esse  sufficiens  causa,  quia  tani  magnus 
Dominus  pro  nostra  salute  sollicitudinem  et  mouitiouem  vix  deberet  assu- 
mere:  sed  nunc  maxima  facit  supra  quod  monet  et  suadet.  Nimis  igoavus 
est,  qui  alium  pro  se  conspicit  verbis  et  factis  laborare  et  adhuc  non  etiam 
ipse  aggreditur.  Iste  enim  est  vilissimus  iuter  homines.  Sed  nos  coeci  non 
advertinius  hoc  etiam  corara  Deo  sie  esse.  Quid  autem  et  nos  facere  debeamus, 
sequetur  infra :  quia  'Qui  credit',  solura  ut  credamus  etc.  Soi).  3,  is. 

Quot  ergo  et  quanta  facit  et  dicit  pro  nobis  Dens? 

Primo  quidem  de  dicere  eins  patet,  quod  totam  scripturam  nobis  dedit, 
tot  prophetas  et  Apostolos,  tot  Doctores  nobis  dedit,  qui  eani  expouerent  et 
libros  facerent.  Nam  isti  omnes  laborarunt  nobis.  Item  adhuc  quotidie  nobis 
statuit  praedicatores,  similiter  propter  nos.  Non  enim  sibi  laborant,  sed  nobis 
etiam.  Ista  benignitas  Dei  quam  maxima  debuit  sufficere  a  tanto  Domino 
tam  vilibus  peccatoribus  exhibita.  Quanta  sit  haec  gratia,  docent  gentium 
et  ])hilosophorum  errores,  hibores,  miseriae. 

Secundo.  Sed  non  sohun  sie  locutus  est  pro  nobis,  sed  etiam  fecit, 
ut  omnia  breviter  tangamus:  primo  totum  mundum,  quem  ipse  omnino  ad  hoc 
creavit,  ut  per  ipsum  nos  adiuvet  ad  vitam,  sicut  et  Apostohis:  'Omnia  SRöm.  s,  28. 
cooperantur  in  bonum  his,  qui  secundnm  propositum  vocati  sunt  saucti'. 
Dedit  igitur  eum  similiter  nobis,  ut  sit  noster,  et  quicquid  omnis  creatura 
agit,  est  nostra  coactio  tantum  si  volumus.  Aliud  enim  nihil  requiritm*. 
Dedit  autem  eum  ad  tria,  scilicet  ad  usum,  ad  intellectum  et  ad  affectum. 
In  his  enim  stat  cooperatio  nmndi,  secundimi  quod  tria  personanmi  vestigia 
in  ipsis  invenimus,  scilicet  essentia,  quantitas,  qualitas:  haec  tria  iusinuaut 
s.  trinitatem. 

De  usu  dicit  Dominus:  'Qui  facit  solem  suum  oriri  super  bonos  et ««ottft.  s,  45. 
malos'  et  Moses  Deut,  'quae  creavit  Dominus  Dens  tuus  in  signa  et  tem- 5;™;°!  j^; 
pora  cunctis  gentibus'.    Quod  de  sole,  hoc  de  qualibet  [creatura]  intelligitur. 
Sic  Angelos  dedit  siugulis  hominibus,  sie  Archangelos  congregationi ,  prin- 
cipatus  principibus,  potestates  regibus  etc. 

Ista  sunt  maxima  et  mirabilia,  et  viluerunt  nobis  assiduitate.  Quis 
non  miretur,  si  uno  die  aliquo  fax  ab  Oriente  in  occidentem  volaret?  omnes 
nos  OS  et  oculos  aperimus  staute  Comoete,^  et  illud  nobilissinuun  decus  non 
miramur,  solem,  et  tam  lucentes  fibulas  stellarum  in  nocte,  quia  solita  sunt 
ista.  Ideo  pauci  glorificaut  Deum  in  ipsis  et  gratias  aguut.  Et  in  hoc  coope- 
rantur nobis,  (juod  eorum  potentia  et  servitus  monitorium  est  nobis  [eins]  qui 

21  coactio  im  ©tnne  bon  cooperatio  22  Über  ad  usum  ütiergcid)ric6en  qui  servit 
nobis  quo  ad  esse  23  tria;  trium?  24  Jßor  essentia,  afier  ioicber  getilgt  Esse  signi  . . 
28  creatura  fet)tt         36  eins  fct)It 

')  i?omcten  toareii  iid}tbai;  1512  im  Wiir,5  unb  ^fprtf,  Hom  5fDb.  1513  Big  ^ebr.  1514, 
batm  iüieber  151G  im  ^iaitwai;-  SJcrgt.  i^l).  (iatl,  'Jicpcrtotium  ber  (iümcteu='2lftrünümie.  aJiüudjcii 
1864  <B.  48. 


598 


©ermoue  am  hm  Satjten  ca.  1514 — 1520. 


dedit  illas  <|Uoniam  si  noii  esseut,  quaudo  tunc  memoraremur  Dei?  Item 
sie  B.  Augustinus  in  sermone  super  loh.  2:  'Vinum  factum  ex  aqua  omnes 
stupuerunt,  et  uuus  nou  est  qui  miretur  per  tot  terras  in  tanta  varietate 
saporum,  colorum  et  virtutem  viua  ex  terra  fieri:  quod  mirius  est.  Unus 
est  suscitatus:  uiirautur,  et  tamen  anima  et  caro  fuit.  Tot  uascuntur  singulis 
peue  diebus  ex  sola  fece  carnis  liumanae,  ubi  nee  caro  nec  spiritus  est'.'^ 

Alius  usus  rerum  est  afflictivus,  quaudo  mala  sustinemus:  illa  adhuc 
magis  sunt  ad  usum  nostrum  data,  quia  magis  cooperautur.  Sicut  sunt 
passiones,  paupertates,  ieiunia.  Hunc  usum  et  coo])erationem  sicut  Christus 
nobis  in  exemplum  ardentius  assumpsit,  ita  nos  stultius  eum  horremus.  Sed 
quis  omnia  numeret?  quod  omnia  quae  in  creaturis  fiunt,  sine  nostro  opere 
uascuntur :  quia  non  est  virtutis  nostrae  nisi  praeparare  in  omnibus  tarn 
temporalibus  quam  spiritualibus,  quo  facto  frustra  est  omnis  soUicitudo. 

[Secundo]  instruunt  nos:  unde  Christus  omnes  suas  per  parabolas 
senteutias  docuit  ad  populum.  lüde  sumuntur  niulta  pulchra  proverbia,  ut 
l^iob  "jV!'?!*!'  notinn  est  iu  Salomone.  lob  12.  'Interroga  iumenta  et  docebunt  te,  volatilia 
coeli,  et  indicabuut  tibi.  Loquere  terrae,  et  respondebit  tibi,  et  narrabunt 
pisces  maris'.  Sic  qui  videt  lupiun  vel  ursum,  intelligat  Diabolum:  ovem, 
intelligat  seipsum  et  iniitetur.  Et  quicquid  sie  de  rebus  sumitur,  hoc  non 
fallit,  quia  Dens  hoc  loquitur. 
i.isci.  Sed  liic  multimi  hebuimus:  qui  'videmus  nunc  per  speculuni  in  aenigmate' 

ait  Apostolus.    Speculum  id  est  scriptura:  qua  ducente  cognoscimus,  quid  res 
siguificet  et  doceat.    Sed  non  solum  sie  in  practicis  instruunt,  verum  etiam 
3!  um.  1, 20.  in  speculativis.     Unde  Apostolus  Ro.  1.  'Invisibilia  Dei  per  ea  quae  facta 
säJciäi).  ©ni.  sunt,  intellecta  conspiciuntur\    Sap.  13.  'A  magnitudine  spetiei  et  creaturae 
cognoscibiliter  poterit  creator  horum  videri\    Ad  hoc  sunt  vestigia  Trini- 
3cf.  11,9.  tatis  etc.    Quare  clamavit  Isaias:  ''plena  est  terra  scientia  Domini  et  velut 
aque".    Qui  non  videt  mysteria  Dei,  coecus  est. 

Deinde  tertio  affectum  nostrum  provehuut:  quouiam  cum  omnia  bona 
sint  araabilia,  creaturae  sunt  delectabiles.  In  quibus  non  quidem  satiatur 
[homo],  sed  provocatur  et  irritatur,  atque  velut  sustentatiu-  pedibus  affectuum 
tanquam  in  gradibus,  ut  ascendat  in  creatoreuo  suiun  et  discat  cogitare:  'Si 
hoc  tarn  dulce  et  iucundum,  quod  pedibus  supponitur  meis,  qiiantum  erit 
creator  omnium!'  Sic  enim  habent  creaturae  maximam  Cooperationen!  ad 
amandum  Deum,  dummodo  nou  ibi  sistitur.  Sic  ascendeus  scalam  non  ideo 
premit  gradus,  ut  ibi  quiescat.    Sic  nostri  pedes  sunt  suavitates  et  affectus 

1  illas,  üljcrgcfc^ticficn  eas  10  cum  14  31.  9i.  2  16  12  lob  29  3t.  3 
31  honiu  fcfjlt  sustentant 

')  August.  Tract.  Vni  in  loh.  „Mortuus  resurrexit,  mirati  sunt  homines:  tot  quo- 
tidie  uascuntur,  et  nemo  miratur".  Tract.  IX.  ,,Resurrexit  unus  mortuus,  obstupuerunt 
homines,  cum  quoticlie  nasci  (|ui  non  orant,  nemo  miretur.  Sic  aquam  in  vinum  con- 
versam  quis  non  miretur,  cum  hoc  annis  omnibus  Ucus  in  vitibus  faciatV" 


©ermone  au§  bcn  Satiren  ca.  1514—1520. 


599 


in  creaturis,  (j[ui  cum  sie  signantur,  non  debeiit  ibi  quiescere,  iie  forte  ruat, 
sed  ascendere  in  Deum.  Sed  quot  nun  solum  ruunt,  sed  nec  aseendunt! 
Sie  ait  Sap.  13:  'Etenim  in  operibus  illius  eum  couversentur,  iuquiruut:  et  SBci^O- ©ai. 
persuasum  habent  quoniam  bona  sunt  quae  videntur.  Quomodo  non  liuius 
dominum  faeilius  invenerunt?'  Exempla  sunt:  Aurum  et  divitiae  sunt  ama- 
biles,  cibus,  vinum  et  panis,  forma  mulierum  et  ornatus  reriun.  Haec  omnia 
sunt  irritamenta  et  velut  plexae  [?J  in  viis  euntes  ad  verum  terminum  mon- 
strantes.  Stulti,  qui  herent.  Vita  est  via  nostra  per  sylvam  latronum  infer- 
norum,  in  quibus  istas  directiones  et  monitoria  Dens  nobis  posuit. 

Secundo'  dedit  pro  salute  nostra  nos  ipsos  nobis  ipsis.  Hoc  est  adhuc 
maius,  et  est  tot  et  tanta,  quantus  est  totus  mundus,  unde  quidam  philosoplii 
ex  instinctu  Spiritus  Sancti  concordant  cum  Domino  dicentes  hominem  esse 
mundum.  Et  hic  est  mundus  quem  sie  dilexit  Dens.  Et  in  alio  loco  vocatur 
'omnis  creatura'.  Quid  enim  est  omuis  creatura  [quod  verbum  plus  habet  »imc  le,  is 
quam  omnium  philosophorura  studia  et  volumina,  quia  cuiusque  creaturae 
nomen  convenit  etiam  hominij?  est  mundus.  Quid  est  mundus?  Est  horao, 
sicut  hic  ex  Euangelio  et  philosophis  patet.  Omnia  enim  similia  sunt  in 
homine  quae  in  mundo.  Unde  Moses  dixit:  'Creavit  Dens  hominem  ad  i.ajioi.  i,  26 
iraaginem  et  similitudinem  suam'.  Similitudo  et  imago  in  hoc  stat,  quod 
est  anima  sanctae  Trinitatis  similitudo:  latet  in  corpore,  sicut  Dens  in  mundo 
invisibiliter :  regit  similiter  corpus,  et  rectum  videtur,  rector  latet.  Corpus 
est  visibile  coelum  et  terra,  oculi  sunt  stellae,  tonitrua  et  fulgura  sunt  verba 
irae,  quae  obscurant  frontem,  i.  e.  coelum,  et  oculos,  i.  e.  solem  et  Stellas. 
Capilli  et  pili  sunt  sparsae  sylvae,  et  multas  alias  similitudines.  Excedit 
igitur  homo,  quod  ipse  est  sui  mundi  compos,  liber,  rector,  sub  solo  Deo. 
Ideo  licet  Angeli  sint  perfectiores ,  tamen  homo  est  mirius  animal.  Nulla 
est  etiam  corporalis  creatura  liberi  arbitrii.  Et  hoc  est  excelleuLissimum, 
quia  hic  est  ratio,  quare  omnis  mundus  ei  cooperatur  in  bonum:  ipse  enim 
[operatur]  propter  liberum  arbitrium,  hic  autem  [cooperatur]  propter  vitam 
aeternam.  Ideoque  qui  non  habent  liberum  arbitrium,  non  possunt  crcaturas 
habere  pro  cooperatoribus  et  ad  vitam  aeternam,  sed  est  pars  inter  alias. 
NoVjilissimum  est  hoc  donuni,  frustra  enim  esset  mundus  homini  datus,  nisi 
hoc  haberet,  et  tamen  non  esset  hoc  frustra,  etiam  si  mundus  non  esset 
datus:  quia  hoc  solum  sufficere  posset  ad  salutem,  cum  mundus  non  sit  nisi 
quidam  monitor  et  index.    Sic  igitur  homo  est  microcosmus. 

Tertio  dedit  suum  dilectum  et  unigenitum  filium  et  fecit  ipsum  nasci 
pro  nobis,  cum  ista  omnia  non  nos  provocaverint  ad  collaborandum  Deo 
nostro  pro  nostra  salute.    Hoc  enim  est  maximum  donum,  in  quo  omnia 

1  Signatur  ruat;  ruaut?  3  an  operibus  8  nostra.  Per  14 — 10  SBon  quod 
vcrinnn  —  homini  ju  creatura  'betgcf^vicBcn  19  similitudinem  nostram         29  operatur 

unb  cooperatur  tft  ju  Ocffercm  SBcrftanbuife  cinjufc^altcu     hoc  autem 
iBc^icljt  ftd)  .jurürf  auf  baä  prinio  ©.  57'J  1^.  17. 


600 


©ertnone  nu§  ben  So^)«n  ca.  1514—1520. 


nobis  dedit  et  pro  iiobis  fecit.   Unde  Apostolus  [Col.  3.  'Omnia  et  in  omnibus 
Christus'.] 

Et  qui  vult,  legat  et  videat:  qnicquid  possumus  nominare  et  desiderare, 
huius  offitium  habet  Christus  et  sie  iiominatur  in  scriptura:  exempli  gratia 
])anis,  potus,  vestis,  calor,  lux,  frigus,  via,  veritas,  vita,  sanitas,  gaudiuni,  5 
hontu',  et  quid  difFero?  omnis  creatura,  oranis  syllaba  digitis  monstrant  in 
lianc  unam  personam  et  dicunt:  Ecce  hic  est,  qui  dare  vobis  et  esse  potest, 
(juod  nos  non  dare,  sed  solum  ostendere  possumus,  quia  quicquid  in  nobis 
est  usus,  scientiae  et  aiFectus,  solum  inditium  est  et  odor  ad  ipsum,  in  quo 
haec  vere  sunt.  Quis  nobis  ista  credit?  Non  superbi,  non  avari,  non  10 
luxuriosi,  non  gulosi  etc.  His  euim  iam  videmur  fabulas  loqui,  quia  scilicet 
manibus  id  nou  possuut  palpari,  putant  hoc  ridiculum  esse.  Ego  autem  dico 
in  Spiritu. 

Et  sicut  declarata  sunt  illa  tria,  scilicet  usus,  instructio,  affectio  in 
creaturis,  quodlibet  dupliciter,  scilicet  usus  blandus  et  asper,  instructio  practica  i.=> 
et  speculativa,  aflectio  araoris  et  odii,  quid  scilicet  noUe  et  velle  debeamus: 
ita  potest  melius  in  secuudo,  i.  e.  homine  ipso,  idem  declarari,  sed  optime 
adhuc  in  Christo.    Sed  relinquo  aliis  id. 

Hunc  igitur  filium  nobis  natura,  nobis  datum,  nostrum  fecit  Deus  pro 
nobis,  quia  iam  os  ex  ossibus  nostris  et  caro  de  carne  nostra,  et  dicit,  sicut  'jo 
2.3am. 19,12. David  dixit  2.  Reg.  ad  filios  Israel:  'Os  meum  et  caro  vos'. 

Ad  quid  igitur  dedit  ista  tria?  Audi:  ut  non  pereat,  sed  habeat  vitam 
aeternam,  i.  e.  de  summo  nialo  perveniat  ad  summum  bonum.  Nihil  sunt 
tria:  primum  obviat  essentiae,  quod  proprio  vocabulo  dicitur  nihil,  aliud 
obviat  vero  et  dicitur  f  als  um,  aliud  dicitur  mal  um  et  obviat  bono.  Sic  25 
sunt  tria:  ens,  verum,  bonum,  et  tria  opposita:  nihil,  falsum,  malum.  Et 
sicut  illa  sunt  idem,  ita  et  ista:  quia  in  omni  creatura  si  unum,  invenitur 
et  reliquum.  Et  in  hoc  lucet  vestigium  sanctae  trinitatis.  Quia  quo  ad  esse 
indicat  patrem,  qui  est  tota  essentia  et  fons  divinitatis,  quo  ad  verum  indicat 
filium,  qui  est  veritas,  quo  ad  bonum  indicat  Spiritum  sanctum,  qui  est  30 
bonitas."^  Et  ista  tria  senserunt  etiam  philosophi,  quando  distinxerunt  bonum 
entis,  bonum  artis,  bonum  moris,  et  per  opposita,  idem  euim  est  quod  prius. 
Nunc  igitur  sicut  iu  natura  id  quod  non  est,  est  nihil,  est  falsum,  est  malum, 
ita  in  gratia  peius:  peccator  est  nihil  contra  patrem,  falsus  contra  filium, 
malus  contra  Spiritum  sanctimi.  Et  pessimum  in  inferno :  ubi  damnatus  est  35 
summe  nihil  contra  patrem,  summe  falsus  contra  filium,  summe  malus  contra 
Spiritum  sanctum.  Sic  enim  tribus  gradibus  excedunt  se  ista  falsa,  mala  et 
nihila:  in  positivo,  comparativo  et  superlativo.  Nunc  igitur  ad  vitandum 
malum  et  acquirendum  bonum  dedit  nobis  ista  Deus,  item  ad  vitandum  peius 


1—2  Col.  3  —  Cliristus  am  3Janbc  nachgetragen,  aticv  cift  ö  3cilcn  fpätcr         C  dicitis 
Sücrgl.  @.  206. 


©etmone  aitä  bcit  3iat)reit  ca.  1514—1520. 


(501 


et  ad  acquirendum  melius,  et  ad  vitandum  simimum  malimi  et  acquirendiim 
summum  bonuiii  et  optiinutn,  i.  e.  naturaui,  gratiam  et  gloriam,  et  eftugere 
nihil,  culpam  et  niiseriam.  Haec  sunt  pulchra,  erudita  et  subtilia  et  late 
possunt  multiplicari.  Inde  enim  quae  non  sunt  rationalia,  solo  primo  hono 
et  malo  sunt  obnoxia.  Homo  autem  omnibus  tribus  bonis  aptus,  igitur 
et  malis. 

Quid  nunc  igitur  nobis  cooperandum  est  Deo  pro  nobis  tanta  operanti? 
Respondet  Dominus:  'Onmis  qui  credit  in  eum'.  Credere  igitur  suf'ficit :  hoc 
est  nostrum  cooperari.  Et  alibi:  'Q,ui  crediderit  et  baptisatus  fuerit,  salvus  sJUnc.  le,  le. 
erit'.  Dicis  autem:  'Ego  credo,  ergo  suffieit'.  Respondeo  tibi:  Sufficit,  sed 
oportet  et  nos  scire  et  credere,  quod  tu  credas.  Nihil  autem  scitur,  dicunt 
philosophi,  nisi  per  aliquod  Signum  et  medium.  Christus  igitur  factus  homo 
iudicaturus  vivos  et  mortuos  libenter  praemiabit  tuam  fidera,  si  monstrare 
poteris  aliquo  signo  ei  te  habere  fidem.  Nam  nec  ipse  nunc,  nisi  per  ali(piod 
Signum  sit.  Quae  autem  sunt  signa?  Respondet  Dominus:  'Signa  autem a'fmc.  le, n. 
eos,  qui  credunt  in  me,  haec  sequentur'  Marci  ultimo.  Igitur  esto  securus, 
quicunque  credis,  salvus  eris,  solummodo  ut  possis  hoc  etiam  aliis  notificare 
et  significare,  alias  quis  credet  te  habere  fidem?  Mercenarius  enim  frustra 
sedet  iuxta  praemiantem,  si  non  monefaciat  et  det  ei  signum  ])er  verbimi  vel 
alias,  quod  meruerit.  Sic  oportet  et  nos  Deo  significare  quod  crediderimus 
in  eius  filium  et  dicere:  'Ecce,  Domine,  credidi'.  Sed  seiendum:  locutio  oris 
nostri  non  est  locutio  nisi  humana  et  cum  hominibus,  et  illani  non  curat 
Dens.  Sed  oportet  nos  divina  locutione  cum  eo  loqui,  quod  est  o])erari. 
Sic  enim  ipse  dixit  et  facta  sunt.  Discutiat  igitur  quilibet  seipsum,  an  id^Pi.  33,  o. 
signum  possit  ostendere. 

Sed  ecce,  nos  omnia  pervertimus:  tanta  et  tam  maxima  dona  Dei  (quis 
non  terreatur  et  horreat?)  in  pluribus  sunt  frustra  quam  utilia.  In  maiore 
autem  uumero  ista  tria  et  quodlibet  illorum  seorsum  vertitur  nobis  in  damnum 
pro  usu,  in  coecitatem  pro  iustructione,  hi  malitiam  pro  affectione.  Magna 
haec  est  miseria.  Sicut  enim  de  Domino  dictum  est  'positus  est  lue  incuc.  2,34. 
ruinam  et  i-esurrectionem  multorum  in  Israel':  ita  de  quolibet  illorum  trium 
intelligi  potest. 

Et  ideo  secundum  quod  ista  tria  dona  sese  excedunt,  tanto  magis 
nocent,  quia  gladius  quanto  melior,  tanto  horribilior.  Inde  ciun  dicit  scriptura 
de  primo,  quod  'armabitur  crcatura  ad  ultionem  inimicorum,  et  ])ugnabit  pro  JUcisi).  eai. 
eo  Orbis  terrarum  contra  inscnsatos',  hoc  fit  jirimo,  (iuaiulo  omnia  ei  coope- 
rantur  in  malum  naturae,  culpae  et  miseriae,  quia  ex  usu  rerum  augescit  in 
peccatoribus  corruptio  naturae,  quia  introducunt  mortem.  (Et  huic  malo 
subiecit  nos   oranes  Adam.)    Secundo  augent  peccata:  quia  usus  requirit 


7  operante         14  3fad^  nunc  \vofjH  cognoscitur  ju  ergangen         27  niio  maiore  aut 
niinimo  29  afflictione         39  augunt;  augeutur  ober  augescunt? 


602 


©ermone  au§  bcn  Satjren  ca.  1514—1520. 


rationem  reddendam  coram  Deo,  toties,  quoties.  Et  peccator  quanto  magis 
utitur  rebus  Dei,  tanto  magis  incidit  malum  culpae.  Similiter  maluni  miseriae : 
quia  omnis  creatura  erit  damuatis  poena  solo  aspectu:  quam  noluerunt  habere 
pro  conspectu.  Et  hic  est  primus  gradus.  Secundus  est  liberi  arbitrii :  quae 
erit  maxima  poena,  quia  nihil  gravius  conscientia  mala  etc.  Quia  sicut  sine  5 
libero  arbitrio  non  iuvareut  creaturae,  ita  sine  mala  conscientia  non  punirent 
eum.  Ideo  ipsa  est  causa,  quare  illae  eam  affligant.  Et  hoc  erit  pessimum 
malum,  quia  non  potest  a  se  fugere  conscientia,  Semper  sibi  praesens  est, 
et  ideo  etiam  omnis  creaturae  terror,  quod  etiam  faciunt  in  praesenti  vita: 
3c[.  57, 20.  (piia  impius  sicut  mare  fervescit.  Tertius  et  maximus  horror  et  summum  10 
malum  est  iudicem  habere,  quem  collaboratorem  nolumus  habere,  qui  quanto 
grandius  nunc  donum  uobis  est  et  oninia  in  omnibus,  ita  erit  tunc  gravissi- 
mura  damnum:  (}uia  auferet  omnem  gloriam  et  maximam  miseriam  solo 
aspectu  etiam  inferet.  Et  hoc  ideo,  quia  istis  tribus  non  fecimus  nos  dignos: 
Prinio  pro  usu  accepimus  damnmii.  Secundo  quia  cum  in  illis  deberemus 
discere,  quid  faceremus  et  amaremus,  fiximus  pedes  in  ipsa  tantum  et  non 
per  speculum  vidimus,  sed  tanquam  in  speculo  solum  nosipsos  contemplati 
suraus.  Et  didicimus  quod  amaremus  non  amanda,  odiremus  non  odienda. 
Ideo  in  omnibus  puniemur. 

Credo  autem  quod  omnis  error  perveniat  ex  hoc,  quod  non  pure  credi-  20 
mus,  quod  mundus  sit  creatura  Dei  et  vestigium  eins :  quia  si  hoc  crederemus 
recte,  non  ibi  in  vestigio  haereremus  et  per  cousequens  non  excoecaremur  nec 
damnum  ex  ea  sumeremus. 

Cur '  quam  maxime  petimus  veram  fidem  in  ista  oratione :  Bitten 
.f>ct)i.  11, 1.  tüir  bcn  l)ciltgen  (yGift?    Respondetur:  Quia  est  substantia  rerum  speran-  20 

darum.    Et  hoc  declarat  utrumque  per  multa  patrum  exempla  Apostolus 
sibin. «,  24.  Ilebr.  1 1 :  quod  quis  videt  hic  et  videre  potest,  non  est  spes  et  monitorium  spei. 

1.  Difficultatem  fidei :  quia  [est]  ponere  pedes  super  non  apparens  clausis 
oculis  et  extendere  pedes  super  id,  quod  magnum  est  et  gloriosum.  Ideo 
homines,  qui  sunt  assueti  confidere  in  thesauros  et  praesentia,  difficulter  istos  30 
2.  mo\.  3, 5.  calceos  exuunt :  quos  tamen  necesse  est  exuere  cum  Mose  volentes  ad  ignem 
rubi  accedere,  id  est  Christum,  per  fidem. 

Signum  huius  diffidentiae  est  et  quod  staut  super  praesentia,  quia 
ruentiljus  praesentil)us  ruunt  et  ipsi,  quia  fides  eoruni  non  est  substantia 
sperandarum  rerum,  sed  substantia  praesentium  rerum,  non  argumentum  non  35 


11  nolumus;  noluiinus?         28  est  fcljtt         30  homiuibus 

')  Cod.  XXV.  331.  154'^  155.  S)urd)  einen  ^luifrfjenraiini  Don  bcm  ätüvii-jcn  getrennt; 
bort)  jri)eint  nicl;t  eine  britte  ^^rebigt  beginnen,  jonbern  bcr  ©djtnfj  bcr  lioranftetjeuben  1-M"iii9t"'= 
^jxebigt  tjicr  ^^u  folgen;  einzelne  ötüctc  finb  'Jicfa)jitntatton  bes  bereits  im  äiornnfteljenben  (iicfagten. 


©ermotte  nu§  bcit  Satiren  ca.  1514—1520. 


603 


apparentium,  ^ed  experinieutum  appareutiutn  et  patentium.  Sic  niulti  ui 
houores  siimant,  vitain  et  atiimam  exponuut  et  mira  praesumunt.  Quia  sie 
instabilia  sunt  vota  et  fundaf?). 

2.  Alii  aniittentes  bona  corporis  et  domiis  divinas  adeiint  et  Diabolos 
5  consuluut. 

Corollariuni. 

Pauci  sunt  qui  credunt  vera  fide:  ut  patet  in  signis  eoruni,  (pianto 
magis  in  fiue  vitae,  quando  oninia  nobis  snppeditata  fuerint  et  patebit  oninia 
nihil  esse  (juae  feciinus,  et  sola  mala  restare,  tuuc  [sij  non  sunuis  assueti 
10  credere,  quoniodo  credenius  tunc? 

2. 

floniines  abutuntur  creaturis  Dei:  quia  debet  [honio]  discere  explicare 
ab  eis  atfectum  et  discit  euni  ini])lieare,  et  debet  ipsas  i)ereurrere  et  incurrit, 
et  eas  couculeare  et  sese  supponit:  ad  modum  Diaboli  onuiia  subvertit. 

15  3. 

Vita  haec  exilium  est  et  vallis  lachryniarum/  sicut  Christus  ostendit 
et  omnes  Sancti.    Apostolus:  'peregrinamur  a  Domino'.    'Vae  vobis,  qiii|nf 
habetis  hic  consolationem  vestram,  et  qui  ridetis.' 

4. 

20  'Nescio  qua  natale  solum  dulcedine  captos 

Ducit  et  immemores  non  siuit  esse  sui."^ 
Nonne  dulce  est,  quin  dulcissimum,  2öan  tütr  l^cimfain  auö  bicfcill 
clcnb?   Quanta  est  in  istis  verbis  emphasis:  l)cim  au§  bicfcTll  cicub!  Unum 
sonat  risum  et  tripudium,  aliud  lachrymas  et  rugas  ostendit. 

25  5. 

lam  quis  elemeutum  et  articulum  primum  Symboli  et  orationis  dominicae 
recte  orat  'Credo  in  Deum  patrem  creatorem  coeli  et  terrae'?  Ore  sie  dicnnt, 
corde  autem  'Credo  in  coelum  et  terrain',  cpiia  non  dicit,  si  carere  sit  necesse 
temporalibus,  cuiuslibet  generis  sint,  et  non  tarnen  es  salvator  mens,  etiam 

3ü  si  haberem  te,  non  me  salvares,  et  sine  te  uou  ero  miser  nec  foelix,  (piis 
sie  dicit? 

Item  'Pater  noster  qui  es  in  eoelis':  sed  corde  dieunt:  'l'ater  mi,  (jui 
es  in  ten'a',  quia  hic  nec  'noster'  nec  'coelum'  memiuit,  sed  privatim  incedit 
per  terram. 


2  salvant  vitam  .3  fuiida  fo;  Uicticitfit  fumida  4  diviiios  6  Carul.  9  si  ift 
3U  ergiiujcn  1 1  liomo  ift  crgiinäcn  2ü  dulcedine  cunctos  29  SSielletc^t  sint :  'tarnen 
es  salvator  meus,  et  liaberem  te,  etiam  si  nun  nie  salvares,  et  sine  te  ero  iniser  nec  foelix' 

')  23ergl.  „Ad  te  cLinianius  exules  filii  Hovae  . .  in  hae  lacriniarum  vallc"  im 
Salve  Kegina.  -)  Ovid.  ex  Fonto  1  -3,  35.  30. 


604 


©ermottc  auä  bcn  3at)ten  ca.  1514—1520. 


Doctrina. 

Magis  optat  Dens  uostram  .salutem,  quam  nos  i})si.  Patet,  quia  maiora 
faeit  pro  ea  quam  nos,  sed  opera  sunt  testimoniiun  voluntatis.  Secundo  quia 
dat  (et  non  reddit)  prior,  antequam  mereamur,  quia  dedit  unigenitum:  neu 
commodavit  nec  ostendit  nec  dixit  de  eo,  sed  dedit.  ^  Sic  totum  mundum.  s 
Sed  dices:  'quomodo  dedit?  tamen  non  habeo  eum  in  potestate  mea'.  ßespon- 
detur:  hoc  dicimus  'habere',  quod  in  vohmtate  nostra  est  et  ex  eo  facere 
possumus,  quod  vokxmus.  Sic  ex  filio  Dei  datum  est  nobis  facere,  quicquid 
vohmius.  Quia  qui  peccatum  facit,  nihil  facit.  Ergo  ex  filio  Dei  peccatum 
facere  non  est  quid  ex  ipso  facere,  sed  nihil.  Alias  quicquid  volumus,  ipse  lo 
est,  quia  sie  omnia  sunt  in  potestate  nosti'a,  quam  in  ipsis  exercere  possumus, 
quomodo  volumus,  dum  modo  non  faciamus  niliil. 

Sic  dicit  B.  Augustinus,  quod  'uti'  est  assumere  aliquid  in  facultatem 
voluntatis  pro])ter  aliud. 

1.  Magnum  est  mundus  donum   et  mirabile,   tpiia  viluerunt  mira- 
I  habitationcm  iucundam  et  amplam, 

bilia:  l  utilitatem, 
i.eoi.i3, 12.  ^  instructioncm:  'videmus  nunc  per  speculum'. 

,  damnum  . 

2.  Haec  dona  frustra,  ut  plurimum,  quia  abutuntur  ad  |  coecitatem  j  20 


(  patrem 
contra  {  filium 


Spiritum  sanctum. 


3.  Poena  sequitur,  quia  pugnabit 
cum  eo  contra 


malitiam 


primo  totus  numdus,  qui  est  primum 
datvmi  (?) 

secundo  ipse  met  est :  conscientia  sua 

erit  poena  

animus  nec  a  se  potest  fugere:  et 

tarnen  non  potest  se  non  horrere. 


28  uiilcfcrlidj 

»)  Sßergl.  oben  ©.  596.         ^)  a^crgl.  oben  e.  (jOO. 


©etmone  ou§  ben  ca.  1514—1520. 


605 


A  Luthero  quaedam  collecta  sparsim  tum  in  contionibus  tum 
prelectionibus  Vuittenbergae. ' 

Sacra  v  e  t  e  x*  i  s  t  e  s  t  a  m  e  n  t  i  e  t  c. 

OBlationes  veteris  testanienti  et  varia  sacrificia  non  significant  aliud 
quam  oblatioiieni  internam  raentium  nostrarum  et  oblationeni  affoctuum 
carnaliiun  (qni  pecuini  sunt)  in  creaturas  propensorum  et  spiritum  oinnibu.s 
creatnris  reiinnciantem.  Haec  vera  est  hostia  Deo  placens,  quae  cor  offert,  id 
quod  Dens  a  nobis  exigit ;  'soluni  praebe,  inquit,  fili,  mihi  cor  tuum'.  Neque  sviidm'.  23, 
sacrum  respicit  Dens.  Quod  autem  olim  respexerit,  in  figura  contigit  spiri- 
tualiuni,  ut  liodie  Sacra  tantum  cor  oflPerentis  acceptet.  Respexit  enim  Dens 
ad  Abel  et  ad  munera  eius,^  siquidem  cor  rectum  erat  erga  Dominum.  Est  1. 5Jiof.  4,4. 
itaque  externa  illa  nostra  oblatio  Signum  interioris,  id  est  affectuum  veteris- 
quc  hominis  pecuini  oblationis  et  dedicationis  uostrae. 

Opera  et  officia  Christiana. 
Haec  sunt  opera  et  officia  Christiana,  cum  omnes  nobis  mutuo  sumus 
matres  ac  filii,  ut  ait  apostolus  ad  Corinthios.    Alia  autem  omnia  quantum-»fflvc.  3, 34. 
vis  speciosa  non  sunt  Christiana  opera,  cum  et  gentes  et  latrones  atque 
impii  talia  faciant  etc. 

Littera  occidit:  spiritus  vivificat. 
Omuis  littera  terribilis  est  primo  obtutu,  at  spiritu  dulcescit,  atque 
tunc  ])i"imum  mysterium  tangitur,  quando  litterae  austeritas  in  spiritus  dulce- 
dinem  vertitur.  In  bibliis  hoc  imprimis  observandum  est,  ut  veteris  testa- 
menti  bella  et  caedes  in  novo  testamento  duicescant,  nempe  in  veteri  testaraento 
innumeri  diluvio,  bellis  et  horreudis  suj)pliciis  plectebantur  sternebantur([ue 
in  ore  gladii,  qui  est  verbum  Dei,  quo  vetus  Adam,  corpus  peccati,  limditur, 
ut  novus  homo,  uova  creatura,  resurgat.  Sic  Dens  in  veteri  ]>relusit  quod 
in  novo  testamento  egit.  Atque  ita  diluvium  l)aptismum  et  veteris  homiuis 
submersionem  praefiguravit  Divo  Petro  interprete.  i/ßcti.3,2of. 

C  h  r  i  s  t  i  a  n  i  s  m  u  s  s  y  n  c  e  r  u  s . 

BEatus,  ait  Dominus,  qui  non  fuerit  scandalizatus  in  me  etc.^äUatii). u,  c. 
Nihil  prestantius,  nihil  maius  admoneri  possumus,  quam  ne  quis  in  Christo 
offendatur.  Qui  in  eo  non  oftenditur,  lue  beatus  est,  hic  Christo  potitus.  Quo- 

20  et  spiritu         27  segit 

')  3tüicfnucr  9{atI)aicf)uUnb(iot^cf  Cod.  Mscr.  XXXVIT  5BI.  aflg.         ^)  »crgl.  Sßb.  III 
101  iinb5'20;  baju  Galjr.  Biel  De  Festis  Christi  Serniones  N.  XIV  (Brixiae  1583  pg.  *J9). 
tLui  etiicv  'Jlbtient^prebigt? 


GOG 


(Setmone  qu§  ben  ^afiren  ca.  1514—1520. 


modo?  Christus  promissus  est  rex  magnns,  qni  orania  iucunda  nobis  prestet. 
Haec  promissio,  si  in  carnis  sensum  incidat,  statim  evanuit.  Christus  erat 
nos  peccatis  exenipturus :  ideo  nou  potuit  hoc  magno  apparatu  efficere,  siquidem 
carnis  sensus,  cupiditas,  mundani  mores  erudiendi  erant  et  eradicandi.  Si 
venisset  in  mundana  pompa  et  saeculari  splendore,  certe  mundum  adeo  non  i 
exolevisset  nobis,  quin  magis  involvisset  carnisque  appetitura  auxisset.  Sed 
ut  eximeret,  nova  regis  insignia  exhibuit,  panper,  contemptus,  saucius,  cruci- 
fixus  apparuit.  Nobisque  talis  praescriptus  est,  ut  invenire  mundus  non 
posset,  ubi  sua  cornua  erigeret.  lam  quia  erat  necesse  Christum  in  tanta 
humilitate  venire,  etiam  necessum  erat  loannem  magni  nominis  virum  pre-  lo 
mitti,  de  ipso  testimonium  perhibentem.  Adeo  operae  pretium  erat,  ut  duos 
discipulos  ad  eum  mitteret,  non  sui  causa,  sed  ut  fides  augesceret  et  scandaH 
tolleretur  occasio,  tolleretur  suspitio.  Sic  hodie  fit  et  hodie  manet  loannis 
offitium,  cuius  praeconium  de  Christo  iterum  atque  iterum  evulgandum,  quo 

Si't).  1, S9. mundialis  pompa  hodici-nae  ecclesiae  compescatur,  quod  est:  'Ecce  agnus  15 
Dei'.    Christus  humilem  carnis  pauperculae  habitum  induit,  atque  adeo  non 

Wd-  2,  G.  rapinam  arbitratus  est  se  esse  Deo  aequalem ,  quin  servum  sese  et  humilem 
abiectaeque  formae  inspicere  iubet,  ut  mititatem  ac  cordis  humilitatem  ab  eo 
coudiscamus.    Et  omues  Christi  doctrinae  eo  jiertinent,  ne  nobis  placeant 
formae  ilhistriores  humanae.     Elumbat   euangelium  quicquid  magni  caro  20 
iactitat.    Proinde  omnes  isti  scandalizantur  in  humili  Christo,  qui  speciem 
Inunanam   concionantur   nobisque  huius   saeculi  preclara   occinunt  partim 
avaritae  cupiditatisque  suae  gratia  et  partim  Christum  non  intelligentes. 
Iccirco  totam  scripturam  corrumpant  misereque  torqueant  necesse  est.  Rho- 
manae  curiae  titulos  praeteximus  episcoporamque  clara  nomina.    Quibus  si  25 
Christi  forma  humilis,  quae  fidem  tuam  exigat,  opponitur,  insaniunt  extemplo 
aurasque  questibus  implent,  quod  Christi  doctoribus  detrahamus,  et  infinita 
alia  querulantur.    Hi  quotquot  sunt,  Christiani  prorsus  non  sunt,  sed  anti- 
christiani,  cum  insignia  eins,  immo  totum  Christum  revera  negent,  quem 
tarnen  verbis  confitentur  seque  eins  ministros  gloriantur.    Qui  enim  Christi  30 
esse  vult,  infirma  miretur,  complectatur,  horrida  exosculetur  ac  cum  Paulo 

(Sai.  c,  u.in  cruce  Domiui  glorietur,  non  suspiciat  cacumina  illa  operum  humanitus 
effictorum  splendicantia,  testamentorum ,  ecclesiarum  condendarum,  indul- 
gentiarnm  Papalium  redimendarum,  aliarumque  id  genus  varietatum.  Euan- 
gelium devocat  nos  ad  infima,  stulta,  paupercula,  inopes,  derelictos.  Non  35 
enim  scandalizari  in  Christo  non  possunt,  qui  insignia  mirantur.  Duplicia 
sunt  opera,  quibus  Christiani  hodie  occupantur:  facticia,  quae  humana  in- 
dustria  excogitavit,  de  quibus  nihil  praecipitur,  —  tantum  abest  ut  meritoria 
sint  — ,  qualia  sunt  rosaria  ac  certas  preculas  orare,  peregrc  ad  divorum 


20  Elmnbat  |o!  Dicücufjt  öoit  clnmbis  tenbenta()m,  cntncrDt  cicBilbet;  fonft  loirb  Wo^I 
Elcvat  311  (cjcu  fein         27  qiiaestibus  31  coiiiplectetur  :J4  varietatum;  vanitatuniV 


©crnimic  qu3  bcn  Sagten  ca.  1514—1520. 


G07 


templa  proficisci,  aedes,  altaria,  ceremonias  instituei-e,  in  ecclesiis  boare,  vigilias 
murraurare  vel  etiain  totuni  psalterium  sine  spiritu,  et  sie  esse  securum  de 
merito  apud  Deum  pro  istis  electiciis  operibus,  in  quae  fidimus,  quibus  in 
lapidem  angularem  offensionis  impingimus,  qni  solus  est  salutare,  spes  et 
fidutia  nostra.    Sicut  scriptum  est:  'Gloriam  meam  alteri  uon  dabo,  dielt  5cf.  42,  s. 

.....  .  .  .  .  .  1 1 . 

Dominus'.    Proinde  omnes  iustitiarii  scandalum  patiuntur  in  humili  Christo, 

qui  voeantur  operarii   iniquitatis  jiervertentes   salutare  nostrum.     Seeundo  1.  »face.  3,0. 

sunt  opera  eharitatis  ex  fide  fluentia,  de  quibus  uobis  ])raeeeptum  est,  quibus 

rursus  seandalizamur  in  Christo,  si  Christianismurn  in  iis  situm  eoniieimus 

et  non  potius  gratis  propter  iustitiam  nostram  in  Christo  reconditam  proximo 

ipsa  exhil)emus,  si  non  in  pauperibus  egenisque  Christum  agnoseiinus.  Ilaee 

quidem  lux  est,  quae  carni  lucet  raiuime.    Necessum  fuit  igitnr  Christum 

nobis  haec  toties  iucnlearo  in  scripturis,  ut  quaeeunque  foeeerimns  pauperibus  Wuttii  ss, 40. 

contemptis,   Christo  foecerimus.    Christus  enim  in  illis  ceruitur.    Beatus  TOatti).  n,  6. 

igitur  qui  non  fuerit  seandalizatus  in  Christo. 

Quatenus  magistratibus  obsequendum. 
Magistratibus  omnibns  modis  obediendum  est,  si  contra  Dei  maudatum 
nos  agere  non  coegeriut.  Neque  illis  resistendum,  etiamsi  male  egerint  aut 
agant.  Debemus  namque  nos  ista  peeeatis  nostris,  ut  re  vera  est,  aseribere, 
et  persona  eorum  non  reprehendatur,  licet  omnia  nostra  Iiarpyiarum  instar 
arripiant.  Monendi  tantum  sunt  aequitatis,  non  arcendi.  Verum  ubi  contra 
diväna  praecepta  aliquid  moliuntur  nosque  idipsum  eapessere  tentant  et  in  ofKtio 
suo  delyrant,  tum  (juantum  ad  aras  ferendum  [nou|  est,  ac  totis  viribns  Dei 
mandatum  propugnandura  resistendumque  eorum  insultibus  Dei  praeceptum 
abrogantibus.  Qnocuuque  i])si  modo  agant  non  carpendum,  sed  quando  nobis 
sub  spetie  pietatis  impiissima  precipiunt,  ut  crebro  accidit,  et  mauibns  pedil^us- 
que  recaleitrandum.  Nam  Deo  magis  quam  horainibus  obedire  decct.  Pre-  ^Jiviifrf)  0, 29. 
ceptum  primum  temperat  moderatque  quartum,  sicut  Abrahamo  praeceptum  i.wfof.  22. 
erat,  ut  mactaret  filium,  cum  tarnen  praeceptum  fuit  neminem  occidere:  maius 
praeceptum  habuit  a  Deo,  ideo  oljsefpuitus  est.  Aliud  exem])lum  in  historia 
11000  martyrum  proditum  est,  qui  imperatori  in  onmibus  bellis  urbiunnjue 
exeidiis  non  sine  humano  sangniue  obseeuti  sunt.  Porro  cum  eis  preciperet 
Christianos  affligere  jierdereque:  'Sumus  et  nos,  inquiunt,  Christiani,  quos  si 
vclis,  perimei'c  queas'.  ^ 


19  nanque         21  tarnen  sunt         22  tciitont         23  delyrcnt      non  fc()(t 

')  3[)ertoed)ähing  bcr  11000  Sit'iöfi'i»''"  bcr  iBoßd'itmu]  bot  Ijeit.  llriuln  mit  bcn 
6600  [xt\p.  0666]  ©otbaten  bcr  tt)ct)aijc^cn  Legion,  bcn  ®cfnf)vtcn  bcy  l}cit.  ''JJlaitvtciii-3.  Sßcvgt. 
lac.  a  Vovagine,  Legentla  aurea  ed.  Gvaesse  pg.  628flg.  Ruinait,  Acta  Martyvuni, 
Ratisli.  1859  pg.  317  ftg. 


608 


©ermone  ait§  ben  i^i^^^sn  ca.  1514—1520. 


Qiinr  prisci  patre.s  bella  gesseruiit,  cum  utroque  testamento 
interdictnm  sit  homicidiura? 
Exempla  ßißXuov  sunt  accurate  meditanda,  cur  Patriarcha  Abraham 
occidit,  belligeravit  et  sese  ultus  est.     Quomodo  excusabitur  Abraham? 
Respondeo:  Mandatorum  Dei  facienda  est  dispensatio.   Esto  lex  inferior  sit:  f, 
'Non  occides',  superior  tamen  lex  est  habere  unum  Deum,  et  huic  in  omnibus 
obedire.    Qui  si  iuberet  patrem  meum  occidere  naturalem,  omnino  obsequen- 
dum  est  Deo,  quod  nisi  foecero,  primum  mandatum,  caput  omniimi  manda- 
torum, praevaricatus  sum.    Semper  enim  mandatum  superius  regula  est  in- 
ferioris.    Sic  quoque  disce  leges  tractare.    Non  solum  Abrahamum,  verum  lo 
multos  alios  patres  in  bibliis  oflFendes  mandante  Deo  occidisse,  urbes  ex- 
pugnasse.    Quae  omnia  humane  iuditio  peccata  mortalia  videntur.^    Si  te 
quoque  Dens  de  hoste  tuo,  quod  non  credo,  vindicare  iusserit,  impune  potes 
hominem  occidere,  et  nisi  foeceris,  prevaricato  primo  mandato  reliqua  omnia 
sunt  quoque  transgressa.    Quiesce  Interim  a  vindicta!    Magistratibus  autem  is 
sie  mandatum  est  a  Deo  occidere  reosque  arcere,  ne  ledantur  raulti  etc. 

Emmanuel. 

Se(.7,i4. 8,8.         Apud  solum  Esaiam  invenies  hoc  nomen  Emmanuel,  ut  arbitror  ter, 
et  est :  'Nobiscum  Dens'.    Angelus  ex  Manuel  fecit  lesum.    Et  postea  dixit : 
Suc.  1, 32. 'Hic  erit  magnus  et  filius  altissimi  vocabitur'.    Nos  sumus  /.tiGfiarldia,  20 
peccato  obnoxii,  fructibus  peccati  morti,  irae  Dei  ac  universae  vanitati  etc. 
In  medio  coeni  sumus,  potestate  diaboli  undique  vallati,  mundo  obsessi,  carne 
nostra  cum  suis  concupiscentiis  comprehensi.    Evadere  autem  istos  tantos 
hostes,  hoc  opus,  hic  labor  est.    lam  si  Dens  nobiscum  est,  parum  foret,  si 
spectator  pugnae  nostrae  tautum  existeret.    Nec  nobiscum  esse  dici  posset.  25 
Proinde  non  solum  adesse  voluit  spectator  quispiam,  sed  qui  easdem  miserias 
obiret,  ut  nos  ex  nostris  miseriis  velut  subsidiarius  miles  eriperet  ac  operam 
suam  nobis  prestet.    Perinde  est  ac  si  in  scrobe  fodientibus  nobis  assistat 
quispiam  non  modo  spectator,  sed  laboret  certe  et  idem  opus  diurnum  et 
aestus  ferat.    Alioqui  adesse  non  dicitur.    Velut  milites  commilitonem  signi-  so 
ficare  volentes  dicunt:  ^!^r  leibt  mit  uns  uBel  uub  gutt.   Si  mereat  cum  eis, 
hac  forma  loquendi  utuntur:        leibt  6e^  un§.    Sic  Christus  [teilet  Bet)  un» 

17  Siarüfier  unb  linfs  unb  rec^tg  fotgenbc  5Joti3en: 

Complectitur  hoc  verbum  totum  Euangelium  et  totam  cognitionem  Christi:  nam  indicat 

2.  ßor.  6,  IG.  jjQj,  j)gQ  leeonciliatos,  id  quod  per  fideni  liaheiiuis.    Vide  1.  Corin.  G.    Item  in  leremia  'in- 
Sciem.  a,  19.  _     _  .  .    .  > 

amhulabo  in  eis,  ero  illis  in  patrem  etc. 

Qui  cognoscit  Deum,  dicit  Deum  secum  esse. 

2ßo  bex  ß^riftuä  jcljn  Ittirb,  ba  mirb  65ott  cttant  toerben,  et  ihi  erit  vere  Dens  et  illic 
hahitabit. 

eoloff.  2,  3.  Magnum  est  cognoscere  Christum,  in  quo  sunt  reconditi  omnes  thesauri.    Colos.  2. 

20  Kncsfiiu'Hifi«;  ein  tootjt  bon  Sutfjer  fclfift  fiebilbctcg  Sßovt:  ®ef(^öl)ftein 
')  ^Bevgl.  okn  e.  580. 


Sermone  au§  bcn  Sn^tfit  C'T-  1514  -1520. 


609 


3m  fc^lom,  imb  atBcitt,  ba§  ^i]m  bie  l)aitt  rnutfjett.  Sic  est  nobiscum  Dens 
vere  languores  nostros  portans,  tollensque  peceata  mundi.  Proiude  nobis 
laborantibiis  dia  a/^iaQci'ag  oportet  et  ipsuin  dia  af.iaQTlag  f.n'i  aov  aXXa 
i]f.itov  laborare.  Iceirco  nostri  causa  tradidit  se  sub  legem,  sab  potestatem 
diaboli,  sub  iram  Dei,  ut  percuteretur,  sub  mortem,  sub  metum  nostrum,  sub 
couscientiae  flagra  al)sque  peccato,  ut  omnia  ista  viuceret,  ut  nos  quoque 
credentes  in  eum  viuceremus.  Est  ergo  maxiraum  solatium  iu  voce  Em- 
manuel, si  nos  pavor  couscientiae  affectusque  peccati,  carnis,  metus  inferni 
diabolique  conturbet.  'Confidite,  ait  Christus,  ecce  ego  vi(;i',  et  'sum  vobis-lj^J'^J^'g^^ü 
cum  usque  ad  cousummationem  saeculi'.  Sic  Paulus  'Christus  iuquit  factus  i.  eov.  i,  30. 
est  sapientia,  redemptio  etc.'  non  dicit  'factus  est  sapiens',  sed  'sapientia, 
sapientificatio,  sanctificatio'.  Non  est  sibi  sapiens  factus,  sed  est  meum  reme- 
dium,  meum  pharraacon,  meum  salutare,  illud  ipsum  emplastrum  quod  vulueri 
imponitur  ac  perinde  purgat  eredentem,  ut  pharmacon  ro  oiZf.ia  solet.  Ita 
Christus  est  pharmacon  et  medicus,  sacerdos  et  victima  semel  oblata,  ut  c-ieOv.  9, 28. 
omuis  qui  credit  in  eum,  hoc  est  credit  Christum  sibi  esse  idipsum,  non 
pereat,  sed  habeat  vitam  aeternam.  Et  sie  est  sapientia  vera,  qua  sapio, 
qua  regor,  qua  ducor,  qua  dirigor,  qua  agor,  et  redemptio  ipsa,  vita  et  via: 
quod  omne  fide  fit.  Et  ut  ratum  sit  eum  esse  Emmanuel,  dedit  semetipsum 
in  aeternum  testamentum  morte  confinnatum.  Tantum  abest  ut  revocetur. 
Quoties  igitur  missa  celebratur,  exhibetur  nobis  id  testamentum,  ut  cibus 
noster  sit  quo  nihil  homini  penitius.  Etsi  ridiculum  sit  impiis,  nos  Deum 
nostrum  manducare,  sed  hoc  unicum  est,  quo  maxime  salvamur,  si  fidimus. 
Ipse  erit  ea  ipsa  herba  fullonum,  bie  feiffc,  qua  purgamm-.  5iul)  I)infuf)r  ^ft  söhit.  3, 2. 
un^er  @ott  nttt  me^r  exactor  iustitiae  unnb  tic^ter,  sed  in  nobis  est  i)er 
misericordiam  salvans.  Sic  lesus  proprie  non  significat  salvatorem  tantum, 
sed  amplius  quiddam  salutare,  Ijeil^attt,  ut  dictum  est.  Proiude  si  Christus 
homo  merus  fuisset,  non  iuvisset  nos,  aut  si  Dens  tantum,  nec  tum  iuvasset 
nos,  sed  Emmanuel,  nobiscum  Dens,  iuvat  nos  salutaris.  Emmauuel  est 
nomen  eins  etc. 

Melchisedecus  Christum  per  omnia  figuravit.^ 
Melchisedec  Christus  est  sine  principio  et  fine,  rex  Salem  i.  e.  rex  pacis:'<3|.  110,1. 
(Sin  fouigf  jCU  friblnergf,  rex  iustitiae.    Et  haec  uomiua  pertractat  Apostolus 
Hebre.  7.  quae  ad  Christum  proprie  pertinent,  qui  vere  rex  est  et  iustitiae  $c6v.  7, 1  f. 
et  pacis. 

'Sacerdos  inaeternum'.  Non  possumus  esse  beati  nisi  per  sacerdotem 
perpetuum,  qui  sedulo  expiet  peceata  populi,  quum  propria  uesciat,  proptei'ea 
est  sacerdos  omnium  seculorum.    Alii  autem  sacerdotes  ministri  tantum  sunt 


6  peceata 
')  giirf)t  öor  1519. 
£utVt§  23Betfe.  IV. 


39 


610 


(Sermone  aito  ben  Satiren  ca.  1514—1520. 


testamenti  aeterni  exhibitores,  per  quos  hic  pernoscendus  est.  Noviim  enlm 
testamentiim  non  habet  Pontificem,  non  sacerdotes,  ni.si  Christum  et  credentes 
in  eurn,  unde  et  'Christi'  nuncupati  propter  unctionem  spiritiis,  quae  est  iu 
cordibus  nostris.  Salvati  euim  omnes,  quotquot  salvati  sunt,  per  hunc  sacer- 
dotem  tarn  ante  quam  post  incarnationem.    Hic  enim  sacerdos  non  legibus 

i.Sim.i,  9.  salvat,  quia  'iustis  lex  non  est  posita',  sed  populum  habet  spontaueum.  Sicut 
•iß].  110, 3.  David  de  regne  Christi  vaticinatus  est :  'Tecum  priucipium",  id  est  populi 
tui  spontanei.^    Ista  Mosis,  Davidis  et  Pauli  seilten tia  est. 

Dicitur  'rex  iustitiae'  insignis  ille  Melchisedech,  non  quia  docet  tantum, 
sed  quia  facit  iustitiam  in  cordibus  nostris,  iusticiae  auctor  solus.  'Rex 
pacis'  dicitur,  quod  ipse  solus  conscientiae  pacem  tribuat.  Quotquot  nostrura 
vivamus,  libenter  pacem  habere  vellemus,  atque  illud  ipsuni  neniini  contingit 
nisi  per  Christum  regem  pacis.  Nos  homunciones  natura  perversi,  pacem 
et  peccatuin  simul  volumus,  cmn  tamen  pax  esse  non  possit,  ubi  est  pec- 
catum.  Perinde  enim  facimus  nos  miselli  ac  si  quispiam  sarcinam  suam 
viribus  impar  magis  oneret,  cum  ne  antea  quidem  gestare  potuit. 

i.SB!o(.  14, 18.  Tei'tio  panem  et  vinum  protulit.  Christi  quidem  niunus  est  cibare 
populum,  hoc  est  docere  verbum  Dei,  verum  auimae,  non  corporis  panem. 
Docere  enim  et  ev%aQiacia  sie  coniimgi  debent,  ut  nunquam  separentur. 
Ideo  male  nunc  in  ecclesia  agitur  tot  missis,  citra  tamen  verbum  Dei,  quum 

' ■■^^°  iü2,' ^2!  Christus  et  Paulus  iusserint  mortem  Domini  esse  annunciandam.  Item  'ut 
annuncient  in  Syon  nomen  Domini  et  laudem  eins  in  Iherusalem',  conveniri 
vult  Dens  et  audiri.  Ex  quibus  facile  liquet,  an  hodierni  presbyteri  sint 
aeterni  Melchisedeci  ministri,  quoniam  non  verbum  Dei,  sed  verbum  Papae, 
panem  diaboli,  populo  distribuant. 

i.ü)ioj.i4, 19.         Quarto  benedicitur  Abraham  a  Melchisedech.    Hinc  concludit  Paulus 
^cbr.  7, 7.  fAßTiroj'«  dvca  Tov  '^ßgaafi  vov  MtXyiorßty,  omnes  sacerdotes  legis  minores 
esse  Abraham.    Abraham  est  minor  Melchisedech,  ergo  et  sacerdotes  legis 
minores  Melchisedech.    Igitur  sacerdos  Melchisedech  maior  est  sacerdotibus 
legis.    Sacerdotes  autem  ludaici  nolebant  minores  esse  Christo. 

i.Wo|.u,2o.  Quinto  decimae  datae  sunt.  Atque  hinc  somniant  lurisconsulti,  decimas 
iure  deberi.  In  vetere  enim  testamento  datae  sunt,  ut  confiterentur  sese  esse 
sub  pontificibus,  qui  Christum  figurabant.  Erat  enim  unus  tantura  sunimus 
pontifex,  quo  mortuo  succedebat  alius.  Hodie  autem  omnis  figura  olim  cor- 
poralis  facta  est  spiritualis.  Iccirco  nullo  modo  pro1)ari  potest  decimas  iure 
deberi,  quum  sacerdos  noster  in  coelis  cordis  tributum  et  hunc  voluntarium 
exigit. 

De  paupertate  euangelica. 
Duplex  est  paupertas,  corporalis  et  spiritualis.     Pauj)er  euangelicus 
dicitur  non  qui  nihil  habet,  sed  qui  est  pauper  spiritn,  non  corpore,  hoc  est, 

40  paupero 

')  äJerGl-  obm  S.  233. 


Scrmorte  nu?  bcn  ^a^tft  ca.  1514—1420. 


Gll 


qiianqnam  multa  possideat,  atfectus  tarnen  idera  nianet,  sive  adsint  divitiae 
sive  minus,  sive  adiiciantur  sive  eripiantur,  adeoque  libero  affectu  est,  ut  de 
externis  nihil  ad  enni  pertineat.  Non  heret  cor:  iccirco  ablatis  iUis  cor  non 
leditur,  iuxta  prophetae  consilinm:  'Divitiae  si  affluant,  nolite  cor  apponere'.  ?if- g2,  11. 

5  Et  isti,  siqui  sunt,  veri  pauperes,  tametsi  Cliroesi  thesauros  possideaut  ob- 
tineantque,  existunt.  Eiusmodi  lob,  Loth,  Abraham  et  alii  multi  fuerunt. 
Abraham  enim  ita  a  terrestribus  spiritum  eraortuum  habebat,  ut  etiam  uxorem 
suam  rapi  aequo  animo  toleraret.  Qui  multum  diuque  rerum  omni  um  suarum, 
quarura  laetam  copiam  tenuit,  periculo  vitaeque  dispendio  inter  hostes  pere- 

10  grinatus  est.  Atque  haec  omnia  in  exemplum  nobis  praedicantur  etc.  Paupertas 
Spiritus,  ^cr^lic^C  armutt,  quae  paupertas  non  in  corporalibus  modo,  sed  et 
in  spirituahbus  esse  debet,  cuiusmodi  sunt  fama,  gloria,  sapientia,  peritia, 
industria,  benignitas,  mansuetudo,  probitas,  quae  onmia  non  hominis  sunt. 
In  his  pauperem  esse  probatur  cruce,  quando  exprobratur  eum  esse  men- 

15  dacem,  stukum,  vanum,  si  non  regerit  aequoque  animo  autUt  utrumque  tarn 
laudem  quam  vituperium:  hie  vere  pauper  est. 

De  astu  diabolico. 
Omnium  maxime  curat  Satlian  et  omnes  artes,  prestigia  superstitionesque 
ad  hoc  intendit,  ut  Deum  nobis  odibilem  faciat,  ut  de  eo  diffidamus  ac  spectra 

20  eins  infensa  habeamus.    Atque  haec  est  summa  omnium  technarum  suarum, 
ut  Deura  nobis  terribilem  praescribat  et  in  eins  odium  nos  ducat.  Sicut 
Hevae  in  paradiso  foecerat,  cum  diceret:  'cur  Dens  his  porais  interdixit?'i.3)io[.  3, 1. 
ac  si  diceret:  'ex  mei'a  invidia  actum  est,  cimi  bona  sint  mala  ac  deorum 
sapientiam  praestent,  lioc  sciens,  ne  vos  dii  ei  similes  evaderetis.  Nolite 

25  commoveri  hac  invidentia,  quotienscunque  edetis  ex  hoc  ligno,  eritis  et  vos        3,  s. 
similes  diis,  scientiam  boni  malique  habentes'.    Ecce  hoc  unicum  diabolicae 
fraudis  Studium,  quam  vafre  Dei  odium  comminiscatur,  quo  impetrato  nihil 
reliquum  est,  quin  potestati  eins  perpetuo  tradamur. 

Vafritia  Sathanae. 

30  Assuescendum  est  euangelicis  promissis  fidere,  donec  vitalis  Spiritus 

membra  nostra  vegetet,  siquidem  morituris  iam  nihil  superest,  quo  conso- 
lentur,  nisi  veritas  euangelica  lesum  Christum  commonstrans.  Satan  enim 
eversis  Omnibus  operilnis  nostris,  facili  opera  et  euangelio  negotium  facessere 
conatur,  cuius  fructum  enixe  caelat,  legis  exactoris  minas  praevertens,  quo 

35  territos  et  desperatos  faciat.  Ummi  hoc  summopere  cavet,  ne  ad  Christum 
refugium  habeant,  ne  intelligant  Christum  pro  suis  sceleribus  satisfecisse. 
Immo  ipsum  Clu'istum,  salutare,  exactorem  detortis  ex  scriptura  sententiis 
simulat  probatque.    Interim  submouet  moriturum  nihil  foecisse  boni,  atque 


3  pertiiiet         8  toleiavit 


39* 


612 


©etmone  au§  bcn  3at)tcn  ca.  1514—1520. 


id  quod  foecit  nihil  esse  convincendo.  Esse  desperandum  suggerit,  gratis 
donari  iustificationem  non  posse,  atque  ideo  bonis  operibns  eam  fiiisse  coemen- 
dam.  Quod  cum  audit  peccator,  ita  confusus  suam  imbecillitatem  respiciens, 
quod  id  boni  assequi  non  possit,  necessario  desperat.  Quare  impiissimi  sunt 
qui  docent  nos  paratos  esse  debere  merito  congrui  atque  ii  plus  diabolo  5 
fugiendi  sunt,  quia  eam  ipsam  viam  perditionis  docent,  quam  Belial  requirit. 

Diabolus  detractor. 
NuUa  opera  liumana,  quantumvis  in  speciem  sancta,  stabilient  cor,  quia 
Demon  tarn  est  versutus,  ut  omnia  bona  opera  nostra  in  extremo  spiritu  vel 
semel  evertat,  confundat  et  casset  in  conscientia:  ideo  dicitur  satan  i.  e.  de-  10 
tractor,  quod  opera  nostra  maligne  interpretatur,  et  in  se  bona  adeo  annihilat 
licet  synceriter  facta,  ut  me  in  desperationem  induceret,  nisi  in  aliud  quam 
in  opera  mea  fiderem,  puta  in  suavissimam  firmissimamque  Dei  promissionem 
et  nudam  misericordiam,  firma  fiducia  firmiter  credens  ipsum  peccata  mea 
abstulisse  Christum  Ihesum.    Ni  hoc  oculis  meis  obversetur,  non  despei^are  15 
non  possum.    Atque  hoc  unum  est,  cur  opera  non  magni  faciamus,  sed  pro 
nihilo,  ut  sunt,  Semper  ducamus.  ^. 

Quare  maiores  nostri  cognatas  in  uxores  acceperunt. 
'  In  libris  Mosaicis  sepissime  legimus  patres  antiquos  cognatas  duxisse. 

Quod  ideo  factum  creditur,  quod  cum  pauci  essent  homines  et  impii,  quibus-  20 
cum  versabantur,  cos  usque  adeo  odio  habebant,  ut  eis  filias  in  uxores  collo- 
care  uollent,  vel  etiam  mores  gentilicios  exosos  habuerunt,  licet  postea  Israelitis 
interdictum  est  gentium  filias  ducere.  Ideo  coacti  sunt  sanguine  coniunctos 
sibi  connubio  iungere.  Neque  ideo  peccasse  eos  existima,  quoniam  non  est 
contra  divinum  praeceptum.  Neque  in  veteri  neque  in  novo  testamento  25 
usquam  est  vetitum,  ne  cognatae  in  coniuges  haberentur.'  Episcopi  lege 
caverunt,  ne  in  quarto  gradu  matrimonium  conciliaretur.  Quae  leges  cassium 
aranearum  instar  grandiores,  id  est  pecuniis  suffarcinatos  transmittunt,  par- 
vulos  i.  e.  pecunias  non  pendentes  stringunt.  Nempe  ßhomanae  leges  har- 
pyiarum  sunt  tendiculae  aerisque  transennae.  30 

^'qmmn  f^uen  bte  '^oc^^fte  Bu^.^ 
Wnttii.  4,17.         ,3m  ®Wfl^9'^^^0  gccirunbet,  cum  ait:  Toenitentiam  agite  etc.'    Nihil  aliud 
a  peccatore  exigit  Christus,  quam  displiceutiam  vitiosae  vitae,  e  firraa  fidutia 

5  iis  plus         7  3lm  SRanbe:  Diabolus  calumniator,  sie  omnes  consortes  eins,  detrac- 
Waltt). 16,18.  tores  filü  eins        11  annihilet        15  ?lm  9ianbe:  contra  hanc  pctram  portae  inferoruni  non 
praevalebunt. 

')  SÖcrgL  bie  iitjntirfjen  (LfvflävitngeTi  in  bcr  ©djrtft  Don  ber  »Qfitjlotiifdjen  ©efängnife 
bev  Siixd)(  1520.  äJergl.  (^ine  5reif}eit  be-s  ®ertnDn§  «.  j.  to.  1518  93b.  I  386  unb 

äBibbev  bie  «iiUen  beS  enbc^ttftö  1520,  7.  ^ilrtifcl  ^xl  ?luög.  ^  24,  51.  90. 


©erntouc  auo  ben  Sa^Ji^en  ca.  1514—1520. 


613 


in  Christum  Ihesura  proficisceuteni.  Quoque  impuritatem  tuam  penitiiis  cogno- 
veris,  eo  purior  es.  Nenipe  initium  sapientiae  sui  cognitio,  cum  de  tuis  viribus 
propriaque  iustitia  prorsus  desperaveris  oninem  auxilii  spem  in  Christum 
collocando,  ea  demimi  est  vera  poenitentia.  Vulgaris  autem  tripartita  ^  scho- 
5  lasticorura  poenitentia  frigida  est  usque  ad  verae  poenitentiae  internitiem. 

De  quinque  panibus  ordeaceis  loannis  6.^  Sofj.e,». 
Quin(jue  paues  ordeacei  quinque  libri  Mosi  sunt,  et  quam  diu  puer  gerit, 
fatui  sunt  insipidique  nuUiusque  usus,  verum  cum  Dominus  ipse  in  vulgus 
eos  distribuit,  ad  stomachum  cuiusque  faciunt  ac  omne  delectamentum  sapo- 

10  remque  vite  continent,  cum  antea  essent  cibarii,  nec  populus  edebat  dum 
puer  ferebat.  Ex  ista  figura  discimus,  quid  lex  Mosi,  quid  lex  sit  euan- 
gelica,  quid  ministrent.  Lex  Mosi  non  nisi  man  cibarium,  istum  panem  fasti- 
diosum  prestat,  lex  euangelica  dulcem  et  similaginem  filiis  suis  inserit,  quod 
Paulus  graphice  de  Sara  et  Agar  filiisque  earum  depinxit,  ubi  novum  et  @at.  4,  siff. 

15  vetus  testamentum  exprimuntur.  Vetus  precepta  complura,  novum  im- 
plendi  modum  tradit  etc. 

Epilogus  de  excommunicatione.^ 
Quare  dicitur,  excommunicationem  esse  peccatum  mortale,  cum  sola  sit 
eraendatio  externa?    Respondeo:  Excommimicatio  indicat  te  mortaliter  pec- 

20  casse,  et  capitale  esset,  si  contemneres,  quod  est  salutare  medicamentum  et 
nostrae  exoptatissimae  matris  ecclesiae  virga.*  Errat  qui  secus  intelligit,  sed 
in  hoc  periclitamur:  Quandocunque  excommunicatio  fit,  peccatum  factum  est, 
quia  ubi  mandatum,  ibi  prevaricatio,  et  quo  minus  precipitur,  eo  liberiores 
sumus.    Iccirco  debeant  commissarii  oculatius  rem  introspicere,  ne  tam  in- 

25  consulte  iudiciuni  ferrent  conscientiisque  laqueos  tenderent,  praesertim  hac 
tempestate  malitiosa,  cum  etiam  4  grossis  ^  excommunicetur  homo.  Cuius 
rei  futilem  admodum  excusationem  praetexunt:  'excommunicavimus,  intpiiunt, 
eum  non  propter  pecuniam,  sed  propter  contumatiam'.  Haec  glossa  asino 
oculis  capto  occini  debet,  qui  de  Iiis  nihil  sapit  onmino,  (juia  idem  esset, 

30  si  citaretur  quispiam  umB  cin§  ftro!^aImy  lütüen,  et  sie  ob  longinquitatem 
itineris  victusque  difficultatem  non  apparens,  contumatiae  possit  insimulari, 
man  Bröd)  aud)  lüoll  ein  iirfoc^  t)on  eim  3caut)n,  viderint  ipsi.  Cavendum 
tarnen  omnibus  modis,  ne  despectui  habeamus  excommunicationem,  ecclesiae 

1  proficiscens 

')  ÜZämlic^  contritio,  confessio,  satisfactio,  bergt,  (^xl.  "Hu^a,.  -  24,  49.  50.       -)  2!ei-gt. 
^?irci)cntJoftiIIc  jum  Sonntag  Saetnrc,  &x{.  ?hiSg.  ^  11,  140  f(g.  '')  SESicHcidjt  ein  Stücf  auä 

bcr  ^rcbtgt  de  excoinmnnicatione,  tne(d)c  «ntt)er  beriiintljlid)  ntii  ©oitntag  (^-xaubi  1518 
(16.  Mai)  gc{)attm  Ijattc;  ficljc  Sb.  l  KM  flg.  5ßerg(.  Sermo  de  virtute  excommuni- 

cationis  1518  Sb.  I  G41.  „matris  tiiae  dukissiniae  virga  est  et  quidem  saluberriraa". 
SScrgt.  ebenbajetbft  @.  642:  „pro  septima  aut  octava  parte  floreni". 


614 


©erntonc  au§  ben  ^af)xm  ca.  1514—1520. 


virgam,  quanquam  ab  indigno  nobisque  id  non  raerentibus  poena  irrogetur. 
Nec  detrahendum  eis,  qiiiu  potius  pro  eis  orandum.  Habebunt  enim  suum 
supplitium,  plus  quam  tu  eis  precari  possis.  Ideo  oculum  ab  homine  in 
Deum  converte,  excommunicationem  non  exhorrescite,  quia  peccata  nostra 
meruere,  quicquid  patiniur.  Hilari  itaque  animo  flagellum  est  excipiendum  5 
tanquam  a  pieutissimo  patre  profectum  in  castigationem  purgationemque  nostri. 


Dominica  ludica  Sermo  M.  Lutheri/ 

Sot).  8,46.  I      |Uis  ex  vobis  arguet  me  de  peccato  loannis  8.    Sublime  hoc 
V^Euangelium  est,  ut  loannis  omnia,  quibus  Christum  ut  deum  nobis 

praescribit.    Cuius  iste  scopus  est:  'Summe  esse  periculosum  fidere  10 
lumini  naturae  in  rebus  fidei  asserendis,  cvuu  nihil  tarn  repugnet  fidei,  ut 
ipsa  humana  ratio  a  philosophis  celebratissima.     Oportuit  igitur  idipsum 
quam  diligentissime  caveri  in  euangelicis  libris  tum  hie  tum  alias,  ne  un- 
quam  horao  mendax  eo  caecitatis  prolaberetur,  ut  veritatem  euangelicam 
suapte  iutelligentia  propuguaret.    Videamus  igitur,  quid  possit  homo.   Procul  15 
dubio  Christus  immunis  erat  ab  omni  peccato.    ludaeorum  tamen  naturale 
lumen  longe  secus  eum  habebat,  non  modo  pro  peccatore,  verumeciam  pro 
Samaritauo  et  Demonio  agitato.    Samaritani  tales  fuerunt:  Quinque  libros 
Mosi  aeque  ut  ludaei  observabant,  ac  Christum  quoque  futurum  expectabant? 
verum  in  hoc  dissentiebant :  ludei  in  Iherusalem  tantum,  Samaritani  in  monte  20 
orandum  censuerunt.    Causa  dissidii  prorsus  frivola  erat,  licet  contra  legem 
Samaritani  in  monte  adorantes  agerent.    Et  perinde  fuit  ut  hodie  nobiscum 
et  Bohemis  in  administratione  eucharistiae  non  convenit.    Atque  ita  expro- 
brabant  eis  nomen  exosum  Samaritanorum,  ut  nos  hereticum  Boemicum  nun- 
cupamus  obiurgando  quenquam  et  demonibus  refertum.  Vide  igitur  naturalis  25 
rationis  argumenta  quibus  niti  solet,  quo  flagitiosum,  Samaritanum  scelestum- 
3o[).8,5i.52.  que  hominem  adversarium  convitiari  possit.    Christus  ait:  'Qui  sermonem 
meum  servat,  mortem  non  gustabit,  non  videbit  inaeternum'. 

ludaei  argute  convictum  mendatio  arbitrantes  concludunt:  'Nunc  sese 
tua  prodit  fallatia,  quod  daemonium  habeas.    Abraham  et  prophetae  sunt  30 
mortui,  qui  omnes  verbum  Dei  sedulo  custodierunt,  cuius  te  filium  nugaris, 


25  nuncupemus 

')  Sergl.  bic  ^kebigt  bcr  .fi'trd^cti^joftitte         ©omttag  pubica,  bte  mond^eg  Üterein= 
ftimmenbe  entljätt,  @tl.  ?lu^g.    11,  143  flg. 


(Sermone  aii§  bcn  Sn^Ji^'n  ca.  1514 — 15'20. 


615 


nihiloniinus  obierunt  diem  suuni,  iiumquid  tu  niaior  es  iis  oninibus?  Ecce 
palani  est  meudatium  tuum  atque  dolus,  quod  populum  seducas'.  Cum 
responderet:  'ante(juam  Abraham  esset  etc.',  adhuc  certius  ab  aetate  sua  argu- 
mentum, ut  sibi  videbantur,  infallibile  arripuerunt:  'lamiam  blaspliemus, 
quousque  respondemus  uugis  eius?'  Tollentes  ergo  lapides  etc.  Quis Soft- s, 59. 
haec  audiens  sciolus  uon  statim  rubore  suffundatur,  humanam  naturam  tarn 
esse  malefidam,  si  tarn  clari  viri,  in  scripturis  sanctis  meditatissimi,  impege- 
runt  in  Christum,  quid  ni  hodie?  cum  non  modo  scriptm-as  non  legamus, 
quin  humanas  nugas  pro  iisdem  inculcamus  ovibus  Christi,  atque  adeo  humanae 
industriae  iuditium  hodie  invaluit,  adeo  fallax,  meudax  vanaque  hominum 
cogitatio  in  Poutificibus  in  primis  omnia  regit,  adeoque  omnia  agenda  ad 
scripturas  non  exigimus,  ut  totum  Christum  amisimus  aut  saltem  non  agno- 
scimus.  [2ßir  irollen  noif)  alle  bing  noc^  ber  bornunfft  ermcf^en,  ermi)^en 
tütrS  nac^  ber  fc^nfft,  §0  Blib^  Be^  c^reffttenn.]  Sicut  ii  tum,  ita  et  nos  hodie 
impietatem  cogitatione  cordis  nostri  vanissima  arcere  praesumimus  et  hoc 
sine  scriptura,  quum  animalis  homo  haudquaquam  iudicet  quae  sint  Spiritus  1  Gm.  2,  u. 
Dei.  Proinde  ludaei  ex  dictaraine  rectae  rationis  argumentantes  decepti  sunt: 
'Numquid,  inquiuut,  Abraham  mortuus  est  iam  saeculis  multis?  tu  aetate 
iuvenis  Abraham  vidisti  ?'  At  isti  bonae  intentionis  viri  haec  in  spiritu  esse 
dicta  non  poterant  intelligere,  quia  intelligentiae  suae  uondum  renunciarant, 
nec  labilem  fallacemque  esse  credebant,  praesertim  ubi  scripturis  non  sit 
illustrata.  Verum  est  autem  Abraham  ac  omnes  Christifideles  gustare  mor- 
tem non  potuisse  nec  videre  unquam:  quanquam  hominibus  mori  sepeliri- 
que  videantur,  non  tamen  moriuutur,  sed  velut  dulcissimo  somno  obdor- 
miunt.  [@§  ift  miib  ein  runtpffen  jCU  tt)Uen.]  Immo  iam  vere  summeque 
vivescunt,  et  perinde  est  ac  si  crassissimis  tenebris  obvolutus  quispiam  in 
serenissimam  lucem  prorumpat.  Sumus  enim  hic  in  tenebris  interioribus. 
Qui  autem  moriuutur,  in  tenebras  eunt  exteriores.  Et  quem  habent  stuporem, 
pavorem,  terrorem,  horrorem,  affectum  fugacem  et  membrorum  coutractuni, 
cum  retinent  perpetuo  augescentem.  Atque  mors  temporalis  ab  aeterno  difi'ert 
ut  pictura  a  viva  hominis  facie,  ut  veritas  a  larvata  simulatione.  Ut  serpens 
a  Mose  exaltatus  per  omnia  similis  vivo  serpenti  fuit,  nisi  quod  non  vi veret,4.9)iof. 21,8*. 
sie  mors  temporalis  per  omnia  nobis  apparet  veram  esse  mortem,  nisi  quod 
non  ledat  nec  senciatur  a  credulis  in  Christum.  Ol)  id  'somnus'  in  scripturis 
passira  vocatur.  Quae  homo  spiritalis  onmia  iudicat,  animali  interim  hesitante.  i  eoi.2,15. 
Quid  igitur  tanti  ducimus  gentium  artes  ac  philosophias,  ut  cum  scripturis 
conferamus?  Succerdam  cum  sole,  contritam  stipulam  cum  vivacissimis  granis 
permutamus.  'Qui  meum  sermonem  servabit,  mortem  non  gustabit  inaeter- 3of|.  s,  52. 
num'.    Quo  dementiae  ruis,  o  mortalitas,  ut  viva  soHdaque  verba  tuae  vani- 


13 — 14  SBit  —  djxcfftteim  am  Dianbc  uadjgctvagcn  25  g§  —  tljuen  am  3ianbc 

37  Succerdam  =  Sucerdam 


616 


©ermone  ou§  ben  Sfa'^ren  ca.  1514—1520. 


tati  similia  existimes  ac  negligas!  Quo  sermone  omnes  patriarchae,  pro- 
phetae,  apostoli  omnesque  coelites  servati  sunt,  et  nos  servabimur  credentes 
in  eum,  quos  veritas  illa  non  sinit  gustare  nec  videre  mortem.  Certus  esto, 
non  fallet,  quoniam  promisit.  Si  crassum  cerebrum  tuum  haec  non  capiet, 
ipse  haec  sine  tuo  consilio  exequetur,  quia  potens  est.  Christus  enim  ut 
mortem  vicit,  ita  et  peccatum,  diabolum,  infernum  et  muudum,  quae  omnia 
nobis  apparent  secns  quam  revera  sint  fuerintque  antea  quam  vincerentur. 
Ante  quidem  quam  subigerentur  a  Christo,  ut  visa  sunt,  ita  extiterunt:  nunc 
autem  sola  persona  externa  remansit  credentibus,  non  credentibus  stant  iu- 
victa,  quantumvis  aut  viriculis  suis  bona  intentione  aut  operibus  bonis  im- 
pugnent.  Multo  enim  inferior  est  homo  quam  quod  possit  cum  peccatis  aut 
morte  dimieare.  Porro  Deus,  ille  solo  verbo  fortis  pugnator,  promisit  salutem 
per  Christum.  Si  huic  promissioni  confisus  fuero,  tribui  Deo  quod  suum  est, 
eum  esse  iustura,  potentem,  veracem  etc.:  quo  unquam  modo  fieri  possit,  ut 
ab  eo  destituar  et  spe  frustrer?  Ecce  Deus  est  omnia,  homo  autem  nihil, 
quid  ergo  opera  eius?  pulvis  cinisque.  Sunt  igitur  haec  fidei  opera,  sentiri 
viderique  ea  quae  non  sunt,  non  esse  in  nobis  peccata,  cum  tulit  ea  Christus, 
3c[.  1,6.  non  esse  in  nobis  a  planta  pedis  usque  ad  capitis  verticem  uUam  sanitatem: 
quae  insanitas  non  ledit,  etsi  sentiatur,  modo  non  eam  sed  Christum  con- 
tueamur  vincentem.    Quod  si  cum  peccatis  congressi  aut  morte  diaboloque 

4.3)!Lif.2i,8f.  fuerimus,  succumbimus,  sicut  Israelitae  cum  serpentibus  contendentes  occisi 
sunt  ab  eis,  qui  autem  aeneum  serpentem  contuti,  sunt  servati.    Ita  nos  non 
nisi  firma  Dei  promissione  servandi  sumus,  sepositis  universis  mundi  carnis- 
que  machinamentis ,  qua  promissione  fide  arrepta  inclytus  propheta  David 
4, 9.  immobilis  usque  fixus  stetit.    'In  pace,  inquit,  in  idipsum  dormiam  et  re- 
mm.  14, 8.  quiescam'.    Sic  Paulus  de  salute  sua  certus  \Sive  vivimus,  inquit,  sive  mori- 
qsfjii.  1, 23.  mur,  Domini  sumus'.  'Cupio  dissolvi  et  esse  cum  Christo'.  Qui  cum  Domino 
suam  esse  pacem  intellexerit,  tranquilla  morte  expirat,  ut  lucema  extingui 
Soll.  8, 56.  solet.    Proinde  et  Abraham  exultavit,  ut  videret  in  spiritu  diem  Christi,  ex 

i.TOoi.22,18.  verbis  poUicentis:  'In  semine  tuo  benedicentur  omnes  gentes'.^  Ergo  et 
Abraham  benedicendus.  Deus  enim  loquens  simul  affert  spiritum  intelli- 
gentiae.  Ita  Abraham  optime  intellexit  Christum  nasciturum,  ob  id  exultavit 
per  ipsum  salvandus.    [Hac  quidem  fide  per  mortem  et  ipse  transiit.] 


19  ea        33  Hac  —  transiit  am  'Staubt 


')  Sorgt.  (Stl.  9tu§gat)c  ^  11,  149. 


©ermone  aus  ben  3af)ren  ca.  1514—1520. 


617 


De  i'emissione  delicti  iu  proxiimira. 

SImile  est  regniim  coelorum  homiiii  regi,  qui  voluit  rationetn Wntti). 18,23. 
ponere  cum  servis  suis  etc.  Matth.  18. Christus  Ihesus  cum 
multa  de  reraittendo  delicto  proximi  coniniemoi'asset,  rem  similitudine  evi- 
dentius  declarat,  cuius  summa  est:  Quicunque  voluerimus,  ut  Deus  nobis 
nostra  delicta  remittat,  ita  ex  integro  corde  proximo  remittere  debemus. 
Porro  remittentium  sunt  quattuor  geiiera.  Alii  sunt  adeo  pertinaces,  ut 
induci  haudquaquam  possint,  ut  remittant,  atque  hi  sunt  omnium  perditis- 
simi,  bie  groBfteil  |)uffcll.  Alii  remittunt  in  spetiem  dicentes:  'sinam  eum 
sua  curare,  nihil  ei  neque  boni  faciam  neque  mali',  atque  hi  Christianum  non 
agunt.  Alii  subtiliores  sunt:  'Reraitto  ei,  inquiunt,  omnia  contra  me  acta, 
verum  oblivisci  nolo',  et  coram  aliis  de  iniuria  illata  valde  conqueruntur. 
Nec  excusatio  frigida  quicquam  valet.  'Ignoscercm,  aiunt,  ex  corde  libens, 
nisi  tanta  essent  quae  intulit'.  Sit  tibi  illata  iniuria,  quantacunque  sit:  nulla 
est  omnino,  si  eam  spectas  uoxam,  quam  Dens  tibi  i'emittit.  Nos  enim  remit- 
timus  conservo  nostro  tantum  denarios  mille,  Deus  remisit  decem  millia. 
Proinde  peruitiosius  nihil  esse  potest  quam  occulta  aemulatio  et  simultas  in 
fratrem,  quam  ex  animo  depositis  omnibus  amarulentiae  signis  secludere  debes, 
nisi  a  Deo  velis  iudicari.  Vides  itaque  omnes  tres  istos  recensitos  a  Domino 
reiici,  solum  genus  cjuartum  dominico  maudato  satisfacit,  tametsi  impossibile 
sit  hoc  humanae  naturae,  nisi  datum  sit  illud  a  coelesti  spiritu.  Atque  ii 
si  ex  animo  remittere  non  possunt,  rogant  tamen  gratiam  a  Christo  lesu,  ut 
possint,  et  humanum  impetum  pro  viribus  frenant.  Et  hic  incipiunt  ut 
oportet,  futuroque  consuimnantur.  Puros  enim  nos  fieri  oportet,  nisi  exortes 
a  Christo  esse  velimus.  Haue  displicentiam  de  fratre  scriptura  ubique  damnat 
iudicatque,  ut  emendet.  Itaque  opus  melius  facere  non  poteris  unquam,  quam 
sie  cum  fratre  agere,  ut  sua  non  sccus  omnia  eures  atque  tua,  enm,  si  labatur, 
emendes,  tantum  absit,  ut  stercus  eins  moveas  eoqiie  oblecteris,  ut  pestilen- 
tissimi  plerique  homines  facere  consueverunt. 

Quid  tauri,  quid  altilia  sint,  Matt.  22.^  anattf). 23, 4. 

Ut  semel  scripturae  vim  faciam,  'tauros'  pro  scripturis  propheticis, 
'altilia'  pro  libris  Mosaicis  exponam,  Deus  ultramundanus  unigenito  filio 
suo  nuptias  facturus  ecclesiam  ei  in  uxorem  collocando,  cuius  in  Canticis 
iactautur  affectus  in  dilectum  suum,  saginavit  tauros,  saginavit  item  et  altilia, 
quae  servata  usque  in  diem  nuptialem  incarnationis  Christi:  tum  visceratiouem 
celebrem  Christus  exhibuit  occisa  tum   tauros  tum  altilia,  quae  hactenus 

18  quem         21  natura 

')  (J-bcjC.  be§  22.  [refp.  21.]  ©oitittagS  md)  ^viiiitati-S.  Sutljer^J  "Prebigt  über  bii-Je 
5peritDpc  au§  bcm  S.  1516  |icl)c  m.  I  89  flg.  -)  ^pcvifupe  beö  20.  [rcl>.  Iii.]  ©oimtagö 

nad)  Srinitatig.   3ur  oHegotifcfien  S3ef)anblung  bcr  icjtlDOx-tc  öcrgt.  (&xl.  3luög.    14,  224. 


618 


©etmone  au§  ben  ^fi^^ctt  ca.  1514—1520. 


recondita  convivis  ad  vesceudum  apposuit.  Atque  scripturarum  secreta  Omni- 
bus palani  facta  sunt,  e  quibus  saluberrimns  aniniae  cibus,  verbum  Doniini, 
ciuictos  Orbis  terrae  populos  saciavit  omuesque  meusas  i.  e.  ecclesias  refersit. 
Tum  missi  sunt  servi  in  omnes  piagas  mundi,  invitantes,  invitatos  vocantes 
SJinrc.  16, 16.  ad  nuptias  atque  dicentes:  'Qui  crediderit  et  baptizatus  fuerit,  hic  salvus 
awattf).  22, 4.  erit'.  'Ecce  omnia  parata  sunt,  venite  ad  nuptias'.  Libri  Mosaici  hactenus 
terribiles  caedibus,  iam  spiritales  sunt/  iam  cocta  sunt  altilia,  ut  faciant  ad 
stomachum.  Antea  enim  quam  occidebantur,  id  est  ad  spiritum  trahebautur, 
9[r!Qttf).22, 12.  austera  erant  nec  edi  poterant.  Sed  cum  rex  epulones  visurus  ingrederetur 
coenaculum,  vidit  hominem  sine  veste  nuptiali,  quae  fides  est  in  Christum 
Thesum.  Qui  interrogatus  non  potuit  non  obmutescere,  quoniam  propitia- 
torium  operculum  illud  vestemque  nuptialem  nescivit  obvelare  sibi.  Proinde 
ligatis  pedibus  mauibusque,  id  est  adempta  omni  facultate  tarn  cogitandi 
salutaria  de  Deo  quam  operandi  quod  Deo  placeret,  coniectus  est  in  tene- 
bras  exteriores,  i.  e.  aeterno  lumine  privatus  est  omnique  spe  divini  auxilii. 
Tenebrae  enim  iuteriores  sunt,  cum  credimus  in  eum  quem  non  videmus, 
qualis  sit,  quem  tamen  deinde  videbimus  a  facie  ad  faciem,  tenebrae  exteriores, 
cum  in  aeternum  separati  a  Deo  eiusque  memoria  nec  spem  nec  fidutiam 
habentes. 

Vetus  ac  novum  testamentum. 
Testamentum  est  ultima  voluntas  super  re  legata  ac  firmata  testatoris 
2.9[»!o).24, 8.  morte.    Testamentum  igitur  vetus  erat  terra  lacte  melleque  fluens  [Exo.  24. 

§c6i.  9, 20.  Hebre.  9.],  continens  terrestria  et  externa,  ubi  testator  Dens  non  moriebatur, 
sed  pro  eo  moriebantur  pecora,  ut  ratum  esset  testamentum.  Quum  ergo 
testamentum  vetus  terrestre  esset  ac  transitorium  et  iccirco  antiquandum, 
conveniebat  idipsum  pecorum  sanguine  roborandum  in  possessionem  tempo- 
ralium,  in  quod  omnia  legis  mandata  vergebant.  In  novo  testamento  pro- 
missa  est  peccatorum  remissio,  aeterna  vita  et  coelica  hereditas,  cuius  verba 

Site.  22, 20.  haec  sunt:  'Hic  calix  novum  testamentum,  qui  pro  vobis  et  pro  multis 
effundetur  etc.'  Et  ut  testamentum  firmum  sit,  moritur  testator  ipse.  Cum 
dicitur  'novum',  abolescit  vetus  ac  prorsus  abrogatur,  ut  novum  succedat 
proprio  sanguine  obsignatum.    Nihil  aliud  reposcens  moriturus,  quam  ut  in 

£uc.  22, 19.  sui  memoriam  sumeremus.  'Hoc,  inquit,  facite  in  meam  comraemorationem', 
ac  si  diceret:  '£)a§  la^  cuc^  jcur  Ic|e,  mtcf)  felBft,  3cuTn  jccic^en,  ba§ 
mein  jcitt  unb  iä)  euer,  feibt  nu^  getroft:  all  euer  funbe  jetnt  mä)  mt)  bor= 
geBcu,  3)er  Datter  3ft  borfunett,  SDer  teuffell,  bie  IjcU  unb  tobtt,  5Dtc  Wnlht 
feinbt  uBcrlüunbcn.  äßan  ^l)x  3cu^amme  fommt,  |)rebigt  öon  mir,  lernet 
cinnanber,  loBet  mttfj,  bangfet  mir  ber  luolt^att,  lifiett  mtcf),  bau  ^r  feitt 


22.23  Exo.  24.  Hebre.  9  om  Siantic  24  et  ratum 
1)  »ergl.  ©.  605, 


©etmonc  aua  ben  3af}ren  ca.  1514—1520.  619 

nul)  ^eligc  finbcx  ©otteö'.  O  (jiuuu  beatus  qui  considerat  unb  ^elbt  fii^ 
bi^eS  tcftamcntty.  Si  parva  ducimus,  non  prodest  quicqiiani.  Et  est  peccati 
poena,  quod  minus  alBcimiir  miuusque  ciipiniu.s.  Et  haec  est  ira  Dei  ex  in- 
gratitudine  nostra,  ut  sie  exceeemur. 


5       In  prima  adventus  doniinica  e  contione  Martiniana  Luth: 
excepta  a  quodarn  studioso  Vuittenbergae/ 

Euangeliüui  habetur  Matt.  21.  i!»nttfi.2i,iff. 

CHristi  regnum  in  terris  huc  euangelio  describitur.     Ipse  qm'ppe  rex 
noster  asino  insidet,  id  quod  non  insolens  nobis  videatur.    Moris  enim 
10  fuit  eins  terrae  ineolis  et  adhuc  est  asinis  insidere,  qui  equis  non  utuntur 
nisi  in  armis.    Ceterum  asiua  cum  pullo  suo  communes  erant.     Qui  eis 
uteretiir,  praestabat  diurnum  ])abulum.    Apostoli  regis  huius  inclyti  satellites 
stipatoresque  erant,  quos  rnittebat  ad  afFerendam  asinam  puUumque,  quem 
nemo  antehac  iusederat.    Asina  vetus  homo  est,  caro  nostra,  multis  equitatur 
15  agiturque  legibus,  ut  sub  iugum  facile  mansuescit.    Sobolem  autem,  qui  est 
animus  noster  corque,  nemo  potest  nisi  Christus  eonscendere,  etiamsi  corpus 
subiugale  est.    Animum  tamen  cordisque  alfectuin  nemo  facit  spontaneum 
nisi  solus  Deus.^   Porro  istud  euangelium  hodie  legitur  [quod  est  valde  im- 
portunum  in  magnates],  cum  tarnen  historia  in  die  pabnarum  gesta  sit.  Haud 
20  tamen  absurde,  quoniam  sicut  id  temporis  Hierosolymis  corpore  appropin- 
quavit,  ita  hodie  quoque  in  ecclesia  singulis  suo  spiritu  aj)propinquat  et 
apparet,  ut  scire  valeamus,  quis  sit  et  quid  prosit.    Iccirco  ecclesia  ut  offi- 
tiosa  mater  adventum  dominicum  patris  nostri  coelestis  tiliis  suis  celebi'an- 
dum  proponit.  Discipuli  mittuntiu",  qui  sunt  episcopi  praedicatoresque  vocaticii 
25  a  Deo:  tantum  abest,  ut  ambiant  ipsi  potestatem  muniaque  obeundi,  nisi 
mittantur  a  Christo  ad  praedicandum  verbum  Dei,  Dei  misericordiam,  non 
traditiones  homiuum.    Quod  autem  dicit:  *ite  in  castellum',  id  est  in  civi- 
tatem  aut  oppidum,  'quod  contra  vos  est',  Hierosolymam  significans,  neque 
hoc  temere  dictum  puta,  ea  opera  potuisset  dicere:  'Ile  in  Iherusalem,  quam 
30  videtis  ante  vos',  sed  'ite,  inquit,  in  castellum',  ut  nusquam  expressis  verbis 
suum  verbum  aut  ecclesiam  affigeret  loco,  ubicuuque  enim  est  castellum, 


16  neque  potest         18—19  quod  —  magnates  am  9ionbc 

29.9^00.  1517?         2)  «üergt.  311  biefer  S^ciitmtg  l'utljerg  ^ßrebigt  in  ber  Äird)en= 
^oftiüc,  (?rl.  '&ü^.    10,  40.  41. 


620 


©ermone  au§  bett  Sn^^en  ca.  1514—1520. 


ubicunque  morantur  homines,  ibi  praedicandiim  est,  ibi  ecclesia  est,  ibi  Christus 
esse  vult.  Utitur  hac  periphrasi,  ut  omnibus  modis  absolutam  vim  verbi 
eins  et  ecclesiae  uaturam  adumbi'et,  utque  persuasissimum  haberent  discipuH, 
ubi  perrecturi  essent  j^ro  aiferendo  asino,  qui  est  homo,  quod  adversus  eos 
insurrecturi  esseut  inferorum  portae  et  Universum  regnum  Belial.  Ideo  dixit 
Vpiod  contra  vos  est',  ut  non  corporalibus  tantum  oculis  obiectum  sit,  quod 

£uc.  13, 34.  tarnen  antea  noverunt  optime,  ac  si  diceret:  'Occiderunt  prophetas  meos: 
certum  est  me  quoque  nunc  occisuros.    Insidiantur  nobis,  quia  non  sumus 

3of).  15, 19.  de  mundo,  si  enim  de  mundo  essemus,  mundus  utique  quod  suum  esset 
diligeret,  sed  quia  de  mundo  non  sum  ego  et  vos  de  mundo  elegi,  sunt 
contra  vos  omnino.  Vos  autem  nolite  timere  adducere  mihi  asinum,  siquis 
impugnabit  vos,  ne  abducatis,  dicite  'quia  dominus  opus  habet',  tum  quidem 
impedire  non  possint,  quantumvis  repugnent.  Vos  autem  nolite  timere  eos 
qui  jiossunt  corpus  occidere,  asinum  autem  i.  e.  animam  tangere  non  possunt. 
™ntti).28,2o.  Estote  ergo  robusti,  ecce  vobiscum  sum  usque  ad  consummationem  saeculi. 

Vos  modo  adducite,  ego  sum,  qui  eos  iudicabo'.  'Adducite  mihi'  inquit, 
non  'vos  equitate  eam'.  Atque  communis  plebecula  asinus  est  asinaque,  quae 
se  apostolis  verbique  Dei  praeconibus  ductilem  praebet.  At  asina  corpus  est 
legi  subiectum  magistratibusque  mundi.  Hoc  onera  ferre  cogitiu",  leges  ei 
graves  portatuque  difficiles  imponuntur  et  serva  est.  Super  haue  Christus 
non  sedit.  Lucas  tamen,  Marcus  et  Joannes  concordi  assensu  eum  sedisse 
dieunt  super  pullum  asinae.  Quod  vero  Mattheus  etiam  super  asinam  sedisse 
dicit,  per  synecdochen  figuram  in  scripturis  frequentissimam  est  intelligendum. 
Sicut  prophetae  quandoque  totum  populum  obiurgantes  pravos  tamen  repre- 
hendunt  tantum.  PuUus  cor  hominis,  cogitationem  et  voluntatem  significat. 
Hunc  asinum  solus  Christus  equitat,  neque  ab  ullo  cicuratur  unquam,  sive 
Papa  sit  sive  Caesar  aut  etiam  angelus:  qui  lege  et  consuetudine  cogere 
nititur,  ut  faciat  bona,  et  cum  optima  in  sjjeciem  foecerit,  hypocrita  est, 
quoniam  aut  commodi  gratia  aut  metu  plagarum  saccos  portat  asina  i.  e. 
legem  et  praecepta  implet.  Sed  ut  legem  etiain  ex  animo  diligat  operarique 
cupiat,  etiamsi  nemo  sit,  qui  exigat,  hunc  asinum  solus  Christus  equitat.  Et 
sicut  asina  non  procedit  continuo  gradu,  nisi  verberetur,  nisi  sedulo  incum- 
bat,  qui  agit,  remorante  illo  cessat  et  asina,  ita  caro  nostra  nisi  sit  qui  sedulo 
pellat,  sive  emolnmentum  sive  terror  aut  metus  poenae  sit,  remoratur  et  malis 
sese,  utpote  sui  impos,  involvit  suoque  impetu  ad  pernitiem  rapitur,  tripu- 
diandoque  super  glatiem  crura  frangit.  At  ubi  Christus  pullum  suum,  in 
quem  propensa  est  natura,  insederit,  i.  e.  cor  nostrum  spiritu  succendit,  tum 
quidem  nitro  sequitur  tracta  asina  citra  moram,  quocunque  iverit  Dominus, 
et  libere  facit  homo  propter  Christum,  quicquid  ei  beneplacitum  esse  senserit, 
citra  respectum  aut  commodi  aut  poenarum.    Atque  ita  et  asina  a  Domino 


5  iiisurrecturae  ? 


17  Atqui? 


©etmone  nitS  bcu  3at)wn  ca.  1514—1520. 


621 


equitatur  tropo  euangelico.  Apostoli  auteni  iverunt  iuxta  praeceptum  Domini 
asinum  adduceutes,  pedestres  ipsi,  non  insidentes  asinum.  Ubi  evidenter 
discimus,  quid  factum  oportuit  a  nostris  Pontificibus,  quorum  interest  prac- 
parare  Deo  corda  hominum  per  verbum  Dei,  ut  serviant  Christo,  ut  Domino 
sint  iisni.  Atque  ob  id  'apostoli'  nuncupantur  i.  e.  nuncii,  eo  quod  nuncium 
mittentis  exequi  debeant.  Nam  hoc  interraisso,  quicquid  egerint,  apostoli 
non  sunt.  Sed  proh  dolor!  nostrae  tempestatis  pseudoapostoli,  non  domino 
asinum,  sed  sibi  adducunt,  ipsi  equitant,  non  dominus,  qui  quaerat  sibi  equum, 
quid  ad  apostolos?  vendicant  sibi  honores,  non  domino  dantes,  atque  omnibus 
modis  utuntnr  asinis  tanquam  ipsi  sint  domini,  quod  ex  eo  colligitur:  pre- 
varicato  raandato  domini  nihil  ad  eos,  at  ubi  asinus  parum  subsultat  ad 
dominum  tendens,  illico  ferociunt  in  eum  tanquam  divinum  mandatum  pre- 
varicatus  sit.  lugum  suum  imponunt  asinis,  relicta  domini  Servitute,  leges 
ferunt,  sibi  cogunt,  obedientiam  extorquent  atque  adeo  asinos  macerant  suis 
oneribus,  ut  domino  usui  esse  non  possint.  Sin  autem  dominum  in  coelestem 
Iherusalem  advectare  debebunt,  apostolorum  oneribus  prorsus  sunt  exonerandi, 
ut  refocillati  parum,  dominum  queant  gestare.  Ipsi  autem  apostoli  iuxta 
dominum  incedant,  solo  domino  equitante,  substernant  ascensuro  vestimenta 
sua,  ut  dominus  sedeat  eo  niitius  leviusque  vehatur,  hoc  est,  bonum  exeni})lum 
populo  debebunt  adaptare,  quo  viso  populus  denuilceatur  glorificetque  patrem 
qui  in  coelis  est.  Sicut  isti  apostoli  foecerunt,  dominum  stipantes  equitantem 
in  medio  ipsorum,  ut  populus  clamet:  'Osanna  filio  David'  (glucE  unb  l)eiltt 
bem  ^of^ne  !3)abib),  quae  vox  est  triumphantis  apud  Hel)raeos,  sicut  apud 
Latinos  lo  paean,  Macte  virtute  puer.  Atque  hoc  carmen  non  dicebatur  ullis 
apostolis,  ut  hodie,  sed  tantum  domino,  cui  soli  laus  et  gloria  in  saecula 
saeculorum.  Amen. 

'Ecce  rex  tuus  venit  tibi  sanctus,  pauper  et  salvator'  Zacha.  9  etsncf).  9,  g. 
Esa.  62.    Hoc  verbum  iucundum  est  et  consolatorium  omni  pectori  et  asinae  3if.ß2, 11. 
alligatae,  vinculis  peccati  et  lege  comprehensae.    Quid  facies  tu,  miser  homo? 
captus  es  lege,  lex  te  reum  agit,  imjjlere  non  poteris.    Quid  nunc  facies, 
nisi  ut  desperes?  peccata  te  urgent,  te  observat  Behemoth  ineluctabilis ,  ex- c-iob  40, 10. 
pectat  te  infernus,  premit  instantia  mortis,  nec  est  qui  te  eripiat.    At  ego 
dico  tibi:  Bono  sis  animo,  noli  te  affligere.    Ecce  fero  tibi  laetum  nimcium: 
Ecce  rex  tuus  in  tuam  utilitatem  a  patre  missus,  venit  tibi:  non  sui  causa, 
sed  qui  te  vult  solvere  ab  onere  peccati,  inferni  et  mortis.    Hic  legem  pro 
te  implet,  crede  haec  et  salvaberis,  venit  tibi  iustus,  non  iudex,  sed  iusti- 
ficans,  venit  mansuetus  et  pauper,  tui  causa  afflictus,  Befummeitt,  vidit  pauper- 
tatem  tuam  et  tui  misertus  mansnetam  camis  formam  induit,  ut  te  ex  carne 
liberaret.    Quem  haec  ad  amorem  Dei  non  alliciant  magis  quam  si  raagnis 
legibus  et  virga  venisset,  nos  adigens  ad  multa  facienda?  tum  quidem  non 

8  addicunt  15  possunt         22  ipsorum,  banefcen  vel  eorum  29  lege;  legis? 

31  desperas     Holiemoth  ^ 


löetmone  ou§  bcn  Sa'^tm  ca.  1514—1520. 


622 


venisset  mansuetus.  Caveant  sibi  saevissimi  exactores  ecclesiastici  tyranni, 
ue  istaec  divina  mansuetudo  adeo  laesa  eorum  legibus,  in  furorem  vertatur 
iion  plaeabilem  inaetermun. 


In  secunda  adveiitus  dominica. 

auc.21,25.  IT/Runt  signa  in  sole,  luna  et  stell  is  etc.    Lucae  21.^  5 
J.__rfQuemadmodum  mater  sancta  ecclesia  ante  octiduum  Christi  adventum 
iiobis  incuiidiuii  et  salutarcm  praemonstravit  cum  ingenti  gaudio  Omnibus  in 
Christum  credentibus,  ita  hodie  nobis  severuui  iudicem  eiusque  adventum 
secundum  ostendit.    Hoc  euangelio  terrorem  incutere  nititur  omnibus  perti- 
nacibus  peccatoribus,  ut  est  horrendum  auditu  id  quod  Euangelium  nobis  10 
praescribit,  qui  de  flagitiosissima  eorum  vita  ad  meliorem  frugem  resurgere 
nolint,  nec  plus  ad  huiusmodi  minas  moventur  quam  ad  muscam  elephantus. 
O  quam  formidabilis  horrendaque  eis  erit  haec  dies  Domini,  quam  Satan  in 
extremis  ob  oculos  positurus  est:  tunc  necessario  desperabunt,  nunquam  enim 
didiceruut  in  Christum  fidere.    Videamus  signa  ex  ordine,  quae  Christus  is 
Ventura  praedicit.    Solis^  signum  erit,  quod  immutabitur  sol  in  tenebras 
et  in  sanguinem,  id  quod  et  saepe  accidit.  Pauci  vero  sunt  qui  talia  curant. 
Hoc  certius  certo  est,  quam  paucissimos  istis  signis  fidem  habere,  nec  eadem 
vel  hilum  curare  hodie.    Timendum  itaque,  ne  extrema  illa  dies  tremebunda 
propius  iustet,  quam  vel  ipsi  existimemus.    Signum  vero  lunae  erit,  quod  20 
non  splendescet,  quod  et  multis  modis  experti  sumus.    Item  'stellae  cadent 
de  coelo',  'coelorum  virtutes  movebuntur':  moventur  et  hodie,  id  est  coeli 
scripturae  tropo,  non  angeli,  ut  plerique  hallucinantur.    Haec  signa  partim 
praeterierunt  certissime,  neque  enim  eis  moventur.    Veniuut  enim  quottidie 
pestilentiae,  fame.s,  bella,  hominum  factiones  et  id  genus  multa:  neque  enim  25 
mundus  talia  consyderat  a  Deo  signa  data  in  diem  iuditii.    Et  perinde  ut 

2  istac         9  ostencluut         20  proprius         23  pleiiiqne 

')  5i^cnd)tenSlucrtf)  ift,  baf;  Sutt)er,  bcr  noci^  151G  in  feinen  'JlbDcntäprcbtgten  (SBb.  I  104 f(g.) 
betreffs  ber  ^l^erifopen  ftd)  ber  Consuetudo  Romana  nnfcf)lie§t  (2.  9(bö.  ''JJfott^.  11,  2  flg. 
3.  3lbb.  3ol).  1,  19flg.  4.  'Jlbö.  2uc.  3,  lf(g.),  l)iev  beveit§  311  ber  ^erifopenorbnung  gelangt 
ift,  toelc^c  tjcrnad)  bnrc^  feine  fitrctjenpoftitle  ©emeinbefi^  ber  eöangel.  Äirdjen  getoorbcn  ift: 
2.  ?lbü.  ßuc.  21,  25.  [3.  maüi).  11,  2.]  4.  ?lbo.  ^ot).  1,  19.  6-r  ift  bomit  ,jn  beni  urfprüng= 
(irf)cn  ^|U'rifüpenft)fteni  juriirfgetetjrt,  liergt.  5)Jante,  bn§  fird)lid;e '4-U'ritopenfl)ftein.  93erlin  1847 
e.  377  flg.  feinfenmaljev,  Ü5efd)idjte  ber  '■|n-ebigt  in  3:eutfd;(anb.  5JJünd)en  1886  ©.  62.  Sergl. 
ba^u  6rl.  ?Iuäg.  63,  171  flg.  Sebcnfallö  inirb  biefe  ^kcbigt  alfo  nad)  1510  fe^en  fein. 
6.  2)ec.  1517?  513ergt.      biefer  ^^cutung  (Sri.  3luSg.    10,  59 flg.  68. 


(Sermone  qu§  ben  Sagten  ca.  1514—1520. 


G23 


tempore  Noe  factum  esse  Christus  dicit,  ita  omnibus  modis  nunc  fit.  Sicut  Suc.  n,  2c. 
Noe  diera  irae  nuncians  ridebatur,  ita  et  hodie.  Nihilominus  tarnen  dies 
Domini  sicut  für  nocte  accelerat.  Haec  omnia  terriculamenta  piis  iucnnda  i.sodf.  5, 2. 
simt  futura  neque  terrebuntur  hiiiusmodi  anxietatibus  horrendissimis.  Nempe 
in  Deum  fidntiam  ponere  didiceruut  ac  pressuram  hilari  animo  suscipient: 
at  impiis  secus  omnia.  Pios  enim  haec  verba  movebunt.  'His  fieri  in- 
cipientibus  respicite  et  levate  capita  vestra,  bono  animo  sitis,  appropinquat 
redemptio  vestra."  Haec  consolatoria  verba  Christi  suos  movebunt.  Ita  dies 
ille  cum  timore  et  gaudio  Semper  expectanda  est  neque  desperandum,  etsi 
timeamus  ipsam,  sed  dimicandum  fortiter.  Atque  Christus  in  omnibus  ita 
praedicat  primnm  terrens,  deinde  reddit  animum  territis  conscientiis.  Porro 
nostrates  theologi  hanc  doctrinam  non  didicerunt,  sed  solum  formidare  docent 
et  Christum  exactorem  faciunt,  nunquam  amare.  Sed  Christus  optimus  naedicus 
sane  novit  diflficillimum  esse,  ut  huiusmodi  terrores  vinceremus,  ideo  prius 
voluit  nos  commonere  terroribusque  assuefacere,  ut  postea  firmius  in  eo  haerere 
possimus. 


Simile  est  regnum  coelorum  thesauro  abscondito  in  agro, 

Matth.  13.'  Wattii  13,44. 

Huius  euangelii  scopus  est,  ut  oculos  deiiciamus  et  Christmn  iu  rebus 
abiectis  vüibusque  quaeramus,  ut  puta  in  terra,  re  vilissima,  quam  omnes 
pedibus  conculcamus.  Thesaurus  iste  reconditus  iacet  in  vili  persona.  Nus- 
quam  ferme  non  in  scripturis  Dens  vult  nos  obtutum  nostrum  ad  inferiora 
ignobilioraque  demittere :  ut  non  aspiciamus  titulorum  hu-vas  et  magnae  pietatis 
spetiem :  qua  sepissime  fallimur  scducimurqne  sul>  recti  spectro.  Regni  enim 
Dei  thesaurus  in  terra  i.  e.  humilibus  nulliusque  aestimationis  rebus  apud 
omnes  homines  absconditus  est,  atque  istic  quaerendus  thesam-us  ille  Ihesus 
Christus  sub  ignominiosa  spetie,  id  est  cruce,  alioqui  non  offenditur.  Terra 
in  scriptui'a  viles  res  notat.  Oportet  igitur  hominem  salvandum  in  nihilum 
redigi,  iuxta  illud :  'Qui  vult  servare  animam  suam,  perdet  eam',  aut  in  hoc  man.  s,  35. 
saeculo  nitro,  ant  in  morte,  vel  a  Diabolo,  si  hic  non  fit.  E  quibus  colligitur 
animae  multo  esse  pernitiosius  hominem  obscurum  vilemque  contemptui  habere 
quam  potentem,  qnum  homo  hic  potens  iudicat  ipse  adversariuni.  Porro 
iudici  Deo  relictus  est  pauper  qui  non  cernitur.  Atque  hic  insignia  Christi 
in  paupere  contumelia  aflficiuntur,  istliic  minus,  et  is  vindicat  se,  ille  non, 
cuius  causa  Dens  loqnitur:  'quicquid  minimo  foeceritis,  mihi  foeceritis  etc.'?Katti).25,4o. 
Et  'qui  tetigit  vos,  pupillam  oculi  mei  tetigit'.  Sad).  2,  s. 

')  ©bangelium  auf  beit  2ng  ber  {)eil.  3tnna  (26.  ^uli)  nod)  trtbenttnifdjer  ^Jnorbnung ; 
für  biefen  f)at  jebod)  Sutljcr  bnö  (fügL  '}Jintt().  1,  1—17  in  ©ebrnnd;  (SxL  3(nSg.  ^  15,  473. 
2)od)  toar  jene  '^Serifopc  and)  üblid)  für  bcn  2:ag  ber  f)eiL  (Stifabctf)  (19.  '•)io\).),  l)ergt.  ba» 
üiegifter  Don  1524  in  (Sri.  ^Inäg.  03,  233.   ?ü{o  DieÜeidjt  19.  rio\3.  L517. 


G24 


©etmone  ou§  bcii  ca.  1514—1520. 


9Wattf).n,47.  Iteriim  simile  est  regnum  coelorum  verriciilo  in  mare 
misso  etc.  Mare  mundum  significat,  qnod  variis  ventis,  hoc  est  magistratibus 
excitatur  et  movetur,  ex  omni  genere  piseiura  congregato.  Semper  boni  mali- 
qne  commiscentur,  quam  diu  vivimus,  eruntque  perpetuo  qui  verbo  divino 
repugnant,  quod  nos  interim  alacriores  reddit,  nempe  vim  suam  exercens,  5 
quando  turbam  exuscitat  et  liomines  dissidere  facit. 

Orationis  verae  conditiones. 
Omnis  oratio  ex  quinque  coustabit,  alio(piI  futilis  erit  oratio.  Primum 
sit  promissio  Dei,  in  quam  tota  oratio  innitatur:  nbi  promissio  non  esset, 
oratio  nostra  vana  esset  exauditione  indigna,  qnia  in   se  ipsa  niteretur.  10 
Secundum  rci  necessariae  argumentum,  aut  res  prece  obtinenda,  ut  coUi- 
gantur  cogitationes  dispersae  in  divinum  promissum,  ex  eo  quod  rem  neces- 
sariara  obtinendam  spcro,  quae  dicitur  animi  collectio.    Ex  hoc  electiciae 
preculae,  rosaria  et  hniusmodi  non  sunt  orationes  presbyterales,  quum  non 
colligunt  animum  nec  rem  obtinendam  animo  praefigunt.     Terciura:  fide  15 
opus  est,  qua  credam  Deo  promittenti,  me  id  posse  obtinere  citra  omne  dubium. 
Dens  quidem  non  propter  te  tuamqne  orationem,  sed  propter  veritatem  suam, 
qua  promisit  se  daturum,  praestabit.    Atque  ita  fidutia  sola  obtinet,  quae 
Dei  veritatem  cogit  ad  praestandum.    Quartum:  serio  fiat,  non  animo  vacil- 
lante  ac  rem,  pro  qua  orat,  non  magnopere  desiderante,  al§  uff  ein  a6en=  20 
t()euer,  fompBfq  §0  fombfcj,  Inie  man  md)  einer  pixn  Inurfft.   Atque  haec 
esset  irrisio  Dei,  tanquam  non  velit  praestare  quod  promisit.    Ii  non  modo 
non  impctrant,  sed  irritant  potius  Deum  in  suum  maximum  malum.  Quin- 
3of|.  ifi,23.tum:  fiat  in  noraine  Ihesu,  cuius  iussu  ('si  quid  petieritis  in  nomine  meo', 
3Kntti).  7, 7.  Item  'petite  et  accipietis')  et  auctoritate  confidenter  accedamus  omnium  rerum  25 
patrera.    Atque  ita  non  potest  non  fieri  exauditio:  pater  promisit  per  filium 
utpote  instrumentum.    Et  Christus  dolet  peccata  nostra,  orat  pro  eis  in  coelis 
tanquam  essent  sua.    Die,  quaeso,  quae  potest  hic  esse  negatio?  filius  orat 
nomine  meo  in  coelis,  ego  nomine  eins  in  terra.    Itaque  iustitia  Christi  mea 
est,  peccata  mea  Christi:  inaequalis  certe  permutatio.    Et  uterque  sie  pur-  30 
gatur:  peccata  mea  in  Christo  pereunt,  et  eins  sanctimonia  excandefecit  rae, 
ut  dignus  sim  vita  aeterna. 


«Sermone  au§  bcn  ^inf)!''''«  ca.  1514—1520. 


625 


In  die  conceptionis  Mariae  virginis/ 

BEatus  vcntcr  qui  tc  portavit,  et  über a  quae  suxisti,  Lucae  11.^  ifiic  11,27. 
Huius  Euangelii  scopus  est,  humanum  aiFectum  a  Christo  omnino  dara- 
nai'i,  ueque  boiium  esse  qiiicquid  nobis  in  spetiem  videtiir,  ut  pium  sit. 
Videamus  igitur,  Exiirgit  nnilier  e  turba,  snblata  voce  Cliristum  landaus 
ex  matre,  pro  stulto  afFectu  muliebri,  idqiie  carualiter  nostratium  more  mnlier- 
cularum,  qiiae  dicere  solent:*  'O  quam  suaviter  belleque  hic  praedicat,  vir 
certe  probus  et  laudatiis  coram  Dco  et  hominibus,  potens  sermone  et  opere, 
o  utiuam  et  milii  talis  esset  filiiis'.  Et  ita  mulicres  filiis  suis  etiam  stultis 
primas  partes  exoptant,  aifectu  quodam  cariiali.  Ita  haec  niulier  cum  videret 
eum  esse  talem,  qiii  omnibus  possit  esse  gratissiraus,  visnm  est  eam  bene 
prorsiis  egisse,  quod  taiu  stulte  laudasset  eum:  'Beatus,  inquit,  veuter  qui 
te  portavit  etc.  Beata  mater  quae  talem  filium  genuit :  quae  bcatitudo  ])oterit 
esse  maior,  quam  tantis  filiis  excellere?  Unde  et  mater  ex  filio  laudauda 
et  digna  favore  sit  omnibus  vicinis.  O  quam  pulclirura  mihi,  si  vicinae  meae 
dicerent:  ecce  haec  est  mater  eins!'  Porro  Christus  cordium  scrutator  sinistrum 
hunc  et  fostuosum  extemplo  retundit  affectnm :  'Qninimmo  i.  e.  cur  non  potius  yiic.  11,2s. 
hi  sunt  beati,  qui  audiunt  verbum  Dei  etc.?"  Ac  si  diceret:  'Mulier,  im])rol)a 
est  laus  tua,  quoniam  nondum  sentis,  quae  Dei  sunt,  quaeris  commodum  et 
oblectamentum  carnis,  tibi  blandiendo  muliebri  affectu  noxio,  qui  salutem 
animae  non  assequitur:  ideo  averte  cor  tuum  ab  istis  vanitatibus  et  disve 
eos  esse  perpetuo  beatos,  qui  accurate  verbum  Dei  audiunt,  et  id  in  peue- 
tralia  cordis  includunt,  omnem  fidem  fidntiamque  in  id,  qnia  fallere  nescit, 
statuunt.  Atque  ii  sunt  qui  domum  suam  in  petram  aedificant,  contra  quam  söfatii).  7, 25. 
nulla  tempestas  praevalebit.  Tu  itaque  crede  in  filium  Dei  et  beata  eris\* 
Noluit  Christus  laudari  nec  falso  de  se  sentiri  etc. 
De  peccato  gcntilitio  seu  original!. 

Peccatnm  hereditarium  ex  patre  mati-eque  in  j^rolem  transit  non  minus 
imputandum,  quam  si  ipsi  deliquissemus.  Perinde  est  ac  si  filiiis  jiaterna 
bona,  quae  ipse  non  sit  lucratus,  hereditario  possidet  iure,  ita  et  ad  debitum 
a  patre  relictum,  id  solveudum  astringitur  eodem  iure,  qnia  aedes  habitat. 


')  8.  S)ec.  1517?  2)        6i,g(.  t)C§  Jage?  gilt  matti).  1,  1  flg.    9lbev  niidj  bie 

ftirc[}en|)oftiae  gxi.  9tii§g.  =  15,  47  flg.  l)ot  ben  %n:t  ßuc.  11,  27.  28.  &m  nä£)ere  »erglcid^iing 
bicfer  biird)  ®ti'l3T)ün  Siotl)  1527  in  bie  ^l^oftitle  eingefügten  ^^^■ebigt  jeigt  beutlid),  bafe  biefcv 
5yenxbciter  ber  '^vebiglon  bev  ^cfiptifliUc  (neben  einer  aitbevn)  ond)  bie  t)iev  tiorliegenbe  ''^U-ebigt 
ftnr!  für  feine  Arbeit  benni^t  Ijot.  3]erg(.  6rl.  ?Iu?g.  a.  a.  £>.  ®.  48.  *)  S)er 

^pnffug  üoit  Ac  si  diceret  —  beata  eris  fe^rt  n)i3rtlid)  toicber  in  ber  5prebigt  ber  Äirdjen= 
^joftiKe,  0.  a.  Q.  ©.  48.  49. 

£utl)cr§  Sßerfe.  IV.  40 


626 


©etmone  ou§  bot  3Q^)i;eit  ca.  1514—1520. 


Sicut  lucrum  admittit,  ita  reatiim  quoque  luit.*^  Quid  sit  hoc  peccatum,  theo- 
logorura  vulgus  varie  ludit.  Quidam  qualitatern  in  aiiinia  quiescentem  defi- 
niunt,  quae  subinde  ad  male  ageudum  prornmpat.  Nonnnlli  iustitiae  originalis 
privationem  esse  dicunt.  Qnicquid  isti  balbutiant,  vos  ita  sentite:  peccatum 
natalitium  esse  genuinam  illam  propensionem  ad  mala,  ut  cum  tibi  male-  s 
dicitur,  caperes  ^  froutem  aut  visam  puellulam  deperias.  Et  ad  hoc  ulcus 
sanandum  omuis  vita  nostra  exigenda  est  impeudendaque  omnis  opera.  Nam 
quis  sit,  nemo  non  sentit.  Non  tam  disputandum  est,  quid  sit,  quam  elabo- 
randvmi,  quomodo  expliceris,  quomodo  curetur,  quibus  emplastris.  In  baptismo 
ordimur  sanari,  ibi  primum  malagma  vulneri  adliibetur.  Non  tarnen  credas  lo 
te  revaluisse  incolumem:  solum  ibi  facta  est  inceptio  expiationis,  nec  absol- 
vitur,  donec  moriamur.^  Ac  videat  quisque,  quo  morbo,  quo  vitio  maxime 
aegrotet:  liuic  fomenta  adhibeat.  Ad  hoc  institutac  sunt  vigiliae,  ieiunia, 
corporum  macerationes  et  id  genus  alia,  quae  omuia  eo  tendunt,  immo 
universa  scriptura  hoc  agit,  ut  expietur  saneturque  morbus  hic  gi'avis-  is 
simus.  Huc  pertineut  crux,  adversitas,  probra  et  quicquid  voluptati  est 
adversum,  ut  veterem  hominera  expurgent.  Unicum  hoc  remedium,  quo  hor- 
ridus  Adam  poliatur,  iniucundum  est  omne  et  contrarium  appetitui.  Quum 
autem  res  ex  sententia  evenit,  succrescit  carnosus  Adam.  Quo  enim  plus 
stabis,  rubicunda  apostemata  eo  irritantur  ac  ferociunt  magis.  Sic  indulgeutia  20 
medicaturi  morbo  in  peius  valent.  Asino  subsultauti  pabulum  subduci  con- 
veuit,  ne  crura  in  lubrico  frangat,  quin  labore  fatigandus,  donec  titillatio 
sistatur,  Bt§  3^)^  bei*  fu^el  borgeI)ett. 


De  apostolis  notanda. 
Abunde  satis  est,  quod  sciamus  certo  apostolos  pre  caeteris  divis  notatos  25 
i.Sün.7,23f.  et  multiphariam  figuratos  in  scripturis  sanctis.    Primum  quod  Solomon  in 
sumptuosissimo  suo  templo  constructum  habuit  vas  aeneum  in  modum  ahenae 
mirae  capacitatis,  quod  dicebatur  'mare'  eo  quod  multum  aquae  complecteretur. 
In  superficie  ahenae  istius  duodecim  specularia  appendebantur,  nimirum  duo- 
decim  designantia  apostolos,  qui  totius  orbis  specularia  fuerunt.    Item  alibi  30 
et  duodecim  lapidibus  e  lordane  lectis   quid  aliud  significabatur,  quam 
duodecim  legatorum  numerus?    Et  nullus   ad  hanc  dignitatem  aspirabat, 
nisi  Christum  oculis  corporalibus  conspexisset,  ut  fidelius  testimonium  dare 
posset.   Et  dcinceps  sie  observatum,  ut  Papa  successor  alterius  semper  prius 
corpore  videret  dccedentem.    Ita  Linns  Petrum  vidit  et  Linum  Cletus,  ut  35 


25  clotatos         35  viderat, 

')  1'k]n  9(0fd)iiitt  ift  g(cic()faü§  in  bie  ÄiT(i)ent3oftiflc  ülu'vgcgangcn,  a.  a.  D.  @.  49.  50. 
^)  Caperare  fronteni  mä)  Plaut.  Epiil.  5,  2.          ^)  äiergl.  a.  a.  0.  ®.  54. 


@ertnone  au§  bcn  ^a'ijxm  ca.  1514—1520.  627 

certius  regerent.  Sed  hoc  deesfc,  quod  vitas  eorum  probe  conscriptas  uon 
habemiis. 

Vide  Prudentii  Carmen  de  historia  veteris  et  novi  testamenti  de  12 
fontibus  et  70  palmis  etc.    Exo.  15.^ 


5  Dominica  quarta  adventus  domini.^ 

Mlseriint  ludaei  ab  Hierosolymis  etc.    loannis  1.  30^.1,19. 
Prirnum  videaraus,  qualem  ludaei  opiniouem  de  loaiiue  habebaut,  ut 
ex  eis  sauctissime  ad  eum  mitterent,  quid  eos  moverit,  tum  quae  ipsorum 
erat  iutentio,  cur  ad  eum  mitterent,  dein  quid  Joannes  praedicarit,  exphea- 
10  bimus.    Videbant  omnem  popuhmi  ex  animo  favere  loanni,  et  sese  negligi. 
Vohierunt  pertentare  eum,  quis  esset.    Siquidem  persuasum  omuibus  erat  ex 
lege  Messiam  esse  venturum.    Sciscitantur  igitur,  an  esset  ille  Christus  pro- 
missus.  Preterea  afficiebantur  ex  illoDeut.  18. 'Excitabo  prophetam  de  fratribus  s.TOof.is.isf. 
tuis,  quem  audite,  inquit  Moses,  sicut  me.    Qui  non  audierit,  anima  eins 
ir>  peribit'.    Unde  moti  quaerebant,  an  ipse  propheta  is  esset.    Tercio  Malach.  4  annt.  4, 5. 
proditum  erat:  'Ecce  ego  mittam  vobis  Heliam  prophetam,  antequam  veniat 
dies  Domini'.    His  dictis  iuducti  sunt  ludaei,  ut  suos  ad  loannera  mitterent, 
erantque  haec  omnibus  insculpta  animis,  quemadmodum  nobis  diei  extremi 
adventus:  ita  et  ipsi  Messiam  venturum  crediderunt.    Atque  liaec  causa  est, 
20  quare  loannem  percontarentur,  quis  esset.  Quo  autem  fine  foecerint,  videamus. 
Famam  loannis  cum  viderent  increbrescere  ac  populi  confluxum  —  omnes 
enim  sermones  eins  eo  tendebant,  ut  Christum  prope  esse  venturum  vulgarcnt, 
ac  se  eins  precursorem,  atque  id  plerique  [multi]  existimarunt.    Proiude  ut 
suis  cupiditatibus,  suo  fastui  operculum  pretcxerent,  coiisultum  ac  frugi  visura 
25  est,  ut  optimos  quosque  ex  eis,  quo  magnificentius  coram  hominibus  splen- 


20  foeceruut         23  percnrsorem      plerique  mnltl  fo ! 

Aurel.  Prudentii  In  utrumque  testamentum  Tetrasticlia  [üiptycon]  XIV.  Helym 
locus  [Helim  lucus  in  Eremo]. 

„Devenere  viri  duce  Moyse,  sex  ubi  fontes 

Et  sex  forte  alü  vitreo  de  fönte  rigabant 

Septenas  decies  palmas:  qui  mysticus  olim 

Lucus  apostolicum  numerum  libris  quoque  pinxit." 
So  bcr  Ini^  in  bcv  ?(u§(ia[)e  „Opera  nureüi  deine  1|  tt§  ;)3rubentii  ||"  s.  1.  et  a.  4.  331.  a  4,  be= 
jorc-jt  Don  bem  *:)Jiiiitfteridjcn  Gaiiouifurt  Jliiibülf  ^augc.    3n  bcr  ^Xiiagnbc  bev  Opera  Pariiia.e 
1788  ftel;t  baä  Tetrastichon  II  222.  20.  See.  1517? 

40* 


628 


©crmonc  nu§  bm  3o^)«tt  ca.  1514—1520. 


descerent,  minusque  videretur  eornm  iinpietas,  delegarent.  Adortl  vero  loannem 
adulantium  morc,  in  suam  sententiam  addiicere  conati  sunt.  Ac  si  dicerent: 
'Vidimns  omnem  popnlnm  adherere  tibi  et  to  magnificare,  utinani  Christus 
esses  nobiscumque  sentires'  et  tum  quidem  gloriae  eorum  nonnihil  adderetur. 
Lubentes  enim  ex  eo  audissent,  ut  se  Cln-istum  dixisset  et  in  eorum  sen-  5 
tentiam  descendisset,  quo  spetiosius  eorum  posseut  indulgere  affectibus  et 
Joannes  iniquitatis  eorum  opei'culum  fieret."^  Nam  si  Joannes,  ac  si  Christus 
esset,  in  eorum  sententiam  ivisset,  tum  quidem  universus  populus  eos  sanotos, 
bonos,  probatos  honorasset,  quibuscum  tantns  projiheta  versaretur:  cuius 
hi  soli  digni  putarentur.  Verum  Joannes  stat  vehit  Marjiosia  eautes  ^  neque  10 
quicquam  eornm  blandimentis  rnovcbatiu".  J^utaV^ant  enim  enm  gloria  vana 
posse  corrumpi.    Jpso  autem  non  gloriae  alcs,  sed  veritatis  praeco  confitetur 

SDf).  1,23.  sc  prorsus  nihil  esse  nisi  voeem  clamantis  in  deserto  pi-aedieantisqne :  'Parate 
viam  Domini',  removete  obstacnla  malariim  cupiditatum,  ut  Christum  venientem 
cernere  possitis,  ne  irapingatis  in  humilitatem  eins.  Et  omnes  conciones  is 
Joannis  quasi  seopum  praefixum  habebant,  beatos  esse  qui  in  Christo  non 
seandalizentur.  JIoc  ferme  nnsquam  non  inculcat,  ne  unquam  Jndaei,  quibus 
maguifica  tantum  arridebant,  in  Christo  offenderentur. 

Christus  in  lege  Judaeis  rex  magnus  potensque  promissus  est,  quem 
cnm  summa  pompa,  regali  apparatu,  li3c(tlicf}Cm  :prall  unb  pxaä)t  ven-  20 
turum  opinati  sunt,  tanquam  si  Caesar  nobiscum  diverteret,  atque  haeo  per- 
suasissima  erant  animis  eorum.  Sic  Christum  raundanum  regem  intellige- 
bant,  qui  eos  a  peccatis  suis  redimeret.  Verum  hac  foi-ma  carnali  peccatis 
nosti'is  mederi  non  potnit,  siquidem  totum  corpus  peccati  exuondum  fuerat, 
et  animi  morbus  erat  sanandus,  non  cor[)oris,  ac  nos  in  nostris  carnalibus  25 
aflrectil)us  perpetuo  haesissemus,  quia  ea  probant  quae  vana  sunt  Deoque  con- 
traria. Ceterum  quod  bonam  nostram  intcntioncm,  unfein  guttbuntfett,  radi- 
citus  extirparet,  formam  induit,  ein  f'ilb,  omnibus  hominibus  despectissiraam, 
ut  tandem  indicaret  cuncta  hominibus  excelsa  et  spetiosa  coram  Deo  prorsus 
nihil  valere.  Proinde  Joannes,  ut  hunc  noxium  afFectum,  ex  Judaeorum  animis  30 

3oi|.  1, 29.  meduUitus  eximeret,  digito  monstravit  Dominum.  'Ecce,  inquit,  agnus  Dei'. 
Ac  si  diceret:  Cur  ita  caeci  estis  magnifica  suscipiendo?  ITunc  aspicitc,  qui 
neque  spetiem  habet  neque  decorem,  is  est  'qui  tollit  peccata  mundi'.  Et  ad 
hoc  venit,  ut  hunc  atfectum  sublimium  damnaret  nosque  in  formas  humiles, 

30(1.  3, 30.  geringe  Bilbungf),  contueri  doceat.    Atque  'hunc  crescere  oportet,  nie  autem  35 
minui'  Joannis  3.  Cavete,  ncc  larva  mundi  seducet  vos,  qnantumvis  in  spetiem 
religiosa,  sancta  aut  ampla.    Omnium  rerum  forma  vilis  et  odiosa  in  Christo 
est  sanctificata,  sive  sit  quaecunqne  morbidi  hominis.    Beatus  is  est,  quem 


19  praemissus      '^(m  3innbc:    Cliristi  liumilis  advcntus  in  canie 
110  iiec  —  scdncct;  bicücic^t  iie  —  scdncat 

>)  äicrgl.  Pvt.  ?bisa.  ^  10,  11:5.          2)  Yirg.  Aon.  VT,  471. 


32  a.spicete 


©ermoiie  aus  bcit  ca.  1514—1520. 


629 


non  offendat  ijjsa,  qni  hanc  in  abiectis  hominibus  cognoscat,  qui  oculos  in 
sublimia  non  defigat.  Hodie  eheu!  secus  omnia.  Nunc  omnis  populus  ad 
formas  inundi  illustres  tendunt  oninibus  modis  contra  id  quod  Christus  ait: 
'Beatus  qui  non  fuerit  scaudalizatus  in  rae',  quae  omnia  in  hoc  prohibita  sunt,  sfinttf).  u,  6. 
Kelictis  ^  nobis  pauperibus,  in  quibus  Christuni  observennis,  Christuni  in  eis 
cibemus  etc.:  nos  contra  quasi  non  cognoscentes  eos  surda  aure  praeterimus. 
Interim  magnam  operum  nostrorum  congeriem  conuectentes  missis  infinitis, 
vigiliis,  rosariis,  cereolis  et  id  genus  reliquis  coelum  Domino  expugnare  con- 
teudimus.    Scandalizatur  in  Christo,  quisquis  pauperes  non  agnoscit. 


De  Sancto  loanne  Baptista.^ 

N E  timeas  Zacharia  quoniam  exaudita  est  deprecatio  tua: 
Lucae  1.    Uxor  tua  pariet  tibi  filium  et  vocabis  nomenauc. i,  is. 
eius  loannes,  et  reliqua. 

Quis  sit  ille  loannes  et  quid  nomen  eius  sibi  velit,  euangelicus  textus 
erit  optimus  doctor.  loannes  graece  evyaQiGvog,  latine  gratiosus,  gerniauice 
Ijoltfcligt  significat,  Zacharias  meniinisse  Dei  interpretatur,  Elizabeth  in 
quo  quiescit  Dens.  Zacharias  fuit  legis  figura  tandiu  tacentis,  donec  nascatur 
vox  exultationis,  loannes  ba§  geliStte  Ünbtt,  qui  as])ectu  prinio  horridus, 
laetissimum  ferens  nuncium,  poenitentiam  praedicans  et  gratiam.  Id  signifi- 
catur,  quod  baptizat  aqua,  et  postea  indicat  digito  Ihesum.  Haec  duo  offitia 
nemo  praeter  ipsum  liabuit.  Alii  prophetae  peccatum  annunciaveruiit  tantiuii 
et  obscure  vaticinati  sunt  de  Christo.  At  iste  inquit:  'Ego  vox  clamantis  etc.'soi).  1,23. 
Cnius  Septem  proprietates  ex  euangelio  deprehendimus.  Unaest:  Uxor  tua 
pariet  tibi  filium  et  vocabis  nomen  eius  loannem:  ex  offitio  nomen 
inditum  est,  quid  enim  tristibus  conscientiis  iucuudius  loaunis  nuncio?  ßho.  lO.Köm.  10,  is. 
'Quam  spetiosi  pedes  euangelizantiuni  pacem'.  lüie  liblitf;  fein,  bie  UU§ 
ben  frib  Brcngcn.  Mose  enim  horribilius  nihil,  cuius  onere  hactenus  pressi 
pene  defecimus.  Altera  est:  'exhilarabere',  nustra  translatio  habet:  erit  tibiüuc.  1,  i4. 
gaudium  et  exultatio.  Summum  nimirum  est  gaudium  audire  redemp- 
tionem  ex  captivitate,  quod  euaugelium  nunciat.  Tertia:  multi  in  nativi- 
tate  eius  gaudebunt,  de  qua  tum  hic,  tum  alias  abunde  dictum  est.  Hoc 
verbum  addo,  quod  id  gaudii  non  eduliorum  fuit  poculoruinque  ingurgitatio, 


24  offitio  non         32  iniurgitatio 

,3"  i'cm  l)ter  licgimienben  9lbfd)ititt  In-rQt.  bie  ^^rcbigt  üuiri  o.  3lbl.).  in  bcr  Äirdjeiu 
t3oftiIIc  (Sri.  äuäg.  ^  10,  109.  110.  24.  3iuni  1518? 


630 


©ermone  qu§  ben  3al)ren  ca.  1514—1520. 


sed  gaudium  cordis  ob  remissam  noxam  et  hoc  per  omnem  terram.    Quarta : 

£uc.  1, 15.  Erit  maguus  coram  Domino,  non  mundo  quem  eontemnebat.  NuUmn 
certe  maiu.s  offitium  est,  quam  conciouari  verbum  Dei  synceriter,  quo  nihil  in 
Euangelio  ardentius  Clmstus  iniungit  discipulis.  Quinta:  Vinum  et  sice- 
ram  non  bibet.  loannis  victus  rarus  est  et  syncerus.  Non  enim  patitur 
vox  illa  euangelica  iuebriari  alieuis  artibns,  humauis  legibus.  Christus  enira 
aut  solus  salvator  esse  vult  aut  non  omnino.  Nil  convenit  Deo  cum  humanis 
i.9J?of.  19,31t.  somniis,  nihil  item  veritati  cum  mendatio.  Loth  quidem  inebriatus  stuprum 
enorme  admisit,  Christus  rivalem  nescit.  Non  convenit  sacram  scripturam 
humanis  inventionibus  incestare.  Sexta:  'Sauctificabitur  in  utero'.  Noster 
siic.  1,  i5f.  textus  habet:  replebitur  spiritu  sancto  adhuc  ex  utero  matris  suae, 
et  multos  filiorum  Israel  convertet  ad  dominum  Deum  ipsorum. 
Impossibile  est  enim  verbum  Dei  synceriter  praedicatuin  non  ferre  fructum, 
non  sanctificare  in  utero  sacrosanctae  matris  ecclesiae  adhuc  parturientis  in 
aqua  et  spiritu  fideque  auditorem  defecatum  ])i-avis  persuasionibus.  Purum 
est  verbum:  non  potest  non  plerosque  attingere  sua  puritate,  convertere  ad 
Deum  a  mundi  vanitatibus,  omnem  spem  a  saeculo  abducere  in  Christum 
coUocando  ac  rectam  opinionem  de  Deo  concipiendo,  extra  cum  non  esse 

üiic.  1, 17. salntem,  non  esse  vitam.  Septima:  Et  ipse  praecedet  ante  illum  in 
spiritu  et  virtute  Heliae.  Perinde  enim  ut  Helias  verbo  Dei  potens  citra 
formidinem  re})iignabat  lesabeli,  ita  ille  Herodiadeni  animatus  arguebat,  non 
reges  terrae  timens,  omnibus  concionatoribus  in  hoc  exemplum  relinquens,  ut 
animosi  sint  in  verbo  Dei  tractando.  Hic  rursus  sugillat  Euangelium  hodiernae 
ecclesiae  faciem.    Convertet  corda  patrum  in  filios  et  incredulos 

ä)(ai.  4,  e  ad  prudentiam  iustorum.  Malachiae  ultimo.  Malachias  fuit  veteris 
testaraenti  propheta  ultimus:  at  Joannes  incipit  novura  testamentum.  Obscura 
sunt  verba  prophetiae,  sed  penitius  insj^ecta  facile  intelliguutur.  Quouiam 
euangelista  hoc  addit  'et  incredulos  ad  prudentiam  iustorum',  quod  verba 
prophetae  declarat.  Abraham,  Isaac  et  alii  bonae  fidei  et  Spiritus  habuerunt 
cor  rectum  coram  Deo,  sed  propago  non  filiorum  corda  rectificabat,  non  transi- 
bant  corda  patrum  in  filios,  sed  degenerabant  filii  plurimum  a  patrum  fide. 
Offitium  ergo  loannis  erat  suavibus  Dei  pi-omissis  degeneres  filios  demulcere 
atque  ita  patrum  corda  filiis  restituere,  ut  filii  eadem  fide  cum  patribus  sen- 
tirent.  Rursus  patres  increduli  filiorum  in  Christum  crediturorum  per  verbum 
euangelicum  ad  fidele  cor  convertentur.  Ita  loanues,  id  est  vox  clamantis, 
et  euangelium  convertit  corda  patrum  in  filios  et  corda  filiorum  in  patres 
in  eandem  fidem  inducendo.    Qui  filii  ne  quidem  agnosei  poterant  esse  tan- 

£iic.  1, 17. toram  patrum  stemmate  progeniti  propter  morum  dilformitatem.  Et  prae- 
parabit  Domino  populum  perfectum  et  spontaneum,  absolutae  pietatis, 
quod  lex  non  potuit  etc. 


©cvmoiic  niiä  bcii  ^nlFCU  ca.  1514  — 15'<^0. 


631 


Meritum. 

Veliiu,  iiKjjuit  Liitherii.s,  dictionem  'iiieritum'  in  sacram  scriptiiram  non 
venisse  proptcr  abufsum  faLsain(|iK!  hoiuiuiini  persuasioneiu ,  esse  hoiuinniu 
merita,  cum  quicquid  huuio,  ut  piitat,  meriti  habet,  hoc  in  Christo  habet, 
ipse  auteni  nihil  meretiu'. 


Fides  Christianismi  basis  ac  universa  siibstantia. 

QUoniodo  divinum  promissum  obiectum  sit  fidei,  satis  abunde  ah'as  recen- 
situm  est,  tum  per  sese  patet  phiuissinie.  Nunc  autem  ocukitius  vigi- 
lantiusque  cavendum,  ne  nostra  fiducia  tale  promissum  acceptura  elumbis 
sit  nutansque  pedibus,  ac  non  minus  firma  sit  creduhtas  nostra,  quam  sit 
Petra  ipsa  verbum  Dei  promittentis :  quam  vaciDantiam  plerique  doctores 
pestilentissimi  docuerunt  et  adhuc  seducunt  multos.  Non  percehatur  cor 
tuum  virulentissimis  id  genus  diabolicisque  persuasionibus,  te  esse  tam  magni- 
ficis  pretiosis(|ue  donis  Dei  id  est  sacramento  eucliaristiae,  absohitioue  et 
baptismo  indignum  et  (juasi  ob  id  non  salutaria,  quia  indignus  ego.  Quis 
satan  tartarea  haec  venena  huc  seminavit?  Num  insanum  hunc  vertigino- 
sumque  tu  puerulum  putares,  qui  tuniculam  auro  lapillisque  distiuctam  colori- 
busque  variis  picturatam  a  rege  quodam  jjotentissimo  eam  porrigente  nolit 
accipere,  quia  forsan  nudum  se  obscoenumque  et  ob  id  indignum  videret?  Aut 
letaliter  saucius  (juispiam  fomenta  illustrissimi  cuiusdam  medici  non  admit- 
teret,  quia  vuhiere  taboque  turpis  et  ob  id  indignus,  quuni  rex  ideo  miserari 
eum  velit  aut  medicus,  quia  uudus,  obscoeuus,  saucius  et  turpis  esset?  Quae 
ergo  foret  vecordia  niaior?  Sic  nos  nescio  quibus  oculis  fascinati  ant  prae- 
stigiis  incantamentis(jue  praestricti  prorsus  ac  excaecati,  ut  nostram  indig- 
nitatem  potius  quam  testameutum  irrevocabiliter  nobis  exhibitum  respicianuis, 
cum  oh  eandem  ipsam  cahunitatem  vitaeque  aerumnam  divinum  promissimi 
deberemus  capessere,  atque  filius  Dei  aeternus  eam  ob  rem  carne  nostra  in- 
dutus,  ut  nostrae  miseriae  ac  indignitati  mederetur.  'Quia,  inquit,  missus  »»(11110.15,24. 
sum  ad  id  quod  periit.'  'Venite  ad  me  omnes  qui  kiboratis  et  ouerati  estis,  sjinttrj.u.as. 
ego  reficiam  vos."  Proinde  medicus  iste  ideo  missus  ad  te,  quia  sis  saucius, 
et  cum  te  indignum  impurumque  agnoscis,  scito  iam  te  esse  unum,  cuius 
sit  testameutum.  'Non  enim,  inquit,  veni  vocare  iustos,  sed  peccatores  ad  ajfnttf).  9, 13. 
poenitentiara',  i.  e.  suae  indignitatis  reminiscentiam.  Si  tu  indignus,  qui 
accipias  testameutum:  diguus  est  autem  testator  qui  legavit.  Ne  respiciendo 
beneficentiam  eius  eum  arguas  raendatii,  ex  eo  quod  non  credas  propter 
tuam  indignitatem.  Porro  quod  dehonestamentmii  possit  Deo  obtingere  maius, 
ubi  eum  ad  tuam  miseriam  uh.ro  descendentem  per  incrediditatem  retundis, 
tanquam  non  sis  dignus?  Novit  saue  Dens  ab  initio,  hominem  adeo  esse 
vanitati  mendatiocjue  obuoxium,  ut  si  ab  orbis  conditura  usque  ad  finem 


632 


©ermone  au§  ben  S^'^reit  ca.  1514—1520. 


saeculi  universa  mortalitas  pro  uuo  vel  miuimo  peccatore  litassent,  non  tarnen 
potuissent  vel  vmum  peccatiim  expiare.  Oportiiit  igitur  verbum  incarnatum 
morte  superata  coelimi  conscendere ,  ut  omnis  qiii  in  relictum  testamentum 
crederet,  ex  eo  quod  peccatorum  remissionem  et  vitam  aeternam  promisisset, 
non  ex  merito  proprio,  quod  uon  haberet  homo,  sed  per  infallibilem  veritatem  s 
promittentis  salutem  consecjuatur  sempiternam.  Palam  facta  est  igitur  haec 
ffliarc.  IG,  16.  sententia  Christi:  'Qui  crediderit  et  baptizatus  fuerit,  hie  salvns  erit:  qui 
autem  non  crediderit,  condemnabitur'.  Ecce  hic  vides,  nisi  talpa  caecior  et 
truuco  sis  stupidior,  quam  nihil  suit  tua  opera,  quanquam  sit  fides  quae  agat 
omuia.  Si  non  credideris,  et  omnia  apostolorum  opera  habeas,  sententia  est  lo 
lata,  quia  filius  sis  perditionis.  Sin  autem  nihil  opereris  (quod  fieri  nequit) 
crediderisque,  pro  te  stat  sententia,  quia  es  beatus,  absolutioneque  facta  certus 
esto,  onmia  tibi  peccata  tua  condonata  esse,  non  quod  non  sint  in  te  amplius, 
sed  quod  non  imputantur  propter  veritatem  promissiouis,  cui  fidis,  non  propter 
contritionem  tuam,  (piae  malefida  est.  Nam  si  contritio  tua  deleret  peccata,  10 
supervacanea  esset  Dei  promissio,  inutile  ipsum  testamentum.  Contritionem 
autem  tuam  signum  esse  peccata  tua  tibi  esse  remissa,  nemo  est  qui  dubitat, 

5ßi)ii.  2, 13.  dicente  Paulo:  'Dens  est  qui  opcratur  in  nobis  et  velle  et  pei-ficere  pro  bona 
voluntate'.     Si  igitur  tibi  tui  displiceutia  omniumque  peccatorum  tuorum 
poenitudo  acceperit  cor  tuum,  ne  dubites  Deum  te  sua  gratia  invisere,  ut  20 
recorderis  tibi  esse  salutem  factam  ex  passione  dominica,  ut  vere  sis  omnium 
peccatorum  tuorum  exors,  uon  ut  non  sint,  sicut  dictum  est  supra.  Sic 

§et)v.  10, 17. scriptum  est:  Qnandocunque  ingemuerit  homo  pro  peccatis  suis,  'non  recor- 
dabor  eornm  amplius'.  Unde  colligimus  solam  poenitudinem  satis  esse  pro 
peccatis,  (juae  fide  firma  et  spe  coniuncta  sit.  Porro  ut  huic  nostrae  redemp-  25 
tioni  nihil  usque  quaque  deesset,  destinavit  pientissimus  Christus,  ut  signa 
quoque  veri  huius  aeternique  testamenti  visibilia  exhiberentur,  quibus  fidutiam 
in  redemptorem  iudies  magis  ac  magis  vegetemus  ac  alamus  (fieri  enim  uon 
])Osset,  quin  obliteraretur  fides  sine  signis),  et  siquando  labatur  homo,  habeat 
a]:)Sülutiouem,  qua  perculsam  conscientiam  soletur,  habeat  eucharistiam,  qua  30 
redemptionis  nioueatur,  habeat  baptismum,  quo  se  ceu  auctoramento  in 
ecclesiam  et  sanctorum  communiouem  susceptum  reminiscatiir,  et  omuibus 
modis  fidem  alere  quimus.  Neque  unquam  -hesitemus  doctoribiis  stygiis  seducti, 
Abraliami  patris  omnium  fidelium  exemplo  Gen.  24.   Qui  tam  fideliter  super 

i.swof.  24, 7.  filiali  sponsa  servo  suo  locutus  est,  ut  firmius  dici  nihil  possit:  'Dominus,  35 
inquit,  coeli  et  terrae,  qui  tulit  me  de  domo  patris  mei  et  de  terra  nativi- 
tatis  meae,  qui  locutus  est  mihi  et  iuravit  mihi  dicens:  semini  tuo  dabo 
terram  hanc,  i})se  mittet  angelum  suum  coram  te,  et  accipies  inde  uxorem 
filio  meo'.  Ac  si  diceret:  *Scio,  quod  potens  est  Dominus  praestare  quod 
promisit,  etiamsi  angelus  sit  in  negotium  mittendus.  Ipse  solus  Dominus  et 


4  crederent         14  amputantur         18  proficere         22  Sic;  Sicut? 


(Sermone  nu§  beu  S^itj^i-'H  C''-  1514—1520. 


633 


rei  exeeutor  novit  sane,  qiiibus  rebus  sit  öpus  ad  aljsolvenduni  promissiini 
suum,  tu  perge  securus  iuxta  vcrbum  eius  (pii  fallere  nescit'.  Non  est  igitur 
iu  Omnibus  sacraiuentis  tarn  respiciendum  signuin  quam  divinum  promissum, 
contra  quod  inferorum  portae  non  praevalebunt.  SJUUtrj.iG.is. 


5  Rethe  in  Euangelio.^ 

In  sacris  libris  verbum  Dei  retlie  est,  quod  in  niare,  hoc  est  mundura 
tempestuosum  iacitur,  ad  capieudos  domino  pisces.  Episcopi  vero  et  seniores 
nostri  ecclesiastici  piscatores  sunt,  qui  pro  retibus  verbum  Dei  habeant  neque 
magnopere  maris  aestum  timeant.    Non  enim  insignis  piscator  est,  qui  non 

10  cum  vitae  dispeudio  etiam,  ccrtus  de  lucro,  mare  ingrediatur.  Nee  pisces 
dorainicos  aucupabitur,  nisi  relictis  propriis  retibus,  suique  commodi  oblitus 
Dominum  Ihesiim  sectetur.  Ridiculus  certe  piscator,  qui  orta  tempestate 
inuocua  pisces  etiam  irretitos  metu  perculsus  in  mari  relinquit,  cum  natura 
sit  verbi  Dei  tumultum  cxcitarc,  ut  Matthei  10.  scite  proditum  est.    Refi- ä'ioiti).  lu, 

.....  .  .  .        34  f. 

15  ciuntur  antem  retia  a  piscatoribus,  (jumu  multis  vigiliis  scripturis  sanctis 
operam  navant,  uude  piscibus  liamum  educuut. 


In  Visitatione  Beatae  Mariae  Virginis.^ 

QUia   respexit   humilitatem   ancillae   suae.     Ecce  enim  ex 
hoc  etc.    Lucae  1.  «uc.  i,48. 

2u  Humilitas  grece  Tapinosis,  leutonice  öorad;tcn  ftanbt,  nt  sit  seusus: 

Quis  est  Dens  sicut  Dominus  noster,  (jui  grandia,  sublimia,  potentia  neghgit, 
ad  me  autem  abiectam,  ignobilem  respexit,  me  ino[)em  ancillam,  ut  solet, 
ipse  Dens  assumpsit.  Non  intelhgendum,  quasi  Dominus  eam  elegisset  ob 
meritum  eins  humilitatis,  ut  (piestuarii  garriuiit,  sed  (|uia  oculus  Domini  super 
25  pusillos  neglectis  maioribus.  Ubi  enixe  observauduin  est  divam  virginem 
Mai'iam  nulhim  habuisse  privilegium  mundani  fastus  prae  caetex-is  ancillis. 
Nam  aeque  domum  verrebat  patinasque  eluebat  ac  contemptissima  puolla, 
postquam  esset  ab  angelo  salutata  concepissetque  filium  Dei,  non  aguoscebat 
uUam  gloriam  vanam,  nec  alius  quisquam  tab'a  de  ea  suspicabatur.  Hic 
30  rursum  claret,  quam  colat  Dcus,  si  quos  habet  electos,  inglorios,  immo  famo- 


1)  33ieüeid)t  au»  einet  !:prcbigt  üum  5.  [refp.  4.]  ©onntag  md)  Zxinit.  übet  Snc.  5,  1  fftj. 
2)  2.  3ult  1520? 


634 


©ermone  au§  ben  3at)ren  ca.  1514—1520. 


sissimos  vivere  siuit.  Ibat  Maria  redibatque,  suo  operi  strenue  Semper  in- 
Suc.  1,49. cumbebat,  omnem  gloriam  Deo  tribuens.  Q,uia  inquit  fecit  mihi  magna 
qui  potens  est,  et  sanctum  nomen  eins:  non  dicebat  "^meum'.  Nou 
est  dubium  summae  eam  fuisse  sanctitatis  in  terris.  Stulte  tarnen  plerique 
faciunt,  qui  eam  sibi  deam  fuisse  fingimt  et  sie  omuem  consolationem  ac 
spem  tollimt.  Voluit  Deus  noster  tum  filium  tum  matrem  nobiscura  versari 
non  ut  reges  proceresque,  sed  ut  servulos,  qui  omnibus  nobis  ministrarent. 
Novit  sane  Deus  ab  initio  naturalem  nostram  prodiviam  ad  superstitionem, 
quia  omnibus  Dei  donis  abutitur.  Idee  destinavit  ut  quam  liumillime  salu- 
tare  nostrura  nobiscum  versaretur,  frater  noster,  minister  noster,  ne  unquam 
maiestatem  eins  exhorresceremus.  Multo  igitur  minus  matrem  eins  magni- 
ficam  esse  voluit.  Atque  haue  unam  causam  esse  suspicor,  cur  de  vita  divae 
virginis  in  scriptura  niliil  sit  proditum,  ne,  ut  solet  fieri,  dimisso  Christo 
aliubi  salutem  nostram  quaeramus,  ubi  minlme  oportuit.  Posuit  hunc  nobis 
in  Signum,  ut  ad  hunc  puguantes  niteremur.  Nam  amisso  signo  actum  est 
de  vita  pugnantium.  Mater  quidem  reverenda  est,  sed  propter  filium,  ergo 
magis  filium,  habito  filii  favore,  matris  habere  gratiam  quis  dubitat?  quae 
non  suam,  sed  filii  gloriam  Semper  quaesivit,  ut  canticum  eins  egregie  mon- 
Siir.  1, 39.  strat.  Divus  Lucas,  ut  ad  euangelium  revertar,  summopere  describit  Mariam 
accepta  salutatione  montana  loca  adiisse,  et  quidem  festinatione,  quouiam 
confestim  exurgit  visitatura  Elizabeth,  haud  dubium  mysterium  futurum  per 
spiritum  sanctum  perspexit.  Quam  festinationem  divus  Ambrosius  ^  ad  puel- 
larum  eruditionem  inducit,  quouiam  periculum  est  puellam  aut  multos  videre 
aut  a  multis  videri.  Provisum  est  igitur  per  spiritum  sanctum,  ne  virgun- 
culae  ex  hac  virgine  operculum  iniquitatis  sumerent  immorandi  in  plateis, 
quod  si  foeceriut  dedecus  haud  evadunt.^    Cuiusmodi  de  Diua  lacob  filia 

i.sWo).34,iff.  legimus  Gen.  34,  ubi  ob  periclitatam  pudicitiam  eins  tota  urbs  scelus  luit. 

Natura  mulierculis  levitas  ista  est  ingenita,  ut  videant  videanturque.^  Malas 

1.  Cor.  11, 5.  autem  cogitationes  utrinque  nasci  quis  dubitat?  Ideo  optime  Apostolus,  cum 
i.sim.2,9.  ordinaret  ecclesias,  Tito  et  Timotheo  praecepit,  ut  longevae  mulieres  adolescen- 
tulas  puellas  instruant,  ue  ecclesiam  Dei  nisi  tectis  capitibus  iiitroeant.  Uti- 
nam  et  nunc  esset  qui  faciem  obduceret!  Secundo  inducit  Ambrosius:  cum 
Spiritus  sanctus  vult  cum  homine  quid  agere,  quam  citissime  fit,  et  praeterea 
nisi  necessitas  postulasset,  profecto  non  iisset  Maria,  ubi  rursum  instituuntur 
puellae.  In  veteri  enim  testamento  includebantur  virgunculae,  non  ut  nostrae 
aetatis  iuvenculae  vagabantm-.  Qui  mos  et  hodie  non  indecorus  esset,  si 
cottidie  vel  horam  puellae  ludum  literarium  peterent,  ut  discerent  verbum 
Dei.   In  hunc  usum  monasteria  primigeniae  ecclesiae  sunt  instituta.*  Hodie 

1)  Ambros.  Opp.  Basil.  1567  Tora.  V  20.  „Discite  virgines  non  circumcursare  pei- 
alionas  aedes,  non  demorari  in  plateis,  non  aliquos  in  publico  miscere  serjnones  etc." 
2)  »erat.  m.  3Iu§9.  ^  15,  457.  458.          ^)  Sßergl.  Ovid.  Ars  am.  I  99.  Sßcrgl.  bie 

genau  übcrciuftiinmeiibe  ©teßc  in  bcr  ©djrift  an  ben  d)riftl.  %hd.   fei.  2lu§g.  21,  349.  350. 


©ermone  aua  bcn  ^al)reii  ca.  1514— 15'20. 


635 


secus,  ut  omnia  degenerarunt  in  peius,  ut  perpetua  captivitas  ex  diatribis 
sit  facta. 

Nunc  ad  miracula  euangelii  descendam.    Puella  exit  paupercula,  rusti- 
caua,  non  nionilibus  aut  torquibus  ornata,  quod  et  ipsa  subindicat,  quum 

5  dicit:  'respexit  liumilitatcni  ancillae  suae'  i.  e.  vilitateni,  abiectiononi  fortunae- i.  is. 
que  parvitatem,  non  se  laudat,  ut  (juidani  blaterant.   Ita  huius  mundi  stultitia 
apud  Daum  sapientia  est,  sed  in  Iiis  quae  infirniitatis  suae  sunt  gloriatur.   Hoc '•  Elic.  3,  i9. 
propheta  praedixit:  "^Egredietur  virga  de  radice',  de  truuco,  non  de  grano  autS^f.  ii,  i. 
flore  viridi.    Et  lioc  in  ista  vili  et  despecta  virgine  hodie  damit,  quia  dicit 

10  'ancillae  suae',  non  reginae  coeli,  non  ignara,  lioniinilnis  excelsa  esse  coram 
Deo  abliomiuabilia.  Carnali  autem  capiti  mirum  videtur,  si  dicatur,  eam 
cucurrisse  sufFarcinatam,  corbem  forsan  humeris  gestautem,  solis  augelis  cogni- 
tam:  et  sie  otio  torpentem,  non  laboranteni,  niagnificam,  potentem  fingimus. 
Egregie  quidem  mundi  sapientia  infatuatur.    Cognovit  autem  eam  Elizabet 

15  talem,  quoniam  a  puero  ei  fuit  f'amiliaris,  cum  vauitas  hominum  iuterim  caeea 
spleudida  observabat. 


Euangelistarum  quadriformis  Effigies  Ezech.  1.  .ficfct. i,5f. 

Scrutatoi-  ille  cordium  et  renum,  Dens  aeternus,  humano  desyderio  omnibus 
modis  medicatus  est.    Quisque  enim  id  jjro  Deo  olim  habuit  quod  maxime 

20  alFectavit:  hic  Venerem,  iste  Bacchum  etc.  Sic  Dens  nobis  misit  filium  suum 
ex  carne  fratrem  genitum,  non  fonnidabilem,  sed  cum,  cum  quo  ut  tecum 
loqui  possis.  Huuc  exhibet  Mattlieus.  Coguito  eo  ut  fratre,  velis  quoque 
eum  esse  potentem  qui  propugnet  te,  hostes  defendat,  mortem,  peccatum  et 
infernum.    Hunc  leouem  praescribit  Marcus.    Metus  insuper  divini  iuditii 

25  insiu'git,  non  potes  eum  non  formidare  vindicem  conmiissis  peccatis,  qui 
timor  nulla  vi  potest  extirpari,  quare  sacerdote  propitiatore  opus  est,  ob  id 
et  gentes  sacerdotes  habuere.  Atque  Imnc  ])lacatorem  ire  diviuae  proponit 
Lucas.  Tum  quidem  amor  perpetuitatis  in  affectu  humanarum  mentiura  in- 
sedit.    Videmus  enim  nihil  esse  mortalium,  quod  non  aliqaando  fastidie- 

30  mus,  proinde  Deum  volumus,  quo  perpetuo  beamur.  Hunc  describit  Joannes. 
Matthaeus  ein  öorgottcn  mcnfc^en,  Joannes  ein  Dormenfcfjten  &ott,  Lucas  et 
Marcus  prosequimtur  ofKtium  eins  quisque  pro  ßgura  sua.'^ 


C.7  S5erfc^ric6en  für  mundi  sapientia  apud  Deum  stultitia?        18  rerum 

')  ^icr  fdjlicfjen  fid;  in  9{otf)ä  ÜJJanufcri^t  an  Circularia  themata  per  Pliilippum 
Melanchthonem  Wittenbergae  egregie  defensa  3.  No :  Aug :  Anno  1520.    Sergl.  @.  588. 


636 


(germonc  ou»  ben  ^atjtcu  ca.  1514  — lo20. 


In  festo  Purificationis  Mariae/ 

HUius  festi  originem  primiiliim  prosequamiir,  Nomen  sonat  Purificatio 
Mariae.  Quoiidara  Rhomanis  id  erat  consuetudinis,  ut  in  principio 
nieusis  Februarii  (qui  et  februus,  unde  et  februatio  dicta  est,  i.  e.  purgatio 
vel  lustratio)^  sepulchra  mortuorum  luminibus  circuibant  atque  civitatem  isto  5 
pacto  purgari  persuasnm  habebant,  siquidem  credebant  per  hoc  sibi  mortuos 
effici  propitios  praesentesque.  Caeterum  posteaqnam  Christi  nomen  fidesque 
ceptum  est  evulgari,  per  omnes  gentes  remansit  mos  gentilitius  in  nascenti 
ecclesia  apud  Rhomanos.  Ut  ergo  superstitiosus  iste  cultus  plaeandorum 
manium  abolesceret,  visum  est  patribiis  caereornm  superstitiosmii  abusum  in  10 
pium  usum  vertere,  institutumque  est,  ut  iste  mos  ad  honorem  divae  virginis 
Mariae  in  posterum  celebi'aretur.^  Cavendum  tarnen  maxime,  ne  Christiani 
aliolitani  illam  Rhomanam  consuetudinem  abhominandam  cum  suis  pompis 
et  diabolicis  caeremoniis  neglecta  pietate  revocemus.  Nempe  id  erroris  animos 
nostros  cepit,  praesertira  muliercularum ,  ut  quo  altiores  habuerint  caereos,  15 
hoc  plus  se  promereri  opinantur  apud  deiparam  virginem.  Satins  tamen 
esset  his  expensis  suos  uutricari  liberos.  Nihil  enim  peccas  vel  si  nullum 
habueris  caeremn,  siquidem  non  tarn  ex  pietate  quam  pro  superstitione  tol- 
lenda  id  consuetudinis  inolevit.  Sic  ergo  Epistola  et  Euangelium  hodiernum 
purgationem  clamitant,  et  hoc  totura  giltt  bem  veteri  Adamo,  qui  identideni  20 
purgandus  est.  Et  haec  purgatio  si  fit,  uostris  oculis  videtur  esse  contami- 
natio.  Nempe  omnia  opera  Spiritus  stultiora  apparent  hominibus.  Sic  quo- 
a?ini.  3,  if.  que  apud  Malacli.  c.  3  in  principio  scribitur:  Ecce  ego  mitto  angelum 
meum  et  praeparabit  viam  etc.* 

Ecce  purgationis  ordo  et  praescriptio.  Hactenus  populo  praedicatum  25 
est  de  maximis  indulgentiis ,  per  quas  homo  ipse  a  secidi  liuius  miseriis, 
passionibus  laboribusque  liberetur,  cum  tamen  Dens  nou  velit  passiones  istas, 
utpote  februas  et  lustrales,  amovere,  sed  multo  magis  superaddere,  et  omnis 
Scriptura  sonare  videtur  unicum  verbum  de  indulgentiis,  quod  est  credere  in 
Christum.  Hae  sunt  verissimae  iudulgentiae.  Passio  enim  Christi  et  sancto-  30 
nun  sanctificavit  in  fide  membra  ossaque  eorum  ac  cetera  quae  tetigerunt. 

2  3ttn  IRanbe :  Sis  circumspectus  in  legeudo,  uam  iiieinenclatus  est  sermo  iste  9  B  ille 
cultus         13  Khu:         15  copit         31  meubra 

1)  2.  g:ebr.  1517.  ^Jtad)  Süidjerä  ^Xlnnuihipt  m  3?b.  I  130—1.32  aBgebriicft.  SSergl. 
yinbreas  ^4-^oad)e  l}anbid;i-iftl.  Sainiiiduuj  llngobrudtcr  ^lu-cbigten  D.  5J(.  £utl)cr5,  IjcnniSgcgcbeit 
üoii  aSudjtoalb  IIS.  XL  VII— L.  a^ergt.  August,  de  civit.  Dei  VII  7.  „Tcrminalia 

luonso  Februario  celcbrari  dicunt,  cum  sit  sacruin  purgatorium,  quod  vocant  Fcbruuni : 
unde  nicnsis  nomen  accepit."  ^}  SSergl.  Legenda  aurea  ed.  Graesse  pg.  163.  *)  Sie 
(fpiftcl  bcä  gefttage§. 


@cttnonc  au§  beti  Saf)Tcn  ca.  1514—1520. 


637 


Cur  ergo  nos  miseri  acceptamiis  ea,  quae  minnra  sunt,  meliora  vellnquentes? 
Mundam  eniiii  atque  purgatam  auiiuam  vult  Cliri.stu,s :  siquideui  nihil  im- 
nnnuli  in  regnuin  coelicum  ingredietur.  Ergo  Petro  i.e.  ecclesiae  dixit:  'Qu(k1- iOfntio.icin. 
euufjue  ligaveris  etc.'    Non  ut  summi  Pontifice.'^  modo  fatiuut,  qui  cum  im])ctu 

5  et  violentia  agunt,  cum  potiu.s  amore  a(;  pietate  agendum  esset.  Proh  dolor! 
quod  summi  solatii  loco  nobis  datum  est,  id  iain  terror  ac  timor  factum  est, 
quia  praeter  exconnnunicationes  et  diras  devotiones  nostri  antistites  modo 
liahent  nihil  et  verbnm  'pascerc',  quod  Christus  docuit,  in  deglubitionem  abiit. 
Wan  tan  \qt  mä)t§,  ben  borfhidjcn  unb  Bannen,  benedicere  muiquam.  Quic- 

10  quid  Christus  Petro  cum  suis  dixit,  et  nobis  dictum  est,  ad  nos  potissimum 
concernit,  praecipue  qui  mundandi  sunius.   Tantum  autem  mundamur  in  cou- 
fessione,  quantum  credimus  verbis  sacerdotis  et  Christi  potius,  qui  dixit: 
'Quodcunque  solveris  etc."    Restat  quod  S(jla  confes.sio  recta  stat  in  fide.  »iattii  ic,  lo. 
Si  non  credimus  verbis  sacei'dotum  (sint  enim  mali  bonive  m'hil  refert,  et 

15  licet  ipsi  errent,  CIhristus  vero  minime),  certum  est  nos  non  purgatos  a  pec- 
catis  nostris,  nm  curando  quantam  habueris  contritionem,  an  bene  ])eccata 
nostra  recollegimus:  si  credimus  nos  verbis  absolutiouis,  tuuc  peccata  remit- 
tuntur.  Et  hoc  persuasissimum  est  habeudum,  etsi  nihil  sit  de  contritione. 
Et  uisi  credideris  te  absolutum,  ])erinde  est  ac  si  diceres:  '(!hristus  est  men- 
titus,  nescio  an  credendum  est  necne'.  Absit  ]K)rrenda  impietas!  Neque 
dicat  quisquam :  'iamiam  contritus  snm  confessusque  omnia  peccata  in  eo 
deleta  peuitus\  O  praesentissimum  venenum  et  pestilentissiraus  error  ani- 
maeque  intei'uities !  Nimquam  tibi  sit  cordi,  ut  possis  tu  tua  delere  peccata 
per  confessionem,  contritionem  vel  (juovis  o])ere  externo:  nihil  efücis,  vauus 

25  est  conatus,  non  tu  potens  es  id  facere,  oportet  tantum  credcre  verljis,  (|uae 
dicit  sacerdos  tc  absolvendo,  ut  nec  suo  nec  tuo  merito  absolvaris.  In  fide 
enim  tantum  est  confessio:  quantum  tu  credideris,  tantum  tibi  remittitur. 
Dens  bonis  bonus,  impiis  (pioque  perversus.  Nec  constabit  cuiquam,  bene 
sit  confessus  necne,  nec  id  asseverare  quisquam  audet:  quae  quidem  i-ecta 

3u  videntur  hominibus,  in  conspectn  Dei  contra  est  omnino.  Multo  minus  sacerdos 
cor  poenitentis  coguoscet.  Sunt  tamen  sacerdotes  satis  ignari,  qui  eos  tan- 
tum absolvere  volunt,  quos  bene  viderint  coutritos:  ait§  mit  bifjcnt  nntior= 
ftanbt !  Ideo  mittitur  augelus  sive  CHiristus  praeparans  viam,  mundaus  corda 
nostra,  et  statim  vcniet  dominator  etc.  quasi  diccret:  Alioqui  nihil  »ini.  a,  i. 

35  futurum  erit,  oportet  prius  mundari. 

Ecce  venit,  dicit  Dominus.    Et  quis  poterit  cogitare  diem       3,  1.2. 
adventus  eins? 

Christus  nimirum  adveniens  ita  agit,  ut  (juilibet  nesciat  eum  adesse. 
Confundit  singula,  ut  illi  videatur  ])crditio  quaedani  atque  calamitas  magna 
40  advenire.   2Bn  6^r{[tu§  ift,  gef)ett  ef)V  ollc.jcitt  Unbbr  bcn  ftrat)m.  Praecipi- 


31  igniivi 


;34  venit 


638 


©emone  au§  ben  Sa'^ren  ca.  1514—1520. 


tare  videtur  quos  servat,  perdere  quos  vivificat.  Simile  videre  licet  in  robore 
rotundo  et  nativam  materiae  formara  habente.  Cum  materiarius  accedens 
unum  atque  aliud  latus  deplanat,  quod  si  lignum  posset  loqui,  quid  dicere 
putes?  num  se  pulchrum,  rectum,  bonum?  Cui  faber:  'oetogonum  ex  te 
facere  sinas'.  Diceret  lignum  denuo:  'cessa,  cessa,  corrumpis  me,  iam  enim  s 
vix  duos  habeo  angulos:  quomodo  possum  adhuc  sex  acquirere?  non  sufFero 
amplius,  sum  satis  dedolatum!'  Ita  cum  homine  quoque  usu  venit,  primo 
enim  afflictionum  attritu  corrumpi  se  putat.  Iccirco  destructionem  veteris 
hominis  suflferre  dedignatur  et  in  nihilum  redigi,  ut  tandem  nova  forma 
renascatur.  Ergo  nec  cogitat  quisquam  diem  adventus  eins.  Et  quis  stabit  lo 
ad  videndum  eum?  Ipse  enim  quasi  ignis  conflans  et  quasi 
herba  fullonum. 

Confidat  nemo  hic,  sinat  omnia  abire.  Ergo  nemo  stabit?  potestati  eins 
quis  resistet?  Veuiens  enim  consilia  nostra  dispergit  et  redigit  in  nihilum. 
In  nostra  tralatione  'purgatoriam  herbam'  interpretatus  est,  in  Hebraeo  dictio  15 
una  ponitur  'Borith',  quod  D.  Hieronymus  'herbam  fullonum'  traducendum 
esse  dicit.  Ego  dixissem  'purgatoriam  herbam'.  Preterea  'fuUo'  non  est 
quem  vulgo  SSoIIentüeßer  dicimus,  sed  apud  Hebreos  artificium  erat  a  tingendis 
et  poliendis  vestibus,  quibus  herba  Borith  erat  accomodatissima,  uti  apud 
nos  est  smigma  vel  firaus  gallinaceus.  20 
SBioi.  3, 3.  Et  sedebit  conflans  et  emundans  argentum  et  purgabit 
filios  Levi,  colans  eos  quasi  argentum  et  aurum. 

Levi  autem  dicitur  addictus  Deo :  qui  sunt  üeo  devoti,  unde  et  Demon 
universa  significatione  Leviathan  interpretatur,  Christus  ignis  est  vehemen- 
tissimus,  qui  etiam  durissima  dissolvit  ac  liquefacit,  cum  aurum  et  argentum  25 
liquescant.  Non  autem  quemlibet  purgabit,  sed  qui  digni  sunt  filii,  scUicet 
5.aHoj.io,8.  Levi,  qui  ex  omnibus  tribubus  erant  selecti,  ut  Deute.  10  scribitur,  filii  Dei, 
qui  fide  sancta  atque  integra  in  eum  credunt. 

Et  erunt  Domino  offerentes  sacrificia  in  iustitia,  id  est  fide 
3!üm.  1, 17.  Christi.    'lustus  siquidem  ex  fide  vivit'  Rho.  1.    Purgat  suos  Christus  et  so 
^>cif)fi.4, 7.  expolit,  ut  dicat  illud  Canti.  4:  'Pulchra  es  amica  mea  et  macula  non  est 
in  te'.    Purgati  vero  iam  non  quiescunt,  sed  quasi  caminus  igneus  flammas 
operum  evomunt.    Ergo  off'erunt  in  iustitia,  id  est  omnia  quae  a  Deo  accepe- 
runt,  reddunt  et  retribuunt  ei. 
9Wai.  3,4.         Et  placebit  Domino  sacrifitium  luda  et  Hierusalem.  35 

Dens  acceptat  ea,  quae  ipse  in  nobis  operatus  est,  non  nostra,  nec 
placent  nostratia,  nisi  ipse  isthaec  eifecerit.  Ergo  consultum  Christianis  esse 
debet,  ut  solum  exspectent,  quid  Dens  eos  velit,  et  in  quo  genere  vitae  ac 
statu  vocati  sint,  diligenter  secum  corde  volutent.    Licet  enim  bonum  sit 


2  nat.ivo  10  qnisquo  18  S!ßotIen'6e'6cr  27  scriljitnr  10.  31  Canti.  1 

amica  mea  fcf|tt 


(Sermone  au§  ben  ^atjxtn  ca.  1514—1520.  639 

sanctorum  vltas  subinde  legere  et  aiidire,  millies  tarnen  proderit  plus,  siqnis 
cogitet,  quid  Deus  secum  agere  velit:  non  tecum  faciet  quae  cum  S.  Petro 
vel  Bartholomeo  foecit.  Deus  mirabilibus  modis  salvat,  non  per  unum  modum 
sed  multipliariam.  Proinde  simus  attenti,  tolerabundi,  vacui,  praestolabundi, 
quid  cum  unoquoque  Deus  velit  agere,  ut  tandem  salvemur.  Amen. 


De  diva  Barbara  sermo/ 

SPetie  tua  et  pulchritudine  tua  intende,  prospere  procede  et 
reg  na  ps.  44.  5. 
Antequam  ad  ista  verba  declaranda  accedamus,  duo  primum  videnda 
de  festi  huius  legenda.  Unura,  an  Diva  Barbara  bene  egerit  pastorem  male- 
dicendo,  qui  eam  pr  od  iderat.  ^  Eespondeo:  Licet  ista  pastoris  et  oviura  meta- 
morphosis  multum  similis  sit  poetarum  fabulis,  atque  ob  id  ipsum  legendae 
multae  aliae  inter  apocryphas  merito  numerentur  scripturas,  hoc  tarnen  faten- 
dvun  est,  sanctos  Dei  consecutos  esse  iter  mirabile  ad  coelos,  et  Deus  gloriosus, 
inimo  mirabilis  in  sanctis  suis,  faciens  stultam  sapientiam  mundi,  irridens 
astutos  et  compreliendens  eos  in  astutia  sua.  Ideo  non  facile  sunt  reprehen- 
denda  talia,  quia  non  sufficit,  quod  appareat  frivolum  ac  fatuum,  sed  requiritur, 
quod  sit  contra  scripturam  sanctam,  si  debet  cum  auctoritate  refutari.  Quia 
quis  dubitat,  quin  multo  maiora  foecerit  Deus  in  sanctis  suis  quam  ista,  et 
forte  eadem  mirabilius  quam  dici  et  scribi  potuerit?  Unde  et  ecclesia  neque 
approbat  neque  reprobat,  sed  relinquit  tanquam  factum  vel  sie  fieri  potuisse. 
Legimus  autem  in  libris  ßegum,  quod  Helisaeus  maledixit  puei'os  Betel  in  2.51011.2,23 
nomine  Domini,  et  mox  ursi  eos  devoraverunt.  Hic,  vide,  maledixit  in  nomine 
Domini,  quod  certe  absurdissime  sonaret,  si  in  legenda  aliqua  legeretur  et 
non  tanta  scripturae  auctoi'itate  probaretur.     Item  lob  maledixit  diem  etcitobs,  1. 

6  9tnt  SRanbe :  Legas  cum  iudicio,  ex  ore  raptus  est  liic  sermo.  25  Uber  h)h  ii6cr= 
gcfii^ rieben :  lob  3. 

1)  4.  3}ecetnber  1517?  S^er  ganjen  3:e);tbet)anbhiu9  nnrf)  niijdjtc  man  tiefe 'ipvebigt  lieber 
einem  früljeren  Sofjre  jntoeifen.  »ergl.  anm  Sn'^nit  33b.  1  4ir)f{g.  412  f(g.  nnb  SntfjerÄ  5Brief 
an  Spnintin  bom  31.S!ec.l517,  GrnberS,  Sntf)er§  Sriefloccfjiet  I  135  pg. ;  ferner  (?r[.  ?(n§g.  - 15,18. 
2)  5kd^  ber  ßegenbe  fucfjt  ber  i)eibniid)e  »ater  2:io§corH§  feine  bor  iljm  ftüdjtenbe  Sod^ter 
39arbara;  er  fragt  jltJei  .f)irtcn:  ,,utrum  vidi.ssent  Barbaram  filiam  suam.  Unus  autein 
eoriim  considerans  iram  patris  iuravit  se  nescire  eani,  alter  vero  digito  eam  prodidit. 
Beata  autem  Barbara  proditori  sno  maledixit  et  subito  ipse  versus  est  in  statuam 
marmoreain  et  oves  eius  in  locusta.s  mutatao  sunt.  Hoc  apocryphum  est."  lac.  a  Vora- 
gine  Legenda  aurea  ed.  Th.  Graesse  pg.  900. 


640 


6ermone  ou§  bm  Sohlten  ca.  1514—1520. 


iioctem  nativitatis  suae.  Veruntamen  non  in  hoc  imitanda  est  S.  Barbara, 
i.Eor.cio.  quia  'raaledici  regnum  Dei  non  possidebunt'.  Quia  non  omnes  ea  sanctitate 
et  intentione  noverunt  maledicere.  Potest  enim  quis  male  benedicere  et  bene 
maledieere.  Iramo  sancti  aliquando  inter  orandum  aliquibus  maledixerunt, 
52.  ut  Anastasia  SUD  Publio,  et  David  siio  duci  Idumaeo.  Quales  maledictiones 
videntur  esse  omnes  imprecationes  in  psalmis  contra  adversarios  Christi  et 
ecclesiae,  quia  tales  omnes  procedunt  amore,  non  vindicta  sua  propria,  sed 
voto  liberationis  propriae  aut  couversionis  illorum,  aut  congregatione  iustitiae, 
ita  quod  eis  nimio  zelo  quandoque  accensis  nimis  displicet  peccatum  contra 
Deum. 

Alterum,  an  verum  sit,  quod  qui  veneratur  divam  Barbaram,  non 
moriatnr  sine  confessione  et  sacramento:^  respondeo:  Sicut  credis,  ita  fiet 

3K(nc.9, 23.  tibi,  'credenti  enim  omnia  possibilia  sunt'.  Et  non  solum  ipsa  hoc  potest 
praestare,  sed  quilibet  sanctus.  Immo  si  hoc  potest  honor  S.  Barbarae  et 
reverentia  passionis  eins,  multo  magis  ipsa  passio  dominica,  a  qua  habet 
illa.  Et  ideo  licet  possimus  per  aliquos  sanctos,  quibus  singulariter  afficimur, 
sperare  beneficia  Dei,  tamen  non  sie  per  eos  solum  et  destinate  sperare  debe- 
mus,  quasi  per  alios  consequi  nequeamus,  quia  hoc  esset  blasphemia.  Sed 
sie  dixi:  quia  alios  ])er  illum,  alios  per  alium  sanctum  salvari  statuit,  ideo 
unus  habet  aifectum  ad  hunc,  alius  ad  illum,  et  unicuique  datur  auxiliura 
secundum  votum  et  fidem  suam.  Sicut  in  principum  aulis  alius  illo  media- 
tore,  alius  alio  pcrducitur  ad  principis  gratiam,  et  non  omnes  mii  afficiuntur, 
sie  eodem  modo  est  in  coelesti  aula.  Ideo  peculiares  in  aliquos  sanctos 
honores  non  sunt  repi'ehensibiles,  nisi  forte  aliquo  additamento  superstitionis 
aut  excessus,  superioribus  sanctis  neglectis,  aut  solum  pro  corporalibus  ac 

3J(nttf).  c,  33.  temporalibus  imploretur  contra  aut  praeter  auimae  salutem.  Quia  primum 
quaerendum  est  regnum  Dei  (id  est:  in  omni  petitione  et  oratione  animae 
Salus  primum  quaerenda,  alias  vel  non  exauditur,  vel  in  perditionem  exauditur), 
tunc  caetera  omnia  adiieientur.*  Sicut  quidam  Vincentium,  quem  nesciunt, 
an  sit  confessor  vel  martyr,  superstitiose  et  non  aliter  colunt,  nisi  quando 


5  (luci ;  bicHei^t  Doeg         6  interpretationes         1 1  qxiod  fe'^tt         1 7  detinate 

S)ie  Legenda  aurea  bcrtdjtct  nur,  bajj  „Anastasia  tradita  Publio  in  nxorem 
langiiorem  simulans  Semper  se  ab  eins  consortio  abstinebat"  unb  bfl§  fic  fjernac^  Don 
ii)xm  Marne  bt§  an  feinen  %ob  gefangen  geljaften  Unitbc.    Graesse  pg.  48.  2)  S)ie 

Legenda  aurea  etjäljU  öon  einem  ^nn:  .^ungeitobc  Syernrtfjcilten ,  ber  aber  toiber  aüei  @i;= 
ioarten  nic^t  fterfien  fonnte  unb  auf  bertonnbei-te-j  ^Befragen  feiner  Reiniger  anttnortete:  „beata 
virgo  Barbara  nae  in  Omnibus  angustiis  meis  custodivit  . .  et  mori  non  possum  nisi 
confessus  et  sacra  communione  niunitus  et  inunctus.  Interrogatus  unde  hanc  gratiam 
haberet,  dixit:  ieiuniis  et  orationibus  omni  die  omni  anno  honoravi  eam  et  banc  gratiam 
mihi  apud  Deum  obtinuit,  ut  mori  non  possim  absque  sacramentis".  'H.  a.  D.  pg.  901. 
Sergt.  »b.  I  41.''x  Sergl.  (SnberS  I  135. 


©ermoite  aua  ben  Sia^tfn  ca.  1514—1520. 


641 


perdita  recipere  ciipiunt/  et  quidam  Cliristophoriim,^  ue  moriantur  eo  die, 
et  multi  alii  sancti  sie  coluntur,  quod  nisi  temporalia  sola  ab  eis  sperarent, 
niinquam  invenissent.  Isti  certe  sunt  qui  sil)i  idola  statimnt  et  non  sanctos, 
sed  iinagines  horum  in  corde  suo  effictas  eohuit.  Quia  si  Christophorus 
5  posset  hoc  mane  inspectus,^  quod  eo  die  non  raoriaris,  iam  ipse  erit  dominus 
vitae  et  mortis  et  Deo  regnum  abstulit.  Et  sequitur  quod  per  meam  iu- 
dustriam  factus  suni  immortalis.  Talis  igitur  est  vana  species  et  stulta 
valde,  quia  non  gratiam,  sed  vanitatem  expectat  a  sanotis  Dei.  Hoc  est 
verum  Leviathan,  quo  diabolus  invidens  sanctis  verum  honorem  et  hominibus 

10  necessariam  sahitem  polkiit  eoruni  obsequia,  ut,  cum  sanctos  sese  putarint 
coluisse,  idolon  et  daemonem  cokierint.  Secundum  hunc  modum  verum  est 
cuiusdam  dicterlum;  'Multi  sanctorum  coluntur  in  terris,  qui  ardent  apud 
inferos\  Quia  si  colo  S.  Vincentium  vel  alium  superstitiose,  iam  non  ipsum, 
sed  diabohim,  qui  in  inferno  ardet,  sub  illius  sancti  nomine  colo,  et  ita  ille, 

15  quem  ego  colo  pro  sancto,  vere  ardet  in  inferno.    Nam  hoc  est,  quod  augelus  2.eür.ii,  u. 
Satanae  transfigurat  se  in  angelum  lucis  et  in  sanctum  Dei  impius  daemon 
sese  fingit.    Hoc  autem  omnibus  continglt,  qui  sanctos  implorant  praepostere, 
scilicet  corporalia,  honores,  divitias  contra  animae  salutem  poscendo  et  preter 
utilitatem  animae,  praeponentes  illa  regno  Dei,  quod  non  curant.    Et  ratio 

20  est:  quia  sancti  sunt  conformes  Deo,  ideo  primo  hoc  quaerunt  quod  Dens, 
et  regnum  et  gloriam  Dei  seinper  primo  quaerunt  in  hominibus. 

Qui  autem  sie  quaerunt  sanitatem,  divitias  aut  alia  corporalia,  ut  simul 
velint  et  petant  illa  converti  ad  salutem  animae,  optimc  petunt  et  exaudiuntur 
pro  salute  sua.    Qui  autem  solum,  ut  habeat,  petit  et  aliter  cogitat,  quam 

25  ad  salutem  animae,  hic  impie  petit.    Si  exauditur,  ira  maxime  exauditur  et 
ad  sui  iacturam.    Quales  sunt,  qui  petunt  sanitatem  vel  honorem,  ut  saecu- 
lariter  vivere  possint,  quamvis  quandoque  subtiliter  fingere  possunt  se  propter 
animam  optare  talia,  donec  ea  adipiscantur.    Sed  'Dens  non  irridetur',  in-®a(.  g,  7. 
tuetur  enim  cor  et  scrutatur  renes.    Quare  in  simplicitate  quaerendus  est 

30  Dens,  ut  Sapiens  monet.    Quaerit  autem  in  duplicitate,  qui  quidem  orat:2Sci?t).  s«(. 
'O  Dens,  o  sancte,  da  mihi,  si  expedit  animae!"  ore  inquam  sie  orat,  corde 
autem  solum  optat  acceptare,  sive  expediret  sive  non.    Ideo  cavendum  est 
diligentissime,  ne  angelus  Sathanae  nobis  illudat,  ne  idola  ex  sanctis  faciamus. 
Signum  autem  talium  est,  quod  non  curant,  qnis  sit  an  cuius  fuerit  vitae 

35  sanctus,  quem  invocant,  sed  solum,  quid  praestet  aut  praestare  possit  in 

35  quod 

')  SSergt.  SSb.  I  412.   Unter  bem  „«mävtt)rct"  a3inccntiit§  ift  ber  A?aIi-nbcv=C-icingc  bc§ 

22.  San.  gemeint,  bem  fd)on  5prubentiug  einen  §t)mnu§  loeifjte,  geft.  304.    5:er  „ßonfeifor" 

toar  fponifd)cr  3:ominitaner  nnb  }iaxb  1418,  bcrgl.  Graesse  pg.  94.5  flg.  -)  5i5ergl.  Sßb.  I  413. 

"ilad)  ber  Scgcnbe  tjatten  bie  fjeibnifrf^en  ©olbaten  6f)ri)topf)orH§  „per  diem  integrum"  mit 

i[)ren  ^i^feiten  Dcrgebüd)  jn  tobten  gejurf;t.   Graesse  pg.  434.  ^)  SBergL  ben  »er«  auf 
®.  efiriftopt)  m.  I  413. 

Sut^er§  SEßcrfe.  IV.  41 


642 


©ermone  au§  bcn  S'afji^cn  ca.  1514—1520. 


homine  externo,  non  exemplnm  eins,  non  vitam,  non  snffraginm  Spiritus,  sed 
taiitum  carnalia.  Et  ii  ergo  sciant  sese  cultores  daemouuni  et  non  sancto- 
rnm,  sed  irrisores  potius  eorum  et  etiam  Dei  ipsins.  Tarn  stolidum  pecus 
est  populus,  qnia  Vincentius  reperitionis  syllabam  sonat/  coutinuo  quasi 
omnium  amissorum  denm  qiiendam  sihi  fingnnt  et  idoliim  statnunt,  non  secus  s 
ac  olim  gentes  mundum  in  diversos  deos  distribuerunt,  Neptnnum  aquis, 
Herculem  divitiis,  Vestam  terris,  Aesculapium  sanitati  praeficientes.  Sancti 
autem  non  sie  sunt,  sed  omnium  dominantur  et  totins  mundi.  Quod  si  Vin- 
centius, quia  ei  ftnben  conv'cnit,  colitnr,  raox  sequitur  ([uod  ßorenlj  sit  sanctus 
mali  ominis,  quia  £oren|ö  aUe  binflf  öorlo^ren,  ©ant  3Sincen^§  olle  bing!  lo 
tDtbberftrtbt.  Non  est  talis  sanctus  in  toto  coelo,  qualem  sibi  Vincentium 
iniaginantur.  Miser  profecto  esset,  si  propter  cultellum  tuum  amissum  aut 
cingulum  cogitur  custos  tuus  fieri.  Stulta  sunt  haec  et  puerilia.  Quod  si 
isto  modo  pueri  assuraerent  sanctos  colere,  scilicet  propter  temporalia,  non 
refutarem.  Sicut  bonum  modo  est,  quod  ieiunent  S.  Barbarae  et  D.  Nicoiao 
propter  muniiscuJa,  sed  dum  adoleverunt,  stultum  esset  baec  ab  illis  sperare. 
Sic  in  proposito  circa  temporalia  fieri  debet.  Si  autem  talia  quandoque 
leguntur  a  sanctis  facta,  intelligenda  sunt  pro  miraculis  et  gloria  Dei  facta, 
et  non  trahendum  in  regulam  infallibilem,  sicut  in  legenda  S.  Donati  legitur 
de  pecunia  fisci  reperta,^  et  divi  Benedicti  de  fractione  capisterii.*  Sed  haec  20 
in  terris  a  sanctis  sunt  facta  et  ad  gloriae  Dei  ostentationeni,  nos  autem  in 
consequentia  abiicere  volumus  et  ad  vauitatem  nostrae  cupiditatis  iam  regnantes 
in  coelo  sanctos  [non]  inquietare. 

Sequitur  thematis  declaratio. 
45, 5.         Specie  tua  et  pulchritudine  tua  etc.    Vernaculo  sie:  Wiii  beiner  25 
gftalt  unb  fc^ein  nt)^m  hiä)  an,  ^a'ß  ein  glucf^eligen  fuljrgnngf  unb  regtr, 
abber  fet)  ein  fonig  aber  lonigtn.    Verba  sunt  spiritus  sancti  per  os  David 
vel  filioruni  Cliorae  loquentis  ad  Christum  hominem,  et  est  sensus :  Intende, 
incipe,  exurge,  aggredere,  quia  qui  aliquid  operari  parat,  primum  intendit 
ipsum.  Hic  autem,  quid  [?]  maximum  Christus  operaturus  est,  prophetatur  vel  30 
hortatur  ad  sc  disponendum  et  iuteudendum.    Prius  enim  quam  incaniaretur, 
visus  est  nos  intendere  et  videre.    Sciendum  itaque  quod  species  Christi  est 
quadruplex. 

Prima  ad  litei'am  in  corpore  suo,  et  de  hac  non  videtur  hic  loqui, 
sed  eam  potius  exclndere,  quum  addit  'tua',  quia  species  corporis  eins  fuit  35 
45, 3.  ei  communis  cum  aliis  hominibus,  de  qua  non  apte  loquitur  'Spetiosus  forma 
prae  filiis  hominum',  tarnen  sit  ita  causa  vitandae  contentionis.    Haec  Interim 
et  dicamus,  quod  species  et  pulchritudo  corporalis  proprie  non  est  nostra, 

23  non  toirb  311  tilgen  fein        34  in  opere  suo        38  discamus?  bergt.  ©.  C43  3-  10 
')  „Germanice  enim  invenire  binbcn  dicitur".    S3b.  1  412.        ^)  Graesse  pg.  485. 
Graesse  pg.  204. 


Sevtnoite  an§  bcn  3iaf)vcn  ca.  1514—1520. 


043 


quia  neque  in  fieri  ncque  in  conservari  neque  in  finiri:  primnm  non  est  in 
potestate  nostra,  ut  fiat,  sed  solus  Dens  omnia  creat  et  facit  sine  nobis  et 
ante  nos  in  utero  et  extra  matris  nterum.  Secundo  nec  in  conservari,  quia 
velinius  nolinius  febris,  morbus,  vitium  aut  aliud  incommodum  teniporis  aut 
loci  eam  corrumpit,  et  maxinie  senectus  etiam  invitis  nobis  rugas  et  deformi- 
tates  nobis  infert.  Testantur  hoc  qui  eam  aut  purpurisso  aut  cerussa  student 
couservare,  sed  frustra.  Tercio  post  vitam  non  est  nostrum,  (juin  putrescamus 
aut  resolvamur.  Iccirco  cum  sit  ista  res  mere  ab'ena  et  fragilis,  quare  con- 
fidimus  in  illnm  et  superbimus  super  ista  re  rapidissima  et  iufidissima? 
Secundo  discamus,  qnod  etsi  tarn  aliena  et  fragibs  sit  ista  species  et  pulchri- 
tudo  in  homine  vel  aliis  rebus,  bona  tamen  est  crcatura  Dei  et  ad  duo  utilis, 
quia  vestigium  sanctae  trinitatis:  primo  ad  ilkiminandum  intellectum,  quia 
omnis  bona  forma  aut  delectabilitas  Dei  sie  est  condita  a  Deo  et  collata, 
ut  suiipsius  natura  nobis  dicat  et  inclamet  pulclirioi'em  esse  creatorem,  qui 
eam  foecit,  et  sie  est  omnis  creatura  specubmi  et  gradus  ascendendi  in  cogni- 
tionem  Dei  et  creatoris.  Debet  enim  homo  visa  bona  specie  mox  vehit  monu- 
mento  et  indice  dato,  cordis  oculos  sursum  levare  et  dicere:  Eia!  quam 
pnlcher  qui  haue  foecisti!  Ad  lioc  enim  habet  intellectum,  ut  rem  sensibilem 
et  visibilem  non  solura  sensu,  sed  et  intellectu  aspiciat.  Nam  bestiale  est 
solo  sensn  figi  in  aliqua  creatura.  Brutum  enim  terminatur  in  sensibili  suo 
sensu,  nec  ultra  potest  erigere  sese,  et  in  hoc  differt  ab  homine.  Econtra 
deformitas  aut  displicibilitas  in  creatura  nos  erudit  ad  intelligendum  quoque, 
quomodo  deforinis  et  foedus  infernns  sit  et  diabolns.  Et  sie  fit  alius  gradus 
ad  inspiciendum  in  infernum.  Sic  omnia  cooperantur  electis  in  bonum,  et 
in  Omnibus  ubique  erudiuntur  et  docentur.  Uli  ergo  bestiales,  qni  in  rebus 
non  nisi  sensualiter  vident  pulehritudinem  et  foeditatem,  totnm  decus  snum, 
rationem,  quomodo  homines  sunt,  absorberi  permittunt  et  sunt  vere  iumenta 
insipientia.  Secundo  data  sunt  etiam  ad  accendendiun  aflPectum  moraliter, 
scilicet  nt  visa  pulchi-itudine  cogitet  se  sie  coram  Deo  oportere  ornari  vir- 
tutibus,  econtra  si  foeditatem,  sciat  se  moneri  sie  distaxe  in  spiritu  foeditatem 
animi,  quae  est  peecatum.  Ista  ergo  duo  bona  conferunt  homini  prae  omnibns 
aliis  creatni'is.  Solus  enim  ipse  talium  bonorum  jiarticeps  est  propter  in- 
tellectum. Tertinm  enim,  scilicet  nsnm,  ministerium  et  obsequium  creaturarum 
habet  commune  cum  aliis,  ut  coelum,  terram,  victnm  et  amictum.  Sed  quam 
multi  in  hoc  tertio  permanent,  cum  jiecudibus  solnm  utentes  creaturis,  nec 
erudiuntur  nec  aeeenduntur.  Haec  enim  est  salutaris  et  optima  philosophia 
paueis  cognita,  paucioribus  usitata  et  pancissimis  perfecta.  Comedere  enim, 
bibere,  doi'mire,  vestiri,  voluptari,  canere  et  sensuum  et  vitae  oblectamenta 
sunt  solum  usus  et  obsequiiun.    Creatura  ideo  in  ilHs  vanitati  iuncta  est, 


C  cernsa        7  quomodo  putrescamus        29  Sed  ut     cogitat        38  vestire  cavere 
39  33ieüci(i^t  obsequium  ci-eaturae.    Ideo  —  est  omnis 

41* 


644 


©ettnone  nu§  bcn  Sagten  ca.  1514  -1520. 


orrmis  creatiira  non  volens  et  vanitas  vanitatum  i.  e.  hominum  vivorum.  Homo 
enim  vanitati  similis  factus  est,  et  ita  creaturae  non  habent  intentum  et  finera 
suum,  propter  quem  hominibus  datae  et  concessae  sunt,  sed  vane  frustrantur 
suo  offitio  et  voto. 

Secunda  species  et  pulcliritudo  est  anagogica:  species  est  benedicta 
divinitas  Christi,  qua  est  splendor  et  figura  substantiae  paternae  et  iraago 
?H)flfcf).i7,28.  bonitatis  ilHus.    Haec  est  rerum  species  et  idea,  in  qua  omnia  sunt,  vivunt 
^cbr.  j,  3.  et  moventur.    Hoc  enim  est  verbum  virtutis  Dei  portans  omnia,  in  quo  facta 
sunt  omnia,  conservantur  et  gubernantur  omnia,  qui  est  Dens  noster  bene- 
dictus  in  saecula. 

Pulchritudo  autem  est  gratiosa  humanitas  eins  post  resurrectionera  facta 
decor  ille,  quem  induit  Dominus  et  regnavit.  Sic  species  et  pulchritudo  sunt 
una  persona  Cliristi,  deitas  et  humanitas.  Haec  est  pulchritudo  de  qua 
canitur:  'Omnis  pulchritudo  Domini  exaltata  est  super  sydera,  species  eins 
in  nubibus  coeli'.^  Quod  si  quis  convertere  contendat,  scilicet  per  speciem 
huraanitatem  et  per  pulchritudinem  divinitatem,  non  repugno,  sufficit  rei  con- 
cordia.  Sic  sensus  est  versiculi:  'O  Christe,  humanitate  et  divinitate  tua, 
qnia  Dens  et  homo  es,  in  utraque  clarificatus  post  resurrectionem :  in  humani- 
tate quidem  per  nomen  Domini  gloriae,  in  divinitate  vero  per  manifestationem 
eiusdem  in  sanctis  tuis.  Ideo  opus  tantum  est:  intende  et  accingere,  prospere 
procede,  quia  quaecunque  facies,  prosperabuntur,  et  bene  prosperare  et  regna, 
accipe  regnum,  sis  rex  regum.  Necesse  enim  est  ut  prosperes,  quia  non 
solum  homo,  sed  Deus  es.  Ideo  specie  et  pulchritudine  intendes'.  Hic  nota 
duo:  primum  de  specie,  quare  sie  dixit:  'secundetur  prospere',  et  quae  pro- 
speritas.  'Specie'  ait  'tua',  non  potestate  et  virtute,  quia  regnum  Christi 
non  innititm-  servili  iugo  et  dominio  potenti,  sed  filiali  alfectu  et  spontanea 
charitate.  Ideo  est  regnum  aeternum.  Dominatur  autem  etiam  super  impios. 
Sed  hoc  non  est  regnum  eins,  sed  patibulum  regni  eins.  Secundum:  ludaei 
non  colunt  eum  in  specie  sua,  quia  negant  cum  esse  Deum  verum,  et  ita 
polluimt  foeditate  et  deformitate  eum,  et  in  ipsis  non  procedit  et  regnat.  AJle- 
goricam  aut  tropologicam  interpretationem  vide  alias. 


3m  t5mifcf)en  Srebier  Responsorium  nadj  ber  ^ection  3tpgic^.  1,  G  9  in  ascen- 
sione  Domini,  bergt.  Breviar.  Rom.  ex  decr.  Conc.  Trid.  fiemj)ten  17:55  Pars  vernalis 
pg.  418. 


(Sermone  auä  faen  ca.  1514—1520. 


645 


De  assiimptione  Beatae  Mariae  Virginis/ 

IN  omuibus  requiem  quesivi,  et  in  hereditate  Doniiui  morabor. 3ff  ©H.24, 
Ecclesi.  24.   Duplex  est  hereditas  Domini  et  regnum  duplex,  ut  ex  verbis 
Apostoli  patet  Ephe.  5.  1.  Coriu.  G.  dicentis:  'S(!itote  quod  oniuis  immundus  ^gp^^g  9"  10 
5  aut  avarus  etc.  nun  iial)et  hereditatem  in  regno  Christi  et  Dei'.    Et  illa  dno 
sie  diffei'unt,  quod  alterum  est  in  tempore,  altenmi  in  aeternitate,  alterum  in 
laboribus,  alterum  in  quiete,  sicut  divus  Augustinus  super  hoc  Euangelium^ 
pulchre  scribit  in  honiilia  hodierua,  quia  duae  vitae  sint  significatae  per  istas 
duas  mulieres.   Laboriosa  enim  per  Martham  in  tempore,  qnieta  in  aeternitate 
10  p«r  Marian!.^   Verum,  quomodo  haec  fiant,  considerandum  est.   Nara  oportet, 
ut  regnum  Christi  sniuii  habeat  auctorem  et  regnum  Dei  etiam  suum.  Prima 
igitur  hereditas  seu  regnum  est  ipse  Christus  secundum  humanitatem,  quia 
ipse  est  fous,  caput,  causa  et  origo  vitae  laboriosae.    Nam  omuis  laboriosa 
vita  est  hereditas  Domini,  sed  tantum  haec,  quae  ex  Christi  vita  fluit.  lara 
15  ecce  in  humanitate  Christi  nihil  est  videre  nisi  inquietudinem,  labores,  pas- 
siones,  fatigationes,  orationes,  vigilias,  ieiunia,  opprobria,  praedicationes,  illu- 
-  siones,  usque  ad  sui  finem,  ita  iit  vere  ipse  sit  ens  mobile,  inimo  sicut  in 
mundo  primum  mobile  in  sese  maxirae  omuiiun  niovetur,  in  aliis  omnibus  est 
causa  motus,  ita  Christus  secundum  humanitatem  suam  semper  inquietus  et 
20  laborans  usque  ad  mortem,  facit  etiam,  ut  sui  omnes  simili  motu  moveantur. 
Nam  oportet  eos  conformes  fieri  imagini  filii  Dei  ac  compati  ac  contolerare 
et  collaborare.    Modus  autem  ille  movendi  non  est  violeutus,  sed  voluntarius, 
sie  scilicet  quando  anima  inspectis  Christi  operibus,  laboribus,  passionibus  etc. 
mox  accenditur  et  ipsa  ad  similia  facienda  ferendaque,  atque  hoc  ipsum  animo 
25  volente,  nulla  alia  causa,  quam  quia  movetur  dulci  affectu  in  Christum  et  amore 
eius  vult  bona  facere  et  mala  pati.    Quia  videt  dominum  suum  amore  ipsius 
talia  agere,  videt  Christum  pro  sua  salute  orare,  mox  sentit  flammam  et 
movetur  ex  eius  oratione  et  dicit  sibi:  Hui  et  tibi  orandum  est,  et  sie  de 
caeteris  simili  modo.    Et  ita  vere  fit,  ut  vita  Christi  in  suo  fideli  non  quiescat, 
30  quia  nec  ipsa  quievit,  sed  semper  vivit  et  agit.    Ac  per  hoc  vere  cognoscitur, 
quomodo  Christus  est  omnia  in  omnibus,  omnia  operatur  in  omnibus,  et  non 
vivimus,  loquimur,  agimus  uos,  sed  vivit  et  agit  et  loquitur  in  nobis  Christus, 
quia  quod  agimus  et  loquimur,  ipso  intus  agente  et  movente  efficitur,  dum 

1  StmJRanbe:  Adhibeas  rationem  et  iudicium  in  legendo,  incorrectus  est  etc.     4  l.Coriii.l5. 
18  aliis  omnis         25  quam  fe'^It 

')  15.  Stuguft  1.517?   3)er  2:c^t  ift  bte  C^piftet  be§  Sagcs.         -)  eüaugelium  bc§  3:agc§ 
ift  Suc.  10,  .38  flg.  ^)  August.  Opp.  Venetiis  1731  V  540  Sermo  CIV.  „Videtis  ... 

in  his  duabus  mulieribus  duas  vitas  esse  figurata«,  praesentera  et  futuram,  laboriosani 
et  quietam,  aerumnosam  et  beatam,  temporalem  et  aeternam." 


646 


(Sermone  qu§  beit  Sotjrcit  ca.  1514—1520. 


eins  operibus  accendimiir  et  movemur.    Quod  quando  nou  fit,  sed  obliti 
sumus  eius,  statim  etiani  cessamus  agere,  quae  Cliristi  sunt,  ut  apostolus  ait 
©iit.  5, 4.  Gala.  5.  'Evacuati  estis  a  Christo',  id  est  cessastis  a  Christo,  sicut  si  aer 
cessaret  rapi  et  moveri  a  primo  mobili.    Hie  moratur  in  hereditate  Christi, 
qui  in  omnibus  viis  suis  intuetur  Christum.  Necessarium  est  enim,  ut  Christum  5 
Semper  ante  oculos  habeat  et  nunquam  ex  oculis  dimittat.   Quod  si  quando- 
que  omiserit,  statim  cum  poenitentia  redeat.    Sic  ipse  in  Canticis  postulat: 
.^iDfjci.  8, 6. 'Pone  me  signum  super  cor  tuum  et  signaculum  super  brachium'.    Et  iterum: 
.fuirjri.  7, 5.  'Comae  capitis  tui  sicut  purpura  regis'  i.  e.  meditationes  tuae  sint  labores 

Christi.  Impossil)ile  est  enim,  ut  anima  non  recipiat  flammam  bonae  vohm-  lo 
.fioOct.  2, 13.  tatis,  quae  fixe  in  vuhieribus  Christi  pendeat.  Uude  rursum:  "Amica  mea 
in  foraminibus  petrae,  in  cavernis  maceriae'  i.  e.  in  plagis  et  vulneribus  Christi. 
Ibi  suam  habet  vitam,  inde  in  eum  fluit  motus  vitae  bonae,  inde  hix  rectae 
3ci.  ©it.  24,  rationis,  inde  ardor  sanctae  vohmtatis.  Ideo  dicit,  quod  in  omnibus  requiem 
"  quaesierit,  sed  in  hereditate  Domini  moratur  pro  requie.  Et  sie  fit  grande  is 
miracuhim,  qu^od  anima  habet  requiem  in  inquietudine,  pacem  in  labore,  suavi- 
tatem  in  passione,  quia  gaudet  moveri,  laborare,  pati.  Quies  est  et  pax, 
quod  Christum  habet  in  oculis,  in  cuius  charitate,  quam  sibi  exhibitam  videt, 
delectatur.  Et  ita  fit,  ut  labor  Christi  sit  ei  pax  et  gaudium.  Labor  autem 
est,  quod  armatur  et  movetur  eadem  cogitatione  laborandi  et  patiendi.  Et  20 
ita  fit,  ut  labor  suns  et  passio  fiat  pax  et  gaudium  Christo,  qui  quiescit  sibi 
et  beneplacet  in  sui  conformitate.  Sic  mutuum  agunt  Christus  et  anima 
sancta,  dum  Christus  illam  quietat  sua  charitate  et  movet  suis  operibus  et 
movet  sancto  in  illa  alfectu.  O  qui  haec  recte  nosset  et  fideliter  ageret, 
experimento  disceret,  quomodo  lex  et  gratia  dilFerant,  servus  et  filius,  mer-  25 
cennarius  et  haeres,  timor  servilis  et  castus!  Nam  lex  et  quaecunque  doctrina 
nunquam  potest  hoc  praestare,  ut  eo  aifectu  moveatur  vohmtas  in  Deura  et 
bonam  vitam,  sicut  facit  haec  viva  scriptura,  viva  lex,  viva  doctrina,  ipsa 
scilicet  vita  Christi.  Haec  est  enim  omnibus  commmiis.  Non  est  opus 
lingua  graeca,  latina,  hebraea:  quilibet  idiota  potest  hic  legere,  quid  facere,  30 
quid  obmittere,  quid  pati,  quid  non  pati  debeat,  et  ita  legere,  ut  moveatur 
et  imitetur,  et  similis  fiat  ei,  quod  legit  et  videt.  Habent  saeculi  rhetores, 
quod  boni  oratoris  sit  docerc,  delectare,  flectere,  quod  nulhis  unquam  prae- 
stitit  nisi  carnaliter:  solus  autem  Christus  si  docet,  delectat,  movet  eum  qui 
attendit  ipsum,  quid  loquatur  per  sanctissimam  vitam  suam.  Nam  alii,  si  35 
humano  ore  raoventur,  ad  tempus  tantum  moventur,  nec  gratuito  amore,  sed 
suiipsius  affectu.  Hic  autem  movetur  sola  affectione  Chi'isti  efficaciter  et 
inacternmn.  Quare  nisi  sie  ab  intus  veniat  bonus  motus  vitae  et  ex  Christo 
3oi).  iri,  .">.  scaturiat,  frustra  fit  omnis  doctrina  foris.  Dixit  enim:  'Sine  me  nihil  potestis 
Sof).  4, 14.  facere'.    Et  alibi :  'Qui  biberit  aquam,  quam  ego  dabo,  fiet  in  eo  fons  aquae  40 


3  Gala.  3.        9  Coma         33  plectere 


©crmuiie  au§  ben  Satjrcn  ca.  1514—1520. 


647 


vivae  salientis  in  vitaiii  aetemam'.  Ecce  fous  vivus,  ubi  lex  a  foi-is  iuxta 
proverbium  aquam  in  cisteruam  portat  et  frustra  laborat.  Immo  lex  irritat 
potius  et  invitam  facit  voluntatem  ad  bonura  augetque  coucupiscentiam  mali, 
nisi  prius  sanetur  et  bona  fiat.  Qnod  nou  fit,  nisi  ab  hoc  Domini  Camino 
accendatur.  Hic  enim  est  caminus  Domini  in  Hierusalem,  ut  Isaias  ait.  Scf  •si.  o- 
Accensa  autem  voluntate  iam  nihil  est,  quod  lex  iubeat,  quin  plura  facere 
sit  parata.  Et  facta  est  amicitia  inter  legem  et  ipsam,  et  consentit  adversario  sfii»»«'- 5.25. 
suo  benigniter,  non  tantum  uunm  miliare,  sed  duo  alia  cum  eo  pergere  prompta. 
Haue  igitur  legis  dilectionem  et  iustitiae  alfectum  nusquam  nisi  in  Clu-isto 
haurire  possumus  de  fontibus  salvatoris. 

Sed  hic  scrupulus  rclictus  est:  Quid  si  non  Semper  inveuiam  in  Christo 
simile  eins  quod  prae  manibus  mihi  est?  Quomodo  ad  illud  agendum  me 
accendam?  ßespondeo,  quod  quamvis  Optimum  foret,  ut  nihil  operis  agere- 
mus  nisi  ad  exemplar,  quod  uobis  ibi  monte  isto  pinguissimo  gratiae  mon- 
stratum  est,  qui  tarnen  non  potest  proprium  et  accommodatum  statum  invenire, 
recipiat  aliud,  quo  moveatur,  ut  cum  vis  cum  proximo  tuo  loqui,  inspice 
quo  modo  Christus,  quo  vultu,  qua  modestia  cum  ludaeis  loquebatur,  et  ita 
Semper  ad  formam  eins  vivere  stude. 

Omnis  ascensus  ad  cognitionem  Dei  est  periculosus  praeter  eum  qui 
est  per  humilitatem  Christi,  quia  haec  est  scala  lacob,  in  qua  ascendendmii  i.aJ!Df.28,i2. 
est.    Nec  est  alia  via  ad  patrem  nisi  per  filium  loannis  14.    Unde  ait:  Soi).  14,  g. 
'Nemo  venit  ad  patrem  nisi  per  me',  et  hoc  per  alfectus  secundum  illud 
Apostoli  Rho.  1.  'Livisibilia  Dei  per  ea  quae  facta  sunt,  intellecta  conspi- SRöm.  1, 20. 
ciuntur'.    Alius  est  per  mysteria  scripturae,  sed  uterque  quid  foecit?  scilicet 
aut  superbos  aut  desperates.    Cognitio  enim  et  sapientia  naturaliter  superbos 
facit  et  praesumptuosos ,  ut  ait  Apostolus:  'Seien tia  inflat'.    Sic  philosoplii,  i.eor.s,  1. 
cum  cognovissent  Deum,  non  sicut  Deum  glorificaverunt  aut  gratias  egerunt.  9{öm.i,2i.22. 
Quid  ergo  foecerunt?  sibi  scilicet  placuerunt  in  tali  cognitione  dicentes  se 
sapientes,  et  stulti  facti  sunt.    Impossibile  enim  est,  ut  scientia  non  faciat 
sibi  placere,  et  sie  Dei  oblivisci  et  ingratum  fieri.    Rursum  aliis  fit  talis 
notitia  summus  horror  ad  desperationem  et  incurabiliter  tristes  atque  deiectos 
reddidit,  terrentur  enim  a  magnitudine  maiestatis.    Sic  scriptum  est:  'Qui  ©liritf)».  25, 
scrutator  est  maiestatis,  opprimitur  a  gloria'.    Nec  mirum,  quia  et  Moses  2.?)tiif.2o,i9. 
tremebundus  erat,  et  totus  populus  a  facie  Domini,  ita  terribilis  erat  in  monte 
Synai.    Et  merito  haec  illis  eveniunt,  quia  cum  Dens  nostri  misertus  et  in- 
firmitati  nostrae  seipsum  temperaverit ,  ut  ad  nos  homo  veuiret  divinitatem 
abscondens  ac  per  hoc  omnem  terrorem  auferens,  solem  urentem  nube  tegens, 
quid  iustius,  quam  quod  haue  scalam  deserentcs  suisque  gradibus  turrim  in 
coelum  aedificantes,  tandeni  dispersi  fiant  Babylonii,  confusi  in  omnibus  suis  i-SOfui- u,  9. 
viis?    Quare  ad  desperationis  baratrum  festinat,  cpii  per  seipsum  ad  divhii- 


15  accomodatum        26  ut  fe'^tt 


648 


«Sermone  aue  ben  3<i^)i:eii  ca.  1514—1520. 


tatis  Cognitionen!  properat.  Unde  et  Dominus  in  coena  novissima  apostolis 
viani  quaerentibus  et  patrem  ostendi  tanquam  aliud  extra  Christum,  statim 
reduxit  hanc  meutis  eorum  periculosam  evagationeni  et  in  seipsiim  defixit 
Sof).  14, 9.  dicens :  'Qui  videt  me,  videt  et  patrem  meum',  q.  d.  Cavete  ue  unquam  extra 
me  viam  quaeratis  ad  patrem :  fixis  oculis  in  me  sinite  omnia  alia  extra  me 
jiosita  fieri,  ire,  venire,  quocunque  euut,  veniunt,  meme  in  oculis  retinete 
1.  üoi.  2,2.  tantuni.  Sic  et  Paulus  1.  Co.  2.  'Ego  me  nihil  scire  iudicavi,  nisi  Ihesum 
Christum  et  hunc  crucifixum\  Sic  et  in  lege  fuit  figuratum,  quod  populus 
non  permittebatur  nisi  coram  arca  et  propitiatorio  Deum  colere.  In  lucis 
autem  et  excelsis  licet  Deum  colerent,  noluit  tamen  Dens  nosci  ibidem.  Unde 

5.9Äoi.i2,i3f. precepit  Moses:  'Cave  ne  in  omni  loco  offeras  Domino,  sed  in  loco  quem 
elegerit  Dominus'.  Hic  locus  tuuc  fuit  arca,  nunc  est  sancta  humanitas 
132, 7.  Christi,  secundum  illud:  'Adorabimus  in  loco  ubi  steterunt  pedes  eius'.^  Non 
ergo  alium  neque  alibi  Deum  quaeremus  quam  hunc,  quia  etsi  in  omnibus 
sit  Dens,  in  nullo  tamen  est  corporaliter  et  tam  praesens  ut  in  humanitate, 
nec  eins  praesentia  est  comprehensibilis  alibi.  Denique  in  aliis  operibus 
cognoscitur  Dens  secundum  magnitudinem  potentiae,  sapientiae  et  iustitiae, 
et  videntur  ibi  opera  eins  terribilia  nimis.  Hic  autem  videtur  eins  suavissima 
misericordia  et  Charitas.  Oportet  autem  prius  roborari  in  cognitione  miseri- 
cordiae  et  charitatis,  ut  sie  cum  fidutia  possint  sustineri  opera  potentiae  et 
sapientiae  suae.  Alioqui  necessario  desperatum  sese  sentiet.  Nam  quaelibet 
res  tunc  optime  tenetur,  si,  ubi  apprehendi  potest,  apprehenditur.  Ita  Deum 
nemo  secundum  potentiam  et  sapientiam  apprehendit,  sed  secundum  miseri- 
cordiam  et  suavitatem,  quae  in  Christo  exhibetur.  Proinde  qui  in  excelsis 
quaerunt  Dominum,  inveniunt  praecipitium  horrendum,  sicut  multos  legimus, 
(pii  facti  sunt  miserrimi,  ad  insaniam  redacti  et  furorem  nimia  deitatis  specu- 
latioue.  Deus  igitur  misericors,  iustus,  videns,  quod  sie  alii  superbirent,  alii 
desperarent  sui  cognitione,  noluit  illis  modis  amplius  cognosci  et  semetipsiun 
exinanivit,  ut  superbos  faceret  stultos  et  des])eratos  erigeret,  volens  in  summa 

Scj.  45, 15.21.  charitate  agnosci,  sicut  per  Esaiam  dixit:  *Vere  tu  es  Deus  absconditus,  et 
Sur.  3, 36.  praeter  te  non  est  Deus',  Et  Baruch :  'Hic  est  Deus  noster,  et  non  aesti- 
5c|.  40, 1.  mabitur  alius  ad  eum'.  Et  Esa.:  'Consolamini,  consolamini,  popule  mens, 
Scf.  40,9.  dicit  Deus  vester',  et  iufra:  'Ascende  in  montem  tu  qui  euangelizas  Zion, 
exalta  vocem  tuam  et  noli  timere.  Die  civitatibus  Inda:  ecce  Deus  vester'. 
Quibus  verbis  nihil  aliud  agitur,  quam  ut  in  suavissima  humanitate  Christi 
i.<lJctr.  2,2.  versemur,  ut  parvuli  simus  et  lac  concupiscamus,  donec  in  virmn  perfectum 
crescimus.  Hic  est  misericordiae  thronus,  ante  quem  nullus  pavere  potest, 
sed  omnis  pavidus  consolatur  et  iuvantur  pusillanimes.  Quia  hic  Deus  secun- 
dum veram  naturam  apparet,  quae  est  bonitas  et  suavitas,  unde  patri  tribuitur 


7  1.  Co:  1.         29  exinavit         33  euangelizes 
a3cr9t.  üben  ©.  422. 


©ermone  nuS  bcii  ^ofjren  ca.  1514—1520. 


649 


potentia,  filio  sapientia,  spiritiii  sancto  siiavitas.'^  Patet,  quod  Deum  nemo 
novit,  ac  per  hoc  litera  occidens  est  nosse  Deum  in  potentia  et  sapientia, 
Spiritus  autem  vitae  est  nosse  eum  in  suavitate.  At  lioc  non  fit  nisi  in 
Christo,  quare  necesse  est,  ut  Dei  cognitio  extra  Christum  peiores  et  miseriores 

5  faciat,  sola  autem  in  Christo  cognitio  Dei  beatos,  securos,  salvos  facit,  nt 
satis  probant  utriusque  rei  exempla.  Averte  ergo  oculos  a  maiestate  Dei  et 
converte  ad  humanitatem  eins  in  gremio  matris  iacentem. 

Et  si  foris  oporteat  nos  in  multa  dividi  et  turbari  cum  Martha  debe-suc.  lo,  4tf. 
amus,  partem  tarnen  optimam  cum  Maria  eligere,  de  intus  in  unum  colligi 

10  longe  praestat.  Martha  enim  non  reprehenditur,  (juod  erga  phu'ima  turbatur, 
sed  quod  unum  iUud  etiam  non  habuerit.  Unus  tamen  et  idem  homo  istis 
duabus  feminis  significatur.  Et  sunt  quadruplices  homines  hic  notandi. 
Primi  qui  disperguntur  intus  in  multa  et  foris  colliguntur  in  unum,  ut  sunt 
iusticiarii,  qui  certis  operibus  addicti  a  se  electis,  pertinaciter  in  illis  hacrent, 

15  ita  ut  opera  Dei  saepicule  propter  illa  obmittant.   Hi  tantum  ea  putant  opera 
Dei,  quae  ipsi  elegerunt,  caetera  omnia  prophana.    Qui  tamen  intus  sunt  , 
dispersi  in  suas  aftectiones  multas  et  pessimas,  in  iudicia,  suspitiones,  sui 
complacentias,    Iis  multa  displicent,  immo  omnia,  quae  contra  suum  opus 
eveniunt,  quod  elegerunt  et  quod  eis  placet.    Ratio  est,  quia  Christum  non 

20  habent  in  oculis  cordis,  sed  seipsos  et  sua:  ideo  non  possunt  eis  placere, 
quae  Christus  facit  vel  quae  Christi  sunt. 

Quidam  intus  colliguntur  in  unum  et  foris  disperguntur  in  multa,  ut 
sancti  in  vita  activa,  qui  Semper  habent  Christum  in  corde,  foris  multis 
operibus  occupati :  ii  non  opera  eligunt,  sed  ad  omnia  sunt  parati,  quaecun- 

25  que  invenerit  manus  eorum  aut  quaecunque  eis  imposita  fuerint,  non  habentes 
dilferentiam  iuter  magna  et  parva,  inter  vilia  et  honesta:  omnia  sunt  eis 
eadem.  Hoc  non  possunt  ullo  modo  facere  primi,  qui  dedignantur  vilia  et 
inutilia,  sed  ad  spetiosa  et  honorifica  sese  tantum  addicunt. 

Plerique  colliguntur  intus  et  foris  in  unum,  ut  qui  in  conteraplativa 

30  degunt  vita  et  alii  quicunque  quietis  sensibus  intendunt  devotis  raeditationibus, 
in  silentio  et  pausa  operationum  corporalium,  quia  totis  viribus  sese  in 
Christum  convertunt.  Etsi[?]  sensus  non  possunt  intrare,  cogunt  eos  foris 
stare  et  quiescere. 

Alii  disperguntur  foris  et  intus,  ut  qui  neglecto  Christo  omnia  temere 
35  cogitant  et  agunt,  quorum  vita  est  dissoluta  et  sine  ordine  et  sine  proposito, 
ut  sunt  tepidi  et  pigri  in  cultu  Dei,  filii  Babylonis. 

Et  horum  quattuor  hominum  symbolum  possumus  in  venire  in  negotiis 
huius  saeculi  filiorum.    Inter  quos  qui  sine  proposito  agunt,  decrescunt,  qui 


2  9lm  SRanbc:  Aug.  de  litera  et  .spiritu  ca.  4.-         15  obmittat         32  Et  sie? 

')  aJergl.  oben  ®.  206.  Opp.  Venetiis  1733.  X  87  de  spiritu  et  litera 

cap.  IV.  V. 


650 


©ermone  au§  bcn  Sntjien  ca.  1514—1520. 


autem  super  se  vigilant,  ditescimt  et  proficiuut:  ut  alii  sunt  foris  liberales, 
intus  frugales,  alii  foris  frugales,  iutus  liberales,  alii  foris  et  intus  fru- 
gales, alii  foris  et  intus  liberales. 

Secunda  pars. 

Altera  hereditas  seu  regnura  est  ipse  Dens  Christus  secundum  eandem 
divinitatem,  quae  sicut  in  seipsa  est  quietissima,  suavissima,  lucidissima,  ita 
non  possuut  omnes  qui  ea  vident,  non  quiescere,  gaudere  et  clarere.  Ex  ipsa 
euim  inspecta  fluit  et  venit  omnis  quies,  etiam  in  hac  vita  quaudoque.  Haec 

5(31)«.  4, 7.  est  pax,  quae  exuperat  omneni  seusum,  nec  est  alia  quies  nisi  ista.  Haue 
Maria  vitam  significat,  alteram  vero  Martha :  verum  ad  hanc  nisi  per  primara 
venit  nemo,  licet  nunc  passim  omnes  velint  prius  quiescere  quam  moveri, 
prius  gaudere  quam  pati,  i.  e.  prius  esse  cum  Deo  quam  cum  Christo.  Sed 

Sof).  14, 6.  stat  sententia :  'Nemo  venit  ad  patrem  nisi  per  me'.  Iccirco  sicut  ex  humani- 
tate  Christi  fluit  crux,  ita  ex  diviuitate  pax:  ex  illa  tristicia,  ex  hac  gau- 
dium :  ex  illa  timor,  ex  hac  securitas :  ex  illa  mors,  ex  hac  vita. 


Theologiae  fundamentum.^ 

ABcdarium  theologiae  faciam  et  fuudamentum  pro  rudibus  locabo,  ut 
intelligant  quid  velim,  de  gratia,  libero  arbitrio,  uostris  operibus,  nihili- 
tate  quicquam  referam,  ne  surdo  fabulam  narrem. 

Primum,  quomodo  ex  nostris  viribus  nihil  unquam  efificere  potuimus, 
et  id  quidem  a  mundi  exordio  auspicabor,  ut  cognoscatis,  quam  vana  et  in- 
firma  sit  naturae  imbecillitas.  Creavit  Dens  hominem  rectum  et  reliquit  cum 
in  consilio  manuum  suarum,  ut  maueret  perpetuo  cum  Deo.  Si  autem  mau- 
sisset  in  priore  statu,  fuisset  omnium  dominus,  non  frigora  passus  nec  aestus. 
Sed  daemon  hoc  pati  nolens  aegre  ferebat  istud,  uude  ipse  deturbatus  esset, 
obtinere  hominem,  atque  ob  id  circumvenit  eum  fraude,  ut  hominem  quoque 
cum  Deo  redderet  discordem.  Ideo  Adam  pomum  gustavit.  @§  !^att  abtx 
am  apffcl  nit  gelegen,  nisi  et  voluntatem  Domini  transgi-essus  fuisset.  6§r 
folbe  bell  luiÜen  ®otte§  nitt  übertreten  i]dbm.  Sic  in  maudato  non  verba, 
sed  voluntas  Dei  inspicienda  est.  Prevaricatus  ergo  Adam  trcnbt  ]iä)  Öon 
©Ott  unb  öorlengt  ^i)n,  giBt  3I)m  urlauB  nnb  fertt  ^^r)m  ben  rugfenn.  lam 
i.Sim.  2,   lapsus  per  seipsum  resurgere  non  potuit,  quia  ut  Paulus  ait,  mediatore  opus 


18  S3ielkid)t  uostrorura  operum  nihilitate 
')  9lu§  einer  gaftenprebigt? 


©crinonc  nu§  bcit  Saf^'^-'H  ca.  1514  —1520. 


651 


iiiter  Deum  et  hominem:  iniiiiitüti:ie  eraiit,  voliiiita.s  etiam  in  natura  relicta 
nihil  potuit  invenire,  fonbei"  ift  me()r  eingcrtf^cit  unb  iDtrt  je  Icitgcr  je 
ergei",  et  augebautur  indies  vitia,  in  primis  luxuria,  adeo,  ut  uua  mulier  uon 
contenta  uuo  viro  esset,  contra  vir  mnliere  non  una.  Et  adeo  invaluit,  ut 
'  5  ista  foeditas  et  in  bruta  abierit.  Insuper  et  mater  et  soror  non  immunes 
erant.  Et  haec  ante  diluvium  facta.  Tum  Dens  semel  mundum  purgare 
voluit  et  omnem  perdere  carnem.  Item  etiam  ad  hoc  deventum  erat,  ut  unus 
mactaret  alium  unb  fra^  St)n,  et  sie  nullum  animalium  homine  atrocius  illo 
tempore  vixit,  quod  sie  inimiciter  cum  suo  genere  ageret.    Postea  quoque 

10  accessit  haec  cecitas,  ut  se  peccare  minime  putarent.  Tunc  pessimum  est 
vitiorum,  ut  consuetudo  fiat,  man  Id§t  Cö  al^o  Ijtjngefjeu,  sci'ibitiu-  in  libris, 
man  fingt  e§  ailä)  tooE:  hoc  sepe  ita  factum.  Tentavit  sepiuscule  nmndum 
Dens  purgare,  ut  Sodoma  et  Gomorrha,  item  etiam  Rhomae  et  alibi,  vel 
aliubi.  lam  quoque  mactantur  homines,  cum  unius  bombardae  globus  ducentos 

15  prosternere  potest,  nonne  est  haec  mactatio?    Ista  autem  vulgo  cantantur, 
ac  si  praeclare  sint  gesta.    Potius  flenda  essent.    Unde  conclusive  sequitur 
mundum  diaboli  regnura  esse,  ut  Christus  dixit:  'Princeps  huius  mundi  Sofi- i6.  n- 
Satan  est'.    Si  homo  facit,  quod  in  se  est,  semper  peccat.    Dens  potuisset 
nos  iuvasse,  sed  noluit,  ut  agnosceremus  nos  nihil  boni  posse.    Si  corrigit 

20  nos,  si  tentat,  tum  omnes  pii  sumus,  quamdiu  manet  plaga.    Qua  remota 
removetur  et  religio.  Multipharie  tentavit  hominem  emendare.   Primum  dedit 
leges:  'Non  occides',  'non  mechaberis',  et  quando  manu  quis  uon  occidebat, 
magni  erat,  istis  homo  auctor  factus  non  est  etc.    IJla  mulier  humana  est  Wime  5, 25. 
natura,  illa  quo  magis  per  medicos  i.  e.  rectores  curatur,  eo  magis  augetur 

25  infirmitas,  eö  lüilit  nur  crgei",  et  expendit  omnia  sua  bona  in  medicos  et 
tamen  non  curatur.  @ä  ift  fein  t)Ulff  nod)  rabt  ba.  Sic  in  m'bibus  etiam 
IxHie  institutis,  mit  fcf)oneu  Icl]ren  unb  gcfcljeu  ongcrtdjt,  fein  ^e^Iidjcr  tüorbenn, 
bau  el)r  fie  geBauet  fein,  ut  lihomac  videri  licet.  %l^o  ift  unö  aucf),  'mit 
mad]tn  uBcl  crger.    Hic  discendum,  quomodo  faciendum  sit.    Dicunt  enim: 

30  'Quomodo  ergo  facieuuis,  si  nihil  ratio,  nihil  voluntas  adiuverit,  nostra  opera 
nihil  sunt?  (5§  3ft  ni(i)tä  gutti^  ba.  Ibi  oportet  desperare  omnino,  quia 
lex  et  omnis  ratio  non,  quo  volunms,  ducit:  ideo  Deus  est  nobis  contrarius, 
et  nos  nihil  boni  operari  possunuis  nec  ad  Deuni  venire'.  5£)cn  fer)l'tt  un^et 
frommer  @ott  jcu,  unfer  troft,  unb  ift  mitten  unber  bie  gefallen,  qui  libi- 

35  dinosi  et  impii  sunt,  formam  nostram  et  omnem  dolorem  suscipit,  uub  le^t 
ftC^  3CU  fragen  unb  reiben,  corpus  perdit,  formam  et  animam.  Et  hoc  quare? 
'Ah  homo,  scio  te  pati  non  posse,  ideo  in  me  crede,  milii  adhaereto  et 
sustinebis!  Vide,  quomodo  non  curo  divitias,  voluptates,  honores,  crucem 
aspice,  honore  privatus  sum,  vestium  ornatus  ereptus,  pedes  fixi  sunt  et 

40  manus,  patientiam  contueris,  solum  me  ama,  (]uia  ex  corde  te  quaero,  et  me 


22  ^1«  gjanbc:  Levi:  19. 


652 


(Sermone  au§  ben  ^o'^i^en  ca.  1514—1520. 


sequere,  omnia  mundo  mittens,  f)ang  feft  an  mir!'    Haec  nos  ad  Deum 

ducunt.   Hic  obsolescunt  et  supprinmatnr  omnes  doctrinae,  quantumvis  bonae. 

Soi).  10, 9.  Sic  enira  Christus  dieit:  'Ego  suin  ostium:  qui  per  me  ingressus  fuerit,  pascua 

Sofl.  14, 6. inveuiet'.    Item:  'Ego  sum  via,  veritas  et  vita'.    Item:  'Et  nemo  venit  ad 
6,  44.  .  .  .  , 

me,  nisi  pater  traxerit  eum',  uilb  ba§  gefc^il)ct  per  verbi  praedicationem.  Unb 

ba§  fle{)et  al^o  jcii,  2)a§  t)er|  fall  fangen      ß^nfto,  desperemus  de  nostris, 

tl'often  Utly  allein  bcy,  «piia  satisfecit  pro  peccatis  nostris,  quia  passio  sua 

et  poena,  sanguinis  eftusio  et  mors,  ba§  gilbt  mir,        i[t  fünft  ein  1)n  be§ 

l)i)mmel§,  otlcin  ba§  cl)r  fein  cl}rc  tregtt,  ut  vitaremus  omnia  nostra.  Volun- 

tatem  dedit,  voluntatem  reddamus.    Sic  esse  oportet.    '3il)1  ^30  finbt  man 

bcn  mcifter  T    Christus  est  magister,  ipse  vitam  habet  et  perdit,  gibtt  ba§ 

lc6cn  bor  bcn  tobtt,  perdit  etiam  flimani,  iustitiam  unb  al^O  öilt  fl^^oner 

tocrgfc,  ut  esset  in  eo  virtutum  thesaurus,  omnia  reliquit,  ut  amaret  patrem, 

iussus  est  trucidai'i  ut  scelestus  homo,  lüic  ein  Bo^cr  BuBe.     Unde  dixit: 

'Vide,  pater,  haec  omnia  facta,  ut  quanto  te  amore  prosequar  videas".  Item 

omnia  perdit,  etiam  matrem,  fleBt  unb  !^engft  gar  Blo^  in  patris  vohintate. 

nie  voluntatem  Dei  nobis  reddidit,  qui  et  sokis  servavit.    S'iul)  l)att  cr§  fur 

fid)  nic^tt  getljan,  sed  pro  nobis.    Ergo  cum  in  Christo  haereo,  sua  oboe- 

dientia,  jiassio,  iustitia  opera  mea  sunt  per  fidem.    Et  tanta  est  mihi  data 

gratia,  ut  per  fidem  omnes  Christi  actiones  mihi  propriae  sint.    jDa§  muft 

3r  Be^alben,  quia  sepius  dicam,  voluntatem  nostram  diabolo  servam  et  opera 

nostra  nihil  esse,  cum  sibi  relicta  sit.    Si  autem  in  fide  haeret,  unb  ift  in 

bem  certamen,  ben  (S^riftug  ^eif^ct,  §o  barff  man  if)m  nit  Bogen:  'Ora,  ieiuna, 

vigila,  fac  quodcunque  occurrerit',  quia  'iusto  lex  posita  non  est',  'iustus 

autem  ex  fide  vivit'.    Prius  etiam  dixi,  sed  egre  fijrunt.    S)a§  gciftlic^  reci^tt 

ift  ^0  toeitt  ge^jlaubert,  ba§  man  allein  @ott§  bergf  l)eift  betfjenn  jc.  Et 

solum  in  ecclesia  occinere  hoc  Dei  Servituten!  putant.    2ßir  tüolCen  3^m 

nit  me^r  ben  ein  ftugf  öon  unferm  leBen  geBen  et  cum  coarctari.  Ipse 

autem  non  patitur,  quia  omnia  mea  sua  sunt.    Christianus,  qui  in  Christo 

per  fidem  adhaeret,  quodcunque  demum  faciat,  dicat:  'O  Christe,  creatura 

tua  ego  sum,  servus  tuus,  )t)ar3cu  bu  tüilt,  Bin  ic^  Bereit,  toiltu  mi(^  ein 

f(f)uftcr  abber  fc^neibcr  fein,  ba§  tt)il  ic^  t^uen.'   Haec  est  Christiana  vita. 

3)a§  man  Dil  ftifft  ^n      firc^en,  bonum  quidem  est  etc.  5lBer  lüie  fquö^men 

iüir  barjCU,  ut  solum  credamus  per  orationem  nos  servire  Deo?   Porro  omnia 

opera  mea  sicut  servitus  Dei.    Verum  quidem  est,  @§  fall  in  firc^eu  fein 

3cuge^en,  üorfte^ett  mic^  nauert  rec^tt,  aBer  lüir  muffen  nit  al^o  teilen  ic. 

©ai.  3, 28.  Sic  enim  Paulus  docuit:  Qui  credit  in  Christum,  non  est  Graecus  neque 

liutinus,  non  mas  nec  fi^mina,  nec  ille  nec  iste,  hoc  est  bu  borffft  biä)  niä)t§ 

au^mofilen,  e§  fall  ungenant  fein,  c§  fall  irangfeln:  ut  vocatus  sis,  sie  age. 

Sed  tamen  non  reiicio,  quae  ordinavit  ius  canonicum,  ut  horae  canonicae 

cantentur  et  coenobia  ordinentur.    2lBer  e§  fall  nit  fi^^lif^en,  ut  id  sit  solum 


41  caiitantur  ordinantur 


©ctmone  ait§  ben  3af)rcn  ca.  1514—1520. 


G53 


opus  Dei.  Secl  orane  opiis  Christiaui  liominis  fall  fettt  ein  5)in[t  @otte§, 
ut  ergo  humaua  natura  liberetur  a  suis  vitiis,  si  contempletur  Christum 
passum,  et  incipit  aniare  eum  uilb  bengft,  si  sentit  vel  carnis  stimnluni  vel 
aliud  vitii  genus:  gt)  lüte  lüurbe  ic^  de  luxuria  lo^  IC.  mein  @ott  I)ilff 

niil*.  Etiam  si  patieutiam  intuetur,  impossibile  est,  si  se  saltem  servnui  huius 
domini  profitetur,  £)ag  e'^r  nitt  fet)  fuf^e,  fcnfftmutif^f  unb  fluttigf,  et  profluit 
ab  intus  et  pei'petuo  manet,  si  a  cruee  efHuit.  Hoc  docuit  Christus  in  vita 
et  morte  sua. 


SEKMO. 

DUo   homines   asceudebant   in   teniplum,   ut   orareut  etc. 
Lucae  1 8.^  Swc.  la,  loff. 

Tarn  iufoelix  et  vitiosa  est  nostra  natura,  ut  nesciat  medium.  Si  enim 
bona  Dei  habet,  statim  superbit  et  sese  exaltat  in  praesumptione,  oblita  eins, 
a  quo  accepit  et  cui  gloriam  debet.  Si  vero  non  habet,  statim  deiicitur  ac 
desperat  timore,  oblita  eius,  a  quo  accipere  debet  et  cui  debet  orationem. 
Ita  fit,  ut  vero  cordi  necessaria  sit  spes  in  tempore  penuriae  et  timor  in 
tempore  abundantiae,  ut  nec  in  prosperis  confidat  nee  in  adversis  desperet, 
sed  media  via  incedat  solo  Deo  contenta.  Dicat  ergo,  qui  est  in  peccatis 
et  malis  et  quem  omnia  damuant,  etiam  sua  couscientia  jiropria,  dicat,  iu- 
quam:  Etsi  pauper  sum  et  omnia  me  damnant,  Dens  tameu  est,  qui  solus 
potest  me  salvare  et  liberare.  Rursum  dicat,  qui  in  iustitia  et  bonis  est  et 
quem  omnia  laudant  et  arrident,  etiam  couscientia:  Etsi  nullus  est  qui  damnet, 
Dens  tamen  est,  qui  solus  potest  damnare  me.  Ita  fiet,  ut  serviatur  Domino 
in  timore  et  letitia,  dum  foelix  metuit  iuditium  et  inops  sperat  misericordiam. 
Et  ita  recte  distributis  timore  et  spe,  et  utruraque  suo  tempori  et  casui  ac- 
commodatum  fuerit,  ut  beneplacitum  sit  Domino  super  timentes  eum,  et  in  eis,  ^)jf.  m,  ii. 
qui  sperant  super  misericordia  eius.  Sed  nos  omnia  confudinuis,  spem  in 
prosperis  addimus  et  timorem  in  adversis,  quia  scilicet  non  in  Deo,  sed  in 
donis  eius  pendemus,  quibus  stantibus  stamus,  ruentibus  ruimus.  Qui  autem 
coufidit  in  Domino  sicut  mons  Syon,  non  commovebitur  inaeternum.  Quid  ^^(.  lan,  i. 
ergo  faciat  nobiscum  Dominus,  cum,  sive  det  sive  non  det,  Semper  peccemus. 


8  darunter  bic  SSemerfung  <S>kp^i.  9Jot^§:  Precedentes  qiiidam  sermones  sunt  coUecti 
utcunque  pro  memoria :  ne  te  igitur  offeiulas  oi'o ,  sed  boui  consulo.  9  Sie  5(uf fc^rif t 

SERMO  fe^lt         16  yere?         22  arrident,  omnis  conscientia         25  accomodatum 

1)  @t)onget.  be§  11.  [refp.  10.]  ©ouiitagcö  md)  2vinitntig.    SSom  ^a{)X(  151G  bcfi^cn 
h)tr  SutiexS  5prebtGt  ü6er  biefe  ^jJertfope  »b.  I  G2  u.  ß;i.   müc\ä)t  1517. 


654 


©crmotie  mi§  ben  ca.  1514— IßSO. 


vere  miseri  et  miseratione  digiii?  Vide  ergo  hic  duos  homines.  Puhlicanus 
incedit  media  via,  nihil  habet  iu  quo  presumat,  nisi  Denm  pvopitiiim,  et 
tarnen  mnlta  liabet,  in  quo  desperet.  Sed  non  desperat,  quia  habet  Deum, 
nec  peccatis  movetiir  ad  desperationem.  Sic  ille  bonis  suis  movetur  ad  prae- 
suniptionem.  Hic  vincit  suam  desperationem  et  mahim,  ille  non  potest  vin- 
cere  suam  praesumptionem  et  bonum.  Ideo  ille  est  figura  omnium  super- 
borum,  iste  vero  omnium  hurailium,  et  ostenditur,  quam  sint  alia  iuditia 
hominuni  et  alia  Dei:  Pharisaeus  se  iudicat  iustum  et  illum  peccatorem. 

Suc.  18,  u.  Quod  iuditium  Dens  convertit  dicens:  'Desccndit  ille  iustificatus  ab  eo", 
quoniam  publicanus  se  iudicat  peccatorem  et  illum  iustum,  et  Dominus  statim 
vertit  iudicium  in  contrarium.  Ergo  vere  iustus  pi'imum  est  accusator  sui, 
iniustus  primum  est  accusator  alterius.  Coram  Deo  non  est  aliter  confiten- 
duni  quam  nialum  suum  et  bonum  Dei.    Vide  tarnen  ntriusque  mores  egregie 

Siic.  18, 13.  depictos :  Pharisaei,  ut  caveas,  publicani,  ut  sequaris.  Publicanus  a  longe 
stat  i.e.  humilis,  nec  cogitare  de  Deo  audet:  secundo  nec  ad  coclos  oculos 
levare  i.  e.  nec  sanctos  Dei  aspicere,  tain  foedum  se  videt  comparatione  illorum, 
nec  enim  digmun  se  putat  eorum  aspectu.  Tertio  percutit  pectus  i.  e.  tantum 
seipsum  reprehendit  et  mordet,  nulli  culpain  alteri  imponens.  Quarto  con- 
fitetur  Deo  jieccata  sua  pure  et  simplieiter  sese  peccatorem  proclamans. 
Quinto  non  nisi  misericordiam  Dei  ante  oculos  habet,  ne  desperet,  quia  'pro- 
])itius,  inquit,  esto  mihi'.  Ergo  pi-opitiationem  Dei  tantum  cogitavit.  Foelix 
qui  Deum  ista  parte  apprehenderit !    Nam  qui  Deum  [)er  iustitiam  et  poten- 

Suc.18,11.12.  tiam  apprehenderit,  terrebitur,  ut  desperet.  Contra  Pharisaeus  primo  etiam 
nomine  superbus  describitur,  quia  separatus  et  shigularis  sanctitatis,  homo 
famigeratus.  Pharisaea  enim  secta  omnem  pulchre  sanctitatem  simulabat. 
Secundo  optimam  orationem  simulat,  quia  gratiarum  actio  est  optima  oratio, 
vel  saltem  optima  pars  orationis.  Et  idoo  non  stat  longe  tanquam  petiturus, 
sed  prope  tanquam  satur  gratias  acturus.  Item  audet  oculos  ad  coelos  levare, 
non  percutit  pectus,  non  confitetur  peccatum,  sed  certus  omnia  sua  Deo  esse 
acceptiora  pi-opter  suam  sanctimoniam.  Tertio  accusat  omnes  alios  praeter 
seipsum,  pessimus  detractor.  Quarto  iusultat  ])roximo  suo  ac  de  alterius 
malo  gaudet.  Vide,  quam  longe  hic  sit  a  vera  iustitia:  qui  condolere  alienis 
malis  et  pro  eis  orare  et  excusare  debuit,  gaudet  in  illis  et  accusat  ea  atque 
detrahit,  et  placet,  quod  non  sit  sibi  alius  qnisquam  similis.  Quinto  non 
nisi  iusticiam  Dei  habet  aute  oculos,  quia  sperat  praemia  tantummodo,  et 
ita  sua  gratiarum  actio  non  est  gratiarum  actio,  sed  seductio.  Ideo  concludit 
Siic.  18,  u.  Dominus:  'Qui  se  humiliat  exaltabitur,  et  qui  se  exaltat  luur.iliabitur\  Quoties 
te  super  miseruui  peccatorem  eleves,  toties  tu  omnium  miserrimus  es  factus. 

Finis. 


©ermoitc  aii'S  bcu  ^afjv'cu  ca.  1514  -1520. 


055 


De  sacerdotum  dignitate  Sermo. 

SBeil  Unr  ein  ciftc  me§  ^aBen,  tnuf^on  Iniv  cttlüa-^  bon  ben  5^vic[tern 
^agen.  3)ie  fdjrtfft  fngt  un§  an,  haö  6()nftu§  bie  gan|e  tocrlt  altüeg 
a(,]0  gercgil'tl:  Ijntt,  ut  semper  maneret  vel  daret  de  ooelo  vera  signa,  quibn.s 
scirenius,  tüic  U'ir  mitt  @ott  baran  lT3cI)rcn,  unb  e[)r  mitt  un§,  bov  tutr  einen 
tvoft  t)etten,  barnuff  tutr  uni?  nxöci)ten  tiorlaf^en.  In  Christo  ergo  maxinia 
est  eonsolatio.  Sie  Paulus  doeuit:  !£)aö  ift  nnfjev  tvoft,  testimonium  nostruni  sKüm.  s,  ig. 
ipse  perhil)et.  Ita  etiain  Petrus:  Non  foris  pulelii-itudo  conteuipletur,  sed  i.^^sotv. 3,21. 
interrogatio  eonscieutiae  nostrac,  !jDa§  ef)r  iDül  mit  Ö)ottc  bavan  fet).  äBir 
tüollen  nnb  tnnffen  nnS  f)a(ten,  ut  tranquillitas  sit  eonscieutiae,  et  iioc  fit 
liifariam.  8ole  luceute  et  in  tempestate  ambigua  sunt  et  vaeillautia,  et  tarnen 
certa  esse  debent  in  tentatioue,  Itien  baö  lt)etter  ()el)rfcf)(cdjtt,  indieat  se  suni- 
nnuii  ininiieum  lioniiuis,  ut  contrenu'seant  onniia  ossa  eins,  äßen  baö  bei" 
ntentfrf;  ful)(et,  ^0  cricfjricf'tt  ef)r  et  Deum  odisse  se  credit,  nianet  in  scintillula 
sola.  T)a§  Uniftfjtt  f)ev|U^r  unb  j^Jric^tt:  Ego  seio  quod  nie  liberabis.  Sic 
Abakuk  cecinit:  'Cum  iratus  fueris,  tunc  miseraberis  mihi',  äßen  ftcf)§  u6cr=  .finiuif  2. 
tunrijeitt  unb  Icit  barunben  unb  ift  öorfdjtounben,  %o  mu^  c§  fid)  toibbr  et= 
f)c6en  in  bcm  troft:  licet  corrigas  me,  credo  tarnen  quod  clementissimus  sis. 
^d)  tuitt  fret)  Ijalben,  |d§Iaf)e  t)er,  bu  lißr  @ott.  lila  suavitas  manet  in  fnrore 
et  media  acerlntate.  Ita  lob  inquit:  'Desperavi:  interficies  me  et  tamen  in  ,(;MDti  7,  in. 
te  sperabo'.  3ldj  faf)!-'  bo()t)n,  bu  luirft  mein  fc^onen,  ^d)  öortraue  ^n  bic^. 
©30  iDtrtt  e§  un»  in  unserem  tobe  gef)cn.  Videbitur  iufernuiu  deücei'e  nos, 
Ine^r  ben  beftl)alben  foube  K.,  credere  sese  sie  purgatum  iri.  Eia  tu  tamen 
Dens  es  et  potens  et  I)onus,  ergo  et  tua  voluntas  bona.  Hoc  volo  firmissime 
servare,  quod  bonus  sis  unb  h)itl  bütau  fleBeu,  Bifj  e§  untt)ergel)ett.  Sic 
in  Exodi  Moses  scripsit:  2[ßen  bu  bcin  nef)ften  pffcnbcnn  Iniltt,  non  omnia2.5JJof.22,2(;. 
accipias,  quia  supremum  et  infimum  non  accipies,^  ba§  inufj  Bleiben.  Expommt.vwof.24,fi. 
hoc  doctores  per  similitudinem  lapidis  superioi'is  et  inferioris  in  molari  edi- 
ficio:  Si  inferior  non  esset,  perirent  omnia,  bei'  oBeifte  fteiu  trt)Bc  fünft  ba§ 
met)l  unb  Inergfge^ceug  atte»  uBer  ein  !^auffen.  lam  autem  licet  volvitur 
superior  lapis,  muvtt,  rumpelt  unb  pnxtt,  et  in  eo  cum  currit,  §0  tjelt  ber 
unber  ftein  feft,  unb  Inirt  ba§  forn  al^o  fteiu  unb  tuirtt  fein  Brott  brau§, 
quod  alioqui  fiei'i  non  posset.  Sic  etiam  homo  est  granum  Dei,  cor  et  con- 
scientiam  fdjutt  et)V  tjfd;tt)ifc^en  ein,  oBen  timor  premit,  unbcn  fides  sustinet, 
ut  credat,  ber  oBer  ftein  trugftt,  liinfftt,  Juill  alle»  öorterBen  in  grunb,  unb 
aU  tiilt  an  i§m  lijge,  deturbaret  nos  ad  inferos:  verum  fides  in  imo  fir- 


1  5(m  Sfanbe:  Legas  cum  iuditio         15  qui  me 

')  Vulg. :  „Non  accipies  loco  pignoris  inferiorem  et  superiorem  molam."  Dpiit.24,G. 


656 


©ermone  qii§  ben  Saferen  ca.  1514—1520. 


missime  sustlnet,  bo  leufft  conscientia  bol)eI)t  unb  tüirt  ol^o  tet)n,  unb  iüti; 

Sff.  48, 9.  (Sott  ein  |?ffanfuc^en  borau^,  unb  bie  fc^onften  lio.stia.  Sic  Esaias:  'Infrenabo 
OS  tunm  laude,  ne  pereas'.  ^d)  iüill  hiä)  \^tntiüii)  angreiffen,  ba§  nxic^  ein 
anber  fc^elben  fatt.  5tBer  mitten  int  rollen  unb  leiben,  tniE  ic^  bir  ein 
Uiä  nradjen,  ba§  bu  mir  im  ^erc^en  t)olt  lücrbft.  (Sr  lendjtt  mir  in  bQ§  s 
tjerje  mein,  nt  dicam :  Q.t)  bu  bift  bennoc^  ein  feiner  ®ott.  lam  transit,  ß^r 
brengtt  mitt  lib  unb  lob  l)t)nburd;,  hoc  est  testimonium  conscientiae  nostrae. 
£)arin  ftett  un^er  troft  unb  ent^altt  nostrae  vitae.  Qui  autem  lioc  iam 
uesciunt,  blaspliemant,  uon  videutes  in  tenebris  lesum  lucentem,  unb  gel)en 
au^  i^m  et  quaerunt  auxilium  in  mundo  et  creatnris,  quo  non  invento  pereunt.  lo 
Nam  solum  hoc  solatiura  non  invenerunt.  Secundo,  toan  e§  gutt  ^Detter  ift 
et  sunt  flores  in  arvis  amoenissimis,  sunt  passerculi,  unb  geuft  3^n  bie  guabe 
mit  eim  !^auffen  ein,  unb  fc^eint  bie  ©onne  HeBIic^,  ut  placeat  Ihesus,  iam 
rident  omnia,  et)r  fpringt  in  frenben  bo^er,  efjr  ne^me  ba§  nit  bor  at[e§  gutt 
bi^er  lüerlbtt.  In  hoc  multa  est  tristitia,  et  periculosior  est  priori,  quia  cito  i5 
perit  et  superbit  placens  sibi  in  peius,  quam  sibiipsi  indignaretur.  S)rumb 
mcngett  e§  @ott,  primo  ut  gaudeamus,  secundo  ut  indignemur,  el^r  tourfftt 
niber  unb  ^eBtt  auff,  deducit  ad  inferos  et  reducit,  ut  possit  canere  docte 
■ißf.  34, 2.  per  verba  scripturae:  'Benedicam  Dominum  in  onmi  tempore',  e§  ge^e  hJOlI 

m- 147,  n.  abber  uBel.  5l6er  ber  ^bam  mitt  niä)ü  gern  brau.  'Beneplacitum  est  Domino  20 
super  timentes  cum,  et  in  eis  qui  speraut  super  misericordia  eins':  his  verbis 
timor  a  spe  dividitur.    Spes  t)elt,  lüeu  e§  uBel  jcuge^ett,  tunc  spem  accipiat, 
^e  mel)r  e§  '^er  fd^tel)et,  @ia  el^x  ift  j[^o  Barmf)erc3ig!,  quia  ei  placet  sie  Ergo 
si  gratiam  sentis,  ad  latus  alterum  te  verte  et  declina  in  timorem :  si  iustitiam, 
ad  misericordiam  declina.    Sit  spes  in  aftlictione  et  timor  in  gaudio,  et  non  25 
credat  Satanae,  cum  venerit  in  supremo  spiritu  excedente  anima.    'O  horao, 
inquit,  periisti  miser  tuis  peccatis,  nuUa  sunt  tibi  opera,  non  salvaberis  omniuo'. 
Tu  vero  cogita,  quomodo  Christus  admonuerit:  '!§alt  bic^  feft  an  miä),  tüitt 
hiä)  nit  laf^en'.         lüie  ein  troftlic^er  @ott  ift  ba§!   Item  si  dicet:  'cave, 
si  tibi  choream  excito  unb  |)feiff  bir,  ^0  Inerb  ic^  bir  ein  fi^Iappcn  geBen,  iüen  3» 
i(^  aBcr  fauer  fe^e,  ^0  tnerb  ic^  bic^  anlachen,  öorlaffe  bxä)  fut)nlic^  brauff'. 
511^0  fpilett  ©Ott  mitt  un§,  unb  lüir  feint  feine  liBen  finbten,  et)r  ten|elt 
mitt  un§  unb  fteupett  un§. 

Ad  sacerdotes  applicatio. 
Semper  sacerdotes  fuerunt.    Adam  primus  quia  primogenitus.    Primo-  35 
genitorum  enim  erat  sacerdotium  iure  haereditario,  licet  nos  alium  morem 
habeamus.  Quia  docuerunt  alios  et  foecerunt  altaria.    Sic  Adam  docuit  filios 
suos  et  foecit  tabernaculum,  obtulit,  oravit  et  docuit  in  quodam  conventiculo. 
Illud  autem  sacerdotium  minutissimum  erat.  Attamen  in  eo  habebant  sigua: 


14  f rauben        34  applieat. 


(Sennone  aui  bcn  Sa^i^en  ca.  1514— 1520. 


657 


Si  placuisset  oblatio,  iguis  holocaustum  coucremal)at :  quo  facto  propitius 
esse  significahatnr  Deus,  ut  dicerent:  @t)  ttiir  tjabm  ein  frommen  @ott,  itjl 
ittitt  un§  ^elffen.  Abel  quomodo  scisset,  ut  ait  Hieronymus,  Deum  pro- 
pitiuni,  nisi  ignis  coelitus  hostiam  iuflammasset  ?    Ergo  textns  habet  'inflam- 

5  mavitV  id  est  operatus  est  signum,  ut  sciret  cum  propitium.  Si  semel  est 
actum  hoc,  mauet,  donec  cadit  homo,  ©30  mii§  e^r  iDtbber  opffern,  oportet, 
ut  denuo  quaerat.  Sic  illo  tempore  Deus  rexit  sacerdotium  per  plurima  signa. 
Secundo  non  inflamniavit  in  lacob.  Hoc  tamen  de  antiquis  sacerdotibus 
ducentis  annis  ante  Christum  natum  abolitum  est.    Sic  Semper  nos  consolatus, 

10  ut  sciremus,  nos  Deum  habere  praesentissimum.  Quod  si  quispiam  secum 
subinde  repetiverit,  ut  ruat  necesse  est  et  perdatur. 

De  nostris  sacerdotibus. 
Sic  et  nobis  sacerdotes  dedit,  ut  facillime  nos  salvare  vellet.    @§  Qefjet 
Iet|)Hc^  3CU,  et}x  n^mptt  un^er  Bruber,  finber,  ficifcf)  unb  blutt,  ut  non  in 

15  signis,  non  vestitu,  non  in  igne,  sed  in  ore  sacerdotis  collocetur  fidutia  nostra: 
si  solvit,  sohitum  sit:  si  ligat,  ligatum  sit.  Ecce  quanta  nobis  spes  relicta 
in  fundo  est,  ut  confidamus  in  haec  verba  sacerdotis,  non  in  nobismetipsis 
seu  nostra  contritione,  ut  quidam  satis  ignari  facere  consueverunt,  qui  cum 
deliquerint,  dicunt:  Ecce  quid  foeci  stultus.    Et  sibi  ipsi  medicari  Conans 

20  pergit  ad  S.  lacobum  vel  ßhomam  vel  alio  nescio  quo,  cum  omnino  opus  non 
sit.  Fac,  ut  verbis  sacerdotis  habeas  fidem:  Quicquid  iudicabit,  hoc  iudi- 
catum  erit,  ut  est  ei  a  Christo  commissum,  et  magis  quam  si  Gabriel  vel 
alius  tibi  bonum  mane  diceret  vel  alia,  tu  firmiter  Christi  verbis  per  os 
sacerdotis  eloquentis  adhaereto,  et  optime  se  res  habebit.    Qui  autem  secus 

25  faciunt,  Deum  blasphemant  et  increduli  sunt.  Donatistae  voluerunt  sanctos 
esse  et  pnros  sacerdotes  ipsos:  tunc  autem  fieret  varia  commixtio  et  error, 
ut  D.  Augustinus  dicit :  'Quando  ergo  mundus  ero,  nisi  certus  sim,  an  sanctus 
sit  sacerdos?'  Et  sequitur,  quod  non  haberemus  ba§  troftltc^  tnort  be§ 
5priefter§,  quia  adhuc  sub  dubio  est  et  nescio,  an  sanctus  sit.    @§  i[t  tüoll 

30  fein,  ba§  e^r  frojn  fet),  praesertim  eu^erlic^  ratione  sui,  sed  sufficit  nobis,  ut 
sit  in  ordine,  ut  potestatem  hal^eat  ba§  Inort  auf]  JCUrebenn.  Queritur  ergo: 
Cur  sacerdotes  honorantur?  Respondeo:  Quia  linguae  eorum  sunt  claves 
regni  coelorum.  Quare  hoc?  Quia,  si  scio  me  cecidisse  et  conqueror  illi, 
^0  f^rtc^t  ef)r:  S5t^  guttcr  binge  unb  freue  bicf),  (Sott  ift  bein  freunbtt.  lam 

35  consolatur  conscientia,  tunc  ille  non  dubitet,  sed  firmissime  haereat  in  hoc 

1  concremebat         4  liabet  'inflammat'  11  [non?]  reputaverit?  18  ignavi 

34  fraue        35  consolatur  tute  öftev§  ^ajfiöifii^ 

')  Hieron.  Quaestion.  Hebraic.  in  Genesim  (Opp.  ed.  Maitianay  Paris.  1699  II  oll): 
„Unde  scire  poterat  Cain,  quod  fratris  munera  susoepi.sset  Deus  et  sua  repudiasset, 
nisi  illa  interpretatio  vera  est,  quam  Theodotion  posuit:  'Et  inflammavit  Dominus 
super  Abel  et  .super  sacrificium  eins:  super  Cain  vero  et  super  sacrificium  eius  non 
inflammavit'?" 

fiut^ei-g  33}etfe.  IV.  42 


'658  «Sermone  nu§  bett  S'i^'':™  ca.  1514—15^0. 

verbo,  ut  dicat :  @t)  tc^  iüitt  JCU  fribert  fein.  Hic  est  clavis  regni  coelorum. 
©30  tft'5  aBer  Ictber  bo^tjn  fommen,  quod  daemon  ipse  non  sit  tam  fonni- 
dabilis,  iit  sunt  claves.  6§  folbe  un^er  ^er|l{(^er  troft  fein,  ©30  l^aBen  e§ 
bte  Öorfluc^ten  "^engcr  in  tyrannidem  öertirtt.    Torsit  diu  animum  meum  haec 

9Hnttf).iG,i9. anctoritas:  'Quodcunqne  ligaveris  super  etc.'  et  meditabar  Semper:  (St)  §0  mag 
ber  ^ap\t  mit  un§  t^uenn,  tt)a§  c^r  tüiE.  Et  hoc  iam  verum  est,  quia  solum 
utuntur  clavibus,  ut  nos  vexent,  trugen,  tre^Ben  imb  fi^inben  ht)  leutt.  SBe^m 

mitti).  9,  ;i8.  lüoinn  h)tr§  f lagen  nisi  peccatis  nostris?  Ergo  orabimus,  ut  mittat  operarios 
in  viueam  suam.  Sacerdos  sit  utcunquc  stultus,  el^r  [(^ei'lje  aber  f(^impffe, 
ipse  autem  credat  unb  fomptt  erftlic^en  jcu  ber  fircf;en,  VooiLc  gern  ein  troft 
l^aBen  conscientiae  unnb  rtolbe  be§  breg§  gern  Io§  fein :  ille  gratias  agat  Deo, 
§er  tc^  fan  ntt  rügen,  @§  fc^  3£)nt  tüte  ^tjxn  InoII,  e§  fein  casus  reservat! 
abbcr  nidjtt,  maä)  nit  ötll  fafeln§,  lafj  e»  fa^^ren  et  die  confitenti:  6^  Bt^ 
3CU  friben,  Beüil(^§§  @ott,  ^tf)  iounft^  bir  ein  gutten  morgen  unb  fage  bir 
nomine  eins  feine  gnabe  JCU.  Errant  sacerdotes  et  delirant,  ut  non  al)Solvant, 
nisi  sint  contriti,  et  querunt:  'O  fili,  doles  de  peccatis  tuis?'  ut  in  4.  sen- 
tentiarum.  ©etjctt  c§  an,  %o  Incrbt  trö  al^o  finbenn.  S)e^n  folt  man  ben 
fc^Inf^el  ne'^mcn  unb  ein  fucftcgfcn  in  bte  I)anbt  geBenn.   Et  fit  istis  qui  sie 

TO(itt().27,48.  ad  confessionem  accedunt,  ut  Christo  sitienti  iam  in  cruce  absynthium  oblatum 
est  et  vinum  acetosum.    Solum  dicat:   Credisne?    Crede  et  confide,  ego 

Ciic.7,48.50.  bonum  tibi  foeci.    Sic  Christus  peccatrici  dixit:  'Dimittuntur  tibi  peccata 

aijcitti).  9, 22.  tua',  ^cf)  oBfolüir  bid),  Vade  in  pace',  quia  credis.  Et  mulieri:  'Fides  tua 
te  salvam  foecit'.  ^211^0  I)ie  aud;:  ^c^  §ogc  bir  jcu:  bu  Bift  aBfoIöirtt,  Bt^ 
and)  gutter  binge,  in  hoc  niliil  dubita,  (Sö  lücl)r  ben,  ba§  e§  ou^gelegt  tüe^r, 
bo  tüiH  id)  ^yc,]nnbt  nic^t§  Hon  ^agenn.  Qui  autem  sccns  faciunt,  praemium 
suum  invenient.  Ita  sahis  nostra  in  verbo  est  et  non  in  verbo,  sed  quia 
Christus  in  verbo  est  annexus,  e^  mufj  uidjt  ^4-^ampeln.  Sacramentum  ift  ein 
fel§  in  Christum  gegrnubtt  et  morituro  Satan  sie  suggerit:  Non  satis  es 
contritus  nec  satisfoecisti,  et  multis  id  genus  insidiis  cum  a  fidei  fundamento 
deturbare  nititur.  Veruntamen  dicat:  Ego  sum  absohitus,  si  nihil  foecerim, 
Deo  committo.  Et  sicut  Christus  non  moritur,  sie  nec  in  cum  credens  perit. 
(JijriftuS  muft  c^r  taufent  mal)ll  fterBcn,  ct)X  ein  foldjer  öorlo^ren  Innrbe. 
Qui  secus  dicunt,  fein  ^um^Ier  prebiger.  Confidat  in  Christum  per  iuditium 
sacerdotis.  Hinc  scimus  nurn  öon  ben  ^prieftern  ^cu  reben,  foÜen  ben  fd^naBel 
I)alben  etc.  Si  videris  quiccjuam,  oculos  (blande  et  Dcnm  pro  isto  ora.  Niliil 
enim  fit  per  te,  bu  loirft  bcn  edftcin  nit  legen.  Et  fit  periculum  aliis,  tibi 
infortunium.  Quisnam  es?  Vis  salvare  homines.  Hoc  est  quod  dicit: 
Viic.  15, 10. '(  Jaudium  est  in  coelis  sujkt  uno  jieccatore  etc.'  q.  d.  iä)  mu§  mit  fuubern 
cffjen,  bie  anbcrn  fdjunrren  bruniB.  Ita  fi^fisllit  nos  scriptura,  quia  non  foeci- 
nuis  uti  ]ioceatores  veri.    Stat  enim:  'Agite  poenitentiam'.    Ubi  Magister  in 


9  aber        26  nou  iu  verbo,  o6  sacerdotis  auSgefoÜert  ift?        40  patres  veri 


©erinonc  quS  bcn  Satiren  ca.  1514—1520. 


659 


Sententiis  et  alii  inspexerunt  hoc  verbum  'aglte',  ho  fte^et  'agite',  oportet 
agere,  £)o  l^ett  graeca  lingiia  lüott  jcugebienet,  ioe^r  fie  getDuft  ^ett,  quia  in 
Graeco  est  /^leravoElTe  i.  e.  transmutemini  vel  poenitemini,  si  sie  liceret  loqui, 
vel  reslpiscite,  axit  facite  novam  spiritus  mentem.         ^eift  phase '  id  est 

5  transitus,  hoc  est  ut  Deo  confiderent.  Sic  seit,  quid  agendura  quidve  facien- 
duni  sit.  Sed  periit  iste  intelleetus,  licet  in  scripturis  fundatus.  S5i^  bu 
nunbtt  froltc^  barauff.  Postca  oninia  ex  amore  pacis  sequentur.  Et  haec 
ex  verbis  sacerdotis  sunt,  licet  plerumque  sine  sacerdote  det.  S)od)  Inill 
e'^r  I)aBen,  ba§  lüirS  ba  follen  fucfjen.    Haec  de  saccrdotii  dignitate  sit  satis 

10  attigissc.   Alii  minutiora,  nescio  quas  tragedias  niovent  aut  laudes  canunt  suas. 


Q 


De  timore  Dei  Sermo.^ 

Ui  timetDeum,  faciet  bona,  Ecclesiastici  15.    Brevis  doctrinagif.siv.is,!. 
illis,  qui  bona  facere  cupiunt.   Si  enim  quaeras  'quomodo  fatiam  bona?' 
respondeo :  'Deum  time  et  quaecunque  sie  timendo  foeceris,  bona  erunt'. 
15  Sic  Ecclesiastae  ultimo:  Tinem  sernionis  pariter  omnes  audiamus:  Deum »:i5rc&.©ii(.i2, 
time  et  mandata  eins  observa:  hoc  est  omnis  homo'. 

Concludamus  itaque.  Sicut  non  potest  fieri,  ut  faciat  malum  qui  timet 
Deuiu,  ita  fieri  nequit,  ut  bonum  faciat  Deum  contemnens.  Nec  mirum,  cum 
ipse  conteniptus  malum  et  timor  bonum  sit.  Etiamsi  mortuos  suscites  et 
20  id  securus  agas,  iam  bona  non  facis.  Contra  si  eciam  opus  vilissiraum  fatias 
et  pavide  id  fiat,  bonum  egisti  modo.  Tantmn  enim  opus  quodlibet  habet 
bonitatis,  quantum  timoris  Dei  habuerit,  rursum  quantum  contemptus,  tantum 
malitiae. 

Corollarium  primum.    Cum  non  tantummodo  opera  contra  legem 
25  Dei  fiant  cum  contemptu  Dei  et  sine  timore,  sed  eciam  opei'a  secundum  legem, 
patet  quod  non  tantum  mala,  sed  eciam  bona  opera  possmit  esse  delicta, 
quia  secure  et  per  hoc  süperbe  fiunt  sine  Dei  timore. 

Corollarium  secundum.    Sicut  timenti  Deum  nulla  est  differentia 
eligendorum  operum  necessaria,  ita  non  timenti  nulla  dilferentia  satis  est  eligen- 
30  dorum  operum.  Patet  hoc,  quia  hinc  multi  aguntur  spiritibus  erroris,  eligentes 

3  nevofA.it^cch.    ®a3U  am  Sianbe:  quid  si  sie:  fueTccvoehe?         11  %m  SJonbc:  Legas 
item  cum  iuditio         28  u.  29  ßöfdjer  diligentia         29  est  satis  est 

')  nos  Sie?  ift  hu  in  SSb.  I  37—43  Qit§  Söfcfier  aDgobriicfte  5ßvebigt  „Die 

S.  loannis  Sermo  in  parochia  habitus"  toom  27.  2)cc.  1.514.    S^ergt.  a^udjhjalb,  ^oaäjl  ^anb= 
fdjrifh.  eammliing  lltigebrucfter  ^kcbigtcn  Satter?  I  1  e.  XXXVI-XXXIX. 

42* 


660 


©ermonc  qu§  ben  Sauren  ca.  1514—1520. 


talia,  quae  confidunt  Deo  placitura,  cum  talia  prorsus  nulla  sint  in  mundo, 

ut  orationem,  ieiunium,  vigilias.    Haec  enim  tunc  placent  et  bona  sunt,  si 

in  timore  Dei  flaut,  sicut  et  opus  sartoris,  sutoris,  consulis,  principis  et  cuius- 

cunque  artis  seu  offitii.    At  nunc  isti  eligunt  talia  tanquam  per  se  placitura, 

cum  hic  dicat:  'Qui  timet  Deum,  faciet  bona',  q.  d.  'si  quispiam  bona  faciat,  5 

ante  omnia  necessarium  erit,  ut  Deum  timeat.    Quod  si  non  timet,  frustra 

confldit  sese  facere  bona'.    Sed  pro  evidentiori  declaratione  quaeritur,  quo- 

modo  possit  timor  Dei  bonum  quid  esse,  cum  illud  quod  timetur,  sit  odiosum 

et  non  optabile,  iuxta  coninume  dicterium  ex  D.  Hieronymo:  'quem  times, 

odias  necesse  est',  Dens  autem  sit  summum  bonum  summeque  amabile.  Natura  10 

autem  timoris  est,  ut  cupiat  id  quod  timet,  non  esse:  sie  enim  infernus,  sie 

mors,  sie  paupertas,  sie  quodcunque  aliud  timetur  incommodum,  ut  non  esse 

et  cessare  optetur.   Optare  autem  Deum  non  esse  summa  blasphemiarum  est. 

Ergo  timere  Deum  hic  est  Deum  maledicere,  quia  est  optare  ei  summum 

malum,  qui  est  summum  bomun.    Summum  malum  est  non  esse,  non  vivere,  10 

non  posse,  non  sapere,  non  velle,  non  iustum  esse,  venuu,  bonum  etc.  Non 

gratis  quaestionem  moveo,  [sed|  ut  videamus  quam  pauci  sint,  qui  Deum 

benedicant,  laudent  et  glorificent,  et  quam  grande  sit  o])us  benedicere  Deum 

vere.    Nam  multi  sunt,  qui  ore  eanunt  et  legunt  laudes  [Dei  |,  quorum  tarnen 

cor  plenum  est  blasphemia  Dei,  licet  idipsum  non  credant  nee  sciant.    De  20 

Scf  29, 13.  quibus  per  Esaiam  di(üt:  'Hic  jiopulus  me  labiis  honorat,  cor  autem  eorum 

longe  est  a  me',  i.  e.  corde  aliud,  scilicet  blasphemiam,  agunt  quam  labiis. 

^''f- Quales  Esa.  (luarto  dicit:  'blasi)hemaveruiit  sanctuni  Israel'.    Et  Hiere.  'omnes 
ii'icin.i.T,  lu.  ^  1  i 

3cf.  02,  r..  maledicunt  mihi,  dicit  Dominus'.  Et  Esa.  52.  'Et  iugiter  blasphematur  nomen 
Ciiob  1,  r,.  meum  tota  die'.  Denique  et  lob  veritus,  ne  filii  sui  Deum  benedixerint,  25 
i.  e.  maledixerint  in  coi'de  suo,  cum  utique  praesumeret,  quod  benedixerint 
eum  in  ore  suo,  sacrificavit  pro  eis.  Atque  hic  o  grandem  timorem  et  hor- 
ribile  periculum  vitae  nostrae  inspiciamus.  Vide  quam  vehementer  conformis 
sit  mundus  inferno.  Nam  omnis  damnatus,  immo  omnis  peccator  moriens 
statin!  Deum  iucipit  blasphemare,  et  sie  permanebit  sine  fine.  Quomodo  fit  30 
hoc?  quaeris.  Quia  blasphemia  cordis  est  velle,  optare,  conari,  ut  Dens  non 
sit,  quia  sunune  horrct  timet(jue  Deum  et  onmia  quae  facit,  vult,  dicit  super 
eum.  Quo  horron;  fit,  ut  sunune  quo(jue  detestetnr,  abhomiuetur,  odiat  Deum, 
<Pi.  c,  G.  et  ita  fit,  ut  non  sit  in  morte,  qui  memor  sit  eins  neque  apud  inferos  quis- 

quam  confitcbitur  ei.  His  sunt  similes  in  vita,  immo  iucipiunt  haue  miseriam  35 
inferni  onmes  qui  sunt  extra  statum  gratiae,  quod  sie  patet:  quia  sicut  per 
gratiam  firmantur  electi,  ut  etiam  in  morte  et  inferno  Deum  benedicant, 
nedum  in  quocunque  alio  inconuuodo  corporali,  dum  haec  omnia  acceptant 
et  apjtrobant  a  Deo  fiicta  ut  iusto,  bono,  vero:  ita  sine  gratia  infirmi  sunt 
reprol)!,  ut  non  tantum  mortem  et  infi„'rnum  lioi-i-eant,  sed  etiam  quodlibet  40 


17  sed  fcfjtt         19  Dei  fef)ü,  nocf)  Söfcfier  ctgiin^jt         28  Unde  quam;  Söfd^ev  Vide 


©crmone  nu§  bcit  3a()i-'cn  ca.  1514—1520. 


661 


aliud  iucommodum,  ac  sie  in  Omnibus  Optant  contrarium  voluntati  optimi 
Dei  contraque  eum  toto  nisu  conantur,  quia  horrent  talia  sihi  fieri. 

Corollarium  tercium.  Paucissimi  itaque  et  tarn  pauci  sunt  laudatorcs 
Dei  quam  pauci  in  adversis  benedicunt  Deum,  et  id  ex  corde,  non  ore  tan- 
5  tum.  Nam  id  liorrent  quod  Deo  placet  ac  ad  eoruni  mundationem  plurimum 
facit,  nempe  peccatorum  poena  et  expurgatio  et  afflictio.  Et  id  nolunt  quod 
vult  Dens,  quoniam  omnia  fiunt  voluntate  Dei,  quam  Optant  non  esse,  ac 
per  hoc  corde  sunt  maledicentes  et  blasphemantes. 

Quare  ad  quaestionem  respondeo,  quod  aliud  est  horror  Dei,  aliud  timor. 

lü  Timor  est  fructus  amoris,  horror  est  seminarium  odii.  Ideo  Dens  nou  debet 
horreri,  sed  timeri,  ne  odiatur  qui  debet  amari,  Nam  natura,  ut  dixi,  hor- 
roris  est  fugere,  odire,  abhominari,  ac  per  hoc  blasphemare,  maledicere,  optare 
non  esse.  Unde  timor  Dei  reverentia  est,  qua  summopere  cavemus  offendere 
eum  aut  displicere  in  re  vel  quantulacunque.    Ut  in  homiuibus  patet,  quos 

15  amamus  vel  colimus,  aestimamus,  timemus  oiFendere,  et  quibus  placere  nobis 
gloriosum  et  iucundum  ducimus  et  adco,  ut  vel  aliorum  omnium  inimicitias 
malimus,  quam  huius  unius  minimam  nostri  dedignatioijem.  Et  hunc  Dei 
tiraorem  sola  gratia  parit.  Verum  hoc  est  impossibile  ei,  qui  aliud  diligit 
quam  Deum.    Nam  huic  amori  nitens  et  fidens  securus  mit  necessario  in 

20  horrorem,  cum  tale  ei  subtrahitur,  sicut  domus  super  harenam  fundata  irrueuti-aJ'otti).  ?,  27. 
bus  pluvia  ventoque  etc.    Ergo  qui  timet  Deum,  i.  e.  qui  reveretur  Deum, 
hic  facit  bona:  non  est  timendum  quod  fatiat  mala.  Non  itaque  Dens  tinien- 
dus  est  sicut  tortor  aut  percussor  aut  Diabolus  aut  infernus.  Veruntamen 
sine  gratia  nou  potest  ex  natura  aliter  timeri,  ut  patet  in  Adam  fugiente  et 

25  sese  abscondente  in  ])aradiso.    Hoc  autem  est  horribile  animabus  separatis. 

Hinc  scriptura  duplicera  continct  timorem:  sanctum  Psalm.  18.  'Timor  Doraini^äj.  vj,  10. 
sanctus,  permanens  in  seculum  seculi',  i.  e.  reverentia  Dei.    Sic  euim  tremunt 
et  Angeli  et  potestates.'    Item  Ps.  110.  'Sanctum  et  terribile  nomen  eius':^^i.  iu,y. 
quod  addit  'sanctum',  excludit  terribile  prophauum,  quio  tremitur  odio  con- 

3u  trario.    Sic  Ps.  2.  'Sei'vite  Domino  in  timore  et  exultate  ei  cum  tremore'.  ^pj.  2, 11. 
Vocatm"  autem  sanctus,  quia  sanctificat  et  purissimum  facit  hominem,  ut 
nihil  prorsus  cupiat  (juod  suuni  est,  sed  solum  quod  Dei  est.    Et  hic  quo 
modo  vivet  in  secm-itate,  ideo  nescimus,  quia  non  nisi  servilem  expei'ti  sunuis. 
Dat  tamen  D.  Augustinus,  ut  allegat  Magister,^  similitudinem  de  uxore  casta 

35  et  adultera.    Hunc  vocant  Theologi  filialem  et  llljeralem,  alterum  servilem, 

1  contrarium  fefjlt,  au§  Söft^er  ergäu.jt  2  conantes  21  i.  e.  auä  £öicf)cr  ergänzt 
27  permanet;  in  seculum  seculi  fcI)U;  bic  (Sorrcttm;  unb  bic  (Srgäiijung  bcä  ßitatcä  nacfj  Vulg. 
unb  Söfc^et 

')  Sergl.  bic  ^ptäfation  ber  \QiiQbragefiina(,3eit:  ,,maiostiitom  tuani  laudant  Angeli, 
adorant  Dominationes ,  tremunt  Potestates".  '•')  August,  tract.  IX  in  epist.  loh. 

(Opp.  Venet.  1730.  III,  2,  889.)    Petr.  Lomb.  Sent.  III  dist.  XXXIV  H.  3)ie  eilte  ^rau 
jprid)t:  'tinieo  viruui  ne  discedat',  bic  anbete:  'timeo  viruni  nc  veniat'. 


662 


©ermone  au§  ben  ca.  1514—1520. 


mercenarium,  coactum,  violeutum,  exterum  ac  per  hoc  impurum.  De  quo 
1.  ?;of).  4, 18. 1,  loh.  4.  'Timor  uon  est  in  charitate,  (juia  tinior  poeuain  habet'.  Ditfert 
ergo  ab  illo  vero  tiniore,  quia  priino  habet  ipse  poeoam:  affligit  euim  eum, 
qui  sie  tiniet.  Sanctus  autem  habet  iucunditatem,  quia  sie  afficitur  in  eum 
quem  amat,  ut  non  satis  possit  eum  revereri.  Secundo  habet  sollicitudinem, 
ille  vero  securitatera.  Tercio  habet  odium,  ille  aniorem.  Quarto  habet  fugae 
cupiditatemj  ille  adhesiouis  desyderium.  Quinto  habet  aliud  quam  Deum,  ille 
3cf.  8, 13.  nihil  praeter  Deum.  Esaiae  8.  'Dominimi  exercituum  sanctificate'.  Sexto  est 
extrinsecus,  ille  Intimus.  Septimo  est  temporalis,  ille  vero  permanens  inaeter- 
num:  quandiu  enim  poena  urget,  tandiu  Deum  timet.  Si  enim  cessaret  poena, 
etiam  rideret  eum  quem  nunc  timet.  Ita  extra  cordis  intimum  foris  natat,  intus 
enim  contemuit,  sed  foris  timet,  ac  sie  coactus  est  et  extortus  timor.  [Denique 
patet,  quod  aliud  quam  Deum  timet,  scilicet  poenam,  ideo  Deum  non  timet.] 

Corollarium  quartum.  Sicut  in  hac  vita  non  implemus  niandata 
Dei,  ita  nec  sanctum  perficimus  tiraorem,  quia  tantus  est  ipse,  quantus  est 
amor  Dei.  Sed  amor  Dei  non  est  perfectus  in  hac  vita.  Quare  sicut  multi 
simt  gradus  cuiuslibet  virtutis,  ita  sunt  et  timoris. 

Nam  sunt  aliqui  tam  profunde  infruniti,  (jui  nec  propter  infernum  aut 
mortem  etiam  Deum  timent,  neque  propter  infirmitates  plagasque  corporales  in- 
numerabiles,  ut  percutiat  Dens  aliquando  regionem  peste,  fame,  hello,  exactione, 
tyrannide,  diluvio,  sterilitate,  deinde  variis  morbis  et  quidem  portentosis,  adhuc 
tamen  fronte  et  cervice  indurata  Deum  non  timent  nec  a  malis  se  ad  bona 
convertunt,  sed  magis  magisque  in  peius  proficiunt.  Sicut  uostra  tempestate 
Scf.  i.s.fieri  cernimus  in  variis  miserrimisque  plagis,  de  quibus  Esa.  1.  'Super  quo 
3c[.  9, 13.  percutiam  vos  ultra,  addentes  praevaricationem ?'  Et  infra  10.  'Et  non  est 
stmos  5, 1  f.  reversus  populus  ad  percutientem  se'.    Sicut  et  Amos  5. 

Alii  sunt,  qui  saltem  istis  tanquam  a  Deo  missis  flagellis  terrentur  et 
declinant  a  malo,  sed  hi  sunt  adhuc  in  infimo  gradu  timoris,  quia  et  ipsi 
tam  diu  declinant,  quam  diu  plaga  manet,  data  autem  rursus  quiete  relabuntur 
ad  solita.  Cum  istis  itaque  Dens  sicut  cum  difficilibus  servis  percutiendo, 
urgendo,  minaudo  laborat,  et  sunt  in  statu  incipientium  et  primo  gradu 
32,  o.timentium.  De  quibus  Ps.  31.  'In  cliamo  et  fraeno  maxillas  eorum  constringe, 
qui  non  approximant  ad  te'.  De  aliis  vero,  qui  nullis  plagis  moventur,  dicit: 
32, 10. 'Multa  flagella  peccatoris',  i.  e.  impii,  vel  'peccatori',  i.e.  impio  iuxta  Hebreos.^ 
Sunt  autem  illorum  duo  genera,  quae  extra  omnem  timorem  Dei  agunt: 
Primi,  inquam,  sunt  muta  pecora  nec  hoc  cogitant  aut  credunt,  quod  a  Deo 
veniant  ista  mala,  quibus  afficiuntur,  sed  vel  Diabolo  vel  malis  hominibus 
aut  eciam  coeli  planetis  miputant  sive  quibuscunque  aliis.    Horum  coecitas 

2  timor  nad^  quia  fef)U  8  sanctificatü  12  —  13  Denique  —  tiinet  nur  in  £öf(^CT§ 
Wanufcr.  l.'j  — IG  quantus  est  timor  Dei  18  inphruniti  22  indomita  33  qui  —  te 
ou§  Vulg.  uub  SüJfdjcr  crgänät 

')  Püalt.  iuxta  Hebr.  uOerje^t:  „multi  dolores  impii". 


©crmouc  nu§  bot  Salären  ca.  1514—1520. 


663 


est  palpabilis  et  teuebrae  crassae.  lüde  [ciiim]  inagis  sicut  Pharao  iudiirantur, 
nialedicimt  peioresque  fiunt,  donec  in  blaspheniias  cadant.  Alii  subtiliores, 
qui  sciunt  qiiidem  liaec  a  Deo  venire  mala,  sed  ita  securi  sunt,  ut  non  ex- 
triusecus  mali  sint,  confidentes  de  iustitia  sua,  ut  statim  pronuncieut  aut 
saltem  apud  se  seutiaut,  propter  alios  scilicet  malos,  propter  se  vero  velut  bonos 
nequaquam  venire  ista  mala.  Iccirco  impossibile  est,  quod  per  piagas  utrique 
eurentur,  illi,  quia  non  credunt  a  Deo  venire,  isti,  quia  non  propter  se  venire, 
immo  iniuriam  sibi  eredunt  fieri,  si  ab  aliquo  noceantur,  et  magni  meriti 
se  esse,  siquid  plagarum  patiantur,  tanquam  non  pro  merito  culpae  patiantur, 
sed  ad  meritum  gloriae.  Horum  est  patientia  superbissima  praesumptio,  cum 
et  Daniel  sanctissimus  cum  suis  sotiis  aliique  piures  sancti  mai'tyres  omnes 
persecutiones  suas  dej)utabant  peccatis  suis.  Ideo  studuerunt  sem])er  in 
timore  Dei  meliores  fieri,  ex  flagellis  scilicet  moniti,  humiliter  sapientes,  ubi 
illi  securi  prope  gratias  agunt,  non  (piia  flagellis  moventm*  (hoc  enim  bouum), 
sed  (piia  niart>Tium  sibi  arrogant. 

Alii  tertii,  qui  victo  isto  temporalium  timore,  (pii  tamen  rari  sunt,  aequa- 
liter  se  habent  in  accessu  vel  recessu  eorum,  sive  percutiantur  sive  non. 
Sed  habent  timorem  futurorum  et  aeternorum:  hoc  enim  timore  fatiunt  bona 
et  mala  dimittunt,  (piae  alioqui  neque  facerent  neipie  dimittereut.  Tales 
fueruut  plurimi  sanctorum.    Uude  David  Ps.  6.  'Domine,  ne  in  furore  tuo^^sf.  e,  2. 
ai'guas  me  etc.'    Et  multis  aliis  locis.    'Quia,  inquit,  non  est  in  morte,  qui     e,  e. 
memor  sit  tui,  in  inferno  autem  quis  confitebitur  tibi?'    Uticpie  infernum 
timuit,  qui  hoc  dixit.    Sed  et  hi  sunt  duplices.    Alii  prorsus  neijue  multuni 
curant,  an  internus  sit,  vixque  illud  aut  etiam  nequaquam  credunt,  (piorum 
sunt  hodie  multi  nimis,  saltem  corde.    Alii  itidem  nimis  iusti,  qui  sciimt 
infernum  atque  credunt,  sed  non  sibi  paratum  timent,  optima  de  seipsis 
Semper  opiuantes.    De  quibus  Esaie  28.  'Audite  verbum  Domini,  viri  illu- 3ei.28, 14.15. 
sores,  qui  dominaniini  super  populum  meum  Israel.    Dixistis  enim:  per- 
cussimus  foedus  (nun  morte  et  cum  int'erno  pactum  foecimus.  Flagelluin 
inimdans  cum  transierit,  non  veniet  super  nos:  quia  posuimus  mendatium 
spem  nostram,  et  nieudatio  protecti  sumus'.    Item  Ps.  9.  'Dixit  enim  in  corde  ■jj),  lo,  e. 
suo:  non  movebor,  a  generatione  in  generationem  ero  sine  malo'.    Et  iterum: 
'Auferuntur  iuditia  tua  a  fatie  eins  et  secundum  multitudinem  irae  suae  non  10,5.4. 
(juaeret'.    Ciuu  tamen  iusti  veri  vehementer  infernum  mortemque  timent, 
quorum  vox  est:  'Ego  dixi:  in  dimidio  dierum  meorum  vadani  ad  portas  ^cf.  38,  lo. 
inferorum'.    Et  iterum:  'ßepleta  est  malis  anima  mea  et  vita  mea  inferno «pf.  ss,  4. 
appropinquavit'.     [Et  iterum:]  'Dissipata  sunt  ossa  mea  secus  infernum'. spj,  ui, 7. 
Hinc  commune  habetur  dictum:  'Qui  descendunt  in  infernum  viventcs,  non 


1  euiiu  au§  £öfd)i'r  cvcjäiijt  5  s.  malos 

meliores  16  fieto  isto  20  piures  sauctoruin 
37  Et  iterum  mä)  ä'6']ci)n  ergänzt 


0  utriiique  13  tiraoie  Semper 

3.J  meorum  etc.,  m(i)  2'ö]d)n  crgärtät 


(364  ©eimone  au§  ben  2af)xm  ca.  1514—1520. 

?Jf.  9, 18.  descendunt  in  eura  morientes'.  Sic  enim  optat  illis  David  [Ps.  9.]  'Conver- 
55, 16.  tautur  in  iufernum  omnes  gentes,  quae  Dominum  obliviscuiitur'.  Et  alibi: 
'Descendant  in  infemum  viventes'.  Unde  veriis  iustiLS  coufidit  omnes  salvari 
et  sese  timet  solummodo  damnari.  Et  haec  est  bona  cogitatio,  et  multi  eara 
habent,  iitilitatera  vero  eins  ignorant.  Sic  enim  ille  coriarius  Alexandrinus  5 
S.  Antonio  superior  fuit,  quia  dicere  potuit  se  solum  damnabilem,  ceteros 
autem  omnes  salvandos,  qiiod  nec  ipse  poterat  usquam  tunc  de  se  affirmare.^ 
Contra  superbi  omnes  alios  damnabiles,  se  vero  solos  salvabiles  non  timent. 
iHbm.  2,  5.Ideo  dure  in  eos  [Rom.  2.]  Apostolus  invehitur:  'Tu  autem  secundum  duritiam 

tuani  et  impoenitens  cor  thesaurizas  tibi  iram  in  diem  irae'.    At  dices  mihi:  10 
'Sepins  audivi  a  te,  quod  infernus  non  sit  tiniendus  nec  Deus  propter  in- 
fernum,  et  qui  timet  iufernum,  descendit  in  eum'.^    Respondeo:  Dixi  etiam 
Deum  diligendum  super  omnia,  castitatem,  humilitatem,  mititatem,  dilectionem 
proximi  etc.  habenda[?],  et  sine  bis  salvari  posse  neminem,  et  tamen  neminem 
esse,  qui  haec  habeat  eo  [modo],  quod  ad  salutem  sufficiant,  sed  expectantur  15 
in  futuro  per  Cliristum  donanda.   Ita  sine  timore  inferni  nullus  est  nec  esse 
debet,  nisi  sit  perfectissimus.  Ideo  sanctorum  timor  Semper  est  mixtus  timore  - 
sancto  et  servili,  sed  profitiunt  de  servili  Semper  magis  magisque  ad  sanctum, 
douec  nihil  nisi  Deum  timeant.    Nam  et  hoc  loco  rectam  distinctionem  multi 
false  intelligunt.    Recte  distinguitur  timor  servilis  et  filialis,  sed  false  intel-  20 
ligitur,  quod  servilis  non  stet  in  homine  cum  charitate  et  gratia,  nec  ideo 
quisquam  damnabilis,  quia  infernura  timet:  nemo  hoc  doceat  aut  intelligat 
i  .300  4, 18.  imprudenter.    Nam  lohannes  non  ait 'Charitas  foras  mittit  timorem',  sed  ait 
'perfecta  Charitas',  et  iterum  'qui  timet,  non  est  perfectus  in  charitate',  non 
ait  'non  est  in  charitate'.    Nam  Charitas  incipiens  et  timor  magnus  servilis  25 
simul  stant,  decrescit  autem  timor,  quantum  accrescit  Charitas.    Nam  sicut 
est  de  Omnibus  virtutibus,  quod  simul  suut  cum  suo  vitio  contrario,  donec 
illo  expugnato  solae  regnent:  ita  timor  Dei  castus  et  non  castus  simul  sunt 
in  eodem,  qui  nondum  est  perfectus.    Sic  enim  spes  stat  cum  trepidatione, 
fides  cum  vacillatione,  maxime  in  tentatione,  patientia  cum  clamore,  mititas  30 
cum  ira,  castitas  cum  libidine,  humilitas  cum  sui  placentia,  obedientia  cum 
murmure,  liberalitas  cum  avaritia,  sapientia  cum  stulticia,  fortitudo  cum  timi- 
ditate,  timor  sanctus  cum  timore  servili,  gratiaque  cum  peccato.    Nam  et  in 
mutationibus  naturalibus  ita  fit,  ut  calidum  cum  fi'igido,  album  cum  nigro, 
divitiae  cum  paupertate,  sanum  cum  aegro  concordent,  et  solum  eo  altero  35 

1  Ps.9  fe^lt       7  salvandos;  salvabiles?      9  Korn.  2  fe^U       14  habeudam       1.5  modo 
ou§  Söfi^er  crgatijt      23  non  fct)It      28  sola  regnet     30  in  patientia,  tentatio     35  concordant 

Coriarius:  ,, . .  dico,  quod  omnis  haec  civitas  a  minore  usque  ad  maiorem 
ingrediuntur  regnum  Dei  propter  iustitias  suas:  ego  autem  .solus  propter  peccata  mea 
poenam  heredito  sempiternam".  Antonius:  ,,.  ..  ego  autem  .  .  necdum  verbi  tui 
as.sunipsi  mensuram".    Hieron.  Vitae  patrnm,  Lugd.  1520  St.  99 1^.  ^)  „25ßcr 

bor  bcr  §öüe  fürdjtct,  ber  fäljrt  I;incin."    Sßanber,  ©jjvtdjtoöxtcr^Sejifoii  II  745. 


©ermoite  nu§  beit  Sfi^FC»  ca.  1514—1520. 


665 


dicitur  tale,  qiiia  in  profectu  est  ad  aliud,  ideo  vocatur  lalc,  (luia  fit  tale 
aversum  ab  uuo,  conversiuu  ad  aliud.    Sic  iustus  vocatur,  non  quia  est,  sed 
quia  fit,  secundum  illud  'Iustus  iustificetur  adhuc'.    Nam  omnis  molus  estofff».  22,  ii. 
partim  iu  termino  a  quo  et  partim  in  termino  ad  quem,  sicut  aeger  sauandus 
est  in  aegritudine  recedendo,  sed  in  sauitate  accedendo.    kSic  iustus  Semper 
est  in  peccato  pede  sinistro  et  vetere  homine  et  in  gratia  pede  dextro  i.  e. 
novo  homine.  Ita  quoque  et  in  timore  inferni  servili  et  in  timore  Dei  sancto 
simul.    Quare  quando  dicitur,  quod  qui  timct  infernum,  descendit  in  eum, 
intelligitur  de  eo,  qui  pure  serviliter  timet  et  nihil  aliud.    Talis  autcm  est 
omnis  qui  extra  gratiam  est,  quae  sola  incipit  timorem  sanctum  et  servilem 
fijras  mittere.     Sicut  'qui  non  credit,  condemnatur'  intelligitur  de  co  qui  3Warc.  le,  is. 
prorsus  non  credit.    Alioqui  et  Apostolis  dicit  Christus:  'non  creditis,  quiaSoi)- u- 
in  Patre  ego  et  Pater  in  me  est?'    Et  iterum:  'creditis  in  Deum  et  in  meSou.  14,1. 
credite'.    Denique  dixerunt :  'adauge  nobis  fidem',  auginentum  scilicet  coeptae  2»c.  n. 
fidei  petentes.    Ego  autem  optimorum  theologorum  cum  jihilosophis  de  in- 
stantanea  infusione  gratiae  et  exjjulsione  peccati  intellexi  dicta,  scilicet  quod 
totum  peccatum  simul  ])rorsus  expelleretur  totaque  sinuil  gratia  infunderetur,^ 
ut  etiam  nonniüli  metaphysicantes  potius  quam  theologizantes  dicant,  gratiam 
secundum  essentiam  suara  totam  infundi:  nihil  de  sensu  disputo,  verba  sunt 
pessime  sonantia.    Sic  enim  sapere  hoc,  quid  est  aliud  (piam  desperationem 
incurrere  et  infoelicem  conscientiam  inquietare?    Sic  enim  et  ego  prope  de 
I)eo  et  quicquid  ipse  est  et  habet  desperavi. 

Alii  quidam  et  quarti  sunt,  qui  nec  ipsa  aeterna  timent  prorsus  vehe- 
menter in  charitate  confi^rtati,  quorum  timor  est  sanctus,  quo  solum  Deum 
timent.    Atque,  nt  dixi,  iste  est  Apostolorum  Status  magis  privilegio  quam 
usu,  concessus  jiaucissimis  potiusque  nobis  ostensus  ad  metam,  quam  appre- 
hendere  nitamur  quam  apprehensam  praesumamus.    Immo  nec  Apostoli  nec 
Prophetae  continuo  statu  in  hoc  fastigio  fuerunt,  cum  Paulus  dicat:  'fiiris  2.601.7,5. 
pugnae,  intus  timores'.    Et  Hellas  cciam  timore  tcnqiorali,  scilicet  mortis, 
fugit  iram  lesabel  dicens:  'quaerunt  animam  meam'.    Igitur  secundum  diffe- i  Süu.  19, 14. 
rentes  istos  timoris  gradus  et  bona  quae  fiuut  ditferunt.    Et  acut«  notaudum, 
quod  non  ait  'qui  timet  Deum,  facit  magna,  fortia,  sapientia',  sed  'bona'. 3cj.©ir.i5,i. 
Siquidem  etiani  stulta,  infirma  et  modica  sunt  bona,  imo  tanto  meliora,  quanto 
magis,  immo  quantum  proficit  timor  ille,  tanto  minus  magna  fortiaque  fiunt 
opera.    lucipientibus  enim  opus  est  multo  ieiunio,  oratione,  vigiliis,  labore, 
quae  perfectis  essent  summum  detrimentum.    Igitur  primus  gradus  Deum 
timet  propter  aliud,  secundus  timet  Deum  mixtim  propter  Deum  et  propter 


2  Sed  iustus         15  optimus  theologus  cum  pliilosophus 

5ßergL  Gabr.  Biel,  Sennones  de  festis  Christi  N.  XIV.  ,,T)fi  perfecta  sunt  opera. 
Non  ergo  imperfeete  sanat  niorbuni  duntaxafc  expellcndo,  sed  ad  sanitateni  conf'ert 
gratiam  infundendo."    (Brixiac  1583  pg.  68). 


666 


©exmone  ou§  bot  Sotjrcn  ca.  1514—1520. 


alind,  tercius  pure  propter  Deum  timet  Deiiiu.  Ideo  primus  dlvidit  timorem 
et  aiiiorem,  scilicet  timens  Deuiii,  quem  iion  aniat,  et  amaus  aliud,  (^uod  non 
timet.  Tei'ciuö  iu  eundem  Deuni  colligit  utrumque,  scilieet  timorem  et  amorem. 
Secuudus  et  medius  miscet  utrumque  utrisque.  Sic  servilis  timor  Semper 
dividit  animam  iu  duo,  scilicet  iu  id  quod  amat  et  in  id  quod  timet,  filialis  s 
autem  solum  imum  habet,  quod  timet  et  amat. 

Finis. 


In  festo  Simonis  et  ludae  apostolomm/ 

3«ntti).io,i6.  Euaug.  Ecce  ego  mitto  vos  etc.    Matt.  10. 

HOdie  celebratur  festum  apostolorum  fratrum.  Quattuor  fratres  una  lo 
matre  Maria  lacobi  secuudum  Euaugelistam  minoris,  alias  loses  ^:  tres 
apostoli  fuerunt,  alter  iuter  70  uumeratus.  Legendam  vide  in  ecclesiastica 
historia  ex  Egesippo.^  Simon  vel  rectius  Simeon  annos  vixit  120  quasi  [?]  ad 
destructioiiem  Ilicrusalem,  lacobus  autem  fratrum  alter  in  Iherusalem  episcopus, 
alius  Simon  electus  usque  ad  tempora  Traiani,  ubi  accusati  sunt  Christiani,  15 
praesertim  ex  Stirpe  David,  quia  hinc  gloriabantur.  Sic  autem  sunt  cruci- 
fixi,  ut  miraretur  gentilis,  cur  tam  senex  possit  tantas  sufferre  poeuas.  Aliam 
de  Abagaro  fabulam,  licet  apud  Eusebium  legatur,  Eeclesia  tarnen  reiicit. 
Abagarus  Christo  scripsit  etc.    Vide  Sabellicum*  et  Eusebium^  etc. 

Ad  euangelium.    Videte,  quomodo  dilectos  suos  apostolos  et  sanctos  20 
in  medium  luporum  mittit,  non  in  sinum  congregat  fovetque,  non  indulget 
iis  quos  amat,  c'^r  trcgtt  fic  nit  Itffn  Ijenben.   Vos  autem  non  meruistis  talia, 
quia  non  filii  Dei.    Alius  est  ergo  amor  Dei  et  alium  habet  oculum  quam 
amor  carnis,  quia  verus  amor  non  uisi  quod  proximo  prosit,  videt.  Hinc 

18  Abagore 

')  28.  Cctobcr  1515  ?  3)a§  gclööf)nltd;c  ßuamjclium  bcö  logeö  ift  3ot).  15,  17ftg. 
2)  2>ie  ©tclfc  ift  corrumpirt ;  bciitlirfjer  im  Sricfe  Dom  20.  2)ec.  1517  bei  (fnberö  I  133. 
^)  Euseb.  h.  e.  3,  32.  M.  Antonii  Coccii  Sabellici  JRa^ifobie  ^''iftfriarum ,  Pars  II, 

Enneadis  VII  lib.  I.  fol.  (JLXVIIi^  bcr  ^di^gnOe  Paris.  1509  (lehan  Petit,  in  aedibus 
Ascensianis).  Uber  ba§  Stnjefjcti,  in  lucfdjcm  biefe  „llhapsodiae"  ftanben,  liergL  33ricflüed)ieC 
beö  Seotiiä  Sljenanug,  Sei^)}.  1886  @.  12  flg.  ©obcHtcuS  giebt  ben  23ricfltied)fc(  jtoifdjen  5lbgar 
iinb  61}Tiftu§  in  latcin.  Überlegung  au§  (Sufebius,  bet)anbelt  jebod;  bte  9lbgarfage  al§  glaub= 
toürbige  ©ejdjidjte;  ebcnfo  bte  Legenda  aurea  ed.  Graesse  pg.  706 pg.  9lbcr  £utf)er  tuuf3tc  auä 
bem  Decretum  Gratiani  Pars  I  Dist.  15,  bojj  ^a\}\t  ®elafiu§  ben  iBrieflBcdjfel  für  a^jofvljpf) 
cvttärt  Ijatte,  bergt,  in  ber  9(u-3g.  Lngduni  1515  33(.  XIII  ^  bie  2Bürte:  „Epistola  lesu  ad 
Abagarum  apocry."  SSergl.  Qud)  Mansi,  Conciliorum  Nova  CoUectio  Florent.  1762 
VIII.  152.  169.  Euseb.  1,  13, 


©emone  auä  bcit  3öt)i-'cu  ca.  1514— iry20. 


667 


oranes  dixeruiit  ainomii  esse  velle  alteri  bonuiii.  Uude  iu  liomine  uullum 
esse  amorem  perspicimus,  si  rectius  intueamiir,  iit  Aristotelis  simt  doctrinae, 
quarum  non  sunt  exenipla:  fabulantur  tarnen  poetae  de  Pilade  et  Oreste,  Niso 
et  Euryalo,  Achille  et  Patroclo  atque  aliis  nuütis.    Qui  non  fuit  amor,  sed 

5  coucupiscentia,  siquidera  seipsos  amarunt.  Sic  dicitur:  ille  amat  aiirum,  sed 
vere  non  amat,  immo  concupiscit,  suiim  quaerit  commodum  et  non  pecuniae, 
quia  pecuniam  non  latitare  cupit,  sed  egredi.  Ita  amor  mulieris  et  viri  con- 
cupiscentia  est,  quia  pulchra  est.  Nam  si  amaret,  non  ad  suam  uteretur 
voluptatem,  sed  vellet  potius  eam  castam,  iucorruptani,  pudicam  et  ad  decorem 

10  suum  ornaret.  Proiude  ac  si  dicas:  'amo  eam,  rursus  ipsa  nie  redamat',  ac 
confidas  in  alio,  experientia  docebit.  In  amicis  coufidisti,  ac  postquam  inter- 
venit  quicquam,  fallitur  fiducia,  (juae  soli  Deo  debetur.  Misericordes  sunt 
liomines  multi,  fidel em  quis  inveniet?  Multi  sunt  probi,  sed  ubi  quiescat 
cor,  non  est  homo.    Hoc  ego  pluribus  alias.    'Stultus  est,  qui  coufidit  in  S()nci)\B.28, 

15  cor  suum'.  Ecce  quomodo  aliis  bonus,  (jui  sibi  non  l)onus?  Ergo  hoc  ex 
naturae  ti'actu  venit,  quod  nemo  reperiatur  fidem  servans.  Christus  unus 
est,  non  halieus  secundum,  (pii  facit,  ut  lides  servetnr.  Stultiorcs  sunt  igitur, 
qui  confidimt  in  homine.  Quidam  ethnicus  sie  docuit  unumquemque  sie 
amare,  ut  et  odisse,  siquando  opus  sit,  possimus.'^    Nemo  ergo  detrahet 

20  inimico,  ut,  posteaquam  amicus  factns  sit,  dolcat  et  contra.  Diceres:  Geutilis 
est  doctriua.  Verum  quidem,  sed  eciam  Christiano  homine  digna.  Duo 
ergo  cum  simul  vivere  instituunt,  sie  quisque  cogitet  secum:  'Ego  nunc  cimi 
isto  homine  ago:  nisi  Cliristus  intercesserit,  fidem  ei  praestare  haud  quacjuam 
valeo,  nec  iste  milii  quidem'.    Proiude  non  alii  nec  sibi  homo  confidat.  Sin 

25  autem  Christus  aff'uerit,  tiuu  quidem  firmum  amoris  erit  vinculum.  Quare 
si  fidem  minus  praestiterit,  invidere  ob  id  non  debeo,  verum  lioc  hominis 
proprium  est  fallere  et  falli.  Neque  sie  erumpas:  'Nihil  cum  eo  amplius 
agam,  curabo  subinde,  quae  sunt  inea,  sinam  cum  suo  more  vivere'.  Quiuimo 
cogita  te  «pioque  huic  vitio  esse  obnoxium.  Elx  hac  ratioue  facillime  diligitur 

30  inimicus,  modo  te  ipsum  noris,  qui  redire  in  gratiara  citra  Christum  nequis. 
Et  si  Christum  respexerimus,  nemo  non  diligendus,  fovendus,  beneficentia 
erit  prosequendus.  Sic  homo  est  amandus,  quousque  Christas  amoris  uostri 
causa  existat.  Supra  hanc  Pctram  Christum  quicquid  struxerinius,  ratum, 
firmum  et  durabile  erit.    Tum  non  contristabitur  homo,  et  tum  postea  dignus 

35  erit  homo,  cui  omnia  tua  committas,  si  Christus  mediator  fuerit.  Quocirca 
recte  agere  possumus  nihil  in  negatione,  nisi  ea  prius  disponanms,  ut  quasi 
aleaep]  exposita  sint,  utputa  res  vanae,  quae  omnia  fundamento  i.  e.  Christo 

30  nequit 

')  „Kicrd  Tijy  Biuvrog  vno,'t-)']X>jf  y.al  (filovaiv  w?  /.uayaoi'Tei  xccl  /Liiaovaiy  tog 
(pihjaoi'Tes"  Arist.  Rhet.  II  13,  4.  „Jti.  (fuleii'  wf  fxioijaoi'Tdi  xcd  /^iiaeh'  w?  rpthjaoftag" 
ebctibaf.  II  21,  13;  2ütt)n  auä)  betannt  au§  Cic.  de  amicit.  16:  „Ama  tanquam  osurus", 
Opp.  exeg.  ((Sr(.  ^lugfl.)  III  147. 


668 


©etmone  au§  ben  Sa'^ren  ca.  1514—1520. 


committemus :  si  coutingit  nanciscl,  accipiamus,  sin  accepta  amittuntiir,  non 
.t>iob  1, 21.  iniquo  animo  relinquantur.  Semper  sit  cordi:  'Dorahius  dedit,  Dominus 
abstulit,  sicut  Domino  placuit,  ita  factum  est'.  In  solo  Christo  quiescendum 
est,  non  in  homine  vano,  non  in  vanitatibus  i.  e.  divitiis.  Proinde  nos 
videmus  caecitatem  nostram,  quod  in  iis  confidamus.  5 

Unde  Corollarium  sequitur:  Qui  vult  cum  proximo  suo  agere,  de  bis 
agat,  quae  parvipendit,  ne  cum  sibi  prospere  eveniant,  nimium  gestiat,  vel 
si  minus,  nimium  tristetur,  vel  etiam  maiora  vilipendat.  S5efi^  ni(^tt§  Ttttt 
luft,  habeantur  tanquam  non  sint,  si  amittuntur,  tanquam  minus  amiseris,  ut 
??f.  62, 11.  scriptum  est:  'Si  affluant  divitiae,  nolite  cor  apponere'.  Quae  si  non  evene-  w 
rint,  in  temerarium  cadit  iuditium,  qui  omnia  loquitur  omnibus,  et  in  mille 
cadit  pericula.    In  causa  est,  quia  Christi  nomine  non  incepit.    Hoc  dicit 

2i!atti).iu,i7.  in  hodierno  euangelio:  'Cavete  a  gentibus';  ubi  oratores,  ubi  philosophi,  ubi 
historici  qui  humanam  naturam  ad  coelum  usque  extoUunt  quasi  magni 
quicquam.  Dialectici  quoque  ad  arborem  Porphyrii  posuerunt  hominem  animal  n 
rationale.  Et  Porphyrius'  fSumus  enim  rationales  ut  dii')  se  non  parum  laudis 
liominibus  tribuisse  putat,  cum  rationalem  dicit.    Ceterum  videat  quisque, 

swattfj.io,  17. quanta  sit  homo  vanitas  Christo,  quam  nihili  sit.  Dicit  nanque:  'Cavete  a 
gentibus  vel  hominibus',  non  a  leonibus  vel  ursis,  et:  'Mitto  vos  in  medio 
luporum',  quia  frater  a  fratre  caveat,  pater  a  filio.  Quanto  quis  amicior,  20 
tanto  inimicior  erit.  Ubi  ergo  consolatio,  ubi  quies  cordis?  Amovit  omnia 
et  dicit:  'In  medio  cum  estis  inimicorum,  ego  adero':  hoc  fundamentum, 
haec  petra.  Aspiciamus  ergo  hominis  cor  non  alia[?],  quia  cecidit,  non  euim 
stabile  est  aut  unquam  erit. 

Sequitur  altera  pars  concionis:  Quomodo  quisque  sorte  sua  contentus  25 
vivat,  et  quamobrem  omnes  suae  sortis  poeniteat.    Semper  quidem  natura 
sie  affecta  est,  ut  velit  aliud  quam  ad  quid  destinata  sit.    Hoc  Paulus  in 
i.eor. 7, 30.  Omnibus  epistolis  scriptum  reliquit,  ut  videant,  qua  sorte  vocati  sint,  maneant. 
Diabolus  eniin  Christianae  militiae  tyronem  non  peius  tentat,  quam  ut  fasti- 
dire  faciat  eum,  quod  incepit,  utputa  qui  in  matrimonio  degunt,  post  biennium  30 
Optant  celibatum  et  statum,  in  quem  vocati  sunt,  negligunt.    Ob  id  Deo 
non  serviunt,  ut  voluit.    Hinc  fit,  ut  et  monachi  subinde  vestem  et  habitum 
religiosum  i.  e.  cucullam  abiiciant.    Ita  sacerdotes  nonnunquam  dolent  se 
sacris  initiatos.    Hi  omnes  non  intelligunt.    Nemo  sua  sorte  contentus  vivit, 
'fertilior  seges  alienis  Semper  in  agris  etc."'^    Hoc  eciam  in  proceribus  eccle-  35 
siasticis  usu  venit:  Episcopi  non  funguntur  officio  suo,  nec  pastorem  agunt, 

10  2(m  3lanbe:  ps.  61.         17  quisquam         18  uihili  fit         32  ve.ste 

•)  Sßerfjl.  Anberg,  2uÜ)n%  aStteftoed)fel  I  8,5.  161.  163.  Porphyrii  Isagoge  III  1.3 
„rationale  et  mortale  constituunt  hominem,  rationale  et  immortale  Deum,  mortale  et 
irrationale  bruta  animalia".  II  13  „rationale  quidem  est  diff'erentia,  animal  autem  est 
hominis  genus".  ^)  Ovid.  de  arte  am.  I,  349:  „Pertilior  seges  est  alienis  Semper 

in  arvis". 


©exmone  ouS  ben  Sa'^ren  ca.  1514—1520. 


669 


quorum  maxime  interest,  qiiibus  lana  et  lac  oviiiin  curae  est:  pascat  gregem 
qui  velit.  Principes  quoque  non  subditorum  curam  gerunt.  Auditis  sacri- 
fitiis  et  nescio  quibus  actis  ceremoniis,  bis  putant  sese  offitio  suo  satisfoecisse. 
Sic  CoDSules  praetorcsqiie  urbium  et  niagistratus  snae  couditionis  tedium 
cepit,  qni  iu  haec  verba  proriimpunt:  si  Deo  auctore  semel  hoc  offitio 
defungi  licet,  posthac  satis  caute  milii  sie  j)rovidebo,  ne  unquam  in  istud 
munus  recidam'.  Non  sie,  mi  frater!  Sit  sua  quisque  sorte  contentus  ac 
ita  secum  volutet:  'O  Dens  omnipotens,  quicquid  mecum  statuere  voles,  sum 
obire  paratus,  fiat  tua  Semper  voluntas'.  Hinc  Paulus  ait:  'Nolite  plus  sapere  stöm.  12,3. 
quam  oporteat  sapere'.  In  una  fide  sumus  omnes,  alter  alterius  membrum: 
et  quemadmodum  in  nativo  corpore  membrum  merabro  servit,  ita  quoque  in 
mystico  fiat,  ut  quodvis  suum  habeat  actum,  ne  manus  pedum  offitio  fungentes 
imiversam  corporis  administrationem  turbent.  Q,uod  si  colonus  rebus  eccle- 
siasticis  est  intentus  aut  presbyter  negotiis  prophanis  aut  maritus  religioni 
inhiet  aut  caelibatiü,  aut  cuiuscunque  conditionis  fuerit,  si  suae  quemque 
sortis  pigeat,  vernin  ecclesiae  corpus  constare  non  potest.  Aeque  servit  Deo 
suarins  pastor  porcos  custodiendo  ac  sacerdos  celel)rando  saera,  modo  id 
susqne  deque  faciat.  Nam  calx  aeque  membrum  est  corporis,  licet  ]>lus 
laboret  ac  venter,  auris  et  caput.  Frateriia  charitate  ac  Dei  tiuKjre  opus 
est,  tum  cuncta  recte  geri  facile  possunt,  modo  suum  quisque  non  diinittat 
et  aliena  sequetur.  Petrus  in  sua  canonica  ait:  'Mnltiphariam  gratiam  (piam  i.>i3ctr.4, 10. 
accepistis  in  ministratione  invicem  nunisti-atc\  Non  qnaerite  aliud  extra  hoc, 
nou  conturbet  vos  furor,  nolite  peregrinari,  nt  siquid  novi  acciderit,  audire 
poteritis.  Dum  non  ox  animi  sententia  quid  nobis  eveniat,  fit  in  probam 
nostri,  qnia  omnis  in  bono  statu  existens  a  diabolo  lacessitur  et  incitatur, 
ut  retrahi  possit  ab  eo.  Dicit  enim  Petrus:  'State  firmiter,  nolite  peregri- i.*ctv.4, 12. 
nari'.  Dens  vult  ita  esse,  ut  exerceamur  per  ■'/.avMTiad-iai'^  pro  nihilo  tamen 
eum  habeamus,  \vh  foHen  '^i)m  ein  IIip)3en  fc^laljen.  Qui  vero  tentationes 
ferre  noluerit,  et  ex  pluvia  se  i'ecipiens  in  aquam  cadet  ac  ex  uno  Satana 
iu  gemiuos  incidet,  quia  in  vocatione  Dei,  id  est  tentatione,  non  mansit 
voluitque  in  coelum  conscendere  citra  afflictiones  et  non  profecit  hilum. 
Diceres:  'Quicquid  e  coelo  est,  vehementissime  inqiugnatur,  sicut  C'hristus, 
quem  pauci  admodum  sunt  secuti.  Iccirco  nec  ego  so(juar,  siquidem  resisten- 
tibus  non  praevaleo,  nec  persuadere  eos  possum'.  Absit.  Eo  accuratius  fre- 
(juentiusque  elaborandum  est  ac  letandum,  si  de  passionibus  C^hristi  ])ai'ticipare 
contingat,  tum  quoque  exultandum,  si  fi^-rre  Christi  crucem  fuerit  iucundum 
atque  in  suo  cuique  statu  permanere  libuerit,  ut  vel  tandem  l)eati  efficiamur. 

Fiat,  fiat. 

Nnllum  nomen  praeter  Christi  ad  coelos  evehit,  nullus  ut  Petrus  vel 
Paulus  coelum  scaudit,  sed  ut  Christianus. 


5  coepit 


670 


(Scrntone  au§  ben  3iQf)rcn  ca.  1514—1520. 


In  die  dedicationis  templi  sermo/ 

Siic.  i9,if.  Euangelhim  habetur  Liicae  19  de  Zaccheo. 

SUmma  huiiis  Euangelii  est:  Qiiibus  Christus  magni  ducitur,  continuo 
Ulis  omnia  sunt  nihil,  quibus  vero  Christus  nihil  est,  Iiis  continuo  omnia 
sunt  grandia.  Quid  autem  sit,  Christuni  aliquid  uihilve  esse,  ex  prae.senti  '■> 
Euangelio  a  Zaccheo  discimus,  cuius  aflFectus  erat,  ut  Euangelista  dicit, 
quod  quaerebat  videre  Ihesum  quis  esset.  Ideo  necessario  sequitur,  quod 
sublime  de  eo  sentiebat,  de  se  vero  omnino  nihil.  Deinde  gaudet  suscepto 
Christo.  Ideo  Christum  aliquid  esse  est  in  ipso  placere,  delectari,  desy- 
derare,  diligere,  magni  ducere  seque  indignum  eo  iudicare  et  non  querere  lo 
ad  liabendum  (quod  esset  praesumptuosum),  sed  ad  videndum  tan  tum,  ac 
omnes  eos  iudicare,  magnifacere,  praedicare,  ad  quos  ille  dignetur  declinare, 
atque  veluti  desperare  nec  unquam  praesumere  quod  ad  se  veniat,  licet  se 
paratissimum  sentiat  ad  suscipiendum  eum,  sed  contentus  sit  se  mirari  et 
prosequi  illos,  ad  quos  illum  viderit  ire.  Hic  pius,  huniillimus  affectus  et  is 
rectus  soluni  Christum  aliquid  iudicat.  Contra  Christum  nihil  esse  est  non 
in  ipso  delectari,  sed  in  seipso  et  in  Iiis  quae  sua  sunt,  immo  contemnere 
et  nolle  eum  desyderare.  Sed  sane  notandum,  quod  sint  diversi  modi  in 
Christo  placitum  habentes,  eum  cupientes,  reputantes.  Aliqui  carnaliter, 
curiose,  pueriliter,  secundum  suam  opinionem,  quales  illi  erant  in  Euangelio,  20 
qui  niirabautur,  quod  ad  hominem  peccatorem  divertisset,  cumque  eum  ad 
se  cuperent  ire,  quia  se  dignos  reputabant.  Hi  sunt  iniqui  et  impii  isti,  in 
quos  Propheta  in  psalniis  toties  invehitur,  qui  sibi  aliquid  videntur,  arbi- 
ti-antes  se  sapere,  intelligere,  bene  vivere.  Et  sie  per  Christum  i.  e.  gloriam 
Dei  suam  quaerunt  gloriam,  utputa  pro  suae  dignitatis  confirmatione  tantum  25 
liospiteni  habentes,  quasi  ideo  ad  eos  diverterit,  quia  digni  sunt,  et  iustifi- 
cantur  sie  in  opinione  sua  bona,  iiiagnificantes  eum,  ut  per  eum  magnifi- 
centur,  alioqui  eum  non  agnoscerent.  Proinde  si  minus  fit,  irascuntur  et 
murmurant,  videlicet  peccatorem  sibi  praeferri,  et  statira  prorumpit  infoelix 
illa  superbia  iuterior  in  iuditiuni  temerarium  vel  in  ostentationem  sui,  ui  30 
blaspliemiam  Dei,  cum  tam  pulchi-is  se  ornaverit  visitationibus  ac  bonorum 
operuni  condonationibus  prius.  Hi  ergo  Clu-istum  sie  quaerunt,  non  ut 
per  eum  salventur,  sed  ut  salvos  se  testificentur.    Non  auctoreni  iustitiae. 


24  Christum  et  gloriam         32  Hic 

')  S)te§  ift  bie  bon  2öjd)cv  unter  bcr  Sluffdjrift  Senno  de  indulgentiis  pridie  Dedi- 
cationis gcgeBfue  ^l^rcbigt  {].  33b.  I  <B.  94—99)  tiom  31.  Oct.  (rejp.  1.  ^){ob.)  1516.  Söergt. 
SSitdjtoalb,  5PdocE)§  ©ommlung  I  1  @.  XLIII-XLVII. 


©etntone  au§  ben  So^i'cn  ca.  1514—1520. 


671 


sed  testem  sanctificationis  suae  requirunt  ac  iam  per  hoc  meliores  sese  et 
superiores  eo  aestiniantes.  Deum  immortalem,  quanta  stulticia  est  iudicare 
proximum!  Hic  murniurant  omnes,  omnes  temere  iudicant:  tarn  communis 
pestis  est  temerarium  iuditinm  etiam  usque  hodie,  cuiiis  causa  est  coecitas 
nostra  et  ignorantia  sapientiae  in  mysterio  absconditae  sapientibus  et  reve- 
latae  parvulis.  Sunt  enim  stulti  et  crassi  sancti,  qui,  cum  insignes  defectus 
in  se  non  sentiant,  nullos  se  habere  autumant.  Ideo  tutiiis  est,  multos 
naevulos  in  se  habere  quam  nullos.  Nempe  cum  onmis  homo  mendax  ac 
vauus  coram  Deo  sit,  hi  soli  hoc  ignorant,  dum  sese  tales  non  sentiunt, 

10  ac  in  hoc  contenti  dicunt :  'Nihil  mihi  conscius  sum,  ergo  in  hoc  iustificatus 
sum',  et  cum  lioc  ipsura  peccatum  sit  omninm  horribilissimum,  sie  aliquem 
non  sibi  conscium  et  in  hoc  iustificatum  [esse]. 

Alii  Christum  quaeruut  spiritualiter  et  vere,  ut  dixi,  non  audent  eum 
ad  se  cupere  prae  nimia  sna  indignitate  et  illius  dignitate:  lioc  ipso  tamen 

15  eum  vehementissime  vocant,  per  negativam  fortissime  concludendo  affirniati- 
vam.  Sic  enim  Dens  quaeritur  dum  non  quaeritur,  laudatur  dum  non  lau- 
datur,  diligitur  dum  non  diligitur,  [petitur  dum  non  petitur,  pulsatur  dum 
non  pulsatur,]  dum  fugitur  ab  eo,  curritur  ad  eum.  Quae  omnia  in  Zaccheo 
mirabilissime  vides.  Neque  enim  modum  exactiorem  quam  hoc  loco  descriptum 

20  vidi  unquam.  Orationem  enim  veram  nullus  videt,  nullus  audit  nisi  unus 
Deus,  nee  homo  ipse.  Et  periude  cum  oratione  meutali  ac  cum  circulo, 
vini  indice,  usu  venit,  cogitationc  enim,  i.  e.  id  quod  petimus  est  velut  cir- 
culus.  Hunc  nos  Deo  protendimus,  qnando  petimus.  Hunc  optime  sentiraus. 
Sed  Deus  extra  omnem  cogitationem  fundi  desyderium  aspiciens  exandit, 

25  quod  petere  eum  non  audebamus.    Et  sie  verum:  Anima  quod  ])etit,  non 
petit,  et  quod  non  petit,  hoc  petit,  quia  nescit  quod  petit,  ut  ait  Christus 
etApostolus:  'Sicut  oportet  orare  nescimus'.    [Sic  S.  Monica,  ut  ait  B.  Augu- gj^^ 
stinus,  exaudita  est  secimdum  cardinem  desiderii  sui.]^    Exem])lum  Zaccheus, 
qui  petiit  videre  Christum  et  non  in  domum  invitabat,  sed  eo  ipso  maxime 

30  invitavit,  quod  patet:  siquis  eum  interrogasset,  velitne  Christum  in  domum 
suam  recipere,  respondisset  'utinam!''  Et  cum  alii,  qui  petiverunt,  non  sint 
exauditi,  non  miramur,  quia  dcsydcrii  cardo  non  petivit  Chi'istum,  sed  seipsos, 
ut  sancti  viderentur  ab  hominibus. 

[Corollarium.]    Proinde  nemo  presumat,  quod  recte  orare  vel  petere 

35  vellet,  sed  roget,  ut  doceatur  a  Deo  orare  vel  petere.  Hinc  superl)i  in  suis 
orationibus  [omnem]  diligentiam  sese  foecisse  putantes  securi  erunt,  non  ad- 
vertentes,  non  timentes,  ne  forte  malo  fundo  oi'averint. 


12  esse  fet)tt        17  —  18  petitur  —  non  pulsatur  £i3fcf)Ci;  20  viJit         21  honiine 

mentali  20  quid  petit  27—28  Sic  —  sui  Söfrfjcv  28  Zacchei  29  petit 
30  velit  ne         ;!4  Corollarium  Söfffjei;         36  omnem  Söfdjev 

')  August.  Confess.  V  8  „exaudiens  cardinem  desiderii  eius". 


672 


«Sermone  qu§  ben  Sff'^ren  ca.  1514—1520. 


Conclusio.  Patet  ex  Euangelio,  quod  adeo  Deus  solum  inquirlt  hominis 
interiora  et  cor,  ut,  siquis  omnia  foecerit  aiit  dederit  praeter  cor,  nihil  foecerit. 
eviict)w.23,  Sic  Prov.  4.  'Prebe  mihi  cor  tuum',  non  manum,  non  denique  corpus,  sed 
i.3Koi.4,4.5. cor,  mihi,  non  tibi.    Sic  etiara  in  Pentha.  Gen.  4.  'Respexit  Dominus  ad 

Abel  et  ad  munera  eius,  ad  Cahyn  autem  et  munera  eins  non  respexit'.^  s 
$cbv.  11, 4.  Quod  Apostokts  sie  exponit  Hebr.  11.  Tide  Abel  plurimam  hostiam  obtulit 
quam  Cahyn'.    Ecce  fides  discernit  inter  Abel  et  Cahyn.    Et  quanta  vis  sit 
posita  in  hac  re,  ex  contraria  displicentia  patet.    Nam  David  dielt  ps.  4. 
4, 3. 'Filii  hominum  usque  quo  gravi  corde?    Ut  quid  dlligitis  vanitatem  et  quae- 
ritis  mendacium?'  1.  e.  omnia  quae  sine  corde  offertis,  vana  sunt  et  men-  lo 
datia,  in  quibus  tamen  gloriamiui  ad  confusionem  vestram  per  cor  grave. 
qj(.9:,,  10. 11.  Et  alibi  ps.  94.  'Quadraginta  annis  proximus^  fui  generatloni  huic  et  dixi: 
Semper  habent  errorem  corde.    Ipsi  vero  non  cognoverunt  vias  meas,  quibus 
iuravi  in  ira  mea:  Si  introibunt  in  requiem  meam\    Quibus  verbis  liquido 
constat,  quod  sine  corde  Semper  erratur,  ira  incurritur,  requle  privatur,  vanitas 
querltur,  mendatlum  dlllgitur  [et  confusio  pro  gloria  quaeritur.  Nam  Hebraeus 
textus  sie  habet  sensum:  'Filii  viri,  ad  usque  quo  gloiiosi  estis  in  ils  quae 
ad  Ignoinlniam  sunt?    Dum  dlligitis  vanitatem  et  quaeritis  mendaciuni'.]^ 

Sic  dedlcatioues  delubrorum  in  ceremoniis  et  externis  operatiouibus 
signa  sunt  cordis  dedicandi  Deo.    Quid  [enim]  Deus  templum  slgni  curat,  20 
dum  templum  slgnati  non  habeat?    Quid  faceret  homo  homini,  si  quotannis 
in  negotio  alter  alteri  cautiones  et  taleas  aff'erret  et  scriberet  debita  et  facienda, 
nunquam  tamen  faceret?    Nonne  ille  slgnis  verbisque  [tandem]  pertesus  rum- 
peret  haec  omnia?    Certum  [enim]  est  lioc  homlnem  noUe  ab  homlne  ex- 
pectare  uec  sustinere  quldem  posse,  et  tamen  Deum  stultl  putamus  assidue  25 
sustinere  posse!   Icclrco  fit,  ut  plerumque  Deorum  templa  fulminibus  ferlantm-, 
et  crebrlus  quldem  quam  aedes  prophanae,  qula  hlc  vanlsslmis  slgnis  tantum 
irridetur  Deus  verlus  quam  colltur.    Et  si  hoc  templo,  quod  putamus  sacra- 
tlsslmum,  non  parclt,  quomodo  parcet  vero  templo,  nisi  resipiscat,  cum  id 
mlnae  slgnant,  q.  d.  cave  tibi  templum  vivum,  tibi  quldem  haec  machlnantur  30 
in  pernitle,  nlsl  te  dedlces  quoque  etc. 

Ad  Euangellum  revertar:*  ludael  Christum  desyderabant  ad  eorum 
iugressum,  alioqui  non  murmurasseut,  quod  ad  homlnem  peccatorem  diverteret. 
Cor  tamen  eorum  perversum  et  vannm  fult,  quod  Christus  vidit,  ipsi  minus: 
fuit  autem  tale,  quod  se  dignos  putal)ant  Christi  adventu,  ac  per  hulnsmodi  35 

1  quod  ideo  11  cor  prave  12  generationi  etc.;  evgärtjt  nad^  Söfc^er  IC— 18  et, 
confusio  —  mendacium  fiöfd^er  19  Dedicationes  Ecclesianim  fiöjc^cr  20  enim  Söfei^et 
2:J  tandoni  Söji^ev         24  enim  ßöjc^ev         26  i'eriuntur 

')  üei-gt.  oben  ^S.  G05.  -)  3«  tiefer  SeSart  bevg(.  oben  ®.  100.  513ergt. 

Psalt.  iuxta  Hebr.:  'Filii  viri  usque  quo?  incliti  mei,  ignominiose  diligitis  vanitatem, 

quaorentes  niendacium'.  *)  3?ci  ßbfd)cr  foigt  ein  ^afjn§,  ber  Ijiev  fcl)lt,  öcrgL  Sb.  I  96 
3.35-97,3.7. 


Sermone  nu§  ben  ^atjren  ca.  1514—1520. 


673 


Christi  iugressum  suam  dignitatem  probari  et  commeudari  voluerunt,  iit 
diceretur:  'Quanti  sunt  isti,  ad  qnos  tantus  ingreditnr!"  Sic  suam  gloriara 
et  suae  iustitiae  pompam  in  Christo  qnaerebant  et  quae  sna  sunt.  Nondum 
enim  vacni  erant  et  inanes  [in]  seipsis:  ideo  inde  oil'eusi  sunt,  quod  nou 
eos  gloi'ificavit  suo  ingressu,  diceutes :  'Mirum,  quid  ad  pcccatorem  divertit? 
Suut  hic  multi  iusti  tauta  gloria  dignissimi  et  peccatorem  prefert'.  Ecce 
quid  al)hoininanda  pliiLautia  occuhe  moh'tur?  quam  temerarie  iudioat,  detrectat, 
invidet.  Hic  Christus  in  signum  contradictionis  ponitur,  ut  eordium  cogitata  i'nc.  2, 3J. 
aperiat.  Quis  enim  eos  taha  eogitasse  asseruisset,  nisi  Cliristus  revelasset? 
Nec  ipsummet  cor  novit  se  talia  cogitare,  doncc  huius  sigui  coutradictioue 
reveletur.  Porro  Christus  non  venit,  ut  testimouium  perhibeat  vanitati,  ut 
approbet,  iustificet  et  glorificet  [iustitias  et  probitates  homiuum,  sed  ut  glori- 
ficet]  Pati'em  suum,  non  ad  gloriam  iusticiae  nostrae,  sed  misericordiae  et 
gratiae  suae,  ut  Apostolus  ait.  Ideo  non  potest  venire  ad  eos,  qui  se  dignos  Jit.  :i, 
et  iustos  putant,  sed  tantummodo  ad  miseros  et  misericordiae  cupidos  et 
gratia  indigos.  Sic  patet,  quod  simul  cupierunt  et  non  cupierunt  Cliristum, 
quia  concupiscere  isto  modo,  scilicet  per  seipsum  et  fincm  gloriae  suae,  est 
potius  non  concupiscere. 

Sic  Zaccheus  contra  Christum  non  cupiebat,  et  tamen  cupiebat.  Quod 
non  cupiebat,  patet,  quia  ascendit  tantum,  ut  videret  transiturum,  non  autem 
praesumebat  nec  optare  audebat  Christi  ad  se  ingressum.  Quia  se  indignura 
putavit,  vohiit  esse  contentus  eo  viso  et  latere  postea:  non  enim  habuit,  unde 
gloriosum  sibi  foret  Christum  ei  advenisse,  sciebat  sese  non  mereri  jirae 
caeteris  hominibus.  Quod  autem  cupiebat,  patet,  quia  gaudens  accepit  illum. 
Gaudium  enim  est  signum  praecedentis  amoris  et  cupiditatis.  Siquis  ipsum 
interrogasset,  velletne  Christum  habere,  respondisset  utique:  'Non  audeo  optare 
et  velle'.  UU  autem  respondissent :  'Utique  speramus  sie  futurum\  Videte 
ergo  profunditatem  cordis  humani,  cuius  veritas  tarn  intima  est  et  tarn  secre- 
tum  velle,  ut  nesciat  sese  nec  gaudere  velle,  sohimmodo  seutitur  et  vivitur 
[hoc  velle,  non  autem  elicitur.  Hoc  est  rectum  cor,  haec  sunt  interiora 
hominis].  Unde  dicit  Christus:  'Hodie  salus  huic  domui  facta  est'.  Huic, Suc  19, 9. 
inquit,  huic,  quia  haec  est  domus  mea.  Et  iterum:  'eo  quod  ipse  sit  filius 
Abrahae\  Ipse,  inquit,  non  illi.  [Ecce  ergo  quomodo  offenduntur  illi,  quum 
non  fecerit  ut  oifendercntur  ad  malum.]  Et  potuisset  Christus  hunc  Zaccheum 
occulte  ad  gratiam  vocasse,  sed  voluit  id  manifeste  fieri,  ut  illi  propriam 
suam  iustitiam  falsam  esse  agnoscerent  et  Zaccheo  similes  fierent.  Et  sie 
per  unius  exemplum  voluit  omnes  a  morbo  sanare,  licet  illi  abusi  sint  medi- 
cina  eiusmodi.  Unde  et  concludit:  'Venit  enim  filius  hominis  querere  etüuc.  19, 10. 
salvum  facere  quod  perierat'.    Nou  venit  glorificare  iani  iustos  et  salvos: 


4  in  fetitt        12  —  13  iustltks  —  glorificet  aii§  Söfcfjcr  ei-gänjt       16  indignos  Söftfjer 
29  gaucleat?  Söfdjer      30—31  lioc  velle  —  hominis  Söfc^ev       33—34  Ecce  —  malum  üä\ä)ix 
Sittl|er§  SBerfe.  IV.  43 


674 


(©erinoiie  oii§  bm  Sn^^en  ca.  1514  -1520. 


voluit  igitur  eos  offeudi  uoii  iit  caderent,  sed  ut  agnoscerent  seipsos,  quoniam 
pleni  erant  gloria  et  amore  sui. 

Et^  hoc  Vitium  quisque  mortalium  lialjet,  nisi  jier  gratiam  sanetur, 
et  fuit  ab  iuitio  muiidi  dnrabitque  ad  fiiiem  nsque,  qiiod  homo  qnaerit  in 
Omnibus,  etiam  in  Christo,  quae  sua  sunt.  Et  potissimum  hac  tempestate, 
s.sim.  3, 13.  cuius  raeminit  Paulus  ad  Timotheum,  ubi  popuhis  per  seductores  et  fabu- 
latores  indulgentiarumque  praedicatores  seducitur  et  ad  securitatem,  supini- 
tatem  et  oscitantiam,  Dei  crucisque  eius  obhvionem  adigitur,  cum  tarnen  vita 
uostra  perpetua  sit  militia,  qua  stertendum  nunquam  erit. 

De  indulgentiis  pauca. 
Primo  protestor  Papae  sententiam  omniuo  rectam  et  veram,  eam  saltem 
quae  in  literis  et  syllabis  iacet.    Secuudo  forte  verba  buccinatorum  sunt 
vera  in  aliquo  sensu,  sed  tameu  virtus  abest,  quo  minus  recte  dicantur  vel 
intelligantur.    Sciendum  est  itaque,  quod  poenitentia  est  duplex,  signi  et  rei.^ 
ßei  est  illa  interior  cordis  et  sola  vera  poenitentia,  de  qua  Christus  dicit: 
IJjl^'j'^'  l  j^- Toenitentiam  agite',  et  Petrus  Act.  2.  'Poenitemini  et  convertimini'.  Signi 
est  illa  extei'ior,  quae  frequenter  est  ficta  (cum  illa  interior  est  ficta  saepe), 
et  hec  habet  duas  illas  partes,  confessionem  et  satisfactionem.  Con- 
Sac.  5, 16. fessio  iterimi  duplex:  publica,  de  qua  lacobus  dicit:  'Confitemiui  alterutrum 
peccata  vestra'.    De  privata  nescio  ubi  scriptura  loquitur.    Neque  de  con- 
fessione  et  satisfactioue,  ut  nunc  sunt  in  usu.    Satisfactio  autera  illa,  de  qua 
auc.  3, 8  f.  Lucae  3,  est  totius  vitae  Christianae  offitium  et  generaliter  omnibus  imposita 
et  publica. 

Ceterum  indulgentiae  prerequirunt  contritionis  veritatem,  prodesse  autem 
possunt  tantum  ad  privatae  confessiouis  satisfactionem.  Et  timendum,  quod 
indulgentiae  contra  gratiam  cooperentur.  Nam  verus  poenitens  cupit  se  ab 
omnibus  conculcari  et  odio  esse  propter  suum  peccatum,  non  querit  indul- 
gentias  et  remissiones  poenarum,  sed  exactiones  potius  impositionesque 
poenarum.  Proinde  indulgentiae  sunt  praecisae  contraria  docendo,  scilicet 
fugam  poenae  et  satisfactionis. 

Finis. 

27  et  odisse 

')  33on  ijin  an  bt§  jum  ©rfjtu^  bietet  iJofd^er  eine  crtjeblid)  n[i)t)eicf)enbc,  nuSfüfjrltc^ere 
3lecenfion  bar.          ^)  Äergl.  August.  De  doctrina  christ.  I  2. 


(Sermone  ou§  bcn  3ol)rcn  ca.  1514—1520. 


675 


SERMO 

contra  vitium  detractionis.    M.  L/ 

Dlsponet  serniones  suos  in  iuditio  ps.  III.    Foelix  ille  et  vere ^.!f.  112, 5. 
beatus  vir:  in  iuditio  enim  dispouit,  quando  cogitat,  quid,  quomodo 
5  et  cui  et  quando  dicendum  sit.    Unde  hie  pessimum  illud  detractionis  vitium 
diseerpere  et  lacerare  studebimus.    Scicndum  itaque,  quod  omnis  detractor 
prinium  est  liomicida  mystice  et  peior  quidem  quam  corporalis.  Probatur, 
quia  homo  vivit  triplici  vita,  [scilicet]  corporali,  spirituali,  opinione  scu  nomine, 
iuxta  illud  'nomina  eorum  vivent  impeqietuum'.  Gladius  autem  detractoris  (qui  Sof.siv.  44, 
10  est  lingua  eins)  primura  interficit  vitam  nominis,  quam  forte  numquam  reddere 
potest.    Secundo  occidit  animam  eius  cui  detraxit,  quando  talis  ad  iram  et  in- 
vidiam  seu  odium  aut  aliud  peecatum  mortale  vel  ad  vindictam  per  retalionem 
detractionis  provocatur.     Et  si  hoc  non  fit,  tarnen  fieret  quantum  esset  in 
ipso:  misit  enim  iaculum  in  cum,  gratia  Dei  ei'it,  si  non  occiderit.  Vide 
15  Gabrielen!  de  Restitut.  Li.  4.  dist.  15."    Tertio  occidit  auditorem  suum,  eo 

quod  audire  detractionem  sit  peecatum  mortale,  probatur  ex  Psalmo:  'Domine,  «pf.  ir,,  1.3. 
quis  habitabit  in  tabernaculo  tuo  etc.?'  Respondetur:  'Qui  non  accepit,  i.e. 
consensit,  opprobrium  adversus  proxinumi  suum,  qui  non  egit  dolum  in  lingua', 
Hebraice  'qui  non  detulit  in  lingua  sua'.  Ergo  (pii  accipit,  non  habitabit  in 
20  tabernaculo,  i.  e.  Eeclesia,  sicut  ludaei  foecerunt  in  Christo.  Sed  nullus  non 
hal)itat  in  Eeclesia  nisi  peccator  mortalis.    Ve  illis! 

Secundo  suntfuriosi  tyranni  sine  misericordia:  ideo  nec  ipsi  misericordlam 
consequentur.  Quia  praeceptum  est,  ut  mortuos  sejieliamus.  Uli  autem  si  sunt 
sepulti,  effodiunt  et  foetorem  eorum  dispergunt  per  nares  terrae,  i.  e.  hominum. 
2s  Sic  Martha  prohibuit  cpiadridnanum  suseitari  loh.  11,  qnod  foeteret,  [etiam  300.  n,  39. 
Christum,]  illi  autem  non  sie.  Ve  illis!  Sic  Moses  praeccpit  ignominiam  ets.TOof. i8,6f. 
turpitudinem  matris,  sororis,  fratris  et  ceterorum  non  revelandam,  i.e.  peecatum 
et  defectum.  [Sunt  enim  öergtfftetc  ©djlangcii,  SScrratljcr,  2.^erIoffcr,  ^3i6rber, 
S)tc6e,  ©troter,  Sl)ranncn,  Seuffel  unb  aÜeö  Unglitcf,  ücvjlnciffclt,  ungläubig, 
30  5'Jeibl)arbt  unb  .Raffer.]  Et  per  hoc  repercutiuntur  illi,  qui  putant  verum 
esse  dicendum  et  excusationem  sibi  in  peccatis  fingunt,  quia  scilicet  tunc 
aliis  cavetur  et  ille  emenda))itur.    Fatue!    Ille  non  est  modus  emendandi. 

1  3tm  Dianbc:  Legantur  cum  iuditio  ps.  141  8  scilicet  Slifc^cr  11  ([TT  talis,  Söfii^er 
cjuoiiiain  talis  24  aures  terrae  25  etiam  (Jliristum  £öjrf)cv  28  Sunt  —  Raffer  nur 
'6et  Söfc^er         32  alii  caventnr 

')  i:ie§  tft  faie  SSb.  I  44  flg.  au«  SDfd)cr  mttget^eittc  ^U-cbigt  Dom  [1.  Wat'?l  1515. 
aSergl.  Sudjttcilb  a.  a.  €>.  ©.  XXXIX— XLIII.  ^)  Gabr.  Biel  In  qnartuni  Sententiaruni, 
Dist.  XV  ([u.  15  De  restitutione  l'amae,  ed.  Brixiae  1574  i)g.  469. 

43* 


676 


©crmone  nu§  bcn  ;5n"f)tfn  ca.  1514—1520. 


Sof).  ifi, 2. 'Non  reveles',  dixit  Moses.    Ideo  de  illis  ait  Dominus:  "A-^enit  hora,  ut 
omnis  qui  interficit  vos,  i.  e.  extinguit  iu  opinioiie,  qua  apud  alios  vivebatis, 
Sof).  18,  ig.arbitretur  se  obsequium  praestare  Deo\    Nunquid  Christus  suis  discipulis 
detra?:it  coram  Anna  licet  verum  dixisset?  Neque  ergo  veritas  excusat  neque 
falsitas,  sed  simpliciter  peccat  qui  detrahit. 

Tertio  svmt  stupratores,  quia  violant  synceras  mentes  per  maledicti 
seminis  infusionem  de  lingua.  Sicut  enim  verbum  Dei  est  semen  sanctum, 
quod  coucipit  anima  sine  violatione,  immo  ad  conservationem  virginitatis 
suae,  sicut  diva  virgo  Maria  filium  Dei,  ita  verbum  detractoris  est  semen 
Diaboli  spurium  et  adulteriuum,  corrumpens  animam  virginem  in  auditore. 
Sunt  similes  loquens  et  audiens  viperis,  quae  per  os  concipiunt  et  seminant.^ 
Wnttf).  3, 7.  Unde  patres  eorum  pessimo  nomine  Christus  et  Johannes  vocant  'progenies 
viperarum"  propter  illud  vitium. 

Quarto  sunt  verissimi  Diaboli.  Sicut  enim  Lucifer  non  ex  natura,  sed 
offitio  et  malitia  est  Diabolus,  ita  et  illi  non  natura,  sed  malitia.  Nam  nihil 
aliud  habet  Diabolus,  quo  tot  homines  perdit,  quam  detractionem  qua  detrahit 
Deo,  iusticiae,  Christo  in  anima,  cui  suggerit.  Et  ideo  vocatur  Satan  Hebraice, 
Diabolus  Graece,  detractor  Latine.  Et  imitantur  cum  qui  sunt  ex  parte  eins. 
Dffb.  12, 4.  Ita  Apoc.  12.  scribitur,  quod  tertiam  partem  stellarum  traxerit  in  terram. 
Quia  hi  sunt,  qui  pacem  fugant,  unde  scriptura  per  totum  vehementissima 
obiurgatione  illam  execratur.  Lege  dignissimam  reprehensionem  tanti  mali 
Scf.  ©ir.  28,  Ecclesiastici  28. 

Quinto  sunt  infideles  contra  fidem,  desperati  contra  spem,  tumidi  contra 
charitatem,  quia  non  credunt  fratrem  esse,  nec  fratrem  esse  sperant,  nec 
®nt.  5, 20.  diliguut  ut  seipsos.    Sunt  et  venefici,  ut  Apostolus  ait  ad  Gal.  5.  'Venefitia'. 

[Corollarium  primura.]    Vaniloquium  est  hominis  et  humana  ten- 
5)3j.  39,G.  tatio.    Quia  dicitur  in  ps.  38:  'Veruntamen  uuiversa  vauitas  vanitatum  omnis 
■iUrcb.  Snt.  horao  viveus'.    Et  Ecclesiastae  1.  "^Vanitas  vanitatum",  i.e.  homo,  'et  omnia 
aiüin.' 8, 20.  vauitas',  propter  ipsum  scilicet.  Et  Apostolus:  'Vanitati,  i.  e.  homini,  subiecta 
est  omnis  creatura',  et  ideo  ipsa  quoque  vana.    Sed  tarnen  homo  vivens  est 
[vanitas]  uuiversa,  cum  ipse  sit  causa  quare  alia  vana  sint,  quia  vanus  vane 
eis  utitur,  vane  intelligit,  vane  amat,  tanquam  sint  res  et  finis  ultimus,  cum 
sint  signa  rerum  et  media  tanquam  via  et  speculum.    Fit  autem  detractio 
primum  falsum  imponendo,  secundo  verum  occultum  publice  imponendo, 
tercio  verum  impositum  negando.    Vide  hic  Gabrielen!.^ 

[Corollarium  secuudum.]     Homo  mortuus  non  est  vanitas,  sed 
vivens.    Vivens  autem  est,  qui  secuudum  carnem  vivit  in  sensibus  sicut 
pecus,  quia  homo  mortuus  secuudum  carnem  iam  plusquam  homo  taliter 
143, 2.  vivens  est  filius  Dei  et  sicut  Angelus.    Sic  intelligitur  illud  psalmistae:  'Non 

11  qui       2-3  tiniidi        2G  Corollarium  pi-imum  fcljlt        27  dicitur  fel)It       28  omnis 
vanitas         30  fama,  £öf(ijer  vana         31  vanitas  feJiU         36  Corollarium  secundum  fef|It 
')  Plin.  hi.st.  nat.  X  169.  ^)  Gabriel  Biel  1.  c.  pg.  469. 


Sermone  nus  ben  Satiren  ca.  1.514—1-520. 


677 


iustificabitur  in  conspectu  tuo  omnis  homo  viveus',  sed  iiiortuus  tiintiuu. 
Sic  illud:  'Non  videbit  me  homo  et  vivet',  qviia  moi-tuus  carue  muudo  cruei- 2.TOoi.33,-'o. 
fixus  est,  tales  aiitem  videbuut  Deum.    Morere  ergo  vivificatus  spiritu  et 
Daum  videbis  et  non  eris  vanitas,  et  iustificaberis  coram  Deo. 

[Cor oll ar iura  tertium.]    Daemoniloquium  et  mortiloquium,  i.  e.  de- 
tractio  est  teutatio  diabolica.  Igitur  non  apprehendat  vos  nisi  tentatio  humana:  i.  Gor.  lo,  13. 
detractione  enim  tentat  Diabolus  Semper,  quia  est  Satan.    Si  ergo  stitlti- 
loquium  reprehendit  sie  Apostolus,  quid  putas  de  daemoniloquio?  ^.i- 

Sexto  sunt  venefici,  sicut  ait  Apostolus  ad  Galatas  5.  'Opera  caruis  öai.  5,  i9f. 
manifesta  sunt,  scilicet  Idolorum  servitus,  venefitia  etc.'  Conficiunt  enim 
venena  detractionis  et  incantaut  et  subvertunt  aures  audientinm,  ita  ut  is 
cui  detrahunt  apud  alios  nihil  praevaleat,  sicut  aliquis  maleficiatus  impeditur 
a  consecutione  intenti.  Nani  sicut  veneficae  possunt  serenitatem  temporis 
mutare,  quae  significat  gratiam  et  favorem,  ita  et  illi  infitiunt  suis  machi- 
nationibus  et  serenitatem  vertunt  in  turbinem  et  triste  tempus  inter  homines, 
ut  quae  prius  quis  est  amplexus  fovore  et  hilari  benevolentia  fatieque  Serena, 
post  venelitium  nubilo  et  difficili  riigatoque  vultu  renuit.  Aliae  veneficae 
impediunt  a  generationis  actu  et  praestringunt  vim  generativam,  sicut  qui 
alterius  doctrinas  viles  fatiunt  et  ad  peius  iuterpretantur,  ut  ab  aliis  horreantur 
et  non  admittantur.  Item  possunt  oculos  praestringere  et  sensus  fascinare, 
ut  appareat  bestia  qui  sit  homo.  Sic  fecit  Siba  ipsi  David  2.  Reg.  16  et  19,2.Siiiii.ig.i  . 
ut  non  potuerit  agnoscere  Miphiboseth  qualiter  debuerat. 

Septimo  sunt  serpentes  Eccle.  10.  'Si  mordeat  serpens  in  silentio,  nihil 'Caö.sm  10, 
eo  minus  habet  qui  occulte  detrahit'.  Et  sunt  similes  ita  ludaeis,  qui  Christum 
occiderunt,  quos  lohannes  Baptista  vocat  progenies  viperarum.    Similiter  et  »iattf).  3, 7. 
Christus.    Est  autem  natura  viperarum  quod  amputat  foemella  viro  caput 
in  coitu,  quo  inserit  caput  masculus  in  os  foemellae,^  et  postea  pulli  erosis 
matris  lateribus  atque  ita  mortuis  et  patre  et  matre  nascuntur  [seu  excidunt]. 
Sic  detractor  est  vipera  masculina,  audiens  est  foemina,  qui  miscent  rautua 
venena  contra  fratrem :  et  reliqua  mysteria  [tu  excute].    Sunt  etiam  in  hoc 
similes  immo  haeredes  proditoris  ludac,  qui  occulte  Christum  prodidit  et 
momordit:  de  quo  quae  dicuntur  horribilia  in  psalmo  108,  eadem  de  eins  ^Pf.  109. 
posteris  dicuntur. 

Octavo  sunt  suiipsius  condemnatores  et  iudices  iustissimi  eo  ipso  quo 
detrahunt.     Nam  quocunque  malo  sie  proximum  dilFamant,  eodem  simili, 
peiore  et  spirituali  seipsos  in  conscientia  et  coram  Deo  diftamant,  iuxta  illud 
Apostoli  Eho.  2.  'In  quocunque  enim  alium  iudicas,  teipsum  condemuas",  etatöm.  2, 1. 
illud  Euangelicum  Lucae  6.  'Nolite  iudicarc,  et  non  iudicabimini'.  Cuius  ratio  Suc  e,  37. 
est,  quia  si  falsum  narrat,  tunc  couvertitur  super  caput  eins,  exempli  gratia: 

5  Corollarium  tertium  feP       17  reniiuit    geuerationibus       23  Ecclj       28  nascuntur 
pulli.    2>ic  SBoi'te  seu  excidunt  fehlen        ÖO  tu  excute  ^d]ü 
Plin.  bist.  nat.  1.  c. 


678 


©ermone  au§  ben  3<if)ten  ca.  1514—1520. 


Si  mendax  de  proximo  dicat  'ille  est  superbus',  eo  ipso  se  testatur  esse 
su])erbumj  quia  illum  despicit  et  dediguatur.  Si  autem  verum  dicit,  non 
5.SDfoi.  16,20.  tarnen  vere,  sicut  iustum  iuste  facieudum  praecepit  Moses,  iterum  de  eo  vere 
et  iuste  dicitur.  Ut  si  dicat  'Ille  est  scortator',  hoc,  quia  non  vere  dicit, 
licet  sit  verum,  quia  non  loco,  cui  et  quomodo  debet,  dicit,  ideo  ipse  spiri- 
tualiter  scortatiu",  mittens  semen  verum  et  bonum  verborum  non  in  vas  debitum 
neque  loco  aut  tempore  debitis. 

Dispouat  ergo  quilibet  sermones  suos  in  tali  iuditio  et  sciat,  quia  idem 
dicit  Dens  de  eo,  quod  ipse  dicit  de  alio,  sive  bonum  sive  malum.    Et  vide, 
ut  quod  a  Deo  libentius  audias  ex  illis,  hoc  de  proximo  quoque  narra.  Unde 
SKiittf). 12,37.  dicit  Dominus  Matth.  12:  'Ex  verbis  tuis  iustificaberis  et  ex  verbis  tuis  con- 
Scrcin.23,36.  demnaberis',  et  Hiere.  23. 'Onus  erit  unicuique  sermo  suus'.    Ad  idem  Psal- 
37,  15.  mus :  'Gladius  eorum  iutret  in  corda  ipsorum',  et  iterum  Ps.  49.  '  Sedens 

50  20.  , 

(i.  e.  secure  sine  timore  Dei,  quasi  solus  iustus,  sicut  Annas  et  Cayphas  contra 
Christum)  adversus  fratrem  tuum  loquebaris.'   Sedent  enim  detractores,  quasi 
sibi  nuUorum  peccatorum  conscii  iam  quasi  sancti  siut,  staut  autem  iusti  et 
sancti,  tacent  peccatores,  sedent  autem  vere  soll  beati  cum  Christo,  sicut  eis 
pollicetur.    Uli  ergo  talem  gloriam  sibi  hic  arrogant,  sed  quid  sequitur? 
50, 21. 'Haec  fecisti  et  tacui,  existimasti  inique  quod  ero  tui  similis.    Arguam  et 
statuam  contra  te',  scilicet  tua  verba  contra  teipsum,  quae  sedens  adversus 
fratrem  tuum  loquebaris.    Sic  in  Euangelio,  quaudo  Pharisaei  de  Christo 
3oi).9,i6.24.  dixerunt:  'Non  est  hic  homo  a  Deo',  item:  'Nos  scimus  quod  iste  homo  pec- 
Süi).  7, 20.  cator  est'  loh.  9  et  cap.  8.  'Tu  Daemonium  habes',  et  'Testimonium  tuum  non 

8  l'i 

ffliatti)'.ii,'i9.  est  verum'.    Item  Matt.  11.  'Vorax,  potator  vini  et  publicanorum  sotius*, 
quae  omnia  retorta  in  suos  authores  vera  sunt. 

Iam  videamus  aliquas  poenas  eins.  Primo  soror  Mosis  lepra  percussa 
est,  quia  Mosi  detraxerat:  sie  percutientur  et  illi.  Secundo  lex  civilis  punit 
capite,  ut  patet  de  libellis  faniosis.  Tertio  [vide  exempla  varia  in  Vitis  Patrum 
et  in  Speculo  Exemplorum  Scripturae.  Unde]  vide  facetissimmn  ^sopum, 
qui  linguas  emit  [bis]  tanquam  carnes  pessimas  ac  optimas  omnium.^  Ideo  tarn 
5Pf.  52, 3.4.  vehementissime  in  Scripturis  reprehenditur  et  vituperatur.  Unde  Ps.  51. 'Quid 
gloriaris  in  malitia  tua,  qui  poteus  es  in  iniquitate?  tota  die  iniustitiam  cogi- 
tavit  lingua  tua,  sicut  novacula  acuta  foecisti  dolum'.  Detractores  enim  ita 
rem  [parant  et]  ornant,  ut  plurimum  verisimile  sit,  quod  dicunt,  exempli 
gratia  sicut  hic  Doech,  contra  quem  iste  psalmus  invehitur.  Ideo  habuit 
uovaculam  acutam  et  penetrantissimam  usque  ad  persuasionem  detractionis 
linguae,  (piia  viderat  David  apud  sacerdotes  et  ])anes  et  gladiuin  ei  datum, 

i.©nm.2i.22.  sicut  Icgitur  1.  Reg.  21.  et  22.    Ex  quibus  arguebat,  quod  coniurasset  Achi- 

3  fiendum        12  Bonus  erit        15  et  adversus  16  nullo  peccatorum    stant  enim 

28—29  vide  tiS  Unde  fef|lt  30  bis  Söfdjer  32—33  qui  —  acuta  fef|It,  bafür  nur  etc. 
34  parant  et  fc^It         36  penetratissimam 

Vita  Aesopi  ed.  Westermann  ca^j.  9. 


©ermoitc  aug  beit  3af)rat  ca.  1514  —  1520. 


679 


melech  cum  Davide  contra  Saulem.    Unde  dicit  hic,  quod  ideo  fuit  poteiis 

in  iiiiquitate,  i.  e.  praevaluit  persuadere  et  non  obtusam  liiiguam  habere  debet, 

quasi  tantummodo  lambat,  sed  acutissime  excitavit  Saulem.    Siniili  modo 

Siba,  ut  Miphiboseth  vere  et  credibiliter  odiosum  faceret,  dixit  eum  dixisse: 

'hodie  restituet  domus  Israel  reguum  patris  mei  mihi',  quod  fuit  valde  veri-2.eom.i6,3. 

simile,  quia  uepos  fuit  Saulis,  et  jjraevaluit  Siba  et  credidit  David  malum. 

Ita  fatiunt  maledictae  illae  furiosissimae  furiae  omuibus  quibus  detrahunt. 

Unde  Ps.  100.  'Detrahentem  secreto  proximo  suo,  hunc  persequebar'.    Sed  ^Pf.  loi,  s. 

heu  nunc  hoc  vitiura  furit  et  per  omnes  Ecclesias,  plateas  et  angulos  horri- 

biliter  grassatur  et  quanto  altioris  gradus  homines,  tanto  foedius  et  literis 

et  verbis  sese  infestant.    Sed  nolite  sequi  eos,  sint  praelati  nostri  oflfitio,  non 

exemplo.    Sit  autem  exemplum  prudentissima  foemiua  Monica,  de  qua  scribit 

filius  eins  Divus  Augustinus  Ii.  9  Confessiouum/  quod  admirandac  gratiae 

fuit  contra  hoc  malum  iuter  homines  nocentissimum.    Sic  monent  Esaias  2.  Scj.  2,4. 

et  Micheas  4.  'Couflabunt  gladios  suos  in  vomeres  et  lanceas  suas  in  falces',  swi*.  4, 3. 

illi  autem  econtra,  i.  e.  liuguas  suas  malas  et  nocentes  in  bonas  et  utiles. 

Sed  nunc  eorum  excusationes  videamus.    Prima:  Detrahentes  dicere 
soleut:  'hoc  non  dico,  ut  ei  detrahere  velim,  ^d)  h'itt  nit  3CU  naf) 

gefagtt  l^aficn'.  Hi  sunt  Khetores  belli,  qui  colore  rhetorico  id  negant  dicere 
se,  quod  tameu  maxime  dicunt,  [et  negant  se  eo  modo  dicere,  quo  tameu 
dicunt].  Non  eos  hoc  excusabit,  quia  'disponet  iustus  sermones  suos  in 
iuditio',  videt  quo  motivo,  qua  necessitate,  cui,  quomodo  et  qiiis  dicat.  Si 
enün  solum  ex  otio  aut  abundantia  cordis  lioc  agit,  caveat  sibi,  ne  iuxta 
proverbium  Cacodaemonem  super  postes  suos  pingat.  Sua  sponte  se  ex- 
hibebit  [eij,  qui  extenuat  suum  peccatum  et  excusat  se  in  peccatis  et  pingit  sibi 
Daemonium  meridianum  et  angelum  lucis  sibi  ipsi  facit,  cum,  etiam  si  onuieiu 
diligentiam  adhiberet  et  ubique  crucem  piugeret  et  Semper  in  timore  Domini 
diceret  et  ageret,  vix  angelum  Satanae  translatum  elfugeret.  An  putas  quod 
Christus  eciam  coram  Anna  non  potuisset  de  discipulis  dicere  ita  et  melius  zoi).  is,  ly  ff. 
quam  tu?  et  tarnen  tacuit  eciam  quaesitus:  tu  autem  elfundis  eciam  non 
interrogatus.  Alii  sibi  in  hoc  applaudunt,  quia  dicunt  se  veritatem  dicere. 
Sed  si  omuis  veritas  dicenda  est,  cur  non  confessores  confitentium  peccata 
publicant?  Et  quare  tua  non  publice  loqueris,  cum  et  ipsa  vera  sint?  Sicne 
diligis  proximum  tuum  sicut  teipsum?  Eins  defectus,  quia  veritas  est,  putas 
non  oportere  tacere,  tuos  autem  putas  oportere?  Vide  quam  pulchre  teipsum 
condemnas  et  probas  te  contra  Domini  mandatum  agere.  O  maledictae  istae 
linguae!  Non  sufficit  malum  agere,  (juin  eciam  laetentur,  cum  malefoecerint. 
Nonne  et  verum  fuit  discipulos  a  Domino  fugisse?  nihilomiuus  tarnen  Dominus 
tacuit.    Larva  ut  quid  tibi  palpas  ad  perditionem?  Recte  ergo  Ecclesiasticus: 

3  laudabat,  Söf(|er  laniLat      4  Sila      5  düums  fc[)U      6  Sila      17  3t.  9{.  Detralientium 
excusationes.       19  Hic       20—21  et  —  dicuut  fcfjlt       25  ei  fefjlt       27  ubi       33  Sicne 
')  August.  Conf.  IX.  9. 


680  ©ermone  ou§  ben  3a"f)«it  ca.  1514—1520. 

Scf.  ®ir.  19/Audisti  verbum  ad  versus  proximum  tuum?  commoriatnr  in  te,  sciens,  quoniam 
te  non  disrumpet\  Sic  vidisti,  sensisti,  illi  auteni  uou  sie,  quia  putabaut  se 
rum^ji,  si  uon  evomereut. 

5.93!ü(.i6,2o.         Deinde  dicit  Moses:  'quod  iustum  est,  iusle  exequaris'.    Ita:  quod 
verum  est,  vere  dicas,  quod  sanctum  est,  sancte  tractes.    Alioquiii  magis 
peccas,  dum  veritatem  false  narras,  sicut  magis  peccaut,  qui  sanctum  pro- 
mpt. 89, 15.  phane  tractant  et  iusticiam  iniuste  exercent,  quia  'iusticia  et  iudicium  prae- 
sCMii,  7.  paratio  sedis  eins'.    Sic  Veritas  et  iuditium  opera  manuum  eius"",  [Psal.  110.] 

Scrciii.23,28.  Sic  'disponet  sermones  suos,  supple  veros,  in  iuditio."  Hiere.  23.  'Qui  habet 
sermoueni  meum,  loquatur  sermonem  meura',  i.  e.  veritatem  vere.  In  eo  quod 
dicit  'sermonem  meum',  excludit  falsa,  quae  alias  vocat  dolos,  opprobria  &c., 
quia  talia  sunt  indigna  vocari  sermones.  Non  tamen  sufficit  sermones  dicere 
nisi  in  iuditio  dispositos :  sie  et  omnia  opera  &c.  Quo  fit,  ut  omnis  detractor, 
si  falsum  dicit,  peccat  mortaliter  contra  illud  mandatum  'Non  falsum  testi- 
monium  dices'.  Si  verum  dicit,  quia  ut  detractor  dicit,  i.  e.  non  vere,  peccat 
contra  secundum  mandatum  'Non  assumes  nomen  Dei  tui,  i.  e.  veritatem  (hoc 
3o().  14, 6. enini  est  nomen  Christi,  sicut  ipse  dicit  [in  Euangelio]:  'Ego  sum  veritas') 
in  vanum'.    Ergo  multo  magis  non  sumas  false. 

Quid  ergo  est  veritatem  dicere,  quam  eam  eo  loco,  tempore  et  causa 
et  quomodo  debet  dicere,  et  hoc  est  iuditivun  veritatis.    Unde  Apostolus 
Eoi.  4,  6.  Tiniotheo  praecipit,  ut  omnes  sermones  eins  sale  conditi  sint.    Non  ergo 
sufficit  veritatem  dicere  ad  vitandum  peccatum  &c. 

Tertii  sunt,  qui  dicunt  se  talia  agere  ideo,  ut  publicentur  et  emendentur 
talia,  quae  vera  sunt.  Respondetur  illis:  Iste  non  est  modus  emeudandi, 
sed  Semper  timendum  illud,  ne  sine  iuditio  dicant.  Nam  qui  vult  emendare 
fratris  peccatum,  habet  regulam  in  Euangelio,  quam  si  contemnit  aut  pru- 
dentius  se  agere  putat  quam  Christus  docuit,  quantus  quaeso  iste  fatuus  est! 
Nihil  proficiet,  quia  secimdum  sensum  carnis  suae  agit  et  errat.  Videat 
autem,  an  eo  loco,  ei  personae,  eo  fine  dicat,  quae  possint  iudicare  se  causa 
emendatiouis  et  non  potius  novae  relationis  aut  otiose  fabulationis  gratia 
loqui.  Tolle  otium  et  fabulas  et  paucissimos  videbis,  qui  propter  emendanda 
peccata  proximi  recitent. 

Quarti  sunt,  qui  Daemonium  suum  et  angelum  Satanae  sibi  auro  coro- 
nant  et  vestiunt  et  miro  splendore  illustrant,  diceutes,  se  dicere  j^eccatum 
fratris,  ut  alius  caveat  cum.  Hoc  habet  eximie  specieni  pietatis  et  maxime 
fucum  charitatis,  ideoque  est  aureuni  et  solare  meridianum  Daemonium,  quia 
scilicet  volunt  commoiiefacere  alium.  Sed  quid  contra  hacc  possumus  dicere? 
non  possumus  negare,  quin  hoc  quandoque  summe  sit  nccessarium,  quia  sie 
Augustinus  et  Doctores  contra  Hereticos  foecerunt,  sie  Christus  contra  Phari- 

1  cum  moriatur  8  Ps.  110  fc^It  11  &c.  frfjtt  13  &c.  fel^lt  17  in 

Euangelio  fcIjU  2.5  dicat  27  quantus  quaeso  futurus  est  33  Quanti  sunt  Satau 
vabivt,  urf^Jxünglid)  luofil  Satanae        35  specimen 


©ermotic  au§  beit  Saferen  ca.  1514—1520. 


681 


saeos,  sie  Apostolus  contra  pseudapostolos.  Magmim  habent  hic  [)atro- 
ciniuni,  sed  videant,  ut  sint  tales  quales  illi  fueruut  et  ea  necessitate  fiaiit 
eoque  motivo,  eis  persouis  &c.,  hoc  est  iuditium  nou  praetermittant. 

üude  sex  sunt  niodi  detractionis,  de  quibns  [videatur]  Beruliardus  in 
Quadragesimali  Serni.  23.  et  de  llestitutione  [honoris]  Serm.  36.  Art.  3.  ubi 
dicit,  quod  detractor  est  Daemoniacus  ille,  qui  in  monnmentis  morabatur,  i.  e.  »Jmc.  5, 5. 
in  gutturibns.  'Sepulchrnm  enim  patens  est  guttur  eorum'.  Cor  eorum  est  in  SKum.  3, 13. 
ore  et  gnttnre  eoruni  et  sunt  uilül  nisi  lingua  et  guttur.  Ille  anteni  habuit 
legionem  Demonuni:  tot  habet  in  gnttnre  Deniones  qui  detractor  est.  Unde 
Bernhardus :  'Detractor  et  libeus  detractorum  auditor  uterque  Diabohui)  habet, 
ille  in  lingua,  hic  in  auribus'.^  Unde  lingua  detractoris  est  lingua  Diaboli, 
quia  sicut  lob  40.  scribitur  unil)ilicus  carnis  et  lumbi  viroruni  ipsius  esseOii-'f)  40, 11. 
propter  concupiscentiam,  ita  quodlibet  meml^runi  inique  fatiens,  sicut  contra 
Christus  habet  membra  suorum.  Ergo  vere  illius  lingua  est  Diaboli,  huius 
auris  est  eiusdem.  Nihil  instius  est  a  Deo  quam  ut,  qui  propriam  foeditatem 
et  stercus  non  volunt  cousyderare  ut  purgentur,  naribus  et  dentibus  impingant 
in  aliena.  Nam  omnis  detractor  nihil  aliud  agit  nisi  quod  dentibus  molit 
oleta  hominum  et  naribus  suis  culos  eorum  observat  veluti  sus,  unde  stercus 
homiiiuni  maxime  omnium  animalium  foetet,  sed  super  hoc  Diaboli  assoveta^ 
[Seuffclö  S)rccE].  Quid  ergo  iuvat  te  stercora  aliorum  circuniferre  et  teipsum 
in  eis  foedare  atque  odoreni  pestiferuni  S])argere?  Bonus  enim  odor  est  bona 
fama,  natus  de  unguento  ab  extra  dato:  malus  odor  est  mala  fama  de  ster- 
core  ab  intra  nato.  Detractor  autem,  etiamsi  homo  occulte  ponat  stercora 
sua,  non  siuit  occultum  esse,  sed  potius  voluptati  est  ibi  se  immergere  et 
volutari  in  eo.    Ex  haec  voluptas  sua:  ideo  Dei  iuditio  melius  nihil. 

Haec  sunt  inhonesta  nostra,  quae  Apostolus  dicit  1.  Cor.  12.  nos  abun- i.tor.  12,33. 
dantius  honorare,  quia  libenter  abscondimus  peccata  nostra.  Detractor  itaque 
circumfert,  molit  et  habitat  in  stercoribus  sicut  upupa  Semper  olfatiens,  ut 
si  quis  videret  aliquem  se  stercore  foedantem,  diceret:  (£cl)ct  tüie  ^ott  fic^ 
ber  befcfiif^cn.  Cui  optime  respondetur:  ®a§  flt|3.  Quia  [vere]  comedit 
talia.  Unde  hoc  [est],  quod  peues  Ezechielem  4.  dicitur,  quod  panem  fecibus  ^cf.  4, 12. 13. 
humanis  pollutum  comedebaut.  Est  igitur  iniucunda  et  ingrata  avis,  quae 
strata  sua  foedat,  et  quidem  omnes  sumus  tales,  sed  foedior,  quae  aliena 
stercora  colligit  super  Stratum  sumu.  Unde  detractor  est  sterquilinium  homi- 
num et  ea  porta  Hierusalem,  quae  vocatur  stenjuilinii,  licet  invitis  hominibus.  atcf).  3, 13. 

3  &c.  fetjU         4  videatur  fcfjlt  5  lionoris  fc^tt      Slnftatt  ubi  dicit  —  illo  3.  6 

nur  de  Demouiaco  8  Uli  autem  habeut  15  est  fctjlt  20  ScuffcIS  ^xed  fe^It 

27  onerare         29  videre         30  vere  fefjU        31  est  fcljlt      Ibecibus        32  Söfdjci;  igitur 
inimuuda         33  quia  omnes         35  licet  timetis  liominibus 

^)  (Sine  beim  t).  33crnl)nrb  in  lievfdjicbcnen  gönnen  ftd;  finbcnbe  ©enten,;,  liergl.  3. 23.  cle 
modo  bene  vivendi  Sermo  XVII  nnb  de  consideratione  II  13.  äicrgl.  audj  23b.  III  101. 
-)  =  Asa  foetida. 


682 


©ermonc  aus  ben  ^a'^ren  ca.  1514  —  1520. 


ünde  cum  qiiilibet  iiostrum  habet  ventrem  plenum  stercoribus,  quid  nos  eciam 
extra  [vel]  externis  maculamus?  hoc  enim  corporaliter  nullus  est  qui  nou 
horreat  facere,  sed  causa  est,  quia  non  est  foris  nostrum  oletum,  ideo  cute- 
tenus  cousyderaixius  nos.  Ita  veuter  noster  est  conscientia  plena  omni  ster- 
core  et  foetore  peccatorum,  quam  quia  non  consyderamus,  sed  solam  tecturam  5 
et  pellem  externae  conversationis,  qua  ignoti  sumus  hominibus  quid  intus 
sinius,  ideo  maculamus  nos  oletis  aliorum,  ne  non  simus  ubique  immundi 
iutus  et  extra.  Hae  [enim]  sunt  pelles  terrae  Madian,  i.  e.  terrae  vEthiopum 
.'pnbnt.  3, 7.seu  camis  peccatorum,  et  teutoria  ^thiopum  Abac.  3.  et  tabernacula  Cedar: 
C)oi)ci.i,5.  non  autem  sicut  pelles  Solomonis.  Item  detractores  sunt  proditores  [25ei;=  10 
ratf)er] ,  quos  torquebit  tortor  Dei  i.  e.  Diabolus  inaeternum  quattuor  plagis 
mundi,  quae  sunt  dolor,  tristitia,  timor  et  fletus  in  Inferno.  Quare  fit,  ut 
omnis  detractor  horribilem  foetorem  habeat  et  eructet  de  maledicto  gutture 
et  ore  suo,  quo  incestatur  aer  undique.  Ergo  fuge  eum,  0  homo,  horresce 
illum  foetorem,  averte  oculos  ab  ore  eins,  quod  est  ille  graveolentissimus  la 
Avernus.'^  Est  enim  os  detractoris  vorago  inferni,  quae  spirat  infernalem 
Mephitin  ex  profundo  omnimii  fecum.  Et  finge  tibi,  cum  conveniunt  de- 
tractores, tunc  couvivium  eorum  est  depromere  aliquem  et  ponere  ante  se  in 
medium,  et  alternis  rictibus  lacerant,  sicut  caues  cadaver  [equi]  in  campo. 
Et  vere  canibus  similes  illi,  imo  fediores,  quia  illi  equum  devorant,  hi  autem  20 
effosso  cadavere  hominis,  quod  omnium  maxime  putret  et  foetet,  quod  erosis 
carnibus  et  tabifluis  nervis  ac  vermibus  interreptantibus,  quod  eciam  cogitatu 
horrificum  est,  invadunt  alternis  morsibus  et  in  carnem  et  vermes  furiosos 
et  maledictos  deutes  impingunt,  |)fful§e,  moustrum  horrendum  detractor! 
Scitote  autem,  quomodo  non  est  hoc  in  carne  tam  abhominabüe  fieri  coram  25 
oculis  omnium  quam  est  detractionem  fieri  in  conspectu  Dei  et  Divorum  et 
spiritualiter,  quia  spiritualium  et  corporalium  maxima  est  distantia.  Verissime 
autem  cadaver  est  homo  peccator,  qui  habet  peccatum,  qui  timc  sie  laceratur, 
quando  eins  peccatum  divulgatur,  quod  ipse  sepelivit  apud  se  in  conscientia 
3.a)!o(.  5, 2.  sua.  Unde  in  lege  Mosi  strictissime  prohibitum  est,  ne  quis  tangeret  morti-  3o 
cinium.  Hi  autem  etiam  lingunt  et  devorant.  Sicut  igitur  animal  illud  quod 
dicitur  Hiena,  de  quo  Plinius  37  ca.  10.  dicit,^  quod  noctu  vocem  hominis 
simulat  et  eo  evocato  iugidat  ipsum  et  pascitur,  effossis  sepulchris  mortuorum, 
cadaveribus:  ita  et  detractor  facit,  qui  si  non  detraheret,  moreretur,  quia 
pastus  eius  est  detractio,  evocat  etiam  [hominem]  et  occidit,  quando  aliquem  suo  35 
pestifero  vei'bo  ad  audiendum  ad  se  perducit.  Nam  auditor  etiam  detractoris 
maledictus  est,  quod  tamen  facit  simulando  vocem  humanam,  i.  e.  veram  et 
innocentem  narrationem  proponens,  sicut  supra  dictum  est  in  excusationibus 


2  vel  fcljlt  8  enim  fef|tt  10  SSerratl^cr  fe'^lt  17  memphitin  foecum 
19  equi  fefjtt         25  hac         35  hominem  fcf)tt 

1)  Verg.  Aen.  6,  201.         2)  ^lin.  hist.  nat.  X  105.  106. 


©ermone  qu§  beit  Satjren  ca.  1514—1520. 


683 


eoruni.    Sunt  eciani  detructores  de  numero  illorum  vagorum  institorum,  quos 

vulgo  J^nappfacf  vocamus,  portaDtes  nihil  aliud  quam  veuena  suae  pe.stiferae 

detractiouis ,  et  audeut  dicere  artem  suam  prudesse  ad  cautelani  eoruni  (]ui 

eniunt,  ut  caveant  ab  illis.    Quid  igitur  reniedii  est  illis  contra  hoc  vitiuni? 

ßespondeo:  uullum  scio,  quia  est  vehementissima  pestis.    Nam  nullus  homo 

potest  domare  linguam,  nisi  ({ui  oret  Dei  honitatem  et  illud  observet  omni 

qua  potest  violentia  et  diligentia,  ut  scilicet  inter  homines  ita  ambulet,  quasi 

oculi,  aures  et  sensus  eins  clausi  sint,  nec  aliquid  erit  peccatum  aut  malum, 

quod  se  videre  putet,  nisi  solam  suam  conscientiam  ante  se  statuat  et  caveat, 

ne  sibi  videri  iucipiat  aut  apparere  uUum  esse  peccatum  praeterquara  suum. 

Nisi  enim  quis  se  sie  ad  extremum  reflexerit,  vix  ad  medium  perveniet.  Si 

audierit,  si  viderit,  *Ecce  hic  fecit  istud',  mox  dicat  apud  seipsum  avertens 

se:  'Habeo  iam  aliud  quod  videam  quam  istud',  et  ita  iuxta  Psalmum  con- «(5(.  ss, 9. 

vertatur  ad  cor  ab  omnibus,  et  sie  tandem  loquetur  Dominus  pacem  super 

eum.    Figura  horum  fuit  loab  praestantissimus  militiae  princeps  et  qui  multa 

praeclara  et  insignia  foecerat  2.  Reg.  ult.,  perdidit  tarnen  laudem  inter  alios  2  eam.23.24. 

laudatos  Heroas,  ita  ut  mirum  sit  aliis  omnibus  numeratis  hune  solum,  qui 

plus  caeteris  egit,  taceii.    Sed  sicut  David  de  eo  dixit  'Occidit  occulte  per  i.Süit.2,5.:i2. 

insidias  et  dolum  duos  nieliores  se',  sie  detractor  Semper  occidit  audientem 

et  illum  cui  detrahit  nieliorem  se,  licet  sit  forte  in  aliis  virtutibus  praestans 

operarius.    Habuit  autem  gladium,  «jui  non  audiebatur  quando  exereretur, 

et  verberabat  inopinate.    Haec  super  detractione  sint  satis. 


De  Sancto  Bartholomeo.^ 

HOcest  praeceptum  meum,  loanuis  15.^   Item  Paulus  ad  Rho.  13. 3oi).  15, 12. 
'Nemini  quicquam  debeatis  etc.'    Leve  est  ergo  iugum  Christi  et  onus  iHöm.  13, 8. 
suaveMatth.il.   Quia  id  tantummodo  querit,  ut  unuscjuisque  ei-ga  proximum  TOntt(i.ii,3o. 
suum  habeat  cor  dulce  et  voluntatem  bonam,  (juae  sit  tam  vera  et  sine  Actione, 
ut  nec  propter  couimodum  suum  ardeat,  nec  propter  incommodum  extinguatur, 
nihil  inter  amicum  et  inimicum  discernens.    Quod  alio  loco  Paulus  l.Timo.  1.  i.sim.  1, 5. 
etiam  praedicat:  'finis  praecepti  cliaritas  de  corde  puro  et  conscientia  bona 
et  fide  non  ficta'.    Ficta  autem  est,  quae  diligit  tantisper,  quam  diu  non 


3  mortem  suam         14  ad  fe^It      Dominus  feljlt 

')  24.  3aig.  1.517?  ^)  l^ai  (flnutgcl.  ^oi).  15,  12  flg.  l)nt  nud)  bic  J^eftpoftiac  QxL 

3Uigg.  ^  15,  494.  ®cr  Iribentin.  3inbcj  Hcrorbitct  2üc.  G,  12  flg.  SDagcgcn  gicbt  (Sri.  2lib3g. 
63,  230  Suc.  22,  24  flg.  an. 


684 


(Sermone  ou§  ben  3at)ren  ca.  1514—1520. 


lim.  1,0.7.  leditnr.  Uiide  ibidem  sequitiu":  'A  quibuis  (|uidam  aberrautes  couversi  sunt 
in  vaniloqiüum,  volentes  esse  legis  doctores,  non  intelligentes  neque  quae 
loquiintnr,  neque  de  quil)us  affirmant'.  Nonne  audacissiraus  apostolus,  qui 
doctrinam  legis  Vaniloquiuni'  et  doctores  Vaniloquos'  appellat?  Sicut  etiam 
Tit.  1, 10.  alibi  facit  ad  Tituiu  1.  'Sunt  enim  niulti  etiam  inobedientes,  vaniloqui  etc.' 

i.Xim.  1, 6.  Quai'e?  *Q,uia,  inquit,  non  intelliguut  quae  loquuntur',  i.  e.  verba  legis,  quae 
docent,  non  intelligunt  quid  significent,  quia  finis  legis  Charitas.  Nihil  enim 
vult  lex  Omnibus  suis  praeceptis  ßnaliter,  quam  ut  homines  sint  invicem  suaves, 
amantes,  concordes,  in  bona  voluntate  etc.  Item  'nec  intelligunt  ea  de  quibus 
affirmant',  id  est  res  significatas,  quas  ipsi  aflirmant,  de  verbis  licet  false, 
nec  tarnen  ipsas  intelligunt,  quia  scilicet  docent  opera  legis  et  iustitias  carnis, 
quas  tarnen  non  intelligunt,  quod  et  ipsae  sint  signa  charitatis  et  verae  iustitiae. 
Goi.  2, 20.  Unde  Paulus  rursuni  dicit  Colo.  2:  'Si  ergo  mortui  estis  cum  Christo  etc.' 
Vide  quanta  cura  Paulus  laborat,  ne  secundum  elementa  i.  e.  literas  et  scripta 
hominum  vivamus,  quia  et  verum  est:  Ubicunque  docentur  doctrinae  et  vir- 
tutes  morales  et  non  simid,  immo  prius  praedicatur  Christus  fundamentiun 
virtutum,  necessaria  sequitur  deceptio.  Et  incipiunt  homines  fieri  scrupulosi 
atque  coufideutes  in  opera  sua,  aut  desperantes  de  iustitia  acquirenda,  quia 
nulla  est  virtus  aut  vita  bona  nisi  super  Christum  stet  aedificata.  Super 

.  eoi.3, 11.  ipsum  enim  lapidem  angularem  superedificati  sumus.  'Fundamentum  enim 
aliud  nemo  ponere  potest',  sed  tantum  superedificare.  Hoc  autem  superedifi- 
care  est  nos  ei  conformes  fieri  in  vita  et  passionibus,  fundari  autem  super 
eum  est  firma  fide  credere  in  eum.  Et  nisi  posito  fidel  fundamento,  super- 
aedificatio  super  eum  stare  non  potest  nec  fieri.  At  nunc  omnia  plena  sunt 
praeceptis  hominum,  et  ita  plena,  ut  Christi  noticia  nusquam  pene  sit.  Charitas 
quoque  nusquam,  quae  sola  praecipitm-,  quae,  si  adesset,  plus  fiiceret  quam 
illa  omnia.  Non  enim  timendum,  quod  is  occidat,  furetur,  mechetm',  detrahat, 
noceat,  immo  non  benefacienti  benedicat,  siquis  diligit  proximum.  Nam  et 
in  iure  canonico  hal)etur  omuium  canonum  haec  glossa,  quod  quae  pro  chari- 
tate  constituta  sunt,  contra  charitatem  militare  non  debent.  lam  fiicilius 
videas  homines  detrahere,  quam  ieiunium  frangere,  odium  niultorum  annorum 
nihil  est,  at  ovis  caseoque  statutis  diebus  vesci  omuium  est  maximum.  Hoc 
scilicet  servant  latrones  et  meretrices,  et  tamen  sancti  non  reputantur.  Chari- 
tatem autem  nec  religiös!  nec  sacerdotes  habent,  et  tamen  reputantm'  sibiipsis 
sanctissimi.  Alii  ieiunant  quo  ad  cibum  tantum,  potu  nihilomiuus  se  ingurgi- 
tant.  Quidam  ter  sese  replent  ante  et  in  die  et  post  diem  esurialem.  Alii 
sibi  ieiunia  eligunt  et  carnis  abstineutiam  certis  diebus.  Alii  templa  aedifi- 
cant  et  orationes  certas  ac  missas  instituunt.  Et  in  his  Omnibus  mirum 
quam  sint  inteuti.    Interim  au  proximus  fame  pereat,  niliil  soUiciti,  de  odio 


1 — o  5tnftatt  conversi  —  de  quibus  nur  etc.        5  etiam  —  vaniloqui  au§  ber  Vulg. 
crganjl         17  uecessarioV        35  iuiurgitaut 


©ctmone  nu§  bcn  ^aljten  ca.  1514—1520. 


685 


dimitteudo  multo  minus,  de  mutua  Servitute  nihil  apparet.  Alii  colligunt, 
ut  testamentum,  exequiae,  caeremoniae  et  huiusmodi  post  mortem  Salvent, 
@ot  geBe  ba§  e§  iDoII  gcratte!  et  dicimt:  '6all  ben  cin§  mt  fein  fel)I  Be= 
bengf enn  ? '  Haec  sunt  quae  rationem  habent  sapientiae  in  humilitate  et  electa 

.5  superstitione  i.  e.  bona  intentione  et  amplius  nihil.  Sic  sequeretur,  quod  rem 
DOstram  in  interitum  deberemus  ponere  et  super  nihilo  confidere?  Respon- 
detur:  Dens  ipse  rerum  creator  optimus  res  posuit  in  incerto  et  mutabiles. 
Tu,  pulvis,  quis  es,  qui  eas  vis  in  certum  et  in  infallibile  statuere?  aut  quid 
alienum  ab  homine  facit  homo,  quando  fallit  et  mentitur?    Securus  esto: 

10  Dens  ita  posuit  voluitque  nos  nihil  certum  habere,  sed  cum  rebus  et  hominibus 
tum  mutabilibus  tum  incertis  Semper  agere  semperque  nos  neutros  inter  haec 
vivere,  in  ipso  solo  firmiter  confidere.  Igitur  in  omni  negotio  ante  oculos 
statue  primum,  falli  posse,  quicquid  incoeperis,  nec  imo  cessandum  a  negotio 
quolibet,  sed  tautummodo  a  temerario.    Necessarium  enim  et  utile  seraper 

15  agendum,  sed  Semper  in  timore,  in  incertitudine,  ut  solus  Dens  sit  firmitatis 
nostrae  petra.  Bene  ergo  habet  et  illa  philosophi  sententia,  utiqne  experientia 
magistra  docti,  quod  amicus  diligendus  est  ut  inimicus  futurus  et  inimicus 
odiendus  ut  amicus  futurus.^  Ac  sie  neutra  et  media  via  incedendum,  ut 
non  nimiura  amico  adhereatur  atque  confidatur,  rursum  de  inimico  ne  nimium 

20  desperetur,  semper  memoria  tenendo  hominem  esse  hominera  i.  e.  mutabilem. 
Inde  enim  fit,  ut  qui  amico  nimis  confisi  fuerint  nimisque  revelaverint  secreta 
aut  praestiterint  offitia,  postea  gravissime  poenituerint :  rursum  qui  inimico 
uocuerint,  postea  recompensam  facere  non  potuisse  doluerunt.  Utrique  argu- 
untur  stulticiae  suae.    Sic  Christus  non  crcdebat  semet  hominibus,  quia  ipseSoi)  2,24.25. 

25  sciebat,  quid  esset  in  homine.    Unde  patet,  quod  gentiles  amicitiam  potius 
quaesierunt  vel  simulaverunt,  quam  possederunt,  quia  haec  non  est  nisi  in 
Deo.    Unde  Sapiens  'Misericordes  homines  multi,  fidelem  vero  virum  quis  ev>nri)>u.2o,e. 
inveniet?'   Hoc  est:  iusti  et  boni  misericordiam  consecuti  sunt  multi,  et  tarnen 
siint  infideles,  quia  instabiles.  Verum  ista  regula  non  ita  intclligenda  est,  ut 

30  proximus  minus  ideo  diligatur,  immo  eo  magis  diligatur.  Quod  tamen  miser 
et  fallax  sit,  et  optetur  ei  veritas  Dei  infallibilis  et  fidelis.  Solum  hoc  caven- 
dum,  ne  in  illo  nitatur  et  iactet  uUam  curam,  sed  in  solo  Deo.  Nam  qui 
sie  vult  cum  hominibus  conversari,  ut  non  fallatur  unquam,  aut  potius  non 
vult  conversari,  hic  certe  opus  habet,  ut  in  solitudinem  eat.  Sic  enim  poterit 

35  a  nullo  fixUi.  Quare  consilium  esto,  ut  qui  cum  hominibus  velit  tractare, 
tractet  ea  quae  vilipendit,  nec  multum  curet,  utrum  casu  cedant  aut  veniant. 
Aut  certe  ea  quae  vult  tractare  cum  hominibus,  vilipeudere  discat,  nihil 
curare.  Quod  si  omnino  de  tali  re  sit  tractandum,  quae  vilipendi  ncquit, 
nec  sie  quidem  sine  vilipensionc  eiusdem  aliqua  tractet,  sed  Domino  Deo 


13  imo;  ideo?  15  incertitudiuem  30  utro 
')  ©ic^e  oben  ®.  6G7. 


686 


(SetiTtonc  au3  bcn  So^tfn  cfi-  1514—1520. 


id  totura  commendet  et  orot,  ut  ipse  illud  ordinet  secundum  siiam  gloriam, 
non  secundum  nostrura  beneplacitum  aut  aestimatioiiem.  Haec  enim  pru- 
dentia  est  et  nonuulla  vilipensio  omnium  etiam  non  vilipeudendorum. 

Sequitur  historia  de  festo. 
Cuivis  Christiano  sufficiat  scire  D.  Bartholomaeum  unam  de  duodecira  5 
tubarum  Euangelii  fuisse,  quarum  praeconio  universa  ecclesia  Dei  est  illumi- 
iiata.    Caeterum  quae  in  legenda  sua  de  centena  genieulatioue  orationeque 
die  noctuque  aliisque  nugacissimis  nugis  referuntur/  aliis  relinquo  otiosis, 
quae  historiam  ipsam  mihi  fatiunt  suspectara.^ 


De  anhelantibus  ad  presbyteratum  aut  alium  magistratum  10 

Sermo. 

TOatti).  5,  IC.  ^^lo  lueeat  lux  vestra  etc.  Matt.  5.  Quieunquc  vult  ascendere  et 
K_J/(jui('umjue  iam  ascendit  ad  presbyteratum  aut  aliquera  alium  gradimi 
superiorem  populi,  ante  omnia  diligenter  probet,  ut  omuino  propter  iunctum 
populum  ascendat,  et  hoc  ipsum  etiam  non  nisi  proj^ter  Deum,  hoc  est 
ut  nihil  prorsus  tali  ascensu  quaerat,  quam  bonum  et  salutem  populi,  et 
hoo  ipsum  non  propter  ])opulum,  sed  propter  Deum,  ut  in  hoc  glorificetur 
Dens.  Caveat  ergo  omnibus  modis,  ne  propter  otium  aut  geniales  dies  ascendat, 
ut  nunc  passim  dicitur  presbyteros  habere  bonos  dies:  immo  si  habent  dies, 
quales  veri  sacerdotes  habere  debeut,  nemo  est,  qui  peiores,  laboriosiores  et  20 
inquietiores  habet  propter  curam  spiritualem  jiopuli.  Quod  si  non  habet 
tales,  iam  hoc  ipso  pessimos  habet,  quia  non  quales  debeat  habere,  habet, 
sed  otiosos,  divites,  voluptarios,  gloriosos,  e^rH(^§e  etc.  Nam  sie  et  Apostolus 
i.xim.  3, 1.  ait:  'Qui  episcopatum   desidei'at,  bonum   opus   desiderat'.    Quare?  Quia 

laborare  et  curare  spiritualiter  desiderat.    Et  eo  meliores  sunt  dies,  quo  illud  25 
opus  laboriosius,  id  est  melius  facit.    Qui  ergo  aliter  ascendit,  scilicet  ut 
propter  seipsum  ascendat,  ut  ocietur,  volnptetur,  ditetur,  honoretur,  hic  per- 


')  Legenda  aurea  ed.  Graesse  pg.  .541,  too  bon  if)iti  gctüf)mt  tvhh:  „centies  flexis 
genibus  per  diem  orat  et  centies  per  noctem,  angeli  cum  eo  ambulant,  qui  nunquam 
eura  latigari  nec  e.surire  permittunt."  (Sobtiel  33iet  ^ottc  auf  bicfc  (frjäljdinq  a(§  auf  eiue 
6mpfcl)(ung  creberrimas,  sed  bi-evissiiuas  orationes  habere  J)iugeU)iefon,  Seniiones  de  tem- 
pore ßrixiae  li')83  pg.  1<S2.  Sevmones  in  festivitatibus  Sanctorum  pg.  lOfx  ^)  93ergl. 
S3b.  I  79  flg.  luib  ßubcr?  I  47. 


©ermone  ou§  ben  So^tc«  ca.  1514—1520. 


687 


vertit  omnia  et  abntitur  suo  gradu  pessime,  quia  nullus  orclo,  nuUa  potestas 
est  propter  se,  sed  propter  iunctum  populnm,  et  lioc  ipsum  ad  Dei  gloriam. 
Quave  hic  Dominus  dicit:  'Vos  estis  lux  mundi,  vos  estis  .sal  terrae'.    Non  SKiitto. 
ait:  *Vos  estis  lux  vestri,  vos  estis  sal  vestri',  sed  aliorum,  scilicet  mundi 
et  terrae.    Et  hoc  duobus  similihus  probat:  'Nemo  aecendit  lucernam,  et  TOntti).  r., 
ponit  eam  sub  modio',  quia  ibi  luceret  tantum  sibiipsi  et  nulli  alteri.  Sie 
qui  sua  quaeruut  in  sacerdotio,  sibi  tantum  serviuut  et  abscondunt  lucem 
suam  sub  modio,  id  est  sub  seipsis,  sub  suis  commodis.   'Sed  super  cande- Wottt).  5, 
labrum,  ut  luceat  non  sibi,  sed  omnibus  qui  in  domo  sunt'.    Aliud  simile: 
'Civitas  non  potest  al)scondi  super  montem  posita',  q.  d.:  ita  nec  vos  debetis  sJinttf).  r>, 
abscondi,  cum  positi  sitis  super  montem,  id  est  super  me.    Item:  'Si  sal -UJnttfi. 
iufatuatum  fuerit,  in  quo  salietur?'    Et  lioc  nunc  clarius  exponit  dicens:  'Sic  ^Jinf»)- T', 
luceat  lux  vestra  etc."    Nota  itaque  verba  propriissime  posita.    Primo,  ut 
propter  liomines  luceant,  sed  non  ibi  standum,  inuno  ut  homines  lucc  sua 
ad  glorificandum  Deum  inducant.    Dicit  'lucere',  ut  videant  quidem  homines 
et  inde  aedificentur,  sed  non  inde  ipsi  glorificentur.    Non  enim  ad  seipsos 
ducant  opinionem  et  laudem  populi ,  sed  ut  glorificent  eum  qui  pater  est  '3nt.  1,  n 
hnninum,  a  quo  ipsi  facti  sunt  lumen.    Et  hoc  etiam  notandum,  quod  ait 
non:  'ut  audiant  l)ona  vestra',  sed  ait:  'ut  videant  bona  opera  vestra'.  Sunt 
autem  multa  genera  talium  hominum,  qui  lucent  et  ascendunt  einsmodi  gradus. 

Alii  omnino  seipsos  quaeruut,  sicut  dictum  est,  ut  otium,  dapes,  vestes  etc. 
habeant,  ut  provisi  sint.  De  bis  non  dicit  Apostolns,  quod  l)onum  opus  seu 
negotium  desiderant,  sed  bonuni  otium  et  bonam  quictem  quaerunt.  O  filii 
acediae  et  liomines  ignavi  sine  labore  et  prorsus  omninm  inutilissimi  et  iu- 
dignissimi,  qui  vivunt,  quippe  qui  occupant  locum  eorum,  qui  operari  et 
laborare  possent  in  vinea  Domini.  Tales  id  temporis  repleverunt  omnes 
ecclesias  et  monasteria  in  magnam  pressuram  populi  et  indies  magis  magis- 
que  multiplicantur.  Quinetiam  sunt  indocti,  ut  si  vellent,  non  possint  locum 
suum  exercere  et  ofifitio  fungi.  Igitur  rarissimi  sunt,  qui  ingrediantur  monastei'ia 
vel  ascendunt  sacerd(jtia  nisi  propter  victum  et  amictum.  Omnes  enim  prius 
quaerunt  vitae  sufficientem  provisionem,  quam  Servituten!  Dei.  Ac  sie  perpetuo 
manent  sicut  incoeperunt,  Semper  contenti  provisione  quam  quesierunt.  Hi 
fatiunt  ut  sacerdotes  Egyptii,  qui  prius  acquisitis  vitae  necessariis  incoeperunt 
philosophari,  ut  mendaciter  dicit  Aristoteles.^  Quasi  divites  bene  possint 
sapientiae  studiis  intendere,  cum  non  nisi  contemptores  rernm  et  pauperes 
Semper  fuerunt  philosophati ,  immo  hi  sunt  fuci  ignavum  illud  pecus,  qui 
devorant  mel  quod  apes  laboraverunt :  ipsi  autem  nolunt  mel  operari,  sed 
tantum  aliorum  opere  ignaviter  vivere.  Ita  illi  vivunt  aliorum  substantia, 
ut  exugant  populum,  ipsi  autem  ignavissimo  otio  toqient  aut  tepent. 

36  furi 

')  Arist.  Metaph.  I  1,  11.  „tjfqI  AXyvnToi'  cd  /ucix9i]fxc(Tiy.«i  7T(Jt5ro»'  xt^vM  avvtai)]' 


688 


Sermone  ait§  ben  ;3af)xen  ca.  1514—1520. 


Alii  vei'o  Incent  popiilo,  sed  proptor  seipsos,  non  iit  glorlficent  patrem 
qni  iu  coelis  est,  sed  seipsos:  snam  enim  gloriam  querunt,  nihil  solliciti,  an 
populus  proficiat  necne.  Hi  sunt  qni  sie  praedicant,  nt  ostentent  snum  In- 
genium, suam  scientiam,  suam  eloquentiam.  Sic  vivunt,  ut  favorem  undique 
aucupentur.  Quod  notatur  hoc  signo,  qnia  si  non  conscqnuntur  talcm  gloriam  s 
et  favorem  hominum,  sed  odium  vel  vilipensionem,  incipiunt  fastidire  gradum 
suum  et  ad  alium  locum  suspirant  vivere.  Si  enim  simpliciter  propter  Deura 
lucerent  et  propter  populum,  non  curarent  neque  laudera  neque  vituperium. 
Hi  itaque  non  otiantur  sicut  illi,  sed  tamen  opus  suum  perdunt  propter 
vanam  gloriam.  lo 

Alii  adhuc  subtilius  falluntur  vana  gloria,  qni  suam  gloriam  non  que- 
runt, ut  sibi  videntur,  sed  tan  tum  propter  populum  laborant  et  propter  sub- 
ditos.  Hos  enim  soluramodo  querunt  bonos,  beatos  et  honorabiles  facere, 
et  non  aliter  sunt  sibi  conscii,  quam  quod  pro  gloria  Dei  hoc  fatiunt.  Sed 
falluntur,  quia  occultissimc  suam  gloriam  querunt.  Quod  patet  inde,  quia,  is 
licet  non  querunt  a  suo  jwpulo  subdito  gloriam,  vellent  tamen,  ut  sui  sub- 
diti  tales  essent,  ut  ab  aliis  extra  suum  populum  et  ipse  cum  Ulis  laudaretur, 
delectans  scilicet,  quod  nulla  congrogatio  suae  similis  sit,  et  hoc  studio  et 
diligentia  sua  factum.  Non  habet  illum  communem  aifectum,  quo  omnibus 
hominibus  hoc  contingere  optet,  immo  illum  quo  omnes  alios  meliores  se  20 
fieri,  et  per  hoc  vult  sibi  et  suis  quod  uec  caeteris  annuit,  ut  de  suis  contra 
alios  gloriari  ])0ssit. 

Alii  purissime  Dei  gloriam  querunt  nec  ideo  videri  volnnt,  ut  hominibus  # 
placerent,  aut  ut  homines  aliis  placeant,  sed  ut  Deo  gloria  detur  soli.  Quod 

OTattt).  5,  IG.  si  queris,  quomodo  possimus  facere,  ut  homines  sie  videant  opera  mea  bona  25 
et  non  me,  sed  Deum  glorificent,  respondeo:  Etiam  si  non  posses,  adhuc 
tamen  potes  ita  velle  et  intendere  ac  illis  dicere,  ut  non  te,  sed  Dominum 
in  te  laudent  dicentes :  @l)  iDic  ein  gcicrtcr  unb  gcfdjtrftcr  man  ift  ba§!  @ott 
^)ab  lob  unb  cl]l'!  Si  qui  non  fatiunt  aut  capiunt,  quid  ad  te?  Nam  Dominus 
iussit  te  sie  lucere  et  intentionem  tuam  tantummodo  quesivit  rectam  esse.  30 

3Kattt).  .5, 14.  Haec  si  foeceris,  tunc  eris  sicut  civitas  super  montem  posita  i.e.  super 
magnam  insignemque  iustitiam,  ut  B.  Augustinus  exponit.  Quae  est  ista 
magna  iustitia?  Est  ea  quam  Christus  habet  et  pro  nobis  exhibuit.  Nam 
per  fidem  in  ipsura  efficitur  ipsius  iustitia  nostra,  et  edificamur  sujier  eandem 
Soi).  9,  fi.  sicut  civitas  super  montem.  Ipse  est  enim  lux  mundi,  per  quem  et  nos  35 
efificimur  lux  mundi.  Justus  ipse,  per  quem  et  nos  iusti  efficimur.  Sed  ecce 
quando  haec  praedicantur,  quod  Christus  sit  iustitia  nostra,  et  quod  nos 
sumus  lux  mundi?  Ergo  nec  lex  est  lux  mundi.  At  per  hoc  quando  Christus 
praedicatur,  licentia  peccandi  et  libertas  a  lege  servanda  praedicari  videtur? 

3J!attt).  r,,  17.  Sed  respondct  Christus:  *Non  veni  solvere  legem  etc.'  Matt.  5,  quod  ista  io 
doctrina  non  solvit  legem,  sed  docet,  quomodo  impleatur,  immo  docet,  quod 


3  osteiitant 


19  Nam  habet       34  perficitur 


38  Ac  per 


©erinoite  au§  beit  Sa^ltcn  ca.  1514—1520. 


689 


sie  impleatur,  quod  iiec  iota  aut  ullus  apex  pretereat.  Ubi  ergo  sunt  qui 
sie  implent?  enm  nos  non  soliiin  iinum  iota  aut  apieem,  sed  totara  legem 
preterire  sinamus,  aut  parum  aut  nihil  impleamus  aut  saltem  multa  iota  avit 
verba  non  faciamus  ?  Kespondet  Christus :  'Ego  veni  adiraplere  legem".  Solus 
5  ego  impleo  et  preter  me  et  ante  me  nuUus,  quia  nullus  sine  peccato.  Ideo 
ista  doctrina  non  solvit  legem,  sed  tollit  falsam  opinionem  de  lege  iam  im- 
pleta  per  vos.  Vos,  inquam,  putatis  implere  legem  et  ideo,  quando  auditur, 
quod  ista  impletio  sit  nihil,  statim  vultis  colligere,  quod  legem  solverim,  cum 
non  nisi  aliam  et  veram  impletionem  queram,  immo  afFeram.    Opinio  ergo 

10  illa  de  lege  servata  est  eradicanda,  et  docendi  estis,  quod  non  servaveritis 
legem,  immo  potius  solvistis  et  non  servastis.  Quia  oportet  eam  servari 
usque  ad  apicem  et  punctmii  mininium,  quod  vobis  est  impossibile,  quia, 
quamdiu  raanet  peccatum  in  vobis,  adhuc  non  est  impleta  lex.  Tunc  autem 
est  usque  ad  apicem  et  punctum  impleta,  quando  nec  punctum  peccati  in 

15  vobis  fuerit,  quod  in  hac  vita  non  fit,  quia  raanet  concupiscentia  contra 
legem,  quae  dicit:  'Non  concupisces'.  Hic  certe  non  iota  aut  apex,  sed  tota 
lex  solvitur,  quia  utique  concupiscimus  contra  legem.  Donec  ergo  et  vos 
purificemiui  ab  omni  peccato,  Interim  mea  fruimini  impletione.  Ego  enim 
non  concupisco.    'Quia  venit  princeps  huius  mundi,  et  in  me  non  invenit  Soi).  i4,  ac. 

20  quicquam',  id  est  nullum  peccatum.    Ego  enim  non  veni  solvere  legem,  sed  Wauiu  5, 17. 
adimplere,  et  sie  adimplere,  ut  neque  in  me  neque  in  vobis  maneat  unum 
iota  aut  unus  apex,  qui  non  fiat.    Sed  omnino  mei  similes  eritis,  mundi  et 
sancti,  sicut  lex  sancta.    Quare  'qui  solverit  unum  de  istis  mandatis  mini- TOaitij.  5, 19. 
mis'.    Ista  minima  sunt  illi  apices  et  iota,  id  est  quod  legem  usque  ad 

25  novissima  pimcta  servare  oportet.  Quales  sunt  qni  docent,  quod  lex  tantum- 
modo  operibus  impleatur,  ut  ludaei  et  superbi,  et  non  sit  necesse  de  internis 
motibus  et  concupiscentiis.  Nam  ut  dixi  grandia  et  magna  legis  et  crassiora 
sunt  opera  ipsa  foris,  sed  apices  et  iota  sunt  ista  subtilia  et  minuta  peccata 
prohibita,    Quia  lex  omnem  prorsus  concupiscentiam  et  odium  quodlibet 

30  prohibet.  Et  hinc  ludaei  fiunt  minimi  in  regno  Dei,  id  est  nulli,  quia  non 
docent  puritatem  cordis,  sed  tantummodo  puritatem  manus,  non  einbaut  legem 
tam  profunde  et  exquisite  usque  ad  minutissima  puncta  implere.  Ac  sie 
patet,  quod  lex  per  Christum  declaratur,  quod  sit  impossibilis  impletu  per 
nos,  quia  nullus  homo  est,  qui  non  concupiscat.    Quare  nos  venimus  solvere 

35  legem,  Christus  autem  venit  adimplere,  qui  solus  sine  concupiscentia  et  pec- 
catis  est  et  fuit  Semper.    Qui  sit  benedictus  in  saecula  saeculorum.  Amen. 


33  S3ieIIci(^t  quando  lex 


Sutl^etg  mtxie.  IV. 


44 


600 


(Setmonc  nu§  bcn  Sfo^rett  ca.  1514—1520. 


De  festo  Conceptionis  Beatae  Mariae  virginis  deque 
peccato  gentilitio/ 

PRimo  notandum  erlt,  quid  sit  peccatum  originale,  ut  intelligere  queamus, 
quomodo  diva  virgo  ab  illo  sit  praeservata.  Est  autem  peccatum  origi- 
nale omniuni  doctorum  consensu  carentia  originalis  iustitiac,  qua  per  primum  s 
peccatum  Adae  in  paradiso  puniti  sumus.  Quod  sie  intelligitur :  Adam, 
antequam  de  ligno  comederet,  erat  iustus  et  sanctus  a  Deo  creatus,  non  Habens 
in  se  aliquam  propcnsionem  ad  malum  nec  ad  superbiam  nec  ad  irara  nec 
ad  libidinem,  sed  ad  bonum  solum,  ad  castitatem,  mansuetudiuem,  cliari- 
tatem,  humilitatem.  Naturaliter  haec  faciebat  sine  nllo  respectu,  sicnt  nunc  lo 
natnx'aliter  possumus  videre,  audire,  bibere,  edere,  ambulare,  palpare,  loqui: 
tarn  facile  tunc  fuisset  servare  onines  virtutes,  quam  facile  est  videre,  audire, 
et  fuissent  omnia  bona  opera  cum  voluptate  et  facilitate  possibilia,  quae  nunc 
sine  magno  et  multo  labore,  tentatione,  periculo,  peccato  et  difficultate  non 
possumus  facere.  Quia  qualis  ipse  fuit  Adam,  tales  et  uos  ab  eo  geniti  is 
essemus.  Et  ideo  vocatur  originalis  iustitia,  quod  ab  origine  et  ab  usque 
patre  Adam  per  generationem  nobis  fuisset  congenerata,  sicut  visum  vel 
auditum  posset  aliquis  vocare  originalem.  Quia  sicut  fuit  in  Adam  et  Eva, 
sie  per  propagationem  nobis  quoque  congeneratur.  Et  quod  ista  iustitia 
i.3Ko(.  2, 25.  originalis  in  istis  fuerit,  patet  per  Mosen  dicentem  Gen.  2.  'Et  erat  uterque  20 
mulus,  Adam  scilicet  et  uxor  eins,  et  non  erubescebant  etc."  sicut  et  omnes 
alii  homines  ab  eis  nati,  atque  poterant  sese  nudos  sustinere,  quia  non  sentie- 
bant  malam  inclinationem  adinvicem,  sicut  nunc  omnes  homines  sentiunt. 

2.  Posteaquam  ergo  de  ligno  vetito  comedebant  et  peccaverunt,  statim 
illa  iustitia  originalis  periit  et  corrupta  est.  Tunc  in  eis  coeperunt  omnia  mala  25 
desyderia  puUulare  et  succrescere  ad  superbiam,  libidinem,  concupiscentiam 
carnis  etc.  Quia  quales  erant  Adam  et  Eva,  tales  sunt  omnes  filii  eorum. 
Quia  sicut  ipse  habuerat  carnem  peccato  infectam,  sie  omnes  filii  eins  ab  eo 
generali  habent  similem  carnem,  et  peccatum,  quod  in  parentibus  fuit,  con- 

14  sine  fetitt.  5poftiüe:  on  groffe  Ijarte  erfictjt  18  Quia  sicut  etc.  5poftitte:  ^enn 
tüic  je^en  unb  l^öven  ijnn  9lbam  unb  §cöa  ift  gctuefen 

1)  S;icfe  5prebigt  tjat  ®te|3f)an  SRotl)  in  Sut^erS  ^cftpoftiüc  üon  1527  [„3tu§tcgiitig  |1  bcr 
(fiiange  ||  Ucit  an  ben  furneini=  |]  ftcn  ^eften  t)m  gan:  ||  i3en  iure,  gcpre;  ||  bigt  bnrd)  1|  9JJatt. 
Sntfjev.  11  ©ebrucft  .ju  äBittcmbetg.  |1  M.  ü.  XXVII.  1| "  ^oL  m.  XV— XIX.  (frt.  SluSg.  ^  15, 
47  -  59.]  nnfgenomiitcn  in  bcm  bcr ''|h'cbigt  „9Int  tage  bcr  (^nipfengntÄ ''Jüarie  bcr  mnttcr  @otte§" 
angcfjängtcn  yibfdjnitt  „Üon  bcr  crbfnnbc".  ^Tiefer  ift  eine  im  2ßefcnt(id)cn  tDörtltcijc,  mitunter 
ctloaä  breiter  ausfü'^rcnbe  Überfeiuing  unfcrcS  tatetn.  Sci-teg,  nur  bajj  5.Rotl)  and;  au§  bem 
Sermon  üom  8.  2)ec.,  tuctd;cr  oben  ©.  625  mitgct£)eilt  ift,  einige  ©ä^e  eingefügt  t)at. 


©evmonc  aii§  bcn  ^a^i^cn  ca.  1514—1520. 


691 


generatnr  filiis  eorum.    Sicut  pater  leprosus  generat  ex  leprosa  matre  filios 
filiasque  leprosos  eadem  carne  qua  parentes.    Hinc  fit,  ut  omnis  homo  vivens 
ad  maliira  pi'opensus  sit,  sicut  scriptum  est  Gen.  6  et  8.    Hinc  promauant  i- s^'of- ^• 
tot  delicta  ex  priraogenio  peccato,  ut  sunt  homicidia,  adulteria,  fm'ta  et  in- 
finita  alia.    Unde  etiam  ideo  posset  dici  originale  peccatum,  quod  ipsuni  sit 
origo  omnium  aliorum  peccatorum.    Quia  omnia  peccata  veniuut  ex  mala 
inclinatione  cordis  nostri  dicente  Christo  Matt.  15.  'De  corde  exeunt  etc.^aitntiri. 15,19. 
Et  ca.  12.  'Ex  abundantia  cordis  os  loquitur\    Patet  ergo,  quod  peccatum  9!)iattt).i2, 34. 
originale  non  sit  aliud  nisi  tota  illa  malitia  et  propousio  mali,  quam  sentiuut 
omnes  homines  in  seipsis  tam  ad  superlnam  quam  iram  libidinemque  natam. 
Quia  talis  fuit  Adam  in  se  et  Eva  similiter  post  peccatum. 

3.  Nunc  statutum  est,  ut  nemo  salvetur,  nisi  fiat  purus  ab  isto  pec- 
cato.  Ideo  Dens  praecepta  dedit,  quibus  peccatum  hoc  prohibet  et  vult,  ut 
simus  rursum  iusti,  sicut  Adam  fuit  ante  peccatum.  Quare  quia  non  possu- 
mus  facere,  ideo  tradidit  Clu'istum  pro  nobis  morti,  ut  per  sanguiuem  suum 
nos  ab  isto  originali  peccato  et  omnibus  inde  provenientibus  liberaret.  Iccirco 
docet  nos  in  eum  credere  et  pro  gratia  invocare,  qua  tale  peccatum  purgatur. 

Sicut  dicit  Marci  ultimo:  'Qui  crediderit  et  bajitizatus  fuerit'.    Nam  eum  fflimc  lo,  iß. 
baptisamur  et  credimus,  gratiam  accipimus,  quae  contra  malam  propensionem 
pugnat  in  nobis  et  expugnat  peccatum  natalitium.    Tunc  incipiunt  bona  et 
honesta  desyderia  ad  Submissionen!  et  castitatem,  ad  mansuetudinem,  et  fiunt 
bona  opera.    Sie  scriptum  est  loanuis  15:  'Ego  sum  vitis,  vos  ])almites  etc^Sof).  15,5. 
Et  ad  hoc  dedit  syml)olum  fidei  et  orationem  domiuicam,  vit  nos  eottidie 
exerceremur  in  fide  et  oi'atione,  Semper  invocantes  eins  gratiam  contra  pec- 
catum natalitium.   Nam  quamdiu  vivimus,  non  sumus  sine  peccato  gentilitio, 
Semper  in  nobis  mala  de.syderia  manent,  quae  nos  ad  peccata  sollicitant, 
contra  quae  nos  pugnare  oportet.  Sicut  docet  Petrus  dicens  1.  Pe.  2:  'Cliaris- i.*otr.2, 11. 
simi,  obsecro  vos  etc.'    Ideo  Semper  exercendum  et  orandum  est,  usque  ad 
mortem :  tunc  enim  raortificatur  tota  caro. 

4.  Cum  dicitur  in  baptismo  originale  peccatimi  dimitti,  quomodo  ergo 
tu  dicis,  quod  remaneat  et  cum  eo  pugnandum  esse?  Respondet  Divus 
Augustinus:  'Dimittitur  quidem  peccatum  gentilitium  in  baptismo,  uon  ut  non 

sit,  sed  ut  non  imputetur'.    Sicut  Samaritauus  ille  apud  Lucam  c.  decimo,  suc.  10,34. 
quando  infudit  oleum  et  vinum  in  vulnera  semivivi,  non  statim  cum  sauavit, 
sed  in  stabulum  eum  posuit.    Ita  per  baptismum  omnia  peccata  tolluntur, 

2  parentes:  bex  9ki$fa^  beä  Sßcrgtc^eS  feP;  $oftiae:  Sttfo  Wxhm  \mx  aUe  Ijnn  unb  mit 
funbcn  gcBora  au§  unfern  funbigen  ettcxn  3  Gen.  6  et  8.  SSie  ^.poftiHe  ]i^xnU  bic  ©teilen 
au§  18  Sicut  dicit  etc.  «PoftiEe:  Sßetc§§  nic§t§  anber§  ift,  benn  ba§  (Suangenon  Isrcbigcn, 
Söie  er  ju  {einen  Süngevn  ^pxaä) :  ßSeljet  ^)t)n  u.  f.  tu.  19  credamus  22  Sic  scriptum 
est.  $Poftiae  giett  bafür  mit  breiterer  (finleitung  bie  ©teEe  ^of).  15,  1—8  25  sine  pecc. 
gent.  $oftiIIe:  on  funbe  27  Sie  MüÜc  cit«t  l^oUftönbig  1.  ^'etr.  2,  11  u.  12  30  Cur 
dicitur.  5)5oftiIIe :  Sie  Weit  35  posuit.  Spoftittc  fügt  l)in3u:  unb  lic§  ben  toixt  erft  feinet 
^jftegen       er  Wibber  ferne 

44* 


692 


©ermone  qu§  bcn  Sauren  ca.  1514—1520. 


sie  tarnen,  quod  Deus  non  imputat:  sed  non  ideo  non  sunt,  immo  sananda 
sunt  et  coepta  sanari.  Verum  in  morte  sanantur  absolute  omnia.  Ideo 
quoties  sentis  te  moveri  ad  impatientiain,  superbiam,  libidinem  et  alia  mala, 
toties  scire  debes,  quod  sentias  mortifera  vulnera  natalitiae  culpae,  quae  in 
carne  Adae,  unde  tua  propagata,  diabolus  inflixit,  et  mox  cogitare,  quomodo  s 
resistas  et  ores  Dominum  Ihesum,  ut  hoc  peccatum  non  praevaleat  tibi,  sed 
®ni.  5, 17.  per  gratiam  suam  vineatur.  Sic  Paulus  ait  Gal.  5 :  'Caro  concupiscit  ad- 
iRöm.  13, 14.  versus  spiritum  etc.'    Rho.  13. 'Et  carnis  curam  non  foeceritis  in  desideriis'. 

Qui  enim  sie  cum  vitiis  suis  pngnat,  huic  non  solum  non  imputatur  a  Deo 
[peccatum],  quantumlibet  in  ipso  vivat,  sed  etiam  coronam  merebitur,  et  ab  lo 
eis  liberabitnr.    Q,ui  vero  non  pugnant,  sed  consentiunt  eis,  ipsi  redeunt 
omnino  in  peccatum  gentilitium  et  fiunt,  quales  erant  ante  baptismum. 

5.  Hinc  surgit  questio  ultro  citroque  iactata,  quomodo  nunc  parentes 
generent  in  gentilitia  culpa  filios,  cum  tarnen  ipsi  sint  baptizati  et  natalitium 
peccatum  eis  remissum  sit  ?  Respondet  D.  Augustinus :  ^  'Sicut  granum,  quod  n 
est  sine  ariscis  et  siliquis,  si  in  agrum  spargitur,  non  progignit  alia  grana 
sine  folliculis,  sine  culmo  et  spicis,  ut  palam  oranibus  est".    Sic  docet  de 
oliva,  quia  ex  ipsa,  si  plantetur,  fructus  non  oliva,  sed  oleaster  nascatur. 
Ita  parentes  baptizati  non  generant  filium  sine  peccato  nativo,  licet  ipsi  sint 
baptizati  perque  baptismum  absolut!  a  labe  ingenita.    Et  ratio  tota  est,  quia  20 
caro  hominum  in  hac  vita  nunquam  puritati  absolute  restituitur,  ut  vacet 
a  mala  concupiscentia.    Quamobrem  parentes  non  possunt  concipere  gignere- 
^ßj.  51, 7.  que  liberos  sine  tali  concupiscentia.    Unde  et  propheta  ps.  50  dicit :  'Ecce 
enim  in  iniquitatibus  couceptus  sum  etc.'    Et  hoc  est  quod  B.  Augustinus 
dicit:  'Peccatum  originale  non  transfundit  propago,  sed  libido',  q.  d.  Si  25 
possent  sine  libidine  parentes  gignere,  nullus  in  peccato  originali  nasceretur 
filius.    Dominus  autem  tolerat  hanc  libidinem  propter  matrimoniuni  et  pro- 
paginem  hominum,  maxime  autem  propter  baptismum  et  fidem  Christi,  quia 
non  potest  in  hac  vita  plene  tolli,  et  cum  geueratio  sit  necessaria.    Ideo  in 
novo  testamento  virginitatem  praedicant  et  sublimiter  commendant,  ut,  qui  30 
vellet,  non  haberet  opus  ista  libidine,  sed  in  totum  extingueret  velotius  pec- 
catum natalitium. 


7  ^jjofttüc  gicBt  boÜftänbtg  (SaL  5,  16.  17  unb  Söm.  13,  13.  14  mit  bent  3ufa^:  2)a  bon 
mngftu  auä)  Befe^en  ba§  gon^e  ficfienbe  6atJttcl  3un  9{ömern  10  peccatum  fcf)U.  5poftiße: 
bie  junbe  17  omnibus  est.  3)ie  Spoftitte  exgönjt  bcn  ^ier  fefjtenben  Siac^fa^  unter  Semttjung 
bc§  ©a^e§  Ita  parentes  23  propheta.  5ßoftiIle:  ©abib         32  5PoftiIIe  fe^t  l^tnju:  ahn 

man  ft^et§  toot  h3a§  e§  ift 

August.  Sernio  294  Opp.  Venet.  1731  V  1191.  „Miraris  quare  peccator  nascatur 
de  semine  iusti:  non  te  delectat  mirari  quare  oleaster  nascatur  de  semine  olivae? 
Accipe  aliam  similitudinem.  lustum  baptizatum  pone  granum  purgatum:  non  adtendis, 
quia  de  grano  purgato  frumentum  cum  palea  nascitur,  sine  qua  seminatur?" 


©criiiDnc  oit§  bcn  Satjrcn  ca.  1514  —  1520. 


693 


6.  Hinc  nunc  ratio  est,  quare  Christus  voluit  de  virgine  uasci  per 
spiritum  sanctum  sine  viro,  ut  scilicet  non  contraheret  peccatum  originale, 
quod  naturaliter  consequitur  genituram,  ut  dixi,  in  omni  generatione  viri  et 
mulieris.    Unde  de  solo  eins  filio  dicitur:  'Benedictus  fructus  ventris  tui',  Cuc.  i,  42. 

5  quia  omnium  aliarum  mulierum  fructus  est  maledictus,  nam  in  peccato  con- 
ceptus,  ut  patet.    A  qua  maledictione  non  liberatur,   nisi  ad  beuedictum 
fructum  virginis  Mariae  copuletur,  quod  fit  per  baptismum  et  fidein  in  Christum. 
Ibi  enim  renascitur  in  alium  fructum  et  fit  spiritualis  Mariae  virginis.  Sicut 
loannis  3.  dicitur :  'Nisi  quis  denuo  renatus  fuerit  etc.'    Et  ob  eandem  etiam  "soii.  3, 3. 
10  causam  dicitur:  'Benedicta  inter  mulieres',  quia  nulla  tarn  sancta  est,  fuit^uc.  1,42. 
neque  erit,  quae  fructum  ventris  sui  pariat  beuedictum,  cum  nulla  concipit 
sine  libidine  et  peccato,  ut  supra  dictum  est  ps.  50:  'Ecce  in  iniquitatibus     51, 7. 
conceptus  sum'. 

7.  Cum  autem  et  Beata  Virgo  sit  ex  patre  et  matre  naturaliter  nata, 
15  voluerunt  multi  dicere  ipsam  esse  conceptam  in  peccato  originali.    Hi  hoc 

tarnen  omnes  consenserunt,  quod  in  utero  materno  sauctificata  fuerit,  et  quod 
parentes  non  sine  libidine  conceperint.  Verum  alii  per  medium  illorum  sunt, 
qui  dicunt  duplicem  esse  hominis  conceptionem:  Unam,  quae  est  naturali 
coitu  sexuum,  alteram,  quando  in  utero  matris  paratum  est  corpusculum  et 

20  infunditur  anima  a  creatore.^  De  primo  conceptu  nihil  dicimus  nos,  nec  ita 
multum  refert,  B.  Virginem  communi  omnium  hominum  modo  conceptam, 
ut  sie  solus  Christus  excipiatur,  qui  solus  etiam  isto  modo  est  conceptus 
singulariter ,  quia  necesse  fuit,  ut  Christus  conciperetur  Deus  et  homo  per- 
fectus  in  omnibus  membris.    Ideo  necesse  fuit  ibi  non  nisi  spiritualissimura 

25  et  sanctissimum  esse  conceptum.  At  in  B.  Virgine,  cuius  coqjus  successu 
temporis  formatum  est  aliorum  infantium  more  usque  ad  iufusionem  animae, 
non  fuit  necessarius  talis  conceptus,  quia  adhuc  praeservari  potuit  a  peccato 
originali  quo  ad  animam. 

8.  Alia  autem  conceptio,  scilicet  Infusio  animae  pie  creditur  fuisse  sine 
30  peccato  ullo,  ut  dum  infundenda  esset  anima,  simul  purgaretur  a  peccato  et 

8  spiritualis  Mariae  virginis.  ^softitlc :  unb  lüirb  eine  geiftlic^e  fnidfjt  btauS  10  *poftiIIe 
ergänjt  ba§  ßitat  burd)  Slnfügung  mi  ^oX).  ß,  5  13  5pofttlIe  fügt  l)icr  bic  aöovte  an:  2;cn  titet 
muffen  füren  alle  menftfien  ttnbcv  bcn  einigen  ßljriftum  nuSgcfdjloffcn.  9nt)ic  wirb  aud)  ber  fvctje 
hJitlc  barnt;bbei:  gcftoffcn,  benn  niemanb  tan  buxä)  bcn  fretjen  tuitlcn  foldjer  tuft  njibberftetjcn,  ©l)nte= 
mal  fie  ben  mcnfc^en  burd)frcffen  Ijat  üon  ber  fdjcljteln  biS  auff  bie  Uerfen  17  non-  sine  liljidine. 
518oftitte:  ba§  ^rc  eüetn  on  luft  unb  fiegirbe  empfangen  ijobm        19  altera        22  excipitur 

1)  Gabriel  Biel  In  tertium  Sententiaruiu  dist.  III:  „Duplex  potest  intelligi  hominis 
conceptio.  Una  carnis,  quae  fit  in  seminnm  commixtione,  quae  potest  dici  conceptio 
seniinis,  quae  tempore  praecedit  animationem.  Alia  est  conceptio  in  foetus  animatione, 
quae  dici  potest  proprie  conceptio  hominis,  tunc  enim  primum  constituitur  homo  in 
utero  matris'-.  (Brixiae  1574  pg.  43.)  -)  Taf3  faicfeä  non  richtig  ift,  ergiebt  fid)  au§  bem 
^cugenbextjör  bei  Biel  I.e.  pg.  44.  45.  „Constat,  quod  nec  beata  virgo  nec  aliquis 
homo  alius  praeter  Christum  conceptus  est  sine  concupitu  parentum." 


694 


©ermone  au§  bcn  So'^ten  ca.  1514—1520. 


donis  Dei  ornaretur  ad  suscipiendam  auimam  sauctam  sibi  infusam.  Et  sie 
eodem  moraeuto,  quo  coepit  vivere,  erat  sine  omni  peccato.  Nam  antequam 
viveret,  nec  peccatum  nec  non  peccatum  ibi  esse  dici  potuit,  quod  soli  animae 
et  viveuti  esse  convenit.'^  Et  sie  diva  virgo  medium  tenet  inter  Cliristum 
et  homines  alios.  Q,uia  Christus  simul  couceptus  et  vivus  eodem  momento  s 
plaenus  fuit  gx'atia,  alii  homines  tarn  prima  quam  secunda  conceptione  sunt 
vacui  gratia.  Beata  virgo,  licet  prima  esset  vacua,  secunda  tamen  fuit  jslaena, 
et  hoc  merito,  quia  ipsa  fuit  etiam  media  in  omni  generatione.  Nam  ipsa 
est  genita  a  patre  et  matre,  ipsa  vero  genuit  sine  patre,  facta  mater  partim 
carnalis  partim  spiritualis  filii.  Quia  Christus  tam  de  carne  sua  quam  ex  lo 
spiritu  saucto  conceptus  est.  Christus  vero  est  pater  multorum  filiorum  sine 
patre  et  matre  carnali.  Quare  ipsa  recte  sicut  est  medium  inter  generationem 
carnalem  et  spiritualem,  finiens  carualem  et  incipiens  spiritualem,  ita  recte 
media  erat  inter  conceptionem.  Ut  alii  homines  concipiuntur  tam  anima 
quam  corpore  in  peccatis,  Christus  tam  corpore  quam  anima  sine  peccatis:  i5 
Maria  inter  haec  concipiebatur  corpore  quidem  vacua,  sed  anima  gratia  plaena. 
2uc.  1,42.  9.  Hoc  est,  quod  nunc  nostrum  thema  recte  dicit:  'Benedicta  tu  inter 
mulieres'.  Nam  benedicta  dici  non  deberet,  si  unquam  sub  maledicto  iacuisset. 
Et  iustum  erat,  ut  illa  persona  servaretur  sine  labe,  de  qua  Christus  sumpturus 
erat  carnem  omnium  peccatorum  victricem.  Benedictum  enim  id  dicitur,  quod  20 
Dei  gratia  donatum  est,  id  est  quod  sine  peccato  est.  Alias  rationes  pulchras 
alii  multi  attulerunt,  quas  alibi  videto.  Finis. 


Dominica  Cantate  Sermo.^ 

3or).i6,5f.  Euangelium  habetur  loannis  16. 

SErmones  isti  nostro  saeculo  novi  sunt  autea  non  auditi,  quod  peccatum  25 
sit  non  credere  in  Christum,  iustitia  sit  Christum  ire  ad  patrem  et  iam 
non  videri,  iuditium  sit  priucipem  huius  mundi  iam  esse  iudicatum.  Quare 
haec  tria  ordine  videamus.    Primum  de  peccato,  quod  solet  sie  describi: 

22  quas  alibi  videto,  Spoftitlc:  tneldjc  ju  lang  lucvcn  ^ie  ju  erjeten,  S;a§  fei)  auff  bi§  mal 
öcniig,  äßoHen  (Sott  umh  ©nabc  antuffen. 

')  (Sbcnbafclbft  p.  44:  „Virgo  Maria  ante  conceptionem  secundam,  qua  fuit  in 
utero  suae  niatris  animata,  non  fuit  per  gratiaui  sanctificata.  Patet  plane,  quia  sancti- 
ficatio  illa  fit  per  infusionem  gratiae,  cuiu.s  sola  anima  intellectualLs  est  capax:  ergo 
oa  non  existente  gratia  sanctificans  esse  non  potuit  ....  Item  sanctificari  praesupponit 
esse:  unde  quod  non  est,  non  sanctificatur :  sed  ante  conceptionem  secundam  sive  ani- 
mationem  virginis  virgo  non  fuit:  ergo  ante  non  fuit  sanctificata."  -)  btcfet 

5prebigt  tft  bie  nwmttgfacfjc  '•^nirattelett  btctcnbc  Quaestio  de  viribus  et  voluntate  hominis 
sine  gratia  disputata  151li  23b.  I  145  flg.  511  ücrgtcicljcit. 


©ermone  ou§  ben  Snljren  ca.  1514—1520. 


695 


Est  factum  vel  dictum  vel  coucupitum  contra  legem  Dei.    Quae  defiuitio 
vera  quidem  est,  sed  iiitellectu  impossibilis,  nisi  Spiritus  sauctus  rem  doceat, 
quod  patet  ex  eo,  quod  idem  sit  nou  credere  in  Christum  (ut  hie  Christus 
peccatum  finit)  et  idem  facere,  dicere,  coucupiscere  contra  legem  Dei,  ut 
peccatum  finiunt,  et  tamen  sunt  idem,  oportetque,  nt  sint  idem.  Quamdiu 
diversa  illa  videntur,  siguum  est,  quod  neutrum  recte  intelligitur.  Igitur 
tentemus  ostendere,  quod  sint  idem  illa  iam  dicta  duo.    Et  primo  hoc  modo 
osteudo:  Impossibile  est,  ut  homo  bonum  cupiat,  bene  loquatm-,  benefaciat 
coram  Deo,  nisi  sit  mundus  corde  iuxta  illud:  'Mundis  omnia  munda,  iin-3{ij'iu''iV^  u 
mundis  vero  nihil  est  mundum,  sed  poUuta  est  eorum  mens  et  conscientia\ 
Et  Christus  Matt.  7.  'Non  potest  arbor  mala  bonos  fructus  facere'.    Dixi  a)!iutf).  7,  is. 
evidenter:  'coram  Deo',  quia  coram  homine  et  seipso  miusquisque  potest  beue- 
facere,  loqui,  velle,  et,  ut  dicitur,  bonam  intentionem  habere  et  bono  zelo 
facere,  sed  coram  Deo  hic  nihil  habent,  nisi  cor  mundum  sit.    Ipse  enim 
scrutatur  'corda  et  renes  ,  non  utique  facta  externa  et  verba.  Et  alibi;  Homo  ^g^jjj'^jg  ^ 
videt  ea  quae  patent,  Dens  autem  intuetur  cor'.     Et  alibi:  'Omnes  viae |J'cc\*i'i''?,y. 
hominum  patent  oculis  eins,   spirituum  ponderator  est  Dominum'.    Ac  si 
diceret:  Videt  quidem  omnes  vias  hominum,  sed  non  iudicat  eas  secundum 
quod  apparent  hominibus,  sed  secundum  spiritum  iudicat  vel  ponderat,  et 
secundum  quod  cor  fuerit,  secundum  hoc  iudicat  de  Omnibus  aliis  operibus 
et  verbis.    Si  cor  fuerit  mundum,  mundam  iudicat  omnem  viam  eins.  Que- 
ritur  ergo,  quae  et  ubi  sit,  unde  paretur  munditia  cordis,  ut  sie  sine  pec-  ' 
cato  iudicemur  a  Deo  et  mundi.    Respondeo:  Duabus  viis  nituntur  homines: 
Uno  modo  per  praesumptionem,  ut  qui  legem  Dei  attendentes  student  nihil 
facere,  nihil  dicere,  nihil  coucupiscere  contra  legem  Dei.    Sic  enim  putant, 
si  hoc  fatiunt,  uullum  esse  in  eis  peccatum,  quia  nec  factum,  nec  dictum, 
nec  concupitum  contra  legem  Dei.    Sic  enim  intelligunt  peccatum  ut  suj^ra 
dixi.    Hic  contingit  illud  Ecclesiast.  7.  'Dixi :  Sapiens  efficiar  et  ipsa  longius  ^n-i.  ©m.  7, 
recessit  a  me'.    Alio  modo  per  desperationem  suiipsius,  quia  impossibile  est 
homini,  ut  ex  seipso  mundetui'.    Iuxta  illud  Hiere.  17.  'Pravum  est  cor  Scicm.  n,  9. 
hominis  et  inscrutabile  etc.'    Si  non  potest  seipsum  scrutari,  quomodo  potest 
seipsum  mundare?    Non   autem  numdus  fit  nisi  per  verbum  Christi,  ut 
scribitur  loanuis  15:  'Iam  vos  mundi  estis  etc.'    Verbum  enim  Christi  estSoO.  i,v  3. 
mimdum,  sanctum,  iustum,  verax.    Ergo  si  cor  hominis  ei  adheserit,  parti- 
cipat  et  fit  uuum  cum  ipso.    Adheret  autem  per  fidem,  fides  enim  copulat 
cor  et  verbum  Dei.    Ideo  Petrus  ait  Act.  15:  'Eide  mundans  corda  eorum'.  3ipnftf).  15, 9. 
Fides  igitur  est  munditia  cordis.    Ex  illo  sequitvu-:  Quamdiu  homo  nou 
habet  verbum  Dei,  seu  non  credit  in  fide  C-hristi,  non  est  mundus,  sed 
Semper  in  peccato,  ut  Apostolus  ait  ad  Hebre.  11:  'Sine  fide  etc.'    Rho.  14:|'ji'j,'i' }{' 23 
'Omne,  quod  non  est  ex  fide,  peccatum  est'.    Quia  non  est  alia  via  ad  mun- 


9  9lm  SRanbc:  Ti;  1  Rho:  U        15  3tm  3Jaube:  ps.  7  .1.  Ke.  IG  pruver:  16  Hiere.  11 


696  ©etntone  au§  ben  ^at)xm  ca.  1514—1520. 

ditiam^  quam  fides  in  verbum  Christi,  quod  solum  et  omnia  mundat.  Corde 
mundato  per  sermonem  Christi  seu  fidem  eins  iam  omnia  concupita,  dicta, 
facta  sunt  munda,  qnia  Dens  iudicat  hominem  secundum  cor,  quod  iam  invenit 
fide  mundatum.  Contra  corde  nondum  mundato  per  fidem  omnia  concupita, 
dicta,  facta  sunt  peccata,  quia  Deus  iudicat  secundum  cor,  quod  invenit  im-  5 
.joi).  IG,  8.9.  mundum.  Hoc  est  quod  Christus  hic  dicit:  'Arguet  eos  de  peccato,  quia 
non  credunt  in  me',  q.  d.  Nisi  in  me  crediderint,  omnia  quae  dicunt,  volunt, 
3of).  3, 36.  fatiuut,  peccata  sunt,  ut  dicitur  loannis  3 :  'Qui  credit  in  filiuni  etc.''  Sequitur, 
quod  opera  illa  bona  quae  vocantur  et  coram  hominibus  apparent,  virtutes 
morales  gentium  et  quorumcunque  hominum  sunt  vere  peccata,  quia  ira  Dei  10 
manet  super  eos  et  arguuntur  de  peccato,  quia  non  credunt  in  Christum. 
Si  queras,  quomodo  sit  possibile,  quod  sint  peccata,  cum  sint  tam  magna 
et  pulchra  opera,  ut  orare  et  eleemosynas  elargiri,  ieiunare,  docere  et  alia^ 
respondeo:  Si  non  fiant  in  fide,  sunt  peccata.  Nec  hoc  mirum  est,  quia 
numquid  est  mirabile,  quod  impudica  mulier  sit  ornatissima  auro,  purpura,  15 
bibat,  comedat,  rideat,  gaudeat,  cantet?  Haec  enim  omnia  sunt  bona  Dei 
dona,  et  tarnen  in  iis  omnibus  peccat,  propterea  quod  corde  immundo  his 
male  utitur  in  suam  cupiditatem.  Ita  etiam  dona  illa  spiritualia,  bona  opera, 
scientiae,  virtutes  sunt  bona  animae  a  Deo  gratuito  data,  sed  tamen  in  his 
peccatur,  quia  corde  immundo  non  possunt  recte  uti  eis.  Ideo  sicuti  ipsi  20 
sunt  poUuti,  ita  et  omnia,  quae  volunt,  dicunt,  fatiuut.  Non  quod  verba  et 
opera  ipsa  in  se  mala  sint,  sicut  nec  aurum  nec  vestis  meretricis  mala  sunt, 
cum  utraque  sint  dona  Dei,  sed  quod  utroque  non  utuntur  corde  mundo  et 
sine  fide.  Sequitur,  quod  extra  fidem,  quantumcunque  bona  sit  vita,  mera 
simulatio  et  hypocrisis  sit,  fallens  tam  ipsum  viventem  quam  alios.  Nonne  25 
potest  mulier  incedere  in  veste  virgiuali  et  coronam  nudis  capillis  gestare, 
inter  virgines  numerari  et  nominari,  et  tamen  in  secreto  aliena  virginibus 
perpetrare?  Bona  est  vestis  virginalis,  corona,  nomen,  capilli,  conversatio, 
et  tamen  iis  abutitur.  Speeles  tantum  est.  Ita  est  cvim  omnibus  bonis 
operibus  extra  fidem,  quantumlibet  luceant.  Bona  quidem  sunt,  sed  non  ei,  so 
qui  ea  facit,  quia  malus  ipse  bonis  male  utitur.  Et  sie  cupit,  dicit,  facit 
contra  legem  Dei,  quia  non  credit  in  Christum.  Alia  similitudo:  Membra 
corporis,  caro  et  sanguis,  quis  bona  esse  nescit  et  dona  Dei  esse  optima? 
Attaraen  homicida  vel  adulter  nonne  bonis  male  utitur?  Omnia  sunt  ei  in 
peccatum,  qui  non  credit  in  Christum.  Hoc  de  primo.  Et  sie  patet  quod  35 
idem  sit  non  credere  in  Christiun  et  concupiscere ,  dicere,  facere  contra 
legem  Dei. 

De  secundo.    lustitia  sie  describi  solet:  Est  virtus  quae  reddit  uni- 
cuique  quod  suum  est.    Quae  finitio  simpliciter  impossibilis  est  intellectu, 
Sof).  16, 10.  nisi  Spiritus  sanctus  eam  doceat,  qui  solus  arguit  mundum  de  iustitia.   Nullus  40 


16  videat         24  quantacuuque 


(Sermone  au?  ben  i^a'^ren  ca.  1514—1420. 


697 


enim  hominum  capere  potest,  quod  idem  sit  Christum  ire  ad  patrem  et  iioii 
videri,  sicut  ipse  hic  institiam  diffiuit,  et  reddere  unicuique  quod  suum  est, 
sicut  ipsi  iustitiam  finiunt.    Et  tarnen  sunt  idem.    Et  ut  idem  sint  necesse 
est.    Et  hoc  ostendere  tentemus.    Sine  dubio  iustitia  contraria  est  peccato, 
de  quo  iam  satis  dictum  est,  ipsa  videlicet  fides.    lam  vero  quia  per  fidem 
Christo  adheretur,  Christus  autem  vadit  ex  hoc  mundo  ad  patrem  relinquens 
mundum  et  omnia,  necesse  est,  ut  quo  Christus  vadit,  illuc  et  cor  credentis 
in  eum  secum  vadat,  sicut  ad  Colos.  3:  'Vita  nostra  abscondita  est  cumsoi.  3, 3. 
Christo  in  Deo'.    Impossibile  est  enim  separare  Cliristum  et  cor  credentis 
in  Christum,  scilicet  sicut  dicitur  loannis  12:  'Ubi  ego  suni,  ibi  et  minister  Sof).  12, 26. 
mens  erit'.    Ita  fit,  ut  Chi-istianus  corde  sit  in  coelo  et  apud  patrem  cum 
Christo,  ideoque  non  videtur  in  mundo:  omnia  quae  sunt  in  mundo  relin- 
quit,  nihil  amat,  nihil  cupit,  nihil  (juaerit  eorum,  quae  sunt  in  mundo,  et 
quamquam  corpore  adhuc  in  mundo  sit,  et  nondum  reliquerit,  tarnen  iuxta 
Paulum  utitur  hoc  mundo  tanquam  non  utatur.   Igitur  pro  necessitate  huius  i.Güi-.7,  31. 
vitae  pro  se  et  aliis  tractat  res  huius  mundi,  sed  corde  omnia  relinquit  et 
contemnit.    Si  autem  reliquit  omnia,  cui  iam  debet?   Cui  iam  non  reddidit, 
quae  sua  sunt?    Nihil  habet,  quae  sunt  mundi,  ergo  nihil  debet  ulli  eorum, 
qui  sunt  in  mundo.    Nec  enim  alicui  debeo  qui  nihil  habeo,  quod  illius  est. 
Ecce  haec  est  iustitia  in  spiritu  et  veritate.  Sic  cum  Christo  vadit  ad  patrem, 
immo  Christo  vadenti  ad  patrem  adheret,  et  iam  ipse  non  est  in  mundo, 
nec  videtur  a  mundo,  nec  quicquam  ei  debet.    Accipiat  ergo  alius  honorem, 
ipse  non  resistit,  sed  relinquit  ac  permittit,  quia  et  vadit  ad  patrem  cum 
Christo.    Alius  quaerat  divitias,  ipse  relinquit,  alius  potentiam,  ipse  est  con- 
tentus.    Atque  ita  prorsus  potest  debere  nihil,  et  est  totus  omnino  iustus, 
reddens  unicuique,  quod  suum  est,  dum  ipse  nihil  retinet.    Simul  etiam 
reddidit  Deo,  quod  suum  est,  quia  reddit  seipsuin  totum  Deo,  separatum  a 
mundo,  ut  regnum,  voluntas,  nomen  Dei  in  ipso  sit.    At  haec  Deo  debebat, 
hoc  lex  Dei  requirebat.    Et  sie,  dum  mundum  relintpiit  et  ad  patrem  per 
fidem  cum  Christo  vadit,  omnibus  omnia  reddit.    Contra  vero:  Qui  non 
credunt  in  Christum  nec  adherent  Christo,  ipsi  manent  in  mundo.  Ideo 
primum  Deo  nihil  redduut,  quia  seipsos  subtrahunt  ei,  et  affectu  cordis  adhuc 
in  mundo  rebusque  eins  bereut.    Quo  fiicto  impossibile  est,  ut  reddat  unicui- 
que homini  omnia,  quae  debet.    Quia  sicut  seipsuni  Deo  non  reddit,  ut 
voluntas  Dei  in  illo  sola  regnet  et  laudetur,  ita  nec  sua  reddit  hominibus 
nec  uUi  creaturae.    Quod  sie  probatur:  Quia  non  adheret  fide  in  Christo, 
necessario  adhuc  imraundus  est,  ut  dictum  est.    At  immundus  corde  non 
potest  aliter  facere,  quam  ut  plus  seipsum  diligat,  quam  alium,  et  sua  magis 
quaerat,  quam  quae  sunt  alterius.    Et  sie  iam  non  reddit,  quod  proxirao 
debet,  et  contra  legem  naturae  facit:  'Quod  tibi  non  vis  fieri,  alteri  ne  fiDeceris:^  smattij.  7, 12. 


Ael.  Lamprid.  Vita  Alex.  Sev.  51. 


698 


©ermone  oul  beii  Sfi^i^en  ca.  1514—1520. 


Et  quod  tibi  vis  fieri,  hoc  fac  et  alteri'.  Manet  ergo  Semper  debitor  Dei  et 
hominum,  et  ita  nunquam  iustus,  quia  manet  corde  immundo  et  sine  fide, 
sine  Christo,  et  adhuc  videtur  in  mundo.  Habet  mundus,  quod  postulet  ab 
eo,  scilicet  legem  naturae. 

Sequitur,  quod  opera  humana,  iustitia  humana,  qua  redditur  unicuique 
quod  suuni  est,  hypocrisis  sint,  quia  licet  foris  cogantur  reddere  rem,  alFectu 
tarnen  uon  reddunt.  Non  reddunt  toto  corde,  dum  magis  seipsos  diligimt, 
quam  alteros.  Et  sie  non  diligimt  proximum  suum  sicut  seipsos.  Licet 
homo  non  posset  extorquere  hunc  affectum  ab  ullo,  et  contentus  sit,  quod 
alius  ab  extra  reddit,  quae  sua  sunt,  iustitiamque  simulet,  non  tameu  ideo 
ille  liber  est  a  debito  aut  iustus,  quia  uon  reliquit  omnia  affectu,  affectu 
enim  debet. 

Arguuntur  et  illi  omnes  de  iustitia  qui  in  foris  et  iuditiis  contendunt 
secundum  iura  humana,  nisi  in  fide  id  agant  et  cum  Christo  ad  patrem 
ierint,  omnem  suam  iustitiara  reliquerint  atque  contempserint.  Nam  semper 
mutt).  7, 12.  agunt  contra  mandatum :  'Quod  vultis  ut  faciant  vobis  homines  etc.'  Vellet 
enim  quilibet,  ut  alius  suam  relinqueret  iustitiam,  quare  et  ipsi  suam  relin- 
quere  debent.  Veruntamen  si  sie  iustitiam  deduxerint  suam,  ut  simul  cum 
Christo  ad  patrem  vadant  et  iam  non  videantur  a  mundo,  non  sunt  iuiusti. 
Quomodo  autem  fiet  hoc?  Sic  scilicet:  Si  non  ideo  causam  suam  prose- 
quantur,  quia  iusta  sit,  sed  quia  in  hac  vita  non  vivitur  sine  istis  negotiis, 
affectu  iustitiam  suam  et  causam  coutemnat  atque  relinquat,  necessitate  autem 
vitae  huius  vel  propter  alios  eorumque  vitam  emendandam  eam  prosequatur 

i.Goi.7,31.  invitus,  ut  etiam  hic  apostolicis  verbis  locus  sit:  'Qui  utuntur  mundo,  tan- 
quam  non  utantur',  qui  iustam  causam  habent  etc.  Igitur  uecessitas  sola 
excusat  ab  hac  iustitia  prosequenda,  alioquin  omnino  debet  relinqui  et  con- 
temui.  Qui  vero  in  Christi  fide  nondum  ascendit  ad  patrem,  impossibile 
est,  ut  iniustitiam  suam  sine  maiori  iniustitia  prosequatur,  quia  non  contemnit 
sua,  sed  quaerit  magis  quam  ea,  quae  sunt  alterius.  Et  breviter  Christo 
ad  patrem  vadenti  non  adheret  et  videtur  adhuc  in  mundo.  Dices  hic: 
'Nonne  iura  bona  sunt,  nonne  ista  redditio  externa  cuique,  quod  suum  est, 
est  bona?'  Respondeo  etiam:  Bona  res  est,  sed  non  bene  peragitur  [nisij 
corde  contemptore  et  relictore  ac  ad  coelos  assumpto,  sicut  supra  dictum 
est  de  similibus:  Aurum  bonum  est,  sed  usus  am'i  apud  adulteram  malus. 

3of).  16,  n.  De  tertio.  luditium  est  sententia  damnationis,  qua  reus  adiudicatur 
vindictae.  Quod  et  ipsum  non  intelligitur  ratione  humana  sine  spiritu  sancto. 
Quia  nullus  homo  capit,  quod  idem  sit  principem  huius  mundi  esse  iudi- 
catum  et  f'erre  sententiam  damnationis  in  reum.    Et  tamen  idem  sunt  et 

Bciäf).  ©at.  necesse  est,  ut  sint  idem.  Quod  ostendamus  breviter:  Sicut  Sapientiae  2 
dicitur:  'Imitantur  diabolum  qui  sunt  ex  parte  eins',  sicut  Christus  caput 
iustorum  et  fons  iustitiae  suo  transitu  ad  patrem  omnes,  qui  adherent  ei, 


32  nisi  fe^It 


(Sermone  oui  ben  Sagten  ca.  1514—1520. 


699 


secum  de  mundo  trahit  ad  patrem  iuxta  illud  ps.  07:  'Asceudens  Deus  lo. 
altum  etc.'  iit  iam  satis  dictum  est,  ita  diabolus  Caput  impiorum,  princeps 
huius  muudi  et  fons  iniustitiae,  secum  trahit  necessario,  quocunque  ipse  pro- 
traliitur,  omnes  adherentes  ei.  Ideo  sequitur,  quod  omnes,  qui  de  muudo 
sunt,  cum  principe  suo  iam  iudicati  sint.  Ex  quo  ultra  sequitur,  vitam 
huius  mundi  esse  horribilem  nimis ,  ut  qiiae  iam  a  Deo  acceperit  sententiam 
damuationis  aeternae,  secl  in  fide.  Quam  autem  omnis  liomo  propter  carnem 
peccati  adhuc  sit  partim  in  mundo  et  de  principatu  diaboli,  et  tanto  Uiagis, 
quanto  fortiora  desideria  seu  concupiscentias  habet,  et  non  sit  iustus  in  terra, 
qui  benefaciat  et  non  peccet,  Eccles.  7,  sicut  et  Pauhis  dicit  Rho.  7.  'Video  ^''^^yi""'' 
aliam  legem  etc.'  Gala.  5.  'Caro  concupiscit  adversus  spiritum  etc.'  ita  fit, ©nL's!'!?? 
ut  quilibet  homo  adhuc  sit  cum  diabolo  iudicatus  et  daninatus  aeterneque 
gehennae  reus.  Quod  ubi  ex  corde  ponderat,  necessario  operatur  magnum 
timorem  divini  iuditii,  horrorem  vitae  suae  in  hac  carne,  contemptum  iustitiae 
propriae  et  totam  cuiuscunque  creaturae  fidutiam  subvertit,  ut  homo  non 
aliud  metuat,  quam  ne  iuaeternum  separetur  a  Deo  agatque  tota  vita  gemitum 
et  luctum,  quaerens  summo  studio,  ut  ab  hac  vita  liberetur  et  iuditium  eius- 
modi  evadat,  quod  non  evadit,  nisi  studeat  summo  serio  iustitiam  praedictam 
quottidie  augere  et  carnem,  aliquam  adhuc  diaboli  partem,  exuere.  Ecce 
hoc  est  iuditium,  quo  seipsum  damuat  homo  et  ex  corde  agnoscit  sese  reum 
damnationis  aeternae.  Et  dicit  spiritu  contrito  illud  ps.  6.  'Domiue  ne  in  •$\.  e,  2. 
flirore  tuo  etc.'  Et  illud  ps.  143:  'Non  intres  in  iuditium  etc.'  Hinc  sequitur,  ■^sj.  143,2. 
quod  omnia  iuditii  opera  et  afflictioues  externae,  ut  ieiunia,  vigiliae,  labores, 
castigationes  sunt  hypocrisis  et  simulata,  quia  frequenter  iuflant  et  secui'os 
ac  superbos  fatiunt,  aliorum  contemptores  talia  non  fatientium,  ac  si  proprie 
contra  iuditium  fatimit  et  valent.  Proinde  Spiritus  sanctus  non  solum  arguit 
de  iuditio  eos,  qui  voluptatibus  indulgent,  nihil  de  iuditio  soUiciti,  sed  etiam 
tales  castigatores  et  afflictores,  quia  non  ex  intimo  luctu,  ex  sincero  tremore 
ac  spoutaneis  lachrymis  ista  iuditia  fatiunt.  Nam  qui  vere  se  iudicant,  niliil 
in  sese  satisfieri  ])utant,  uou  securi  sunt,  non  staut  ac  tepescunt,  sed  velut 
iam  damnati  conantur  ex  inferno  erumpere  toto  serio  et  magno  labore.  Sic 
de  iustitia  non  tantum  arguit  eos,  qui  peccant,  sed  etiam,  qui  bona  opera 
non  recte  et  in  fide  operantur.  Et  de  peccato  non  solum  eos  arguit,  qui 
peccata  mortalia  et  quae  humanitus  sciuntur,  fi^itiunt,  sed  etiam  de  occul- 
tissimo,  quod  omnium  origo  est  peccatorum,  incredulitate  in  Christum.  Homo 
etiam  fatieus  illa  externa  opera  iuditii  potest  intus  iudicare  seij)sum  et  veris- 
sime  damnare  citra  ieiunium,  vigilias,  orationes  etc.  Quin  potest  aliis  videri 
gaudons,  rideus  et  numdane  vivens,  et  tarnen  intus  argui  durissime  de  iuditio 
priucipis  huius  mundi.  Sic  1.  Co.  11:  'Si  nos  ipsos  iudicaremus  etc.'  Et  i.csov.  11,31. 
illud  prover.  18:  'Iustus  prior  est  accusator  sui  etc.'  'Non  ergo  sunt  bona  ©tjvufiw.  is, 
opera  illa  iuditii,  ieiuuare,  vigilare,  orare,  sanctorum  aedes  visitare?'  Kespon- 


10  Sic 


23  aeternae         35  iucreclulitatem 


700 


©etmone  qu§  bcn  Sa'^rcn  ca..  1514—1520. 


deo:  Sunt,  sed  non  fiiint  bene,  nisi  ex  intimo  luctu  et  sine  fictioue  gemitus 
lu.^8!'26:fiant.  luxta  illud  ])s.  125.  'Euntes  ibant  et  flebant  etc.'  Et  illud  Rho.  8. 
'Spiritus  postulat  etc.'  Summa  summarum:  Credere  in  Christum  est  salus, 
credere,  inquam,  fortiter  et  omnia  mundi  relinquere,  deiude  ex  vero  corde 
crucifigere  carnem,  cum  timore  et  tremore  salutem  operari. 

Finis. 


De  festo  Corporis  Christi  Sermo.^ 

UTinam  confundantur  omnes  superbi,  qui  sibi  nonnihil  sapere  videntur, 
quorum  primus  ego,  ut  nomen  sanctum  Domini  in  nobis  sanctificetiu-, 
et  nos  sanctificemur  per  illud.  Amen. 
Sof).  6,55.         Caro  mea  vere  est  cibus  etc.    loannis  6.    Presens  hoc  euan- 
gelium  examussira  nobis  viam  salutis  commonstrat,  quae  est  Christus  Ihesus, 
(juara  qui  nitro  citroque  trai:seunt,  suae  animae  salutem  transierunt.  Atque 
ubi  est  ille  Ihesus,  ibi  est  Semper  faciei  nostrae  confusio,  nempe  nostrae 
imbecillitatis  agnitio,  quod  nihil  possit  homo  nisi  mendatium.    Palam  est 
ergo,  omnem  liominem,  quantumvis  sanctitate  praepolleat,  esse  damnatum, 
indicatum  et  mortuum,  nisi  manducet  carnem  filii  hominis  et  biberit  eius 
sanguinem.   Ubi  liberum  arbitrium  fictitium  illud  et  adulterinum  theologastro- 
rum  commentum?    Ubi  bona,  ut  aiunt,  intentio?    Ubi  operum  nostrorum 
got)  6, 53.  splendor  parebit,  cum  Christus  hic  dicat:  'Nisi  manducaveritis  carnem  filii 
hominis  etc.  non  habebitis  vitam  in  vobis'?    Sola  ergo  manducatio  vi\'ificat, 
caetenmi  nihil.    Vae  contradicenti!    Obiter  hic  notandum,  hoc  Euangelium 
prorsus  nihil  de  sacramento  altaris  dicere,^  sed  de  fide  verbi  incarnati,  ut 
manifestum  est  ex  verbis  cum  superioribus  tum  sequentibus.  Ex  superioribus 
liquet,  quia  turba  sequebatur  eum,  ut  iterum  panibus  et  piscibus  gratuito  et 
Soi].  6, 26.  mirando  modo  vesceretur,  quos  taxat  Ihesus  dicens :  'Amen  Amen  dico  vobis, 
quaeritis  me  etc.'  q.  d.  Non  venistis,  ut  credentes  vitam  aeternam  habeatis, 
Sorj.  6,27.  sed  ut  corpus  tantum  ])ascatis.    Ideo  subiungit:  'Operamini  non  cibum,  qui 
perit,  sed  qui  permanet  in  vitam  aeternam  etc.'    Sed  scimus  omnes  speciem 
Soi).  6, 35.  panis  perire,  quomodo  ergo  de  jiane  loquatur?  Praeterea  ait:  'Ego  sum  pauis 
vitae  etc.'    Ecce  palam  hic  loquitur  de  fide  verbi  incarnati,  quod  ea  sola 


18  adulterium         28  Opereniiiii 

1)  S03ol}I  1519  ober  1520?          ^}  Scrgl.  De  Captivit.  babyl.  Eccl.  erl.  31u§g.  Opp. 
var.  arg.  V  22. 


(Sermone  qu§  ben  Sorten  ca.  1514—1520. 


701 


simus  salvandi.    Et  quo  modo  hic  dicit  de  veniendo  et  credendo,  hoc  ipso 
infra  loquitur  de  raanducando  et  bibendo,  ut  hoc  manducare  aliud  nihil  sit 
quam  credere  Christum  sibi  caro  factum,  sibi  natum  et  passum.    Dicit  ita- 
que:  'Qui  credit  in  me,  non  sitiet  inaeternum'.  Planum  est  'credere'  hoc  esseSoi)  6,3,5. 
quod  infra  dicit  'bibere'.    Nam  si  loqueretur  de  externae  spetiei  sumptione, 
certum  esset,  loanuem  Baptistam,  pueros  innocentes  et  onmes  pueros  hodie 
in  infantia  morientes,  item  priscos  prophetas  et  patriarchas  esse  damnatos. 
Verbiun  enim  Dei  immutabile  est,  quod  dicit:  'Nisi  raanducaveritis  carnemS"'!-  e.  fis- 
filii  hominis  etc.'    Sequitur  omnes  esse  mortuos,  qui  de  hac  esca  non  mandu- 
caverunt.    Paulus  autem  Apostolus  testatur  1.  Co.  10  omnes  patres  veteris  i-Gor.  lo,  3. 
testamenti  hanc  unicam  escam,  qui  Christus  est,  manducasse,  atque  ideo  sal- 
vatos,  quod  et  fusius  declarat  idem  Paulus  ad  He.  11.    Atque  ita  Christus  ^f^i'.  11. 
seipsum  explicat,  quod  non  loquatur  de  externa  sumptione,  quam  os  habet, 
sed  de  fide.    Ait  enim:  'Verba  quae  locutus  sum  vobis,  Spiritus  et  vita  sunt'.Soti.  6,63. 
Os  autem  corporale  est,  eucharistia  item  corporalis,  de  qua  infra.  Quis 
somniare  audet  id  nobis  proponi  quod  non  sit?    Eucharistia  uondum  erat 
instituta:  Quo  ergo  modo  potuit  his  verbis  nobis  proponere  cum  panem,  quem 
postea  abiturus  sanctificavit  et  veritate  suoruni  verborum  instituit,  ut  esset 
sub  pane,  quem  coelum  et  terra  antea  nequivit  coniprehendere?  sed  sola 
veritate  id  efFecit,  ut  verum  esset  quod  diceret:  'Hoc  est  coq)us  meum  quod  siuc.  22, 19. 
pro  vobis  tradetur',  ut  qui  daret  et  quod  daretur  idem  esset,  ac  si  sumpsisset, 
seipsum  sumpsisset.    Hic  cesset  ratio  himiana  fallax  et  relinquat  Deo,  quod 
suum  est,  nempe  omnipotentiam  suam,  ut  faciat,  quod  velit,  nobis  id  non 
intelligentibus.    Dicit  item  insigniter:  'Caro  niea  vere  est  cibus',  non 'corpus  Sof).  c,  55. 
meum  vere  est  cibus',  quod  sie  dici  oportuit,  si  de  sacramento  esset  locutus. 
Quemadmodum  suum  testamentum  firmans  dicebat:  'Accipite  et  manducate, 
hoc  est  corpus  meum'.    Non  dicebat:  'Haec  est  caro  mea'.    Nam  carneni so?ntt().26,26. 
suam  dentibus  non  laniamus,  corpus  autem  manducamus  Domino  sie  ordi- 1.601. 10,17. 
nante,  ut  corpus  unum  multi  simus,  non  ut  invicem  excarnificemus  mor- ©n(.  1.5. 
deamusque,  qui  de  hoc  pane  participamus,  dicente  Paulo.  Observaverunt 
praeterea  multi  sancti  patres,  spiritum  esse  in  verbo,  non  in  nomine,  ita  ut 
caro  illa  corporalis  subsistat,  quae  uata  sit  de  Maria  virgine,  nos  autem 
vescamur  non  ore,  non  dentibus,  sed  fide,  ut  Augustinus  ait:  'Quid  labia 
paras  et  dentes?  Crede  et  manducasti'.^    Quis  autem  non  videt  eucharistiam 
ore  attrectari  et  glutiri?    Non  ergo  hic  agitur  de  eucharistia,  sed  de  fide. 

Nunc  ad  euangelium.    'Caro  mea  vere  est  cibus  etc.'    Quis  mortalium  Soi).  6, 55. 
cogitatione  assequi  poterit  divinae  misericordie  abyssum,  qui  nitro  nemine 
unquam  merente  de  coelo  descendens  nostram  carnem  assumpsit,  adeo  non 
satis  erat  nasci  et  mori,  ut  etiam  carnem  suam  nobis  in  cibum  praestiterit. 


')  August,  tract.  XXV  in  loh.  VI  (Opp.  Venefc.  1730  III.  2.  489)  „üt  quid  paras 
dentes  et  ventrem?    Crede  et  nianducasti."    a3erg(.  (Sri.  ?tuäg.  Opp.  var.  arg.  V  22. 


702 


@ermone  nu§  beii  Sat)tcrt  ca.  1514—1520. 


Queso,  quauta  sit  fames  mortalium,  quam  talis  eibus,  nempe  caro  divina  sit 
satiatura?  Maxima  quidem,  quam  ne  angeli  ad  unum  omues,  neque  ullus 
sanctus  unquam  potuit  restinguere.  Oportuit  filium  Del  unicum  hoc  offitio 
fungi.  Alioqui  non  potuisset  liumana  fames  sitisque  impleri.  Q,uae  itaque 
^prci).  ©nt.  1,  est?  Respondebit  Eccles.  1.  'Vidi  quae  fiunt  cimcta  sub  sole  etc.'  Item 
;pf.  39,  6.  ps.  38 :  'Universa  vauitas  etc."    Item  alio  loco  ps.  115:  'Omnis  homo  men- 

116  11 

«öm.  3, 23.  dax\    Sic  Paulus  Rho.  3 :  'Omnes  enim  peccaverimt  etc.'    Ex  Iiis  palam  est 
homiuem  esse  vacuum  quoddam  vanissimum,  quod  suam  pernitiem  operetur, 
cum  vitam  operetur,  ut  Christus  ait:  'Qui  vult  servare  animara  suam,  perdet 
SpI).  12, 2r,.  eam'  loannis  12.    Quae  maior  poterit  esse  indigentia,  quae  maior  sitis  aut 
Wntti).i9, 17.  fames,  quam  e.s.se  vacuum  a  gratia  Dei,  qui  solus  bonus  est  Matt.  19?  Adeo- 
que  vanus  homo  est,  ut  delitiae  eius  occidant  eum.    Si  vanitas  illa  pateret 
oculis  eius,  iii  nictu  oculi  occumberet.    Non  euim  posset  ferre  imbecillis 
natura  tantae  vanitatis  spectrum  Deo  contrariae.    Quin  periculum  non  est 
aut  morbus,  quibus  non  ledatur,  aut  saltem  exponatur,  ut  omnia  sua,  quae 
Scrcm  20^14'  bo'i'i'  •''i'ji  videantur,  in  necem  suam  tendant,  ut  lob  et  Hieremias  maximis 
devotionibus  et  diris  natalitium  suum  deprecati  sunt,  ubi  non  diei,  sed  suae 
vanitati  maledixerint,  ut  merito  horrescat,  quisquis  haec  legat.    Sed  hic 
omnium  miserrimus  est,  qui  sitim  suam  et  famem  non  sentiat,  ut  Christus 
Viic.  fi,  2ri.  Lucae  6.  mala  huic  precatur:  'Ve,  inquit,  qui  saturi  estis,  quia  esurietis'. 
Siic.  6, 2i.Ad  esurientes  contra  dicit:  'Beati  qui  esuritis  etc."    Hnius  Clu'isti  bonitatem 
Siic.i,  .')3.  praescivit  virgo  deipara  lAicac  1:  'Esurieutes  implevit  bonis  etc."  Famem 
istam  non  sentiunt  omnes  divites  saeculi  huius  aut  sapientes,  quia  iusti  sunt 
sperantes  se  sua  iustitia  penetraturos  coelos.    Quos  Christus  unico  verbo 
SÄnttf).  9,  n.  retundit  Matth.  9:  'Non  veni  vocare  iustos  etc."    Atque  ii  ipsi  sunt,  quibus 
caro  haec  et  amplissima  caena  proponitur,  qui  in  oculis  suis  sibi  videutur 
miserrimi,  gratia  Dei  indigni  propter  peccata  sua,  in  se  non  sentiunt  nisi 
söe\.  13, 9. perditionem,  ut  Oseae  13  scriptum  est:  Terditio  tua  Israel  etc.'    Quem  ergo 
premit  inferorum  timor,  conscicntia  torquet,  peccatum  angit,  Satan  infestat, 
iuditium  Dei  terret,  prudens  sit,  ut  sitibundus  Christum  accedat,  quemad- 
^iJf.  42, 2.  modum  ccrvus  ad  fontes  aquarum,  tum  erit  vox  sponsi  dulcis  in  auribus 
Sof).  4, 14.  eius,  qui  aquam  dat  vivam:  quam  qui  bibit,  non  sitiet  inaeternum.  Aqua 
haec  et  sanguis  Christi  idem  valent.    Nam  sanguis  potus  est,  caro  cibus 
verus.    Quam  praestat  saturitatem?    Famem  restinguit,  sitim  explet  et  omne 
oblectamentum  secum  atfert.    Qui  ergo  sua  mala,  ut  dixi,  sentiat,  statim 
5jjn,°'ii' .^g' advertat  vocera  sponsi,  qui  ait:  'Caro  mea  vere  est  cibus  etc.'    Item  Matt.  11: 
'Venite  ad  me  oranes  etc.'    Is  sciat  carnem  haue  sibi  esse  natam,  ut  mortem, 
3ot].  IG, 33. infernum  et  omnia  pericula  evinceret,  quemadmodum  ait  loannis  IG:  'Con- 
fidite,  quia  ego  vici  mundum  etc.'    Sciat  sanguinem  esse  eiFusum  ideo  ut 
peccata  detergantur,  atque  persuasum  sit  facilius  transire  coelum  et  terram 


4  fama        22  Luc.  2 


©crmottc  aii3  ben  Safjtcn  ca.  1514—1520. 


703 


quam  unicum  iota  aut  apicem  (Matt.  5)  de  euaDgelio  perire  aut  non  fieri.  mm),  s,  is. 
Sciat  praeterea  se  esse  baptizatum,  atqne  ubi  crediderit,  haec  ad  se  pertinere. 
Evestigio  evauescit  sitis  et  fanies,  iit  certus  de  siia  salute  iam  mortem  non 
formidet,  inferos  non  vereatur,  diabolum  non  timeat,  pcccatum  suum  non 
horreat.  Satur  est,  quia  hunc  habet  propitium,  quem  tremunt  cunctae  naturae, 
non  ex  operibus  suis,  sed  ex  veritate  promittentis.    'Q,ui  enim'  ait  Paulus 
Gal.  3,  'baptizati  estis,  Christum  induistis  etc.'    Quin  psallat  oranis  creatura  ©«i.  3, 27. 
tauto  Deo,  qui  tale  epulum  terrigenis  nobis  apparuit.  Hoc  convivium  gustavit 
Abraham ,  dum  videret  diem  Christi  incarnati.    Sciebat  enim  eum  fore  pro-  Soi)-  s,  5r,. 
pitiatorinm  tale,  qui  uullum  in  se  credentem  confunderet.    Exultet  et  letetur 
omnis  homo  vanus,  quia  vanitas  hic  submergitur,  surgit  in  loco  eins  onmis 
plenitudo  divinae  gratiae,  quam  expectamus  spc  nostra,  quia  potens  est  is 
qui  promisit  et  fallere  nescit,  reddere  depositum  in  die  illa.    'Ubi  nunc  est, 
mors,  victoria  tua  etc.?""  I.Co.  15.    En  hic  carnem,  quae  data  est  mihi  in  i.eur.  l^ds. 
salutem,  quae  tradita  et  laniata  est  propter  vulnera  mea,  et  sanguinem  testa- 
menti,  quod  legavit  mihi  Dominus,  qui  sanguis  effusus  est,  ut  sim  ipse 
sanus  et  mundus.    Hui  nunc  Satan  adversarius  noceat,  si  possit  etc. 

'Mauducare'  et  'bibere'  duo  haec  verba  significant  quandam  unionem  man- 
ducautis  et  edulii,  bibentis  et  potus.  Qui  enim  edit,  iungit  sibi  esculenta, 
qui  bibit  poculenta,  ut  etiam  in  naturam  suam  vertatur  cibus  et  potus,  ut 
haudquaquam  seiungi  possint  cibus  et  homo  manducans,  potus  et  bibens 
sine  naturae  corruptione.  Ita  hic  quoque  in  spiritu  qui  manducat  Christi 
carnem  et  bibit  eins  sanguinem,  non  id  ore  quidem  facit,  sed  spiritu  et  fide, 
qua  fide  haue  carnem  sibi  natam  esse  tarn  habet  finnum,  filium  hunc  suiun 
esse  tarn  sit  persuasus,  ut  nulla  morte,  nuUo  periculo,  uullo  tormento  oogi 
possit,  ut  aliter  dicat,  quam  ut  Christi  iustitia  et  innocentia  sua  sit,  et  suum 
peccatum,  suam  noxam,  suam  miseriam  esse  Christi  victoris.  Atque  ita 
evanescit  omne  malum,  et  hoc  ex  gratuita  Dei  misericordia.  Ita  Christi 
spii'itus  est  cum  spiritu  hominis  coniunctus,  ut  impossibile  sit  avellere  hunc 
hominem  a  Christo,  quem  nemo  potest  corrurapere,  ut  corpus  corrumpimus 
mortale.  Atque  ita  hic,  qui  sie  manducat  carnem  Christi,  manet  in  Christo  Soi).  15,  n. 
et  Christus  in  eo.  Si  enim  hoc  esset  dictum  de  sacramento  altaris,  sequeretur, 
quod  beati  essent  qui  vel  semel  communicassent,  etiam  ludas  Ischariotes. 
Ex  ista  manducatione  emanavit  tanta  constantia  oranium  martyrum,  ut  fmallent 
omnia  tormenta  huius  saeculi  ferre,  quam  Deum  sibi  adversarium  fateri. 
Haec  est  illa  unica  fides,  qua  sancti  vincebant  regna  etc.  ad  He.  11.  Qui  €-icbt.n,  33. 
enun  credit  Christum  esse  suum,  esse  sibi  datum,  tulisse  suum  peccatum, 
vicisse  suam  mortem,  ita  in  Christi  spiritum  transfertur,  ut  omnia  mala,  onmem 
impietatem,  omnem  concupiscentiam ,  omncm  quoque  impatientiam  vincat. 
Sic  oportet  nos  ad  vitam  devenire  non  operando,  sed  credendo,  ut  fides  sit, 


17  posset         21  possunt         38       9f.  nota  suam 


704 


(Sermone  aii§  ben  :3a^ren  ca.  1514—1520. 


quae  opera  bona  producat.    Die,  queso,  quomodo  potest  hic  impie  agere, 
quem  Christi  fides  ita  transfudit?    Expellit  omnem  inobedientiam,  quam  milla 
lex  potuerat  superare.    Hoc  nemo  novit,  nisi  expertus.    Sic  nemo  intelligit, 
nisi  qui  didicit,  quem  Christus  edocuit.   Qui  autem  sie  est  eruditus  a  spiritu 
3or).  3, 33.  fidei,  hie  testimonium  Domini  habet  in  se  et  signavit,  quia  Dens  verax  est. 
2.  Jim.  2, 19.  Et  'hoc  signaculum  stat  habens  hoc  fundaraentum:  Novit  Dominus,  qui  sunt 
mm.  8, 9.  eins'.    'Q,ui  vero  spiritum  Domini  uon  habeut,  ii  non  sunt  eius",  ut  Paulus 
ait,  quia  non  credit  ad  hanc  carneni  sibi  datam  in  salutem,  sed  putat  Deum 
esse  exactorem,  ut  nisi  mereatur,  non  assequatur  gratiam  Domini.  Atque 
hic  blasphemus  est,  abiiciens  gratiam  Dei,  conculcans  hanc  escam  et  san- 
guinem  testamenti  sperneus,  ideoque  et  Dominus  Dens  reiecit  cum.  Proinde 
stat  sententia  carnem  Christi  esse  cibura,  sanguinem  esse  potum.  Simulatque 
iugruerit  liorror  aliquis  diviui  iuditii,  ne  metuat,  quia  caro  haec  mediatrix 
*l5i.  139, 7.  est  inter  Deum  et  homhiem,  sicut  sacris  proditur  literis:  'Quo  enim  fugiam 
.fioi)fi. 2, 14.  a  fatie  furoris  tui.  Domine?    In  foraminibus  petrae  et  cavernis  maceriae 
3cf.  26, 20.  latebo,  donec  pertranseat  furor  tuus'.    Petra  est  Chri.stus,  qui  vulnera  pro 
meo  delicto  tulit  in  carne  .sua,  et  in  his  foraminibus  qui  non  fuerit  occlusus, 
Sof).  3, 18.  non  potuerit  suffugere  iuditium  Domini.    'Qui  enim  non  credit',  loannis  3, 
63, 8. 'iam  iudicatus  est'.     Sic  David:  'In  velamento  alarum  tuarum  exultabo'. 
Velamen  est  humanitas  Christi  propitiatorii,  quod  duo  Cherubin  velabant 
alis  suis.    Quis  non  affectet  versari  sub  tali  velamento  propitiationis,  cum 
sol  non  possit  exurere  umbratiles  viatores  ?    Et  nisi  simus  sub  hae  umbra, 
cremabit  nos  sol  iustitiae  divinitatis  insustentabilis.    Nulla  enim  creatura 
potest  durare  in  conspeetu  tantae  maicstatis.    Benedictus  Dominus  Dens 
noster,  qui  sua  gratia  nobis  perditissimis  velamen  hoc  supraposuit,  ut  habere- 
mus,  in  quod  credentes  non  periremus,  ut  quieunque  sub  eo  versentur,  certi 
simus,  ut  propter  cum  vivamus,  sicut  ipse  viv^at  propter  patrem.    Quid  lucu- 
lentius  dici  potuerit  eo  ipso,  quo  ait  nos  propter  cum  vivere,  et  sine  eo 
numquam  victurum,  qui  aliunde  petat  auxilium  suae  salutis?   Christus  quidem 
venit  propter  patrem,  ita  venit  propter  patrem,  ut  cum  mundo  manifestaret, 
3oi).  14, 6.ut  esset  quem  cognoscens  homo  viveret  propter  eum.    'Nemo  enim  venit  ad 
3oi).  12, 26.  patrem,  nisi  per  Christum.'    'übi  Christus,  ibi  minister  eins.'    Ideo  Christus 
est  unieus  ille  filius,  in  quo  pater  placatus  est,  et  nobis  propter  filium  pla- 
Soi).  6, 52.  catur,  nt  habet  textus:  quisquis  ergo  sie  carnem  mandueaverit,  'vivet  in- 
aeternum'.    Sed  quoniam  pavidi  stupidique  mortales  non  longius  dueuntur, 
quam  quod  oeulis  et  sensibus  capiunt,  signo  itaque  opus  erat,  velut  olim  in 
veteri  instrumento  siguis  usquequaque  utebatur  Dens.    Cuiusmodi  erat  areus 
coeli,  circuracisio  et  Imiusmodi,  quibus  foedus  .suum  ratificabat  eum  populo 
incredulo.    Alioqui  verbum  Dei  cito  traderetur  oblivioni,  nisi  signum  exter- 
nura  admonerct.    Quis  enim  credere  änderet  Deum  sibi  esse  propitium,  nisi 


29  vixuru.9 


(öermont  nuS  ben  .Sa^i-'cn  ca.  1514—1520. 


705 


verbum  Dei  et  signum  externum  sacranientorum  testaretur?  Ut  ergo  testa- 
mentum  Domini  ratum  esset  i.  e.  totum  opus  redemptiouis,  quod  promis- 
sionibus  pepigit,  tradidit  nobis  siguum  eiiisdem  testamenti,  baptismum,  item 
eiicliaristiam.  Et  hoc  ideo,  qiiia  exules  in  hoc  saeciilo  vivimus  redemptionem 
nostrorum  corporum  expectantes,  quotiescunque  participemus  de  hoc  sacra- 
mento,  fidntiam  instauremus  et  certificemur  certum  esse,  quicqiiid  mihi  futurum 
propter  fidem  speravi.  Sic  eucharistia  aliud  uihil  est,  quam  viaticum  et  con- 
fortativum  itineris,  ut  per  eam  iterum  atque  iterum  cibemur,  roboremur,  aui- 
memur,  donec  Dominus  nos  ad  suum  aeternum  convivium  recipiat,  quod 

10  praestat  caro  eins  et  sanguis  ])ropitiationis.  Christus  dat  nobis  coenam 
aeteruam  per  suam  carnem  et  sanguinem,  alioqui  nunquam  gustaturi.  Eucha- 
ristia autem  viaticum  est,  qua  in  itinere  satiati  veniamus  ad  nuptias:  simul 
atque  ingressi  fuerimns  nuptiale  convivium,  iam  cessat  eucharistia  et  viaticum. 
Caro  autem  Christi  et  sanguis  nos  aeterno  satiabunt.    Quemadmodum  caro 

15  ista  a  Deo  patre  separari  non  poterit,  ita  nec  vita  nostra  deficiet.  Si  ergo 
eucharistia  viaticum  sit  et  testameutum  abeuntis  Christi,  facile  intelliges,  quid 
prosit  huius  festi  pompa  et  apparatus,  nempe  ut  simplex  ideota  in  eam  opi- 
niouem  perducatur,  ut  putet  se  al)unde  cohiisse  Deum,  si  cereolo  ardenti 
pompae  intersit,  ore  l)oet  et  precuLas  permurmuret.   Interim  autem  ne  cogitat 

20  quidem,  cur  eucharistia  sit  institnta,  quomodo  anima  sit  saginanda  et  fir- 
manda  hoc  tam  sahitari  viatico,  ut  l)is  milhes  foret  melius  non  esse  festum, 
quam  Deum  coeli  sie  dehonestare.  Huc  accedit  pestilentissima  indulgentiarnm 
lues,  quae  nobis  hoc  festum  commendavit,  ac  bullarum  venenum  mellitum, 
quo  omnes  aniinae  infectae  verum  eius  usum  non  gustavernnt.    Die,  queso, 

2,1  si  tu  haberes  filium  charissiraum,  quem  tam  famelicuin  videres,  ut  mortem 
oppeteret,  nisi  dares  ei  cibum,  atque  eam  ob  rem  bouam  panis  porcionem  a 
te  acciperet,  et  acceptum  panem  baculo  infixum  erectus  circumferret  tibi  in 
honorem,  nec  tamen  ederet,  et  sie  mortis  periculo  insaniret,  quäle  foret  honesta- 
mentum,  quis  tibi  fieret  honor?    Nam  ei  propter  necessitatem  in  amore  tri- 

30  buisses:  ipse  falsa  honoris  fatie  deceptus  periclitaretur.  Sic  hodie  insanimus 
omnes,  eucharistiam  magnifice  circumferentes,  putamns  nos  obsequium  Deo 
praestitisse  nostro  maximo  malo.  Legimus  interim  4or  Euangelia  in  4or 
agrorum  angulis,  quae  nec  intelligit  qui  legit.  Numquid  secundum  Pauli 
verba  in  aerem  frustra  locuti  sumus?  frater  enim  non  edificatur,  ut  debebat,  i.  eor.  14,  o. 

35  sed  caecus  cecum  ducit  Lucae  6.    En  tibi  honorem,  papalis  sanctitas,  quae Suc.  e, 39. 
Christi  legibus  non  contenta,  sed  spiritu  sancto  longe  doctior  tuas  inventiones 
nobis  loco  pabuli  proponis,  quibus  adeo  stupefacti  et  excecati,  ut  panem  coeli 
in  manibus  habentes  non  satiemur,  sed  fame  pereamus  omnes.    Quid  mirum, 
si  verba  euangelii  in  eam  partem  sint  coacta,  ubi  minime  oportuit.   Ita  calli- 

40  dissimus  hostis  Christianae  salutis,  antiquus  ille  serpens,  vi  non  potuit  nos 


18  putat  38  perimiis  40  Christianus 
Sut^exi  SBexte.  IV. 


45 


706 


<S«mone  an§  bcn  Sfa^'cm  ca.  1514—1520. 


3Kattfi.io,37.  vincere,  astn  id  efifbecit.  Ubi  nunc  euangelium,  quod  dicit:  'Qui  non  abne- 
gaverit  semetipsum,  non  est  me  dignus'?  Quin-  non  abnegaverint  suam  bonam 
intentionem  et  attenderint,  quid  loquatur  Dominus?    'Quid  nequius,  quam 

rvef.©ir.  17,  quod  caro  et  sanguis  excogitaverit'  (Eccles.  17)?    'Ve  vobis  pastoribus  qui 

Sorem.  23, 1.  gi'egem  meum  non  pascitis,  dicit  Dominus.'  Pascua  quidem  habemus,  sed 
usura  nescimus,  quid  ergo  prosunt?  Non  possum  aliter  persuaderi,  Caco- 
daemonem  quendam  lioc  festum  instituisse,  Deo  nostro  sie  ordinante  in  illu- 
sione  nostri  ob  id,  quod  veritatem  charitatis  non  recepimus,  ut  salvi  fieremus, 
quod  sacramentum  quoque  significat.  Est  enim  communio  et  symbolum 
charitatis.    Sicut  multa  grana  unus  panis  est,  et  multae  uvae  unum  vinum, 

i.ßov.io,  17.  ita  oranes  unus  panis  et  unum  vinum  sumns,  qui  de  uuo  pane  et  caKce 
participamus.  Sed  hodie  omnes  abivimus  quisque  in  viam  suam,  nemo  curat 
quod  alterius,  sed  quisque  quod  suum.  Non  est  ergo  mirinu,  si  communio 
quoque  facta  in  superstitionem  et  abusum  versa  est.  Dominus  Dens  nostri 
misereatur!    Sentio  enim  iram  Dei  super  nos  in  finem  et  video  vastitatem 

San.  11, 32.  anticliristianam.  De  qua  Daniel  propheta  locutus  est  ca.  11:  'Impii,  inquit, 
in  testamentum  simulabunt  fraudulenter,  populus  autem  sciens  Deum  suum 
obtinebit  et  faciet'.  Non  ergo  fatient,  quos  putamus  hereticos  aut  incredulos, 
sed  populus  sciens  Deum  suum.  Papa  cum  episcopis  evertent  nobis  testa- 
mentum, immo  simulabunt  falsam  religionem  testamento  manente,  ut  est  dies 
haec.  Domine,  sicut  meruimus,  ita  factum  est,  quia  sie  placitum  est  in  con- 
spectu  tuo.  Sit  iiomen  Domiui  benedictum!  Nos  dignam  ferimus  impietatis 
mercedem.  Non  tamen  haec  dixi,  ut  nolim  esse  circuitum  (quod  tamen  non 
multum  prol)o)  aut  ecclesiam  contemnere,  sed  dico  bonum  esse,  si  ecclesia 
cum  suis  ritibus  ab  Euangelio  non  discreparet  aut  adderet  doctrinae  Christi, 
quod  Dominus  multis  locis  prohibuit. 


swntti).  G,  24.     Enarratio  huius  Matthei  6.    Nemo  polest  (]uo])us  dominis 

servire.' 

HOc  euangelium  satis  perspicuum  est  atque  adeo,  ut  explanatione  non 
indigcat.  Porro  anticliristiana  tyranni.s,  quae  omnem  ecclesiam  turbat, 
premit  ac  vastat,  id  perinde  obscuravit,  ut  nihil  omnino  videatur  obscurius. 
Nemo  enim  est,  qui  regnum  Christi  verum  queat  discernere  ab  antichristiano, 

26  hinter  prohibuit  fotgenbe  Semcrtung  be§  ©c^reifierS:  Queso,  bone  lector,  ut  hec  legas 
cum  iuditio  et  adhibeas  ea  non  ad  ritum  hodieniae  ecclesiae,  sed  ad  verbum  Dei,  quod 
acqunm  iuditium  fert.  Iram  Dei  meruimus,  quae  venit  quoque  super  nos.  Dominus  Deus 
sit  benedictus  in  saecula  saeculorum.  Amen. 

')  6-ugt.  bcö  15.  [ti'ip.  14.]  ©üimtngcö  und}  Ii-iiiitntiS.  1520? 


Sermone  ait§  beit  ^at^xen  ea.  1514—1520.  '70? 

extei'uo,  spetioso  ac  personato,  cuius  Papa  antistes  est  et  gubernator.  Tantum 
abest,  ut  muudanum  regnnm,  diaboliciim  illud  ac  pcrnitiosum  pernoscat. 
Christus  hic  regnum  siiiim  a  regno  inobedientiae  et  peccatornm  secernit,  satis 
innuens  eo  non  posse  Deo  placei-e,  si  amiciis  huius  esse  velit.  Verum  ut 
5  Antichristus  expeditins  fallat  ac  perdat  Iiis  externis,  pietatis  ac  divinae  cul- 
turae  formam  induit,  cuiusmodi  sunt  pompae  illae  ecclesiasticae  ac  ceremoniae, 
quae  quoniam  cum  observatioue  veuiaut  et  fiant,  de  regno  Christi  non  sunt. 
Nam  regnum  Christi  regnum  Spiritus  est  et  veritatis,  ut  Lucae  17.  proditum  S-'iic  17,20  f. 
est:  'Non  veniet  regnum  cum  observatioue,  neque  dicent:  Ecce  hic  aut  ecce 

10  illic.  Ecce  enim  regnum  Dci  intra  vos  est'.  Ex  his  haud  obscure  colligimus, 
quid  velit  Christus  duplici  illa  et  contraria  Servitute.  Nam  mundo  serviens 
Chi'isto  servire  nequit.    De  quo  infra  latius.    Est  ergo  duplex  regnum. 

Altermn  iniustitiae  et  inobedientiae,  et  ob  id  regnum  diaboli  nuncupatur, 
atque  hoc  regnum  adversus  Dei  regnum  pugnat,  cuius  alumni  omnium  sunt 

15  iniserrimi:  in  eo  enim  quod  augent  et  aedificant,  sese  perdunt,  quod  egregie 
significavit  olim  captivitas  Babylonica  et  Aegyptiaca,  ubi  filii  Israhel  terram 
colebant,  incolas  ditabant,  non  tamen  alio  fine  laborarunt,  quam  ut  per  hoc 
extinguerentur :  sie  filii  huius  saeculi  bellissime  vestigant  delitias  terrestres^ 
voluptates  et  carnis  desyderia,  quibus  se  vivere  miserrime  credimt,  cum  per 

20  ea  occidantur.  Sequuntur  enim  principem  suum  diabolum,  qui  inani  spetie 
bonitatis  fallit  imprudentes,  ut  patent  saeculi  huius  thesauros  bonos  esse, 
cum  nihil  sint  minus. 

Huc  attinet,  quicquid  mundus  habeat  spetiosi  ac  pretiosi,  quae  omnia 
regnum  diaboli  augent,  eo  quod  uos  avocant  a  Christo.     Omnis  quidem 

25  creatura  Dei  bona  est  et  benedicta  propter  creatoris  bonitatem.    Sed  cum  1.  xim.  4, 4. 
homo  pro  uequitia  sua  illis  abutitur  in  pernitiem,  ideo  dicta  suut  bona  iniqui- 
tatis  seu  mammon  iniquum,  non  propter  malitiam  bonorum,  quam  non  habent,  vuc.ie,  9.11. 
sed  propter  iniquitatem  hominis,  quia  utitur  illis  proxinuim  fallendo.  JNou 
enim  potest  ficri,  ut  quis  ditetur,  uisi  fallat  ac  circumveniat  fratrem.  Proinde 

30  cum  pro  illis  terrestribus  reiiciatur  boni  creatoris  mandatum,  ut  niliil  queram 
quam  ut  habeam  ego,  nihil  potest  iuiquius  dici,  cum  hoc  ipso  non  quae  Dei 
sunt,  quaerimus,  sed  quae  nostra,  ut  pereamus  in  illis,  non  regnum  Dei 
augemus,  sed  compilamus,  ut  ceu  latrones  iugulemur. 

Alterum  regnum  est  Dei  et  iustitiae  ac  veritatis,  cuius  princeps  est 

35  Christus,  quod  aliud  non  est  quam  esse  benignum,  comem,  probum,  castum, 
modestum,  temperantem,  mundum,  obedieutem,  morigerum  ac  gratia  afflaeutem, 
patientem,  fidelem  etc.  Et  hoc  est  in  veritate  dictum,  quod  fictioni  externae 
est  contrarium.  Atque  ideo  impie  agunt,  qui  vigilias  et  huiusmodi  divina 
vocant,  cum  sint  simulatae  pietatis  simulachra.    Et  hic  Interim,  qui  talia 

40  exequitur,  odio  ardet,  libidine  et  avaritia,  quam  autem  imponunt  populo.  Qui 
haec  commendant,  viderint  ipsi  suo  maximo  malo,  cum  Dominus  iustus  aperiat 


41  commendent 


45* 


708 


©crmoTic  nu§  ben  3nt)ten  ca.  1514—1520. 


secreta  cordium.  Quicquid  impius  et  infidelis  facere  potest,  id  divinum  et 
Christianum  vocari  non  debet.  Si  ergo  Turca  possit  redimere  ceremonias, 
vigilias  et  missas  condiicticias,  non  possunt  vocari  divina,  quia  externa  sunt 
et  sonitii  suo  perennt.    Regnum  utrumque  in  affectibus  consistit,  non  in  usu 

i.3;im.  4,4.  rerum.  Si  res  bonae  sunt,  si  pecuniae  bouae  sunt,  neinpe  creatura  Dei,  bonus  5 
est  et  usus  earum.  Si  cibus  bonus  est,  non  potest  coinquinare,  si  sumitur, 
nec  jjotest  ulla  creatura  nocere  per  se.  Quare  sanctissimus  ille  Antichi'istus, 
cum  deberet  prohibere  voluptatem  et  concupiscentiam,  ciborum  interdixit 
usura  certis  quibusdam  diebus:  cum  deberet  vetare  avaritiam,  prohibuit  suis 
candidatis  fratribus  monachis,  ue  tangant  nummos.  Cur  non  prohibuit,  ne  lo 
cujierent?  Numquid  haec  stultissima  sunt?  Christus  hic  dicit  de  Servitute, 
non  de  usu  mammonae.    Servire  prohibet,  uti  non  interdicit.    Dicit  ergo: 

aiJattf).  e, 24.  Non  potestis  Deo  servire  et  mammonae  etc.  Tametsi  nuUa  creatura 
potens  sit  imperare  homini  Deo  ex  animo  devoto,  imperat  tamen,  si  iugum 
Christi  detrectat,  non  externa  tyrannide,  sed  cupiditatibns  cor  captum  tenet,  i5 
ne  possit  redire  ad  Christum.  Proiude  captivitas  illa  non  in  rebus  mundi, 
sed  in  atfectu  liominis  consistit.  Si  audito  verbo  euangelico  gratiam,  miseri- 
cordiam  et  tutelam  tarn  potentis  Dei  ad  se  pertinere,  ut  est,  crediderit,  statim 
acquiescit  cor  sanis  sermonibus  Domini  nostri  Ihesu  Christi  paratum  in  omnem 

1.  eor.7,  31.  vohmtatem  Dei,  atque  ita  in  veram  libertatem  asseritur,  utiturque  mundo  20 
i?f.  62, 11.  rebusque  mundanis  tanquam  non  utatur,  ac  "^divitiae  si  affluant,  non  apponit 
cor'.    Hiuc  ex  animo  liberum  est  uti  opil)us  suis  in  usum  egentium  et  hoc 
propter  Cliristum.    Si  abundat  supellex,  non  multum  exultat,  sed  cum  Deo 
ita  visum  est,  libens  accipit  cum  gratiarum  actione,    ßursum  si  adversum 
quid  acciderit,  nou  turl)atur,  sed  paratum  cor  eins  sperare  in  Domino.   Con-  25 
firmatus  in  Domino  non  potest  commoveri.    Ideoque  aeque  gratias  agit  Deo, 
si  iacturam  tum  rerum  tum  sanitatis  faciat,  si  male  audiat,  si  criminetur, 
•■ßl  34, 2.  benedicit.    Atque  hoc  est  quod  propheta  ait  ps.  33 :  'Benedicam  Dominum 
in  omni  tempore,  Semper  laus  eins  in  ore  meo',  hoc  est  tarn  in  adversis  quam 
prosperis  laudabo  Dominum.    Atque  talis  divitiis  non  servit.    Necesse  est  30 
aliquem  esse  cui  serviat:  Dominus  ipse  est,  quem  elegit  in  dominum.  Aut 
enim  Domino  est  serviendum  aut  mammonae:  mammonae  non  servit,  Domino 
serviat  certum  est. 

Altera  servitus  est  diabolo  aut  mammonae  servire,  ac  id  quidem  per- 
spicuum  est,  tum  in  aliis  multis,  tum  maxirae  in  sacrificulis,  qui  nou  audent  35 
quidem  extenuare  ficticias  suas  caeremonias.  Timent  enim,  ne  avaritiae  suae 
decrescat.  Si  enim  veritatem  dicerent  de  fide,  spe  et  charitate,  actum  esset 
de  vigiliis  ac,  ut  vocant,  peractionibus  seu  presentiis.  Palam  est  ergo  cen- 
tesimura  presbyterum  non  esse  servum  Ihesu  Christi,  omnes  mammonae  ser- 
vire. Ideo  non  advertunt,  quod  sequitur  in  euangelio.  Heu  caecitas  abhomi-  4o 
nanda!    Haec  duo  in  spetie  et  veritate  sunt  longe  diversissima,  servitus 


11  Numquid,  berWccf^jeU  mit  Nonne;  licvgt.  ©.  705  3-  33        40  quid 


©etmoite  aui  bcit  ^aljreit  ca.  1514  -1520. 


709 


Christi  et  servitii«  pecnniaruni.  Qui  enim  Christo  ex  auinio  .serviuiit,  hi 
putantur  ab  hominibus  esse  abiectissimi  scrvi.  Noluiit  euini  se  iiiiiltuiu  occu- 
pare  rebus  hiiiiis  saeculi  ruagiiificis,  sed  habentes  victum  et  amictum  iUis 
conteuti  sunt.  Hi,  ut  Paulus  ait,  'nihil  habentes,  oninia  autem  possidentes 2.601.6, lo. 
sunt'.  Non  multum  curant,  si  res  minus  prospere  cesserit,  quia  Christus 
omnium  dominus  est,  ita  et  omues  sperantes  in  euni.  Reliqui  putantur  in 
mundo  omuia  possidere,  omnia  gubernare,  et  hi  sunt  servi  omnium  vilissimi 
in  re  vera,  nempe  sua  cupiditate  ita  victi  sunt,  ut  non  possint  cuique  com- 
modare,  et  hi  sunt,  quos  propheta  ait  benedicere  Domino  cum  benefecerit  eis.  VI  49, 19. 
Caeterum  si  vel  obolum  subducas,  auras  questibus  implent,  causautes  sibi 
iniuriara  esse  factam  coram  Deo  et  hominibus,  et  sie  palam  fit  eos  esse  servos 
miserrimos.  Malimt  enim  omnium  inimicitias  admittere  quam  parva  cuicpiam 
condonare.  Huc  attiuent  sacrae  illae  cauponationes,  missarum  venditiones 
et  pro  re  pecuniaria  citationes  et  pro  debito  non  soluto  excommunicationes. 
O  horrenda  monstra  sub  pelle  ovina!  Quod  autem  haec  monstra  in  ecclesia 
hodie  grassantur  et  regnant  potius,  in  causa  est,  quia  regnum  Christi  abiura- 
vimus  omnes  et  extincta  fide  aliuude  opem  quaerimus.  Si  enim  audiremus 
vocem  tarn  clementis  ac  omnipotentis  patris,  qui  ait  se  omnes  coeli  volucres 
pascere,  vel  non  laborantes,  ideoque  monuit,  ut  confidamus  tantum,  nulluni  9.i;aiti).G,26f). 
esse  unquam  qui  fame  periisset:  omnem  enim  escam  suam  a  Domino  expectant. 
Audite  ergo  mmc,  minores  sacrificuli,  qui  veritatem  scitis,  non  tamen  proloqui 
potestis,  quid  dicat  Dominus :  Ideo  dicovobis,  ne  sitis  solliciti  vitae  sijntii).  6, as. 
vestrae  etc.  O  homo  imbecillis  fidei,  quid  adhuc  pertimescis?  'lacta  in 
Dominum  tuum  curam  tuam,  ipse  te  enutriet.'    'lunior  fui  etc.  (ps.  36)  nun-     5.'.,  23. 

.  •  .  .  37  '•'5. 

quam  vidi  iustum,  i.e.  fidentem  Domino  derelictum.'  Quomodo,  miserrime 
homo,  quisquis  es,  sive  presbyter  sive  ideota,  credere  potes,  Christum  te  ser- 
vaturum  in  perpetuum,  cum  corpori  tuo  sive  victui  corporis  timeas?  Certum 
est  te  in  extremis  desperaturum ,  si  dubitas  a  Domino  te  citra  curam  tuam 
enutriri.  Die,  obsecro,  quis  unquam  fame  mortuus  est?  An  defuit  tibi  vestis? 
Quid  ergo  te  excrucias  coacervando  nummos  per  phas  nephasque?  Ne  dubita: 
Cum  nihil  intuleris  in  hunc  mundum,  nihil  quoque  auferes.  Si  non  credis,  i.jim.e,  7. 
cura  tua  excruciat  te  magis  ac  magis,  sed  tu  nihil  proficies.  Nonne  auimaMntti).  e,  25. 
plus  est  quam  esca:  et  corpus  etc.?  Arguit  Christus  a  maiori,  et  id 
graphice  quidem.  Die,  obsecro,  quis  tui  curam  habuit,  antequam  concipereris, 
ne  vel  equus  aut  canis  uascereris?  Quis  observavit,  ne  claudus  fieres?  Quis 
rectitudinem  membi'orum  tuorum  composuit?  Quis  tibi  omnia  membra  dedit? 
Tune?  Quid  ergo  sollicitus  es  de  esca?  Quis  te  custodit,  ne  omni  momento 
Diabolus  tibi  cervicem  frangat?  O  stulte,  qua  cura  inani  agitaris  de  esca  et 
victu  tuo,  de  veste  tua?  Surge,  esto  paratus,  sis  fortis,  conserva  etiam  escam 
tuam,  ne  putrescat,  serva  domum  tuam,  cum  dorrais,  ne  ignis  deflagret,  de- 
fende  fruges  horrei  tui,  ne  mures  illas  demoliantur :  fac,  si  potes !   Ecce  omni 


33  esca:  et  fcfjU 


710 


©emone  au§  bcn  Si^Ji^en  ca.  1514—1520. 


momento  tum  tu,  tum  omnia  tua  sola  manu  Domini  conservantur.  Adhuc 
non  agnoscis  regnum  Domini?    Cur  non  audis  vocem  eins,  ut  pacem  cordis 

sjfnttf).  6, 26.  habeas?  Respicite  volatilia  coeli  etc.  O  miseri  nos,  quomodo  subter- 
fugiemus  horrendum  Dei  iuditium,  si  tam  pie  monentem  non  audiamus !  Cum 

"$1  Iii,  15.  tot  animantium  genera  sunt  in  terris,  quibus  Omnibus  Dens  escam  suam  dat 

SBiattt).  6, 26.  in  tempore  opportune.  Nonne  inquit  vos  longe  praecellitis  illa?  Ac 
si  diceret:  Filioli  mei,  quid  soUiciti  sitis  non  potentes  id  praestare  vobis 
quod  cupitis?  sed  oportet  haec  omnia  de  manu  mea  expectare,  credite  saltera: 
dabo  vobis  haec  omnia.  Cognoscite  saltem,  an  possit  quis  vestrum  de  cor- 
pore aliquid  augere  aut  auiFerre,  quare  ergo  curatis  iam  de  esca?  Fac  pro 
Sorte  tua,  quod  tua  interest:  si  sutor  es,  calceos,  si  pellio,  melotas,^  si  sarctor, 
tunicas,  si  restio,  funes.  Haec  simt  opera  tua  bona,  quae  placent  in  con- 
spectu  meo,  modo  in  me  confidas,  et  reliquum  curarum  mihi  committas. 

sjiatti).  6, 27.  Cogita  saltem,  si  potes:  Quis  vestrum  potest  adiicere  etc.  O  modicae 
fidei,  adhuc  non  creditis  mihi:  uon  curate  terrestria,  ego  nitro  vobis  haec 
omnia  dabo.  Sed  dices:  'Bene  loqueris:  nisi  mater  mea  accurate  me  custo- 
diisset,  iampridem  in  infantia  mea  periissem.  Sed  postquam  adolevi,  oportet 
me  nunc  mei  ciu^am  gerere.  Ego  iampridem  crura  et  manus  fregissem,  nisi 
mihi  ipse  cavissem.  Quod  autem  dictum  est  de  avibus,  nisi  volarent  et  quae- 
rerent  victum,  iam  olim  fame  oppetiissent.  Diu  me  expectare  oportet,  donec 
tosta  advolet  columba\  Haec  incredulus.  Cui  Christus:  'Fili  mi,  adhuc 
non  accipis,  quae  dico:  non  prohibeo,  ne  tui  curam  habeas,  cum  natura  id 
i.eov.7,20.  doceat.  Dixi  tibi,  quid  te  facere  oporteat.  In  qua  vocatione  vocatus  es,  illic 
mane  et  tuum  opus  exerce,  caeteram  curam  omnem  mihi  committe:  non  te 

i^mro.'ib,  seducam.  Frange  esurienti  panem  tuum,  et  si  sitit  inimicus  tuus,  pota  illum, 
non  sis  avarus:  ego  benedicam  tibi  et  multiplicabo  omnia  tua,  ut  nunquam 
tibi  desit.  Si  videaris  tamen  deficere,  claude  oculus  tuos,  ego  augebo  bona 
tua  vel  te  non  vidente,  crede  saltem.    Si  exemplo  de  avibus  non  moneris, 

awattf).  6, 28.  quia  vivant,  iraoque  querunt  sibi  esculenta,  considera  saltem  lilia  agri  etc. 

Nunc,  filii,  intelligite,  quod  non  vos  estis,  qui  bona  augeatis.  Quis  dat  frugibus 
vestris  incrementum?  Vosne?  Quis  refocillat  lilia  agri?  Vos  an  ipsa? 
Videtis,  filii,  quod  nihil  prorsus  vestrum  est.  Ego  enim  pro  eo,  quod  dilexi 
vos,  posui  custodes  in  terram,  ut  tempore  suo  vos  salvificem.  Ob  id  omnino 
uon  venit  ex  laboribus  vestris  aut  ex  cura  vestra,  quid  edatis,  quid  bibatis 
aut  quomodo  vivatis.  Omnia  haec  mea  cura  constant,  vos  ordinavi  tantum 
in  eos  labores  pro  domanda  carne  vestra,  ne  otio  turpi  pereatis.^  Sed  video 
vos  in  regnum  meum  irrumpere  et  gloriam  meam  vos  concupiscere,  quasi 
vestra  ciu'a  servemini.    Relinquite  ergo  curam  istam,  ne  polluatis  gloriam 

TOatti). 6, 30,  meam,  ne  pereatis.  Si  enim  foenum  agri  etc.   Filioli  mei,  si  hoc  faceretis, 


6  oportuno         28  moveris? 
')  »crgL  Vulg.  Hebr.  11,  .37. 
incnfdjcii"  1520.   (JrC.  atu§g.  27,  189. 


35  3tm  3{anbc:  Laboranclum  quare  sit? 

2)  3)crfetbe  ©ebanfe  in  „i^xtitjdt  eitteä  (Jljriften: 


©emonc  qu5  bett  Sin^Jicn  ca.  1514—1520. 


711 


meam  oiuuipotentiuiu  uegaretis  cum  vestro  maximo  malo.  'Non  relinquam  3ü1).  h,  is. 
vos  orphaiios.'  Nolite  timere.  'Ecce  enim  vobiscum  sum  omuibus  diebus 
usque  ad  consummatiouem  seculi'  Matth.  28.  Quid  adhuc  more  gentium,  tam-  »(atti).28, 19. 
quam  non  habentes  patrem  in  coelis,  querelas  effunditis,  quasi  unquam  de- 
fuisset  vobis  quicquam?  Haec  enim  omnia  gentes  inquirunt.  Nolite fflhittii.  e,  32. 
formidare,  an  sim  procul  a  vobis,  an  non  intelligam,  quid  desit  vobis.  Nihil 
agitis,  ac  frustra  turbatur  cor  vestrum.  Seit  enim  pater  vester,  quo  da*''!»')- 6,32. 
his  Omnibus  indigeatis.  Si  ergo  vultis  recipere:  Rex  sum  et  dominus 
dominantium,  dominator  vivorum  et  mortuorum.  Nemo  potest  de  manu  mea 
eripi,  regnum  meum  regnum  omnium  saeculorum.  Inferorum  portae  tremuut 
in  conspectu  potentiae  meae.  Preterea  Deus  sum  salvos  faciendi,  et  dominus 
exitus  mortis  ps.  G7.  Querite  ergo  primum  regnum  Dei  etc.  Huc|i;,ttM/33. 
animadverte,  quisquis  tuis  te  meritis  salvari  confidis.  Christus  iubet  querere 
regnum  Dei,  quo  verbo  ostendit  nos  extorres  esse  ac  regno  Dei  omnino  ex- 
pertes.  Qui  enim  querit,  non  habet:  si  haberet,  non  quereret.  Non  dicit: 
Posside  regnum,  sed  quere.  Nemo  enim  possidebit,  nisi  Dominus  Deus  suo 
tempore  post  hanc  vitam  dederit.  Cum  autem  querimus,  non  locum,  non 
tempus,  non  personam,  non  apparentiam  nos  observare  oportet,  ut  Papa  cum 
suis  docet.  De  quo  regno  non  loquitur  hic,  sed  de  regno  spiritus  et  veri- 
tatis.  Videamus  ergo.  Nemo  est  (^ui  dubitet  omnia  creata  tam  coelestia 
quam  terrestria,  tam  praesentia  quam  futura  esse  Christo  Deo  ut  Domino 
iuncta.  'Sive  enim  vivimus,  sive  morimur,  Domini  sumus'.  Sic  Dominus  gfpui.  u,  7. 
Deus  demonibus  imperat,  qui  tamen  sunt  inimici  Christi  et  omnium  electorura. 
Oportet  ergo  non  de  apparenti  et  simulato  regno  haec  intelligi,  sed  de  regno 
veritatis.  Quis  enim,  si  interrogetur,  an  Christus  sit  ei  dominus,  haud  dubie 
respondebit  se  esse  sub  Christo,  Christum  esse  Dominum  Deum  sumu. 
Verumne  dixit?  Audivimus  Christum  esse  dominum  exitus  mortis,  vivorum 
et  mortuorum.  'In  hoc  enim  mortuus  est  et  resurrexit,  ut  vivorum  simul  et  3iüm.  u,  s. 
mortuorum  domiuaretur.'  Nemo  ergo  talem  hypocritam  esse  iutelliget,  quia 
simulatio  fallit  videntes.  Verum  cum  venerint  tentationes,  cum  immittit 
Dominus  pestem  in  terras,  tunc  revelantur  ex  cordibus  cogitationes  multorum, 
tunc  palam  fit,  eos  noUe  Christum  regnare  super  eos.  Nolmit  mori,  fugiunt 
de  loco  ad  locum,  quasi  negent  eum  esse  dominum  moi'tis.  Et  si  possent, 
ad  alium  dominum  confugerent.  Cogitate,  quaeso,  omnes,  qui  sub  titulo  Christi 
vultis  censeri,  quanti  sitis  hostes  Christi,  qui  detrectatis  eins  flagellum:  ore 
confessi  estis  Dominum  lesum  mortuorum  dominum,  corde  autem  negatis. 
Numquid  perdet  Deus  omnes,  qui  loquuutur  mendatium  ?  Ecce  quam  egregie 
mentitus  est  Domino  populus  eins!  Dicit  se  regnum  Christi  esse,  et  non 
vult  ex  animo  ei  obedire.  Et  hoc  est  regnum  veritatis,  quod  ex  tota  anima 
subiiciatur  populus  sive  ad  vitam  sive  ad  mortem.  Reliquimi  regnum  est 
scaenicum  et  personatum  regnum.    Cuiusmodi  est  illud  Papisticum  et  cere- 

19  doccnt        37  Numquid  ftatt  Noiuie,  Dcxgt.  ©.  708  3.  11 


712 


©ettnone  au§  ben  3al}rcu  ca.  1514—1520. 


moniale,  qui  extrinsecus  profitentur  se  populum  Dei,  corde  autem  aversantur 
dominum  eius. 

lustitia  regni  Dei  fere  est,  ut  vulgo  et  Germanice  dicimus:  2)ie  ©tabtt 
tIctBt  Bet)  ^xti  alten  gevcc^ttgfeit  unb  3cuftenbigfeit.  Querimus  ergo  iustitiam 
regni  Dei,  cum  omnem  voluntatem  uostram  Dei  voluntati  subiicimus,  ut  regnet 
iam  in  nobis  Dominus  Dens,  qui  aliud  nihil  a  nobis  exposcit,  quam  ut  cor 
ei  praebeamus.  Et  sie  illa  regni  Dei  quesitio  est  aliud  nihil,  quam  Christum 
Dominum  esse  agnoscere,  et  uos  totos  in  illum  coniicere.  Si  ita  in  lege 
Domini  voluntas  nostra,  beati  erimus.  Regnum  autem  Dei  in  nobis  tum 
erit,  cum  nobis  nullum  peccatum  dominetur,  sed  omnia  membra,  omnes  affectus 
nostros  Deo  iunctos  faciraus,  ut  iam  non  nos,  sed  Deus  vivat  in  nobis.  Sic 
©dt.  2, 20.  Paulus  ait  se  vivere,  sed  iam  non  se,  immo  Christum  in  se.  lustum  est 
enim,  ut  templum  Dei  Christo  duci  non  renitatur,  non  se  subducat  adveniente 
Domino.  Christus  omnia  tenet  praeter  corda  nostra  voluntati  eius  subinde 
repugnantia.  Si  ergo  avertimus  affectum  nostrum  ab  eo,  numquid  quaesivi- 
mus  iustitiam  regni  Dei?  Proinde  nemo  Christo  Deo  non  repugnat.  Quotus- 
quisque  est,  qui  paratus  sit  in  omnem  voluntatem  Dei?    Nemo.  Ideoque 

2)!iittf).  6, 10.  omni  momento  orandum  est:  'Adveniat  regnum  tuum',  donec  Dominus  Deus 
extinguat  totum  corpus  peccati  et  inobedientiae,  ut  moriamur  aliquando,  ne 
Semper  peccemus.  Porro  ut  regnum  Dei  j^enitus  contueamur,  contemplandum 
est  id  quod  supra  commemoravi,  Christum  esse  dominum  exitus  mortis.  Si 
enim  dominus  exitus  mortis,  nemo  poterit  regnum  eius  pertingere,  nisi  id 
fiat  per  mortem,  quia  in  exitu  mortis  videmus  dominum,  non  in  ingressu. 
^Pf.  16, 10.  Dominus  ergo  est  qui  non  relinquit  sanctum  suum,  i.  e.  confidentem  vero 
corde  in  Domino,  in  morte,  sed  curat,  ut  transeat  de  niorte  ad  vitam.  Mira- 
bilis  ergo  Deus  est:  homo  existimat  se  occidi,  cum  per  id  vivificatur.  Qui 
ergo  mortem  fugit,  regnum  Dei  abuegavit,  quia  dominus  est  exitus  mortis, 
non  fugae  mortis.    'Qui  ergo  viüt  servare  animam  suam,  perdet  illam  etc.' 

^gjfif'  g^'^^- Matt.  16.  Lucae  9.  Ideo  quia  Dominus  Deus  vocat  eum  in  vitam  eternam, 
quia  non  potest  relinqui  in  morte,  qui  grato  animo  propter  Deum  moritur. 
Dominus  enim  est  exitus  mortis.  Qui  vivificat:  quis  occidet?  Oranipotens 
3}öm.  6, 3.  est,  qui  conservat.  Ob  id  Paulus  ait,  nos  quotquot  baptizati  sumus,  in 
mortem  Domini  esse  baptizatos.  Nempe  moriendum  nobis  est  quottidie.  Sic 
^'l"'-^^' Paulus  ex  ps.  43:  'Quoniam  propter  te  mortificamur  tota  die'.  Quare  hoc? 
ut  regnum  Dei  augeamus,  qui  dominus  est  edacendi  de  morte  seu  dominus 
exitus  mortis.  Proinde,  fratres  in  Christo  charissimi,  nihil  tam  gratum  est 
in  oculis  Ihesu  Christi  quam  attemperare  nos  voluntati  eiu.s,  ut  moriamur 
Offo.  14, 13.  in  Domino  i.  e.  aequo  animo  propter  Christum.  'Beati  enim  mortui  qui  in 
'S-i-  116,  i.s.  Domino  moriuntur',  immo  'pretiosa  in  conspectu  Domini  mors  sanctorum  eius', 
cum  Christiani  obitus  mors  non  est,  sed  transitus  de  morte  ad  vitam.  Qui 

SSoi).8,5i.52.  enim  in  Christum  credit,  mortem  non  gustabit  neque  videbit  unquam  imper- 
petuum.    Ne  dubita  ergo,  o  homo,  si  accepto  sacramento  paratus  sis  sive 


©ermone  au5  bett  ^aijxm  ca.  1514—1520. 


713 


ad  vitam  sive  ad  mortem,  prout  Domiao  Deo  tuo  visum  fuerit,  te  esse  vere 

beatum  et  sanctum  propter  virtutem  promittentis  et  ob  id  seipsum  tibi  in 

pignus  beatitudinis  ponentis.    Nee  magis  Deum  dehonestare  (id  quod  tibi 

verissimum  sit  ac  omniura  persuasissimum)  posses,  quam  si  diibitas  te  esse 

de  numero  sanctorura.    Nisi  esses  de  mimero  sanctorum,  non  praebuisset 

tibi  verbum  suum  sanctum  et  sacramentum.    'Q,ui  vero  non  crediderit,  con-  2)(iuc.  le,  le. 

demnabitur'.    At  dicet  Ideota:  'Bone  frater,  paratus  essem  ad  mortem,  si 

modo  bene  morerer  et  peccata  mea  essent  satis  expiata'.    Respondeo:  Haec 

est  omnium  pestilentissima  pestis,  quam  praedicatoribus  uostris  debemus, 

quod  tam  rudis  et  inscius  sit  populus  sanctorum.    O  homo,  adhuc  dubitas 

peccata  tua  esse  expiata?    Ve  vobis  concionatoribus,  qui  vestris  ceremoniis 

excaecatis  populum  sanctum  Domini  ac  cereraonias  vestras  commendatis,  ne 

quid  avaritiae  vestrae  decedat,  adeo  ut  putent  se  impios  esse,  nisi  redimant 

vigilias  et  missas,  atque  interim  non  curant  de  fide,  ut  credant  articidum 

fidei:  remissionem  peccatorum,  ut  in  pace  inidipsum  dormiant  et  requiescant.  4,9. 

Non  enim  simpliciter  in  spe  constituti  sunt,  sed  volunt  addere  ficticios  boatus 

vestros.    'Ve  qui  violatis  me  apud  populum  meum',  dicit  Dominus  Ezecli.  13.  §cicf.  13, 19. 

'Si  enim  caeci  essetis',  dicit  Dominus  loannis  9,  'non  haberetis  peccatura  etc.'  Soi).  9, 41. 

Quia  oculati  estis  ea  excogitando,  quae  iustitiam  Dei  obscurant,  ideo  vos 

perietis  in  illis.    'Ego  sum  lux  mundi  etc.'  loannis  8.    Audis  hoc,  treme- 30I).  s,  12. 

bunda  anima,  quid  loquatur  ad  te  Dominus  Dens  tuus?    Simile  est  huic, 

quod  Matt.  6.  ante  hoc  euangelium  scribitur:  'Si  oculus  tuus  simplex  fuerit  etc.' Wnttf).  e,  22. 

O  quam  egregie  respondet  lesus  incredulitati  tuae,  o  homo!    Oculus  enim 

uoster,  quo  videmus  Deum  uuum  et  simplicem,  est  integra  fides  cordis  nostri: 

'ubi  enim  thesaurus  noster,  ibi  cor  nostrum'.    Si  thesaiu-us  noster  est  Christus  matU).  s,  21. 

Ihesus,  peccatorum  nostrorum  expiator  imicus,  quid  pluribus  intenti  simus 

solliciti,  cum  unum  tantum  sit  uecessarium,  nempe  salutare  nostrum,  in  quem  £uc.  10, 42. 

affectus  noster  imice  defigatur,  et  id  simpliciter  fit,  propter  veritatem  eius 

inaeternum  salvabimur.  Si  autem  aliunde  remissionem  peccatorum  expectamus, 

in  tenebris  erimus.    Hic,  hic  est,  hic,  ait  pater,  filius  mens  dilectus,  in  quo  SBfattD.^s,  n. 

mihi  complacitum  est.    Nec  erit  aliud  nomen  sub  coelo,  quo  salvemur  Act.  4.  siytittfi-  i,  12. 

Proinde  si  agnoscis  hunc  esse  Dominum  Deum  tuum,  hunc  esse  salutare 

tuuni,  in  hunc  coniicias  curam  tuam  et  in  fide  eius  secure  dormies  i.  e.  morieris, 

tunc  eris  eius.    Beatus  enim  vir  qui  sperat  in  eo.    Non  sit  tibi  cura  de  VI  34, 9. 

peccatis  tuis  nondum  satisfiictiuncidis  expiatis.    Certus  esto,  quia  absolutus 

es  propter  veritatem  promittentis  Dei,  nulluni  peccatum  tibi  nocebit.  Qui 

autem  bonitatis  spetiem  tibi  pervertunt,  ut  testamentum  ampHfices,  ut  vigilias, 

missas,  tricesimos^  redimas,  ii  volunt  fidem  tuam  languefacere,  quasi  dicerent: 

Plenus  peccatis  es,  Christus  non  satisfecit  pro  peccatis  tuis  omnibus,  sed 

alia  te  voluit  diluere,  alia  in  alio  opere  vult  litari.    Et  si  hoc  non  intelligit 

15  remissionem  sanctorum         34  curae         39  2titt  9Janbe :  O  horror 
Setgl.  Guilh.  Duranti  Rationale  div.  off.  Nurenbergae  1480  SBt.  185. 


714 


©ermone  ou§  ben  ^a'^ren  ca.  1514—1520. 


avarus  sacrificulus,  effecit  tarnen,  ut  aegrotus  sie  cogitet  se  beatiorem  fore, 
si  habeantur  vigiliae  et  liuiusmodi.    Et  hi  sunt  falsi  prophetae,  de  quibus 

2. 5^cti-.  2,2.  Petrus  vaticinatus  est,  a  quibus  via  veritatis  blasphematur.  Proinde,  o  homo, 
quisquis  haec  redimis,  noli  falli,  putans  te  esse  ob  id  Christo  propiorem, 
cum  nihil  horum  vult  a  te  fieri,  nedum  mandavit.  Est  mandatum  Papae 
ffljQtti). 6, 33.  adversarii  Christi.  Quid  autem  est,  quod  te  facere  oportet?  Diximus  reguum 
Dei  quaerenduni,  deinde  haec  omnia  nobis  adiicienda  a  Domino.  Quod  facile 

i.Gor.6,15.  fiat,  si  scierimus  corpora  nostra  membra  esse  Ihesu  Christi,  ut  Paulus  ait. 
Si  ergo  membra  sumus,  quid  veremur,  ut  relinquat  corpus  membra  sua? 
Certum  est,  quia  Semper  cum  Domino  erimus.  Non  ergo  oportet  nos  accommo- 
dari  huic  saeculo  et  concupiscentiis  et  amori  huius  vitae,  ut  parati  simus 
expectare  Dominum  Deura  nostrum,  quando  revertatur  a  nuptiis.    'Vos  enim 

£uc.  12, 36.  similes  hominibus",  ait  Lucae  12,  'expectantibus  dominum  suum  etc."  Secunda 
et  tertia  vigilia  aliud  nihil  significatur  quam  vigor  vitae  nostrae.  Sicut  enim 
circa  medium  noctis  vigiles  facilius  dormiant  in  tertia  vigilia,  quod  est  ferme 
hora  tertia  post  medium  noctis,  plerumque  omnes  inveniuntur  dormientes, 
sie  hoc  tempore  baptismatis  paratus  est,  quando  venerit  dominus,  introire 
cum  eo  ad  nuptias.  Porro  cum  adolev^erit,  obruitur  desiderio  huius  saeculi, 
ut  spriritus  fidei  obdormiscat.  Cum  autem  uxorem  duxerit  remque  domesticam 
auxerit,  o  quam  difficile  est  hic  odisse  vitam  corporis:  sin  autem  paratus 
est,  vigilans  expectat  Christum.  Beatus  est  servus  ille.  Siquis  autem  vigilias 
ad  tempus  saeculorum  aceommodat,  huie  non  repugno,  iit  prima  vigilia  sit 
apostolormn  tempora,  2'^  doctorum,  3^'^  Antichristi,  ut  est  dies  haec.  Probet 
ergo  se  omnis  homo,  an  vigilet  necne.  Cavendum,  ne  in  corde  suo  dieat: 
Nolo  hunc  regnare  super  me,  quin  paratus  sit  mori  aut  vivere  pro  ordi- 
natione  divina.    Quoniam  granum  frumenti,  nisi  deiectum  in  terram  mor- 

Soij- 12, 24.  tuum  fuerit,  nulluni  fructum  alfert  etc.  loannis  12.  Haec  verba  non  ad 
3of).i2,25.26.  Christum  tantum,  sed  ad  nos  aeque  pertinent.  Sequitur  enim:  'Qui  amat 
animam  suam  etc.  Si  quis  mihi  ministrat,  me  sequatur',  i.  e.  mortuus  sum, 
ideo  moriatur  et  ipse.  Disce  ergo,  o  homo,  admirandum  hoc  regnum  foris 
exhibere  omnem  pernitiem,  omnem  calamitatem,  infernum,  mortem  et  omnia 
mala,  oculos  nihil  videre  nisi  adversa,  cum  revera  vita  sit,  pax,  gaudium  et 
omne  delectamentum.  Atque  hic  fide  opus  est,  quae  servat  nos  in  Christo. 
Si  credo  ea  omnia  quae  docet  euangelium,  ad  meam  vitam  pertinere,  acquiescit 

a?öiu.  7, 16.  voluntas  legi  Dei,  quod  bona  sit.  Sed  cum  sit  alia  lex  i.  e.  urgens  voluntas 
in  membris  nostris  repugnaus  legi  nientis  nostrae,  ideo  visum  est  benigno 
creatori,  obstreperam  illam  et  indomitam  carnem  perimere,  ut  Spiritus  noster 
salvus  sit,  donec  resurgat  caro  purior.  Oportet  ergo  eura  sedere  a  dextris 
*4Jf.  110, 1.  virtutis  Dei,  donec  ponat  inimicos  suos  scabellum  etc.  ps.  109.  Ex  his  facile 
liquet,  quales  nos  esse  oporteat  in  die  illa,  ut  fiamus  regnum  eins  totum. 


9  SEßo^l  Caput  ftatt  corpus         10  accoinodari         22  accomodat 


©ermüiic  nuä  ben  3n^)i^cti  ca.  1540—1520. 


715 


Qui  autem  et  voluutate  fugiunt  reguum  eins,  non  spontaneam  (sicut  Christo 
visum  est)  mortem  obeimt,  sed  quaerunt  utcunque  se  aiit  vitam  suam  ser- 
vare.    Hos  dedignabitur  esse  consortes  regni  eius,  imo  scabellum  erunt  pedum 
eius.    Ait  enim  Arnos  9:  *Nou  erit  eis  fuga,  et  qui  fngerit  ex  eis,  non  sal- 3imo§  9,  i. 
vabitur  etc.'    Queso,  o  homines,  cum  mors  corporalis  medela  sit  peccatorum, 
humiliamini  sub  poteuti  manu  Dei  secundum  voluntatem  benigni  creatoris,  i-^ßctr.s,  s. 
'invenietis  requiem  animabus  vestris'.  'Convertimini,  inquit,  ad  me  et  quiescetis."  I!."' ^'j^^'a^^' 
'In  spe  et  silentio  erit  fortitudo  vestra',  cum  Dominus  Dens  satagat  omnia  nobis  3cf.  30,  ib. 
tarn  coelestia  quam  terrestria  subministrare.    Precinget  enim  se  et  transiens  auc.  12, 37. 
ministrabit  nobis.   Nolite  ergo  solliciti  esse  in  crastinum  etc.  Nunc imattt).  6, 34. 
cognoscite,  quia  eventus  rerum  omnium  in  manu  mea  sunt.    Non  cadit  folium 
de  arbore  sine  voluntate  Dei.    Nolite  ergo  turbari.    'Multae  quidem  tribu-     u,  20. 
lationes  iustorum,  sed  de  his  omnibus  liberabit  eos  Dominus'.    Suffi  cit  3)iattf).  6, 34. 
diei  malitia  sua  i.e.  molestia.    Ecce  habetis  omnem  consolationem  in  verbo 
veritatis.    Ob  id  omnis,  qui  sperat  in  Domino,  non  confuudetur  in  aeternum, 
quia  nititur  in  petram,  unde  elabi  non  possit. 

Finis. 


Christus  caput  Ecclesiae  etc.^ 

CAput  dicitui-,  quod  virtutem  vitalem,  vim  sentieudi  et  movendi  in  totura 
corpus  influit  et  in  omnia  membra  transfundit,  dictum,  ut  grammaticis 
placet,  quod  omnes  sensus  inde  capiunt  initium,  totaque  vita  ex  capite  pendet. 
Ac  eo  resecto  truncuni  et  sine  sensu  corpus  vides.  Item  caput  sua  con- 
silia,  cogitationes  transfundit  in  membra  organica,  quae  exequuutur,  quod 
caput  cogitavit  et  decrevit.  Sic  princeps  caput  est  civitatis,  quia  eius  arbitrio 
vivit  et  regitur  civitas,  et  quod  illi  placet,  fatiimt  cives :  sua  consilia  influunt 
in  membra  i.  e.  cives.  Sic  ecclesiae  spirituale  caput  solus  Christus  est,  qui 
fidem  influit,  spem  ac  quae  sunt  vita  ecclesiae.  Cognosce,  obsecro,  si  Papa 
potest  esse  caput  ecclesiae  Christianae,  i.  e.  si  cuiquam  potest  dare  spem, 
fidem  etc.  Est  quidem  caput  ecclesiae  larvalis  et  externae.  Eius  enim  motu 
reguntur  ceremoniae  omnes.  Nec  vicarius  Christi  esse  potest  Papa.  Siquidem 
vicarius  est,  qui  vicem  alicuius  gerit,  et  idem  omne  offitium  gerit  et  exercet 

7  quiescatis        17  2(m  SRanbe  tioc^  bie  SBorte :  'Qui  confidunt  in  Dominum,  intelligunt 
veritatem'  Sapientiae  3.  19  3tm  9Janbc:   In  arce  A^uittenberg.  D.  M.  L  21  capiant SßJciäl).  ®a(. 

22  eo  respectu  semiseusum 

')  1520? 


716 


©ermone  ou§  ben  3tot)reit  ca.  1514—1520. 


atque  dominus.  Exerceat  nunc  Papa  opus  Domini  vel  Christi:  det  fidem 
alicui,  ut  pertinaciter  hereat  in  Christi  promissis,  det  alicui  eastitatem,  quam 
Christus  hominibus  contulit,  et  sie  habebimus  eum  pro  Christi  vicario:  quod 
si  dare  non  potest,  maneat  in  ecclesia  sua  larvali,  et  Christum  de  sua  non 
extrudat.  Christus  reguum  suum  ab  oculis  carnaHbus  absconditum  habet,  5 
huius  ergo  regni  caput  in  terris  esse  non  potest. 

Circa  quod  pono  tres  communitates.  Quarum  prima  saecularis,  secunda 
ecclesiastica  illa  externa  in  ceremoniis  ambulans,  quae  umbram  et  larvam 
vere  spiritualis  ecclesiae  imitatur,  tertia  quae  in  fide,  spe  et  charitate  ambulat, 
estque  Christiana.  Sic  prima  non  facit  Christiauum  (nemo  siquidem  adeo  10 
est  fatuus,  qui,  quod  sub  principe  sit  aut  iura  civitatis  servet,  se  Christianum 
esse  putet).  Ita  nec  secunda.  Utcunque  enim  ceremonias  et  coustitutiunculas 
Pontificum  servaris,  non  crede  te  Christianum  inde  esse.  A  tertia  vero  nomi- 
namur  Christiani,  nempe  quod  speramus  et  credimus  in  Christum,  Christiani 
a  Christo  huius  ecclesiae  capite  dicimur.  Papam  vero  non  esse  caput  huius  is 
ecclesiae,  si  quid  sit  caput,  attenderimus,  liquescet,  ut  supra  patuit. 

Sed  hic  nota:  In  principum  aulis  tria  hominum  genera  esse  solent: 
Nobiles,  lictores  et  uotarii.  Sic  Dens  habet  lictores,  puta  seculares  potestates, 
qui  transgressores  puniunt:  habet  nobiles  et  electos,  qui  in  fide  ambulant. 
Ceterum  Poutifices  et  sacerdotes  ceremoniarii  Dei  fatui  vel  nioriones  sunt,  20 
ceremoniarum  pompa  Deo  fabulam  exhibentes.  Hinc  Papa  fatuorum  caput 
est.  Verorum  autem  episcoporum  munus  est  in  ecclesia  Christiana  opus 
epf).  12.  ministerii  ad  couservationem  vel  instaurationem  sanctorum  Ephe.  4.  'Opus' 
1. 3:1111.3, 1.  dicit,  non  otium:  'ministerium',  non  dominium.    Itaque  'qui  episcopatum  de- 

siderat  etc.''  Episcopi  si  non  operantur  in  vinea  Domini,  si  non  voce  verbum  25 
Dei  ministrant,  sunt  vanae  umbrae  unnb  oelgc^cnn. 


Christianus  qualis  sit. 
Cliristianos  ita  comparatos  esse  oportet,  ut  non  solum  adversus  mundi 
furorem,  sed  et  adversus  portas  inferi  et  coram  iuditio  Dei  se  posse  con- 
sistere  sciant.    Cura  igitur  in  omni  negotio,  in  omni  vita  cor  tuum  verbo  30 
Dei  confirmare,  ut,  quod  agis,  certus  sis  rectum  esse,  placere  Deo,  ut  certo 
confidas  etiam  iudicante  Deo  te  posse  consistere.    Uxorem  ducis,  statum 
aliquem  vivendi  ingrcderis,  violas  traditionem  humauam,  deponis  monachatum, 
omittis  horas  canonicas,^  suscipis  offitium  doceudi:  ante  omnia  diligenter  ex- 
jjlora  cor  tuum,  utrum  hoc  ex  fide  fatias  an  credas  hoc  placere  Deo,  an  con-  35 
fidas  etiam  coram  iuditio  te  defensurum.    Quicquid  non  ex  fide,  peccatum 

J6  siquidem         17  2lm  SRanbe:  Aulicoium  tria  geueia         18  notarios 

')  .f)icriiad)  bürften  bieje  ©ii^c  nid)t  Hör  1522  boii  iJutfjer  gcjprodjcn  fein;  cc-  fd)eint 
ober  aiigcmeffcit,  fic  nidjt  aua  bcm  ^ulni'iitcntjaiige  bcr  iRotljjdjeii  ©ainmtung  I)eiau^3ureiBeu. 


©etntoiic  nii§  bcn  Sn^FC«  ca.  1514  -1520. 


717 


est  Rho.  14.  1.  Pe.  4:  'Si  quis  loquitur,  quasi  sermones  Dei,  slquis  mini- f  vjljt,.^^;  ff ; 

strat  etc.'  i.  e.  si  doces,  certus  sis  id  quod  doces  verbiim  Dei  esse,  te  stare 

pro  veritate,  contra  quam  ne  portae  quidem  inferoruni  praevalebunt,  utcunque  OTattft.ie,  is. 

fremat  mundus,  nihil  trepides,  quia  verbnm  Domini,  quod  certus  es  te  docere,  Sef.  •lo,  s. 

manet  ineternum.    Qui  vero  ierunt  in  munus  doceudi  nonduni  confirniati  in 

illa  certitudine,  nt  etiam  si  totus  nunidus  aliter  seutiat,  omnes  sancti,  etiam  ®ni.  i,  8. 

angelus  de  coelo  aliter  doceat,  persistant  in  proposito  constanter,  hi  cum 

venerit  tentatio,  dubitare  et  hesitare  in  conscientia  incipiunt,  et  cum  verbum 

vitae  in  periculo  confitendum  est,  resiliunt,  revocant,  plus  destruentes  abne- 

gando  quam  edificarunt  docendo,    Hi  simt  semen  cadens  in  petricosa,  qui 

in  tentatione  resUiunt,  ut  est  in  parabola  euangelica  Mattliaei  13.    Et  ut  saiattj).  13,  s. 

maxime  a  mundo  non  tenteris,  tarnen  a  diabolo  in  morte  atrocissinie  ten- 

tabitur  conscientia  tua.    Hie  cum  [non]  certificatum  fuerit  cor  de  miuisterio, 

praecipitaberis.    Breviter:  Cave  subeas  docendi  munus,  uisi  adeo  certus  sis 

de  doctrina  tua,  ut  paratus  sis  eam  morte  defendere. 


3  3ltn  SRaiibe:  seu  praevaleaut        13  non  fe£|tt 


^apin  ■oon  &ebxühn  fiaitUii  in  ^PfuÜingen  (2öurttem6erg). 


r 


GETTY  RESEARCH  INSTITUTE 


3  3125  01430  2406