Full text of "Doctoris ecstatici D. Dionysii Cartusiani Opera omnia, in unum corpus digesta ad fidem editionum Coloniensium"

See other formats

Digitized by the Internet Archive

in 2012 with funding from

Boston Library Consortium Member Libraries

http://www.archive.org/details/doctorisecstatic19deni

DOCTORIS ECSTATICI

DIONYSII GARTUSIANI
OPERA OMNIA

GOMMENTARIA

IN IV LIBROS

SENTENTIARUM

D. DIONYSII

CARTUSIANI

COMMENTARIA IN IV LIBROS

SENTENTIARUM

FIDEI CATHOLIC^E

Apocalypsis in.

Suadeo tibi emere a me aurum ignitum probatum,
ut locuples fias, et vestimentis albis induaris,
ut non appareat confusio
■ nuditatis tuaz.

EX EDITIONE GOLONIENSI

PETRI QUENTEL ANNI MDXXXV.

BOSTON COLLEGE LIBRARY
GHESTiWT. HILL, MASS,

301764

DIVISIO OPERIS

LIBER PRIMUS est de mysterio sanctissimse Trinitatis.

LIBER SECUNDUS, de spiritualium et corporahum rerum
creatione, lapsuque hominis.

LIBER TERTIUS, de hominis redemptione, de virtutibus, do-
nisque gratuitis quibus Christus plenus fuit, fidelesque animas
adimplevit.

LIBER QUARTUS, de septem Ecclesiae sacramentis, sacra-
mentalibus signis, resurrectionis et judicii extremi conditione,
diversisque post mortem receptaculis animarum.

GOMMENTARIA

IN PRIMUM LIBRUM

SENTENTIARUM

EXCELLENTISSIMIS, PRUDENTISSIMIS, AC IN FIDE CATHOLICA PERSEVERANTISSIMIS
VIRIS, RECTORI, MAGISTRIS NOSTRIS, ALIARUM FACULTATUM OMNIUM DOCTO-
RIRUS, LICENTIATIS, BACCALAUREIS, STUDENTIBUS, CETERISQUE MEMBRIS
OMNIBUS INSIGNISSIM^E UNIVERSITATIS COLONIENSIS : F. PETRUS BLOMEVENNA
LEIDENSIS, CARTUSLE AGRIPPINENSIS PRIOR, ORDINISQUE SUI CIRCA RHENUM
VISITATOR, IN DOMINO JESU SALUTEM.

COLONIAM suam nunc tandem repetit, prasstantissimi doctissimique viri, ille
vester quondam alumnus Dionysius a Rickel, quem nos indignum rati sub
modio tam diu latuisse, candelabro juxta dominicum prasceptum imponi-
mus, ut lumen Ecclesise Dei ab omnibus palam conspiciatur. Hauserat enim pridem
vir ille in vestris scholis eruditionem minime vulgarem, et litterarum ssecularium
prope absolutam scientiam, sacrarum vero tam uberem tamque felicem intelligen-
tiam, ut vix paucis (absit invidia dicto) in eis tractandis habeatur secundus; sed
orbem pene totum vosque ipsos a quibus accepisset, latebat. Redit igitur vobis
veluti postliminio ; et vestris reddimus scholis quae ipse nuper istinc hausit.
Facimus ultro, quod jure a nobis exigere poteratis; et quod vestrum erat, vobis
reponimus. Vos nunc ipsum ut clientem, ut alumnum vestrum, ab obtrectatorum
calumnia defensate. Non deerunt enim, quamdiu mali homines fuerint, obtrecta-
tores; atque ut desit qui morsum sentiat, aut cui dentes infigantur, non deerunt
tamen qui caninis dentibus oreque aperto cupiant mordere, lacerare, discerpere.
Tam inquietum et impotens malum invidia est. Quamobrem necessarium et utile
nobis visum fuit, vestrum illi patrocinium comparare. Quis enim ignoret, vos jam
inde ab ipsa vestra antiquissima origine fortes infractosque spiritus semper contra
veritatis hostes gestasse, et non modo ab ovili et grege dominico eos ceu lupos
arcuisse, verum ultro invasisse, et non raro expugnasse, vicisse, stravisse ? Atque
ut de veterrimis taceamus, quis nuper primus in adversos ivit hsereticos, nisi vos ?
Vos primi Reuchlinum, vos primi Lutherum, primi sobolem ejus Carolstadium,
Zuinglium, CEcolampadium, et ceteros malse bestise pullos conficere adorti, rigida
censura notastis, hsereseos convicistis et damnastis. Subolebat vobis a prima facie,
quum vix pauci dolos crederent, quo cursum teneret illa sacrilegorum fucata
temeritas; primique perfidiam ulti, ignibus primum libros, mox asseclas, si quos
malitia obstinatos offendebatis, ignibus tradidistis cremandos. Et o si pari virtute
atque constantia cetera Germanorum gymnasia pro fide et religione christiana
decertassent ; si priscse gravitatis memores, non tam degeneri levitate popularium
animos abalienari sivissent ; si principum et magistratuum manus in noxia capita
armassent impulissentque : jam ex gravitate religio, ex constantia auctoritas, ex

10 EPISTOLA NUNCUPATORIA

gladiis pax Germanias intemeratse durassent. Nunc vero, heu, quo res prolapsa
est! Prope exsulant religio, auctoritas, pax; et plerseque Universitates in synagogas
plus quam Judaicas degenerarunt. Objiciet posthac Gallus semper levitatis incre-
pitus, levitatem et ipsis Germanis. Dicet posteritas, fas, jura, fidem et religionem,
nostri sasculi Germanos plus quam sacrilege temerasse, idque vilissimorum nebu-
lonum suasu et impulsu. Mirabuntur defuisse principibus gladios, prudentiam
consularibus, oculos sapientibus, -ingenium doctis, bonis voluntatem. Sed amplius
mirabuntur gladios in solam csedem popularium hostiliter versos, et noxiis parsum
cervicibus. Nullum sseculum abrogabit factorum istorum infamiam. Et quanto haec
fcedior futura est fama, tanto erit gloria vestra speciosior. Quippe qui furentibus
ubique pene et tumultuantibus hasreticis, ac coelum terrse miscentibus, omnia quse
religionis et pietatis sunt, servaveritis nobis integra, incorrupta et salva. Vos urbis
hujus plebem, vos senatum alioqui per se gravissimum et prudentissimum, in
christiana religione et avito decore fecistis vestra constantia perseverare. Vos
exemplo, vos doctrina prseistis. Pendent autem ex eruditiorum sententia non
plebeii modo, sed et magistratus denique et principes. Hinc durant principes quos
tenet vicinia. A vobis pendet reverendus et inclytus dominus archiepiscopus Golo-
niensis, princeps elector. In vos vestramque fidem suspicit ille longe potentissimus
Gliviorum, Juliacensium et Montanorum princeps Joannes. In vos illustrissimus
Geldrise princeps Garolus. Et quid adhuc alios commemorem quum principes tum
civitates, qui stantibus vobis stare possunt? Multa struunt in vos hseretici, mo-
liuntur insidias omnis generis. Alibi obstrepunt, alibi denigrant, alibi obscurare
nituntur, alibi pharisseos appellant, et aperte insectantur, nonnunquam adulantur.
Et nullus unquam casus potuit vestram labefactare innocentiam, auctoritatem de-
primere, constantiamve superare. Sic nuper quum rex quidam magnus et potens,
magno auri pondo sperasset a vobis quam petebat sententiam emere, spreto auro
repulsus, sensit inexpugnabilem animorum vestrorum constantiam. Pudet referre
quid interim ab aliis aliquot per fraudem et pretium Universitatibus impetraverit :
quanquam frustra, vobis non accedentibus, neque in eamdem vadentibus senten-
tiam. Tanta est vestra auctoritas, talis vester est candor, tale judicium vestrum.
Proinde cesset nobis Roma suos jactare Numas, Gatones, Gurios, Fabricios. Vos
Numa religiosiores sanctioresque. Enimvero ille sciens et prudens (quod malitise
quam pietati propius erat) simplici populo falsa religione imposuit. Vos verum
Deum sincera religione colitis, ejusque sacra constanter tuemini, ac ritum colendi
fidelissime sanctissimeque monstratis. Vos Gatonibus rigidiores constantioresque.
Vos Fabriciis incorruptiores. Quid enim illi nisi vanam ruiturse glorise bullam
qusesierunt? .Vos coelesti Patri gloriam duraturam accumulatis. Vos ejus familise
curam habetis, pro quibus despondere omnia vobis est animus paratissimus. Vos in
omni procella persistitis immobiles, et vetere constantia etiam adversariis conspicui
et venerandi. Timent vestram censuram, eruditionem admirantur, antiquitatem
colunt et adorant. Nam et ipsa originis vestrse egregiis monumentis nobilitata anti-
quitas, non parum vobis auctoritatis apud Ghristianos omnes conciliavit. Est enim
tam vetus, ut longissimi sevi spatium aboleverit memoriam ejus qui primus hic
gymnasia est auspicatus. Conjectura tantum est, anno a Ghristo nato millesimo

EPISTOLA NUNCUPATORIA 11

centesimo sexagesimo octavo, quo tempore trium Magorum corpora huc sunt per
Reinoldum archiepiscopum Coloniensem ex Mediolano advecta, aut paulo ante eam
aetatem, vestram Universitatem ortam : et fortasse consensu cleri, qui eo sseculo
ut fiorentissimus, ita litteris addictissimus erat. Quanto autem splendore gymnasia
vestra temporibus illis effulserint, manifestum faciunt Rupertus abbas Tuitiensis,
Eckbertus Bonnensis, Albertus Magnus, Thomas Aquinas, Joannes Scotus, et insi-
gnes alii scriptores, omnium prope gymnasiorum per Europam parentes. E quibus
Rupertus anno Domini mgxxviii clarus habebatur, Eckbertus anno mclx, Albertus
cognomento Magnus, cujus corpus visitur in choro Fratrum Dominicanorum, an-
no mgcl floruit. Quo tempore Thomas ab Aquino Italise urbe, transcensis nivosis
Alpium jugis, Agrippinam per tanta terrarum spatia philosophise causa petiit. Adeo
tum florebant gymnasia vestra. Et Joannes ille Scotus, cognomento Subtilis, cujus
corpus in choro Fratrum Franciscanorum conditum quiescit, anno mccc in eisdem
gymnasiis theologiam cum admirabili quodam acumine docebat. Quanti vero no-
minis viri illi per universam Europam semper exstiterint, quis ignoret? Quas est
uspiam alibi ulla tam fecunda tamque celebrati nominis Universitas, quse pares
illis alios adhuc nobis protulerit? Multum proinde vestris gymnasiis debet non
Germania modo, sed et universus christianus orbis, qui tantorum virorum operibus
et doctrinis in hodiernum usque diem illustratur. Multum studiosorum omnium
turba, quse illorum imbuitur institutis ; multum plebecula, quas ab hsereticorum
vaferrimis dolis et nequissimis imposturis, horum opera tuta redditur et secura.
Verum quum aliquanto post ea tempora ccepissent bona studia (ignotum ex qua
causa) languescere, ac prope ad interitum vergere. senatus Agrippinensis ob id
sane perquam inclytus, misit Romam legatos, in quibus pracipuas egit partes
reverendus et perpetua dignus memoria, magister Joannes Brammart, theologus,
Carmelitarum per inferiorem Germaniam Provincialis, vir undecumque doctissi-
mus (cujus opera utinam Carmelitse mundo legenda exponerent, et non in sua
tantum bibliotheca quomodo gryphes aurum custodirent), qui ab Urbano ejus no-
minis sexto Pontifice maximo, privilegia doctosque ad restituendam Universitatem
viros impetrarent. Annuit autem ille non difficile, anno Domini millesimo trecen-
tesimo octogesimo octavo. Sed tamen multo copiosius Bonifacius nonus, qui
Urbano successit, privilegia locupletavit, et vestram Universitatem ad instar Pari-
siensis Universitatis institutam et ornatam esse voluit. Haec est praclara Universi-
tatis vestrse origo et linea, quam in hunc usque diem tot egregiorum virorum
monumenta nullo delenda saeculo produxerunt ac nobilitarunt. Inter quse haud
postremum opus est, quod ille noster vesterque Dionysius in primum librum Sen-
tentiarum divino suo ingenio et labore incomparabili cudit, nihil quod ad rem
facere videretur, omittens. Eum igitur librum qualis et quantus est, dedicamus
vobis, emissuri propediem jam diu a nobis molitam editionem Dionysii nostri
in Dionysium Areopagitam, studiosis omnibus et piis maxime expetendam, una
cum Archetypo salutis ex veteribus per Dionysium diligentissime comparato. Sed
interim hunc librum vestras commissum tutelse volumus, ut vestro ornatus nomi-
ne, felicius prodeat in lucem, et lectoribus christianis commendatior fiat. Valete.
Ex Cartusia Agrippinensi, sexto Idus Junias anni MDXXXV.

DISTINCTIONUM LIBRI PRIMI SENTENTIARUM DESCRIPTIO

Procemiumi In.1u0 in 8'euere tangit materiam omnium quatuor librorum, aperiens modum determinandi,
j dist. 1.

I Veritatem os-( Quid credendum, dist. 2.

tendit j Credenda, qualiter sunt intelligenda, dist. 3.

< ' M^ .._* /Terminum per nomina j ^ta.S *i.
Modum, dist. 6. .
[ Prinoipium, dist. 7.
Essentiee, quae sunt esse, incommutabilitas, simplicitas,

/ Primo

Dubia solvit
circa genera-
tionis

Primus
liber Sen-
tentiarum <
dividitur
in

Quoad pro-
prietates
personae
et essen-
tise

|Tractatum,
in quo in-
tentum
prosequi-
tur, agens
de Deo se-
cundum
rationem
naturalis
perfectio-
nis, et hoc
dupliciter

Quoadmo-
dum lo-
quendi de
eo

Secundo
quoad
queelam
attributa
quae sibi
conveni-
untrespe-
ctu crea-
turae

Sapientia i

Potentia

Voluntas
quoad

/Divisim

'Ad intra

Personse,
respicien-
tes ema-
nationem i

f Ad extra,
Spiritus
Sancti
quoad

j Spiritus
Sancti
quoad

' Principi-
um a quo)

Modum

dist. 8.

Filii, dist. 9.

'Personam procedentem,

dist. 10.
I Principium a quo proce-

dit, dist. 11.
|Habitudinem spirantium,
dist. 12.

Comparationem ad gene-
rationem, dist. 13.
'Distinctum, scilicet Patris
| et Filii, dist. 14.
I Indistinctum, scilicet se
( ipsum, dist. 15.
j Visibilem, dist. 16.
| Invisibilem, dist. 17.
Proprietatem secundum quam natus
, est procedere, dist. 18.
( Veritatem determinat, j ^Eternitatem et magnitudinem, dist. 19.
j quantum scilicet ad j Potentiam, dist. 20.
(Dubia solvit, dist. 21.
Tn genere, distinguens diversa nomina de Deo praedicabilia, dist. 22.
(Essentia- (Non numeralia- ut persona, dist. 23.
lia i Numeralia, dist. 24.

(Regreditur ad nomen, persona, dist. 25.

Ut sunt in singulis suppo-
sitis, dist. 26.
Ut exprimuntur nominibus
variis, dist. 27.
Innascibilitate, dist. 28.
Communi spiratione, dist.
29.
Temporalibus, dist. 30.
Appropri-j Veritatem ostendit, dist. 31.
atis ( Dubia solvit, dist. 32.

Relativa, dist. 33.

Compara-l Proprietates ad personam et essen-
tive com-J tiam, dist. 34.
parando ' Personam ad essentiam, dist. 35.
In genere(| ^Res scitas continet in se, dist. 36.

Ipsa est in objectis scitis, dist. 37.
Se habet causaliter ad res cognitas,
dist. 38.

Se habet immutabiliter ad res scitas,
dist. 39.

Effectu, dist. 40.
Causa meritoria, dist. 41.

Conjun-
ctim

In specie,
quantum ,
ad nomi-
na

1 Propriis

Secundo
de

' Quoad se

' jEternis j
persona- 1
libus f

|Non per- I
sonalibus)

' Comparative quan-
tum ad scita, prout

In specie, de una ejus specie
scilicet praedestinationis
Penes quid attenditur, dist. 42.
Usquequo protenditur, dist. 43.
Quomodo Deus ipsa operatur, dist. 44.
Se, dist. 45.

Opiniones pertractando, dist. 46.
Veritatem explanando, dist. 47.
Voluntatem humanam, dist. 48.

Effectum

COMPENDIOSUM MEMORIALE LIBRI PRIMI SENTENTIARUM

Liber primus Sententiarum est de mysterio sanctissimce Trinitatis, habetque distinctiones

quadraginta octo.

Distinc. 1

scilicet proprie solo
Deo.

Fruimur

6
volens Pater genuitFi-
lium.

Voluit

scilicet procedit Spiri-
tus Sanctus.

Ab utroque

16
scilicet missio Spiri-
tus Sancti pluries fa-
cta est.

Invisibilis

scilicetdictio exclusiva
in divinis syncategore-
matice, non categore-
matice.

Excludit

26
scilicet personali Pa-
tris, quae est generare,
Filii generari, Spiritus
Sancti procedere.

Proprietate

scilicet appropriatur
Patri.

Unitas

scilicet ejus scientia
omnia sunt,non tamen
in ejus essentia.

In Deo

41
scilicet peccator obdu-
rationem, sed non ju-
stuspraedestinationem.

Meruit

scilicet divina differt
ab essentia ratione.non
re.

Voluntas

secundum auctoritates
utriusque legis.

uno Deo

7
quae passive est in Fi-
lio, active in Patre.

potentia

scilicet non prius tem-
pore aut perfectione.

simul

17
scilicet est Deus qua
nos diligit, et nos ip-
sum.

caritas

ut patet per rationes
vestigii et imaginis.

trino

8
scilicet est Deus sine
omni compositione.

simplex

scilicet Spiritus San-
ctus.non quomodo na-
tus, sed quomodo da-
tus.

procedit

scilicet dicitur Spiritus
Sanctus.

donum

scilicet non tantum di-
scilicet plura dicuntur citur singulariter, sed
de Deo. etiam pluraliter.

nomina persona

27 28

scilicet appellatione
nominantur proprieta-
tes.

varia

scilicet est Pater sapi-
entia ingenita, non ge-
nita.

sapiens

37
scilicet omnibus est
Deus praesentialiter,
potentialiter et essen-
tialiter.

in rebus

scilicet dicitur Deus.

omnipotens

scilicet Deo de Deo.

genito

9
scilicet estFilius Patri.

coaeternus

id est temporaliter
etiam mittitur Spiri-
tus Sanctus.

tempore

19
eequales sunt divinae
personae, aeternitate,
magnitudine, potentia.

cosequale

id est nomina nume-
ralia, unum, duo, tres,
admittunturin divinis.

cum tribus

scilicet non personalis
inest Patri, qua? est in-
nascibilitas.

notio

scilicet est proprietas
cum persona.

eadem

scilicetomnium rerum
est Dei scientia.

causa

scilicetestDeus in sua
potentia.

illuminatus

scilicet voluntas bene-
scilicet Dei voluntas placiti a nobis, aut de
in omnibus impletur. nobis.

scilicet quae nec gene-
rat, nec generatur.

in essentia.

10
scilicet est Spiritus
Sanctus, Patris et Filii.

amor.

scilicet dicitur Spiri-
tus Sanctus, similiter
et Filius.

a se missus.

scilicet Filius quod Pa-
ter.

potest.

25
quare dicuntur tres
personae, quum ly per-
sona dicat substanti-
am.

personis.

scilioet semper ad ali- id est relative refertur

quid dicitur. Deus ad creaturas.

principium refert.

34 35

scilicet et rei naturae

estidentitas in divinis. scilicetfuturumaDeo.

naturse

placens

impletur

scilicet res scita no-
stram scientiam, non
Dei.

adauget

44
scilicet potest facere
Deus quse fecit, quo-
ad additionem.

meliora.

48
tenemur conformare
voluntatem nostram di-
vinae in ratione volen-
di, ex caritate.

conformitate.

praescitur.

id est, ponit aliquos
esse ab seterno.

destinatos.

EPITOMvE

SINGULARUM DISTINCTIONUM LIBRI PRIMI SENTENTIARUM, CUM VERSIBUS MEMORIALIBUS,
CLARISSIMI VIRI ARNOLDI VESALIENSIS, THEOLOGI.E AC TRICM LINGUARUM PERITISSIMI,
CANONICI QUONDAM METROPOHTANil ECCLESUE COLONIENSIS.

DISTINGTIO PRIMA. A

Veteris ac novae legis, etc.

TOTUS sacrae paginae tractatus praecipue est
aut circa res, aut circa signa quasdam res
importantia, qualia sunt veteris et novi Te-
stamenti sacramenta : sic tamen quod et ipsa
signa res quaedam sint, non autem econtra.
Res autem (de quibus et primo dicendum
erit) aliquae sunt quibus est fruendum, ut
Deus; aliquae, quibus utendum, ut mundus ;
et item alise qusedam, quae fruuntur et utun-
tur, ut homo et angelus. In fruibilibus enim
voluntas conquiescit. Utimur autem eis quae B
in aliud referimus. Frui ergo est rei amore
inhaerere propter se ipsam. Uti autem est
amore inhaerere rei, quae in rem ordinatur
fruibilem. Unde nec homine fruendum est nisi
in Deo. Nec Deus nos diligendo nobis fruitur,
sed utitur, aliter tamen quam nos rebus uti-
mur. Ipse enim omnia propter sui ipsius dili-
git bonitatem. Virtutibus quoque non fru-
endum est nisi instrumentaliter, scilicet ad
quaerendum summum et incommutabile bo-
num. Primo ergo agendum erit de rebus
fruibilibus, scilicet de sancta et individua Tri-
nitate. C

Res et signa, libri prodit distinctio prima,
Quis uti liceat rite, quibusve frui.

DISTINGTIO II.
Hoc itaque, etc.

VERA ac pia fide tenendum est, quod Tri-
nitas unus est et solus verus Deus. Unde
et omnes catholici doctores hoc secundum
Scripturas sanctas docere intenderunt, scilicet

quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt
unius substantiae, et sunt unus Deus insepa-
rabili aequalitate : et tamen Pater non est Fi-
lius, nec Spiritus Sanctus, nec econtra ; sed
omnes tres personae sunt consubstantiaies. Un-
de non est aliud Pater, et aliud Filius, et aliud
Spiritus Sanctus, scilicet in essentia; sed alius,
scilicet in persona. Hanc autem fidem primo
adstruere ex Scripturis, et postea rationibus
catholicis et exemplis contra adversarios ve-
ritatis defendere oportet. Unde quod haec ita
se habeant, ex auctoritatibus veteris et novi
Testamenti deducitur, ut in littera.

Splendida personis tribus est essentia simplex.
Hoc, instrumentum monstrat utrumque tibi.

DISTINGTIO III.
Apostolus namque, etc

ESSENTIjE divinae unitas et personarum
trinitas, ex creaturis aliquo modo inve-
stigari potest : de quo et philosophi aliqua co-
gnoverunt. Et unitas quidem Dei cognoscitur
ex opere quod est mundus, quod ostendit Dei
potentiam ex eo quod omnes creaturae sunt
mutabiles, is vero a quo hae sunt, est immuta-
bilis ; et ex eo quod omnia bona et meliora
ab eo procedunt ut ab optimo, et ut a pulcher-
rimo omnia pulchra. Trinitas etiam perso-
narum in creaturis investigari potest aliquo
modo per id quod in se ostendunt unitatem,
speciem et ordinem, quae personis approprian-
tur. Expressius autem Trinitatis imago depre-
henditur in mente humana, quoad illa tria
quae sunt, intellectus, memoria, et voluntas ;
vel mens, notitia, et amor. Verumtamen et in
his oportet fidem suffragari. Et imagines illee

epitomj: distinctionum libri i sententiarum

multum imperfecte divinam repraesentant Tri-

nitatem.

Nota creaturte monstrant vestigia, trinum
Esse Deum ac unum, monstrat imago quoque.

DISTINCTIO IV.

Hic oritur quaestio satis necessaria, etc.

ILLA quidem vera est et concedenda : Deus
genuit Deum. Non autem illa : Deus genuit
se Deum vel alium Deum. Ex ea enim seque-
retur, idem generasse se ipsum, vel plures
esse Deos : quod utrumque falsum est. Neque
secunda sequitur ad primam, sed quod genu-
erit Filium, aut alium in persona. Illa ergo,
Deus Pater genuit Deum qui non est Deus
Pater, id est Filium qui non est Pater, qui
Deus est : vera est, quum solam personalem
significet alietatem. Si vero exponatur, Qui
non est idem Deus cum Deo Patre : falsa est,
quia in ea alietas essentiae importatur. Tres
igitur personae sunt, una Deitas. Et unus Deus
est, tres personse. Et unus Deus, ipsa Trinitas.
Et una substantia, tres personae. Et econtra,
Trinitas est unus Deus, et tres personae dicun-
tur esse una essentia.

QuodDeus ipseDeu genuit, quodtres Deus unus
Personae, sanxit non temerata fides.

DISTINGTIO V.

Post heec queeritur, utrum concedendum
sit, etc.

A Patrem genuisse Filium de sua substantia, et
non de nihilo, intelligendum est : id est, ge-
nuit Filium, qui est ejusdem naturas cum eo.

Nongenita aut genuit divina essentia, quamvis
Natura genitus Filius ipse Patris.

DISTINGTIO VI.
Praeterea quaeri solet, etc.

PATER in divinis Filium genuit non neces-
sitate, quum in Deum nulla cadat coactio ;
nec voluntate, quum in eum nulla cadat mu-
B tatio. Quamvis autem in Deo idem sint realiter
natura et voluntas, quia tamen ratione seu
connotatu differunt, nihil obstat aliquid posse
convenire naturae, quod non convenit volun-
tati. Hinc nec inconveniens est dicere, Filium
esse Filium naturaliter, et non voluntate. Et
est simile de voluntate Dei et ejus scientia,
quae se ad plura extendit quam voluntas. Di-
citur tamen Deus volens genuisse Filium, sic-
ut et sapiens et potens ipsum genuit ; sed
non voluntate praecedente vel accedente, quasi
prius voluerit, et postea genuerit, vel econ-
tra, ut haeretici opponebant.

C Quamvis inDeo idem natura sit atque voluntas,
Convenit 1111 aliquid,quodtamenhuic minime.

DISTINCTIO VII.
Hic solet quaeri, etc.

ESSENTIA in divinis nec generat, nec gene-
ratur. Hinc negandae sunt illse : Pater ge-
nuit divinam essentiam; Divina essentia genuit
Filium ; Divina essentia genuit divinam essen-
tiam. Alioqui vel essentia non esset essentia,
vel idem generaret se ipsum, vel haberet esse
per id quod ab eo genitum esset : quae omnia
sunt inconvenientia. Unde et a simili Augusti-
nus probat, quod Pater non est sapiens sapi-
entia genita, quum idem sit ei sapere et esse.
Licet autem Filius sit divina essentia, non
tamen per hoc Pater genuit essentiam, sed
genuit hoc quod ipse, id est, genuit Filium,
qui est idem essentialiter cum eo. Quod au-
tem auctores dicunt essentiam Filii esse de
essentia Patris, intelligendum est : Filius qui
est essentia, est de Patre qui est eadem essen-
tia. Quod etiam auctoritates quaedam dicunt,

AD hoc quod quseritur, an Pater potuerit
aut etiam voluerit generare Filium, affir-
mative respondendum est. Nec ex hoc sequi-
tur, Patrem aliquid posse aut velle quod Filius
non possit aut non velit : quia ibi posse et
velle generare non est aliquid, sed ad ali-
quid. Hinc quod Filius non potest nec vult
D generare, non arguit in eo impotentiam, quum
ejusdem sit potentiae cum Patre; sed pertinet
ad proprietatem suae personae, cujus est posse
et velle nasci, quod quidem in eo est eadem
potentia, quae in Patre est potentia qua potest
et vult generare, sicut et in utrisque est ea-
dem sapientia et natura. In Filio ergo non est
potentia generandi, si ad proprietatem refe-
ratur intelligentia : quamvis bene, si ad na-
turam. Tunc enim idem sunt, posse generare
et posse generari.

Patri eadem et Nato divina potentia, gigni
Qua potuit soboles, et generare parens.

EPITOiLE DISTINCTIONUM LIBRI I SENTENTIARUM

DISTINCTIO VIII.

Nunc de veritate, etc.

SOLUS Deus seu divina natura vere est im-
mutabilis ac simplicissima. Vere quidem,
quia sine non actualitatis admixtione. Ejus
enim esse est aeternum et sine praeteritione et
futuritione. Est autem immutabilis, quia est
ipsum suum esse, quod impossibile est aliter
disponi quam est. Neque enim verissima es-
set, si mutari posset. Neque aliqua sunt in ea
accidentia secundum quae mutetur, neque per
loca vel tempora vel affectiones variatur, ut fit
in creaturis. Simplicissima vero est, et sine
omni compositione vel multiplicatione, et sic
vere et proprie simplex, quum in ea nulla sit
partium vel accidentium vel formarum diver-
sitas.Unde nec alicui praedicamentorum subji-
citur, nec proprie substantia appellatur. Neque
vero simplicitati ipsius, nominum multiplici-
tas de ipsa dictorum repugnat, quae scilicet
omnia unum significant ; nec ipsa excludit
personarum trinitatem, quia singulas Deus
sunt.

Est solus vere Deus immutabilis atque
Simplex, est solus scilicet esse suum.

A DISTINGTIO X.

Nunc post Filii aeternitatem, etc.

SPIRITUS Sanctus est amor sive caritas seu
dilectio Patris et Filii, qua scilicet se invi-
cem diligunt. Unde et per modum voluntatis
procedit. Quamvis autem accipiendo nomen
caritatis essentialiter, quaelibet divinarum per-
sonarum sit caritas, et omnes sint una cari-
tas, sicut et una sapientia ; tamen Spiritus
Sanctus solus est caritas procedens, sicut Fi-
lius solus sapientia genita. Est autem haec
B caritas substantia et Deus. Unde et sequalis
Patri et Filio est Spiritus Sanctus. Quamvis
etiam hoc nomen, Spiritus Sanctus, omnibus
conveniat personis : nam et Pater spiritus est,
et sanctus, sic etiam Filius ; convenienter ta-
men tertia persona eo nominatur, quod ab
aliis duabus habet originem.

Spiritui Sancto quamvis tribuamus amorem,
Personis tribus est attamen unus amor.

DISTINCTIO XI.
C Hic dicendum est, etc.

DISTINCTIO IX.

Nunc ad distinctionem trium, etc.

UNUS Deus sunt tres divinas personae ; et
sunt idem in natura, distinctae tamen in
personalitate. Hinc quamvis Filius alius sit a
Patre, quum sit ab eo genitus; non tamen fuit
Pater antequam Filius, quum divinae personae
sint invicem coaeternae. Nec valet quod Arius
haeretieus inferre nitebatur, scilicet : quia na- D
tus est et habet principium, ergo non est
aeternus. Etenim aeternus Pater aaternum ge-
nuit Filium : alioquin et Pater aliquando fuis-
set sine Filio et sapientia, quod est absurdum.
Est autem illa seterna generatio, juxta Prophe-
tam, ineffabilis. Unde nec praesumi debet a
quoquam de plena ipsius cognitione. Ad ex-
primendum autem aeternitatem Filii, melius
dicitur semper natus, quam semper nasci,
quamvis et illud a quibusdam dicatur.

Nate, coseternum te dicimus esse Parenti,
Dictus ab asterao te genuisse Parens. •

T. 19.

SECUNDUM sacrse Scripturss veritatem et
novi Testamenti auctoritates, dicere opor-
tet Spiritum Sanctum a Patre et Filio proce-
dere. Nec hoc est contra id quod in conciliis
determinatum est, ut Graeci aliqui contende-
bant, dicentes Spiritum Sanctum a Patre tan-
tum procedere. Longe enim differunt, aliud
docere, et idem quod determinatum est, ulte-
rius explicare : quod est in proposito. At quia
et ipsi Graeci Spiritum Sanctum dicunt esse
etiam Spiritum Filii : verbis contendentes, in
sententia cum Latinis conveniunt, si capere vel-
lent. Quam etiam sententiam quidam majores
eorum satis expresse in scriptis suis posuerunt.

Ex Patre et Nato procedit Spiritus almus,
Quamvis dissideat nomine Graeca fides.

DISTJNCTIO XII.
Item queeritur, etc.

APATRE Spiritus Sanctus nec prius nec
posterius processit, quam a Filio, nec
econtra, pro eo quod ibi nulla est temporis

EPITOM.E DISTINCTIONUM LIBRI I SENTENTIARUM

successio vel duratio. Unde nec habet locum
qusestio illa, an proeesserit Spiritus Sanctus
jam nato Filio, vel adhuc nascituro. Nam om-
nes personae sunt coaeternse. Hinc etiam nec
majore perfectione dignitatis, nec plenius a
Patre procedit quam a Filio, sed aeque per-
fecte. Principaliter tamen et proprie a Patre
mittitur per Filium, eo quod Pater a nullo
est, Filius autem hoc habet a Patre.

Spiritus ex Nato non manat plenius ipso,
Quam Patre, nec spirat Filius ante Patrem.

DISTINCTIO XIII.
Post haec considerandum, etc.

QUANQUAM ab utroque, scilicet a Patre et
Filio, Spiritus Sanctus procedat; non ta-
men per hoc filius eorum, quasi patris et ma-
tris, dici potest. Hoc enim absurdissimum
esset, et a fldelibus auribus alienum. Quam-
vis etiam tam Filius quam Spiritus Sanctus
a Patre procedat, alio tamen modo. Nam Fi-
lius procedit per modum naturse, et ideo dici-
tur genitus et procedens. Omne enim quod
generatur, procedit, et non econtra. Sed Spi-
ritus Sanctus procedit per modum voluntatis,
sicut datus, non autem ut natus. Sic ergo
procedens tantum dicitur, et non natus. Ne-
que lamen per hoc Spiritus Sanctus dici de-
bet ingenitus, sicut nec genitus : quia nec est
Pater, nec Filius.

Quamvis accipiat naturam Flamen eamdem
Cum Nato, natus non tamen esse potest.

DISTINCTIO XIV.

Preeterea diligenter annotandum est, etc.

GEMINA est Spiritus Sancti processio, aeter-
na scilicet et temporalis : quarum prima
ineffabiliter a Patre et Filio sine tempore pro-
cessit; secunda vero est, qua Spiritus Sanctus
mittitur ad sanctificandum creaturam ratio-
nalem. Et hac quoque processione ab utroque
procedit. Est autem illa processio seu missio,
gratiae Spiritus Sancti collatio. Et liunc Domi-
nus discipulis bis dedit, sciiicet post resurre-
ctionem, quando in eos insufflavit, et post
ascensionem, in die Pentecostes, ad significan-
dum dupiicem dilectionem, scilicet Dei et
proximi, quam Spiritus Sanctus in nobis ope-

A ratur. Datur autem Spiritus Sanctus persona-
liter cum suorum donorum distributione. Un-
de nec ab aliqua creatura quantumcumque
sancta (sed a solo Deo) datur Spiritus San-
ctus, nisi instrumentaliter, quia a nulla crea-
tura procedit.

Spiritum ab aeterno Pater ut cum pignore spirat,
Tempore sic placito mittere uterque solet.

DISTINCTIO XV.
Hic considerandum est, etc.

B T7TIAM a se ipso datur Spiritus Sanctus.
JU Nam ipse Deus est et donum. Dat ergo,
quia Deus; et datur, quia donum. Sicque dat
se ipsum, quia opera Trinitatis (cujus ipse est
persona) ad extra sunt indivisa. Unde quod
una faeit, et alia facit. Nam et ipse Filius se
ipsum in Scripturis mittere dicitur. Qui etiam
Filius licet semel tantum in carnem missus
sit, in mentes tamen castas quotidie mittitur
a tota Trinitate. Patri autem, qualitercumque
mundo appareat, tamen mitti non convenit :
quia ipse ab alio non procedit, sed est pro-
cessionis auctor et principium. Per quod ta-

C men Filius et Spiritus Sanctus minores eo
non sunt, sed ejusdem cum eo dignitatis et
essentiae.

Quando creaturam sacro adspiramine mundat,
Se dat muneribus Spiritus ipse suis.

DISTINCTIO XVI.
Jam nunc accedamus, etc.

DUPLIGITER Spiritus Sanctus missus est,
quo et creatura dupliciter sanctificatur,
visibiliter scilicet cum apparentia alicujus vi-
D sibiiis signi, et quandoque cum effectu interio-
ri, sine visibili signo : sicut et Filius dupliciter
missus est, visibiliter scilicet in carne assum-
pta, et invisibiliter in mentes castas. Fuit ergo
visibilis Spiritus Sancti missio, qusedam ipsius
apparentia vel manifestatio in corporali crea-
tura, tanquam in signo. Neque tamen per hoc
quod mittitur Spiritus Sanctus, minor est Pa-
tre qui non mittitur, quum tamen Filius se-
cundum missionem visibilem minor dicatur
tota Trinitate. Filius enim assumpsit humani-
tatem non solum ut in ea appareret, sed etiam
ut esset homo, non autem sic Spiritus Sanctus

EPITOM/E DISTINCTIONUM LIBRI I SENTENTIARUM

columbam. Tamen juxta Hilarium, Pater ma-
jor est Filio sibi coessentiali, et hoc auctori-
tate geniturae. Non tamen per hoc Filius mi-
nor dici potest. Unum enim et idem esse quod
habet, Filio dedit.

Quo nos diligimus.Flamen putat esse Magister.
Hoc magis augeri, quo magis ardet homo.

DISTINCTIO XVII.
Nimc de Spiritu Sancto videndum, etc.

SPIRITUS Sanctus (qui tertia in Trinitate
persona exsistens, a Patre et Filio et a se
ipso mittitur et donatur fldelibus) est amor
Patris et Filii, quo se invicem amant et nos.
Est etiam amor sive caritas, qua nos Deum et
proximum diligimus. Ita enim in nobis est, ut
nos Deum et proximum diligere faciat. Hinc
qui ipsam dilectionem diligit, Deum diligit,
pro eo quod Deus dilectio est. Nec tamen Deus
sic dicitur caritas nostra, sicut spes et patien-
tia nostra. Haec enim dicitur, non quod ipse
sit ista, sed quia sunt ab eo. Dicitur autem
caritas nostra, quia ipse est caritas. Et haac
caritas quae Spiritus Sanctus est, nec proficit
nec deficit, quia Deus est; sed homo in ea
aliquando proflcit vel deflcit, sicut et Deus
in nobis dicitur magnificari vel exaltari. Sic
etiam dicitur alicui dari, non quasi locum
mutet, sed quia alio modo in eo esse incipit.
Quamvis etiam actum credendi et sperandi
operatur mediantibus virtutibus fide et spe,
actum tamen diligendi sine alicujus virtutis
medio in nobis operatur. Hsec Magister. Sed
notandum quod in hoc ultimo non tenetur,
quia praster haec doctores ponunt habitum
caritatis quo actus diligendi eliciatur, licet
Deus sit caritas nostra effective.

Spiritus in variis apparuit ante flguris,
Imbuit et tacito pectora sacra modo.

A vero per hoc Filius donum dicitur, quamvis
et ipse ab aeterno dabilis fuit, quemadmodum
Spiritus Sanctus : quia non solum procedit ut
donabilis, sed etiam ut genitus. Sicut ergo
Filius aeternaliter nascendo a Patre accipit
quod sit Filius, sic Spiritus Sanctus aeterna-
liter procedendo accipit quod sit donum. Hinc
et secundum quod sempiterne donum est, re-
fertur ad Patrem et Filium ; secundum vero
quod datum vel donatum est, refertur ad eum
qui dedit, et ad eos quibus datur.

Spiritus aeterna donum est ab origine, quanquam
Temporis elapsu dioitur esse datus.

DISTINCTIO XIX.
Nunc postquam coaeternitatem, etc.

/| ."MjUALES sunt divinae personae, nec se in-
/ I i vicem excedunt in aeternitate, potentia
vel magnitudine. Quae licet diversimode sint
nominatae, sunt tamen eadem essentia. Hic ex
illa consubstantialitate una persona dicitur
esse in alia. Nulla ergo est in divinis personis
essentialis diversitas seu differentia, scilicet
nec partium integralium, nec subjectivarum

C nec materialium qualitercumque. Nec ibi duae
personae magis sunt quam una, nec numero
differunt quasi una sit aliquid aliud ab alia,
sed quia in computatione a se invicem discer-
nuntur, ut Pater dicatur unus, Pater et Filius
duo, etc. Hinc et omnes tres personae non
sunt majoris deitatis, sicut nec veritatis et
magnitudinis, quam una, et una non minoris

. quam omnes, sed aequalis sunt deitatis et ea-
dem deitas. Ex quo et patet, quod etsi Deus
trinus est, non tamen triplex dici debet : quia
ubi triplicitas, ibi duo plus quam unum, et
tria plus quam duo.

D Pernegat sequales personas Arius excors,

Quamlibet et cunctis pernegat esse parem.

DISTINCTIO XVIII.

Praeterea diligenter considerandum, etc.

ALIA ratione Spiritus Sanctus donum dici-
tur et datum. Nam esse donum, sibi con-
venit ex aeterna sua processione ante omnem
creaturam ; sed datum vel donatum convenit
sibi temporaliter, ab actuali scilicet datione,
qui tamen ab aeterno fuit donabilis. Neque

DISTINCTIO XX.

Nunc ostendere restat, etc.

/1 .TQUALES sunt etiam divinae personas in
/Hi potentia, ita ut non majorem potentiam
habeat Pater Filio, nec duo vel tres majorem
quam unus. Quod ex verbo Ghristi primum
ostenditur, ubi dicit : Omnia quas habet Pa-
ter, mea sunt. Ergo et omnipotentia. Nam si

epitomj: distinctionum libri i sententiarum

Pater non generasset Filium in potentia sibi
sequalem, hoc esset aut qiiia noluisset, aut
non potuisset : quod utrumque falsum est,
quia sic aut invidus aut impotens probaretur.
Nam in humanis pater filium, quanto potest,
generat sibi aequalem : imo et meliorem et
majorem, si posset. Deo tamen nihil esse potest
majus aut melius. Unde erit Pater Filio aequa-
lis. Nec impedit quod PaterFilium genuit, quia
Filius nascendo eamdem naturam ab eo accepit.

Nequaquam est aliis persona potentior una.
Quod ratio perhibet, quod pia scripta docent.

DISTINCTIO XXI.
Hic oritur quaestio trahens, etc.

VERJE sunt propositiones in quibus dictio
exclusiva solus, ponitur cum termino per-
sonali, dicendo : Solus Pater tantus est, quan-
tus simul illi tres, etc. Per hoc enim non una
persona ab alia, sed proprietas relativa unius
personae ab altera excluditur. Quod si dictio
exclusiva de termino personali praedicetur re-
spectu termini essentialis, ut si dicatur, Solus
Pater est Deus, vel Pater est solus Deus : se-
cundum Magistrum, sicubi tales propositio-
nes inveniantur, exponendae venient, nec ver-
bis nostris sic loquendum. Quod si etiam una
persona in Scripturis exprimatur cum dictio-
ne exclusiva, alia persona non expressa, ta-
men semper cointelligitur propter earumdem
cohaerentiam.

Esse Deum, solum Patrem non dicimus apte.
Sed Patrem, solum dicimus esse Deum.

DISTINGTIO XXII.
Post praedicta nobis, etc.

1N multiplici differentia inveniuntur nomina
de Deo dicta. Nam sunt quaedam quae ex-
primunt proprietates personales, et dicuntur
notionalia, ut Pater, Filius, Spiritus Sanctus,
Verbum, donum, generans, etc. Quaedam vero
exprimunt essentiae unitatem, ut Deus, deitas,
sapientia, bonitas, aeternitas, et hujusmodi.
Quaedam autem transumptive de Deo dicun-
tur, ut lux, splendor, speculum et substantia.
Quaedam etiam Deo solum ex tempore con-
veniunt cum relatione quadam extrinseca, ut
dominus, creator, redemptor, salvator, et sic

A de aliis. Quaedam vero ex tempore Deo conve-
niunt, nec relative dicuntur, ut humanatus,
incarnatus. Quoddam etiam est quod dicitur
non sigillatim, sed simul de omnibus per-
sonis, secundum quamdam intrinsecam rela-
tionem, ut Trinitas. Et haec omnia reduci
possunt ad duplex nomen. Nam omnia aut
dicuntur relative, aut absolute, ut patet in-
tuenti. Ea tamen quae ad essentiam pertinen-
tia absolute scilicet dicuntur, non dicuntur
vel de singulis vel de omnibus in plurali, sed
in singulari tantum. Non enim dicuntur Pater
et Filius et Spiritus Sanctus dii, bonitates, vel

B hujusmodi, sed unus Deus et bonitas, etc.

Nomina multaDei communia, propria qusedam;
Sunt nonnulla tropis nomina clausa suis.

DISTINGTIO XXIII.
Prsedictis adjiciendum est, etc.

AB eis quae dicta sunt, scilicet nomina se-
cundum substantiam de Deo dicta, sin-
gulariter de personis dici et non pluraliter,
excipitur hoc nomen, persona : quod quidem
substantialiter dicitur. Absolute enim et non
relative praedicatur, et tamen pluraliter de

C omnibus simul dicitur, et non singulariter.
Vera enim est haec : Pater et Filius et Spiritus
Sanctus sunt tres personae ; non autem : Sunt
una persona. Sed hoc nomen a praedictis su-
pra excipi oportuit, ut haberetur quo haereticis
responderi posset, quum instant quaerentes
quid tres in divinis secundum Scripturas di-
camus. Respondendum est enim : Tres perso-
nas. Quod tamen magis dicitur ex penuria
nominum quibus hae tam altissimae res expri-
mantur, quam vocabuli propria signiflcatione.
Notandum autem quod in divinis non est
utendum vocabulis quae sunt, diversus, sin-

D gularis, unicus et solitarius : per quae scilicet
importatur contrarium aut unitatis essentiae,
aut pluralitatis personarum.

Commoda personse vox est, si quaestio fiat,
Quo natura modo sit tribus una Dei.

DISTINCTIO XXIV.
Hic diligenter inquiri oportet, etc.

PER terminos numerales in divinis, id est
per nomina pertinentia ad pluralitatem
seu multitudinem ac distinctionem, potius ali-

EPITOM.E DISTINCTIONUM LIBRI I SENTENTIARUM

quid removetur quam ponitur, secundum quod
Magister intendere videtur. Sicut per nomina
ad unitatem essentiae spectantia, multiplicitas
ejusdem excluditur : ut per hoc quod dico,
Unus Deus, deorum excluditur pluralitas. Per
illa autem quae pluralitatem exprimunt, sin-
gularitas et solitudo excluditur : ut per hoc
quod dicitur, Duee vel tres personae, excluditur
quod non sit una tantum. Hsec tamen a do-
ctoribus non conceduntur, nisi intelligantur
illa nomina sic removere, quod etiam signifi-
cent seu ponant. Quod nec abnuunt auctori-
tates quas Magister allegat.

Ponere nil, imo tantum removere Magistro,
Nomina quae numeros in Deitate notant.

Sed res ista parum deinceps laudata magistris
A nostris, hodie nullius est pretii.

DISTINGTIO XXV.

Praeterea considerandum est, etc.

HOG nomen, persona, tam in singulari
quam in plurali, essentiam significat.
Quod quoad primum, ex supradictis patet ;
quoad secundum autem, ex eo quod dicendo
tres personas, significamus id quod est com-
mune Patri et Filio et Spiritui Sancto, quod
utique est essentia. Hinc et quaerentibus quid
est essentia, responderi potest : Tres personae.
Capitur tamen nomen personae quandoque pro
hypostasi vel subsistentia, et hoc juxta prae-
dicta, propter vocabulorum penuriam, ita ut
quum dicimus, Pater et Filius et Spiritus San-
ctus sunt tres personae, sensus est : id est tres
hypostases vel subsistentes. Denique et quan-
doque supponit pro proprietate personali, sub
ejus tamen aliqua differentia, ut ex praedictis
patet.

Naturam signat, signat vel hypostasin anceps
Nomen personse, propria sive notat.

DISTINCTIO XXVI.
Nunc de proprietatibus personarum, etc.

LOQUENTES de divinarum personarum pro-
prietatibus, in primis cautos nos esse con-
venit de nomine hypostasis, propter haeretico-
rum versutiam, qui eo utebantur pro persona
simul et essentia, et per hoc simplices capie-
bant; quod tamen modo pro persona tantum,
sine periculo accipitur. Est autem proprietas

A personalis Patris, generare ; Filii, generari ;
Spiritus Sancti, procedere vel spirari. Quae
quidem proprietates relationes quaedam sunt,
quibus personae ad invicem relatae distinguun-
tur; et paternitas, filiatio, et processio, dicun-
tur. A quibus et personarum nomina, scilicet
Pater et Filius et Spiritus Sanctus, sumuntur.
Neque tamen, quia relativa sunt, accidenta-
liter dicuntur : quia incommutabiliter prae-
dicantur. Dicitur autem solus Filius in divinis
proprie Filius Dei ; homines autem per ado-
ptionem tantum filii Dei dicuntur. Sicut et
hoc intellectu, esse donum, est Spiritus Sancti

B proprium, quo et ipse ad alias personas re-
fertur. Quamvis etiam omnes communiter
personae, nomine Spiritus Sancti sumpto es-
sentialiter nominari possunt, tertiae tamen
personae appropriatur sumptum relative ; et
per haec nomina, scilicet donum et Spiritus
Sanctus, ipsius intelligitur relatio, cui nomen
non est impositum.

Personam perhibent distingui proprietate,
Prsedicat externum non tamen illa genus.

DISTINCTIO XXVII.

Hic quaen potest, etc.

EADEM est Patris proprietas quae his si-
gnificatur nominibus : Pater, paternitas,
generatio activa ; et Filii, quae significatur
nominibus his quae sunt, Filius, filiatio, gene-
ratio passiva ; et Spiritus Sancti per haec quae
sunt, Spiritus Sanctus, spiratio passiva, et pro-
cedere ab utrisque. Significantur tamen hae
proprietates per ista nomina diversis rationi-
bus. Nominibus enim personarum quse sunt,
Pater, Filius, Spiritus Sanctus, significantur
D non tantum proprietates, sed etiam hyposta-
ses; nominibus autem proprietatum, ut sunt,
paternitas et filiatio, etc, significantur ipsae
proprietates secundum se, vel actus ipsarum
proprietatum, ut generare, nasci, vel gene-
rari. Sunt autem et nomina quae proprie Filio
conveniunt, et personalem ejus proprietatem
praecise exprimunt, quae non substantialiter,
sed respective de eo, respectu Patris dicuntur :
qualia sunt, genitus, Verbum, imago. Dicitur
enim genitus, genitoris genitus, et sic de aliis.
Essentialia etiam quandoque ponuntur pro
personis, ut Deus de Deo, Deus genuit Deum,
lumen de lumine ; sed non econverso. Non

EPITOM/E DISTINCTIONUM LIBRI I SENTENTIARUM

enim dicimus, Verbum de Verbo, vel Filius
de Filio, etc.

Uni personae si multa vocabula dentur,
Res eadem multis fit manifesta modis.

DISTINCTIO XXVIII.
Praeterea considerare oportet, etc.

PR/ETER eas proprietates quae supra dictse
sunt personales, ut est paternitas, et hu-
jusmodi, sunt adhuc quaedam aliae, de quibus
est nomen, ingenitus : quod ad Patrem spe-
ctat, et tamen aliam quam hoc nomen, pa-
ternitas, proprietatem importat. Non enim de
ratione Patris est esse ingenitum, quum abs-
que hoc aliquis esse possit pater. Est autem
sensus alius illarum propositionum, Patrem
esse, et Filium esse (quia hoc idem est : una
enim est essentia divina, qua uterque est); et
illarum, esse Patrem, et esse Filium, trans-
positis scilicet terminis : non enim est eadem
proprietas qua ille est Pater, et alter Filius, ut
patet. Notandum quoque quod nomen, imago,
relative quandoque sumitur, et tunc soli Filio
convenit. Sumitur autem et quandoque essen-
tialiter pro tota Trinitate, ad cujus scilicet
imaginem homo dicitur creatus.

Et Pater, ingenitus cognomine dicitur apto.
Dicitur et natus solus, imago Patris.

DISTINCTIO XXIX.

Est praeterea aliud nomen, etc.

HOC nomen, principium, in divinis dicitur
ad aliquid, et multiplicem notat relatio-
nem. Convenit enim toti Trinitati et singulis
personis. Est namque Pater principium totius
divinitatis, quia principium Filii et Spiritus
Sancti : et sic est principium sine principio.
Spiritus Sanctus autem est principium crea-
turae, et principium de utroque. Estque tota
Trinitas totius ereaturae unum principium, et
hoc ex tempore. Quamvis autem et una per-
sona sit alterius principium, ut jam dictum
est; hoc tamen non est ex tempore etessen-
tialiter, sed notionaliter. Sunt autem et unum
principium Spiritus Sancti, Pater et Filius : et
hoc, una notione, quamvis haec, ut Magister di-
cit, non habeat nomen impositum, quae tamen
hodie a doctoribus dicitur communis spiratio.

Omnes principium personas dicimus unum :
Principium, Natum dicimus atque Patrem.

A DISTINCTIO XXX.

Sunt enim quaedam quae ex tempore, etc.

ALIQUA sunt relativa quae de Deo ex tem-
pore dicuntur, sine tamen sui mutatione.
Unde nec per hoc ei aliquid accidit, sed rei
temporali : qualia sunt, creator, dominus, re-
fugium, donatum, et hujusmodi. Tunc enim
coepit hoc modo Deus esse creator, quando
ccepit esse ipsa creatura, et sic similiter de
aliis. De tempore tamen dicitur, quod Deus
non coepit esse dominus temporis in tempore,
sed cum tempore, eo quod tempus in tempore
B esse non coeperit. Est ergo talis relatio reali-
ter solum in creatura, in Deo autem solum
ejus appellatio, seu secundum rationem. Fit
enim hoc, ut dictum est, sine ipsius mutatio-
ne, sicut in simili nummus sine mutatione
sui fit pretium. Hinc et patet, quomodo Spi-
ritus Sanctus puris mentibus sine sui muta-
tione confertur.

Sit Dominus rerum quamvis in tempore factus,
Non demutatum dicimus esse Deum.

DISTINCTIO XXXI.
^ Prseterea considerare oportet, etc.

ILLA nomina, aequale et simile, in divinis
relationem quidem dicunt, sed ea est so-
lum relatio rationis. Nihil enim est sibi ipsi
aequale, sicut nec simile ; et tamen persona-
rum aequalitas est secundum essentiam./Equa-
litas ergo in divinis nihil aliud est, quam
identitas virtutis divinarum personarum ; est-
que relatio secundum nomen seu rationis tan-
tum. Et idem dicendum de ly simile. Qua-
propter et aliqui dicere volebant, quod ilia
nomina in divinis nihil ponerent : quod et Ma-
D gister approbare videtur. Sed hoc non tene-
tur. Affirmatur autem in divinis secundum
appropriationem : de Patre, unitas et aeternitas,
quia iila pertinet ad principium; qui et inna-
scibilis dicitur; de Filio autem, imago, species
et pulchritudo, et aequalitas, ob perfectam Pa-
tris repraesentationem ; de Spiritu Sancto, am-
borum nexus et caritas, munus quoque et
usus : quia per ipsum et ab ipso omnia nobis
donantur. Quia vero neutrum genus ad es-
sentiam refertur, masculinum vero ad per-
sonam seu hypostasim ; ideo Pater et Filius
et Spiritus Sanctus dicuntur quidem unum,

EPITOILE DISTINCTIONUM LIBRI I SENTENTIARUM

non autem unus, nisi cum additione, ut unus
Deus vel hujusmodi.

Natura sequalis, non proprietate, Parenti
Filius, ac unum, non tamen unus erit.

DISTINCTIO XXXII.
Hic oritur qusestio ex preedictis, etc.

PATER et Filius in divinis diligunt se Spi-
ritu Sancto : et hoc, capiendo diligere
notionaliter, ut ponitur pro communi spira-
tione, differente scilicet ab essentia secundum
rationem. Non autem est concedenda illa pro-
positio, Pater sapit Sapientia genita, seu per
eam Sapientiam quam genuit, ne Filius, qui
est Sapientia genita, videatur esse causa Sa-
pientiae in Patre. At dum quasritur, an Filius
sapiens sit Sapientia ingenita, concedi debet,
eo quod ipse eadem Sapientia sapiens est qua
Pater. Est enim sensus, quod Filius est de
Sapientia ingenita. Conceditur etiam a qui-
busdam illa, Filius sapiens est Sapientia ge-
nita, vel se ipso (quod idem est) ; non tamen
a se ipso. Est autem una eademque Sapientia
Patris ingenita et genita secundum rem, se-
cundum rationem tamen differens. Hoc enim
additum, Patris, facit Sapientiam stare pro
personis. Si vero absolute ponitur, stat pro
essentia, sicut et de dilectione est considerare.
Unde et sicut in Deitate est dilectio quae est
Pater et Filius et Spiritus Sanctus, scilicet
ipsa divina essentia, et tamen Spiritus Sanctus
est dilectio quse non est Pater nec Filius, nec
tamen per hoc sunt duse dilectiones, sed una
tantum ; sic est et suo modo de sapientia.
Denique et diligere si capiatur essentialiter, et
idem est quod esse, tunc Pater non diligit
Spiritu Sancto; sed bene, si capiatur notio-
naliter pro passiva spiratione. Tunc enim etsi
idem sit quod divina essentia secundum rem,
non tamen secundum modum significandi.
Secus tamen est hic de sapere, quod semper
essentialiter capitur.

Quamvis se genitor spiramine diligat almo,
Attamen is genito, non sapiente, sapit.

DISTINCTIO XXXIII.
Post supradicta interius, etc.

DIVINARUM personarum proprietates sunt
ipsse personse, sunt e*t divina essentia : ut
paternitas est Pater, et est divina essentia ;

A sic et filiatio Filius, et processio Spiritus San-
ctus. Nulla enim in divinis potest esse diver-
sitas, nec compositio ; sed ob divinae naturae
simplicitatem, Deus est quidquid habet, ubi
non repugnat relativa oppositio. Fuerunt au-
tem aliqui, qui hoc negantes, dixerunt ipsas
proprietates non esse personas, sed quasi ex-
trinsecus afflxas : quasi si proprietates sunt
personae, ideo eas non distinguunt. Sed hoc
non sequitur. Nam et se ipsa res distingui
potest seu determinari. Addunt autem dicen-
tes, Si proprietates sunt divina essentia, ergo
in eis personse conveniunt, sicut et in essen-

B tia : ubi non attendunt repugnare relativam
oppositionem. Plenum tamen horum intelle-
ctum nemo mortalium habere potest, sed stan-
dum est in his veritati fidei. Neque etiam
sequitur : Paternitas est in essentia, ergo es-
sentia generat, ut ipsi volebant. Non enim est
ibi determinando vel distinguendo eam, sicut
est in persona, cujus est generare.

Uni personae quod convenit, omnibus apte
Conveniet, modo ni dempta relata fient.

DISTJNCTIO XXXIV.
C Prsedictis autem adjiciendum est, etc.

PER hoc quod in divinis persona est idem
cum essentia, non est eadem res qua?
generat et generatur, ut hseretici volebant :
quia etsi generans et generatum in substantia
conveniant, non tamen in personalitate, quia
persona et essentia secundum rationem diffe-
runt. Etsi etiam unus Deus dicatur tres per-
sonse, sitque una essentia trium personarum,
et tres personae unius essentise; non tamen
potest sane dici unus Deus trium persona-
rum, vel tres personae unius Dei. Per hoc
D enim, significaretur Deus in aliqua habitudine
principii respectu personarum : quod non va-
let. Neque simile est de essentia, quia ly Deus
significat in ratione principii effectivi, non
autem essentia. Quod autem Patri attribuitur
potentia, Filio sapientia, et Spiritui Sancto
bonitas, quamvis omnes eadem potentia sint
et sapientia et bonitas : hoc fit, ne Pater im-
potens putetur, et Filius insipiens, et Spiritus
Sanctus tumidus, ut in humanis seu creaturis
esse consuevit. De nomine etiam o^oouuio?
notandum, quod ad tempus propter haareti-
cos abolitum, patefacta ipsius significatione, in
consuetudinem locutionis est resumptum ; va-

EPITOMjE DISTINCTIONUM LIBRI I SENTENTIARUM

let tantum, id est unius et ejusdem substan- A creaturis : quae quidem ex ipso sunt, quia ab

tiae. Nomina vero translative de Deo dicta, ut
splendor, speculum, et hujusmodi, intelligi
debent secundum rationem translationis et si-
militudinis eorum.

Personis eadem fuerit natura tametsi,
Est personarum candidus ordo trium.

DISTINCTIO XXXV.
Quumque supra disseruerimus, etc.

SCIENTIA Dei sive sapientia, quamvis sim-
plex sit et una, propter varios tamen
rerum status et effectus multa sortitur nomi-
na : ut scilicet jam dicatur praescientia, prout
scilicet est de futuris et omnibus tam bo-
nis quam malis; jam dispositio, in quantum
est de faciendis ; jam prssdestinatio, ut est
de salvandis ; jam providentia, in quantum
est gubernandorum : quae et pro dispositione
accipitur, licet interdum et pro praascientia
accipiatur. Sapientia vero vel scientia, est de
omnibus tam bonis quam malis, praesentibus
et praeteritis, temporalibus et aeternis. Si au-
tem nulla futura fuissent, licet tolleretur pras-
scientia, dispositio vel praedestinatio quoad
respeetum et antecessionem quam ad futura
important, non tamen quoad essentiam quae
tali respectui subjicitur. Intuetur autem Deus
omne futurum ut sibi praesens, eo quod om-
nia tam praeterita quam futura, sicut et prae-
sentia ab aeterno in Dei fuerunt scientia.

Nomina multa, Dei tenet una scientia, rerum
Quod splendens variis efflcit ordo modis.

eo factae ; non autem de ipso, quia non de
sua substantia.

Novit multa Deus.quae essentiee inesse negantur.
Novit non eodem, quo bona, prava modo.

DISTINCTIO XXXVI.
Solet hic queeri, etc.

OMNIA a Deo cognita sunt quidem in ejus
scientia, non tamen iila omnia dici de-
bent esse in ipsius essentia. Multa enim scit,
qu33 essentia ejus non sunt. Deus etiam aliquo
modo cognoscit bona, quo non cognoscit ma-
la : quae scilicet in eo esse non possunt, quum
illa solum in eo esse dicantur, ad quae in
ratione principii ipse se habet : qualia non
sunt mala, quae nec ipse approbat. Denique
etsi omnia quae sunt de Deo, possunt dici ex
ipso, non tamen econverso, omnia quae ex
ipso sunt, de ipso "dici possunt, ut patet de

DISTINCTIO XXXVII.
Et quoniam demonstratum est, etc.

IN omnibus generaliter rebus Deus est prae-
sentialiter, potentialiter et essentialiter, sine
tamen sui definitione. Est et in omni loco sine

B circumscriptione, in omni etiam tempore si-
ne mutabilitate. Insuper est in Sanctis specia-
liter et excellentius, scilicet per gratiam suam.
Excellentissime autem est in homine Christo,
in quo plenitudo divinitatis corporaliter in-
habitat. Est ergo ubique per essentiam, sed
in solis bonis habitat per gratiam. Priusquam
autem res aut Sancti essent, Deus qui nullius
eget, aeque ut modo in se habitavit. Neque
tamen per hoc quod Deus prasens est in re-
bus etiam immundis, maculatur : sicut nec
spiritus humanus a corpore leproso, nec a
rebus foedis radius solaris. Et quamvis Deus

C est ubique et in omni tempore, non tamen
temporalis est, nec localis : quia nec subest
motui, nec loco terminatur, nec circumscri-
bitur. Spiritus autem creatus loco quidem ter-
minatur, non autem circumscribitur : qui et
per tempus movetur secundum affectiones
tempori subjacentes, non autem Deus, qui et
sine sui mutatione de novo incipit vel desinit
esse in creatura modo praedicto.

Solus ubique Deus nullo discrimine rerum,
Mutatur nullo tempore sive loco.

DISTINCTIO XXXVIII.
Nunc ergo ad propositum, etc.

CAUSA rerum est Dei praescientia, ita quod
res futurae non fierent, nisi eas Deus prae-
sciret; quodque impossibile sit eas non eve-
nire, dum Deus eas praescivit. Nec tamen per
hoc sequitur, quod ipse sit causa malorum, eo
quod mala ab eo scita sunt. Non enim noscit
mala nisi notitia simplicis intelligentiae : per
quam notitiam non est causa rerum, nisi for-
te sic dicatur causa malorum sine qua non.
Nam sine eo mala non essent, licet ipse nec

EP1T0M.E DISTINOTIONUM UBRI I SENTENTIARUM

velit nec approbet ea, sed tantum bona. Stat
autem et cum Dei certissima prsescientia, con-
tingentia futurorum, ita quod non sequitur :
Deus ea certe praescivit, et ejus praescientia
falli non potest, ergo necessario eveniunt. Con-
tingentia enim futura, secundum se contin-
gentia sunt, licet certum sit ea evenire quan-
tum ad Dei praescientiam. Unde propositio illa
(et similes), Impossibile est non evenire quod
Deus prsescivit, conjunctim in sensu compo-
sito vera est, in sensu autem diviso falsa.
Haec vero, Possibile est non evenire futurum
a Deo praescitum, falsa est in sensu composi-
to, vera autem in sensu diviso. Tunc enim
simul stat, ea a Deo praescita, et tamen in se
fore contingentia.

Quamvis non possit divina scientia falli,
Libera contingunt multa futura tamen.

A vandorum. Praescientia autem etiam ad dam-
nandos se extendit. Est autem certus praede-
stinatorum numerus, eo quod nullus dam-
nandus salvari potest, nec salvandus damnari.
Unde et illae propositiones, Praescitus potest
salvari ; vel, Prasdestinatus potest damnari :
in sensu composito falsae sunt, licet in sensu
diviso concedantur. Neque etiam praedestina-
tus, esse potest non prsedestinatus, nisi se-
cundum distinctionem datam. Nam conjun-
ctim hae et similes falsae sunt, divisim autem
verae. Praedestinatus enim in quantum talis,
nunquam potest damnari. Alias scientia Dei

B mutabilis esset, et praedestinatio incerta : cu-
jus etiam effectus est salvatio, sicut effectus
reprobationis damnatio.

Salvus erit, quemcuque Deus prsedestinat; item
Quem reprobat, Stygias tristis adibit aquas.

DISTINCTIO XXXIX.
Preeterea quaeri solet, etc.

ETSI aliquid subjectum esse possit scientiae
Dei, quod ante non fuit, aut etiam desi-
nere possit aliquid subjectum esse eidem sci-
entiae, quod ante subjectum fuit; tamen ipsa
Dei scientia per hoc non mutatur, sed omnino
immutabilis est. Haec enim est ejus sapientia,
et illa sua essentia : unde nec augmentari po-
test, nec minui. Imo, et absque sui mutatione
Deus scire potest quod nescit, et potest velle
quod non vult : et hoc, si propositiones il-
las divisim intelligantur. Sic enim designant
Deum habere Iibertatem et potentiam omnia
sciendi vel non sciendi, sicut ab aeterno ha-
buit : et hoc, loquendo de scientia approba-
tionis. Potest ergo et ad hunc sensum plu-
ra scire quam scit, et econtra pauciora scire
quam scit, sed sine sui mutatione. Providentia
quoque Dei omnes creaturae simul gubernan-
tur, quamvis non aequaliter omnibus provi-
deat, sed cuilibet secundum modum suum.

Una manet semper divina scientia, quando
Illam augere nihil vel minuisse potest.

DISTINGTIO XL.
Praedestinatio vero de bonis, etc.

PRvEDESTINATIO, quae scilicet praescien-
tiam secundum intellectum praesupponit,
est gratiae in praesenti et gloriae in futuro

DISTINCTIO XLI.
Si autem queerimus meritum, etc.

OBDURATIONIS quidem, quae scilicet est
gratiae divinae subtractio, seu non collatio,
meritum aliquod est, scilicet obdurati prseee-
dens peccatum; non autem reprobationis, quaa

C scilicet est aeterna. Praedestinationis autem,
nec quoad aeternam Dei electionem, nec quo-
ad temporalem ipsius gratiae collationem, ali-
qua causa esse potest ex parte prsedestinati,
quia primam gratiam nullus meretur : alias
gratia non diceretur, quae scilicet gratis da-
tur. Sic ergo non propter merita vel demerita
futura Deus hunc elegit, et hunc reprobavit,
sed libere juxta suae beneplacitum voluntatis.
Neque vero Dei reprobatio est causa peccati,
sicut tamen ejus prsedestinatio est causa boni,
quum peccanti liberum dederit arbitrium.
Quamvis autem praescientia Dei quae est re-

D spectu futurorum, minui possit, futuris scilicet
in praesens vel praeteritum transeuntibus; non
tamen minui potest ejus scientia, quae videli-
cet est omnium praeteritorum, sicut et futu-
rorum et praesentium.

Non Deus ex meritis quemqua prffidestinat, etsi
Peccatis reprobus sordeat ipse suis.

DISTINCTIO XLII.
Nunc de omnipotentia Dei, etc.

OMNIPOTENS dicitur Deus, non ideo quia
potest omnia quae vult, sed quia potest

praeparatio. Ipsa enim est solum respectu sal- omnia quae sunt factibilia, seu quae sub activa

EPITOM.E DISTINCTIONUM LIBRI I SENTENTIARUM

cadunt potentia. Nam ad omnipotentiam non A
sufflcit posse omnia quae quis velit : alioqui et
quilibet Beatus omnipotens dici posset. Nec
valet si dicatur, quod ipse non potest ambu-
lare aut loqui, et sic de aliis : ergo non potest
omnia. Potest enim, licet non per se, quia
sibi non competit, tamen per nos et in nobis
ea facit. Sic nec valet : Non potest mentiri,
fallere, decipi aut peccare : ergo non potest
omnia.Talia enim facere non est potentise, sed
potius infirmitatis. Quod autem quaedam au-
ctoritates dicunt eum ideo omnipotentem di-
ci, eo quod potest omnia quse vult, intelligen-
dae sunt : id est, Dei voluntas impediri non B
potest. Filius quoque sicut et Spiritus Sanctus,
dicitur omnipotens, licet non a se, quia uter-
que est ab altero; tamen per se, quia eadein
omnipotentia qua Pater.

Sola Dei nullo constricta potentia fine est, [test.
Quidquid enim esse potest, hocfacere ipse po-

DISTINCTIO XLIII.
Quidam tamen de suo sensu, etc.

ERRAVERUNT et defecerunt in scrutinio
suo, qui potentiam Dei infinitam ad men- C
suram coarctare volentes, dixerunt Deum non
amplius nec aliud nec melius facere posse
quam fecit, nec quod facit omittere posse.
Et rationes quas adducunt, insufficientes sunt.
Nam quod arguunt a ratione boni et justi,
quod Deus nihil nisi tale facere possit : si
referatur ad praesens tempus, nihil impedit.
Nempe si Deus alia faceret vel meliora, simi-
liter bona et justa essent, quamvis quoad om-
ne tempus nihil facere possit nisi bonum et
justum. Quod etiam arguunt Deum nihil fa-
cere nisi quod debet, et omne quod debet
facere : non valet, quia verbum debiti in di- D
vinis locum non habet. Quod etiam a ratio-
nabili arguunt, scilicet omne quod Deus facit,
esse rationabile : dicimus etiam alia rationa-
bilia esse si ea faceret. De praescientia vero
quod dicunt, supra explicatum est. Quamvis
etiam idem sint in Deo voluntas et potentia,
tamen potentiae plura subsunt quam volun-
tati. Hinc conclusive dicitur, Deum plura pos-
se facere quas non vult, nec facit. Potest enim
omnia possibilia et non implicantia. Posset
etiam omittere quae facit : quod et hinc patet,
quum possit justificare omnes ; quod tamen,
ut constat, non facit.

Si dimissa Deus faceret, dimitteret acta,
Injustum posset dicere nemo tamen.

DISTINCTIO XLIV.

Nunc illud restat, otc.

RERUM universitatem Deus meliorem face-
re potest quam fecit. Nam nisi hoc pos-
set, creatura aut esset summe bona, et sic
Creatori aequalis : quod est impossibile ; aut
Deus ei majoris bonitatis capacitatem confer-
re non posset : quod similiter falsum est. Nec
obstat quod sibi Filium asqualem genuit, quia
ille est de Patris substantia, creatura autem
de nihilo. Haec tamen intelligenda sunt ex
parte rerum. Dei enim sapientia qua facit,
melior esse non potest, sed ipsa creatura. Non
est ergo limitata divina potentia nunc magis
quam unquam ad faciendum quod vult, licet
non eodem modo res ad eamdem se habeant,
ut patet in eo quod in prseteritum transiit. Sic
et de voluntate et scientia suo modo dicen-
dum est.

Longe aliterpotuit.poteritque potestque creare,
Optima quantumvis, cuncta creata Deus.

DISTINCTIO XLV.
Jam de voluntate Dei, etc.

VOLUNTAS quidem Dei est idem realiter
quod sua essentia. Quia tamen ab ea dif-
fert ratione, sicut et scientia; ideo aliqua vo-
luntati Dei attribuuntur, quas non attribuun-
tur ejus essentiae. Non enim Deus est omnia,
qui tamen vult omnia. Est autem divina
voluntas causa universalis omnium et quse
naturaliter, et quse supernaturaliter fiunt.
Quumque ipsa sit causa prima, ipsius non est
quaerenda alia causa : alioqui ipsa non esset
simpliciter prima.Nominatur quoque voluntas
multipliciter. Nam quandoque accipitur pro-
prie secundum quod est divina essentia, et
illa dicitur voluntas beneplaciti ; alia autem di-
citur voluntas signi : quee in hoc differunt, quia
illa est aeterna, ista temporalis; illa semper
impletur, non autem ista : ut est prseceptio,
prohibitio, consilium, permissio et operatio :
quae dicuntur voluntas Dei, quia sunt ejus
signa, non quasi haec omnia fieri velit, sed
quia ad modum volentis se habet.

Qu83 vel sunt, vel erunt,vel quondam facta fuere,
Cunctorum ratio est unica, velle Dei.

EPITOM.-E DISTINCTIONUM LIBRI I SENTENTIARUM

DISTINCTIO XLVI. A

Hic oritur qusestio, etc.

SEMPER impletur voluntas Dei beneplaciti,
qua scilicet facit quaecumque vult in ccglo
et in terra. Nec obstat quod dicitur : Vult om-
nes homines salvos fieri, et tamen non omnes
salvantur. Nam hoc sic habet intelligi : id
est, omnes quos vult salvos fieri salvantur,
quomodo in simili dicitur, Illuminat omnem
hominem venientem in hunc mundum, om-
nem scilicet qui illuminatur. Et in similibus
similiter. Non etiam concedendum est, Deum
velle mala fleri : nam tunc iniquus esset; ne- B
que quod vult non fieri mala : quia sic mala
nunquam fierent. Sed magis dicendum est
quod non vult ea fieri, quia solum permittit.
Unde nec sic voluntati ejus resistitur. Neque
fieri malum, bonum est simpliciter, sed in
quantum ex malis possunt elici bona. Nam
bonum aliquod est tale in se, et ei cui fit, sed
non facienti. Et est aliquod bonum in se, et
facienti, sed non cui fit. Et est aliquod bonum
in se, et facienti, et cui fit. Est autem et ali-
quod in se non bonum, et facienti nocet; et
tamen ad universi valet decorem a Deo ordi-
natum. Quod etiam dicitur : Mala fieri verum G
est, sed omne verum est a Deo, ergo, etc.
Veritas quidem hujus dicti a Deo est, sed non
res dicta, id est malum. Verumtamen nullum
malum fit, nisi a Deo, ut dictum est, per-
mittatur.

Vult mala simpliciter nunqua Deus ipse, tametsi
Quo minus.haudquaquasemper, agatur, obest.

DISTINCTJO XLVII.
Voluntas quippe Dei semper, etc.

EST autem et semper efficax divina volun- D
tas, nihilque contra eam (quamvis praeler
eam) fieri potest, quin semper impleatur : et
hoc, aut a creatura, dum bene facit; aut de
creatura, dum ipse de male faciente ordinat
ut vult. Quod autem praeter Dei voluntatem
aliquid fieri posse dicitur, quum tamen ei

nihil resistere valeat, intelligendum est quoad
ipsius permissionem : quod etiam est, dum
aliquid fit contra ejus praecepta vel prohibi-
tiones. Hinc et obsequuntur divinae voluntati
etiam mali : quia resistentes voluntati ejus
qua» prseceptum vel prohibitio dicitur, ea fa-
ciunt unde voluntas ejus quae ipse est, semper
invicta permaneat. Neque etiam Deus omnia
quae praecepit vel prohibuit, ita fieri voluit;
sed ad modum volentis se habuil, ut patet
in praecepto de immolando Isaac, et de cura-
tis leprosis.

Haud ulla in re unqua frustra est divina volutas,
Quanquam sunt vulgo pessima mi.xta bonis.

DISTINCTIO XLVIII.
Sciendum quoque est, etc.

INTEREST inter voluntatem Dei et hominis,
adeo quod contingit quandoque aliquem
mala voluntate velle id quod Deus bene vult :
ut si filius malus patrem mori velit, quem et
Deus mori vult. Et econtra quandoque contin-
git quod quis vult bona voluntate quod Deus
non vult : ut si bonus filius patrem velit vivere,
quem Deus vult mori. Unde bonam volunta-
tem non oportet semper conformari voluntati
Dei in volito. Denique et quandoque Dei bona
voluntas per malam hominis voluntatem im-
pletur, ut in crucifixione Domini Jesu patet.
Non quasi actum Judaeorum malum Deus vo-
luerit, sed Christi passionem bonam. Hinc et
viris bonis dominica passio intuitu voluntatis
Dei et nostrae redemptionis placuit, non au-
tem intuitu cruciatus sui : sicque de eodem
(sed non ob idem) leetabantur et tristabantur.
Sanctorum autem passiones quamvis et ipsae
bona voluntate et mala appeti potuerint, ta-
men hoc refert, quia sola Christi passio est
nostrae salutis causa. Quam nobis idem con-
cedere dignetur, qui cum Patre et Spiritu
Sancto vivit et regnat Deus per omnia saecula
saeculorum.

Velle Dei et nostrum quanto discrimine distent,
Quam variisque cupi res queat una modis.

TITULI

SEU RUBRICjE libri primi sententiarum, ab ipso magistro

PRIMUM SIC DIGESTI.

Distingtio I. Omnis doctrina est de A
rebus vel de signis.

De rebus quibus fruendum est vel
utendum, et de his quse fruuntur et
utuntur.

Quid sit frui vel uti.

Distingtio II. De Trinitate et unitate.

Quse fuerit intentio scribentium de
Trinitate.

Quis ordo sit servandus quum de Tri-
nitate agitur.

De testimoniis veteris Testamenti qui- B
bus Trinitatis mysterium declaratur.

De testimoniis novi Testamenti ad
idem pertinentibus.

Distinctio III. De cognitione Greato-
ris per creaturas, in quibus Trinitatis
vestigium apparet.

De imagine et similitudine Trinitatis
in anima humana.

De similitudine creantis et creatse tri-
nitatis.

De Trinitatis unitate. G

Distinctio IV. Utrum Deus Pater se
Deum genuerit.

Utrum Trinitas de uno Deo prsedice-
tur sicut unus Deus de tribus personis.

Distinctio V. Utrum divina essentia
genuerit Filium, vel genita sit a Patre ;
vel de ipsa natus sit Filius, vel Spiritus
Sanctus processerit.

Quod Filius non est de nihilo, sed de
aliquo ; non tamen de materia : sic et
Spiritus Sanctus. D

Quare Verbum Patris dicatur Filius
naturse.

Distinctio VI. Utrum Pater voluntate
genuerit Filium an necessitate, et an
volens vel nolens sit Deus.

Distinctio VII. Utrum Pater potuerit
vel voluerit gignere Filium.

An posse gignere Filium, sit aliqua
potentia in Patre quas non sit in Filio.

Distinctio VIII. De veritate ac pro-
prietate divinae essentise.

De incommutabilitate ejusdem.

De simplicitate ejusdem.

De corporali et spirituali creatura :
quomodo sit multiplex et non simplex.

Quod Deus quum sit simplex, tamen
multiplex dicitur.

Quod Dei simplicitas nulli praedica-
mentorum subjicitur.

Quod Deus abusive dicitur substantia.

Quod non est aliquid in Deo quod non
sit Deus.

Distinctio IX. De distinctione trium
personarum.

De coasternitate Patris et Filii. •

De ineffabili et inintelligibili genera-
tionis modo.

Utrum debeat dici : Semper gignitur
Filius, vel, Semper genitus est.
' De objectionibus hasreticorum niten-
tium probare Filium non esse coseter-
num Patri.

Distixctio X. De Spiritu Sancto : quod
amor Patris et Filii proprie dicitur,

TITULI SEU RUBRlCiE LIBRI I SENTENTIARUM

quum sit in Trinitate amor qui est Tri- A
nitas; sicut Verbum proprie dicitur Sa-
pientia, et tamen tota Trinitas dicitur
sapientia.

Quod eadem nomina proprie et uni-
versaliter accipiuntur.

Distingtio XI. Quod Spiritus Sanctus
sicut Patri et Filio est communis, ita
commune nomen habet proprium.

Quod Spiritus Sanctus procedit a Pa-
tre et Filio, quem tamen Grasci a Filio
procedere diffltentur. B

De convenientia Latinorum et Grseco-
rum in sensu, et differentia in verbis.

Distingtio XII. Utrum Spiritus San-
ctus prius vel plenius procedat a Patre
quam a Filio.

Quod Spiritus Sanctus principaliter et
proprie dicitur procedere a Patre.

Distingtio XIII. Quare Spiritus San-
ctus quum sit de substantia Patris, non
dicatur genitus, sed tantum procedens.

Gur Filius dicatur procedere, quum C
Spiritus Sanctus non dicatur gigni.

Quod non potest mortalis distinguere
inter generationem Filii, et processionem
Spiritus Sancti.

Utrum Spiritus Sanctus debeat dici
ingenitus, quum non sit genitus.

Distingtio XIV. De gemina processio-
ne Spiritus Sancti, temporali et seterna.

Quod non solum dona Spiritus San-
cti, sed etiam Spiritus Deus datur homi-
nibus et mittitur. D

An viri sancti possint dare Spiritum
Sanctum.

Distingtio XV. Quod Spiritus San-
ctus a se ipso datur, et Filius quod a se
ipso mittitur.

Quomodo intelligenda sit missio utri-
usque.

Quod a Spiritu Sancto etiam Filius sit
missus.

Quod Filius etiam sit datus a se ipso.

Quomodo intelligendum sit illud : A
me ipso non veni.

Utrum semel tantum sit Filius mis-
sus, an ssepe.

De duobus modis missionis Filii.

Quod secundum alterum modum se-
mel sit missus, secundum alterum sse-
pe ; et secundum alterum modum dicitur
missus in mundum, secundum alterum
non.

Quare Pater non dicitur missus.

Quod Filius et Spiritus Sanctus non
sunt quasi minores Patre, quia missi.

Distingtio XVI. De missione Spiritus
Sancti, quae fit duobus modis, visibiliter
et invisibiliter.

Quod Filius secundum quod homo,
non modo Patre, sed Spiritu Sancto
etiam minor est.

Distinctio XVII. Quod Spiritus San-
ctus est caritas qua diligimus Deum et
proximum.

Quod fraterna dilectio est Deus, nec
Pater vel Filius, sed tantum .Spiritus
Sanctus.

. Quod non est dictum illud per cau-
sam : Deus caritas est, sicut illud : Tu
es patientia mea et spes mea.

Quomodo Spiritus Sanctus mittatur
vel detur nobis.

Utrum Spiritus Sanctus augeatur in
homine, vel minus vel magis habeatur
vel detur, et an detur habenti vel non
habenti.

Quod aliqui dicunt caritatem Dei et
proximi non esse Spiritum Sanctum.

Distingtio XVIII. Utrum conceden-
dum sit per donum dari dona.

Utrum Spiritus Sanctus eadem ratio-
ne dicatur donum, qua datum sive do-
natum.

Quod sicut Filius nascendo accepit
non tantum ut esset Filius, sed etiam
essentia, ita Spiritus Sanctus proceden-

TITULI SEU RUBRICE LIBRI I SENTENTIARUM

do accepit non tantum ut esset donum, A
sed etiam ut esset essentia.

Quod Spiritus Sanctus dicitur donum
et donatum, secundum duos modos prse-
dictos processionis : qui secundum quod
donum est, refertur ad Patrem et Fi-
lium, secundum quod datum, ad eum
qui dedit et ad eos quibus datur.

An Filius quum sit nobis datus, pos-
sit dici noster ut Spiritus Sanctus.

Utrum Spiritus Sanctus ad se ipsum
referatur. B

Distinctio XIX. De sequalitate trium
personarum.

Quod feternitas et" magnitudo et po-
tentia in Dao unum sunt, etsi videantur
diversa.

Quod aliqua personarum aliam non
excedit migaituiine, quia non est ma-
jor una persona alia, nec majus aliquid
duse quam una, nec tres quam duse vel
una.

Quomodo dicitur Pater esse in Filio, G
et Filius in Patre, et Spiritus Sanctus in
utroque.

Quod nulla personarum pars est in
Trinitate.

Quare tres personse dicantur summe
unum.

Quum dicimus tres personas esse
unam substantiam vel essentiam, nec ut
genus de speciebus, nec ut speciem de
individuis praedicamus : quia non est
essentia genus et persona species, vel D
essentia species et personas individua.

Quod nec secundum materialem cau-
sam dicuntur tres personae una essentia.

Nec ita dicuntur tres personse una
essentia, ut tres homines una natura vel
unius naturae.

Utrum tres personae differant in nume-
ro, quse in proprietatibus distinctse sunt.

Quare tres personae simul non sint
majus aliquid quam una.

Quod Deus non est dicendus triplex,
sed trinus.

Distinctio XX. Quod aliqua persona-
rum non excellit aliam potentia.

Quod non minus potest Filius quam
Pater.

De objectionibus haereticis contra hoc,
et responsionibus catholicis.

Distingtio XXI. Quomodo possit dici
solus Pater vel solus Filius, vel solus Spi-
ritus Sanctus, quum sint inseparabiles.

Utrum debeat dici, Solus Pater est
Deus ; vel, Solus Filius est Deus ; vel,
Solus Spiritus Sanctus est Deus : an, Pa-
ter est solus Deus, Filius est solus Deus,
Spiritus Sanctus est solus Deus.

Quomodo Trinitas dicatur solus Deus,
quum ipsa sit cum spiritibus et anima-
bus sanctis.

Distinctio XXII. De nominum diffe-
rentia quibus utimur loquentes de Deo.

De his quae temporaliter Deo conve-
niunt, et relative dicuntur.

De hoc nomine quod est Trinitas.

De his quae temporaliter Deo conve-
niunt, et non relative dicuntur.

De his quae proprie ad singulas per-
sonas pertinent, et de his quse unitatem
essentiae significant.

Distintgtio XXIII. De hoc nomine
quod est persona : quod quum secundum
substantiam dicatur, tamen non singu-
lariter, sed pluraliter accipitur in summa.

Qua necessitate dictum sit, tres per-
sonae, a Latinis, et a Grsecis, tres hypo-
stases vel substantiae.

Quare non dicimus Patrem et Filium
et Spiritum Sanctum esse tres Deos, ut
tres personas.

Gur non dicimus tres essentias, ut tres
personas.

Quod in Trinitate non est diversitas
vel singularitas vel solitudo, sed unitas
et trinitas et distinctio et identitas.

TITULI SEU RUBRIC.E LIBRI I SENTENTIARUM

Quod non debet dici Deus multiplex.

Distimgtio XXIV. Quid significetur
his nominibus, unus vel una, duo vel
duae, tres vel tria, trinus vel trinitas,
plures vel pluralitas, distinctio vel dis-
tinctse, quum his utimur loquentes de
Deo.

Distingtio XXV. Quid significetur hoc
nomine, persona, in plurali numero, sci-
licet quum dicitur personae.

De triplici acceptione hujus nominis,
persona, in Trinitate.

Ex quo sensu dicatur, alia persona Pa-
tris, alia Filii, alia Spiritus Sancti ; sive,
alius in persona Pater, alius in persona
Filius, alius in persona Spiritus Sanctus.

Distinctio XXVI. De hoc nomine, hy-
postasis.

De proprietatibus personarum, et de
nominibus earum relativis.

Quod non omnia dicuntur de Deo se-
cundum substantiam. quaedam enim se-
cundum relationem, non tamen secun-
dum accidens.

Quare dicatur proprium esse Unigeniti,
Filium Dei esse, quum etiam homines
sint filii Dei.

Quod homo dicitur filius Trinitatis,
et Trinitas pater hominum.

Quod Spiritus Sanctus eadem proprie-
tate donum dicitur qua Spiritus Sanctus,
et utroque modo relative ad Patrem et
ad Filium.

Utrum Pater vel Filius vel Trinitas
ipsa possit dici Spiritus Sanctus.

Quod non omnia quae relative dicun-
tur, suis ad se vicissim respondent vo-
cabulis.

Distinctio XXVII. Qua3 sint illse pro-
prietates quibus distinguuntur personse.

Quod non omnino est idem dicere, esse
Patrem, et genuisse vel habere Filium.

Quod proprietates determinant hypo-
stases, non substantiam, id est naturam.

A De generali regula eorum quse ad se,
et eorum quae relative dicuntur.

An secundum substantiam dicatur,
Deus de Deo, et hujusmodi.

Distingtio XXVIII. Quod non tantum
tres sint proprietates personarum.

An solus Pater debeat dici non ge-
nitus, vel non Filius, sicut dicitur in-
genitus.

De proprietate quam notat ingenitus.

Responsio Ambrosii contra Arianos
B de ingenito.

An diversum sit esse Patrem, et Fi-
lium esse.

Si Sapientia genita dicitur secundum
relationem, vel secundum substantiam.

De imagine.

Distingtio XXIX. De principio.

Quod ab seterno Pater est principium,
et Filius, sed non Spiritus Sanctus.

Quomodo Pater sit principium Filii,
et ipse cum Filio, Spiritus Sancti.
C An eadem notione Pater et Filius sint
principium Spiritus Sancti.

Distingtio XXX. De his quse tempo-
raliter de Deo dicuntur et relative se-
cundum accidens : quod non Deo, sed
creaturis accidit.

An Spiritus Sanctus dicatur datum vel
donatum relative ad se, quum a se detur.

Distingtio XXXI. An Filius dicatur
asqualis vel similis Patri secundum sub-
stantiam.
D De sententia S. Hilarii qua in trini-
tate personarum propria ostendit.

Quare Patri attribuitur unitas.

Quare Pater et Filius dicantur esse
unum, vel unus Deus, sed non unus.

Quare dicitur asqualitas esse in Filio.

Quare in Spiritu Sancto dicitur esse
utriusque concordia vel connexio.

Distingtio XXXII. Utrum Pater vel
Filius eadem dilectione se diligant quae
procedit ab utroque, id est Spiritu Sancto.

TITULI SED RUBRIC/E LIRRI I SENTENTIARUM

Utrum Pater sit sapiens Sapientia quam A Utrum prsescientia, vel dispositio, vel

genuit.

An Filius sit sapiens se ipso vel per

se ipsum.

An una sit tantum Sapientia Patris.

Sicut in Trinitate est dilectio quae est

Trinitas, et tamen Spiritus Sanctus est

dilectio quae non est Trinitas, nec ideo

sunt duae dilectiones ; ita et de sapientia.

Quare Pater non dicitur sapiens Sa-

pientia genita, sicut dicitur diligens di-

lectione quae ab ipso procedit.

Distinctio XXXIII. Utrum proprie-
tates personarum sint ipsae personae, vel
divina obaia.

Quomodo proprietates possint esse in
natura Dei, nec eam determinent.

Distinctio XXXIV. De verbis Hilarii
quibus secundum pravorum intelligen-
tiam videtur dicere non idem esse divi-
nam naturam, et rem naturae ; et non
idem esse Deum, et quod Dei est.

Utrum ita possit dici unus Deus trium C
personarum,ut dicitur una essentia trium
personarum ; et tres personae unius Dei,
ut tres personae unius essentiae.

Quod potentia, sapientia, bonitas, in
Scriptura interdum ad personas distincte
referuntur.

Quare Patri potentia. Filio sapien-
tia, Spiritui Sancto bonitas attribuatur :
quum sit una sapientia, potentia, bonitas
trium.

De hoc nomine, oiaooucnov : ubi in aucto-
ritatem receptum sit, et quid significet.

Distinctio XXXV. De scientia, prae-
scientia, providentia, dispositione, et prae-
destinatione Dei.

De quibus sit praescientia vel provi-
dentia.

De quibus dispositio.

De quibus prsedestinatio.

De quibus providentia.

De quibus sapientia vel scientia.

praedestinatio Dei esse potuerit, si nulla
essent futura.

Quod scientia Dei de temporalibus est
et seternis.

Quomodo omnia dicuntur esse in Deo,
et vita in eo.

Distimctio XXXVI. Utrum omnia de-
beant dici esse in Dei essentia, ut in Dei
cognitione vel prsescientia esse dicuntur.

Qua ratione bona dicuntur esse in
B Deo, et non mala.

Utrum idem sit omnia esse ex Deo, et
per ipsum et in ipso.

Quod omnia sunt ex quolibet trium, et
per ipsum, et in ipso.

Quod non omnia quse ex Deo sunt,
etiam de ipso sunt.

Distinctio XXXVII. Quibus modis di-
citur esse Deus in rebus.

Quod Deus non ubicumque est habi-
tat, sed econverso.

Ubi erat Deus antequam esset creatura.

Quod Deus quum sit in omnibus rebus
essentialiter, non tamen coinquinatur sor-
dibus rerum.

Quum Deus sit ubique et semper, non
tamen localis ; nec loco nec tempore
movetur.

Quibus modis aliquid dicatur locale
vel circumscriptibile.

Quid sit mutari secundum tempus.

Utrum spiritus creati sint locales et
D circumscriptibiles.

Quod Deus est ubique sine locali motu.

Distinctio XXXVIII. An scientia vel
praescientia Dei sit causa rerum, vel
econverso.

Utrum praescientia Dei possit falli.

Distinctio XXXIX. Utrum scientia
Dei possit augeri vel minui, vel aliquo
modo mutari.

An Deus possit noviter vel ex tempo-
re scire vel praescire aliquid.

TITULI SEU RUBRICE LIBRI I SENTENTIARUM

Utrum Deus possit scire plura quam A cujus causa non est quserenda, quia pri-

scit.

Quod Deus et semper et simul scit
omnia.

Distinctio XL. An aliquis prsedesti-
natus possit damnari, vel reprobus sal-
vari.

Quid sit reprobatio Dei, et in quibus
consideretur ; et quis sit prsedestinationis
effectus.

Distingtio XLI. Utrum aliquod sit
meritum obdurationis vel misericordiae.

De variis super hoc carnalium opi-
nionibus.

An ea quse scit semel Deus vel pra-
scit, semper sciat vel prsesciat, et sem-
per scierit vel prsescierit.

Distinctio XLII.De omnipotentia Dei:
quare dicatur omnipotens, quum nos
multa possimus quse ipse non potest.

Quomodo dicatur Deus omnia posse.

Quod omnipotentia Dei secundum duo
consideratur.

Distingtio XLIII. Invectio contra illos
qui Deum dicunt nil posse nisi quod
vult et facit.

Distingtio XLIV. An Deus possit fa-
cere aliquid melius quam facit, vel alio
vel meliori modo.

Utrum possit Deus semper omne quod
potuit.

Distingtio XLV. De voluntate Dei
quse essentia Dei est, et de signis ejus.

ma et summa causa est omnium.

Quibus modis accipitur Dei voluntas.

Quod praeceptio, prohibitio, permis-
sio, consilium, operatio, nomine volun-
tatis interdum intelliguntur vel accipi-
untur.

Utrum Deus velit ab omnibus fieri ea
quse prsecipit, vel non fieri ea quse pro-
hibet.

Distingtio XLVI. Quod voluntas Dei
B quse ipse est, in nullo cassari potest.

Quomodo intelligendum sit illud : Vo-
lui congregare filios tuos, et noluisti ; et
illud : Qui vult omnes homines salvos
fieri.

Utrum mala Deo nolente vel volente
fiant.

Quomodo intelligendum sit illud Au-
gustini : Mala fieri bonum est.

De multiplici acceptione boni.

Quod mala universitati valent.
C Quod in Deo non est causa ut sit de-
terior homo.

Distingtio XLVII. Quomodo voluntas
Dei de homine impletur quocumque se
vertat.

Ex quo sensu qusedam dicuntur fieri
contra Dei voluntatem.

Quare praecepit Deus omnibus bona
facere et mala vitare, etsi non id ab
omnibus vult impleri.

Distingtio XLVIII. Quod homo ali-

Quod licet idem sit Deo velle quod D quando bona voluntate aliud vult quam

esse, non tamen potest dici Deus omnia
esse quse vult.

De intelligentia harum locutionum :
Deus scit, vel, Deus vult ; Deus scit om-
nia, vel, Vult aliquid.

Quod Dei voluntas summe bona, cau-
sa est omnium quae naturaliter sunt :

Deus, et mala idem quod Deus.

Quod Dei voluntas per malas homi-
num voluntates impletur.

Utrum placuerit viris sanctis, quod
Ghristus moreretur et pateretur.

Utrum passiones Sanctorum debea-
mus velle.

T. 19.

COMMENTARIA
IN PRIMUM LIBRUM

SENTENTIARUM

PROCEMIUM

SAPIENTIAM omnium antiquorum exquiret sapiens. Eccli. xxxix, 1.
Sapientiam nobis praecipue esse appetendam et exquirendam, ipsemet fons Eccu. i, 5.
sapientiae, Verbum Dei in excelsis, Ghristus Dominus, virtus et sapientia Dei Pa- iCor.i,u.
tris, docuit atque testatus est : qui in actu sapientiae beatitudinem nostram consistere
perhibens, ait : Haec est vita aeterna, ut cognoscant te verum Deum. Hinc sincerus /oonn.xvn,
sapientiae discipulus et amator fatetur : Hanc amavi et exquisivi a juventute mea, et sap.vm,i.
quaesivi sponsam mihi eam assumere, et amator factus sum formae illius. Tanta est
enim dignitas sapientiae, ut propter eam nobis in hac vita inchoative, atque in futuro
saeculo plene et consummate manifestandam, ipse Unigenitus Patris aeterni, in mundum
istum per incarnationis mysterium venire dignatus sit, quemadmodum in prima Ca-
nonica sua sanctus affirmat Joannes : Scimus quoniam Filius Dei venit, et dedit nobis Moann.v,
sensum ut cognoscamus verum Deum. Filius quoque : Ego (inquit) in hoc natus sum, Joann XTI1Ii
et ad hoc veni in mundum, ut testimonium perhibeam veritati. Quid autem est veritati 37-
testimonium perhibere, nisi falsitatibus atque erroribus reprobatis, veram et salutarem
sapientiam docere ?

Oportet ergo sapientiae operam dare, studioque salubri ordinate vacare, et ipsam
notitiam ad sincerissimum Deitatis amorem referre : sicque per sapientiam amorosam
ad plenam et eeternam beatitudinem indesinenter adspirare, imo et accelerare : quo-
niam omnis sapientia vitae praesentis, omnis lux notitiae hujus viee, omnis profectus
et splendor exercitationis viantium, respectu beatificae contemplationis ac luminis
gloriae perfectionisque Beatorum, est velut ignorantia, tanquam umbra, et sicut defe-
ctuositas involuta in tantum, ut perfectissima cognitio quam de Deo altissimo habemus
in mundo isto, sit per abnegationem et ablationem omnium prorsus ab ipso, quemad-
modum et secundo Mysticae theologiae capitulo divinus Dionysius pandit, dicendo :
Hoc est Deum vere cognoscere, ipsum supersubstantialem supersubstantialiter per
omnium entium ablationem laudare. Sicut et super Joannem ait Chrysostomus, quod

3G PROOEMIUM COMMENTARIOROM

stanti in ripa Oceani, hoc est ipsum Oceanum intuenti, non possibile est totum per-
spicere, nec finem ejus visu attingere. Hoc et philosophi suo modo agnoverunt. Quo-
rum unus in libro de Causis disseruit : Gausa prima est superior omni narratione, et
non narratur nisi per causas; itemque, Non est ei (inquit) diminutio nec comple-

mentum.

Ceterum, quamvis tanta sit defectuositas, parvitas ac paucitas sapientise viee respe-
ctu sapientite patrise ; nihilo minus sapientia tempore legis evangelicse revelata in
primis per Christum, deinde per missionem et inspirationem Spiritus Sancti, deinceps
per gloriosos Apostolos et Evangelistas, ac demum per sanctos Patres, tandemque per
doctores catholicos atque scholasticos, non solum in divinis Scripturis, sed in omni
etiam philosophia nobiliter eruditos, preeclara et magna est valde : non solum philo-
sophorum, sed et theologorum veteris Testamenti ac legis naturee, sapientiam atque
scientiam vehementer transcendens. Nam ut, teste Gregorio, sapientia per temporum
processum crevit ante Salvatoris adventum, ita et interim. Et maxime a tempore quo
Magister Petrus Lombardus Parisiensis episcopus, librum comportavit Sententiarum,
videtur sapientia multam et magnam elucidationem, excrescentiam exuberantiamque
h. xi, 9. sortita. Quod olim Isaias prsevidens : Repleta est (inquit) terra scientia Domini, quasi
aquee maris operientes, id est valde abundanler. Et quee latebant, in lucem producta
sunt ; difficultatesque Scripturarum sunt enodatse ; et quae fidei christianae objici
queunt, et a perfidis objecta sunt, egregie soluta. Imo non solum loca Scripturee diffi-
ciliora, sed insuper verba et scripta sanctorum Patrum in expositionibus Scripturarum
aliisque tractatibus multa difficilia et obscura scribentium, per preefatum Magistrum
et per viros illustres studiosos scholasticos, qui super librum Sententiarum inclyte
scripserunt, subtiliter sunt discussa, magistraliter declarata, catholice pertractata.

Quia vero jam quasi innumerabiles super ipsum Sententiarum librum scripsisse
noscuntur, et adhuc quotidie aliqui scribunt, etiam plus forsitan quam expedit, dum
per scripta qusedam novorum minus prseclara, scripta antiquorum praeclariora minus
curantur, leguntur et exquiruntur : hinc intentio mea est in opere isto, ex commen-
tariis et scriptis doctorum magis authenticorum, famosiorum et excellentiorum, quam-
dam facere extractionem et collectionem, atque doctorum illorum mentem in unum
volumen redigere : quatenus sicut ipse textus libri Sententiarum ex verbis et docu-
mentis sanctorum Patrum est collectus, ita et opus istud ex doctrinis et scriptis prae-
tactorum super librum Sententiarum scribentium adunetur. Verumtamen operi huic
intendo inserere et miscere quaedam ex libris doctissimorum virorum, qui etsi super
Sententias non scripserunt, tamen scripta eorum libro respondent Sententiarum : ut
sunt scripta Guillelmi Parisiensis, Udalrici de Argentina, Henrici Gandavi. Nam Summa
domini Guillelmi Antisiodorensis episcopi, libro Sententiarum in materia et processu
correspondet directe. Intendo autem et breviter tangere in quibus doctores prsetacti
concordent, et in quibus ab invicem dissentire videantur.

Et gratia exempli, placet hoc modo procedere : Mota qusestione et argumentis
aliquibus brevissime tactis, ponam responsionem in primis alicujus famosi doctoris,
ut S. Thomee, Alberti, Alexandri de Hales, Bonaventurae, aut Henrici. Deinde respon-
sioni illi adjiciam ea quee sequaces eminentiores doctoris illius, addunt ultra ea quee
doctor ille induxit et scripsit : sicut prseclariores S. Thomae sequaces videntur esse

PRO0EMIUM COMMENTARIORUM 37

Petrus de Tarantasia et Richardus de Mediavilla, qui tamen in aliquibus recedunt
a Thoma. Deinceps ponam aliorum majorum responsa et sequacium eorumdem. Nec
solum inducam ea quae in commentariis suis super Sententias scribunt, sed et alia
quaedam utilia ad propositum pertinentia, quae in aliis suis scribunt tractatibus, com-
mentariis ac Summis.

Porro labor iste, ut spero, utilis erit ad clariorem et pleniorem intelligentiam
veritatis, ac necessariorum ad salutem, atque scholasticarum materiarum in quibus
sunt opiniones variae ac diversae ; estque delectabile de omnibus aliquid scire. Tmo
frequenter pro serenatione conscientiae, est salubre diversorum doctorum doctrinas
agnoscere, nec opinioni unius incaute aut pertinaciter inhaerere, sicut interdum his
accidit qui pauca aut unum dumtaxat doctorem legerunt. Multa quoque pulchra atque
utilia inveniuntur in uno doctore, quae in scriptis non habentur alterius. Nec omnibus
vacat tam multos legere doctores : et si maxime vacet, tamen difficile est tam multo-
rum scripta conquirere, sicut et ego grandi labore procuravi scripta eorum quos in
hoc opere frequentius allegabo.

Postremo, in opere tam ingenti et laborioso, quod tamen ad laudem et gloriam
Omnipotentis et propter commune bonum libenter arripio, tanto praecordialius et tanto
humilius adorandi Paracleti, superdulcissimi et superliberalissimi Spiritus Sancti opem,
directionem illuminationemque invoco, quanto ad perficiendum hoc opus ex me ipso
insufficientior impotentiorque consisto. Veni igitur, Sancte Spiritus, et emitte ccelitus
lucis tuae radium. Veni, pater pauperum; veni, dator munerum; veni, lumen cordium.

Commendatio sacrce Scripturce, prceconiumque libri Sententiarum ; et de
ineffabili dignitate, salubritate, fructuositate, dulcedine et excellen-
tia eorumdem.

Beatus homo qui invenit sapientiam, et qui affluit prudentia; melior est acquisitio Prm.m,
ejus negotiatione auri et argenti ; pretiosior est sapientia cunctis opibus ; et omnia 13~15'
quffi desiderantur, huic non valent comparari.

De multiplici sapientia mentio fit in divina Scriptura. Primo, de Sapientia increata,
quae est ipsemet supersapientissimus Deus, in quo idem sunt esse et essentia, sapere
et sapientia. De quo ad Romanos dixit Apostolus : Soli sapienti Deo honor et gloria. nom. xv.,
Porro, qualiter sapientia multipliciter dicatur in Deo, infra patebit.

Secundo loquitur Scriptura de sapientia creata : quae multiplex est. Una est sa-
pientia salutaris infusa, quae inter septem dona Spiritus Sancti primum est atque
dignissimum, juxta illud Isaiae : Requiescet super eum spiritus sapientiae et intel- n. x., 2.
lectus. Haec sapientia est semper formata, id est caritati inseparabiliter juncta, sicut et
cetera dona. De qua saluberrima sapientia in Ecclesiastico legitur : Aqua sapientiae Eccu.mj.
salutaris potabit eum. Et Jacobus ait : Quas desursum est sapientia, primurn quidem jacob. ...,
pudica est, deinde pacifica, modesta, suasibilis, bonis consentiens, plena misericordia 27'
et fructibus bonis. Quicumque hac sapientia caret, in Scripturis stultus vocatur, ut-
pote omnis qui in mortali est culpa. Et quoniam innumerabiles tales sunt, recte

38 PROOEMIUM COMMENTARIORUM

Eccie.i,is. locutus est Salomon : Stultorum infinitus est numerus. Hinc de sapientibus sseculi
jtom. 1,2-2. hujus, caritate infusa et gratia gratum faciente carentibus, Vas ait electionis : Dicentes
se sapientes esse, stulti facti sunt. Haec sapientia est divinorum notitia cum gustu
interno, atque cum conformitate affectus ad ipsam notitiam.

Alia est sapientia causata, spectans ad dona gratiae gratis datee : quae tam per
infusionem a Deo quam per studium potest acquiri. Et est duplex : una naturalis et
philosophica, quae ex lumine naturali et rerum creatarum potest notitia adipisci,
secundum quod ex cognitione visibilium ad invisibilium agnitionem consurgimus. Alia
est supernaturalis, quoniam primordialiter ex divina revelatione innotuit, nec naturali
ratione potuit inveniri : quae in Scripturis digesta est, et est Scripturarum notitia. De
qua modo est sermo. Quae sicut praestantior est sapientia naturali philosophica acqui-
sita, ita inferior est non solum Sapientia increata, sed et ea quae donum est Spiritus
Sancti. Denique sapientia ista quae est intelligentia Scripturarum, recte vocatur donum
gratiae gratis datae : quoniam bonis et malis hominibus, imo bonis malisque angelis,
est communis ; et ad aliorum ordinatur profectum, quia per eam fit homo ad fidei
defensionem, persuasionem et declarationem, atque ad proximorum aedificationem,
idoneus.

Haec ergo sapientia quae est sacra doctrina et Scripturarum notitia, multipliciter est
laudanda, ac naturali sapientiae multiformiter praeferenda. Primo, ratione suae originis :
quia in supernaturali lumine est fundata, supernaturaliter revelata, increataeque ve-
ritati innitens ; philosophica autem sapientia, ex naturali lumine est inventa. Ideo
asserit Hugo : Sacra Scriptura est liber vitae, cujus origo aeterna, supernaturalis, divi-
na. Quamvis ergo omnis sapientia, omnis scientia, omnis notitia veritatis, a Deo sit
originaliter atque fontaliter (unde et de philosophis ait ad Romanos Apostolus, quod
lud. 19. Deus illis revelavit), tamen altiori immediatiorique modo sapientia ista, quam naturalis
theologia, desuper emanavit et revelata consistit, utpote ex supernaturali inspiratione
ac informatione procedens. Hinc loquitur Augustinus : Gcelum tonat, ranae taceant.
Secundo, ratione sui objecti. Quamvis enim Deus sit objoctum sapientiae naturalis
de qua philosophi sunt locuti, attamen Deus ipse altissimus sublimiori modo super-
naturalis sapientiae est objectum, hoc est, secundum modum quo in rebus creatis non
repraesentatur ita perfecte, ut ex earum notitia queat supernaturalis sapientia elici.
Hinc quidquid de dignitate, nobilitate ac praecellentia naturalis ac philosophicae sa-
pientiae dixerunt philosophi ratione sui objecti, multo praeclarius de theologica sa-
pientia ista potest pronuntiari. Porro, de naturali sapientia illa dixit Philosophus, quod
sit divina possessio, capitanea scientia, ceterarum scientiarum finis ac judex : in
tantum ut desiderabilius sit parum quid haberi de ea, quam multum de rerum infe-
riorum notitia. Propter quod undecimo Metaphysicae protestatur se de materialium
rerum determinasse notitia, propter incorporalium ac divinorum agnitionem. Etenim,
sicut omnis creatura ad Greatorem finaliter ordinatur, et ipso incomparabiliter inferior
esse censetur ; sic rerum creatarum scientia ad sapientiam istam divinorum contem-
plativam tanquam ad finem refertur, ac ea valde inferior perhibetur. Dignitas equidem,
excellentia nobilitasque sapientiae atque scientiae, uno modo ex parte pensantur objecti.
Tertio, sapientia ista laudatur, et ceteris praefulget humanis scientiis ae sapientia?
naturali, ratione sui decoris : quoniam nihil falsitatis, nihil erroris ei admixtum est

PRO0EMIUM COMMENTARIORUM 39

sicut illis. Quamvis enim subtiliores ac meliores philosophi multa vera de Deo, de
subslantiis soparatis, de sphaeris, elementis, hominibus, creaturisque ceteris sint locuti,
in multis nihilo minus circa haec erraverunt, sicut et infra patebit. Naturale equidem
lumen vehementer est defectuosum, sed supernaturale lumen est limpidum, erroris
falsitatisque exclusivum.

Quarto, sapientia ista ceteris rite prsefertur certitudine et auctoritate, utpote cui nec
falsitas nec ambiguitas potest subesse, quum increatse veritati ac supernaturali inde-
viabili lumini innitatur, loquendo de doctrina Scripturae canonicae. Hinc ad Galatas
disseruit Paulus : Licet nos aut angelus de ccelo evangelizet vobis prseterquam quod Uoi.1,1.
evangelizavimus vobis, anathema sit.

Quinto, sapientia ista commendatur et preefulget ratione suae fructuositatis : quae
talis ac tanta est, ut exprimi plene non valeat. Hsec quippe sapientia de supernatu-
ralibus beneficiis ac munificentiis Dei nos instruit, et de omni caritate, pietate ac
gratia ejus ad nos, de supernaturali beatitudine ad quam conditi sumus ab illo, de
modo ac mediis pertingendi ad illam. Docet quoque nos agnoscere nosmetipsos, culpas,
negligentias, ingratitudines, insipientias nostras, atque pericula quibus expositi sumus.
Docet demum qualiter debeamus adversariis nostree salutis resistere, in omni gratia
et virtute proficere; et divino nos accendit amore, potat et reficit, et in omni adver-
sitate nos consolatur. Facit nos efficaces ad consulendum et succurrendum proximis
nostris ; estque saluberrimum ac splendidissimum nostrarum speculum animarum.
— ldcirco ad Timotheum scripsit Apostolus : Omnis Scriptura divinitus inspirata utilis nrim.m,
est ad docendum, ad arguendum, ad corripiendum, ad erudiendum in justitia, ut '
perfectus sit homo ad omne opus bonum instructus. Salomon quoque : Omnis (inquit) prov.wx,
sermo Dei ignitus, clypeus est omnibus sperantibus in se; itemque, Mandatum lucerna /jidvi23_
est, et lex lux, et via vitae increpatio disciplinae. Rursus, de hac saluberrima fructuo-
sitate, efficacia, directione et efficientia sapientiee hujus, in libris sapientialibus multa
scribuntur, ut est illud : Primi et purissimi fructus ejus. Et quod ibidem paulo post nid.m,u.
monetur : Posside sapientiam, posside prudentiam, et proteget te. Arripe sapientiam, md.ii,s,
et exaltabit te; glorificaberis, quum eam fueris amplexatus; dabit capiti tuo augmenta '
gratiarum, et corona inclyta proteget te. Hinc ait Gregorius : Sacra Scriptura oculis
mentis quasi speculum quoddam opponitur, ut in ea interna nostra facies videatur. Ibi
enim fceda, ibi pulchra nostra cognoscimus; ibi sentimus quantum proficimus, et
quantum a profectu seu perfectione distamus. 0 quam salubre est hoc speculum
intueri ! Propter quod hortatur Hieronymus : Utere lectione divina vice speculi, fceda
corrigendo, pulchra conservando, et pulchriora agendo. Hinc denuo dixit Gregorius :
Omnem scientiam et doctrinam sacra Scriptura transcendit, ut taceam quod vera
praedicat, quod ad patriam ccelestem invitat, quod a terrenis desideriis legentis cor
revocat, quod dictis obscurioribus forles exercet, et parvulis humili sermone blanditur.
Nec sic clausa est, ut pavesci debeat, neque sie patet, ut vilescat; sed usu tollit fasti-
dium, et tanto plus diligetur, quanto amplius meditatur.

Sexto, sapientia ista laudatur a sua excellenti dulcedine. Habet autem et naturalis
sapientia quamdam suavitatem. Imo ut ait Philosophus, Philosophia admirabiles de-
lectationes habet sibi admixtas. Qui rursus fatetur, quod vir contemplativus non quserit
extra se in rebus vilibus delectari, quoniam intra se jucundis theorematibus plenus

40 PROOEMIUM COMMENTARIORUM

est. Delectatio namque consurgit ex unione potentiae ad objectum conveniens. Idcirco
ex unione potentiee intellectivas per actum sapientiee cum summo et incommutabili
bono, delectatio oritur. Verum hujus supernaturalis sapientiee multo copiosior est
dulcedo, atque in ejus actu delectatio consistit sublimior : sicut et sapientia ista ple-
niorem de Deo praestat notitiam, ejusque caritatem, misericordiam, munificentiam,
beneficia et promissa, clarius nobis ostendit. Ideo ait Hugo : Nihil in hac vita dulcius
sentitur, nihil avidius sumitur, nihil mentem ab amore mundi sic separat, nihil ani-
mum contra tentationes sic roborat, nihil hominem sic excitat et adjuvat ad omne
opus bonum ac salubrem laborem, ut studium sacrae Scripturse. Sicque sapientia ista
facit oblectamenta aspernari carnalia. Appetit equidem homo naturaliter delectari :
idcirco qui spirituales delectationes non quaerit nec experitur, in carnalibus delectari
molitur. Propterea hortatur Hieronymus : Ama studia Scripturarum, et carnis vitia
non amabis; sint divinse Scripturee semper in manibus, et mente jugiter revolvantur;
studendo obdormi, et cadentem ex somno faciem pagina sancta suscipiat. Hinc fatur
Chrysostomus : Geminum confert donum Iectio Scripturarum, quia erudit intellectum,
atque a vanitatibus carnalitatibusque abstractum ad Dei amorem perducit hominem.
— De his Scripturae prseconiis et de suavitatibus ejus, pulchre Ioquitur Damascenus
libro quarto : Pulsemus (inquit) optimum paradisum Scripturarum, qui odoriferus, qui
dulcissimus, qui speciosissimus; qui omnimode intellectualium deiferarum volucrum
cantilenis circumsonanter aures nostras demulcet; qui tangit cor nostrum, et con-
tristatum consolatur ; qui mentem nostram facit ascendere ad prasclaras et instar auri
fulgidas theorias. Hauriamus ex hujus paradisi fonte perennes atque purissimas aquas
joann. iv, salientes in vitam seternam, et insatiabiliter voluptuemur in eo : inconsumptibilem

enim possidet gratiam. De hac amcenitate et jucunditate sapientise scriptum est in
Sap. vin, Sapientia : Sapientia erit allocutio cogitationis et taedii mei. Intrans in domum meam,

9 16

conquiescam cum illa : non enim habet amaritudinem conversatio ejus, nec tsedium
convictus illius, sed gaudium et lsetitiam.

Septimo, collaudatur et prsefulget ratione opulentiee ac sufficientiee suae, ob quas

prae cunctis transitoriis et terrenis incomparabiliter est optanda, quserenda et con-

md.wn,s, servanda. Hinc sapientise ait amator : Praeposui illam regnis et sedibus, et divitias nihil

esse dixi in comparatione illius ; super salutem et speciem dilexi illam ; venerunt

autem mihi omnia bona simul cum illa. Et si divitiee appetuntur, quid sapientia locu-

Pro». m, pletius ? Unde in Proverbiis fertur : Sapientia lignum vitse est his qui apprehenderint

eam, et qui tenuerit eam, beatus; longitudo dierum in dextera ejus, et in sinistra

ejus divitise et gloria. Hinc libro quarto Damascenus : Optimum (inquit) et utilissimum

Ps. i, 3. est investigare divinas Scripturas. Sicut enim lignum secus decursus aquarum plan-

tatum, ita et anima divinis irrigata Scripturis, impinguatur, et fructum temporaneum

tribuit, et semper virentibus foliis, id est acceptabilibus Deo actionibus, decoratur. Ad

actionem enim virtuosam et immaculatam contemplationem, ex Scripturis dirigimur.

is.xxxm,6. His consonat illud Isaise : Divitiae salutis sapientia et scientia; illud quoque Sapientiae :

Sap.vu.u. Infinitus thesaurus hominibus est sapientia, quo qui usi sunt, participes facti sunt

ind. 28. amicitiae Dei. Neminem enim diligit Deus, nisi qui cum sapientia inhabitat. Hinc ait

Hieronymus : Pinguissimus est sermo divinus, omnes in se habet delicias : quidquid

volueris, ex divino sermone nascitur, sicut tradunt Judeei de manna, quod secundum

PROOEMIHM COMMENTAIUORUM 41

uniuseujusque voluntatem sapiebat, juxta illud Sapientiae : Panem de coelo praestitisti sap. xvi,
eis, omne delectamentum in se habentem et omnis saporis suavitatem; deserviens '
enim uniuscujusque voluntati, ad quod quisque volebat convertebatur. Quod tamen
de justis est intelligendum : impiis enim vertebatur in nauseam.

Octavo, sapientia seu divina Scriptura commendatur ac eminet ratione suae senten-
tiositatis atque multiplicis sensus. Nam eadem littera interdum duplicem, aliquando
triplicem, nonnunquam quadruplicem habet sensum : qui sunt quatuor fercula quaa
ponuntur in mensa refectorii animse. Nam et ipsee res significatse per verba Scripturae,
aliquid significant. Hinc dicit Gregorius : Tanta ac talis est Scriptura? sublimilas, ut
non solum verba a Domino et a Sanctis prolata, sed et circumstantiae rerum quae
simpliciter dictae videntur, spiritualibus sint plenae mysteriis. Augustinus quoque ad
Volusianum : Tanta est, inquit, christianarum Litterarum profunditas, ut quotidie in
eis proficerem, si eas solas ab ineunte pueritia usque ad decrepitam senectutem,
maximo otio, summo studio, meliori ingenio, conarer addiscere. Nec mirum, quum et
Plato ubique inveniret quod disceret, et semper se ipso melior fieret. Hoc est quod ait
Chrysostomus : Quanto plus quis in sacris Eloquiis assiduus fuerit, tanto ex eis ube-
riorem intelligentiam capit. — Postremo, etiam aliis variis considerationibus potest
eminentia sapientiae hujus seu divinae Scripturas monstrari, puta ex ejus altitudine,
pretiositate, salubritate : quae ad praeinducta possunt reduci.

Hinc sacram Scripturam cum omni reverentia pertractemus,diligentissime legamus,
atque prae cunctis scientiis philosophicis et humanis appretiemur : quum ipsa sit velut
epistola nobis a Spiritu Sancto missa, imo et ore Dei incarnati pro magna parte pro-
lata. Propter quod, dum studemus et legimus eam, Deus loquitur nobis; dum vero
oramus, alloquimur Deum. Munda quoque receptacula in animabus nostris tam prae-
clarae sapientise preebeamus, ut subjectum suo proportionetur habitui, locus Iocato, et
susceptivum suscepto.

De recto, salubri et ordinato modo ac processu studendi.

Altiora te ne quaesieris, ot fortiora te ne scrutatus fueris; sed quae prascepit tibi Eccu. m,

Deus, illa cogita semper, et in pluribus operibus ejus ne fueris curiosus.

In omnibus observandus est rectus ac debitus ordo, et quod primo ac maxime Deus
requirit a nobis, id in primis est exquirendum ac adimplendum. Ideo bene locutus
est S. Bernardus : Ingratum est Spiritui Sancto quidquid ei obtuleris, neglecto eo ad
quod teneris. Porro ad praecepta Dei atque Ecclesiae in primis tenemur; ideo quidquid
illis neglectis quis studeat, et quantumcumque in scientiis crescat, non solum inacce-
ptum est Deo, nec ad salutem proficiens, imo etiam ad damnationem ejus cedit majo-
rem, quoniam aggravat culpam ipsius, quemadmodum Jacobus protestatur apostolus :
Scienti bonum facere et non facienti, peccatum est illi. Unde et ipsemet Dominus jacob. iv,
dixit : Servus qui cognovit voluntatem domini, et non fecit, plagis vapulabit multis. Luc Xll47
Ideo in Ecclesiastico fertur : Melior est homo qui minuitur sapientia, et in timore Dei EccU.xw,
ambulat, quam qui abundat sensu, et transgreditur legem Altissimi.

42 PROOEMIUM COMMENTARIORUM

Qui studere itaque cupit salubriter, et in divinorum notitia ordinate proficere,
primo ornnium satagat adimplere praecepta, atque per arctam incedere viam salulis;
fugiat vanitates, et carnis vitia detestetur. Scientia quippe sine virtutibus, est infor-
mis ; et sicut forma perfectio est materiae, sic conversatio virtuosa decor consistit
Jacob. iii, scientia?. Hinc scriptum est : Quis sapiens et disciplinatus inter vos ? Ostendat ex bona
conversatione operationem suam in mansuetudine sapientiee. Recte ergo disseruit Gre-
gorius Nazianzenus : Primus sapientise gradus est vita laudabilis, et apud Deum mens
pura, qua puri superpurissimo Deo junguntur, et sancti sanctissimo Deo sociantur.
Sop.vi,i3. Sapientia clara est, non quee in verbis volat, sed in virtutibus constat. Isidorus quo-
que : Ad majoris, inquit, culpae cumulum pertinet, scire quid facere debeas, nec
implere.

Denique Plato in Phaedone diffuse docet et probat, quod philosophi nequaquam sit
circa vestimentorum occupari ornatum, ciborum aut venereorum viles optare delicias,
divitiis inhiare ; sed contemptis his omnibus, divinis et intellectualibus inheerere.
Quanto magis istud ad omnem christianum spectat philosophum, praesertim theolo-
gum ? Nempe, ut commune est verbum, Virtus unita fortior est quam dispersa. Ideo
quo intellectus studentis circa carnalia, exteriora et vana magis dispergitur, eo ad
proficiendum in divinorum agnitione ac veritatis notitia impotentior redditur. Et quo
magis se a mundanis et vilibus abstrahit, ac circa intellectualia et divina se ipsum
recolligit, eo ad proficiendum in theologica facultate, in veritatis splendore, atque in
omni scientia, aptior fortiorque efficitur : potissime vero, dum lumen naturse per
lumen gratiae vigoratur; dum scholastica exercitatio exercitio devotionis internee ju-
vatur; dum oratione sincera contemplationeque fervida, mens fonti munditiae ac sum-
mae veritati unitur. Tunc quippe desuper illustratur, atque a Sole sapientiae gratiose
perfunditur, ungitur, eruditur ad intelligendum abdita Scripturarum, ad consideran-
dum mirabilia legis divinse, nexum et ordinem credendorum : ita ut habeat fidem cum
rationibus credibilium, et cum purificatae mentis intelligentia. Propter quod oravit
Ps. cxvm, Psalmista : Revela oeulos meos, et considerabo mirabilia de lege tua. Hinc talibus
i/oonn.u, scripsit S. Joannes : Unctio ejus docet vos de omnibus; Paulus quoque ad Timotheum :
-]■ . Dabit tibi Dominus in omnibus intellectum. Etenim, sicut Spiritus Sanctus Scriptu-

II Tim. 11, r r

?■ rarum est dator, sic ipse ad earum intelligentiam est optimus illustrator, et mentibus

puris sibi placentibus exuberantes illuminationes largitur. Unde Jacobus ait apostolus :

/ocoo.i,5. Si quis vestrum indiget sapientia, postulet a Deo, qui dat omnibus affluenter, et da-
bitur ei.

Hinc, ut recitat Cassianus, sanctus anachoreta Theodorus dixit, quod cupiens Scri-
pturarum verum atque profundum acquirere intellectum, potius studeat cordis puritati,
quam disputationi aut multorum voluminum lectioni. Hoc vir vitae purissimee sanctus
pater Bernardus expertus, ad Dei gloriam humiliter fatebatur totam Scripturamcum
plena intelligentia sibi ter resplenduisse. Hinc S. Thomas, Bonaventura, et eis consi-
miles, creduntur sapientiam suam orando potius quam studendo obtinuisse. Talis etiam
fuit magnus ille Pierius, presbyter Alexandrinus : qui ut in martyrologio recitatur,
fuit vita purissimus, rebus pauperrimus, ad christianam philosophiam expedilissimus,
et doctor Ecclesiae incomparabilis, in Scripturis nobiliter eruditus. Praeterea lalis
exstitit Gregorius Nazianzenus, qui dum in adolescentia sua sluderet Athenis, castitati

PROOEMIUM COMMENTARIORUM 43

et sapientiae valde intentus, apparuerunt ei in visione quasi speciosissimae duse puellae,
una a dextris, et alia a sinislris, ipsum quasi amplecti et deosculari optantes. Quas dum
ingenti horrore abjiceret, dixerunt : Cur nos, o bone adolescens, in tantum abhorres
et abjicis, quum simus tibi tam caree et familiares ? siquidem una nostrum sapientia,
alia castitas appellatur.

Ex his innotescit quam verissime dixerit venerabilis Hugo de S. Victore : Ad sacrae
cognitionem Scripturee, opus est intima compunctione magis quam profunda investi-
gatione, suspiriis quam argumentis, crebris gemitibus quam copiosis argumentationi-
bus, lacrimis quam sensibus, oratione quam lectione, coelestium contemplatione quam
terrestrium occupatione. Verum studendi hunc ordinem multi subvertunt studentium :
imo et, proh dolor ! religiosi nonnulli, qui scientia? magis quam conscientise vacant;
imo, ut verius tangam, carnalitati et vanitati dare operam non verentur, et circa
quaestiones magis quam circa regulares observantias occupantur.

Postremo, circa id quod in articuli hujus exordio tactum est, Altiora te ne queesi-
eris, et fortiora te ne scrutatus fueris : advertendum quod qusedam est perscrutatio
divinorum immoderata, ex curiositate aut confidentia proprii intellectus procedens :
quae merito vituperatur. De qua Salomon contestatur : Sicut qui mel comedit multum, prov. xxv,

non est ei bonum ; sic qui perscrutator est majestatis, opprimetur a gloria. Alia est "
perscrutatio divinorum incomprehensibilium altissimorum, moderata et reverentialis,
cum recognitione imbecillitatis propriee mentis, ex zelo veritatis et pietate emanans,
desiderio atque intentione defendendi fidem contra impugnantes eamdem, et ad appro-
pinquandum lucidae notitia? credendorum, prout in hac vita Deo praestante fieri valet.
Quse perscrutatio rite laudatur. De qua ait vir sanctus : Beati qui scrutantur testi- p5.cxvin,2.
monia ejus ; itemque, Mirabilia testimonia tua, ideo scrutata est ea anima mea. md. 129.
Unde in Evangelio locutus est Christus : Scrutamini Scripturas. In Actibus quoque Joann.v,

* 39

legitur : Nobiliores ex eis susceperunt verbum Dei cum omni aviditate, quotidie ict.xm,
scrutantes Scripturas. "•

Ex prologis doctorum super primum librum Sententiarum.

Tria sunt difficilia mihi, et quartum penitus ignoro : via aquila; in ccelo, via prologus
cotubri swper petram, via navis in medio mari; et viam viri in adolescentia sua. PETRI DE

r TARANTA-

Prov. xxx, 18, 19. S1A

In his verbis Salomon describit excellentiam theologise, et specialiter libri Sen-
tentiarum, in quo theologiae difficultates congestee sunt. Et describit eam a quatuor.
Primo, ab ipsius difficultate, quum dicit, « difficilia ». Unde Sapiens : Ecce quae in Sa^.ix,i6.
prospectu sunt, invenimus cum labore; qua? autem in coelis sunt, quis investigabit?
Difficilis enim est naturali intellectui hsec doctrina, quia non habet causam in natura,
nec similitudinem plenam in arte. Secundo, ab omnium ignorantia, ibi : « penitus
ignoro ». Si enim hoc dixit sapientissimus Salomon, quanto magis nos? Tertio, a libro-
rum numero, ibi : « tria sunt, et quartum ». Quatuor enim sunt libri Sententiarum
partiales, unus totalis.

44 PROOEMIUM COMMENTARIORUM

Quarto, a librorum materia. In hoc namque quod ait, « via aquilae in coelo », tangit
materiam primi libri. Aquila enim rex avium, significat Deum Trinitatem, omninm
regem : de cujus essentia et personis, de personarum origine et distinctione, id esl
proprietatibus earumdem, in primo libro determinatur. De quo dicit, « via aquilae in

.ffoM.x.,33. ccelo ». Hae sunt enim investigabiles viae Dei, juxta illud Job : Abscondita est sapientia

^/ooxxvm, a^ ocujjs omnjum viventium. Propter quod et Joannes in Ezechielis visione per aqui-

Ezech. i, jam fjguratur, quoniam Deitatis ac Trinitatis mysterium altissime penetravit. In hoc

autem quod dicitur, « via colubri super petram », signatur materia libri secundi.

/ooxi.,16. Coluber namque colens umbram, est diabolus, juxta illud Job : Sub umbra dormit in
secreto calami, etc. Petra vero signat firmitatem status hominis in innocentia et puri-
tate, quam coluber iste super eam se effundens, per tentationem corrupit. De nalura
igitur colubri hujus, id est de natura angelica, de tentatione qua hominem vicit, aliis-
que attinentibus, determinatur in libro secundo. In hoc autem quod dicitur, « viam
viri in adolescentia sua», materia tertii libri signatur. Vir iste Christus est, ab instanti

Jer. xxxi, conceptionis perfectus, juxta illud Jeremiae : Novum faciet Dominus super terram,
mulier circumdabit virum. Hujus viri Alma, id est adolescentula, est virgo Maria, quae

/*. vii, u. dicitur adolescentula, juxta illud Isaiae, Ecce virgo concipiet : ubi textus Hebraeus
habet, Alma, id est adolescentula custodita. In hac fuit via Christi per gratiam unionis
ad redimendum. Alia vero est via ejus in qualibet anima sancta, quse dicitur adoie-

Cant.1,2. scentula. Unde in Canticis dicitur : Adolescentulae dilexerunt te. Et hoc, per gratiam
adoptionis ad gratificandum : quod fit per virtutes et dona. Et de his duobus tractatur
in tertio. Porro, per hoc quod dicitur, « via navis in medio mari », signatur materia

Matth.-nn, quarti libri. Navis quippe est Ecclesia. Haec est Petri navicula, in quam Christus

ascendit. Sed navicula hsec in medio mari mundi hujus jactatur fluctibus tentationum.
Mundus enim est mare turbidum per impatientiam, amaritudinem et inquietudinem
vitiorum. In quarto autem libro tractatur qualiter Ecclesia per suos ministros in hoc
mundo regatur per ecclesiastica sacramenta, et quomodo tandem ad gloriam perdu-
catur. Haec ergo est materia totius doctrinae hujus. — Haec Petrus.

prologus Exordium prologi Thomae est : Ego sapientia effudi flumina; ego quasi trames

s.thom/e. aqUW immensce de fluvio, et quasi fluvius Dorix et sicut wquwductus exivi de
paradiso; dixi, Rigabo hortum plantationum , et inebriabo partus mei fructum.
Eccli. xxiv, 40-42.

Inter multorum sententias inquirentium quid sit vera sapientia, unam specialiter

iCo>\i,24. veram et firmam protulit Apostolus, dicens, Christum Dei virtutem et Dei sapientiam :
quia videlicet sapientia Filio appropriatur, quoniam sapientiae opera multum con-
veniunt cum propriis Filii. Per sapientiam enim Dei, manifestantur divinorum abscon-
dita, producuntur creaturarum opera, nec solum producuntur, sed etiam inslaurantur,
ac perficiuntur illa perfectione qua unumquodque dicitur perfectum, secundum quod
proprium finem attingit.

Quod autem manifestatio divinorum pertineat ad Dei sapientiam, patet ex hoc
quorl Deus per sapientiam suam se ipsum perfecte cognoscit. Ideo, si quid de ipso
cognoscimus, oportet quod inde derivetur, quoniam omne imperfectum a perfecto

Sap.a,n. trahit originem. Unde in libro Sapientiae dicitur : Sensum tuum, Domine, quis sciet,

PROOEMIUM COMMENTARIOIIUM 45

nisi tu dederis sapientiam? Denique manifestatio ista per Filium specialiter facta est,
quum ipse sit Verbum Patris. Propter quod convenit sibi manifestatio Patris dicentis
totiusque Trinitatis : Nemo novit Patrem nisi Filius, et cui voluerit Filius revelare. JUam.ia,
Recte igitur dicitur ex persona Filii : « Ego sapientia effudi flumina ». Flumina ista '
intelligo fluxus aeternae processionis ad intra, olim occulta, et quodammodo infusa in
similitudinibus creaturarum et in aenigmatibus Scripturarum, ita ut vix aliqui sa-
pientes Trinitatis mysterium crederent. Venit Filius, et infusa flumina ista effudit
nomen Trinitatis explicando, dicens : Docete omnes gentes, baptizantes eos in nomine isa.xxvm,
Patris et Filii et Spiritus Sancti. Et in hoc tangitur materia primi libri.

Secundum ad Dei sapientiam pertinens, est creaturarum productio : quae etiam attri-
buitur Filio, in quantum est imago Dei, ad cujus formam omnia sunt formata. Unde
Joannes : Omnia per ipsum facta sunt. Hinc recte dicitur in persona Filii : « Ego Joann. 1,3.
quasi trames aquae immensae de fluvio ». In quo notatur ordo creationis et modus.
Ordo, quoniam sicut trames a fluvio derivatur, sic temporalis processus creaturarum ab
aeterno processu personarum. Unde Psalmista : Dixit, et facta sunt : id est, Pater Ver- p». xxxn,
bum genuit, in quo erat ut fieret creatura, secundum Augustinum. Primum namque '^™"'5'
semper est causa sequentium,secundum Philosophum. Hinc primus processus est causa
et ratio omnis sequentis processionis. Modus quoque signatur quantum ad duo. Primo,
ex parte creantis, qui quum omnia impleat, nulli tamen se commensurat : quod
notatur in hoc quod dicitur, « immensae ». Secundo, ex parte creaturae : quoniam sicut
trames procedit extra alveum fluminis, ita creatura procedit a Deo extra unitatem
essentiae, in qua sicut in alveo, fluxus personarum continetur. Atque in hoc notatur
materia libri secundi.

Tertium ad Dei sapientiam pertinens, est operum restauratio : quia per id debet res
reparari, per quod facta est. Hinc Filius omnia reparavit, qui hominem redimendo,
dicitur omnia reparasse quae propter hominem facta sunt. Recte ergo ex persona Filii
dicitur : « Ego quasi fluvius Dorix et sicut aquaeductus exivi de paradiso. » Paradisus
iste est gloria Patris : de qua Filius exivit in vallem nostrae miseriae, non illam amit-
tendo, sed occultando. Et circa hunc exitum duo notantur, videlicet modus et fructus.
Dorix enim est rapidissimus fluvius : unde designat modum quo quasi impetu quodam
amoris Ghristus complevit mysterium nostrae reparationis. Fructus vero significatur
in hoc quod dicitur, « sicut aquaeductus ». Quemadmodum enim ex uno fonte produ-
cuntur plures aqueeductus divisim ad fecundandam terram, ita ex Christo fluxerunt
diversa genera gratiarum ad irrigandam Ecclesiam, secundum quod dicitur ad Ephe-
sios : Ipse dedit quosdam Apostolos, quosdam Prophetas. Et in hoc tangitur materia Ephes.n,
tertii libri. "'

Quartum ad Dei sapientiam pertinens, est perfectio qua res conservatur in suo
fine : quo subtracto, relinquitur vanitas, quam non patitur sapientia, pertingens a fine Sap. vm,i.
in finem fortiter, et disponens omnia suaviter. Unumquodque enim suaviter disponi-
tur, quando in suo fine naturaliter desiderato Iocatur. Quod etiam ad Filium specialiter
pertinet, qui quum sit virtus et naturalis Filius Dei Patris, nos in gloriam paternae
hereditatis reduxit. Unde Apostolus ad Hebraeos ait : Decebat eum propter quem et per fledr.n.io.
quem omnia, qui multos filios in gloriam adduxerat, etc* Unde dicitur : « Rigabo
hortum plantationum ». Ad consecutionem etenim finis exigitur praeparatio, per quam

46 PROOEMIUM COMMENTARIORUM

omne quod fini non congruit, tollatur. Sicque Ghristus, ut nos in finem aeternse' glo-
riae perduceret, sacramentorum medicamenta instituit et paravit, quibus peccati vulnus
a nobis abstergitur : quibus deletis, in felicitatem perducimur. Et in hoc tangitur
materia quarti libri. — Heec Thomas.

prologus Thema prologi Bonaventurse est : Profunda fluoiorum scrutatus est, et abscondita
s. bona- produaoit in lucem. Job xxvin, 11.

In his verbis tangitur quadruplex causa libri Sententiarum : causa videlicet mate-
rialis, in nomine «fluviorum» ; causa formalis, in perscrutatione profundorum; causa
finalis, in revelatione absconditorum ; causa efficiens, in supposito verborum istorum,
« scrutatus est et produxit ».

Itaque causa materialis innuitur nomine « fluviorum ». Nam juxta quadruplicem
proprietatem fluvii materialis, quadruplex est fluvius spiritualis : de quo secundum
quadruplicem differentiam, sunt quatuor libri Sententiarum. Gonsiderando namque
fluvium materialem quoad suam durationem, invenitur in eo perennitas : quia secun-
dum Isidorum, fluvius est fluxus perennis. Gonsiderando autem fluvium quantum
ad extensionem, invenitur in eo spatiositas. Et quantum ad motum ejus, invenitur in
Eccie. i, 7. e0 circulatio. Unde Ecclesiastes : Ad locum unde exeunt flumina, revertuntur. Et
quoad suum effectum, convenit ei mundare.

Juxta heec quatuor, ponitur quadruplex fluvius spiritualis. Nam ratione perennita-

tis, emanatio personarum ad intra eeterna dicitur fluvius. De hoc fluvio apud Dani-

Dan. v.i, elem : Antiquus dierum, id est Pater eeternus, sedit, et fluvius igneus rapidusque

egrediebatur a facie ejus : quia ex Patre procedit plenitudo amoris, id est Spiritus

Sanctus, ideo fluvius igneus dicitur; et plenitudo virtutis in Filio, propter quod fluvius

dictus est rapidus. Secundo, ratione spatiositatis, emanatio rerum ad extra et univer-

sorum creatio, fluvius nuncupatur. Tertio, ratione circulationis, incarnatio Filii Dei

fluvius nominatur. Quemadmodum enim in circulo finis conjungitur principio, ita

in incarnatione natura hominis ultimo die conditi, unita est Verbo aeterno, quod incar-

/oam.xvi, natum, fecit circulum, redeundo ad Patrem unde exivit, sicut ipse ait : Exivi a Patre,

et veni in mundum; iterum relinquo mundum, et vado ad Patrem. Et in Psalmo :

Ps. xvm, 7. A summo ccelo egressio ejus, et occursus ejus usque ad summum ejus. Quarto, ratione

emundationis, fluvius dicitur dispensatio sacramentorum, quse mundant nos. Unde in

Apoc.xxu, Apocalypsi : Ostendit mihi fluvium aqua vivee splendidum tanquam crystallum, pro-

cedentem de sede Dei et Agni. Nam gratia sacramentalis clara instar crystalli et mun-

dativa, procedit a Deo effective, atque de latere Christi dormientis in cruce, tanquam

a causa mediatrice ac meritoria.

De primo fluviorum istorum, est primus liber Sententiarum; de secundo, secun-
dus : sicque deinceps. — Heec sententialiter Bonaventura.

prologus Quibus consonant quee in prologo suo scribit Bichardus de Mediavilla, sic inchoans :

richardi Abscondita produxit Deus in lucem. Job xxvm, 11.

yELLA " Heec verba in Job ad litteram de Deo dicta, allegorice possunt exponi de Magistro
Sententiarum : qui « abscondita », id est divina, « produxit in lucem », id est, nobis
manifestavit, prout patitur materiee sublimitas atque ingenii nostri debilitas. Sicque

PROOEMIUM COMMENTARIORUM 47

in verbis propositis tanguntur quatuor causae hujus Iibri : materia, quum dicitur,
« abscondita » ; forma, quum additur, « produxit » ; efficiens, in supposito hujus
verbi, «produxit» ; finis, in effectu ipsius productionis, quum subditur, «in lucem ».

Porro divina dicuntur nobis abscondita : primo, propter suam sublimitatem ; se-
cundo, propter nostree carnis corruptibilitatem ; tertio, propter perversitatem volun-
tatis quorumdam,in quibus judicium rationis offuscatur ex perversitate voluntatis,quae
a divina illuminatione impedit mentem, et ex naturaii colligantia sua ad intellectum,
trahit et allicit eum sibi.

Gausa . formalis hujus voluminis duplex est, scilicet forma tractatus, et forma
tractandi. Forma tractatus libri, est divisio sua in libros partiales, partialiumquo
Iibrorum in distinctiones, et distinctionum in capitula. Porma tractandi, est modus
agendi qui est in isto libro per auctoritates et rationes. Optimus namque modus pro-
ducendi intelligibilia abscondita in lucem, est per auctoritates et rationes procedere :
quia auctoritas inclinat ad credendum, et ratio illuminat ad intelligendum. Credere
quoque prseparat intellectui viam ad veritatis intelligentiam. Unde Isaias : Nisi credi- /s.vu, 9,
deritis, non intelligetis. Hinc Magister per similitudinem quamdam dici potest posuisse JUIta
stellas in firmamento, id est in Ecclosia. Rationes enim Magistri stellis comparantur,
quoniam instar stellarum sunt altae, subtiles, claree, et indissolubiles.

Causa efficiens duplex est : prima et principalis, quae est Deus, quantum ad omnia
vera in hoc libro contenta; et causa secundaria ministerialis,utpote Petrus Lombardus,
doctor theologiae, postea Parisiensis episcopus. Causa finalis, est. illuminatio intelle-
ctus ad divinorum cognitionem. Ad hoc editus est hic liber, ut divina intellectui
nostro luceant et patescant, tam luce acquisitae scientise, quam luce gratiae ac lumine
glorise. Quaedam enim cognoscimus luce gratiae, quae luce acquisitae scientiae cognoscere
non valemus. Quod etiam infidelium testimonio comprobatur. Ait equidem Avicenna
nono Metaphysicae suae, loquens de dispositionibus animarum a corporibus exuta-
rum : Oportet te scire quod promissio aliqua est quee fide recipitur, quia non est via
ad probandum eam, nisi credendo testimonio Prophetee (utpote Mahometi, de cujus
lege exstitit Avicenna) : ut esl illa, quod anima habebit corpus apud resurreetionem.
— Haec Richardus.

D. PETRI LOMBARDI EPISGOPI PARISIENSIS

LIBRI QUATUOR

SENTENTIARUM

EX SACRIS LITTERIS DOGTORUMQUE SGRIPTIS
STUDIOSISSIME GOLLEGTARUM

PROLOGUS

CUPIENTES aliquid de penuria ac tenuitate nostra cum paupercula in gazo- lUc. xxi,i.
phylacium Domini mittere, ardua scandere, opus ultra vires nostras agere
praesumpsimus, consummationis fiduciam laborisque mercedem in Samaritano ftirf.33,35.
statuentes, qui prolatis in curationem .semivivi duobus denariis, supereroganti cun-
cta reddere professus est. Delectat nos veritas pollicentis, sed terret immensitas
laboris ; desiderium hortatur proflciendi, sed dehortatur inflrmitas deficiendi : quam
vincit zelus domus Dei. Quo inardescentes, fidem nostram adversus errores car-
nalium atque animalium hominum, Davidicae turris clypeis munire, vel potius
munitam ostendere, ac theologicarum inquisitionum abdita aperire *, necnon et * panderc
sacramentorum ecclesiasticorum pro modulo intelligentiae nostrae notitiam tradere
studuimus, non valentes studiosorum fratrum votis jure resistere, eorum in Christo
laudabilibus studiis, lingua ac stilo nos servire flagitantium. Quas bigas in nobis
agitat Ghristi caritas, quamvis non ambigamus omnem humani eloquii sermonem,
calumniae atque contradictioni aemulorum semper fuisse obnoxium : quia dissen-
tientibus voluntatum motibus, dissentiens quoque fit animorum sensus, ut quum
omne dictum veri ratione perfectum sit, tamen dum aliud aliis aut videtur, aut
complacet, veritati vel non intellectae, vel offendenti, impietatis error obnilatur, ac
voluntatis invidia resultet : quam deus saeculi hujus operatur in illis diffidentiae Ephes.u#.
filiis qui non rationi voluntatem subjiciunt, nec doctrinae studium impendunt; sed
his quae somniarunt, sapientias verba coaptare nituntur, non veri, sed placiti ratio-
nem sectantes. Quos iniqua voluntas, non ad intelligentiam veritatis, sed ad defen-
T. 19. 4

50 PROLOGUS D. PETRI I.OMBARDI IN IV LIBROS SENTENTIARUM

urim.iv, sionem placentium incitat : non desiderantes doceri veritatem, sed ab ea ad fabulas

convertentes auditum. Quorum professio est magis placita quam docenda conqui-

Coioss. ii, rere, nec docenda desiderare, sed desideratis doctrinam coaptare. Habent rationem

23.

sapientiae in superstitione : quia fidei defectionem sequitur hypocrisis mendax, ut

sit vel in verbis pietas quam amisit conscientia. Ipsamque simulatam pietatem

omni verborum mendacio impiam reddunt, falsae doctrinae institutis, fidei sancti-

ii Tim. iv, tatem corrumpere molientes, auriumque pruriginem sub novello sui desiderii

dogmate aliis ingerentes. Qui contentioni studentes, contra veritatem sine foedere
bellant. Inter veri namque assertionem et placiti defensionem, pertinax pugna est,
dum se et veritas tenet, et se voluntas erroris tuetur. — Horum igitur Deo odibilem
ecclesiam evertere, atque ora oppilare, ne virus nequitiae in alios effundere queant,
et lucernam veritatis in candelabro exaltare volentes, in labore multo ac sudore
hoc volumen, Deo prastante, compegimus ex testimoniis veritatis in seternum
fundatis, in quatuor libris distinctum : in quo majorum exempla doctrinamque
reperies. In quo per dominicse fidei sinceram professionem, vipereae doctrinae frau-
dulentiam prodidimus, aditum demonstrandas veritatis complexi, nec periculo impiae
professionis inserti, temperato inter utrumque moderamine utentes. Sicubi vero
parum vox nostra insonuit, non a paternis discessit limitibus. Non igitur debet hic
labor cuiquam pigro vel multum docto videri superfiuus, quum multis impigris
multisque indoctis, inter quos etiam et mihi, sit necessarius, brevi volumine com-
plicans patrum sententias, appositis eorum testimoniis : ut non sit necesse quaerenti,
librorum numerositatem evolvere, cui brevitas, quod quaeritur offert sine labore.
In hoc autem tractatu, non solum pium lectorem, sed etiam liberum correctorem
desidero, maxime ubi profunda versatur veritatis quaestio : quae utinam tot haberet
inventores, quot habet contradictores. Ut autem quod quaeritur facilius occurrat,
titulos quibus singulorum librorum capitula distinguuntur, praemisimus.

EXPOSITIO PROLOGI D. PETRI LOMRARDI IN IV LIRROS SENTENTIARUM

EXPOSITIO PROLOGI SENTENTIARUM

UIC totali libro

Magister

praemittit A erat locus et repositorium donariorum sa-

Luc.
1, -2.

prologum sive procemium. Et dividi-
tur in duas partes. In prima ponit causas
ipsum moventes ad compilandum hunc
librum, quum ait, « cupientes ». In se-
cunda tangit causas retrahentes, ibi : « sed
terret nos ». Prima in tres, secundum tres
causas quae eum moverunt ad aggredi-
endum hoc opus. Partes patebunt in ex-
positione.

Itaque ait : Cupientes aliquid de penu-
ria ac tenuitate nostra cum paupercula
in gazophylaciwm Domini mittere, ardua B
scandere, opus ultra vires nostras agere
prwsumpsimus. Id est : Nos « cupientes
aliquid », id est modicum quid, « mitte-
re », id est offerre, « in gazophylacium
Domini », id est in repositorium oblatio-
num templi Dei, « cum paupercula », id
, est, sicut obtulit vidua illa egena quae
in Evangelio legitur duo aera minuta mi-
sisse in gazophylacium : mittere, inquam,
« de penuria ac tenuitate nostra », id
est ex parva nostra scientia et exili in-

Matth.
xxvu, G.

cerdotum. De quo habetur apud Matthae-
um : Non licet eos mittere in corbonam.
Tertium communi nomine vocatur gazo-
phylacium. De quo Lucas : Respiciens Luc. «u,i.
Jesus eos qui mittebant munera in gazo-
phylacium, etc. Alii aliter dicunt. Eo enim
quod legitur, Musach sabbati, dicunt quod
in illo reponebantur oblationes festivae. Et
quia corran Hebraice sonat votum, dicunt
quod in illo ponebantur oblationes voti-
vae; in gazophylacio autem, spontaneae.

Cupientes etiam « scandere ardua », id
est intelligere alta, elevando intellectum
ab inferioribus et terrenis ad spiritualia,
immaterialia ac divina; « praesumpsimus
agere opus », id est librum istum com-
ponere, « ultra vires nostras », id est, su-
pra id quod ex propriis et humanis po-
tuimus viribus,hoc est ultra vires naturae,
non gratiae. Ideo subditur :

Consummationis fiduciam, id est spem
complendi tantum opus, laborisque mer-
cedem in Samaritano statuentes, id est,

genio. Penuria autem proprie appellatur C ponentes in Christo, per Samaritanum si-

defectus exterioris substantiae: unde trans-
fertur hic ad defectum scientiae acquisi-
tae. Tenuitas vero proprie dicitur defectus
substantiae interioris : sicque transfertur
hic ad defectum ingenii.

Circa haec scribit Albertus : Gazophyla-
cium dicitur theca divitiarum, et signat
hic studium sanctae Ecclesiae, in quo do-
ctores reposuerunt suos libros. Eratque
apud veteres triplex gazophylacium : quo-
rum unum vocatum est musach,quod erat

gnificato, ut patet in parabola evangelica,
ubi fertur Samaritanus esse misertus vul- md.t
nerati. Unde subjungitur : qui prolatis in 3d'
curationem semivivi duobus denariis, su-
pereroganti cuncta reddere professus est,
id est, promisit ei cui commisit curam
Iaesi, restituere quidquid exponeret pro
curatione illius, ultra duos quos ei dedit
denarios. In quibus verbis, per Samarita-
num intelligitur mundi Salvator; per se-
mivivum, genus humanum a daemonibus

IV.ffeff.xvi

18.

ad oblationes regum.De quo habetur quar- D sauciatum, utpote gratuitis spoliatum, at-
to Regum, quod Achaz musach sabbati que in naturalibus laesum. Cujus medelam
et ingressum regis exterius convertit in commisit Salvator pastoribus, quibus dedit
templum Domini propter regem Assyrio- duos denarios, id est utriusque Testamen-
rum. Secundum est dictum corbona, quod ti Scripturas, promittens eisdem praemium

EXPOSITIO PROLOGI D. PETRI LOMBARDI 1N IV LIBROS SENTENTIARUM

Rom. xvi,
27.

Jer. x, 14.
Prov. xxx,

i!om.xi,20.
/6id.xn,16,

Eccle. vn.
i.

Eccli. m

copiosum pro laboribus et doctrinis qui-
bus rnederentur animarum languoribus.

Sed contra haec objici potest. Quamvis
enim Magister prooemium istud libro huic
praeposuit,tamen (ut patet ex prologi hujus
tenore) ipse fecit hunc prologum libro isto
completo. Quum ergo hic liber sit magna
res, munus praclarum, oblatio opulenta,
non videtur quod exhibendo hunc librum,
misit modicum cum paupercula in gazo-
phylacium Dei. Praeterea, Magister fuit vir
valde ingeniosus et litteratus : non ergo
ait veraciter, « de penuria et tenuitate no-
stra ». — Et respondendum, quod Magister
ex humilitate sic loquitur, et nihilo minus
vera sunt verba ipsius : quoniam omnis
scientia, omnis ingeniositas viatorum, par-
va est respectu intelligentiae atque scien-
tiae Beatorum, potissime Dei. Unde ait
Apostolus : Soli sapienti Deo; et Jeremias :
Stultus factus est omnis homo a scientia
sua ; Salomon quoque : Stultissimus (in-
quit) sum virorum. Imo ut Plato disse-
ruit:Ea quae scimus,minima sunt respectu
eorum quae ignoramus. Gonformiter, quid-
quid homo potest Deo offerre, permodi-
cum est comparat.ione infinitae honorabi-
litatis, majestatis et excellentiae Dei : qui
sicut est honorabilitatis penitus infinitse,
sic dignus est immenso honore, a cujus
exhibitione omnis creatura deficit infinite.

Objicitur quoque contra id quod ait,
« ardua scandere ». Hoc quippe videtur
illicitum, quum dicat Apostolus : Noli al-
tum sapere, sed time ; et rursus, Non alta
sapientes,sed humilibus consentientes. Sa-
lomon quoque : Quid necesse est homini
majora se quaerere? Et in Ecclesiastico
scriptum est : Altiora te ne quaesieris. — ■
Dicendum, quod verbum illud Apostoli,
Noli altum sapero, ita exponitur : Noli te
ipsum extollere, aut magna de te sentire.
Ad alia respondendum, quod non debemus
quaerere majora aut altiora inordinate et
supra mensuram nostrae capacitatis, seu
ex praesumptione virium propriarum; sed
moderate, cum reverentia et confidentia
gratiosi auxilii Dei, de quo dixit Aposto-

Eccli.
xxvu, 3.

A lus : Omnia possum in eo qui me con- Phmpp.i
fortat.

Insuper objicitur contra id quod ait,
« praesumpsimus ». Praesumptio namque
sonat in vitium, juxta illud Ecclesiastici :
0 praesumptio nequissima ! unde creata
es? — Respondetur, quod praesumptio in-
terdum accipitur pro abundanti fiducia.
Aliquid quoque est preesumptio per respe-
ctum ad proprias vires, quod non est prse-
sumptio proprie dicta per respectum ad
divinum auxilium.

B Objicitur etiam contra illud : « super-
erogata cuncta reddere», etc.Videtur enim
illicitum Scripturis utriusque Testamenti
aliquid addere, quum Moyses dicat : Non Deut.n.z.
adjicietis ad verbum quod loquor vobis,
nec auferetis ex eo; in Apocalypsi quoque
scriptum sit : Si quis apposuerit ad haec, Apoc.xm,
apponet super eum Dominus plagas. Unde 18-
et Damascenus : Tradita, inquit, nobis per
legem et Prophetas veneramur, nihil ultra
haec inquirentes. — Ad haec Thomas re-
spondet : Contingit apponere ad Scriptu-

C ras dupliciter. Primo, aliquid contrarium
seu diversum addendo : quod est erro-
neum aut praesumptuosum. Secundo, id
quod continetur in Scripturis implicite,
clarius exponendo : et hoc est laudabile.
Hinc Richardus : Non debet apponi dissi-
mile vel repugnans, sed potest addi ve-
rum, ad veri illius explanationem. Et hoc
forsan non est proprie apponere, sed im-
plicitum explicare et manifestare : quo-
niam verum valens ad expositionem Scri-
pturae, in ipsa implicite ac virtualiter

D continetur. Hoc est quod ait Bonaventura:
Est (inquiens) additio distrahens, et est
additio complens. Addens primo modo,
non supererogat, sed magis diminuit ac
subvertit : quod haeretici faciunt, quibus
maledictio datur. Addens secundo modo,
supererogat : quoniam salvo sensu Scri-
pturae, ipsam dilucidat. Quod faciunt stu-
diis suis sancti Patres et doctores ca-
tholici.

Consequenter tangitur causa ' una ad
aggrediendum impellens. Delectat nos ve-

EXPOSITIO PROLOGI D. PETRI LOMBARDI IN IV LIBROS SENTENTIARUM

ritas pollicentis, id est, vera promissio A
Ghristi promittentis supereroganti prsemi-
um copiosum, delectabiliter allicit nos ad
compilandum volumen hoc. Verumtamen
perfectius et Deo acceptius est facere bo-
na puro intuitu divini amoris, absque
reflexione ad commodum aut prsemium
proprium, quam mercedis affectu. Subdi-
tur una causa retrahens : sed terret im-
mensitas laboris, id est valde magna diffi-
cultas exsequendi et complendi hoc opus.

Sequitur alia causa ad aggrediendum
inducens. Desiderium hortatur proficien- B
di, id est, appetitus faciendi fructum spi-
ritualem in scientia et virtute tam mihi
quam aliis, instigat et admonet me aggredi
opus istud ; sed dehortatur infirmitas de-
ficiendi, id est, consideratio propriee in-
firmitatis ac insufficientise, ex qua vereor
in exseculione a complemento deficere,
instigat me ad cessandum ab opere isto ;
quam vincit zelus domus Dei, id est, fer-
vens affectio communis boni Ecclesiae prae-
dominatur considerationi infirmitatis re-
trahenti ab opere isto. C

Quo zelo inardescentes, fidem nostram
adversus errores, etc. Ordo verborum est :
« Studuimus fidem nostram munire, vel
potius ostendere munitam clypeis », id
est rationibus et auctoritatibus, « Davidi-
cae turris », id est altitudinis sapientise
Christi, seu sacree Scripturae. Per David
enim intelligitur Christus. Unde in Canti-
Cant. iv, 4. cis : Collum tuum sicut turris David, qua?
sdificata est cum propugnaculis ; mille
clypei pendent ex ea, omnis armatura for-
tium. Sicque fides nostra tot clypeis est D
munita, quot a sanctis Patribus atque do-
ctoribus introducta et exhibita sunt argu-
menta, documenta ac miracula pro fide
corroboranda. Hinc recte ait Magister, « vel
potius munitam ostendere », quia jam
ante eum fides fuit clypeis his munita, et
dicta ac scripta ab aliis redegit in unum.
Studuimus etiam « aperire abdita theolo-
gicarum inquisitionum », id est difficiles
et obscuras qusestiones theologiee elucida-
re ac solvere, prout infra patebit, et « tra-

dere notitiam ecclesiasticorum sacramen-
torum pro modulo intelligentiee nostrae», id
est juxta parvitatem et mensuram nostrae
scienti». Et hoc « adversus errores car-
nalium atque animalium hominum », id
est ad confutandos errores, falsitates et
haereses impiorum, qui instar brutorum
suas passiones concupiscentiasque sequun-
tur, et errores fidei sancta? contrarios fin-
gunt aut amplectuntur, ut sine refrena-
tione atque formidine peccent : sicut qui
negant providentiam Dei, immortalitatem-
que animse, juxta illud beati Job : Dixe- j0bxxi,u.
runtDeo, Recede a nobis, scientiam viarum
tuarum nolumus. Et in Psalmo : Dixerunt, />s. LXX„,
Quomodo scit Deus, et si est scientia in "•
Excelso ? Juxta hunc modum etiam Apo-
stolus numerat heereses inter opera car- Gaiat. v,
nis. Quocirca scribit Bonaventura : Du- 20,
pliciter corrumpit quis fidem : primo, ex
perversitate voluntatis et affectionis, et
talis dicitur hic carnalis; secundo, ex per-
versitate judicii, et talis vocatur hic ani-
malis, quasi phantasticus, quoniam phan-
tasise pervertunt judicium rationis.

Hinc igitur, non valentes studiosorum
fratrum votis jure resistere, id est, ratio-
nabiliter non potentes negare desideriis
fratrum diligentium quod nos rogant, a
quibus sumus rogati de materiis istis com-
pilare volumen. Et recte ait : « non va-
lentes jure ». Quamvis enim poterat de
facto non annuere illis, de jure tamen hoc
non poterat, quum et beatissimus Petrus
dicat : Unusquisque sicut accepit gratiam, iPetr.n,
in alterutrum illam administrantes ; et 10'
Salvator : QuEecumque vultis ut faciant vo- Matth.vu,
bis homines, ita et vos facite illis. Nam 12'
et alios verbo aut scripto instruere, est
eleemosyna spiritualis, et unum de sep-
tem spiritualibus operibus misericordiee.
Eorum in Christo laudabilibus studiis,
lingua ac stilo nos servire flagitantium :
id est, non valemus resistere votis fratrum
« flagitantium nos servire laudabilibus
studiis eorum in Christo, lingua ac stilo»,
id est informatione vocali et scripta, seu
editione atque dictamine libri. Porro tunc

EXPOSITIO PROLOGI D. PETRI LOMBARDI IN IV LIBROS SENTENTIARCM

studia sunt in Christo laudabilia, imo et A
meritoria, quando procedunt ex caritate,
et ordinantur ad debitum finem, ut di-
p.Metseq. ctum est supra de ordinato modo studendi.

Qnas bigas in nobis agitat Christi cari-
tas. Biga est vehiculum quod a duobus
equis trahi solet : et designat hoc loco
linguam et stilum, quse a dilectione Dei
et proximi debent moveri, quemadmodum
biga ab equis duobus.

Sed videtur quod Magister prsssumptuo-
se affirmet linguam suam et stilum a ca-
ritate Christi agitari. Similiter quod supra B
dixit se inardescere zelo domus Dei, quum
Eccie.™,i. nemo sciat se esse in caritate. — Ad hoc
Thomas respondet : Caritas uno modo di-
citur habitus infusus, quem nullus po-
test scire certitudinaliter se habere in vita
hac, nisi ex revelatione : sed potest co-
gnoscere per aliqua probabilia signa. Alio
modo dicitur, amor multum appretians
amatum : sicque aliquis potest scire se
caritatem habere. Et ut addit Bonaventu-
ra : Si caritas sumatur primo modo, videli-
cet pro virtute gratuita et infusa, Magister C
prstacta verba non protulit asserendo, sed
conjiciendo ; si sumatur secundo modo,
loquitur assertive. Hinc ait Bichardus :
Quamvis nesciatur in hac vita sub certi-
tudine, nisi ex revelatione, scitur tamen
aliquo modo per conjecturam ; sed hoc
non est proprie scire, sed probabiliter
opinari.

Consequenter ostendit propositi sui con-
stantiam : quoniam non obstante quod
scivit sibi imminere pericula contradicti-
onum et detractionum, nihilo minus pro- D
secutus est suum intentum.

Quamvis non ambigamus omnem hu-
mani eloquii sermonem, calumnia?, id est
injuriationi seu impugnationi, atque con-
tradictioni wmulorum semper fuisse ob-
noxium, id est expositum seu subjectum,
quasi noxae aut poenae huic addictum.
Proprie autem calumniator dicitur falsus
accusator. Quia dissentientibus volunta-
tum motibus, dissentiens quoque fit ani-
morum sensus, id est, sicut affectus vo-

luntatum in bonis et perversis hominibus
exstant contrarii, sic et eorum judicia sibi
invicem repugnant. Sicque « sensus » hic
sumitur pro actu seu judicio intellectus :
quemadmodum in prima Joannis epistola,
Scimus quoniam Filius Dei venit, et dedit i/oann.v,
nobis sensum ut cognoscamus Deum ve- 20'
rum ; et in libro Sapientiee, Sensum tu- so^.ix,i7.
um, Domine, quis sciet, nisi tu dederis
sapientiam 1 Ut quum omne dictum veri
ratione perfectum sit, id est, ratione per-
ficiatur quidquid vere profertur, tamen
dum aliud aliis aut videtur, aut compla-
cet, veritati vel non intellectw, vel offen-
denti, impietatis error obnitatur, id est,
impius error resistat, « veritati vel non
intellectae », quoad illos qui ex ignorantia
aut hebetudine renituntur et contradi-
cunt, « vel offendenti » eos veritati, in
quantum eorum vitia aut errores pandit
vel reprehendit.

Sed objici potest contra id quod dictum
est : « veritati vel non intellectse, vel of-
fendenti ». Nam sicut se habet visus cor-
poralis ad lucem, sic veritas ad intelle-
ctum. Sed visus lucem sensibilem sibi
objectam non potest non intueri : ergo et
intellectus veritatem non potest non in-
telligere. Praeterea, veritas est perfectio
intellectus et naturaliter appetibilis : ergo
non potest odiri. — Bespondendum ad
primum, quod sicut ex triplici causa con-
tingit visibile non videri : primo, quia
homo non vult illud adspicere; secundo,
ex organi indispositione ; tertio, ex lucis
absentia : sic tripliciter accidit non intel-
ligi veritatem : primo, quoniam homo non
vult eam considerare; secundo, ex hebe-
tudine intellectus, indispositioneve orga-
ni, ut in phreneticis patet et fatuis; tertio,
ex defectu supernae illuminationis, sicut
in vitiosis, quorum obtenebrata sunt cor-
da. Ad secundum dicendum, quod veritas
secundum se considerata, et quoad primum
suum effectum, quo illuminat intellectum,
non oditur, neque offendit : imo delectat
atque diligitur, quoniam omnes homines
naturaliter scire desiderant. Verumtamen

EXPOSITIO PROLOGI D. PETRI LOMBARDI 1N IV LIBROS SENTENTIARUM

Joann
20.

veritas quoad secundarium suum effe-
ctum, quo aliquem reprehendit aut punit,
saepe offendit, odioque habetur, juxta illud
Joannis : Omnis qui male agit, odit lucem.
Hinc decimo Confessionum asserit Augu-
stinus de impiis : Amant veritatem do-
centem, lucem odiunt redarguentem ; et
alibi : Odium peperit veritas; itemque in
sermone de beatissimi Joannis decollatio-
ne : Feralis jussus crudelitatis propter odi-
um veritatis.

Ac voluntatis invidia resultet, id est,
oppositum sonet ; quam deus sceculi hujus
operatur in illis diffidentiw filiis. Hoc
Ephes.11,2. sumptum est ex verbis Apostoli. Et primo
exponitur de principe tenebrarum.qui sua
suggestione inducit impios ad perversa et
falsa : quorum princeps et deus perhibe-
tur, non creatione, sed dominatione ini-
qua. Sicque per «seeculum», intelliguntur
homines mundani et vani, qui diabolo ma-
gis quam Deo parent ac serviunt. Secundo
exponitur de vero Deo omnium crealore,
qui permissive operatur mala praetacta,
sicut dicitur Pharaonem indurasse. Sicque
ab Isaia dicitur Deo : Quare nos errare
fecisti de viis tuis? indurasti cor nostrum
ne timeremus te? Qui non rationi volun-
tatem subjiciunt, sed passionibus et pec-
catis acquiescunt, quum tamen, divino
Dionysio teste, optimum hominis sit esse
secundum rationem. Imo ut ait Philoso-
phus, voluntas comparatur tyranno, ratio
regi. Nec doctrince studium impendunt,
id est, non laborant intelligere veritatem
doctrinse, quum tamen ad Timotheum di-
cat Apostolus : Attende lectioni, exhorta-
tioni, et doctrinae. Sed his quw somnia-
runt, id est, instar somniantium stulte
imaginati sunt, sapientiw verba coaptare
niluntur, colorando suos errores per ver-
ba Scripturae, non veri, sed placiti ra-
tionem sectantes, id est, non sincere quse-
rentes quod verum est, sed quod eorum
placet affectioni seu rationi perversse. Et
tales sunt haeretici et quidam philosophi,
qui Scripturas aut negant, aut ad philo-
sophica dicta retorquent.

Exod. iv
21.

Is. LXIII, 17

I Tim. iv,
13.

A Quos iniqua voluntas, non ad intelli-
gentiam veritatis, sed ad defensionem
placentium incitat, juxta illud Isaiee : Lo- is.wx, 10.
quimini nobis placentia, videte nobis er-
rores. Non desiderantes doceri veritatem,
sed ab ea ad fabulas convertentes audi-
tum,\\y\\,s. illud ad Timotheum : Discedent mm.iv.i;
quidam a veritate, attendentes spiritibus " Tim- 1V'
deemoniorum ; et a veritate quidem audi-
tum avertent, ad fabulas autem conver-
tentur. Porro fabula proprie dicta, secun-
dum Philosophum, ex miris componitur, et

B isti volunt semper nova audire. Quorum
professio, id est firma intentio, est magis
placita quam docenda, id est digna doce-
ri, conquirere, nec docenda, utpote ne-
cessaria ad salulem, desiderare, sed desi-
deratis doctrinam coaptare, id est veritatis
verba applicare ad colorandum et excu-
sandum ea quae vitiose affectant.

Habent rationem sapientiw in supersti-
tione, id est non vere, sed simulate et
apparenter, instar hypocritarum. Et sum-
pta sunt hsec ex verbis Apostoli ad Co- Coioss. ■■,

C lossenses. Quia fidei defectionem sequitur '
hypocrisis mendax, ut patuit in heereticis,
qui a fidei veritate labentes, assumpse-
runt opera apparenter virtuosa, ne eorum
error deprehenderetur. Ideo subditur : ut
sit vel in verbis pie/as quam amisit eo-
rum conscientia. Nam quamvis conscien-
tiam impiam habeant, tamen in verbis
pietatem simulant seu praetendunt. Ipsam-
que simulatam pietatem omni verborum
mendacio impiam reddunt. Falsa namque
doctrina apparenti pietati adjuncta, auget

D iniquitatem : quemadmodum juxta Augu-
stinum, simulata aequitas non est eequifas,
sed duplex iniquitas. Falsw doctrinw in-
stitutis, fidei sanctitatem corrumpere mo-
lientes. Sic enim haeretici per superstitiosa
statuta, cserimoniasque confictas, et ap-
parentes justitias, conati sunt fallere vere
catholicos. Auriumque pruriginem, id est
inordinatam ac fervidam curiosilatem au-
diendi nova, sub novello sui desiderii
dogmate aliis ingerentes, quos per de-
ceptoria verba et gesta accenderunt ad

EXPOSITIO PROLOGl D. PETRI LOMBARDI IN IV LIBROS SENTENTIAREM

audiendum nova documenta, juxta desi-
derium suum conficta, et apta ad pallian-
dum concupiscentias suas. Prurigo autem
causatur ex inordinato calore, et ita tran-
sumitur hic ad designandum fervorem au-
diendi curiosa et nova. Unde ad Timo-

iir;,«.iv, theum ait Apostolus : Erit tempus quum
sanam doctrinam non sustinebunt, sed ad
sua desideria coacervabunt sibi magistros
prurientes auribus.

Qui contentioni studentes, contra veri-
tatem sine fcedere bellant, quatenus suo
clamore videantur praevalere, quum prse-
valere nequeant ratione. Est quippe con-
tentio, secundum Ambrosium, impugnatio
veritatis cum confidentia clamoris. Tulli-
us quoque secundo Rhetoricse : Contentio,
inquit, est oratio acris, ad defensionem
vel impugnationem accommodata. Et ut
ait Isidorus : Contentiosorum studium est,
non pro inquirenda veritate, sed pro ap-
petitu laudis certare. Inter veri namque
assertionem et placiti defensionem, lo-
quendo de placito veritati contrario, per-
tinax pugna est. Quae pugna dicitur perti-
nax, ex parte ejus qui veritatem impugnat;
sed constans et justa est ex parte ejus
qui veritatem defensat. Dum se et veritas
tenet, id est, in suo vigore consistit, et
ad resistendum falsitati vitioque inclinat ;
et se voluntas erroris, id est volunlas er-
ronea, tuetur per falsa, seu per vera male
applicata. Quamvis autem veritas secun-
dum se considerata, sit inexpugnabilis,
omnique falsitate et vitio fortior; tamen
in speciali accepta, et ex parte sui sub-
jecti, interdum per argumenta fallacia,
per terrores et figmenta, dejicitur, obfu-
scatur, prosternitur. Hinc in apocryphis

iuEsdr.iv, Esdree habetur : Magna est veritas, et for-
' ' tior omnibus ; omnis terra invocat veri-
tatem, et omnes tremunt eam.

Horum igitur Deo odibilem ecclesiam :
quee Deo odibilis est quantum ad vitia,
non quoad naturam, juxta illud libri Sa-

5ap.xi,25. pientiae : Diligis omnia quee sunt, et nihil
odisti eorum quee fecisti ; volentes ever-
tere, id est salubriter confutare, et esse

A erroris ac vitii in ipsis destruere, juxta

illud Proverbiorum : Verte impios, et non /vo».xn,7.
erunt ; atque ora oppilare, id est compri-
mere, ita ut veritati non valeant repu-
gnare nec respondere, ne virus nequitiw,
id est falsam et inficientem doctrinam et
impietatem, in alios effundere queant; et
lucernam veritatis in candelabro exalta-
re volentes, id est doctrinam catholicam
optime illustrantem, in altitudine mentis
locare, atque in cathedra magistrali sta-
tuere, ut publice doceatur ; in labore

B multo, interiori et exteriori, ac sudore la-
borem sequente, hoc volumen, Deo praz-
stante, sine quo nihil valemus, compegi- /oanu.xv,
mus. Quo constat quod prologum istum, 5-
saltem pro maxima parte, fecit edito libro
isto. Et bene ait, « compegimus » : quo-
niam ex diversis Sanctorum sententiis
quasi compaginatum exsistit. Ideo subdi-
tur : ex testimoniis veritatis, id est sacra?
Scripturae, in mternum fundatis, juxta
illud Psalmi : Initio cognovi de testimoniis ps.cxvmj
tuis, quia in aeternum fundasti ea. In 152-

C Evangelio quoque increata veritas Chri-
stus testatur : Ccelum et terra transibunt, iuc. xx.,
verba autem mea non transibunt; item, 33#
Unus apex de lege non peribit. Quod au- Matth.v,
tem ait Apostolus, Scientia destruetur : iS"
exponitur, quantum ad modum sciendi./w 8.
quatuor libris distinctum : in quo ma-
jorum exempla, id est similitudines, fi-
guras, seu exemplaria quaedam gesta, do-
ctrinamque reperies.

In quo libro per dominicw ficlei, id est
fidei a Domino traditae, sinceram profes-

D sionem, id est protestationem, viperew do-
ctrinw, id est hsereticae ac perfidee falsi-
tatis, fraudulentiam prodidimus, aditum
demonstrandai veritatis complexi, id est,
amplexati ordinatum accessum ad verita-
tem catholicam ostendendam ; nec peri-
culo impiw professionis inserti, id est ne-
quaquam admixti periculosae affirmationi
falsorum, temperato inter utrumque mo-
deramine utentes, id est, medium verum
servantes inter errores extremos. Quem-
admodum enim sanitas consistit in medio

EXPOSITIO PROLOGI D. PETRI LOMBARDI 1N IV LIBROS SENTENTIARUM

28,

temperato humorum, et virtus inter duo A
vitiosa extrema, quaedam medietas est ;
sic doctrina catholica, seu veritas fidei
christianae, inter errores extremos medi-
um tenet : sicut inter perfidiam Arii po-
nentis Trinitalem in personis et naturis
esse diversam, et heeresim Sabellii asse-
rentis Trinitatem in personis atque essen-
tia esse unam, fides affirmat, quod diffe-
rat in personis, et unum sit in essentia.
si cui Sicubi * vero m prsetactis verbis parum
vox nostra insonuit, id est, si auribus
mentis et corporis alicujus parum inso- B
nuit per consensum hsec nostra doctrina,
non a patemis discessit limitibus, id est,
a Sanctorum doctrinis et Scripturarum
tenore ac terminis non recessit, sicut nec

Prou.xxu, ego : juxta illud Proverbiorum, Ne trans-
grediaris terminos antiquos quos posue-
runt patres tui. In Deuteronomio quoque

Deut. xix, legitur : Non transferes terminos quos fi-
xerunt priores in possessione tua. Unde
et Dionysius primo de Divinis nomini-
bus capitulo : Non est, inquit, audendum
aliquid dicere de superessentiali occulta G
Deitate, praeter ea quae divinitus nobis in
sacris Eloquiis sunt expressa.

Consequenter Magister amputat et quan-
tum potest excludit temeraria queeque ju-
dicia. Non igitur debet hic labor noster, id
est liber iste a nobis laboriose composi-
tus, seu labor quem librum componendo
sponte assumpsimus, ac patienter et ca-
ritative pertulimus, cuiquam pigro, qui
solet studiosorum conatus contemnere, se-

Prov. xxvi, cundum quod Salomon loquitur : Sapien-
tior sibi piger videtur septem viris loquen- D
tibus sententias ; vel multum docto, qui
nostra instructione forsan non eget, videri
superfluus, quum multis impigris, id est
studiosis, agilibus, multisque indoctis, id
est nondum satis eruditis et proficere in
theologia optantibus, inter quos etiam et
mihi, sit necessarius necessitate conditio-
nata, si scilicet compendiose proficere de-
beant; vel, « necessarius », id est perutilis.
Sed quomodo fuit etiam Magistro necessa-
rius? Et respondendum quod ideo, quia

alios instruendo exercitavit et instruxit se
ipsum, ac multum promeruit, ut creditur
pie ; et sicut dixit jam ante, jure non
potuit fratribus studiosis negare compila-
tionem codicis hujus.

Breoi volumine complicans patrum sen-
tentias, id est sententiosa dogmata Sancto-
rum et catholicorum doctorum. Sed quum
volumen istud sit grande, quomodo breve
vocatur? Et respondendum, quod compara-
tione sententiarum contentarum in eo, sit
breve. Porro, ut asserit Avicenna, Senten-
tia est certissima ac definitiva conceptio
sive prolatio. Appositis eorum testimoniis,
id est auctoritatibus per quas probavi id
fuisse de mente eorum quod dixi et eis
adscripsi ; ut non sit necesse quairenti
proficere, librorum numerositatem evol-
vere, id est multos percurrere libros, cui
brevitas collecta, id est compendiosa do-
ctrina hic introducta, quod quairitur ab eo,
offert, id est preesentat, sine labore tali qua-
lem haberet diversa evolvendo volumina.

In hoc autem tractatu, non solum pi-
um lectorem, qui omnia, quantum ratio-
nabiliter potest, capit in melius, et quaerit
proficere, non calumniari, sed etiam li-
berum correctorem desidero. Liberum ap-
pellatur, secundum Philosophum, quod
causa sui est. Sic liber vocatur corrector,
qui emendat sincero correctionis intuitu,
non ad irridendum aut diffamandum, nec
ex prava radice. Maxime ubi profunda
versatur veritatis qumstio, ubi periculo-
sius est errare ; et dummodo is qui corri-
git, sit ad corrigendum vere idoneus. Qua>
veritas utinam tot haberet inventores, id
est studiosos amatores, qui vel propria
inquisitione, vel aliorum informatione,
veritatem cupiunt invenire quam quae-
runt, quot habet contradictores. In his
verbis pandit Magister se corrigibilem es-
se ac docilem, non pertinacem, exemplo
Augustini secundo de Trinitate dicentis :
Magis amabo inspici a rectis, quam time-
bo morderi a perversis. Gratanter namque
suscipit osculum columbinum pulcherri-
ma ac modestissima caritas ; dentem vero

QILESTIONES PR^VI^E LIBRIS SENTENTIARUM. — QVLEST. I

caninum vel evitat cautissima humilitas, A meum errorem ostenderit mihi. Unde et

vel retundit solidissima veritas. Magisque
optabo a quolibet reprehendi, quam sive
ab errante sive ab adulante laudari. Hinc
demum Gregorius : Magnum, inquit, mihi
beneficium ab eo reputo exhiberi, qui

quidam disseruit : Errorem meum liben-
ter audio, sed ab eo qui recitat non liben-
ter, utpote dolens de meo errore. Amicus
enim est, qui quaerit vitium abolere, non
insultare erranti aut vitioso.

QILESTIONES PRjEVI^ LIBRIS SENTENTIaRUM

QUiESTIO PRIMA

OUaeritur primo, An sacra doctri-
na seu theologia sit scientia.
Et arguitur primo quod non. Theologia
enim est sapientia ; sed sapientia et scien-
tia sunt habitus intellectuales distincti, ut
sexto Ethicorum habetur.— Secundo, quia
ut ait Boetius, scientia est eorum quee
incommutabilem sui sortiuntur substan-
tiam; atque,ut primo Posteriorum ac alibi
docet Philosophus, scientia est necessari-
orum et quae aliter se habere non pos-
sunt, non contingentium et variabilium
rerum. Sed sacra doctrina et theologia pro
maxima parte est de rebus et gestis hu-
manis. — Tertio, quia scientia est uni-
versalium, non singularium. Scriptura au-
tem seu theologia pro maxima parte est
historialis, de certis personis et particu-
laribus eorum actibus tractans, ut patet
in Genesi et aliis libris Moysis, in libris
Josue et Judicum, in libris Regum et Pa-
ralipomenon, in Esdra, in Evangeliis Apo-
stolorumque Actibus. — Quarto, quia sci-
entia procedit ex principiis per se notis,
sicut in prologo de Maximis theologiaa
scribit Alanus : Omnis scientia utitur re-
gulis tanquam propriis fundamentis. Has-
que regulas Philosophus primo Posterio-
rum nominat dignitates, quae ut asserit,
sunt per se notae. Sed theologia procedit
ex articulis fidei, qui non sunt per se
noti : imo nec comprehensibiles, saltem
pro parte. — Quinto, scientia est scibi-

B lium et comprehensibilium; theologia ve-
ro est incomprehensibilium et supernatu-
ralium : non est ergo scientia. — Sexto,
major est certitudo principiorum quam
conclusionum, quum ex certitudine prin-
cipiorum dependeat certitudo conclusio-
num. Sed minor est certitudo articulorum
fidei quam scientiae Scripturarum, quum
primo de Sacramentis asserat Hugo : Fides
est supra opinionem et infra scientiam.
Notitia ergo sacrae Scripturae non est sci-
entia. — Septimo,Augustinus libro LXXXIII

C Quaestionum : Quaedam (inquit) creduntur
quffl nunquam intelliguntur, ut est om-
nis historia recitans humana et particu-
laria gesta. Quum ergo sacra Scriptura
pro maxima parte sit talium recitativa,
non videtur esse scientia, quum scientia
sit eorum quae intelliguntur. — Octavo,
triplex est acceptio veritatis in doctrinis,
videlicet opinio, fides, scientia. Opinio au-
tem est opinabilium, fides credibilium,
scientia scibilium. Sed haec doctrina est
credibilium, puta eorum quae cadunt sub

D fide, non scibilium : non est ergo scien-
tia. — Nono, omnis scienlia resolvitur in
principia per se nota : quod theologiae
non convenit. — Decimo, haec doctrina est
lex : quia in legem novam veteremque
dividitur. Unde et Baruch ait : Hic liber
mandatorum Dei, et lex quae est in aeter-
num. Lex autem non est scientia, sed
praeceptum, ut super primam S. Joannis
Canonicam tangit Augustinus.

In contrarium est illud Osee : Scien-

Baruch iv,
1.

Osee vi, 6.

QU/EST10NES PR/EVIiE LIBRIS SENTENTIARUM.

QU.EST. I

tiam Dei volui plus quam holocausta; et
Jer. ix, 24. item illud Jeremiae : In hoc glorietur qui
gloriatur, scire et nosse me, dicit Domi-
/5. xi, 9. nus. Isaias quoque ait : Repleta est terra
scientia Domini. Et de hac in quartode-
cimo de Trinitate loquitur Augustinus :
Theologia est scientia rerum ad hominis
salutem spectantium.

Ad hanc qusestionem Alexander re-
spondet : Quaedam est scientia causae, et
quaedam causati. Scientia autem causae
causarum, est gratia sui. Scientiae vero
causatorum, sive sint causee et effectus,
sive effectus tantum, non sunt gratia sui :
quia dependent a causa causarum, et re-
feruntur ad ejus notitiam. Hinc nomen
scientise appropriatur scientiis causato-
rum; nomen vero sapientiae, scientiae seu
notitiae causae causarum. Hinc theologia
proprie sapientia nuncupatur, quum et
Philosophus dicat, quod prima philoso-
phia, videlicet metaphysica, quee est gra-
tia sui et de causa causarum, sapientia est
dicenda:multo magis theologia, quae trans-
cendit cunctas scientias alias. Unde in
Deut.n,6. Deuteronomio dicitur : Haec est vestra sa-
pientia et intellectus coram populis.

Praeterea Thomas hanc quaestionem non
movet hoc loco, sed in prima parte Sum-
mae suse, quaestione prima; solvitque eam
dicendo : Duplex est scientia. Quaedam
procedit ex principiis in ipsa per se notis,
ut geometria. Quaedam vero procedit ex
principiis non nisi in lumine superioris
scientiae cognitis, ut perspectiva, quae pro-
cedit ex principiis in geometria notifica-
tis : et hoc modo sacra doctrina est sci-
entia. Nam licet ejus principia, scilicet
articuli fidei, non sint homini per se no-
ta; sunt tamen in altiori scientia, utpote
in cognitione Dei et Beatorum, per se co-
gnita. Idcirco quod dicitur, Omnis scientia
procedit ex per se notis : intelligendum
est, immediate, vel per reductionem ad
altiorem scientiam. Haec Thomas.

Hanc responsionem sequitur et assignat
Richardus, et addit : Sicut musica assentit

A principiis traditis ab arithmetica, et per-
spectiva principiis traditis a geometria;
ita theologus assentit principiis sibi tra-
ditis a Deo, cui principia hujus theologicae
scientiae sunt per se nota : quae sunt ar-
ticuli fidei, ex quibus procedit theologia
in demonstrationibus suis. Hinc Augusti-
nus secundo de Givitate Dei : De invisi-
bilibus, inquit, a nostro sensu et intelle-
ctu remotis, oportet nos credere his qui
haec in illo incorporeo lumine constituta
didicerunt (scilicet Apostolis et Prophetis)

B vel manentia contuentur (ut sunt compre-
hensores). Nec ex his sequitur tantum
quod theologia sit scientia simpliciter; sed
etiam aliquo modo quoad nos, in quan-
tum praesuppositis per fidem hujus do-
ctrinae principiis, certitudinaliter cogno-
scere possumus necessariam connexionem
conclusionum hujus doctrinae ad sua prin-
cipia. Nec tamen tam plene habet ratio-
nem scientiae quoad nos in vita praesenti,
de lege communi, ut perspectiva ac mu-
sica, de quarum principiis possumus hic

C certam cognitionem acquirere, in quantum
acquirere valemus certam cognitionem
scientiarum illarum quibus subalternan-
tur, et ex quarum principiis procedunt.
Nec hoc est contra nobilitatem theologiae,
sed magis pro ea : quoniam ratione alti-
tudinis materiae de qua tractat, nostram
naturalem transcendit cognitionem. Nam
quffi ex sua natura sunt maxime scibilia,
actualia, perfecta et separata, sunt nobis
minus scibilia : ad quae se habet noster
intellectus sicut oculus noctuae ad lumen

D diurnum, secundum Philosophum secun-
do Metaphysicae. Unde Avicenna sexto Na-
turalium : Res subtilissimas non potest
aliquando noster apprehendere intellectus,
quia excedunt eum. Haec Richardus.

Goncordat .Egidius, qui solvendo quam-
dam instantiam, ait : Scientia ista demon-
strat non ut geometria, sed ut perspectiva,
suppositis scilicet articulis fidei, qui ut
dictum est, per se noti sunt in scientia
altiori, utpote Beatorum : et quoniam
etiam artes quae sic procedunt, scientiae

QU.ESTIONES PRMXllE LIBRIS SENTENTIARUM.

QUvEST. I

dici possunt, theologia quoque scientia di- A
citur.

Porro Joannes Scotus, qui vocatur Do-
ctor subtilis, de hac quaestione sic scribit :
Aliter est loquendum de theologia in se,
et de theologia in nobis, et similiter de
quocumque alio habitu : quoniam licet
geometria sit scientia in se, tamen non
cognoscenti principia geometriae, sed ea
tantum credenti, non est scientia, sed fi-
des. Unde cognitio quae est proportiona-
bilis objecto secundum se, est simpliciter
scientia : et sic cognitio de objecto theo- B
logiae, quge nata est haberi secundum se,
est theologia simpliciter ; sed theologia
nostra, non est nisi secundum capacitatem
intellectus nostri. Dicendum ergo quod
theologia est scientia. Nam, sicut patet ex
definitione scire, scientia est certa cogni-
tio de necessariis, habita per causam evi-
dentiamque objecti, et per applicationem
causee ad effectum. Sed quod scientia sit
per discursum et applicationem, hoc est
imperfectionis, sicque ex praecedenti co-
gnitione dependet. Theologia ergo, quan- C
tum ad conditiones illas quae sunt perfe-
ctionis, videlicet quod sit cognitio certa
et necessaria, et per objectum per se evi-
dens, non per causam efficientem, est sci-
entia in intellectu divino.Theologia autem
Beatorum est vere scientia, etiam quoad
hoc quod est ex causa efficiente, videlicet
Deo. Similiter theologia viatorum, scientia
est, et ex discursu habetur. — Sed contra
ista arguitur, quia pars theologiae est de
contingentibus, ut quod Filius Dei est in-
carnatus, quod Deus mundum creavit : D
quae non videntur habere scientiam. Re-
spondetur, quod nullus intellectus potest
intelligere contingens ut necessarium, nisi
erret. Ideo nihil est dicere, quod contin-
gentia ut a Deo sunt cognita, sint neces-
saria; sed scientia Dei est contingentis ut
contingentis. Ideo aliter est de scientia
nostra, et de scientia Dei. Necessitas enim
quae requiritur ad scientiam nostram, est
necessitas objecti, non habitus : quia quod
homo scit hodie, potest cras oblivisci,

quamvis sit de necessariis. Necessitas au-
tem scientiae Dei, est necessitas habitus,
non objecti, et ipse certitudinaliter con-
tingentia noscit. Haec Scotus.

Cujus dicta in se obscura, ex suorum
sequacium scriptis possent clarius eno-
dari, nisi prolixitas esset vitanda. Breviler
autem tangendo, sicut unus asserit illo-
rum, quaedam est theologia in se, et quae-
dam in nobis. Theologia in se, est co-
gnitio quae nata est haberi de objecto
theologico, secundum quod objectum illud
natum est manifestare se intellectui pro-
portionato : quemadmodum, verbi gratia,
Deus est objectum theologicum, et intelle-
ctus divinus est sibi proportionatus : ideo
illa notitia quae habetur de isto objecto
in intellectu divino, est theologia in se.
Illa vero quae de eodem objecto causatur
in nobis, vocatur theologia in nobis.

Praeterea advertendum quod circa hanc
quaestionem multa scribit Durandus de
S. Portiano, inter cetera dicens : In omni
disputatione oportet supponere quid de-
signetur per nomen. Ideo, antequam de-
scendatur ad solutionem quaestionis istius,
oportet videre quid importetur nomine
theologiae. Videtur autem thoologia secun-
dum nomen suum, tripliciter accipi. Pri-
mo, pro habitu quo assentimus his quae in
sacra doctrina traduntur, et ut in ea tra-
duntur : sicut scire ea quae in libris con-
tinentur philosophorum, vocatur naturalis
philosophia. Secundo, pro habitu quo fi-
des et ea quae in Scripturis traduntur, ex
quibusdam principiis nobis notioribus de-
clarantur. Sicque sumit eam Augustinus
quartodecimo de Trinitate loquens : Huic
scientiae illud tantum tribuitur, quo fides
saluberrima gignitur, nutritur, defenditur
et roboratur : qua scientia multi fideles
non pollent, quamvis polleant ipsa fide.
Tertio, pro habitu eorum quae deducuntur
ex articulis fidei et ex dictis Scripturae,
sicut conclusiones ex suis principiis. Si
itaque theologia primo modo accipiatur,
non differt a fide : quoniam quae in Scri-
ptura traduntur, ut sic solum auctoritate

QUiESTIONES PR^EVI^ LIBRIS SENTENTIARUM. — QU.EST. I

divina tenentur. Sic autem eis assentire,
solius est fidei. Ideo theologia sic sumpta,
non differt a fide. Hinc quaerere an theo-
logia sic accepta sit scientia, idem est ac
si quaereretur an fides sit scientia. Porro,
si theologia secundo modo accipiatur, fi-
des et theologia sunt de eodem, nisi quod
id quod tradit fides, sola tradit auctori-
tate, theologia ratione. Ideo quaerere an
theologia sic sumpta sit scientia, est quae-
rere utrum de eodem simul possint haberi
fides atque scientia. Sumendo autem theo-
logiam tertio modo, quserere an theologia
sit scientia, est queerere utrum ex arti-
culis fidei possit aliquid demonstrative
concludi quod vere sit scitum.

His ultimis duobus modis tractat Duran-
dus hanc quaestionem prolixe. Et tenet
in primis, quod de eodem possunt in ho-
mine simul esse fides et scientia, dum-
modo illud sit scibile et demonstrabile
homini viatori ; alias non. — Deinde, lo-
quendo de theologia tertio modo sumpta,
tenet quod non sit vere nec proprie scien-
tia : et in hoc recedit a Thoma, Richardo,
ceterisque prsedictis. Denique positionem
suam sic probat : Omni scienti potest con-
stare de conclusione scita, quod sit vera
et quod impossibile sit aliter se habere;
sed de conclusione deducta ex principiis
tantum creditis, non potest constare dedu-
centi quod impossibile sit eam aliter se
habere, neque quod sit vera. Non enim
plus constare potest de conclusione, quam
de principiis, quum notitia conclusionum
dependeat ex notitia principiorum : sed
de principiis tantum creditis non potest
constare quod sint vera, nec quod impos-
sibile sit ea aliter se habere. Ille enim qui
solum assentit alicui dicto propter hoc
quod ab alio dicitur, quantum est ex se,
eequaliter assentiret cuilibet dicto ab illo,
sive verum esset, sive falsum. Sed huic
argumento objicit Durandus, quia dum di-
cens mentiri non potest nec falli, tunc
credens auctoritati ipsius certus est de
veritate dicti ipsius : talis autem est Deus.
Quum ergo auctoritate ipsius credamus

A veros esse articulos fidei, certi sumus de
veritate eorum. Ad quod respondet, quod
quando constat de infallibili veritate di-
centis, consfat de veritate dicti. Sed quod
Deus dixerit articulum fidei, non potest,
ut videtur, constare viatori.Oporteret enim
quod vel videret Verbum divinum in se :
et sic non esset viator, sed comprehen-
sor; aut quod audiret sonum in substantia
creata formatum, sicut formantur in aere
soni similes vocibus significativis. Talia
autem possunt formari a dsemone. Propter

B quod nullo modo potest constare eviden-
ter, quod articuli sint a Deo dicti. Esto
etiam quod evidens esset Deum dixisse
articulos : non tamen ob hoc articuli es-
sent evidentes in speciali, sed tantum in
generali. Nec forte etiam in generali talis
conclusio esset scita : quia non conclu-
ditur per proprium, sed per extraneum
medium. Non ergo valet illa instantia. Id-
eo patet quod de conclusione deducta ex
principio tantum credito, non potest con-
stare deducenti, quod necessaria sit et

G vera : non [est] ergo proprie scita. Hsec
Durandus.

Contra cujus dicta multa objici queunt.
Primo, quoniam levitatis videretur credere
his quee omnem rationem excedunt, om-
nique sensui et experientiae contrarian-
tur, nisi certitudinaliter nosceremus quod
Deus verus sit eorum probator, doctor et
testis. Nec Deus sub aeternse damnationis
comminatione requireret a nobis indubi-
tatam talium credulitatem, nisi sufficien-
ter et manifeste ostendisset hominibus se

D talium esse testem atque auctorem. Deni-
que nihil tam certum est, quam Deum
mentiri non posse : idcirco, dum constat
Deum esse assertorem dicti, certissimum
est illud esse verissimum, nec ulla demon-
stratio certior est. Idcirco dixit Apostolus :
Licet nos aut angelus de ccelo evangelizet Gaiat.
vobis praeter id quod evangelizavimus vo-
bis, anathema sit.

Praeterea, ad hoc quod certe noscamus
articulum fidei dictum esse a Deo, nequa-
quam oportet ut vel videamus Verbum

QU.ESTIONES PRiEVI/E LIBRIS SENTENTIARUM.

QU/EST. I

divinum in se, sieut comprehensores ; aut A
audiamus ipsum per sonos formatos in
aere, quales diabolus facere potest. Potest
enim hoc certissime sciri ex illustratione,
apparitione et allocutione interna : sive
in vi imaginativa et intellectiva pariter
facta, sicut Prophetse communiter habu-
erunt suas revelationes ministerio angelo-
rum, ut divinus Dionysius protestatur; vel
in sola vi intellectiva absque omni sen-
sibili sono, quemadmodum sanctus David
revelationes suas sortitus est anagogica
illustratione, secundum quod secundo Re- B
iixeg.xx.ui, gum fatetur : Spiritus Domini locutus est
2' 4' per me, et sermo ejus per linguam meam,
sicut lux aurorae absque nubibus oriente
sole rutilat. Et hoc sancti Patres concor-
diter asserunt. In revelationibus autem
propheticis, sancti Prophetse certitudina-
liter noverunt se divinitus inspiratos et
doctos, prsesertim quum in Daniele scri-
Dan. x, i. ptum sit : Intelligentia opus est in visio-
ne. Insuper, Spiritus Sanctus potest men-
tem humanam sola interiori allocutione
seu illustratione plenarie informare, atque C
de sua supernaturali informatione certi-
ficare, absque hoc quod ostendat ei Ver-
bum aeternum aut se ipsum clare per spe-
ciem, et absque omni sensibili sono. Imo
sic plurimos erudivit, et sic fit in visio-
nibus mysticae theologise, et in raptu et
ecstasi.

Amplius veritas dupliciter potest evi-
denter probari, videlicet : naturali ratio-
ne, sicque probantur philosophicee verita-
tes ; secundo, miraculosa et supernaturali
operatione soli Deo possibili : talia autem D
multa facta sunt tam a Ghristo quam ab
ejus discipulis ad declarandum fidei ve-
ritatem, et quod auctorem ac testem ha-
beal Deum, qui falsitati et errori testimo-
nium et approbationem nullatenus adhibet.
/oann.xv, ldeo in Evangelio ait Salvator : Si opera
non fecissem in eis quee nullus alius fecit,
peccatum non haberent. Denique David
tempore veteris Testamenti locutus est
Ps. xc.i,5. Deo : Testimonia tua credibilia facta sunt
nimis. Omnia autem mirabilia illa ad con-

'24.

firmationem Mosaicae legis peracta, valent
et conferunt ad evangelicse legis corrobo-
rationem, quum illorum et nostrorum sit
eadem fides.. Imo Judseorum finalis reli-
ctio, atque translatio miraculorum veteris
Testamenti ad Ecclesiam Ghristi per Apo-
stolos facta, est certissimum christianae
fidei argumentum. Et prater ac ultra mi-
racula in Testamento veteri facta, post-
modum in evangelica lege innumerabilia,
preeclarissima et soli Deo possibilia mira-
cula, quasi incomparabiliter frequentius et
excellentius in toto orbe terrarum, omni-
que populo, natione, tribu et lingua, quam
olim in lege et solo populo Judseorum,
facta, fidem evangelicam adstruunt. Unde
de praedicatoribus evangelicae legis scri-
ptum est apud Marcum : Illi autem profecti Marc.sMi
praedicaverunt ubique, Domino cooperan- 20'
te et sermonem confirmante sequentibus
signis. Hinc ad Hebrseos ait Apostolus :
Quomodo effugiemus, si tantam neglexe- Hebr.u,%
rimus salutem quee in nos confirmata 4'
est, contestante Deo signis et prodigiis et
virtutibus, et variis Spiritus Sancti distri-
butionibus?

Quumque Dei perfeeta sint opera, testi- ueut.xxxn.
ficationes ejus quibus ostendit fidem et 4'
legem christianam esse a se, perfectse et
sufficientes exsistunt, certitudinaliterque
pandentes quod dictum est et praetendunt.
Hinc et Salvator in Evangelio : Opera, in- Joann. v
quit, quae dedit mihi Pater ut faciam, te- 36'
stimonium perhibent de me. Itemque : Si md.x,m
non facio opera Patris mei, nolite credere 38'
mihi ; si autem facio, et si mihi non cre-
ditis, operibus credite. Hinc Nicodemus
peritus in lege, dixit ad Christum : Sci-
mus quia a Deo venisti magister; nemo iMd.m,i
enim potest haec signa facere quse tu fa-
cis, nisi fuerit Deus cum eo.

Amplius, quamvis sint innumerabilia
Christi et Apostolorum Sanctorumque ce-
terorum evangelicee legis miracula, quo-
rum etiam unumquodque per se effica-
citer demonstravit veram esse ipsorum
doctrinam, quam verus Deus tali prodigio
roboravit; tamen dum omnia christianee

QU.ESTIONES PR.EVI.E LIBRIS SENTENTIARUM.

QUiEST. I

Sumraa
GuiU. Pe-
raldi.

II Cor. x.
14.

fitlei argumenta comportanfur, conferun- A
tur et simul considerantur, supercertissi-
me probant evangelicam legem divinitus
promulgatam. Quid enim mirabilius quam
totius mundi conversio ad tam incompre-
hensibilem fidem et evangelicam arduis-
simam legem, per paucos et simplices
Ghristi discipulos, sine humana potentia,
sine magica arte, sine violentia ? quod
item inter tam immanissimas tyrannorum
persecutiones, fides ista non solum man-
sit, imo et fortius crevit? Sanctitas quo-
que perfectorum Christianorum omnem B
magicam artem, simulationem et duplici-
tatem dsemonumque conventionem vehe-
mentissime detestantium, prout nobis cer-
tissime constat, veritatem et sanctitatem
fidei legisque evangelicae manifestat : prae-
sertim quoniam illi qui in fide fuerunt
constantiores et Evangelio obedientiores,
copiosius coruscaverunt miraculis, non so-
lum in vita, sed et in morte atque post
mortem,ita quod non inconvenienter dixit
Gregorius : Quomodo vivunt ubi vivunt,
qui in tot miraculis vivunt hic ubi mortui C
sunt ? — Insuper, ex lege et Prophelis
evidenter probatur Evangelii veritas. Sunt
autem et alia multa ex quibus istud pos-
sem probare, quae in aliis opusculis ple-
nius introduxi. Ex scriptis quoque Guillel-
mi Parisiensis in libro de Fide et legibus,
atque ex Summa virtutum et vitiorum,
tractatu de fide, conformiter ex dictis
S. Thomae in Summa contra gentiles, libro
primo, veritas horum potest ostendi : quae
brevitati studens, omitto.

Praeterea, quamvis Satanas in lucis an- D
gelum se transfigurat, et sonos in aere
ac verba possit proferre, nihilo minus
sancti viri per donum discretionis spiri-
tuum, advertunt et noscunt quando an-
gelus bonus eis apparet et loquitur. Ideo
certitudinaliter sciunt quando revelatio-
nes habent a Deo, absque hoc quod vi-
deant Verbum aeternum clare sicut com-
prehensores. Insuper, ex eo quod constat
articulos fidei esse inspiratos, revelatos et
roboratos a Deo, articuli ipsi sunt evi-

dentes quod a Deo testimonium habent,
non solum in generali, ut dicit Durandus,
sed etiam in speciali, applicando argu-
mentum illud commune, videlicet quod
Deus est infallibilis veritas, ad singulos
quosque articulos fidei : quemadmodum
ex argumento isto communi, Totum est
majus sua parte, non solum probatur in
generali quod pars est minor toto, sed et
de singulis partibus id probatur, per ap-
plicationem illius principii ad determina-
tas quasque materias.

Hinc secundo capitulo libri sui de Tri-
nitate, subtiliter atque fideliter scripsit
Richardus de S. Victore : Quotquot vera-
citer fideles sumus, nihil certius, nihil
constantius tenemus, quam quod fide ap-
prehendimus. Sunt namque Patribus cce-
litus revelata, et tam multis, tam magnis
et tam miris signis et prodigiis confirma-
ta, ut grandis videatur esse dementiae, in
his vel aliquantulum dubitare. Innumera
itaque mirabilia et talia quae non nisi
divinitus fieri possunt, in hujusmodi cre-
dendis in nobis fidem faciunt, et dubitare
non sinunt. Utimur itaque in eorum atte-
statione seu etiam confirmatione signis
pro argumentis, prodigiis pro experimen-
tis. Utinam attenderent Judaei, utinam ani-
madverterent pagani, cum quanta con-
scientiae securitate ad divinum judicium
poterimus accedere. Nonne cum omni fi-
ducia dicere Deo poterimus : Domine, si
error est, a te ipso sumus decepti? Nam
ista in nobis tantis signis et prodigiis con-
firmata sunt, et talibus quae non nisi per
le fieri possunt : quae et a viris summae
sanctitatis nobis sunt tradita, et cum sum-
ma atque authentica attestatione probata,
te ipso cooperante et sermonem confir- Man.xvt,
mante sequentibus signis. HaBC Richardus. "

At vero quod Durandus affirmat, theo-
logiam primo modo acceptam, puta pro
habitu quo cognoscuntur ea quae in sacra
Scriptura traduntur, secundum quod in
ea traduntur, non differre a fide, videtur
erroneum : quum multi idiotae et illitterati
habeant fidem etiam illuminatam et fer-

QUyESTIONES pr.evi.e libris SENTENTIARUM. — QU^EST. I

vidam, qui tamen Scripturarum non ha- A
bent cognitionem, nec legere sciunt, nec
cognoscunt contenta in eis, nisi forte im-
perfecte et in communi, quantum ad cre-
denda et praecepta. Amplius, scientia eo-
rum quse in Scripturis dicuntur, potest
esse habitus acquisitus, et communiter ita
est in credentibus; fides autem est habi-
tus infusus. Imo infidelis potest cognosce-
re quse in Scripturis traduntur, secundum
quod ibi traduntur, sicut Porphyrius, Avi-
cenna, et multi haeretici, sicut et nos co-
gnoscimus contenta in Alcorano : et tamen B
tales non habent fidem. Item, Scripturas
cognoscere, et eis assentire ex voluntate
(quod secundum Augustinum, spectat ad
fidem), sunt actus distincti : ideo ad di-
versos habitus pertinere videntur.

Amplius, theologia secundo modo acce-
pta, pro habitu quo fides et ea quse fidei
sunt, declarantur, persuadentur ac defen-
duntur, non videtur a theologia primo
modo sumpta differre. Nulla enim scientia
tam apta et fortis est ad declarandum,
persuadendum ac defensandum credenda, G
sicut ipsa divina Scriptura seu sacra do-
ctrina, in qua fidei argumenta plene ac
profundissime continentur. Et quanto quis
Scripturas utriusque Testamenti subtilius
clariusque intelligit : tanto, ceteris pari-
bus, ad credendorum elucidationem, pro-
bationem, defensionem, est magis idoneus.
Philosophicse quoque veritates partim ex-
plicite et formaliter, partim implicite ac
virtualiter in Scripturis sanctis contentsB
sunt. Hinc in prologo expositionis Isaise
ait Hieronymus : Universa Domini sacra- D
menta continet prsesens scriptura, vide-
licet Isaise volumen. Quid loquar de physi-
ca, ethica, theorica? Quidquid sanctarum
est Scripturarum, quidquid potest huma-
na lingua proferre et mortalium sensus
accipere, isto volumine continetur. Si hoc
de solo libro Isaise vere dixit Hieronymus,
quanto magis de tota simul Scriptura dici
id potest? Sed et una pars Scripturse de-
claratur per aliam, sicut de hac re Bona-
ventura et Richardus de Mediavilla scri-

bunt diffusius. — Similiter theologia tertio
modo sumpta, cum theologia praedictis mo-
d.is accepta coincidere (vel in toto, aut
pro maxima parte) videtur.

Deinde scribit Durandus : Idcirco est
alia opinio quse hoc concedit, videlicet
quod principia scientise oportet non so-
lum credita, sed etiam evidentia esse. Et
tamen tenet eamdem conclusionem, scili-
cet quod theologia sit proprie scientia.
Dicit namque quod articuli fidei, ex qui-
bus tanquam ex principiis procedit theo-
logia, sunt vere intellecti, non in lumine
fidei, quia in illo solum sunt crediti, sed
in quodam Iumine medio inter lumen fi-
dei et lumen glorise. Sicque conclusiones
ex articulis sic intellectis deductse, vere
sunt scitse. Dicit enim Augustinus super
illud, Erat lux vera : Aliud est lumen ad /oan«.i,9
credendum, aliud ad intelligendum. Et
rursus ibidem : Lux (inquit) increata illu-
minat hominem duplici lumine : parvulos
quidem, id est imperfectos, lumine fidei,
quo nutriuntur ut lacte; majores vero lu-
mine sapientise, quo ut solido cibo ve-
scuntur. Quod habebat Apostolus : Sapien- icor.a, 6.
tiam, inquiens, loquimur inter perfectos.
Insuper probat hoc ratione. Deus enim
multo minus deficit in necessariis quam
natura. Sed necessarium est defendere fi-
dem contra haereticorum infideliumque er-
rores. Ergo Deus providit Ecclesise ita,
quod semper sunt in ea qui fidem defen-
dere valeant. Quod fieri nequit per solum
fidei lumen, qua simpliciter credimus :
ergo requiritur clarius lumen in viatori-
bus, quo illuminati majores possint fidem
defendere. Prseterea, quod in tali lumine
articuli esse valeant intellecti, apparet per
illud Isaise : Si non credideritis, non in-
telligetis ; atque ex eo quod in secunda
ad Volusianum epistola loquitur Augusti-
nus : Ego catholicam fidem profiteor, et
per illam ad certam scientiam me ventu-
rum prsesumo. Dicunt etiam isti quod du-
plex est evidentia, utputa visionis, et in-
telligentise. Evidentia visionis est, quando
res nude et immediate cognoscitur seu

Is. vir, 9,'
juxta LXX.

QILESTIONES PR^EVIjE LIBRIS SENTENTIARUM. — QU.EST. I

videtur; evidentia intelligentiae est, quan- A
do res non praesens, per distinctam ratio-
nem suam agnoscitur. Primam evidentiam
habet rusticus de eclipsi quam videt; se-
cundam, astrologus de eclipsi quam non
videt. Hancque secundam evidentiam di-
cunt sufficere ad scientiam absque prima,
nec tollere fidem.

Sed hanc quoque positionem reprobat
Durandus, quia ut ait, fictitium esse vi-
detur ponere tale lumen : quia aut infun-
ditur omnibus eequaliter studentibus in
theologia, et qui sunt aequalis ingenii ; aut B
non, sed solum quibusdam. Primum non
videtur, quia non omnes tales percipiunt
in se talem evidentiam credendorum. Ir-
rationabile quoque est dicere, quod in-
funditur non omnibus talibus, sed solum
quibusdam, quum sint aequaliter ad illud
dispositi. Porro, quod dicunt lumen illud
non tollere fidem, improbatur : quia se-
cundum eos, obscuritas et inevidentia est
de ratione fidei. Non ergo stare potest
fides cum hujusmodi evidentia intelli-
gentiae. Contraria quoque in nullo gradu C
quantumcumque remisso, compatiuntur se
invicem.

Has objectiones et alias quasdam prose-
quitur iste Durandus prolixe. Cujus opinio
videtur absurda et dictis Sanctorum con-
traria.Est enim communis Sanctorum,imo
et scholasticorum doctorum doctrina, quod
quicumque habot gratiam gratum facien-
tem et caritatem, habet et septem dona
secundum aliquem gradum ; et quanto
plus crescit atque perficitur in caritate,
is. xt, 2. tanto et in donis. Horum autem donorum D
unum est donum intellectus, quo ea quae
fidei sunt, aliquo modo penetrantur, per-
spiciuntur et intelliguntur per hoc quod
rationes aliquaa fidei agnoscuntur. Hinc,
sicut viri heroici in caritate perfecti, per
donum sapientiae quod habent secundum
gradum perfectum, sunt quasi consiliarii
et secretarii Dei, et familiares ejus amici,
a quo assidue illustrantur, stantes in con-
tactu quodam solis Sapientiae increatae ;
qui et per gustum internum supernatura-

T. 19.

lem et copiosum sciunt et sapiunt divina
credenda, et bene ac certe judicant de
eisdem per conformitatem et connatura-
litatem affectus sui ad illa : ita per do-
num intellectus quo decorantur secundum ,.
gradum perfectum, clarissime, certissime
ac subtilissime intelligunt ea quee fidei
sunt, et nexum ac ordinem credendorum,
ac supernaturalem rationabilitatem catho-
licae veritatis ; habentque fidem cum rati-
onibus credendorum et purificatae mentis
intelligentia, prout Alexander, et Antisio-
dorensis in Summa sua, et Guillelmus Pa-
risiensis ac alii contestantur, ita quod
nihil videtur eis tam verum, tam rationa-
bile, tam consonum sibi ipsi, ut assertio
fidei, et quod tradunt articuli. Et com-
muniter tales sunt omnes qui mysticam
theologiam assidue experiuntur. Hinc illu-
minatio ista non datur solis aut omnibus
in theologia studentibus, seu seque inge-
niosis, sed eis qui in puritate cordis et
caritate magis proficiunt. Horum unus fuit
sanctus frater iEgidius, qui noluit dicere,
Credo in Deum ; sed, Scio Deum. Et maxi-
me seraphicus ille Franciscus.

Denique ad istam intelligentiam et evi-
dentiam credendorum hortatur fideles,
prsesertim majores, beatissimus princeps
apostolici chori, in prima sua loquens Ca-
nonica : Parati semper ad satisfactionem iPetr.
omni poscenti vos rationem de ea quae in lD"
vobis est fide et spe. — Unde et S. Leo
Papa dixit in homilia : Non ambigimus
cordibus vestris ita radium resplendu-
isse divinum, ut quod mentibus vestris
fide est insitum, sit etiam intelligentia
comprehensum ; itemque, Non solum (in-
quit) credatis, sed et sapienter intelli-
gatis, atque intelligenter noscatis. — Hinc
demum Richardus de S. Victore in pro-
logo de Trinitate disseruit : Sicut in fide
totius boni est inchoatio, sic in cogni-
tione totius est boni consummatio atque
perfectio. Feramur ergo ad perfectionem,
et quibus possumus profectuum gradibus
properemus ad fidei cognitionem. Sata-
gamus ut possumus, ut intelligamus quod

QU.ESTIONES PR^EVI^E LIBRIS SENTENTIARUM.

QU/EST. I

credimus. — Insuper, de lumine praedi-
cto inter lumen fidei et lumen gloriae me-
dio, subtiliter juxta sublimem experien-
tiam suam, exponit S. Bernardus illud
job xixvi, Job : In manibus Deus abscondit lucem,

32 33 • i

et praecipit ei ut rursus adveniat ; an-
nuntiat de ea amico quod possessio ejus
sit, et ad eam possit, ascendere. Quocirca

adFratres scribit Bernardus : Electis etenim et di-
Dei. °"e lectis aliquando, lumen quoddam vultus
Dei ostenditur, sicut lumen clausum in
manibus, quodque latet et patet ad arbi-
trium tenentis, ut per hoc quod in trans-
cursu videre permittitur, inardescat ani-
mus ad possessionem plenam luminis
sempiterni : cui ut aliquatenus innotescat
id quod ei deest, interdum quasi pertrans-
iens gratia perstringit sensum amantis, et
eripit eum sibi, et rapit in diem qui est
a tumultu rerum ad gaudia silentii. Haec
Bernardus. In hoc lumine veritates fi-
dei evidenter et prorsus indubitanter cer-
nuntur.

Praeterea, quod ait Durandus, contraria
simul esse non posse secundum gradum
quantumcumque remissum, videtur aucto-
ritati, rationi et experientiae obviare. Ait
namque Philosophus : Unumquodque tan-
to plus tale est, quanto impermixtius suo
contrario. A distanti quoque in distans
non pertingitur nisi per medium; et dum
ab extremo contrario in extremum con-
trarium tenditur, fit reductio quaedam in
medium, ut a calidissimo in frigidissi-
mum, secundum naturalem processum :
quamvis in inferno eatur et perveniatur

Job xxiv, a calore nimio ad aquas nivium, sine
temperamento et medio tali, ut super Apo-
calypsim et Job tangit Albertus. Experi-
mur quoque, dum vehementer frigentes
accedimus ignem, quod frigus in nobis
paulatim remittitur, et calor successive
inducitur : sicque calor et frigus in eodem
sunt simul secundum aliquem gradum,
quemadmodum caligo et lux in aurora.
— Deinde quoque objicit Durandus fidem
non habere rationem cogentem, alioqui
meritum fidei tolleretur. Solvitur respon-

fj.

A dendo : quod non habet rationem demon-
stralivam qua veritas ipsa comprehenda-
tur, potest tamen habere certitudinem qua
sciatur esse a Deo ; alioqui beatissima vir-
go Maria, quaB certissime novit se conce-
pisse Filium Dei, et Apostoli, qui in-
dubitantissime agnoverunt se recepisse
Spiritum Sanctum et instructos ab ipso,
atque Prophetae, qui certe sciebant se di-
vinitus inspiratos, meritum fidei ami-
sissent. Quocirca sciendum, quia ut ait
Thomas in secunda secundae, quaestione

B secunda, ratio humana seu argumentatio
dupliciter se potest habere ad id quod
fides proponit. Primo antecedenter, ita
quod homo sine tali ratione non crederet :
et sic ratio minuit meritum fidei. Secun-
do consequenter, sic quod homo crederet
propter Dei auctoritatem, etiam ratione
cessante; tamen amore veritatis plenius
cognoscendae quaerit fidei argumenta. —
Cetera quae Durandus scribit in hac quae-
stione, ut quod fides habitualiter manet in
patria, et consimilia quaedam, pertranseo,

C quia et alibi opportunius habent tractari.

Nunc solvendae sunt rationes ante op-
positae. Et dicendum ad primam, quod
sapientia et scientia stricte et proprie
sumptae, sunt habitus intellectuales diver-
si. Sic enim sapientia est notitia divino-
rum, scientia humanorum. Extense vero
acceptae, coincidunt, et unum pro alio fre-
quenter accipitur; et sicut philosophia,
sic suo modo theologia vocatur rerum di-
vinarum et humanarum cognitio. Hinc
D tertiodecimo de Trinilate loquitur Augu-
stinus : Nec ista duo, videlicet sapientiam
et scientiam, ita accipimus quasi non li-
ceat notitiam quae est de divinis, nominari
scientiam, nec eam quae est de humanis,
vocari sapientiam : tamen quum dicat Apo-
stolus, Alii per Spiritum datur sermo sa- [Cor.xiiffl
pientiae, alii sermo scientiae ; ideo proprie
loquendo distinguuntur. — Ad secundam
Alexander et Bichardus respondent, quod
de particularibus gestis actibusque huma-
nis fit mentio in Scripturis, non ut sin-

QILESTIONES PR.EVI.E LIBRIS SENTENTIARUM.

QU^ST. II

gularia sunt, sed prout significativa sunt
mysteriorum, et informativa actuum hu-
manorum : sicut fit sermo de occisione

Gen. iv, 8. Abel, quia fuit figura passionis Christi et
martyrum ; et de factis Abrahae, Jacob,
David, atque similium. Tractat quoque de
talibus sacra Scriptura, in quantum in eis
relucet providentia, misericordia, justitia,
omnipotentia Dei. Potest etiam dici, quod
singularia in quantum jam facta et prae-
terita, habent quamdam necessitatem et
certam notitiam. — Ad tertiam responde-
tur, quod scientia humana directe et pro-
prie est universalium. Sed universale est
quadruplex : primum in praedicando, ut
homo; secundum in exemplando, ut for-
ma sotularis; tertium in significando, ut

rou. xxix. Jacob contrahens cum Rachele ac Lia, si-
gnilicat quemlibet justum se occupantem
in vita contemplativa et activa; quartum
in causando, ut Deus est universalis causa
creationis, Christus universalis est causa
reparationis. Et de quolibet horum uni-
versalium agitur in Scripturis. — Ad quar-
tam dicendum, quod Scriptura procedit
ex principiis in altiori scientia per se no-
tis, sicut expositum est. — Ad quintam
respondetur, quod ea de quibus tractat
Scriptura, et etiam ipsemet Deus, sunt
scibilia quoad quid est, vel quantum ad
quia est, seu quantum in hac vita possi-
bile est aut ex sua natura, aut intellectui
proportionato. — Ad sextam, quod major
est certitudo principiorum quam conclu-
sionum, vel simpliciter seu ex sua natura,
vel in altiori scientia. — Ad septimam,
quod Augustinus loquitur de intelligere
prout intellectus dicitur universalium, sen-
sus vero particularium. Singularia autem
prseterita, aliquo modo sunt universalia
et necessitatem quamdam habentia, sicut
jam dictum est. — Ad octavam, quod de
eodem potest haberi fides atque scientia,
secundum diversa quae ei conveniunt :
sicut de Deo scitur quod sit unus, et cre-
ditur quod sit trinus. Sicque opinabile,
scibile, et credibile, non semper distin-
guuntur materialiter sive realiter, sed

A quandoque formaliter tantum. — Ad no-
nam, quod jam patuit quod principia hu-
jus scientiae, scilicet articuli fidei redu-
cuntur ad principia per se nota mentibus
Beatorum. — Ad decimam, quod sacra
Scriptura dicitur lex, vel quia continet
leges divinas, vel quoniam partim tractat
de credendis et cognoscendis, partim de
agendis. Lex quoque interdum accipitur
pro jure, quod quandoque pro scientia
juris sumitur. Unde Celsus jurisperitus :
Jus, inquit, est ars boni et aequi.

QU^ESTIO II

SEcundo quaeritur, An theologia sit
scientia speculativa, an potius
practica.

Videtur quod sit speculativa. Primo, quia
Boetius libro de Trinitate, scientiam spe-
culativam dividit in naturalem, mathema-
ticam, et theologicam. — Secundo, per

C illud Joannis penultimo : Haec scripta sunt Joann.™,
ut credatis. Credere autem est speculari, 3I'
juxta illud Apostoli : Videmus nunc per iCor.xm,
speculum in aenigmate; per fidem enim '\IICor'
ambulamus. — Tertio, quia finis hujus
scientiae est cognoscere : in praesenti qui-
dem, per fidem illuminatam et sapientiaB
donum; in futuro, facie ad faciem, juxta
illud Joannis : Scimus quoniam Filius Dei i/oann.v,
venit, et dedit nobis sensum ut cognosca- 20'
mus Deum verum. — Quarto, scientia illa
non est practica, cujus objectum est ne-

D cessarium, invariabile et aeternum : et
tale est scientiae hujus objectum, videli-
cet Deus. Practica namque scientia est de
operabilibus per nos, quum finis ejus sit
7ipSiji<;, id est actio seu operatio per nos
fienda vel facta, ut patet de ethica. —
Quinto, habitus principiorum et conclu-
sionum ejusdem sunt rationis, et ad eam-
dem differentiam pertinent. Sed habitus
principiorum scientiae hujus est specula-
tivus, scilicet fides, quae ordinatur ad co-
gnitionem directe, et concernit divina. —

QU.ESTIONES PR.EVLE LIBRIS SENTENTIARUM. — QOEST. II

Sexto, scientia ista est nobilissima, et
maxime gratia sui; non ordinata ad aliud.
Scientia vero practica non est gratia sui,
dicente Philosopho primo Metaphysicae :
Speculativa est gratia sui, practica gratia
usus. — Septimo, Philosophus probat et
tenet metaphysicam esse speculativam.Sed
theologia est nobilior illa, et de maxime
speculabilibus, atque praecipue de his de
quibus metaphysica in suo supremo, puta
de Deo et substantiis separatis. — Octavo,
quamvis scientia ista sit etiam de quibus-
dam operabilibus per nos, et rebus mo-
ralibus actibusque humanis ; hoc tamen
non est nisi per respectum et ordinem
ad divina et ad ultimum finem, qui est
cognitio clara per speciem, juxta illud

Joann.xvn, Joannis : Haec est vita aeterna, ut cogno-

scant te verum Deum. Denominatio autem

a fine ultimo et principali est accipienda.

In contrarium arguitur : primo, per il-

lTim. i, s. lud Apostoli : Finis praecepti est caritas;
Rom. xhi, et rursus : Plenitudo legis est dilectio. Et

Matth.xxn, ifem : m ms duobus praeceptis (videlicet
40- ut Deus et proximus diligatur) tota lex

pendet et Prophetee. Sicque finis hujus
scientiee, est dilectio actualis, non ipsa co-
gnitio. Ergo est practica, quum juxta Phi-
Iosophum primo Metaphysicae, finis spe-
culativse sit veritas, practicee actio. — Se-
cundo, theologia pro maxima sui parte,est
recitativa actuum humanorum, morum in-
formativa, directivaque actionum, utpote
de praeceptis, consiliis et doctrinis mora-
libus ; et tam fides quam omnis scientia
Scripturarum, sine caritate virtuosaque
conversatione, vocatur informis, reputatur
inutilis, imo majoris damnationis occasio.
Totum ergo in ea ordinatur ad actus sine
quibus nec ultimus finis valet acquiri.

Ad hanc quaestionem respondet ^Egi-
dius : Non est inconveniens ejusdem rei
esse diversos et plures fines, dum unus
ordinatur ad alium, et omnes fines infe-
riores, ad unum supremum in cujus vir-
tute alii manent, et ille per se intenditur :
quemadmodum in agentibus secunda agen-

A tia movent in virtute primi agentis ; et
quia videmus in Scripturis plures et di-
versos fines intendi (videlicet : operatio-
nem boni, quoniam tractat de moribus ;
speculationem veri, quum tractat de mul-
tis speculabilibus; et dilectionem, sicut
probatum est), et quia dilectio Dei in ea
ubique principaliterque intenditur, juxta
illud Augustini : Si non vacat omnes sa-
cras paginas perscrutari, omnia involucra
sermonum evolvere, omnia Scripturarum
abdita aperire aut penetrare, tene carita-

B tem, in qua pendent omnia ; ita tenebis
quod in Scripturis didicisti, tenebis quo-
que quod in eis non didicisti. Itaque tenet
quod patet et quod latet in divinis ser-
monibus, qui tenet caritatem in moribus.
Hinc scientia ista a caritate proprie dici-
tur affectiva, non proprie speculativa aut
practica : quia a fine dignum est omnia
denominari, ut dicitur secundo de Anima;
et ab eo quod potissime finis est, debet
res potissime appellari. Caritas autem est
in affectu et voluntate ; intellectus vero

C dividitur secundum speculativum et pra-
cticum. Haec /Egidius in Scripto primi,
prima distinctione.

Quibus consonat Alexander, dicendo :
Est scientia perficiens cognitionem secun-
dum veritatem, est etiam movens affectio-
nem ad bonitatem. Prima est ut cognitio
secundum visum : ideo dici debet scientia
absolute. Secunda est ut cognitio secun-
dum gustum : idcirco dicenda est sapien-
tia, a sapore affectionis, secundum quod
dicitur in Ecclesiastico : Sapientia enim eccu.vi,''

D doctrinae secundum nomen est ejus. Theo- 23,
logia ergo quae perficit animam secun-
dum affectionem, movendo ad bonum
secundum principia amoris et timoris,
proprie est sapienlia. Prima vero philoso-
phia, seu metaphysica, quae est theologia
philosophorum, perficiens cognitionem se-
cundum viam artis et ratiocinationis, mi-
nus proprie sapientia nuncupatur. Ceterse
scientiae, quee sunt de causis consequen-
tibus et causatis, scientiee, non sapientiae,
sunt vocandae. — Hinc denuo : Omnes

QU^ESTIONES PR.EVI.E LIBRIS SENTENTIARUM.

QU.EST. II

(inquit) aliae scientiae traduntur secundum
ordinem ratiocinationis a principiis ad
conclusiones, quibus doceatur intellectus,
non moveatur affectus. Sed sacra Scriptu-
ra tradilur secundum ordinem informa-
tionis practicae principiorum ad opera-
tiones, ut moveatur affectus secundum
amorem et timorem ex fide justitiae et
misericordiee Dei. Unde in Deuteronomio

Deut.\i,$. dicitur : Diliges Dominum Deum tuum; et

Md. i3. infra, Dominum Deum tuum timebis. Hinc

theologia non est sicut scientiae ceterae,

nec eis connumeratur, ut alicui parti phi-

losophiae supponatur. Haec Alexander.

His quoque concordat quod ait Alber-
tus : Scientia ista ex fine suo determi-
nanda est. Cujus finis exprimitur illic ubi

Tit. i, 1, 2. legitur : In agnitionem veritatis quee se-
cundum pietatem est, in spem vitse aeter-
nae. Et ibi dicit Glossa : Secundum pieta-
tem, id est Christi religionem. Quod ideo
dicit, quia in liberalibus artibus veritas
est, sed quae nihil pertinet ad christianam
religionem. Porro ad veritatem quee se-
cundum pietalem est, pertinent duo. Unum
videlicet secundum pietatem, cultus Dei
in se et in membris : ad quod pertinent
omnia promoventia cultum illum. Alte-
rum est finis intentionis : quod est intel-

•substantia Iectu, affectu, et subjecto * conjungi ei
qui colitur, prout est finis beatificans.
Ideo ista scientia proprie est affectiva,
complectens in se speculationem et pra-
xim, icl est veritatem non sequestratam
a ratione boni. Ideo perficit intellectum
et affectum. Talis autem finis in rebus
creatis non invenitur. Hinc philosophi non
tractaverunt hujusmodi scientiam.

Verum contra hsec scribit Durandus :
Dicunt aliqui, quod theologia non sit spe-
culativa, nec practica, sed affectiva : quia
finis ejus est amor ; et si affectiva, non
est speculativa nec practica : quia spe-
culativum et practicum spectant ad in-
tellectum. Deinde probat Durandus quod
oporteat theologiam dici speculativam vel
practicam, quum omnis scientia sit spe-
culativa aut practica. Et etiam, quia theo-

A logia est scientia, ergo est in intellectu ;
idcirco non sequitur, si est affectiva, quod
non sit intellectiva, seu speculativa aut
practica. Haec Durandus.

Verum ad haec verba Durandi dicen-
dum, quod nec Alexander, neque .-Egidius
negat theologiam aliquo modo speculati-
vam aut practicam dici posse ; sed quod
improprie dicitur talis, magisque proprie
affectiva. Et juxta hoc dici posset, quod
distinctio illa Philosophi distinguentis sci-
entiam in speculativam et practicam, pro-
B prie competit scientiis naturalibus acquisi-
tis : quae tamen et theologiae quodammodo
competit. Ait quippe ^Egidius : Si quaere-
retur utrum theologia sit magis specula-
tiva quam practica : respondendum, quod
magis sit speculativa, quoniam visio di-
vina magis principaliter concernit beati-
tudinem (ad quam ordinatur omnis nostra
cognitio et potissime sacra pagina) quam
operatio. Est ergo speculativa quantum ad
proximum finem, sed principalius affe-
ctiva. Et sicut est de maxime specula-
C bilibus, ita de maxime amabilibus. Imo,
sccundum quod concessa est vitae prae-
senti, magis pertingit ac pertinet ad
amorem, quam ad cognitionem, prout su-
per Angelicam hierarchiam loquitur Hu-
go : Dilectio supereminet scientiae, et major
est quam intelligentia. Haec iEgidius.

Insuper dicit Durandus, quod theologia
sumpta pro habitu quo fides et ea quae
fidei sunt, persuadentur, declarantur ac
defenduntur, sit absolute speculativa, quo-
niam sistit in cognitione; nec ejus obje-
D ctum, videlicet Deus, est a nobis agibile
neque factibile.

Preeterea Thomas in prima parte, quae-
stione prima : Sacra (inquit) doctrina,
quum sit principalius de Deo atque aeter-
nis, quam de actibus humanis et operabi-
libus, potius dicenda est speculativa quam
practica : quamvis quodammodo practica
sit, in quantum agit de agendis ac mori-
bus. Et in hoc concordat /Egidius.

Porro Richardus circa haec scribit : Sci-
entia haec, quamvis aliquo modo possit

QU.ESTIONES PR^VI^E LIBRIS SENTENTIARUM.

QU/EST. II

dici speculativa, in quantum est de sub-
jecto non operabili per nos, scilicet Deo;
et etiam practica, in quantum multa tra-
ctantur in ea de operabilibus per nos :
dico tamen, quod principalius est pra-
ctica, extendendo praxim non solum ad
operationem exteriorem,sed etiam ad ope-
rationem voluntatis interiorem. Scientia
enim non debet dici speculativa simplici-
ter, quia est de rebus non operabilibus
per nos tantum; nec scientia practica sim-
pliciter, quia est de rebus operabilibus
per nos tantum. Hoc enim non faceret
scientiam speculativam aut practicam, ni-
si secundum quid. Sed ideo dicitur scien-
tia simpliciter speculativa, quoniam est
eorum quse non sunt opera nostra, nec
nostrae disposifiones : et hoc, propter sci-
re, non propter operari. Hinc Avicenna
primo Metaphysicae suae ait : Speculativae
sunt illse in quibus quaerit virtus animae
speculativa perfici per acquisitjonem in-
telligentiae in effectu, per adeptionem sci-
entiae imaginativae et creditivee de rebus
quae non sunt nostra opera nec nostrae
dispositiones. In his ergo finis, certitudo
scientiae vel opinionis. Et scientia simpli-
citer practica, est eorum quee sunt nostra
opera vel nostrae dispositiones : et hoc,
propter operationem. Unde Avicenna pri-
mo Metaphysicae suae iterum dicit : Pra-
cticse sunt illse in quibus primum quaerit
perfici virtus animae speculativa per ade-
ptionem scientise imaginativae et crediti-
vae de rebus quae sunt opera nostra, ad
hoc ut secundario proveniat perfectio vir-
tutis practicffi in moribus. Sic ergo duo
considerantur in scientia pure speculativa,
videlicet materia et finis ; et similiter in
scientia pure practica. — Nunc autem sic
est, quod quamvis Scriptura principalius
tractet de rebus non operabilibus per nos,
quam de operabilibus per nos : tamen
quia tam de illis quam de istis principa-
lius tractat propter operationem (extenden-
do nomen operationis ad actum voluntatis
interiorem) quam propter cognitionem ;
ideo, omnibus computatis, magis debet

A dici practica quam speculativa. Non enim
finis accidentalis, quem constituit intentio
operantis, sed finis essentialis, quem prin-
cipalius respicit scientia ex parte sua, ma-
gis est considerandus ad judicandum sci-
entiam speculativam vel practicam, quam
materia. Unde Philosophus speculativam
a practica distinguit penes finem, dicens
quod theologicas seu speculativae finis, est
veritas; practicae, opus. Quod autem do-
ctrina Scripturae magis sit propter opera-
tionem quam propter cognitionem, patet

B et per ea quae in ea tractantur, et ex mo-
do tractandi. Nam ea quae ibi tractan-
tur, magis nata sunt inflammare affectum,
quam illuminare intellectum, quamvis
agant utrumque : quoniam quae in ea tra-
ctantur, principaliter de Deo, sunt maxi-
me amabilia. Modus quoque procedendi
est ut plurimum exhortativus : quia ut
plurimum procedit vel praecipiendo, vel
prohibendo, vel comminando, vel promis-
sionibus alliciendo. Haec Richardus. .
Praeterea, secundum Bonaventuram, sci-

G entia ista habet se medio modo inter
scientias pure speculativas pureque pra-
cticas. Nam ait : Perfectibilis a scientia
est intellectus noster, quem contingit tri-
pliciter considerari : primo in se ; secun-
do, prout extenditur ad affectum ; tertio,
prout extenditur ad opus. Extenditur au-
tem intellectus per modum dictantis et
regulantis. Et quia secundum hunc tri-
plicem statum errare potest, habet tripli-
cem habitum ductivum seu directivum :
quia secundum primam considerationem

D est pure speculativus, et perficitur ab ha-
bitu qui est contemplationis gratia, atque
vocatur scientia speculativa. Considerando
autem intellectum ut natum extendi ad
opus, perficitur ab habitu qui est ut boni
fiamus : qui est scientia practica seu mo-
ralis. Si vero consideretur ut natus exten-
di ad affectum, sic perficitur ab habitu
medio inter pure speculativum et practi-
cum, qui utrumque complectitur : et hic
habitus nominatur sapientia, quae dicit
cognitionem et affectum. Idcirco est con-

QILESTIONES PR/EVLE LIBRIS SENTENTIARUM.

QU.EST. II

templationis gratia, et ut boni fiamus ;
principaliter tamen, ut boni fiamus. Et
talis est scientia tradita in hoc libro Sen-
tentiarum. Hsec Bonaventura.

Idem Petrus. Et addit : Hsec scientia est
de ultimo fine omnium scientiarum, quo
solo perficitur tota anima intellectiva, in
quo aliarum scientiarum fines continen-
tur. In ipso enim (ut dicit Plato, et recitat
Augustinus libro de Civitate Dei) est ratio
intelligendi, et causa subsistendi, et ordo
vivendi. Unde, ut ait Hieronymus ad Mar-
cellam, sicut philosophi solent disputatio-
nes suas in physicam, ethicam, logicam-
que partiri : sic divina Eloquia aliquando
agunt de natura, ut in Genesi ; quandoque
de moribus, ut in Proverbiis ; interdum
de logica, pro qua theologicum sibi vin-
dicant terminum, ut in Evangeliis. In Deo
namque est prima potestas, quae est prin-
cipium et finis omnis motus naturalis; et
prima veritas, quee est terminus omnis spe-
culationis; primaque bonitas, quae est finis
et principium movens omnis actionis. Haec
Pelrus. — Quorum (videlicet Bonaventu-
rae et Petri) positio concordat Richardo.

Insuper de hac re scribit Scotus, quod
theologia est habitus simpliciter practicus.
Consideratio enim practica, est conside-
ratio naturaliter prior praxi, secundum
quam nata est praxis recta elici. Unde
dicitur sexto Ethicorum : Finis practicae,
est veritas conformiter se habens appeti-
tui recto. Practica ergo consideratio duas
habet conditiones; una est conformitas ad
praxim, et hanc habet ab objecto quod
directe apprehendit ; et habet rationem
prioritatis, quam habet ab intellectu. Ideo
intellectus comprehendens objectum se-
cundum regulas ex quibus potest causari
praxis per motionem voluntatis, est pra-
cticus ; sed intellectus perfectus habitu
theologia apprehendentis Deum ut aman-
dum, et secundum regulas ex quibus po-
test elici praxis, est hujusmodi : ergo
theologia est habitus practicus. Fides quo-
que est habitus practicus, et credere est
actus practicus, et visio ei succedens est

A practica, quia nala est esse conformis pra-
xi, et naturaliter eam praecedit. Haec Sco-
tus. Cujus dicta in hac parte a multorum
doctrinis dissentiunt. — Insuper circa haec
quserit hic doctor, an scientia dicatur spe-
culativa et practica ex fine. Ad quod re-
spondet : Cognitio practica extenditur ad
praxim, quia cognitio stans solum in in-
tellectu, est speculativa. Praxis etiam est
actus alterius potentiae quam ipsius intel-
lectus : quia cognitio practica extenditur
ad aliud, puta ad praxim, et non in se-

B metipsam. Est quoque posterior natura-
liter intellectione : oportet enim quod or-
dinem habeat ad actum intellectus. Nata
est etiam elici conformiter intellectis re-
cte, ad hoc quod praxis sit recta. Unde
sexto Ethicorum dicitur, quod intellectus
et appetitus sint recti oportet, ad hoc quod
electio sit recta. Similiter Augustinus vult
quod intellectus comprehendat res et ac-
tus aliarum potentiarum, et judicet de
actibus earum. Ex quibus sequitur, quod
nihil aliud est praxis formaliter, nisi ac-

C tus voluntatis imperatus vel elicitus : quo-
niam nullus actus sequitur actum intel-
lectus qui conformiter elicitur, nisi actus
voluntatis, quoniam omnes aliarum actus
potentiarum possunt praecedere actum in-
tellectus, sed non actus voluntatis. Ex quo
ulterius sequitur, quum actus imperatus
non habeat rationem praxis, nisi quia ac-
tus elicitus habet qui eum preecedit : se-
quitur quod actus voluntatis elicitus, sit
primo praxis ; et si forma et ratio praxis
est primo in actu voluntatis, omnes alii

D non erunt praxis, nisi ratione actus volun-
tatis. Hinc dicendum, quod habitus dici-
tur practicus vel speculativus ab objecto :
quia non est alia causa prior habitu, nisi
intellectus et objectum. Sed ab intellectu
non potest dici practicus : quia intellectus
de se non est practicus vel speculativus;
nec ex fine : quia intellectus potest con-
siderare objectum habitus practici, non
propter finem practicum : et sic intelle-
ctus posset habere actum practicum, et
non esse practicus. Dico ergo, quod ab eo-

QILESTIO.NES PILEVLE LIBRIS SENTENTIARUM.

QILEST. II

dem intellectus et actus et habitus dicun- A
tur practici,scilicet ab objecto. Ha3c Scotus.

Contra cujus scripta arguit Henricus de
Gandavo tripliciter. Primo sic : Intellectus
speculativus extensione sui fit practicus,
secundum Philosophum : quod ita non es-
set, nisi diceretur practicus ex fine, non
ab objecto. Secundo, medicina dividitur
in speculativam et practicam, et tamen
est de eodem objecto, puta sanitate aut
sanabili corpore : ergo divisio illa ex fine
accipitur. Tertio, finis est prior inter cau-
sas, secundum Philosophum secundo Phy- B
sicorum, et secundum Avicennam sexto
Metaphysicae suae. Ergo extensio talis, seu
conformitas aptitudinalis, convenit consi-
derationi ratione finis.

His addi potest ad probandum quod
theologia sit speculativa, quod Philosophus
primo Ethicorum et tertio de Anima, ponit
scientiam practicam esse circa contingens.
Quum ergo theologia sit circa divina prae-
cipue et aetorna, non erit practica. Rursus,
secundum Philosophum primo Metaphysi-
cae, omni scientia practica est aliqua scien- G
tia speculativa nobilior, quum speculativa
sit gratia sui. Unde et metaphysicam dicit
esse speculativam, utpote nobilissimam.
Sed theologia ista fidelium est nobilissima
hujus vitse scientia : ergo est speculativa.

Insuper, ad intelligendum haec plenius,
advertenda sunt verba Durandi, qui di-
cit hic : Distinctio scientiarum secundum
practicum et speculativum, est a fine
formaliter, et ab objecto originaliter seu
radicaliter. — Primum patet, quia scien-
tia dicitur speculativa ab actu speculandi, D
ut ipsum nomen insinuat; practica vero,
ab operatione extra intellectum. Speculatio
autem et operatio sunt fines scientiarum,
quoniam omnis habitus est finaliter pro-
pter operationem qu® est secundum ha-
bitum illum. Unde et felicitas, quae habet
rationem finis, non est habitus, sed actus
secundum habitum perfectissimum. Ope-
ratio autem secundum habitum scientiae,
est speculatio aut praxis : quia scientia
attingit suum objectum per suam opera-

tionem. Quae operatio est vel sola veritatis
cognitio, quae dicitur speculatio ; vel co-
gnitio dirigens in faciendo objectum, sicut
ars domificativa praebet cognitionem di-
rigentem in faciendo domum, et ars me-
dicinalis in causando sanitatem. Sicque
speculatio et praxis sunt actiones scien-
tiarum et fines earum, secundum quorum
differentiam formaliter distinguuntur sci-
entiae per speculativum et practicum. —
Secundum vero, videlicet quod ista distin-
ctio sit radicaliter ab objecto, sic patet :
Ex hoc scientia radicaliter habet quod sit
speculativa aut practica, ex quo habet
quod actio scientiae circa objectum sistat
in cognitione veritatis, vel sit directiva
ulterioris operis, ut patet ex praecedenti-
bus. Sed hoc habet scientia ex natura sui
objecti. Ex hoc enim quod objectum sci-
entiae tale est, quod nullo modo operabile
est a nobis, nec per actionem nostram con-
tingit ipsum sic vel aliter se habere : ex
hoc provenit quod operatio scientiae circa
ipsum sistit in sola cognitione veritatis.
Porro, quando objectum agibile aut facti-
bile est a nobis, atque per operationem
nostram contingit ipsum sic vel aliter se
habere : tunc actio scientiae circa ipsum
non sistit in sola cognitione veritatis, sed
dirigit in prosecutione operis. Et horum
utrumque innuit Philosophus tertio de
Anima : ubi primo dicit quod intellectus
speculativus differt a practico, ipso fine,
puta quoad differentiam formalem ; et
postea tangens radicem et originem dif-
ferentia hujus, subdit quod objectum in-
tellectus practici, est opus non omne, sed
actuale. Actuale autem est eontingens ali-
ter se habere. — Haec Durandus. Gujus
scripta in hac parte videntur intentioni
Philosophi et communi doctrinae docto-
rum amplius consonare.

Dubitatio circa prcesentem
quoistionem.

Praeterea, circa praehabita occurrit dif-
ficultas. Ostensum est enim, qualiter se-

QU.ESTIONES PRJEVIiE LIBRIS SENTENTIARUM. — QUvEST. II

cundum iEgidium et Albertum, theologia
sit scientia affectiva ; et quod secundum
Alexandrum, sit cognitio non solum illu-
minans intellectum, sed etiam accendens
affectum; et quod secundum Bonaventu-
ram ac Petrum, includit notitiam et af-
fectum. Quibus videtur repugnare quod
dictum est supra, hanc sapientiam seu
theologiam esse donum gratiae gratis da-
tae, ita quod bonis et malis potest inesse :
alioqui non nisi virtuosi essent theologi,
nec mali possent scientiam istam addisce-
re. Est ergo theologia scientia informis
in se, nec semper caritati aut amori con-
juncta : non ergo est inflammativa, nec
affectum nec saporem internum includit.
Ex quo ultra videtur, quod theologia ista
Christianorum sit informis et nuda sicut
theologia philosophorum ; nec per hoc
distinguatur ab illa, quod est inflammati-
va et affectiva scientia. Imo apparet quod
theologia philosophorum accendat affe-
ctum sicut et ista. Philosophi enim docent
et probant, quod Deus sit summum, in-
dependens, purum et incircumscriptibi-
le bonum : ex quo directe consequi-
tur quod sit summe incomparabiliterque
amandus, etiam in se et propter se. Do-
cent quoque, quod ab ipso cunctis com-
municatum et derivatum sit esse et vi-
vere : ergo et propter beneficia sua est
potissime diligendus. — ■ Insuper non ap-
paret verum quod, sicut preetactum est,
aliqui dicunt, quod philosophi non retu-
lerunt suam theologiam ad Dei amorem, et
quod ideo Aristoteles dixit metaphysicam
esse pure speculativam, quia non ordina-
vit eam ad divinam dilectionem. Naturalis
enim ratio docuit eos, quod sicut Deus
est prima veritas, ita et summa bonitas,
idcirco non minus amandus quam con-
templandus; atque quod nuda et informis
cognitio ejus sit imperfecta, nec in ea fe-
licitatem consistere, quam solis virtuosis
dicebant competere. Denique Aristoteles
scripsit hominem contemplativum heroi-
cum, esse amantissimum Deo, quum si-
militudo sit causa amoris. Amicitia autem

A relationem includit, ut asserunt in Meta-
physica sua Avicenna et Algazel : sicque
inter hominem talem et Deum, est mutuus
amor. Praeterea, quod philosophi retule-
runt theologiam suam ad Dei amorem,
aperte testatur Augustinus octavo libro de
Civitate Dei, dicendo : Summum, primum
et verum bonum, dicit Plato Deum. Unde
vult philosophum esse Dei amatorem, ut,
quoniam philosophia tendit ad vitam bea-
tam, fruens Deo beatus sit qui Deum ama-
verit. Rursus, duodecimo de Civitate Dei,

B asserit Augustinus : Dixerunt Platonici,
quod quanto quis plus amaverit Deum,
tanto facilius ad felicitatem perveniet.
Hinc Plato in Phaedone et Timseo ac alibi
ssepe fatetur, scientiam sine virtutibus ad
beatitudinem nequaquam perducere.

Ad ista reor dicendum, quod utique
theologia ista seu sacra doctrina, in se
est donum gratiae gratis datse, habitus-
que informis, bonis et pravis communis.
Dicitur tamen affectiva et inflammativa,
non sicut sapientia quae est unum sep- js. », 2.

C tem donorum, de cujus ratione est quod
sit habitus formatus, gratificans, et a ca-
ritate inseparabilis; sed ideo, quia aperte
et copiose docet ea de Deo et de ejus effe-
ctibus, quse sunt valde inflammativa di-
vini amoris. Evidenter quoque docet et
jubet Deum super omnia toto corde ama-
ri, et beneficia ac promissa Dei multipli-
citer reeommendat ac nobis commemorat.
Et quamvis, ut tactum est, etiam philoso-
phorum theologia sit aliquo modo ad Dei
amorem inducens ac ordinata, non tamen

D tam efficaciter et aperte, ut theologia ista
fidelium : imo comparative loquendo, est
solum erudiens, non accendens. Verum-
tamen verum non arbitror quod aliqui
dicunt, philosophos illos elegantiores non
ordinasse suam theologiam ad Dei amo-
rem, sed in nuda cognitione stetisse.

Hinc quoque existimo, ex hoc non pos-
se sufficienter probari theologiam hanc
nostram non esse speculativam, sed sim-
pliciter practicam, quoniam ordinatur ad
dilectionem. Dico enim in primis, quod

QUESTIONES PR^EVI.E LIBRIS SENTENTIARUM. — QILEST. III

directe atque finaliter ordinatur ad claram
et perfectam contemplationem,in qua con-
sistit felicitas, et ad theologiam civium
supernorum : ad quam quia non valet
pertingere neque perducere nisi per dile-
ctionem et actus virtutum, ideo docet et
jubet Deum amari, coli, et ei in omnibus
obedire. Sicque dilsctio est aliquo mo-
do finis ipsius, directius tamen et con-
summatius visio clara : imo et in hac
vita ordinatur ad hoc, ut ea quee fidei
sunt, cognoscamus per donum sapientiee
salutaris, et per ejus saporem internum,
atque por rationes credendorum ac puri-
ficatae mentis intelligentiam, sicque per
talem divinorum notitiam, futurae beati-
ficse visioni, quanlum possibile est, pro-
pinquemus.

Insuper dico, quod dilectio est forma
et complementum theologise, et quodam-
modo comprehensa in ea. Nec per respe-
ctum ad theologiam est proprie praxis,
sed immanens completio ejus. Hinc opinio
Scoti dicentis idcirco theologiam simplici-
ter practicam esse, eo quod consideratio
practica est consideratio naturaliter prior
praxi, secundum quam nata est praxis
recte elici, non censetur idonea. Si enim
omnis consideratio talis practica esset,
sequeretur quod melaphysica consisteret
practica. Multa namque in Metaphysica
Aristotelis asseruntur et probantur de Deo,
quorum consideratio naturaliler prior est
praxi, et ex quorum consideratione, seu
secundum quorum considerationem, nata
est recte elici praxis : ut quod Deus est
absolute perfectus, et quod ipse est hono-
ratissimus intellectus, et purus actus, ac
omnium causa, universaque movens sicut
desideratum movet desiderium, hoc est
sicut causa finalis; et item, quod ipse est
summus et unicus omnium princeps, ad
quem totum comparatur universum, sicut
exercitus ad militia? principem. Ex quo-
rum consideratione unusquisque rite in-
telligens, potest et merito debet eligere
multas praxes salubres, videlicet quod
Deum super omnia ultimate debet appe-

A tere, et propter ipsum omnia ultimate
peragere, ejusque comparatione se pror-
sus humiliare, et multa similia. Sequere-
tur quoque simili ratioue, quod et physica
exsisteret practica. Nam et in ea quaedam
probantur de Deo, ex quibus hujuscemodi
praxis directe apta est elici, ut quod ipse
est primus motor et infinitse virtutis.

Denique fides, quum sit quaedam in-
choatio beatifica? visionis, directe ordina-
ta et tendens ad illam, speculativa magis
quam practica esse videtur. Quod autem

B visio fidei succedens, sit speculativa, ap-
parentiam mullam habere conspicitur :
preesertim quum visio illa, secundum Au-
gustinum, sit tota merces et essentialiter
ipsa felicitas, quse non refertur ad pra-
xim, prout suo loco magis probabitur
infra. — Denique donum sapientiae, quod
magis directe concernit dilectionem quam
theologia seu sapientia ista, est specula-
tivum magis quam practicum, prout in
secunda secundee, qusestione quadragesi-
ma quinta, probat et tenet Thomas : ideo

C magis theologia, quamvis ad dilectionem
ordinetur. Imo, secundum Gregorium, di-
lectio Dei ad actus pertinet vitae contem-
plativae. Non ergo ex hoc monstratur theo-
logia practica esse, quia ad dilectionem
refertur, quum et ipsa dilectio ad con-
templationem potius quam ad praxim per-
tinere noscatur.

Ex praeinductis patet argumentorum
solutio. II la quippe concedo, quae probant
theologiam esse praecipue speculativam,
prout Thomas ^Egidiusque affirmant. Alia

D vero id obtinent, quod etiam aliquo modo
practica dici queat.

QU^STIO III

TErtio quaeritur, An theologla sit
una scientia.

Videtur quod non. Primo, quoniam di-
versorum scibilium seu objectorum, sunt
diversse scientise, quum tertio de Anima

QILESTIONES PR/EVLE LIBRIS SENTENTIARUM. — QILEST. III

secentur scientiae sicut et res de quibus
sunt. Sed theologia est diversorum scibi-
lium, quia tractat de Creatore et creatu-
ris. — Secundo, aeternorum, divinorum et
incorruptibilium, atque temporalium et
corruptibilium, non est una scientia : quia
secundum Philosophum in primo Posteri-
orum, una scientia est unius generis sci-
bilis. Sed theologia est de divinis, aeternis,
incorruptibilibus, et de rebus inferioribus
actibusque humanis : non ergo est una.

— Tertio, eorum quse in nullo univocan-
tur, non est una scientia : sed Creator et
creaturae non univocantur in aliquo,quum
Deus gloriosus et infinitus sit supra om-
ne genus et ordinem rerum. — Quarto,
scientia qua scio historias veteris Testa-
menti, non est eadem cum scientia qua
scio historias evangelicae legis : imo una
sine alia potest haberi. Ergo totius Scri-
pturae seu theologiae non est una scientia.

— Quinto, scientia rerum gestarum, non
est eadem cum scientia qua scitur quod
Deus est omnipotens et aeternus : sed theo-
logia est partim historica, id est rerum
gestarum recitativa, partim omnino divi-
na. — Sexto, eadem scientia non est mo-
ralis, rationalis, et naturalis : sed theologia
est partim moralis, partim rationalis, par-

pag. 7ib. tim naturalis, ut patuit ex verbis Hiero-
nymi in praecedentibus. — Septimo, theo-
logia est partim de his quae rationem
naturalem non transcendunt,videlicet quod
Deus sit, et quod sit unus verus Deus ;
partim de his quae omnem naturalem su-
perant rationem, ut quod Deus sit trinus :
talium autem non videtur una scientia.

— Octavo, in hoc libro Sententiarum, in
libris quoque sacrae paginae, traduntur di-
versse scientiee, quae omnes ad theologicam
spectant facultatem. Ergo theologia non
est una scientia : imo nec una, nisi forsan
aggregative et per reductionem ad unum.

— Nono, Scriptura habet intellectum qua-
druplicem, videlicet litteralem, allegori-
cum, tropologicum, et anagogicum : ergo
theologia est scientia quadripartita, non
una et simplex. Quilibet enim intellectus,

A seu unaquseque expositio Scripturae, habet
suam scientiam.

In contrarium est, quod unum et ens
convertuntur. Si ergo theologia non est
una scientia, ergo nec scientia. Etenim ex
eodem habet res esse et unum esse, ut fer-
tur quarto Metaphysicae. Atque ut in libro
dicitur Elenchorum, eadem est ratio ho-
minis, et unius hominis : ergo pari ra-
tione, eadem est ratio scientiae, et unius
scientiae. Praeterea metaphysica est una
scientia, quae tamen tractat de prima cau-

B sa, de intelligentiis, de praedicamentis et
ceteris rerum generibus.

Ad hanc quaestionem S. Thomas in pri-
ma parte, quaestione prima, respondet :
Theologia seu sacra doctrina est una sci-
entia. Unitas namque habitus ac potentiee
est pensanda secundum formalem unita-
tem objecti, id est secundum propriam
rationem secundum quam habitus seu sci-
entia, vel potentia, respicit ipsum obje-
ctum. Omnia autem quae in sacra doctrina

C traduntur, considerantur in ea secundum
eamdem rationem, videlicet prout sunt
divinitus revelata. Et quamvis talium quae-
dam spectent ad Deum, quaedam ad crea-
turas, non tamen scientiae unitas impedi-
tur : quoniam sacra doctrina principaliter
et directe ac per se, est de Deo; de crea-
turis autem, secundum quod ordinatio-
nem et comparationem habent ad Deum,
qui est omnium ultimus finis. Hinc conslat
quod scientia ista est quaedam impressio
divinae et increatae scientiae, quae una et

D simplex exsistens, omnia intuetur : sic
et ista est proportionabiliter simplex et
una, ac omnium suo modo cognoscitiva.
Haec Thomas.

Cui concordat Richardus : Theologia,
inquiens, est una scientia, quia ut patet
ex quarto Metaphysicae, illa scientia est
una, in qua cuncta quae determinantur,
considerantur secundum aliquam compa-
rationem ad aliquid unum : sed omnia
quae determinantur in scientia, aut sunt
principia, aut habent habitudinem quam-

QILESTIONES PRjEVLE LIBRIS SENTENTIARDM.

QD.EST. III

dam ad ea, quoniam tota scientia in prin- A
cipiis virtualiter est consistens. Ergo quum
in principiis prfedicatum referatur ad sub-
jectum principiorum (praedicatum enim
comparationem habet ad subjectum), se-
quitur quod omnia quae determinantur in
scientia, considerantur secundum aliquam
habitudinem ad subjectum principiorum.
Ula ergo scientia in cujus principiis est
unum et idem subjectum, est una. Sed
in principiis sacree Scripturse, qua3 sunt
articuli fidei, est unum et idem subje-
ctum, videlicet Deus. Quod patet, quia si B
de quolibet articulo fidei formes enuntia-
tionem, Deus erit subjectum in qualibet :
ut si de isto articulo, Carnis resurrectio-
nem, formes enuntiationem, dices sic :
Deus resuscitabit homines; similiter, si de
isto, Gredo in Deum Patrem omnipoten-
tem, factorem cceli et terrse, sic dices :
Deus Pater omnipotens est creator, etc.
Heec Richardus.

Amplius, qualiter sit unum theologiee
genus scibile seu subjectum, et qualiter
theologia sit una scientia, declarat Petrus, G
dicendo : Genus dicitur unum duplici-
ter. Primo, unitate univocationis, quando
sequaliter pradicatur de pluribus, ut ani-
mal de equo et asino. Secundo, analogice,
quando non aequaliter praedicatur, sed per
reductionem ad aliquid unum. Quod con-
tingit dupliciter. Primo, sicut ad subje-
ctum, ut sanum de urina et medicina
per comparationem ad sanitatem anima-
lis, quod est subjectum sanitatis susce-
ptivum. Secundo, sicut ad causam. Et hoc
dupliciter. Primo sic, quod illud dicitur D
de causa et causatis per parlicipationem,
tamen insequaliter, quia de causa prius
ac principalius, ut ens de substantia et
accidente. Secundo sic, quod dicitur de
causa per essentiam, et de causatis per
participationem, ut ens de Deo et crea-
turis. Quoties autem genus dicitur unum,
potest et scientia dici una. Quum ergo
theologia agat de rebus divinis, divinitas
vero in Deo sit per essentiam, in aliis per
quamdam participationem seu imitatio-

nem ; scientia ista est una ultimo modo
unitatis praetacto. Nam primo modo, sci-
entia naturalis de corpore mobili dicitur
una ; secundo modo, scientia medicinae,
quaa est scientia aegri et sani ; tertio mo-
do, metaphysica; quarto modo, theologia.
Hsec Petrus.

Postremo, de hac queestione scribit Al-
bertus, concordans cum Petro : Haec scien-
tia una est, non proportione ad unum quod
sit subjectum aliorum, sicut substantia
est subjectum accidentium ; sed proporti-
one ad unum quod est finis beatificans :
quia sic beatificabile considerabitur ut
participans unum illud ; et dispositiones
beatificantes, ut removentes a contrario ;
atque res hujus mundi, ut adjuvantes et
adminiculantes ad adipiscendum finem,
ut patet in Httera ex verbis Augustini.

Verum his objicit iEgidius, quia illa
scientia est una unitate analogiae, cujus
subjectum est analogum ; Deus autem ana-
logum non est. Arguit quoque JSgidius
contra positionem Thomse, quia ut sibi
videtur, positio illa includit petitionem
principii. Hoc enim preesupponit, quod
incumbit probandum, videlicet quod om-
nia considerantur in theologia sub una
ratione formali. Hinc ait JEgidius : Species
per quas cognoscit homo, differunt a spe-
ciebus per quas cognoscunt substantiae se-
paratae : quia a sensibilibus et phanta-
smatibus sunt abstractee, et ducunt solum
in cognitionem rei universalis directe :
sicut per speciem intelligibilem hominis
non cognoscimus ea quae conveniunt So-
crati ut est certa persona; nec per spe-
ciem animalis cognoscimus ea quae com-
petunt homini ut est homo. Substantise
autem separatee, per species universales
cognoscunt omnia quse sub illo universali
continentur, nec indigent formis intelligi-
bilibus specierum ad cognoscendum eas
distincte. Et quia humana scientia sequi-
tur modum humanum, si habemus scien-
tiam communem, non superfluunt scientise
speciales. Et ideo, quia per metaphysi-
cam, quae considerat ens in eo quod ens,

QU.ESTIONES PRjEVI<E LIBRIS SENTENTIARUM. — QtLEST. III

non possumus cognoscere quae insunt cor- A
pori mobili in eo quod mobile, non su-
perfluit naturalis philosophia. Si vero per
scientiam metaphysicalem aut quamcum-
que aliam humanam, possemus scire quae
insunt subjectis singularium scientiarum
secundum rationem propriam et commu-
nem, non esset nisi scientia una humana
et secundum unum genus ; et quia ut
habitum est, per theologiam, quse sequitur
modum divinae et increatse Sapientiae, ha-
bens Deum pro principali objecto, pos-
sumus de singulis rebus considerare sub B
propria ratione in genere scientiarum in-
nitentium lumini divino, non debet esse
nisi una scientia theologica, quia super-
fluerent aliae. Sicque patet quod scientia
ista est una ex unitate objecti, et cur uni-
tas subjecti sufficit tantse diversitati. Haec
/Egidius.

Girca cujus verba videtur dicendum,
quod quamvis sint vera in se, quantum
ad hoc quod assignat idonee aliquem mo-
dum quo theologia est una scientia, non
tamen efficaciter reprobat aliorum posi- C
tiones. Nam et Deus in Scripturis valde
diversimode et quadam analogia dicitur
de diversis, puta de Deo vero, in quo est
deitas per essentiam, et de quibusdam
magnis et electis, in quantum divinee na-
turae proprietates aliquo modo partici-
Exod.vn,\. pant. Unde scriplum est in Exodo : Dixit
Dominus ad Moysen : Ecce constitui te
deum Pharaonis, et Aaron erit propheta
tuus. Praeterea S. Thomas assignando mo-
dum quo theologia est una ex ratione for-
mali objecti, non petit quod probandum D
est, quum addat modum quo est de Deo
principaliter, et de creaturis per habitudi-
nem et comparationem ad Deum, atque ut
sunt divinitus revelata. Sic quippe et fides
dicitur una, et etiam caritas : quae tamen
respiciunt Creatorem et creaturas, prout
suo loco pandetur. Videtur quoque Mgi-
dius incidere ea quee reprobat. Reprobat
enim quod aliqui dicunt theologiam esse
unam ex unitate luminis supernaturalis
divini, quo inspiratur ac revelatur : quod

et Thomas loco praeallegato sentire vide-
tur. Et tamen .Egidius ex hoc dicit theo-
logiam esse unam scientiam, quia sequi-
tur divinam et increatam Sapientiam, quae
per unam speciem et per unum lumen
multa revelat, et distincte cognosci facit.
Et hoc est quod sanctus Doctor affirmat,
qui ut tactum est, protestatur theologiam
esse quamdam divinae et increatae scien-
tiae impressionem : quod verum censetur.

Ad primum ergo dicendum, quod scien-
tiae secantur seu dividuntur sicut et res, id
est scibilia vel objecta : hoc est juxta
formalem distinctionem eorum, non se-
cundum materialem diversitatem. Sicque
de multis sub una formali ratione acce-
ptis, est una scientia. Hinc primo Poste-
riorum ait Philosophus : Una scientia est,
quae ex principiis in unius subjecti natura
unitis, considerat partes et passiones sub-
jecti illius. Sicque theologia ex principiis,
puta articulis fidei, habentibus Deum pro
objecto, considerat partes et passiones, id
est personas et proprietates divinas, ef-
fectus quoque operationesque Dei. — Ad
secundum, quod aeternorum et tempora-
lium est una scientia, non ut taliter dis-
tinctorum, sed prout unum sortitur habi-
tudinem quamdam ad aliud. Una quoque
scientia est principaliter de uno genere
scibili, et de aliis per comparationem ad
illud, seu ut sunt effectus illius, aut ali-
quo modo spectant ad ipsum. — Ad ter-
tium, quod inter Deum et creaturas non
est sequivocatio proprie dicta, sed magis
analogia. itCquivocorum etiam, ut talium,
non est una scientia, nec prout sunt di-
versa objecta, sed ut in aliquo communi-
cant : imo et contrariorum est una scien-
tia,in quantum unum est ratio cognoscendi
aliud, juxta Philosophum. — Ad quar-
tum, quod notitia diversarum historiarum
Scripturae ad unam pertinet theologicalem
scientiam, secundum quod in Scriptura
narrantur illae historiae : quia narrantur
in ea per relationem ad Deum, et prout
gesta illa sunt opera Dei, vel in eis de-

QUyESTIONES PR^EVIiE LIBRIS SENTENTIARUM.

QUiEST. IV

clarantur providentia, sapientia, omnipo- A teria theologiae.Quin et secundum glossam

tentia, misericordia, et justitia Dei. — Ad
quintum, quod illorum est una scientia
habitualis theologica, propter habitudinem
unius ad aliud. — Ad sextum, quod theo-
logia dicitur esse moralis, rationalis, et
naturalis, per respectum ad diversas ma-
terias de quibus tractat : quae tamen om-
nes ad unum theologiae subjectum habitu-
dinem sortiuntur. — Ad seplimum, quod
tam naturaliter de Deo scibilia, quam
supernaturaliter agnoscibilia de eodem, ad

quamdam super librum Psalmorum, Ghri-
stus sponsus et ejus sponsa, seu ut alii
dicunt, totus Ghristus, id est caput et ejus
membra, sunt theologiae subjectum. —
Sexto, de subjecto oportet praecognoscere
quid est, et quia est, ut dicitur primo
Posteriorum. Sed de Deo in hac vita co-
gnoscere non valemus quid est, ut divinus
Dionysius quinto Mysticae theologiae capi-
tulo, et Damascenus primo libro testantur.
— Septimo, quia singularium non est sci-

unum pertinent theologise subjectum,quod B entia : Deus autem est maxime singula-

est ipsemet.superdignissimus Deus.de quo

nihil certius quam quia est, et nihil in-

certius quam quid est. — Ad octavum,

quod sicut liber Sententiarum est unus

liber totalis, et omnes libri Scripturae sunt

unus integer liber, qui Biblia nuncupatur;

sic in toto hoc libro una totalis et perfe-

cta theologica scientia continetur ac tradi-

tur. — Ad nonum, quod quatuor illi sensus

Scripturae ad eamdem pertinent theolo-

giam, quemadmodum ad eumdem sensum

ris. — Octavo, subjecto scientiae competit
habere principium, et partes, et passio-
nes : quorum nullum competit simplicis-
simo et impassibili Deo.
In oppositum est communis doctrina.

De hac qusestione opiniones sunt variae,
quffi partim concordantur per responsio-
nem Thomae hoc loco dicentis : Subjectum
scientiae habet ad minus tres comparatio-
nes. Prima est, quod quaecumque traduntur

pertinent, album, nigrum, aliique colores. C in scientia, continentur sub subjecto. Hanc

conditionem subjecti quidam consideran-
tes, posuerunt res et signa esse subjectum
hujus scientiae; quidam vero totum Chri-
stum, ut tactum est, seu Sponsum et Spon-
sam, ut Cassiodorus : quoniam quidquid
in ista scientia traditur, ad ista reduci vi-
detur. Secunda comparatio seu conditio
subjecti est, quod ejus cognitio in scientia
principaliter intenditur : et quia scientia
haec principaliter tendit ad Dei cognitio-
nem, posuerunt aliqui Deum scientiae hu-

QU.ESTIO IV

OUarto quaeritur, An Deus sit theo-
logiae subjectum.

Videtur quod non. Primo, quia subjecti
est subjici : quod Deo non competit, quum
sit purus actus; atque ut ait Boetius, for-
ma simplex non potest esse subjectum.

Secundo, quia subjectum est materia D jus subjectum. Tertia conditio est, quod

circa quam ; Deus autem non est materia.
— Tertio, quia theologia pro majori parte
est de rebus creatis. — Quarto, quia se-
cundum Augustinum, tota Scriptura est
de rebus et signis ; ergo res et signa sunt
theologiae subjectum. — ■ Quinto, quia ut
ait Hugo, opera restaurationis sunt theo-
logiae materia. Ait namque libro de Sa-
cramentis : Opera primae conditionis seu
creationis, sunt aliarum scientiarum ma-
teriae ; opera vero restaurationis, sunt ma-

per subjectum suum distinguitur scientia
a scientiis ceteris. Atque ex hac conside-
ratione dixerunt quidam, credibile esse
scientiae hujus subjectum (haec enim sci-
entia per hoc ab aliis differt, quod ex
inspiratione habetur, et secundum fidei
inspirationem procedit) ; alii, opera re-
staurationis, quoniam tota scientia ista ad
consequendum restaurationis effectum or-
dinatur. Porro, si volumus invenire sub-
jectum quod haec omnia comprehendat,

QU.ESTIONES PR/EVI/E LIBRIS SENTENTIARUM. — QU«ST. IV

possumus dicere, quod ens divinum co- A
gnoscibile per inspirationem, sit scientiae
liujus subjectum.Omnia namque quae con-
siderantur in ea, sunt vel Deus, aut ea
quae ex Deo et ad Deum sunt, in quantum
hujusmodi : sicut et medicus considerat
signa et causas sanitatis, et multa hujus-
modi, in quantum sunt sana, id est ad
sanitatem aliquo modo relata. Hinc quan-
to quid magis ad veram Deitatis rationem
accedit, tanto principalius in scientia ista
consideratur. Haec Thomas in Scripto su-
per primum. B

Verumtamen in prima parte SummaB,
quaestione prima, ad quaestionem hanc ila
respondet : Subjectum hujus doctrinae est
Deus, quoniam universa quae consideran-
tur in ipsa, sunt Deus, vel aliquo modo
referuntur ad ipsum, tanquam ad primum
principium ac ultimum finem. Unde sicut
se habet objectum ad habitum sive po-
tentiam, sic so habet subjectum ad scion-
tiam. Ideo, sicut illud est objectum po-
tentiae, sub cujus ratione omnia sub po-
tentia cadunt (ut homo, lignum, lapis, C
referuntur ad visum sub ratione colorati :
propter quod coloratum est visus obje-
ctum); sic, quoniam omnia quse in sacra
considerantur Scriptura, cadunt sub con-
sideratione theologi in ordine ad Deum,
ideo Deus est theologiae subjectum. Haec
Thomas.

Praeterea, Petrus circa hujus quaestionis
solutionem tres narrat opiniones : Quidam
(inquiens) dicunt, quod de subjecto theo-
logiae est loqui tripliciter, secundum tria
quae sunt in unoquoque ente completo, D
videlicet quoad substantiam, virtutem, et
operationem. Primo modo,subjectum theo-
logiae est Deus; secundo modo, Ghristus,
i Cor. i,i8. qui est virtus Dei Patris; tertio modo, ope-
ra restaurationis facta per Christum. De
operibus vero creationis agitur in Scri-
pturis per accidens, ut manifestius pateant
opera restaurationis. — Alii dicunt, quod
aliquid dicitur alicujus scientiae subje-
ctum tripliciter. Primo, id ad quod om-
nia reducuntur in illa scientia sicut ad

principium radicale; secundo, id ad quod
omnia reducuntur tanquam ad principi-
um integrale; tertio, id ad quod referuntur
ut ad principium universale. Primo modo,
subjectum in geometria potest dici pun-
ctus, a quo fluit tota natura quantitatis
continuae ; secundo modo, corpus quan-
titatis*, in quo omne genus dimensionis "quantita-
includitur; tertio modo, quantitas conli- '""""
nua immobilis, quae de qualibet figura-
rum specie praedicatur. Primo modo, Deus
est theologiae subjectum ; secundo modo,
Christus ; tertio modo, ens divinum. —
Tertii asserunt subjectum scientiae dici
dupliciter. Primo, stricte ac proprie : quod
dicitur subjectum intentionis; de quo in
scientia principaliter agitur, et ad quod
cetera reducuntur, et sub cujus ratione
aliquo modo continentur; per quod et sci-
entia ab aliis distinguitur, et de quo etiam
intitulatur. Secundo, large et communi-
ter : quod dicitur subjectum exsecutionis,
scilicet omne illud de quo in scientia tra-
ctatur. Verbi gratia, artis domificativae
subjectum intentionis, est domus ; subje-
ctum vero exsecutionis, est materia circa
quam operatur. Primo modo, Deus est sub-
jectum theologiae; secundo modo, omnes
res divinae, secundum quod esse divinum
participant. — Haec Petrus, qui et huic
ultimae positioni seu distinctioni magis
consentit.

Insuper, Richardus circa haec scribit :
Subjectum in hac scientia est Deus, quam-
vis scientia ista principalius consideret de
Deo id quod per naturalem rationem in-
vestigari et cognosci non valet de eo. Ut
enim patet primo Posteriorum, illud est
subjectum scientiae, cujus proprietates per
se considerat ipsa scientia. Sed Scriptura
considerat Dei proprietates et operationes.
Agitur enim in Scriptura de Deo secun-
dum rationem suae naturalis perfectionis,
et in quantum ejus perfectio relucet in
operibus conditionis, et administrationis
seu gubernationis, et restaurationis, et san-
ctificationis, et retributionis. Ad quae sex
possunt reduci omnia quae considerantur

QILESTIONES PR-EVI.E LIBRIS SENTENTIARUM. — QO.EST. IV

in sacra Scriptura : quia intra divinam A tem, quum sit specialis scientia principa-

perfectionem comprehenduntur attributa
divinae essentiae, personarumque emana-
tiones et earum proprietates. In operibus
conditionis comprehenduntur creatio, cre-
atorum distinctio, et distinctorum ordina-
tio. In operibus restaurationis etiam multa
comprehenduntur : quia praefigurata fuit
restauratio in institutione veteris legis ac
veterum sacramentorum, initiata in Filii
Dei incarnatione, promota in novae legis
datione, completa in Christi passione, ma-

liter intendens de Deo, habet pro objecto
Deum sub speciali aliqua ratione, quae
potest esse in quantum est principium
nostrae restaurationis ac consummatio no-
strae glorificationis.Hinc positio dicentium
quod Deus est subjectum in theologia,
magis accedit ad propriam rationem sub-
jecti, non tamen sufficienter assignat sub-
jectum : quia nunquam assignatur subje-
ctum aliquod in scientia, nisi sub aliqua
ratione; aliter esset confusio in scientiis,

nifestata paucis hominibus in resurrectio- B quum plures scientiae determinent de eo-

ne, atque aliquibus angelis in ascensione,
et toti mundo in Evangelii per discipulos
praedicatione. In operibus quoque sancti-
ficationis, intelligo virtutum infusionem,
et sacramentorum novae legis susceptio-
nem. In operibus retributionis intelligitur
tanquam praevia extremi judicii examina-
tio, et reproborum damnatio, et principa-
liter electorum glorificatio. Sicque osten-
sum est, quomodo omnia quae in sacra
continentur Scriptura, aut spectant ad Dei

dem. Ideo, quamvis Deus sit principaliter
intentus in theologia, et sub ratione ipsius
alia inducuntur in ea, non tamen suffi-
cit dicere quod Deus sit subjectum in ea,
nisi addatur ei aliqua specialis ratio, ut
principium nostrae restaurationis et con-
summatio nostrce glorificationis : quia sub
illa ratione subjectum principaliter con-
sideratur in scientia, sub qua ejus cognitio
principaliter intenditur in eadem : sed in
theologia principaliter intendimus Deum

intrinsecam perfectionem, aut ad suae per- G cognoscere ut nostrum restauratorem et

fectionis refulgentiam per operationum

ejus multiplicitatem : quia per quamdam

appropriationem potentia maxime relucet

in creatione, sapientia in administratione,

misericordia in restauratione et sanctifi-

catione, justitia in reproborum damnatio-

ne, bonitatis affluentia in electorum glori-

ficatione. Idem sic probo : Tota scientia

virtualiter est in principiis ; sed articuli

fidei sunt principia hujus scientiee : ergo

tota scientia ista virtualiter est in articulis

glorificatorem. — Haec ^Egidius. Ex cujus
verbis accipitur,quod secundum eum Deus
est subjectum in theologia, in quantum
salvator et glorificator. Quod ab aliqui-
bus, ut tangetur inferius, improbatur.

Porro Doctor irrefragabilis, Alexander,
de his compendiosissime ait : Theologia
est scientia de divina substantia cogno-
sconda per Christum in opere reparatio-
nis, sic quod materia de qua divinae Scri-
pturae secundum rationem operationis, est

fidei. Quod ergo est subjectum articulo- D opus reparationis humani generis; mate-

rum, est subjectum hujus scientiae : Deus
autem est subjectum articulorum, ut pa-
tuit in praecedentibus. Haec Richardus.

Porro iEgidius de his scribit prolixe,
inter cetera dicens : Theologia et meta-
physica sunt de Deo non sub eadem ratio-
ne. Sed metaphysica quum sit communis
scientia, utpote habens pro objecto ens
secundum quod ens, ideo tractat de Deo
sub modo communi, secundum quod ens
et universalis entium causa. Theologia au-

ria vero secundum rationem virtutis, est
Christus ; materia autem secundum ratio-
nem essentiae, est Deus seu divina sub-
stantia, prout istud supra in verbis Petri
de Tarantasia dictum est plenius. Materia
vero circa quam ipsius Scripturae, est res
et signa. Haec Alexander.

At vero Scotus circa haec loquitur, quod
theologiae in se et secundum se conside-
ratae, et prout est in mente divina, obje-
ctum est Deus sub ratione deitatis. Obje-

QU^ESTIONES PR.EVLE LIBRIS SENTENTIARUM.

QU.EST. IV

ctum vero theologiae prout in nobis est, A
dicit esse Deum secundum rationem entis
infiniti : quia infinitas est prima ratio seu
proprietas intrinseca quam de Deo (ut
ait) concipimus. Sic enim in sententia
dicit : Theologia nostra est de eisdem de
quibus theologia in se ; et quoad hoc,
posset ei pro objecto assignari Deus sub
ratione deitatis. Sed quia conceptus Dei
proprius et perfectus non potest appre-
hendi a nobis in vita hac, quoniam quid-
quid de ipso intelligimus, per phantasma-
ta capimus ; idcirco subjectum hoc, Deus, B
licet contineat virtualiter in se omnes
theologicas veritates, non tamen ut nobis
notas ; nec ipse ut sic, a nobis cognosci-
tur. Quapropter, quum conceptus perfe-
ctissimus post conceptum deitatis, sit en-
tis infiniti conceptus (quia infinitas est
modus intrinsecus deitatis), et iste conce-
ptus queat haberi a nobis in statu praesen-
ti, quoniam infinitatem Aristoteles probat
de primo motore, octavo Physicorum, at-
que de prima causa, duodecimo Metaphy-
sicae : hinc attribuimus enti infinito, con- G
tinere veritates hujus scientise ut nobis
notas, et ut est faciens evidentiam veri-
tatis ut in nobis.

Insuper, sicut Scotus tangit, et ejus se-
quaces clarius dicunt, Deus cognosci qua-
drupliciter potest, sicut et homo. Potest
enim homo secundum quidditativam su-
am rationem cognosci, videlicet in quan-
tum animal rationale; secundo, in com-
muni, in quantum animal ; tertio, per
accidens, secundum quod animal man-
suetum, sociale, civile ; quarto, respectu D
aliorum, videlicet animal dignissimum.
Proportionabiliter potest Deus cognosci :
primo, secundum rationem deitatis, ut haec
natura; secundo, in communi, ut ens di-
vinum; tertio, quasi per accidens, in quan-
tum justus et sapiens ; quarto, per re-
spectum ad extra, in quantum causa et
gubernator. Quidam ergo dixerunt, quod
Deus primo modo est theologiae subje-
ctum, ut patuit. Alii, quod secundo modo,
in quantum ens infinitum : sicut Henricus

T. 19.

de Gandavo in Summa; cui ut tactum est,
videtur consentire Scotus. Tertii, quod ter-
tio modo, puta ut bonus : quemadmo-
dum Guerro. Quarti, quod quarto modo,
utpote ut salvator et glorificator : sicut
.Egidius.

Contra cujus positionem sic arguit Sco-
tus : Quia respectus est ens rationis, quum
ergo formalitas habitus sumatur a forma-
litate objecti, theologia hoc modo esset
habitus atque scientia rationis, ut logica.
Secundo, quia conceptus essentiee et re-
spectus ad extra, non faciunt unum con-
ceptum per se, sed per accidens : sed
nulla scientia prima seu non subalternata,
habet conceptum per accidens pro primo
objecto, quoniam sola scientia subalter-
nata est talis. Ergo essentia cum respectu
non facit unum subjectum. Tertio, quia
respectus absolutus, est prior respectivo
respectu. Si ergo theologia esset de Deo
sub respectu, esset alia prior de Deo ab-
solute.

Girca haec verba Scoti multa possent
induci. Et qui vellet tenere iEgidium, di-
cere posset, quod quamvis respectus seu
relatio Dei ad extra, sit ens rationis, ta-
men in creaturis correspondet ei realis
relatio, et in reali actione fundatur. Sal-
vator enim et glorificator reale quid di-
cunt, non ens rationis dumtaxat. Idcirco
de Deo ut salvatore et glorificatore, potest
esse realis scientia. — Insuper mirum vi-
detur, quod Doctor ille subtilis affirmat
Deum sub ratione entis infiniti potius esse
objectum nostrae theologise, quam sub ra-
tione deitatis, quum prima facie, imo et
cunctis communiter, certius sit Deum es-
se, et quod ipse sit summa essentia seu
natura, quam quod ipse sit infinitus. Imo
multi boni simplicesque fideles, interro-
gati an Deus sit summa substantia, prima
veritas, pura bonitas, et utrum sit sapiens,
omnipotens et perfectus, protinus indubie
responderent quod imo; si vero interro-
garentur an Deus sit infinitus, forsan ne-
scirent quid responderent : quia ignorant
qualiter Deus dicatur et sit infinitus. De-

QUZESTIONES PR2EVI.E LIBRIS SENTENTIARUM. — QU2EST. IV

nique,sicut Dei conceptus proprius et per- A
fectus non potest a nobis haberi in statu
isto, quia per phantasmata intelligimus,
ita nec conceptus entis infiniti : imo in-
finitum secundum quod tale, est incom-
prehensibile, praesertim infinitum perfe-
ctionaliter, actualiter atque formaliter. Pro-
pter quod supergloriosissimus Deus sibi
soli perfecte comprehensibilis perhibetur.

Hinc inter omnes positiones praehabitas
de objecto theologiae, rationabilior esse
videtur positio Thomae in prima parto
Summee suae, et Richardi hoc loco. Ve- B
rumtamen, absque eorum aliorumque de-
rogatione, apparet quod Deus sub ratione
perfecti aptissime dicatur theologiee obje-
ctum, sumendo perfectum in Deo secun-
dum quod ipse est in se ipso absolute
perfectus in sua natura, tam in emana-
tione et operatione ad intra, quam in
emanatione ad extra, hoc est tam in ope-
ribus naturae, quam gratiae et gloriae. Nem-
pe de his tota tractat theologia. Siquidem
et effectus divinae providentiae atque justi-
tiae spectant seu reducuntur ad ista. G

Ad praetactas autem opiniones de theo-
logiae subjecto, possunt aliorum opiniones
reduci. Durandus quippe dicit Deum esse
subjectum theologiee sub ratione salvato-
ris. Et si intelligat Deum dici salvatorem,
non solum quia liberavit a peccatis, et a
jugo diaboli ac poenis inferni, sed etiam
quia gratiam gloriamque largitur, coin-
cidit ista opinio cum positione /Egidii.

Albertus vero ad hanc quaestionem re-
spondet : Subjectum scientiae multipliciter
dicitur, scilicet generaliter et specialiter. D
Generaliter, sic omne illud dicitur esse
subjectum vel pars subjecti, de quo tra-
ctatur in scientia : et sic res et signa sunt
subjectum hujus scientiae; non tamen ab-
solute ut res et signa, sed in quantum
aliquo modo faciunt ad beatitudinis par-
ticipationem. Quod notat Augustinus, di-
cendo : ln rebus id considerandum est,
quod aliae sunt quibus fruendum, etc. Alio
modo dicitur subjectum specialiter, circa
quod negotiatur scientia probando de ipso

proprietates et differentias per propria si-
bi principia. Sicque quidam antiqui di-
xerunt, quod credibile generaliter acce-
ptum, est subjectum theologiae. Voco autem
credibile generaliter acceptum, tam prae-
ambulum articulo fidei (sicut Deum esse
veracem, Scripturam esse a Spiritu San-
cto) quam ipsos articulos; et etiam illud
quod sequitur ad duo illa ex parte bono-
rum morum, ut fornicationem esse pec-
catum mortale. De istis enim probatur
omne quod in sacra probatur Scriptura.
Specialissime vero id dicitur esse subje-
ctum, quod est dignius inter considerata
in ipsa scientia. Sicque subjectum scien-
tiae hujus est Deus, a quo etiam denomi-
natur : non tamen prout Deus sumitur
absolute, sed secundum quod est Alpha aPoc. i,s.
et Omega, principium et finis. Quia sic ea
quae sunt ab ipso, considerantur in ista
scientia ut principiata ab ipso : quae re-
praesentant indicia sui factoris, quoniam
teste Augustino, omnia clamant : Ipse fecit Ps.xc.x, 3.
nos, et non ipsi nos. Sed secundum quod
ipse est finis, sic considerantur per ipsum
ordinata ad illuin finem ; dispositiones
quoque ordinantes ad finem, sicut virtu-
tes, dona et sacramenta.

Ad argumenta dicendum. Et primo ad
primum, quod Deo, qui est purus actus
et simplicissima forma, non competit re-
aliter subjici aut accidenti substerni ; sed
actibus considerationum subjici dicitur, in
quantum de eo sunt vel circa ipsum ver-
santur : quod non ponit aliquam altera-
tionem, impressionem aut mutationem in
Deo. — Ad secundum, quod Deus non est
materia ex qua seu in qua, sed bene de
qua et circa quam ; et nec nomen nec ra-
tio materiae convenit ei, nisi per transum-
ptionem et similitudinem quamdam. —
Ad tertium, quod theologia pro majori
parte quantitatis molis, non virtutis et
principalitatis, est de rebus creatis, to-
tumque illud ad Creatoris notitiam ordi-
natur. — Ad quartum et quintum patet
ex dictis responsio. — Ad sextum, quod

QUtESTIONES PR.EVI.E LIBRIS SENTENTIARUM. — QU.EST. V

de subjecto oportet scire quid importetur
per nomen, non quid essentialiter sit, et
quse sint proprietates ipsius. — Ad septi-
mum, quod de singularibus non est scien-
tia, propter eorum variabilitatem. Quum
ergo Deus sit summae et infinitae invaria-
bilitatis, sua singularitas non impedit de
eo esse scientiam. Ipse quoque est uni-
versale in causando et formando, et om-
nium generalis ultimus et invariabilis fi-
nis. — Ad octavum, quod Deo non competit
habere principium effectivum, nec pas-
siones corporales, sed bene principia co-
gnoscendi, et communiora quae sunt prin-
cipia quoad nos.

QU^STIO V

OUinto quaeritur, An necessarium fu-
erit generi humano tradi hanc
supernaturalem doctrinam prseter
et ultra naturales scientias.

Videtur primo quod non, quoniam sa-
pientia Dei attingit a fine usque in finem
fortiter, cuncta disponens suaviter. Quo-
circa dicunt expositores, quod increata
Sapientia dicitur universa suaviter dispo-
nere, quoniam regit omnia, cunctisque
influit secundum naturalem inclinationem
et dispositionem eorum, quod eis natura-
liter appetibile est et suave. Ergo et ho-
minem dirigit ad salutem per naturalia,
non per supernaturalia media. — Secun-
do.sapientis est,unicuique dare et influere
ac documenta proponere juxta suam ca-
pacitatem, ut Seneca Tulliusque testantur.
Non ergo expediens fuit homini superna-
turalia et incomprehensibilia tradere ad
cognoscendum et tenendum. — Tertio,quia
ex incomprehensibilitate talium, multi re-
trahuntur ab evangelica lege et eam de-
struere moliuntur : sicque impedit magis
quam conferat ad salutem. — Quarto, na-
tura non deficit in necessariis, secundum
Philosophum. Ergo naturae humanae per
naturalia satis providit de necessariis ut

A salvetur : praesertim quia et irrationabi-
libus satis providit de necessariis ad con-
sequendum proprium finem. Unde in libro
de Coelo et mundo ait Philosophus : Si
astris inesset vis progressiva, quum na-
tura non dederit eis ad progrediendum
organa apta, deficeret in necessariis. —
Quinto, philosophia, secundum Algazelem
in libro de Quinque essentiis, non est nisi
ordo animee : ergo sufficit animam ordi-
nare atque dirigere ad salutem. — Sexto,
Plotinus Platonicus super Somnum Scipio-

B nis, tractat de virtutibus excellentissimis,
seu de virtutibus secundum gradum per-
fectum, quas vocat virtutes purgati animi :
quas et Aristoteles in Ethicis appellat
heroicas. Si ergo per naturalem rationem,
studium et exercitium, potest homo fieri
tam virtuosus, perfectus, divinus, ut illi
affirmant, non videtur supernaturalibus
donis egere. — Septimo, secundum Sene-
cam, philosophia est rerum divinarum et
humanarum cognitio. Non ergo requiritur
alia. — Octavo, secundum Ciceronem se-

C cundo de Tusculanis quaestionibus libro,
philosophia medetur animis, inanes sol-
licitudines detrahit, a cupiditatibus libe-
rat, pellit timores : ergo sufficit contra
vitia universa, praesertim quum secundum
Augustinum super illud Psalmi, Incensa ^s.umx,
igni et suffossa, omne peccatum sit ex 17,
amore male inflammante, aut ex timore
male humiliante. — Nono, quidquid con-
tinetur sub formali ratione objecti, po-
test a potentia apprehensiva objecti illius
cognosci : sicut quidquid continetur sub

D colorato, potest percipi visu. Sed pri-
mum objectum intellectus nostri, secun-
dum Avicennam primo Metaphysicae suae,
est ens. Ergo quidquid continetur sub
ente, et quod vere est ens, potest ab in-
tellectu nostro naturaliter apprehendi. Sic-
que nulla alia quam naturali indigemus
scientia.

In contrarium est quod ad Hebraeos ait
Apostolus : Sine fide impossibile est Deo mbr.xi,s.
placere; atque ad Timotheum : Omnis scri- nrtm.m,
ptura divinitus inspirata, utilis est ad do-

QUjESTIONES PRJEVLE LIBRIS SENTENTIARUM. — QUvEST. V

Baruch 111
31.

cendum, ad arguendum. Et item quod ait A jusmodi rebus divinis, hominibus exhi
Non est qui possit scire viam

Baruch
ejus.

II Cor. x,

Ad hanc quaestionem respondet diffuse
Guillelmus Parisiensis in libro de Fide et
legibus, inter cetera dicens, quod Creator
omnipotens requirit a rationali creatura,
ut ipsa se suo Creatori perfecte subjiciat,
mactet, sacrificet, redigendo intellectum
naturalem ac proprium in captivitatem,
in obsequium Christi : quod fit per hoc,

beri. Haec Thomas.

Qui eodem libro consequenter decla-
rat, quod et ea quae naturalem rationem
prorsus excedunt, oportuit hominibus ad
credendum proponi, quoniam homo ad
supernaturalia ordinatur, et ad superna-
turalem beatitudinem est creatus : ad
quam nec pertingere, nec eam appetere,
neque ad eam conari posset, nisi aliquo
modo innotesceret ei. Et istud praecipue
religioni competit christianse, quae singu-

quod intuitu divinae auctoritatis praebet B lariter bona spiritualia et aeterna promit-

firmum assensum his quae nequaquam
comprehendere valet ; quod ei etiam val-
de meritorium est. Haec Guillelmus.

Denique Thomas, primo libro Summae
contra gentiles, primo ostendit, quod etiam
valde expediens sit, ut ea quoque quae
naturali ratione queunt cognosci, creden-
da tradantur hominibus : quia si talia
solummodo relinquerentur hominibus in-
quirenda, triplex inconveniens sequere-
tur. Primum, quod paucis hominibus in-

tit. Porro lex vetus, quae temporalia pro-
missa habebat, pauca rationem excedentia
proponebat. Sic et philosophis cura fuit,
ut homines a sensibilium delectationibus
ad honestatem perducerent, ostendendo
esse alia bona his meliora, quorum gustu
multo suavius, qui vacant activis vel con-
templativis virtutibus,delectantur. Expedit
etiam istud ad repressionem praesumptio-
nis quorumdam, qui tantum de suo prae-
sumunt ingenio, ut totam rerum naturam

esset talium vera cognitio, eo quod plurimi C se reputent suo intellectu posse metiri,

a talium studiosa inquisitione impedian-
tur vel hebetudine intellectus, vel occu-
patione externa circa necessaria vitae, vel
pigritia, seu occupatione iniqua. Secun-
dum inconveniens est, quod illi qui ad
talium divinorum cognitionem propria in-
quisitione, vel aliorum informatione, per-
tingerent, non nisi laboriose et tarde per-
venirent ad eam,quum multa praeexigantur
ad talia intelligenda. Tertium est, quod
eorum cognitioni frequenter errores et du-

putantes verum esse quidquid eis videtur,
et falsum quidquid eis non videtur. Iterum
expedit istud ad reprobandum eorum erro-
rem qui dixerunt hominem mortalem non
nisi mortalia et huniana debere sapere
et curare : quorum unus fuit Simonides,
contra quem decimo Ethicorum docet Phi-
losophus, quod homo debet se pro viribus
ad immortalia et divina erigere. Undecimo
quoque de Animalibus, ait : Quod quam-
vis parum sit quod de substantiis su-

bietas miscerentur, ex intellectus debili- D perioribus percipimus, magis tamen hoc

tate et phantasmatum admixtione, sicut
videmus philosophis contigisse. Sicque sim-
plices videntes inter majores et doctio-
res esse opinionum diversitates, ambige-
rent cui potius assentirent. Inter multa
quoque vera quae demonstrantur, misce-
tur aliquando aliquid falsi, quod non nisi
probabiliter aut sophistica ratione asseri-
tur, quae interdum demonstratio reputa-
tur. Idcirco oportuit per viam fidei, fixam
certitudinem et puram veritatem de hu-

modicum est amatum et optatum omni
cognitione quam de inferioribus habemus
substantiis. Sic et in secundo de Coelo et
mundo, testatur, quod quum de corpori-
bus coelestibus quaestiones poterunt solvi
parva ac topica solutione, contingit audi-
tori ut vehemens sit gaudium ejus. — Ex
quibus omnibus constat, quod de rebus
nobilissimis quantumcumque imperfecta
cognitio,magnam perfectionem animae con-
fert. Ideo, quamvis ea quae supra rati-

QU/ESTIONES PR.EVLE LIBRIS SENTENTIARUM. — QU.EST. V

onem sunt, ratio humana pleno capere A
nequeat, tamen multum perfectionis ei
acquiritur, si ea saltem qualitercumque
teneat fide. Haec Thomas.

Qui et in prima parte Summae suae et
in Scripto primi, super his tractat, dicens
in Scripto : Omnes qui recte senserunt,
posuerunt finem vitae humanae Dei con-
templationem. Contemplatio autem Dei est
duplex. Una per creaturas : quae est im-
perfecta, quoniam creatura est effectus
non proportionatus Creatori, sed distans
ab eo in infinitum. Idcirco ducit in cogni- B
tionem Dei imperfecte : in qua Philoso-
phus felicitatem contemplativam consti-
tuit, quae tamen felicitas est viee; atque
ad hanc ordinatur tota cognitio philoso-
phica, ex rationibus et considerationibus
creaturarum procedens. Alia est contem-
platio Dei qua immediate videtur per su-
am essentiam : quae contemplatio est perfe-
cta, et habetur in patria, estque possibilis
homihi secundum fidei suppositionem. Un-
de oportet ut ea quse sunt ad finem, pro-
portionentur fini ; sicque homo in statu C
viae ad illam beatitudinem manuducatur
per cognitionem non ex creaturis sum-
ptam, sed ex divino lumine inspiratam.
Et haec est doctrina theologiae, cujus est
omnibus aliis scientiis imperare, et eis in
suum obsequium uti. Haec Thomas.

Et idem Richardus, addens quod theo-
logica ista supernaturalis cognitio, effi-
cacius accendit affectum nostrum divino
amore : quoniam plenius docet nos de
caritate, pietate et liberalitate Dei ad nos,
et de beneficiis ac promissis ipsius ; et D
quod philosophi quantumcumque excel-
lentis ingenii, qui non fuerunt superna-
turaliter illuminati,nunquam cognoverunt
nec posuerunt beatitudinem veram et ple-
nam. Quo signo constat, quod cognitio illi-
us beatitudinis est homini supernaturalis.

Porro /Egidius tangit tres causas utili-
tatis seu necessitatis hujus supernaturalis
theologiae, quas Thomas assignat. Dicit ta-
men, quod in istis causis tribus solum
consideratur id quod est per accidens, et

dimittitur quod est per se. Nam quaestio
est de ipsa theologia in se, an superflua
sit, vel necessaria ; et non est quaestio de
ipsa per comparationem ad nos, vel ad
tradentes scientiam. Idcirco (inquit) di-
cendum, quod theologia ista necessaria
est, non superflua, quoniam docet ea ad
quae cognoscenda aliae scientiae se non va-
lent extendere.

Ad quae verba iEgidii est dicendum,
quod S. Thomas de hac qusestione optime
scripsit, nec dimisit quod est per se : quia
ut patuit jam ex verbis ipsius, ipse ideo
scripsit, theoiogiam hanc nobis necessa-
riam esse, quia de supernaturali fine et
vera beatitudine, et de Deo, ipsa suffici-
enter nos instruit in hac vita, quod aliae
scientiae facere nequiverunt. Insuper, in
moralibus ac naturalibus necessarium di-
citur uno etiam praecipuo modo per re-
spectum ad finem : quemadmodum necesse
est hominem habere fidem et caritatem,
si consequetur salutem. Et hoc modo ne-
cessaria est homini theologia. Alio modo
simpliciter : ut hominem esse animal. Cau-
sa demum quam assignat /Egidius, non
videtur nisi unum et idem assignare cau-
sam sui ipsius. Quum enim theologia ista
dicatur supernaturalis scientia, et super-
naturalis scientia nuncupetur quae docet
quod naturalis ratio non attingit : dicere
quod ista scientia sit praeter naturales
scientias necessaria, quoniam docet ea ad
quae illae non extendunt se, est idem ex-
ponere per se ipsum. Ideoque adhuc re-
manet queestio, cur necessaria sit homini
talis scientia. Ad quod sanctus Doctor sa-
pienter respondit.

Praeterea, de his scribit Scotus : Omnes
Catholici conveniunt in hoc, quod aliqua
supernaturalis cognitio nobis necessaria
sit in via. Sed controversia est inter phi-
losophos et theologos : primo in hoc, quod
philosophi negant omnem supernaturalem
cognitionem, dicentes quod dignitas sit na-
turse, quod possit ex se perfectionem suam
acquirere. Sed intellectus potest acqui-
rere omnem cognitionem necessariam sibi

QILESTIONES PR/EVIyE LIBRIS SENTENTIARUM. — QU.EST. V

ex naturalibus. Et quod hoc sit intentio
Philosophi, primo apparet ex hoc quod
ait tertio de Anima : Intellectus agens est,
qui est omnia intelligibilia facere; et in-
tellectus possibilis, qui est omnia intelli-
gibilia fieri. Praeterea, sexto Metaphysicse
ait, quod tres sunt partes philosophiee,
metaphysica, physica, et mathematica :
quae secundum ipsum, dividunt omnem
speculativam scientiam in via possibilem.
Insuper, ratio quse potest intelligere prin-
cipium, potest naturaliter intelligere om-
nem conclusionem intentam et contentam
in illo principio : quia cognitio conclusio-
nis non dependet nisi ex cognitione prin-
cipii et deductione conclusionis a prin-
cipio; et ista deductio est evidens per dici
de omni vel de nullo. Sed nos naturaliter
cognoscimus prima principia, in quibus
virtualiter continentur omnes conclusio-
nes : ergo, etc. — In contrarium est, quod
necessaria nobis est cognitio ultimi finis
nostri supernaturalis, quem per nullum
actum nostrum naturalem intelligere pos-
sumus. Unde philosophi qui habuerunt
intellectum acutum, quando descenderunt
in singulari ad finem, vel fuerunt dubii
de fine, vel erraverunt. Philosophus nam-
que dixit cognitionem substantiarum se-
paratarum acquisitam esse felicitatem. Et
si intellexit quod fuit finis hujus vitse,
tamen dubius fuit an esset alia vita, ut
patet ex primo Ethicorum. Praeterea, no-
stra naturalis cognitio quam habemus de
substantiis separatis ac divinis, procedit
ex sensibilium agnitione effectuum. Et ta-
lis probatio vel inducit errorem, vel re-
linquit dubietatem. Nullus enim effectus
sensibilis probat Trinitatem : quia proba-
re per simile, est causa erroris, quum sit
major diversitas. Deus quoque omnia li-
bere causat : ideo arguens ex effectibus,
vel errabit, vel dubius erit, ut patet de
Philosopho, qui dixit Deum semper cau-
sare. Et sic ex motu coeli concludit an-
gelos movere perpetuo, et quod esse non
possent plures angeli quam orbes, nec
ccelum posse esse majus propter laborem

A angeli moventis, ut si apponatur una stel-
la. Sed ista sunt sophismata, idcirco sol-
vuntur. — Sciendum quoque quod poten-
tia passiva seu receptiva, potest uno modo
comparari ad formam quam recipit : et
sic non cadit circa eam distinctio natu-
ralitatis et supernaturalitatis, sed distin-
ctio quae est per naturale et violentum ac
neutrum. Si enim inclinetur ad recipien-
dum formam vel actionem, recipit natu-
raliter eam ; si autem inclinetur ad op-
positum, recipit violenter ; si vero nec

B inclinetur ad formam, nec ad ejus opposi-
tum, habet se neutro modo et indifferen-
ter. Sed si comparelur ad formam quam
recipit, ut recipit eam ab agente (et ita
comparetur ad agens aliquo modo), locum
habet ista distinctio, naturale et superna-
turale. Ideo, si potentia nata est recipere
actionem ab agente aut formam, recipit
formam seu actionem illam naturaliter ab
eo ; et si non nata est potentia illam re-
cipere, non naturaliter sed supernatura-
litef recipit eam. Itaque primo modo non

C est cognitio aliqua supernaturalis nec vi-
sio Dei, comparando videlicet potenliam
tantum ad formam. Unde comparando in-
tellectum ad movens naturaliter natum
movere ipsum, in via solum est cognitio
naturalis, quae causatur a phantasmate et
intellectu agente. Hsec Scotus.

In cujus verbis sunt duo contra quaa ob-
jici potest. Primum est, quod dicit secun-
dum Philosophum non esse plures angelos
seu substantias separatas quam orbes. Phi-
losophus namque duodecimo Metaphysi-

D cse, accipit numerum substantiarum illarum
secundum numerum ccelestium motuum,
non orbium : quamvis Avicenna, Algazel,
et alii quidam, computant illas secundum
orbium numerum. Secundum est, quod
dicit circa potentiam passivam et recepti-
vam por comparationem ad formam seu
actionem quam recipit, non habere Iocum
distinctionem naturalitatis et supernatu-
ralitatis. Quemadmodum enim potentia illa
naturaliter recipit formam et actionem
pure naturalem, in qua consistit sua na-

QUjESTIONES PR/EVl.E HBRIS SENTENTIARUM. — QU.EST. V

turalis perfectio : sic formam et aclionem A
supernaturalem, per quam perficitur su-
pra gradum, conditionem et modum suae
naturae, supernaturaliter recipit; nec idem
est modus recipiendi formam et habitum
naturalem et acquisitum, atque formam et
habitum supernaturalem infusum. Nec in-
clinatio mentis creatse ad supernaturalem
formam et habitum, naturalis, sed potius
supernaturalis censetur, hoc est, conve-
niens potentiae ultra et supra gradum ac
modum et limitem suae naturalis condi-
tionis, utpote per respectum ad finem B
supernaturalem. Imo, si naturalis consi-
steret, posset a causa naturali compleri
et actuari. Hinc visio Dei per speciem,
est omnino super naturam omnis mentis
creatse.

Postremo, Henricus in Summa sic ar-
guit. : Agens per instrumentum, non potest
habere actionem per illud quae instru-
mento illi repugnet; sed anima humana
utitur intellectu agente ut instrumento :
ergo non potest habere aliquam cognitio-
nem illi instrumento repugnantem. Sed G
per illud instrumentum nihil cognosci-
mus nisi quod a sensibilibus abstrahitur :
ergo per illud non possumus perfecte co-
gnoscere nisi sensibilia tantum, non im-
materialia. Ideo necessaria est alia scientia
supernaturalis.

Ad objecta dicendum. Et primo ad pri-
Sop.vni.i. mum, quod Deus disponit cuncta suaviter,
quantum in se est, et juxta congruentem
finem omnia gubernando ; habet tamen
specialem providentiam actuum humano- D
rum, quos dum supernaturaliter dirigit,
etiam convenienter ac dulciter agit hoc,
quoniam per supernaturalia dona gratiae
perficit dona naturae. — Ad secundum di-
cendum, quod sicut sapientis est dona
praestare et informare juxta recipientium
audientiumque capacitatem ; sic liberalis-
simi Dei est, gratiose, miraculose et su-
pernaturaliter se communicare et suos

instruere, in quibus et naturalem capa-
citatem potest augere, et naturam creatam
supernaturalium capacem efficere. — Ad
tertium, quod hoc contingit ex impiorum
perversitate atque abusu, nec propter illo-
rum pravitatem omittit Omnipolens facere
quod ad suam pertinet bonitatem : qui
etiam supernaturalia fidei documenta tam
clare, copiose et miraculose monstravit,
quod ab eorum credulitate nullus se po-
test rationabiliter excusare. — Ad quar-
tum, quod Deus providit homini per dona
naturae de naturali perfectione, et per cha-
rismata gratiae de necessariis ad superna-
turalem felicitatem. Hoc quoque pertinet
ad maximam hominis dignitatem, quod ad
tam sublimem finem a Deo est institutus,
quod naturalia non sufficiunt ipsum ad
finem illum perducere, sed supornatura-
libus donis desuper decoratur ac guberna-
tur, et supernaturali sapientia informatur.
Inferiora vero ad naturalem tantummodo
finem sunt instituta. — Ad quintum, quod
philosophia est ordo animae, valens ad na-
turalem dirigere finem. — Ad sextum,
quod magni illi philosophi loquuntur de
virtutibus naturalibus acquisitis, secun-
dum gradum earum perfectum ; non ta-
men de virtutibus gratuitis et infusis, sine
quibus illae non sufficiunt ad salutem, nec
fecerunt quemquam a privato amore sin-
cere purgatum, et fide ac caritate fulci-
tum. — Ad septimum, quod philosophia
est naturalis, non supernaturalis agnitio
divinorum ac humanorum. — Ad octa-
vum, quod philosophia medetur suo modo
passionibus et peccatis, prout impediunt
a virtutibus acquisitis et fine earum : non
tamen simpliciter, prout a caritate et vera
salute impediunt ; nec sine theologia et
gratia docet in quo sit plena felicitas, nec
eam attingit. — Ad nonum, quod ex prin-
cipiis per se notis naturaliter non se-
quuntur nisi quae per naturales subsum-
ptiones et syllogisticas deductiones elici
queunt.

QU^ESTIUNCULARUM SOLUTIO BREVIS ABSQUE ARGUMENTIS

QILESTIUNCULARUM SOLUTIO BREVIS

ABSQUE ARGUMENTIS

UT vitetur prolixitas, movendee et sol-
vendae sunt aliquse queestiones minus
principales sine argumentis compendiose.
Qu-est. i Quseritur ergo, An theologia subalterne-
tur alicui scientiae, et an supponatur alicui
parti philosophiae.

Circa hoc Scotus ait : Theologia nulli
alteri scientise subalternatur, quia prin-
cipia ejus non accipiuntur ab aliqua alia
scientia, sed immediate ab essentia divi-
na, quse ut haec, est primum subjectum in
ea. Nec etiam subalternat sibi scientiam
aliam, quia est omnis scientia, quee non
includit imperfectionem, et nihil subalter-
natur sibi ipsi. Similiter nulla scientia
subalternatur theologiae Beatorum : quo-
niam nulla scientia habens principia im-
mediata, quae non resolvuntur in priora
in illo genere, subalternatur alteri. Heec
Scotus.

Verumtamen iEgidius videtur sentire,
quod theologia viatorum subalternetur
theologise Beatorum : quia principia theo-
logiae nostrae, puta articuli fidei, sunt nota
in se et per se in Iuce scientise Beatorum.
Et hoc consonare videtur dictis Thomee
et Bichardi inductis, dicentium theolo-
giam esse scientiam : quoniam quamvis
principia ejus non sunt nota in ea per
se, attamen per se nota sunt in altiori
scientia, utpote Beatorum.

Porro quod Scotus affirmat, principia
theologise non accipi ab alia scientia, sed
immediate a divina essentia, videtur ob-
scurum. Siquidem certum est quod non
sunt accepta ab alia scientia naturali hu-
mana ; sed non apparet quod sint accepta
immediate a divina essentia. Scriptura
quippe canonica pro magna parte revela-
ta est Moysi et Prophetis ministerio ange-
lorum, quorum obsequio factse sunt revela-

A tiones propheticse, ut in libro de Angelica cap. iv.
hierarchia divinus Dionysius protestatur,
et doctores allegant ac tenent communi-
ter. Sicque a scientia angelorum revelatio
illa immediate profluxit, et mediate prin-
cipaliterque a Deo. Unde B. Stephanus le-
gitur improperasse Judseis incredulis : Ac- Act.vn,53.
cepistis legem in dispositione angelorum,
et non custodistis. Omnia quoque quse in
Evangelio credimus, prsenuntiata sunt in
lege et Prophetis, ut in prologo super
Isaiam fatetur Hieronymus, et super illud

B Ezechielis, Ecce rota in medio rotse, scri- Ezech.i,
bit Gregorius. Insuper obscurum censetur ,6'
quod asserit Scotus, theologiam esse om-
nem scientiam, quum a ceteris scientiis
sit distincla et specialis scientia : nisi for-
sitan dicere velit, quod virtualiter ceteras
includat scientias, ut supra expositum est.
Hoc tamen non impediret aliarum scien-
tiarum subalternationem sub ea, nec se-
queretur quod subalternaretur sibimetipsi,
ut arguit Scotus.
Prseterea de hac quaestione Alexander

C de Hales dicit : Omnes alise scientise tra-
duntur secundum ordinem ratiocinationis
a principiis ad conclusiones, ad erudien-
dum intellectum, non ad inflammandum
affectum ; theologia vero proponitur se-
cundum ordinem informationis practicse
principiorum agibilium, ad bene agendum
secundum impulsum timoris atque amo-
ris. Hinc theologia non est sicut scientia
alia, nec inter alias numeratur, ut alicui
parti philosophise supponatur.Dicitur quo-
que divina, non solum quia a Deo, vel de

D Deo, sed quia a Deo et de Deo, et redu-
ctiva ad Deum. Sed et aliter convenit ei
esse a Deo quam scientiis ceteris.Est nam-
que aliquod verum ut verum, et est ve-
rum ut bonum : et utrumque est a Spiri-

QUjESTIUNCULARUM solutio brevis absque argumentis

II Peti
21.

Qmst,

tu Sancto. Sed quum accipitur verum ut
bonum, illud bonum aut est ut bonum mo-
rale, aut ut bonum gratuitum. Si gratui-
tum, sic est assimilatio ad Spiritum San-
ctum, qui appropriate est bonitas. Idcirco
hujus veri acceptio, est a Spiritu Sancto
per modum ipsius. Hinc doctrina haec an-
• i, tonomastice dicitur inspirata et edita a
Spiritu Sancto. In aliis vero scientiis, spe-
culativis videlicet, est acceptio veri ut ve-
ri, imo et boni ut veri. In practicis autem
moralibus, etsi sit acceptio veri ut boni,
non tamen ut boni gratuiti, sed moralis.
Propter quod non dicuntur editae a Spiritu
Sancto. Est etiam theologia de Deo, non
sicut metaphysica aut aliae scientise : quia
non agunt de Deo secundum mysterium
Trinitatis, neque secundum sacramentum
humanae reparationis. Est item reductiva
ad Deum per principia timoris et amoris
divini, ex fide misericordiae et justitiee
Dei : quod nulli ex aliis scientiis convenit.
Haec Alexander.

ii Insuper quseritur, An theologia subal-
ternet sibi alias scientias, naturales vide-
licet et humanas.

Circa hoc scribit .Egidius : Modus sub-
alternationis scientiarum est triplex. Unus
est, quando una alteri tanquam principa-
liori ancillatur, et ordinatur ab illa ut
eminentiori. Sicque primo Metaphysicae
dicitur, quod omnes aliae scientiae ipsi
metaphysicae famulantur. Unde scientia
quae considerat optimum in aliquo gene-
re, habet alias regulare et ordinare,et aliae
habent ei ancillari. Secundus modus sub-
alternationis est, quando una scientia di-
cit propter quid, et dat principia alte-
ri ; alia vero dicit quia, accipitque sua
principia a subalternante scientia. Tertius
modus est, dum una scientia procedit per
causam, et modo subtili ; alia, modo gros-
so : qui duo modi primo Posteriorum tan-
guntur. Itaque theologia secundum pri-
mum modum dici potest sibi subalternare
naturales scientias ; non autem secundo
modo, quia aliae scientiae non accipiunt

A a theologia sua principia; nec tertio mo-
do, quoniam aliae scientiae non tractant de
restauratione et glorificatione, et mysterio
Trinitatis, de quibus principaliter est theo-
logia. Haec ^Egidius.

Praeterea quaeritur, An modus proceden- Qilest.iu
di theologiae ac libri Sententiarum, sit
perscrutativus et disputatorius, uniformis
aut multiformis, poeticus, artificialis, aut
certitudinalis.
Girca haec scribit Bonaventura : Modus

B perscrutatorius seu inquisitivus convenit
huic doctrinae et Hbro Sententiarum. Finis
enim imponifc necessitatem his quae sunt
ad finem : sicut juxfa Philosophum, serra
est dentata, quoniam ordinatur ad secan-
dum. Sic liber iste, qui est ad fidei pro-
motionem,habet modum inquisitivum. Mo-
dus enim ratiocinativus seu inquisitivus
valet ad fidei promotionem tripliciter, se-
cundum tria genera hominum. Quidam
enim sunt adversarii fidei, quidam in fide
infirmi, quidam perfecti.Modus itaque in-

G quisitivus valet primo ad confundendum
fidei inimicos. Unde Augustinus primo de
Trinitate : Adversus garrulos ratiocinato-
res, elatiores quam capaciores, rationibus
catholicis ot similitudinibus congruis ad
defensionem assertionemque fidei est uten-
dum. Secundo valet ad fovendos infirmos
in fide. Quemadmodum enim Deus cari-
tatem infirmorum per temporalia benefi-
cia fovet, sic fidem infirmorum per proba-
bilia argumenta corroborat. Si enim infirmi
viderent rationes ad fidei probabilitatem

D deficere, et ad oppositum abundare, nul-
lus eorum persisteret. Tertio valet ad de-
lectandum perfectos. Miro enim modo ani-
ma delectatur intelligendo quod credit fide
perfecta. Unde Bernardus : Nihil libentius
intelligimus, quam quod jam fide tene-
mus. Haec Bonaventura. — Qui etiam ait :
Dum assentitur rationi propter se, aufer-
tur locus et meritum fidei, quia in anima
hominis dominatur violentia rationis. Sed
quando fides non assentit propter ratio-
nem, sed amore ejus cui fide assentit, de-

QILESTIUNCULARUM SOLUTIO BREVIS ABSQUE ARGUMENTIS

siderat rationes habere ; tunc non evacuat A
hurnana ratio fidei meritum, sed auget
solatium. Et primo modo intelligitur illud
Hieronymi : Tolle argumenta quum de fide
agitur; piscatoribus, non dialecticis cre-
ditur.

Hinc asserit Alexander : Modus sacrae
Scripturae non est modus artis aut scien-
tiae naluralis, secundum comprehensionem
rationis humanae, sed per dispositionem
sapientiae divinse ad informationem ani-
mae in pertinentibus ad salutem. Quem-
admodum autem B. Dionysius in libro de B

caP. n. Angelica hierarchia testatur, decentissi-
mum est Scripturam partim poetice artifi-
cialiterque procedere, ut et divina celentur
indignis, et per parabolicas ac metapho-
ricas locutiones intellectus juvetur, bonse
quoque exercitationis occasio detur. Ita-
que alius est modus scientiee naturalis,
quse est secundum rationem, et alius theo-
logiae, quae est scientia secundum affectum
pietatis, per traditionem divinam. Natu-
ralis namque scientiae modus debet esse
et est definitivus, divisivus et collectivus : G
sic enim aptius explicatur apprehensio
veritatis secundum humanam rationem.
Porro modus theologiae debet esse praece-
ptivus, exemplif icativus, exhortativus, reve-
lativus in Prophetis, orativus in Psalmis.
Modus demum praeceptivus est in lege et
Evangelio, exemplificativus in historiogra-
phis, exhortativus in Hbris Salomonis at-
que Apostolorum epistolis. Iterum, pro-
prium est sacrae doctrinae aliquando tradi

i Coi-. n,7. per sermones occultos, quum sit sapientia
in mysterio. Haec Alexander. D

His consonat quod scribit Bichardus :
Modus procedendi in Scriptura, propter
amplitudinem suam est multiplex. Quan-
doque enim procedit praecipiendo, ali-
quando prohibendo, interdum comminan-
do, nonnunquam promissionibus allicien-
do, etc, ut supra.

Amplius, de hac re pulchre scribit hic
Thomas : Modus, inquiens, cujuscumque
scientiae debet inquiri secundum conside-
rationem et qualitatem materiae, ut dicit

Boetius libro de Trinitate. Principia au-

tem hujus scientiae sunt per revelationem

accepta. Ideo modus accipiendi ea, est re-

velativus ex parte infundentis in visio-

nibus Prophetarum, et orativus ex parte

recipientis. Sed quia, praeter lumen infu-

sum, oportet ut habitus fidei distinguatur

et determinetur ad diversa credibilia ex

doctrina praedicantis (juxta illud Apostoli :

Quomodo credent sine prsedicante?), quem- R0m.\,n.

admodum etiam habitus principiorum na-

turaliter insitorum determinatur per sen-

sibilia accepta; veritas autem praedicantis

per miracula confirmatur (sicuti scriptum

est : Illi autem profecti, praedicaverunt Man.™,

ubique, Domino cooperante et sermonem 20"

confirmante sequentibus signis) : hinc mo-

dus Scripturae est etiam narrativus signo-

rum. Sed quia principia fidei non sunt

proportionata humanae rationi, quae ex

sensibilibus consuevit accipere, oportet ut

ad eorum cognitionem per sensibilium si-

militudines manuducatur. Hinc modum hu-

jus scientiae oportet etiam metaphoricum

seu symbolicum vel parabolicum esse. De-

nique, ex istis principiis ad tria procedi-

tur in Scripturis. Primo, ad destructio-

nem errorum : quod sine argumentis fieri

nequit. Idcirco oportet modum hujus sci-

entiae esse interdum argumenlativum, tum

per auctorilates, tum per rationes ot si-

militudines naturales. Secundo, ad instru-

ctionem morum : et quoad hoc, modus

ejus est praeceptivus, sicut in lege; com-

minatorius et promissivus, ut in Prophe-

tis ; et narrativus exemplorum, sicut in

historialibus. Tertio, ad contemplationem

veritatis in quaestionibus Scripturarum :

et quantum ad hoc, etiam oportet modum

Scripturae esse argumentativum. Quod prae-

cipue observatur in originalibus Sancto-

rum, atque in hoc libro Sententiarum, qui

ex illis quasi conflatur. Hinc modus Scri-

pturae est maxime artificialis, quia potis-

sime congruens suae materiae. — Si autem

his objiciatur, quod scientiarum maxime

differentium non debet esse unus modus ;

sed poetica, quae minimum continet veri-

QILESTIILNCULARUM SOLUTIO BREVIS ABSQUE ARGUMENTIS

talis, maxime differt ab ista scientia pror-
sus verissima : ergo, quum illa procedat
per metaphoricas locutiones, modus hujus
scientice talis non debet esse : Responden-
dum, quod poetica scientia est de his quae
propter defectum veritatis capi non pos-
sunt a ratione : idcirco quibusdam simili-
tudinibus ratio in eis seducitur. Theologia
vero est de his quae sunt supra rationem :
ideo modus symbolicus utrique communis
est, quum neutra rationi proportionetur.
Heec Thomas.

Praterea Petrus affirmat theologiam quo-
que per definitiones, divisiones, et ratio-
cinationes procedere. Nam et Apostolus ad
jffeir.xr, i. Hebrseos definit fidem ; et in epistola ad
\Cor. xii, Corinthios ponit divisionem gratiarum et
ministrationum ac statuum. Itaque Petrus
ait : Alius est modus scientise iil quantum
est scientia, scilicet per divisiones, defi-
nitiones, et ratiocinationes : et hunc habet
theologia in quantum sciontia. Alius est
modus scientia? in quantum est sapientia,
hoc est, in quantum habet movere affe-
ctum. Et hoc non fit argumentatione, sed
prseceptis in lege et Evangeliis, exhorta-
tionibus in Epistolis et sapientialibus li-
bris, exemplis quoque, revelationibus et
orationibus, ut supra. Haec Petrus.

Cui consonat quod scribit Richardus :
Dum Scriptura procedit argumentando,
non procedit ad probandum sua principia,
quffi sunt articuli fidei, nisi quum inter-
dum probat articulum unum per alium :
sicut ad Corinthios probat Apostolus ex
Md.xv,i2. Christi resurrectione resurrectionem com-
munem. In hoc autem libro Sententiarum,
articuli fidei ponuntur in conclusione, et
probantur per auctoritates et persuasio-
nes, atque per validas rationes a posteriori
sumptas. Porro ubi sacra Scriptura argu-
mentando procedit, facit argumenta sub-
tiliora, efficaciora et profundiora, quam
sint argumenta hujus libri Sententiarum.
Unde propter argumentorum profundita-
tem non aestimamus sacram Scripturam
quandoque arguere, ubi arguit. Hinc Hie-
ronymus ad Paulinum in epistola de Om-

A nibus divinae Scripturee libris, ait de libro
Job, quod omnes leges dialecticae, propo-
sitione, assumptione, confirmatione, con-
clusione contineat.

Quseritur quoque, An modus procedendi Qu^st.iv
Scripturee sit certitudinalis.

Ad quod Alexander respondet : Est cer-
titudo speculalionis, et est certitudo ex-
perientiee. Item, est certitudo secundum
intellectum, et est certitudo secundum af-
fectum. Praeterea, est certitudo quoad ani-
B mum spiritualem, et est certitudo quan-
tum ad animum animalem. Dico ergo, quod
modus et processus theologicus, est cer-
tior cerlitudine experientis, et certitudine
quantum ad affectum, qui est per gustum,
juxta illud Psalmi, Quam dulcia faucibus Ps.cxvm,
meis eloquia tua? quamvis non sit certior 103'
quantum ad speculationem intellectus, qui
est per modum visus. Rursus certior est
homini spirituali, quamvis non animali,
juxta illud Apostoli : Animalis homo non icor.n.u.
percipit ea quse sunt Spiritus Dei ; spiri-
C tualis autem omnia dijudicat. Et idem diL
cendum est de certitudine fidei. Hsec Ale-
xander.

Alii dicunt, quod Scriptura seu fides
habet certitudinem adha?rentia3, non evi-
denti» ; alii, quod habet certitudinem ex
parte objecti, non subjecti, prout suo lo-
co, Deo prsestante, dicetur diffusius.

jEgidius vero hic quaerit, An theologia Qu.est. v
sit certior scientiis aliis. Et respondet :
Certitudo scientise tripliciter accipi po-
D test : primo, ex rebus de quibus conside-
rat; secundo, ex parte luminis cui inni-
titur; tertio, ex proportione scientiae ad
scientem. Primo modo theologia certior
est scientiis ceteris, quum sit principa-
liter ac directe de primis causis atque
principiis, et de rebus maxime invaria-
bilibus et abstractis. Item secundo modo
est certior, quum supernaturali lumini in-
nitatur. Tertio autem modo non est cer-
tior, loquendo de certitudine speculationis
seu evidentiae, quum sit de incomprehen-

QU.EST1UNCULARUM SOLUTIO BREVIS ABSQUE ARGUMENTIS

sibilibus, de quibus est fides, quae est de
non visis. Attamen certior est certitudi-
ne adhaesionis : quia pro nulla veritate
tradita in alia scientia, homo subiret ca-
pitalem sententiam, sicut pro ista. Haec
^Egidius.

Qmst.vi Quaeritur uItra,An theologia sit specialis
scientia. Videtur quod non, quum tractet
de Deo et creaturis, de hominibus et an-
gelis, omnique genere entis.

Circa hujus solutionem ponit ^Egidius
quatuor differentias inter theologiam et
ceteras scientias : Prima, quod illae ha-
bentur per humanam inventionem, ista
per divinam inspirationem, nec naturali-
ter poterat inveniri. Secunda, quod theolo-
gia est principaliter et directe de insensi-
bilibus, nec est de his quae in sensibilibus
sunt, nec sensibilia habet partem sui sub-
jecti : quod nulli naturali scientiae com-
petit, quum naturalis nostra cognitio a
sensu et sensibilibus sumat exordium. Un-
de physica est de sensibilibus, mathe-
matica de his quae sunt in sensibilibus,
metaphysica habet sensibilia partem sui
subjecti. Theologia vero sequitur modum
Sapientiae increatae. ldeo, sicut illa habet
se ipsam pro objecto, sic ista principaliter
circa Deum versatur, et ejus solius cogni-
tio in ea exquiritur, aliorum vero propter
illam finaliter. Tertia differentia est, quod
aliae omnes scientiae habent aliquid uni-
versale pro principali objecto. Haec autem
nec universale nec particulare, sed Deum,
qui est maxime unus et singularis. Quarta
est, quod nulla scientia potest tot et tanta
cognoscere sub propria forma et ratione,
sicut theologia, prout supra ostensum est.
Itaque habendo respectum ad primum et
principalc objectum theologiae, nulla sci-
entia est tam specialis ut ista, quum ha-
beat pro objecto Deum maxime unum.
Respiciendo autem ad materias ad quas
secundario se extendit, communissima est
censenda. Absolute tamen est specialis sci-
entia, ratione sui principalis primariique
objecti : quia in omni scientia magis pen-

A sandum est id quod est per se ac prin-
cipale. Haec iEgidius.

Quaeritur adhuc, Qualiter liber iste Sen-
tentiarum ad totam sacram Scripturam se
habeat.

Ad hoc Bonaventura respondet : Liber
iste ad sacram Scripturam reducitur per
modum cujusdam subalternationis, non
partis principalis ; similiter libri docto-
rum qui sunt ad fidei defensionem : quia
non quaelibet determinatio trahens in par-

B tem, facit subalternationem scientiae, sed
determinatio quodammodo distrahens. Sci-
entia namque de linea recta, non dicitur
subalternari geometriae, sed scientia de
linea visuali : quia determinatio ista tra-
hit quodammodo ad principia alia. Quo-
niam ergo sacra Scriptura est de credibili
ut credibili, scientia vero hujus libri est
de credibili ut facto intelligibili, et haec
determinatio distrahit (nempe quod cre-
dimus, debetur auctoritati ; quod intelli-
gimus, rationi) : hinc, sicut alius modus

C certitudinis est in scientia superiori, alius
in inferiori ; sic alius modus certitudinis
est in sacra Scriptura, et alius in hoc
libro. Idcirco et alius modus est proce-
dendi. Et sicut scientia subalternata, ubi
deficit, recurrit ad certitudinem scientiae
subalternantis; sic et quum Magistro de-
ficit rationis certitudo, confugit ad aucto-
ritates certitudinemque Scripturae, quae
certitudinem omnem rationis excedit. —
Sciendum quoque, quod quamvis credibile
sit supra rationem, quantum ad scientiam

D naturalem et acquisitam, non tamen pe-
nitus supra rationem per fidem ac donum
sapientiae atque per donum intellectus
elevatam. Fides enim elevat ad assentien-
dum, sapientia et intellectus ad intelligen-
dum quae credita sunt. Haec Bonaventura.
De hoc scribit Richardus : Uno modo se
habet liber ad scientiam aliquam, sicut
continens ordinatam expositionem litterae
et sententiae libri illius in quo ipsa scien-
tia principaliter continetur : et sic se ha-
bet totum commentum metaphysicae ad

Qcest.

VII.

QU2ESTIUNCULARUM SOLUTIO BREVIS ABSQUE ARGUMENTIS

metaphysicam, et postillse super Bibliam
ad sacram Scripturam. Alio modo tanquam
continens expositionem sententiae, non se-
riatim exponendo litteram libri illius aut
librorum, in quo vel quibus principaliter
traditur scientia : sicque habent se origi-
nalia multa Sanctorum ad scientiam theo-
logise. Tertio modo, sicut continens scien-
tiam subalternatam illi scientiae : ut liber
musicae ad arithmeticam ; aut sicut con-
tinens scientiam subalternantem sibi sci-
entiam aliam : et ita se habet liber arith-
meticse ad scientiam musieae. Alio modo,
sicut continens ordinatam excerptionem
quarumdam auctoritatum magis utilium
libri aut Iibrorum, in quo vel quibus prin-
cipaliter traditur ipsa scientia : et sic se
habet liber concordantiarum de Biblia ex-
tractarum, ad scientiam theologiae. Alio

A modo, ut continens excerptionem aucto-
ritatum utiliorum illorum librorum qui
facti sunt ad explanationem alicujus sci-
entiee : et sic se habet liber Sententiarum
ad originalia Sanctorum. Alio modo, sicut
ordinata congregatio multarum quaestio-
num utilium ad majorem intelligentiam et
explanationem sententiae, quarum solutio-
nes rationibus et auctoritatibus confirma-
tae sunt : sicque liber Sententiarum se
habet ad theologiae scientiam. Idcirco in
ea assignari non debet aliud subjectum,

B sicut nec est aliud subjectum libri Physi-
corum, et quaestionum quae factae sunt su-
per Iibrum illum, ad intelligentiam eo-
rum quae in libro illo tractantur : nisi
forte velles ibi assignare aliquam diffe-
rentiam socundum rationemjuxta propor-
tionem ad modos tractandi.

D. PETRI LOMBARDI EPISCOPI PARISIENSIS

LIBER PRIMUS

SENTENTIARUM

IN QUO AGITUR DE HIS QVM DE SANCTISSIMA ET INDIVIDUA TRINITATE
SEMPER ADORANDA CATHOLICE CREDANTUR.

DISTINCTIO PRIMA

A. Sacrce pagince tractatum circa res vel signa prcecipue versari.

ETERIS ac novse legis continentiam diligenti indagine etiam atque etiam
considerantibus nobis, prsevia Dei gratia, innotuit sacrae paginae tractatum
circa res vel signa praecipue versari. Ut enim egregius doctor Augustinus Aug. de
ait in libro de Doctrina christiana : Omnis doctrina vel rerum est, vel signorum ; ch°risUib.i,
sed res etiam per signa discuntur. Proprie autem hic res appellantur, quae non ad c' 2'
significandum aliquid adhibentur; signa vero, quorum usus est in significando.
Eorum autem aliqua sunt, quorum omnis usus est in significando, non in justifi-
cando, id est, quibus non utimur nisi aliquid significandi gratia, ut aliqua sacra-
menta legalia; alia, quse non solum significant, sed conferunt quod intus adjuvet,
sicut evangelica sacramenta. Ex quo aperte intelligitur quae hic appellentur signa :
res illae videlicet, quaa ad significandum aliquid adhibentur. Omne igitur signum
etiam res aliqua est. Quod enim nulla res est, ut in eodem Augustinus ait, omnino ibidem.
nihil est. Non autem econverso omnis res signum est, quia non adhibetur ad
significandum aliquid. Quumque his intenderit theologorum speculatio studiosa
atque modesta, divinam Scripturam formam praescriptam in doctrina tenere adver-
tet. De his ergo nobis aditum ad res divinas aliquatenus intelligendas, Deo duce,
aperire volentibus, disserendum est : et primum de rebus, postea de signis dis-
seremus.

96 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. I

B. De rebus agit quibus utendum, vel fruendum.

Aug. de Id ergo in rebus considerandum est, ut in eodem Augustinus ait, quod res alise

chrisuun, sunt quibus fruendum est ; alias, quibus utendum est ; alise, quas fruuntur et utun-

c' 3' tur. Illse quibus fruendum est, beatos nos faciunt. Istis quibus utendum est,

tendentes ad beatitudinem adjuvamur et quasi adminiculamur, ut ad illas res quse

nos beatos faciunt, pervenire, eisque inhaerere possimus. Res vero quse fruuntur et

utuntur, nos sumus, quasi inter utrasque constituti, et angeli, et Sancti. Frui

autem, est amore alicui rei inhasrere propter se ipsam; uti vero, id quod in usum

venerit referre ad obtinendum illud quo fruendum est : alias abuti est, non uti.

Nam usus illicitus, abusus vel abusio nominari debet. Res igitur quibus fruendum

est, sunt Pater et Filius et Spiritus Sanctus. Eadem tamen Trinitas quaadam summa

res est, communisque omnibus fruentibus ea : si tamen res dici debet, et non

rerum omnium causa, si tamen et causa. Non enim facile potest inveniri nomen

quod tantae excellentiae conveniat, nisi quod melius dicitur Trinitas hsec unus Deus.

ibid. c.4. Res autem quibus utendum est, mundus est et in eo creata. Unde Augustinus in

Rom. i, 20. eodem : Utendum est hoc mundo, non fruendum, ut invisibilia Dei per ea quse

facta sunt intellecta, conspiciantur, id est, ut de temporalibus aeterna capiantur.

Aug. 0p. Item in eodem : In omnibus rebus illae tantum sunt quibus fruendum est, quse

c. 21. ' asternse et incommutabiles sunt ; ceteris autem utendum est, ut ad illarum per-

id. de Tri- fruitionem perveniatur. Idem Augustinus in libro decimo de Trinitate : Fruimur

nitate,lib.x,

c. io. cognitis in quibus ipsis propter se voluntas delectata conquiescit; utimur vero eis
qu33 ad aliud referimus quo fruendum est.

G. Item quid intersit inter frui et uti, aliter quam supra.

ibid. c. ii. Notandum vero, quod idem Augustinus in libro decimo de Trinitate, aliter
quam supra accipiens uti et frui. sic dicit : Uti, est assumere aliquid in facultatem
voluntatis; frui autem, est uti cum gaudio non adhuc spei, sed jam rei. Ideoque
omnis qui fruitur, utitur : assumit enim aliquid in facultatem voluntatis cum fine
delectationis. Non autem omnis qui utitur, et fruitur, si id quod in facultatem
voluntatis assumit, non propter ipsum, sed propter aliud appetit. Et attende quia
videtur Augustinus dicere illos frui tantum, qui in re gaudent, non jam in spe : et
ita in hac vita non videmur frui, sed tantum uti, ubi gaudemus in spe, quum supra
dictum sit, frui esse amore inhaarere alicui rei propter se, qualiter etiam hic multi
adhasrent Deo.

D. Determinatio eorum quai videntur contraria.

Hsec ergo quse sibi contradicere videntur, sic determinamus, dicentes nos et
ncor.v,7. hic et in futuro frui : sed ibi, proprie et perfecte et plene, ubi per speciem videbi-

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. I 97

mus quo fruemur; hic autem dum in spe ambulamus, fruimur quidem, sed non ucv.v,?.
adeo plene. Unde in libro decimo de Trinitate : Fruimur cognitis in quibus vo- Aug.iib.*,
luntas delectata conquiescit. Idem in libro de Doctrina christiana ait : Angeli illo c'id°'nb. ,,
fruentes, jam beati sunt, quo et nos frui desideramus ; et quantum in hac vita jam c' 30'
fruimur, vel per speculum, vel in senigmate, tanto nostram peregrinationem et iCor.xm,
tolerabilius sustinemus, et ardentius finiri cupimus.

E. Alia determinatio .

Potest etiam dici, quod qui fruitur etiam in hac vita, non tantum habet gau-
dium spei, sed etiam rei : quia jam delectatur in eo quod diligit, et ita jam rem
aliquatenus tenet. Constat igitur quod debemus Deo frui, et non uti. Illo enim
(ut ait Augustinus) frueris, quo efficieris beatus, et in quo spem ponis ut ad id AUg. de
pervenias. De hoc idem ait libro primo de Doctrina christiana : Dicimus nos ea re chrisumu,
frui, quam diligimus propter se; et ea re fruendum nobis esse tantum, qua effi- c'
cimur beati, ceteris vero utendum. Frequenter tamen dicitur frui, cum delectatione
uti. Quum enim adest quod diligitur, etiam delectationem secum gerit. Si tamen
per eam transieris, et ad illud ubi permanendum est, eam retuleris, uteris ea ; et
abusive, non proprie, diceris frui. Si vero inhseseris atque permanseris, finem in
ea ponens laetitise tuas, tunc vere et proprie frui dicendus es : quod non est facien-
dum nisi in illa Trinitate, id est summo et incommutabili bono.

F. Utrum hominibus sit utendum vel fruendum.

Quum autem homines qui fruuntur et utuntur aliis rebus, res aliquas siht :
quasritur, utrum se frui debeant an uti, aut utrumque. Ad quod sic respondet
Augustinus in libro de Doctrina christiana : Si propter se homo diligendus est, ibid. c. 22.
fruimur eo; si propter aliud, utimur eo. Videtur autem mihi propter aliud dili-
gendus. Quod enim propter se diligendum est, in eo constituitur beata vita, cujus
etiam spes hoc tempore nos consolatur. In homine autem spes ponenda non est,
quia maledictus est qui hoc facit. Ergo si liquide advertas, nec se ipso quisquam jer. xvn, 5.
frui debet, quia non se debet diligere propter se, sed propter illud quo fruendum
est. Huic autem contrarium videtur quod Apostolus ad Philemonem loquens, ait : phiiem.20.
Ita, frater, ego te fruar in Domino. Quod ita determinat Augustinus : Si dixisset Aug. oP.
tantum, Te fruar, et non addidisset, in Domino, videretur hnem duectioms ac c. 33.
spem constituisse in eo ; sed quia illud addidit, in Domino se finem posuisse, eo- onie ec
demque frui significavit. Quum enim, ut idem Augustinus ait, homine in Deo ibidem.
frueris, Deo potius quam homine frueris.

T. 19.

98 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. I

G. Hic quceritur, an Deus fruatur an utatur nobis.

/oann.x.v, Sed quum Deus diligat nos, ut frequenter Scriptura dicit, quae ejus dilectionem

XVAug. de erga nos multum commendat : quaerit Augustinus, quomodo diligit, an ut utens, an

d.risUiL, u^ fruens. Et procedit ita : Si fruitur, eget bono nostro : quod nemo sanus dixerit.

*pT™ 2 Ait enim Propheta : Bonorum meorum non eges. Omne enim bonum nostrum vel

ipse est, vel ab ipso est. Non ergo fruitur nobis, sed utitur. Si enim nec fruitur, nec

utitur, non invenio quomodo diligat nos. Neque tamen sic utitur nobis, ut nos

aliis rebus. Nos enim res quibus utimur, ad id referimus, ut Dei bonitate perfru-

amur. Deus vero ad suam bonitatem usum nostrum refert. Ille enim miseretur

nostri propter suam bonitatem ; nos autem nobis invicem propter illius bonitatem.

Aug. oP. Ille nostri miseretur, ut se perfruamur ; nos vero invicem nostri miseremur, ut

c! 32.' ' illo fruamur. Quum enim nos alicujus miseremur et alicui consulimus, ad ejus

quidem facimus utilitatem, eamque intuemur ; sed et nostra fit consequens, quum

misericordiam quam aliis impendimus, non relinquit Deus sine mercede. Haec

autem merces summa est, ut ipso fruamur. Item, quia bonus est, sumus ; et in

quantum sumus, boni sumus. Porro etiam quia justus est, non impune mali

sumus; et in quantum mali sumus, in tantum etiam minus sumus. Ille ergo usus

quo nobis utitur Deus, non ad ejus, sed ad nostram utilitatem refertur, ad ejus vero

tantummodo bonitatem.

H. TJtrum utendum an fruendum sit virtutibus.

Hic considerandum est, utrum virtutibus sit utendum an fruendum. Quibusdam
videtur quod eis sit utendum, et non fruendum ; et hoc conflrmant auctoritate
ibid. c. 33. Augustini, qui ut praetaxatum est, dicit non esse fruendum nisi Trinitate, id est
summo et incommutabili bono. Item dicunt ideo non esse fruendum eis, quia
propter se amandae non sunt, sed propter aeternam beatitudinem : illud autem quo
fruendum est, propter se amandum est. Sed quod virtutes propter se amandae non
sint, imo propter beatitudinem solam, probant auctoritate Augustini, qui libro
Aug. de tertiodecimo de Trinitate, contra quosdam ait : Forte virtutes quas propter solam

Trinitate,

iib.xm,c8. beatitudmem amamus, sic nobis persuadere audent, ut ipsam beatitudinem non
amemus. Quod si faciunt, etiam ipsas utique amare desistimus, quando illam pro-
pter quam solam istas amavimus, non amamus. Ecce his verbis videtur Augustinus
ostendere quod virtutes non propter se, sed propter solam beatitudinem amandaa
sint. Quod si ita est, ergo eis fruendum non est. Aliis vero contra videtur, scilicet
quod fruendum eis sit, quia propter se petendae et amandae sunt. Et hoc con-
Ambr. in flrmant auctoritate Ambrosii, qui ait super illum iocum epistolas ad Galatas, Fru-

Galat.vfiZ.

ctus autem Spiritus est caritas, gaudium, pax, patientia, etc. : Hic non nominat
opera, sed fructus, quia propter se petenda sunt. Si vero propter se petenda sunt,
ergo et propter se amanda.

LIBER I SENTENTURUM. — DIST. I 99

Nos autem harum quse videtur auctoritatum repugnantiam de medio eximere
cupientes, dicimus quod virtutes propter se petendse et amandse sunt, et tamen
propter solam beatitudinem. Propter se quidem amandse sunt, quia delectant sui
possessores sincera et sancta delectatione, et in eis pariunt gaudium spirituale.
Verumtamen non est hic consistendum, sed ultra gradiendum. Non hic hsereat
dilectionis gressus, neque hic sit dilectionis terminus; sed referatur hoc ad illud
summum bonum cui soli omnino inhserendum est, quia illud propter se tantum
amandum est, et ultra illud nihil quaerendum est : illud est enim supremus flnis.
Ideo Augustinus dicit, quod eas diligimus propter solam beatitudinem : non quia Aus- de

& ' ^ o r l i Triuitato,

eas propter se diligamus, sed quia id ipsum quod eas diligimus, referimus ad illud iib.»u,c.8.
summum bonum cui solum inhserendum est, et in eo permanendum, finisque lasti-
tiaa ponendus. Quare virtutibus non est fruendum. — Sed dicet aliquis : Frui est
amore inhaerere alicui rei propter se ipsarn, ut prsedictum est. Si ergo propter
se virtutes amandae sunt, et eis fruendum est. Ad quod dicimus : In illa descri-
ptione ubi dicitur, Propter se ipsam, intelligendum est, Tantummodo. ut scilicet
ametur propter se ipsam tantum, ut non referatur ad aliud, sed ibi ponatur finis,
ut supra ostendit Augustinus, dicens : Si inhaeseris atque permanseris, finem ponens w. Je

... ... Doctrina

laetitige, tunc vere et proprie frui dicendus es : quod non est faciendum nisi m llla cimst.,iib.i,

c 33

Trinitate, id est summo et incommutabili bono. Utendum est ergo virtutibus, et

per eas fruendum summo bono. Ita et de voluntate bona dicimus. Unde Augustinus ia.de Tn-

nitale.lib.x,

in libro decimo de Trinitate, ait : Voluntas est per quam fruimur. Ita et per c. i.
virtutes fruimur, non eis : nisi forte aliqua virtus sit Deus, ut caritas, de qua i/oann.n,

post tractabitur.

I. Epilogus.

Omnium igitur quse dicta sunt,_ex quo de rebus specialiter tractabimus, hsec
summa est, quod alise sunt quibus fruendum est, aliae quibus utendum est, alise
quse fruuntur et utuntur. Et inter eas quibus utendum est, etiam qusedam sunt per
quas fruimur, ut virtutes et potentise animi, quse sunt naturalia bona. De quibus
omnibus, antequam de signis tractemus, agendum est, ac primum de rebus quibus
fruendum est, scilicet de sancta atque individua Trinitate.

100

IN LIBRDM I SENTENTIARUM.

DIST. I EXPOSITIO

EXPOSITIO
DISTINGTIONIS PRIMjE

FINITO prologo atque prooemio libri
hujus, sequitur exordium et tractatus
primi voluminis.Dividitur autem hic liber
totalis in quatuor libros partiales. In quo-
rum primo tractatur de Deo, tam quoad
essentiffi unitatem, et naturales ac abso-
lutas seu attributales ejus perfectiones,

Avirtutes; in quarto, de rebus magnis ma-
gnitudine efficientiaB, puta de sacramen-
t.is, de judicio, de pcenis et praemiis. Unde
et in persona Sapientiae increatae expri-
mente materiam sacrae Scripturae, dicitur :
Audite me, quoniam de rebus magnis lo- jvou.-.
cutura sum. Haec Richardus. 6'

Intendit autem Magister hic tradere no-
titiam divinorum, et quantum ad veritatis
ostensionem, et quantum ad errorum de-
structionem. Ideo argumentative procedit,
praesertim per argumenta ab auctoritate,

quam ad superbeatissimae Trinitatis my- B quae in materia fidei sortiuntur prima-

sterium, distinctionem, emanationem, et
proprietates. In secundo agitur de rerum
creatione ac principalibus creaturis, an-
gelis atque hominibus; in tertio, de Chri-
sti mysteriis, et dispositionibus ad fe-
licitatem ducentibus, puta virtutibus et
prseceptis ; in quarto, de sacramentis, con-
summationeque saeculi et remuneratione
finali. Simili modo procedit Damascenus
in libro suo, qui in quatuor libros divi-
ditur. Et forsan Magister formam taliter
procedendi ex libro Damasceni accepit.

Girca haec scribit Richardus : Liber iste
est de Deo tanquam de subjecto. ln primo
itaque libro tractatur de Deo, quantum
ad rationem suae naturalis perfoctionis. In
secundo libro agitur de eo, in quantum
sua perfectio relucet in operibus creatio-
nis ; in tertio, secundum quod ejus per-
fectio relucet in operibus restaurationis ;
in quarto, secundum quod ejus perfectio
relucet in sacramentis, quae sunt instru-
menta sanctificalionis, et in operibus re-

tum. In prima parte seu distinctione hu-
jus primi voluminis, pandit materiam libri
istius; in secunda parte intentum exse-
quitur, incipiendo tractare de Deo. Et quo-
niam ea de quibus hic agitur, sunt aliquo
modo materia hujus libri secundum quod
ordinantur ad Doum; ideo primo dividit
ea per absolutum et relativum, et ait :

Veteris ac novce legis, id est totius Scri- A (p.
pturaa seu Bibliae, continentiam, id est
contentam in illa materiam, diligenti in-
C dagine, id est inquisitione, etiam atque
etiam, id est vicibus repetitis, consideran-
tibus nobis, praivia Dei gratia, id est,
nostrum intellectum juvante ac dirigente,
innotuit nobis, sacrai pagince tractatum ,
id est totius Scripturae librum seu Bibli-
am, circa res vel signa prwcipue versari,
id est potissime loqui de absolutis non
institutis ad significandum, aut de his
quaB directe sunt instituta ad aliquid de-
signandum, quemadmodum sacramenta.
Quod consequenter probat auctoritate Au-

95]

tributionis. Vel aliter potest dici, videlicet D gustini. Ut enim egregius doctor Augusti-

quod in isto libro tractatur de rebus ma-
gnis magnitudine essentiae, puta de rebus
quibus fruendum est; in secundo, de re-
bus magnis magnitudine evidentiae, scilicet
de creaturarum productione et admini-
stratione; in tertio, de rebus magnis ma-
gnitudine beneficentiae, utpote de Christi
incarnatione, nativitate, conversatione, prae-
dicatione, passione, resurrectione, ascen-
sione, et de dispositione recipiendi bene-
ficentiam istam, quae dispositio est per

nus ait : quem Bernardus vocat linguam
Ecclesiae, et inter doctores quodammodo
soli comparatur; cujus doctrinam Eccle-
sia eminenter assequitur, quoniam ubi
auctoritas Scripturae aut determinatio Ec-
clesiae non occurrit, rationabilius est lo-
cutus, ut in Decreto habetur. Itaque, ut
asserit Augustinus in libro de Doctrina
christiana : Omnis doctrina vel rerum
est, vel signorum, id est, tractans de alte-
ro horum ; sed res etiam per signa di-

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. I EXPOSITIO

101

scuntur, quia per vocabula designantur, A
nec potest quis alium informare nisi per
verba, seu signa rerum significativa.

Proprie autem hic res appellantur ', quce
noti ad significandum aiiquid adhibentur.
Per hoc solvitur objectio queedam quae
fieri posset. Posset enim quis ita arguere :
Res est transcendens et communis ad om-
nia tam absoluta quam relativa signifi-
canda : ergo non bene condividitur signo,
quia superius non dividitur contra suum
inferius, imo praedicatur de eo. Ad quod
ex textu respondetur, quod res non su- B
mitur hic in sua generalitate, sed restri-
cte, pro ente quod non est institutum ad
aliquid designandum.

Signa vero proprie hic dicuntur, quo-
rum usus est in significando, id est, quo-
rum principalis significatio seu institutio
est ad aliquid designandum.^orwm autem
aliqua sunt, quorum omnis usus est in
significando , non in justificando, ut ali-
qua sacramenta legalia, prout hoc infra
quarto libro habet tractari atque exponi.
Posset quippe quis ita arguere : Sacra- G
mentum dicitur a sacrando, et est spiri-
tualis medela : ergo habet curare et ali-
quid agere,non solum significare.Ad quod
dicendum, quod sacramenta Iegalia san-
ctificabant, et curaverunt, non ex se seu
opere operato, imo sic erant solum signi-
ficativa, sed ex opere operante, id est ex
fide, devotione et caritate utentium illis.
Alia sunt signa quw non solum signifi-
cant, sed conferunt quod intus adjuvet,
sicut evangelica sacramenta, quee conten-
tiva et causativa sunt gratise, et efficiunt D
quod designant. Unde et evangelica lex
dicitur gratiam continere ac dare, sumen-
do ipsam legem cum suorum inclusione
sacramentorum. Talis vero non fuit lex,
prout in epistolis ad Romanos, Galatas, et
vi., Hebreeos docet Apostolus : Nihil, inquiens,
ad perfectum adduxit lex.

Omne igitur signum etiam res aliqua
est. Gontra hoc argui posset, quod res et
signum condistinguuntur: et item, quod
sicut jam patuit, res accipitur hic pro

ente quod non adhibetur ad aliquod de-
signandum. Respondetur, quod res nunc
sumitur in sua generalilate, non proprie
et restricte ut paulo ante.

Non autem econverso omnis res si-
gnum est. Contra hoc objici potest, quia
omnis res creata, est sui Creatoris aliquo
modo repraesentativa, sicut effectus dicitur
signum suse causse, utpote participata si-
militudo illius.

Ad hoc respondet Bonaventura : Duplex
est signum, videlicet naturale, et institu-
tum. De naturali non intenditur hic, sod
de signo instituto, cujusmodi sunt signa
vocalia et sacramentalia. — Thomas vero
respondet, quod divisio ista per res et
signa, non datur per opposilas res, sed
per oppositas rationes secundum absolu-
tum et relativum. Signum enim est, quod
est institutum ad aliquid designandum ;
res autem est, quee habet absolutam si-
gnificationem, non ad aliud relatam. Unde
non est inconveniens quod idem sit res
et signum respectu diversorum, quemad-
modum etiam idem homo est pater et
filius. Sic enim corpus Christi verum et
character Baptismi, sunt res et signum.
Hsec Thomas. — iEgidius vero dicit, quod
intentio Magistri magis esse videtur quod
divisio ista per res et signa data, dicatur
per res oppositas : quia Magister dicit se
in alio libro partiali determinare de re-
bus, in alio autem de signis.

Quumque his intenderit theologorum
speculatio studiosa atque modesta, non
praesumptuosa et euriosa : quoniam in di-
vinis et credibilibus ac incomprehensibi-
libus rebus, oportet modeste, timorate ac
reverenter procedere, prout divinus Dio-
nysius in libro de Divinis nominibus et
in Mystica theologia ac alibi docet.Nempe,
si bestia tetigerit montem, lapidabitur. .Eaw.xix,
Atque ut Salomon protestatur : Sicut qui p„».Xxv,
mel comedit multum, non est ei bonum ; i~-
ita qui perscrutator est majestatis, oppri-
metur a gloria. Divinam Scripturam for-
mam prwscriptam in doctrina tenere ad-
vertet, id est,pensabit quod sacra Scriptura

102

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. I EXPOSITIO

tenet hunc modum in suis doctrinis, quod
scilicet est de rebus aut signis.

De his ergo, id est de rebus et signis,
nobis aditum ad res divinas aliquatenus
intelligendas, quas in hac vita plene in-
telligere non valemus, Deo duce, sine cu-
jus directivo ducatu faciliter cadit et errat
humana infirmitas, aperire volentibus :
id est, quia jam volumus studiosis aperire
accessum ad intelligendum utcumque di-
vina ; disserendum est nobis de his, id
est, restat ut determinemus de istis. Et
primum de rebus, postea de signis disse-
remus. Siquidem in tribus primis libris
agit de rebus, in quarto de signis. Sed
videtur ordo iste praeposterus, quum per
signa deveniamus ad rerum notitiam, ergo
de signis primo disserere debuit. — Ad
hoc Thomas respondet, quod dum res et
signum ejusdem sunt rationis, primo de-
terminandum est de signis,quam de rebus
quae per signa illa significantur. Sic au-
tem non habent se signa sacramentalia
ad ea de quibus in tribus primis libris
hic agitur. Vel dicendum, quod alius ordo
servandus est in accipiendo cognitionem,
et dando eam. Accipiens namque cogni-
tionem, procedit de signis ad signata, qua-
si modo resolutorio, quoniam signa magis
sunt nota quoad ipsum ; sed tradens co-
gnitionem signorum, oportet quod res ante
signa manifestet, eo quod signa sumantur
per similitudines ad res. Sicque oportet
praecognoscere ad cognitionem signorum
res ad quarum similitudinem accipiun-
tur. Haec Thomas. Idem yEgidius. Bona-
ventura autem et Richardus ponunt pri-
mam responsionem.

Consequenter dimissis signis, de quibus
acturus est quarto libro, tractat de rebus.
Et dividit eas in tria membra : quse et
deinceps describit, et circa haec quaestio-
nes inducit ac solvit.
B Id ergo in rebus considerandum est,

id est, ista rerum distinctio ac differentia
seu divisio est pensanda, ut in eodem li-
bro de Doctrina chrislia.na. Augustinus ait,
quod res alix sunt quibus fruendum est,

A puta divinae increatae adorandae personae :
quae sunt unus omnium creator, unus
finis et unus glorificator; nec sunt plu-
res res, sumendo rem absolute, sed bene
relative. Alice, quibus utendum est, ulpote
mediis ordinatis in ultimum finem obje-
ctalem. Aliaz, qum fruuntur et utuntur,
ut homo et angelus, qui Deo fruuntur, et
rebus creatis utuntur. Illai quibus fruen-
dum est, beatos nos faciunt, scilicet Tri-
nitas benedicta et summa, quse est totius
beatitudinis fons, causa et dator : estque

B nostra beatitudo objectalis, et efficienter
facit beatos; ejus autem visio clara et
fruitiva, est beatitudo nostra formalis, et
formaliter facit beatos, sicut albedo al-
bum, et sapientia sapientom. Istis quibus
utendum est, scilicet rebus creatis, ten-
dentes ad beatitudinem profectu virlutum
et caritatis affectu, magis quam gressibus
corporis, adjuvamur. Sunt enim susten-
taculum vitee, et effectus in quibus ma-
jestas Creatoris relucet : sicque ex earum
consideratione, in Creatoris cognitione pro-

C ficimus, et ad ejus timorem, amorem et
cultum excitamur; atque per hoc nos ju-
vant ad beatitudinem obfinendam.

Sed his objici polest illud Sapientiee :
Creaturse Dei in odium factae sunt, et in Sap.\n,u.
tentationem animae hominum, et in mu-
scipulam et laqueum pedibus insipienti-
um.Ergo per eas impedimur ac retrahimur
ab ultimo fine. Nam et caro concupiscit Gaiat.v.n.
adversus spiritum, et mundus trahit ad
vana, et daemones tentant. Propter quod
diabolus, caro et mundus dicuntur tres

D animae hostes. — Respondendum, quod
creaturae prout a Deo sunt factae et ex sua
natura, excitativae sunt ad Creatoris amo-
rem, timorem et cultum, juxta quod Sa-
lomon ait : Fecit Deus opera sua ut ti- Eccie.w,
meatur. Quod vero creaturae avertunt a l4"
Deo, est ex abusu, perversitate ac stolidi-
tate male utentium eis, materialiter tamen
est ex creaturis. Aliquid enim amabili-
tatis, decoris et delectabilitatis est in re-
bus creatis, sicque movent et alliciunt
appetitum ; sed totum illud per rationem

1N LIBRUM I SENTENTl.VRUM. — DIST. I EXPOSITIO

103

referendum est ad Creatoris honorem et A

caritatem. Insipientes vero et carnales si-

stunt et quiescunt in ipsis rebus creatis :

sicque falluntur a diabolo, quemadmodum

Eccie. ix, pisces hamo, et aves Iaqueo, prout in Ec-

12* clesiaste habetur. Daemones vero et homi-

nes vitiosi directe suggerunt mala. Sic et

caro infecta trahit ad vitia : quae tamen

si bene regatur, multipliciter servit pro-

jtom. viu, destque animae. Electis vero omnia coope-

**8* rantur in bonum.

Praeterea contra illud, « Res aliae sunt
quibus fruendum est, alise, quibus uten- B
dum », objicitur, quia Deo et creaturae
nihil est commune. Dicendum, quod est
divisio analogi.

Res vero qnce fruuntur et utuntur, nos
sumuSj quasi inter utrasque constituti,
scilicet inter Creatorem quo fruendum, et
inter creata inferiora quibus utendum.
Qusedam tamen sunt creata homine su-
periora, quibus uti debemus, non frui, ut
angeli. Attamen in quantum utimur ipsis,
quasi inter Deum et ipsos statuimur, pro-
ut agens consideratur ut medium inter C
objecta et terminos actionum suarum.

Contra istud arguitur, quia virtutibus
est utendum : si ergo constituti sumus in-
ter utibile atque fruibile, erit bonum na-
turae super bonum gratuitum, et dignius
bono virtutis ac gratise. Quocontra asserit
Augustinus, quod virtus est de numero
maximorum bonorum, quibus nullus ma-
le utitur; naturales autem potentiee sunt
media bona, quibus bene et male uti con-
tingit.

Dicendum, quod non sumus constituti D
inter omnia utibilia et fruibilia, sed inter
fruibilia et utibilia homine inferiora. Ho-
mo quoque in quantum substantia et sub-
jectum virtutum, est melior et dignior
eis, saltem in genere causae formalis, di-
gnitate speciei. — Thomas autem respon-
det sic : Ordo bonorum dupliciter potest
considerari. Primo, per comparationem
ad rectitudinem vitae : et sic virtus, quae
est per se causa rectitudinis talis, est ma-
ximum bonum ; potentia vero naturalis,

quge est sicut materiale ad rectitudinem
illam, est medium bonum; et res aliae ex-
terius adminiculantes, sunt minima bona.
Potest quoque considerari ordo bonorum
per progressionem in beatitudinem : et
sic bonum beatificans, est maximum bo-
num ; et participans beatitudinem, est
medium ; disponens vero ad eam, est mi-
nimum.

Praeterea, contra divisionem praetactam
potest dupliciter argui. Primo, quod sit
superflua : quia omnis res est finis, vel
ad finem : si finis, fruendum est ea; si
ad finem, ea utendum est. Ergo tertium
superfluit membrum, videlicet quod aliud
est fruens et utens. — Videtur rursus quod
sit diminuta : quia sicut est res quaedam
fruens et utens, ita est res qua utendum
est et fruendum, videlicet Christus Deus
et homo.

Dicendum, quod divisio ista datur per
rationes oppositas magis quam per res
diversas. Potest etiam responderi, quod
aliquid est ad finem ordinatum duplici-
ter : primo, sicut tendens in finem, sic-
que res utens et fruens dicitur esse in
finem ; vel sicut via in finem, et sic uti-
bile est in finem. — Porro quartum mem-
brum ad duo prima reducitur.

Deinde ponuntur descriptiones fruitio-
nis et usus. Frui autem, est amore alicui
rei inkwrere propter se ipsam tantum, id
est propter propriam bonitatem ejus eam
diligere, non referendo hoc ad aliquid
aliud aut melius. Uti vero, est id quod
in usum venerit, id est ipsum utibile,
referre ad obtinendum illud quo fruen-
dum est, ordinando illud ad summum
bonum, et propter bonum illud amando
rem illam.

Contra descriptionem hanc argui potest,
quia videtur idem per se ipsum, et per
aeque ignotum, describere. — Responde-
tur, quod totum illud complexum, « id
quod in usum venerit », ponitur loco
unius vocabuli, puta utibilis, quod est ob-
jectum istius actus qui dicitur uti, qui
per suum objectum congrue definitur.

104

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. I EXPOSITIO

Res igitur quibus fruendum est, sunt
Pater et Filius et Spiritus Sanctus, in
quibus sicut est una bonitas summa, sic
tribus personis illis una fruitione fruun-
tur Beati fruitione perfecta, bonique via-
tores fruitione imperfecta, sicut et imper-
fecte cognoscunt. Eadem tamen Trinitas
quwdam summa res est, utpote Deitas
una, imo et unus Deus subsistens, prout
infra declarabitur plenius, communisque
omnibus fruentibus ea, id est generale
objectum fruitionis omnium Beatorum :
non tamen est formale esse universorum,
nec universale per praedicationem de om-
nibus, ut quidam stolidissime putaverunt.
Si tamen res dici debet, et non rerum
omnium causa. Utrumque equidem horum
adscribitur Deo. Aptius tamen dicitur om-
nium causa, quam res aut aliquid rerum,
quum esse conveniat ei infinite perfe-
ctius, specialiori supersubstantialiorique
modo, quam in hoc saeculo capere valea-
mus. Si tamen et causa. Nam et nomen
ac ratio causse incomparabiliter eminen-
tius competunt ei, quam concipere hic
possimus. Non enim facile potest inve-
niri nomen quod tantw excellentiw, id est
Deo tam immensa? eminentiae ac digni-
tatis, conveniat, nisi quod melius dicitur
Trinitas hwc unus Deus, ad insinuan-
dum simplicitatem atque essentiae uni-
tatem.

Deinde ponitur alia descriptio fruitio-
nis. Idem Augustinus in libro decimo de
Trinitate : Fruimur cognitis in quibus
ipsis propter se, id est propter ipsa sic
cognita, voluntas delectata conquiescit .
Praehabita autem prima definitio fruitio-
nis, datur per comparationem ad obje-
ctum et habitum elicientem actum fruen-
di ; secunda vero jam tacta, datur per
comparationem ad potentiam cujus est ac-
tus secundum ordinem ad potentiam prae-
cellentem, scilicet cognitivam.£/h'wwr vero
eis quw ad aliud referimus quo fruen-
durn est. Sicque omni pura creatura et
toto mundo uti debemus, ea amando et
ipsis utendo ordinate ac moderate, in

A quantum nobis necessaria vel expedientia
sunt ad unionem beatam cum Deo; et
quidquid bonitatis, perfectionis, aut de-
coris in creaturis consistit, Deo altissimo
cum omni reverentia et gratiarum actione
attribuendo.

Consequenter ex verbis Augustini po-
nit alias descriptiones uti et frui, videli-
cet : Uti, est assumere aliquid in facul-
tatem voluntatis. Quae descriptio datur de
uti communiter sumpto, per comparatio-
nem ad potentiam operantem universali-

B terque moventem, videlicet voluntatem.
— Quaeritur, quid intelligatur per faculta-
tem voluntatis. Bespondet Albertus : Sicut
in usu loquendi facultas dicitur id quod
facit hominem habere posse ad nutum
(sic scientiae dicuntur facultates, quia ad
nutum habetur per eas potestas intelle-
ctus, id est vis utendi actibus rationis ; et
bona fortunae dicuntur facultates, quia
faciunt hominem sufficere sibi et suis) ;
ita facultas voluntatis est id quo vo-
luntas habet velle ad nutum seu facilem

C potestatem : quod praecipue est id quod
quietat ab opere ; et est utile in quo
aliquo modo tenetur et gustatur finis in-
tentus.

Sequitur tertia definitio fruitionis, quae
datur per comparationem ad proprie-
tatem, seu delectationem consequentem
ipsam fruitionem in quantum perfecta est
per unionem cum suo objecto. Frui au-
tem, est uti cum gaudio non adhuc spei,
sed jam rei, id est non cum gaudio con-
cepto ex fiduciali exspectatione, sed cum

D gaudio concepto ex unione perfecta et im-
mediata cum suo objecto. — Circa hoc
quaeritur, qualiter describat frui per uti,
quum jam distinxerit unum ab alio. Be-
spondetur, quod uti, hic sumitur multum
extense, tanquam genus ad frui et uti pro-
prie sumpta.

Ideoque omnis qui fruitur, utitur, su-
mendo uti praedicto modo extenso. Non
autem omnis qui utitur, et fruitur : sic-
ut qui refert creata ad Creatorem.— Circa
hoc ait Bonaventura : Uti, in sua generali

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. I EXPOSITIO

105

acceptione, importat libertatem; atque in
sua propria acceptione, importat liberta-
tem et collationem ad aliud : idcirco nul-
latenus convenit brutis, in quibus non
est collatio talis, quum sit actus rationis.
Frui vero, importat libertatem et delecta-
tionem : idcirco, quamvis non competit
brutis libertas, tamen quum delectari con-
veniat illis, aliquo modo competit ipsis
frui. — iEgidius quoque : In fruitione,
inquit, est quinque considerare, videli-
cet actum, objectum, potentiam, finem,
et delectationem; et secundum hsec diver-
simode definitur.

Consequenter ostendit Magister, qualiter
frui diversimode conveniat viatoribus et
comprehensoribus : et circa hoc determi-
nat et concordat verba Augustini. quae pri-
ma facie repugnantiam quamdam habere

D videntur. Et plana est littera. Et quan-
tum in hac vitajam fruimur, id est, quo
in isto exsilio Deo perfectius inheeremus
cum gaudio, tanto nostram peregrinatio-
nem . et tolerabilius sustinemus propter
consolationem afflictioni nostrae admix-
tam, et ardentius finiri cupimus : quia
iPetr. u, quo plenius nunc gustamus quam dulcis
est Dominus, et quanta sit futurae felici-
tatis sancta voluptas ; tanto affectuosius
adspiramus ad illum, dicentes illud Apo-
iiom. vii, stoli : Infelix ego homo ! quis me liberabit
de corpore mortis hujus? et illud Psal-
Ps. xll, 3. mographi : Sitivit anima mea ad Deum
fortem, vivum ; quando veniam et appa-

E rebo ante faciem Dei ? Illo frueris, in quo
spem ponis. Proprium namque et princi-
pale objectum spei est Deus. Secundario
tamen in Sanctis Dei tanquam in auxili-
ariis nostris, speramus.

Consequenter in textu multa pulchra
ponuntur, queestiones moventur ac dissol-
vuntur ; et planus est textus. Difficultates
vero ipsum concernentes, in quaestionibus
subsequentibus elucidabuntur. Specialiter
vero quaerit, an hominibus sit utendum,
et an homo debeat se uti an frui ; an
etiam virtutibus sit utendum, et utrum
Deus utatur nobis an fruatur. Et sumpta

24.

A sunt omnia ista ex verbis Augustini, prae-
sertini ex Iibro de Doctrina christiana.
Ostendit demum Magister, qualiter uti di-
versimode conveniat Deo et nobis : et hoc
in duobus. Primum est, quod Deus usum
quo utitur creaturis, refert ad suam pro-
priam bonitatem, quae est omnium ulti-
mus finis. Unde et scriptum est : Omnia pr0v. xvi,
propter se ipsum operatus est Dominus. 4'
Nos vero non ad bonitatem nostram, sed
suam. Secundo, in hoc quod usum no-
strum quo operamur circa res, referimus

B ad nostram utilitatem, quamvis ulterius
ad Dei (ut dictum est) bonitatem. Deus
vero usum quo utitur creaturis, refert
non ad ulilitatem suam, quia bonorum p«.xv,2.
nostrorum non indiget ; refert tamen ad
suum honorem.

Quia bonus est, sumus, id est, ex Dei G
bonitate est quod sumus producti. Bonitas
namque est communicationis prima origo,
quum bonum sit sui diffusivum. Hinc ait
Bonaventura : Causa hujus consequentiae
est, quia bonitas est conditio causae in

C quantum causa, et quia bonitas proxima
est ad actum, et etiam quia est dispositio
generalis in qua consistit vestigii ratio :
dicit enim respectum ad finem. Unde sic-
ut Deus unus imprimit unitatem, ita bo-
nus bonitatem. Haec ille. — His consonat
quod Plato ait in primo Timsei : Bonus
erat ; a bono autem invidia longe est rele-
gata. Voluit ergo omnia suae bonitatis esse
participativa : quam quidem Dei volun-
tatem si quis dixerit rerum causam, recte
eum putare consentiam. Hinc non sequi-

D tur : quia bonus est, sumus : ergo quia
aeternus, justus et sapiens est, aeterni, ju-
sti et sapientes sumus.

Et in quantum sumus,boni sumus boni-
tate entis. Bonum enim et ens convertun-
tur : ideo quamvis formaliter distinguun-
tur, non tamen realiter. Imo consequens
est : si est, ergo bonum est. Sicque quod
ait, « in quantum », non denotat identi-
tatem rationis formalis, sed r-ealitatis et
concomitantiae naturalis.
Verumtamen contra illud, « quia bonus

106

IIN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. I ; QILEST. I

est, stimus », posset quis objicere quod A
in libro de Hebdomadibus ait Boetius : Si
bonitas per intellectum removeatur a Deo,
adhuc creata manebunt entia, sed non
bona. — Respondetur, quod effectus Dei
comparari possunt ad divina attributa sic-
ut ad causam efficientem et exemplarem :
sicque exemplariter sapientia creaturse est
a sapientia Dei, et esse creaturee ab esse
divino, et bonitas creala ab increata. Et
ita loquitur ibi Boetius. Sed tamen, quo-
niam bonitas habet rationem finis, et finis
est causa causarum : hinc omnes istte B
processiones perfectionum in creaturas,
attribuuntur bonitati divinse etiam a Dio-
nysio, quamvis a diversis attributis exem-
plentur. Haec est responsio Thomee. — Et
idem sub aliis verbis dicit iEgidius : Deus,
inquiens, est causa rerum in genere causse
formalis, et etiam in genere causae fina-
lis. Et in quantum est causa formalis om-
nium exemplaris, sic per bonitatem est
causa bonorum, et per pulchritudinem cau-
sa pulchrorum. In quantum vero est cau-
sa finalis, sic propter bonitatem suam sunt G
omnia : et quantum ad hoc, dictum est,
Quia bonus est, sumus.

Circa heec scribit Albertus : Bonum et
ens dupliciter considerantur : primo, se-
cundum intentiones, id est formales ratio-
nes ; secundo, secundum sua supposita, id
est quoad res in quibus sunt. Primo modo
non convertuntur, quia bonum addit su-
per ens relationem ad finem. Unde Dio-
nysius quinto capitulo de Divinis nomini-
bus ait : Ens ante alias Dei participationes
positum est. Hinc quarta propositione li- D
bri de Gausis, habetur : Prima rerum cre-
atarum est esse, et ante ipsum non est
aliud creatum. Et additur in commento :
Ens est per creationem, bonum autem per
informationom. Et esse per creationem vo-
cat id quod effluens a primo, non prse-
supponit aliud in quo fundetur; per in-
formationem vero, id quod non effluit nisi
prasupposito alio in quo fiat. Addit igitur
bonum super ens relationem ad finem,
quia bonum est quid appetibile. Tamen

duplex est ad finem relatio, scilicet se-
cundum quod finis est terminus motus
causae efficientis, vel secundum quod fi-
nis est per intentionem in efficiente. Et
primo modo dicuntur bona, quee sunt a
bono; secundo modo, quee sunt ad bo-
num quod intendit efficiens, id est, quod
movet eum ad operandum. — Si autem con-
siderentur bonum et ens secundum sup-
posita, id est secundum ea in quibus sunt,
sic convertuntur : quia bonum est cau-
sa per respectum ad efficiens, secundum
quod ipsum efficiens est bonum; et non
operatur efficiens nisi per bonum inten-
tionis. Ideo bonum semper concomitatur
ipsum ens, et non separatur ab ipso se-
cundum rem, licet separetur secundum in-
tentionem. — Si autem accipiantur bonum
et ens in diversis, scilicet in causa et
causato, bonum est causa ante ens : quia
ens non causat nisi bono, id est ex boni-
tate qua diffundit se. Hsec Albertus.

QU,ESTIO PRIMA

Clrca hanc primam distinctionem quee-
ritur primo, Cujus potentise actus
sit uti.

Et videtur quod rationis. Primo, quia
ut in expositione patuit textus, secundum
Augustinum in libro de Doctrina christi-
ana, uti est id quod in usum venerit, re-
ferre ad obtinendum quod amas : sed re-
ferre, est actus rationis, quemadmodum
et conferre. — Secundo, uti est media
ordinare in finem, ut dictum est : ordina-
re vero, actus est rationis. Unde secundum
Philosophum, sapientis est ordinare. Et
rursus ait in Ethicis, quod ad prudentiam
pertinet ordinare media secundum exigen-
tiam finis : sapientia autem et scientia*
in intellectu consistunt. — Tertio, quia ut
asserit Victorinus, usus est actus frequen-
ter reiteratus : sed quselibet potentia po-
test suum actum ssepe reiterare. Ergo usus
ad unamquamque spectat potentiam. —

103C.

CUJUS POTENTI.E ACTUS SIT UTI

107

Quarto, usus non est nisi actus seu exer- A
citium potentiae, juxta verbum illud com-
mune : cujus usus bonus est, ipsum
quoque bonum est. Ergo ad potontiam
pertinet quamlibet. — Quinto, Augustinus
libro LXXXIII Quaestionum : Omnia, in-
quit, quae facta sunt, in usum hominis
facta sunt, quoniam ratio utitur omnibus
judicando. Ergo uti est actus rationis, non
voluntatis.

In contrarium sunt auctoritates Augu-
stini in expositione litterae introductae, et
communis doctorum assertio. Decimo quo- B
que de Trinitate loquitur Augustinus : Li-
cet ingenium et doctrina ad memoriam,
intelligentiam et voluntatem pertineant,
usus tamen ad solam pertinet voluntatem.
In libro item de Libero arbitrio : Voluntas,
ait, utitur se et aliis, quemadmodum ratio
se ipsam cognoscit et alia.

Ad hanc quaestionem Bonaventura re-
spondet : Uti quinque modis accipilur, et
juxta hoc, secundum rem et definilionem
diversificatur. Primo communissime su- C
mitur, prout contra otium seu otiositatem
distinguitur, puta pro naturali ac debita
operatione cujuslibet rei, sive ad quam
res quaelibet ordinatur. Sicque ait Philo-
sophus : Cujus usus bonus est, et ipsum
bonum est. Secundo accipitur usus com-
muniter, prout contra dissuetudinem di-
viditur. Et ita a Victorino definitur, di-
cente : Usus est actus frequenter elicitus,
nec addit ultra actum nisi frequenliam.
Atque his modis usus est uniuscujusque
potentiae. Tertio sumitur proprie, prout D
distinguitur contra habitus memoriae et
intelligentiae, scilicet contra ingenium et
doctrinam. Sicque definitur ab Augustino
decimo de Trinitate : Uti est aliquid in
facultatem voluntatis assumere. Et sic no-
minat actum voluntatis proprie. Quarto
adhuc magis proprie sumitur, prout divi-
ditur contra actum quietativum, videlicet
contra frui. Et ita definit ipsum Augu-
stinus, dicendo : Uti est assumere aliquid
in facultatem voluntatis propter aliud.

Sicque est actus voluntatis ad aliud re-
latae. Quinto sumitur propriissime, prout
dividitur contra actum inordinatum, id
est, contra abuti. Et ita definitur ab Au-
gustino libro de Doctrina christiana : Uti
est, id quod in usum venerit, referre ad
id quo fruendum est. Et sic, uti dicit
usum voluntatis relatum et comparatum
ad finem. Batio igitur diversarum notifi-
cationum ipsius uti, est multiplex ejus
acceptio ; ratio quoque multiplicis suae
acceptionis, est oppositio ejus ad diversa.
Haec Bonaventura.

Quibus satis concordat responsio Tho-
mae, qui ponit hic tres acceptiones ipsius
usus, videiicet primam, secundam et quar-
tam jam tactas. Et addit : ld quod est ad
finem, tribus operationibus ad ipsum fi-
nem inducitur. Prima est operatio ratio-
nis praestituentis finem, et ordinantis ac
dirigentis in ipsum. Secunda est operatio
voluntatis imperantis. Tertia est operatio
virtutis motivae exsequentis. Uti autem no-
minat exsecutionem ejus quod ad finem
ordinatum est, non secundum actum pro-
prium alicujus virium motivarum, sed
communiter praesupposita ordinatione in
finem. Unde uti est actus voluntatis, quae
est universalis virium motor secundum
ordinem ad rationem. Haec Thomas in
Scripto.

Porro in prima secundae, quaestione sex-
tadecima, ait : Usus rei importat applica-
tionem ejus ad aliquam operationem. Un-
de et operatio ad quam applicamus rem
aliquam, dicilur usus ejus : sicut equitare
est usus equi, et percutere est usus ba-
culi. Ad operationem autem applicamus
tam interiora agendi principia, scilicet po-
tentias animae, quam corporis membra, ut
intellectum ad intelligendum, et oculum
ad videndum ; et etiam res exterioros, ut
fustem ad percutiendum. Bes autem ex-
teriores non applicamus ad operationem
nisi per principia intrinseca, quae sunt
potentiae habitusque earum. Potentiarum
vero instrumenta organa sunt corporis.
Voluntas vero movet potentias animae ad

108

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. I ; QUjEST. I

suos actus : quod est applicare eas ad A
operationem. Hinc uti, primo et princi-
paliter est voluntatis tanquam primi mo-
ventis; rationis autem, tanquam dirigen-
tis ; sed aliarum potentiarum, tanquam
exsequentium : quae comparantur ad vo-
luntatem, a qua applicantur ad agendum,
sicut instrumenta ad principale agens. Ac-
tio autem proprie non attribuitur instru-
mento, sed principali agenti : ut aedificatio
aedificatori, non securi. Hinc uti, pro-
prie est actus voluntatis. Haec Thomas in
Summa. B

Idem Petrus, qui praehabita compendi-
ose et magistraliter exprimens : Usus, in-
quit, nominat actum, et hoc quadruplici-
ter : quia vel nominat actum simpliciter,
ut ibi : cujus usus bonus est, etc. ; vel
actum frequentem, ut ibi : usus est actus
frequenter exercitatus; vel actum praedo-
minantem, sicut dominus utitur servo, ar-
tifex instrumento; vel actum referentem
in finem, et hoc tripliciter : primo, per
modum dirigentis, quod pertinet ad ratio-
nem ; secundo, per modum imperantis, et C
sic spectat ad voluntatem; tertio, per mo-
dum exsequentis, quod est aliarum virium
motivarum. Quia ergo universalis impe-
rantis est libere movere id quod movet
(sicut dux movet exercitum), et hujusmo-
di est voluntas, quse se et alia movet; ideo
uti, quod est in finem movere, ad volun-
tatem est pertinens, quae per proprium
actum se ipsam et alias vires movet in
finem : et hoc ipsum movere in finem, est
uti. Haec Petrus.

Quibus per omnia concordat Richar- D
dus, dicendo : Uti re, est eam referre
in debitum finem semel aut saepe. Et di-
co, In debitum finem, alias esset abuti ;
dico, Semel, prout uti contra otiosita-
tem distinguitur ; dico, Seepe, prout usus
contra dissuetudinem dividitur. Porro, rem
referre in debitum finem contingit du-
pliciter : primo, realem applicationem rei
ad suum finem exsequendo; secundo, ap-
plicationem hujusmodi intendendo, ita ta-
men quod intendens moveat atque de-

terminet se ad illam intentionem : aliter
enim ipse intendens non se refert pro-
prie ad finem intentionaliter, sed qui
ipsum determinavit ad talem intentionem,
et eam ei impressit. Primo modo, uti est
actus cujuslibet potentiae activae. Quaeli-
bet namque activa potentia exsequi po-
test realem applicationem alicujus ad de-
bitum finem : sic natura utitur semine,
et ipsum perducit ad fructum. Secundo
modo, uti est actus voluntatis dumta-
xat, tanquam actum elicientis. Bruta ve-
ro et naturalia aguntur et moventur, po-
tius quam agant et moveant, ut loquitur
Damascenus : quia secundum instinctum
ab auctore naturae impressum procedunt.
Haec Richardus, qui de hac re scribit pro-
lixe; sed sensus praehabitus est.

Praeterea, iEgidius videtur his contra-
dicere partim. Et quamvis non nominet
Thomam,tamen disputare contra eum spe-
cialiter conspicitur. Scribit enim : Aliqui
distinguunt usum tripliciter : nam primo
sumunt eum pro actu cujuslibet rei; se-
cundo, pro actu frequentato; tertio, pro
usu eorum quae sunt ad finem : et sic
competit voluntati. Hanc distinctionem di-
cit iEgidius non valere, probans prolixe
quod uti non competat nisi voluntati ut
principali agenti, nec aliis communice-
tur potentiis. Addit quoque, quod illi qui
praetactam distinctionem posuerunt.viden-
tes se non bene dixisse, alibi correxerunt
se, dicentes quod uti convenit voluntati
ut principali agenti, aliis potentiis homi-
nis instrumentaliter. Sicque videtur insi-
nuare iEgidius, quod Thomas in prima
parte Summae suae correxit quod in Scri-
pto primi induxit. Et tamen secundum
iEgidium, nec illa positio seu correctio
valet.

Ad quse dico, quod si diligenter pense-
tur, disputatio ista ^Egidii est inutilis, nec
subtilis. Siquidem per omnia quae prolixe
inducit, nil aliud probat, nisi quod uti
proprie sumptum, voluntati sit proprium;
non autem probat, quod uti aliis modis
sumi non queat nec debeat. Atque ut Sco-

QU.EST. II : QUIBUS REBUS SIT UTENDUM

109

tus circa haec protestatur, non est multum
contendendum de nomine, quum per di-
versum modum loquendi, frui seu uti
apud diversos inveniatur aequivocum. Ea
quoque quae sanctus Doctor scribit in
Summa, nou dissonant a contentis in Scri-
pto. Imo, ad salvandum verba Aristotelis,
Victorini, et aliorum, oportet fateri quod
distinctio illa a Bonaventura ac aliis nunc
praefatis inducta, sit vera.

Amplius, de hac re scribit Durandus :
Uti importare videtur applicationem rei
ad suam operationem. Sicut enim usus
importat operationem ad quam res appli-
catur, sic uti est rem suo usui applica-
re. Sic namque videtur se habere uti ad
usum, sicut movere ad motum. Movere
autem est motum causare. Ergo et uti est
usum causare. In hoc tamen est differen-
tia, quia movere dicitur omne quod causat
motum, sive naturaliter sive libere mo-
veat; sed utens non est proprie nisi quod
usum causat libere. Hinc uti est actus vo-
luntatis tanquam elicientis; non alterius
potentiae, nisi secundum quid, et per at-
tributionem ad voluntatem. Unde sicut ab-
uti, ita et uti est voluntatis. Uti quoque
et frui sunt ejusdem potentiae ac virtutis :
ideo, sicut frui est actus voluntatis et ca-
ritatis, ita et uti. Quemadmodum enim ex
caritate Deo finaliter inhaeremus, ita ex
caritate contingit quod nos ipsos et alia
ordinamus in ipsum sicut in ultimum
finem. Denique frui includit ipsum uti,
sicut inferius suum superius. Vel uti se
habet ad ipsum frui, sicut voluntas eo-
rum quae sunt ad finem, se habet ad
voluntatem finis. Et quidquid horum di-
catur, constat quod uti et frui ad eamdem
spectent potentiam. Haec Durandus : qui
in hac materia concordat Thomae ac cete-
ris jam praefatis, dempto iEgidio.

Ex praedictis quoque patet argumento-
rum solutio. Uti namque est actus rationis
ut dirigentis, et secundum diversas suas
acceptiones diversis potentiis competit,
sicut ostensum est.

QU^STIO II

SEcundo quaeritur, Quibus rebus sit
utendum, an scilicet solo bono
creato, an etiam cunctis creatis, et
an malis pcenee et culpse.

Videtur quod non solum bono creato.
Multi enim etiam justi serviunt Deo in-
tuitu praemii, et ita in praemio statuunt
sibi ultimum finem : ergo referunt Deum

B ad praemium suum, sicque utuntur Deo,
et praemio illo fruuntur. Unde de Moyse
ait Apostolus, quod adspexit in remune- Hebr.xi,26.
rationem. Et Psalmista : Inclinavi (inquit) Ps.cxm»,
cor meum ad faciendas justificationes tuas ll2,
in aeternum propter retributionem. — Se-
cundo, bealitudo Sanctorum qua Deo for-
maliter perfruuntur, est quid creatum : et
tamen ea fruuntur, quum sit ultimus fi-
nis et res per se amabilis. — Tertio, quia
virtutibus est fruendum, tanquam bonis
per se et propter se appetendis, prout in

C textu arguitur. — Quarto, Apostolus scri-
bit ad Philemonem : Ita, frater, ego te Phiiem.20.
fruar in Domino; et alibi, Si vobis pri- Rm. xv,
mum fruitus fuero. Ergo hominibus est 24,
fruendum. — Quinto, creaturae avertunt
a Deo, puta divitiae, deliciae et honores.
Non ergo eis utendum est, quia ut ex
verbis patuit Augustini, utimur his qui-
bus juvamur ad beatitudinem obtinen-
dam. — Sexto, daemonibus non est uton-
dum, neque ariolis, neque maleficis, nec
pravis consortiis, quae omnia nos a Deo

D impediunt ; similiter nec venenis : non
ergo omnibus creaturis. — Septimo, quia
raala, praesertim culpabilia, directe a Deo
avertunt : non igitur est eis utendum. —
Octavo, uti est aliquid in facultatem vo-
luntatis assumere : quae autem in facul-
tatem voluntatis assumuntur, potestati
et operationi subjacent assumentis ; ta-
lia autem non sunt angeli, neque coele-
stia corpora. Ergo eis uti non possumus.
— Nono, quia sequeretur quod omnem
actum teneremur in Deum referre, et

110

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. I ; QU/EST. II

peccaremus quandocumque non facere-
mus hoc.

In oppositum est determinatio Magistri
in littera ex Augustini doctrina.

Ad hanc Thomas respondet : Nulla bona
habent bonitatem, nisi in quantum ad si-
militudinem bonitatis divinae accedunt.
Unde quum bonitas sit ratio desiderii ac
amoris, oportet ut omnia in ordine ad
primam bonitatem amentur. Omne autem
bonum a Deo est : unde quae ab ipso non
sunt, nec quaerenda sunt, nec eis utendum
est. Ideo nullo peccato utendum est, quia
peccata a Deo non sunt. Pcena vero a Deo
est : ideo utendum est ea, et est ordinan-
da ad finem, in quantum promovet meri-
tum hominis, ducens eum in agnitionem
suae infirmitatis, et purgans a vitiis. Si-
militer rebus mundi utendum est,in quan-
tum conferunt ad Dei cognitionem, et ne-
cessaria prsebent vitae in Deum ordinatee.
Sic et opera virtuosa a Deo sunt, et
propter ipsum agenda sunt : non quod
quamlibet operationem oporteat semper
actualiter in Deum referre; sed sufficit
quod homo habitualiter in Deo constituat
finem suae voluntatis. Haec Thomas in
Scripto.

Qui ait in Summa : Uti (ut dictum est)
importat applicationem alicujus ad ali-
quid : quod autem sic applicatur, habet
rationem medii ad finem. Hinc uti sem-
per est ejus quod est ad finem : unde
accommoda fini adipiscendo, dicuntur uti-
lia, et ipsa utilitas interdum usus voca-
tur. Verum ultimus finis dupliciter di-
citur : primo, simpliciter; secundo, quoad
aliquem. Quum enim finis dicatur quan-
doque res ipsa optata, quandoque adeptio
sive possessio ejus, sicut avaro finis est
vel pecunia, vel possessio pecuniae : hinc
loquendo simpliciter, ultimus finis est res
ipsa. Non enim possessio pecuniae bona
est, nisi propter pecuniae bonitatem. Sed
quoad hunc, possessio pecuniae est finis
ultimus. Non enim quaerit avarus pecu-
niam, nisi ut habeat eam. Ergo proprie

A simpliciterque loquendo, pecunia fruitur
is qui in ea sibi constituit finem ; sed in
quantum refert eam ad possessionem, di-
citur ea uti. Haec Thomas in Summa. Cui
concordat Richardus.

Petrus vero respondet : Sicut ad con-
summandam domum utitur artifex securi
et arte ac labore atque materia ; sic in
spirilualibus contingit aliquo quadrupli-
citer uti. Primo, ut instrumento conjun-
cto quo operamur : sic utendum est non
omnibus, sed potentiis per quas in fi-

B nem ordinamur. Secundo, ut habitu quo
regulamur : sic non omnibus est uten-
dum, quoniam habitus vitii magis obli-
quat quam dirigit. Tertio, ut actu quo
movemur : sic etiam actibus deformibus
non est utendum. Quarto, ut objecto circa
quod inclinamur. Sic omnibus quae in fa-
cultatem voluntatis possunt venire, cum
intentione referendi in finem utendum
est : et tale est omne aliud a fine. Potest
enim aliquid assumi in facultatem volun-
tatis quadrupliciter : scilicet voluntatis

C operantis, ut propria opera bona; vel ap-
probantis, ut bona aliena; vel tolerantis,
ut mala poenae nostrae et culpse alienee ;
vel respuentis, ut propriee culpae. Haec
Petrus.

Praeterea iEgidius circa haec scripsit :
Uti dupliciter sumitur. Primo large : et
ita nil aliud est quam aliquid in facul-
tatem voluntatis assumere. Et quoniam
ipsum finem in facultatem assumimus vo-
luntatis, ut in ipso quietemur et quiesca-
mus; idcirco, sic sumendo uti, etiam Deo

D fineque ultimo utimur. Sicque decimo de
Trinitato asserit Augustinus, quod uti, in
voluntate est pertractare ea quae sunt in
memoria et intelligentia continentur, sive
referat ea ad aliquid, sive in ipsis dele-
ctata quiescat. Et sic etiam is qui frui-
tur, utitur. Alio modo sumitur uti stri-
cte et proprie, sicut praehabitum est : et
ita non est Deo utendum. Frui quoque
dupliciter sumitur. Primo large, prout
dicit quietationem desiderii non referen-
tis bonum in quo quietatur, ad finem

QUIBUS REBUS SIT UTENDUM

ulteriorem : et sic bruta et iniqui fru- A
untur. Secundo proprie, prout dicit quie-
tationem in ultimo fine : et sic soli justi
fruuntur.

Gonsequenter refert .Egidius praeindu-
ctam Thomae responsionem, qualiter sit
utendum et quibus. Loquitur tamen in
generali ; sed quasi de verbo ad verbum
ponit responsionem sancti Doctoris, et di-
cit non valere eamdem. Tamen in pro-
cessu non improbat eam, nisi quantum
ad hoc quod sanctus vir scripsit malis
culpae non esse utendum. Contra quod ob- B
j?o»?i. viii, jicit ille, quia Apostolus ait : Scimus quo-
niam diligentibus Deum omnia cooperan-
tur in bonum. Quo constat quod et mala
culpee cooperantur electis in bonum, sic-
que per ea juvantur in Deum.

Ad quod perfacile est respondere, di-
cendo quod malum culpee ex sua natura
non habet ut dirigat nos in Deum, vel
cooperetur in bonum ; sed accidentaliter
et occasionaliter tantum, in quantum ad-
spirante praevenienteque gratia Dei, ex
consideratione propriorum excessuum ma- C
gis compungimur, et humiliores, cautio-
ibid. v,2o. res ferventioresque reddimur : ita ut ubi
abundavit iniquitas, abundet et gratia.
Sicque martyres bene usi sunt crudelita-
tibus tyrannorum. Itaque ob talem obje-
ctiunculam, non fuit responsio illa tanti
doctoris idonea, taliter refutanda.

Hinc ait Petrus : Dupliciter est aliquo
uti : scilicet per se et per accidens. Per
se utimur eo quod habet in sua natura
unde ad finem ordinetur, ut bonum; per
accidens, quod aliunde accipit ordinabi- D
litatem, puta a voluntate ordinantis.

Porro responsio Bonaventurae est quee
nunc ex verbis Petri est recitata. lmo Pe-
trus, qui scripsit post Bonaventuram, ex
ipso Bonaventura suam videtur responsi-
onem sumpsisse.

Durandus vero hic scribit : Dum quae-
ritur quo sit utendum aut fruendum, po-
test intelligi, quo tanquam objecto, vel
quo, id est qua potentia, vel quo habitu.
Sed primus intellectus est aptior atque

communior. Et dicendum, quod omnibus
citra Deum objectaliter uti valemus, et
ipso peccato occasionaliter. Omne enim
quod est citra ultimum finem, cognosci-
bile est a nobis secundum vires appre-
hensivas, aut prosequibile sive fugibile
secundum vires appetitivas, vel operabi-
le secundum vires exsecutivas : et omnes
hse vires cum actibus suis cadunt sub
facultate voluntatis. Sicque omnia ista as-
sumi queunt in voluntatis facultatem, ut
referat ea ad ultimum finem. Heec Du-
randus.

Hoc ergo requirit debitus ordo, et ca-
ritas Dei ac vera justitia, ut rebus crealis
discrete utamur ; et quidquid bonitatis,
amabilitatis aut perfectionis in eis con-
sistit, ad superexcellentissimi Creatoris ho-
norem, cultum et gloriam referamus ; ei-
que omnia illa cum infinita eminentia,
cum omni reverentia adscribamus : sicque
ex speculatione creaturarum et ordinis
universi, ad contemplationem, admiratio-
nem, timorem et amorem supersublimis
Dei nos eievemus.

Amplius ad intelligendum qualiter Deus
utitur creaturis, valet quod ait ^Egidius :
Uti, est assumere aliquid in facultatem
voluntatis per relationem ad bonitatem
divinam : aliter esset abusus. Assumere
autem aliquid propter bonitatem divinam,
potest esse tripliciter. Primo, propter eam
communicandam : et sic utitur Deus re-
bus, ut bonitatem suam communicet et
tribuat eis. Secundo, propter bonitatem
divinam consequendam seu obtinendam :
sicque boni viatores creaturis utuntur, ut
ad increatae bonitatis fruitionem pertin-
gant. Tertio, propter divinam bonitatem
jam habitam, possidendam et conservan-
dam. Sic Beati utuntur creatis. Haec ^Egi-
dius. — Et de isto habetur in textu dif-
fusius. Imo etiam Deus utitur creaturis
ad ostendendum et exercendum in eis su-
am eequitatem ac pietatem.

Ad primum objectum Petrus respondet :
Est merces aeterna et temporalis. Qui ser-

112

IN L1BRUM I SENTENTIARUM. — DIST. I ; QU^ST. III

vit Deo propter mercedem aeternam, nihilo A
minus servit Deo propter se : quia illa
merces est vel ipsemet Deus, vel est fun-
data in eo. Propter temporalem autem
mercedem servire contingit dupliciter :
primo, ut sit finis principaliter intentus,
et sic est peccatum ; vel ut sit ratio in-
ducens, et sic est licitum. — Ad secundum
dicendum, quod et ipsa beatitudo formalis
seu beatifica visio, ad totius beatitudinis
fontem Deum est referenda : quod est ea
objectaliter uti, sine qua nullus potest in
Deo quiescere. Aliqui tamen dicunt, quod B
Beati fruuntur ea formaliter, quum sit
ipsa quietatio qua contentantur in Deo.
— Ad tertium, quod virtutibus est uten-
dum, sicut Magister exponit in textu. —
Ad quartum, quod Apostolus sumit frui
extense, sicut expositum est. In littera
quoque habetur Augustini responsio. —
Ad quintum data est responsio in expo-
sitione litterae. — ■ Ad sextum, quod daemo-
nibus et iniquis utendum est per patien-
tiam et resistentiam contra suggestiones
eorum. — Ad septimum est responsum. — G
Ad octavum, quod omnia subjacent no-
stree facultati ad minus sicut objectum
potentiae, quamvis non sicut effectus cau-
S33. — Ad nonum responsio data est, quia
non tenemur omnia semper actualiter in
Deum referre.

QU^STIO III

TErtio quaeritur, Quid sit fruitio, et D
cujus potentise actus sit, et a
qua virtute procedat.

Ad quee tria patet responsio ex defini-
tione Augustini, dicentis : Frui est amore
alicui rei inhaerere propter se ipsam.Unde
elicitur, quod frui sit actus caritatis vo-
luntati inhaerens, et ipsa inheesio amorosa
qua alicui rei finaliter inhseretur.

Verumtamen argui potest, quod sit actio
intellectus atque realiter beatifica visio.
Fruitio namque summi boni, est beatitudo

Sanctorum. Sed visio primae veritatis cla-
ra per speciem, est beatitudo et praemium
electorum : imo ut asserit Augustinus, vi-
sio est tota merces. Ergo fruitio et visio
idem sunt : visio autem est actio intelle-
ctus. — Secundo, quia Salvator loquitur
Deo Patri : Haec est vita aeterna, ut cogno- joann.zm,
scant te verum Deum. Gui concordat quod 3-
decimo Ethicorum scribit Philosophus :
Felicitas (inquiens) est speculatio optimi
speculabilis. Quum ergo fruitio sit merces
atque felicitas electorum, videtur esse co-
gnitio et esse in intellectu. — Tertio, nam
sicut voluntas delectatur in summa boni-
tate, sic intellectus in prima veritate.Frui-
tio autem est vel delectatio et degustatio
ultimata, vel actio cui delectatio hujus-
modi est annexa. Ergo qua ratione fruitio
ponitur actio voluntatis, ponenda est actio
intellectus. — Quarto, quaelibet vis animae
delectatur praecipue in operatione sua per-
fecta, ut decimo dicitur Ethicorum. Ergo
ad unamquamque potentiam ac virtutem
spectat fruitio. — Quinto, secundum Phi-
losophum in Ethicis, signum virtutis est
delectatio fiens in actu. Ergo ad quemli-
bet habitum virtuosum delectatio pertinet
fruitiva. — Sexto, fruitio est optima ac-
tio, utpote beatitudo. Sed optima actio ad
praestantissimam spectat potentiam, puta
ad intellectum, qui secundum Philoso-
phum decimo Ethicorum, est nobilissima
vis animas, cui et voluntas obedire tene-
tur : quum et divino Dionysio protestante,
optimum hominis sit esse secundum ra-
tionem. Unde et primo fertur Politicorum :
Ratio dominatur et praecipit voluntati.
Fruitio igitur actus est intellectus.

Ad hanc quaestionem Bonaventura re-
spondet : Secundum aliquos, frui pertinet
ad omnes animae vires, quoniam omnes
remunerabuntur in patria. Dicunt etiam,
quod in gloria fruitio erit magis proprie
rationis, quia immediatius se habet ad
delectationem, quae oritur ex apprehen-
sione convenientis. Sed aliter videtur di-
cendum, sequendo Augustinum, quod sci-

QUID SIT FRUITIO, CUJUS POTENTI* ACTUS, ET A QUA VIRTUTE PROCEDAT

113

licet sit actus voluntatis : quia omnes tres A
definitiones datae ab Augustino de frui,
dantur penes actum voluntatis. Tripliciter
enim consideratur fruitio. Primo commu-
niter, prout dicit motum cum gaudio ;
et sic definitur ab Augustino, dicente :
Frui est uti cum gaudio. Secundo, prout
dicit motum seu actum cum quietatione ;
sicque definitur ab Augustino : Frui est
amore inhaerere alicui rei propter se
ipsam. Et sic sumitur proprie. Tertio, pro-
ut complectitur utrumque, videlicet quie-
tationem et delectationem ; sicque defini- B
tur ab Augustino decimo de Trinitate :
Frui est quiescere in cognitis voluntate
propter se delectata. Et sic propriissime
capitur. Quia igitur frui, secundum om-
nem sui acceptionem, dicit vel delecta-
tionem, vel quietationem, vel utrumque,
et omne tale habet rationem boni, estque
voluntatis objectum : ideo frui essentiali-
ter actus est voluntatis. Sed quia voluntas
non delectatur, nec quietatur, nisi in co-
gnito per fidem aut speciem, et in eo
quod habet spe aut re : hinc aliarum vi- C
rium actus ad fruitionem istam dispo-
nunt; non tamen sunt essentialiter ipsum
frui. H»c Bonaventura.

Quocirca sciendum, quod dominus Guil-
lelmus Antisiodorensis in Summa sua vi-
detur esse opinionis hujus quam Bona-
ventura hic tangit ac reprobat.Ait namque
Antisiodorensis in tertia parte Summae
suae : Beatitudo non solum consistit in vi-
sione Dei, sed etiam in amore, sicut as-
serit Augustinus : Vita aeterna est videre
quod amas, et amare quod vides. Totum D
tamen praemium attribuitur visioni seu
cognitioni, quia cognitio est generativa
amoris, et quia primo ac proprie fruitio
est in ipsa visione : quoniam Augustinus
dicit in libro de Immortalitate animae,
quod intelligere seu videre Deum, est idem
quod eum audire, et audire idem quod
olfacere, et olfacere idem quod gustare, et
gustare idem quod tangere, quod est pro-
prie frui Deo. — lnsuper idem in quarta
parte Summee suae : Tres, ait, sunt dotes

T. 19.

animae : duse secundum naturam, id est
in essentia, scilicet visio et dilectio; et
tertia quae erit illarum perfectio, puta
fruitio seu delectatio, quae proprie erit in
visione, quae erit tota merces, secundum
Augustinum : quod non esset, nisi fruitio
esset in ea. Imo proprie est in ea solum.
Si namque fruitio proprie esset in dile-
ctione, aeque esset merces in dilectione
sicut in visione, et sic eaque potuit Ghri-
stus dixisse, Haec est vita eeterna, ut dili-
gant te verum Deum, quomodo dixil : ut
cognoscant te verum Deum. Verumtamen /oann.xvu,
tam visionis quam dilectionis dicitur esse 3'
delectatio illa, sed aliter et aliter.Est enim
visionis, ut in qua est ; sed dilectionis,
ut a qua est, et a qua tenetur et vigora-
tur. Ad hoc namque tendit dilectio, ut
per visionem delectetur in amato. Hinc
paulo post denuo ait : Garitas conjungit
nos Deo; sed non est ipsa conjunctio, quo-
niam conjunctio convenientis cum conve-
niente, in cognitione est. Nam solus in-
tellectus est imago Dei. Hinc proprie
loquendo, in sola conjunctione imaginis
ad id cujus est imago, consistit fruitio.
Sed verum est quod caritas movet ad il-
lam conjunctionem, et facit ac tenet eam :
propter quod frui et delectari attribuilur
ei. Hffic Antisiodorensis.

Qui de ista materia obscure et intricate
loqui videtur. Siquidem in tertia parto
Summae suee rursus sic arguit : Videtur
quod definitio Augustini data de frui, vi-
delicet quod frui est amore alicui inhae-
rere,etc.,non sit convertibilis cum defini-
to : quoniam fide, spe, caritate, intellectu
et sapientia, delectamur in Deo propter
se ipsum. Ad quod respondet dupliciter.
Primo, quod in definitione illa amor su-
mitur large, prout amor est in qualibet
virtute : quoniam fides est amor primae
veritatis ; spes amor est summae largita-
tis. Et ita non sumitur ibi amor pro ca-
ritate. Non enim solum ipsius concupi-
scibilis, sed etiam potentiae rationalis et
irascibilis, est desiderare et amare. Nam
et omnes homines natura scire desiderant,

114

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. I ; QU^EST. III

et desiderium illud est rationis. Potest
quoque dici, quod amor sumitur ibi pro
caritate. Quamvis enim fide et spe ac sa-
pientia Deo fruamur, maxime tamen ca-
ritate. Bonum namque quod est mediatus
finis aliarum virtutum, immediatus finis
est caritatis. Fides autem immediate est
circa verum, sed appetit illud quoniam
bonum. Similiter spes immediate se habet
circa altum seu arduum, et appetit illud
quia bonum; caritas vero appetit bonum
quia bonum. Hinc frui, per amorem ca-
ritatis potissime definitur. Attamen quae-
libetvirtus habet propriam delectationem,
propriumque amorem seu inclinationem.
— Porro, quod ait Apostolus Philemoni,
Phiiem.io. Ego te fruar in Domino, intelligitur de
fruitione respectiva, ut sit sensus : Fruar
Deo in te, hoc est respectu tui, videlicet
ad gaudium Dei utilitatemque tui. — Di-
cimus etiam quod virtutibus est fruen-
dum, non objectaliter, sed elicitive : quia
virtutes eliciunt motus quibus fruimur
Deo. Potentiis vero fruendum est origina-
liter, quia sunt origines motuum qui sunt
fruitiones, quibus formaliter est fruen-
dum. Solo autem Deo objectaliter finali-
terque fruendum est. Hbbc Antisiodorensis.
Gujus ultimo dicto concordat quod ait
Petrus : Fruimur aliquo quatuor modis,
videlicet : effective, ut potentiis ; dispo-
sitive, ut habitibus ; formaliter, ut actu
fruitivo quo in Deo quiescimus ; materia-
liter seu objective, ut Deo. Unde quum
quaeritur quo sit fruendum, intelligitur
proprie, quo ut objecto. Notandum ergo,
quod frui dicit quietationem fruentis. Por-
ro, quamdiu potest majus seu melius ali-
quid cogitari, mens non quietatur. Quum-
que omne creatum sit terminatum, solo
Deo fruendum est, qui solus est infinitus.
Propter quod solus terminat appetitum,
quoniam eo nil majus aut melius cogitari
seu concipi potest. Heec Petrus.

Prseterea, ei quod dictum est ab Anti-
siodorensi, quamlibet virtutem habere su-
um amorem et suam delectationem, vide-
tur opponi quod ait hic Bonaventura :

A Voluntas,secundum Augustinum,amat sibi
ac aliis ; atque ut dicit Anselmus, Volun-
tas inclinat alias vires, et eis meretur. Id-
eo quietatio et delectatio ejus redundat
in alias vires. Unde, sicut voluntas non
sibi cognoscit, sed ratio cognoscit sibi ac
voluntati; ita voluntas sibi ipsi ac rationi
delectatur, et rationem quiescere facit. Id-
circo fide et spe non fruimur proprie et
per se, quoniam utraque earum accipit
rationem tendentiae a caritate. Hsec Bona-
ventura.

B Verumtamen unamquamque virtutem
habere in se et ex se propriam inclinatio-
nem ot delectationem in suo actu, et ten-
dentiam quamdam seu ordinationem ad
suum objectum, verius reor, prout hoc
in tractatu de Gaudio spirituali et pace
interna, diffuse probavi : quum et Philo-
sophus de virtute generaliter protestetur,
quod signum virtutis est delectatio fiens
in opere, et contemplatio summae veritatis
in se ipsa delectabilis est. Actio quoque
intellectus tendit in aliquem finem, in

G cujus adeptione atque intuitu naturaliter
delectatur. Nec minus delectatur visus in-
terior in adspectu pulchri intelligibilis,
quam visus exterior in prospectu pulchri
sensibilis. — Prseterea, quod Antisiodo-
rensis ait in definitione fruitionis praeta-
cta, per amorem intelligi caritatem,dictum
videtur loquendo de ordinata fruitione :
alias verum non esset, quum impii crea-
turis fruantur, secundum quod in libro
Sapientiae loquuntur : Venite, fruamur bo- sap.u,*
nis quse sunt. Hinc asserit Bonaventura :

D Amor quo definitur frui, est communis
ad amorem castum, et libidinosum, quo
avarus fruitur auro. Albertus quoque dicit
per amorem illum intelligi caritatem.

Insuper, de hac materia scribit hic Tho-
mas : Fruitio consistit in operatione ho-
minis optima, quum sit ejus felicitas :
quaB non consistit in habitu, sed in actu,
secundum Philosophum decimo Ethico-
rum. Optima autem operatio hominis, est
actus altissimae potentise ejus, videlicet in-
tellectus, ad objectum altissimum, quod

QUID SIT FRUITIO, CUJUS POTENTI.E ACTUS, ET A QUA VIRTUTE PROCEDAT

llf

Joann.xvn,
3.

est Deus. Hinc visio Deitatis ponitur tota
substantia beatitudinis nostrae apud Joan-
nem : Hsec est vita aeterna, ut eognoscant
te. Ex visione autem, res visa, videlicet
Deitas, quum non videatur per similitu-
dinem, sed per essentiam, efficitur quo-
dammodo intra videntem : et ista est com-
prehensio seu tentio, quee succedit spei,
consequens visionem, quse succedit fidei.
Porro, ex hoc quod res visa recepta est
intra videntem, unit sibi ipsum videntem,
ut fiat quasi penetratio quaedam mutua
per amorem, sicut dicitur in prima Joan-
nis : Qui manet in caritate, in Deo manet,
et Deus in eo. Ex unione autem maxime
convenientis, sequitur delectatio summa;
atque in hoc perficitur nostra felicitas,
quam nominat fruitio magis ex parte sui
complementi quam principii, quia dele-
ctationem includit. Hinc fruitio est actus
voluntatis ex habitu caritatis, secundum
ordinem ad potentias et habitus praece-
dentes. Haec Thomas.

Qui etiam in prima parte secundae, quae-
stione undecima, ait : Fruitio et fructus
ad id empertinere videntur, vel* unum ex
alio derivatur : et quia sensibilia nobis
sunt notiora, a sensibilibus fructibus no-
men fruitionis derivatum videtur. Fru-
ctus autem sensibilis est id quod ultimum
ex terra vel arbore exspoctatur, et cum
suavitate percipitur. Hinc fruitio pertine-
re videtur ad amorem vel delectationem
quam quis habet de ultimo exspectato :
quod est finis. Finis vero et bonum, est
objectum appetitivae potentiae : idcirco ad
eam spectat fruitio. Haec Thomas. Qui su-
per quartum, et in Summa contra genti-
les, de his plenius tractat. Ad quartum
namque magis pertinet ista materia.

His concordat Richardus; non tamen in
toto. Nam tenet quod absolute voluntas sit
nobilior intellectu, et quod in actu vo-
luntatis principaliter consistat beatitudo.
Thomas vero dicit utriusque contrarium :
quorum quid verius aestimetur, suo loco
dicetur. Ait ergo Richardus : Frui in ipso
fruente est ultimus actus fruentis : quem

A actum delectatio immediate concomitatur.
Ultimus autem actus est quo in objecto
quiescitur : qui esse non potest cognitivae
potentiae. Primo, quoniam actus cognitivae
potentiae non est ultimus, sed ordinatur
ad actum appetitivae potentiae sicut co-
gnitio ad amorem. Unde secundum Phi-
losophum tertio de Anima, appetitus se-
quitur cognitionem. Secundo, quoniam
actum cognitivae non sequitur delectatio,
nisi mediante actu appetitivae. Non enim
delectamur in cognitis, nisi quia diligi-

B mus ea; nec delectamur in cognitione, ni-
si quia eam amamus. — Haec Richardus.
Quibus concordat Bonaventura in hujus
quaestionis decisione; similiter Petrus at-
que Henricus.

Sed verius credo quod absolute loquen-
do, intellectus sit praestantissima potentia
animae, et quod in ipso subjective sit vera
felicitas seu beatifica visio : praesertim
quia Philosophus decimo Ethicorum ex
intentione apertissime docet et probat
hoc. Similiter Augustinus in multis locis

C hoc asserit, prout alibi, potissime in tra-
ctatu de Contemplatione, ostendi. Sed et
Antisiodorensis in Summa sua sic tenet.
Et nunc breviter tango, quod omnis na-
tura et creatura in ccelo et in terra, sor-
titur speciem a sua suprema et ultimata
perfectione formali intrinseca. Quum igi-
tur homo speciem sortiatur ab intellectu-
ali seu rationali perfectione, a qua et
ejus differentia sumitur, unde et rationa-
lis creatura vocatur; constat quod intel-
lectus seu ratio, sit summa ejus potentia.

D Nec obest quod voluntas de se libera est
et domina sui actus, quoniam illa ejus
libertas ratione refrenari gubernarique in-
diget, alioqui tyrannizat. Unde voluntas
de se caeca est, et comparatur tyranno ;
intellectus autem seu ratio, regi. Hinc et
intelligentiae, ab intellectuali perfectione
nomen et speciem sortiuntur, quemadmo-
dum Avicenna et Algazel in suis Meta-
physicis, Averroes quoque super tertium
de Anima et alibi, saepe testantur. Hinc
Plato in Timaeo et Phaedone affirmat quod

116

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. I ; QILEST. III

ex intellectuali perfectione convenit nobis A
consortium cum divinis, id est cum Deo
et intelligentiis. Idem ex verbis divini
Dionysii ac Rabbi Moysis facile est pro-
bare. Hinc Peripatetici communiter, Al-
phorabius, Alexander, Avempote, Abuba-
ther, Theoplirastus ; Porphyrius quoque,
Plotinus, Avicebron, Apuleius, Macrobiusque
Platonici, in intellectu beatitudinem ho-
minum ac intelligentiarum constituerunt.

Praeterea, circa haec scribit ^Egidius :
Fruitio delectationem importat. Idcirco ad
eam primo requiritur cognitio, sine qua B
nemo delectatur; deinde ad eam requiri-
tur quietatio tam ex parte objecti, quod
est ultimus finis, in quo ultimate quiesci-
tur, quam ex parte delectationis, quae ut
septimo dicitur Ethicorum, magis est im-
mobilitas quaedam et quies, quam motus.
Idcirco ad voluntatem elicitive spectat
fruitio. Verumtamen omnis felicitas nobis
possibilis ex puris naturalibus, habet es-
se in intellectu : quia omnis talis felicitas
vel est actus prudentiae, ut patet primo
Ethicorum de felicitate civili ; vel est ac- C
tus sapientiae, ut patet decimo Ethicorum
de felicitate contemplativa. Felicitas au-
tem quam ex gratia Dei consequimur, re-
spectu cujus dicitur fruitio, in voluntate
potius quam in intellectu consistit. Possu-
mus etiam dicere, quod dato quod felicitas
esset in intellectu, ita quod actus intel-
lectus esset felicitas, non tamen oporteret
quod fruitio esset in intellectu,sed suffice-
ret dicere quod fruitio, quae delectationem
importat, perficeret actum intellectus. Haec
jEgidius. D

Quibus consonat quod scribit Durandus:
Ad fruitionem, inquiens, tria concurrunt :
cognitio, delectatio, quietatio. Cognitio au-
tem non est delectatio, sed habet se an-
tecedenter ad eam, et potest esse sine
delectatione ; delectatio autem se habet
ad fruitionem sicut genus ad speciem ;
sed quietatio se habet ad fruitionem sic-
ut differentia ejus specifica. Est namque
fruitio delectatio non qusecumque, sed ap-
petitum quietans. Propter quod asserit

Augustinus : Fruimur cognitis in quibus
voluntas delectata quiescit. Haec Durandus.

Itaque quidam praetactorum doctorum
dicunt fruitionem esse actum voluntatis,
seu amorosam inhaesionem, ad quam de-
lectatio sequitur; alii, quod fruitio sit de-
Iectatio ipsa. Et diversitas ista videtur in
quid nominis sita.

Hinc Scotus quaerit, utrum frui sit actus
a voluntate elicitus, an passio, id est de-
lectatio sequens. Et videtur quod passio.
Fructus enim est ultimum quod exspecta-
tur de arbore : sed ultimum quod exspe-
ctatur in actibus animae, est delectatio, ut
dicitur decimo Ethicorum. In oppositum
est, quia voluntas amat Deum : aut ergo
propter aliud, et sic utitur eo ; aut propter
se ipsum, et sic fruitur eo. Ergo frui est
actus quo Deus diligitur propter se. Ad
istud respondet : Dieo quod aliquae au-
ctoritates dicunt, quod frui est actus vo-
luntatis quo fruitur bono propter se; et
aliquae, quod est delectatio sequens hunc
actum ; et aliquae, quod comprehendit
utrumque, videlicet actum et delectatio-
nem. Sumitur enim pro actu, quum in
libro LXXXUI Quaestionum loquitur Au-
gustinus : Omnis perversio est uti fruen-
dis, et frui utendis. Perversio autem est
actus in quo est malitia, quia voluntaria
est ; delectatio autem non est voluntaria :
nam talem actum qui est volendi bonum
propter se, necessario sequitur delectatio.
Item quum ait primo de Doctrina chri-
stiana : Frui est amore inhaerere alicui
propter se. Inhasio namque [alicui pro-
pter se] es't actus, non delectatio : quia si
esset delectatio, non esset ipsa inhaesio
objecto propter se relata tantum ad ob-
jectum [ut finem], quia delectatio forma-
liter est ab objecto, et non relata ad ob-
jectum ut ad finem. Sumitur quoque frui
pro delectatione, quum primo de Trini-
tate asserit Augustinus : Gaudium est frui
Trinitate. Accipitur etiam prout includit
utrumque, ab Augustino dicente : Frui-
mur cognitis in quibus voluntas delectata
quiescit. — Si autem quseratur, cui nomen

QUID SIT FRUITIO, CUJUS POTENTldS ACTUS, ET A QUA VIRTUTE PROCEDAT

117

fruitionis primo conveniat : dico quod hoc A
non habetur nisi ex modo loquendi gram-
matice. Dicunt enim grammatici, quod
frui construitur cum ablativo ex vi trans-
itionis, quum dicitur, Fruimur Deo. Ideo
ex modo loquendi sumitur magis pro actu
transeunte in Deum [quam pro delecta-
tione] : sed delectatio in Deo significat
quietationem magis quam passionem. Haec
Scotus.

Qui insuper circa haec scribit : Sicut in
intellectu sunt duo actus, quorum uno
assentitur vero propter se, et est intelle- B
ctus principiorum ; et alius quo assentitur
vero propter aliud, ut est veritas conclu-
sionis, dependens ex veritate principii :
sic in voluntate sunt duo actus, quia ut
dicitur sexto Ethicorum, quod in intelle-
ctu est affirmatio et negatio, hoc in volun-
tate est prosequi et fugere. Unde in vo-
luntate est unus actus quo assentitur vel
adhaeretur bono propter se, et alius quo
propter aliud. Verumtamen differentia est
circa intellectum et voluntatem quantum
ad duos hos actus : quoniam duo illi actus C
intellectus ex natura objectorum sunt ta-
les, ideo limitantur ad certa objecta, ut
intollectus ad principia, scientia ad con-
clusiones. Hinc intellectus est immediato-
rum, scientia mediatorum. Actus autem
voluntatis non est ex natura objecti, sed
voluntatis elicientis. Nam voluntas potest
velle bonum quod est bonum propter se,
propter aliud, et econverso. Ideo duo ac-
tus isti voluntatis non requirunt determi-
nata objecta, sed ad omnia volibilia se
extendunt. Insuper actus intellectus suffi- D
cienter dividitur per actum assentiendi
vero propter se, et per actum assentiendi
vero propter aliud. Sed velle bonum pro-
pter se, et velle bonum propter aliud, non
necessario nec sufficienter dividunt actum
voluntatis. Quod ostenditur sic : Ponatur
quod aliquid ostendatur voluntati sub ra-
tione boni, sed non ostendatur quale sit
bonum : voluntas circa bonum illud po-
test habere actum non necessario inordi-
natum, ergo nec actum ultra referendum,

nec ibi figendum : quia si haberet actum
ulterius referendum, uteretur bono illo,
sicque apprehenderet illud ut bonum ad
finem, quum possit contingere quod sit
bonum propter se. Si autem haberet ac-
tum ibi sistendum, tunc frueretur illo,
quum tamen possit contingere quod sit
bonum propter aliud. Haec Scotus.

Porro, quod in verbis praehabitis dicit
delectationem esse necessariam, non vi-
detur intelligendum quod displiceat, aut
prorsus involuntaria sit, sed quia natura-
liter sequitur actum tam convenientem :
quia ut octavo Metaphysicae suae Avicenna
testatur, delectatio est conjunctio conve-
nientis cum conveniente, [seu] quae ex hu-
juscemodi conjunctione oritur. Nam deci-
mo Ethicorum habetur, quod operationes
habent delectationes annexas specie dif-
ferentes sicut et operationes.

Postremo, ad intelligendum preehabita,
advertenda sunt quae circa haec scribit Al-
bertus Magnus : Frui, inquit, est actus
affectus seu voluntatis sequentis actum in-
tellectus secundum quod hujusmodi. Frui
enim non accipitur ut tantum in specu-
latione remaneat : quoniam speculatio de
se non ponit inhaesionem, sed potest es-
se per distantiam rei a speculante ; fru-
ctus vero ponit unionem et gustum dulce-
dinis substantialis interius, fundatae in rei
complexione atque natura. Hinc perfectio
inhaesionis in fructu, est penes actum vo-
luntatis. — Quod si quaeratur, cur ergo
frui non denominatur a voluntate, sicut
proprii actus potentiarum communiter de-
nominantur a suis potentiis, ut videre a
visu, intelligere ab intellectu : dicendum,
quod duplices sunt actus potentiarum.
Quidam enim sunt actus ipsarum secun-
dum ipsas, prout referuntur ad sua ob-
jecta absolute : et illi denominantur ab
ipsis potentiis, ut videre, audire, etc. Qui-
dam vero actus sunt in potentiis secun-
dum quod una ordinatur ad aliam, et tunc
aliquid praecedentis remanet in ratione
actus sequentis virtualiter. Et tales actus
quandoque sunt in ordine cognoscitiva-

118

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. 1 ; QUjEST. III

rum potentiarum ad invicem tantum, ut
scire, credere, opinari : scire enim est
actus rationis secundum ordinem ad intel-
lectum. Quandoque autem sunt in ordine
motivarum ad elicitivas, sicut eligere, uti,
frui : et ±11 i non possunt ab una vi deno-
minari, quia non sunt unius potentiee ab-
solute, sed unius secundum quod est ordi-
nata ad alias. — lterum quaeri potest, cur
frui definiatur per amorem, quum tria
requirantur ad inhaesionis perfectionem,
videlicet visio speciei, comprehensio per
substantiam, et inhsesio per amorem. Prae-
terea, omne peccatum separat nos a Deo :
ergo per oppositum omnis virtus conjun-
git Deo. Ergo omni virtute contingit nos
Deo inhserere, et non tantum amore. Re-
spondendum, quod solus amor qui caritas
est, perfectam causat inhaesionem : qui
quum sit completivus fruitionis, speciali-
ter ponitur in definitione ipsius. Aliae vero
virtutes quamvis disponant ex parte sub-
jecti, non tamen complent fruitionem.
Quod patet sic : visio dicit conversionem
super praesentia tantum ; comprehensio
autem, quae succedit spei, dicit adhaeren-
tiam ; sed amor, eo quod est vitta strin-
gens, et acutum mobile penetransque ama-
tum, ut Dionysius ait, dicit inhaerentiam.
Itaque, ad hoc quod virtus ponatur in
definitione fruitionis, non sufficit quod
simpliciter conjungit nos Deo. Est enim
duplex conjunctio, puta per meritum, et
quasi per quemdam contactum. Primo mo-
do omnis virtus Deo conjungit. Sed per
contactum spiritualem tripliciter contin-
git conjunctio, scilicet : per praesentiam,
quod est dum intellectus attingit rem in
sua essentia, sed non necessario tenel ac
habet eam : unde assimilatur contactui
mathematico, in quo tantum ultima tan-
gentium simul sunt. Secunda est quasi
per adhaerentiam et tentionem et habe-
re : et hic est tactus ejus quod succedit
spei, assimilaturque tactui compactorum.
Tertia est per inhaerentiam, quando unum
quasi ingreditur alterum, et contrahit im-
pressiones et affectiones a natura ipsius :

A et hic est tactus amoris, et assimilatur
quasi tactui naturali, in quo tangentia im-
primunt sibi invicem suas proprietates.
Porro primus modus conjunctionis, qui est
per meritum, est ut materialis dispositio
ad fruitionem ; secundus vero et tertius
propinque se habent ad eam ; sed quartus
est completivus ipsius. Haec Albertus.

Nunc instantiae sunt solvendae. Ad qua-
rum primam dicendum, quod dum fruitio
dicitur tota merces, sumitur prout beatifi-

B cam visionem includit, et non solum pro
actu seu delectatione voluntatis, sicut nunc
sumpta est. — Ad secundam, quod clara
illa intuitio divinae essentiae, est substan-
tialiter essentiale preemium atque felicitas
Beatorum : non tamen ut sumitur cum
exclusione dilectionis fruitivae eam se-
quentis; sicut nec alia opinio potest sal-
vari, quod in actu voluntatis consistat fe-
licitas cum exclusione delectationis. ldeo,
sicut alii dicunt, quod in actu voluntatis
beatitudo consistat, sic quod ipsa dilectio

G delectatione perficitur et ornatur; sic di-
co, quod in visione preetacta consistit fe-
licitas, secundum quod visio illa tam di-
lectionem quam delectationem sequentes
virtualiter continet atque causaliter exse-
rit, imo et inseparabiliter habet annexas,
non velut extraneas additiones, sed tan-
quam proprias decorationes formativas et
completivas. Cognitio quippe sine dilecti-
one est informis, nec sine dilectione* quie- • deiecta-
tat. Beatitudo autem mentis creatae, non *'one
potest esse omnimode simplex quemad-

D modum increatae felicitas mentis. Propter
quod dixit Boetius, quod felicitas est sta-
tus omnium bonorum aggregatione perfe-
ctus. Quum itaque dicitur quod visio ordi-
natur ad amorem, dico quod non ordinatur
ad amorem tanquam ad aliquod alienum
extraneum, sed tanquam ad proprium com-
plementum, et actum concomitantem in
se virtualiter comprehensum, atque ex se
causaliter prodeuntem : et hoc non impe-
dit quin in visione sit sita felicitas. Tamen
de hac re, suo aptiorique loco, exquisitior

QUtEST. IV : AN SOLO 1NCREAT0 BONO SIT OBJECTIVE FRUENDUM

119

(Deo praestante) erit discussio. — Ad ter- A
tiani patet ex verbis Antisiodorensis re-
sponsio secundum unam positionem, et ex
verbis Alberti secundum alium modum. —
Ad quartam, quod non quaelibet delectatio
annexa actui virtuoso,sufficit ad rationem
fruitionis, sed illa qua formaliter, imme-
diate et directe quietatur mens et quiescit
in summo bono : quod non est omnium
virtutum, sed theologicarum objectum. —
Idem dicendum ad quintam. — Ad sextam,
quod visio seu cognitio, prout in ea con-
sistit beatitudo, videlicet prout modo prae- B
fato dilectionem et delectationem includit
tanquam germina quaedam ex se profluen-
tia, concomitantia, seque ornantia, est op-
tima, nobilissima et sufficienlissima actio
animae. Sic et donum sapientiae salutaris,
quae nunquam informis est, seu mystica
theologia, in qua consistit felicitas hujus
vitae, caritatem suo modo includit.

QUiESTIO IV

OUarto quaeritur, An SOlo increato
bono sit objective fruendum.
Quam quaestionem sic format Scotus :
Utrum objectum per se et formale fruiti-
onis, sit ultimus finis.

Videtur quod non. Primo, quia natura
non tendit in impossibile : sed Deus in
infinitum excellentior est omni creato, et
creatura distat ab ipso infinite. Ergo non
potest ipsum attingere : nam et infinitum,
secundum Philosophum, pertransiri non D
potest. — Secundo, capacitas mentis cre-
atse est finita, sicut et ejus essentia. Ergo
bono finito potest repleri et contentari. —
Tertio, inter susceptibile et susceptivum
oportet esse proportionem, quia suscepti-
vum, secundum Philosophum, non est ad
quaecumque contingens : sed inter finitum
et infinitum nulla est proportio. Mens ergo
creata finita, infiniti boni non videtur
susceptiva. — De ista materia jam dicta
sunt multa, quae non sunt iteranda.

Itaque Scotus ad istud respondet : Se-
cundum Avicennam, aliquid finitum po-
test esse objectum ordinatae fruitionis.
Dixit enim unam intelligentiam ab alia
esse productam, et animas nostras ab in-
telligentia infima, quam sphaerae activo-
rum et passivorum dicit praeesse. Sicque
affirmat intelligentiam producentem esse
objectum fruitionis intelligentiae a se im-
mediate productae. Hanc autem opinionem
erroneam Scotus et alii doctores catholici
concorditer atque idonee reprobant : tum
quia in se falsa est, asserendo unam intel-
ligentiam esse productam et creatam ab
alia, quum ornnes simul sint immediate a
Deo omnipotenti ac adorando creatae; tum
quia et dato quod una illarum esset pro-
ducta ab alia, desiderabilius tamen et ju-
cundius ei esset cognoscere primam cau-
sam eo modo quo eam potest cognoscere,
quam quaecumque creata, quae a dignitate
et eminentia primi principii deficiunt in-
finite. Intellectus quoque in cognoscendo
non sistit, nisi ad primae notitiam causae
deveniat, quum scire sit rem per causam
cognoscere. Rursus, sicut omni finito in-
tellectus potest aliquid majus excogitare,
sic et voluntas aliquid majus appetere.
Ideo in tali finito non conquiescunt. — ■
De hoc Guillelmus Parisiensis, prima par-
te voluminis sui de Universo, diffusius
scribit.

Praeterea circa haec asserit Scotus, quod
ordinalae fruitionis solus Deus seu ultimus
finis objectum sit ; objectum vero fruiti-
onis in communi, sit bonum verum, vel
bonum ostensum a ratione errante : quod
non est verum bonum, sed bonum appa-
rens, vel bonum praefixum : potest enim
voluntas praestituere sibi quodcumque bo-
num tanquam finem. Ratio quoque Avi-
cennae non concludit : quia et dato quod
una intelligentia produceretur ab alia, non
tamen quietaretur in illa. Visus enim non
quietatur in eo a quo producitur, sed in
visibili. Haec Scotus. Cujus intentio est,
quod ultimus finis seu Deus sit formale
et per se objectum ordinatae fruitionis ;

120

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. I J QU^EST. IV

fruitionis vero inordinatse objectum, sit id A
in quo fruens sibi constituit erronee ulti-
mum finem, inhaerendo illi magis quam
Deo ; porro objectum fruitionis commu-
niter sumptse, sit bonum prsetacto modo
generaliter sumptum.

Insuper ad quaestionem hanc Thomas
respondet : Frui aliquo tripliciter dicitur.
Aut sicut objecto, et sic solo Deo fruen-
dum est : quia ad bonitatem Dei ordinatur
tota bonitas universi, sicut bonum totius
exercitus ad bonum principis, ut dicitur
undecimo Metaphysicee. Alio modo, sicut B
habitu eliciente actum fruitionis : sicque
beatitudine creata et caritate fruendum
est. Tertio, ut instrumento : et sic fruimur
potentia cujus actus est fruitio. Itaque solo
Deo qui effective facit beatum, objectali-
ter est fruendum. Haec Thomas.

Qui et in Summa sic ait : Ad rationem
fructus pertinent duo, videlicet quod sit
ultimum, et quod appetitum quadam dul-
cedine seu delectatione quietet. Dicitur
autem aliquid ultimum dupliciter, scilicet
simpliciter, et secundum quid : simplici- C
ter, quod ad aliud non refertur; secun-
dum quid, quod est ultimum aliquorum.
Quod ergo simpliciter est ultimum in quo
quis delectatur tanquam in ultimo fine,
hoc proprio dicitur fructus, et eo quis di-
citur proprie frui. Porro quod in se ipso
non est delectabile, sed tantum appetitur
in ordine ad aliud, sicut potio amara ad
sanitatem, nullo modo fructus dici potest.
Quod vero in se habet quamdam delecta-
tionem ad quam queedam prsecedentia re-
feruntur, potest aliquo modo dici fructus ; D
sed non proprie et secundum completam
rationem fructus dicimur eo frui, quia
adhuc aliquid exspectatur in quo finali-
ter quiescitur. Haec Thomas.

Insuper circa heec scribit jEgidius : Ali-
quid dicitur bonum nostrum et diligibile
a nobis, quatuor modis. Primo, per acci-
dens, quia quamvis in se non habeat unde
ametur, tamen in ordine ad aliud ipsum
diligimus : ut potionem amaram per re-
spectum ad sanitatem. Secundo, quia in

se habet unde ametur : ut potio dulcis.
Tertio, quia est causa bonitatis formali-
ter : sicut scientia est causa quod sumus
scientes. Quarto, quia est causa bonitatis
efficienter : sicque Deus est causa omnis
boni. Et haec duo ultima membra tangit
Dionysius undecimo de Divinis nominibus
capitulo. Et quia fruilio quietationem in-
cludit, ideo illo dumtaxat bono fruimur,
quod ad aliud non refertur : quod est bo-
num perfectum et increatum. — Si autem
quaeratur an beatitudine sit f ruendum, dis-
tinguere possumus. Nam diligere aliquid,
multipliciter potest intelligi, vel dilectione
formaliter, vel voluntate instrumentaliter,
vel diligibili tanquam objecto. Unde di-
ligo dilectione, diligo voluntate, et diligo
diligibili. Ita fruor fruibili, scilicet Deo
principaliter et objective, et fruor fruitio-
ne seu beatitudine formaliter, et fruor po-
tentia atque virtutibus quasi instrumen-
taliter. Heec ^Egidius.

Qui etiam asserit, quod in illis quatuor
modis praetactis, quibus aliquid dicitur
bonum et diligibile nobis, secundus inclu-
dit primum, tertius secundum et primum,
quartus tres praecedentes. Quod non vi-
detur, si modi illi accipiantur proprie et
prsecise, seu per exclusionem sui oppo-
siti : sic enim secundus non includit pri-
mum, quum formaliter opponantur ; et
multo minus Deus dicitur bonum per ac-
cidens, seu bonum nostrum formaliter,
quum non sit forma inhaerens. Quod si
dicatur, quod Deus sit bonum nostrum
formaliter, non inhaerenter, sed exempla-
riter, ille modus cum quarto coincidit.

Preedictis concordat Richardus. Et ad-
dit : Solo Deo fruendum est secundum
perfectam rationem fruitionis. Quae tamen
perfectio habet gradus. Ait enim Augusti-
nus libro de Doctrina christiana : Quum
adest quod diligitur, delectationem secum
gerit : per quam si transieris, eamque re-
tuleris ad id ubi manendum est, uteris ea,
nec proprie sed abusive diceris frui ; si
vero inhaeseris atque permanseris, finem
in ea ponens laetitiea tuae, tunc vere et

AN SOLO INCHEATO BONO SIT OBJECTIVE FRUENDUM

121

proprie frui dicendus es : quod non est
faciendum nisi in illa Trinitate, id est
summo et incommutabili bono. Non enim
nisi in re nobilissima quse per voluntatem
potest attingi, statuendus est ultimus fi-
nis : cujus rei anima capax est, quum sit
illius imago. Quod etiam summum bonum
solum potest quietare mentis affectum :
ideo eo dumtaxat fruendum est, quia frui-
tio est ultimus actus appetitivee potentia?,
quo delectabiliter quiescitur. Hinc primo
Confessionum Augustinus loquitur Deo :
Fecisti nos, Domine, propter te, et inquie-
tum est cor nostrum donec perveniat et
conquiescat in te. Unde in libro de Spiritu
et anima fertur : Tantaa dignitatis est ra-
tionalis creatura, ut nullum bonum queat
ei sufficere preeter summum. Quod etiam
persuadet experientia, quando homo expe-
ritur in se, quod quantumcumque cogitet
magnum bonum finitum, semper invenit
appetitum suum paratum ad aliquid ma-
jus et eminentius appetendum. Nullo ergo
creato finaliter objectaliterque fruendum
est. Nec obstat quod Tullius ait in sua
Rhetorica : Expetendorum tria sunt gene-
ra : unum, quod propter se expetendum
est, ut virtus et scientia; aliud, quod pro-
pter alterum tantum, sicut pecunia; ter-
tium, quod propter utrumque, ut amicitia.
Virtus namque et scientia dicuntur appe-
tendae propter se, id est per se seu non
per accidens tantum, vel quia habent in
se unde alliciant et amentur, quamvis
nullum aliud bonum inde proveniat et
sequatur. Heec Richardus.

Hinc pulchre scribit Ronaventura : Solo
Deo proprie est fruendum, prout frui dicit
motum seu actum cum delectatione et
quietatione. Sed coinmuniter accepto frui,
prout dicit motum cum delectatione tan-
tum, sic omnibus quaa pra^sentialiter spi-
ritualiterque delectant et conjuncta sunt
fini (cujusmodi sunt dona et fructus ac
beatitudines), potest homo non indebite
frui. Hujus ratio est, quia nihil potest
animam sufficienter finire, nisi bonum ad
quod est, et a quo est : quod est summum

A et infinitum bonum, excedens animae vi-
res. Naturalis namque cognitio animae, est
cognitio non arctata. Unde nata est quo-
dammodo cognoscere omnia. Hinc non im-
pletur cognitio ejus, nisi cognoscibili in
se omnia cognoscibilia continente, et quo
cognito omnia cognoscuntur. Similiter af-
fectio animae nata est diligere omne bo-
num. Ergo nullo bono sufficienter finitur
affectus ejus, nisi quod est bonum omnis
boni, et quod est omnia in omnibus : quod
est Deus excelsus et gloriosus, qui in Exo-

R do locutus est Moysi : Ego ostendam tibi Exod.
omne bonum. — Denique, ad hoc quod xxx'"' 19'
anima finiatur, necesse est ipsam finiri
secundum existimationem : alioqui non
esset beata, nisi se existimaret beatam.
Existimatio autem animae supergreditur
omne finitum, quoniam omni finito potest
majus cogitari : ergo solum infinitum et
incircumscriptibile bonum potest animam
sufficienter finire, quietare et felicitare.
— Quod etiam necesse est propter perfe-
ctam delectationem. Ad delectationem enim

G concurrit delectabile et conjunctio ejus
qui delectatur in illo. Omne autem quod
delectat animam, delectat in ratione boni
et pulchri. Et quoniam solus Deus est ipsa
bonitas et pulchritudo, idcirco in solo Deo
perfecta consistit delectatio. Quod et ra-
tione conjunctionis ita se habet. Solus
etenim Deus perfectissime conjungitur ani-
mae, utpote secundum veritatem et inti-
mitatem.Nam propter suam simplicitatem
et spiritualitatem illabitur animas, estque
intimior ei quam ipsa sibi. — Verumta-

D men ipsa quum sit finita, non capit bo-
num infinitum, nisi finite. Sed quoniam
bonum illud est infinitum, ideo anima
ab ipso totaliter absorbetur, ut jam ejus
capacitas undique terminetur. Unde non
tantum gaudebit, sed ut ait Anselmus, in Matth.w,
gaudium Domini introibit. Quod si tan- 23,
tum caperet, et non vinceretur et absor-
beretur, adhuc posset insurgere appetitus
ejus ad amplius aliquid capiendum. Haec
Ronaventura.

Porro Durandus circa haec scribit spe-

1N LIBRUM I SENTENTIARDM. — DIST. I ; QILEST. IV

cialia quaedam, dicens quod immediatum A
objectum fruitionis non est Deus, sed ac-
tus quo Deus immediate attingitur ; et
quod objectum fruitionis remotum sit so-
lum Deus. Ad quod probandum, praemittit
quod duplex sit finis. Unus est res asse-
cuta : sicut finis avari est pecunia. Alius
est assecutio rei : sicut finis avari est pos-
sessio pecuniae. Simili modo, finis creatu-
rae rationalis sicut res assecuta, est Deus ;
sed finis ejus ut assecutio, est actio seu
visio qua Deum assequimur, oblinemus et
beatifice possidemus. Item, quum omnes B
actus voluntatis fundentur radicaliter in
amore, sciendum quod duplex est amor,
videlicot benevolentiae, et concupiscentiae.
Id amamus amore benevolentiae, cui volu-
mus aliquod bonum vel aliquam perfecti-
onem. Ipsum vero bonum quod volumus
nobis ipsis aut amicis, amamus amore
concupiscentiae. — Hoc praemisso, probat
propositum sic : lmmediatum objectum
amoris concupiscentiae, non est res sub-
jecto distincta a concupiscente : sed frui-
tio, quum sit delectatio de Deo et in Deo C
habita, est quidam amor concupiscentiae.
Ergo immediatum objectum fruitionis vel
delectationis non est Deus, quum ipse sit
res a nobis subjecto distincta; sed est ali-
quis actus quo Deus a nobis attingitur vel
habelur. Major probatur inductione. Nam
diligo vinum dilectione concupiscentiae.
Numquid immediatum objectum hujus di-
lectionis est vinum? Gerte non, sed usus
gustantis. Non enim diligo vinum imme-
diate, sed vinum gustare. Et idem est in
omnibus aliis. Ratione probatur. Id ama- D
tur amore concupiscentiae, quod est bo-
num aut perfectio quam nobis volumus
vel amicis. Sed res subjecto distincta,
nunquam est bonum nostrum nisi ratione
actus quo nobis conjungitur (sicut panis
non est bonum nostrum nisi quia eo refi-
cimur), et ipsa conjunctio est bonum no-
strum immediate. Ergo res subjecto distin-
cta a concupiscente, non est immediatum
objectum amoris concupiscentiae. Minor
quoque probatur : quia fruitio vel dele-

ctatio, aut concupiscentiae amor est, aut
benevolentiae. Non potest dici quod sit
amor benevolentiae quo velimus aliquod
bonum Deo : quoniam delectatio de Deo
habita, correspondet desiderio de ipso
habendo ; sed per tale desiderium non
desideramus aliquid Deo, sed nobis, vi-
delicet videre ipsum. Ergo delectatio de
Deo habita, non est amor benevolentiae ad
Deum, sed amor concupiscentiae retortae
ad nos.

Haec autem Durandi opinio videtur irra-
tionabilis et absurda. Primo, quoniam Deus
in communi et approbato modo loquendi,
asseritur esse objectum immediatum, pro-
prium et formale theologicarum virtutum
et actuum earumdem. Secundo, quoniam
amor quo Deum diligimus, tanto est pu-
rior, perfectior atque divinior, quo minus
ad se reciprocus et reflexus, et quo minus
amori concupiscentiae ad se retorto admix-
tus, prout viri contemplativi doctissimi
et desuper illustrati, Bernardus, Vercel-
lensis, Hugo, Cassianus, Climacus, Joan-
nes Ruysbroeck, et alii multi, concorditer
docent. Amor autem Beatorum quo dili-
gunt Deum, purissimus est, deiformis, nil
habens de concupiscentia, reflexione et
privato amore directe admixtum. Tertio,
quia Beati sunt ad Deum pure, perfecte
totaliterque conversi, atque in ipsum pu-
rissimo intuitu et affectu transformati. Id-
circo se totos et omne commodum suum,
omnem actum et universam beatitudinem
suam, sincerissime ac integerrime refe-
runt finaliter inavertibiliterque in Deum
et ad ejus honorificentiam. Idcirco eorum
actui et amori, fruitioni et contemplatio-
ni, nil de concupiscentia commodi sui ad
se retorti miscetur. Et de hoc pulchre et
profunde sanctus scribit Bernardus in Ii-
bro de Amando Deum, et super Cantica.
Similiter Vercellensis, atque Richardus de
S. Victore, libro de Laudibus caritatis, di-
centes quod sicut Deus omnipotens et su-
blimis omnia amat propter se ipsum, sic
sancti et perfecti,praesertim Beati,se ipsos
et omnia sua diligunt pure et impermixte

AN SOLO INCREATO BONO SIT OBJECTIVE FRUENDUM

123

in Deo et propter Deum. Et quamvis op-
tent seu ament beneficia Dei ac dona et
praemia ejus, hoc tamen non venit ex pri-
vato amore, imo nec principaliter aut di-
recte ex naturali sui dilectione, sed ox
caritate purissima qua totis preecordiis di-
ligunt Deum pure in se et propter se, non
ut eo fruantur. Imo, quia diligunt eum,
cupiunt ei uniri, eoque frui et glorificari
ab eo, et totum hoc ad ipsum Deum fina-
liter referunt, quemadmodum omne crea-
tum ad increatum bonum est pure ac
integre referendum. Et quia non possunt
Deum plene totoque posse honorare, ha-
bere, amplecti, et aeternaliter possidere,
nisi eum clare conspiciant, ac eo fruan-
tur, ac glorificentur ab ipso ; ideo optant
seu amant eum per speciem intueri, ipso-
que beatifice frui, ita quod hanc ipsam
fruitionem et visionem referunt prorsus
pure in Deum, sicque sint ei omnino sub-
jecti. Non ergo finaliter amant Deum quia
cupiunt eum videre : hoc enim esset in-
creatum bonum referre ad bonum crea-
tum et ad commodum suum, et uti Deo.
Sed diligunt Deum quia volunt ei quod
ipse est et quidquid est, ad gloriam et ho-
norem ipsius. Amare enim,secundum Phi-
losophum, est alicui bonum velle. Sic
quoque finaliter desiderant Deum, non
quasi aliquid perfectionis sit ei addendum,
sed ut ab ipsis modo jam tacto glorifican-
dum sincerissime propter se ipsum. Pos-
tremo, id cujus actus, usus seu fructus
amatur amore concupiscentiae, et amore
concupiscentiae amari censetur : sicut qui
amat cibi aut potus degustationem amore
concupiscentiee, etiam cibum et potum tali
amat amore. Si ergo visionem aut fruitio-
nem Dei diligimus amore concupiscentiae,
ut dicit Durandus, sequitur quod et Deum
ita amemus : quod esset Deo uti, et se
ipsum Deo praeferre.

Insuper, quod ait Durandus, id quod
amatur amore concupiscentiae, non dif-
ferre subjecto a concupiscente, videtur er-
roneum.Amore enim concupiscentiae ama-
mus equum, vestem, argentum : quae extra

A nos sunt. Usum quoque talium saepe ap-
petimus aliis. Nec vinum amamus solum
propter ipsius gustum, imo interdum ut
indigentibus et infirmis exhibeatur, aut in
Dei sacrificio offeratur.

Praeterea, sicut praehabitum est, S. Tho-
mas, Bonaventura, Antisiodorensis, et alii
praeallegati, dicunt solo Deo objective et
materialiter esse fruendum ; beatitudine
vero creata, seu beatifica visione atque
fruitione, formaliter tantum. Ideo Thomas
non dicit quod Durandus eum dixisse alle-

B gat. — Et rursus Bonaventura hic scribit :
Beatitudo creata non finit appetitum per
se, sed per conjunctionem cum beatitudi-
ne increata. Unde anima ipsam diligit pro-
pter Deum, non propter se. — Albertus
etiam ait quod quum dicitur, Fruimur
creatura, ablativus ille construi potest in
ratione formae, vel in ratione objecti seu
efficientis : et primo modo locutio vera
est, alio modo falsa.

Denique multa alia quae non videntur
posse salvari, scribit in hujus quaestionis

C solutione Durandus, inter cetera dicens :
Omnis amor habet aliquid complexum pro
objecto, quia voluntas sequitur actum in-
tellectus componentis et dividentis : sed
Deus ut sic, est aliquid ineomplexum.Quo-
circa reor dicendum, quod sicut quaedam
est operatio intellectus quae vocatur sim-
plex aut simplicium apprehensio, sic quae-
dam est appetitio seu dilectio volunlatis
consequens hujusmodi apprehensionem.
Simili quoque argumento argui posset,
quod visio Dei non posset esse amoris aut

D fruitionis objectum, quum visio sit quid
incomplexum.

Nunc solvendae sunt instantiae primo fa-
ctae. Ad quarum primam dicendum, quod
quamvis Deus sit infinite perfectior crea-
turis, rationalis tamen creatura ad ejus
similitudinem facta, ipsum per cognitio-
nem et amorem potest attingere, nec est
localis distantia. Nihilo minus cognitio illa
etiam beatifica mentis creatae, a perfecti-
one increatae cognitionis Dei deficit infi-

124

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. I ; QUjEST. IV

nite. — Secunda instantia ex praeinductis A
verbis Bonaventurae soluta est. Quam et
Durandus solvit, dicendo quod capacitas
voluntatis terminari potest per aliquod
finitum informative : quia tam fruitio vo-
Iuntatis quam visio intellectus, est aliquod
finitum.Sed id quod terminat capacitatem
intellectus ac voluntatis objective, oportet
esse infinitum. Cujus ratio est, quod obje-
ctum intellectus est ens secundum om-
nem rationem entis; et objectum volunta-
tis est bonum secundum omnem rationem
boni. Idcirco nil potest objective termina- B
re capacitatem intellectus et voluntatis,
nisi contineat in se rationem et perfecti-
onem omnis entis et omnis boni. — Ad
tertiam, quod inter finitum et infinitum
nulla est proportio naturalis atque univo-
ca, sed bene imitativa et analogica, lo-
quendo de analogia modo superius in-
troducto.

Porro, ut praehabita clarius intelligan-
tur, addendum, quod quamvis modo ne-
gatum sit immediatum objectum fruitionis G
esse visionem Dei, non Deum; nihilo mi-
nus fateor tam visionem quam fruitionem
seu deIectationem,posse secundum se con-
siderari, ita quod erit hujusmodi consi-
derationis objectum, ex cujus considera-
tione orietur mox gaudium speciale, prout
Guillelmus Parisiensis diffuse ostendit in
tractatu de Gaudiis supercoelestibus. Sed
ita loquendo de actibus illis seu delecta-
tionibus, utendum est ipsis, non proprie
fruendum : quoniam ordinantur ad in-
creatum objectum, sicut ex verbis Bona- D
venturee nunc patuit. — Unde Thomas
affirmat : Actus voluntatis sicut et intel-
lectus, super se ipsos reflectuntur. Volo
enim me velle, et amo me amare. Sed frui
est actus voluntatis. Ergo aliquis fruitur
sua fruitione. — Hinc ait et Petrus : De-
lectationem summam sequitur quaedam
jucunditas seu gaudium ex conversione
intellectus super illam delectationem, et
in hoc completur fruitio ; et est quasi fru-
ctus quod scit se delectari. Idcirco fre-

quenter a Sanctis fruitio illa gaudium et
leetitia appellatur. Unde Isaias dicit : Gau- n. xxxv,
dium et leetitiam obtinebunt. l0-

Insuper, circa haec scribit Albertus :
Quum dicitur, Amor diligitur amore, non
est diversus amor in actu verbi et in ma-
teria actus, et in habitu a quo egreditur
actus ille; sed unus et idem aliter et aliter
signatus. Unde sicut non est diversa visio
qua video parietem, et video me videre ;
et sicut non est diversus intellectus quo
intelligo hominem, et intelligo me intel-
ligere : sic non est diversus amor quo
amo Deum, et quo amo me amare vel
amorem meum. Et hoc quidem multi di-
cunt; sed tamen non multi intelligunt.
Causa autem hujus est, quia quum dico,
Intelligo hominem, transit vis intellectiva
in hominem per actum intelligendi qui
est ab intellectu. Igitur secundum ratio-
nem prius est in actu eadem vis et acce-
ptio ipsius. Sic etiam est ex parte virium
motivarum, quum dico,Amo Deum. Trans-
it enim vis amoris seu vis affectiva in
Deum per actum amoris : sicque eodem
actu transit in objectum, nec est amor
diversus. Haec Albertus.

In cujus verbis duo videntur obscura.
Primum, quod dicit non esse diversam
visionem qua quis videt parietem, et qua
videt se videre. Quum enim visus exterior
sit vis organica materialis, non est re-
flexiva super proprium actum. Idcirco
non videt quis corporali visu visionem sui
corporei visus seu visivaa potentise. Nec
objectum visus, quod est coloratum aut
lucidum, extendit se ad hujusmodi visio-
nem : ideo, sicut non continetur sub ob-
jecto visivae potentiae, sic nec corporali
visione videtur. Secundum est, quod dicit
non esse diversum intellectum seu intel-
ligendi actum quo quis intelligit homi-
nem, et intelligit se intelligere; nec di-
versum esse amorem quo amat Deum, et
quo amat se amare aut suum amorem.
Dum enim intelligit quis se intelligere,
reflectit se super proprium actum intel-
lectivum : in qua reflexione actus ille

QILEST. V : AN BEATI UNA FRUITIONE FRUANTUR DIVINA ESSENTIA ET PERSONIS 123

habet rationem objecti. Qui actus sic sum-
ptus, alia consideratione et intuitione at-
tenditur : per quam considerationem tan-
quam per medium, vis intellectiva fertur
in actum illum veluti in objectum ; nec
aliter esset ibi reflexio super proprium
actum. Et idem est de actu voluntatis.
Ratio quoque Alberti qua dicit, Quum di-
co, Intelligo hominem, transit vis intelle-
ctiva in hominem per actum intelligendi,
etc, haec (inquam) ratio non videtur plus
obtinere, nisi quod idem numero sit actus
intelligendi quo sum formaliter intelli-
gens, et quo intelligo ipsum objectum ;
non autem quod sit idem numero actus
quo intelligo objectum, et proprium in-
telligendi actum per reflexionem super
ipsum. Et hoc eestimo verum, quanquam
et Thomas in Summa videatur sentire sic-
ut Albertus.

QU^STIO V

OUinto quaeritur, An Beati una et
eadem fruitione fruantur divi-
na essentia et persona, imo et tota
superbenedicta incomprehensibili
Trinitate.

Videtur quod non. Primo, quoniam di-
vinae et adorandae personae per relativas
proprietates ab invicem distinguuntur :
ergo sub eadem ratione non potest quis
frui eisdem, quemadmodum nec cogno-
scere, quum fruitio visionem seu cogni-
tionem sequatur. — Secundo, quoniam
actus distinguuntur per objecta : ergo tri-
um suppositorum non est una fruitio. —
Tertio, quoniam bonitas, dulcedo seu ve-
ritas, quae ponitur fruitionis objectum ac
ratio, non eodem modo convenit eis, sed
Patri a se, id est non ab alio, Filio autem
a Patre, et Spiritui Sancto ab utroque.
Ergo nec una fruitione quis fruitur eis.

Ad hanc respondet Albertus : Dum quae-
ritur an fruamur personis in eo quod per-

A sonae sunt, dicendum quod si ly in eo
dicit rationem objecti fruifionis, non frui-
mur personis in eo quod personae sunt. Si
autem dicit indifferentiam et identitatem
personae ad objectum fruitionis, sic frui-
mur personis in eo quod personae sunt.
Licet enim fruitio per se sit Dei in quan-
tum est summum bonum, non tamen est
Dei per consequens, et personae per ac-
cidens : quia in Deo non est consequens
universale ad particulare, sed idem ; si-
militer in Deo non est accidentale, sed

B idem. Ideo fruimur Deo et personis, in
quantum idem sunt cum summo bono.
Itaque fruimur Patre determinate : non
quidem secundum quod ad Filium est, sed
in quantum ipse relatus ad Filium, est
summo bono idem per essentiam. Haec
Albertus.

Porro Thomas respondet : Una fruitione
fruimur tribus personis. Cujus duplex est
ratio. Una ex parte divinae essentiae. Ob-
jectum enim fruitionis est bonitas sum-
ma : quae quum sit eadem numero in

C tribus personis, ipsarum est una fruitio.
Secunda ratio sumitur ex parte proprie-
tatum. Nam ut ait Philosophus, Qui noscit
unum relativorum, cognoscit et reliquum.
Et sic quum tota fruitio originetur ex
visione, qui fruitur uno relativorum in
quantum hujusmodi, fruitur reliquo. Per-
sonae autem divinae distinguuntur tantum
secundum relationes. Ideo in fruitione
unius includitur fruitio alterius : sicque
est una fruitio trium. Sed ratio prima est
melior, quae tangit rationem objecti a quo

D actus suscipit unitatem.

Idem dicit Richardus. iEgidius quoque,
qui addit istud ex tribus posse probari.
Primo, ex parte fruibilitatis, quae est pro-
prietas summag bonitatis, cui propter se
inhaeretur amore : quee quum sit una in
tribus personis, una est earum fruitio.
Secundo, ex parte fruibilis, quoniam tres
personae sunt unus omnium intellectua-
lium creaturarum finis, in quo solo ul-
timate atque plenarie quietantur. Tertio,
ex parte fruentium. Nullus enim quietatur

126

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. I : QUvEST. V

in duobus in eo quod duo, aut in pluribus
in eo quod plura. Unde sicut unum est
universorum principium, ita et unus om-
nium finis, ad quem omnia reducuntur.
Item, sicut adoratio respicit majestatem,
ita fruitio bonitatem. Hinc sicut tribus
personis propter unam majestatem ado-
ratio una debetur, ita una fruitione frui
eis debemus, propter unam earum indi-
visibilem bonitatem. Haec iEgidius.

Antisiodorensis vero sic arguit : Frui, est
amore alicui propter se tantum inhsere-
re. Si ergo fruendum est Filio, Filius di-
ligendus est propter se, non igitur propter
Patrem. Ad quod respondet, quod Filius
diligendus est propter se tantum ; nec
tamen sequitur quod non propter Patrem,
quia non excluditur Pater, quum sit idem
finis qui Filius. Porro quum dicitur, Pa-
ter diligit Filium propter Filium, ly pro-
pter accipitur privative, et est sensus :
Diligit Filium non propter aliud. Quum
autem dicitur Deus esse diligendus pro-
pter beneficia sua, ly propter non dicit
causam finalem, sed materialiter incita-
tivam. Quum vero asserit Augustinus, Una
sola Dei imago colenda est, quae est id
quod Deus Pater, quee non pro Patre, sed
cum Patre colenda est : sensus est, quod
Pater et Filius sunt colendi ut unus om-
nium finis. Haec Antisiodorensis.

At vero Scotus circa haec quaerit, utrum
in objecto fruibili sit aliqua distinctio, ita
ut voluntas eo fruatur secundum unam
rationem, et non secundum aliam. Et ar-
guit primo quod sic, quia primo Ethico-
rum habetur quod sicut ens et unum sunt
in omni genere, ita et bonum. Quum er-
go Deus et divina essentia, quae sunt frui-
bilia, habeant bonitatem substantiae et re-
lationis, habent duas rationes secundum
quas sunt fruibiles. Praeterea, sicut verum
et unum convertuntur cum ente, ita et
bonum. Sed unitas translata ad divina, est
essentialis et personalis : sunt enim ibi
tres unitates; ergo et tres bonitates. Er-
go Deus secundum unam est fruibilis, et
non secundum alteram; aut si secundum

A utramque, hoc est. secundum plures actus
fruendi.

Ad heec dicit, quod quatuor assignantur
distinctiones in divinis : una essentiae et
personae, alia personarum inter se, tertia
essentiae ab atlributis, quarta idearum ab
essentia. Primo ergo considerandum, an
viator fruitione imperfecta possit alia frui-
tione frui essentia, et personis; alia quo-
que fruitione una persona, et alia fruitiono
alia; deinde de fruitione perfecta. Dico
ergo quod viator potest frui essentia non

B fruendo persona. Potest enim Deum ab-
solute considerare, non cogitando de re-
latione, nec eam negando, et ferri in
Deum amore ac frui eodem, quemadmo-
dum philosophi in lumine naturali con-
ceperunt Deum absolute ut summum bo-
num. Quumque relatio non sit de ratione
essentiae aut Deitatis, potest Deus seu es-
sentia ac bonitas summa. sine conceptu
relationis considerari. Non autem potest
viator frui persona divina, nisi fruendo
essentia, quia persona in sui ratione in-

G cludit essentiam. — Secundo dicendum,
quod viator potest frui una persona non
fruendo alia, et hoc ordinate : quia una
persona potest intelligi non intellecta alia,
quamvis intellecta una persona, necessa-
rio concomitetur alia, eo quod relativae
sunt, et intellectualiter concomitentur ut
terminantes respectum. Non tamen opor-
tet propter hoc, quod viator fruatur et
alia illa persona; sicut et frui possumus
Greatore, non fruendo creatura ad quam
refertur Greator. Item, saltem duae per-

D sonae, scilicet Pater et Filius, possunt in-
telligi non intellecta tertia : quia nec Pater
ut pater, nec Filius ut filius, refertur ad
Spiritum Sanctum. Ecclesia quoque habet
speciales orationes ad personas ; et offe-
rendo preces uni personae, non oportet
intelligere alias. — Tertio inquirendum,
an per omnipotentiam Dei possibile sit
Beatum seu comprehensorem frui essen-
tia, et non frui persona; aut frui una, et
non alia. Et dicunt quidam quod non,
quia essentia divina non est nisi in per-

AN BEATl UNA FRUITIONE FRUANTUR DIVINA ESSENTIA ET PERSONIS

127

sonis; talis etiam visio esset imperfecta :
ergo et fruitio eam sequens. Mihi autem
videtur quod non includat contradictio-
nem, quod Deus ex potentia sua absoluta
causet in intellectu alicujus Beati visio-
nem divinae essentiae absque visione per-
sonee, et similiter visionem unius personae
sine visione alterius ; et similiter de frui-
tione. Nam Pater aeternus formaliter bea-
tus est actu intrinseco sibi proprio. Non
enim productione Filii est formaliter bea-
tus : quoniam sicut Pater non sapit sa-
pientia genita, ita non est beatus beatitu-
dine genita. Sed quidquid est intrinsecum
Patri, prius est prioritate originis in Pa-
tre, quam producatur Filius, sub omni
ratione perfecta : aliter non esset perfecte
beatus in illo priori originis. Et in illo
priori Pater habet essentiam, non ut com-
municatam Filio et Spiritui Sancto, sed
ut in se tantum; et ipsa ut talis, est sum-
me amabilis, et fruitionis objectum. Ergo
Pater potest eam ut sic, ostendere alicui
Beato, qui sic frueretur ea non fruendo
persona. Sic quoque posset ostendi uua
persona ut summum bonum, absque alte-
rius visione. Nec valet quod opponitur,
quia relative dicuntur ad invicem. Non
enim sequitur : video te Patrem, ergo vi-
deo Filium tuum. Haec Scotus.

Cujus positionem non nisi breviter tan-
go et recitative. Materia enim profunda
est, et non videtur mihi securum consi-
derationem nimis profundare in ea, aut

. velle metiri abyssum, et determinare quid
omnipotentia supergloriosissimi Dei pos-
sit, et quid in ccelestibus illis civibus fieri
queat. Unde de his et consimilibus tutius
est reverentiale silentium, quam curiosum
aut praesumptuosum scrutinium. Idcirco
pensare debemus illud libri Sapientiee :

, Difficile aestimamus quae in terra sunt, et
quae in prospectu sunt invenimus cum
labore ; quae autem in ccelis sunt, quis
investigabit? Sensum autem tuum, Domi-
ne, quis sciet, nisi tu dederis sapientiam,
et miseris Spiritum tuum de ccelis ? Hinc
divinissimus et illuminatissimus Diony-

A sius, et post eum Damascenus, sapienter
dixerunt : Non esse audendum aliquid de
supersubstantiali Deitate affirmare, praeter
ea quae nobis in Scripturis sunt tradita.
His quoque a Scoto hic dictis, obviat
quod Henricus Quodlibeto secundo, quae-
stione septima, qua quaerit an Beati unico
intuitu videant tres personas distincte,
scribit, dicendo : Persona in Deo non po-
test intelligi nisi dupliciter, scilicet aut
ut respiciens alteram, aut ut subsistens
in divina essentia. Et hoc secundo modo,

B quilibet Beatus videt tres personas intuitu
unico, non ut distinctas, quia in essentia
unum sunt. Qui autem primo modo videt
aliquam, non videt eam nisi ut relatam,
et sic ut distinctam : quia non nisi rela-
tione personali distinguitur a persona, di-
cente Boetio : Essentia tenet unitatem,
relatio multiplicat trinitatem. Natura au-
tem eorum quee non intelliguntur nisi ex
relatione ad alterum, talis est quod in-
tellectus unius dependet ab intellectu al-
terius, ita quod qui novit unum, novit et

G reliquum, ut in Praedicamentis habetur.
Idcirco dicendum, quod tres divinse per-
sonae a Beatis non nisi unico intuitu pos-
sint videri. Omnes enim unum sunt in
divina essentia, et inter se referuntur,
Pater ad Filium, atque uterque ad Spiri-
tum Sanctum. Quumque arguitur quod
plura non videntur uno intuitu, respon-
detur quod verum est de pluribus penitus
absolutis, non respectivis. — Haec Hen-
ricus. Cujus responsio consonat dictis a
Thoma aliisque praefatis.

D Postremo, quod viatores dicuntur una
fruitione tribus frui personis, quidam in-
telligunt de unitate fruitionis actuali vel
habituali. Et sicut in tribus superbeatis-
simis personis est summa aBqualitas, con-
substantialisque unitas, eademque perfe-
ctio; sic eis aequaliter est fruendum, non
magis una quam alia, ut declarat Albertus.

Instantiae autem in exordio factae, so-
lutae sunt. Quamvis enim personae ab in-
vicem distinguantur, tamen in bonitate

128

IN LIBROM I SENTENTIARUM. — DIST. I ) QU^EST. VI

communicant : quae quamvis aliter sit in A
Patre, aliter in Filio ac Spiritu Sancto,
quantum ad hoc quod Pater non habet
eam ab alio, sicut Filius habet eam a Pa-
tre, et Spiritus Sanctus ab utroque ; est
tamen realiter bonitas una ac summa.

QU.ESTIO VI

SExto quaeritur, An flne ultimo seu
summo bono voluntati creatse B
clare ostenso, possit ipsa voluntas
ipso non frui.

Videtur quod imo. Primo, quia voluntas
ex sua natura est liberrima virium ani-
mae : ergo a quocumque objecto sibi os-
tenso potest se libere avertere. — Secun-
do, liberum est quod potest ad utrumque
oppositorum se habere, nec determinatum
est ad unum illorum. Ergo voluntas po-
test se a fine sibi ostenso tam libere aver-
tere, quam libere potest se ad illum con-
vertere. — Tertio, natura et voluntas sunt G
principia opposita, ut secundo dicitur Phy-
sicorum. Natura autem determinatur ad
unum, ut fertur ibidem. Non ergo volun-
tas necessitatur ad alterum oppositorum,
praesertim quum necessitas et libertas mu-
tuo opponantur. — Quarto, secundum
Augustinum primo libro Retraclationum,
Nihil tam est in potestate voluntatis quam
ipsa voluntas : quod intelligendum est de
voluntate quantum ad actum ipsius, non
quoad ejus naturam. Potest ergo actum
suum elicere et cohibere, proposito sibi D
quocumque objecto. — Quinto, secundum
Philosophum tertio de Anima, potentiae
rationales se habent ad opposita : volun-
tas autem est potentia rationalis, utpote
in superiori animaa parte fundata.

Hanc quaestionem non vidi hic motam
nisi a Scoto et suis. Henricus autem, Tho-
mas, et alii, alibi movent eam.

ltaque Scotus respondet : Dicunt aliqui,
quod contingit loqui de fine dupliciter :

aut de fine ultimo obscure cognito, aut
clare viso. Si primo modo, adhuc dupli-
citer : aut de fine ultimo obscure cognito
in universali, aut in particulari. Primo
modo de ipso loquendo, videlicet obscure
cognito in universali, dicunt quod volun-
tas necessario fruitur eo, seu ei inhaeret,
et sic necessario seu naturaliter appetit
illum : quia ut dicitur secundo Physico-
rum, Sicut se habet principium in spe-
culabilibus, sic finis in operabilibus.Unde
sicut intellectus naturaliter assentit pri-
mis principiis speculabilium, sic voluntas
adhaeret ultimo fini operabilium, qui est
felicitas, quam homo naturaliter appetit.
Porro de fine in particulari obscure co-
gnito, dicunt quod non est necesse frui
eo. Si autem loquamur de fine voro et
summo clare ostenso, sic ille cui ostendi-
tur finis ille, aut habet voluntatem tali
objecto proportionatam per caritatem, aut
non : si sic, et finis videtur practice sub
ratione finis, tunc non potest non frui
eo, ita quod implicet non frui eo : quia
in fine sic apprehenso non occurrit aliqua
ratio mali, neque defectus boni. Si vero
voluntas non sit proportionata illi objecto
per caritatem, utpote in puris naturalibus
stans, non potest frui eo : quia superna-
turaliter agere praesupponit supernatura-
liter esse. Haec est recitatio Scoti.

Qui consequenter contra primam opinio-
nem arguit : primo, ex auctoritate Augu-
stini praetacfa; secundo, quia si voluntas
sic necessitaretur ad volendum ultimum
finem in universali, semper teneret intel-
lectum in consideratione finis illius ; ter-
tio, quia uniformiter et semper aeque
intense ferretur in ultimum finem ita in
universali conceptum : quod enim neces-
sarie agit, agit secundum ultimum suse
potentiae. Alia multa similia contra prae-
dicta objicit Scotus. Cujus motiva non nisi
brevissime tango,brevitati in omnibus pro
viribus studens. Tenetque Scotus, quod
non est necessarium voluntatem frui fine
ultimo in universali ostenso et obscure
viso : quoniam sicut est in potestate vo-

AN SUMMO BONO CLARE OSTENSO POSSIT VOLUNTAS CREATA NON FRUI

129

luntatis avertere intellectum a cognitione A
actuali finis sic cogniti, et ita per con-
soquens non frui eo; ita etiam est in po-
testate voluntatis quod non fruatur tali
fine, quamvis sic ostendatur ab intellectu :
quia nihil tam est in potestate voluntatis
ut actus ejus. — Gonsequenter dicit, quod
voluntas elevata per caritatem, non ne-
cessario fruitur fine ultimo sibi clare os-
tenso : quia non est necessitas eliciendi
actum ex parte principii eliciendi. Nam
caritas eadem est, quando finis ultimus
clare videtur, et quando obscure. Ideo, B
sicut non elicit necossario actum fruitio-
nis quando finis obscure videtur, ita nec
quando clare ostenditur. — lnsuper dicit,
quod non sit impossibile voluntatem non
elevatam per caritatem frui fine ultimo
sibi clare ostenso : quia voluntas circa
objectum obscure visum, potest habere
actum fruitionis, etc. Haec est positio Sco-
ti, quam ejus sequaces diffusius prose-
quuntur.

Nunc tangam quid sanctus Doctor super
his sentiat. Itaque in secunda parte Sum- C
ma suae, quaestione decima, queerit an
voluntas ad aliquid naturaliter moveatur.
Ad quod respondet : Sicut ait Boetius in
libro de Duabus naturis, et Philosophus
octavo Physicorum, natura multipliciter
sumitur. Primo, pro principio intrinseco
rerum mobilium : quod est materia aut
forma naturalis, ut patet ex secundo Phy-
sicorum. Secundo, pro unaquaque sub-
stantia seu quolibet ente : sicque id est
naturale rei, quod convenit ei secundum
suam substantiam, et hoc est quod per D
se inest rei. Porro in omnibus ea quae
non per se insunt, reducuntur in aliquid
quod per se inest, tanquam in primum.
Hinc ita accipiendo naturam, oportet quod
semper principium in his quae conveniunt
rei, sit naturale : quemadmodum princi-
pia intellectualis cognitionis sunt natura-
liter nota. Similiter principium motivum
voluntariorum, oportet esse aliquid natu-
raliter volitum. Hoc autem est bonum in
communi, in quod voluntas naturaliter

T. 19.

tendit, sicut et quaelibet potentia in suum
objectum ; ultimus quoque finis, qui se
sic habet in appetibilibus ut prima prin-
cipia demonstrationum in intelligibilibus ;
et universaliter omnia qua^ conveniunt vo-
lenti secundum suam naturam. Non enim
per voluntatem appetimus solum ea quae
pertinent ad potentiam voluntatis, sed et
ea quse conveniunt potentiis aliis : ut co-
gnitionem veri, et esse ac vivere, et con-
similia, qu» consistentiam respiciunt na-
turalem.Quee omnia comprehenduntur sub
voluntatis objecto, velut queedam particu-
laria bona.

Consequenter ad aliam queestionem re-
spondet : Voluntas movetur dupliciter.
Uno modo, quantum ad exercitium actus :
et sic a nullo objecto ex necessitate mo-
vetur. Potest enim quis de quocumque
objecto non cogitare, et per consequens
illud non velle. Alio modo, quantum ad
actus specificationem, quae est ex obje-
cto : sicque ab aliquo objecto de neces-
sitate movetur, et ab aliquo non. In motu
namque cujuslibet potentiae a suo objecto,
consideranda est ratio per quam obje-
ctum movet potentiam : sicut visibile mo-
vet visum sub ratione coloris actu visi-
bilis. Unde si color visui proponatur, ex
necessitate movet visum, nisi quis visum
avertat : quod spectat ad exercitium ac-
tus. Si autem aliquid proponeretur visui
quod non omnibus modis esset color in
actu, sed secundum aliquid esset tale, et
secundum aliquid non tale ; non ex neces-
sitate visus tale objectum videret, inten-
dendo in illud secundum id quo non est
coloratum in actu. Quemadmodum autem
coloratum est visus objectum, sic bonum
objectum est voluntatis. Hinc si propo-
natur aliquod objectum voluntati quod
sit universaliter bonum et secundum om-
nem considerationem, voluntas ex neces-
sitate in illud tendet, si aliquid velit : non
enim potest velle oppositum. Si autem
proponatur sibi aliquod objectum quod
non secundum quamlibet considerationem
sit bonum, non ex necessitate voluntas

130

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. I J QU.EST. VI

feretur in illud. Quia defectus cujuscum- A
que boni habet rationem non boni, ideo
solum illud bonum quod est perfectum,
et cui nil deest, est tale bonum quod vo-
luntas non potest non velle : quod est
beatitudo. Alia autem quaelibet particula-
ria bona, in quantum deficiunt ab aliquo
bono, possunt accipi ut non bona, sicque
repudiari a voluntate, quee potest in idem
diversimode ferri secundum diversas con-
siderationes. Sicque finis ultimus ex ne-
cessitate movet voluntatem, quoniam finis
ille est bonum perfectum ; conformiter B
illa quae ordinantur in hunc finem, sine
quibus finis iste haberi non valet, ut esse,
vivere, intelligere, atque similia. Cetera
vero sine quibus finis potest haberi, non
necessario vult qui vult finem. Haec Tho-
mas in Summa.

ln qua etiam, quinta quaestiono, ad quae-
stionem qua quaerit, an omnes beatitu-
dinem appetant, sic respondet : Beatitudo
dupliciter potest considerari. Primo, se-
cundum communem beatitudinis ratio-
nem : sicque necesse est ut omnis homo G
beatitudinem velit. Ratio autem beatitu-
dinis communis, est quod sit bonum per-
fectum. Quumque bonum sit voluntatis
objectum, perfectum alicujus bonum est
quod voluntati ejus totaliter satisfacit.
Hinc beatitudinem appetere, non est aliud
quam optare ut voluntas satietur : quod
quilibet vult. Alio modo possumus loqui
de beatitudine secundum specialem ratio-
nem, quantum ad id in quo beatitudo con-
sistit : et sic non omnes eognoscunt bea-
titudinem, quia ignorant cui communis D
ratio beatitudinis competat; et per con-
sequens, quoad hoc, nec omnes eam vo-
lunt aut cupiunt. — Insuper, ad quaestio-
nem eamdem,super quartum,magistralius
respondens, disseruit : In omni ordine mo-
bilium et motorum, oportet secundos mo-
tores ordinari in finem primi motoris,
per dispositionem eis a primo motore
impressam, ut patet quum anima seu vo-
luntas movet manum, et manus baculum
qui percutit : quod est finis a voluntate

intentus. Manus ac baculus tendunt ad
finem a voluntate intentum, per hoc quod
voluntas imprimit eis mediate vel imme-
diate. Sed hoc distat inter motus natura-
les et violentos, quod in motibus violen-
tis, impressio relicta a primo motore in
secundis motoribus, est eis preeter natu-
ram. Hinc operatio consequens ex tali im-'
pressione, est eis difficilis et laboriosa. In
motibus autem naturalibus, impressio re-
licta in secundis motoribus a primo mo-
tore, est eis conveniens et suavis. Propter
quod dicitur a Sapiente, quod Deus omnia Sap. vw,i
suaviter disponit, quoniam unaqueeque res
ex natura sibi divinitus indita, tendit in
illud ad quod per divinam providentiam
ordinatur secundum exigentiam impres-
sionis receptse. Et quoniam cuncta a Deo
procedunt in quantum bonus est, prout
Dionysius et Augustinus affirmant; hinc
omnia creata, secundum impressionem a
Deo creatore receptam inclinantur ad bo-
num appetendum secundum modum su-
um, ut sic in rebus circulatio queedam
inveniatur, dum a bono egredientes, re-
vertuntur aut tendunt in illud. Denique
circulatio ista in intellectualibus creaturis
perficitur : quae cognoscendo et amando,
summum bonum attingere queunt, in quo
consistit eorum felicitas. In ceteris vero
manet imperfecta : quia non ad ipsum
Creatorem, sed ad aliqualem ejus simi-
litudinem aut participationem attingunt,
ut irrationalia. Ideo, sicut quaelibet res
alia naturaliter appetit suum bonum, ita
quaelibet rationalis creatura naturaliter cu-
pit felicitatem. Hinc Augustinus tertiode-
cimo de Trinitate testatur, quod si mimus
de quo ibi loquitur, dixisset, Omnes vultis
esse beati, non miseri ; dixisset aliquid
quod omnes in sua voluntate sic esse no-
vissent. Boetius quoque libro tertio de
Consolatione, probat quod mentibus om-
nium hominum veri boni cupiditas natu-
raliter est inserta. Verum autem bonum
vocat beatiludinem.

Praterea Thomas super quartum, dis-
tinctione quadragesima octava, solvendo

AN SUMMO BONO CLARE OSTENSO POSSIT VOLUNTAS CRE.VTA NON FRUI

131

quaestionem, an Deitas possit videri a ma- A
lis sine gaudio, ait : In quolibet appetibili
seu delectabili duo possunt considerari,
videlicet id quod appetitur seu delectabilo
est, et ratio appelibilitatis vel dolectabi-
litatis. Quemadmodum autem secundum
Boetium in libro de Hebdomadibus, id
quod est, habere aliquid potest praeter id
quod est; ipsum vero esse, nil aliud prse-
ter se habet admixtum : ita id quod est
appetibile vel delectabile, aliquid aliud
potest habere admixtum unde non sit de-
lectabile seu appetibile; sed id quod est B
ratio appetibilitatis vel delectabilitatis, nil
habet nec habere potest admixtum un-
de non sit appetibile aut delectabile. Res
ergo quae sunt delectabiles per partici-
palionem bonitatis, quae est ratio totius
appetibilitatis et delectabilitatis, possunt
apprehensae non delectare. Quumque Deus
sit essentialiter ipsa bonitas pura, non po-
test Deitas ipsa sine gaudio videri ab ali-
quo. Haec Thomas. — Gujus dicta videntur
solidioribus ac verioribus fundamentis in-
niti, quam praetacta opinio Scoti. Sed et C
scripta Petri, iEgidii et Richardi, conso-
nant Thomae.

Henricus autem Quodlibeto duodecimo,
solvens hanc quaestionem, an Deus facere
possit quod intellectus videat ipsum clare
per speciem, et tamen voluntas non dili-
gat eum, ait : Quamvis voluntas ad qtiod-
cumque ordinetur in volendo, libere velit
illud, aliter tamen ordinatur in volendo
finem, et aliter in volendo id quod est ad
finem. Ad finem autem licet sic ordine-
tur, ut libere velit eum ; non tamen sic, D
ut possit ipsum velle ex libero arbitrio, ut
est flexibile secundum effectum ad oppo-
sita : imo sic ordinatur solummodo ad ea
quae sunt ad finem. Omne namque quod
vult ex libero arbitrio, vult per electio-
nem; et quod sic vult, potest libere velle
et non velle. Nemo autem potest aliquid
libere velle et non velle, nisi ex duplici
causa. Primo, quia simul videt in eo ra-
tionem boni et mali : ut dum quis intelli-
git fornicationem sub ratione delectabilis

inordinati. Secundo, quia in eo quod intel-
lectus videt ut bonum, videt etiam dimi-
nutum : cujus diminutio est defectus boni-
tatis et quoddam malum. Et tale bonum
diminutum, est omne bonum quod est ad
finem : ideo libero arbitrio potest a vo-
luntate appeti in quantum bonum, et non
appeti secundum quod malum. Quumque
in Deo intellecto sub ratione boni ab in-
tellectu sub ratione qua practicus est, non
potest adspectus fieri nisi ad bonum, et
impossibile est quod adspectus fiat ad ma-
lum, quia in ipso est perfecta ratio omnis
boni, nullaque ratio mali aut defectus ;
ideo dico, quod simpliciter impossibile est
quod inteliectus videat Deum ut finem
(quod proprie ad intellectum pertinet pra-
cticum circa amabile, quum sit finis in
quo est perfecta ratio omnis boni), et quod
voluntas nolit ipsum : iino necesse est
quod velit ipsum statim ac diligat, nec ab
ipso clare viso averti potest voluntas. Haec
Henricus. — Cujus positio videtur concor-
dare cum Thoma in re, quamvis non om-
nino in verbis. Nam dicit voluntatem ad
finem ultimum libere ferri ; Thomas au-
tem, naturaliter et ex necessitate. Quod
concordatur, si Iibertas illa coactionem
tantum excludat. Sic enim Beati in patria
Deo glorioso et sancto libere perfruuntur.
Itaque est tenendum, quod voluntas na-
turaliter velit beatitudinem et ultimum
finem seu bonum in generali, secundum
modum in verbis Thomae expressum; et
item, quod summo bono sibi clare ostenso,
non possit non affici, sed mox de necessi-
tate diligit illud, et delectatur in ipso, ac
fruitur ipso, si habeat caritatem. Imo, si
impio Deitas ostenderetur tam clare, ille
delectando in ea, de sua (ut probabile est)
culpa doleret, quod vana et vilia praetulerit
tam superpulcherrimae ac incomparabili-
ter optimae Deitati; sicque caritatem ac-
quireret, nec sola naturali dilectione affi-
ceretur ad illam. Praeterea, quum pulchrum
et bonum naturaliter delectet atque illi-
ciat intuentem, objectum illud bonitatis
immensae ac pulchritudinis infinitae osten-

132

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. I ; QU.EST. VI

sum et visum clare, affectum conspicientis
mox prorsus accenderet, alliceret, absor-
beret et vinceret, sicut et supra ex verbis
Bonaventurae inductum est ; nec posset
non complacere, non delectare, non occu-
pare totaliter intuentem. Et hoc S. Bernar-
dus, Hugo de S. Victore, et alii magni
patres senserunt. Imo ut sanctus ille Ber-
nardus in libro de Consideratione testatus
est, aliqui in profundissima Dei misericor-
dia ita praeveniuntur interdum et rapiun-
tur in Deum, ut jam quasi sopita arbitrii
libertate, non possint non inflammari et
absorberi in illo : sicque etiam quoad ex-
ercitium actus, quodammodo quadam ne-
cessitate moventur a summo illo objecto
ad horam. Unde et Bonaventura refert se
vidisse fratrem J]gidium, unum de pri-
mis sociis ac fratribus sancti seraphicique
Francisci, tam assidue ac frequenter rapi
et raptum in Deum, quod vitam angelicam
potius quam humanam inter homines du-
cere videbatur.

Verumtamen quidam doctores, ut Tho-
mas de Argentina, imaginantur quod Deus
excelsus posset se clare ostendere menti
impii et damnati, sub ratione ulciscentis
justitiae, sicque videri et nihilo minus odi-
ri ab ea. Ad quod primo arbitror respon-
dendum, quod non minor est pulchritudo
et amcenitas divinae justitiae in se ipsa,
quam divinae et increatae sapientiae. Pro-
pter quod, si sapientia clare videri non
posset quin delectaret, sequitur quod nec
justitia sine delectatione possit videri. De-
inde casus ille impossibilis sestimatur a
multis, quod scilicet mens creata posset
Deum clare conspicere sub ratione ulci-
scentis justitiae, et non sub ratione boni-
tatis ac pietatis immensae.

Unde Henricus Quodlibeto tertiodecimo,
mota hac quaestione, an Deus possit videri
a Beato sub ratione veri, absque hoc quod
videatur ab eo sub ratione boni, satis pro-
funde et sapienter respondet : In Deo pro-
pter pluralitatem et distinctionem proprie-
tatum et attributorum nulla est diversitas
neque distinctio, nisi secundum rationem

A et considerationem intellectus, et secun-
dum rationes attributales. Ideo, quum di-
vina natura intellectui beato objective se
repraesentat ut unum simplex, sub una
ratione simplicissima tantum, videlicet sub
ratione essentiae, quae universaliter est ra-
tio secundum quam de quacumque re pri-
mus conceptus natus est formari ab in-
tellectu ; ita si intellectus apprehendens
divinam naturam sub ratione essentiae,
stet in sola apprehensione tali, et nequa-
quam operetur ulterius suse consideratio-

B nis intuitu circa sic apprehensum, nequa-
quam apprehendet aut decernet aliquam
pluralitatem rationum in illa : quia nec
est in illa secundum naturam, nisi virtua-
liter, et secundum actum considerantis et
distinguentis illas in ipsa essentia, qua-
si determinantes et contrahentes eamdem
(cujusmodi sunt vivere et intelligere, quae
signantur per modum actus ; et vita ac in-
telligentia, quse signantur per modum ha-
bitus) ; sed non est ibi contractio aut de-
terminatio ex natura rei.In divina namque

C natura, quantum est ex parte ipsius, non
est nisi una singularitas simplex sine om-
ni ratione universalis, sine qua non est
determinatio neque contractio. Idcirco in
visione beata non est consideratio intelle-
ctus circa ea quae sunt in Deo discursiva,
neque est ibi via investigationis unius ra-
tionis post aliam, sed simplex et una tota
simul de necessitate. Ergo Beatus unico
simplici intuitu videt in divina natura
omnes alias rationes simul, et earum plu-
ralitatem, diversitatem, distinctionem : quae

D etiam nullo modo possent videri, nisi ipsis
rationibus simul visis, ac si secundum
rem essent in divina natura, seque ex na-
tura rei offerrent intellectui, et moverent
eum ad videndum eas. Propterea dico non
esse possibile ut Deus videatur a Beato
sub ratione veri, absque hoc quod videa-
tur ab eo sub ralione boni. Haec Henricus.
Qui loco praeallegato istud diffusius pro-
bat atque declarat. — Ex quo simili ratio-
ne sequeretur, quod Deus videri non pos-
set per speciem a quocumque intellectu

AN SUMMO BONO CLARE OSTENSO POSSIT VOLUNTAS CREATA NON FRUI

133

creato, sub ratione justitiae ulciscentis,
absque hoe quod videretur sub ratione
bonitatis ac pietatis parcentis.

Nunc rationes solvendae sunt. Et ad pri-
mam dicendum, quod voluntas liberrima
est a coactione, et respectu mediorum ad
finem ; tamen ad beatitudinem et ad ulti-
mum finem habet inclinationem habitu-
dinemque innatam naturalem, ac modo
prsefato necessariam. — Porro, nonnisi re-
spectu mediorum ad finem habet se ad
opposita : et per hoc patet ad secundam
solutio. Nam et in Beatis, prsesertim in Deo,
est summa libertas : qui tamen a vera bea-
titudine averti non queunt. — Ad tertiam,
quod voluntas et natura sunt distincta cau-
sandi principia, quoniam aliter fiunt quee
naturaliter, quam quse voluntarie produ-
cuntur ; tamen in quodam conveniunt,
praesertim quia et ipsa voluntas in aliqua
fundatur natura, et queedam vis naturalis
consistit. Ideo modum naturee aliquo modo
participat, secundum quod proprietas cau-
sae ac prioris a causato et posteriori par-
ticipatur. Hinc voluntas circa summum
bonum per modum naturae movetur. —
Ad quartam, quod nihil tam est in po-
testate voluntatis ut ipsa, respectu medio-
rum ad finem et eorum quse subjacent
electioni. Si autem quis velit asserere,
quod voluntas in omni actu suo sit ad op-
posita simpliciter libera, sequeretur quod
nec Beati essent confirmati in gratia et
gloria. Per quod patet ad quintam re-
sponsio.

Consequenter argumenta Scoti solvenda
sunt. Et nunc primum ejus argumentum
ex praetactis verbis Augustini sumptum,
solutum est. — Ad secundum dicendum,
quod voluntas*hominis in hac vita natu-
raliter est instabilis ac prona ad malum.
Sop.ix.io. Corpus quoque corruptibile aggravat ani-
mam.Idcirco ab affectu ultimi finis actuali
cito dilabitur, sicut et intellectus a con-
sideratione quacumque primorum princi-
piorum, seu aliorum quibus tamen natu-

A raliter et de necessitate consentit. Dictum
est quoque, quod voluntas quantum ad
exercitium actus, non de necessitate mo-
vetur ab objecto in hac vita et secundum
cursum communem. Thomas vero respon-
det, quod in rebus naturalibus id quod
est naturale quasi consequens formam tan-
tum, semper inest : ut calor igni. Quod
autem naturale est quasi materiam con-
sequens, non semper actualiter, sed inter-
dum potentialiter tantum inest.Nam actus
est formte, potentia autem materiae. Hinc

B pertinentia ad motum seu consequentia
motum in rebus naturalibus, non semper
insunt : sicut ignis non semper movetur
sursum, sed quando est extra locum suum.
Similiter non oportet quod voluntas quse
de potentia in actum reducitur, quando
vult aliquid, semper actu velit, sed solum
quando est in aliqua dispositione determi-
nata. — Ad tertiam, quod agens pure na-
turale non impeditum, agit secundum ex-
tremum sui posse ; sed tale agens non est
voluntas, quae et multa habet retrahentia

C a boni amore.

Insuper, quod arguitur de caritate, quod
sit eadem dum finis ostenditur clare et
quando obscure, ergo non magis movet ad
fruitionem objecti clare quam obscure os-
tensi : facililer solvitur. Quum enim obje-
ctum voluntatis sit bonum intellectualiter
apprehensum, constat quod quanto con-
templatio intellectus fuerit clarior, tanto
affectio voluntatis plus inflammatur, ve-
hementiusque impellit ad fruitionem seu
unionem dilecti. Quod et in hac vita sae-

D pius experimur, in viris praesertim heroi-
cis,qui frequenter ex illuminatione divina
et unctione superna tam valentissime ac-
cenduntur, quod exteriora sui fervoris in-
dicia reprimere nequeunt. Quanto magis
ex intuitione Dei per speciem, incom-
parabilis, aestuantissimus, inavertibilis et
prorsus praedominans ardor amoris in vo-
luntate consurgit ? De hoc multa scribit
Bichardus de S. Victore, loquens de cari-
tate ecstatica amoreque heroico, ostendens
quomodo taliter amans interdum non so-

134

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. I ; QILEST. VII

lum ex adspectu dilecti, sed et rei consi- A
milis ei, vehementer ardescit, impetuose
movetur, ita ut aliquando quasi insanirc
videatur. Nec solum ex caritate procedit
quod voluntas circa ultimum finem sic
necessarie afficitur et movetur, sed et par-
tim ex influxu objecti, partim ex naturali
impressione voluntati innata ex primi cau-
salitate motoris, sicut ex verbis Thomae
est declaratum.

Postremo, quod Scotus dicit, non esse
impossibile voluntatem non elevatam per
caritatem frui fine ultimo clare ostenso, B
non videtur, quum secundum Augustinum,
frui sit alicui propter se per amorem inhae-
rere : quod de amore infuso gratuito, ut-
pote caritate,secundum doctores communi-
ter sumitur. Et ad minus certum est, quod
nec meritorie in hac vita, nec beatifice
in patria, nec alicubi proprie possit quis
Deo frui sine caritate.

QU.ESTIO VII

SEptimo quaeritur, Quibus conveni-
at fruitio, hoc est, qui vere et
proprie frui dicantur.

Et primo, An Deus fruatur se ipso.
Videtur quod non, quia frui est finis, et
ipso fine fruendum est; Deus autem non
habet finem, quum ipse sit omnium ul-
timus finis. — Quaeritur etiam, An in
summa et superessentiali Trinita-
te unaquseque divina et increata
persona fruatur se ipsa, et utraque D
alia. Videtur quod non, quoniam frui
est alicui propter se tantum inhaerere amo-
ro. Si ergo quaelibet adoranda persona sibi
ipsi ultimate ac tantum inhaeret, non fru-

Joann itur alia. Praeterea, quidquid Filius est et

habet, accepit a Patre : ergo totum debet
ad Patrem referre, et non sibi ipsi inhaere-
re. Ergo utitur se, et fruitur Patre. Con-
formiter argui potest de Spiritu Sancto re-
spectu Patris et Filii. — Et multa circa
haec quaeri possunt, quee partim patent

ex littera, et partim praehabita sunt. Id-
circo sine argumentationibus breviter re-
spondendum.

Itaque, secundum Antisiodorensem in
Summa sua tertio libro : Personae in di-
vinis fruuntur se invicem, et quaelibet
fruitur se ipsa. Nec sequitur : Pater diligit
Filium propter ipsum Filium, ergo non
propter se Patrem. In talibus enim ser-
monibus, per dictionem exclusivam seu
per praepositionem hanc propter, aliae per-
sonae non excluduntur, quum trium su-
pervenerabilium personarum sit una boni-
tas et amabilitas summa. Atque ut tactum
est, quum dicitur, Pater diligit Filium pro-
pter Filium, ly propter, privative tenetur,
nec notat causam finalem, ut sit sensus :
Diligit Filium propter Filium, id est non
propter aliud.

Praeterea, qualiter diversis diversimode
competat frui, et qualiter diversi diver-
simode fruantur, breviter docet Thomas,
dicendo in Scripto : Fruitio importat de-
lectationem in fine, loquendo scilicet de
fruitione quae convenit creaturis. Delecta-
tio autem esse non potest nisi in cogno-
scente. Propter quod Plato dixit, quod
delectatio est generatio sensibilis in na-
turam, id est, quae sentitur naturae con-
veniens. Quumque creaturae insensibiles
non cognoscant, non delectantur neque
fruuntur. Item, fruitio proprie loquendo,
est tantum ultimi finis : quem bruta non
apprehendunt, nec finem proximum or-
dinare possunt ad ultimum finem, quum
careant ratione, cujus est ordinare. Ideo
non proprie fruuntur. Peccator quoque
constituit sibi ultimum finem in quo vere
non est ultimus finis : idcirco nec proprie
fruitur. Rursus, fruitio proprie non est
nisi adsit perfecta delectatio : quae esse
non valet ante ultimi finis consecutionem.
Ideo justi in hoc saeculo non proprie frui
dicuntur. Attamen aliquo modo frui dicun-
tur, in quantum in re apprehensa et ac-
quisita propter se delectentur. Sed Beati,
qui consecuti sunt ultimum finem, vere,

QUI VERE ET PROPRIE FRUI DICANTUR

135

proprie et perfecte fruuntur. Deus autem
se ipso perfectissime fruitur, quia in ipso
non differt fruens ab objecto fruentis. Un-
y04xL, s. de super illud Job, Esto gloriosus, ait Gre-
gorius : Ipse in se gloriosus est, qui dum
se ipso perfruitur, accedentis laudis indi-
gens non est. Haec Thomas.

Insuper Petrus : Ad fruitionem, inquit,
tria concurrunt : conjunctio, quietatio, et
delectatio. Quietatio autem potest esse, vel
secundum appetitum rationis : et sic frui-
tio est triplex. Triplex namque potest esse
conjunctio, utpote : vel per indifferentiam
essentiee fruentis a fruibili, et tunc nulla
est indigentia in fruente. Sicque Deus frui-
tur semetipso. Vel per speciem gloriae : et
sic in fruente est indigentia necessitatis,
quae indigentia est etiam de bono habito.
Et sic Sancti fruuntur Deo in patria. Vel
per inhabitationem gratiae : in qua est in-
digentia pcnuriae, quae est de bono non-
dum plene adepto. Et sic justi fruuntur
Deo in via. Secundo, quietatio potest esse
secundum appetitum libidinis. Sicque mali
fruuntur bono creato : quod est improprie
frui. Tertio, potest esse secundum appe-
titum sensualilatis. Sic bruta fruuntur ci-
bo. Haec Petrus. Idem Richardus.

.Egidius demum et Scotus circa haec
scribunt : Frui includit quietem. Ideo per
simile de quiete corporum potest cognosci
quibus competit frui, et quibus non : quia
ut ait Augustinus in libro Confessionum,
amor in spiritibus est sicut pondus in cor-
poribus. Propter quod dixit : Amor meus,
pondus meum ; eo feror, quocumquo fe-
ror. Nam sicut corpora per sua pondera
ad naturalem locum tendunt, et in eo
quiescunt; sic spiritus per amorem ten-
dunt in proprium finem, et quiescunt in
eo. Hinc sicut corpora habent diversos
gradus in quiescendo, sic diversae res ha-
bent diversas rationes fruitionis. Porro in
corporibus est quoddam quod quiescit per
se primo : ut terra habens locum centri.
Alia vero quiescunt per se, quoniam ha-
bent formam gravitatis ; sed non primo,
quia quiescunt per naturam illius quod

A primo quiescit : ut mixta in medio terrae,
in quibus terra preedominatur. Alia quie-
scunt vere et proprie, quia adhaerent pri-
mo immobili ; non tamen immobiliter
quiescunt, quia non habent quietem mo-
tui repugnantem : ut arbores et terrae na-
scentia in superficie ejus. Alia quiescunt
imperfecte, et non vere nec proprie; sed
solum dicuntur quiescere, quia immobi-
liter adhaerent alicui quod tamen move-
tur : sicut homo exsistens in navi, ita im-
mobiliter navi adhaeret, ac si illa esset

B centrum ipsius ; sicut Deus est centrum
spiritibus : est enim circulus cujus cen-
trum est ubique, circumferentia nusquam.
In spirituaiibus ergo nihil est per se et
primo immobile, nisi Deus; et quantum
aliquid ei adhaeret, in tantum quiescit,
efficiturque immobile. Voluntas autem in
hoc quod ordinat aliquid ad aliud, non
quiescit in illo. Ideo ad hoc quod in illo
quiescat, oportet quod acceptet objectum
non ordinando ad aliud. Quod si voluntas
ex sua natura acceptet, et objectum est

G sicut centrum immobile, tunc est propria
quies ex parte actus et ex parte objecti.
Et hoc competit Deo primo et per se, et
soli Deo : quoniam Deus ex sua natura est
summe amator sui, non propter aliud. Un-
de est ibi prima quies, quae est primi quie-
scentis, ut voluntatis suae ex se cum ob-
jecto, quod est quasi centrum, quod ipse
est, sine relatione ad aliud. Secundo quie-
scunt in isto eodem centro aliqua per se
et non primo, ut Beati. Quiescunt enim in
Deo per se, quia sunt quasi incorporati

D ei per habitum gloriae quo Deo fruuntur,
sicut lapis per gravitatem quiescit in cen-
tro. Non tamen primo quiescunt atque
fruuntur, sed participatione primi fruen-
tis. Tertio aliqui quiescunt in isto centro,
scilicet Deo, per actum fruitionis vere et
proprie, sed non immobiliter : ut justi
viatores, qui possunt peccare. Quarto fru-
untur aliqui nec vere nec proprie, quan-
tum est ex parte objecti : ut impii, qui
creatis firmiter finaliterque adhaerent; qui
se ipsis fruuntur, quia peccata mortalia

136

LIBER I SENTENTIARUM.

DIST. II

communiter fiunt et referuntur ad com-
modum et delectamentum peccantium. —
Haec illi. Quae concordant praedictis, nisi
quod Scotus dicit justos viatores pro-
prie frui.

Ad primum argumentum Scotus respon-
det, quod ratio finis non est fruibile, sed
id cui competit ratio finis, et in quo fun-
datur. Deus etiam non est finis sicut nec
efficiens sui, quoniam istae duae causae
necessario simul concurrunt. Unde quod
Deus dicitur agere propter finem, intel-
ligendum est de fine effectus. — Actus
quoque desiderii non est actus fruitionis,
sed actus amoris, quo volumus Deo bonum
quod ipse est. Haec Scotus.

Postremo, de mutua fruitione superdi-

A gnissimae Trinitatis, sciendum quod quae-
libet adoranda persona amat se ipsam et
alias duas amore intensive immenso. Id-
circo fruitur se et illis cum delectatione
et complacentia penitus infinita ac super-
dulcissima. Estque ibi plena et superper-
fecta proportio ac unio fruentis ad frui-
bile, et haec est beatitudo et gloria infinita
superfelicissimi Dei. Et quamvis Filius re-
ferat ad Patrem, et Spiritus Sanctus ad
Patrem ac Filium, totum quod sunt et ha-
bent, recognoscendo se inde accepisse, non

B tamen sicut ad finem, quum sint consub-
stantiales et coaequales personae, et eadem
numero bonitas summa iri eis sit : ideo
nec Filius nec Spiritus Sanctus utitur se.
Haec circa primam distinctionem sint
breviter tacta.

DISTINCTIO II

A. Be mysterio Trinitatis et unitatis.

Aug. de
Trinitate,
lib. 1, c. 2.

ld. Retract.
lib. i, c. 4;
Soliloq. lib.
i,c. I.

Id.de Tri-
nitate, lib. [,
c. 3.

lbid. c.2,3

HOG itaque vera ac pia fide tenendum est, quod Trinitas sit unus et solus
verus Deus, ut ait Augustinus in libro primo de Trinitate, scilicet Pater et
Filius et Spiritus Sanctus. Et haec Trinitas, unius ejusdemque substantiae
vel essentise dicitur, creditur et intelligitur : quae est summum bonum quod pur-
gatissimis mentibus cernitur. Mentis enim humanae acies invalida, in tam excellenti
luce non figitur, nisi per justitiam fidei emundetur. Idem in primo libro Retracta-
tionum : Non approbo quod in oratione dixi : Deus, qui non nisi mundos verum
scire voluisti. Responderi enim potest, multos etiam non mundos multa scire vera.
De hac re ergo summa et excellentissima, cum modestia et timore agendum est, et
attentissimis auribus atque devotis audiendum, ubi quaeritur unitas Trinitatis,
Patris scilicet, et Filii et Spiritus Sancti : quia nec periculosius alicubi erratur, nec
laboriosius aliquid quseritur, nec fructuosius aliquid invenitur. Proinde omnis qui
audit et legit ea quae de ineffabili et inaccessibili luce Divinitatis dicuntur, studeat
imitari atque servare quod venerabilis doctor Augustinus in primo libro de Trinitate
de se ipso ait : Non pigebit me (inquit), sicubi hassito, quserere; nec pudebit, sicubi
erro, discere. Quisquis ergo audit hoc vel legit, ubi pariter certus est, pergat me-
cum ; ubi pariter hsesitat, quaerat mecum : ubi errorem suum cognoscit, redeat ad

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. II 137

me; ubi meum, revocet me. Ita ingrediamur simul caritatis viam, tendentes ad

eum de quo dictum est : Quserite faciem ejus semper. p«.«v,4.

B. Quoe fuerit intentio scribentium de Trinitate.

Omnes autem catholici tractatores, ut in eodem primo libro Augustinus ait, qui Aug. de
de Trinitate quas Deus est, scripserunt, hoc intenderunt, secundum Scripturas lib."', c. 4.
docere, quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus unius sint substantise, et inse-
parabili sequalitate unus sint Deus : ut sit unitas in essentia, et pluralitas in
personis. Ideoque non sunt tres dii, sed unus Deus : licet Pater Filium genuerit, et
ideo Filius non sit qui Pater est ; Filiusque a Patre sit genitus, et ideo Pater non
sit qui Filius est ; et Spiritus Sanctus nec Pater sit, nec Filius, sed tantum Patris
et Filii Spiritus, utrique cosequalis, et ad Trinitatis pertinens unitatem. Teneamus id.deFide,

c i 5

ergo Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, unum esse naturaliter Deum, ut ait
Augustinus in libro de P^ide ad Petrum ; neque tamen ipsum Patrem esse qui Filius
est, nec Filium ipsum esse qui Pater est, nec Spiritum Sanctum ipsum esse qui
Pater est aut Filius. Una est enim Patris et Filii et Spiritus Sancti essentia, quam
Grseci oiuiav vocant : in qua non est aliud Pater, aliud Filius, aliud Spiritus
Sanctus; quamvis sit personaliter alius Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus.

G. Quis ordo sit servandus quum de Trinitate agitur.

Geterum, ut in primo libro de Trinitate Augustinus docet, primum secundum ia.de Tri-
auctoritatem sanctarum Scripturarum, utrum fides ita se habeat, demonstrandum c. ->. '
est. Deinde adversus garrulos ratiocinatores, elatiores magis quam capaciores, ratio-
nibus catholicis et similitudinibus congruis ad defensionem et assertionem fidei
utendum est : ut eorum inquisitionibus satisfacientes, mansuetos plenius instrua-
mus ; et illi si nequiverint invenire quod quaarunt, de suis mentibus potius quam
de ipsa veritate vel de nostra discretione * conquerantur. *assertione

D. Testimonia Sanctorum de Trinitate.

Proponamus ergo in medium, veteris ac novi Testamenti auctoritates quibus

divinse unitatis atque Trinitatis veritas demonstretur. Ac primum ipsa legis exordia

occurrant, ubi Moyses ait : Audi, Israel, Dominus Deus tuus Deus unus est. Item : Deut. v.,4.

Ego sum Dominus Deus tuus, qui eduxi te de terra iEgypti ; non erunt tibi alii dii Exod. **,

2 3.
praeter me. Ecce hic significavit unitatem divina?. naturse. Deus enim, ut ait Am- *Ambr. de

brosius in primo libro de Trinitate, nomen est naturas ; Dominus vero, nomen est c' *' ' ' ''

potestatis. Item alibi Deus loquens ad Moysen, ait : Ego sum qui sum ; et si quaa- Exod. m,

sierint nomen meum, vade et dic eis : Qui est, misit me ad vos. Dicens enim, Ego

sum ; non, Nos sumus : et, Qui est ; non, Qui sumus : apertissime declaravit unum

138 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. II

Exod. xv, solum Deum esse. In cantico etiam Exodi legitur : Dominus omnipotens nomen
ejus. Non ait, Domini, unitatem volens significare. Personarum quoque pluralitatem

Gen. i, 26. et naturse unitatem simul ostendit Dominus in Genesi, dicens : Faciamus hominem

ad imaginem et similitudinem nostram. Dicens enim, Faciamus, et, Nostram, plura-

litatem personarum ostendit ; dicens vero, Imaginem, unitatem essentise. Ut enim

Aug. dc dicit Augustinus in libro de Fide ad Petrum : Si in illa natura Patris et Filii et

Fide, c. 1,5.

Spiritus Sancti, una esset tantum persona, non diceretur : Faciamus hominem ad
imaginem et similitudinem nostram. Quum enim dicit, Ad imaginem, ostendit
unam naturam esse, ad cujus imaginem homo fieret ; quum vero dicit, Nostram,
ostendit eumdem Deum non unam, sed plures esse personas.

E. Aperte ostendit, quod nec solitudo, nec diversitas, nec singularitas

ibi est, sed similitudo.

Hiiar. de Hilarius quoque in libro tertio de Trinitate dicit his verbis significari, quod in
Hb. 111,23! Trinitate nec diversitas est, nec singularitas vel solitudo, sed similitudo, et plu-
ralitas sive distinctio. Ait enim sic : Qui dixit, Faciamus hominem ad imaginem
et similitudinem nostram, invicem esse sui similes, in eo quod dicit, Imaginem
et similitudinem nostram, ostendit. Imago enim sola non est, et similitudo sibi
non est ; neque diversitatem duobus admisceri, alterius ad alterum similitudo
w. ub. iv, permittit. Item idem in quarto libro : Absolutius voluit intelligi, significationem
hanc non ad se esse referendam tantum, dicendo : Faciamus hominem ad imagi-
nem et similitudinem nostram. Professio enim consortii sustulit intelligentiam
singularitatis : quia consortium aliquod nec potest esse sibi ipsi solitario ; neque
rursum solitudo solitarii recipit, Faciamus; neque quisquam alieno a se loquitur,
Nostram. Uterque ergo sermo, scilicet, Faciamus, et, Nostram, ut solitarium eum-
demque non patitur, ita neque diversum a se alienumque significat. Solitario
convenit, Faciam, et, Meam; non solitario vero convenit dicere, Faciamus, et,
Nostram. Uterque sermo ut non solitarium tantum, ita neque differentem esse
vel diversum esse significat. Nobis quoque nec solitarius, nec diversus est confi-
tendus. Ita ergo Deus ad communem sibi cum Deo imaginem eamdemque simi-
litudinem, hominem reperitur operari, ut nec significatio efficientis admittat
intelligentiam solitudinis, nec operatio constituta ad eamdem imaginem vel simi-
litudinem, patiatur diversitatem divinitatis.

In his verbis Hilarius pluralitatem personarum voluit intelligi nomine consor-
tii, atque significavit, nomine consortii vel pluralitatis non poni aliquid, sed
removeri. Pluralitas enim vel consortium personarum quum dicitur, solitudo vel
singularitas negatur ; quum dicimus plures esse personas, significamus quod non
est una sola. Ideo Hilarius volens ista subtiliter et sane intelligi, ait : Professio
consortii sustulit intelligentiam singularitatis. Non dicit : Posuit aliquid. Ita etiam
quum dicimus, Tres personas, singularitatem et solitudinem tollimus ; et quod Pater

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. II 139

non est solus, nec Filius est solus, nec Spiritus Sanctus est solus, significamus ;
et quod nec Pater tantum est et Filius, nec Pater tantum et Spiritus Sanctus, nec
Filius tantum et Spiritus Sanctus. De hoc autem in sequenti plenius agetur : ubi
etiam secundum quid similes dicantur tres personae, et utrum aliquo modo sit ibi
diversitas vel differentia, ostendetur.

F. Ad id quod cceperat redit, ut alias scilicet auctoritates supponat.

Nunc vero ad propositum redeamus, et ad ostendendum personarum pluralita-
tem, atque essentiae divinse unitatem, alias Sanctorum auctoritates inducamus.
Moyses dicit, In principio creavit Deus coelum et terram : per Deum, significans Gen. i, i.
Patrem ; per principium, Fiiium. Et pro eo quod apud nos Deus dicitur, Hebraica
veritas habet DTlbtf, quod est plurale hujus singularis quod est bii. Quod ergo
non est dictum, El, quod est Deus ; sed, Elohim, quod interpretari potest dii sive
judices, ad pluralitatem personarum refertur. Ad quam etiam illud attinere videtur,
quod diabolus per serpentem dixit : Eritis sicut dii. Pro quo in hebraico habetur, md. m, s.
Elohim : ac si diceret, Eritis sicut divinae personas. Ille etiam maximus Prophe-
tarum et regum David, qui suam ceteris praefert intelligentiam, dicens, Super ps
senes intellexi ; unitatem divinae naturae ostendens, ait : Dominus nomen est illi. \
Non dicit, Domini. Alibi etiam ejusdem unitatem et aeternitatem simul ostendens,
ait ex persona Dei : Israel, si me audieris, non erit in te deus recens, neque ps. lxxx,
adorabis deum alienum. Aliud horum, ut dicit Ambrosius in libro primo de Trini- Ambr. de
tate, significat aeternitatem, aliud unitatem substantiae indifferentis, ut neque c."n'. ''b' ''
posteriorem Patre, neque alterius Divinitatis Filium, vel Spiritum Sanctum esse
credamus. Nam si Patre posterior est Filius vel Spiritus Sanctus, recens est; et si
unius non est Divinitatis, alienus est. Sed nec posterior est, quia recens non est ;
nec alienus, quia ex Patre natus est Filius, ex Patre procedit Spiritus Sanctus.
Alibi quoque distinctionem personarum insinuans, ait : Verbo Domini cceli firmati ps.xxx..,6.
sunt, et spiritu oris ejus omnis virtus eorum. Alibi etiam ait : Benedicat nos Deus, ps. lxv.,
Deus noster, benedicat nos Deus, et metuant eum omnes fines terrae. Trina enim '
confessio Dei, trinitatem exprimit personarum ; unitatem vero essentiae aperit,
quum singulariter subjungit, Eum. Isaias quoque dicit se audisse Seraphim cla-
mantia : Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus. Per hoc quod dicit ter, San- /s. %-., 3.
ctus, Trinitatem significat; per hoc quod subdit, Dominus Deus, unitatem essentias.
David quoque aeternam Filii generationem aperte insinuat, ex persona Filii dicens :
Dominus dixit ad me : Filius meus es tu; ego hodie genui te. De hac generatione ps. .., 7.
ineffabili Isaias ait : Generationem ejus quis enarrabit ? In libro quoque Sapientiae js. ...... s.

aeternitas Filii cum Patre monstratur, ubi Sapientia ita loquitur : Dominus pos- p)W. v.,.,
sedit me ab initio viarum suarum, antequam quidquam faceret a principio ; ab
asterno ordinata sum, antequam terra fieret. Necdum erant abyssi, et ego jam
concepta eram ; necdum fontes, necdum montes aut colles, et ego parturiebar ;

CXVlll,

00.

.Ps.LXV.1,5.

140 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. II

adhuc terram non fecerat, et cardines orbis terrse. Quando praparabat ccelos,
aderam ; quando appendebat fundamenta terrse, cum eo eram cuncta componens ;
et delectabar per singulos dies, ludens coram eo. Ecce apertum de seterna genitura
testimonium, quo ipsa Sapientia perhibet se ante mundum conceptam esse et
parturiri, id est genitam esse et apud Patrem seternaliter exsistere. Ipsa etiam
^cdi.xxiv, alibi ait : Ego ex ore Altissimi prodii, primogenita ante omnem creaturam. Mi-

chseas quoque propheta seternam Verbi generationem et temporalem ex Maria
Mich.v^. simul insinuavit, dicens : Et tu, Bethlehem Ephrata, parvulus es in millibus Juda;
ex te egredietur qui sit dominator in Israel, et egressus ejus ab initio, a diebus
aeternitatis.

G. Specialia testimonia de Spiritu Sancto.

De Spiritu Sancto etiam expressa documenta in veteri Testamento habemus. In
Gen. i, 2. Genesi enim legitur : Spiritus Domini ferebatur super aquas. Et David dicit : Quo

.Ps.cxxxvui, .,

7. ibo a Spintu tuo?Et in libro Sapientiae dicitur : Spiritus sanctus disciplinse effu-

/»?uu, i. giet fictum ; benignus est enim Spiritus sapientiae. Isaias quoque ait : Spiritus
Domini super me.

H. De testimoniis novi Testamenti.

Nunc vero post testimonia veteris Testamenti de fide sanctse Trinitatis et uni-

Habac.m.% tatis, ad novi Testamenti auctoritates accedamus, ut in medio duum animalium, id

,/«. vi, 6. est Testamentorum, cognoscatur veritas, et forcipe de altari sumatur calculus, quo

tangantur ora fidelium. Dominus itaque Christus unitatem divinae essentiae ac per-

Matth. sonarum trinitatem aperte insinuat, dicens Apostolis : Ite, baptizate omnes gentes

XXVIII, 19.

Ambr. de lii nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. In nomine utique ait, non, In nomi-

c. ,.' ' ' nibus, ut Ambrosius ait in primo libro de Trinitate, ut unitas essentiaa ostendatur.

Per nomina tria quas supposuit, tres esse personas declaravit. Ipse etiam ait : Ego

et Pater unum sumus. Unum dixit, ut ait Ambrosius in eodem libro, ne fiat

joann. x, discretio potestatis et naturse. Et addidit, Sumus : ut Patrem Filiumque cognoscas,

30.

scihcet, ut perfectus Pater Filium perfectum genuisse credatur; et quod Pater et

Filius unum sint, non confusione personse, sed unitate naturse. Joannes quoque in
i/oann.v, Epistola canonica ait : Tres sunt qui testimonium perhibent in ccelo : Pater, Ver-

bum, et Spiritus Sanctus ; et hi tres unum sunt. Ipse etiam in initio evangelii sui
/oann.i,i. ait : In principio erat Verburn, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum.

Ubi aperte ostendit Filium semper et seternaliter fuisse apud Patrem, ut alium
Gaiat.nfi. apud alium. Apostolus quoque aperte Trinitatem distinguit, dicens : Misit Deus
Rom. vm, Spiritum Filii sui in corda nostra; et alibi : Si Spiritus ejus qui suscitavit Jesum,

habitat in vobis, etc. Item, alibi Trinitatem atque unitatem evidentissime commen-
ijirf.x.,36. dat, dicens : Quoniam ex ipso, et per ipsum, et in ipso sunt omnia; ipsi gloria. Ex

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II EXPOSITIO

141

ipso ait, ut Augustinus in libro de Trinitate ait, propter Patrem ; Per ipsum dicit, Aug. de
propter Filium ; In ipso, propter Spiritum Sanctum. Per hoc vero quod non ait, Ex lib'",'^!^.
ipsis, per ipsos et in ipsis ; nec ait, Ipsis gloria, sed, Ipsi : insinuavit hanc Tri-
nitatem unum Deum esse. Sed quia singulae pene syllabse novi Testamenti hanc
ineffabilis unitatis atque Trinitatis veritatem concorditer insinuant, inductioni
testimoniorum super hac re supersedeamus, et rationibus congruisque similitu-
dinibus ita esse, prout infirmitas nostra valet, ostendamus.

EXPOSITIO
DISTINCTIONIS SECUNDjE

POSTQUAM distinctione praehabita os-
tendit Magister de quibus in hoc vo-
lumine est agendum, puta de rebus et
signis, atque quod quaedam sunt res qui-
bus fruendum est, et quaedam quibus
utendum ; nunc prosequitur suum inten-
tum, tractans in primis de unitate Doitatis
et superfelicissima Trinitate, qua sola ob-
jective fruendum est. Et breviter trans-
eundo, dividitur ista distinctio in quatuor
partes. In prima probat unitatem Deitatis
seu divinae essentiae, auctoritate Scriptu-
rarum veteris Testamenti. ln secunda, tri-
nitatem supersublimium personarum ea-
rumdem testimoniis Scripturarum. In tertia
et quarta partibus, simili ordine agit au-
ctoritatibus Scripturarum evangelicee legis.
Docet quoque in primis, quam reve-
renter tractandum et loquendum sit de
ista materia, et quales consistere debeant,
qui sapientiae hujus altitudinem cupiunt
contemplari, et ait :
A (p. 136) Hoc itaque vera ac pia fi.de tenendum
est. Fides christiana dicitur «vera», quia ei
non subest falsum, nec doctrinae fidei fal-
sitas admiscetur, quemadmodum doctri-
nae philosophorum. Dicitur quoque fides
« pia », quia per eam colitur Deus, cujus
cultus est pietas, et quia divinam pietatem
copiosissime nobis commendat. Quod Tri-
nitas sit unus et solus verus Deus, id est,
quod tres personae in divinis sint unus
Deus, qui dicitur « solus Deus », per exclu-

A sionem essentialiter distincti a se, et « ve-
rus Deus », quia in eo dumtaxat est deitas
imparticipata, perfecta, aeterna.

Et hmc Trinitas, unius ejusdemque sub-
stantia* vel essentiw dicitur, creditur et
intelligitur. Est enim in tribus personis
una numero essentia; et sicut sunt unius
essentiee, ita et una essentia. — Circa hoc
quaeritur, cur ait, «dicitur» et «creditur »,
quum prius sit credi quam dici : quia ut
asserit Damascenus, verbum est angelus
intelligentiae, id est nuntius intellectualis

B conceptionis. Respondetur, quod Magister
hic loquitur de ista materia prout de ea
instruendi sunt auditores : in qua instru-
ctione verbum primo percipitur. — Rursus
queeritur de hoc quod ait, « intelligitur ».
Non enim videtur Trinitas posse intelligi
in hac vita, sed credi dumtaxat : unde et
visio seu intelligentia dicitur in patria
succedere fidei. Respondendum, quod etiam
in hac vita ea quae fidei sunt, aliquo mo-
do intelliguntur per donum intellectus,
praesertim a viris heroicis, qui habent fi-

C dem cum rationibus credendorum et puri-
ficatae mentis intelligentia.In patria autem
intelliguntur clare in Verbo aeterno.

Quo3 est summum bonum. Quemadmo-
dum enim Trinitas supersancta est sum-
mum ens, ita et summum bonum. Imo,
sicut est unum ens summum, ita est unum
summum bonum. Quod enim omnino ab-
solute dicitur in divinis, tribus superglo-
riosis personis commune est, atque in nu-
mero singulari praedicatur de eis. Quod
purgatissimis mentibus cernitur. Per spe-

D ciem enim videri non valet, nisi a men-
tibus ab omni culpa ac reatu penitus

142

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II EXPOSITIO

mundis. In hac quoque vita videri ne- A
quit visione formata, nisi a mentibus omni
mortali culpa carentibus. Porro visione
mysticee theologiae seu contemplatione do-
ni sapientise perfecte videri non valet se-
cundum cursum communem, nisi a viris
heroicis, qui comparatione incipientium
ac proficientium, purgatissimi possunt di-
ci. Verumtamen visione seu cognitione
informi et nuda, cernitur Trinitas adoran-
da a mentibus vitiosis in hac vita.

Circa hoc scribit Bonaventura : Mens ad
hoc quod Deum contempletur, eget pur- B
gari quoad intellectum et affectum. Ideo
paulo post subdit : Per justitiam fidei, id
est per fidem quee facit justum in opere.
Et fides per se purgat intellectum, justitia
autem affectum. Utriusque demum purga-
tionis triplex est gradus. Intellectus nam-
que purgatus est, quum abstrahitur a
sensibilibus speciebus ; purgatior, quum
mundatur a phantasticis imaginibus; pur-
gatissimus, quum a physicis aut philoso-
phicis rationibus. Gradus quoque purgati-
onis affectus, sunt isti : purgatur affectus, G
dum mundatur a culpa ; purgatior est,
dum a culpee sequela; purgatissimus, dum
ab occasione peccandi. Haec Bonaventura.
— Et concordat Albertus, dicendo aliquid-
que addendo : Ex parte (inquiens) affe-
ctus, primo fit purgatio a peccato ; secun-
do, a pronitate relicta ex vitio; tertio, a
fomitis incendio; quarto, ab occasionibus
peccandi ab extrinseco. Ex parte autem
intellectus, tollitur primo preesentia cor-
poris, quee est ad sensum ; secundo, prae-
sentia imaginis corporalis ab imaginatio- D
ne; tertio, actus intellectus accipientis ex
phantasmate; quarto, actus intellectus pro-
gredientis ex principiis sibi notis secun-
dum philosophiam. Ad heec etenim se-
quitur, quod elevet se supra se ad fidei
lumen, et tunc cernit Deum trinum et
unum. Hsec Albertus.

Mentis enim humance acies invalida, id
est debilis intellectus sive intuitus animae
rationalis, in tam eoscellenti luce non fi-
gitur, id est, increatum lumen, quod est

Trinitas benedicta et summum bonum,
stabiliter intueri non valet, nisi per justi-
tiam fidei, id est per actus virtuosos ex
fide manantes, emundetur modis jam ta-
ctis. Oportet enim potentiam aliquo modo
aptari et proportionari suo objecto.

Girca haec ait Thomas : Justitia hic su-
mitur pro justitia generali, quae est recti-
tudo animee in comparatione ad Deum et
proximum, atque unius potentiae ad ali-
am. Dicitur quoque justitia fidei, quia in
justificatione primus motus est fidei, jux-
ta illud ad Hebraeos : Accedentem ad Deum Sebr.m,^
oportet credere quia est. Heec Thomas. —
Sed his objici potest, quod etiam impii
eruditi et ingeniosi, aciem mentis suae ex-
tendunt et figunt in contemplationem lu-
minis increati, sicut et infideles philo-
sophi. Nam et multa subtilia scribunt et
sermocinantur de Deo, et diu cogitant de
divinis, quemadmodum et in libro de Vita
philosophorum fertur de talibus. Imo ali-
qui mali plus sciunt de Deo, quam bo-
ni. Bespondetur, quod Magister ex verbis
Augustini loquitur de mentis defixione
stabili ac formata. Propter quod ait Bo-
naventura : Figi non potest, nisi habeat
gluten amoris. Communiter etiam pravi
et passionati ex inquietudine passionum
ac vitiorum cito a divinorum considerati-
one labuntur,et depravatur in eis cognitio
ex appetitus diversitate, ut ait JJgidius.

De hac re ergo summa et excellentissi-
ma, utpote incomparabili Trinitate, cum
modestia, id est discreto moderamine, et
timore casto, reverentiali ac filiali, agen-
dum, id est tractandum, est : ut scilicet
loquens et audiens de ista tam sublimi
materia, perpendat proprii intellectus im-
becillitatem, et ita a curioso atque su-
perfluo scrutinio reprimatur, sciens quod
scrutator majestatis opprimetur a gloria; Prov.wv,
timeat quoque ex consideratione dignita-
tis ejus de quo tractat seu audit, ne irre-
verenter et intimorate habendo se, graviter
peccet. Hinc Plato in primo Timaei : Me-
mentote, inquit, tam me qui loquor, quam
vos qui auditis, homines esse; atque ita

27.

JN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II EXPOSITIO

143

in rebus sublimibus mediocrem elocutio- A dum, quod Deus accedi potest per fidem

Joann. vj

47.

I*,

nem, magni cujusdam esse onus laboris.
Et attentissimis, id est summe diligenti-
b\is,atque devotis auribus mentis et corpo-
, ris audiendum. Qui enim ex Deo est, verba
Dei audit diligenter utique ac devote. Un-

Eccii. ni, de et Ecclesiasticus : Auris (inquit) bona
audiet cum omni concupiscentia sapien-
tiam. Apostolus quoque ad Galatas scribit :

Gaiat. iv, Sicut angelum Dei accepistis me, sicut
Jesum Christum. Ubi quceritur unitas Tri-
nitatis, id est, scholastice investigatur qua-
liter trinitas personarum sit unius essen-
tiffi. Quia nec periculosius alicubi erratur
ex parte materiffi tam superdignissima ;
nec laboriosius aliquid quwritur : quia
incomprehensibile mysterium est, ad cu-
jus comprehensionem nullo labore spiri-
tuali aut corporali potest pertingi ; nec
fructuosius aliquid invenitur, dummodo
ex caritate inquisitio oriatur. Quo enim
incomprehensibilior est Trinitas adoranda,
eo plus meritorium est credere in eam-
dem, et tanto salubrius est in ipsius for-
mata cognitione proficere.

Proinde omnis qui audit et legit ea
qua} de ineffabili et inaccessibili luce Di-
vinitatis dicuntur, studeat. imitari quod
Augustinus ait : Non pigebit me, sicubi
h&sito, id est, si alicubi dubito, qua>rere
a doctioribus, seu in libris, vel illumina-
tionem a Deo, juxta illud Jacobi primo :

jaeob.1,5. Si quis vestrum indiget sapientia, postulet
a Deo. Nec pudebit me, sicubi erro, disce-
re, correctionem et informationem a sapi-
entioribus gratanter accipiendo. Qui enim

Prov.

et imperfectam notitiam in hac vita, non
autem per speciem et comprehensionem
plenariam. De his in queestionibus dicetur
diffusius.

Omnes catholici tractatores hoc intende- B
runt, secundum Scripturas docere, quod
Pater et Filius et Spiritus Sanctus unius
sint substantia>, et inseparabili a>quali-
tate unus sint Deus. Tres enim persona?
inseparabiliter sunt eequales, utpote vere
consubstantiales.

B Deinde tangit Magister qualiter Augu-
stinus revocavit in libro Retractationum,
quod alicubi scripsit. Sic equidem ait in
libro Retractationum : Ubi dixi de Patre
et Filio, Qui genuit, scilicet Pater eeternus,
et quem genuit, unum est; dicendum est,
Unum sunt, sicut aperte Veritas, scilicet
Christus, in Evangelio ait : Ego et Pater joann. %,
unum sumus. Dixit quippe Augustinus, "■
hoc verbum, Sum, es, est, de tribus per-
sonis in singulari numero praedicari, quia
designat substantiam. Postea tamen hoc

C revocavit, quoniam quamvis signet sub-
stantiam, attamen eam designat per mo-
dum actus. Actus autem numeratur secun-
dum numerum suppositorum.

Consequenter probat auctoritatibus ve-
teris Testamenti unitatem Deitatis, seu
unum tantummodo esse verum Deum.
Nec est difficultas in littera. Deus enim,
nomen est naturae; Dominus vero, nomen
est potestatis. Deus enim, quantum ad
id cui nomen imponitur, nomen est ab-
solutum, designaus substantiam seu na-

acquiescit increpationibus, possessor est D turarn. Sed quantum ad id a quo nomen

cordis, ut Salomon loquitur.

Circa ha?c duo queeruntur : primum,
quomodo Deitatis lux dicatur ineffabilis,
quum multis exprimatur nominibus; quo-
modo etiam inaccessibilis asseratur, quum
Ps. xxxiii, scriptum sit : Accedite ad eum, et illu-
minamini. Ad primum dicendum, quod
Deus et ea quse Dei sunt, ineffabilia per-
hibentur, quoniam nullis nominibus ex-
primi queunt, per qus plenarie, et sicuti
in se ipsis sunt, intelligantur. Ad secun-

imponitur, est nomen operationis, ut m-
fra dicetur. Dominus vero relationem de-
signat quantum ad suum formale : qus
tamen in Deo respectu creaturarum non
est nisi relatio rationis. Sed ratione funda-
menti, est nomen potestatis, in qua funda-
tur dominium; vel potestas pro relatione
accipitur, scilicet pro dominio.

Deinceps probat in Deo esse persona-
rum pluralitatem atque essentiae unita-
tem, per id quod Dominus ait Genesis

144

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II EXPOSITIO

Gen. ., 26. primo : Faciamus hominem ad imaginem A cludat : non tamen illam quae pluralitatem

et similitudinem nostram. Ubi secundum seu diversitatem naturae negat, quum in

Augustinum, per haec duo verba, Facia- Deuteronomio Deus testetur : Videte quod Deut.i

mus, et, Nostram, insinuatur pluralitas ego sim solus. Conformiter dicimus Deo 39-

personarum ; et per haec duo vocabula, non convenire singularitatem quae incom-

lmaginem, et, Similitudinem, unitas Deita- municabilitatem includit, aut personarum

tis. Porro Hilarius ex quolibet horum qua- pluralitatem excludit.

tuor nominum probat in Deo personarum Circa haec scribit Bonaventura : Videtur

distinctionem, sicut in littera recitatur. ex his, quod secundum Hilarium, omnis

Similitudo namque significat relationem dictio numeralis nihil ponat in divinis,

profluentem ex unitate qualitatis : quae re- sed tantum privet. Ad quod dicendum,

latio requirit distincta supposita. Simili- quod haec fuit opinio Magistri, quod sci-
tudo etenim dicitur rerum differentium B licet termini numerales nil ponant in di-

eadem qualitas. Sicque ex parte ejus quod vinis : qu® opinio communiter non te-

est ratio similitudinis productiva, osten- netur, quia non habet veritatem, ut infra

dit unitatem essentiae : quod est bonitas, patebit. Excusatur tamen Magister, quia
sapientia, sanctitas, et consimilia, quae in
Deo per modum qualitatis significantur.
Et eadem ratio est de nomine hoc, Imago,
quae notat imitationem unius ad alterum
secundum aliquid unum. Insuper Augu-
stinus et Hilarius differunt in hoc circa

idcirco dixit nomina numeralia in divinis
nil ponere, quia important numerum, qui
non est proprie in divinis. Numerus nam-
que causatur ex unitatum aggregatione et
distinctione. Distinctio vero unitatum tri-
pliciter fit, utpote continui divisione, for-

expositionem et intelligentiam auctoritatis marum dispertitione, et gradu seu ordine.

praetactae, quia Augustinus videtur accipe- Quoniam ergo in divinis non est aggrega-
re in verbis illis tantum imaginem et simi- C tio, nec talis distinctio, ideo nec numerus

litudinem hominis ad Deum;Hilarius vero proprie. Haec Bonaventura.

accipit imaginem et similitudinem unius Hinc Albertus : Unitas, inquit, divinae

personae ad aliam, et quod homo accedat essentiae est ipsa essentia, quae alia ratio-

ad illam similitudinem quantum potest sua ne est essentia, et alia ratione una essen-

diversitas, qua substantialiter differt a Deo.
ltaque HUarius in libro tertio de Tri-
nitate dicit his verbis significari, quod
in Trinitate nec diversitas est, id est sub-
stantialis distinctio, nec singularitas : quia
est ibi essentiae communicabilitas atque
communio, et ita non est ibi singularitas

tia. Essentia enim est, cujus actus est
esse. Dicit namque Anselmus, quod es-
sentia, esse, et ens, differunt sicut lux,
lucere, et lucens. Sed una est, in quan-
tum in se una exsistens, suis (ut ita di-
cam) naturalibus proprietatibus ab aliis
distinguitur, quae non sunt ipsa essentia.

pura, quae communicationem excludat ; D Et personae unitas est proprietas quae est

persona; et unitas notionis est notio, licet
aliter in termino numerali significetur. Et
similiter dico de duobus vel tribus, se-
cundum quod dicunt iterationem unitatis
personae vel notionis. Magister ergo atten-
dit quod unum non addit super id quod
res est, nisi indivisionem : ideo dicit nil
ponere. Si autem attendatur id quo per-
sona est una, vel duae, vel tres ; tunc
ponit proprietatem sub alio modo signifi-

nec solitudo, quum sit ibi personarum
societas per unionem amoris et commu-
nionem naturaB et actionis.

Ideo Hilarius volens ista subtiliter et
sane intelligi, ait : Professio consortii
sustulit intelligentiam singularitatis. Non
dicit : Posuit aliquid. Ita etiam quum
dicimus, Tres personas, singularitatem et
solitudinem tollimus, id est auferimus, et
negamus Deo convenire solitudinem quae

personarum pluralitatem et societatem ex- candi. Haec Albertus.

IN LIBRDM I SENTENTIARUM.

DIST. II EXPOSITIO

145

Insuper quseritur circa verba illa prae
gct.t,26. habita, Faciamus homiuem ad imaginem
et similitudinem nostram, quid supponit
ibi imago : quia aut essentiam, aut per-
sonam.

Respondet Albertus : Imago et simili-
tudo hic dicunt essentiam divinam in re-
cto, et tres personas in obliquo. Unde
imago est essentia una in tribus personis
se in eadem essentia imitantibus; et si-
militudo est essentia una per modum qua-
litatis, quae secundum Damascenum, asse-
quitur substantiam, sicut bonitas,sapientia,
et hujusmodi, in personis sibi similibus
in bonitate, sapientia et virtute, atque hu-
jusmodi. Unde tam imago quam similitudo
sunt relativa oblique et intrinsece. Obli-
que dico, quia ea quee referuntur ad se,
important in obliquo. Intrinsece dico, quo-
niam habent in se relationem, et etiam
id ad quod referuntur, ita quod non quee-
runt determinari extra, sicut dicitur : Isti
sunt similes, hoc est, iste est similis illi,
et ille est similis isti. Heec Albertus.

Et concordat Bonaventura, dicendo :
Imago et similitudo, prout Sancti tradunt,
dicunt hic essentiam et relationem. Im-
portat enim imago unitatem cum distin-
ctione, et similitudo similiter, propter in-
trinsecam relationem. Ideo in nomine hoc,
Imago, et, Similitudo, quantum ad aliquid
suse significationis, notatur unitas essen-
tiee ; et quantum ad aliquid, pluralitas
personarum.

Consequenter probatur pluralitas per-
sonarum in Deo, ex principio Genesis, quo
habetur : In principio creavit Deus ccelum
et terram. Ubi per Deum, intelligitur Pa-
ter; per principium, Filius. Qui in Evan-
gelio legitur respondisse Judeeis quseren-
tibus, Tu quis es? Ait, Principium, qui
et loquor vobis. Ut sit sensus : In princi-
pio, id est in Filio seu per Filium, creavit
Deus Pater coelum et terram, juxta illud :
Omnia per ipsum facta sunt. Hebraica
veritas habet in principio Genesis, Elo-
him, quod est plurale hujus singularis,
El, quod significat Deum. Sicque quod

T. 19.

im. i.

Joann. vm
25.

Ibid. i, 3.

A dicitur, In principio Elohim creavit, tan-
tum est dicere, Dii creavit, prout in textu
plenius continetur.

Ille etiam maaaimus Prophetarum et
regum David, qui dicitur maximus Pro-
phetarum et regum, id est valde magnus
inter Prophetas et reges ; vel maximus ex
parte modi revelationum suarum, quoni-
am non imaginaria ostensione, sed ana-
gogica et pure intellectuali illustratione,
suas sortitus est prophetias, et quoniam
specialiter promissum ost ei quod ex se-

B mine suo Dei Filius per incarnationis my-
sterium nasceretur. Unde secundo Regum
loquitur de se ipso : Dixit David filius
Isai, dixit vir cui constitutum est de Chri-
sto Dei Jacob, egregius psaltes Israel :
Spiritus Domini locutus est per me, sicut
lux aurorae mane sine nubibus rutilat, etc.
Deinde ponuntur in textu multae aucto-
ritates ad probandum trinitatem persona-
rum in Deo. Multoque plures possent ad
idem probandum induci : quae et alibi
sunt inductae, prassertim in Dialogion de

C fide catholica. Et quod in Proverbiorum
libro increata Sapientia protestatur, Do-
minus possedit me, exponitur sic : Deus
Pater perfecte me habuit, quia increata
ac genita Sapientia, Deo Patri aequalis est.
Auctoritates quoque in littera allegatse,
suis locis diligenter expositse sunt. Dicit
autem Sapientia increata : Eram ludens,
id est, delectabiliter agens, aut propter
otium contemplationis, aut propter ces-
sationem et quietem ab operibus sex die-
rum. In ludo enim est delectatio et quies

D ludentis.

Notandum vero, quod circa hsec scribit
Albertus : Auctoritates adductae in ista
distinctione, Trinitatem novem modis pro-
bant seu innuunt. Primo, ex consignifi-
cato numeri pluralis : sicut quum dici-
tur, Elohim, vel, Dii. Secundo, ex propriis
nominibus personarum, sicut in psalmo,
Verbo Domini coeli firmati sunt, etc. : ubi
Verbum et Spiritus nominantur. Tertio,
ex ordine verborum, ut ibi : Benedicat nos
Deus, Deus noster, benedicat nos Deus.

Ps. CXXXl,
11.

II Reg. xxin,
1, 2, 4.

CfX XVIII,

p.50letseq.

Prov. vm,
22 et seq.

Ibid. 30.

Ps.xxxu.Q.

Ps. LXVI, 7.

146

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QUjEST. I

Is. vi, 3.

Is. Llll, 8.

Prov. vih

22.

Eccli.xxiv
5.

Quarto, a numero terminorum ad Dei prse-
conium positorum, ut in Isaia : Sanctus,
Sanctus, Sanctus, Dominus Deus omnipo-
tons. Quinto, ex actu personali, quum le-

Ps. ii, 7. gitur : Dominus dixit ad me, Filius meus
es tu, ego hodie genui te. Sexto, ex pro-
prietate personali, ut quum dicitur ab
Isaia : Generationem ejus quis enarrabit?
Generatio quippe passiva, proprietas per-
sonalis est Filii. Septimo, per appropria-
ta, ut ibi : Dominus possedit me ab initio
viarum suarum. Octavo, ex ordine gene-
rationis aeternae ad productionem creatu-
rae in tempore, ut in Ecclesiastico : Ego
ex ore Altissimi prodivi primogenita ante
omnem creaturam. Nono, ex ordine ge-
nerationis seternae ad temporalem ejus-

mch.n, 2. dem Filii generationem, ut ibi : Tu, Beth-
lehem ; ex te egredietur, etc. ; et egressus
ejus a principio, a diebus seternitatis. Haec
Albertus. Et idem Bonaventura.

QU^STIO PRIMA

PRimo quaeritur circa distinctionem is-
tam, An sit tantum unus verus
Deus.

Videtur quod non. Primo, quia singu-
lare et plurale idem designant. Sed hoc
nomen, Deus, habet plurale, quum scri-
Ps.iaxxi,i. ptum sit : Deus stetit in synagoga deo-
rum. — Secundo, Deus est summum bo-
num : sed melius est esse plura summa
bona. — Tertio, Deus potest plus facere
quam mens humana possit concipere :
sed mens humana concipere potest esse
plura bona summa. Ergo Deus potest fa-
cere aliud summum bonum.

In oppositum est auctoritas fidei et ra-
tionis.

Ad hoc Bonaventura respondet : Im-
possibile est esse plures Deos. Et si recte
accipiatur significatum hujus nominis,
Deus, non solum est impossibile, sed etiam
inintelligibile : quia Deus dicit ens sim-

A plieiter summum, tam in re quam in opi-
nione cogitantis. Idcirco ab ipso, in ipso,
et ad ipsum sunt omnia,et in ipso omnino
est status. Ideo impossibile est intelligere
quod aliquid ei parificetur aliud ab ipso,
salvo hoc intellectu, quod scilicet Deus
sit tale ens.

Ad idem respondet Thomas : Quum om-
nis multitudo procedat ab aliqua unitate,
ut Dionysius ait, oportet universitatis mul-
titudinem ad unum primum, ceterorum
omnium principium productivum, redu-

B ci : quod et fides supponit, ratioque de-
monstrat. Heec Thomas. — Ad idem indu-
cit Scotus multas rationes demonstrativas
subtiles. Sed non videtur huic quaestioni
diu immorandum, quum in ejus solutione
theologi et meliores philosophi sint con-
cordes.

Boetius quoque et Damascenus sic pro-
bant quod unus dumtaxat sit Deus : quia
si plures essent, aut convenirent in om-
nibus, et sic in nullo ab invicem distin-
guerentur, nec essent duo aut plures; aut

C distinguerentur in aliquo, et sic perfectio
aliqua deesset utrique, nec aliquis eorum
consisteret verus Deus. Et ratio ista etiam
a philosophis est inducta, atque in libro
de Causis habetur. Aristoteles quoque in
diversis locis per varia media probat et
Deum esse, et quod non sit nisi unus ve-
rus Deus. Cujus argumenta S. Thomas in
Summa contra gentiles, libro primo, ca-
pitulo tertiodecimo, introducit. — Unde
et in prima parte Summas suae, quaestione
secunda, disseruit : Deum esse, quinque

D viis demonstratur. Prima manifestior est,
et sumitur ex ordine moventium atque
mobilium, in quibus non potest esse pro-
cessus in infinitum. Ideo oportet esse unum
primum motorem a nullo motum : alio-
qui nil moveretur. Sicque octavo Physico-
rum probatur quod Deus sit et unus dum-
taxat. Secunda via est ex ordine causarum
efficientium. Nisi enim esset una prima
causa efficiens, a nullo effecta, nil fieri
posset, quum nihil producat se ipsum,
nec eatur in infinitum, quum sit ordo

AN SIT TANTUM UNUS VERUS DEUS

147

in genere causae. Tertia via est ex ordi- A
ne possibilium aliter se habere. Videmus
namque multa mutabilia et corruptibilia
esse : et talia quaudoque non fuerunt, et
tandem non erunt. Ideo ante omnia talia
oportet esse aliquod quod sit necesse es-
se, cujus esse neque incepit nec desinet.
Quarta via est ex ordine rerum in entitate
et bonitate. Nam cernimus quaedam aliis
esse meliora, nobiliora atque perfectiora.
Idcirco oportet unum esse summum et
optimum : nam majus et minus dicuntur
secundum accessum ad aliquod primum B
simpliciter tale. Quinta via est ex ordi-
ne regiminis universorum. Videmus enim
quod naturalia cognitione carentia, ad cer-
tum finem moventur, quem etiam ut fre-
quentius adipiscuntur. Non ergo ita a se
ipsis moventur, neque a casu, sed ab au-
ctore naturae, qui ipsis finem praestituit,
ac inclinationem naturalem ad proprium
finem impressit. Quae etenim finem non
noscunt, non tendunt in eum, nisi a supe-
riore cognoscente dirigantur. Haec Thomas
loco praetacto. — Qui et in Summa con- C
tra gentiles, libro primo, hanc rationem
sic format : Impossibile est contraria et
dissonantia in unum ordinem concordare
semper aut pluries, nisi alicujus superio-
ris gubernatione, ex qua omnibus singu-
lisque tribuitur ad certum tendere finem.
Sed in mundo videmus res diversarum
naturarum in unum ordinem concordare,
non ut raro aut a casu, sed semper vel
in parte majori. Oportet ergo aliquem
esse cujus providentia mundus guberne-
tur, ac diversa in unum ordinem redigan- D
tur. Et hunc dicimus Deum. Et haec ratio
a Damasceno inducitur. Quam et secun-
do Physicorum innuit Commentator. Haec
Thomas.

lnsuper de hac scribit ^gidius : Quam-
vis reperiantur quaedam esse sic unum,
ut in eis non exsistat diversitas ; non ta-
men possibile est aliqua esse ita diversa,
quod in eis non inveniatur unitas quae-
dam. Propter quod scribitur in prima
propositione Procli Platonici : Omnis mul-

titudo parlicipat aliqualiter uno. Et tertio-
decimo de Divinis nominibus capitulo,
S. Dionysius loquitur : Neque enim est
multitudo non participans uno. Quae enim
sunt accidentibus multa, sunt unum sub-
jecto; et quae multa sunt numero, unum
sunt specie; et quae multa sunt specie-
bus, unum sunt genere ; et quae sunt
multa processionibus, sunt unum princi-
pio, hoc est, quae sunt multa generibus,
sunt unum analogia. Dicuntur enim di-
versa genere, diversa esse processionibus,
quia secundum generum variationes vari-
antur et processiones. In genere namque
colorum, est processus ab albo in nigrum;
in genere quoque saporum, non ab albo,
sed ab amaro, est processus in dulce. Si
ergo sunt plures veri Dii, oportet quod
aliquo preedictorum modorum participent
unitatem. Quod dici non potest. Non enim
sunt plura accidentibus et unum subje-
cto, quum Deus sit ens simplex, purum,
abstractum. Nec sunt unum specie, et nu-
mero differentes : quoniam talis plurali-
tas contingit ex parte materiae, ut dicitur
septimo Metaphysicae. Deus autem est pu-
rus actus. Nec dici potest quod specie dif-
feranl, et genere unum sint : quia sic
esset in eis compositio ex genere et dif-
ferentia, et esset in eis aliquid potentiale,
a quo genus acciperetur, et esse limita-
tum haberent, non perfectum et infini-
tum. Nec sunt unum analogia, quia sic
non essent aequales, nec omnes absolute
perfecti. Praeterea, si sunt plures Dii, aut
sunt ejusdem naturae, aut non. Si sunt
ejusdem naturae, ergo quum in Deo sint
unum et idem natura et esse, erunt sim-
pliciter unum. Si vero non sunt ejusdem
naturae, tunc si unus est Deus, alius non
est Deus : siquidem ille tantum est Deus,
qui habet Deitatis naturam. Hinc concludit
Philosophus duodecimo Metaphysicae, quod
unus est principatus unusque princeps :
quia videlicet entia nolunt male disponi ;
pluralitas autem principum mala. Haec
vEgidius.

Unde Richardus : Unum tantummodo

148

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QUjEST. I

esse Deum, rationibus auctoritatibusque
probatur. Ait enim Avicenna primo Me-
taphysicse suse : Ei quod omnino necesse
est esse, impossibile est aliquid esse com-
par. Et illud necesse esse nominat Deum.
Nono quoque Metaphysicse suse : Univer-
sitas, inquit, habet principium quod est
unum, quia non est aliquid ei ullo modo
in suo esse communicans ; et propter hanc
unitatem impar est ei aliud omne. Tris-
megistus etiam in libro de Divinitate ad
Asclepium, dicit : Unus est mundus, et
unus est Deus. Unde et Plato in primo
Timsei, ex unitate exemplaris mundi in
mente divina probat quod unus sit mun-
dus. Denique Anselmus in Monologion :
Omnes (inquit) creaturse aliquam habent
connexionem, quoniam partes sunt mun-
di unius. Connexionem autem diversorum
oportet reducere ad aliquid unum.In Pros-
logion quoque sic arguit : Deus est id
quo majus cogitari non potest. Et tale ens
oportet esse non solum in apprehensione,
sed item in re : quia quod solum est in
apprehensione, non est id quo majus co-
gitari non potest. Hsec Richardus.

Ad istud probandum Antisiodorensis in
exordio Summse suae, Guillelmus Parisien-
sis primo libro de Universo, Durandus in
Scripto primi, multa efficacia induxerunt
motiva : quse brevitati studens omitto,
quia et virtualiter pro magna parte jam
habita sunt.

Alexander ad idem probandum, primo
inducit argumentum Richardi de S. Victo-
re, qui in libro suo de Trinitate sic ar-
guit : Videmus quod multa habeant suum
esse ab aliquo. Ergo oportet devenire ad
aliquid quod non habet esse suum aliun-
de : et illud oportet esse seternum, quum
nil possit se ipsum producere. Secundo
inducit rationem Damasceni, quia omne
ens est vel causabile, vel incausabile :
quod autem incausabile, hoc est seternum
et independens, nec alio indigens, utpote
Deus ; quod vero causabile, hoc est aliquo
modo vertibile, indigens et imperfectum :
ergo oportet illud a perfecto et indepen-

A dente fluxisse. Tertio arguit sic : Tota
universitas causatorum est causata, sive
dicatur infinita, sive finita. Quumque nil
sit sibi ipsi causa, oportet quod extra et
supra se habeat causam sui efficientem.
Nec potest esse circulatio in causis effi-
cientibus et causatis : nam sequeretur
quod idem esset prius et posterius se in
essendo. Idcirco oportet esse unam sum-
mam et primam omnium causam, in qua
sit status : quse quamvis non ordinetur
ad a!ia,omnia tamen ordinantur ad ipsam,

B et sic ipsa est primum in ordine entium.
Hsec Alexander. Qui et aliis modis idem
demonstrat ex verbis Augustini et An-
selmi.

Postremo, prsehabitis consonat quod as-
serit Petrus : Quum tolum esse creaturarum
a prima causa descendat, per proprietates
causatorum est aliquo modo devenire in
cognitionem primee causae. Est autem in
creatis invenire multitudinem, ordinem,
imperfectionem, et connexionem. Omnis
autem multitudo ab unitate trahit origi-

C nem : ergo oportet omnis multitudinis ali-
quod unum esse principium. Item, om-
nis ordo essentialis quum habeat aliquid
prius et posterius, oportet quod habeat
aliquid primum et aliquid postremum. Si-
militer, omne imperfectum ab aliquo per-
fecto trahit exordium. Diversorum quoque
connexio, suse connexionis et conserva-
tionis aliquam habet causam.

Nunc instantisB in oppositum factse, sol-
vendse sunt. Et ad primam dicit Albertus,
D quod secundum veram artem grammaticse,
nomen hoc, Deus, non habet plurale, quia
designat ens unum incommunicabile ; et
quando pluraliter dicitur, non proprie ne-
que univoce sumitur, sed pro his qui ali-
quo modo participative dii vocantur. —
Ad secundam dicendum, quod non esset
bonum esse plura bona infinita, quum sit
in se prorsus impossibile, et confundere
ordinem rerum ; nec bono perfecto, in-
creato et infinito, potest fieri bonitatis
additio, sed soli bono creato. — Ad ter-

QILEST. II : QUALIS SIT UISTINCTIO INTER ATTRIBUTA UIVINA

149

tiam dicit Bonaventura, quod mens non A
potest concipere plura bona infinita, quum
sit repugnantia et implicatio in hoc ipso;
sed imaginatio seu phantasia, quae im-
possibilium est, potest sic imaginari.

QILESTIO II

SEcundo quseritur, Qualis Sit distin-
ctio inter attributa divina, vi-
delicet an realis, an formalis, an B
rationis dumtaxat.

Et videtur quod solum sit distinctio ra-
tionis. Primo, quia in Deo est summa
simplicitas atque purissima unitas in es-
sentialibus. — Secundo, quia primo de Di-
vinis nominibus capitulo Dionysius ait,
quod nomina per quae sancti theologi
Deum laudant, secundum diversos sumun-
tur Deitatis processus, quibus Deus per
suos effectus manifestatur. Ergo attribu-
torum distinctio non est ex natura rei in
Deo, sed ex parte diversorum effectuum, C
ex quibus intellectus humanus Deum di-
versimode cognoscit et nominat. — Tertio,
si ratio penes quam distinguuntur attri-
buta divina, est in re, aut est essentia, aut
persona, aut notio : si essentia, ergo est
unica; si persona, ergo tres tantum; si
notio, ergo quinque solummodo : qudd
totum est falsum, quum in Deo multo
major sit numerositas attributorum. —
Quarto, secundum Philosophum, unum in
substantia facit idem. Ergo sicut in Deo
est summa, extrema atque purissima uni- D
tas, ita et pura ac summa identitas, ergo
nulla non identitas ex rei natura : sicque
distinctio attributorum solum est rationis.
— Quinto, unumquodque tanto plus est
tale, quanto minus habet de suo opposi-
to, sicut in praedicamentis tangit Philo-
sophus. Quum ergo in Deo sit summa et
infinita simplicitas, non est ex natura
ipsius attributorum distinctio, sed omni-
moda et extrema identitas. — Sexto, se-
adcaiumi*. cundum Dionysium in epistola ad Caium,

et alibi, atque secundum Damascenum pri-
mo libro, si quis Deum videns, intellexit
quod vidit, non ipsum vidit, sed aliquid
eorum quae sunt circa ipsum aut ipsius.
Ergo distinctioni attributorum divinorum
non correspondet aliquid in Deo exsistens,
sed in rebus creatis.

In contrarium est, quod alia est ra-
tio sapientiae, alia essentiae, alia bonitatis.
Imo, seclusa omni consideratione intelle-
ctus creati,alia est ratio horum, praesertim
divini intellectus et voluntatis divinae, po-
tissime vero divinee essentiae, ac relationis,
seu * paternitatis ; et aliud convenit Deo * puu
ratione essentiae, aliud ratione relationis.
Similiter per intellectum convenit ei ge-
nerare Verbum eeternum, per voluntatem
spirare increatum amorem. Sic ex parte
essentiae, competit Deo communicabilitas
et unum esse in re; ex parte relationis,
suppositalis distinctio. Et ista ab aeterno
ita se habuerunt in Deo, et adhuc ita se
habent invariabili modo, omni actu in-
tellectus creati secluso. Ergo ex natura rei
distincta sunt, id est formaliter, ut Scotus
cum suis tenet sequacibus.

Pro hujus quaestionis solutione in pri-
mis sciendum, quod ista est una de prse-
cipuis difficultatibus theologicse facultatis,
de qua inter doctores famosos invenitur
dissensio, inquisitio et concertatio gran-
dis. Ideo huic materiae immorari intendo,
et verba doctorum diligenter inducere.

Itaque sanctus Doctor ait in Scripto :
Sapientia, bonitas, entitas, veritas, et con-
similia, sunt omnino unum re in Deo, sed
differunt ratione : et haec ratio non est
tantum ex parte ratiocinantis, sed ex pro-
priotate ipsius rei. Ad cujus evidentiam,
ut diligenter explicetur (quia ex hoc pen-
det fere totus intellectus eorum quee in
hoc primo libro Sententiarum dicuntur),
quatuor oportet videre : primo, quid sit
ratio secundum quam dicimus attributa
ratione differre; secundo, quomodo dica-
tur aliqua ratio in re aliqua esse vel non
esse; tertio, utrum istae rationes diversae

150

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QUjEST. II

attributorum sint in Deo, vel non ; quarto,
an pluralitas istarum rationum sit tantum
ex parte intellectus nostri, vel aliquo mo-
do ex parte rei.

Quantum ad primum, sciendum quod
ratio prout hic sumitur, nihil aliud est
quam id quod apprehendit intellectus de
signifieatione nominis : et hoc (in his quae
habent definitionem) est ipsa rei definitio,
secundum quod quarto Metaphysica dicit
Philosophus : Ratio quam significat no-
men, est definitio. Quaedam tamen dicun-
tur habere rationem sic dictam, quae non
definiuntur, ut generalissima : ut verbi
gratia, ratio qualitatis est id quod signi-
ficatur nomine qualitatis. Hinc non refert
an illa quse dicuntur habere rationem, ha-
beant definitionem vel non. Sicque patet,
quod ratio sapientiee quae de Deo dicitur,
est id quod concipitur de significatione
nominis hujus, quamvis divina sapientia
definiri non possit. Nec lamen hoc nomen,
Ratio, significat ipsam conceptionem, quia
conceptio ipsa non significatur per no-
men hoc, Sapientia, vel per aliud nomen
rei; sed significat intentionem hujus con-
ceptionis, sicut et hoc nomen, Definitio,
et alia nomina secundae intentionis.

Et ex hoc patet secundum, videlicet qua-
liter ratio dicatur esse in re. Non enim
hoc dicitur quasi ipsa intentio quam si-
gnificat nomen rationis, sit in re, aut
etiam ipsa conceptio cui convenit talis
intentio, quum sit in anima tanquam in
subjecto; sed dicitur esse in re, in quan-
tum in re extra animam est aliquid quod
correspondet conceptioni sicut signatum
signo. Unde sciendum, quod conceptio in-
tellectus tripliciter se habet ad rem extra
animam. Aliquando enim hoc quod con-
cipit intellectus, est similitudo rei exsi-
stentis extra animam : sicut hoc quod
concipitur de hoc nomine, Homo. Et ta-
lis conceptio intellectus habet fundamen-
tum immediate in re, in quantum res ipsa
ex sua conformitate ad intellectum, facit
quod intellectus sit verus, et quod nomen
significans illum intellectum, proprie de

A re dicatur. Aliquando autem hoc quod no-
men significat, non est similitudo rei ex-
sistentis extra animam, sed est aliquid
quod consequitur ex modo intelligendi rem
quse est extra animam. Et hujusmodi sunt
intentiones quas adinvenit intellectus :
quemadmodum significatum hujus nomi-
nis, Genus, non est similitudo alicujus rei
extra animam exsistentis; sed ex hoc quod
intellectus intelligit animal ut in pluribus
speciebus, attribuit ei intentionem gene-
ris. Et licet proximum fundamentum hu-

B jusmodi intentionis non sit in re, sed in
intellectu, tamen remotum fundamentum
est in re ipsa. Ideo intellectus intentiones
tales inveniens, non est falsus. Simile
quoque est de aliis omnibus quae conse-
quuntur ex modo intelligendi, ut est ma-
thematicorum abstractio. Aliquando vero
id quod significatur per nomen, non habet
fundamentum in re, nec proximum ne-
que remotum, sicut conceptio chimaerae.
Ideo conceptio ejus est falsa.
Quantum ad tertium, scilicet an rationes

C attributorum in Deo sint, sciendum quod
circa hoc videtur esse duplex opinio. Qui-
dam enim, videlicet Rabbi Moyses et Avi-
cenna, affirmant quod Deus est quoddam
esse subsistens, nec aliquid aliud nisi es-
se in Deo est. Unde dicunt quod est esse
sine essentia. Omnia autem alia quae Deo
attribuuntur, verificantur de eo dupliciter
secundum eos, videlicet vel per modum
negationis, vel causalitatis. Per modum
negationis, dupliciter. Primo, ad removen-
dum privationom vel defectum opposi-

D tum : sicut Deum dicimus sapientem, ut
removeamus ab eo defectum qui est in
carentibus sapientia. Secundo, secundum
hoc quod aliquid ex negatione consequi-
tur : sicut est de hoc nomine, Unus : quia
ex hoc ipso quod non est divisus, est
unus. Similiter ex eo quod est immateria-
Iis, est intelligens. Unde secundum eos,
omnia nomina ista potius sunt inventa ad
removendum, quam ad ponendum aliquid
in Deo. Item, per modum causalitatis, du-
pliciter. Primo, in quantum producit ista

QUALIS SIT DISTINCTIO IINTER ATTRIBUTA DIVINA

151

in creaturis, ut Deus dicatur bonus quo-
niam bonitatem influit creaturis. Secun-
do, in quantum per modum creaturae se
habet, ut dicatur volens aut pius in quan-
tum se habet ad modum volentis seu pii
in producendo effectus : sicut et iratus
vocatur quia ad modum se habet irati.
Sicque secundum opinionem hanc, sequi-
tur quod omnia quae dicuntur de Deo et
creaturis, dicantur de eis pure aequivoce,
atque quod nulla sit simiiitudo creaturae
ad Creatorem ex hoc quod creatura est
bona aut sapiens : quod expresse asserit
Rabbi Moyses. Secundum hoc ergo, id
quod concipitur de nominibus attributo-
rum, non refertur ad Deum ut sit simi-
litudo alicujus quod in eo est. Unde se-
quitur quod rationes nominum horum non
sunt in Deo quasi proximum habeant fun-
damentum in ipso, sed remotum : quem-
admodum dicimus de relationibus quae ex
tempore de Deo dicuntur.Hujusmodi enim
relationes in Deo realiter non sunt, sed
sequuntur modum intelligendi, prout de
intentionibus dictum est. Et sic juxta is-
tam opinionem, rationes attributorum is-
torum sunt tantum in nostro intellectu,
non in Deo; et intellectus eas adinvenit
ex consideratione creaturarum, per nega-
tionem aut causalitatem, ut dictum est.
— Alii vero, ut S. Dionysius et Anselmus,
testantur quod in Deo praeeminenter con-
sistit quidquid perfectionis in creaturis
est. Et haec praeeminentia attenditur penes
tria : primo, quantum ad universalitatem,
quia in Deo sunt omnes perfectiones ad-
unatae, quae in creaturis non adunantur ;
secundo, quantum ad plenitudinem, quia
in Deo sunt sine defectu ; terlio, quantum
ad unitatem, quia in Deo sunt unum, quae
in creaturis diversa sunt. Et quia in uno
omnia Deus praehabet, ideo secundum il-
lud unum cuncta cognoscit et causat, et
omnia ei per analogiam assimilantur. Id-
circo juxta hanc opinionem, conceptiones
quas intellectus noster ex attributorum
nominibus concipit, sunt verae similitudi-
nes Dei. Et inde consequitur, quod quid-

A quid sequitur ad sapienliam, in quantum
hujusmodi, recte et proprie convenit Deo.
Porro istae opiniones quamvis in super-
ficie videantur diversae, non sunt tamen
contrariae, si quis rationes dictorum ex
causis sumat dicendi : quoniam primi con-
sideraverunt res ipsas creatas quibus at-
tributorum nomina imponuntur; quemad-
modum hoc nomen, Sapientia, cuidam
imponitur qualitati, et hoc nomen, Es-
sentia, cuidam rei non subsistenti ex se.
Et haec longe a Deo sunt. Ideoque dixerunt

B quod Deus est esse sine essentia, et quod
non est sapientia in Deo secundum se. Alii
vero consideraverunt modos perfectionum
ex quibus nomir.a dicta sumuntur : et
quoniam Deus secundum unum simplex
esse, omnibus modis perfectus est, qui
modi importantur per nomina illa; idcir-
co dixerunt quod nomina illa positive Deo
conveniunt. Ideo neutra opinionum ista-
rum negat quod alia dicit : quia nec primi
dicerent aliquem modum perfectionis Deo
deesse, nec secundi qualitatem, aut res

C non subsistentes, Deo convenire. — Sic
ergo patet tertium, scilicet quod rationes
attributorum sunt vere in Deo, quoniam
ratio nominis magis se tenet ex parte ejus
a quo nomen imponitur, quam ex parte
ejus cui imponitur.

Quantum vero ad quartum, an scilicet
pluralitas rationum istarum sit tantum ex
parte intellectus nostri, vel aliquo modo
ex parte rei, sciendum quod ista plura-
litas rationum contingit ex hoc quod res
quae Deus est, superat intellectum no-

D strum. Intellectus etenim noster non po-
test una conceptione diversos modos perfe-
ctionis accipere : tum quia cognitionem
sumit ex creaturis, in quibus sunt diversi
modi perfectionum secundum formas di-
versas ; tum quia hoc quod in Deo est
unum et simplex, plurificatur in intelle-
ctu nostro, etiam si a Deo immediate co-
gnitionem reciperet, sicut multiplicatur
processio suae bonitatis in aliis creaturis.
Unde quum Deus secundum unam et eam-
dem rem sit omnibus modis perfectus,

152

IN LIBRUM I SENTENTURUM. — DIST. II ; QUEST. II

una conceptione non possumus ejus per- A
fectionem integre apprehendere, et per
consequens nec nominare. Hinc oportet
quod diversas de eo conceptiones habeat
anima nostra, quae sunt diversae rationes,
et diversa imponat nomina rationes illas
significantia. Ideo nomina illa non sunt
synonyma, in quantum diversas signifi-
cant rationes. Si autem intellectus noster
Deum per se ipsum videret, posset ei im-
ponere nomen unum. Quod erit in patria,
zmA.xiv, juxta id Zachariae : In die illa erit Domi-
9' nus unus, et nomen ejus unum. Et nomen B

illud non significaret bonitatem tantum,
nec sapientiam tantum, aut aliquid hujus-
modi, sed significata omnium horum in-
cluderet. Attamen, si intellectus videns
Deum per essentiam, imponeret ei nomen
mediante conceptione quam habet de eo,
oporteret adhuc quod plura ei imponeret
nomina : quoniam impossibile est quod
conceptio intellectus creati repraesentet
totam perfectionem divinae essentise. Id-
circo de re visa diversas conceptiones for-
maret, ac nomina diversa imponeret : G
quemadmodum etiam dicit Chrysostomus,
quod angeli quidam laudant Deum ut ma-
jestatem, quidam ut bonitatem, sicque et
aliis modis, in signum quod ipsum non
vident visione comprehendente plonarie.
Conceptio autem perfecte repraesentans
eum, est Verbum increatum, quod idcirco
est unum tantum. Sic igitur patet, quod
ista pluralitas nominum venit ex hoc
quod Deus intellectum nostrum excedit :
et hoc est ex parte ipsius, propter ple-
nitudinem suae perfectionis, et ex parte D
nostri intellectus, qui deficienter se ha-
bet ad perfectionem Dei intelligendam.
Hinc pluralitas rationum istarum non est
tantum ex parte intellectus nostri, sed
etiam Dei. Ideo pluralitati rationum ista-
rum correspondet aliquid in re quae Deus
est : non quidem pluralitas rei, sed plena
perfectio, ex qua contingit ut omnes istse
perfectiones ei aptentur. — Itaque qui di-
xerunt quod pluralitas ista est tantum ex
parte intellectus nostri aut effectuum,quo-

dammodo verum dixerunt, et quodammo-
do non. Si enim hoc referatur ad causam
uiultiplieationis, sic verum dicunt quod
sit ex parte intellectus nostri atque effe-
ctuum quodammodo, puta ex eo quod in-
tellectus noster non potest accipere di-
vinam perfectionem una conceptione, sed
pluribus : cujus una ratio est, quia as-
suefactus est ad creata. Si vero referatur
ad modum quo istae rationes Deo attri-
buuntur, falsum dicunt. Non enim ex hoc
quod Deus facit bona, aut per modum
bonorum se habet, bonus est; sed quo-
niam bonus est, bona facit, et alia ejus
bonitatem participando, ad modum ejus
se habent. Unde si nullam creaturam fe-
cisset aut facturus esset, nihilo minus in
se talis esset ut posset vere considerari
secundum omnes istas conceptiones quas
nunc habet intellectus noster ipsum con-
siderando. Et sic patet quartum. — Haec
Thomas in Scripto.

Porro in prima parte Summae suae, quae-
stione tertiadecima, ait : Quidam dixerunt,
quod nomina quae affirmative et absolute
de Deo dicuntur, magis inventa sunt ad
removendum aliquid ab eo, quam ad ali-
quid ponendum in ipso. Et hoc Rabbi Moy-
ses ponit. Alii dixerunt, quod nomina ista
imposita sunt ad significandum habitudi-
nem Dei ad creata, ut quum dicimus, Deus
est bonus, sensus sit : Deus est causa bo-
nitatis in rebus. Quorum utrumque in-
conveniens esse videtur. Haec in Summa.
— Itaque opinionem quam in Scripto ad-
scribit Rabbi Moysi et Avicennae, in Summa
adscribit Rabbi Moysi tantum quantum ad
primam partem opinionis illius, quod sci-
licet talia nogative de Deo dicuntur, ad
removendum aliquid ab eodem. Aliam ve-
ro partem opinionis illius forsan insinuat
esse Avicennae. Sicque totam adscribit am-
bobus, reddendo singula singulis. Ambas
quoque opiniones, quas pie salvat. et alio-
rum Verae positioni concordat in Scripto,
reprobat absolute in Summa : et rationa-
bilius ac verius esse puto, quam quod
circa hoc inducit in Scripto.

QUALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

153

Praeterea in Summa contra gentiles li-
bro primo, de his hinc inde plura disse-
ruit, quae consonant praeinductis.

His quoque omnino concordant quae
scribit Petrus : Ratio, inquiens, proprie di-
citur intentio quae per nomen alicujus rei
vel per ejus definitionem significatur. II-
lud autem necesse est ab intellectu prae-
concipi,a quo nomen imponitur. Hujusmo-
di vero conceptio tripliciter fit. Aliquando
enim totaliter fundatur super rem, ita
quod intellectus accipit rei similitudinem,
ut ratio hominis. Aliquando totaliter fun-
datur super intellectum, ut ratio chimae-
rae. Tnterdum partim super rem, et partim
super intellectum : ut ratio universalif,
quod fundamentum primum habet super
similitudinem essentialem individuorum,
et fundamentum proximum super intel-
lectum considerantem aliquid in pluri-
bus quasi unum, quod tamen realiter est
in illis plurificatum. Etenim unitas ipsi-
us universalis fundatur super essentialem
similitudinem individuorum, et comple-
tur formaliter in intellectu, qui a mul-
tis similitudinibus incipiens, tendit in
unum. Sed multiplicitas attributorum fun-
datur super unam simplicem divini esse
perfectionem, et completur intellectu :
sicque incipit ab uno simplici perfecto,
et terminatur ad multa ratione. Dico er-
go, quod ratio qua differunt attributa di-
vina, partim fundatur super rem, partim
super intellectum. Super rem quidem,
quia in Deo, quum sit perfectissimus, est
naturaliter veritas omnium perfectionum,
sed ut unum, per modum simplicem qui
excedit nostrae intelligentiae modum. Su-
per intellectum vero, quoniam intellectus
noster imperfectus est, et creaturarum
speciebus immixtus, in quibus hsec sunt
diversa secundum rem : ideo modos om-
nis divinse perfectionis qui in Deo sunt,
non potest sub una similitudine appre-
hendere, sed sub diversis, sicut et creatu-
rae diversimode participant esse divinum.
Sic ergo causatur haec rationum atlribu-
talium diversitas, partim ex re, quia in

A Deo verissime est universalis perfectio,
quae in sua simplicitate non potest nunc
in nostrum cadere intellectum ; et par-
tim ex intellectu, qui ea quae in Deo sunt
unum, non potens sub similitudine una
accipere, format de una re diversitatem
conceptuum. Ipsa ergo multitudo ratio-
num, in intellectu est nostro; sed cau-
sa verificationis multitudinis hujus, in re
ipsa : quemadmodum econtrario unitas
ipsius universalis in intellectu consistit,
sed causa verificationis unitatis istius in

B singularibus est. Haec Petrus.

Insuper Richardus his concordans : In
divina (ait) essentia est attributorum plu-
ralitas secundum rationem. Pro cujus in-
telligentia declarandum est : primo, quid
importetur nomine divinorum attributo-
rum; secundo, quid sit differentia secun-
dum rationem; tertio, quomodo differunt
attributa secundum rationem per compa-
rationem ad intellectum creatum; quarto,
qualiter per comparationem ad intellectum
divinum. — Pro primo sciendum, quod di-

C vina attributa sunt superexcellentiae perfe-
ctionum exsistentium in generibus rerum
creatarum, quarum quamlibet, simplici-
ter loquendo, melius est habere per mo-
dum intrinsecse rei, quam non habere : ut
sunt, vita, sapientia, bonitas, potentia.
Hinc, quamvis in Deo sint superexcellen-
tiae perfectionum omnium rerum, non ta-
men omnia nomina significantia illas per-
fectiones, proprie praedicamus de Deo. Non
enim dicimus quod Deus sit aurum, aut
lapis, nisi translative. Dicuntur autem su-

D perexcellentiae illae perfectionum, attribu-
ta divinae essentiae, non quia primo ac
plenius sint illas perfectiones in creaturis
quam in Deo, imo econtrario est ; sed quia
tales perfectiones attribuimus divinae es-
sentiae, praedicando eas de ipsa. — Pro se-
cundo sciendum, quod differentia secun-
dum rem, est quae sequitur rem secundum
esse suum reale quod habet in actu ; et
differentia secundum rationem, est quae
non consequitur rem nisi in quantum est
intellecta, sive possit esse in actu realis

154

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QU.EST. II

et actualis exsistentiae, sive non. Quoniam A lectus creatus, vel potest formare de per-

ergo attributa secundum suum esse reale
quod realiter habent in Deo, differentia
nulla consequilur, ut patebit, ideo dico
quod in Deo non differunt secundum rem;
quia tamen in quantum sunt intellecta,
consequitur ea differentia quaedam, dico
quod differunt differentia quee ost secun-
dum rationem : et pure est differentia se-
cundum rationem,quoniam sicut attributa
in Deo exsistentiam realem non habent
diversam,ita habere non possunt differen-

fectione divina. — Haec Richardus. Et hanc
doctrinam multi et pro maxima parte se-
quuntur theologi.

Verumtamen yEgidius praeinductae do-
ctrinae ac determinationi sancti contradi-
cit Doctoris. Ea etenim recitata, adjicit :
Hffic opinio licet aliquam contineat veri-
tatem, non tamen est bene dicta. Deficit
namque in tribus. Primo, quia praesup-
ponit impossibile, quoniam nunquam im-
ponitur nomen nisi mediante concepti-

tiam seu pluralitatem realem. — Pro tertio B one. Secundo deficit, quia si intellectus

agnoscendum, quod ista pluralitas ratio-
num contingit ex hoc quod res quse Deus
est, nostrum superat intellectum : estque
partim ex parte Dei propter plenitudinem
suae perfectionis, partim ex imperfectio-
ne nostri intellectus, sicut expressum est.
— Quantum ad quartum, dicendum quod
illa attributa in Deo sunt unum re, et ra-
tiones eorum secundum quod in Deo sunt
per modum rei intrinsecae, sunt unum in
re ; sed rationes eorum secundum quod

immediate videret divinam essentiam, et
mediante conceptione sua ei imponeret
nomen, uno modo seu nomine eam nomi-
naret.Quum enim nomen repraesentet con-
ceptionem intellectus, et conceptus ipsius
intellectus formetur ex visione ejusdem,
sive ex actu ipsius, et quia tunc esset vi-
sio una, esset et unus conceptus ac unum
nomen. Tamen diversi intellectus diversa
ei imponerent nomina : quia nullus com-
prehendit divinam essentiam. Ideo alius

ab intellectibus creatis conceptee sunt vel C alio plus intelligit; et id quod intelligit

conceptibiles, atque a Deo intellectae, plu-
res sunt, non pluralitate reali, sed quia
in eis sunt plures respectus rationis ad
intellectum. Conceptio autem quam fa-
cio nunc de sapientia Dei, et quam facio
de potentia, aut consimilibus, quamvis
ab aeterno non fuerint, tamen ab aeterno
fuerunt intellectae a Deo sicut et ceterae
creaturae. Unde ideae earum ab aeterno
aliter fuerunt in Deo, et aliter creaturee :
quia earum idese fuerunt in Deo per mo-
dum rei intrinsecae, propter quod realiter D
fuerunt et sunt idem quod Deus. Ego au-
tem et aliae creaturae non fuimus in Deo
per modum rei intrinsecae, neque realiter,
nec fuimus idem quod Deus, sed sicut ob-
jectum, videlicet color, est in vidente :
quoniam creatura ab aeterno fuit secun-
darium intellectus divini objectum. Dico
ergo, quod pluralitas attributorum fuit ah
aeterno per comparationem ad plures con-
ceptiones quae a Deo ab aeterno intellectee

unus, est aliud ab eo quod intelligit alius.
Idcirco nominatio est alia et alia. Propter-
ea signanter dicit Chrysostomus, quod ali-
qui laudant Deum ut bonitatem, alii ut
majestatem. Tertio deficit, quoniam dicit
quod tota causa pluralitatis attributorum,
est ex parte intellectus nostri. Ideo aliter
est dicendum, videlicet, quod pluralitas
ista tripliciter potest assignari : primo, ex
parte objecti ; secundo, ex parte subjecti ;
tertio, ex parte causae. Haec iEgidius.

Quocirca pensandum, quod ideo dicit
positionem Thomae praehabitam praesup-
ponere impossibile, quia ut patuit, Tho-
mas affirmat : si intellectus videns Deum
per essentiam, imponeret ei nomen me-
diante conceptione quam habet de eo,
oporteret adhuc quod plura ei impone-
ret nomina, etc, prout supra narratum
est. In quibus verbis, ut clarum est, Tho-
mas loquitur conditionaliter ; nec verum
est quod aliquid impossibile praesupponit,

fuerunt, quas ex tempore format inlel- videlicet quod sine conceptione mediante,

QUALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

155

imponat aut queat imponere nomen ali-
cui.Denique secundum, in quo ^gidius di-
cit prffifatam positionem deficere,verius es-
se videtur, quam quod ait iEgidius. Quum
enim nullus intellectus creatus quamvis
beatus, plene divinam comprehendat es-
sentiam, posset ei imponere nomen unum
quanlum ad id quod de ea intelligit, atque
aliud nomen quoad id quod de ea non
comprehendit. Tertium quoque, in quo
corrigit et emendat Thomse responsionem,
nil superaddit responsioni ipsius. Nempe,
quod iftgidius dicit pluralitatem attribu-
torum assignari ex parte objecti, hoc est
quod Thomas dicit eam partim sumi ex
parte Dei. Item, quod yEgidius perhibet
pluralitatem illam secundo accipi ex par-
te subjecti, hoc est quod Thomas testatur
eam sumi partim ex parte intellectus no-
stri. Porro, quod iEgidius addit de tertio,
puta quod etiam sumitur ex parto causae,
non est nisi verbalis additio, quum et ipse
iBgidius per causam intelligat utrumque,
nec aliquid addat quod non in illis duobus
a Thoma expressum sit, ut patet diligenter
legenti scripta amborum. Jnsuper falsum
est quod yEgidius refert, positionem prae-
tactam asserere quod tota causa pluralita-
tis attributorum sit ex parte intellectus
nostri : imo ut patuit, positio illa fatetur
quod partim sit ex parte Dei, partim ex
nostro intellectu. Attamen verum est quod
Thomas affirmat, quod causa multiplica-
tionis seu pluralitatis attributorum, sit ex
parte intellectus nostri atque effectuum
quodammodo, sicut expositum est : quod
utique verum esse censetur. Magis enim
est ex parte imbecillitatis nostrae mentis,
quam ex plenitudine divinae perfectionis.
Imo ut infra tangetur, etiam illi qui di-
cunt quod tota causa et ratio pluralitatis
attributorum sit ex parte nostri, possunt
faciliter excusari, et cum positione Thomae
ac ejus sequacium concordari. Sed et ipse
Jlgidius in hoc cum Thoma concordat,
quod distinctio seu pluralitas attributo-
rum non sit ex natura rei, utpote Dei,
quamvis in Deo sit fundamentum vere

A correspondens distinctioni ac pluralitati
hujusmodi.

Praeterea, quod inter attributa divinae
naturae non sit nisi rationis distinctio, ma-
nifeste concordat dictis Alexandri, Alberti,
et Bonaventurae, in his quae scribunt super
primum de divina bonitate, unitate ac
summa simplicitate. Idem monstratur ex
scriptis Antisiodorensis in Summa sua.
Qui praeclari doctores probant id ipsum
rationibus auctorilatibusque idoneis, sicut
et infra tangetur.

B Ait equidem Alexander : Secundum
B. Dionysium libro de Divinis nominibus,
capitulo de Ente : monade, id est unitate, CaP.
numerus omnis subsistit; in quantum ve-
ro ab unitate progreditur, in tantum dis-
cernitur ac multiplicatur : sicut in centro
omnes lineae circuli secundum unitatem
primam sunt constitutae ; breviterque di-
stantes, breviter discernuntur; et quae ma-
gis, magis. Ita in Deo omnium perfectiones
et rationes per unam inconfusam unita-
tem sunt circumvolutse. Quemadmodum

C ergo si quaereretur de puncto et unitate,
an unum vel multa sint, diceretur quod
unum re et multiplex ratione; ita est de
divina perfectione atque ideis : quia se-
cundum Dionysium, una tantum est unitas
divina, in qua convolutae sunt omnes uni-
tates creatae per exemplaritatem, nec dis-
tinguuntur in Deo, nisi ratione, aut conno-
tatione, aut respectu ad creaturas. Haec
Alexander. Qui etiam dicit, quod essenlia
et relatio non nisi ratione distinguuntur
in Deo, similiter nec ideae : quanto magis

D attributa sunt sola ratione distincta?
Praeterea, de hac attributorum distin-
ctione scribit Albertus diffuse infra octava
distinctione, dicendo : Quidam dicere vo-
luerunt, quod nomina ista, videlicet boni-
tas, vita, sapientia, dicta de Deo, differunt
per connotata in creatura, et non habent
differentiam aliquam si in Deo absolute
accipiantur. Sed contra : Connotatum est
effectus in creatura; effectus autem non
est a causa nisi ut causa : ergo ista no-
mina non dicerentur de Deo nisi sicut de

156

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QOEST. II

causa ut causa. Quod falsum est, quoniam A
sapientia, aut sapiens, nullam nominat
causam ut causam. Insuper, ponamus per
intellectum non esse connotata in creatu-
ra : quaero an aclhuc Deus sit ens, sapiens,
bonus, et hujusmodi : et constat quod sic.
Ergo solutio illa non valet. Hinc alii qui-
dam dixerunt quod Deus in veritate non
habet proprium nomen, sed nos nomina
ei imponimus. Ideo nomina ista transfe-
runtur ad eum ab his quae in creaturis re-
perimus, et penes illa accipiunt diversi-
tatem. Sed contra: Aut ista nominant quod B
proprie est in Deo, aut quod figurative est
in eo. Si primo modo, nihil valet solutio :
quia adhuc remanet quaestio, qualiter in
significando habeant differentiam penes
ea quffl nominant in Deo. Si secundo
modo, tunc Deus non est vere vita, nec
sapientia, sed figurative tantum : quod
absurdissima haeresis est. — Ideo sine prae-
judicio est dicendum, quod in omnibus
nominibus talibus duo sunt attendenda,
videlicet id quod nominant, et in quo si-
gnificatur esse seu poni quod nominant. G
Itaque si attendantur secundum ea quse
nominant, diversitatem rationis designant.
Alia namque est ratio essentiae, alia sa-
pientiae, alia vitae. Si vero attendantur se-
cundum id in quo est significatum ipso-
rum, quod omnino simplicissimum est, in
quo idem sunt, quod est, et quo est, et
aliquid esse; sic omnia illa idem impor-
tant, et penitus idem sunt. Si ergo quae-
ratur, quare in Deo sapientia est bonitas,
et duo ista sunt ipsa Dei essentia : non
dicetur quod hoc sit a sapientia in quan- D
tum sapientia, vel ab essentia in eo quod
essentia est; sed ob hoc, quoniam id in
quo sunt, est summae simplicitatis, in tan-
tum quod ipsum quod est, est suum esse,
et suum esse, id quod habet. Sicque ex
primo est diversitas attributorum, et ex
secundo identitas eorum. Propterea ista
non sunt in Deo synonyma, etiam ab aeter-
no intellecta a Deo, et omni causalitate
abstracta : quia non habent eamdem ra-
tionem rei quam significant. Sed sunt idem

in re, non propter id a quo imponuntur,
sed propter id in quo ponuntur. Nec ha-
bent tantum multitudinem secundum vo-
cem : imo quantum est de natura signi-
ficatorum suorum, multitudinem habent
rationis rei. Sed quod haec res est illa,
non convenit eis per se, sed per id in quo
sunt, ex quo et in quo habent omnimodam
identitatem. Distinctio tamen rationis at-
tributorum habet aliquid in divinis super
quod fundatur. Haec Albertus. Qui etiam
de ista materia in commento suo super li-
brum de Causis, et alibi, multa subtiliter
scripsit.

Denique quidam ipsum sequentes, di-
cunt quod duplex sit distinctio rationis,
videlicet rationis ratiocinantis, et rationis
rei rationabilis : sic quod distinctio ratio-
nis ratiocinantis dicatur, quando distinctio
est solum ex parte rationis considerantis,
atque ex parte rei pura ac mera identitas,
et talem dicunt esse distinctionem attribu-
torum in Deo ; distinctio vero rationis rei
rationabilis vocetur, quando in re non est
perfecta identitas, sed in eadem re est et
consideratur aliquid habens se per mo-
dum actus, et aliquid per modum poten-
tiae ex rei natura. Verumtamen ista positio
in re ipsa non discordat a positione prae-
habita S. Thomae, insinuantis distinctio-
nem attributorum partim sumi ex parte
Dei, in quantum habet fundamentum in
plenitudine ac infinitate perfectionis divi-
nae, sicque dici possit distinctio rationis
rei rationabilis, id est rei de qua ratio ra-
tiocinatur. Nam et isti non negant quin
distinctio illa fundamentum habeal in re
modo jam tacto. Nihilo minus dicunt eam
esse distinctionem rationis ratiocinantis,
quoniam in re ipsa ex sua natura est sum-
ma prorsus identitas, nec ulla non iden-
titas, sicut et infra monstrabitur.

Sed praeinductis obviare et repugnare
videtur opinio Scoti, qui inter attributa
ponit distinctionem formalem, utpote ex
natura rei : quam distinctionem ait esse
quamdam non identitatem, atque inter

QCALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

137

distinctionem realem et distinctionem ra-
tionis se medio modo habere.

Sed antequam opinionem hanc prose-
quar, primo positionem Doctoris solennis,
puta Henrici, inducam. Itaque doctor ille,
Quodlibeto quinto movet hanc quaestio-
nem : utrum pluralitas et condistinctio
attributorum essentialium in Deo, sit ac-
cipienda penes respectum et comparatio-
nem ad aliquid extra, ut ad creaturas, vel
per comparationem ad aliquid intra. Vi-
detur quod per respectum ad intra : quo-
niam ubi esse potest distinctio major, po-
test esse et minor; sed in Deo est pluralitas
atque distinctio personarum realis, qua
major est distinctione attributorum : ergo
et pluralitas attributorum potest esse in
Deo per respectum ad intra. — In contra-
rium arguitur sic : Quandocumque plura
secundum rationem tantum distincta, ha-
bent alia sibi correspondentia plura et se-
cundum rem distincta, pluralitas illorum
accipienda est per respectum et compa-
rationem ad illa extra : quemadmodum
dextrum et sinistrum differunt in colum-
na tantum secundum rationem, per com-
parationem ad ea in quibus sunt illae po-
sitiones realiter ex natura ; similiter in
puncto non differunt principium et finis,
nisi per comparationem ad diversas li-
neas. Sed attributa divina habent in crea-
turis aliqua sibi correspondentia realiter
condistincta, a quibus Deo attribuuntur :
ut bonitas, sapientia, potentia Dei, bonita-
tem, sapientiam, potentiam creaturae.

Hinc aliqui dicunt, quod circumscriptis
seu exclusis creaturis, pluralitas rationum
in attributis in Deo nullo modo accipi po-
test vel assignari, sed solum una sola et
simplex ratio Deitatis, sicut ipsa est unica
res et simplex, ita quod non nisi unicus
et simplex conceptus de illa possit for-
mari, qui unico nomine sit exprimendus :
ita quod si, secundum hoc, plura ei no-
mina imponantur, erunt omnino synony-
ma, propter idem penitus re et ratione
significatum quod ipsis sic correspondet,
et alia nomina essent vana, quia eis nihil

A in re corresponderet ; et consimiliter erit
de diversis conceptibus de Deitate forma-
tis, quod omnes erunt synonymi, aut prav
ter unum cassi. Quod quia absurdum est,
dicunt necessarium esse ut pluralitas atque
distinctio attributorum in Deo, sumatur
ab intellectu quocumque, creato aut in-
creato, ex diversis respectibus Deitatis
ad diversa realiter correspondentia eis in
creaturis. Itaque dicunt, quod omnibus
rationibus seu conceptibus quse sunt in
Deo objective, correspondet unitas realis

B divinee essentiae : non secundum esse quod
habet in se absolute, sed secundum esse
quod habet in respectu ad creaturas, non
secundum genus causae efficientis, quia
ex illo respectu nulla sumitur ratio attri-
buti (non enim dicitur in Deo sapientia
quia in nobis sapientiam efficit), sed se-
cundum genus causae formalis exempla-
ris. Essentia namque divina in sua simpli-
citate omnimodam continet perfectionem,
quae quasi per partes et sub esse diminuto
dispersa est super omnes creaturas. Et per

C hoc Deitas simplex imitabilis est ab om-
nibus creaturis, et habet in se imitabili-
tates, secundum quas cunctae creaturse
eam diversimode imitantur. Et illas imi-
tabilitates habet in se simplicissime, ut
unam penitus indistinctam secundum ac-
tum, sed distinguibilem per intelligentis
conceptum : ita quod pluralitas illarum
perfectionum, prout est in divina essen-
tia, est quasi in potentia, ut vero est in
ipso intelligentis conceptu, est quasi in
actu ; sed diversimode in intellectu creato

D et increato, quoniam ex plenitudine per-
fectionis divinae quae unica est et indistin-
cta in divina essentia, provenit multitudo
plurium conceptionum secundum actum
in ejus intelligentia, non tamen conci-
piente secundum diversas hujusmodi ra-
tiones ipsam essentiam simplicem, nisi ex
respectu ad diversas perfectiones quse eis
correspondent in creaturis.

Porro, ex plenitudine perfectionis in di-
vina essentia indistinctea ac unicas non
provenit illa multitudo plurium concepti-

158

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QUjEST. II

onum secundum actum et in intellectu
creato, nisi in visione beata : et hoc, ut
dicunt, non nisi ex respectu ad creata. In
quantum autem intellectus creatus intel-
ligit solum in virtute luminis naturalis,
concipit illas a posteriori, secundum quod
ex perfectionibus creaturarum perducitur
ad cognoscendum illas esse in divina es-
sentia, adscribendo Deo perfectiones pro-
portionales et correspondentes perfectio-
nibus a divina perfectione procedentibus
super creata, quse prout sunt in intelle-
ctu, sunt plures et distinctae : et hoc simi-
liter non nisi ex respectu et comparatione
ad sibi correspondentia in creaturis, sine
quo respectu omnino non intelliguntur,
neque ab intellectu creato, neque ab in-
creato. Et in quantum hujusmodi perfe-
ctiones sunt in intellectu, rationes vo-
cantur. Et secundum hujusmodi rationum
diversitatem imponuntur, ut dicunt, di-
versa nomina divinorum attributorum si-
gnificantium divinam essentiam sub ratio-
ne attributi et respectus cujusdam.

Denique, quamvis distinctio ac pluralitas
idearum sumenda sit a quocumque intel-
lectu,creato ac increato, per respectum ad
creaturas, non tamen attributorum. Cujus
prsecisa ratio heec est, quoniam perfectio-
nibus quse sunt in essentiis creaturarum
ut eis perficiuntur in esse quidditativo,
non correspondet perfectio et ratio idea-
lis, in quantum illse in creaturis sunt per-
fectiones absolutse. Sic namque eis corre-
spondet unum attributum commune in
Deo, ut bonitas, aut perfectio simpliciter.
Sed eis solummodo correspondet perfectio
seu ratio idealis in Deo, in quantum sunt
limitatae et certos gradus habentes : quod
est ratio imperfectionis, cui nihil absolute
in Deo exsistens potest correspondere. Si
ergo aliquid correspondet eis in Deo, hoc
solum est in quantum id quod perfectum
est in Deo, habet respectum ad imperfe-
ctum in creatura. Perfectionibus autem
quae in creaturis sunt ut quibus perficiun-
tur in bene esse, correspondet attributum
in Deo, ut sunt perfectiones creaturarum

A simpliciter dictae : quas, absolute loquen-
do, melius est habere quam non habere.
Quidquid autem est simpliciter perfectio-
nis in creatura, principalius est in Deo ex
se et sua natura, et non ex respectu ad
alia. Si enim in attributis non diceretur
bonitas aut sapientia esse in Deo, nisi quia
sit bonitas et sapientia ei correspondens
in creatura, non diceretur Deus bonus et
sapiens secundum actum, nisi ex tempo-
re. Si ergo intellectus se referat ad sapien-
tiam ut est attributum, nullo modo debet

B poni in Deo ex respectu et comparatione
ad sapientiam creaturae, sicque de aliis
attributis, nisi quantum ad innotescentiam
eorum ab intellectu creato in lumine na-
turali, qui ex creaturis attributa cogno-
scit; non autem intellectus increatus, ne-
que Beati,attributa sic noscunt. Imo, sicut
essentia absolute est in Deo verius et per-
fectius quam in creaturis, sic et sapientia.
Praeterea, distinctio seu pluralitas in at-
tributis, fundamentum est pluralitatis ema-
nationum personalium in divinis. Quum

C enim Filius procedat naturaliter nascendo
tanquam verbum conceptum in intellectu
modo intelligibilis operationis, et Spiri-
tus Sanctus liberaliter spirando tanquam
amor conceptus modo voluntarise actionis,
non econverso ; hoc verum non esset, nisi
esset aliqua distinctio ae pluralitas intel-
lectus et suee operationis ac aliorum ad
intellectum spectantium, a voluntate ejus-
que operatione et aliis ad voluntatem per-
tinentibus : quae communiter ad divina
pertinent attributa, et ad quse omnia at-

D tributa habent reduci, ut alibi determina-
vimus. Ideo,absque omni respectu et com-
paratione ad creaturas, oportet in Deo
secundum rationem distingui intellectum
et voluntatem, eorumque actiones, et per
consequens cetera attributa : ut sunt sci-
entia, scibile, veritas, et hujusmodi, ex
parte intellectus; amor, diligibile, bonum,
et hujusmodi, ex parte voluntatis. Unde
non dicitur quod in Deo divina essentia
intelligitur in quantum bonum, sed in
quantum verum; neque quod Deus eam

QUALIS SIT DISTINCTIO INTEB ATTRIBUTA DIVINA

159

vult ut verum, sed ut bonum. Quumque
Deus sit substantia omnino immaterialis,
intellectualis, volitiva, ipse ab seterno in-
telligendo suam essentiam, intelligit se in-
telligere eam absque omni respectu ad
creaturas, in quantum verum,non in quan-
tum bonum. Intelligit quoque se esse in-
telligentem et intellectum, ac omnia ista
esse idem re, et sola ratione intelligendi
differre. Quod nequaquam esset, nisi abs-
que omni respectu et comparatione ad
creaturas, esset pluralitas atque distinctio
attributorum secundum essentiam.

Est ergo in simplicitate divinae essentiee
triplex pluralitas et distinctio : una diffe-
rentium sola ratione respectiva ad crea-
turas extra, uf sunt idese ; alia differen-
tium sola ratione respectiva ad intra, ut
attributa; tertia differentium re respectiva
ad intra, sicut personae. A perfectioni-
bus quffi sunt in creaturis ut correspon-
dent rationibus idealium perfectionum,
sumitur ratio vestigii in qualibet creatura,
quse importat rationes imitationis imper-
fectae, ut dictum est. A perfectionibus vero
creaturarum prout correspondent perfe-
ctionibus attributorum in Deo, sumitur ra-
tio similitudinis in creatura rationali et
intellectuali.

Quod ergo dicentes contrarium, in de-
claratione suae positionis dicunt, quod dum
divina essentia concipitur secundum ratl-
onem suse simplicitatis secundum se abs-
que respectu et comparatione ad creatu-
ras, nulla omnino distinctio aut pluralitas
concipi potest in ea, sed solum unicus
simplex conceptus formatur de ipsa uno
nomine exprimendus : dicendum, quod de
simplicitate divinae essentiae dupliciter lo-
qui possumus : uno modo, secundum esse
quod habet in se absolute, ut res et na-
tura aliqua ; alio modo, secundum esse
quod habet in quantum ut veritas cognita
cadit in intellectu. Si primo modo, sic
nullam in se omnino habet diversitatem
aut pluralitatem,etiam rationum,nisi qua-
si in potentia tantum. Unde, si secundum
hunc modum lalis esse concipiatur ab

A intellectu, concipitur secundum rationem
suee simplicitatis, absque omni respectu
et pluralitate rei et rationis. Sed sic nul-
lus intellectus creatus ex suis naturalibus
potest eam concipere, nec potest intelli-
gere eam sine adminiculo creaturarum.
Imo, quoniam pelagus simplieitatis illius
capere nequit in se, concipit ipsum par-
ticulatim in attributis conceptis de ipsa
ex respectu ad correspondentia eis in crea-
turis. Porro, si loquamur de divinae essen-
tiae simplicitate secundo modo, sic adhuc

B consideratur dupliciter. Primo, in quan-
tum movet intellectum quasi simplici in-
telligentia : et ita adhuc concipitur per
rationem suae simplicitatis absque omni
respectu et pluralitate rei et rationis, nec
habet in se pluralitatem attributorum, nisi
quasi in potentia tantum. Sicque capit
eam omnis intellectus beatus, quasi pri-
ma et simplici actione intelligendi. Se-
cundo, in quantum intellectus quasi post
comprehensionem hujusmodi negotiatur
circa hujusmodi simplex comprehensum,

C per actum intelligendi pluralitatem di-
ctam attributorum reducendo quasi de po-
tentia in actum. Et hoc modo Deus com-
prehenditur in sua simplicitate reali, et
absque respectu ad creaturas ; et tamen
bene concipitur distinctio et pluralitas ra-
tionum in ipso.Et hoc est quod dicit Com-
mentator super duodecimum Metaphysicee,
ponendo differentiam inter pluralitatem
quam operatur intellectus in compositis
ex materia et forma, et pluralitatem quam
operatur in simplicibus, exponendo illud

D Philosophi de intellectu, ubi ait : Quia in-
telligit se, est intellectus. Ubi asserit Com-
mentator : Magna est differentia inter ea
quae differunt in esse tantum, et quee dif-
ferunt in intellectu tantum. Multiplicitas
ergo in Deo non est nisi differentia in
intellectu tantum, non in esse.

Est ergo in Deo omnimoda unitas abs-
que ratione pluralitatis in divina essentia,
secundum quod res est secundum essen-
tiam considerata, et similiter ut res cadit
in intellectu simplicis intelligentice, secun-

160

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QU^ST. II

dum modum quo habet esse in se. Est
tamen in ea multitudo, in quantum in-
tellectus circa ipsam negotiatur, distin-
guendo penes se quee sunt adunata vel
unum in ipsa essentia. Hoc quippe est de
perfectione essentise, quod in sua simpli-
citate secundum esse contineat plura per
intellectum distinguenda. Aliter enim non
esset in fine totius perfectionis, nisi sim-
pliciter perfectiones sola operatione in-
tellectus secundum se absque omni respe-
ctu ad ereaturas distinguendas contineret,
et in ipso intellectu ut intellectus est, et
in ipsa re ut eadit sub actuali perceptione
intellectus, non simplicis intelligentise,sed
quasi componentis ac dividentis : licet
hoc faciat intellectus divinus uno intuitu
simplici, quo totum pelagus infinitatis di-
vinee essentise comprehendit. Non enim
est componens et dividens. Et non solum
concipit hujusmodi pluralitatem circa es-
sentiam suam intellectus divinus, sed et
quilibet intellectus beatus : quamvis in-
finitatem pelagi illius nullus intellectus
finitus attingat, ita ut forte quaedam ex
divinis perfeetionibus lateant eum, nec
ulli creaturffi communicabiles sint. Sunt
ergo rationes plures attributorum in divi-
na essentia sine respectu ad creata, non
tamen sine respectu omnino.

Ad videndum autem qualiter dicti re-
spectus accipiantur, sciendum quod large
sumendo respectus, per relationem ad re-
spectus quibus aliquid dicitur relative ad
aliud, et quibus ita non dicitur (quorum
differentiam alibi exposuimus), in Deo,
praeter respectus ad creaturas, duplex est
genus respectuum seu relationum ad in-
tra, puta : realium, quibus distinguuntur
personae; et rationalium sive secundum
rationem, quas important et quibus dis-
tinguuntur omnia attributa. Omnia enim
in suo significato includunt divinam es-
sentiam sub ratione alicujus respectus :
non ad extra, ut ad creaturas. Talis enim
respectus non est nisi secundum rationem
alicujus causalitatis, qualiter Rabbi Moy-
ses et Avicenna dixerunt respectus plu-

A rificari in Deo et attributa divina. Sed
sumuntur omnes respectus attributorum
verissime ad intra, in quantum intellectus
divinus concipiens divinam essentiam,con-
cipit se ipsum et omnia concipienda cir-
ca ipsam, ut mutuo se invicem respi-
cientia in perficiendo divinas operationes
secundum intellectum et voluntatem : in
quibus eeternitas, actualitas, perfectio, no-
bilitas et beatitudo consistit, ut determi-
nat Philosophus in duodecimo Metaphysi-
cae. Ita quod qualis est in Deo comparatio

B respectuum et relationum realium ad sua
correspondentia non nisi ad intra, talis
est comparatio respectuum seu relatio-
num rationalium ad sua correspondentia
non nisi ad intra : ut non' sit mirum, si
in Deo sit per respectus reales mutuos in
divina essentia absque respectu ad extra
realis distinctio, quod etiam sit in ipsa
per respectus mutuos rationales distin-
ctio rationalis, sive secundum rationem,
sine respectu ad extra. ^

Et sic distinguuntur attributa per suos

G respectus rationales, quibus cuncta quee
in Deo pertinent ad intellectum, mutuo
sese respiciunt ex latere uno ; et similiter
quse pertinent ad voluntatem, ex lalere
altero : et hoc in quantum omnia et quse
pertinent ad intellectum, et quae pertinent
ad voluntatem, et ipsemet intellectus, ca-
dunt sub apprehensione intellectus. Qui
(ut dictum) simplici intelligentia primo
concipit ipsam essentiam sub ratione es-
sentiae; et deinde negotiando circa essen-
tiam, concipit eam ut intellecta est, ot ut

D intelligens, et ut est ratio intelligendi. Et
quia in cognoscendo et intelligendo se
ipsam, complacet ei in se ipsa, deinde
concipit eam ut volitum, volens ratioque
volendi. Sicque rei quae in se una et sim-
plex exsistens, uno est nomine nominan-
da, sicut uno conceptu est cognita, plura
nomina imponuntur diversa, quemadmo-
dum pluribus conceptibus concipitur quo-
ad rationes attributorum, in quantum sunt
objecta realiter unum, ratione distincta,
quamvis uno intuitu simplici Deus simul

QUALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

161

cuneta concipiat. Sicque divina natura ut
in sua simplicitate considerata, dicitur na-
tura seu essentia. Cujus ratio propria est,
quod respicit alia sicut in qua fundantur.
Ut vero est concepta et motiva intellectus
ad actum intelligendi, dicitur veritas. Gu-
jus propria ratio est, ut respiciat essen-
tiam prout essentia est sicut id cujus est
declarativa apud intellectum ; respiciat ve-
ro intellectum ut id cui habet declarare
et manifestare; respiciat vero actum in-
telligendi sicut id quo declarat ; sapien-
tiam vero, tanquam habitum quo potentia
intellectiva habilis est ut sibi fiat hujus-
modi manifestatio. In quantum vero ipsa
essentia est concepta per actum intelli-
gendi sui ipsius, dicitur intellectus vel
intelligentia. Cujus propria ratio est, ut
respiciat essentiam secundum quod essen-
tia est sicut id quod est conceptivum ejus;
respiciat vero veritatem ut id per quod
habet sibi manifestari; actum vero intel-
ligendi, sicut id quo manifestatur ; sapi-
entiam vero, ut dispositionem in se per
quam de faeili sibi manifestatur : sicque
de aliis, tam ex parte intellectus quam
voluntatis. Unde non solum attributa se-
cundum respectuum rationem inter se dis-
tinguuntur, quin imo essentia quoque per
considerationem intellectus distinguitur ab
omnibus attributis, ut differens secun-
dum rationem ab omnibus. Unde constat
quod non sumitur differentia rationum
attributalium in Deo per comparationem
ad extra. Nam simili ratione non dicere-
tur Deitas esse essentia, nisi per respe-
ctum ad extra. Quod tamen verum est
apud intellectum creatum, secundum ejus
naturalem cognitionem. Non enim plus
intelligit Deitatem esse essentiam sive sub-
stantiam, nisi ex respectu ad substantiam
creaturee, quam sapientiam, nisi ex respe-
ctu et comparatione sapientiae creaturae.

Prsetacta ergo opinio insufficienter dicit
de distinctione attributorum, etiam ex par-
te intelligentis, quia determinat rationes
attributorum circa divinam essentiam so-
lum in quantum cadit in conceptione in-

T. 19.

A tellectus naturalis creali, qui non capit
divina nisi per creata, quum tamen dis-
tinctio accipi debeat per respectum ad
intellectum beatum, maxime increatum :
qui intelligit primo et per se divina, et
consequenter (non tempore, sed ordine
naturse) alia; et divina per se, alia vero
non nisi ex respectu et comparatione eo-
rum ad divina.

Itaque distinctio attributorum nullo mo-
do est in re ex natura rei absolute, ut est
extra intellectum; nec etiam ut in sua

B absolutione est considerata per intelle-
ctum simplicis intelligentia?, nisi quasi in
potentia, ut patuit. Solum ergo habet es-
se in ea ut cadit in consideratione intel-
lectus pertractantis et conferentis circa
eam, ut dictum est. Si vero oporteret
omnem diversitatem rationum divinorum
attributorum accipere ad aliquam rea-
lem distinctionem penes quam accipere-
tur, ipsam tamen realem distinctionem
non poneremus ad extra, sed intra in di-
vinis, puta distinctionem personarum et

C personalium emanationum. Quum enim
omnia divina attributa pertineant ad in-
tellectum aut voluntatem, Filiusque pro-
cedat per modum intellectualis opera-
tionis, et Spiritus Sanctus per modum
operationis liberalis ac voluntariae : quse-
cumque in attributis pertinent ad intel-
lectum, reducuntur et habent respectum
ad emanationem Verbi ; qusecumque vero
pertinent ad voluntatem, reducuntur et
habent respectum ad emanationem Spiri-
tus Sancti : ut sicut apud intellectum crea-

D turae naturalem non concipiuntur diversae
rationes circa divinam essentiam, ut bo-
nitas, sapientia, nisi ex respectu ad boni-
tatem aut sapientiam sibi corresponden-
tem in creaturis, ad quas reflectit omnem
suum intellectum ; sic apud intellectum
divinum ac beatum, non concipiantur di-
versse rationes sapientiee et amoris circa
divinam essentiam, nisi ex respectu ad
emanationem Filii, qui est sapientia ge-
nita, et ad processionem Spiritus Sancti,
qui est amor procedens, ad quos dirigit

162

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QUjEST. II

omnem suum intellectum. Sicque diversa
attributa pertinentia ad intellectum et vo-
luntatem, distinguuntur per respectum ad
illas emanationes, in quantum secundum
rectam rationem intelligendi, mediatius
vel immediatius ordinantur ad illa : et sic
recto ordine rationis, a reali simplicitate
divinae essentiae, secundum rationem in-
telligendi divini intellectus aut beati, pri-
mo concipiuntur diversse et distinctae ra-
tiones attributorum a quibus procedunt
realiter distinct» emanationes persona-
rum, ubi cessat omnis essentialis respe-
ctus qui est in divinis ; et mediantibus
distinctis personarum emanationibus pro-
cedit a divina essentia universitas crea-
turarum, ad quas emanationes illae acci-
dentalem iiabent respectum : ut secundum
hoc gradatim, secundum rationem intel-
Iigendi, a prima unitate, quae est in fi-
ne simplicitatis virtute omnia continentis,
procedat omnis numerus et rationum et
rerum relativarum in Deo, rerum quoque
absolutarum in creaturis. — Haec omnia
Henricus.

Nunc recitanda est opinio Scoti, qui in
hac re contradicit tam praeinductae posi-
tioni Henrici, et etiam Thomae, Alberti, et
aliorum jam praefatorum, quam positioni
ab Henrico recitatae ac reprobatae. ltaque
Scotus ait : In ista quaestione sunt multae
opiniones, quas non intendo omnes reci-
tare. Sed duae sunt tenentes partem ne-
gativam, videlicet quod cum simplicitate
divina non stet distinctio perfectionum es-
sentialium, scilicet attributorum, praece-
dens aliquo modo omnem actum intel-
lectus. Quae tamen opiniones inter se
contradicunt. Utraque ponit, quod cum
simplicitate Dei non stat distinctio attri-
butorum aliqua, nisi tantum ratione. Sed
prima ponit, quod nec illa potest haberi ni-
si per actum intellectus intelligentisDeum
per respectum ad extra. Secunda (scilicet
Henrici) ponit istam distinctionem rationis
posse haberi absque respectu ad extra.

Deinde Scotus primam illam narrat opi-

A nionem, sicut jam ex verbis Henrici nar-
rata est. Aliam quoque quae est Henri-
ci, enarrat, et arguit contra eam, quia
secundum eam distinctio perfectionum at-
tributalium est fundamentum respectu di-
stinctionis personalium emanationum; sed
distinctio illarum realis est, nulla autem
distinctio realis praeexigit necessario dis-
tinctionem quae tantum est rationis, sicut
nec aliquid vere reale praeexigit id quod
est mere ens rationis : ergo distinctio at-
tributorum non tantum est rationis, sed

B aliquo modo ex natura rei. Assumptum
probo : quia ens reale, quod distinguitur
contra ens rationis,est id quod ex se habet
esse, circumscripto omni opere intellectus.
Quidquid autem dependet ab ente ratio-
nis vel preeexigit illud, non potest habere
suum esse circumscripto omni opere intel-
lectus : ergo nil tale est ens reale. Item, ens
rationis est posterius ente reali : ergo non
est fundamentum et origo illius. — Si au-
tem dicatur quod attributa non sintfunda-
menta emanationum distinctarum ad intra,

C sed quod sola essentia divina cum relatio-
nibus principiet eas, et tamen intellectus
potest postea considerare ipsam essentiam
ut cum relationibus principiat hanc vel
illam emanationem, et tunc considerare
rationem naturae et voluntatis ; et tamen
non praecedunt ibi ex natura rei. Contra :
in illo instanti originis in quo Filius gene-
ratur, quaero an principium productivum
ejus alio modo se habet ad ipsum quam
principium productivum Spiritus Sancti
se habet ad ipsum, an non : si non, ergo

D Filius non magis est Filius nec imago Pa-
tris ex vi productionis suae, quam Spiritus
Sanctus ; si sic, ergo in illis signis origi-
nis, ante omnem actum intellectus ha-
betur aliqua non identitas formalis. Nec
vales attribuere istam distinctionem re-
lationibus, quoniam omnis relatio aeque
naturaliter respicit suum correlativum :
ergo essentia ut sub ratione spirativi,
aeque naturaliter respicit spiratum, quam
sub ratione generativi respicit generatum
vel genitum. Non ergo posset ibi salvari

QUALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

163

aliquis alius et alius modus producendi A
naturaliter et Hbere, propter relationes,
sed tantum si absolutum quo producens
producit, sit alterius rationis. — Praeter-
ea, Deus ab eeterno intelligit se et vult se
sub alia et alia ratione : quia sub ratione
veri intelligit se, et sub ratione boni vult
se. Ergo est ibi distinctio veri et boni
sub ratione formalium distinctionum in
objectis, ante omnem actum circa talia ob-
jecta. — Insuper ostendo quod formaliter
veritas et bonitas, et quaelibet perfectio
simpliciter, sunt in Deo ante omnem ac- B
tum intellectus. Quaelibet enim perfectio
simpliciter, est formaliter in ente perfecto
ex natura rei : quia aliter non esset sim-
pliciter perfectum, nec esset quo majus
cogitari non posset ; aliter etiam perfecti-
ones quae per participationem formaliter
sunt in creaturis, non essent formaliter in
Deo a quo participantur. — Ulterius pro-
bo quod tales perfectiones ex natura rei
ante opus intellectus non habent identi-
tatem formalem, quoniam intellectus actu
suo non potest causare nisi relationem C
rationis, ex hoc scilicet quod est virtus
collativa, potens hoc ut cognitum conferre
ad aliud. Quaero ergo, utrum veritas pree-
cise dicat illam perfectionem quse est in
re formaliter, aut praecise illam relatio-
nem factam ab intellectu, aut utrumque.
Si praecise relationem rationis, ergo non
est perfectio simpliciter. Si utrumque :
quum illa non sint unum nisi per acci-
dens, quia relatio rationis cum ente reali
nunquam facit unum per se : separa igitur
ista duo quae concurrunt in isto ente per D
accidens, et sequitur tunc quod veritas
semper dicet praecise illam perfectionem
in Deo, et bonitas similiter : et tunc ultra,
quum nulla sit distinctio in re, sive secun-
dum opinionem praefatam, sive secundum
ejus expositionem, oportet quod dicant
eamdem perfectionem, ut perfectio in re
est sine omni distinctione rei et rationis.
Sicque sequitur quod veritas et bonitas
sint synonyma : quod ipsi negant.
Idcirco ad quaestionem respondeo, quod

inter perfectiones essentiales non est tan-
tum differenlia rationis, hoc est diverso-
rum modorum concipiendi idem objectum
formale. Talis enim distinctio est inter sa-
piens et sapientiam, et utique major inter
sapientiam et veritatem. Nec est ibi tan-
tum distinctio objectorum formalium in
intellectu, quia ut argutum est prius, illa
nunquam est in cognitione intuitiva, nisi
sit in objecto intuitive cognito. Est ergo
tertia distinctio, intellectum omni modo
praecedens : et est ista, quod sapientia
est in re ex natura rei, et bonitas est in
re ex natura rei. Sapientia autem in re
formaliter non est bonitas in re : quia
si infinita sapientia esset formaliter boni-
tas infinita, sequeretur quod et sapientia
in communi essel formaliter bonitas in
communi. Infinitas enim non destruit for-
maliter rationem illius cui additur : quo-
niam in quocumque gradu intelligatur es-
se perfectio aliqua, qui tamen gradus sit
gradus illius perfectionis, non tollitur for-
malis ratio illius perfectionis propter hunc
gradum. Et ita si non includit formaliter
in communi, ergo nec ut infinitum. Quod* "Quodnon
declaro : quia includere formaliter, est JJJJjJjJ'
includere aliquid in sua ratione essentia- ter,...
li, ita quod sufficit definitioni includentis
assignare inclusum. Sicut autem definitio
bonitatis in communi non habet in se sa-
pientiam, ita nec infinita sapientia infini-
tam bonitatem. Est ergo aliqua non iden-
titas formalis sapientiae et bonitatis, in
quantum essent earum definitiones distin-
ctae, si essent definibiles. Definitio autem
non tantum indicat rationem causatam ab
intellectu, sed quidditatem rei, etc. Ergo
non est identitas formalis ex parte rei. Et
intelligo sic, quod intellectus istam propo-
sitionem componens,Sapientia non est for-
maliter bonitas, non causat actu suo colla-
tivo veritatem istius compositionis, sed in
objecto invenit extrema ex quorum com-
positione fit actus seu conceptus verus. Et
illud argumentum de non formali identi-
tate dixerunt antiqui doctores, ponentes
in divinis aliquam praedicationem veram

164

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QILEST. II

per identitatera, quae tamen non esset for-
malis. Ita concedo ego veritatem esse bo-
nitatem per identitatem in re, non tamen
veritatem esse bonitatem formaliter.

Istud confirmatur auctoritate Dama-
sceni, dicentis quod inter omnia nomina
dicta de Deo, propriissimum est, Qui est :
quoniam esse dicit quoddam pelagus divi-
'infinite nae* substantiae; cetera vero, ea quae cir-
cumstant naturam. Quod non videtur ve-
rum, nisi esset distinctio ex parte rei. Non
enim est pelagus tale ob hoc quod multae
relationes rationis possunt circa ipsum
causari : ista enim per actum intellectus
circa quodlibet causari possunt. — Ad quid
etiam doctores qui tenent oppositam opini-
onem, implent tot quaternos, ostendendo
unum attributum ex alio, si non est inter
ea nisi tantummodo differentia relationum
rationis ? Siquidem ita perfecte videtur
Deus cognosci, quantum ad omnem conce-
ptum realem, ut cognoscitur sub uno attri-
buto, sicut si cognoscatur sub ratione om-
nium attributorum : quia cognitio plurium
relationum rationis non facit perfectiorem
cognitionem, nec aliquid facit ad perfe-
ctiorem cognitionem habendam. Similiter,
juxta auctoritatem Damasceni praedictam,
ad quid assignant ordinem attributorum,
quorum essentia sit fundamentum,et quae-
dam sint propinquiora essentiae, quaedam
emanationibus, si tantum sunt relationes
rationis? Quis ordo ad emanationes?

Porro ista non identitas stat cum sim-
plicitate Dei, quoniam hanc differentiam
necesse est ponere inter essentiam et pro-
prietatem : et tamen ob hoc non ponitur
compositio in persona. Similiter ista dis-
tinctio formalis ponitur inter duas pro-
prietates in eadem persona : sicut inter
innascibilitatem et paternitatem, quae se-
cundum Augustinum quinto de Trinitate,
non sunt eadem proprietas, quoniam Pater
non est eo pater quo ingenitus. — Haec
Scotus. Qui de hac quaestione plura in-
ducit, quae suo loco forsan tangentur. At-
que ut mens ejus et sua opinio clarius
innotescant, breviter tangam verba Petri

A de Candia de ista materia, deinde scripta
Francisci de Mayronis, ScotistaB praecipui.
Itaque Petrus de Candia scribit : Tenet
Scotus quod attributa seu perfectiones at-
tributales distinguuntur intrinsece et ex
natura rei. Pro qua opinione .quatuor sunt
per ordinem declaranda, videlicet quid sit
simplicitas, quid formalitas, quid modus
intrinsecus, quid perfectio attributalis :
ex quibus apparebit qualis sit imaginatio
hujus doctoris.
Quantum ad primum, dico quod sum-

B mae simplicitatis conditio non excludit
pluralitatis realiter omnimodam rationem,
quoniam principium spirativum Spiritus
Sancti habet dualitatem, videlicet Patrem
et Filium, et tamen est summae simplici-
tatis. Totius quoque Trinitatis est summa
simpIicitas.Ubi sciendum, secundum Fran-
ciscum de Mayronis, quod quatuor sunt
pluralitatis habitudines essentialiter ordi-
natae, puta : distinctio, unio, compositio,
resolutio. Resolutio namque praesupponit
compositionem, compositio unionem, unio

C distinctionem. Deinde dico, quod ratio
compositionis seu componibilis repugnat
formaliter summae simplicitati. Simplici-
tas namque repugnat inaequalitati, poten-
tialitati ac diversitati; componibile quo-
que includit potentialitatem.

Pro secundo, sciendum quod formalitas
non est ratio conditionem alicujus formae
eonsequens adaequate. Imo formalitas est
quidditiva ratio in primo modo dicendi
per se, respiciens id de quo veraciter prae-
dicatur. Sunt antem quatuor genera pro-

D positionum seu praedicationum, secundum
istos. Primum vocatur quidditativum, ut,
Deus est substantia ; secundum denomi-
nativum, ut, Deus est intelligens; tertium
identicum, ut, Pater est essentia; quartum
essentiale, ut, Pater est id quod Filius.
Unde dum quaeritur an formalitas sit rea-
Htas, respondetur quod sic per identita-
tem, non quidditatem. Ideo, sicut stat uni-
tas essentiae cum pluralitate personarum,
ita secundum istos, unitas realitatis cum
pluralitate formalitatum.

QUALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

165

Quantum ad tertium, dico quod modus
intrinsecus non est rei formalitas, neque
perseitas primi modi; modus enim intrin-
secus posterior est re ipsa. Sed modus
intrinsecus ille est qui adveniens alicui
de quo formaliter dicitur, vel ab ipso
discedens, non variat ejus rationem for-
malem : ut si albedo insit alicui nunc
intensius, nunc remissius. — Sunt autem
quatuor modi intrinseci principales. Pri-
mus est quantitatis virtualis, ut finitum
et infinitum, intensum et remissum. Hi
etenim modi variant rerum realitates, non
formalitates. Coloreitas enim est forma-
litas albedinis, et quacumque variatione
facta ex parte albedinis quoad ejus inten-
sionem vel remissionem, nihilo minus est
aeque secundo coloreitas, sicut primo. Se-
cundus modus est aclualis exsistentia.Ver-
bi gratia, Socrates jam est, et prius non
fuit. Quamvis sit ibi variatio in actuali
exsistentia Socratis, tamen ratio humani-
tatis, quae est quaedam formalitas, in nullo
variari videtur. Tertius modus est reali-
tatis. Verbi gratia, antequam realitas hu-
manitatis erat, non minus Deo objicieba-
tur ratio humanitatis : quia ex hoc quod
humanitas incepit habere esse, Deus non
incepit cognoscere humanitatem ; et per
consequens quidditates creaturarum erant
•objective in Dei potentia objectiva*, quamvis nullam
realitatem haberent. Adveniente ergo rea-
litate, non videtur variatio ex parte for-
malitatis. Quartus modus est haecceitas.
Verbi gratia, signo individua ejusdem ra-
tionis, Socratem, Platonem. Quamvis sit
variatio in eorum haecceitate, non tamen
in humanitate, quoniam ratio humanitatis
aeque fuit ante ut modo : sicque variatur
modus sine variatione formalitatis. Dicitur
ergo modus intrinsecus, non quod ipse sit
formalitas, sed quod necessario determi-
natur per ipsum formalitas ad esse exsi-
stentiae. Et ex hoc patet, quod formali-
tates ex propria ratione non sunt finitae
nec infinitae. Ex quibus manifeste apparet
qualiter uni realitati correspondent plu-
res formalitates, et uni formalitati plures

A realitates : sicut humanitas est quaedam
formalitas, cui correspondent multa? haec-
ceitates, quae sunt quaedam realitates; si-
militer humanitati quae est queedam rea-
litas, prout est Socrates, correspondent
animaleitas, corporeitas, substantialitas.
Qui modus si bene capiatur, ostendit ra-
tionem univocationis. Unde ratio entis
quum sit quaedam formalitas, et de se
nec finita nec infinita, Deo et creaturis
communis est; et quum sit una forma-
litas, ostendit quod de his de quibus di-

B citur, univoce praedicetur.

Pro quarto, advertendum quod attribu-
talis perfectio, secundum doctores istos,
quatuor modis accipitur. Uno modo pro
omni praedicato quod alicui rei convenit :
qui modus nec proprius est, nec com-
muniter usitatus. Secundo modo attribu-
tales perfectiones sumuntur proprie pro
omni modo exprimente rei perfectionem
primariam sive secundariam : sicque aeter-
nitas, necessitas, infinitas, dicuntur per-
fectiones attributales. Tertio sumuntur

C propriissime pro omni rei perfectione se-
cundaria, et non quidditativa, quas ex
creaturis Deo attribuuntur : et sic sapien-
tia, caritas, bonitas, unitas, dicuntur at-
tributa. Quarto sumuntur a proprietate :
sicque Patri attribuimus potentiam, Filio
sapientiam, Spiritui Sancto clementiam.
Dimissis ergo ceteris modis, loquendo de
solo tertio modo inter doctores usitato,
videtur quod secundum imaginationem do-
clorum istorum, attributalis perfectio non
sit nisi perseitas secundi modi. Pro quo

D melius intelligendo, sciendum quod in
quidditatibus creaturarum sunt tria signa
imaginanda. Primum est in quo eis con-
veniunt omnia quae de ipsis primo et per
se verificantur : ut humanitas est huma-
nitas. Secundum signum est in quo eis
conveniunt quee de ipsis dicuntur secun-
do modo dicendi : ut homo est risibilis.
Tertium signum, in quo eis conveniunt
praedicata per accidens : ut homo est co-
loratus. Sic ad propositum applicando,
imaginamur quod omnia quidditativa con-

166

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QTLEST. II

veniunt Deo in primo signo; denominativa A vorum ab invicem, et ipsorum a divina

vero quae sunt attributalia, in secundo.
Quia vero de ipso nihil per accidens di-
citur, quum hoc sonat imperfectionem,
ideo ibi non datur tertium signum. Unde
secundum istos, differunt formalitas et.
attributalis perfectio : quia formalitas est
perseitas primi modi ; attributalis autem
perfectio, perseitas secundi modi.

Ad propositum igitur descendendo, di-
co quod quadruplex est unitas : quaedam
aggregationis, quaedam originis, quaedam

essentia. Attributales autern perfectiones
non sunt relationes. — Denique signo di-
vinam essentiam sub propria ratione, et
sapientiam sub propria ratione; et arguo
sic : Vel divina essentia est sapientia, vel
non, intelligendo semper quodlibet ho-
rum sub propria ratione. Si sic, habetur
propositum, quod scilicet inter illa nulla
est formalis distinctio; si non, ergo divina
essentia non est universaliter perfecta :
quum esse sapientem sit denominatio per-

compositionis, quaedam indivisionis. Inter B fectionis simpliciter, ergo si non compe-

attributales ergo perfectiones non est uni-
tas aggregationis, quia sunt una natura;
nec unitas originis, quoniam una non ori-
ginatur ex alia ; nec unitas compositio-
nis, quum una sit realiter alia; sed realis
unitas indivisionis, licet nullam habeant
unitatem in rationibus suis formalibus :
quapropter remanent formaliter condistin-
ctae. Quod ita probatur : Omnes productio-
nes alterius rationis necessario prsesup-
ponunt principia producliva diversarum

tit formaliter divinae essentiae, non est uni
versaliter perfecta. Et confirmatur : quia
quodcumque non est de formali alicujus
ratione, non addit ad perfectionem ejus
intrinseeam. Si ergo divina essentia ex se
non sit sapientia, nec econtra, sequitur
quod sapientia non addit ad intrinsecam
essentia?. divinae perfectionem; et per con-
sequens ipsa ex se non est universaliter
perfecta : quod absurdum est dicere. —
lnsuper, si divina essentia, sapientia, bo-

rationum ; sed generatio et spiratio sunt G nitas, veritas, vita, formaliter essent dis-

productiones alterius rationis, quum una
sit per modum intellectus, alia per mo-
dum voluntatis : ergo intellectus et vo-
luntas sunt principia productionum illa-
rum, ex sua natura distincta formaliter.
Praeterea, inter ea de quibus verificantur
contradictoria, est necessario aliqualis dis-
tinctio, et non realis, ergo formalis. Sed
de intellectu et voluntate verificantur con-
tradictoria ista : esse principium eliciti-
vum generationis ad intra, quod convenit

tincta, sequeretur quod divina essentia ex
se non esset majoris perfectionis intensive
quam unus lapis : quia divina essentia
vel ex se et propria ratione formali est
sapientia, bonilas, vita, etc, vel non. Si
sic, habetur propositum; si non, ergo ex
se non est nisi esse quoddam non intel-
lectuale neque vitale. — Dicunt quoque
quod perfectiones attributales sunt men-
tales conceptus a creatura Deo impositi,
de genere qualitatis, quoniam nullae per-

intellectui ; et non esse principium gene- D fectiones sunt in divina essentia distinctae
rationis elicitivum ad intra, quod convenit realiter.

voluntati, etiam ab aeterno omni actu ra-
tionis secluso.

At vero secunda opinio circa difficul-
tatem hanc, est ipsius Occam et suorum
sequacium, dicentium quod nullee perfe-
ctiones sunt in divina essentia, ex natura
rei formaliter aut realiter differentes. Om-
nis enim distinctio ex natura rei, est rea-
lis aut formalis : sed nulla est in divinis
formalis aut realis distinctio, nisi relati-

Amplius, Gregorius de Arimino, disci-
pulus Occam, producit septem rationes
contra Scoti opinionem. Prima est ista :
Sumo (inquit) Deitatem praecise secundum
se, absque quocumque alio modo ab ea
distincto, et quaero an ipsa sit sapientia,
an non. Si sic, ergo nulla est sapientiae
distinctio formalis in Deo a deitate, vel
in Deo sunt plures sapientiae; si non, ergo
quum Deitas sit sapiens, et non sit sapien-

QUALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

167

tia, sequitur quod Deus seu Deitas non sit A
sapientia sua. — Secunda ratio est : For-
malitas sapientiae secundum se prajcise
sumpta, est ipsa sapientia ; aut aliquid
intrinsecum sapientise, quasi sapientia in-
cludat suam formalitatem et aliquid aliud,
juxta imaginationem quorumdam distin-
guentium formalitatem et realitatem tan-
quam sibi intrinsecam. Aut talis formalitas
est aliquid extrinsecum sapientiee. Quod
dici non potest : quia implicat contradi-
ctionem, quod aliquid possit esse sine eo
quod est sibi formale; non tamen est con- B
tradictio, quod posset esse sine eo quod
est sibi extrinsecum. Si dicatur quod sa-
pientia sit sua formalitas, vel quod for-
malitas sapientiee sit ei intrinseca, quum
Deitas non sit sapientia formaliter juxta
illos, nec intrinseca sapientiee, utpote for-
maliter inde distincta, sequitur quod Dei-
tas non sit sapientia : quod est falsum. —
Tertio arguit conformiter sicut Anselmus
probat potestatem Dei non distingui a Deo,
quia potestas est Deo substantialis vel ac-
cidentalis : non accidentalis, ergo sub- C
stantialis. Vel ergo tota essentia, vel pars
ejus : non pars, ergo tota, et per conse-
quens indistincta. — Quarta ratio est : Si
ponatur talis dislinctio formalis, sequitur
quod Deus non sit sapiens eo quo est
Deus, et per consequens nec eo quo est,
sed alio et alio : quoniam deitate est Deus,
et ipso esse est ; sapientia autem seu for-
malitate sapientiae quee non est Deitas, est
sapiens. Et sic sequitur, quod Deus non
sit penitus simplex, et quod falsa sit pro-
batio Augustini, septimo de Trinitate as- D
serentis atque probantis quod Deus sit
simplex, quia ei idem est esse, e.t sapien-
tem esse, similiter justum, bonum, etc. —
Quinta est : Nam data tali distinctione
formali, sequitur quod in divinis non sit
penitus idem habens et quod habet, ex-
ceptis his quse relative dicuntur. Cujus
contrarium asserit Augustinus libro de
Trinitate. Idem enim omnino est, Deus
justus, sapiens, pius, et ipsa justitia, sa-
pientia ac pietas Dei. — Sexta : Si entitas

heec, scilicet sapientia summa, secundum
se praecise sumpta non est Deitas, sequi-
tur quod sit creatura : quoniam omnis
enlitas quse non est Deitas, est creata seu
creatura. — Septimo arguit, quia Scotus
in quadam lectura sua Parisiis habita, di-
cit expresse, quod vita intellectualis seu
intellectualitas, est per se de quidditativa
et formali ratione essentise divinae. Et pro-
bat per hoc : quia quod potest alicui es-
se, idem non est perfectissime in illo, nisi
sit de ratione quidditativa ipsius. Si er-
go intellectualitas perfectissime competit
Deo, non est formaliter distincta a divina
essentia.

Postremo Occam unico medio arguit sic:
Ubicumque est aliqua distinctio vel non
identitas, ibi possunt aliqua contradicto-
ria verificari de illis; sed impossibile est
contradictoria de quibusdam verificari,ni-
si ista vel illa pro quibus supponunt, sint
distinctae res, vel distinctae rationes, vel
entia rationis, vel res, vel ratio. Sed si
omnia ista distincta sunt ex natura rei,
non sunt distinctae rationes, nec entia ra-
tionis, nec ratio : ergo erunt distinctae
res ; et sic attributa, ut sapientia et bo-
nitas, de quibus, secundum istos, contra-
dictoria verificantur, erunt distinctae res,
quum tamen et ipsi dicant quod sint res
una. — Heec Petrus de Candia, qui in hac
materia loquitur recitative magis quam
assertive, nec ad aliquam partem videtur
se multum determinare. Verumtamen vi-
detur opinioni Scoti magis favere.

Consequenter tangam aliqua ex scripto
Francisci de Mayronis. Itaque Franciscus
ille circa octavam distinctionem primo
quserit, an in divinis possit esse distin-
ctio. Quocirca disseruit : Hic sunt quatuor
intuenda : primo, quid sit distinctio; se-
cundo, quot modis sumatur ; tertio, quali-
ter possit investigari; quarto, an in divinis
sit distinctio.

Quantum ad primum, dico quod distin-
ctio non est quid absolutum, sed respe-
ctivum. Nam omne distinctum, ab alio
necessario est distinctum. — Respectus

168

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QOEST. II

quoque quem dicit distinctio, est trans- A
cendens, quemadmodum quantitas virtutis
et secund» intentiones. Convenit enim
enti et suis passionibus, antequam descen-
dat in decem preedicamenta : quoniam
esse distinguitur a passionibus suis, et
passiones illae ab invicem. — Porro, re-
spectus quem dicit distinctio, est intrinse-
cus adveniens, non extrinsecus. Respectus
autem intrinsecus adveniens, est qui ori-
tur posito fundamento ac termino in qua-
cumque dispositione seu distantia ; respe-
ctus vero extrinsecus adveniens, est qui B
nascitur aliquo alio termino adveniente :
sicut posito igne et stuppa, non sequitur
accensio nisi facta approximatione; posita
autem formali ratione hominis, formali-
que ratione asini, necessario oritur distin-
ctio unius ab alio. — Item respectus dis-
tinctionis, est respectus disquiparantiee :
quia respectus sequiparantiae semper habet
extrema unius rationis. Idcirco respectus
qui est inter extrema alterius et alterius
rationis, necessario est relatio disquipa-
rantiae : et talis est distinctio. — Denique G
distinctio duplex est, scilicet fundamen-
talis et actualis.

Quantum ad secundum, sciendum quod
quatuor sunt gradus distinctionum non
fabricati ab anima. Prima est distinctio
essentialis, ut Dei a creatura. Secunda rea-
lis, ut inter patrem et filium. Tertia for-
malis, inter quidditatem et quidditatem :
et ista est proprie distinctio rationum de-
finitivarum. Quarta est modalis, videlicet
quidditatis et modi, sicut inter albedinem,
et ejus intensionem ac remissionem. Hae D
autem quatuor distinctiones, sunt essen-
tialiter coordinatee : quia prima est maxi-
ma, deinde secunda, etc.

Pro tertio, advertendum quod quatuor
sunt modi investigandi formalem distin-
ctionem, videlicet : via definitionis, via
divisionis, via descriptionis, et via demon-
strationis. Prima procedit sic : Quando-
cumque aliqua sic se habent, quod aliquid
ponitur in definitione unius, quod non
ponitur in definitione alterius, illa distin-

guuntur formaliter. Secunda via procedit
sic : Quandocumque aliquid dividitur per
differentias oppositas, quidquid cadit sub
uno dividentium, distinguitur formaliter
a quolibet cadente sub alio, quia cadunt
sub membris oppositis. Tertia via est :
Quorumcumque descriptiones sunt diver-
see, eorum definitiones diversee sunt : quia
quaecumque habent eamdem definitionem,
habent idem genus, et per consequens
eamdem passionem vel aptitudinem con-
sequentem talem definitionem, quia ex de-
finitione passio seu aptitudo demonstra-
tur. Sed descriptio constat ex genere et
ex passione seu aptitudine : ergo quorum
descriptiones sunt diversae, definitiones
quoque eorum diversee sunt. Quarta via
ita procedit : Quandocumque aliquid est
demonstrabile propter quid de aliquo uno,
et non do altero, illa distinguuntur for-
maliter : nam et diversam habent defi-
nitionem, quum definitio sit medium in
demonstratione. — Amplius, istis quatu-
or evidentibus viis additur alia via satis
peregrina, tamen necessaria, scilicet via
reduplicationis, hoc modo : Quandocum-
que aliquid convenit alicui in quantum
tale, quod non convenit alteri in quantum
tale, illa necessario formaliter distinguun-
tur, quoniam reduplicatio cadit super ra-
tionem formalem. Si ergo sit eadem ra-
tio formalis, necessario idem prsedicatum
praadicatur eadem reduplicatione apposi-
ta. Verbi gratia, si homini in quantum ho-
mo, convenit ridere, et lapidi in quantum
lapis, non ; nocessario homo a lapide for-
maliter distinguitur, alias sub eadem ra-
tione conveniret utrique.

Quantum ad quartum, dico quod in
divinis est essentialis distinctio respectu
creaturarum, item realis personarum dis-
tinctio ad intra. In eadem quoque persona
est formalis distinctio inter relationem at-
que essentiam. Rursus, in eadem persona
est distinctio essentiae et intrinsecorum
modorum formalis.

Deinde quaeritur, utrum divinae perfe-
ctiones seu attributa distinguantur ex na-

QUALIS SIT DISTTNCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

169

tura rei ab invicem. Ad quod dico, quod
imo. — Ad quocl probandum induco duo-
decim contradictiones in divinis perfectio-
nibus fundatas. Prima, quod intellectus
est principium productivum Verbi, non
voluntas ; et quod voluntas est principi-
um productivum Spiritus Sancti, non ipse
intelleetus. Similiter intellectus divinus in-
telligit, voluntas divina non intelligit. Si-
militer divina voluntas vult, divinus intel-
lectus non vult. — Secunda contradictio
fundatur in actu intelligendi et volendi :
quia actus intelligendi divinus terminatur
ad omnia, tam bona quam mala ; actus
autem volendi terminatur lantum ad bo-
na. — Tertia conlradictio fundatur in actu
volendi et nolendi. Deus enim habet ac-
tum nolendi respectu omnium vitiorum,
et non habet actum volendi respectu eo-
rum ; et habet actum volendi respectu
omnium bonorum, et non habet actum
nolendi respectu eorum. Ergo hi actus
distinguuntur ab invicem ex natura rei,
secluso omni actu intellectus creati. —
Quarta contradictio fundatur in voluntate
signi et beneplaciti, sic : Deus voluit om-
nia quae facta sunt ab aeterno, voluntate
beneplaciti, alioqui nunquam fuissent fa-
cta; et tamen noluit omnia voluntate si-
gni, quia multa prohibuit. — Quinta con-
tradictio fundatur in potentia ordinata et
absoluta. Nam vulgo dicitur et verum est,
quod multa potest Deus de potentia abso-
luta, quae non potest de potentia ordina-
ta : ut justos damnare, damnatos salvare.

— Sexta contradictio fundatur in notitia
simplicis visionis et simplicis intelligen-
tiae. Anima enim Cliristi notitia simplicis
visionis cognoscit omnia quae et Verbum,
non autem notitia simplicis intelligentiae.

— Septima contradictio fundatur in divi-
na sapientia et scientia, eas proprie acci-
piendo, prout sapientia est seternorum,
scientia temporalium. Nam Deus habet
sapientiam de sua essentia, non autem sci-
entiam ; et de temporalibus habet scien-
tiam, non sapientiam : ergo sapientia et
scientia formaliter ex natura rei distin-

A guuntur in Deo. — Octava fundatur in
divina justitia et misericordia, quibus dis-
tincti conveniunt actus, ita quod per mi-
sericordiam salvantur qui per justitiam
damnarentur. — Nona fundatur in actibus
fruendi ot utendi, qui in Deo formaliter
sunt : nam fruitur se, non utitur se; si-
militer utitur creaturis, non fruitur. —
Decima fundatur in infinitate et necessi-
tate. Infinitas namque repugnat relationi
divinse, quum infinitas sit perfectio sim-
pliciter. Et tamen necessitas non repugnat

B ei : nam relationes sunt necessariaa sicut
essentia, quum utraque emanatio sit ne-
cessaria. — Undecima fundatur in sub-
stantia et spiritualitate. Nam ratione sub-
stantiae communicat Deus rei materiali,
non secundum quod spiritus. — Duodecima
fundatur in causalitate et eeternitate. De-
monstrabile enim est Deum esse seternum,
non autem fortassis quod sil omnium cau-
sa effectiva. — Haec Franciscus. Qui de ista
materia scribit diffuse, et suo modo subti-
liter. Atque ex praatactis contradictionibus

C nititur persuadere distinctionem forma-
lem ex natura rei inter attributa divina,
quia ut ait : Ea de quibus demonstrantur
diversa, et quibus conveniunt opposita
etiam contradictorie, omni actu intelle-
ctus secluso, ex sua distinguuntur natura.

Consequenter tangam positionem Duran-
di de ista materia. Durandus ergo inter
cetera scribit : Eorum quae sunt. in Deo
et creaturis, quaedam correspondent Deo
secundum oppositionem, ut infinitum in
D Deo et finitum in creaturis ; qusedam se-
cundum causalitatem, ut Crealor et crea-
tura ; quaedam secundum analogiam et
proportionem, ut sapientia in Deo et crea-
turis : sicque de bonitate, justitia, et con-
similibus. Ea quae sunt primae imposi-
tionis et secundae, non dicuntur proprie
attributa, vel saltem non faciunt difficul-
tatem in quaestione proposita, sed solum
illa quae sunt tertii modi, in quibus Deus
et creatura conveniunt. Haec autem sunt
quae in sua ratione imperfectionem non

170

IN LIBRDM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QILEST. II

includunt, neque excludunt. Nam si eam A
includerent, Deo non convenirent; si eam
excluderent, non convenirent creatis.

Insuper differt quaerere, an attributa ac-
cipiantur in Deo absquo habitudine ad
creata, et utrum eorum differentia acci-
piatur in Deo etiam absque habitudine
tali. Si quaestio procederet primo modo,
et attributa vocarentur quae conveniunt
Deo secundum oppositionem ad creaturas,
vel secundum causalitatem, ut esse infini-
tum, esse creatorem; sic dicendum, quod
nihil tale potest concipi esse in Deo,etiam B
a quocumque intellectu, nisi in habitudi-
ne ad creaturas. Nihil enim concipi potest
sine eo quod clauditur in sua ratione :
sive includatur ut pars essentialis, sicut
homo non potest intelligi sine rationali ;
sive ut objectum vel terminus actionis vel
relationis, sicut non potest intelligi deal-
batio sine albedine; sive includatur per
modum oppositionis, sicut includitur ha-
bitus in ratione privationis, vel affirmatio
in ratione negationis : sicut caecitas non
potest intelligi, non intellecto visu; nec G
non homo, homine non intellecto. Sed de
ratione eorum quse attribuuntur Deo per
modum causalitalis, est creatura per mo-
dum termini, vel objecti, vel correlativi,
ut patet de Creatore et creatura. Creatura
enim est terminus vel objectum creationis
vel potentiae creandi; est quoque terminus
relationis qua Deus refertur ut creator.
Porro de ratione eorum quae conveniunt
Deo per oppositionem ad creaturas, est
aliquid creatum, sicut habitus est de ra-
tione privationis, vel affirmatio de ratione D
negationis : ut patet quum Deus dicitur
infinitus. Esse enim infinitum, dicit pri-
vationem vel negationem finitatis : quae
finitas non potest esse nisi in creaturis.
Ideo talia non conveniunt Deo, nisi in ha-
bitudine ad creaturas : et per consequens
nec eorum convenientia nec differentia.
Si autem attributa vocentur perfectiones
positivae, communes Deo et creaturis, quae
non dicuntur secundum aliquam causali-
tatem Dei ad creaturas, sicut esse intelli-

gentem, volentem, justum, et hujusmodi ;
planum est quod talia conveniunt Deo se-
cundum se, absque habitudine ad creata,
et possunt intelligi esse in Deo absque
habitudine ad quodcumque creatum.

Si vero quaestio intelligatur secundo mo-
do, videlicet utrum distinctio talium attri-
butorum possit esse in Deo absque ope-
ratione intellectus comparantis Deum ad
creata, sic est triplex opinio. Una, quae
ponit quod attributa ista differunt in Deo
formaliter ex natura rei ante omnem ope-
rationem intellectus. Quae opinio quatuor
rationibus confirmatur. Primo, quoniam
attributa distinguuntur definitione : quia
si definirentur, alia daretur definitio de
sapientia, alia de bonitatc. — Secundo,
quia per idem simplex non potest aliquid
convenire cum aliquo, et ab eodem dif-
ferre, nisi sit aliquo modo diversitas : sic-
ut brutum per eamdem simplicem essen-
tiam animae in quantum est vegetativa,
convenit cum planta ; et per eamdem in
quantum est sensitiva, differt ab ea. Ergo
una et eadem simplex essentia animae ali-
quo modo diversificatur per vegetativum
et sensitivum : sed non realiter; ergo for-
maliter. — Tertio, entitas et bonitas, quam-
vis sint idem in re, differunt tamen for-
maliter, quum per eorum differentiam
sumatur difforentia intellectus et volun-
tatis : quae differentia non est ex opera-
tione intellectus, quum formalis ratio ob-
jecti praecedat actum potentiae. Entitas
autem est objectum intellectus, bonitas
voluntatis. Talis autem distinctio est ex
parte rei. — Quarto, illud quod de se
communicabile est, differt ex natura rei
ab eo quod de se incommunicabile est.
Sed essentia divina de se communicabilis
est, paternitas autem de se incommunica-
bilis. Ergo essentia et paternitas distin-
guuntur formaliter ex natura rei. Et de
attributis idem videtur.

Ista opinio non videtur vera, quia non
est possibile aliquam differentiam esse
mediam inter differentiam rei et differen-
tiam rationis. Primo, quoniam unum et

QUALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

171

multa, idem et differens, sunt passiones
entis. Sed nil est nec esse potest nisi ens
reale, quod habet esse praeter operationem
animsB, et ens rationis, quod habet esse
per solam animae actionem : ergo nulJa
est nec esse potest identitas aut differen-
tia, nisi realis aut rationis. — Secundo,
quoniam quidquid convenit rei secundum
se et ex sua natura, circumscripta opera-
tione intellectus, est vere reale. Si ergo in
eadem re simplici, puta divina essentia
aut alia, invenitur talis differentia ex rei
natura, oportet quod sit realis : quod est
impossibile, et ipsimet negant hoc. — Ter-
tio, quia definitio indicat quid sit res.
Ergo quae differunt definitione, differunt
re. Sed attributa divina, secundum istos,
si definirentur, haberent distinctas defini-
tiones : ergo differunt realiter. — Quarto,
quia nil plus est jam albedo ex natura rei,
quam si non esset nec esse posset alius
color. Sed si non esset alius color, albedo
et color non differrent formaliter ex na-
tura : ergo nec modo.

Praeterea, de modo differentiae attribu-
torum adhuc sunt duae opiniones. Una,
quod distinctio eorum secundum rationem
concipi potest in Deo absque comparatio-
ne ad creaturas. Quod probant sic : Quod
non prsesupponitur a posteriori, non prae-
supponitur a priori : sed distinctio per-
sonarum realis, est posterior distinctione
attributorum secundum rationem. Quum
ergo distinctio personarum non praesup-
ponat distinctionem realem in creaturis
exsistentem sive possibilem, videtur quod
distinctio attributorum non praesupponat
eam : et ita eorum distinctio non sumitur
in comparatione ad realem distinctionem
creaturarum. — Secundo, fecunditas at-
que perfectio divin» essentiae est suffi-
ciens ratio distinctionis personarum, quae
major est, absque habitudine ad creata.
Ergo est sufficiens ratio distinctionis attri-
butorum, quae minor est. — Tertio, Deus
unico simplici actu intelligit quidquid nos
intelligimus modo quocumque. Ergo dato
quod nulla esset creatura, nec esse posset,

A adhuc Deus intelligeret distinclionem at-
tributorum secundum rationem.

Alia vero opinio tenet, quod distinctio
attributorum secunduin rationem, non po-
test sumi nisi per comparationem ad ali-
quam differentiam realem, in creaturis
exsistentem sive possibilem. Quod primo
probatur sic : Differentia rationis nisi sit
vana et falsa, quamvis sit completive ab
intellectu, oportet tamen quod habeat fun-
damentum in re. Sed differentia attribu-
torum secundum rationem, non potest ha-

B bere sufficiens fundamentum in natura
divina absolute accepta, nisi comparetur
ad realem diversitatem quae in creaturis
est aut esse potest : quoniam quod est
unitissime unum, et nullo modo plura, nec
actu formaliter, nec potentia, non potest
esse fundamentum plurium rationum. Un-
de enim fingeret intellectus ibi pluralita-
tem, qui nullum apparens habet ex parte
reiunde pluralitatem concipere possit?
Et huic opinioni magis consentio. — Haec
Durandus.

Nunc tot opinionibus de ista materia
recitatis, restat eam quae rationabilior esse
videtur, eligere; et quae a diversis melius
dicta censentur, in unum summatim re-
digere. Nempe ex uno solo praetactorum
doctorum, non potest hujus veritas quae-
stionis satis patere. Jtaque quae ex Thoma
et ejus sequacibus Petro et Richardo in-
ducta sunt, vera videntur. Thomas tamen
et Petrus non scribunt de distinctione at-
tributorum secundum rationem, nisi in

D intellectu humano. Et quamvis iEgidius a
positione Thomae videatur recedere, tamen
in principali convenit secum, quod scili-
cet attributa divina non distinguantur nisi
secundum rationem, ut patuit; nec loqui-
tur de distinctione illorum nisi in intel-
lectu mentis humanae. In idem concurrit
doctrina Alberti et Bonaventurae, Alexan-
dri quoque, quantum ad hoc quod asserit
attributa illa sola ralione distingui. Idem
affirmat Henricus, qui tamen de ista ma-
teria scribit diffusius, docens qualiter at-

172

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; OJLEST. II

tributa etiam distinguantur in intellectu A Et primo sic arguo : Secundum Peripa-
increato atque in conceptionibus seu in- teticos, compositio est indigentise signum.
telligentiis Beatorum. Et de hoc etiam bre- Si enim compositum in altero componen-

viter, ut habitum est, scribit Richardus,
cum Henrico in hoc concordans. — At
vero positio illa dicentium quod attributa
divina non differunt nisi per comparatio-
nem ad creaturas, videtur esse Alexandri
de Hales, qui ob eminentiam suae scien-
tiee, ab alma universitate Parisiensi meruit
Doctor irrefragabilis appellari. Ideo ejus
auctoritas non est parvi pendenda, qui

tium totam suam haberet perfectionem,
jam alio componente seu alia ex qua
constat parte, non indigeret, essetque sim-
plex, quum non sit pluralitas sine neces-
sitate ponenda. Quemadmodum ergo pura,
mera et infinita est divini esse perfe-
ctio, sic et ejus simplicitas est pura atque
immensa : ergo in sua summa et pura
simplicitate habet et possidet omnem pror-

sicut prsetactum est, scribit quod attributa B sus perfectionem, ita quod ex natura rei

non distinguanlur in Deo, nisi ratione et
connotatione aut respectu ad creaturas. Et
in hoc sibi consentit Durandus. Verumta-
men positio Henrici et Alberti Magni, di-
centium hujus oppositum, in hoc ratio-
nabilior esse videtur, ut ex praeinductis
eorum motivis reor patere. — Positio ve-
ro Scoti et suorum sequacium, ab omni-
um praefatorum discordat doctrina : quo-
niam tenent quod inter attributa divina
absoluta et proprie dicta, sit ab seterno ex

nulla in eo est attributalium perfectionum
distinctio. Imo, si in ipso una attributalis
perfectio ab alia ex natura rei distingue-
retur formaliter, nulla earum esset in se
ipsa perfecta, neque alterius in se super-
simplicissime contentiva, quum nulla res
in se in omnimoda simplicitate contineat
realiterque includat entitatem seu perfe-
ctionem a se formaliter ex natura rei dis-
tinctam, sed potius perficiatur per illam.
— Praeterea, incircumscriptibile esse Dei,

natura rei distinctio formalis, ante omnem C est sua immensa simplicitas, sua infinita

considerationem et actum cujuscumque
intellectus creati. Quam opinionem qui-
dam, prsesertim Ordinis S. Francisci, sive
constanter, sive pertinaciter, tenent atque
tuentur : quanquam Occam et alii quidam
Ordinis ejusdem doctores, contrarium sen-
tiant ac defendant. Qui tamen inter attri-
buta absoluta et relationem ad intra, seu
inter essentiam et relativam proprietatem,
distinctionem ponunt formalem : quod ni-
hilo minus pra?fati nagant doctores, dicen-

perfectio, et sua opulentia prorsus illimi-
tata : ita quod omnia ista ex natura Dei
sunt una superpurissima unitas totius, non
identitatis penitus exclusiva ac nescia; et
quidquid in ea est, in omnifaria simplicita-
te est absolute, extreme ac infinite perfe-
etum et opulentissimum, nullo non eodem
indigens, nec aliquid tale admittens. Sic-
que esse divinum, eeternum et increatum,
est in se ipso perfectio separata, subsi-
stens, illimitata, in omnimoda simplicitate

tes inter distinctionem realem et distin- D comprehendens, imo potius vere super-

ctionem rationis non esse medium. De quo
puncto infra specialiter tangetur.

Denique opinio ponentium distinctionem
formalem et ex natura rei quamdam non
identitatem inter attributa divina, ceteris
irrationabilior esse videtur, et tam philo-
sophicis quam theologicis documentis con-
traria. Quod quamvis in prffihabitis mul-
tipliciter sit probatum, adhuc tamen ad
idem demonstrandum rationes et auctori-
tates adducam.

substantialiter ac supersimplicissime con-
sistens, quidquid pertinere potest aut ex-
cogitari ad perfectionem : ita quod sine
omnimoda distinctione et non identitate
ex natura rei, esl infinita sapientia, im-
mensa potentia, interminabilis pulchritu-
do, opulentia, nobilitas, beatitudo, dulcedo,
virtus et sanctitas, et quidquid hujusmodi
poterit cogitari. — Insuper, sicut sapien-
tia Dei omnem capacitatem mentis creatae
et omnem sapientiam creatam infinite ex-

QUALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBDTA DIVINA

173

cedit, sic et simplicitas Dei. Ergo directe
ei repugnat omnis non identitas atque dis-
tinctio ex sua natura, quum omnis mens
bene disposita capere possit, imo et dictet
ac protestetur id esse simplicius, in quo
ex natura rei nulla est non identitas et
nulla distinctio ex sua natura, quam id in
quo ost aliqua non identitas et distinctio
ex natura. — Amplius, ista non stant si-
mul, quod in aliqua re ex sua natura, sit
summa, perfecta, pura et infinita identi-
tas, et item ex sua natura qiicedam non
identitas. Sed in esse divino est summa,
perfecta, pura, extrema et infinita ex na-
tura rei identitas, imo talis ac tanta, quod
major cogitari non valet. Ergo nulla non
identitas, nulla formalis distinctio est in
eo ex sua natura. — Adhuc, si inter attri-
buta divina est ex natura rei quaedam non
identitas seu formalis distinctio, quum su-
persancto et supergloriosissimo Deo infi-
nita aut certe innumerabilia attributa con-
veniant, sequitur quod in eo sint infinitce
seu innumerabiles quaedam non identita-
tes, seu ex natura rei distinctiones : quee
cum summa simplicitate, plenissima iden-
titate, atque purissima unitate non stant ;
imo simul sumptse tot non identitates vi-
dentur uni reali distinctioni aut diversitati
8equivalere. — Postremo, sicut pra^tactum
est, unumquodque tanto perfectius ac pu-
rius est tale, quanto impermixtius suo
contrario, seu quanto minus habet ad-
junctum de suo opposito : quemadmodum
albedo tanto est purior, et substantia tanto
est albior, quanto ab omni alio colore
immunior, et in suo colore intensior. Sic
et aurum tanto purius perhibetur, quanto
minus de omni alieno metallo ei misce-
tur. Nec ista stant simul, quod aliquid sit
prorsus albissimum, aut aurum extreme
purissimum, et tamen aliquid de alieno
colore aliove metallo habeat sibi admix-
tum. Et multo impossibilius est aliquid
esse albissimum, et tamen innumerabiles
quasdam non albedines seu distinctas co-
loreitates sibi esse immixtas; similiter im-
possibile est aliquid esse purissimum au-

A rum, et tamen sibi esse immixtas plures
aliorum metallorum formalitates. Confor-
miter dici non potest, quod in perfectis-
simo ac supersimplicissimo Deo sit pura
et infinita simplicitas, unitas atque iden-
titas, in fine totius simplicitatis, identi-
tatis ac unitatis; et tamen sint in eo tot
non identitates, et ex natura rei formales
attributalium perfectionum distinctiones.
— Iterum, sicut preetactum est, secundum
Philosophum in Prtedicamentis, unum in
substantia facit idem, unum vero in quan-

B titate facit aequale, et unum in qualitate
efficit simile. Quum ergo in divina sub-
stantia seu essentiali Dei perfectione sit
ex natura rei purissima unitas, extrema et
summa in fine unitatis totius, oportet in
Deo esse identitatem omnino plenissimam,
nec inter attributa divina ullam esse ex
natura rei non identitatem aut distinctio-
nem formalem : quemadmodum si in ali-
quibus sit una penitus quantitas unave
qualitas, necesse est in ipsis consistere

. puram aequalitatem ac plenam similitudi-

C nem, ab omni non tequalitate et non si-
militudine alienam.

Ad istud probandum induci possent mul-
ta argumenta similia, quorum multa jam
tacta sunt; sed ista reor sufficere, prse-
sertim quum tot sancti doctores totque
excellentissimi in theologia magistri qui
ante Joannem Scotum fuerunt, concorditer
senserint inter attributa divina nullam es-
se non identitatem aut formalem ex na-
tura rei distinctionem. Et novitatis oppo-
sitse» videtur Scotus fuisse inventor : qui

D nullam Sanctorum auctoritatem habet pro
se. Imo, sicut mox innotescet, auctoritates
majorum et seniorum quas allegat pro se,
si rite intelligantur, directe sunt et militant
contra eum; et est opinio sua tam summis
philosophis quam supremis theologis con-
traria. Nempe in Iibro de Causis, in com-
mento quartae propositionis asseritur : In
esse puro et vero (quod Deus est) non est
multitudo aliquorum modorum. Quod si
verum est, multo minus est ibi multitudo
non identitatum atque formalis ex natura

174

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QU^ST. II

rei distinctio in supersimplicissimo Deo.
Rursus in eodem dicitur libro : Prinium
est dives per se ipsum et dives in aliis, et
significatio hujus est unitas ejus : non
quia unitas ejus sit sparsa in se ipso, imo
unitas ejus est pura, quoniam est simplex
in fine simplicitatis. Et additur ibi : Si
autem aliquis vult scire quod causa prima
est dives, projiciat mentem suam super
res compositas, et inquirat de eis inqui-
sitione perscrutata. Inveniet enim omne
compositum esse diminutum, et indigens
aut alio aut rebus ex quibus componitur.
Res autem simplex quae est bonitas, est
una et unitas. — His consonat quod in
Elementatione theologica Procli Platonici
fertur : Omne unitum, alterum est a per
se uno. Omne enim unitum participat ali-
qualiter uno : ideo unum est, et non
unum. Quod autem per se unum est, ne-
quaquam unum est et non unum : quia
est unura purum, in quo nihil non unum.
Hinc Plato asserit in Phaedone, quod ani-
ma similis est enti divino et immortali,
intellectuali, uniformi ac indissolubili, et
semper similiter secundum idem se ha-
benti. Aristoteles quoque subtilissime de-
monstravit, quod Deus sit purus actus et
ens absolute perfectum ac infinitum, adeo
simplex quod in ipso sunt idem, esse,
posse et agere.

Insuper divinissimus, sacratissimus et
theologicissimus Dionysius, de summa et
incomprehensibili Deitatis simplicitate et
unitate atque attributorum identitate pu-
rissima, in variis tractat locis, praesertim
in libro de Divinis nominibus, inter cetera
DcDivinis dicens : Processiones thearchicae, sunt dis-
nomimbus, cret;jones cmibus divina bonitas in se ipsa

cap. ii. ^ r

summe simplex, se ipsam varie ac mul-
tipliciter communicat creaturis, sive per
essentiam, sive per vitam, sive per sapien-
tiam, sive per justitiam. Quae omnia in
Deitate unita, uniformiter et communiter
uniuntur, et unum sunt in ipsa : sicut
punctum, quod est centrum circuli, ab
omnibus circumferentiae lineis uniformi-
ter participatur, et multse impressiones

A participant formam sigilli. Verumtamen
haec et hujusmodi exempla incomparabi-
liter excedit divinae simplicitalis imparti-
bilitas. Heec Dionysius. Qui denuo prote-
statur : Quamvis participationes, id est
effectus, Deitatis in se ipsis comprehen-
sibiliter et divisim ac multipliciter sint,
omnia tamen in bonitate divina sunt in-
comprehensibiliter, conjunctim.et singula-
riter. Cujus qualecumque exemplum patet
in creaturis. In unitate siquidem omnis
numerus preeexsistit simpliciter et incon-

B fuse. Unitas quoque quum sit impartibilis
et simplex, omnem numerum in se ipsa
singulariter continet ; omnesque numeri
in unitate uniuntur, et quantum ab ipsa
procedendo recedunt, in tantum discer-
nuntur et in multitudinem aguntur. Sic
et in centro circuli omnes lineae sunt se-
cundum primam * unitionem ; et ipsum
centrum universas lineas a se ad circum-
ferentiam per totum circulum proceden-
tes, habet in se simpliciter unitas ac sibi
invicem. Sic et in generali omnium cau-

C sa omnes rationes et perfectiones unius-
cujusque naturse congregantur, et unum
sunt inconfuse. — Haec Dionysius, qui hine
inde multa consimilia scribit. Ex cujus
exemplis patet propositum. Certum est
namque, quod nec in unitate, neque in
centro, nec in forma sigilli, exsistat ex na-
tura rei formalis distinctio numerorum,
aut linearum, vel impressionum forma-
tarum.

Praeterea, de hac Dei simplicitate et at-
tributorum ex natura rei identitate, multa

D in libro de Trinitate disseruit Augustinus,
docens quemadmodum dempta superbea-
tissimae Trinitatis personali distinctione,
sit omnimoda in Deo unitas atque simpli-
citas, ita quod Deus est quidquid habet, et
idem omnino sit ei, esse, vivere, intelli-
gere, et justum, sapientem omnipotentem-
que esse. Cujus verba ante jam tacta sunt.
Amplius Damascenus primo asserit li-
bro : Igitur omnia quidem haec, utpote
bonum, justum, sanctum, etc, commu-
niter in Deitate sunt suscipienda, et eo-

QUALIS SIT DISTINCTIO INTER ATTRIBUTA DIVINA

175

dem modo, et simpliciter, et impartibi- A
liter, et unite : non ergo ex natura rei
distincte. Hinc denuo fassus est decimo
primi libri capitulo : In sancta et super-
substantiali Trinitate commune et unum
re consideratur et coeeternum et idem,
propter identitatem substantiee et opera-
tionis, et voluntatis et mentis, et propter
potestatis et virtutis et bonitatis identita-
tem. Quod autem in eodem libro fatetur,
quod principalius omnibus eorum quae
de Deo dicuntur nominibus, sit Esse, seu
Qui est, quia hoc tanquam pelagus quod- B
dam substantiae infinitum et indetermina-
tum, totum in se comprehendit, quod sci-
licet convenit Deo, et per ejus nomina
designatur : hoc plane consonat et con-
cordat jam dictis, quod videlicet attributa
in Deo ex natura rei non distinguuntur,
sed unum omnino consistant, quemadmo-
dum vivere, intelligere, sapere, non dis-
tinguuntur, sed indistincte et inconfuse
continentur et sunt in ipso esse, prout in
libro de Gausis atque in Elementatione
theologica Procli Platonici diffusius de- C
monstratur.

Amplius, de hac incomparabili unitate
simplicitateque Dei, ac omnifaria attribu-
torum ipsius identitate in ipso et ex na-
tura rei, multum profunde ac evidenter
loquitur sanctus pater Bernardus libro
quinto de Gonsideratione : Quid, inquiens,
est Deus? Qui est. Merito quidem nil com-
petentius aeternitati, quae Deus est. Si bo-
num, si magnum, si beatum, si sapientem,
vel quidquid tale de eo dixeris, instaura-
tur in hoc verbo quod est, Est. Nempe D
hoc est ei esse, quod haec omnia esse. Si
et centum talia addas, non recessisti ab
esse : si ea dixeris, nihil addidisti ; si non
dixeris, nihil minuisti. Hinc super Can-
tica scribit : In simplicissima Dei natura
habet deitas ipsa quasi unum respicere
multos, et quasi multos unum. Nec ad
multitudinem multus, nec ad paucitatem
rarus, nec ad divorsitatem diversus, nec
restrictus ad unum. Etenim sola increata
natura quae Deus est, hanc sibi vindicat

meram singularemque suae essentiae sim-
plicitatem, ut non aliud et aliud, non ali-
bi et alibi, sed ne modus quidem et mo-
dus inveniatur in ea. Nempe in semetipso
manens, quod habet, est ; et quod est,
semper et uno modo est. In ea et multa
in unum, et diversa in idem rediguntur,
ut nec de numerositate sumat pluralita-
tem. Unum in Deo, et unum cum Deo
sunt magnitudo, bonitas, justitia, sapien-
tia. Nec enim aliunde bonus, quam unde
magnus ; nec aliunde justus aut sapiens,
quam unde magnus et bonus; nec aliun-
de denique simul haec omnia, quam unde
unum, et hoc quoque non nisi se ipso.
Multa dicuntur esse in Deo, et quidem sa-
ne atque catholice, sed multa unum. Ver-
bi causa, dicimus bonum, magnum, ju-
stum, et innumera talia ; sed non nisi
omnia unum in Deo et unum cum Deo,
qui simplex et unus est, non unitus, tam
simplex Deus, quam unus. Est autem
unus, quomodo aliud nihil : imo (si dici
potest) unissimus est, non unus, ut sol.
Siquidem idem est semper, et eodem mo-
do ; nihil in se nisi se habet ; nihil in eo
nisi quod ipse. Unde ad Eugenium Pa-
pam scribit : Inter omnia quae unum re-
cte dicuntur, arcem tenet unitas Trinita-
tis. Hsec Bernardus.

Quibus alludit quod in Proslogion ait
Anselmus : Tu solus, Domine, es quod es.
Nam quod aliud est in toto et in partibus,
non omnia est quod est. Tu vero es quod
es : quia quidquid aliquando es aut ali-
quomodo es, hoc totus et semper es. Et
tu es qui proprie et simpliciter es, nec
potes cogitari non esse. Tu vita, lux, sa-
pientia, beatitudo, aeternitas, et multa : et
tamen non es nisi unum et summum bo-
num. Hinc demum in Monologion loqui-
tur : Palam quia quodlibet bonum summa
natura sit, summe illud est. Ipsa ergo est
summa essenlia, summa vita, summa ra-
tio, summa salus, summa justitia, summa
sapientia, summa veritas, summa bonitas,
summa magnitudo, summa pulchritudo,
summa immortalitas, summa aeternitas,

176

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QU^ST. II

summa majestas, summa unitas : quod
non est aliud quam summe ens, summe
vivens, et alia similiter. Quid ergo ? Si
summa illa natura tot bona est, eritne
composita tam pluribus bonis? an potius
non sunt plura bona, sed unum solum
tam multis nominibus significatum? Quum
ergo divina illa natura nullo modo com-
posita sit, et tamen omnino tot bona sit,
necesse est ut omnia illa non plura, sed
unum sint. Idem ergo quodlibet unum
eorum quod omnia, sive simul sive sin-
gula singulatim : ut quum dicitur justi-
tia vel essentia, idem significat quod alia,
vel omnia vel singula. Quemadmodum ita-
que unum est quidquid essentialiter de
summa substantia dicitur, ita ipsa uno
modo, una consideratione est quidquid
essentialiter est. Quum enim aliquis ho-
mo dicatur et corpus et rationalis et ho-
mo, non uno modo vel una consideratione
tria haec dicitur. Secundum aliud enim est
corpus, secundum aliud rationalis, et sin-
gulum horum non est totum hoc quod ho-
mo. Illa vero summa essentia nullo modo
sic est aliquid, ut ipsa illud idem secun-
dum alium modum vel secundum aliam
considerationem non sit : quia quidquid
aliquo modo essentialiter est, hoc est to-
tum quod ipsa est. — Haec Anselmus. Ex
cujus testimoniis evidenter ostenditur om-
nimoda attributorum identitas ex natura
rei, tam inter se, quam cum divina es-
sentia. Hinc secundum Boetium, Damasce-
num, et alios, omnia in divinis sunt unum,
ubi non obviat relationis oppositio.

Nunc restant solvendae instantiae in con-
trarium introductae. Et si rite pensetur,
vis omnium argumentorum Scoti et ejus
sequacium in hoc praesertim consistit,
quod de uno et eodem formaliter non
possunt contradictoria verificari ; deinde,
quod idem in quantum idem, producit
seu agit idem : sicque Deus aliter habet
se generando, aliterque spirando. Item,
quod Deus intelligit se sub ratione veri,
et vult se sub ratione boni. ltemque, quod

A ante omnem actum rationis creatae, Deo
convenit generare per intellectum, non
per voluntatem; atque spirare per volun-
tatem, non per intellectum. Et rursus,
quod omnes perfectiones sunt formaliter
in Deo absolute perfecto.

Pro quorum omnium et consimilium
vera ac lucida solutione, dico in primis
juxta praehabita, quod Deus omnipotens
et excelsus, incomprehensibilis et immen-
sus, est esse separatum in se subsistens,
omniformiter, universaliter quomodolibet-

B que perfectum, ens omnino infinitae opu-
lentiee : et si fari sic licet, ipse est esse
in se perfectum, quod est illimitate ac
supersimplicissime omnis perfectio ; vel
si hoc aptius sonat, esse in quo super-
simpiicissime, cum omnimoda identitate,
et sine omni ex natura rei distinctione,
continetur et est universa perfectio sine
mensura et fine. Idcirco supersufficientis-
simum est satisfacere vere et correspon-
denter cunctis et valde diversis ac variis
considerationibus, conceptibus, imo et con-

G tradictionibus nostris, ita quod aliquid con-
venit ei secundum unam considerationem,
vel potius secundum quod ipse Deus com-
prehendit et continet in se unam perfe-
ctionem, quod non convenit ei secundum
aliam suam perfectionem, seu nostram con-
siderationem quae super divinam perfe-
ctionem vere fundatur. Alteritas tamen
seu distinctio vel alietas perfectionis vel
perfectionum Dei, non est ex natura rei
actualiter, sed potius fundamentaliter. Por-
ro, ex imbecillitate nostri intellectus est

D talis pluralitas seu actualis distinctio, jux-
ta modum supra expressum. Dico ergo,
quod supergloriosissimo, simplicissimo ac
superditissimo Deo convenit aeternaliter
generare, secundum quod in se includit
et habet perfectionem intellectus. Simili-
ter convenit ei spirare, prout vere, super-
essentialiter et supereminenter habet in
se perfectionem voluntatis. Convenit quo-
que ei ordinare, in quantum in suo esse
divino continetur perfectio sapientiae; sub-
venire autem, indulgere, salvare, secun-

QUjEST. III : UTRUM INTER DIVINA ATTRIBUTA SIT ORDO

177

dum quod habet in se perfectionem pie-
tatis seu misericordise ; punire vero et
damnare, prout habet in se perfectionem
justitise ; sicque de aliis. Conformiter di-
co, quod Deus intelligit se, prout in sua
essentia continetur ratio seu perfectio ve-
ritatis ; et vult se, prout in sua essentia
cousistit perfectio bonitatis. Atque per
hunc modum solvuntur omnia argumen-
ta hujusmodi.

Nec verum est quod distinctio formalis
seu ex natura rei, requiratur ad hoc quod
eontradictoria de eodem verificentur : imo
interdum sufficit sola distinctio aut dis-
tinguibilitas rationis, seu superexuberan-
tia omnimodae perfectionis ejusdem etiam
simplicissima rei. Gujus exemplum ponit
Thomas de centro, dicens : Tunc aliquid
est unum re et multiplex ratione, quando
una res correspondet diversis conceptibus
atque nominibus, ut de ea verificentur,
quemadmodum punctum : quod quum sit
una res, correspondet veraciter diversis
conceptionibus de eo apprehensis prout
cogitatur in se, et prout cogitatur ut cen-
trum, seu prout cogitatur ut principium
linearum. Et hae rationes seu conceptiones
sunt in intellectu ut in subjecto, et in pun-
cto tanquam in fundamento earum : quam-
vis istud exemplum non sit usquequaque
conveniens, sicut nec alia quae in divinis
inducuntur. Haec Thomas. — Porro Richar-
dus ponit exemplum de albedine, quae in
quantum color, convenit cum nigredine ;
sed in quantum albedo, differt ab illa.

Denique praetacta argumentorum Scoti
solutio confirmatur per verba Bernardi,
in libro de Consideratione dicentis : Deus
amat ut caritas, novit ut veritas, sedet
ut aequitas, dominatur ut majestas, regit ut
principium, tuetur ut salus, operatur ut
virtus, revelat ut lux, adsistit ut pietas.

Ex his cetera solvi possunt objecta, et
quaedam paulo post solventur diffusius,
scilicet, qualiter essentia et relatio sola ra-
tione distinctae sint. Similiter quae Scotus
objicit contra Henricum, infra solventur.
Ex his apparet, quod ponentes distinctio-

T. 19.

A nem formalem in Deo modo praehabito,
non satis subtiliter, nec vere acute con-
templati sint Deitatis simplicitatem : in
qua utique omnis perfectio continetur non
ita formaliter sicut ipsi imaginantur, sed
supereminenter, ut divinus Dionysius do-
eet et patuit.

QU.ESTIO III

B HPErtio quaeritur, TJtrum inter divi-
JL na attributa sit ordo.

Videtur quod non. Primo, quoniam Deus
est purissima unitas. In unitate autem non
est ordo. Quum ergo attributa sint ipse-
met Deus, non apparet quod inter ea sit
ordo. Secundo, quia in Deo nihil est prius
aut posterius : sed in omni ordine sunt
prius atque posterius.

Ad hanc quaestionem respondet Richar-
dus : Impossibile est esse ordinem sine

C pluralitate. Quumque inter attributa divi-
na non sit realis pluralitas, non est inter
ea ordo realis. Est tamen inter ea aliqua
pluralitas in comparatione ad intellectum:
quae est pluralitas rationis, quia non con-
sequitur ea nisi secundum quod intellecta
sunt. Sicque est ordo inter attributa se-
cundum rationem intelligendi, in quan-
tum intellectus noster priorem et genera-
liorem conceptionem facit de uno quam
de alio. Sicque prius est esse Dei, quam
aliquod attributum ejus ; et intelligere,

D quam velle; et attributa pertinentia ad in-
tellectum, quam respicientia voluntatem.
Et Ioquor de ordine conceptionis nostri
intellectus, intelligentis attributa divina
secundum ordinem illum quo sunt magis
apta intelligi. Sicque ordo attributorum
est quod primo intelligimus esse divinum;
secundo, intelligere suum ; tertio, suum
velle. Et inter suas perfectiones priores
sunt in nostra ratione intelligendi, illae
qua3 respiciunt Deum in quantum est es-
sentia, quam quae respiciunt ipsum in

178

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QILEST. IV

quantum est vita. Et inter primas prior
est unitas, secunda simplicitas : commu-
nior enim est ratio unitatis quam simpli-
citatis. Ratio quoque unitatis et simplicita-
tis sunt in divina essentia ratio infinitatis,
et tria illa sunt ratio immutabilitatis, at-
que immutabilitas cum tribus illis est
ratio aeternitatis, ut infra probabitur, ubi
per divinse essentise unitatem probatur
ejus simplicitas, et per ejus simplicita-
tem sua infinitas, et per divinam simpli-
citatem et infinitatem ejus immutabilitas,
ac per illam sua eeternitas. Porro inter
perfectiones quse conveniunt Deo in quan-
tum est vita, priores in nostra ratione in-
telligendi sunt illae quee respiciunt ipsum
intelligere, quam quee respiciunt ipsum
velle. Et" inter primas prior est veritas
quam sapientia. Ideo enim Deus scit se,
quia per essentiam suam intellectui suo
perfecte ostendit se talem qualis est. Es-
sentia autem uniuscujusque est sua ve-
ritas, in quantum per eam res, quantum
est ex parte sua, talem ostendit se qualis
est. Inter perfectiones vero quae concer-
nunt velle divinum, prima est bonitas, se-
cunda misericordia, tertia justitia; et illa
ad quam omnes aliee reducuntur, est divi-
na beatitudo, quae in sua ratione omnes
divinas perfectiones includit. Heec demum
consonant Augustino, qui quintodecimo de
Trinitate universas Dei perfectiones redu-
cit ad eeternitatem, sapientiam, beatitu-
dinem. Ex dictis patet, quod secundum
rationem intelligendi, prior est unitas, de-
inde veritas, tertio bonitas. Heec Richardus.
Scotus vero cum suis aliter sentire vi-
detur, ponens infinitatem ante simplici-
tatem, ut infra patebit.

Ad primam instantiam respondendum,
quod quamvis Deus in se ipso sit unitas
pura, tamen in ea universae perfectiones
continentur : sicque ratio fundat in ea con-
siderationem multiplicem, distinctionem,
et ordinem. Sic quoque inter perfectiones
divinas est ordo prioritatis secundum ra-
tionem, non realiter.

QUiESTIO IV

OUarto queeritur, An Deo COnveni-
ant attributa numero infinita.
Videtur quod non, quia ubi talis infini-
tas, ibi nullus est ordo, nec primum, nec
ultimum : sed inter attributa divina est
ordo, et in eis est aliquid primum, sicut
jam patuit.

B Ad hoc respondet ^gidius : Quum Deus
sit perfectissimus, perfectiones omnium
generum uniuntur in eo. Perfectiones au-
tem Dei a nobis per remotionem potissi-
me cognoscuntur. Sunt autem tria in crea-
turis per quorum remotionem cognoscitur
divina perfectio. Primum est, quoniam
creatura non est infinita, et ex hoc quam-
dam contrahit perfectionem, quia secun-
dum Philosophum tertio Physicorum, in-
finitum non habet rationem perfecti neque
totius. Quod intelligendum est de infinito

C ex parte materiae, seu passivae potentise.
Deus autem ex hoc perfectissimus est,
quia est infinitus, loquendo de infinitate
ex parte formee. Secundo, creatura fertur
perfecta, quia attingit propriam speciem.
Dnde secundo Physicorum habetur, quod
non dicitur aliquid esse tale aut perfecti-
onem talis naturae habere, donec habeat
speciem ejus. Deus vero contrario modo
dicitur esse perfectus, quia ad nullum
genus aut speciem determinatur. Tertio,
creatura dicitur esse perfecta, quia intra

D propria principia continetur. Deus autem
modo contrario est perfectus, quoniam in-
ter nullos terminos continetur. Quae omnia
Dionysius tertiodecimo de Divinis nomini-
bus breviter tangit. Itaque ex hoc quod
Deus non continetur in aliquo genere aut
specie, conveniunt ei non solum perfe-
ctiones multee unius generis, sed etiam
omnium generum. Porro ex hoc quod est
perfectionaliter infinitus, non solum con-
veniunt ei universae perfectiones quae actu
inveniuntur in creaturis (quae perfectiones

QtLEST. V : AN CUM UNITATE DIVIN.E ESSENTLE STET PLURALITAS PERSONARUM 179

finitse sunt), sed etiam omnes possibiles in- A
veniri seu esse, quae sunt infinitae. Et quia
secundum quamlibet perfectionem potest
sumi aliquod attributum, hinc infinita at-
tributa conveniunt Deo, et infinitis nomi-
nibus potest laudari. Propter quod dicit
Dionysius duodecimo capitulo de Divinis
nominibus : Laudare nos convenit eum qui
infinitorum est nominum. Haec iEgidius.
Verumtamen quidam tenent, quod quam-
vis multa et nobis innumerabilia attribu-
ta conveniant Deo, non tamen simpliciter
infinita. Sed quum Deus possit, quantum B
est ex parte ipsius, infinitas producere
species angelorum in ascendendo, a qua-
rum singulis perfectionibus possit acci-
pi attributum, videtur quibusdam positio
illa JEgidii vera.

Ad objectionem dicendum, quod inter
infinita realiter diversa, non est ordo pro-
prie sumptus ; omnia vero attributa divi-
na, sunt unum simplicissimum esse Dei.

QU^STIO V

QUinto quaeritur, An cum unitate
et simplieitate divinse essen-
tise stet pluralitas personarum.

Videtur quod non, quia praahabitum est. =
quod formalis distinctio attributorum de-
roget simplicitati ac unitati divinae natu-
rae : quae tamen distinctio minor est per-
sonali distinctione, quae est realis. Ergo
personarum pluralitas non stat cum Dei- D
tatis simplicitate et unitate. — Praeterea,
eisdem rationibus quibus supra monstra-
tum est non posse esse plures veros Deos,
videtur posse probari non posse plures
esse increatas divinas et adorandas per-
sonas. Aut enim in aliquo distinguuntur,
aut non. Si in aliquo distinguuntur, nulla
earum absolute perfecta est. Imo quum
nihil sit in Deo nisi infinita perfectio, de-
esset cuilibet perfectio infinita. Si dicatur
quod relatio non dicit perfectionem, hoc

improbabitur infra. Nam et paterna fe-
cunditas est quaedam perfectio ; et esse
naturalem ac verum Filium Patris aeter-
ni, est grandis nobilitas, quum et adopti-
vum Dei filium esse, sit excellentia atque
perfectio magna. — Insuper, secundum
philosophos, non est ponenda pluralitas
sine necessitate. Sed divina persona est
in se absolute perfecta. Non ergo sunt
plures divinae personae. — Amplius, sic-
ut Averroes arguit, si sunt plures divinae
personae, totum aggregatum non est unum
nisi secundum intentionem : sicque sub-
stantialiter essent distinctae. — Rursus, di-
vina essentia est ens reale extra animam,
in se vere subsistens. Sed tale ens non
est communicabile pluribus. Imo quum
sit intellectualis naturae, videtur esse per-
sona. At vero natura multiplicatur et di-
versificatur in cunctis individuis partici-
pantibus eam, sicut in omnibus cernimus
in quibus eadem natura invenitur in mul-
tis suppositis. Sicque divina essentia mul-
tiplicaretur in divinis personis : quod pror-
sus impossibile est. — Adhuc, Deus est
ens aeternum et independens, et univer-
sorum principium : et tali enti repugnat
produci, quum productum a producente
dependeat, et eo sit posterius ; producens
quoque praestantius est producto, quem-
admodum agens est principalius passo. —
Rursus, quaecumque sunt eadem uni et
eidem simpliciter, sunt simpliciter idem
inter so. Nam ideo dico simpliciter , quia
si sint eadem uni et eidem secundum
quid, non oportet ea eadem esse simpli-
citer. Unde per majorem illam ita vere
expositam tenet omnis forma syllogistica,
uniendo extrema in eodem medio. Hinc
majori illa destructa, destruitur omnis syl-
logistica forma, et per consequens omnis
demonstratio atque scientia. Sed quaecum-
que sunt in divina natura, sunt simpli-
citer eadem ipsi divinae naturae, quae est
simpliciter una et eadem numero. Ergo
sunt idem inter se. — Adhuc autem, si
personae divinae distinguuntur ab invicem,
aut substantialiter aut accidentaliter dis-

180

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QU.EST. V

tinguuntur, quum inter substantiam et ac- A
cidens non sit medium. Non accidentaliter,
quum in Deo nequaquam sit accidens; nec
substantialiter, quia sic vera deitas non
esset in qualibet.

In contrarium est auctoritas fidei ac
Scripturae.

Ad hanc quaestionem Thomas respondet
in Scripto : Dicendum est absque ulla am-
biguitate, esse in Deo pluralitatem perso-
narum in unitate essentiae, non propter ra-
tiones quorumdam ad hoc inductas, quae B
non necessario concludunt, sed propter fi-
dei veritatem.

Porro in prima parte Summae, quaesti-
one vicesima septima ait : Quum omnis
processio sit secundum aliquam actionem,
ideo sicut secundum actionem quae ten-
dit in exteriorem materiam, est aliqua
processio ad extra ; ita secundum actio-
nem quse manet in agente, attenditur pro-
cessio quaedam ad intra : quod maxime
patet in intellectu, cujus actio, scilicet in-
telligere, manet in intelligente. Quicum- C
que enim intelligit, ex hoc ipso procedit
in eo aliquid intra ipsum, quod est con-
ceptio rei intellectae ex notitia ejus pro-
cedens, quam conceptionem vox signifi-
cat : quffl conceptio dicitur verbum cordis
significatum verbo vocis. Non est ergo
processio ista accipienda secundum mo-
dum corporalium actionum aut motuum,
neque per modum actionis causae in ex-
teriorem effectum, sed secundum emana-
tionem intellectualem verbi interioris a
dicente intra se : quod verbum manet in D
eo. Haec Thomas in prima parte Summae.

Qui etiam in Summa contra gentiles, li-
bro quarto, capitulo undecimo, disseruit :
Secundum diversitatem naturarum, diver-
sus emanationis modus invenitur in rebus;
et quanto aliqua natura est altior, tanto id
quod emanat ex ea, magis est intimum.
In rebus namque inanimatis, quae infimae
sunt, emanationes esse non queunt nisi
per actionem unius in alterum, sicut ex
igne gignitur ignis, quando ab igne cor-

pus extraneum alteratur, atque ad spe-
ciem et qualitatem ignis perducitur. In
plantis vero, quse post inanimata proxi-
mum habent locum, etiam emanatio quae-
dam ab interiori procedit, in quantum
humor plantae intraneus in semen con-
vertitur, quod terrae mandatum, crescit
in plantam. Post vitam vero plantarum,
est altior gradus vitae secundum animam
sensitivam. Gujus emanatio propria etsi
ab exteriori incipiat, tamen in interiori
terminatur : quia sensibile imprimit for-
mam suam in sensum, ex quo procedit
sensatio manens in sensu. Deinde est ter-
tius et perfectus vitae gradus secundum
intelleclum, qui in se ipsum reflectitur.
Verumtamen in vita intellectuali diversi
sunt gradus. Nam intellectus humanus
quamvis se ipsum cognoscere possit, ta-
men primum suae cognitionis initium ab
extrinseco sumit, quia non intelligit sine
phantasmate. Perfectior ergo est intelle-
ctualis vita in angelis, in quibus intelle-
ctus ad sui cognitionem non procedit ab
exteriori, sed per se cognoscit se ipsum.
Nondum tamen ad ultimam perfectionem
vita ipsorum pertingit : quoniam licet in-
tentio intellecta, sit eis omnino intrinse-
ca, non tamen est eorum substantia, quia
non est idem in eis esse et intelligere. Ul-
tima ergo perfectio vitae competit Deo, in
quo non est aliud intelligere et aliud esse.
Idcirco oportet ut intentio intellecta, sit
in Deo ejus substantia. Porro intentionem
intellectam id dico quod intelligens in se
ipso concipit de re intellecta : quae in no-
bis nec est res quse intelligitur, neque
substantia intelligens, sed similitudo con-
cepta in intellectu de re intellecta, quam
voces exteriores significant. Unde intentio
verbum interius nominatur. Quod autem
intentio non sit in nobis res intellecta,
hinc constat, quia aliud est intelligere
rem, aliud intentionem : quod intellectus
facit dum super actum suum reflectitur.
Unde et aliae scientiae sunt de rebus, aliae
de intentionibus intellectis. Quumque in
Deo sit idem esse et intelligere, intentio

AN CUM UNITATE DIVIN^E ESSENTUE STET PLURALITAS PERSONARUM

181

intellecta in eo est intellectus ipsius; et A
quia intellectus in eo est res intellecta (in-
telligendo enim se, intelligit omnia alia),
relinquitur quod in Deo se ipsum intel-
ligente, sit idem intelligens, et res qua?
intelligitur, atque intentio intellecta. Opor-
tet ergo quod Deus sit in se ipso, sicut in-
tellectum seu res intellecta est in intelli-
gente. Intellectum vero in intelligente, est
intentio intellecta et verbum. Est ergo in
Deo intelligente se ipsum, Verbum Doi
quasi Deus intellectus : quemadmodum
verbum lapidis in intellectu, est lapis in- B
joann.i,\. tellectus. Hinc in Joanne habetur : Ver-
bum erat apud Deum. Haec Thomas.

Cui concordans Petrus : In divinis, in-
quit, est pluralitas atque distinctio per-
sonarum, non per esse absolutum, ut in
creaturis, sed per ad aliquid se habere.
In hominibus enim personae distinguun-
tur origine et qualitate, in angelo sola
qualitate, in Deo sola origine, secundum
Boetium de Trinitate. Ad quod proban-
dum rationes aliquae adducuntur. In or-
dine etenim universi invenitur in una per- C
sona una natura, sicut in angelo ; item,
in multis personis multae naturae, ut in
angelo et homine ; in una quoque perso-
na multae naturae, sicut in homine. Ergo
ad complementum universi, oportuit in
una natura esse plures personas. Sed hoc
non invenitur in creatura ; ergo in Crea-
tore. — Insuper, est quoddam ens a se-
metipso et ab aeterno, et est quoddam ens
nec a semetipso nec ab aeterno. Opposita
autem extrema oportet conjungi per me-
dium. Medium vero inter illa non potest D
esse nisi dupliciter. Aut enim erit quod-
dam ens a se ipso, sed non ab aeterno ;
aut erit aliquid ab aeterno, sed non a se
ipso. Primum horum est impossibile :
quia quod ab aeterno non est, a se ipso
esse non potest, alias produceret semet-
ipsum. Ergo oportet esse secundum. Quod
autem ab aeterno est, et non a se ipso,
non potest esse nisi in unitate divinae es-
sentiae, quae prius probata est esse una ;
et ab alio non potest esse, nisi in dis-

tinctione personarum : ergo plures sunt
personae in una essentia. — Amplius, in
creaturis est natura particularis et etiam
universalis. Natura particularis est indi-
visibilis et incommunicabilis ; natura ve-
ro universalis, divisibilis et communica-
bilis. Divisibilitas autem imperfectionis
est, communicabilitas perfectionis. Quum
ergo quod perfectionis est in creaturis,
Deo sit attribuendum, quod imperfectionis
removendum, Deo attribui debet commu-
nicabilitas indivisibilitasque naturae : quod
non contingit nisi sit pluralitas persona-
rum. — Adhuc autem, suppositis tribus
propositionibus per se notis, videlicet is-
ta, Esse divinum est exemplar omnis es-
se creati ; et ista, Unitas non potest esse
multitudinis causa, nisi intelligatur repeti-
ta; et hac, Divinum esse est unum in na-
tura : ex his arguitur sic : In esse creato
est differentia unius et multorum ; ergo
divinum esse est exemplar unius et mul-
torum, ut patet per primam propositio-
nem. Sed divinum esse est unitas, ut pa-
tet per tertiam. Ergo divinum esse est
unitas exemplaris unius et multorum. Uni-
tas autem non est exemplar seu causa ex-
emplaris multitudinis, nisi intelligatur re-
petita, ut patet per secundam. Relinquitur
ergo quod esse divinum est unitas repe-
tita ; sed non in pluribus naturis, ergo in
pluribus personis. — Haec Petrus. Cujus
ultimam rationem pono recitative.

Denique de hac re scribit Richardus :
ln Deo sunt plures personae. Quod potest
declarari quinque suppositionibus mani-
festis : quarum prima est, quod in Deo
est summa bonitas ; secunda est, quod in
Deo est summa perfectio ; tertia, quod
in Deo est summa simplicitas ; quarta,
quod in Deo est summa primitas; quin-
ta, quod omnes emanationes necesse est
ad unam primam reduci, quemadmodum
omnes unitates in unam primam unita-
tem. Ex prima suppositione arguitur sic :
In Deo est bonitas summa, ad quam per-
tinet se summe communicare. Sed divina
bonitas non potest se summe communi-

182

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QOEST. V

care alicui creaturae, nec omnibus simul, A
quia non sunt capaces bonitatis in sum-
mo. Ergo oportet in divinis esse increatam
personam cui summe communicetur, et
personam se ita communicantem. Ex se-
cunda suppositione sic arguo : In Deo est
summa perfectio. Sed perfectionis est pro-
ducere sibi similem in natura : ergo sum-
mae perfectionis est producere sibi summe
similem. Nulla autem creatura potest Deo
summe similis esse. Ex tertia suppositio-
ne sic arguo : In Deo est summa simpli-
citas. Sed quanto aliquid est simplicius, B
tanto in pluribus reperitur, ut patet in
universali, quod simplicius est singulari.
Ex defectu vero simplicitatis est quod nu-
meratur in pluribus suppositis. Quum er-
go in divina essentia sit simplicitas in
nullo deficiens, oportet quod sit in plu-
ribus personis non plurificata. Ex suppo-
sitione quarta arguitur sic : In Deo est
primitas summa. Quanto autem aliquid
est prius, tanto fecundius. Ergo sicut di-
vina essentia propter sui primitatem prin-
cipium est aliarum essentiarum, ita per- C
sona in divinis improducta, est propter
suam primitatem alterius increatae perso-
nae productiva. Verumtamen validius ar-
gumentum ad hoc, est lumen fidei hoc
dicentis. Imo validissimum argumentum
est sacrae Scripturae testimonium, cui ma-
gis est innitendum quam rationi. Haec
Richardus.

Easdem rationes tangit Bonaventura, et
addit : In Deo est summa beatitudo, ergo
summa bonitas, summa caritas, et summa
jucunditas. Igitur ratione summa bonita- D
tis competit Deo se summe communicare,
producendo aequalem sibi personam. Et
quum caritas non sit amor privatus, sed
dilectio propria ad alium, requirit plura-
litatem. Item, si summa jucunditas, quum
nullius boni sine socio sit jucunda pos-
sessio, ergo ad summam jucunditatem re-
quiritur societas, et ita pluralitas. Haec
Bonaventura. — Porro in Breviloquio suo
ait : Fides quum sit principium cultus
irim.vi.a. Dei et fundamentum doctrinae quae se-

cundum pietatem consistit, dictat de Deo
sentiendum esse altissime atque piissime.
Non autem sentiret de Deo altissime, si
non crederet quod Deus posset se summe
communicare ; nec sentiret de ipso piis-
sime, si crederet quod posset et nollet.
Ideo ut piissime et altissime sentiat, dicit
Deum se summe communicare, aeternali-
ter habendo dilectum et condilectum, ita
quod in Deo est mens generans, verbum
nascens, et amor utrumque nectens. Haec
idem.

Praeterea, circa haec scribit ^Egidius :
Ratio difficultatis qualiter in Deo cum
unitate essentiae stet suppositorum plura-
litas, est in videndo qualiter plurificantur
supposita, et tamen non numeratur natu-
ra. Ideo advertendum, quod natura quae
immediate respicit pluralitatem supposi-
torum, ut est natura speciei, de se diver-
sitatem non habet, sed per accidens, ut
quum recipitur in diversis suppositis, vel
in diversis materiis. In omnibus autem
naturis creatis, esse differt a natura. Un-
de dicitur tertio de Anima, quod non est
idem magnitudo, et magnitudinis esse; et
aqua, et aquae esse. Hinc esse quod habet
natura creata, non est esse suum, sed est
esse quod acquirit in supposito. Hinc si
intelligatur a suppositis abstracta, non
competit ei tale esse. Idcirco secundum
aliud et aliud suppositum, natura habet
aliud et aliud esse. Et quoniam numera-
tur ipsum esse, oportet quod numeretur
natura cui acquiritur tale esse. Ex quo
sequitur, quod suppositum sit unum uni-
tate addita. Hinc dum consideratur homo
qui est in humanis suppositis, praeter esse
actuale, et consideratur secundum esse
sua5 naturae, omnia supposita humana sunt
unus homo. Si ergo plurificatur humana
natura, hoc est secundum esse quod in
suppositis habet. Ergo si esset in homine
idem esse actuale et esse naturae, per
idem esset aliquis homo, et hic homo; nec
differret considerare humanam naturam
secundum se in abstractione, et secundum
esse quod habet in suppositis. Sicque, sic-

AN CUM UNITATE DIVIN.E ESSENTLE STET PLURALITAS PERSONARUM

183

ut per participationem speciei omnes ho- A
mines sunt unus homo, ita secundum rea-
lem exsistentiam in omnibus suppositis
humanis esset una natura non numerata.
Quumque in Deo sit idem esse et natura,
nec divina natura acquirat esse ex hoc
quod in suppositis est; ideo quodlibet sup-
positum eodem est Deus, quo hic Deus.
Unde non solum secundum rationem sup-
posita divina sunt unus Deus ; sed etiam
secundum rei veritatem et aetualem ex-
sistentiam, est una natura non numerata
in omnibus divinis supposilis. Hinc pa- B
tet deceptio Gommentatoris putantis quod
semper ad plurificationem suppositorum
sequeretur numeratio naturae.Propter quod
aestimavit quod si essent plura supposita
in divinis, natura divina numeraretur in
eis. Ait namque duodecimo Metaphysicae :
Putaverunt antiqui trinitatem esse in Deo,
et voluerunt evadere, dicendo quod sunt
tres et unus : et nescierunt evadere, quia
quum substantia fuerit numerata, congre-
gatum erit unum per unam intentionem.
Haec iEgidius. G

At vero Antisiodorensis in prima parte
Summse suae circa haec loquitur : Sicut
ad summam avaritiam pertinet nihil de
suis bonis velle communicare, sic ad sum-
mam bonitatem liberalitatemque pertinet
omnia bona sua velle communicare. Sed
Pater ab eeterno est summe bonus ac li-
beralis. Ergo ab aeterno voluit alicui com-
municare suae plenitudinem majestatis :
quod est genus suum dare, et aequalem
sibi filium generare. Si enim aliquid sibi
soli reservaret, non esset in eo liberalitas D
summa. Quod autem hoc potuit, sic pro-
batur : quia homo infirmus hoc potest,
utpote aequalem sibi filium generare, et
hoc est in eo naturalis perfectionis indi-
cium; ergo multo fortius omnipotens Deus
ab aeterno hoc potuit. Et hoc est quod per
h. lxvi, o. Isaiam ait : Si ego qui ceteris generatio-
nem tribuo, sterilis remanebo? Quasi di-
cat : Hoc mirum esset, si ego qui ceteris
praesto generandi potestatem, permaneo
sterilis in me ipso. Fecunditas etenim re-

rum summam ipsius ostendit fecundita-
tem. Propterea oportet pluralitatem perso-
narum esse in Deitate. Hinc B. Dionysius
in libro de Divinis ait nominibus : In om- cap.
ni fere theologica actione Thearchiam, id
est principalem Deitatem, videmus lauda-
tam ut monadem, propter simplicitatem
et unitatem suee impertibilitatis superna-
turalis, et ut trinitatem, propter susten-
tantem superessentialis fecunditatis expres-
sionem. — Insuper, copiosior est potentia
qua aliquis potest dare et de suo et de
alieno, quam illa qua quis non potest dare
nisi de alieno. Sed potentia Dei copiosis-
sima est. Ergo ab aeterno potuit dare ali-
cui de suo, id est suam essentiam, suam
deitatem, suam scientiam (hoc autem est
generare filium sibi aequalem); et voluit,
sicut probatum est. — Amplius, inter om-
nes emanationes perfectissima est gene-
ratio, quoniam ipsa assimilat penitusque
adaequat generatum suo generatori : quod
aliee emanationes non faciunt. Quum ergo
fons bonitatis copiosissime atque plenis-
sime vivat, sequitur quod emanatio co-
piosissima ac plenissima, scilicet genera-
tio, fit ab ipso. Sicque genuit filium sibi
aequalem, et per consequens consubstan-
tialem ac coaeternum. Simili modo osten-
ditur processio Spiritus Sancti. Quemad-
modum enim emanatio qua aliquid emanat
ab alio per modum generationis, est per-
fectissima; sic emanatio qua aliquid ema-
nat ab alio per modum benignitatis ac
liberalitatis, est jucundissima atque gratis-
sima. Ideo sicut illam, ita et istam neces-
se est fonti totius bonitatis et jucunditatis
ac liberalitatis competere. Et haec est pro-
ductio Spiritus Sancti, qui per modum
doni emanat, ut infra magis patebit. Haec
Antisiodorensis.

Praeterea, circa haec scribit Albertus :
Quaeritur, cur in aliis entibus ad nume-
rum hypostasium sequitur numerus na-
turae, et non in divinis. Bespondendum,
quod hoc est propter identitatem naturae
et hypostasis in divinis. Hypostasis nam-
que, seu quocl est, invenitur quatuor mo-

184

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II : QILEST. V

dis in entibus. In quibusdam etenim dif-
fert hypostasis a natura, seu quod est
a quo est : ita tamen, quod natura, seu
quo est, communicabilis est pluribus, et
actu communicatur per divisionem ipsius
quod est, sive hypostasis, per actum ge-
nerationis, sicut in omnibus generabilibus
et corruptibilibus. In quibusdam vero na-
tura, seu quo est, communicabilis est, et
differt a quod est, seu supposito vel hy-
postasi ; sed actualiter non communica-
tur, eo quod totam suam materiam habeat
intra se, in qua possibile est ipsum esse,
et nihil de ea est extra ipsum, nec actu,
neque potentia : ut in sole, luna et stellis,
in quibus species salvatur in uno. Quo-
niam hoc est generale principium apud
* naturam naturales*, quod omnium quorum non est
generaicm ma[erja ^a intra formam terminata, est
actus generationis, per quem diviso sup-
posito forma multiplicatur in plura nu-
mero. Item, in quibusdam natura, seu quo
est, differt a supposito, seu quod est ; ta-
men simpliciter est ipsum quod est in-
divisibile, non ex materia consfans : quia
secundum Boetium in libro de Duabus
Christi naturis, in spiritualibus nulla est
materia. Idcirco salvatur in talibus spe-
cies in uno supposilo, nec communicatur :
imo contrahit individuantia a proprietati-
bus suppositi, penes attributa personalia
accepta. Et sic est in angelis. Sed in di-
* vei vinis, quo est et* natura, omnino indiffe-
rens est a supposito : et ideo numerato
supposito, non dividitur natura, sed indif-
ferens est et manet in omnibus supposi-
tis ejusdem naturse. Idcirco non sequitur,
Pater est Deus, Filius est Deus, Spiritus
Sanctus est Deus, ergo sunt tres Dii : quia
terminus numeralis non ponit rem suam
nisi circa suppositum, et non circa natu-
ram seu quo est. Heec Albertus.

Quocirca sciendum, quod Albertus ali-
ter accipit quod est, et quo e.st, quam
Thomas atque J%idius. Quia ut patuit,
Albertus per quod est intelligit hyposta-
sim sive suppositum; per quo est, essen-
tiam seu naturam. Thomas vero et JEgidius

A per quod est sumunt naturam secundum
quod recipit esse; per quo est, ipsum es-
se actuale seu esse exsistentiee actualis.

Praeterea de materia hac Alexander scri-
bit diffuse; sed in praehabitis continetur
ejus sententia. Imo quorumdam scripta
inducta doctorum nunc preetactorum, ex
scriptis sapientissimi Alexandri sumpta
videntur. Inducit etiam Alexander ratio-
nes Richardi de S. Victore, quibus probat
pluralitatem personarum esse in Deo. Quae
infra tangentur.

B At vero Scotus hic scribit : Quod in
divina natura sit persona producta seu
pluralitas personarum, ostendi potest per
rationem, et forsan magis demonstrati-
vam, quam sint multee demonstrationes
in Metaphysica positee. Unde arguitur sic :
Quidquid ex ratione propria est princi-
pium productivum, secundum modum se-
cundum quem est in illo, et ut est in
illo, sic erit productivum, ut si sit in illo
perfecte, productivum est perfecte. Quia
enim immediate naturam principii illius

C consequitur quod sit productivum, propo-
sitio dicens hoc de illo, erit immediata. Et
ideo, quia naturam caloris immediate con-
sequitur quod sit activum principium, in
quocumque est, erit principium activum :
ut si sit in illo perfecte, aget perfecte; si
imperfecte, ut in minori calido, aget im-
perfecte. Hsec propositio si in Metaphysica
scripta esset, non negaretur. Sed intel-
lectus habens intelligibile sibi actualiter
praesens, ratione hujus totius est produ-
ctivus notitise genitse : non dico ratione

D intellectus dumtaxat, nec ratione objecti
tantum, sed dum ista conveniunt, ita quod
totum est productivum notitise genitse. Er-
go in quocumque est intellectus habens
objectum intelligibile actu sibi prsesens,
est causa seu origo notitiae genitse. Sed in
primo supposito in quo est natura divina,
est intellectus habens objectum infinitum,
intelligibile, actu sibi prsesens : ergo ibi est
principium productivum notitise genitae
secundum proportionem illius principii.
Sed principium est infinitum : ergo produ-

AN CUM UNITATE DIVIN.E ESSENTLE STET PLURALITAS PERSONARUM

185

ctum, quae est notitia genita. Nihil autem
est infinitum nisi Deus ; nec idem est gi-
gnens et genitum. Ergo in Deo est persona
producens et persona producta. — Item, in
omni quod non includit imperfectionem,
necessitas est perfectior conditio quam
contingentia. Sed producere, imperfectio-
nem non includit : ergo simpliciter per-
fecta productio, quae est Dei, erit neces-
saria. Sed nulla talis est ad extra, ut infra
patebit : ergo erit ad intra. — Circa haec
multa inducit Scotus, replicando, solven-
do, et quarumdam rationum insufficien-
tiam ostendendo, prout infra pandetur.

Ad primam ergo instantiam responden-
dum, quod quamvis formalis distinctio
inter attributa divina, quoad hoc minor
est quam personalis, quia non est realis,
tamen ob hoc magis derogat unitati, sim-
plicitati, identitati ac perfectioni divini
esse, quoniam ponitur inter ea quae ab-
solute conveniunt Deo : inter quae ex na-
tura rei nulla prorsus est non identitas
aut formalis distinctio, sed purissima uni-
tas, extrema simplicitas, ac mera omnino
identitas. Nec possent attributa illa si ex
natura rei formaliter distinguerentur, ad
aliquod simplicissimum unum penitus ex
sua natura indistinctum reduci. Porro per-
sonalis distinctio in divinis, attenditur non
penes absoluta, sed respectiva : quae su-
per absoluta illa nil addunt reale, sed
omnia in divino esse penitus unum sunt,
et cum divina essentia omnifarie idem
sunt, sicque vere realiter ad unum sim-
plicissimum reducuntur. Idcirco divinae
unitati, simplicitati, identitati, perfectio-
ni, personalis illa distinctio non repugnat.

Ad secundam dicendum, quod divinae
increatae personae in aliquo realiter distin-
guuntur, puta in relativa proprietate. Nec
tamen ob hoc ulla perfectio alicui divinae
deest persona, quoniam deitatis plenitudo
in unaquaque exsistens, omnem imper-
fectionem excludit ab eis : et quamvis
relativa proprietas et notionalis actio sive
perfectio, ac personalis productio unius

A personae divinae, non sit in alia secundum
propriam rationom et appropriationem, at-
que secundum modum quibus insunt uni
personae; nihilo minus secundum id quod
essentialiter sunt, et secundum modum
aliis personis convenientem, insunt eis-
dem. Essentialiter quippe sunt ipsa divi-
na essentia, quae una et eadem numero
in tribus superbenedictis consistit perso-
nis. Et quemadmodum congruit Patri a
se ipso et non ab alio deitatem ac divinam
habere essentiam, sic Filio congruit eam

B habere a Patre solo, et Spiritui Sancto
a Patre et Filio. — Aliqui vero ad argu-
mentum hoc responderunt, quod relatio
in divinis non dicit perfectionem nec ali-
quid, sed solum ad aliquid. Quorum so-
lutio, ul taetum est, et suo loco tangetur,
non videtur posse salvari, quum et illud
ad aliquid, sit ens reale ot aliquid in-
creatum, omni ente creato infinite per-
fectius atque praestantius, imo realiter ipsa
divina essentia. Ea quoque quae Deo ad-
scribuntur, attribuuntur et conveniunt ei

C omni imperfectione seclusa, cum perfe-
ctione immensa, ut divinus Dionysius in
pluribus docet locis. Conformiter activa
generatio Patris est perfectissima emana-
tio, et paterna illa fecunditas, infinita est
dignitas ; nec minor dignitas aut nobili-
tas est Unigenito Patris, esse naturalem
et unicum consubstantialemque Filium Pa-
tris aeterni, quam ipsa paterna fecundi-
tas generatioque activa.

Ad tertiam respondendum, quod in Deo
ponenda est personarum pluralitas, non

D ex necessitate indigentiae, quasi persona
Patris non sit in se ipsa absolute simplici-
terque perfecta, vel quasi divina natura
in uno supposito perpetuari non possit ;
sed ex naturali et infinila exuberantia,
plenitudine et communicabilifate bonita-
tis, felicitatis et gloriae superbeatissimi et
superoptimi et superditissimi et superli-
beralissimi el superamorosissimi Dei, nil
proprium sibi soli reservantis, sed omnia
sua superplenissime communicantis, pro-
ut suae infinitissimae bonitati, caritati ac

186

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QU^ST. V

Iiberalitati prorsus immensae naturale et A
condecens est. Hinc ad argumentum quo
ita arguitur:Pluralitas est superflua, quan-
do non plus de bonitate et perfectione est
in plnribus quam in uno, dicente primo
Physicorum Philosopho : Si aliquid aeque
bene fieri potest per unum sicut per plu-
ra, magis ponendum est unum quam plu-
ra. Ad hoc, inquam, respondet Richardus,
quod falsum est, quando plenitudo boni-
tatis est ratio pluralitatis.

Ad quartam respondendum, quod Aver-
roes in isto, sicut in multis aliis, contra B
fidem christianam enormiter damnabili-
terque erravit, quemadmodum condem-
nati haeretici : quia ex consideralionibus
creaturarum, praesumpsit immoderanter
judicare de Creatore, quasi tota Creatoris
perfectio, proprietas, eminentia, plenarie
relucerent in creaturis, atque ex eis pos-
sent cognosci, quum tamen universitas
totusquo ordo entis creati, infinite a ple-
na Dei ac divinorum repraesentatione defi-
ciat. Itaque dico, quod totae tres personae,
seu totum aggregatum, ut verbis illius C
reprobi utar, sunt una res unusque sub-
sistens Deus et una essentia realiter, non
intentionaliter aut logice, secundum quod
sanctus asserit Augustinus, quod Pater et
Filius et Spiritus Sanctus sunt una sum-
ma res, utpote unus Deus exsistentialiter,
non per abstractionem. Sunt equidem tres
res respectivae, et una res absoluta, prout
hoc infra tractabitur. Hujus tamen non
invenitur per omnia simile in creaturis.
Nec mirum, quum creata essentia increa-
tee essentiae perfectionem plene imitari, D
participare, aut repraesentare non valeat,
imo ut tactum est, in infinitum inde defi-
ciat. Idcirco decepti sunt et aeternaliter
perierunt, qui in his quae fidei sunt, vo-
luerunt ex creaturis immoderate judicare
de Creatore. Verumtamen in creaturis in-
venitur aliqualiter simile hujus, quum in
rebus creatis videamus aliqua esse eadem
genere, aliqua specie.

Ad quintam instantiam, quae est confir-
matio argumenti nunc tacti, dicendum

quod utique divina essentia sicut et Dei-
tas ipsa, est res una subsistens et persona,
loquendo de persona absolute, prout phi-
losophi et Judaei ac Sarraceni loquuntur
de persona in divinis. Et nihilo minus
ipsa essentia communicabilis est et com-
municata Filio et Spiritui Sancto, ac tri-
bus supergloriosis personis communis : et
hoc est ex infinita exuberantia bonitatis
et plenitudinis divinse essentiee, in se pe-
nitus illimitalse et incontractse : quod nulli
creatae potest convenire essentiae, quum
in se ipsa sit limitata, atque ad certum
gradum bonitatis, entitatis et perfeetionis
arctata. Et hoc non attenderunt infideles
neque philosophi. Hinc asserit Alexander,
quod essentiam posse pluribus communi-
cari, est perfectionis ; sed ipsam diversi-
ficari et multiplicari in his quibus commu-
nicatur, est imperfectionis : quia videlicet
per individuantia seu per differentias in
illis contrahitur. Divinae autem essentiae
oportet adscribere omnem perfectionem,
et omnem imperfectionem removeri ab
ea. Quamvis autem divina essentia sit mo-
do jam tacto persona, non tamen est con-
cedendum quod in divinis sint quatuor
personae : quia divina essentia non est
extra tres personas subsistens, nec ab ulla
earum, neque a tribus simul distincta
realiter.

Ad sextam dicendum, quod tam Filius
quam Spiritus Sanctus, est ens aeternum,
perfeetum et independens, quamvis pro-
ductum : quoniam ab emanatione et pro-
ductione divina ad intra, removenda est
omnis imperfectio annexa emanationibus
productionibusque ad extra. Ideo omnis
potentialitas, omnis dependentia, omnis
inferioritas, sunt longe ab ea. Nec est in
ea non esse ante esse, nec re nec intel-
lectu : quoniam non est ibi productio ex
nihilo nec ex materia, sed de substantia
Patris ; et idem numero esse absolutum
quod habet producens, communicatur per-
sonae productae. Propterea nec Filius nec
Spiritus Sanctus esset nihil aut esse de-
sineret, si per impossibile sibi ipsi relin-

AN CUM UNITATE DIVIN^E ESSENTLE STET PLURALITAS PERSONARUM

187

queretur. — Circa hoc scribit Scotus : Non
sequitur, Si est productum, est dependens,
quando producitur in eadem natura ; et
concedo quod sic productum, aeque in-
dependenter habet naturam divinam sic-
ut producens. Nec tamen sequitur, quod
unum non praeexigeret alterum, quia est
quidam ordo praeexsistentiae sine ordine
dependentiae, dum unum est ab alio in
eadem natura. Haec Scotus.

Ad septimam respondetur, quod ea quae
sunt convertibiliter idem uni tertio sin-
gulari, sunt eadem inter se. Divina autem
essentia cum nulla divina persona est con-
vertibiliter idem, quum sit tribus perso-
nis communis. — Porro Scotus ad istud
respondet : Quando arguitur, Quaecumque
sunt unum et idem uni et eidem, sunt
eadem inter se; dicendum, quod quaecum-
que sunt idem uni et eidem simplieiter,
sunt eadem simpliciter illa identitate qua
sunt idem illi uni : aliter esset paralogis-
mus accidentis. Et quando dicitur, Pater
est idem Deitati ; dico quod non est idem
ei formaliter. Idcirco non potest concludi
formalis identitas inter Patrem et Filium.
Quod si dixeris, nolo concludere identita-
tem formalem, sed personalem ; dico quod
nec identitas suppositi inter eos potest
concludi : quia sic medium non est idem
utrique extremo, quoniam non est eadem
natura Patri et Filio per eamdem subsi-
stentiam. Unde, si medium sit idem ali-
qua identitate, et extrema sint eadem me-
dio illi illa identitate, extrema necessario
inter se eadem erunt simili identilate.
Si dixeris, Nolo quod medium sit forma-
liter idem extremis, nec idem secundum
eamdem subsistentiam, sed quod sint idem
essentialiter, quod est manifeste verum
et prius concessum, ergo sequitur quod
Pater sit essentialiter Filius, et ita nec
unum erit extra essentialem rationem al-
terius : dico quod si accipiatur medium
secundum identitatem essentialem extre-
mis,sequitur quod extrema habeant unam
essentiam eis communicatam : ideo sequi-
tur quod Pater sit idem quod Filius. Nec

A tamen sequitur quod Pater sit Filius : quia
tunc concluderetur identitas formalis vel
suppositiva. Haec Scotus.

Praeterea Franciscus de Mayronis ad is-
tam objectionem respondet : Ad illud
principium per se notum, Quaecumque
sunt eadem uni et eidem, sunt eadem in-
ter se, quadrupliciter respondetur. Aliqui
dicunt, quod non tenet in terminis illi-
mitatis : divina autem essentia est illi-
mitata. Alii dicunt, quod non tenet in non
adaequatis : ut si idem corpus divina vir-

B tute in duobus sit locis; quorum unus non
adest alteri. Alii asserunt, quod non tenet
in non proportionatis : sicut idem potest
esse in diversis quando, quse tamen non
sunt simul. Alii dicunt, quod non tenet
in terminis non convertibilibus, quales
sunt divina essentia atque relatio : quia
licet Socrates sit homo, et Plato sit homo,
non tamen Socrates est Plato. Et propter
hoc in secunda figura ex puris affirmati-
vis non potest fieri syllogismus. Sed nulla
harum solutionum valet, secundum Fran-

C ciscum. Prima non : quia quum forma
syllogistica teneat virtute hujus principii
(eo enim quod extrema uniuntur in medio
in praemissis, uniuntur inter se in con-
clusione), tunc nunquam teneret forma
syllogistica in divinis. Secunda quoque
non valet, quia conjunctio extrinseca nun-
quam arguit intrinsecam, licet intrinseca
arguat bene extrinsecam. Si enim coi*-
pus esset locus, et esset in duobus locis,
tunc bene sequeretur quod duo loca es-
sent unus locus. Nec tertia valet, quoniam

D quando non est idem cum re tempora-
li, et per consequens nec ipsa quando
ad invicem, sicut de secunda est dictum.
Nec quarta valot, quoniam omnia indivi-
dua sunt idem in specie, et eodem modo
sunt inter se idem, quia specifice. Idcirco
principium illud stat. Hinc dico quod is-
tud principium non est negandum, quum
per ipsum teneat forma syllogistica per-
fecta, quae est per se nota; et si fallat in
aliqua materia, tunc est inutilis conjuga-
tio, et syllogismus imperfectus. Et dico ad

188

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II J QU^EST. V

argumentum quod fit contra personas di- A
vinas assumpto isto principio, quod quum
personae divinae sint idem cum divina es-
sentia, necessario sunt idem inter se, ali-
ter tamen et aliter. Nam sunt idem cum
divina essentia identice et essentialiter,
non tamen identice inter se, sicut dicit
Hilarius libro de Trinitate : Pater est id
quod Filius. Contra : Quaecumque uni et
eidem sunt eadem, eo modo quo sunt ea-
dem illi, sunt eadem inter se. Sed divinae
personae sunt identice idem cum divina
essentia. Ergo sunt identice idem inter B
se. Dico quod istud principium simplici-
ter sumptum, atque in terminis simpli-
cibus, est necessarium et verissime tenet;
tamen sumptum cum determinatione, non
tenet. Nam genus et differentia sunt in
primo modo dicendi idem speciei ; tamen
non sunt idem inter se in primo modo
dicendi per se. — Haec Franciscus, qui
circa istud multas movet difficultates.

Ad ultimam respondendum, quod divi-
nae personae non distinguuntur substan-
tialiter, sed relative; non accidentaliter, C
quum accidens in Deo non habeat locum.
Relatio etiam in divinis a substantia non
diversificatur. In creaturis autem inter
substantiam et accidens non est medium.
In Deo quoque relatio aliquo modo per
modum accidentis se habet, in quantum
non est de ratione Dei absoluta, ut infra
clarius elucescet.

Argumentum autem quod factum est de
multiplicatione naturae in suppositis, ex
verbis iEgidii preeinductis solutum est.
Quae tamen solutio transit secundum eos D
qui inter esse et essentiam ponunt realem
distinctionem. Sic et Thomas respondet :
In creaturis, inquiens, differunt essentia
et esse ; nec essentia habet esse nisi in
habente essentiam. ldeo dum creata com-
municatur essentia, communicatur tantum
secundum rationem suam, non secundum
esse : quia secundum illud esse, non est
nisi in uno tantum habente. Divina vero
essentia est suum esse. Idcirco, quando
communicatur essentia illa, communica-

tur et esse ipsius. Unde essentia non tan-
tum est una secundum rationem, sed item
secundum esse. Propter hoc potest esse
una numero in pluribus personis. Heec
Thomas. — Porro qui inter esse et essen-
tiam ita non distinguit, habet responsio-
nem ad argumentum ex verbis Alexandri
preehabitis.

Sed contra hanc fidei veritatem adhuc
objici potest ex dictis Henrici et Scoti,
hoc modo : Impossibile est plura necesse
esse, ergo impossibile est esse plura sup-
posita quorum quodlibet sit necesse esse.
Item, quod non habet esse a se, non habet
omnino necessarium esse. Rursus, produ-
cens est aliquo modo prius producto, et
in illo priori potest productum intelligi
non esse. Sicque Filius potest intelligi non
fuisse pro tunc : et ita non esse praecedit
esse in ipso; nec videtur idem esse reali-
ter cum illo quod tunc necessario fuit, hoc
est cum divina essentia. — Sed ad ista
habetur ex praedictis solutio. Nam tres
personee sunt unum esse absolutum, non
tria esse : idcirco non sunt plura necesse
esse. Et quoniam Filius recipit idem esse
et eamdem essentiam quae habet Pater,
competit Filio ex se formaliter necessario
esse, non tamen ex se quasi ex productivo
principio. Nec in generatione Filii accipi
potest non esse ante esse, quum idem sit
esse Patris et Filii. Estque in Deo solum
processio actus ab actu, lucis a Iuce, per-
fecti a perfecto, omni imperfectione se-
clusa. Et quoniam personae in divinis non
absolute, sed relative sumuntur, non po-
test una intelligi sine alia; nec potest una
intelligi non esse in illa prioritate, quum
simul sint : et est illa prioritas dumtaxat
originis, ab omni potentialitate et depen-
dentia penitus aliena. Postremo, persona
producens et persona producta, non sunt
una eademque persona, quamvis utraque
sit ipsa divina essentia, quae non est di-
recte terminus productionis. Sufficit quo-
que distinctio rationis, ad verificandum
quod quaedam opposita conveniunt his
quae realiter idem sunt, ut quod essentia

QU^ST. VI : AN IN DIVINIS SINT TANTUM TRES PERSON^

189

est communicabilis, non persona, quam-
vis sint idem re ; et item quod persona
producitur, non essentia, quae est perso-
na : quia essentia ob suam fontalem, im-
mensam, exuberantissimam perfectionem,
continet in se et id quod identitatis et
communionis est ratio, et etiam id quod
est ratio distinctionis. Etenim quum Filius
sit perfecta imago et verbum plenissimum
Dei Patris, necesse est totum quod Patris
est, seu Patris plenam essentiam, conti-
neri, praesentari et vere esse in Filio. Et
horum aliquale exemplum est, quod in
istis inferioribus natura secundum se con-
siderata, ingenerabilis et incorruptibilis
perhibetur; suppositum vero, generabile
et corruptibile : non tamen realiter distin-
guuntur.

A diligit Filium, ita et Spiritum Sanctum.
Sed diligit Filium amore qui est Spiritus
Sanctus et persona distincta ac specia-
lis : ergo diligit Spiritum Sanctum amore
qui est specialis persona. — Quinto, quo-
niam sicut in Patre est infinita potestas,
infinita bonitas, infinita exuberantia, in-
finita communicabilitas et caritas, ita in
Spiritu Sancto : ergo eadem ratio produ-
cendi personam ad intra est in Spiritu
Sancto quae in Patre. Et sicut Augustinus
arguit de Patre quod generet et produ-

B cat, sic argui posset de Spiritu Sancto :
et sic viderentur infinitae esse personae
divinae. — Sexto, quoniam generare et
spirare, est perfectionis in Patre et Filio :
ergo competit Spiritui Sancto, qui ambo-
bus aequalis est.

QUiESTIO VI

SExto quaeritur, An in divinis sint
tantum tres personse. C

Videtur quod non. Primo, quoniam in
rerum natura tria sunt principia produ-
cendi unurn ex alio, puta natura, ratio, et
voluntas. Sed in divinis ponitur productio
per modum naturae, ut generatio Filii a
Patre; et productio per modum volunta-
tis, videlicet processio Spiritus Sancti. Er-
go necesse est ponere tertiam productio-
nem, quae est per modum rationis seu
intellectus. — Secundo, quia productio per
modum rationis aut intellectus.est dignior
productione quee est per modum naturae, D
quum ratio ejusque actio dignior sit vi
generativa seu natura et operatione ipsius.
Ergo est Deo potissime adscribenda : quod
enim est dignius, est Deo maxime attri-
buendum. — Tertio, quia perfectus ordo
videtur exigere, quod sicut in Deo est una
persona dans et non accipiens; una quo-
que dans atque accipiens, scilicet Filius;
et tertia accipiens, et non dans ad intra :
ita sit quarta persona non dans neque ac-
cipiens. — Quarto, quoniam sicut Pater

Ad hanc quaestionem Alexander respon-
det : In divinis tantum esse debent tres
personae ; nec possunt plures esse, quo-
niam sequeretur quod in summa Trinitate
non esset summa germanitas nec summa
connexio, sed inordinatio atque confusio.
Communio namque boni non potest esse
nisi duobus modis, hoc est : per modum
naturae, et haec est generatio ; vel per
modum voluntatis, et haec est processio
amoris ab amante. Est itaque in divinis
emanatio per modum rationis seu intelle-
ctus; sed haec non est alia a productione
naturali. Deo namque non aptatur pro-
ductio cujuscumque naturae, sed naturae
dignioris, quae est rationalis et intellectu-
alis natura; nec dicitur ibi generatio secun-
dum quemcumque modum, sed secundum
quod intelligentia a mente procedit, quae
est prima productio naturae rationalis. Pro-
pter quod asserit Augustinus, generatio-
nem Filii per productionem intelligentiae
a mente intelligi, et productionem Spiri-
tus Sancti per productionem amoris ab
utroque, scilicet a mente et intelligentia,
accipi. Haec Alexander.

Porro Thomas in Scripto primi, decima
distinctione : In divinis, inquit, propter
essentiae simplicitatem, non potest esse

190

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QUiEST. VI

distinctio secundum aliquid absolutum,
sed secundum relationem tantum, et tan-
tum secundum relationem originis, ut in-
fra probabitur. Relatio quoque originis
non potest constituere personam, si signi-
ficet in communi; sed oportet ut significet
aliquid proprium et determinatum. Habet
enim se respectu personee loco constitu-
tivae differentise, quam oportet propriam
esse. Rursus, quia persona nomen est di-
gnitatis, oportet ut relatio illa ad digni-
tatem sit pertinens. Sicque tria considera-
re oportet in relationibus constituentibus
personas : primo, quod sit relatio origi-
nis ; secundo, quod propria sit ; tertio,
quod ad dignitatem pertineat. Relatio au-
tem originis importatur in his duobus,
videlicet, qui ab alio, et, a quo alius. Hoc
autem quod dico, a quo alius, spectat ad
dignitatem, sed est commune. Hinc ad hoc
quod personam constituat, oportot ut de-
terminetur per specialem modum origi-
nis. In divinis vero non potest esse nisi
duplex originis modus, secundum quod
omne agens dividitur in agens a natura,
et in agens a voluntate. Quae actiones in
creaturis inventee, reducuntur tanquam in
causam et exemplar, in duas processiones
in divinis : quarum una est per modum
naturae, et vocatur generatio ; alia per mo-
dum voluntatis, et vocatur spiratio. Opor-
tet ergo preetactas origines sic specifica-
re : a quo alius per generationem, et a
quo alius per spirationem. Quae duo non
habent repugnantiam, quoniam idem po-
test esse principium plurium modis di-
versis. Idcirco ex hoc non constituuntur
dua? personse, sed una tantum. Nihil enim
habet virtutem distinguendi, nisi quod ali-
quam habet rationem oppositionis. Sic er-
go habemus unam personam, a qua est
aliquis per generationem et aliquis per
spirationem, puta personam Patris. Acci-
piendo autem id, Qui est ab alio per ge-
nerationem, habemus personam Filii. Ac-
cipiendo quoque id, utpote, Qui est ab
alio per spirationem, habemus personam
Spiritus Sancti. Et ita habemus tres per-

A sonas in divinis. Haec autem duo uni per-
sonae convenire non possunt, quoniam una
res habet tantum unum modum quo ex
alio oritur. Non enim idem in specie est
esse a natura et ab arte, nec per putrefa-
ctionem et seminationem. Quumque rela-
tiones istae in Deo secundum numerum
multiplicari non valeant sic quod rema-
neat unitas in specie, eo quod non sit in
divinis divisio materialis, oportet quod ibi
sint tres tantum personae. Haec Thomas in
Scripto.

B Insuper in prima parte Summae suae,
quaestione vicesima septima, ait : Proces-
siones in divinis accipi nequeunt nisi
secundum actiones in agente manentes.
Hujusmodi autem actiones in natura intel-
lectuali et divina non sunt nisi duae, vi-
delicet intelligere et velle. Idcirco nulla
potest esse processio in divinis nisi Verbi
atque amoris. Potentia vero proprie est
principium agendi in aliud et ad extra.
Haec in Summa.

Denique in Summa contra gentiles, li-

C bro quarto, disseruit : Praeter Patrem, Fi-
lium et Spiritum, non est in divina natura
ponere quartam personam. Personae enim
divinae quum in essentia conveniant, dis-
tingui non queunt nisi per relationes origi-
nis : quas oportet accipere non secundum
processionem in exteriora tendentem, sic
namque procedens non esset coessentiale
suo principio; sed oportet quod processio
consistat interius. Et talis processio solum
invenitur in actione intellectus et volun-
tatis. Neque possibile est quod in Deo sit

D plus quam una secundum intellectum pro-
cessio, eo quod intelligere Dei sit unum,
simplex, incommutabile ac perfectum :
quia se intelligendo, intelligit omnia alia.
Similiterprocessionem amoris oportet esse
unam dumtaxat, quia et velle Dei est sim-
plex et unum. Se enim amando amat ce-
tera omnia. Praeterea modus quantum ad
processionem, non potest consistere nisi
triplex, ut scilicet sit : aut omnino non
procedens, quod Patris est; aut a non pro-
cedente procedens, quod convenit Filio ;

AN IN DIVINrS SINT TANTUM TRES PERSONiE

191

aut a procedente procedens, quod competit
Spiritui Sancto. Idcirco non possunt poni
nisi tres personae in Deo. Haec Thomas.

Quibus concordans Richardus in Scri-
pto primi, distinctione secunda : In divi-
nis, ait, non sunt nisi tres personae : quod
testatur sacratissima fides christiana, cui
falsum subesse non valet. Hoc etiam de-
claratur ratione. Quum essentia sit de ra-
tione personae, quia persona comprehendit
essentiam et relationem personse consti-
tutivam, oportet ut actus personales in ac-
tibus (ut sic loquar) essentialibus radicen-
tur. Quumque actio personalis sit actio ad
aliquid intra, oportet quod radicetur in
actu essentiali intra manente. Talesque ac-
tus in Deo esse non possunt nisi duo, vi-
delicet intelligere et velle. Ergo in divinis
persona non producit personam nisi per
modum intelligendi, puta intus dicendo,
et per modum volendi, spirando. Unus
quoque actus essentialis non potest esse
ratio nisi unius actus personalis in divi-
nis : quoniam tota virtus unius actus es-
sentialis, in uno actu personali immuta-
biliter simul exprimitur, propter summam
actus personalis perfectionem. Hinc in
Deo non est nisi unus actus dicendi, et
unus actus spirandi, quoniam et uterque
sequat totam virtutem potentiae cujus est
actus. Unus autem actus dicendi non ter-
minatur nisi ad unum Verbum, et unus
actus spirandi nisi ad unum Spiritum San-
ctum. Ideo in divinis non sunt nisi dus
personae productae, et una tantum produ-
cens. Haec Richardus.

His consonant scripta Petri, dicentis :
Fides ponit trinitatem personarum, non
plures, nec pauciores. Quod accipit ex di-
vinae jucunditatis et dilectionis perfectio-
ne, et ex modorum emanandi distinctione,
atque ex vestigii quod in omnibus crea-
turis est trinitate. Unde in libro LXXXIII
Quaestionum asserit Augustinus : Causam
croaturae oportet trinam esse, utpote, qua
sit, qua haec sit, et qua sibi amica sit.
Causa autem creaturae est Deus : ergo est
trinus. Haec Petrus.

A Porro /Egidius circa haec recitat quo-
rumdam positionem, quam dicit petere
quod restat probandum. Estque positio illa
quam improbat, S. Thomae. Et tamen quod
^Egidius in sua ponit responsione, qua
positionem illam putat se emendare, est
idem quod in praehabita sancti Doctoris
determinatione contentum est. Ideo non
videtur nisi inutilis verborum multipli-
catio, quod in hac parte inducit ^Egidius.
At vero Antisiodorensis in prima parte
Summae suae : Videndum est, inquit, qua-

B re oportuit tres tantum esse personas in
Deitate. Probatum est supra, quod una
sola persona est quae non est ab alio ; sed
omnis alia persona est ab illa, et omnis
creata essentia. Quum autem plures per-
sonee procedunt ab una, de necessitate exi-
gitur quod aliqua procedat immediate.Nec
possunt ab ea plures personae immediate
procedere, quia non esset inter illas sum-
ma germanitas : ergo nec summus amor,
nec summa felicitas. Item, si plures per-
sonae procederent immediate a Deo, essent

C penitus similes : et quum una sit Verbum,
reliqua esset Verbum. Nulla quoque per-
sona potest esse a Patre, tantummodo me-
diate, ita quod Filius genuit filium qui
sit nepos Dei Patris : quoniam inter illum
et Patrem non esset summa germanitas,
imo major esset convenientia inter Pa-
trem et Filium, quam inter Patrem et ne-
potem : quod esse non potest in divinis.
Item, pater carnalis sic diligit filium, quod
totum probitatis et liberalitatis quod ha-
bet, vult inesse et adscribi filio suo : ergo

D in infinitum magis Pater aeternus quid-
quid habet liberalitatis vult esse in Filio
suo. Sed summa liberalitas Patris est quod
ab eo procedit Spiritus Sanctus, qui est
summum ipsius donum : igitur Pater vult
quod per eamdem Iiberalitatem Spiritus
Sanctus procedat a Filio suo. Imo quum
Patris et Filii una et eadem liberalitas sit,
oportet quod ab utroque Spiritus Sanctus
emanet. Est itaque in divinis processio
immediata tantum, qua Filius est a Patre ;
item, processio mediata et immediata, sic-

192

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QUyEST. VI

ut Spiritus Sanctus est a Filio immediate,
et a Patre, Filio mediante. Sed processio
mediata tantum non potest esse in Deo,
quia deesset perfecta germanitas. Heec An-
tisiodorensis.

Albertus demum, secunda distinctione,
movet et solvit hanc qusestionem, dicen-
do : Tria consideranda sunt in eo quod
constituit in divinis personam, videlicet
quod sit proprietas in specie determinata,
et quod sit originis proprietas, et quod ha-
beat oppositionem relativam ad omne id
a quo distinguitur, etc, prout supra in
responsione Thomse notatum est, qui in
hoc magistrum suum Albertum virum do-
ctissimum est secutus.

Amplius, Doctor solennis, Quodlibeto
sexto, de his scribit diffuse, consonatque
ejus doctrina dictis Thomae, Alberti, Ri-
chardi et Petri. Nam ait : Propter duas ra-
tiones principiandi duas emanationes in
divinis ad intra, qua sunt in una et eadem
persona ut in principio a quo emanatio-
nes illse procedunt, et propter duas ema-
nationes quibus habent esse duse personse
emanantes, ad minus in Deo sunt tres
personse : una quse est Deus non de Deo,
et alise quae sunt Deus de Deo. Et quia
sunt tantum duae rationes principiandi ac-
tiones emanationum in Deo, quarum fe-
cunditas tota in singulis emanationibus
suis et personis productis effusa est et
quasi exhausta, ut nec in producente nec
in producto restet fecunditas aliqua ad ali-
quam aliam emanationem ad intra; idcirco
non possunt in Deo esse plures personae
productae quam illae duae, quae cum unica
non producta, praecise sunt tres. Persona
autem divina non potest esse origo perso-
nse, nisi mediante suo actu quo habet
illam producere. Porro immanens actus in
Deo non est nec esse potest nisi actus vo-
luntatis et intellectus : quia in tota rerum
natura non sunt nisi duo principia agen-
tia per se, puta natura atque voluntas ;
nec est intellectus sine voluntate, neque
econtra, secundum Damascenum libro se-
cundo. Nec actus in Deo immanens esse

A potest nisi actus intellectus et voluntatis :
qui ut essentiales, sunt cuilibet divinae
personse communes; sed ut notionales seu
personales, sunt personarum productivi.
De hac re scribit Henricus prolixe. Cujus
verba infra suis locis poterunt tangi.

His concordat Bonaventura, cujus dicta
infra patebunt.

At vero Scotus hic scribit : In hoc om-
nes conveniunt, quod in divinis sunt tan-
tum duaB productiones ; sed diversi diver-
simode hoc declarant. Quidam enim sic

B dicunt, quod tantum sunt duo actus essen-
tiales ad intra, qui sunt intelligere et vel-
le, super quos fundantur duo actus produ-
ctivi notionales : ut supra intelligere, actus
dicendi; supra velle, actus spirandi. Er-

. go quum supra duos actus essentiales fun-
dari non valeant nisi duo actus notionales
(aliter enim non haurirent virtutem fun-
damentorum suorum), sequitur quod tan-
tum duae sunt productiones, et ita tantum
duae personse productse. Modus autem po-
nendi est iste : Sumatur secundum pro-

C portionem ad intellectum nostrum, quod
intellectus primo habeat ab objecto ut ab
essentia sibi prsesente, notitiam simplicem
et quasi confusam. Intellectus autem ut
nudus, convertit se supra se ut informa-
tum [notitia simplici] ; et in intellectu
nudo sic converso, gignitur ab intellectu
prius informato notitia simplici, notitia
declarativa, quam vocant Verbum.Sic quo-
que de voluntate affirmant, quod voluntas
divina primo habet simplicem actum ; et
ipsa voluntas ut nuda ab actu, convertit

D se supra se ipsarn ut est habens simpli-
cem actum : sicque excutit, exsufflat et
exspirat incentivum amorem, qui est Spi-
ritus Sanctus. „

Contra hanc opinionem (ait Scotus) ar-
guo quantum ad hoc quod dicit de Verbo.
Nam quantum ad hoc quod dicit de Spi-
ritu Sancto, patebit inferius.Primo namque
videtur quod Verbum non gignatur per
hoc quod intellectus divinus ut nudus est,
convertens se supra se ipsum ut informa-
tum, recipiat de notitia essentiali notitiam

AN IN DIVINIS SINT TANTUM TRES PERSON^

193

declarativam : quoniam intellectus nudus
non convertit se nisi ut est in persona
aliqua, quia actus sunt suppositorum. Abs-
tracta quippe ratione suppositi, jam non
erit actio. Qusero ergo in qua persona sic
exsistens intellectus convertit se. Si ut in
substantia vel persona Patris, ergo Ver-
bum imprimitur in intellectu Patris : quia
in quo est intellectus convertens et conci-
piens, erit et conceptus seu Verbum con-
ceptum. Ergo intellectus ut in Patre est,
informabitur notitia declarativa : ergo Ver-
bum non differt personaliter a Patre : quod
est haereticum. Sequeretur etiam quod Pa-
ter cogitaret illa notitia, et sic saperet
Sapientia genita. Si autem dicatur quod
intellectus convertens se, non est suppositi
primi, sed alterius; et quod intellectus ut
convertens se, praecedit conceptionem Ver-
bi : ergo erunt duse personae ante Ver-
bum : quod est hsereticum. — Prseterea
objicitur, quod illa notitia simplex non
potest esse formale principium gignendi
Verbum : quia Verbum, secundum Augu-
stinum, non gignitur ab intelligentia, sed
a memoria. Amplius, si intellectio Patris
actualis, est ratio formalis producendi Ver-
bum, adhuc objectum, ut prsesens intel-
lectui Patris ut habenti rationem memo-
riae, erit principium prius productivum
notitiae genitae, quia in nobis apparet,
quod illud est natum immediatius gigno-
re, quam actus intelligendi : ergo aliquod
Verbum prius erit genitum a Patre, ut a
memoria, quam ut ab ipsa intelligentia
noscente.

Dicendum ergo, quod tantum duae sunt
personee productse. Nam omnis multitudo
reducitur ad unitatem.vel ad tantam quan-
tum possibile est, paucitatem. Principia
vero activa et productiva multitudinem
habent et diversitatem : ergo tota illa mul-
titudo atque diversitas ad unitatem aut
paucitatem modicam, quantum possibile
est, reducetur. Sed ad unitatem reduci
non potest, quia natura et voluntas non
habent eumdem modum principiandi.Ideo
duo tantum sunt prima principia produ-

T. 19.

A ctiva in Deo, videlicet intellectus, qui se
habet per modum naturae, et voluntas.

Sed quserere potes : si intellectus et vo-
lunlas sunt duo principia productiva in
divinis, et uterque habet actum suum es-
sentialem, videtur quod actus productivus
personse fundetur super actum essentia-
lem. Dico quod Pater in divinis habet in-
tellectum infinitum et infinitum objectum,
et ita habetur actus primus, qui est me-
moria : quse est actus primus, quoniam
est cognitio habitualis, quando videlicet

B objectum prsesens est sub ratione qua po-
test habere notitiam. Unde memoria dici-
tur esse in Paire. Objectum quoque est
essentia sua, suo intellectui praesens : ita
quod totum hoc habet rationem memoriae,
scilicet intellectus habens objectum intel-
ligibile sibi prsesens. Et essentia sic prae-
sens intellectui divino paterno, quasi cau-
sat intellectionem. Et habet intellectus
divinus operationem intellectivam : quae
tamen proprie non est causata, quum sit
realiter idem cum intellectu atque essen-

G tia. Secundum hoc ergo essentia princi-
pium est operandi, quia principium est
illius operationis intelligendi. Praeter hoc
autem quod essentia sic est principium
intelligendi, intellectus habens objectum
sibi preesens tanquam memoriae, est pro-
ductivus simpliciter notitiae genitae, quae
est Verbum : quoniam Verbum est notitia
non quaecumque, sed genita, ita quod me-
diante operatione intelligendi non causa-
tur Verbum immediate, sed immediate a
memoria, ut ab intellectu habente obje-

D ctum intelligibile sibi praesens, sub quo-
dam tamen ordine ut prius, secundum
modum nostrum intelligendi opera intel-
lectiva. Itaque immediate est intellectio
ab intellectu habente objectum sibi prae-
sens, et otiam ab eodem est Verbum; ta-
men sub ordine quodam, ita quod prius
ordine est illa intellectio notionalis imme-
diate ab intellectu habente essentiam ob-
jectam sibi praesentem, et non ab intelle-
ctione essentiali. Nam aliter non magis
esset Verbum Dei quam lapidis, quoniam

194

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QU.EST. VI

intellectus divinus infinite intelligit lapi-
dem,Iicet lapis non habeat esse infinitum.
Sic quoque est de voluntate respectu Spi-
ritus Sancti. Voluntatem namque habentem
objectum actu cognitum sibi preesens, se-
quitur libere amare, et etiam opera. Sed
ista voluntas habens etiam objectum co-
gnitum sibi praesens, spirat amorem qui
Spiritus Sanctus est, et immediate, li-
cet prioritate ordinis praeexigatur operatio
amandi. Sicque intelligo quod actus pro-
ductivi fundantur super actus essentiales,
quoniam ordine tali ab eodem sunt opera-
tio essentialis et productiva. — Itaque dico
quod tantum sunt duae personae productae,
quia unius principii productivi tantum est
una productio adaequata et coaeterna prin-
cipio productivo. Unde si alterum horum
deficiat, non oportet unam tantum esse
productionem. Si enim productio non sit
adaequata principio productivo, principi-
um productivum potest plura producere,
quemadmodum unum calidum producit
calida plura ; aut si productum non sit
coasternum : tunc enim corrupto uno pro-
ducto, potest producere aliud. Quum igi-
tur in divinis tantum sint duo princi-
pia productiva diversarum rationum, puta
voluntas et intellectus habens rationem
principii naturae, et utrumque principi-
um adaequetur suae productioni, sicut in-
finitum infinitae ; sequitur quod ibi sint
tantum duae productiones, et per conse-
quens tantum duae personae productae. —
Haec Scotus.

Cujus dicta non videntur contra solen-
p. 192 b nem praevalere Doctorem, praetacto Quod-
supra. libeto dicentem : Omnis substantia a ma-
teria separata, qualis maxime Deus est,
necessario est intellectiva. Quum ergo in
Deo sit persona procedens, oportet quod
hoc sit per actum intellectus, aut volun-
tatis, aut utriusque. Quare, quum actus
intellectus et voluntatis (cujusmodi sunt
intelligere, scire, velle, amare, etc.) sint
communes omnibus divinis personis sicut
essentia, quoniam pertinent ad ejus essen-
tialia attributa; nulla autem persona po-

A test produci per actionem sibi convenien-
tem, sic enim esset productiva sui ipsius :
oportet ut praeter actus illos essentiales,
sint alii actus non communes personis,
sed proprii illi vel illis, a quo aut a quibus
persona vel personae procedunt. Et quia
duae personae solis duabus actionibus pro-
ducuntur, ad videndum quomodo in Deo
sint tres personae, et tantum tres, oportet
videre quomodo in Deo sint tantum duae
actiones, videlicet intellectus et voluntatis,
praeter actus eorum essentiales ; et quo-

B modo illae dua actiones non sunt reali-
ter plurificatae, quia non restat fecunditas
ultra eas.

Est ergo sciendum, quod actus intelle-
ctus et voluntatis non complentur nisi in
duplici genere actionis, quorum unus in
Deo tam ex parte intellectus quam volun-
tatis est essentialis, alter vero notionalis
seu personalis : ita quod actus intelligendi
et volendi perficiuntur in hoc, ut ipse in-
tellectus et voluntas non stent in actibus
illis essentialibus, sed procedant ad actus

C intelligendi et volendi ut sunt notionales,
prout secundum utrumque eorum est ali-
quid personaliter procedens. Intellectus
namque intelligendo se, nunquam secun-
dum actum intelligendi perficitur, donec
ex actu suo procedat Verbum ; similiter
nec voluntas, quousque ex actu suo pro-
cedat amor. Sicut enim in Verbo quiescit
intellectus in vero, nec in actione intelle-
ctuali perficitur, quousque ipsum verum
attingat; sic in amore procedente, quem
zelum possumus appellare, quiescit volun-

D tas in bono, et non in actione voluntaria,
donec ipsum bonum attingat.

Quod ut clarius innotescat circa Deum,
videndum est, quomodo hoc contingat cir-
ca actus intellectus et voluntatis in nobis :
et primo ex parte intellectus, cujus actiones
tanquam proprias, intellectus clarius per-
cipit quam actus voluntatis tanquam a se
alienos. Porro intellectus noster est partim
passivus et partim activus. Et primo pas-
sivus, per hoc quod perficitur ex motu
qui fit a re intellecta in ipsum : per quem

AN IN DIVINIS SINT TANTUM TRES PERSON.E

19o

motiim perficitur ex intellectu et intelli-
gibili ipse actus intelligendi, qui est ope-
ratio ejus prima, quae perficitur in sim-
plici notitia habita de re intellecta. Estque
notitia ista quasi confusa et indeterminala
manifestatio ejus quod per ipsam cogno-
scitur. Ad formandum autem in se de re
quid expressum et determinatum, intelle-
ctus noster se habet active, discurrendo
via artis et investigando quod quid est :
et tunc actus ejus vocatur cogitatio, et est
verbum, sed adhuc informe atque forma-
bile, nondum formatum. Quumque adjun-
cta differentia ultima concipit rationem
definitivam, illa est verbum in intellectu
perfectum et formatum per actum ejus
secundum, ad quem se habet pure active.
Hinc multum deficiunt a ratione verbi,
qui dicunt quod prima notitia simplex,
concepta in intellectu de re intellecta, sit
verbum. Quemadmodum autem duplex est
operatio intellectus, ita et voluntatis : una
videlicet incompleta in amore simplici
et imperfecto, alia clara in amore perfe-
cto. Amor aulem imperfectus, qui est qua-
si tepor, correspondet primae operationi
intellectus ; sed amor perfectus correspon-
det verbo seu perfectee intellectus cogni-
tioni.

Sic dicimus in divinis, quod ad com-
pletionem et perfectionem actionis intel-
lectualis et voluntariae, non sufficit illa
quae est simplicis notitise et amoris, quae
est pure essentialis, tam ex parte intelle-
ctus quam voluntatis : sed requiritur ex
parte intellectus notitia procedens, quae
dicitur Verbum ; atque ex parte voluntatis
amor procedens, qui est Spiritus Sanctus,
et unico nomine potest vocari Zelus, quo
vehemens amoris incendium designatur.
Et quamvis notitia divina essentialis, sit
omnino perfecta, tamen quum habeat ra-
tionem simplicis manifestationis, Verbum
autem ralionem manifestativi et declara-
tivi ejus quod notitia simplici manifesta-
tum est; similiter, quamvis amor divinus
simplex et essentialis, perfectissimus sit,
tamen quum habeat tantum rationem sim-

A plicis incendii seu ardoris, Zelus vero seu
amor procedens, qui est Spiritus Sanctus,
habeat ultra hoc rationem incentivi et
inflammativi in id quod amatur : hinc ad
perfectionem intellectualis operationis in
Deo, super simplicem notitiam requiritur
Verbum procedens non per actum intel-
ligendi essentialem, sed notionalem, qui
fundatur super actum essenfialem. Quod
Verbum non est actus per quem procedit,
sed terminus ejus : quemadmodum ver-
bum nostrum non est substantia actus di-

B cendi in nobis, sicut notitia simplex est
ipse actus intelligendi ; sed terminus pro-
cedens ab illo dicendi actu, et aliud acci-
dens inhaerens intellectui, in quantum res
intellecta simplici notitia, ut terminus no-
titiffi talis, non habet esse in intellectu
per actum intelligendi, imo potius econ-
verso, quoniam est principium eliciendi
actum intelligendi ex intellectu.Porro ver-
bum nostrum habet esse in intellectu, ut
terminus actus dicendi et quid constitu-
tum in intellectu per ipsum, non autem

C ut principium elicitivum ipsius. In Deo
autem nec simplex notitia neque Verbum
est aliquid inhaerens divino intellectui,sed
realiter idem cum illo. Verbum autem non
potest sola ratione differre ab eo a quo
procedit, neque re absoluta : quia est in-
tra manens in divina essentia. Oportet er-
go ut ab ipso differat relatione, non qua-
cumque, sed qua ad illum refertur ut a
quo est. Similiter ex parte voluntatis di-
cendum de Zelo, id est de Spiritu Sancto.
Praeterea, quod in divinis esse non va-

D leat nisi unicus filius, sic probatur : quia
in unius filii generatione tota gignentis
fecunditas ad filii generationem exhauri-
tur. Ubicumque enim actu uno generatio-
nis semper manente, producitur unus fi-
lius semper manens, ex eodem semper
uniformiter se habente, tota fecunditas ad
filii generationem exhauritur unius filii
generatione : sicque est in divinis.

Denique essentialia omnia in divinis, in
una persona innascibili, quae est Deus non
de Deo, habentur naturaliter ex se. Idcirco

196

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QU^ST. VI

ex se habet intellectum et voluntatem,
quoniam sunt per se principia omnium
productionum. Quamvis enim inter se so-
Ia differant ratione, ut sunt essentialia,
sunt tamen radices processionum notiona-
lium a persona innascibili : quoniam in
omni ordine differentium, ubi invenitur
differentia minor, ibi initium differentiae
est majoris : quemadmodum ratio primae
simplicissimae unitatis in esse Dei, est
quasi origo multitudinis ac differentiae di-
vinarum rationum et attributorum, quae
maxime est inter intellectum et volunta-
tem, ad quam omnis diversitas divinarum
rationum et attributorum reducitur. Aliae
autem duae personae haec habent a Patre
per actus generationis et processionis, f un-
datos in actione essentiali intellectus et
voluntatis : quae sicut inter se habent
quemdam ordinem rationis, sic ordine
quodam sunt origines fundamentales per-
sonalium productionum, quee inter se ha-
bent quemdam originis ordinem : ita quod
sive simul absque omni ordine sint in Pa-
tre intellectus et voluntas, sive cum quo-
dam ordine rationis, tamen sicut est or-
do quidam rationis ipsius intellectus ad
voluntatem, ita et ad perficiendam actio-
nem intellectualem in Patre. Sicque a solo
Patre quasi primo procedit actus persona-
lis dicendi seu generandi, quo producitur
Filius sive Verbum ; et quasi secundo pro-
cedit actus spirandi, quo producitur Spi-
ritus Sanctus, qui communis est Patri ac
Filio. Per eumdem etenim actum quo Pa-
ter generat Filium, communicat ei quid-
quid habet, praeter proprietatem qua Fi-
lius habet esse a Patre ; et non retinet sibi
proprium, nisi proprietatem innascibilita-
tis cum ratione qua ab ipso est Filius.
Sicque communicat ei voluntatem et ac-
tum volendi, et etiam proprietatem notio-
nalem fundatam super actum volendi, qua
cum Patre producit Spiritum Sanctum ad
perficiendum actum voluntatis.

Ex parte ergo intellectus considerandum
quomodo unico Verbo producto a Patre,
perficitur operatio intellectualis in tribus

A personis, licet aliae non dicant Verbum,
et quomodo impossibile est quod dicant.
Per quod patebit etiam ex parte voluntatis,
quomodo unico amore procedente produ-
cto a Patre et Filio, perficitur operatio
voluntatis in tribus personis, quamvis Spi-
ritus Sanctus illum amorem non producat
nec alium immanentem, et quomodo etiam
impossibile est ut producat ipsum spiran-
do. Itaque ex parte intellectus, ad haec
primo sciendum, quod potest considerari
aut ut simplex natura,aut ut est natura et

B operationis intellectualis principium. Pri-
mo modo actio notionalis ipsius Patris fun-
data super intellectum, dicitur generare,
et productum dicitur Filius, quia procedit
ut simile, in quantum natura est princi-
pium assimilandi. Secundo modo, appella-
tur dicere, et productum vocatur Verbum,
quia procedit ut declarativum et manife-
stativum ejus cui est simile, in quantum
dicere est actus monstrandi. Sicque Ver-
bum et Filius differunt ratione, ita ut ra-
tio Verbi completiva sit rationis Filii.

C Quod ergo ordine quodam rationis habet
intellectus esse in persona prima innascibi-
li atque in aliis, et ordine quodam originis
dicuntur dicere et spirare fundari super
actum intelligendi et volendi : licet tres
personse simul naturaliter et essentialiter
intelligunt, eisque convenit actus intelli-
gendi super quem fundatur actus dicendi,
actus tamen dicendi fundatur super actum
intelligendi, ut Patris est. Quamvis enim
aliquid commune sit pluribus aliquid ta-
men convenit ei ut est in uno, et non ut

D in alio, vel secundum diversum ordinem
consideratum in eo. Quumque soli Patri
ex se conveniat intelligere, ei soli conve-
nit dicere ratione suae primitatis : quia ex
se habet divinam essentiam ejusque om-
nia attributa. Unde fundamentum totius
fecunditatis ad generationem Filii et spi-
rationem Spiritus Sancti,soIus Pater habet
in se et ex se. Verumtamen, quamvis so-
lus Pater sie dicat et generet, tamen actus
ille dicendi est perfectivus totius intelle-
ctualis operationis ut est trium persona-

AN IN DIVINIS SINT TANTUM TRES PERSON.E

197

rum, et declarativus ac manifestativus no- A
titiae simplicis intelligentise ut est trium
personarum, ac si a tribus procederet, Pro-
cedit namque ab uno quasi vice trium.
Porro quod dico hoc Verbum esse perfe-
ctivum et declarativum simplicis et essen-
tialis notitiae ut est trium personarum,
intelligo cum quodam ordine rationis, quo
essentialis notitia est personse dicentis et
aliarum, ut tactum est, simpliciter tamen
et absolute est Verbum Patris : sicque est
Verbum omnium divinarum personarum
quoad actum declarandi et manifestandi, B
licet non quoad actum dicendi.

Hinc quamvis solus Pater dicat Verbum,
tres tamen dicunt Verbo et in Verbo, alia
tamen ratione dicendi. Unde, quia non est
necessitas ponendi productionem Verbi in
divinis, nisi propter perfectionem opera-
tionis intellectualis; et ista perfectio aequa-
liter fit per unum Verbum sicut per plura
aut infinita, et per unum Verbum pro-
cedens ab uno tantum, quantum si proce-
deret a pluribus : ideo soli Patri convenit
dicere Verbum ad intra. Hinc Augustinus C
contra Maximinum : Filius, inquit, non
genuit, non quia non potuit, sed quoniam
non oportuit : id est, non fuit ex impoten-
tia Filii quod non genuit, quia in Filio
non fuit aliquis defectus illius potentise;
sed non genuit quoniam non oportuit,
quia Pater in hoc quasi prsevenit Filiuin,
dicendo quasi vice sua et Filii ac Spiri-
tus Sancti, Verbum quod est sufficiens ad
perficiendum intellectualem operationem
trium. Sicque per hoc quod Augustinus
ait, Non oportuit, innuit quod non accidit D
Filio ex impotentia aliqua quod non ge-
nerat; sed quod ideo non genuit, quia hoc
opportunum non fuit, eo quod suffecit in
divinis generatio Filii unius, quasi Filius
haberet potentiam quod posset generare,
quam non oporteret eum ad actum dedu-
cere, etsi possit. Haec tamen non impli-
cant, ita quod potentia ista tunc esset
frustra, quia ut dictum est, non potest de-
duci ad actum : quod significatur per hoc
quod dicitur, Non oportuit : quia si non

oportuit, superfluum el inconveniens es-
set; minimum autem inconveniens in Deo
est impossibile esse. Et si subtiliter con-
sideretur, est impossibile. Sed si bene in-
spiciatur, ratio impossibilitatis non oritur
ex parte Filii, sed ex hoc quod actus ge-
nerationis a Patre, semper est manens in
divina essentia, cum quo actu impossibile
est esse alium Filium, sicut ostensum est.
Sicque impossibilitas ista oritur ex aliquo
positivo circa divinam essentiam, et non
ex aliquo privativo, neque circa Filium,
neque circa aliquid aliud in divinis. Est-
que impossibilitas illa proprie impossi-
bilitas immutabilitatis, qualis est omnis
impossibilitas quae consideratur in Deo se-
cundum se. Propterea ex parte hujus im-
possibilitatis, accipienda est causa cur non
possint esse Filii plures in Deo; per simi-
le quoque ex parte voluntatis, quare non
plures Spiritus Sancti. — Hsec Henricus.
Ex cujus dictis rite pensatis, constat
quod argumenta in oppositum facta non
procedunt. Henricus namque intendit os-
tendere qualiter distinguantur in divinis
intelligere et velle, prout essentialiter et
notionaliter suscipiuntur; nec vult asse-
rere quod realiter distinguantur,aut unum
de alio realiter accipiat notitiam vel amo-
rem, quemadmodum nec persona ab es-
sentia. Dicendum quoque, quod intellectus
ut in persona Patris exsistens preetacto
modo, convertit se et profert Verbum tan-
quam id quo fit prolatio, et Pater est sup-
positum proferens. Nec inde consequitur
quod Verbum imprimitur in intellectu Pa-
tris, sed quod intellectus Patris ut fecunda
memoria, profert, imo et ex se concipit
et gignit Verbum seternum, et in ipso sunt
realiter idem potentia, actio et objectum.
Nec intellectus per comparationem ad es-
sentiam seu objectum, se habet passive,
quum sit purissimus actus. Hinc non se-
quitur quod informetur Verbo formaliter,
aut sapiat Sapientia genita. Nec verum
videtur quod essentia divina seu objectum
ut intellectui prcesens, sit. memoria; sed
juxta Philosophum, intellectus et memoria

198

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. II ; QU^ST. VII

intellectualis sunt idem, ita quod intelle-
ctus in actu intelligendi consistens, vel ut
specierum intelligibilium tenax, appelle-
tur memoria. Nec etiam verum est quod
Augustinus dicat Verbum ab intellectu
non procedere. Imo in libro de Trinitate
frequenter testatur quod Verbum sit ab
intellectu procedens.

Postremo ex praeinductis patet argu-
mentorum solutio. Quum enim in divinis
dicitur Filius per modum naturae proce-
dere, non distinguitur natura ab intelle-
ctu : per quod patet solutio primi. — In-
tellectus quoque non est dignior natura
intellectuali et vi generativa sic sumpta :
per quod patet secundi solutio. — Ad ter-
tium respondendum, quod repugnat uni-
tati divinae essentiae in personis, esse per-
sonam non dantem alicui ad intra suam
essentiam, nec eam ab alia persona acci-
pientem. — Ad quartum dicendum, quod
Pater amat se ipsum et Spiritum Sanctum
essentiali amore. Qualiter autem diligat
Filium Spiritu Sancto, et cur ita dicatur^
infra habebitur. — Ad quintum patet ex
dictis Henrici responsio ; et ad sextum si-
militer. Aliter enim conveniunt Patri, ali-
ter Filio et Spiritui, bonitas, liberalitas, et
consimilia; suntque in Patre ad generan-
dum active suo modo, in Filio autem et
Spiritu Sancto ita, quod per generationem
vel spirationem communicata sunt eis.
Omnia tamen hic tacta, infra plenius dis-
cutientur et elucescent.

QU^STIO VII

SEptimo queeritur, An divinae perso-
nse di^tinguantur ratione duni-
taxat.

Videtur quod sic. Primo, quoniam asserit
Damascenus libro primo : Personae diffe-
runt ratione ; et rursus : In creaturis hy-
postases considerantur re, et commune
ipsarum, ratione. In divino autem esse,

A est econverso : quia hypostases conside-
rantur ratione, et ipsum quod est quasi
commune, puta essentia, consideratur re
ipsa. Ergo numerus iste est rationis, non
rei. — Secundo, non est intelligibile quod
unum et idem plurificetur, et non pluri-
ficetur. Sed persona et essentia sunt idem
in re : quum ergo non plurificetur essen-
tia, nec persona. Ad istud probandum, in-
duci poterunt argumenta superius quinta
quaestione hujus distinctionis adducta ad
probandum quod cum unitate et simpli-

B citate divinae essentiae stare non queat
pluralitas personarum.

Ad hanc quaestionem Alexander respon-
det : In divinis est numerus atque distin-
ctio personarum et relationum, non solum
rationis : quod necessarium est supposito
ordine originis in divinis. Praesupposito
namque ordine originis, qua divina natura
habetur in una persona ab alia, necessario
sequitur differentia secundum relationem
et hypostasim : quia habetur in una per-
C sona cum proprietate incommunicabili et
distincta a proprietate qua habetur ab
alia. Hypostasis quippe nil aliud est, quam
res habens naturam sub distincta et in-
communicabili proprietate.

Insuper Thomas in Scripto : Personas
(inquit) divinas dicere sola ratione distin-
gui, haeresim sonat Sabellianam. Idcirco
simpliciter est dicendum, quod persona-
rum pluralitas est realis. Quod si objicia-
tur, proprietas nil addit reale super essen-
tiam in divinis, ergo non facit realem
D distinctionem : dicendum, quod proprietas
personalis seu relatio distinguens, est idem
re quod divina essentia, sed differens ra-
tione. Ratio vero relationis est referri ad
alterum. Potest ergo relatio in divinis con-
siderari dupliciter : primo, per compara-
tionem ad essentiam, et sic est ratio tan-
tum ; secundo, per comparationem ad id
ad quod refertur, sicque per propriam ra-
tionem distinguitur ab illo. Per compara-
tionem autem relationis ad suum corre-
lativum distinguuntur personae, et non per

AN DIVINiE PERSON.E DISTINGUANTUR SOLA RATIONE

199

comparationem relationis ad divinam es-
sentiam : ideo est realis pluralitas. Haec
Thomas.

His consonans Petrus : Relatio, ait, du-
pliciter dicitur : aut sola ratione, sicque
relationes differunt ab essentia ratione ;
aut quae est res quaedam, et sic relationes
differunt in personis : quoniam compara-
tee ad essentiam, relationes idem sunt re,
sed differunt ratione, quae solum est ratio
a parte ratiocinantis ; comparatae vero ad
objectum respectu cujus sunt relationes,
hoc est ad suum correlativum, differunt
re, modo quoque habendi se, habentes na-
turam verissimam et effectum relationis.
Ideo sunt distinctivae personarum realiter.
Relationis enim oppositio, praesertim se-
cundum originem, requirit suppositorum
differentiam. Hsac Petrus.

Hinc secundum Richardum, personae in
divinis sunt distinctae realiter, tamen se-
cundum rem relativam, non absolutam.
Res namque est nomen transcendens, com-
mune ad relativum et absolutum.

Circa haee prolixe scribit /Egidius : Esse
(inquiens) aliquorum suppositorum tripli-
citer plurificatur. Primo, ex diversitate
naturse. Quum enim esse sit actus essen-
tise vel naturae, secundum diversas natu-
ras oportet esse diversa esse. Secundo, ex
distantia ipsius esse a natura : quia si esse
distat a natura, tunc natura non est suum
esse, sed esse quod habet, est esse quod
acquirit in supposito. Si ergo plura sint
supposita, sic propter distantiam vel dif-
ferentiam quam habet esse ad naturam,
necesse est ipsum esse plurificari in ipsis.
Tertio, ex diversitate eorum quae in sup-
positis habent esse. Si enim aliqua sunt
in isto supposito quae differunt numero
ab his quae sunt in alio supposito, quum
ea quae sunt in uno supposito dicantur
unum numero vel subjecto propter unum
esse suppositi, si fuerint aliqua in uno
supposito quae differant numero ab his
quae habent esse in alio supposito, oportet
in illis suppositis aliud et aliud esse re-
periri. Si vero essent aliqua plura suppo-

A sita in quibus esset una natura, nec esse
differret ab illa, non distinguerentur per
ea quorum ratio acciperetur in eo quod
est esse in supposito. Posset tamen inter
ea salvari talis* distinctio, ipso esse non • reaiis
plurificato. Et quia divina supposita, quam-
vis sint plura, habent tamen eamdem na-
turam propter eorum summam simplici-
tatem, nec distinguuntur per aliquid quod
sit in uno et non in alio, sed solum per
ad aliquid (ad aliquid autem non habet
diversificare ipsum esse, per se loquendo,

B quum ratio ejus ut sic, solum in compa-
ratione ad aliud accipiatur, et quia diver-
sificatio ipsius esse non potest pluribus
accipi modis); divina supposita secundum
se habent idem esse, reservata personali
distinctione, quum tota distinctio inter ea
ex relatione sumatur, et non ex esse re-
lationis, sed ex ratione relationis, cujus
ratio sumitur non in eo quod est esse, sed
ad aliud se habere : quae relatio quum sit
originis, et talis relatio sit realis, ut ex
quinto Metaphysicae patet, relativa suppo-

C sita per eam possunt distingui, reservata
unitate esse. Et quoniam in divinis est
idem esse eademque natura, constat quod
per rationes naturales humanas probari
non potest, impossibile esse quod divinae
personae distinguantur realiter non re ab-
soluta, sed relativa. Haec /Egidius.

Cujus verba sunt caute sumenda, prae-
sertim quod ait divina supposita non dis-
tingui per aliquid quod sit in uno et non
in alio. Constat namque quod Pater distin-
guatur a Filio paternitate, quae est in Pa-

D tre,et non in Filio; similiter Filius a Patre
filiatione, quae est in Filio, non in Patre.
Imo in qualibet divina, adoranda, super-
essentiali et supergloriosa persona, est dis-
tinctiva proprietas relativa, qua differt ab
aliis. Verumtamen nihil absolutum est in
una, quod non in alia.

Insuper Henricus Quodlibeto loquitur
sexto : In eadem natura non possunt esse
plura supposita absoluta, nisi participa-
tione illius naturae : quod impossibile est
fieri in Deitatis natura, quoniam Deilas,

200

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QUjEST. VII

quum sit singularitas quesdam, ut alibi
habitum est, non potest partiri partitione
universalis. Hinc si suppositum innasci-
bile, scilicet Pater, dicatur absolutum, sic-
ut philosophi posuerunt unum Deitatis
suppositum, non posset Pater esse unus
Deus cum Filio et Spiritu Sancto. Unde
heeretici, ut Arius atque Sabellius, qui
posuerunt Patrem esse suppositum absolu-
tum, necesse habebant errare circa divina-
rum distinctionem personarum, vel divi-
dendo vel confundendo personas. Unde
quum Arius non potuit ponere plures per-
sonas ejusdem essentiae in Trinitate, po-
suit Filium et Spiritum alterius naturae,
et esse duas nobilissimas creaturas, quas
secundum impium illum, Pater creavit et
donis gratiae super ceteras sublimavit. Sa-
bellius vero posuit plures personas in Dei-
tatis natura, et quum has voluit ponere
absolutas, dixit quod Pater et Filius et
Spiritus Sanctus solo nomine distingueren-
tur, et quod Deus quum vellet, esset Pater,
quum vellet, esset Filius, et quum vellet,
esset Spiritus Sanctus. Haec Henricus.

Quocirca sciendum, quod reprobissimus
Arius dixit solum Filium a Patre imme-
diate esse creatum, et esse ministrum Pa-
tris, ac Spiritum Sanctum esse creatum a
Filio, et Filii esse ministrum, ut Augusti-
nus in libro contra Arianos, et Leo Papa
in homilia, ac Thomas in Summa contra
gentiles libro quarto, testantur.

At vero Scotus circa dicta Henrici aliter
sentit, dicendo : Ostendendum esset quod
non sunt plures personee non productae,
sed tantum una. Sed hoc mihi [videtur]
difficile. Quidam tamen ostendunt hoc,
sicut ostendunt esse unum Deum dumta-
xat, et sicut ostenditur deveniendum esse
ad unam primam causam, et quia oportet
in producentibus esse statum. Item confir-
mant hoc per Hilarium, in libro de Syno-
dis asserentem : Qui confitentur esse plu-
res innascibiles, confitentur esse plures
Deos. Item sic arguunt : Si essent plures
personee producentes non productee, aut
essent supposita absoluta, aut relativa.

A Non absoluta, quoniam eadem natura non
potest esse in diversis personis absolutis,
nisi dividatur; natura autem divina non
potest dividi nec plurificari. Nec relativa :
quia aut distinguerentur relationibus ad
producta, quod dici non potest, quoniam
ad illa haberent relationem eamdem ; nec
relationibus ad alios producentes, quia
non sunt; nec relationibus inter se, quia
una non est ab alia, et relationes originis
solum distinguunt in divinis. — Sed is-
tee rationes contra adversarium necessario

B non concludunt. Non prima : nam dico
quod non eodem modo ostenditur status
ad unam primam causam, et ad unam pri-
mam personam producentem. Ideo enim
oportet esse tantum unam primam cau-
sam,quia includit infinitas et in infinitum
plures perfectiones quam quodcumque
causatum ; sed in producente primo, non
est plus perfectionis quam in producto.
Ad auctoritatem Hilarii responderet, quod
tantum est credita, non probata. Ad aliud
diceret, quod quamvis sint ibi plura sup-

C posita prima absoluta producentia, non
producta, non sequitur quod divina divi-
datur natura. Nam modo sunt plures per-
sonae subsistentes, et hoc essentiee perfe-
ctioni, non relationi, adscribitur, nec tamen
essentia in eis dividitur. Haec Scotus.

Quocirca videtur dicendum, quod eis-
dem rationibus quibus probatur idonee
unum esse tantummodo Deum et unam
primam causam, efficaciter comprobatur
quod non sit nisi una persona divina pro-
ducens, non producta : quia in omni plu-

D ralitate, ordine ac multitudine, necesse
est devenire ad unum simpliciter pri-
mum, in quo vere et absolute est status :
quod Aristoteles ceterique philosophi sa-
tis demonstraverunt.Et Proclus Platonicus
in Elementatione sua theologica ex doctri-
na Platonis per multa theoremata osten-
dit, quod omnis multitudo procedit ab
uno, et tota universitas ab uno profluxit :
quod et in libro de Causis clare probatur.
lnsuper, quamvis prima causa sit infinite
perfectior omni causato, non tamen ex

QILEST. VIII : AN MAGISTER IDONEE PROBET TRINITATEM PERSONARUM

201

hoc solo ostenditur quod sit una dumta-
xat prima causa : imo eo ipso quod Deus
est infinitae perfectionis, impossibile est
duas esse personas in divinis, quarum
nulla sit ab alia, aut quarum una ab alia
non emanet, ut alibi seepe ostensum est.
Auctoritas quoque Hilarii non solum in
fide, sed et in ratione fundatur. Postremo,
quamvis divinae essentiae perfectioni attri-
buatur communicabilitas, et posse esse in
pluribus sine sua multiplicatione; tamen
distinctio, determinatio et numerus perso-
narum ex relationibus originis necessario
sumitur, juxta dicta sanctorum Augustini,
Boetii et Anselmi, ut infra magis patebit.
Idcirco divina natura in personis pluribus
absolutis sine sua divisione esse non pos-
set. Haec tantumdem nunc breviter teti-
gisse sufficiat, quoniam infra clarius in-
notescent.

Ad primam ergo instantiam in princi-
pio quaestionis factam, respondet Thomas
quod Damascenus sumit nomen rationis
pro relatione. Alexander vero plenius sol-
vens : Ratio, inquit, duobus modis acci-
pitur. Primo, pro ratiocinatione quae est
in collatione intellectus. Dum enim intel-
lectus sumit rem absolute, dicitur intelli-
gere ; sed dum confert unum alteri, dici-
tur ratiocinari. Si itaque ratio dicatur ipse
motus vel acceptio rei ab anima in col-
latione, ita a Damasceno non sumitur.
Secundo dicitur ratio ipsum acceptum a
ratione seu intellectu conferente, quem-
admodum universale dicitur ratio singu-
larium. Sicque ratio est res accepta, et
sic personae differunt ratione, id est re-
lativa proprietate, quia earum distinctio
accipitur in collatione et relatione unius
ad aliam, scilicet Patris ad Filium, et econ-
tra. — Ad secundam respondet /Egidius
non esse inconveniens quod unum et idem
in re aliler et aliter consideratum et sum-
ptum, et ad distincta comparatum, plu-
rificetur et non plurificetur : sicut et in
creaturis species praedicatur de individuo,
et est realiter idem cum eo, et tamen plu-

A rificatur in ipsis suppositis. Tliomas quo-
que respondet, quod essentia et persona
differunt ratione : ideo persona potest
multiplicari sine multiplicatione essentiae,
sicut et contra rationem personae est ut
communicetur, non contra rationem es-
sentiae. Insuper, quidam dicunt quod quin-
que modis ponitur differentia in divinis.
Primo, secundum modum essendi, ut in-
ter Deum et creaturas. Secundo, secun-
dum modum exsistendi, id est secundum
diversum modum obtinendi eamdem natu-

B ram : sicque alio modo habet naturam
divinam Filius, alio modo Spiritus San-
ctus. Tertio, secundum diversum modum
se habendi. Sicque differunt essentia et
persona : quia essentia habet se ac dicitur
absolute, persona relative. Quarto, secun-
dum modum significandi : et sic diffe-
runt in divinis abstractum et concretum.
Quinto, secundum modum intelligendi :
sicque differunt inter se essentialia et
attributa.

QU^STIO VIII

OCtavo quaeritur, An Magister in
littera ex scripturis veteris
Testamenti iclonee probet plura-
litatem ac trinitatem personarum
esse in Deo.

Videtur quod non : quia allegat illud
Genesis, In principio creavit Deus ccelum Gen.i, 1.
et terram ; atque pro eo quod habemus,
D Deus, dicit in Hebraeo haberi Elohim, quod
est plurale hujus nominis, El, vel Elohi*.
Sicque tantum est dicere : In principio
creavit Dii. Unde per conjunclionem sup-
positi pluralis numeri cum apposito nu-
meri singularis, videtur in Deo quaedam
insinuari pluralitas personarum. Sed con-
tra istam probationem arguitur, quia se-
cundum quosdam Hebraeos, quando hoc
nomen, Elohim, pro vero Deo accipitur,
semper singulariter sumitur; quando au-
tem ponitur pro deo improprie dicto, in-

Eloha

202

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. II ; QU^ST. VIII

differenter accipitur pro plurali aut singu- A
lari. Praeterea, intentio Moysis fuit populum
Judaeorum ad idololatriam pronum, revo-
care ad fidem et cultum unius veri Dei.
Non ergo probabile est, quod in exordio
Genesis volens docere mundum ab uno
Deo creatum, usus sit nomino numeri plu-
ralis. Insuper, quum moris sit sublimi-
um personarum de se pluraliter loqui, ut

Estherxm, quum in libro Esther Assuerus rex ait de
se, Nos videntes, etc. ; non apparet quod
possit in Deo probari pluralitas persona-

Gen. i, 26. rum, eo quod dixerit, Faciamus hominem B
ad imaginem et similitudinem nostram.
Insuper, quidam Hebraei dicunt Scriptu-
ram sic loqui, ad innuendum pluralita-
tem absolutarum proprietatum, in quibus
Deus condidit universa, videlicet bonita-
tem, sapientiam et omnipotentiam ejus.

36.

Sed respondendum, quod probationes

Magistri, ex verbis Sanctorum acceptae,

sunt bonae, quamvis obstinati increduli-

que Judaei praetactas confingunt solutio-

nes. Quarum falsitas declaratur, quia hoc G

nomen, Elohim, in scripturis veteris Te-

stamenti frequenter positum reperitur de

Deo vero pluraliler, quoniam adjectivis

pluralis numeri conjungitur : sicut dum

Jer. xxui, in Jeremia legitur, Pervertistis verba Do-

mini Dei viventis : ubi veritas habet He-

braica, Pervertistis verba elohim haim, id

est Deorum viventium. Et additur ibi in

singulari, Domini exercituum : pro quo in

Hebrseo ponitur hoc nomen Dei TETpxypay.-

(juxtov, quod secundum Rabbi Moysen alios-

que Hebraeos, significat divinam essentiam D

pure sine comparatione ad extra, videlicet

secundum proprietates ejus intrinsecas.

Conformiter secundo Regum, quo ait Scri-

iiReg.m, ptura : Quae est gens una in terra ut po-

!3' pulus tuus Israel, propter quam ivit Deus

ut redimeret eam sibi in populum? in He-

breeo habetur : Quis ut populus tuus gens

una in terra, propter quam iverunt Elo-

him ad redimendum sibi ? ubi hoc no-

men, Elohim, sumptum pro vero Deo,

conjungitur pluralis numeri verbo. Mullae

sunt tales veteris Testamenti locutiones.
Quumque intentio Moysis et Prophetarum
fuerit filios Israel ad unius veri Dei co-
gnitionem, amorem et cultum inducere,
nequaquam usi sunt tali modo loquendi
sine grandi mysterio, ut scilicet insinua-
rent in simplicitate divinae naturae esse
personarum distinctionem.

Ad quod probandum, possunt praeter au-
ctoritates a Magistro in littera tactas, alia
quamplura testimonia introduci, ut est il-
lud Proverbiorum : Quis ascendit in cce- pnv.wx,
lum atque descendit? Quis continuit spiri- 4-
tum in manibus suis? Quis colligavit aquas
quasi in vestimento? Quis suscitavit om-
nes terminos terrae? Quod nomen est ejus?
et quod nomen Filii ejus, si nosti? Ulud
quoque in Psalmo : Dixit Dominus Domino Ps.ck, i.
meo. Translatio Chaldaica apud Hebraeos
authentica, habet : Dixit Dominus Ver-
bo suo. Ubi paulo post subditur : Tecum md. 3.
principium in die virtutis tuae, in splen-
doribus Sanctorum ; ex utero ante lucife-
rum genui te. In quibus verbis, Verbum
seu Filius Dei ex utero, id est ex corde
Patris, genitum perhibetur, quemadmo-
dum Pater in alio loquitur psalmo : Eru- ps. xlw,2.
ctavit cor meum verbum bonum. In quo
etiam psalmo deitas Patris ac Filii evi-
denter insinuatur, quum dicitur : Sedes Md.i,s.
tua, Deus, in saeculum saeculi ; dilexisti
justitiam et odisti iniquitatem, propterea
unxit te Deus, Deus tuus, oleo laetitiae prae
participibus tuis. Ubi in Grseco hoc no-
men, Deus, primo positum, in vocativo
exprimitur casu : Sti touto E/pms <re, w
0e6;, 6 ©ed; crou, eAouov a.ya.X\i.iaEU><; 7rapx
zobq y.ETd/ou; oou. Tanquam sic diceretur :
Propterea unxit te, o Deus, Deus tuus. Sic-
que personalis distinctio inter Deum et
Deum, ibidem insinuatur. Amplius, in
Isaia sic legitur : Ego primus, et ego no- n. xlvhi
vissimus ; et nunc Dominus misit me et ,2' '
spiritus ejus. In quibus verbis persona
Filii designatur, quum dicitur, Ego pri-
mus, et ego novissimus ; persona vero Pa-
tris, quum subditur, Et nunc Dominus
misit me ; persona quoque Spiritus San-

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. III 203

cti, quum sequitur, Et spiritus ejus. De A ad imaginem et similitudinem nostram.

quo item Spiritu ait Filius per Isaiam : Tertio, per terminorum suppositionem, ut

/s. lxi, i. Spiritus Domini super me, eo quod un- in Ecclesiastico : Ego ex ore Altissimi pro- Eccu.xw,

xerit me. Et de eodem Spiritu fertur in divi, etc. Quarto, per connotationem no-Setseq'

ps. i, i3. Psalmo : Ne projicias me a facie tua, et mine imaginis, quia secundum Hilarium,

spiritum sanctum tuum ne auferas a me. imago connotat respectum personarum ad

Has atque consimiles auctoritates contesta- invicem. Quinto, per verborum ordinem,

tionesque legis ac Prophetarum, diffusius ut in Psalmo : Benedicat nos Deus, Deus Ps.lxvi.7,

c/.t.xvm, introduxi in Dialogion de fide catholica. noster, benedicat nos Deus. Sexlo, per tri- 8'

P.5oietseq. Postremo, secundum Richardum, trinitas nam replicationem Isaiae : Sanclus, San- u. v_, 3.

personarum octo modis in Scripturis insi- ctus, Sanctus. Septimo, per operum ap-

nuatur. Primo, per significationem prin- propriationem, ut in Genesi : In principio Gen. i, \.
Matih. cipalem, ut apud Matthaeum : Baptizantes B creavit Deus coelum et terram. Octavo,

""'"' 19' eos in nomine Patris et Filii et Spiritus per constructionis habitudinem differen-

Sancti. Secundo, per numeri consignifica- tem, ut est illud ad Romanos : Ex ipso A»n.xi,36.

c7en.i,26. tionem, ut in Genesi : Faciamus hominem et per ipsum et in ipso sunt omnia.

DISTINCTIO III

A. Incipit ostendere quomodo per creaturam potuerit cognosci Creator.

APOSTOLUS namque ait, quod invisibilia Dei a creatura mundi, per ea qu_e i.om.1,20.
facta sunt intellecta, conspiciuntur ; sempiterna quoque virtus ejus et divini-
tas. Per creaturam mundi, intelligitur homo, propter excellentiam qua ex-
cellit inter alias creaturas, vel propter convenientiam quam habet cum omni crea-
tura. Homo ergo invisibilia Dei _ intellectu mentis conspicere potuit, vel etiam
conspexit, per ea quae facta sunt, id est per creaturas visibiles vel invisibiles. A
duobus enim juvabatur, scilicet a natura, quse rationalis erat, et ab operibus a Deo
factis ut manifestaretur homini veritas. Ideoque Apostolus dixit, quia Deus reve- iMd. 1..
lavit illis, scilicet dum fecit opera in quibus artificis aliquatenus relucet indicium.

B. Prima ratio vel modus quomodo potuit cognosci Deus.
Nam sic * ait Ambrosius : Ut Deus, qui natura invisibilis est, etiam a visibilibus * sicut

, . Ambr. irt

posset sciri, opus fecit quod opificem visibilitate sui manifestavit, ut per certum Rom. ■, .9.
incertum posset sciri, et ille Deus omnium esse crederetur, qui hoc fecit quod ab
homine impossibile est fieri. Potuerunt ergo cognoscere, sive cognoverunt, ultra
omnem creaturam esse illum qui ea fecit quss nulla creaturarum facere vel de-
struere valet. Accedat quascumque vis creatura *, et faciat tale ccelum et terram, et * creata
dicam quia Deus est. Sed quia nulla creatura * talia facere valet, constat super • vis creata

204 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. III

omnem creaturam esse illum qui ea fecit ; ac per hoc illum esse Deum humana
mens cognoscere potuit.

G. Secunda ratio qua potuit cognosci, vel modus quo noverunt.

Alio etiam modo Dei veritatem ductu rationis cognoscere potuerunt, vel etiam
Aug. de coejnoverunt. Ut enim Augustinus ait in octavo de Givitate Dei : Viderunt summi

Civit. Dei,

iib.™i,c6. philosophi nullum corpus esse Deum, et ideo cuncta corpora transcenderunt, quaa-
rentes Deum. Viderunt etiam, quidquid mutahile est non esse summum Deum om-
niumque principium : et ideo omnem animam mutabilesque spiritus transcende-
runt. Deinde viderunt omne quod mutabile est, non posse esse nisi ab illo qui

* aZias om. incommutabiliter et simpliciter est. Intellexerunt ergo eum, et omnia ista eum*

eum

fecisse, et a nullo fieri potuisse.

D. Tertia ratio vel modus.
Aug. ub; Consideraverunt etiam quidquid est in substantiis, vel corpus esse, vel spiri-

supra.

tum ; meliusque aliquid spiritum esse quam corpus ; sed longe meliorem qui spi-
ritum fecit et corpus.

E. Quartus modus vel ratio.

ibidem. Intellexerunt etiam corporis speciem esse sensibilem, et spiritus speciem intel-

ligibilem ; et intelligibilem speciem sensibili prastulerunt. Sensibilia dicimus, quse
visu tactuque corporis sentiri queunt ; intelligibilia, quae conspectu mentis possunt
intelligi. Quum ergo in eorum conspectu et corpus et animus magis minusque spe-
ciosa essent, si autem omni specie carere possent, omnino nulla essent : viderunt
• ut esse aliquid quo illa speciosa facta sunt, ubi * est prima et incommutabilis species,
ideoque incomparabilis. Et illud esse rerum principium rectissime crediderunt, quod
factum non esset, et ex quo cuncta facta essent. — Ecce tot modis potuit cognosci
veritas Dei. Quum ergo Deus una sit et simplex essentia, quse ex nulla diversitate
Rom. i, 20. partium vel accidentium consistit, pluraliter tamen dicit Apostolus, Invisibilia Dei :
quia pluribus modis cognoscitur veritas Dei per ea qua?. facta sunt. Ex perpetuitate
namque creaturarum intelligitur Conditor aeternus; ex magnitudine creaturarum,
omnipotens ; ex ordine et dispositione, sapiens ; ex gubernatione, bonus. Hsec autem
omnia ad unitatem Deitatis pertinent monstrandam.

F. Quomodo in creaturis appareat vestigium Trinitatis.

Nunc restat ostendere, utrum per ea quas facta sunt, aliquod Trinitatis indicium,
A?;dcTIi!" vel saltem vestigium exiguum, haberi potuerit. De hoc Augustinus in libro sexto de

1 1 1 1 Rl !*, llDp

vi, c. io. Trinitate ait : Oportet ut Creatorem per ea quaa facta sunt intellectu conspicientes,

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. III 205

Trinitatem intelligamus. Hujus enim Trinitatis vestigium in creaturis apparet. Haac
enim quae arte divina facta sunt, et unitatem quamdam in se ostendunt, et speciem,
et ordinem. Nam quodque horum creatorum et unum aliquid est, sicut sunt naturas
corporum et ingenia animarum ; et aliqua specie formatum*, sicut sunt figura? vel 'formatur
qualitates corporum, ac doctrinse vel artes animarum ; et ordinem aliquem petit aut
tenet, sicut sunt pondera vel collocationes corporum, et amores vel delectationes ani-
marum. Et ita in creaturis praslucet vestigium Trinitatis. Inilla enim Trinitate, sum-
ma origo est omnium rerum, et perfectissima pulchritudo, et beatissima delectatio.
Summa autem origo, ut Augustinus ostendit in libro de Vera religione, intelligitur AUg. de
Deus Pater, a quo sunt omnia, a quo Filius et Spiritus Sanctus. Perfectissima pul- c.Tv,rei'i3'.'
chritudo intelligitur Filius, scilicet veritas Patris, nulla ex parte ei dissimilis : quem
cum ipso et in ipso Patre veneramur ; quse forma est omnium quse ab initio facta
sunt, et ad unum referuntur. Quas tamen omnia nec fierent a Patre per Filium,
neque suis finibus salva essent, nisi Deus summe bonus esset : qui et nulli naturaa
qua? ab illo bona esset, invidit; et ut in bono ipso maneret, alia quantum vellet,
alia quantum posset, dedit. Quae bonitas intelligitur Spiritus Sanctus, qui est donum
Patris et Filii. Quare ipsum donum Dei cum Patre et Filio asque incommutabile,
colere et tenere nos convenit. Per .considerationem itaque creaturarum, unius sub-
stantias Trinitatem intelligimus, scilicet : unum Deum Patrem, a quo sumus ; et
Filium, per quem sumus ; et Spiritum Sanctum, in quo sumus : scilicet principium
ad quod recurrimus, et formam quam sequimur, et gratiam qua reconciliamur :
unum scilicet, quo auctore conditi sumus ; et similitudinem ejus, per quam ad
unitatem reformamur ; et pacem, qua unitati adhasremus : scilicet Deum, qui dixit, Gen. i, 3.
Fiat ; et Verbum, per quod factum est omne quod substantialiter et naturaliter est ; /oonn.1,3.
et donum benignitatis ejus, qua placuit quod ab eo per Verbum factum est, et re-
conciliatum est auctori ut non interiret. — Ecce ostensum est qualiter in creaturis
aliquatenus imago Trinitatis indicatur. Non enim per creaturarum contemplationem
sufficiens notitia Trinitatis potest haberi vel potuit, sine doctrinae vel interioris
inspirationis revelatione. Unde illi antiqui philosophi quasi per umbram et de lon-
ginquo viderunt veritatem, deficientes in contuitu Trinitatis, ut magi Pharaonis in Exod.vm,
tertio signo. Adjuvamur tamen in fide invisibilium per ea quae facta sunt.

G. Quomodo in anima sit imago Trinitatis.

Nunc vero ad eam jam perveniamus disputationem, ubi in mente humana, quas
novit Deum, vel potest nosse, Trinitatis imaginem reperiamus. Ut enim ait Au- Aug.de Tri-
gustinus in quartodecimo libro de Trinitate : Licet humana mens non sit ejus X(V, e.' 8.' '
naturae cujus Deus est, imago tamen illius quo nihil melius est, ibi quasrenda et
invenienda est, quo natura nostra nil habet melius, id est in mente. In ipsa etiam
mente, antequam sit particeps Dei, ejus imago reperitur : etsi enim amissa Dei
participatione deformis sit, imago Dei tamen permanet. Eo enim ipso imago Dei est

206 LIBER I SENTENTIARUM . — DIST. III

mens, quo capax ejus est, ejusque particeps esse potest. Jam ergo in ea Trinitatem
quas Deus est, inquiramus. Ecce enim mens, meminit sui, intelligit se, diligit se. Hoc
si cernimus, cemimus Trinitatem : nondum quidem Deum, sed imaginem Dei. Hic
enim qusedam apparet trinitas, memoriae, intelligentife, et amoris. Hsec ergo tria
potissimum tractemus, memoriam, intelligentiam, voluntatem. Haec ergo tria, ut
Aug.de Tri- Augustinus ait libro decimo de Trinitate, non sunt tres vitse, sed una vita; nec tres
x, c. 11. mentes, sed una mens, una essentia. Memoria vero dicitur ad aliquid ; et intelli-
gentia, et voluntas sive dilectio, similiter ad aliquid dicitur ; vita vero dicitur ad
se ipsam, et mens, et essentia. Hsec ergo tria eo unum sunt, quo una vita, una
mens, una essentia ; et quidquid aliud ad se ipsa singula dicuntur, etiam simul
non pluraliter, sed singulariter dicuntur. Eo vero tria sunt, quo ad se invicem
referuntur.

H. Quomodo cequalia sint, quia capiuntur a singulis omnia et tota.

ibidem. iEqualia etiam sunt, non solum singula singulis, sed etiam singula omnLbus :

alioqui non se invicem caperent ; se autem invicem capiunt. Gapiuntur enim et a
singulis singula, et a singulis omnia. Memini enim me habere memoriam et intel-
ligentiam et voluntatem, et intelligo me intelligere et velle atque meminisse, et volo
me velle et meminisse et intelligere.

I. Quomodo tota illa tria memoria capiat.

ibidem. Totamque meam memoriam et intelligentiam et voluntatem simul memini. Quod
enim memorise mese non memini, illud non est in memoria mea : nihil autem tam
in memoria est, quam ipsa memoria. Totam ergo memini. Item, quidquid intelligo,
intelligere me scio ; et scio me velle quidquid volo : quidquid autem scio, memini.
Totam ergo intelligentiam totamque voluntatem meam memini.

K. Quomodo illa tria tota capiat intelligentia.

ibidem. Similiter quum haec tria intelligo, tota simul intelligo : neque enim quidquam

intelligibilium est quod non intelligam, nisi quod ignoro. Quod autem ignoro, nec
memini, nec volo. Quidquid ergo intelligibilium non intelligo, consequenter etiam
nec memini, nec volo. Quidquid ergo intelligibilium memini et volo, consequenter
intelligo.

L. Quomodo illa tota capiat voluntas.

ibidem. Voluntas etiam mea totam intelligentiam totamque meam memoriam capit, dum

utor toto eo quod intelligo et memini. Quum itaque invicem a singulis et omnia et
tota capiantur, aequalia sunt tota singula totis singulis, et tota singula simul omni-

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. III 207

bus totis ; et haec tria unum, una vita. una mens, una essentia. Ecce illius summse
unitatis atque Trinitatis, ubi una est essentia et tres personse, imago est humana
mens, licet impar. Mens autem hic pro animo ipso accipitur, ubi est illa imago
Trinitatis. Proprie vero mens dicitur, ut ait Augustinus, non ipsa anima, sed quod Aug.de Tri-
in ea est excellentius, qualiter saspe accipitur. Illud etiam sciendum est, quod me- xv,ac%. ' '
moria non solum est absentium et prseteritorum, sed etiam prsesentium, ut ait Au- ibu. m>.
gustinus in quartodecimo libro de Trinitate : alioqui non se caperet.

M. Ex quo sensu illa tria dicantur esse unum
et una essentia, quceritur.

Hic attendendum est diligenter, ex quo sensu accipiendum sit quod supra dixit,
illa tria, scilicet memoriam, intelligentiam, et voluntatem, esse unum, unam men-
tem, unam essentiam. Quod utique non videtur esse verum juxta proprietatem ser-
monis. Mens enim, id est spiritus rationalis, essentia est spiritualis et incorporea.
Illa vero tria, naturales proprietates seu vires sunt ipsius mentis, et a se invicem
differunt : quia memoria non est intelligentia vel voluntas, nec intelligentia voluntas
sive amor.

N. Quod etiam ad se invicem dicuntur relatwe.

Et haec tria etiam ad se ipsa referuntur ut ait Augustinus in nono libro de ibu.iib.ix,

c. 3.

Trinitate. Mens enim amare se ipsam vel meminisse non potest, nisi etiam noverit
se. Nam quomodo amat vel meminit quod nescit ? Miro itaque modo tria ista inse-
parabilia sunt a se ipsis ; et tamen eorum singulum et simul omnia, una essentia
est, quum et relative dicantur ad invicem.

0. Eic aperitur quod supra qucerebatur, scilicet quomodo Jiosc tria

dicantur unum.

Sed jam videndum est, quomodo hsec tria dicantur una substantia. Ideo scilicet,
quia in ipsa anima vel mente substantialiter exsistunt, non sicut accidentia in sub-
jectis, quse possunt adesse vel abesse. Unde Augustinus in nono libro de Trinitate ibid. c. 4.
ait : Admonemur, si utcumque videre possumus, hsec in animo exsistere substantia-
liter, non tanquam in subjecto, ut color in corpore : quia etsi relative dicuntur ad
invicem, singula tamen substantialiter sunt in substantia sua. Ecce ex quo sensu
illa tria dicantur esse unum, vel una substantia. Quse tria, ut Augustinus ait in ibid.iib.xv,

c. 20.

quintodecirno libro de Trinitate, in mente naturaliter divinitus instituta quisquis
vivaciter perspicit, et quam magnum sit in ea, unde potest etiam sempiterna immu-
tabilisque natura recoli, conspici, concupisci (reminiscitur enim per memoriam,
intuetur per intelligentiam, amplectitur per dilectionem), profecto reperit illius
summse Trinitatis imaginem.

208 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. III

P. Quod in illa similitudine est dissimilitudo .

Aug.deTri- Verumtamen caveat, ne hanc imaginem ab eadem Trinitate factam ita ei com-
xv, c'20. ' paret, ut omnino existimet similem ; sed potius in qualicumque ista similitudine
magnam quoque dissimilitudinem cernat.

Q. Prima dissimilitudo.

iMd. c. 22. Quod breviter ostendi potest. Homo unus per ista tria meminit, intelligit, dili-
git : qui nec memoria est, nec intelligentia, nec dilectio ; sed haec habet. Unus
ergo homo est qui habet hsec tria, non ipse est haec tria. In illius vero summa
simplicitate naturse quse Deus est, quamvis unus sit Deus, tamen tres personae
sunt, Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus; et hae tres personse sunt unus Deus.

ibid. c. 23. Aliud est itaque Trinitas res ipsa, aliud imago Trinitatis in re alia. Propter quam
imaginem, etiam iilud in quo sunt hasc tria, imago dicitur, scilicet homo : sicut
imago dicitur et tabula, et pictura qua? est in ea; sed tabula nomine imaginis
appellatur propter picturam quae est in ea.

R. Altera dissimilitudo.

ibidem. Rursus ista imago quse est homo habens illa tria, una persona est ; illa vero
Trinitas non una persona est, sed tres persona? : Pater Filii, et Filius Patris, et
Spiritus Patris et Filii. Itaque in ista imagine Trinitatis, non hsec tria unus homo,
sed unius hominis sunt. In illa vero summa Trinitate cujus haec imago est, non
unius Dei sunt illa tria, sed unus Deus ; et tres sunt illse personas, non una persona.

iwd. c. 7. Illa enim tria non homo sunt, sed hominis sunt, vel in homine sunt. Sed numquid
possumus dicere Trinitatem sic esse in Deo, ut aliquid Dei sit, nec ipsa sit Deus?
Absit ut hoc credamus. Dicamus ergo in mente nostra imaginem Trinitatis, sed
exiguam et qualemcumque esse, quse summse Trinitatis ita gerit similitudinem, ut
ex maxima parte sit dissimilis. Sciendum vero est, quod hsec trinitas mentis, ut ait

ibid. lib. Augustinus in quartodecimo libro de Trinitate, non propterea tantum imago Dei
est, quia sui meminerit mens, et intelligit ac diligit se; sed quia potest etiam
meminisse, et intelligere, et amare illum a quo facta est.

xiv, c. 12.

S. Alia assignatio trinitatis in anima, scilicet mens, notitia, amor.

Potest etiam alio modo aliisque nominibus distingui trinitas in anima, quae est
ibid.iib.ix, imago illius summse et ineffabilis Trinitatis. Ut enim ait Augustinus in nono libro

de Trinitate, mens, et notitia ejus, et amor, tria quasdam sunt. Mens enim novit
iMd.c.3. se, et amat se; nec amare se potest, nisi etiam noverit se. Duo quaedam sunt mens

et notitia ejus. Item, duo qusedam sunt mens et amor ejus. Quum ergo se novit

c. 4.

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. III 209

mens et amat se, manet trinitas, scilicet mens, amor, et notitia. Mens autem hic Aug.deTri-
accipitur non pro anima, sed pro eo quod in anima excellentius est. Haec autem x^".'i.1 '
tria quum sint distincta a se invicem, dicuntur tamen esse unum, quia in anima
substantialiter exsistunt.

T. Quomodo mens vice Patris; notitia, Filii; amor,
Spiritus Sancti accipitur.

Et est ipsa mens quasi parens, et notitia ejus quasi proles ejus. Mens enim ibid.iib.ix,

c. 12.

quum se cognoscit, notitiam sui gignit, et est sola parens suae notitiae. Tertius est
amor, qui de ipsa mente et notitia procedit, dum mens cognoscens se, diligit se.
Non enim posset se diligere, nisi cognosceret se. Amat etiam placitam prolem, id
est notitiam suam : et ita amor, quidam complexus est parentis et prolis.

V. Quod non est minor mente notitia, nec amor utroque.

Nec est minor proles parente, dum tantam se novit mens quanta est ; nec minor iwdem.
est amor parente et prole, id est mente et notitia, dum tantum se diligit mens
quantum se novit et quanta est.

X. Quod hcec tria in se ipsis sunt.

Sunt etiam hasc singula in se ipsis : quia et mens amans in amore est, et amor iwd.c. 5.
in amantis notitia, et notitia in mente noscente est. Ecce in his tribus qualecumque
vestigium Trinitatis apparet.

Y. Quomodo mens per ista proflcit ad intelligendum Deum.

Mens itaque rationalis considerans haec tria, et illam unam essentiam in qua
ista sunt, extendit se ad contemplationem Greatoris, et videt unitatem in Trinitate,
et Trinitatem in unitate. Intelligit enim unum Deum esse, unam essentiam, unum
principium. Intelligit enim, quia si duo essent, vel uterque insufficiens esset, vel
alter superflueret : quia si aliquid deesset uni quod haberet alter, non esset ibi
summa perfectio ; si vero nihil uni deesset quod haberet alter, quum in uno essent
omnia, alter superflueret. Intellexit ergo unum esse Deum, unum omnium aucto-
rem. Et vidit quia absque sapientia non sit, quasi res fatua : et ideo intellexit
eum habere sapientiam, quae ab ipso genita est; et quia sapientiam suam diligit,
intellexit etiam ibi esse amorem.

Z. Hic de summa Trinitatis unitate.

Quapropter juxta istam considerationem, ut ait Augustinus in nono libro de iwd. c. i.
Trinitate, credamus Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum esse Deum,
T. 19. 14

210 IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III EXPOSITIO

•universse creaturse conditorem et rectorem ; nec Patrem esse Filium, nec Spiritum

Sanctum vel Patrem esse vel Filium, sed Trinitatem relatarum ad invicem perso-

Aug. de narum. Ut enim ait ipse in libro de Fide ad Petrum, una est natura sive essentia

Fide c i 4

' Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, non una persona. Si enim sic esset una perso-
na, sicut est una substantia Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, veraciter Trinitas
non diceretur. Rursus quidem Trinitas esset vera, sed unus Deus Trinitas ipsa non
esset, si quemadmodum Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus personarum sunt ab
invicem proprietate distincti, sic fuissent quoque naturarum diversitate discreti.
Fides autem Patriarcharum, Prophetarum atque Apostolorum, unum Deum prse-
lbid. e. dicat Trinitatem esse. In illa ergo sancta Trinitate unus est Deus Pater, qui solus
essentialiter de se ipso Filium unum genuit ; et unus Filius est, qui de uno Patre
solus essentialiter natus est ; et unus Spiritus Sanctus, qui solus essentialiter a
Patre Filioque procedit. Hoc autem totum non potest una persona, id est gignere
se, et nasci de se, et procedere de se. Ut enim ait Augustinus in primo libro de
Aug.deTri- Trinitate, nulla res est quss se ipsam gignat ut sit.

nitate.lib.i,

EXPOSITIO

A piterna quoque virtus ejus, id est aeterna

potestas, et divinitas, id est divina et in-

DISTINGTIONIS TERTI/E creata essentia, quee a proprietatibus et

attributis, omnipotentia seu virtute sua,
non realiter, sed sola ratione distinguitur,
^OSTQUAM determinavit Magister de ut distinctione patuit praecedenti. Deni-
summa Trinitate ejusque unitate pro- que huic auctoritali Apostoli consonat il-
ut creditur, hic tractat de ea prout ali- lud Sapientiae : Vani sunt omnes homines sap.
qualiter per rationes naturales aut simi- in quibus non subest scientia Dei ; et ex '< 5-
litudines intelligitur. Et dividitur prima his quee videntur bona, non potuerunt in-
pars hujus distinctionis in quatuor, se- telligere eum qui est. A magnitudine enim
cundum quod quatuor rationes inducit ex speciei et creaturae, potest creator horum
verbis Sanctorum, preecipue Augustini. B intelligibiliter cognosci. Hinc docuerunt
A(p. 203) Itaque ait : Apostolus namque ait, ad philosophi, quod sicut causa cognoscitur
Romanos primo. Interponit autem Magi- per effectum, sic Creator seu prima cau-
ster conjunctionem hanc, «namque», quia sa, per mundum et creaturas : quoniam
in fine preecedentis distinctionis disseruit: omnis effectus estquEedam participata suee
Rationibus congruisque similitudinibus ita causee similitudo. Sic et omnis creatura
esse, id est Deum esse unum ac trinum, radius quidam est sui Creatoris. Unde et
prout infirmitas nostra valet, ostendamus. Procius in Elementatione sua theologica
Rom. i, 20. Apostolus namque ait quodinvisibilia Dei, loquitur : Omnis processus secundorum
id est invisibiles Dei proprietates, pree- a primo, per similitudinem quamdam ef-
sertim absoluta et essentialia attributa, ut ficitur. Atque ut ait Philosophus, causa
bonitas, sapientia, omnipotentia, immuta- producit simile sibi. Propter quod dispo-
bilitas, aeternitas, a creatura mundi, id C sitio, proprietas seu perfectio causee, in
est ab homine, per ea quw facta sunt, id suo effectu aliquo modo relucet.
est per res creatas, ordinemque earum et Consequenter tangit Magister duas ratio-
proprietates, intellecta conspiciuntur, id nes cur homo « creatura mundi » vocetur.
est, mente aliqualiter cognoscuntur; sem- Prima est propter excellentiam qua excel-

IN LIBRUM I SENTENTIARCM. — DIST. III EXPOSITIO

211

lit inter alias creaturas, praesertim non
intellectuales.Unde Psalmista loquitur Deo:
bs: vui, 8. Omnia subjecisti sub pedibus ejus. Secun-
da est propter convenientiam quam habet
cum omni creatura. Quemadmodum enim
divus Dionysius libro de Divinis nomini-
bus, et Gregorius in homilia testantur,
homo cum rebus inanimatis convenit in
esse ; cum vegetabilibus, in generare et
crescere ; cum brutis, in sentire ; cum an-
gelis et Deo, in intelligere et velle. Idcirco

nfarc.xvi,

15.

Ps. viu, 6,

Ezech .
xxviu, 12.

Matth.axn
30.

Deut. xxxu
8.

ait Salvator : Pradicate Evangelium omni
creaturae, id est omni homini.

Sed objici potest, quoniam angelus est
excellentior homine, juxta illud Psalmi :
Minuisti eum paulo minus ab angelis. Ergo
angelus magis quam homo per creaturam
mundi intelligeretur. Insuper, angelus est
signaculum similitudinis Dei ; homo au-
tem ad imaginem Dei est factus. Sed ut
ait Gregorius in homilia de angelis, ma-
jorem similitudinem designat signaculum
quam imago. — Prselerea, secunda ratio
cur homo creatura mundi vocatur, non
videtur soli homini convenire, quia et
angelus cum omnibus convenientiam ha-
bet. Etenim cum elementis, et mixtis, ut
sunt mineralia, habet esse ; cum arbori-
bus, vivere ; cum brutis, sensibilium co-
gnitionem ; cum Deo atque hominibus,
intelligere.

Ad primum horum respondet Albertus,
quod homo consideratur tripliciter. Primo,
secundum reputationem divinam : sicque
est creaturarum dignissima, quoniam Deus
naturam humanam assumpsit ad hyposta-
ticum esse divinum. Secundo, quantum
ad propriam naturam : sic minor est ange-
lo. Tertio, per respectum ad ultimum fi-
nem : sic eequalis est angelo, quoniam ad
eamdem supernaturalem beatitudinem est
conditus, juxta illud Matthaei : Erunt ho-
mines sicut angeli Dei in coelo. In Deute-
ronomio quoque secundum translationem
antiquam dicitur : Statuit Deus termi-
nos populorum juxta numerum angelorum
Dei. Eamdem rationem dat Thomas, et
addit : Vel dicendum quod mundus hic

Ps. iv, 7.

A accipitur prout est continentia visibilium
et corporalium rerum tantum ; et sic inter
creaturas mundi quas homo transcendit,
non computatur angelus. — Ad secundum
respondet Albertus : Angelus quoad es-
sentialia sua, non habet convenientiam
cum omni creatura, quia non convenit
sic cum pure corporalibus : homo autem
convenit cum simplicibus per humores, in
quibus videlicet sunt primae qualitates ;
et cum mixtis ac complexionatis, per si-
militudinem suae materiee.

B Sequitur in littera ratio prima. Homo
invisibilia Dei conspexit per creaturas
visibiles vel invisibiles. A duobus enim
juvabatur, scilicet a natura, guae ratio-
nalis erat, id est a naturali et propria
ratione, per quam intelligibilium capax
est, in quantum est participatio quaedam
luminis increati, juxta id Psalmi : Signa-
tum est super nos lumen vultus tui, Do-
mine. Et ab operibus a Deo factis ut
manifestaretur homini veritas, id est a
creaturis quas Deus condidit ut ex eo-

C rum consideratione homo agnosceret Crea-
torem. Omnia enim propter se ipsum ope-
ratus est Deus, ut Salomon loquitur. Qui
rursus fatetur : Cuncta fecit Deus ut ti-
meatur. Quod sine praevia ejus cognitione
fieri nequit. Et hsec est una ratio institu-
tionis creaturarum. Itaque ad cognoscen-
dum Deum juvatur homo propria ratione
tanquam potentia cognitiva, et rebus crea-
tis tanquam objectis quee movent poten-
tiam. Ratio autem est interior oculus ho-
minis. Hinc scriptum est in Isaia : Levate is. u, 6.

D in excelsum oculos vestros, et videte quis
creavit hsec.

Ideoque Apostolus diosit , ad Romanos
primo, quia Deus revelavit illis, puta phi- Rom. i, 19
losophis. Omnis enim cognitio et mani-
festatio veritatis, a Deo fontaliter causali-
terque profluxit, juxta illud Ecclesiastici :
Omnis sapientia a Domino Deo est. Sicque Eccii. i, i
revelatio sumitur hic extense pro qua-
cumque veritatis manifestatione. Aliquan-
do autem stricte accipitur pro supernatu-
rali instructione. Itaque Deus potentiam

Prov. xvi,

Eccle. iii,
U.

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III EXPOSITIO

intellectualem praestando, et ipsa objecta
causando, dicitur revelasse; et etiam quo-
niam omnis actio causae secundae, princi-
paliter adscribitur causse primee. Dum fe-
cit opera in quibus artificis aliquatenus

•indkium relucet judicium* , id est sapientialis dis-
cretio summi opificis, quee in entibus re-
lucet creatis, sapienter et ordinate pro-
ductis.
B Nam sic ait Ambrosius : TJt Deus, qui

natura invisibilis est, etiam a visibilibus
posset sciri, id est ab hominibus posset
aliqualiter per rationem cognosci, opus
fecit, scilicet mundum sensibilem, quod
opificem visibilitate sui, id est sua visibili
forma, manifestavit , sicut effectus cau-
sam, ut per certum incertum posset sciri,
id est, per creaturam sensibilem certitu-
dinaliter notam, incomprehensibilis Deus
aliqualiter nosceretur. Porro Deus dicitur
« natura invisibilis », quia ex sua natura
est omni creatur» incomprehensibilis :
quia in se ipso est summa invisibilisque
essentia. Sicque quod ait, « natura », po-
test esse nominativi ablativique casus.
Qualiter autem et quare Deus sit invisibi-
lis, in queestione patebit. Et ille Deus om-
nium esse crederetur, imo et a posteriori
sciretur, qui hoc fecit quod ab homine im-
possibile est fieri, imo quod a nulla pura
potest fieri creatura : quia creare est in-
finitffi potentise, quum non esse seu nihil,
et esse, distent in infinitum. Unde secun-
dum Philosophum, inter quatuor et tria,
inter quatuor et duo, inter quatuor et
unum, potest esse proportio; nulla vero
proportio esse valet inter nihil et aliquid.
Hinc ut ait Philosophus, omnium philoso-
phorum suppositio fuit, ex nihilo nihil
fieri secundum naturam.

Sed objici potest, quia secundum Avi-

cennam et alios multos, ccelum ab intelli-

gentia est creatum.Et respondendum, quod

erraverunt in hoc, nec vis creativa natu-

Cf.iib.il, raliter potest creaturse alicui communicari

dist. i,q. 3. aut convenirej ut infra magis probabitur.

Argumentum pratactum, secundum Al-

bertum, qui textum magis declarat quam

A ceteri, sic potest formari : Aliqua sunt
causata, ul. patet ad sensum, ergo habent
causam. Illa igitur causa aut est prima, ■
aut habet aliam causam. Si est prima cau-
sa, habeo propositum : quia hoc omnes
vocant Deum, quod ita est causa, quod
non est causatum. Si habet aliam causam,
de illa queero an habeat aliam causam, et
ita in infinitum, nisi concedatur una pri-
ma causa non causata, quam oportet esse
Eeternam : quam dicimus Deum.

Sequitur secundum argumentum ad

B idem. Alio etiam modo Dei veritatem, C
id est Deum verum, cognoverunt. Vide-
runt summi philosophi nullum corpus es-
se Deum. Omne enim corpus est imperfe-
ctum, divisibile, nec movet nisi motum.
Deus vero est ens primum, perfectum,
simplex,indivisibile atque immobile.utpote
purus actus, ut summus probavit Philoso-
phus. Unde subjungitur : Viderunt etiam,
id est, intellectualiter cognoverunt, quid-
quid mutabile est, non esse summum Deum,
quum nec accidens, nec ulla mutatio cadat

C in Deitatem.

Sequitur tertia ratio. Consideraverunt D
etiam quidquid est in substantiis, id est
in genere substantiarum, vel corpus es-
se, vel spiritum, id est corporalem esse
substantiam aut spiritualem ; meliusque
aliquid spiritum esse quam corpus, quum
corpus vivificetur, moveatur seu guber-
netur a spiritu ; sed longe meliorem esse
qui spiritum fecit et corpus. Creator nam-
que in infinitum omni est creatura prse-
stantior.

D Subditur ratio quarta. Intellexerunt E
etiam corporis speciem esse sensibilem. Si
per « speciem corporis » intelligatur exteri-
or ejus pulchritudo, forma aut dispositio,
certum est quod illa exteriori sensu per-
ceptibilis sit directe. Si aut.em per spe-
ciem intelligatur interior forma substan-
tialis, quee decor, ornamentum ac vita est
corporis, illa per suos effectus sentitur.
Et spiritus speciem, id est spiritualium
substantiarum decorem seu formam, in-
tellexerunt esse intelligibilem, id est im-

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III EXPOSITIO

213

* inintelli-
gibilis

materialem, solo intellectu noscibilem.Sic-
que procedendo, concluserunt unum esse
universorum pulcherrimum ac speciosis-
simum principium, totius pulchritudinis
fontem, quum et in creaturis nihil sit
pulchritudinis penitus expers. Hinc secun-
dum divinum Dionysium libro de Divinis
nominibus, pulchrum convertitur cum en-
te, quemadmodum bonum, unum, et ve-
rum.Unde fertur in textu : Si autem omni
specie carere possent, omnino nulla es-
sent. Nempe quantum habent de entitate
et formalitate, tantum de specie. Sicque
et materia prima aliquid sortitur de spe-
cie, utpote inclinationem ad formam seu
aliquam formae inchoationem. Viderunt
esse aliquid quo illa speciosa facta sunt,
id est, a quo tanquam a primo principio
effectivo, suum sortiuntur participantque
decorem.

Ubi, id est in quo primo principio, est
prima et incommutabilis species, id est
pulchritudo : quia hoc essentialiter, in-
comparabiliter et incircumscriptibiliter
pulchrum est. Siquidem ante omne im-
perfectum, participatum atque composi-
tum, oportet esse aliquid vere perfectum,
imparticipatum seu independens, ac sim-
plex. Rursus, ubi est invenire magis et
minus, necesse est inveniri et maximum :
estque status in omni ordine rerum. Hinc
omnis decor mundi creatus, ex decore
mundi archetypi emanavit, sicut in primo
Timsei Plato fatetur. Unde Boetius loqui-
. tur Deo :

Tu cuncta superno
Ducis ab exemplo, pulchrum pulcherrimus ipse
Mundum mente gerens.

Hinc decimo de Civitate Dei recitat Augu-
stinus : Plotinus Platonicus de providentia
disputat, eamque a summo Deo, cujus est
intelligibilis* atque ineffabilis pulchritu-
do, usque ad hsec terrena et ima pertinge-
re, flosculorum ac foliorum pulchritudine
comprobat : quse omnia quasi abjecta et
velocissime transeuntia, decentissimos for-
marum suarum numeros habere non posse
affirmat, nisi inde formentur, ubi forma

A intelligibilis et incommutabilis simul ha-
bens omnia perseverat. Hoc et Dominus
Jesus in Evangelio ostendit, dicendo : Con- Afatth.vi,
siderate lilia agri quomodo crescunt. De 28-
hoc etiam quinto de Civitate Dei asserit
Augustinus : Deus nec exigui et contem-
ptibilis animantis viscera, nec herbse flo-
sculum, nec arboris folium, sine suarum
congruentia partium et quadam veluti pa-
ce reliquit.

Consequenter compendiose tangit Magi-
ster qualiter ex diversis qu» in creaturis
B consistunt, multiplex Creatoris proprietas
atque perfectio innotescunt.

Eco perpetuitate namque creaturarum
intelligitur Conditor a>ternus. Nam ante
omne creatum oportet ponere principium
increatum et primum, quod esse habeat
a se ipso, id est non ab alio. Propter quod
Rabbi Moyses protestatur Deum creasse
mundum ex tempore, quia ex hoc facil-
lime elucescit Deum ab eeterno fuisse, om-
nia quoque profluxisse ab ipso : in cujus
rei memoriam diem septimum celebrari
C prsecepit. — Sed contra haec objici potest,
quia non sequitur, Effectus est perpetuus,
ergo causa ejus seterna est, quum sint
quidam effectus suis causis coaevi. Er-
go ex perpetuitate creaturae non sequi-
tur a3ternitas Creatoris. Respondetur, quod
quamvis in aliis non sequatur, tamen in
proposito sequitur propter causam prae-
tactam.

Ex magnitudine creaturarum, omnipo-
tens, id est, ex consideratione tam spiri-
tualis quam corporalis magnitudinis crea-
D turarum,concluditur Deum creatorem esse
omnipotentem, quum creare sit infinitse
potentise. In aliis tamen non sequitur, Fe-
cit magna, ergo est omnipotens.

Eoo ordine et dispositione creaturarum,
ostenditur Deus esse sapiens, quum ordi-
nare sit sapientis. Unde fertur in Psalmo :
Omnia in sapientia fecisti. — Sed objici Ps. cm,24.
potest, quoniam ordo videtur esse habi-
tudo rerum ad ultimum finem, in qua
bonitas Dei repreesentatur. Respondent Bo-
naventura et Richardus, quod duplex est

214

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III EXPOSITIO

entium ordo. Unus est ordo rerum in uni- A
verso seu inter se, qui appropriatur sa-
pientiae. Alter est ordo rerum in ultimum
finem, qui bonitati appropriatur. Alber-
tus vero plenius loquens : Quidam, in-
quit, est ordo partium in toto continuo,
qui est ordinata positio partium. Et est
ordo universi in mundo : sicut mobile
uniforme ordinatur sub primo motore, et
mobile difforme sub mobili primo; mo-
tus quoque materiae generabilis et cor-
ruptibilis, sub motu circulariter atque
difformiter mobilis : et ordinantur haec B
omnia ad complendum numerum electo-
rum. Et hic ordo est sapientiae. Est et
alius ordo uniuscujusque in perfectionem
finis sui, ex participatione bonitatum sibi
possibilium a prima causa : et hic ordo
est bonitatis. Dispositio autem differt ab
ordine, quoniam dispositio est per formas
rei in se ipsa, ordo autem ad alterum. Hsec
Albertus.

Eoo gubernatione bonus. Gubernare nam-
que est rem in finem suum dirigere :
bonum autem et finis coincidunt. Sicque C
ex gubernationis suse effectu innotescit
bonitas Dei. Nihilo minus gubernatio opus
est sapientis : et ita ex ordinata et stabili
rerum gubernatione patet sapientia Crea-
Boetius.iib. toris, juxta illud Boetii :

UI,metr.9.

O qui perpetua mundum ratione gubernas.

Quaeritur de efficacia et differentia prae-
inductorum quatuor argumentorum.

Ad hoc Bonaventura respondet : Omnes
hae rationes ad hoc quod aliquid probent
et inferant, praesupponunt aliquod terti- D
"(diasccr- um*. Prima namque supponit quod creare
non sit nisi infinitae potentiae. Quo con-
cesso, constat quod soli conveniat Deo.
Aliae tres praesupponunt in omni genere
causee esse statum, nec iri in infinitum :
quod et in tota philosophia supponitur.
Ideo omne mutabile, mobile, imperfectum
et causatum, reducitur ad unum primum
invariabile, immobile, perfectum et in-
causatum. Sic igitur prima ratio sumitur
penes rationem causae ; aliae tres, penes

rationem causee et excellentiae causantis
super suum effectum. Et distinguuntur
juxta ordinem eminentiae in triplici gene-
re causse, videlicet efficientis seu moven-
tis, ac finientis, et exemplaris. Haec Bo-
naventura.

Amplius, circa id quod ait Magister,
Ecce tot inodis potuit cognosci veritas E
Dei, sciendum quod non solum his viis
ac modis potuit Deus naturali ratione co-
gnosci. Unde Albertus : Magister non tan-
git hic omnes vias quibus possibile est
devenire in Dei cognitionem, sed quas-
dam, ad insinuandum quod tales ac simi-
les quaerere debeamus. Dionysius autem
septimo capitulo de Divinis nominibus,
tangit qualiter per ablationem omnium a
Deo, et per affirmationem et causalitatem
ac eminentiam, ascendendum sit ad Dei
notitiam.

Circa hoc scribit Thomas, reducendo
vias a Magistro inductas, ad eas quas Dio-
nysius docet : Harum, inquiens, rationum
diversitas sumitur secundum vias deve-
niendi ex creaturis in Deum, quas Diony-
sius ponit, dicens quod ex creaturis tribus
modis in Deum deveniamus, puta per cau-
salitatem, remotionem, et excellentiam. Et
ratio hujus est, quoniam esse creaturae
est ab alio : sicque ducimur in cognitio-
nem causae ipsius. Quod potest esse du-
pliciter. Primo, quantum ad hoc quod
receptum est : sicque ducimur per mo-
dum causalitatis. Secundo, quoad modum
recipiendi, quia imperfecte recipitur : et
sic habemus duos modos, videlicet remo-
tionis, per ablationem imperfectionis a
Deo; et viam eminentiae, per hoc quod
omnia sunt perfectius nobiliusque in Deo.
Haec Thomas.

Ei quoque quod dictum est, ex rerum
mutabilitate veniri ad immutabilis Dei no-
titiam, consonat quod secundo de Civitate
Dei loquitur Augustinus : Mundus ordina-
tissima sua mutabilitate et mobilitate, at-
que visibilium omnium pulcherrima spe-
cie, tacitus factum se esse ostendit ; et
non nisi ab ineffabiliter ac invisibiliter

QILEST. I : AN DEUS EX CREATURIS PER NATURALEM RATIONEM POSSIT COGNOSCI 215

magno et pulchro, se fieri potuisse pro-
clamat.

F Sequitur secunda pars hujus distinctio-

nis : in qua ex verbis Augustini ostendit
Magister qualiter in creaturis relucet ve-
stigium superdignissimae Trinitatis. Et quae
de hoc habentur in textu, in qusestionibus
elucescent. Littera quippe quoad super-
ficiem verborum, non videtur difficilis,
sed latet in ea grandis et multiplex diffi-
cultas, quae in decisione declarabitur quae-
stionum.

Tertia vero pars distinctionis islius

G incipit ibi : Nunc vero ad eam pervenia-
mus disputationem, Ubi ostendit qualiter
superbenedicta Trinitas altiori modo in
rationali creatura relucet per modum ima-
ginis. Patebitque Httera in quaestionibus.

QU.ESTIO PRIMA

Clrca hanc distinctionem quaeritur pri-
mo, An Deus ex creaturis per na-
turalem rationem possit cognosci.
Videtur quod non. Primo, quoniam cre-
alura in infinitum distat ab excellentia
Creatoris.Ergo Creatorem non repraesentat.
— Secundo,quoniam finiti et infiniti nulla
exstat proportio, ergo nec similitudo. Sed
creatura finita est, Deus vero infinitus :
ergo... Nec aliquid potest cognosci per
aliud, nisi illud sit aliquo modo similitudo
istius. — Tertio, quia ut sanclus docet Dio-
cap. i.. nysius in libro de Mystica theologia, hoc
est Deum vere videre ac noscere, videre
ipsum omnino invisibilem et incognosci-
bilem esse. Ergo cognosci ab intellectu
humano non valet. — Quarto, nam scri-
Soann.i,i8. ptum est : Deum nemo vidit unquam. Apo-
stolusque ad Timotheum testatur, quod
Deus habitat lucem inaccessibilem,et quod
iTim. vi, Deum nullus vidit unquam, nec videre

16. . .

potest.

In contrarium est auctoritas Pauli, testi-
moniaque Augustini et Ambrosii introdu-
cta in littera.

A Ad hanc quaestionem Alexander respon-
det : Augustinus in libro de Videndo Deum,
affirmat : Si quaeris an Deus possit videri,
respondeo : Potost. Si quseris unde hoc
sciam, dico quia in Scriptura verissima
legitur : Beati mundo corde, quoniam ipsi Matth.v,s.
Deum videbunt. Insuper, sicut virtus affe-
ctivae rationalis est ad amandum bonum,
et maxime bonum summum ; sic virtus
cognitivae rationalis est ad cognoscendum
verum, potissime summam, primam et in-
variabilem veritatem. — Hsec Alexander,

B qui circa haec multas movet quaestiones,
quarum aliquas breviter tangam.

Itaque quaerit, an Deus seu divina sub-
stantia sit cognoscibilis in sua immensi-
tate. Ad quod respondet : Est quaedam
cognitio de Deo per modum positionis, et
quaedam per modum privationis. Per mo-
dum privationis, de Deo cognoscimus quid
non est; per modum positionis, cognosci-
mus aliquo modo quid est. Divina ergo
substantia in sua immensitate non est co-
gnoscibilis ab anima humana cognitione

C positiva, sed privativa. Sicque quantus
sit Deus duratione, cognoscitur privative,
quum dicitur aeternus, id est sine princi-
pio et fine ; similiter quantus sit reple-
tione, quum dicitur incircumscriptus, per
abnegationem loci et ubi : et quantus sit
virtute, per abnegationem mensurae vir-
tutis suae, quum dicitur immensus. Per
modum vero positionis, ut determinetur
quanta sit ei magnitudo, virtus, aut du-
ratio, non potest cognosci. — Iterum quae-
rit, an Deus sit hic cognoscibilis facie ad

D faciem. Et respondet : Facies Dei multi-
pliciter sumitur in Scripturis. Primo, prae-
sentia ejus per gratiam, secundum quod
dicitur in Psalmo : A facie Domini mota ps.cxm,7.
est terra. Secundo, praesentia ejus per car-
nem. Tertio, praesentia Dei per gloriam in
propria fonna. Primis duobus modis po-
test Deus in hac vita cognosci facie ad
faciem, non tertio modo, saltem de lege
communi. — Amplius quaerit, an Deus pos-
sit cognosci in sua praesentialitate, secun-
dum quod praesens est creaturae, hoc est,

216

IN LIBRUM I SENTENTIARCM.

DIST. III ; QILEST. I

an naturaliter possit cognosci de Deo quod A
prsesens sit omnibus creaturis. Respon-
det : Per naturam potest cognosci quod
Deus sit prsesens rebus; non tamen po-
test certive cognosci quod sit prsesens per
gratiam : quoniam medium cognoscendi
in cognitione naturali, est effectus crea-
tus et naturalis, qui potest comprehen-
di et sciri ; gratia autem dicit acceptio-
nem in Deo quse latet nos. Ideo non est
in nostra potestate scire prsesentem esse
gratiam, nec Deum esse prsesentem per
gratiam. Hsec Alexander. B

Prseterea Thomas in Scripto ait : Non
est hic qusestio, utrum Deus in sua essen-
tia immediate possit videri, quia hoc alibi
habet inquiri ; sed utrum quocumque mo-
do possit cognosci. Et dicimus quod sic :
sed essentia ejus comprehendi non valet.
Cognoscens enim habet notitiam de re,
non per modum rei cognitae, sed cogno-
scentis. Nulla autem creatura altitudinem
divinse majesfatis attingit. Species quoque
per quam fit cognitio, est in potentia co-
gnoscente secundum modum ipsius cogno- C
scentis. Unde eorum quse sunt magis ma-
terialia quam intellectus, species est in
intellectu simplicior quam in rebus : id-
circo dieuntur cognosci per modum abs-
tractionis.Deus vero et angeli simpliciores
sunt nostro intellectu. Ideo species intelli-
gibilis qu83 in nostro intellectu efficitur,
per quam noscuntur, est minus simplex.
Idcirco non dicimur eos cognoscere per
abstractionem, sed per impressionem eo-
rum in intelligentias nostras. — Haec Tho-
mas in Scripto. Cujus hoc ultimum ver- D
bum obscurum est, scilicet quod Deum et
angelos cognoscimus per impressionem
eorum in nostrum intellectum ; sed infra
magis patebit.

Porro in prima parte Summse, quaestio-
ne duodecima, dicit : Naturalis nostra co-
gnitio a sensu sumit principium. Hinc in
tantum se potest extendere, quantum po-
test per sensibilia manuduci. A sensibili-
bus autem non potest ad hoc intellectus
pertingere, ut essentiam videat Dei : quo-

niam creaturae sensibiles sunt effectus vir-
tutem Dei non adsequantes. Sed quia sunt
effectus a causa prima dependentes, ad
hoc ex eis perduci valemus, ut cognosca-
mus de Deo an est, et ea quse necesse est
ei convenire in quantum est causa exce-
dens cuncta causata. Sicque cognoscimus
de ipso habitudinem ejus ad creaturas,
differentiam quoque creaturarum ab ipso.
Hsec Thomas.

Quibus concordans Petrus : Contingit,
inquit, causam cognoscere per effectum,
et econtrario effectum per causam. Simi-
Iiter Deus cognoscitur per creaturam in
via, et econtrario erit in patria. In prae-
senti ergo, in cognitionem Dei per crea-
turam venimus tripliciter, scilicet per
remotionem, eminentiam, et causam, se-
cundum Dionysium. In creatura namque
est tria invenire. Nominat enim creatura
ens productum ab aliquo ex nihilo : et in
quantum ab aliquo, ducit in Dei cognitio-
nem per causam; atque in quantum est
ens proprium esse habens, ducit per emi-
nentiam, quoniam omnis perfectio crea-
turae nobiliori modo exstat in Deo ; sed in
quantum ex nihilo, admiscetur ei multa
imperfectio, sicque ducit per remotionem.
— Si autem objiciatur, quia praesentior
est Deus animae quam aliqua creatura,
imo intimior atque prsesentior quam ipsa-
met sibi, quia illabitur Deus essentiis
rerum : ergo cognoscitur immediate ab
anima, non per mediam creaturam. Dicen-
dum, quod vere prsesentior est Deus sic
animse ut res qusedam conservans, non ut
ipsius intellectus objectum : quemadmo-
dum anima prsesentior sibi est alia re, ut
qusedam res, non ut objectum cognitio-
nis : imo cum multo labore ad ejus cogni-
tionem pertingitur, utpote per objecta co-
gnoscendo actus, per actus potentias, per
potentias essentiam animse in qua sunt.
Hsec Petrus.

Quibus concordans, ait Richardus : Deus
a creaturis cognoscibilis est per naturam.
Dicit enim Dionysius secundo capitulo de
Divinis nominibus, quod causata habent

AN DECS EX CREATURIS PER NATURALEM RATIONEM POSSIT COGNOSCI

217

causarum suarum receptas imagines. Om- A
nes autem creaturae sunt effectus Dei vel
immediati vel mediati. Nempe ut scribitur
in commento primee propositionis libri de
Causis, Omnem operationem quam efficit
causa secunda, facit et causa prima, ta-
men per modum sublimiorem. Verumta-
men, quoniam teste S. Dionysio secundo
de Divinis nominibus capitulo, non est
diligens seu proportionabilis comparatio
causse primse ad creata, quoniam causa
prima omnibus supercollocatur, et remo-
vetur ac segregatur a creaturis, tanquam B
omnibus excellentior infinite : hinc cogni-
tio quam per naturam habere valemus de
Deo ex creaturis,est debilis valde,tam pro-
pter Dei sublimitatem, quam propter no-
stri intellectus naturalem debilitalem. Hinc
Trismegistus in libro de Deita.te ad Ascle-
pium, loquens ad Deum, ait : Gratias agi-
mus tibi, summe et superaltissime Deus,
quoniam tua tantummodo gratia consecuti
sumus lumen tuaa cognitionis.

Girca haec scribit Bonaventura : Deus in
se et ex sua natura est summe cognosci- C
bilis; et tanquam lux intellectum nostrum
maxime complens, summe quoque cogno-
scibilis esset a nobis, nisi defectus esset
ex parte nostri : qui defectus non aufer-
tur in toto a nobis, nisi per dona gloriae.
Cognoscitur tamen Deus aliquo modo per
creaturam, quoniam causa in suo relucet
causato, sapientia quoque artificis in suo
effectu. Et ad hoc duplex est ratio : pri-
ma, propter convenientiam : nam omnis
creatura maxime ducit in Deum; secunda,
propter indigentiam : quia quum Deus in D
quantum lux maxime simplex, non queat
in sua spiritualitate ab intellectu cogno-
sci, ipse intellectus indiget per materialia
tanquam per cognoscibilia media, in Dei
cognitionem ascendere.

Circa haec demum quaerit Albertus :
An philosophi ductu rationis cognoverunt
unitatem Dei, seu quia est Deus. Et re-
spondet quod imo. Unde Augustinus octa-
vo de Civitate Dei :Platonici (inquit) nobis
consentiunt de uno Deo universitatis au-

ctore, qui non solum super omnia corpora
incorporeus est, verum etiam super om-
nes spiritus incorruptibilis,nostrum consi-
stit principium, lumen nostrum, et bonum
nostrum. Item ibidem : Hinc Platonicos
praeferimus ceteris, quia quum alii philo-
sophi ingenia sua studiaque contriverint
in inquirendis rerum causis, et quisnam
esset modus discendi atque vivendi ; hi
cognito Deo, repererunt ubi esset causa
constitutse universitatis, lux quoque per-
cipiendee veritatis, et fons obtinenda? feli-
citatis. Amplius, Apuleius in libro de Deo
Socratis, Deum asserit aliorum omnium
creatorem. Unde nono de Civitate Dei re-
citat Augustinus : Summum Deum omni-
um creatorem, quem nos verum Deum
dicimus, sic a Platone preedicari asseverat
Apuleius, quod ipse solus non potest vel
modice comprehendi penuria sermonis hu-
mani. Insuper, in libris Aristotelis legi-
mus quod ipse probat universitatis prin-
cipium esse unum,cujus scientia, voluntas
et actio, substantia sua est. Sicque nove-
runt non tantum quod Deus sit unus, sed
etiam quod ipse sit simplex, qui est quid-
quid habet. — Si autem objiciatur quod
Deum esse unum sit articulus fidei, ergo
non subest philosophice ac rationi : dicen-
dum, quod Deum esse et Deum esse unum,
uno modo sunt articulus fidei, alio modo
sunt scita per rationem. Potest enim acci-
pi Deum esse, quia est lantum, et quia est
unus : et sic possunt sciri sicut conclu-
sio. Potest etiam accipi prout aliquo modo
propinquat scientise quid est, per hoc quo-
niam apprehenduntur proprietates divini
esse ac unitatis secundum quod fides de-
terminat ea esse attributa divini esse ac
unitatis ipsius, videlicet quod Deus sil om-
nium providentiam et certam particula-
rium scientiam habens : sicque est articu-
lus fidei, nec sic subest totaliter rationi.
Unde circa hoc defecerunt et multum
erraverunt Philosophi. Haec Albertus.

Praterea Scotus circa hsec refert : Di-
cunt quidam quod dupliciter aliquid po-
test a nobis cognosci, videlicet per se et

218

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III J QUjEST. I

per accidens. Deus autem non cognoscitur A
per accidens proprie, quoniam quidquid
in ipso est, ipse est. Gognoscitur tamen a
nobis quasi per accidens, quia in aliquo
attributo, quod est quasi accidens divinee
essentiae. Aliam quoque ponunt distinctio-
nem, dicentes quod aliquid cognoscitur in
universali et particulari, et quod Deus co-
gnoscitur a nobis in aliqua communi ra-
tione boni et veri, non tamen in aliquo
conceptu communi sibi et creaturis uni-
voce, sed analogice, quoniam illa natura
divina est singularis : et ille conceptus B
analogicus unus unitate analogise, est vere
duo conceptus ; et tamen concipitur qua-
si unus, quia duo illi conceptus propin-
qui sunt invicem per attributionem. In
particulari vero non cognoscitur Deus a
nobis, quia ut dicunt, creatura est peregri-
na similitudo Dei non similis ei : nii autem
ducit in cognitionem alterius in particu-
lari, nisi per modum similis.

Sed huic opinioni obviabo in quibus
mihi falsa videtur. Et sunt hic quinque
declaranda. Primum, quod Deus non co- C
gnoscitur a nobis quasi per accidens. Se-
cundum,quod Deus cognoscitur atque con-
cipitur a nobis conceptu univoco sibi et
creaturis. Tertium, quod non concipitur a
nobis in particulari. Quartum, quid sit
perfectissimum quod valemus de Deo co-
gnoscere. Quintum, per quod cognosca-
mus hoc perfectissimum quod de Deo co-
gnoscimus. — Primum, videlicet quod Deus
non cognoscitur a nobis tantum in aliquo
attributo divinam essentiam circumstante,
sic patet : Quicumque intelligit in aliquo D
aliquid circumstans, necessario intelligit
iliud cui attribuitur illud circumstans :
quia perfectio in esse secundo praesuppo-
nit perfectionem in esse primo. Unde si
concipio sapienlem, necessario concipio
illum cui attribuo sapientiam. Et hoc in
Deo est ejus essentia. — Secundum, vide-
licet quod Deus a nobis cognoscitur con-
ceptu non analogico, sed univoco sibi et
creaturis, ita quod ens bonum, verum,
sapientia, etc, univoce dicuntur de Deo et

creaturis, sic patet : Omnes theologi et
magistri videntur uti conceptu commu-
ni Deo et creaturis, quia accipiunt con-
ceptus metaphysicales, et removendo id
quod est imperfectionis in creaturis, at-
tribuunt Deo id quod est perfectionis, ut
bonitatem, veritatem, sapientiam. Tunc
arguitur sic : Omnis inquisitio in acci-
piendo id quod est perfectionis, et tollen-
do quod est imperfectionis, capit aliquid
quod est ejusdem rationis ei cui attribui-
tur, et ei a quo removetur : quia si non
accipit aliquid unius rationis, ut sapien-
tiam, relinquendo id quod est imperfe-
ctionis sapientiee in creaturis, non magis
concludit sapientiam in Deo quam lapi-
dem. Insuper, quod ille conceptus analogi-
cus non sit duo conceptus, probatur sic :
Omnis intellectus certus de uno conce-
ptu, et dubius de duobus, habet conce-
ptum de quo certus est, alium ab utro-
que de quibus est dubius. Sed omnis in-
tellectus viatoris habet conceptum certum
de ente et bono, dubitando tamen per
accidens de bono Dei et bono creaturae,
et de ente Dei enteque creaturse. Ergo
ens et bonum secundum se important
conceptum alium a conceptu entis et bo-
ni in Deo et creatura. Amplius, quilibet
experitur in se, quod potest concipere
ens, non descendendo ad ens participatum
vel imparticipatum. Et si fiat descensus
ad utrumque, quaero an stet conceptus en-
tis, an non : si sic, habetur propositum ;
si autem indeterminate importat quasi
unum conceptum, et quando fit descen-
sus, est duo conceptus, tunc impossibile
esset probare aliquid esse univocum, ut
hominem respectu Platonis et Socratis. Di-
cam enim quod homo importat duos con-
ceptus, sed tibi videtur quod sit unus,
quemadmodum dicis de ente. Haec Scotus.
Qui de his hic scribit prolixe, atque (ut
intuentibus scripta ipsius et scripta Hen-
rici patere opinor) specialiter loquitur
contra Henricum, qui in Quodlibetis suis
et in Summa scribit de his satis profunde.
Verumtamen in hoc^quod asserit Scotus,

AN DEUS EX CREATURIS PER NATURALEM RATIONEM POSSIT COGNOSCI

aliquid univoce convenire Deo et creatu-
ris, videlicet ens, bonum, verum, ac con-
similia attributa, et conceptum de talibus
in communi apprehensum, esse ad Grea-
torem et creaturam univocum, non analo-
gicum ; non solum contradicit Henrico,
sed et majoribus ac senioribus multis so-
lennissimisque doctoribus, Alexandro de
Hales, S. Thomae, Alberto, Bonaventurae,
jEgidio, Petro, Richardo : imo ut ostende-
tur, divino Dionysio, Boetio, Damasceno,
Anselmo, ac aliis. — Insuper, Scotus affir-
mat, quod causa et ratio cur in hac vita
non cognoscimus Deum, nec eum videmus
in particulari, non est alia nisi quia Deus
non vult, et non imbecillitas seu impo-
tentia aut defectus ex parte potentiae no-
strae intellectivae. Quocirca etiam vide-
tur Aristotelem reprobare, dicentem quod
objectum nostri intellectus sit quidditas
rei materialis, atque quod intellectus no-
ster se habet ad cognitionem immateria-
lium substantiarum, quemadmodum visus
vespertilionis ad intuitum lucis solaris.
Sed in his Scotus iste contradicit commu-
ni doctrinae, ac solidissimis documentis
pene omnium famosissimorum et excel-
lentiorum philosophorum et theologorum.
Nam et sanctus pater Hieronymus in sua
Regula protestatur quod quidquid natura-
Iiter sciri potest, Aristoteli videtur infu-
sum. Ideo non est faciliter ab Aristotele
recedendum, nisi auctoritas fidei et Scri-
pturae, vel determinatio Ecclesiae, id re-
quirat. Argumenta quoque Scoti non con-
cludunt: imo revera debilia comprobantur,
prout suis patebit in locis.

Nunc itaque advertendum quid de his
scribat Henricus, qui quarto asserit Quod-
libeto : Nulla vis pure naturalis, neque
activa neque passiva, agendo in aliud aut
alterius actionem in se recipiendo, potest
se extendere ultra limites suae naturae. Un-
de quum actus cognitionis contingat se-
cundum quod cognitum habet esse et re-
cipi in cognoscente, et hoc secundum
modum cognoscentis, non cogniti : co-
gnoscibile ergo quod natum est esse in

A cognoscente limitato, secundum modum
limitationis suae quam habet in cogno-
scendo potest cognosci ab illo ; et quod
omnino excedit modum limitationis suae
in cognoscendo, nullo modo habet cogno-
sci ab ipso : sicut virtus visiva non potest
cognoscere ea quae sine specie corporali
habent esse in cognoscente, ut sunt uni-
versalia sensibilium rerum, quae nata sunt
esse in intellectu nostro, secundum quod
conjunctus est secundum statum sibi na-
turalem, eo quod non sit organica virtus.

B Nam organum non est universalium re-
rum sensibilium susceptivum. Ideo uni-
versalia illa habent ab intellectu nostro
intelligi ; non autem illa quae sine admi-
niculo sensuum habent esse in intellectu.
ut sunt quidditates immaterialium rerum,
quae habent intelligi ab intellectu superi-
ori angelico, eo quod omnino abstractus
est a materia. Tamen quia limitatse virtu-
tis est in cognoscendo, nec sine informa-
tione a cognito aliquid possit cognoscere,
eo quod nuda sua essentia non sit forma-

C lis ratio alicujus alterius naturae a se (hoc
namque soli divinae essentiae proprium
esl) : hinc quod omnino excedit virtutem
ejus, non potest cognoscitivum creatum
capere in se per cognitionem. Cujusmodi
est divina essentia, quoniam nullam po-
test habere speciem sibi similem, qua
informetur intellectus creatus ad ipsam
naturaliter intelligendam, tanquam prin-
cipium proximum intra eliciens actum
intelligendi circa intelligibile praesens :
sicut species praesentis rei in oculo elicit

D actum quo oculus rem illam naturaliter
videt. Quoniam ergo divina essentia nuda
in infinitum plus excedit in intelligen-
do capacitatem supremi intellectus creati,
quam immaterialium rerum quidditates
intellectum conjunctum, nullatenus a quo-
cumque intellectu creato intellectualiter
ex puris naturalibus potest videri. Quem-
admodum etiam aliquid est visibile in se,
quod tamen ob nimiam suam parvitatem
videri non potest ab oculo, qui non ap-
prehendit speciem rei nisi sub determi-

220

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III ; QU-EST. I

nata quantitate ; sic aliquid est intelligi- A
bile in se, quod tamen ob nimiam suam
simplicitatem, ab intellectu creato non po-
test intelligi. Intelligibile quippe non est
intelligibile ab intellectu creato, nisi sub
determinata quantitate virtutis secundum
simplicitatem perfectionis in esse. Sicque
propter nimiam simplicitatem perfectio-
nis in esse quidditativo,excedit universale
rerum materialium notitiam sensus ; et
universale immaterialium rerum, notitiam
intellectus conjuncti; atque in infinitum
plus simplicitas divinae essentiae, in per- B
fectione supremum intellectum creatum.
Haec Henricus.

Cujus dicta sunt intelligenda de cogni-
tione complota, et de similitudine adsequa-
ta. Manifestum est enim quod intellectus
creatus etiam humanus, possit ex suis na-
turalibus Deum aliquo modo ex creaturis
cognoscere; et item quod species creaturae
aliquo modo assimilentur divinae essentiae.
Et per hoc solvuntur faciliter qua3 obji-
cit Scotus Henrico, eo quod alibi, puta in
Summa, dicat Henricus, Creatorem a crea- C
tura naturaliter posse cognosci, speciem
quoque creaturae similem Creatori. Hinc
Henricus solvendo instantiam qua ita ar-
guitur, Creatura est similis suae ideas in
Deo, ergo per creaturam potest cognosci
idea : sic ait, quod creatura est simile om-
nino improportionabile et a remotis, quod
non est natum ducere in nudam et claram
notitiam suae ideae.

His concordat iEgidius, dicens : Secun-
dum Philosophum primo Physicorum, du-
plex cognitio potest haberi de re, scilicet D
quia est, et propter quid. Et ipsum pro-
pter quid, ut dicitur secundo Posteriorum,
est idem quod quid : quoniam idem est
agnoscere propter quid est eclipsis, et
quid est eclipsis. Possumus ergo de Deo
in via cognoscere quia est, sed non pro-
pter quid. Nam sicut composita tripliciter
noscimus, sic et simplicia. Primo namque
cognoscimus composita immediate, ut pri-
mas propositiones per se notas : quae se-
cundum Commentatorem secundo Meta-

physicae, sunt quasi janua in domo quam
nemo ignorat. Secundo, mediate : et hoc
dupliciter, scilicet per propriam inventio-
nem, et per alterius informationem. Sed
nullo horum modorum cognoscere nunc
valemus Dei quidditatem : quia nec imme-
diate ferri possumus in ejus intuitum; nec
mediate per propriam inventionem, quo-
niam nostra cognitio non absolvitur a
phantasmatibus : propterea nullius rei,
quantum ad ejus quidditatem et positi-
ve, possumus habere cognitionem, quae
non habeat phantasma, aut non sit ha-
bentibus phantasma proportionata. Nec
per alterius informationem possumus sci-
re quid sit Deus, quia in vila hac non
habemus lumen quod possit ad talem Dei
visionem attingere, quum lumen nostrum
intellectuale sit aenigmaticum aut natura-
le. Hinc nullus viator manens viator, nec
habens lumen altius lumine viatoris, po-
test ex alterius informatione cognoscere
quid sit Deus. Idcirco Dionysius primo ca-
pitulo de Divinis nominibus, asserit divi-
nam essentiam in Eloquiis sacris laudatam
tanquam invisibilem et inscrutabilem. In-
visibilem dicit, quantum ad primum mo-
dum, quoniam immediate eam videre non
possumus; et inscrutabilem, quantum ad
alios duos modos. Haec ^Egidius.

Hinc Antisiodorensis in prima parte suae
Summae, ex verbis B.Dionysii probat quod
Deum videre non possumus propter duo.
Primo, propter intellectus nostri imbecilli-
tatem, qui se habet ad videndum verum
Solem, sicut oculus noctuae ad solem ma-
terialem. Secundo, propter nostri intelle-
ctus parvitatem, qui nunc Deum majestatis
immensee in se ipso cernere nequit, nec
intra se capere.

Insuper Durandus circa haec ait : Dupli-
cem possumus habere notitiam de re, vi-
delicet quia est, et quid est. Et rursus,
quid est dupliciter potest cognosci : uno
modo in generali et in potentia, sicut co-
gnoscimus hominem, cognoscendo quod
sit animal ; vel in speciali et sub propria
forma, sicut cognoscitur per propriam de-

AN DEUS EX CREATURIS PER NATURALEM RATIONEM POSSIT COGNOSCI

221

finitionem. Dicendum ergo, quod per crea-
turas possumus devenire in cognitionem
Dei, quia est, et quid est in generali, ut
quod sit substantia, bonitas, sapientia ;
non autem in speciali, quoniam ex effe-
ctu nunquam possumus devenire in per-
fectam cognitionem causae, quantum ad
suum quod quid est in speciali, nisi du-
pliciter : uno modo, ratione similitudinis,
quando effectus est ejusdem speciei cum
sua causa ; alio modo ratione virtutis,
quando effectus demonstrat totam suae
causae virtutem. Greatura autem non est
ejusdem speciei cum Deo, nec totam ejus
virtutem demonstrat. — Sed contra haec
argui potest : Qui cognoscit rem quoad ea
quae sibi sunt propria et essentialia, habet
perfectam ejus cognitionem quid sit. Sed
talia de Deo ex creaturis cognoscimus, ut-
pote quod est creator, aeternus, omnipo-
tens, veritas prima, bonitas summa. Re-
spondetur quod major illa est vera, si
propria et essentialia appellentur, quae
soli rei conveniunt, et dicunt rei essen-
tiam absolute, et non habitudinem ejus
ad extra. Sola enim intrinseca proprie di-
cunt quid est, nec sine eis potest dici aut
sciri quid est rei. Idcirco, si ea quae Deo
sunt propria, non dicunt divinam essen-
tiam absolute, sed potius in habitudine ad
creata, per ea, quantumcumque sint pro-
pria, non cognoscitur quid sit Deus : sed
solum quid non est, si sint nomina a Deo
removentia imperfectiones creaturarum,
ut esse infinitum, per quod removemus a
Deo limitationem quae invenitur in creatu-
ris, vel esse aeternum, per quod a Deo re-
movetur possibilitas deficiendi ; aut per
talia scitur quod habitudo ejus ad crea-
turas est eminentior quam habitudo cau-
sae inferioris ad suos effectus, ut quum
dicitur creator vel omnipotens.Nullam au-
tem perfectionem absolutam quae Deo sit
propria, novimus ex creaturis de Deo. Haec
Durandus.

Gui objici posset, quod in Hebraeo hoc
nomen tetragrammaton significat divinam
essentiam prout nude et pure in se ipsa

A accipitur. Et respondendum quod quan-
tumcumque nomen illud aut aliud insti-
tutum sit ad significandum essentiam Dei
in se, tamen rem illam significatam non
possumus nunc in se ipsa conspicere, ne-
que quoad quid est cognoscere.

Ad primam in principio queestionis
factam instantiam respondendum, quod
quamvis Deus distet a creaturis in infi-
nitum quantum ad majestatem, non tamen
quoad cognoscibilitatem. Quum enim sit

B ens maxime simplex, actualissimum, pror-
sus perfectum, conslat quod ex sua natura
sit maxime cognoscibilis. — Ad secundam
dicendum, quod finiti et infiniti nulla
exstat proportio naturalis atque univoca,
sed aliqua imitativa et analogica : sicque
unum aliquo modo potest cognosci per
aliud. — Ad tertiam respondendum, quod
Deum per omnium ablationem cognosce-
re, est ipsum aliquo modo cognoscere,
non penitus ignorare ; sed non est co-
gnoscibilis quoad quid est in praesenti.

C — Ad quartam, quod Deum nemo vidit
unquam in vita hac de lege communi, aut
vivens vita sensitiva humana, seu in quan-
tum viator, aut naturali potentia. Nec visi-
one perfectae comprehensionis est a creato
intellectu visibilis, sed notitia apprehen-
sionis.

Cetera quae hanc quaestionem concer-
nunt, infra patebunt, et an aliquid Deo
et creaturis univoce competat. Postremo
sciendum, quod quantum res habet de en-
titate et veritate, actualitate aut formali-

D tate, tantum habet de cognoscibilitate et
intelligibilitate. Quumque Deus gloriosus
et summus, sit infinitae actualitatis, et in
entitate, veritate ac formalitate absolutae
ac infinitae perfectionis, certum est quod
ex sua natura sit cognoscibilitatis et in-
telligibilitatis penitus infinitae. Ideo plene
et comprehensive non potest intelligi, nisi
ab intellectu infinitae virtutis ac perspi-
cacitatis, videlicet a se ipso. Unde omnis
intellectus creatus a tali Dei cognitione
deficit infinite.

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QU.EST. II

QUJESTIO II

SEcundo quseritur, An Deum esse
sit per se notum.
Videtur quod sic. Primo, quia secundum
Damascenum in principio libri sui, co-
gnitio exsistendi Deum, omnibus est na-
turaliter inserta. — Secundo, quia ut ait
et probat Anselmus : Deum esse, tam cer-
tum est, quod oppositum cogitari non va-
let, quum Deus sit id quo majus cogitari
nequit. Hoc autem cogitari non potest non
esse, quoniam id quod potest cogitari non
esse, minus est illo quod non potest cogi-
tari non esse. — Tertio, secundum Philo-
sophum primo Posteriorum, illa dicuntur
per se nota, quae terminis cognitis pro-
tinus cognoscuntur : quemadmodum co-
gnito quid nomine partis et quid nomine
totius significetur, mox constat quod to-
tum sit majus sua parte. Sed intellecto
quid designet hoc nomen, Deus, mox cer-
tum est Deum esse. Significatur namque
hoc nomine, Deus, id quo majus cogitari
non potest : majus vero est quod est in in-
tellectu et re, quam quod solum in intel-
lectu. — Quarto, nulla res potest cogitari
sine sua quidditate : sed quidditas Dei est
suum esse. Ergo cogitari nequit non esse.
In oppositum est, quoniam Deum esse,
potest esse conclusio demonstrationis ; et
i>{.xm, i. quoniam scriptum est : Dixit insipiens in
corde suo, Non est Deus. Unde et Dama-
scenus primo libro : In tantum, inquit,
prsevaluit perniciosa hominum malitia, ut
dicerent Deum non esse. Avicenna quoque
primo suo Metaphysicae, ait quod Deum es-
se non sit per se manifestum, atque quod
possit demonstrari. Insuper quidam philo-
sophi posuerunt Deum non esse : sicut qui
asserebant omnia a casu fieri aut fortuna,
ut de Democrito refert Philosophus ; et
qui non posuerunt causam agentem.

Ad hanc queestionem respondet Thomas
in Scripto : De cognitione rei possumus

A loqui dupliciter : primo, secundum rem
ipsam ; secundo, quantum ad nos. Loquen-
do ergo de Deo secundum se, per se no-
tum est ipsum esse, et ipse intelligitur
per se, non per hoc quod faciamus eum
intelligibilem, ut materialia quae facimus
per abstractionem intelligibilia actu. Lo-
quendo autem de Deo per comparatio-
nem ad nos, sic rursus dupliciter potest
considerari.Primo, quoad suam similitudi-
nem et participationem. Sicque Deum esse,
est notum per se, quum nihil cognoscatur

B nisi per suam veritatem, quae a Deo est
exemplata : veritatem autem esse, est no-
tum per se. Secundo, quoad suum suppo-
situm, id est considerando Deum prout in
sua natura est quid incorporeum. Sicque
Deum esse, non est per se notum. Nam
ea quae per se nota sunt nobis, fiunt nobis
nota statim per sensum : sicut viso toto et
parte, statim cognoscimus quod omne to-
tum majus est sua parte, sine inquisi-
tione ; sed visis sensibilibus, non deveni-
mus in Deum nisi probando quod ista

C creata sunt, et quod omne creatum seu
causatum, est ab aliqua causa agente, at-
que quod primum agens non possit esse
corpus. Et sic in notitiam Dei non de-
venimus nisi argumentando ; et nullum
tale est per se notum. Et heec est ratio
Avicennae. Haec Thomas in Scripto.

Porro in prima parte, quaestione secun-
da, ait : Contingit aliquid per se notum
esse dupliciter : uno modo secundum se
et non quoad nos; alio modo secundum
se et quantum ad nos. Ex hoc etenim ali-

D qua propositio est per se nota, quod pree-
dicatum ejus includitur in ratione sui sub-
jecti : ut, homo est animal. Si ergo notum
sit omnibus de prsedicato et subjecto quid
sint, propositio illa erit omnibus per se
nota, ut patet de primis demonstratio-
num principiis. Si vero quibusdam igno-
tum sit de subjecto et prsedicato quid
sint, propositio quantum in se est, erit
per se nota; non tamen apud illos qui
praedicatum et subjectum ignorant. Hinc
secundum Boetium in libro de Hebdoma-

AN DEDM ESSE SIT PER SE NOTDM

223

dibus, quaedam sunt communes animi con- A
ceptiones, et per se notae sapientibus tan-
tum, sicut incorporalia non esse in loco.
Dico ergo quod hsec propositio, Deus est,
quantum in se est et secundum se, est per
se nota : quia prsedicatum est idem cum
subjecto, quum Deus sit suum esse. Sed
quia nescimus de Deo quid est, non est
nobis per se nota : imo indiget demon-
strari per notiora nobis, et minus nota se-
cundum naturam, videlicet per effectus.
Heec Thomas in Summa.

At vero in Summa contra gentiles, libro B
primo, capitulo undecimo, loquitur : Haec
opinio, puta quod Deum esse sit per se
notum, et ideo demonstrari non queat,
provenit partim ex consuetudine qua ho-
mines a principio assueti sunt nomen Dei
audire et invocare, partim ex hoc quod
notum simpliciter et secundum se, non
distinguitur a noto per se quantum ad
nos. Nam [simpliciter, Deum esse, per se
notum est; sed] quoniam mente concipe-
re non valemus quid sit Deus, ignotum
est quantum ad nos ; quemadmodum ei C
qui ratiouem totius non conciperet mente,
ignotum esset quod omne totum majus est
sua parte. Nec oportet ut cognita significa-
tione hujus nominis, Deus, per se notum
sit nobis Deum esse. Primo, quia in conce-
dentibus Deum esse, non omnibus notum
est quod Deus sit id quo majus cogi-
tari non potest, quum multi philosopho-
rum dixerint mundum hunc Deum esse.
Nec ex interpretationibus hujus nominis,
Deus, quas ponit Damascenus, datur ali-
quid tale intelligi. Et quamvis per nomen D
hoc, Deus, intelligant homines aliquid
quo majus cogitari non valet, non sequi-
tur aliquid tale esse in rerum natura.
Eodem siquidem modo necesse est poni
rem et nominis rationem. Ex hoc autem
quod mente concipitur id quod profertur
hoc nomine, Deus, non sequitur Deum
esse nisi in intellectu. Nec inconveniens
est, quolibet dato in re vel in intelle-
ctu, aliquid majus cogitari posse, nisi ei
qui concedit aliquid quo majus cogita-

ri non potest, esse in rerum natura. Heec
Thomas.

Gujus positioni Petrus concordat, dicen-
do : Deum esse, uno modo est quasi lux et
causa cognoscibilitatis omnium cognosci-
bilium, tam principiorum quam conclu-
sionum ; alio modo, est quasi principium
per se notum; alio modo, est demonstra-
tionis conclusio ; alio modo, articulus fi-
dei. Cognoscibile namque duobus modis
potest considerari. Primo, secundum se
in propria natura. Sic Deus est per se
quid notum : quia quum sit immaterialis,
est per se intelligibilis. Secundo, in com-
paratione ad nos. Et hoc dupliciter. Pri-
mo, in ratione generali, prout relucet in
omnibus suis effectibus, in quantum ve-
ritas, bonitas, etc. : et sic rursus est per
se notum. Secundo, in ratione propria qua
dicitur Deus aut summum bonum. Et hoc
dupliciter. Primo, ratiocinando : et sic
est demonstrationis conclusio, prout ex
effectibus in cognitionem causae decur-
rimus. Nam propter elongationem Dei a
sensu, non statim occurrit intellectui ut
quaedam prima principia. Secundo, sim-
pliciter propter auctoritatem assentiendo :
et sic est articulus fidei. Haec Petrus.

His per omnia concordans Richardus :
Deum, inquit, esse per se notum nobis, in-
telligi potest dupliciter. Primo, quantum
ad conditiones sibi et creaturee communes
communitate analogiae, non univocationis :
quse sunt ens, verum, unum, bonum. Se-
cundo, quantum ad conditiones a quibus
hoc nomen, Deus, ad significandum im-
ponitur : quae (secundum Damascenum
primo libro, capitulo nono) sunt, univer-
sa fovere, omnem malitiam posse consu-
mere, cuncta considerare. Sicque Deum
esse, non est nobis proprie per se notum,
quamvis naturee nostree insertum est. Un-
de possumus investigando devenire in co-
gnitionem quia est aliquid tale ens. Hsec
Richardus.

Porro .Egidius his contradicit : Ha?c (in-
quiens), scilicet preetactorum doctorum
positio, non est bona. Quum in via hac

224

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QUjEST. II

valeamus videre quod Deus est suum es-
se, possumus hic seire quod nullus cogitat
Deum, nisi cogitet ipsum esse. In ceteris
namque differt esse ab eorum essentia :
ideo possunt intelligi absque hoc quod
intelligantur esse. In solo autem Deo non
distat nec differt esse a sua essentia : ideo
solus ipse non potest cogitari non esse.
Et quoniam hoc est esse per se notum,
videlicet non posse cogitari non esse, fa-
teri oportet quod Deum esse sit aliquo mo-
do quoad nos notum per se. Et quum ipsi
dicunt quod tunc sciremus de Deo quid
est, aequivocatio est in eo quod est, quid
est. Non enim oportet de Deo scire quid
rei, sed quid nominis. Nam et sapientibus
per se notum est ineorporalia non esse in
loco, et tamen incorporalium quidditates
positive videre non queunt. — Denique,
de propositione per se nota tria dicuntur,
quee de propositione hac, Deus est, veri-
ficantur. Primum est, quod praedicatum
est de ratione subjecti : sicque esse est
de ratione Dei. Secundum est, quod per
se notum directe negari non potest, sed
indirecte ab eo qui non intelligit illud :
ut patet quarto Metaphysicae de Heraelito
negante illud principium, de quolibet af-
firmatio vel negatio, quia cernebat res
esse in tanto fluxu, quod propositione de
eis prolata, posset mox de ipsis proferri
contrarium : et ita non intelligebat illud
principium, nec ipsum directe negavit,
quin illa verificatio contradictoriorum non
esset simul. Sic quoque nullus directe ne-
gat Deum esse ; sed si id negat, hoc est
indirecte : quia non apprehendit quid est
quod dicitur per nomen hoc, Deus. Ter-
tium quod dicitur de propositione nobis
per se nota, est quod quilibet eam ap-
probat mox auditam, secundum Boetium
libro de Hebdomadibus : quod non est
intelligendum nisi prassupposito intellectu
significationis verborum. Sic et quicum-
que intelligit quid dicatur aut designetur
per nomen hoc, Deus, mox approbat pro-
positionem hanc : Deus est. — Itaque Deum
esse, est per se notum hominibus, utpote

A sapientibus, quemadmodum incorporalia
non esse in loco. Unde Anselmus in Pros-
logion, capitulo tertio, ait : Gur dixit in-
sipiens in corde suo, Non est Deus, quum
tam in promptu sit rationali menji, Deum
maximum omnium esse ? Cur, inquam,
nisi quia insipiens est et stultus ? Ergo
Deum esse, per se notum est, non omni-
bus, sed sapientibus. Hsec yEgidius.

Quibus satis concordare videtur quod
hic scribit Bonaventura, dicendo : Aliquid
cogitari non esse, contingit dupliciter.

B Primo, in ratione falsi : sicut cogito de
hac propositione, Homo est asinus. Et hoc
cogitare, nil aliud est quam intelligere
quid sit quod dicitur. Sicque cogitari po-
test non esse veritas esse divini. Alio mo-
do contingit cogitare cum assensu : et ita
cogitare non esse quod est, potest accidere
ex defectu intelligentis aut intelligibilis.
Defectus autem intelligentis, est ignoran-
tia aut csecitas ejus : ob quam quia igno-
rat esse, cogitat ipsum non esse. Potest
autem dupliciter cogitatio esse de aliquo,

C scilicet an est, et quid est. Intellectus vero
noster deficit in cognitione summee Veri-
tatis quoad cognitionem quid est, non
quantum ad notitiam quia est. Hinc Hugo
libro de Sacramentis : Deus ab initio sic
cognitionem suam in homine temperavit,
ut sicut nunquam quid est poterat com-
prehendi, sic nunquam quia est potuit
ignorari. Quoniam ergo intellectus noster
nunquam deficit in cognitione Dei si est,
seu quia est, ideo nullus potest ignorare
ipsum esse simpliciter, nec cogitare non

D esse. Quia vero deficit in cognitione Dei
quantum ad quid est : ideo frequenter
cogitat Deum esse quod non est, ut ido-
lurn; vel non esse quod est, ut esse in-
justum. Et quia qui cogitat Deum non
esse quod est, per consequens cogitat
ipsum non esse : hinc ratione defectus
intellectus nostri, potest eogitari non es-
se; non tamen simpliciter, sed ex conse-
quenti, sicut qui negat beatitudinem esse
in Deo, negat eam esse. Alio modo, potest
cogitari aliquid non esse ex defectu in-

Ps.

AN DEUM ESSE SIT PER SE NOTUJI

225

telligibilis. Et defectus hujusmodi potest
esse duplex, puta defectus praesentise, et
defectus evidentise. Defectus praesentiae est,
quia non semper est, aut non ubique, aut
non totaliter : ideo aliquando potest co-
gitari non esse. Deus autem semper et
ubique atque totaliter praesens est. Ideo
non potest cogitari non esse. Hanc ratio-
nem assignat Anselmus. Secundo, propter
defectum evidentiae potest aliquid cogitari
non esse, ut quando non est evidens in
se, nec evidens in probando. Sed Deum
esse est evidens in se, et evidens in pro-
bando. Nam Deus seu Veritas summa, est
ipsum esse, quo nil melius potest cogita-
ri. Ideo non potest non esse, nec cogi-
tari non esse, quia praedicatum clauditur
in subjecto. Concedendum est ergo, quod
tanta est veritas divini esse, quod cum
assensu non potest cogitari non esse, nisi
ex ignorantia cogitantis, qui ignorat quid
per nomen dicitur aut designatur. Haec
Bonaventura.

Qui etiam in Itinerario mentis in Deum
disseruit : Volens contemplari invisibilia
Dei quantum ad essentiae unitatem, primo
defigat mentis adspectum in ipsum esse,
et videat ipsum adeo esse in se certissi-
mum, quod non potest cogitari non esse :
quoniam ipsum osse purissimum non oc-
currit nisi in plena fuga non esse, quem-
adraodum nihil in plena fuga ipsius esse.
Hinc sicut omnino nihil, nihil habet de
esse, nec de conditionibus ejus ; ita econ-
tra ipsum esse, nihil habet de non esse,
nec actu neque potentia, nec secundum
rei veritatem, neque secundum nostram
aestimationem. Quum autem non esse, pri-
vatio sit essendi, non cadit in intellectum
nisi per esse ; esse autem non cadit per
aliud. Si ergo non ens non potest intelligi
nisi per ens, et ens in potentia non nisi
per ens in actu, et esse nominat ipsum
purum actum entis : ergo esse est quod
primo cadit in intellectum, et illud est
esse, quod est purus actus. Sed hoc esse
non est esse particulare (quod est esse
arctatum, quia permixtum potentiae), ne-
T. 19.

A que analogum. Restat igitur quod illud
esse sit esse divinum. Mira est itaque cae-
citas intellectus, qui non considerat illud
quod prius videt, et sine quo nihil potest
cognoscere. Sed sicut oculus intentus in
varias colorum differentias, Iucem per
quam videt cetera, etsi videat, non ta-
men advertit ; sic oculus nostrae mentis
in entia particularia ac universalia inten-
tus, ipsum esse extra omne genus, licet
primo occurrat menti, non tamen adver-
tit. Unde verissime apparet, quod sicut

B oculus vespertilionis se habet ad lucem
solis, ita se habet oculus nostrae mentis
ad manifestissima naturae : quoniam as-
suefactus ad tenebras rerum atque phan-
tasmata sensibilium, dum ipsam lucem
summi esse contuetur, videtur sibi nihil
videre. — Haec Bonaventura. Gujus verba
haec ultima sunt aliqualiter intricata, et
ex verbis quibusdam B. Augustini sumpta
videntur, dicentis quod in prima et in-
commutabili veritate omnia cognoscuntur.
Et rursus : Dum ambo eamdem veritatem

C concipimus, nec tu in me, nec ego in
te, sed ambo in lumine summae veritatis
ipsam conspicimus. Et de hac materia
scribit Scotus diffuse. Et infra veritas elu-
cescet, quia et Alexander plenius scribit
inde.

Insuper, de praetacta quaestione sic lo-
quitur Alexander : De Deo habetur duplex
cognitio, scilicet cognitio in actu, et co-
gnitio in habitu. Cognitio de Deo in habitu
naturaliter nobis impressa est, quoniam
naturaliter nobis impressus est habitus,

D videlicet similitudo primae veritatis in in-
tellectu, quo potest cognoscere Deum esse,
nec potest ignorari ab anima rationali.
Cognitio vero in actu, est duplex. Una,
quum movetur anima secundum superio-
rem partem rationis et habitum similitudi-
nis primae veritatis superiori parti rationis
impressum, eo modo quo recolit suum
principium per hoc quod videt se non
esse a so. Et hoc modo etiam non potest
ignorare Deum esse in ratione sui prin-
cipii. Alia est, quum movetur anima se-

IN LIBROM I SENTENTIARUM. — DIST. III J QUjEST. II

cundum partem rationis inferiorem, quae
est ad eontemplandas creaturas. Sicque
potest non cognoscere Deum esse, dum
scilicet per peccatum et errorem aversa
a Deo, obtenebratur eo modo quo ait Apo-
Aom. i, 21. stolus : Quum cognovissent Deum, non sic-
ut Deum glorificaverunt, etc. Et sie dixit

Ps. xni, 1. insipiens : Non est Deus. Denique Deo hoc
proprium est, ut praefato modo non pos-
sit cogitari non esse. Quamvis enim nulla
quae sunt, in quantum sunt, possint co-
gitari non esse, quia non possumus cogi-
tare aliquid simul esse et non esse; tamen
omnia possunt cogitari non esse, praeter
id quod summe est. Etenim omnia et sola
possunt cogitari non esse, quae initium
habent, aut finem, aut partium conjun-
ctionem, et quidquid alicubi aut aliquan-
do totum non est. Illudque solum non
potest cogitari non esse in quo nec ini-
tium, nec finem, nec partium est ponere
conjunctionem, et quod non nisi ubique
et semper totum ulla invenit cogitatio.
Haec Alexander.

Amplius, Scotus circa heec scribit : Dum
propositio dicitur per se. nota, per ly per
se, non excluditur quaecumque causa :

•nonex-quia non * notitia terminorum, quoniam
nulla propositio est per se nota, nisi ha-
beatur notitia terminorum ; sed excluditur
quaecumque causa seu ratio quae est per
se extra conceptus terminorum proposi-
tionis per se notae. Ideo propositio est per
se nota, quae non habet notitiam aliunde
indicatam aut mendicatam, sed ex termi-
nis cognitis habet veritatem evidentem ;
et quse non habet cognitionem termino-
rum nisi ex se tantum. Alius autem est
conceptus definitionis, alius definiti : quia
ex definitione aliquid demonstratur de de-
finito. Hinc propositio non est per se no-
ta, quae solum est nota ex definitione
terminorum suorum, quoniam mendicat
evidentiam suam aliunde, puta ex termi-
norum definitione, et potest esse conclu-
sio respectu alterius. Ex hoc patet quod
frustra et vanae sunt hujusmodi distinctio-
nes propositionis per se notae, quod quae-

A dam est per se nota nobis, quaedam per
se nota in se ; et eorum quse sunt per
se nota nobis, quaedam sunt per se nota
sapientibus, et quaedam insipientibus; con-
similiter, quaedam sunt per se nota primi
ordinis, quaedam secundi ordinis. Itaque
dico, quod per nomen Dei intelligendo
aliquid quod nos non perfecte concipi-
mus, ut essentiam hanc divinam, sic haec,
Deus est, est per se nota : ut si Deus vi-
dens se, imponat hoc nomen Deus suae
essentiae, et quaeratur an hsec sit per se

B nota, Deus est, et, Haec essentia est. Et
dico quod sic : quia ista extrema nata sunt
facere evidentiam de ista complexione cui-
libet apprehendenti perfecte extrema il-
lius complexionis, et esse nulli perfectius
convenit quam huic essentiae. Si autem
per nomen hoc, Deus, intelligatur non haec
divina essentia quam concipimus,sed con-
ceptus aliquis quem nos concipimus de
hac ipsa essentia, ut esse infinitum aut
primum principium, propositio non est
per se nota. Sicque patet quomodo haec

C est per se nota : Deus est; et quomodo non
[haec : Ens infinitum est]. Haec Scotus.

Qui circa haec scribit prolixe. Gujus ver-
ba videntur erronea, praesertim in eo quod
praefatas distinctiones propositionis per se
notaa, tam irreverenter redarguit, quae par-
tim ex Boetio in libro de Hebdomadibus
formaliter et aperte habentur, partim ex
verbis ipsius eliciuntur, atque a famosis
solennissimisque doctoribus scholasticis,
Alexandro, Thoma, Alberto, Bonaventura,
ceterisque praetactis, sunt approbatae, ac

D rationabiliter (ut constat ex habitis) decla-
ratae. Nec ratio Scoti procedit. Non enim
sequitur, Propositio per se nota est quae
ex apprehensione terminorum suorum uni-
cuique innotescit, ergo aliae nullo modo
sunt per se notae ; sicut non sequitur, Ille
est perfectus qui nihil de imperfectione
habet adjunctum, ergo alii nullo modo
perfecti sunt. Insuper verba Scoti jam
tacta, implicare probantur. Si enim, ut
ait, haec est per se nota, Deus est, et, Haec
essentia seu divina essentia est, quia ex-

AN DEUM ESSE SIT TER SE NOTUM

227

trema nata sunt facere evidentiam cle istis
complexionibus cuilibet perfecte appre-
hendenti extrema complexionum istarum :
ergo et ista est per se nota, Homo est
corpus, homo est substantia. Cujus con-
trarium dicit ipse. Preeterea, juxta inducta
<;/■. p.223A\ ex verbis Petri, propositio ista, Deus est,
uno modo est quasi demonstrationis con-
clusio, alio modo per se nota, tertio modo
articulus fidei. Et si quis in hoc neget
Petrum, dico non esse inconveniens pro-
positionem per se notam posse aliunde
probari, declarari ac demonstrari, ita ut
ejus evidentia augeatur, ejusque veritas
multiformiter elucescat.Unde ad hoc quod
propositio sit per se proprie nota, sufficit
quod mox ex terminis cognitis innotescat,
neque ad sui evidentiam probatione aut
demonstratione indigeat. Nihilo minus po-
test ejus veritas aliunde probari, et evi-
dentia ejus augeri. Etenim ista per se nota
est, Homo est homo, aliquid est aliquid,
nihil est nihil. Et tamen probari ac de-
clarari potest hoc argumento : Nulla pro-
positio est verior quam illa in qua prae-
dicatur idem de se ipso. Similiter istud
est per se notum : Totum est majus sua
parte. Attamen potest sic declarari : To-
tum continet suam partem et amplius.
Imo secundum Franciscum de Mayronis,
potest per definitionem totius sic demon-
strari : Omne quod continet multitudinem
partium, excedit quamlibet illius multitu-
dinis partem, quoniam continet tantum-
dem et amplius. Sed totum est hujusmodi
respectu partis : ergo majus est sua parte.
Postremo Albertus in commento suo su-
per librum de Gausis, testatur : Oportet
quod primum ens sit necesse esse omnino
atque omnimode, et quod impossibile sit
ipsum non esse, et secundum rem et se-
cundum intellectum, sicque intelligi non
possit non esse. In eodem quoque com-
mento ponit duodecim proprietates ejus
quod necesse est esse. Et in ultima asserit
earumdem : Omnia quae sunt in universo,
sunt ab eo quod necesse est esse; et ipsum
a nullo est, nec potest esse ab alio, ne-

A que secundum esse, neque secundum pos-
se, neque secundum id quod est, neque
secundum intellectum. Heee Albertus.

Itaque, finem huic qusestioni imponen-
do, sciendum quod tempore S. Anselmi,
quidam vir doctus scripsit contra proba-
tionem Anselmi qua probavit Deum esse
ex hoc quod Deus est id quo magis cogi-
tari non potest, et tale ens tam necesse
est esse ut cogitari non possit non esse.
Et scriptum viri illius vocatur : Responsio
pro insipiente, qui scilicet dixit in corde

B suo : Non est Deus. Anselmus quoque ft.»,i.
adhue vivens in corpore, respondit viri
illius objectioni. Verumtamen, sicut Can-
cellarius Parisiensis, magister Joannes de
Gerson, in quodam ait tractatu, discursus
Anselmi est revera sophisticus, nec tenet
in omnibus. Unde et vir ille sic arguit
contra Anselmum : Narratur de quadam
terra pulcherrima. Et quantum conjicere
valeo, vir ille recitat hoc de illa quse est
quasi alter (ut fertur) paradisus : de qua
in Itinerario et historia S. Brandani ha-

C betur. De qua vir ille sic arguit : Vocetur
terra illa A, arguaturque ita : A est pul-
cherrima terra, ergo hujusmodi terra est.
Sic in simili : Deus est id quo majus co-
gitari non valet, ergo hujusmodi ens est.
Et addit vir ille : Nescio quis insipientior
sit, an is qui putat hoc sequi, an insipiens
qui dixit in corde suo : Non est Deus.

Hinc prseinducta resolvendo, videtur po-
sitio iEgidii non discordare a S. Thoma
nisi in verbis. Non enim Thomas negare
D intendit quin propositio ista, Deus est, sit
sapientibus per se nota, quemadmodum
ista, Incorporalia non sunt in loco. Nihilo
minus in hac re potius consentio preeta-
ctee responsioni Bonaventurae. Et dico cum
Alexandro, quod discursus Anselmi tenet
dumtaxat de Deo ; et quod ipse sit pu-
rissimum, prorsus perfectum et actualis-
simum esse : quod cogitari non potest
non esse ab eo qui nominis significatio-
nem intelligit, secundum quod Bonaven-
tura demonstrat, ut patuit.

228

IN LIBRUM I SENTGNTIARUM.

DIST. III ; QU.EST. III

Argumenta autem contra istud inducta,
in praehabitis sunt soluta. Nam et prima
principia quamvis per se nota, a quibus-
dam philosophis negabantur.

QU^STIO III

TErtio quaeritur, An per naturalem
rationem queat probari quod
in Deo sit pluralitas aut trinitas
personarum.

Videtur quod non. Primo, quia hoc sola
fide tenelur, et non nisi per revelatio-
nem innotuit, nec aliquis purus philoso-
phus id cognovisse videtur in lumine na-
turali. — Secundo, quia quum agere sit
suppositorum, tres personae non sunt unus
universorum Creator secundum quod dis-
tinctae personae, sed ut unum principium,
atque ut unius et ejusdem potentiee ac
naturae. Non ergo relucent in creaturis
aperte ut distinctae personae, sed ut unum.

In oppositum argui potest per rationes
quibus Richardus de S. Victore in libro
suo de Trinitate probat, imo ut sibi ap-
paret, demonstrat trinitatem personarum
esse in Deo : ubi et protestatur omnem
necessariam veritatem necessariis ratio-
nibus posse probari. — Secundo, quoniam
Trismegistus in libro de Verbo perfecto,
apertissime tractat et loquitur de Patre
aeterno et unigenito Filio ejus. Sicque ad
minus cognovisse videtur Patrem et Fi-
lium in divinis : sed et Spiritum San-
ctum, quum dixerit, Monas gignit mo-
nadem, et in se suum reflectit ardorem.

— Tertio, magnus ille Platonicus Plotinus,
in libro suo de Tribus summis substantiis
manifeste disseruit de Deo Patre et N<2 :
quod de Patre et Filio videtur intelligi.

— Quarto, Glossa Exodi octavo, et ad Ro-
manos primo, fatetur quod magi Pharao-
nis defecerunt in tertio signo, quoniam
ad notitiam tertiae personae in divinis, vi-
delicet Spiritus Sancti, non potuerunt per-
tingere. Ergo saltem ad duarum persona-

A rum notitiam divinarum perducti fuerunt.
— Quinto, Arisloteles in primo libro de
Ccelo et mundo : Hic, inquit, numerus
(puta ternarius) est omnis (id est perfe-
ctus), et rerum significat trinitatem. Nos
vero non extraximus hunc numerum nisi
a natura rerum, et retinuimus ipsum si-
milem legi earum ; et per hunc quidem
numerum adhibuimus nos ipsos magnifi-
care Deum unum, quoniam magnificamus
Creatorem eminentem proprietatibus eo-
rum quae sunt creata. — Sexto, Augusti-

B nus in libro Confessionum, affirmat se
legisse in libris Platonicorum, sensum
Evangelii S. Joannis, ab illo loco, In prin- Joann. i
cipio erat Verbum, usque ad id, Fuit ho- '"5"
mo missus a Deo. — Septimo, potest is-
tud variis modis ex naturalibus rationibus
confirmari. Quemadmodum enim compe-
tit Deo infinita bonitas, ita et infinita
communicabilitas atque fecunditas, cui
nulla creatura adaequatur aut correspon-
det, imo in infinitum distat ab ea : ergo
Deus potest in infiniti germinis produ-

C ctionem procedere. Generatio quoque vi-
detur esse perfectissima emanatio : ergo
competit Deo; praesertim quum quidquid
perfectionis sit in creaturis, eminentius
in Creatore consistat. Unde et ipse hanc
rationem apud Isaiam tangere videtur, di-
cendo : Numquid ego qui alios parere /s.lxvi,9
facio, ipse non pariam ? Si ego qui gene-
rationem ceteris tribuo,sterilis remanebo?

Ad hanc quaestionem respondet Alber-
tus : Dicehdum sine dubio, quod philoso-
D phi ductu rationis naturalis non potuerunt
habere cognitionem Trinitatis secundum
propria personarum : et hoc propter tria.
Primum est, quia cognitio illa oppositio-
nem habet ad principia ex quibus intel-
lectus noster scientiam accipit naturalem:
qualia sunt, quod unius naturae indivi-
sibilis numero, non possunt esse plura
supposita; item, quod distinguitur secun-
dum subsistentiam eo quod refertur ad
alterum, prius est in substantia distin-
ctum a recipienfe illam relationem; item-

AN PER RATIONEM PROBARI POSSIT TRINITAS PERSONARUM

229

que, quod gignens de substantia sua etA
genitum, non sunt simul; atque quod om-
ne genitum prius est in potentia quam
in actu ; et consimilia, ex quibus scien-
tiam accipit ratio naturalis.Secundum est,
.Ps.cxxxvm, quia scientia Dei mirabilis est et confor-
6' tata, nec possumus ad eam : quia excedit

et vincit nos. Tertium est, quoniam simi-
litudo in creatura reprsesentans Deum, est
imperfecta, et magis deficiens quam con-
veniens. Hinc ad notitiam Trinitatis exi-
gitur principium altius lumine naturalis
rationis, quod est fides, aut illuminatio B
revelationis desuper venientis. — Sed quse-
ri potest, an philosophi magis appropin-
quaverunt ad cognitionem Patris ac Filii,
in ratione patris ac filii, an in ratione
dicentis per intellectum ac verbi. Dicen-
dum, quod magis appropinquaverunt Pa-
tri ac Filio sub ratione intellectualiter
dicentis et verbi, quam sub ratione patris
et filii : quoniam dicere eequivocatur ad
dicere essentiale, quod convenit tribus
personis, et ad dicere personale, quod con-
venit tantum Patri; et primo modo est C
investigabile per rationem, non autem se-
cundo modo. Similiter verbum eequivo-
cum est ad Verbum quod est Filius, et ad
verbum seu exemplarem rationem crea-
turee in Deo, quod appropriate convenit
Filio. Filius vero dicit subsistentem per-
sonam, quod non facit verbum secundum
rationem verbi in generali. — Praeterea
quaeritur, cur magi aut philosophi potius
defecisse dicuntur in cognitione Spiritus
Sancti quam Filii. Respondetur, quod dis-
tinctio verbi et dicentis, satis se offerunl D
intellectui, et habent aliquam relationem
ad invicem; sed amoris distinctio non ita
se offert : idcirco a ratione magis est elon-
gata. Haec Albertus.

Porro Thomas : Per naturalem (inquit)
rationem perveniri non potest in cogni-
tionem trinitatis personarum. Idcirco phi-
losophi de ea nihil sciverunt, nisi forsan
per revelationem vel auditum ab aliis :
quoniam naturalis ratio non cognoscit
Deum nisi ex creaturis. Omnia vero quae

dicuntur de Deo per respectum ad crea-
turas, pertinent ad essentiam, non ad per-
sonas.Hinc ex naturali ratione non venitur
nisi in attributa divinee essentiee. Tamen
philosophi potuerunt personas cognoscere
secundum appropriata earum, cognoscen-
do Dei potentiam, sapientiam, bonitatem.
Haec Thomas.

Cui concordans Petrus : Tribus (ait) mo-
dis cognoscitur res. Primo, per propriam
inventionem : sic nullus unquam habuit
cognitionem Trinitatis. Secundo, per alte-
rius revelationem : sic aliquam notitiam
habere poterant de Trinitate philosophi,
libros legis ac Prophetarum legendo, ut
Plato, vel per consullationem deemonum
addiscendo. Tertio, per revelationem divi-
nam : sicque omnes habere poterant qui-
bus Deus voluit revelare. Cognoverunt er-
go philosophi ex creaturis non attributa
personarum propria, sed attributa essen-
tise personis appropriata : non in quantum
appropriata, quoniam sic eorum cognitio
dependet a propriis; sed cognoverunt ap-
propriata ut communia, quia Deus per
essentiam causa est rerum, unde illorum
similitudo relucet in rebus expressius. Sic-
que solvi potest quod legitur in Mercurio
Trismegisto, qui dixit : Monas genuit mo-
nadem, propriumque in se reflexit ardo-
rem. Sibylla quoque, ut recitat Augusti-
nus libro de Civitate Dei, disseruit : Ipsum
nostrum cognoscite Dominum Dei Filium
esse. Item, quod refert Augustinus septi-
mo Confessionum, quod in quodam Pla-
tonis libro legerit totum hoc, In principio /oann.1,1,
erat Verbum, usque ad id, Fuit homo, 6' u'
etc, vel, Verbum caro factum est : quod
etiam in libro contra heereses recitat de
Hermete, qui fecit librum de Verbo per-
fecto. Ad quee omnia ac consimilia dici
potest, ipsos per doctrinam aut revelatio-
nem talia cognovisse, sicut et impius Ba-
laam prophetavit. Heec Petrus.

His omnino concordat Richardus : Deum,
inquiens, esse trinum, ductu rationis co-
gnoscere non valemus : quia ut S. Dionysius
docet, Deum ex creaturis cognoscimus tri-

230

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III : QOEST. III

bus modis, puta per ablationem, per cau- A
salitatem, et per supereminentiam. Primo
cognoscimus de Deo quid non sit : et sic
non cognoscitur quod sit trinus. Nec per
causalitatem hoc potest cognosci, quoniam
omnia quae dicuntur de Deo per respe-
ctum ad creaturas, ad essentiam perti-
nent, non distincte ad personas. Nec tertio
modo id potest cognosci. Sic namque co-
gnoscitur quantum ad supereminentiam
perfectionum suarum quarum participa-
tiones sunt in creaturis. In nulla autem
creatura invenitur in tribus suppositis es- B
sentia numero una. Haec Richardus.

Praeterea, circa haec scribit Bonaven-
tura : Pluralitas personarum cum unitate
essentiae, est proprium divinse essentiae
solius. Cujus simile nec reperitur, nec
reperiri potest in creaturis, nec rationa-
biliter cogitari : ideo nullo modo trinitas
personarum est cognoscibilis per creatu-
ras, rationabiliter ascendendo a creatura
in Deum. Sed licet non habeat omnino
simile, habet tamen aliquo modo quod
creditur illi simile in creatura. Unde dico C
quod philosophi nunquam per rationem
cognoverunt personarum trinitatem, nec
etiam pluralitatem, nisi haberent aliquem
habitum fidei alicujus, ut quidam haere-
tici. Est autem alia trinitas appropriato-
rum, videlicet unitatis, veritatis et bonita-
tis, quam cognoverunt, quoniam evidenter
simile habent in creaturis. — Porro magi
defecisse dicuntur in tertio signo, quo-
niam defecerunt in cognitione effectus
potissimi bonitatis, puta Redemptionis :
quae bonitas appropriatur Spiritui Sanclo. D
— Denique, ex suppositionibus et rationi-
bus quibus in Deo pluralitas probatur per-
sonarum, potest etiam probari opposi-
tum. Ut si taliter arguatur : In Deo est
summa beatitudo, ergo summa commu-
nicatio, summa caritas, summa jucundi-
tas. Ergo Deus se ipsum plene communi-
cat, et habet dilectum sibi aequalem, parem
quoque consortem, quum amor non sit
proprie ad se ipsum, nulliusque boni pos-
sessio sit jucunda absque socio. Sed ex

isto fundamento potest probari opposi-
tum. Quum enim sit in Deo summa bea-
titudo, quum beatus per essentiam solus
sibi sufficiat ad beatitudinem, non opor-
tet in Deo aliam fateri personam ad ple-
nam beatitudinem aut jucunditatem. Item,
si ita quis arguat : In Deo est summa
perfectio : sed perfectionis est sibi simi-
lem in natura producere. Contra hoc sic
argui potest : In Deo est summa perfectio,
ergo aeque plenae et perfectae est deitatis
essentia in una persona sicut in pluribus.
Sed sine necessitate non est ponenda plu-
ralitas. Ergo non est nisi una divina per-
sona. Conformiter, si sic arguatur : Ad
simplicitatem pertinet posse esse in plu-
ribus, ut patet de universali ; ad primita-
tem quoque spectat fontalis fecunditas :
ergo divinae essentiae ratione suae immen-
sae simplicitatis, competit esse in pluribus
personis; et Patri ratione suae innascibi-
litatis seu primitatis, convenit productio
alterius divinae personae. Sed ex eisdem
motivis potest ad oppositum argui, utpote
quod summae simplicitati repugnet et op-
ponatur pluralitas personarum ; similiter
Deo ratione suae primitatis, conveniat uni-
tas, non pluralitas, quia in primo tan-
quam in uno oportet esse statum. Heec
Bonaventura in Scripto primi.

Praeterea in Itinerario ait : Ipsum bo-
num est principalissimum fundamentum
contemplationis emanationum. Vide igi-
tur quoniam simpliciter optimum, tale bo-
num est quod cogitari non potest non
esse, et quo nil melius potest cogitari :
quia omnino melius est esse, quam non
esse. Et hoc sic est, quod non potest recte
cogitari, quin cogitetur unum et trinum.
Bonum namque dicit aliquid sui diffusi-
vum : ideo summe bonum, est sui sum-
me ac maxime diffusivum. Summa autem
diffusio esse non potest, nisi sit actualis
et intrinseca, substantialis et hypostatica,
naturalis et voluntaria, liberalis et neces-
saria, indeficiens et perfecta. Nisi ergo in
summo bono aeternaliter esset productio
actualis et consubstantialis, atque hypo-

AN PER RATIONEM PROBARl POSSIT TRINITAS PERSONARUM

231

stasis aeque nobilis ut est producens per A
modum generationis etspirationis, ita quod
sit seternalis principii aeternaliter com-
principantis, sic quod in ea sit dilectus
et condilectus, genitus et spiratus, hoc est
Pater et Filius et Spiritus Sanctus; nequa-
quam esset summum bonum, quia non
se summe diffunderet. Nam diffusio ex
tempore in creaturas, non est nisi cen-
tralis seu punctalis, respectu immensita-
tis, bonitatis ac fecunditatis divinae. Unde
et illa est diffusio maxima, in qua diffun-
dens communicat alteri totam suam sub- B
stantiam.Non ergo summum bonum esset,
si vel re vel intellectu illa carere posset.
Si ergo potes mentis oculo contueri pu-
ritatem bonitatis quae est actus purus
principii caritative diligentis gratuito de-
bitoque amore et ex utroque permixto,
cujus est diffusio plenissima per modum
naturse et voluntatis, id est diffusio Verbi
in quo omnia dicuntur, et per modum
doni in quo cetera dona donantur; potes
videre per summi boni communicabilita-
tem necesse esse trinitatem Patris et Filii C
et Spiritus Sancti. Hsec idem in Itinerario.
At vero in Compendio seu Breviloquio
pauperis, contestatur : Fides quum sit
principium cultus Dei, et fundamentum
ejus qu£e secundum pietatem est doctri-
nae, dictat de Deo sentiendum esse altissi-
me atque piissime. Non autem sentiret
altissime, nisi crederet quod Deus posset
se summe communicare; nec sentiret pi-
issime, si crederet quod posset et nollet.
Hinc, ut altissime ac piissime sentiat, dicit
Deum se summe communicare, aeternali- D
ter habendo dilectum et condilectum, ac
per hoc esse unum et trinum. Sicque in
unitate naturae sunt tres personae, quarum
prima a nulla est, secunda a sola prima
per generationem, tertia vero a prima et
secunda per spirationem seu processio-
nem : ita quod trinitas personarum non
excludit a divina essentia summam uni-
tatem, simplicitatem, immensitatem, aeter-
nitatem,incommutabilitalem,necessitatem
et primitatem; quin potius includit sum-

mam fecunditatem, caritatem, liberalita-
tem, germanitatem, conformitatem et in-
separabilitatem : quae omnia sana fides
intelligit esse in beatissima Trinitate. —
Haec Bonaventura. In cujus verbis forsan
quis putet esse contradictionem, quia in
Scripto affirmat Trinitatem non posse per
rationem naturalem probari, in aliis au-
tem tractatibus allegatis videtur eamdem
probare. Sed respondendum, quod ad co-
gnitionem probationum hujusmodi ratio
non pertingit, nisi supernaturali lumine
adjuvetur. Istae quoque probationes non
sunt demonstrationes, sed piae persua-
siones.

Insuper, circa haec scribit irrefragabilis
Doctor : Per naturalem rationem ex se ipsa
non potest haberi cognitio Trinitatis, quo-
niam intellectus noster per naturalem cor-
ruptionem obtenebratus, deficit in cogni-
tione eorum quae maxime sunt, et ideo
ex sua natura maxime cognoscibilia sunt;
deficit quoque in his quae minime sunt,
et ideo minime intelligibilia sunt, ut mo-
tus et tempus : quemadmodum sensus de-
ficit in extremis, id est in perceptione
maxime et minime sensibilium rerum.Un-
de secundum Bichardum de S. Victore,
non deest argumentum ad probandum Tri-
nitatem, id est medium seu ratio necessa-
rio inferens esse trinitatem personarum in
Deo; sed tamen deest ratio conferens ex
parte nostra. Sicque est defectus demon-
strationis, non ex parte rei, sed intellectus
nostri, qui non potest ipsum medium in-
venire, et inventum conferre ad conclu-
dendum veritatem. Hinc ait Bichardus, ad
quaecumque necessaria esse, argumenta
necessaria non deesse, quamvis contingat
ea industriam nostram latere.Cognoverunt
ergo philosophi Patrem et Filium aliquo
modo, secundum Glossam Exodi octavo :
quia de tC iyaew, id est summo Patre, et
vffi, id est mente profluente ab eo, phi-
losophati sunt. Sed usque ad tertiam per-
sonam pervenire non potuerunt. Tamen
secundum Glossam, cognitionem Trinita-
tis habuerunt solum per appropriata, non

232

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III J QU.EST. III

per propria. — Sed contra hoc objicitur. A
Nam sicut sciverunt appropriata Patri ac
Filio, ita sciverunt appropriata Spiritui
Sancto, puta benignitatem aut bonitatem;
et sicut nescierunt proprium Spiritus San-
cti, sic nescierunt proprium Patris ac Fi-
lii : ergo sicut ignoraverunt personam
Spiritus Sancti, sic ignoraverunt perso-
nam Patris et Filii. Respondetur, quod de-
fecisse dicuntur in cognitione tertise per-
sonae, quoniam defecerunt in cognitione
bonitatis et benignitatis : et hoc multipli-
citer. Primo, quia non cognoverunt potis- B
simum bonitatis divinae effectum, videlicet
Incarnationem et mundi redemptionem.
Secundo, quia etsi bonitatem cognoverunt,
non tamen ut summam et primam boni-
tatem sunt venerati, quoniam bona sua
sibi ipsis attribuerunt. Tertio, quia etsi
habuerunt appropriata duabus personis,
videlicet potentiam et sapientiam, non ta-
men habuerunt appropriatum tertiae per-
sonae, utpote veram benignitatem. Haec
Alexander.

Denique, Scotus et Franciscus de May- G
ronis, aliique doctores, communiter te-
nent, quod superbeatissima Trinitas ab
intellectu humano in lumine naturali non
queat in hac vita cognosci.

Postremo de hac quaestione scribit ,Egi-
dius : Trinitas naturali ratione non in-
notescit, nec ex imagine ejus in nobis
potest ostendi : quia secundum Augusti-
num duodecimo de Trinitate, trinitas in
nobis tripliciter differt a Trinitate quae est
in Deo. Primo, quoniam trinitas in ho-
mine non est homo ; sed Trinitas in Deo D
est Deus : idcirco simplicior est. Secundo,
quia trinitas in homine est una persona,
Trinitas autem in Deo est in tribus per-
sonis. Tertio, quoniam actus secundum
quos accipitur trinitas in nobis, non sunt
communes omnibus viribus in quibus at-
tenditur trinitas : quia intellectus ita in-
telligit, quod non vult; et voluntas sic
vult, quod non intelligit. In Deo autem
quaelibet persona intelligit, meminit, et
vult. .

Postremo id verum reor, quod sicut con-
tra beatissimaB Trinitatis fidem nequeunt
demonstrativae objectiones adduci, ita nec
ad ejus probationem rationes queunt in-
duci demonstrativae. Rursus opinor, quod
rationes tam fortes possunt induci ad su-
pergloriosissimae Trinitatis probationem,
sicut ad ejus improbationem. — Rationes
autem Richardi de S. Victore in Iibro suo
de Trinitate, quamvis demonstrativae non
sint, rationabiliter tamen ac dulciter per-
suadent quod in Deo sit trinitas perso-
narum. Quae rationes supra in verbis Ale-
xandri ac Bonaventurae sunt introductae.
Siquidem una fundatur in hoc, quod in
Deo est caritas summa, quae personam
diligentem, personam dilectam, et perso-
nam exigit condilectam. Nempe ut expe-
rimur, caritate nil dulcius, nil melius est
censendum. Estque caritas virtus tendens
in aliud, et uniens amato amantem : ad
cujus spectat perfectionem, ut amans et
amatus habeant condilectum, in quo am-
bobus aeque complaceat, sitque nexus,
osculum et amplexus amborum. Secunda
ratio fundatur in plenitudine divinae feli-
citatis, quae esse non valet absque cari-
tatis deliciis, quibus comparari nil valet.
Caritas autem perfecta non est, nec plene
jucunda consistere potest, nisi sit mutua,
quum proprium sit amoris, ut amans ab
amato diligi velit. Gratuiti ergo amoris
exhibitio, amorisque debiti recompensa-
tio, personarum pluralitatem in Deo re-
quirit. Tertia ratio in plenitudine gloriae
Dei fundatur. Nil quippe gloriosius, nil
magnificentius, quam nil sibi soli pro-
prium reservare, sed totum plene ac libe-
raliter communicare. — Sed in hoc vide-
tur defecisse Richardus, quod ea quae fidei
sunt, ipsamque superdignissimam Trini-
tatem, putavit naturalibus posse rationi-
bus demonstrari. Imo ut Thomas et alii
dicunt, hoc in derogationem certitudinis
veritatis fidei vergeret, et apud infideles
fidei veritatem irrisioni exponeret, dum
propter hujusmodi rationes putarent nos
tam incomprehensibilibus fidei veritati-

AN PER RATIONEM PROBARI POSSIT TRINITAS PERSONARUM

233

bus praebere consensum, quas rationes A
ipsi se faciliter solvere posse jactarent.
Sicque ex his habetur solutio primee in-
stantiee ex Richardo inductae.

Ad secundam dicendum, quod Trisme-
gistus in libro de Verbo perfecto, non
videtur locutus de unigenito Filio Dei tan-
quam de vero Deo, Patri consubstantiali
et coeequali, juxta catholica fidei tradi-
tionem. Sic etenim ait ibidem : Deus uni-
versorum et omnium factor deorum, se-
cundum fecit dominum, quia hunc fecit
primum post se, et solum ac unum; et B
bonus visus est ei atque plenissimus om-
nium bonorum, et in eo laetatus est. Hic
est Filius Dei benedicti, et bonae volun-
tatis, cujus nomen humano ore non potest
enarrari, nec ab hominibus indagari : su-
per homines enim est. Hunc Deus dilexit
unigenitum suum. Hsec Trismegistus. — In
cujus verbis non consonat fidei sanctae,
quod Filium Dei asserit factum, et esse
secundum a Patre : nisi forte acceperit
facere multum extense, et dicat Filium
esse secundum sicut et nos dicimus Fi- G
lium esse secundam in summa Trinitate
personam. Et si tam recte sensit de Filio
Dei, non habuit hoc ex lumine natura-
li dumtaxat. — Denique ad auctoritatem
ejusdem, videlicet, Monas genuit mona-
dom, eodem modo respondet Alexander.

Albertus vero respondet : Nescitur quis
fuit iste Trismegistus ; et credo quod liber
confictus sit : omnia namque quee fertur
dixisse Trismegistus, inveni in quodam
libro magistri Alani, confecto de quibus-
dam generalibus propositionibus, quarum D
commentum ibi supponitur. Si tamen fuit
philosophus ante Christi incarnationem,
nec didicit ex libris veteris Testamenti,
neque ex revelatione; tunc dico quod lo-
quitur de uno Deo gignente, id est pro-
ducente suum intellectum in mundo, id
est exsequente in rebus quod exemplari-
ter in se prseconcepit, ac cuncta quee fecit
diligente propter se ipsum. Heec Albertus.

Quocirca sciendum, quod plures fue-
runt hoc nomine Trismegistus vocati. Ait

enim octavo de Civitate Dei Augustinus :
Hermes .Egyptius qui dicitur Trismegi-
stus, dicit alios deos factos a summo Deo,
etc. Eodem quoque asserit libro : Hermes
major, qui vocatur Mercurius, avus pra>
dicti Hermetis, in Hermopoli fuit. Fuit et
Trismegistus, qui fecit librum de Deitate,
et est dialogus in quo cum suo discipulo
nomine Asclepio, disputat de summo Deo
et de natura deorum.

At vero Thomas in prima parte Summae
suse, queestione tricesima secunda, prae-
tactam Trismegisti auctoritatem exponit
sic : Quod Trismegistus dixit, Monas ge-
nuit monadem, et in se suum reflectit
ardorem, non est referendum ad generati-
onem Filii vel processionem Spiritus San-
cti, sed ad productionem mundi, quoniam
unus Deus produxit unum mundum pro-
pter sui ipsius amorem. Et hoc cum ex-
positione Alberti coincidit.

Verumtamen potius reor, quod Trismegi-
stus per Monadem gignentem intellexerit
Deum verum, quem Platonici nominave-
runt Patrem; atque per Monadem geni-
tam, primam mentem a summo Deo cre-
atam, et pree omni creatura Deo valde
consimilem, rerumque omnium speciebus
plenam ac resplendentem : propter quocl
eam nominaverunt prolem ac filium, imo
et unigenitum Dei, attamen puram crea-
turam.Hinc super Somnium Scipionis nar-
rat Macrobius : Posuerunt Platonici ens
unum primum ac summum, quod lotius
universitatis patrem vocabant; aliam vero
substantiam ponebant sub eo, quam votiv,
seu mentem aut paternum mtellectum,
nuncupaverunt, in qua omnium rerum ra-
tiones ac species relucerent. — Hoc idem
in prima parte recitat Thomas. Qui et in
Summa contra gentiles, libro quarto, sexto
capitulo, protestatur : Positio Arii alque
Eunomii, dicentium Filium Dei puram
esse creaturam, exorta videtur ex dictis
Platonicorum : qui posuerunt summum
Deum patrem, a quo primitus effluxisse
dixerunt quamdam mentem, in qua sunt
omnium rerum formee, superiorem ceteris

234

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QILEST. III

omnibus : post quam ponebant animam
mundi, deinde alias creaturas. Idem pro
parte ait Henricus. Consonat quoque nar-
ratio hffic Augustino, qui decimo de Ci-
vitate Dei affirmat : Plotinus Plalonicus
disputans de tribus principalibus substan-
tiis, ponit Deum patrem, et mentem pa-
ternam, et animae naturam. Similiter Por-
phyrius ponit tria principia, scilicet Deum
patrem, Deum filium, quem dicit mentem
paternam, et medium utriusque, quem
obscure expressit. Ex hoc patet ad ter-
tium solutio.

Quarta vero objectio jam in ista quae-
stione soluta est.

Ad quintam respondet Albertus, quod
Aristoteles non intellexit Trinitatem, ni-
si forsan per appropriata. Sed secundum
Commentatorem intendit ibi, quod pro-
pter tres perfectiones rei in se, secundum
quod corpus in trina dimensione perfe-
ctum est, linea vero et superficies imper-
fecta, eo quod una dimensio eis addi po-
test; et secundum ordinem circuli in motu
coeli et in figura mundi, eo quod linea
recipit additionem, non circulus; et pro-
pter perfectionem universitatis, quae est
ex hoc quod impossibile est addere mun-
do, quum sit ex materia sua tota, et nihil
de materia sua sit extra ipsum : ob has,
inquam, tres rerum perfectiones, magni-
ficabant antiqui Deum sacrificiis tribus ;
non autem confitebantur eum esse unum
et trinum. Huic responsioni concordat
quod ait Thomas : Non est intelligendum
quod Aristoteles numerum ternarium po-
suit in divinis, sed vult dicere quod an-
tiqui utebantur numero ternario in sa-
crificiis et orationibus, propter quamdam
ternarii numeri perfectionem. — Verum
huic objici potest solutioni, quia ut tangit
Alexander, Philosophus ibi ostendit quod
ternarius est numerus omnis rei, et in-
ducit in naturalibus, mathematicis. et di-
vinis : in naturalibus, ut motus a medio,
motus ad medium, et motus circa medi-
um; in mathematicis, ut linea, superficies,
corpus; in divinis similiter.Unde dicit:Hoc

A numero adhibuimus nos ipsos magnifica-
re Deum unum creatorem,eminentem pro-
prietatibus eorum quee creata sunt. Et
respondendum quod verba Philosophi sa-
tis obscura videntur, et a diversis diver-
simode exponuntur.

Ad sextam respondet Thomas in prima
parte Summae suae, quod in libris Plato-
nicorum invenitur, In principio erat Ver-
bum : non secundum quod Verbum signi-
ficat personam genitam in divinis, sed
prout Verbum intelligitur ratio idealis re-

B rum in Deo per quam omnia condidit,
quae Filio appropriatur. Cui responsioni
concordat quod Albertus in commento suo
super librum de Causis, affirmat ipsum
Avicebron in libro Fontis vitae scripsisse,
quod Pater omnia agit secundum verbum
intus conceptum. Potest etiam dici quod
quidam Platonici fuerunt christiani : in
quorum libris philosophicis potuit Augu-
stinus talia invenire. Unde decimo de Civi-
tate Dei recitat Augustinus : Quidam Pla-
tonicus dixit initium Evangelii secundum

C Joannem, In principio erat Verbum, usque /oonn.i.il
ibi, Fuit homo missus a Deo, aureis litte- 6-
ris conscribendum, et per omnes Ecclesias
in locis eminentissimis proponendum. Al-
bertus quoque hic refert : Secundum Au-
gustinum in libro de Doctrina christiana,
Plato curiosus in inspectione librorum,
descendit a Grsscia in .Egyptum atque
Judeeam, ut videret libros Moysis ac Pro-
phetarum, et ibi didicit loqui de Patre
et Filio, et non ductu naturalis rationis.
Hffic Albertus. Octavo quoque de Civitate

D Dei, videtur Augustinus sentire quod Pla-
to didicit per interpretem Moysis libros ;
et quod ad Moysen dixit Deus, Ego sum ExoA. m\
qui sum, hsec dices filiis Israel, Qui est, 14-
misit me ad vos, Plato vehementer tenuit
ac diligentissime commendavit memoriae.
Ad septimum Thomas, Petrus et Richar-
dus respondent, quod infinita bonitas Dei
repreesentatur in creaturarum productio-
ne : quia infinitse virtutis est, aliquid ex
nihilo producere. Nec oportet si infinita
bonitas communicat se, quod aliquid in-

QILEST. IV : QUALITER TRINITAS REPR.ESENTETUR IN CREATURIS PER VESTIGIUM 235

finitum a Deo procedat, sed procedens
secundum modum suum participet ac re-
cipiat bonitatem divinam.Ad auctoritatem
et probationes Richardi, Thomas in pri-
ma parte respondet : Ad aliquid proban-
dum dupliciter inducitur ratio. Uno mo-
do, ad probandum sufficienter radicem
rei : quemadmodum in scientia naturali
probatur quod motus cceli est uniformis
velocitatis. Alio modo inducitur ratio, non
quae sufficienter probet radicem, sed quae
radici jam positae ostendat congruere se-
quentes effectus : sicut in astrologia po-
nitur ratio excontricorum et epicyclorum
ex hoc, quod eis positis, possunt salvari
ea quee sensibiliter apparent circa motus
ccelestes; non tamen haec ratio sufficien-
ter probat talia oportere poni, quia et alia
positione facta, possent fortassis illa in
motibus ccelestibus sic apparentia salvari.
Porro qui trinitatem personarum nititur
naturali ratione probare, dupliciter dero-
gat fidei. Primo, quoad ejus dignitatem,
quae est ut sit de rebus invisibilibus trans-
cendentibus rationem, juxta illud ad He-
. braeos : Fides est argumentum non appa-
rentium. Secundo, quantum ad utilitatem
trahendi infideles ad fidem. Quum enim
quis ad probandum quae fidei sunt, indu-
cit rationes non cogentes, cedit in irrisio-
nem infidelium, qui putant quod hujus-
modi rationibus innitamur, et propter eas
credamus. Haec Thomas.

Ad ultimum respondendum, quod ema-
nationes creaturarum altiori modo conve-
niunt Deo quam rebus creatis.

QUiESTIO IV

OUarto quseritur, Qualiter Trinitas
adoranda reprsesentetur, relu-
ceat et cognoscatur in creaturis
per vestigium.

Et videtur quod nullo modo.Primo, quo-
niam Trinitas superdignissima non potest
ex creaturis naturali ratione cognosci, ut

A in praecedenti patuit quaestione : ergo non
relucet in eis. Quod enim relucet in alio,
potest cognosci ex illo tanquam in spe-
culo. — Secundo, quia vestigium est quae-
dam impressio ex re corporali ac mobi-
li : Deus autem incorporalis immobilisque
consistit. Ergo effectus ejus in creaturis
non potest dici vestigium. — Tertio, ve-
stigium est figuratio lineamenlorum pedis
in pulvere : Deus vero quum sit infinitus
et maxime simplex, infigurabilis est. —
Quarto, vestigium est quaedam similitudo

B alterius : similitudo vero, secundum Phi-
losophum, est rerum differentium eadem
qualitas. Creatoris vero et creaturae non
est eadem qualitas. Ergo Deus non reprae-
sentatur in creaturis per modum vestigii.
— Quinto, quia in Psalmo habetur : Ve- Ps. um,
stigia tua non cognoscentur. Jn libro Job 20'
quoque dicitur : Forsitan vestigia Dei com- Job », 7.
prehendes? Quasi dicat, Non. Ergo Trini-
tas ex creaturis non potest per modum
vestigii deprehendi.
In oppositum est auctoritas Magistri in

C littera, imo Augustini, atque Scripturae.

Circa materiam hanc multae a doctori-
bus quaestiones moventur, multaque pul-
chra scribuntur.Quae, ut vitetur prolixitas,
volo compendiosius quo potero sub hujus
quaestionis determinatione concludere.

Itaque circa haec scribit Albertus : Co-
gnitio Dei per vestigium, includit tria es-
sentialia sibi. Primum est, ut vestigium
in ratione vestigii cognoscatur. Secundum,
ut ab ipso inquisitiva cognitio Creatoris
D incipiat. Tertio, ut utens vestigio, sit aliquo
modo capax notitiae Creatoris. — Ex quibus
patet primo solutio quaestionis qua quae-
ritur, utrum angeli cognoscant Deum per
vestigia creaturee. Et dicendum quod non,
duplici ratione. Primo, quoniam angeli
non indigent collativa cognitione, quia
cognoscunt intellectu deiformi atque in-
tuitu simplici, ut S. Dionysius docet. Se-
cundo, quoniam angelorum cognitio non
incipit a creatura, ut sic in Creatorem
deveniant, sed potius econtrario. Unde

236

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III \ QILEST. IV

quarto super Genesim asserit Augustinus, A
quod angelorum cognitio de rebus creatis
incipit in Deo, et terminatur in creatura.
Sanctus quoque Bernardus quinto de Con-
sideratione locutus est, quod non opus
est scalis tenenti jam solium. Et loquitur
de angelis, qui ad cognoscendum Deum
non indigent scala vestigii neque imagi-
nis. — Deinde ex his patet solutio quaesti-
onis, an bruta cognoscant Deum per ve-
stigium, eo quod in Scripturis dicantur
Deo obedire, et tempus suum cognoscere.
Et respondendum quod non. Primo, quia B
non sunt divinae cognitionis capacia. Se-
cundo, quia non noscunt vestigium sub
ratione vestigii, quia non conferunt unum
ad aliud. Hinc secundum Damascenum,
aguntur seu moventur et impelluntur a
natura et auctore naturae, magis quam
agant per apprehensionem. Quamvis enim
/er.vm,7. apprehendat milvus venire tempus suum,
tamen ad hoc incitatur qualitatibus cor-
poris, ut calore temporis. Cujus signum
est, quod omnia bruta ejusdem speciei
similiter operantur : sicut omnis hirundo C
eodem modo nidificat. Quod non esset, si
sequerentur apprehensionem ut artem, ut
in mechanicis patet. Hinc constat quod
homini proprie competat Deum unum ac
trinum per vestigia noscere.Haec Albertus.
Quibus consonat quod Thomas ait in
Scripto : Quamvis angelus cognoscat di-
vinam bonitatem relucere in creatura, non
tamen ex notitia creaturae pertingit in
notitiam Creatoris. Idcirco nec angelis
nec beatis hominibus convenit cognosce-
re Deum per creaturas, quia a Creatoris D
cognitione procedunt in creaturas.

Hinc Petrus clarius ait : Aliud est co-
gnoscere per vestigium, aliud in vesti-
gio. Nam primo modo, notatur medium
cognoscendi; secundo modo,objectum.Ita-
que homo viator cognoscit Deum in ve-
stigio, et per vestigium ; angelus et homo
comprehensor in vestigio, non per vesti-
gium ; brutum, nullo modo. Haec Petrus.
Hinc Richardus : Quamvis intellectus
beatus Deum non noscat per creaturam,

tamen cognoscit eum in creatura : quia
cognoscere Deum per creaturam, est per
agnitionem creaturae discurrendo ad Crea-
toris cognitionem ascendere, quantum ad
aliquid quod alias non agnoscebatur de
eo, sicut cognoscere conclusionem per
principia : quod Beatis non convenit. Por--
ro cognoscere Deum in creatura, est ita
perfecte cognoscere creaturam, quod una
cognitione et sine discursu cognoscit Deum,
quantum ad id quod de ipso in creatura
refulget : sicut cognoscere conclusionem
in principio, est tam perfecte cognoscere
ipsum principium, quod eodem intuitu
cognoscatur conclusio. Hihc Beati vident
Deum in creaturis. Haec Richardus.

Bonaventura quoque : Aliud (inquit) est
cognocere Deum in creatura, aliud per
creaturam. Cognoscere Deum in creatura,
est cognoscere praesentiam influentiamque
ipsius in rebus creatis : quod est viatorum
semiplene, comprehensorum autem per-
fecte. Cognoscere vero Deum per creatu-
ram, est elevari a notitia creaturae ad Dei
cognitionem tanquam per scalam : quod
est proprium viatorum. Quod tamen aliter
convenit homini in statu naturae institutae
seu integrae, et in statu naturae lapsae :
quia in statu illo primo cognovit Deum per
creaturam tanquam per speculum clarum,
sed post lapsum tanquam per speculum
obscurum et aenigma, propter intellectus
obnubilationem et rerum pejorationem.
— Haec Bonaventura. Et idem Alexander.

Instantiae autem inductae aliud non con-
vincunt, nisi quod Deus seu Trinitas non
potest per vestigium nisi obscure cogno-
sci, quemadmodum et vestigium obscure
et imperfecte Deum ac Trinitatem re-
praesentat.

Consequenter quaeritur, quid sit vesti-
gium. Respondet Albertus : Vestigium est
repraesentatio seu deprehensio alicujus per
figuram pedis impressam in via. Sicque
vestigium est similitudo dupliciter defici-
ens in repraesentatione ejus cujus est ve-
stigium. Primo, quia est similitudo partis,

QUALITER TRINITAS REPR.ESENTETUR IN CREATURIS PER VESTIGIUM

237

videlicet pedis, non totius. Secundo, quo-
niam est confusa similitudo partis, eam
repraesentans quoad superficiem ejus infe-
riorem; nec repraesentat an pes sit spissus,
aut aliter bene dispositus. Hinc vestigium
transumitur ad designandam confusam si-
. militudinem artificis primi in suo effectu,
in quo imperfecte relucet. Hinc in fine
hujus capituli ait Magister, quod videntes
per vestigium, de longinquo et per um-
bram viderunt veritatem, cognoscendo ob-
scure Deum trinum per appropriata, non
per propria. Haec Albertus.

Qui quaerit deinceps, quot sint partes
vestigii. Et respondet, Tres, ut habetur in
textu, videlicet unitas, species, ordo. Porro
in Sapientia ponuntur haec tria : numerus,
pondus, mensura. Alibi vero ponit Augu-
stinus modum, speciem, et ordinem. Au-
gustinus etiam et Bernardus alibi ponunt
haec tria : unitatem, veritatem, et bonita-
tem. Trinitas enim creati vestigii sumitur
ex ratione qua creatura exit a Creatore, et
secundum habitudinem creaturae ad Grea-
torem relucet in creatura. Unde Basilius
in quodam sermone super principio Pro-
verbiorum, tractans illud, Cceli enarrant,
ait : Sunt quaedam rationes atque sermo-
nes sapientiae quae ante omnia inserta sunt
creaturis, illa videlicet ratio per quam
unumquodque a Sapientia summa est pro-
creatum, per quam etiam creatura tacens
clamat, et Creatorem suum fatetur. Idcir-
co per tria quse sunt in Creatore, tripli-
catur : ut quoddam conveniat potentiae, ut
unitas, quae quasi fundat rem ipsam; et
quoddam sapientiae, ut species, per quam
res cognoscitur; et quoddam bonitati, ut
ordo ad perfectionem.

Tertio quaeritur de ratione enumeratio-
nis diversorum vestigiorum : quia ut ta-
ctum est, in libro Sapientiae ponuntur haec
tria : numerus, pondus, et mensura. Au-
gustinus super Genesim ponit haec tria :
modus, species, ordo. Bernardus : unum,
verum, et bonum. Glossa super psalmum,
Bonum est confiteri Domino, ponit haec
tria : substantia, species, virtus. In Ccele-

A sti hierarchia undecimo capitulo, ponun-
tur essentia, virtus, et operatio. Octavo de
Civitate Dei ponuntur haec tria : causa
subsistendi, ratio intelligendi, ordo viven-
di. In libro LXXXIII Quaestionum ponun-
tur, quod constat, quod congruit, quod
discernitur. Sunt quoque alii plures modi
enumerandi ista vestigia : qui omnes pa-
tebunt, si ratio enumerationis omnium
istorum bene pensetur.

Hinc advertendum, quod res tripliciter
consideratur, videlicet in se, in opere, et

B in comparatione ad hominem, ad cujus
eruditionem et usum est facta. In se vero
consideratur tripliciter, puta in fieri, in
esse, et in sua ultima perfectione. Porro
in fieri sunt tria illa Sapientiae undecimo Sop.xi,2i.
enumerata, scilicet numerus, pondus, men-
sura. Numerus enim refertur ac pertinet
ad substantiam principiorum constituen-
tium rem, secundum quod unum cum alio
facit numerum in constituendo totum es-
se. Pondus autem refertur ad inclinationes
principiorum illorum ad esse ; mensura

C vero, ad proportionem ipsius esse termi-
nantis principia inclinata ad ipsum. —
Praeterea modus, species, et ordo, refe-
runtur ad rem secundum quod est in esse.
Modus namque, secundum Augustinum,
est qui praefigit unicuique mensuram sui
esse : ideo est a forma, quae tribuit esse ;
et ubi terminatur praecedens trinitas, ut-
pote numerus, pondus, mensura, ibi in-
cipit ista, sicut esse est post fieri. Simili-
ter species, quum ipsa sit id quo res est,
et propria rei natura, dans esse ei in quo

D est, patet quod ipsa non est rei nisi se-
cundum quod est in esse. Primus autem
ordo rei, est ad permanentiam et quietem
in suo esse, atque ad locum suae naturae
proprium, vel corporalem aut spiritualem,
qui consequitur ex tali esse, quod est a
forma. — Insuper tertia trinitas vestigii,
scilicet unum, verum, bonum, accipitur
in re secundum quod perfecta est perfe-
ctione ultima. Unum enim, ut ait Philoso-
phus, est indivisum in se, et divisum ab
aliis. Nihil autem est indivisum in se, nisi

238

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QU^EST. IV

quod suis finibus continetur intra se : et A
hoc est quod clauditur metis suorum de-
finientium. Hoc autem est quod in natura
locatum seu constitutum est in esse ordi-
nato. Unde patet quod unum includit et
habet in se ordinem, et per consequens
omnia praecedentia ordinem, utpote nu-
merum, pondus, mensuram, modum, ac
speciem. Quumque verum sit quod exem-
plariter est a vero, seu id quod est per
verum, supponitur propria rei substantia:
sicque verum supponit unum, bonum au-
tem dicit indivisionem a fine, et finis est B
ultimum complementum : ideo bonum prae-
supponit verum et unum. Sicque haec tria
conveniunt rei, prout est in ultimo com-
plemento.

Secunda consideratio rei, est secundum
quod est in opere. Sicque denuo tripliciter
consideratur : primo, secundum disponen-
tia ad opus ; secundo, prout est in actu
seu exercitio operis; tertio, prout est in
fine intento per opus. Juxta primam con-
siderationem sumuntur tria illa in Glossa
Psalmi expressa, videlicet substantia, spe- C
cies, et virtus. Substantia enim ponit ens
in se perfectum : ideo praesupponit bo-
num, et per consequens omnia prseceden-
tia bonum. Substantia quippe est a qua
egreditur actus seu operatio : quoniam ac-
tus sunt particularium et compositorum.
Omnis vero substantia agit per formam.
Hinc species importat primum disponens
ad opus. Species autem non elicit opera
nisi per virtutem. Ideo virtus est imme-
diate disponens ad opus. Ideo tribus illis
sufficienter disponitur res ad operandum, D
puta : substantia, a qua egreditur actus ;
specie, secundum quam est actus ; et vir-
tute activa, quae est immediatum princi-
pium operis. — Juxta secundam conside-
rationem sumuntur tria illa a B. Dionysio
posita, scilicet essentia, virtus, et opera-
tio : quae sunt in re, secundum quod res
est in opere. Essentia namque hic ponitur
pro natura, secundum quod natura est
principium motus et status. Virtus autem
est ultimus potentiae prolapsus in opus.

Operatio vero designat exercitium actus.
Unde faciliter patet qualiter in his prae-
cedentia cuncta clauduntur. — Juxta terti-
am considerationem accipiuntur haec tria:
substantia, species, ratio, scilicet, prout
res est in fine intento per opus. Sicque
substantia designat substantiam actualiter .
agentem ; species vero, determinationem
sui in actu hoc vel illo, qui actus est se-
cundum naturam suae formae vel sui es-
se ; ratio autem dicit finem intentum. Et
tunc iterum posterius prsecedentia sem-
per praesupponit.

At vero tria illa ab Augustino in libro
de Civitate Dei expressa, videlicet causa
subsistendi, ratio intelligendi, et ordo vi-
vendi, non dicunt aliquid in creatura, sed
magis in Deo, secundum divisionem trium
scientiarum, videlicet scientiae naturalis,
rationalis, atque moralis, ut dicit ibidem
Augustinus. Haec namque in Deo osten-
dunt quod ipse est causa subsistendi na-
turalibus, ratio intelligendi rationalibus
quae in nudis ac puris intellectibus con-
sistunt, et ordo vivendi qui in moralibus
quaeritur, quae non sunt ut sciamus, seu
gratia contemplationis, sed ut boni fiamus.

Tertia consideratio rei, est secundum
quod ordinatur ad intellectum affectum-
que hominis, quem juvant et instruunt
res creatae. Et sic rursus est triplex consi-
deratio rei : prima, secundum quod dis-
ponitur ad intellectum atque affectum ;
secunda, prout est in intellectu et affectu;
tertia, prout est in effectu consequente se
secundum quod est in intellectu et affe-
ctu. Et primo modo accipiuntur haec tria :
quod constat, quod congruit, quod discer-
nitur. Nihil enim secundum naturam con-
slat, nisi quod stat in perfectione naturae
ac potestatis : tunc enim constat, id est,
simul stat. Sed perfectio naturae est in
tribus primis ternariis, scilicet, numero,
pondere, mensura; perfectio autem pote-
statis est in tribus secundis, videlicet mo-
do, specie, ordine. Ergo, quod constat,
praesupponit praecedentia cuncta. Porro,
quod congruit, notat ordinem quemdam

QUALITER TRINITAS REPR.ESENTETUR IN CREATURIS PER VESTIGIUM

239

Insulis

ad aliud, praesertim ad hominem, cui con-
gruit in usu vitae. Quod autem discernitur,
dicit respectum ad intellectum. — Deni-
que tria haec, verum, bonum, pulchrum,
sunt in re exsistente in affectu et intel-
lectu. Verum namque est finis intellectus
.speculativi, ut dicit Philosophus; et bo-
num est finis potentiae affectivae ; pul-
chrum autem designat venustatem de-
centiamque affectus secundum rationem
honesti. — ■ Haec Albertus.

De his scribit Bonaventura : Res creata
habet tripliciter considerari : aut in se,
aut in comparatione ad alias creaturas,
aut in comparatione ad primam causam.
Et secundum omnes hos modos, contingit
reperiri trinitatem quamdam vestigialem
in rebus dupliciter. Si enim consideretur
in se, aut quantum ad se, hoc est, aut in
quantum ad substantiam principiorum :
et sic est trinitas ista, materia, forma, com-
Aianus ab positio, quse ponitur in Iibro de Regulis
fidei ; aut quantum ad habitudines : et sic
est illa, numerus, pondus, mensura. Jn
numero namque intelligitur principiorum
distinctio ; in pondere, propria ipsorum
inclinatio ; in mensura autem, eorum ad
invicem proportio. At vero si consideretur
una creatura in comparatione ad alias
creaturas, hoc potest esse, vel in quan-
tum agit actione naturali : et sic sumitur
trinitas illa Dionysii, substantia, virtus, et
operatio; aut in quantum agit actione spi-
rituali : sicque sumitur illa, quod constat,
quod congruit, quod discernitur. Si vero
consideretur creatura per respectum ad
Deum, hoc potest esse dupliciter : aut in
quantum refertur tantum : et sic est illa,
modus, species, ordo; aut in quantum re-
fertur et assimilatur : et ita est illa, uni-
tas, veritas, bonitas. Quoniam ergo vesti-
gium attenditur in comparatione ad Deum
proprie, ideo in his ultimis conditionibus
proprie accipitur vestigium. Et quoniam
magna est inter istas conditiones conveni-
entia, idcirco Magister miscet haec invicem
propter mutuam convenientiam et corre-
spondentiam. Nam unitas correspondet

A modo, qui respicit Deum ut causam effici-
entem; veritas correspondet speciei, quse
respicit Deum ut causam exemplarem ;
bonitas ordini, qui respicit Deum ut cau-
sam finalem. Haec Bonaventura in Scripto.
Porro in Itinerario mentis super his dif-
fusius tractat, inter cetera dicens : Mundus
iste sensibilis intrat in animam per portas
quinque sensuum, non per substantiam
suam, sed per suam similitudinem, quae
primo generatur in medio, deinde in orga-
no, et ab organo exteriori in interius or-

B ganum, deinceps in vim intellectualiter
apprehensivam. Ex perceptione quoque
sensibilis convenientis oritur delectatio,
deinde perfecta dijudicatio intellectiva.
Haec sunt vestigia in quibus Deum possu-
mus speculari. Quum enim species appre-
hensa, sit similitudo ab objecto in medio
genita, atque deinceps organo impressa,
sicque in suum ducat principium, utpote
in objectum cognoscendum : manifeste in-
sinuat, quod lux illa aeterna gignit ex se
similitudinem sui, puta splendorem sibi

C aequalem, consubstantialem et coaeternum;
et quod imago illa Dei Patris, in toto mun-
do quasi in medio, producit similitudi-
nem sui in suis effectibus, et per gratiam
unionis unitur rationali naturae, quemad-
modum species sensibilis organo corpo-
rali. Si ergo omnia cognoscibilia habent
sui speciem seu similitudinem generare,
manifeste exclamant quod in eis tanquam
in speculis videri potest aeterna generatio
Verbi ; et per delectationem consequentem
insinuatur processio Spiritus Sancti, qui

D est quaedam hilaritas Patris ac Filii, ut in-
fra patebit. Itaque omnes creaturae istius
sensibilis mundi, animum contemplantis
ac sapientis ducunt in Deum aeternum, eo
quod sint umbrae et resonantiae ac picturae
primi principii et aeternae originis sum-
maeque lucis, vestigia quoque et simula-
cra atque spectacula primae artis efficien-
tis, exemplantis, et ordinantis, nobis ad
contuendum proposita, et signa divinitus
data. Quae, inquam, sunt exemplaria, vel
potius exempla, mentibus adhuc rudibus

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III ; QUJEST. IV

proposita, ut per sensibilia quae vident, A
transferantur in inlelligibilia quae non vi-
dent, tanquam per signa ad signata. De-
nique creaturae hujus mundi sensibilis si-
gnifieant invisibilia Dei : partim quia Deus
est omnis creaturae origo, exemplar, et
finis, omnisque effectus est signum cau-
sae, exemplatum exemplaris, ac via finis
ad quem ducit ; partim ex propria reprae-
sentatione, partim ex prophetica praefigu-
ratione, partim ex angelica operatione,
partim ex superaddita institutione. Omnis
enim ereatura ex sua natura est illius B
seternae Sapientiae quaedam effigies ac si-
militudo : sed specialiter illa quae in libro
Scripturae per spiritum prophetiae assum-
pta est ad spiritualium praefigurationem ;
specialius vero illae creaturae in quarum
effigie Deus angelico ministerio voluit ap-
parere; specialissime autem illa quam vo-
luit ad significandum instituere, qua tenet
non solum rationem signi secundum no-
men commune, sed etiam sacramenti. Un-
de, qui ista nolunt advertere, nec Deum
in his cunctis agnoscere, benedicere, ti- C
mere, colere et amare, inexcusabiles sunt
omnino. — Hsbc Bonaventura in Itinerario.
Qui et de eadem materia scribit in Brevi-
loquio suo : quod infra tangetur.

Insuper, de his loquitur Thomas : Tria
considerantur in ratione vestigii, scilicet
similitudo, et similitudinis imperfectio, et
quod per vestigium devenitur in rei no-
titiam. Hinc imperfecta similituclo Grea-
toris in creaturis, ducens in ejus notitiam,
appellatur vestigium Creatoris. Et quoniam
creaturae magis deficiunt a repraesentatio- D
ne distinctionis personarum, quam essen-
tialium attributorum, ideo magis proprie
dicitur vestigium ipsa creatura secundum
quod ducit in personas, quam in divinam
essentiam.

Amplius de partibus vestigii scribit

Thomas : Vestigium invenitur in creatura

secundum quod imitatur divinam perfe-

ctionem. Perfectio autem creaturae ha-

* [materia betur non statim in principiis sui esse, *

et orma,] qUOrum utrumque imperfectum est in

se, sed in conjunctione ad suum finem.
Distantia autem non conjunguntur sine
medio. Hinc in creaturis inveniuntur prin-
cipium, et medium, ac finis : secundum
quae tria ponebat Pythagoras perfectionem
cujuslibet creaturae. Atque secundum ra-
tionem trium istorum, repraesentatur in
creaturis divinarum distinctio persona-
rum, in quibus Pater est principium et
prima persona, Filius media, Spiritus San-
ctus tertia et ultima, in qua terminatur
personarum processio. — Porro, inter duo
extrema possunt esse media multa. Hinc
principium, medium, et finis, diversimode
assignantur, secundum quod ex omnibus
his quaedam accipi queunt tanquam prin-
cipium, et quaedam ut medium, et quae-
dam ut finis, ea diversimode combinando.
Ideo a diversis partes vestigii diversimode
exprimuntur. Verbi gratia, primum perti-
nens ad perfectionem rei, sunt essentialia
ejus principia; ultimum autem, est com-
paratio ejus ad alia, utpote prout non so-
lum in se ipsa perfecta est. Et inter ista
sunt media multa. Est namque dispositio
seu inclinatio principiorum ad esse prin-
cipiati, est quoque limitatio principiorum
sub forma principiati, et est forma prin-
cipiati, et est virtus, et actio, ac multa
similia. Potest ergo assignari vestigium,
ita ut pro principio sumatur solum id
quod est primum in re, puta substantia
principiorum ; et pro medio, id quod im-
mediate est sequens, videlicet dispositio
seu inclinatio principiorum ad esse prin-
cipiati ; et pro fine, totum quod sequitur,
scilicet principiatum. Sicque sumitur illud
Sapientise, Omnia in numero, pondere, et sap.n,t
mensura constituisti : quia numerus per-
tinet ad pluralitatem principiorum, pon-
dus ad inclinationem principiorum in es-
se principiati, mensura ad terminationem
principiorum sub esse terminato causati,
sic quod in terminatione hac sumatur
etiam terminatio in operari, ac in ceteris
omnibus. Insuper potest vestigium aliter
sumi, accipiendo pro principio substan-
tiam principiorum et inclinationem, et

QUALITER TRINITAS REPR.ESENTETUR IN CREATURIS PER VESTIGIUM

241

quidquid aliud ad principia pertinet ; pro A
medio autem sumatur forma principiati ;
et pro ultimo, comparatio rei ad alia. Sic-
que sumuntur illa : quod constat, quod
discernitur, quod congruit. Constat enim
res per sua principia, discernitur per for-
mam, congruit per comparationem ad al-
terum. Gonsimiliter accipiuntur, modus,
species, et ordo : ita quod modus pertineat
ad principia determinata sub esse prin-
cipiati, species ad formam, ordo ad com-
parationem ad alterum. Gonformiter acci-
piuntur, unum, verum, bonum : ut unitas B
rei ad suam pertineat determinationem
prout ex principiis suis est constituta, ve-
ritas ad formam, bonitas autem ad finem.
— Haec Thomas in Scripto.

Porro in prima parte, quaestione qua-
dragesima quinta : Omnis (inquit) effectus
reprsesentat aliqualiter suam causam, sed
diversimode. Nam quidam effectus solum
repraesentat causalitatem suse causae, non
autem formam seu naturam ipsius, ut fu-
mus ignem : et talis videtur repreesentatio
vestigii. Quidam vero effectus reprsesentat G
causam quantum ad similitudinem forma
ejus, ut ignis generatus ignem generan-
tem. In omnibus itaque creaturis est re-
preesentatio Trinitatis per modum vestigii,
in quantum in qualibet creatura inveniun-
tur aliqua quee oportet reducere in divinas
personas sicut in causam. Quselibet nam-
que creatura subsistit in suo esse, et ha-
bet formam per quam determinatur ad
speciem, ordinem quoque ad aliud. Et
quantum ad primum, repraesentat Patrem ;
sed in quantum habet formam ac spe- D
ciem, repraesentat Filium, qui est V.erbum,
secundum quod forma artificiati est ex
eonceptione artificis; secundum vero quod
ordinem habet ad aliud, repraesentat Spi-
ritum Sanctum, qui amor est : quoniam
ordo effectus ad aliud, est ex voluntate
creantis, ad quam pertinet amor. Hinc
sexto de Trinitate asserit Augustinus, quod
vestigium Trinitatis invenitur in quali-
bet creatura, secundum quod est aliquid
unum, et ut specie quadam formatur, at-

T. 19.

que ut quemdam ordinem tenet. — Haec
Thomas in Summa. Ex cujus verbis ha-
betur, quod vestigium Trinitatis in qua-
libet creatura reperiatur.

Et de hoc quoque in Scripto testatur :
Vestigium invenitur in creatura prout con-
sequitur et habet esse perfectum a Deo.
Idcirco in partibus vestigii non oportet
assignare vestigium, quia iretur in infini-
tum; nec in accidentibus, nisi in ordine ad
substantiam, ita quod accidentia magis sunt
modi, etspecies, ac ordines substantiarum,
quam ipsa habeant tria hjec. Tamen, quia
per quodlibet accidens additur aliquod es-
se subjecto, erit secundum illud esse aliquo
modo considerare vestigium. Ideo quod au-
fert accidens illud, privat parte vestigii
quantum ad illud esse : sicut peccatum,
quod privat gratia ac virtute, dicitur pri-
vatio speciei, modi, et ordinis, secundum
esse gratuitum. Nihilo minus manent haec
tria secundum esse naturae. Sic quoque
in anima rationali seu homine, secundum
aliud et aliud assignatur ratio imaginis et
ratio vestigii : quia imago Trinitatis consi-
stit in anima quoad vires ejus superiores ;
vestigium vero, in quantum est quaedam
natura creata. Gonformiter gratia gratum
faciens dicitur perfecta Dei similitudo re-
spectu aliarum similitudinum creatarum.
Habet tamen rationem vestigii secundum
id in quo cum aliis creaturis communicat.
— Verumtamen his objici potest, quia se-
cundum Ambrosium in Hexameron, lucis
natura est, ut non sit creata in numero,
pondere, et mensura, ut alia. Item ut ait
Bernardus, modus caritatis est esse sine
modo. Et respondendum ad primum, quod
lux in se considerata, creata est in nu-
mero, pondere, et mensura, quum habeat
esse et posse finitum; tamen respectu alia-
rum corporalium creaturarum, habet quo-
dammodo indeterminatam virtutem, quia
per lucem omnia corpora aliquo modo
informantur et perficiuntur : sicque dici-
tur non esse creata in numero, pondere,
et mensura. [Ad secundum dicendum, quod
caritas potest dupliciter considerari : aut

242

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QU^EST. IV

secundum esse quod habet in subjecto, et A
hoc modo modum habet secundum men-
suram recipientis, vel ex natura, vel ex
conatu ; aut secundum inclinationem in
objectum, et sic intelligitur non habere
modum.J — Haec Thomas. Aliqui tamen
dicunt, quod etiam in partibus vestigii sit
assignare vestigium secundum varias ha-
bitudines, et quod in actibus rationis po-
test esse processus in infinitum.

Praeterea, circa haec ait Petrus compen-
diose ac pulchre : Deus est causa omnis
creaturae secundum triplicem rationem B
causalitatis. Est enim causa efficiens per
potentiam, causa exemplaris per sapien-
tiam, causa finalis per bonitatem. Hinc
omni creaturae imprimit similitudinem hu-
jus triplicis causalitatis, faciens omnia in
modo, specie, et ordine, seu in numero,
pondere, et mensura : dans unicuique es-
se terminatum, quod per appropriationem
attribuitur potentiae Patris ; et esse distin-
ctum, quod attribuitur sapientiae Filii ; et
esse ordinatum, quod bonitati Spiritus
Sancti. Est autem duplex similitudo : una C
indistincte repraesentans, ut similitudo pe-
dis, quee repraesentat speciem animalis,
non individuum ; alia vero distincta, ut
similitudo faciei, quae repraesentat indivi-
duum. Prima transfertur ad significandum
repraesentationem naturae, quae personis
communis est, et vocatur vestigium ; se-
cunda, ad significandum repraesentatio-
nem personarum, et appellatur imago. Pri-
ma est in omnibus creaturis, secunda in
solis hominibus et angelis. Haec Petrus.

Amplius Alexander de hac materia ple- D
nissime scribit, et quaerit an tria haec, mo-
dus, species, et ordo, in omni sint crea-
tura. Et arguit quod non, quia secundum
Augustinum, peccatum est corruptio ho-
rum trium : ergo non sunt nisi in in-
tellectuali et rationali creatura, in qua
dumtaxat potest esse peccatum. Ad quod
respondet : Modus, species, et ordo, di-
cuntur dupliciter, scilicet : proprie solum,
sicque reperiuntur in omni creatura rati-
onali secundum quod ab omnibus creatu-

ris aliis differt; sic quoque per peccatum
possunt corrumpi. Secundo sumuntur com-
muniter : et sic sunt non solum in ratio-
nali creatura prout ab aliis differt, sed
in ipsa secundum quod cum aliis conve-
nit; et ita reperiuntur in omni ente. Nam
verbi gratia, voluntas creata, in quantum
est quaedam natura, habet modum, spe-
ciem et ordinem quae consequuntur om-
nem rem, sicut et aliae creaturae : et sic
modus, species et ordo non sunt dirimi-
biles aut corruptibiles per peccatum. Sed
considerata voluntas ut ordinabilis est
sponte ad bonum gratuitum, habet spe-
ciem, modum et ordinem minorabiles per
peccata. Est quippe duplex vertibilitas :
una quae concomitatur omnem creaturam
eo quod creatura est; et ha3C vertibilitas
per naturam est de esse in non esse, cor-
respondetque modo, speciei et ordini prout
in omni creatura consistunt. Alia vertibi-
litas est quae non est in non esse simplici-
ter, sed in non esse moris, quod est ma-
lum culpae : et est vertibilitas electionis,
correspondetque modo ac speciei et ordini
quae sunt in rationalibus tantum, in qui-
bus debet esse moderamen virtutis, spe-
cies gratiae, et ordo conversionis ad sum-
mum bonum. — Amplius, tria ista ab
Augustino posita, scilicet modus, species,
ordo, sunt realiter idem cum tribus illis
quae SapientiaB undecimo exprimuntur,

quae sunt, numerus, pondus, mensura, ita %>.xi,2i.'i
ut numerus referatur ad speciem, modus
ad mensuram, pondus ad ordinem. Sed
in hoc est differentia, quoniam haec tria,
mensura, numerus, pondus, dicunt dispo-
sitiones rei ut est in fieri : quod patet
in caementariis, qui dum faciunt aliquid,
mensurant, numerant et ponderant quot-
quot ad opus necessaria sunt. Ideo, quia
auctor libri Sapientiae loquitur de rebus
ut sunt in fieri (nam dicit, Disposuisti),
proprie utitur tribus praedictis. Modus ve-
ro, species, et ordo, proprie dicunt dispo-
sitionem rei ut jam facta est. Hinc Augu-
stinus loquens de conditionibus rerum ut
jam facta sunt, proprie utitur tribus his,

QHALITER TRINITAS REPR^SENTETUR IN CREATURIS PER VESTIGIUM

243

modus, species, ordo. Est etiam multiplex A
ordo rei, videlicet ad suas partes seu ad
ea quae in ipso sunt, et ad entia universi,
et item ad Greatorem. Sicque ordo diver-
simode a diversis exponitur. — Insuper,
penes haec tria determinatur atque digno-
scitur bonum, tam in Creatore, quam in
creaturis. Bonum namque in Creatore (se-
cundum Dionysium) dicitur, ex quo om-
nia, quoniam bonum est sui diffusivum :
et sic se habet in ratione efficientis ad
bona causata. Rursus dicitur bonum in-
creatum, in quo omnia sunt contenta : et B
ita se habet in ratione causae formalis seu
exemplaris ad bona creata, quae exempla-
riter sunt in eo. Tertio dicitur bonum in-
creatum, quod cuncta affectant, et ad quod
omnia convertuntur : et ita se habet in
ratione causse finalis ad omnia. Bonum er-
go creatum dicitur, quia a bono, et quia
in bono, et quia ad bonum. Modus autem
sumitur ex comparatione creaturse ad effi-
cientem, quia dat modum; species ex or-
dinatione rei ad causam formalem ; ordo
ex comparatione ad causam finalem. Prin- C
cipaliter tamen secundum ordinem ad cau-
sam finalem, attenditur ratio bonitatis.
Haec Alexander.

Circa haec scribit Richardus : Ex hoc
quod Deus est causa creaturarum effi-
ciens, exemplaris, et finalis, oportet in
omni creatura esse limitationem, eo quod
sit effecta; et speciem, id est pulchritu-
dinem, eo quod ad pulcherrimum exem-
plar producta sit ; et ordinem, eo quod
habeat finem ad quem ordinatur. Denique
tria ista in quantum sunt partes vesligii, D
non superaddunt rei in qua sunt, aliquid
absolute : quoniam creatura limitata est
se ipsa, id est per se ipsam formaliter.
Hinc limitatio creatae essentiee, super ipsam
non addit nisi relationem ad causam effi-
cientem, et sua pulchritudo relationem ad
causam exemplarem, ejusque ordo rela-
tionem ad causam finalem : aliter modi
esset modus, et species speciei, et ordinis
ordo in infinitum. — Praeterea quaerit Ri-
chardus, utrum cognitio Dei per vestigi-

um, sit prima cognitio quam per naturam
de Deo habemus. Ad quod respondet :
Quamvis cognitio nostra de Deo per na-
turam valde sit generalis, una tamen est
generalior alia. Quum enim intelligimus
ens in communi, non descendendo ad ens
creatum vel increatum, intelligimus Deum
intellectione generalissima, in quantum
intelligimus aliquid sibi et creaturis per
analogiam commune : et haec naturalis co-
gnitio Dei, prior est cognitione ejus per
vestigium. Cognitio namque per vestigium
praesupponit in intellectu alicujus alterius
rei cognitionem, non econtrario. Alio mo-
do cognoscitur Deus a nobis, in quantum
cognoscimus esse aliquod ons primum et
increatum, cujuslibet alterius entis cau-
sam efficientem, exemplarem, et finalem :
quam cognitionem naturaliter habemus de
Deo, primo per vestigium, quia in omni
naturali cognitione quam habemus de Deo
in quantum cognoscitur ut quid distin-
ctum ab ente creato, cognitio per vesti-
gium prima est. Haec Richardus.

Amplius, secundum /Egidium, sicut ve-
stigium corporale repraesentat eum cujus
est vestigium, repraesentatione medio mo-
do se habente inter repraesentationem om-
nino confusam et repraesentationem dis-
tinctam (ut patet de vestigio Petri, quod
repraesentat eum quantum ad speciem,
scilicet, quod sit vestigium hominis, non
quantum ad individuum illud : cognitio
autem speciei est media inter cognitionem
generis atque suppositi, et distinctior co-
gnitione generis, ac minus distincta quam
individui notitia); sic vestigium Trinitatis
in creaturis, repraesentat personas quan-
tum ad attributa appropriata (quae sunt,
potentia, sapientia, bonitas), quorum co-
gnitio habet se medio modo inter co-
gnitionem attributorum essentialium non
appropriatorum (ut sunt, essentia, deitas,
et cetera consimilia, quae sunt quasi om-
nino non distincta), et inter omnino pro-
pria, quae sunt personarum constituti-
va, ut paternitas, filiatio, quae sunt quasi
omnino distincla. — Insuper quaerit iEgi-

244

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III ; QUjEST. IV

dius, an vestigium Trinitatis reperiatur in
omnibus creaturis aequaliter. Ad quod re-
spondet quod sic, quantum ad numerum
partium ejus : quia in omnibus attenditur
vestigium quantum ad tria, ut patuit. Non
autem invenitur in cunctis aequaliter quo-
ad intensionem partium harum : quia se-
cundum quod creaturae magis aut minus
participant de bonitate divina, secundum
hoc invenitur in eis vestigium magis seu
minus perfecte. — Quserit quoque iEgi-
dius, an vestigium accipiatur magis re-
spectu divinae essentiae, aut trinitatis per-
sonarum. Et respondet : Vestigium dicit
imperfectam cognitionem. Imperfecta au-
tem cognitio dupliciter dicitur. Primo, re-
spectu diversae cognitionis : sicut cognitio
quid est, exstat perfectior quam cognitio
quia est. Secundo, respectu ejusdem co-
gnitionis, secundum quod de aliqua re
potest certius cognosci quia est vel quid
est, ab uno quam ab alio. Quum ergo co-
gnitio Dei per vestigium ducat magis pro-
prie et certitudinalius in cognitionem divi-
nae essentiee quam personarum, vestigium,
quod dicit imperfectam repraesentationem,
magis attenditur respectu Trinitatis quam
Deitatis. Haec /Egidius. — Prsehabitis quo-
que concordant scripta Durandi.

Verum praedictis, in quibus praeclari so-
lennissimique doctores concordant, Scotus
solita sibi singularitate contradicit.

Et primo impugnat inductam distincti-
onem vestigii atque imaginis, quod sci-
licet vestigium repraesentat aliquid con-
fuse, quantum ad speciem, non distincte,
quantum ad singularem notitiam, seu na-
turam individualiter determinatam; imago
autem repraesentat distincte. Contra quod
arguit ita : Si esset tantum unum animal,
nec posset esse animal aliud, adhuc im-
pressio pedis in pulvere esset vestigium
animalis, et non imago : et tamen reprae-
sentaret singulare, et non aliquid secun-
dum speciem. — Sed haec objectio Scoti
potest multipliciter atque facillime solvi.
Et primo dico ad eam, quod etiam in ca-

A su pratacto, vestigium illud ex sua pro-
prietate, natura et figuratione, non plus
repraesentaret id cujus est vestigium dis-
tincte, quam modo : et quod in tali casu
repraesentaret singulare, non esset ex sua
dispositione, sed quia aliunde sciretur ab
intuente vestigium illud, non esse nisi in-
dividuum unum in specie illa. Secundo
dico, quod argumentum praetactum non
est contra mentem doctorum quos repre-
hendit. Quum enim agere sit supposito-
rum, non est dubium quin etiam nunc

B vestigium repraesentet aliquo modo sin-
gulare, utpote singularis effectus singula-
ris causae. Sed idcirco dicitur non reprae-
sentare individuum cujus exstat vestigium,
quia non repraesentat illud quantum ad
facialem notitiam, et quantum ad proprie-
tates, dispositiones et circumstantias in-
dividuales. Tertio dico, quod distinctio illa
doctorum datur secundum naturalem et
realem cursum ac ordinem rerum : ideo
talis casus non obviat. Denique phcenix
est unica avis, et tamen ejus vestigium

C nequaquam inducit in cognitionem phce-
nicis distinctam, perfectam, ac individua-
liter circumstantionatam, sed valde confu-
sam et imperfectam. Rursus, quamvis non
esset nisi unus leo in rerum natura, aut
unus homo, tamen eorum vestigium non
repraesentaret ex sua formatione nisi pe-
dem quantum ad inferiorem superficiem,
non autem an pes sit sanus vel aeger, spis-
sus aut tenuis, albus aut niger, et an is
cujus est vestigium, exsistat in aliis parti-
bus corporis monstrosus.

D Secundo sic arguit : Omnes creaturae
repraesentant Deum sub ratione generali
tantum, quia ex creaturis cognoscimus
Deum tantummodo in communi conceptu
entis. Ergo non distinguitur vestigium ab
imagine per hoc quod vestigium reprae-
sentat Trinitatem in generali et indistin-
cte, imago autem in speciali et distincte.
— Ad quod respondeo, quod etiam natu-
rali ratione Deus gloriosus et excelsus
cognoscitur ex creaturis, non solum in
communi conceptu entis, sed etiam spe-

QUALITER TRINITAS REPR.ESENTETUR IN CREATURIS PER VESTIGIUM

245

cialiter ut ens intellectuale et immateria-
le; nec hoc solum, sed etiam quod sit in-
tellectus primus universaliter agens, et
purus actus, quod ei solummodo conve-
nit; item, quod ipse est omnium primum
causale principium, bonitas pura, veritas
prima, et multa similia, quae ei dumtaxat
vere ac propriissime competunt ex natu-
ra, quamvis per modum in infinitum su-
blimiorem et perfectiorem, quam in vita
hac comprehendere valeamus. Denique is-
ta jam tacta puri philosophi cognoverunt
de Deo, ut patuit supra.

Insuper arguit Scotus contra verba do-
ctorum praeallegatorum, dicentium quod
creatura refertur ad Deum secundum tres
modos relationis quinto Metaphysicae po-
sitos, utpote per rationem producti ad
principium productivum, per rationem ex-
emplati ad causam exemplarem, et tertio
in ratione finis. Contra hoc arguit sic :
Deus non refertur ad creaturam nisi quia
creatura refertur ad ipsum. Sed ista est
relatio secundum tertium modum, in quo
non refertur unum ad aliud nisi quia
econtra : ergo Deus tantum refortur ad
creaturam secundum tertium modum. Un-
de oportet quod relationes quae sunt se-
cundum alios duos modos, quum sint rea-
les, sint realiter in utroque extremo, etc.
— Ad istud breviter dico, quod omnis
relatio Greatoris ad creaturam, est ratio-
nis dumtaxat; relatio autem creaturse ad
Deum, realis. Hinc objectio ista infirma,
nil prorsus convincit. Potestque creatura
ad Deum referri sub multiplici habitudi-
ne, proprietate ac dependentia.

Consequenter Scotus subdit : Praaterea,
contra id quod dicitur, quod vestigium
non est nisi relatio creaturae ad Deum se-
cundum tres modos relationis, arguitur :
nam ratio vestigii non attenditur secun-
dum relationem ereaturae ad Deum, quoni-
am non est similis Deo per relationem,sed
per fundamentum. — Ad quod dico, quod
praefati doctores non dicunt vestigium es-
se solam relationem, nec in sola relatione
dicunt consistere rationem vestigii. Imo

28.

A nullus eorum id dicit. Et quamvis Alexan-
der dicere videatur quod in relationibus
ratio consistat vestigii, non tamen intel-
ligit hoc per fundamenti exclusionem :
imo frequenter testatur quod in modo,
specie, et ordine, in numero, pondere, et
mensura, in unitate, veritate, et bonitate,
ratio vestigii attendatur. Sed verum est, et
doctores id asserunt, quod vestigium in
his consistit per relationem ad Deum. Imo
vestigium formaliter sumptum, relationem
importat sicut imago. Ideo non est verum

B quod Scotus ait : Ratio vestigii non at-
tenditur secundum relationem creaturae
ad Deum. Conformiter falsum videtur quod
affirmat : Creatura non est similis Deo
per relationem. Imo homo assimilatur Deo
Patri omnium per paternitatem, per domi-
nium, per praelationem, per principatum,
per jurisdictionem, quae omnia relationem
designant : imo per haec homines prsesi-
dentes dicuntur ministri atque vicarii Dei,
imo et dii, juxta illud in Exodo : Diis non Exod.x*n,
detrahes.

C Deinde Scotus assignat distinctionem in-
ter vestigium et imaginem, dicens quod
distinguuntur per repraesentationem totius
et parlis. Nam quod est vestigium respe-
ctu totius, est imago respectu partis. Unde
impressio pedis in pulvere, licet sit vesti-
gium respectu animalis, est tamen imago
pedis. Nunc autem, quamvis in divinis
non sit totum et pars in se, tamen ut com-
parantur ad intellectum nostrum, habent
modum totius et partis. Creata ergo du-
cunt intellectum nostrum ad cognoscen-

D dum totum virtuale in divinis per unita-
tem, speciem, et ordinem. Sicque vocatur
vestigium, quia sic non ducit particulari-
ter in aliquam personam secundum pro-
prium sibi; sed imago ducit ad cognoscen-
dum personas particulariter secundum ea
quae ipsis sunt propria. Idcirco imago si-
militudo est partis, vestigium vero totius.
Haec Scotus.

Contra quse tria objiciuntur. Primum,
quod non solum unius divinae et increatae
personae, sed totius supergloriosissimae Tri-

246

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III ; QtLEST. V

nitatis imago est anima rationalis seu in A
anima ipsa, ut in textu ex verbis Augusti-
ni apertissime declaratur. Sicque imago
perfecte, proprie et integre sumpta, totam
respicit Trinitatem, non unam aut deter-
minatam personam. Secundum, quod etiam
in rebus creatis imago proprie est totius :
quemadmodum statua Herculis, imago est
totius personse ejusdem. Tertium, quod
impressio pedis in pulvere, non est pro-
prie pedis imago : quia ut declaral Alber-
tus, non repraesentat pedem perfecte, sed

Videtur quod non. Primo,quoniam Patri
attribuit per appropriationem esse princi-
pium : quod videtur appropriandum Filio,
qui in Evangelio ait, Ego sum principi- Joann.vm,
um, qui et loquor vobis ; et in Apocaly- "D'
psi, Ego sum Alpha et Omega, principium Apoc. i,s.
et finis. — Secundo, quoniam veritatem
appropriat Filio. Sed Augustinus in libro
Soliloquiorum disseruit : Veritas est id
quod est. Sed ens nulli appropriatur per-
sonae : ergo nec veritas. — Tertio, quo-
niam ordinem appropriat Spiritui Sancto.

solum quoad inferiorem superficiem ejus, B Sed ex ordine seu ordinatione rerum inno-
prout supra jam patuit plenius. — Multa
alia scribit circa haec Scotus. De quibus
pertranseo, quoniam infructuosa videntur.

Nunc solvenda sunt argumenta in quae-
stionis principio tacta. Et dicendum ad
primum, quod nec in vestigiis suis, nec in
imagine sua, Trinitas superbenedicta tam
clare relucet, ut ex eis per naturalem ra-
tionem valeat agnosci : et hoc, propter
praehabitas causas. — Ad alia duo dicen-

tescit sapientia Creatoris, quum sapientis
sit ordinare. Sapientia vero appropriata
est Filio : ergo et ordo.

In oppositum est auctoritas Augustini
in littera.

Circa haee scribit Albertus : Deo Patri
in littera appropriatur quod ipse est sum-
ma rerum origo, et principium a quo su-
mus, atque ad quod recurrimus : qui est
unum, et auctor conditionis ; cui compe-

dum, quod vestigium Deo adscribitur me- C tit dicere, Fiat ; et qui proprie Pater ap- Gen. i, 3.

pellatur. Pater namque consideratur tri-
pliciter, scilicet : ut principium non de
principio, tam respectu personarum quam
creaturarum : quia etsi Filius ac Spiritus
Sanctus creant, hoc habent a Patre. Pater
etiam accipitur in sua proprietate perso-
nali, et sic proprie Pater vocatur. Consi-
deratur quoque ut finis in quem omnia
referuntur, tam a personis quam a creatu-
ris : quoniam Filius refert in Patrem quod
est, a quo habet ut sit, ut ait Hilarius ; et

est inter Deum et creaturam. Haec Petrus. D similiter Spiritus Sanctus. Insuper, quum

taphorice, non proprie, sicut expositum
est. — Ad quartum respondet Petrus : Tri-
plex est similitudo. Prima est aequalitatis :
ut duorum hominum in humanitate. Haec
transfertur ad significandum repraesenta-
tionem notionis. Secunda est participatio-
nis : ut duorum alborum in albedine. Haec
transfertur ad significandum repraesenta-
tionem personarum. Et de hac loquitur
in definitione illa Philosophus. Tertia est
imitationis : ut imaginis et imaginati. Haec

— Ad quintum respondet Albertus, quod

illse auctoritates sic intelliguntur, quod

Deus per vestigia non sufficienter com-
prehenditur.

QU.ESTIO V

OUinto quaeritur, An partes vestigii
convenienter in littera appro-
prientur personis.

unum non sit ab alio, sed ab ipso est nu-
merus omnis : hinc Patri a quo omnia, et
qui a nullo, unum appropriatur. Et quo-
niam ei proprie convenit auctoritas, con-
venit ei dicere, Fiat. — Filio autem Ma-
gister attribuit septem, videlicet quod ipse
est veritas, pulchritudo, forma formans,
forma per quam facta sunt omnia, et for-
ma quam sequimur, similitudo reforma-
tionis, et Verbum. Quae appropriantur aut
propria sunt Filio secundum quatuor con-

AN PARTES VESTIGII CONVENIENTER IN LITTERA APPROPRIENTUR PERSONIS

247

siderationes ipsius. Comparatur namque ad A
Patrem dicentem : et ita est Verbum. Gom-
paratur etiam ad exitum creaturarum ab
ipso. Et hoc dupliciter : vel sicut ab arte,
vel sicut ab operante. Sicut ab arte, tri-
pliciter : primo, ut est idea rei, et sic dici-
tur forma formans; secundo, ut exsistens
extra umbram privationum eorum quo-
rum est idea, et dicitur pulchritudo; ter-
tio, ut totum praehabens, et continens quid-
quid in rebus est : sicque veritas nuncu-
patur. Si vero comparetur ad creaturam
prout illa exit ab ipso tanquam ab operan- B
te, sic convenit Filio forma per quam om-
nia facta sunt. Tertio consideratur Filius
ut nos ad Patrem reducens, juxta illud
Rom. v, 2. Apostoli ad Romanos : Per ipsum accessum
habemus ad Patrem. Tunc consideratur
adhuc dupliciter. Primo, ut imago imitati-
onis,ad quam nostram imaginem pro viri-
bus reformamus : et ita est forma quam se-
quimur. Secundo, ut recreator et mediator
Dei et hominum : et sic est similitudo re-
creationis. — Porro Spiritui Sancto attri-
buuntur sex in littera, utpote quod ipse C
est delectatio, bonitas, in quo omnia con-
tinentur, gratia qua reconciliamur, pax
qua unitati adhaeremus, et donum beni-
gnitatis. Et ista conveniunt Spiritui Sancto
secundum triplicem ejus considerationem.
Si enim consideretur in comparatione ad
Patrem et Filium, a quibus procedit, hoc
potest esse dupliciter. Primo, secundum
rationem suae processionis : quee ratio est
quod procedit ut amor ac bonitas, et sic
bonitas convenit ei. Secundo, secundum
modum quo se habet ad Patrem et Fi- D
lium : sicque delectalio dicitur, quoniam
ipse est secundum appropriationem dele-
ctatio quaedam amborum. Si vero consi-
deretur in comparatione ad creaturam uni-
versaliter, sic convenit ei esse id in quo
continentur, scilicet creaturee. Tertia con-
sideratio Spiritus Sancti est in compara-
tione ad creaturam rationalem, in quam
procedit ut ipsam sanctificet. Sicque con-
sideratur tripliciter. Primo, in se, tan-
quam primum donum in quo omnia bona

donantur : sicque convenit ei donum be-
nignitatis. Secundo, in muneribus gratia-
rum : et ita convenit ei esse gratiam in
qua reconciliamur. Tertio, in effectu se-
quente collationem sui ac gratiarum sua-
rum : et sic convenit ei esse pacem qua
unitati quse Deus est, adhaeremus. Heec Al-
bertus.

In cujus verbis caute sumendum est,
quod Patrem ait esse finem in quem om-
nia referuntur, tam a personis, videlicet
Filio ac Spiritu Sancto, quam a creaturis.
Siquidem quum finis sit dignior ac melior
his quee referuntur ad ipsum, Pater non
dicitur proprie finis Filii et Spiritus San-
cti, loquendo de Filio secundum suam di-
vinam naturam. Et quamvis Filius et Spi-
ritus Sanctus referunt in Patrem quod
sunt et habent, tanquam in principium et
datorem, non tamen tanquam in finem.
Conformiter, quod Spiritus Sanctus voca-
tur gratia et pax qua reconciliamur ac
adhaeremus unitati, intelligendum est de
gratia et pace increata qua efficienter re-
conciliamur adhaeremusque Deo, non de
gratia et pace qua formaliter reconcilia-
mur et adhaeremus Altissimo. Vel appella-
tur gratia et pax, quia est causa pacis et
gratiee exsistentis in nobis, quemadmodum
Deus dicitur fortitudo et spes nostra.

Insuper, circa resplendentiam Dei bene-
dicti in universo, pulchre scribit Richar-
dus de S. Victore, primo Excerptionum
volumine : Non est (inquiens) prsetereun-
dum, quod per opus conditionis tria Dei
invisibilia, scilicet potentia, sapientia, be-
nignitas, demonstrantur. Ab his tribus pro-
cedunt omnia, in his tribus consistunt
omnia, per heec tria reguntur omnia. Po-
tentia creat, sapientia gubernat, benigni-
tas conservat. Quae tria sicut in Deo in-
effabiliter unum sunt, ita in operatione
separari non possunt. Potentia per beni-
gnitatem sapienter creat ; sapientia per
potentiam benigne gubernat ; benignitas
per sapientiam potenter conservat. Po-
tentiam Dei manifestat creaturarum im-
mensitas ; sapientiam, decor; bonitatem,

248

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QILEST. V

utilitas. Immensitas creaturarum constat
in magnitudine et multitudine; multitudo,
in similibus, in diversis, et in permixtis;
magnitudo, in mole et spatio ; moles, in
massa et pondere; spatium, in longo, la-
to, profundo, et alto. Decor creaturarum
est in situ et motu, in specie et qualitate.
Utilitas creaturarum consistit in grato et
apto, in commodo et necessario. Gratum
est quod placet; aptum, quod convenit ;
commodum, quod prodest ; necessarium,
sine quo quid esse non potest. Haec Ri-
chardus.

Hinc Thomas de Argentina : Relucet in
creaturis vestigium Trinitatis. Cognoscitur
enim in creaturarum magnitudine poten-
tia Patris; in dispositione, sapientia Filii ;
in ornatu, bonitas Spiritus Sancti. In quo-
libet quoque individuo invenies unitatem,
speciem, et utilitatem : quorum primum
convenit Patri, secundum Filio, tertium
Spiritui Sancto. — Haec Thomas. Quocirca
quaeri potest, cur ornatum adseribat Spiri-
tui Sancto, et non potius Filio, cui appro-
priatur pulchritudo et species. Ad quod
poterit responderi, quod forsan ex vitio
scriptoris pro ordinatu scriptum est orna-
tu ; vel per ornatum intelligit perfectio-
nem quae est ex respectu seu unione ad
finem.

Postremo Guillelmus Parisiensis in libro
suo de Trinitate, ponit alia quaedam ve-
stigia beatissimae Trinitatis in materiali-
bus rebus. Primum est ipsum subjectum,
et circumvestitio ejus, et amor naturalis
quem habet ad suum ornatum : inter quse
subjectum est quasi parens suae circum-
vestitionis, quoniam accidens ex substan-
tia derivatur ; circumvestitio vero est qua-
si proles ; et mutuus amor naturalis atque
tendentia unius in aliud, appropriatur Spi-
ritui Sancto. Unde videmus quod unum-
quodque quaerit locum suae naturae conve-
nientem ; et pavo amat pulchritudinem
suarum pennarum, ac lutum ex eis mox
excutit ; corvus quoque suos abjicit pullos
nisi conspexerit nigros. Secundum ponit
vestigium, quia materia ex qua sive in

A artificialibus sive in naturalibus educitur
forma, est quasi parens, cujus quasi pro-
les est forma educta. In quarum mutuo
complexu et nexu patet naturalis dilectio
atque tendentia et inhaerentia unius ad
aliud : et haec tria sunt unum subjecto,
seu una substantia. Ipsa quoque materia
quasi in sinu et gremio suo continet for-
mam ut prolem : quarum est tanta con-
nexio ac velut dilectio, ut non nisi per
violentiam queant ab invicem separari.
Tertium item vestigium Trinitatis ponit in

B figuris, et primum in triangulo aequila-
tero, qui prima est figurarum planarum.
Vide quod a b c, tres revera anguli sunt,
quum tamen ipsi sint superficies una et
eadem. Estque superficies velut commu-
nis essentia angulis tribus, et triangulus
velut Trinitas ipsa est. Quemadmodum
enim Trinitas summa non est singulatim
ulla trium personarum, sic triangulum non
dicimus angulum. Triangulum ergo trini-
tatem intelligas angulorum, non ipsam
superficiem triangulam. — Verumtamen

C scias umbram veritatis non debere usque-
quaque esse proportionabilem veritati : et
quanto aliquae elongatiores sunt a primo
principio, tanto minus repraesentant simi-
litudinem verae ac summae Unitatis et Tri-
nitatis. Nulla autem ex rebus creatis po-
test esse ad integrum similitudo Creatoris:
quoniam non est possibile ut communicent
cum eo vel genere, aut specie seu nume-
ro, vel accidente : quse sola similitudinem
faciunt. Similitudo autem quam assigna-
vimus, omnium similitudinum est postre-

D ma, tam ordine quam parvitate imitatio-
nis. Non est ergo mirabile si discrepet
multum quod in minimo convenit. Haec
Guillelmus.

Cui consonat quod in Arce fidei diffuse
scribit Alanus, dicendo : Materia, et for-
ma, et earum compago, tria diversa sunt
quae in cujuslibet creatione principaliter
exiguntur. Unde manifestum est, quod in
una eadem substantia seu creatione sub-
stantiae trinus effectus, in uno eodemque
Creatore trinitatem personarum esse con-

QUjEST. vi : an in intellectuali et rationali creatura sit trinitatis IMAGO 249

vincit. Et rursus, licet in cujuslibet sub-
stantiae creatione, materiam Patri, formam
Filio, compositionem Spiritui Sancto pos-
sit ordo congruus adaptare; tamen in quo-
libet trium necesse est totam Trinitatem
operari. Materia namque, tanquam substan-
tice fundamentum, congruit primae Trinita-
tis personee, videlicet Patri; formam, quse
innascitur materiee, congruenter attribui-
mus Filio ; tertiae vero personae, compo-
sitionem, quee non solum ambarum jun-
cturam, sed et ornatum designat. Itaque
materise forma innata, et ex istis proce-
dens compago, Filium natum ex Patre, et
eorum nexum amoremque Spirilum San-
ctum ab utroque procedere, nobis figura-
liter denuntiat. — Heec Alanus. Et de his
ponuntur verba Augustini pulcherrima
prorsus in textu : quee Iegantur et atten-
dantur.

Ad primum objectum dicendum, quod
tota Trinitas adoranda est unum universo-
rum principium, et unaqueeque divina per-
sona est omnium principium et creator :
ad quod insinuandum, Filius dixit se esse
Joa.nn.ym, principium ; et non ad innuendum quod
esse principium sibi approprietur. — Ad
secundum respondet Bonaventura : Veritas
dupliciter consideratur, quemadmodum co-
lor, qui uno modo consideratur secundum
id in quo est : sicque definitur in libro
de Sensu et sensato, Color est extremitas
perspicui in corpore terminato. Alio mo-
do, in comparatione ad visum quem mo-
vet : et ita definitur in libro de Anima,
Color est motivum visus secundum actum
lucidi. Similiter veritas considerari potest
in comparatione ad id in quo est : sicque
verum est id quod est. Et item, in com-
paratione ad intellectum : et sic veritas,
secundum Philosophum secundo Metaphy-
sicffi, est finis intellectus speculativi. Juxta
primum modum ait Anselmus : Veritas Pa-
tris est essentia Patris. Quoad secundum
dicit Hilarius : Veritas est declarativa ipsi-
us esse. Et quoniam Filius procedit ut
verbum, cui appropriatur ratio declaran-

A di, ideo appropriatur ei ratio exemplaris,
et per consequens ratio veritatis. Haec Bo-
naventura. — Ad tertium, quod duplex
est ordo rerum : unus in universo, alius
in ultimum finem. Primus appropriatur
sapientise, alius bonitati.

QUJESTIO VI

SExto quseritur, An in intellectuali
et rationali creatura consistat
summse Trinitatis imago.

Videtur quod non. Primo, quia imago
est perfecta alterius similitudo. Omnis au-
tem creatura, a repreesentatione increatae
Trinitatis et eminentia ejus distat et de-
ficit infinite. — Secundo, quia ut habitum
est, imago distincte repraesentat id cujus
est imago. Si ergo superbenedictee Trini-
tatis imago in creatura luceret, posset per
naturalem rationem ex creaturis cogno-
sci : cujus contrarium determinatum est

C supra. — Tertio, quia ut ait Gregorius, sic-
ut in comparatione divini et increati esse,
omne esse creatum est quasi non esse, et
sicut respectu incircumscriptibilis lucis
aeternae, omnis lux ereata est tanquam
umbra et tenebra ; sic comparatione intel-
ligentiae et sapientiee Dei, omnis creata in-
telligentia et sapientia est velut insipien-
tia et nescientia. Non ergo in intellectu
ipsiusque actu relucet imago supersapien-
tissimae Trinitatis.
In oppositum est Scriptura. Nam de an-

D gelo in Ezechiele habetur : Tu signaculum Ezech.
similitudinis, plenus sapientia. De homine X!"""' ,2-
quoque legitur : Faciamus hominem ad Gen. ., 26
imaginem et similitudinem nostram.

Ad hsec Thomas : In hoc, inquit, imago
a vestigio differt, quod vesligium est con-
fusa et imperfecta alicujus similitudo ;
imago autem repreesentat rem magis de-
terminate secundum omnes suas partes
dispositionesque partium, ex quibus etiam
aliquid de interioribus rei percipi potest.

280

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. 111 ; QU.EST. VI

Idcirco in illis creaturis tantum est Dei
imago, quse propter sui nobilitatem ipsum
perfectius imitantur ac repraesentant, id
est in angelo et homine, secundum id
quod in ipsis nobilius est. Alia vero, se-
cundum quod plus de bonitate et perfe-
ctione Dei participant, magis accedunt ad
rationem imaginis. Sicque Augustinus in
libro de Trinitate, imaginem Trinitatis in
visu corporali ostendit,secundum tria quee
ad visionem sunt necessaria, utpote obje-
ctum, species ejus in oculo, et videntis
intentio; item in phantasia aliisque po-
tentiis sensitivis. Sed in nulla earum est
tam perfecta similitudo, ut proprie dici
queat imago, quemadmodum in potentiis
mentis, in quibus distinctio, consubstan-
tialitas atque aequalitas inveniuntur, prout
infra dicetur. Haec Thomas in Scripto.

Porro in prima parte Summse, qusestio-
ne nonagesima tertia, ait : Secundum Au-
gustinum Hbro LXXXIII Queestionum, ubi
imago, ibi et similitudo, sed non semper
econverso. Quo constat, quod similitudo
est de ratione imaginis, et quod imago ali-
quid super rationem similitudinis addit,
videlicet quod ex alio sit expressa. Imago
etenim dicitur eo quod ad alterius imagi-
"aiias imi- nationem* producitur. Hinc ovum, quamvis
tationem sjt a]terj ovo simile et aequale, non tamen
vocatur ejus imago, quia non est expres-
sum ex illo. iEqualitas autem non est de
ratione imaginis, secundum Augustinum
ibidem, ut patet de imagine hominis ap-
parente in speculo ; est tamen de ratione
perfectae imaginis. Perfectae namque ima-
gini non deest quidquam quod insit illi
de quo expressa est seu producta. Mani-
festum est autem quod in homine repe-
ritur aliqua Dei similitudo quee deducitur
a Deo tanquam ab exemplari. Non tamen
est similitudo secundum aequalitatem, quia
in infinitum excedit exemplar illud hoc
exemplatum. Hinc in homine est imago
Dei non perfecta, sed imperfecta : quod
designat Scriptura, quum ait hominem fa-
ctum ad imaginem Dei. Praepositio enim
ad, notat quemdam accessum qui compe-

A tit rei distanti. Unde in Isaia habetur : Cui n. xl, is.
similem fecistis Deum ? aut quam imagi-
nem ponetis ei ? ad insinuandum quod in
creaturis non relucet similitudo sequalis
aut perfecta imago Dei. Quod tamen in-
telligi potest de corporalibus imaginibus
ab homine fabricatis. Unde signanter ait :
Quam imaginem ponetis ei ? Sed ipsemet
Deus posuit sibi in homine spiritualem
imaginem. Denique Unigenitus Patris est
perfecta imago ipsius, juxta illud Aposto-
li : Qui est imago Dei invisibilis. Hinc Fi- coioss.i,

B lius Dei dicitur Patris imago, et nunquam 15,
ad imaginem. Homo autem et propter si-
militudinem vocatur imago, et propter si-
mililudinis imperfectionem, ad imaginem.
Et quia perfecta Dei similitudo esse non
potest nisi in identitate naturee, imago Dei
in unigenito Filio, est sicut imago regis in
filio sibi connaturali ; in homine autem,
sicut imago regis in nummo, ut asserit
Augustinus libro de Decem chordis. Haec
Thomas in Summa.
Praeterea, in Summa contra gentiles, li-

C bro quarto, capitulo undecimo, de his pro-
fundius scribit, inter cetera dicens : Ima-
go rei est duplex. Est enim aliqua imago
quae non communicat in natura cum eo
cujus est imago, sive sit imago ejus quan-
tum ad exteriora accidentia, quemadmo-
dum statua aenea imago est hominis, nec
tamen est homo ; sive sit imago quantum
ad substantiam rei, ut species intelligibi-
lis. Ratio enim hominis in intellectu, non
est homo. Nam et Philosophus dicit : La-
pis non est in anima, sed species lapidis.

D Imago autem rei quae eamdem habet na-
turam cum re cujus est imago, est sicut
filius regis, in quo sui patris imago appa-
ret : sicque Filius Dei est Patris imago.
Haec ibi.

Sed contra haec objici potest, quia se-
cundum divinum Dionysium quarto capi-
tulo de Divinis nominibus, sol est evidens
Dei imago : ergo non solum intellectualis
et rationalis creatura. — Ad haec Petrus
respondet : Imago uno modo communis-
sime dicitur pro omni repraesentativo Dei.

AN IN INTELLECTUALI ET RATIONALI CREATURA SIT TRINITATIS IMAGO

251

Sicque sol vocatur imago Dei,quia in mul-
tis exterioribus similitudinem habet cum
Deo, ut ibidem S. Dionysius docet. Sicque

Boeiius.iib. dixit Boetius :

Ill,mctr.9. [formans.

Mundum mente gerens, similique in imagine

Et idem dicit Plato in primo Timeei. Se-
cundo, imago dicitur proprie, ut angeius,
propter reprsesentationem simplicitatis di-
vinae. Tertio, magis proprie, ut homo seu
anima, propter repraesentationes unitatis
et Trinitatis. Quarto, propriissime, sicut
unigenitus Filius Patri in nullo dissimilis.
— Hsec Petrus. Tamen quod dicit hominem
seu animam magis proprie dici imaginem
quam angelum, infra diligentius inqui-
retur.

Girca hsec movet /Egidius tres quaestio-
nes : prima est, an in angelis sit Dei ima-
go; secunda, an in homine; tertia, an in
muliere. Ad primam respondet : Vesligi-
um Trinitatis reprassentatur in creaturis,
dum Trinitas per communia declaratur ;
sed reprsesentatur imago, quando per pro-
pria. Personae autem divinse per originem
distinguuntur. Ideo personalia in divinis
accipiuntur per actus notionales, qui ra-
dicaliter sunt in actibus ad se conversivis:
qui sunt, intelligere, velle, etc. Converti
vero ad se, non convenit alicui corpo-
ri, aut organicse seu corporali potentiee
(quemadmodum probat Proclus), sed soli
intellectuali naturee. Ideo in ea dumtaxat
proprie est Trinitatis imago. Propter quod
dicit Damascenus quarto libro : Quid est
secundum imaginem, nisi intellectivum?
Quasi dicat, Nihil. Intellectivum vero po-
test tripliciter sciri. Primo, ex hoc quod
habet actionem corpori non communica-
tam : et talis praesertim est angelus, qui
est incorporalis et simplex. Secundo, quia
hujusmodi actionem non communicat cor-
pori per se, sed per accidens : et hujus-
modi substantia intellectualis est homo,
qui non intelligit sine phantasmate. Tertio,
quia aliquo modo communicat intellectui
in actione intellectuali, sicut phanlasia di-
citur intellectualis. Hinc patet quod imago

A Trinitatis prsecipue reperitur in angelo,
quia post Deum est magis intellectualis ;
deinde in homine, qui quamvis sit ratio-
nalis, est tamen etiam intellectualis, et
qusedam intelligit claro simplicique intui-
tu. Per quod patet secundi solutio. Ad ter-
tium quoque dicendum quod imo, quum
inter virum et mulierem non sit distinctio
secundum speciem. Ideo non magis est vir
per se intellectualis, quam mulier. Tamen
per accidens potest vir magis esse imago
Dei, in quantum omnes homines proces-

B serunt ab uno viro, non ab una muliere;
et quia mulier facta est propter virum,
non econverso : quemadmodum omnia pro-
cesserunt a Deo, et sunt propter Deum. Et
quantum ad hoc, dixit Apostolus : Vir ico?-. xi,7.
imago est Dei, mulier autem viri. Verum
ista sunt accidentalia imagini. Unde Au-
gustinus in libro de Trinitale, ostendit
quod non est distinctio inter virum et mu-
lierem in eo quod sunt ad imaginem Dei.
— Hebc .Egidius. Quibus concordat Ri-
chardus.

C Denique Antisiorlorensis in secunda par-
te Summae suae, ad qusestionem hanc, cur
vir dicitur factus ad imaginem et simi-
litudinem Dei, non mulier, respondet :
Tribus de causis hoc dicit Apostolus. Pri-
ma est, quia vir immediate factus est ad
imaainem et similitudinem Dei, mulier
vero mediante viro : quia facta est pro-
pter virum. Unde fertur in Genesi : Fa- Gen. «, is.
ciamus ei adjutorium simile sibi. Secun-
do, quia vir naturaliter perspicaciorem
habet intellectum quam mulier, atque se-

D cundum ordinem naturse debet mulier
subjici viro. Tertio, quia sicut ab uno
Deo sunt omnia, ita ab uno viro sunt alii
homines tam mares quam feminee. Ve-
rumtamen Augustinus verba illa Apostoli
dicit potius esse trahenda ad figuram seu
mysticum sensum, ita quod Apostolus per
verba illa dedit intelligi virum et mulie-
rem esse in homine interiori, id est ratio-
nem superiorem, quee contemplatur divi-
na, et rationem inferiorem, quae versatur
circa terrena et regi debet a ratione su-

252

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III ; QUvEST. VII

poriori, secundum quam dicitur homo fa- A
ctus ad imaginem et similitudinem Dei, et
non proprie secundum rationem inferio-
rem. Heec Antisiodorensis.

Qui etiam quserit hic, quare homo di-
citur factus ad imaginem et similitudinem
Dei, et non angelus, quum tamen dicat
B. Dionysius quod angelus est prima ima-
go Dei, et rursus, quod angelus habet
intellectum deiformem. Ad quod respon-
det, quod angelus a nobiliori excellentio-
rique dono nomen sortitur, et dicitur Lux

Gen. i,3. in Genesi, quo legitur, Fiat lux; et in B
Ezech. Ezechiele, Tu signaculum similitudinis

xxvm, 12. pej qu0(j est propter deiformitatem et
perspicacitatem sui intellectus, cujus lu-
ciditas atque subtilitas tanta est propter
abstractionem a carne, quod sine tempore
et absque mora collationis intuetur quid
agendum, quid fugiendum sit. Sic autem
homo in omnibus videre non potest. Hsec
Antisiodorensis.

Ad primum dicendum, quod homo seu
angelus dicitur perfecta Dei imago, non G
simpliciter, sed in genere, et secundum
modum possibilem creaturae. — Confor-
miter dicendum ad aliud, quod imago re-
preesentat distincte comparatione vestigii,
non tamen ita distincte, quod ex ea sine
lumine fidei possit Trinitas summa co-
gnosci. Nam quamvis non esset in Deo
trinitas personarum, adhuc tamen esset in
eo intelligere et velle essentialiter sumpta.
— Ad tertium dicendum, quod quamvis
respective sit ita,tamen absolute loquendo,
tam homo quam angelus est Dei imago. D

QILESTIO VII

SEptimo quseritur, An imago et si-
militudo Dei eminentius re-
splendeant in homine quam in an-
gelo.

Videtur quod sic. Primo, ex praetacta
Petri auctoritate. — Secundo, quia Hen-

ricus de Hassia in libello suo qui dicitur
Speculum animee, hoc affirmat. — Tertio,
nam homo dicitur microcosmus, ita quod
totus mundus quasi reprsesentatur ac re-
lucet in eo : ergo in ipso magis quam in
aliqua alia parte mundi majoris, Deus re-
preesentatur. Nam et in Evangelio dicitur Marcxvi)
omnis creatura, quia cum omni ente cre- 15-
ato aliquid simile habet.

In contrarium arguitur primo, quia quo
aliquid est Deo propinquius, eo est ei si-
milius : sed angelus est Deo propinquior
quam sit homo, quum in libro Confessio-
num asserat Augustinus quod Deus crea-
vit angelum prope se. — Secundo, quia
ut in libro de Angelica loquitur hierar-
chia Dionysius sanctus, angelus est deifor-
missimum atque mundissimum speculum
Dei ; et rursus, Ipsi (inquit) supermunda-
ni animi, sunt quasi in Deitatis vestibulis
collocati. — Tertio, quia ut Isaac Israeli-
ta philosophus in libro Definitionum te-
statur, anima rationalis est creata in um-
bra intelligentiae. Ergo jjmago et perfectio
Dei multo splendidius relucent in angelis
quam in hominibus aut animabus. — Quar-
to, quia in Evangelio Christus fatetur :
Qui minimus est in regno ccelorum (id Matth.x
est infimus beatorum supernorumque ci-
vium), major est illo, puta Joanne Bapti-
sta adhuc viatore.

Circa hanc quaestionem videntur docto-
res quidam diversimode esse locuti, quia
ut preecedenti patuit qusestione, Antisio-
dorensis, Thomas, et iEgidius, conscripse-
runt quod absolute loquendo, imago Dei
magis in angelo quam in homine fulget,
et clarius prsesentatur, quamvis quantum
ad accidentaiia quaedam, et ad proprie-
tates ac habitudines circa alia, magis re-
periatur imago in homine. Aliqui vero
senserunt oppositum. Sed contradictio heec
forsitan concordatur per verba Petri, di-
centis : In Deo est tria considerare. Pri-
mo, simplicitatem essentiae et essentialia
attributa. Sicque in angelo magis relucet
imago, ut ex divini Dionysii auctorita-

QILEST. VIII : AN IMAGO TRINITATIS CONSISTAT IN MEMORIA, INTELLECTU, ETC.

253

tibus demonstratur. Secundo, trinitatem
personarum et consubstantialitatem ea-
rum. Sic in homine magis apparet ima-
go, quia in homine est major distinctio
virium et actionum in quibus Trinitatis
imago consistit. Tertio, comparationem ad
creaturas. Sic rursus in homine imago
evidentius seu multiplicius reperitur:quia
ut tactum est, quemadmodum Deus est
universorum principium, et totus in toto
universo, ac totus in qualibet ejus parte;
sic anima est tota in toto corpore suo, et
tota in qualibet ejus parte, primusque
homo principium est totius generis sui :
et sicut Greator omnipotens omnia posuit
in esse naturali, sic intellectus animae om-
nia materialia ponit in esse intelligibili.
Verumtamen reor, quod sicut vis intelle-
ctiva atque potentia volitiva et actus ea-
rum sunt multo praeclarius in angelis
quam hominibus, sic et imago Trinitatis
in angelis absolute sublimius sit consi-
stens. Unde et Damascenus libro secundo
disseruit quod Deus angelos secundum
propriam imaginem prope se condidit.
Qualiter autem memoria sit in eis, infra
tangetur. In angelis quoque mens, notitia,
et amor, in quibus, secundum Augusti-
num, imago attenditur, realiter distinguun-
tur sicut in homine. Hinc super illud,
Tu Gherub, signaculum similitudinis, etc,
dicit Gregorius, quod angelus ille non
similitudo, sed signaculum similitudinis
appellatur, ut quanto in ipso subtilior est
natura, tanto similitudo seu imago Dei in
illo eminentius insinuetur expressa.

Sed his objici potest, quod in Speculo
animse scribit Henricus de Hassia : Si di-
ligenter, o anima, penses unde sis, qualis
sis, a quo, et quanta ac qualis sis ac eris,
et ubi sis atque finaliter eris, intelliges
te ipsam esse potissimum contemplandee
speculum Deitatis, in quo clarius Dei pro-
prietates, perfectiones habitudinesque ad
creata relucent. Hinc in ultimo ejusdem
libelli capitulo ait : Ex dictis, ut eestimo,
probabiliter colligi potest, quod quamvis
in anima non sit supremus gradus verita-

A tis creati esse, attamen perfecte cognito
unde est, quid est, quare, qualis, et ubi est
et erit, reperitur potissimum contemplan-
dee Divinitatis speculum, in quo multi-
plicius quam in speculari esse etiam su-
premi angeli, lucent Dei perfectio, Dei
proprietates, mirificentiee, misericordiee,
justitiee, et ipsius ad omnem creaturam
habitudines singulares. Haec Henricus.

Quocirca apparet, quod ad discernen-
dum ac judicandum an ista sint vera,
oporteret tam animee quam angeli etiam

B summi, naturam, proprietates, actiones,
dispositiones, habitudines,efficacias et vir-
tutes eeque cognoscere. Quod quia longis-
simum est a nostro intellectu in vita pree-
senti, praetacta verba non arbitror certa
esse, imo nec vera, absolute loquendo, et
ex natura rei. Sed ex parte nostri potest
sic esse, quia in statu preesenti angelo-
rum essentias, potentias, influentias, ha-
bitudines, efficacias et virtutes, excel-
lentiasque in donis naturee et gratiae ac
gloriae, cognoscere non valemus, nisi val-

C de confuse, penitus imperfecte, et prorsus
obscure. Etenim dignitati specificee pro-
portionantur vires, virtutes, actiones, pro-
prietates et habitudines consequentes.Spe-
cies vero specialissimae angelorum soli Deo
sunt cognitae,secundum Damascenum libro
secundo. Quod intelligendum est per ex-
clusionem domesticorum Dei in regno su-
perno, quoniam universis ccelestis paradi-
si civibus clare ac certitudinaliter patent.

QU^STIO VIII

OCtavo quaeritur de partibus imaginis,
hoc est, An imago ista consistat
in memoria, intellectu, et volun-
tate, an in eorum habitibus, vel
actibus, an in potentiis illis per
comparationem earum ad habitus
suos et actus.

Videtur quod in solis ac nudis poten-
tiis. Primo, quia in cunctis hominibus

254

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QU^ST. VIII

quantumcumque indoctis ac parvulis, in- A bit de his, inter cetera dicens : Per vestigia

venitur Trinitatis imago, sicut in libro de
Trinitate docuit Augustinus : et tamen in
multis talium non sunt habitus neque
actus intellectuales, quum intellectus in
principio sit tanquam tabula rasa ac in-
depicta. — Secundo, quia memoria ad
sensitivam pertinet partem, ut patet se-
cundo de Anima; vel si ad intellectivam
perlineat portionem, non est ab intellectu
distincta : quia secundum Philosophum
tertio de Anima, intellectus locus est spe-

Deum extra nos eontemplamur, deinde ad
nos ipsos ingredientes, et quasi atrium
forinsecus relinquentes, intus in anima
nostra quasi in tabernaculo interiori co-
nari debemus Deum videre per speculum,
ubi instar candelabri relucet lux veritatis
in facie nostrae mentis, in qua resplendet
imago beatissimae Trinitatis. Intra ergo ad
te, et vide quoniam mens tua ferventis-
sime amat se ipsam. Nec posset se amare,
nisi se nosset; neque nosceret, nisi sui

cierum. Sicque memoria, intellectus et B meminisset : quia nil capimus per intel-

voluntas, non sunt nisi duae potentia. —
Tertio, quia memoria sequitur actum in-
telligendi, estque praeteritorum. Ergo in-
tellectus seu actus ipsius, non procedit
ex memoria. Nec ipsa memoria Patri ap-
propriatur, ut habetur in littera, sed po-
tius Filio, et intellectus Patri. — Quarto,
quoniam intellectus agens videtur potissi-
me ad partes pertinere imaginis, et Patri
appropriari, quum ad actum perducat in-
tellectum possibilem, sitque praestantior

ligentiam quod non sit praesens apud no-
stram memoriam. Quo constat animam
tuam triplicem habere potentiam. Et ha-
rum potentiarum operationes habitudines-
que considera, ut sic videre possis per te
Trinitatem tanquam per suam imaginem.
Actus memoriae, est universarum specie-
rum retentio ; actus intellectivee potentiae,
est apprehensio veritatum ; actio volunta-
tis, est in bonitatem tendentia, et praeser-
tim inclinatio ad summum bonum. Itaque

eo, ut tertio de Anima docet Philosophus. C ex memoria oritur intelligentia tanquam

— Quinto, quia voluntas movet et excitat
alias vires, etiam intellectum atque me-
moriam, ad agendum : ergo est prior illis
in agendo, nec recte appropriatur seu
assimilatur personae tertiae in divinis.

In oppositum est auctoritas Augustini
in textu.

Ad haec respondet Bonaventura : Imago
Trinitatis in anima, attenditur in his tri-
bus potentiis, tamen in comparatione ad

memoriae proles : quia tunc intelligimus,
dum similitudo quae est in memoria, re-
sultat in acie intellectus, quae non aliud
est quam verbum. Ex memoria quoque
et intelligentia spiratur amor tanquam ne-
xus amborum. Haec tria, videlicet mens
generans, verbum, et amor, sunt in anima
quoad memoriam, intelligentiam, et vo-
luntatem, quae sunt coaevee et idem sub-
jecto, atque se invicem circumincedentes.
Si ergo Deus perfectus est spiritus, habet

unitatem essentiae animae, et ad plurali- D memoriam, intelligentiam, et voluntatem;

tatem actuum earumdem, in quibus est
distinctio, ordo, atque origo unius ab al-
tero per modum dispositionis cujusdam.
Retentio namque ad memoriam spectans,
disponit ad intelligendum; et intelligentia,
ad amandum, secundum quod intelligibile
fuerit bonum. Sicque intelligentia est ex
memoria, sicut Filius ex Patre, et amor
ex utroque, sicut Spiritus Sanctus ex Pa-
tre et Filio. Haec Bonaventura in Scripto.
Porro in Itinerario mentis plenius scri-

habet et verbum genilum, et amorem
spiratum : qui necessario distinguuntur,
quum unus ab alio producatur; nec dis-
tinguuntur substantialiter, nec accidenta-
liter, ergo personaliter. — Consequenter
in eodem tractatu hic doctor declarat, qua-
liter per eamdem imaginem donis gra-
tuitis reformatam, fide, spe, caritate forma-
tam, dono sapientiae decoratam, valeamus
Deum limpidius contemplari. Quo enim
praefatae vires magis perficiuntur, prae-

AN IMAGO TRINITATIS CONSISTAT IN MEMORIA, INTELLECTU ET VOLUNTATE, ETC. 255

sertim per supernaturales habitus istos, A
eo in earum actibus Trinitas supersancta
excellentius splendet. ltaque ait : Mirum
videtur, quum Deus tam propinquus sit
mentibus nostris, quod tam pauci eum
intra se contemplantur. Sed ratio est in
promptu : quoniam mens humanis sollici-
tudinibus inquietudinibusque distracta, non
intrat ad se per memoriam ; phantasma-
tibus obnubilata, non redit ad se per in-
telligentiam; concupiscentiis illecta, non
revertitur ad se per desiderium suavitatis
internee ac spiritualis laetitiae. Imo, quan- B
tumcumque sit quis illuminatus lumine
naturas atque scientiae acquisitaa, non po-
test intrare ad se ut delectetur in Domino,
nisi Christo mediante et adjuvante, qui

/rf«nn.x,9. ait : Ego sum ostium; et rursus, Ego sum

»a.x.v,6. yia HffiC Bonaventura.

Hinc scribit Thomas : Omnis proprietas
consequens essentiam anima? secundum
naturam, vocatur hic potentia animae, sive
sit ad operandum, sive non. Quum ergo
natura animae sit receptibilis alicujus in
quantum aliquid habet de possibilitate, eo C
quod omne habens esse ab alio, possibile
sit in se, ut loquitur Avicenna, et ipsa
anima non sit impressa organo corporali,
quum habeat operationem absolutam a
corpore, scilicet intelligere; sequitur ipsam
quaedam proprietas, ut impressam speci-
em retineat. Unde dicitur tertio de Ani-
ma, quod anima est locus specierum, non
tota, sed intellectus. Et hasc virtus reti-
nendi, vocatur hic memoria seu potentia
memoriee. Et quoniam anima immunis est
a materia, omnisque talis natura intelle- D
ctualis exsistat; consequitur ut id quod
in ea tenetur, ab ipsa intelligatur. Intel-
lectus namque reflectit se super id quod
retinet : sicque post memoriam sequitur
intelligentia, oriens ex memoria. Rursus,
quoniam id quod intelligitur, sumitur tan-
quam intelligenti conveniens, hinc sequi-
tur voluntas, cujus actus seu amor, ex
memoria et intellectione procedit, quo-
niam voluntas tendit in suum conveniens;
nec potest ultra procedere, quia voluntas

est respectu finis, quum ejus objectum
sit bonum, et rei perfectio non extendatur
ultra finem. Et juxta hoc sunt tres istse
potentiae distinctae, memoria, intelligentia,
et voluntas. Haec Thomas in Scripto.

Porro in Summa, prima parte, quaestio-
ne nonagesima tertia : Quum in omni (in-
quit) creatura sit aliqua Dei similitudo, in
sola rationali creatura invenitur similitu-
do Dei per modum imaginis. Id autem in
quo rationalis creatura excedit alias, est
mens. Hinc nec in rationali creatura est
Dei imago nisi secundum mentem. Imago
enim repraesentat secundum similitudi-
nem speciei ; vestigium autem, per mo-
dum effectus, qui sic repraesentat causam,
quod ad speciei simililudinem non per-
tingit. Potest ergo talis differentia inter
creaturas rationales et alias attendi, et
quantum ad hoc quod in creaturis ratio-
nalibus repraesentatur similitudo divinae
naturae, et quantum ad hoc quod in eis
repraesentatur similitudo Trinitatis increa-
ta?. Nam quantum ad similitudinom spe-
ctat divinae naturae, creatura rationalis
videtur quodammodo ad repraesentationem
spociei pertingere, in quantum imitatur
Deum, non solum in hoc quod est et vivit,
sed etiam in hoc quod intelligit. Similiter,
quum increata Trinitas distinguatur se-
cundum processionem Verbi a dicente, et
amoris ab utroque ; creatura rationalis, in
cujus mente est processio verbi secundum
intellectum, et amoris secundum volunta-
tem, potest dici imago Trinitalis increataa
propter quamdam reprassentationem se-
cundum similitudinem speciei. Haec ibi.

Concordat Petrus et Richardus, dempto
eo quod dictum est, memoriam, intelli-
gentiam et voluntatem esse tres potentias
ab invicem distinctas. De qua re infra
dicetur. Sed et dictis Alberti haec conso-
nant quanlum ad Trinitatis assignationem.

.Egidius vero hic scribit : Secundum
Augustinum quartodecimo de Trinitate,
imago Trinitatis potius est in nobis dum
aetu intelligimus, quam dum habitu. Ad
actum autem intelligendi non sufficit es-

256

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III ; QUJSST. VIII

sentia animae, quum virtus sit quid me- A
dium inter actum atque substantiam.Hinc
requiritur potentia. Et illa est triplex. Ad
quarum unam pertinet speciem intelligi-
bilem in se habere et conservare : quia
sine specie hujusmodi intelligere non va-
lemus. Et hac potentia, secundum Au-
gustinum, vocatur memoria. Species vero
quae sunt in memoria, sunt quasi in abs-
condito, et fiunt in aperto quum inde
formatur intelligentia, ut dicitur quarto-
decimo de Trinitate, capitulo septimo. Et
quia non possumus intelligere rem nisi B
res illa fiat nobis nota ac manifesta, id-
circo non sufficit memoria, nisi sit ibi et
intelligentia. Rursus, quia intelligentia in-
de formata, non habet permanens esse, ni-
si sit ibi intentio copulans intelligentiam
genitam cum specie gignente in memoria,
idcirco requiritur ibi voluntas utrumque
connectens.Hinc partes imaginis assignan-
tur memoria, intelligentia, et voluntas. Ita-
que non quaeritur imago in istis poten-
tiis per comparationem unius potentiae ad
aliam tantum, sed omnium trium in com- C
paratione ad tres personas, sicut imago
in nobis non est respectu unius personae,
sed Trinitatis totius. Hsec ^Egidius. ♦

Verumtamen ait Albertus, quod homo
per appropriationem quamdam dicitur fa-
ctus ad imaginem Filii, quum Filius sit
naturalis imago Patris. Unde et Thomas
in Summa contra gentiles, libro quarto,
affirmat quod homo habet specialem as-
similationem cum Unigenito Patris, qui est
Verbum et emanatio intellectus, et ab in-
tellectuali seu rationali perfectione spe- D
ciem homo sortitur. Propter quod et pro
hominum redemptione magis decuit Dei
Filium incarnari.

Praeterea, circa haec scribit Antisiodo-
rensis : Quaeritur qualiter homo assimila-
tur Trinitati increatae hac trinitate creata,
memoria, intelligentia, voluntate. Respon-
detur secundum Augustinum, quod anima
rationalis assimilatur Trinitati increatae
his tribus propter multas causas. Prima
est, ad removendum carnales cogitationes

de Deo. Solent enim carnales patres male
memorari prae senectute : hinc ad remo-
vendum talem phantasticam cogitationem
de Patre eeterno, adscribitur ei memoria.
Filii vero solent esse inscii prae juventu-
te : ideo Filio Dei attribuitur intellectus
et sapientia. Spiritus autem quandoque
est nomen inflationis : ideo Spiritui San-
cto benignitas, amor ac voluntas attri-
buuntur. Secunda ratio, quia sicut ex Patre
est Filius, et ex utroque Spiritus Sanctus;
sic ex memoria intelligentia est, et ex
utraque volitio (secundum sensum infra
tangendum). Tertia ratio, quoniam sicut
Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt
unum in essentia, et differunt relatione :
ita memoria, intelligentia et voluntas sunt
unum in essentia, non tam proprie ut
tres personae, sed quia habent unum sub-
jectum ; et differunt relatione, large lo-
quendo, quia sic ad se invicem relative
dicuntur : memoria intellectorum, et vo-
litorum memoria; inteliectus memorato-
rum, ac volitorum intellectus ; voluntas
memoratorum, et intellectorum voluntas.
Quarto, quoniam sicut Pater et Filius et
Spiritus Sanctus sunt aequales, sic tres
potentiae istse aequales sunt (prout hoc de-
clarabitur infra). Haec Antisiodorensis.

Nunc restat quaerendum, an imago Tri-
nitatis consistat in istis potentiis, an in
earum habitibus, seu actibus, an in ipsis
potentiis secundum respectum ad habitus
et actus earum. Et videtur quod in nudis
potentiis, quia secundum Augustinum li-
bro de Trinitate, eo ipso anima est ad
imaginem Dei, quo capax est ejus : sed
per potentias has capax est Dei. In dam-
natis quoque manet imago Dei : in quibus
tamen non est opus, nec ratio nec sapien-
tia, nec scientia, ut in Ecclesiaste habetur. EccU.

Ad hoc Thomas in prima parte Sum- 10'
mae suae, quaestione nonagesima tertia, sic
respondet : Ad rationem imaginis perti-
net aliqualis repraesentatio speciei. Hinc
oportet quod imago Trinitatis accipiatur
in anima secundum id quod maxime ac-

AN IMAGO TRINITATIS CONSISTAT IN MEMORIA, INTELLECTU ET VOLDNTATE, ETC. 257

cedit ad repraesentandum perfectionem et
speciem divinarum personarum, quae dis-
tinguuntur secundum processionem Verbi
a dicente, et amoris connectentis utrum-
que. Verbum autem in anima nostra sine
actuali cogitatione esse non potest, ut Au-
gustinus dicit quartodecimo de Trinita-
te. Ideo primo ac principaliter attenditur
imago Trinitatis in mente secundum ac-
tus, prout scilicet ex notitia quam habe-
mus cogitando interius.verbum formamus,
et ex hoc in actualem amorem prorum-
pimus. Sed quia principia actuum sunt
habitus atque potentiae, unumquodque au-
tem virtualiter est in suo principio : hinc
secundario et quasi ex consequenli, ima-
go Trinitatis potest attendi in anima se-
cundum potentias, et magis secundum ha-
bitus, prout in ipsis virtualiter ipsi actus
exsistunt. Sicque imago Trinitatis, quan-
tum ad vires naturales praetactas et in-
natam Dei capacitatem, semper manet in
mente, quamvis obnubilata, prout quar-
todecimo de Trinitate asserit Augustinus.
Et per hoc patet solutio ad objecta. Haec
Thomas. — Itaque, quo vires magis actu-
aliter perficiuntur per charismata gratiae
aut per dona gloriae, eo in eis perfectius
refulget imago Trinitatis. Unde in Beatis
clarissime lucet : de quibus dixit Aposto-
lus, Quos praedestinavit conformes fieri
imaginis Filii sui.

Hinc ait Thomas : Imago Dei potest in
homine tripliciter considerari. Primo, se-
cundum quod homo habet naturalem ap-
titudinem ad intelligendum et amandum
Deum : quae aptitudo consistit in natura
mentis, estque communis cunctis homi-
nibus. Secundo, prout actu aut habitu
Deum cognoscit et diligit, attamen imper-
fecte : et haec est imago per conformita-
tem gratiae, et inest justis. Tertio, prout
Deum actu cognoscit et amat perfecte :
sicque imago attenditur secundum simi-
litudinem gloriae, et inest Beatis. Hinc
Ps. iv, 7. Glossa super id Psalmi, Signatum est su-
per nos lumen vultus tui, triplicem dis-
tinguit imaginem, utpote creationis, recrea-

T. 19.

18.

Rom. viii
29.

A tionis, et similitudinis seu glorificationis.
Et hoc est quod dicitur esse imago triplex,
pula nalurae, gratiae, et gloriee. De prima
dicit Augustinus quartodecimo de Trini-
tate : Non solum proplerea est imago Dei
in mente quia sui meminit, seque intel-
ligit et diligit ; sed etiam quoniam potest
meminisse, intelligere, et amare. De se-
cunda loquitur ad Golossenses Apostolus :
Induentes novum hominem qui renovatur Coioss.m,
in agnitionem Dei, secundum imaginem
ejus qui creavit illum. De tertia quoque

B ad Corinthios : In eamdem (inquit) imagi- ucor.m,
nem transformamur a claritate in clari-
tatem. Haac Thomas.

Et concordat Albertus, qui haec eadem
scribit prolixius et magis obscure. Unde
insinuat, quod sicut imago exterior quan-
tum ad suam substantialitatem consistit
in formatione et figuratione, deinde per
venustationem coloris et pulchrificatio-
nem perficitur; ita imago Dei in anima
primo essentialiterque consistit in tribus
praetaetis potentiis atque innatis habiti-

G bus, deinde in superadditis donis gratiae
ac meritoriis actibus : et quantum ad
haec, potest amitti. Unde secundum Au-
gustinum, homo peccando transiit in re-
gionem dissimilitudinis.

Insuper, circa haec scribit Jilgidius :
Circa Trinilatem quantum ad praesens tria
considerantur, videlicet perpetuitas, uni-
tas, et imitatio actualis. Quantum ergo ad
unitatem essentiae, magis repreesentat Tri-
nitatem pluralitas potentiarum quam ha-
bituum : quia potentise magis immediate

D insunt essentiae animae, quam habitus aut
actus. Ratione autem perpetuitatis magis
repraesentat Trinitatem habitus quam ac-
tus, quamvis non magis quam potentiae.
Habitus enim non sic interrumpuntur ut
actus; potentiae quoque sunt inseparabi-
liores ab anima quam habitus. Sed quoad
actualem imilationem, Trinitas magis re-
praesentatur per actus. Haec iEgidius.

Porro Richardus : Imago, inquit, expres-
sius est in anima, quando tres potentiae
illae sunt in actibus suis per comparatio-

258

IN LIBRUM I SENTENTIAUUM.

DIST. III ; QU/EST. VIII

nem ad objectum debitum. Origo enim A
praesertim attenditur quoad actus. Nec in
intellectu est verbum, nisi dum actu in-
telligit : quia ut ait Augustinus in sermo-
ne de sacratissimo Joanne Baptista, vox
sonus est et, index cogitationis, verbum au-
tem est cogitatio ipsa. Verumtamen, quo-
niam actus non sunt consubstantiales ani-
mae sicut potentiae, nec tam inseparabiles
ab eadem : hinc assignari non debet imago
in unitate essentiae animae et trinitate ho-
rum actuum tantum, sed in unitate essen-
tiae et trinitate potentiarum, ita quod si as- B
signetur in potentiis prout sunt in actibus
suis, expressior est imago. Haec Bichardus.

Modo quaerendum est, respectu cujus
objecti consistat imago in praefatis poten-
tiis et actibus animae.

Ad quod Bonaventura respondet : In ra-
tione imaginis oportet praesupponere tria :
primum, quod imago consistit in perfecta
conformitate ad imaginatum ; secundum
est, quod id quod conformatur imagini,
conformatur etiam imaginato ; tertium, C
quod anima secundum suas potentias con-
formis fit his ad quae convertitur, tam
secundum cognitionem quam secundum
amorem. Quum ergo imago attendatur se-
cundum conformitatem.et anima ad Deum
se convertendo conformetur eidem : hinc
imago Dei consistit in istis potentiis ani-
mae secundum quod habent Deum pro
objecto. Bursus, quoniam anima imago
est Dei, et quod conformatur imagini con-
formatur et imaginato : ideo anima se-
cundum quod convertitur ad se, non re- D
cedit a Dei conformitate. Hinc imago con-
sistit in his potentiis secundum quod
habent animam pro objecto. Sed dum ad
inferiores convertitur creaturas, eisque
conformatur, in quibus non est Dei ima-
go, recedit a ratione imaginis, quia re-
cedit a Dei conformitate. Ideo objectum
virium animae in quibus relucet imago,
secundum quod in eis imago resplendet,
est proprie Deus; deinde et anima, non
inferiora. Haec Bonaventura.

Concordat Bichardus, dicendo : Maxime
attenditur imago in anima per conversio-
nem memoriae, intelligentiae et voluntatis
ad Deum; minus per conversionem earum
ad animam ipsam ; impropriissime ve-
ro, per conversionem earum ad inferiora.
Quemadmodum enim corporalium rerum
imago consistit in tribus, quorum unum
est partium ordinata distinctio; secundum
inde consequens, lineamentorum debita
figuratio; tertium, coloris assimilatio : sic
imago ista proportionabiliter sita est in
potentiarum quasi in partium ordinata
distinctione ; et in earum mutua adaequa-
tione, quasi in Hneamentorum figuratio-
ne, in quantum memoria meminit sui et
intelligentiae ac voluntatis, et intelligentia
intelligit se et memoriam ac voluntatem,
voluntas quoque vult se et intelligentiam
atque memoriam ; et tertio in spiritualis
transformationis assimilatione : quod ma-
xime est per conversionem potentiarum
istarum ad Deum. Hinc in ista conver-
sione ad Deum consistit potissime comple-
tio imaginis Trinitatis in anima.

Idem Petrus, qui et addit : Quoad ordi-
nem potentiarum et aequalitatem earum
inter se, et per comparationem ad obje-
ctum, potest dici imago consistere magis
in consideratione ipsius animae, quae ma-
gis adaequata est suee apprehensioni et
dilectioni, quam Deus, qui est objectum
eam in infinitum transcendens.

De hoc Thomas scribit prolixius hic, ot
in prima parte, quaestione nonagesima ter-
tia. Hic etenim ait : Imago dicit reprae-
sentationem expressam. Expressa autem
repraesentatio Trinitatis est in tribus po-
tentiis animae propter quinque. Quorum
duo se tenent ex parte animae, scilicet
potentiarum consubstantialitas atque dis-
tinctio : idcirco indifferenter se habent re-
spectu quorumlibet objectorum. Alia vero
tria, videlicet aequalitas, ordo, et actualis
imitatio, concernunt objecta : ideo habent
se tria haec diversimode respectu diverso-
rum objectorum. Potest autem assignari
in potentiis animae duplex aequalitas, sci-

AN IMAGO TRINITATIS CONSISTAT IN MEMOMA, 1NTELLECTU ET VOLUNTATE, ETC. 259

licet potentiae ad potentiam, et potentiae A Iibet objectorum ; verius autem, respectu

ad objectum : et ha^c secunda aequalitas
salvatur diversimode respectu diversorum
objectorum. In illis namque quae per ha-
bitum acquisitum discuntur, non servatur
praefatus ordo potentiarum istarum, quo-
niam actus intelligendi praecedit actum
memorandi; nec est ibi actualis imitatio
Trinitatis quantum ad illa objecta in qui-
bus Trinitatis imago non est. Servatur
tamen ibi aequalitas quaedam potentise ad
potenliam, quia quaecumque comprehen-

ipsius animae; venssime autem, respectu
objecti quod est Deus : nisi quod ibi de-
est aequalitas potentiee ad objectum, quee
etiam non multum ad imaginem facit.
Haec Thomas in Scripto.

In Summa vero testatur : Imago impor-
tat similitudinem utcumque pertingentem
ad speciei repraesentationem. Hinc imago
Trinitatis attenditur in anima secundum
aliquid quod repraesentat divinas perso-
nas repraesentatione speciei, prout possi-

duntur una potentia, comprehenduntur et B bile est creaturae. Distinguuntur autem di-

alia : non quod quidquid intelligimus, id
simpliciter velimus ; sed aliquo modo in
voluntate sunt, in quantum volumus nos
intelligere ea. Sed non servatur ibi aequa-
litas potentiae ad objectum, quia res cor-
porales,non intellectualis naturae, sunt no-
biliori modo in anima quam in se, quum
anima sit eis nobilior, ut asserit Augu-
stinus. Si autem considerentur potentiae
istae respectu objecti hujus quod est ani-
ma, sic salvatur ibi ordo earum, ita
quod intelligentiam praecedit memoria,
quum anima naturaliter sibi sit praesens.
Servatur quoque ibi aequalitas potentiae ad
potentiam simpliciter, quoniam quantum
anima se intelligit, tantum se vult ac dili-
git. Servatur etiam ibi aequalitas potentiae
ad objectum, videlicet animam; et item,
actualis imitatio Trinitatis, in quantum
est anima imago expresse ducens in
Deum. Porro, si considerentur istae poten-
tiee respectu objecti quod Deus est, tunc
servatur ibi actualis imitatio : quia poten-
tiae per conversionem ad Deum assimi-
lantur eidem. Maxime etiam servatur ibi
ordo praedictus, sic quod ex memoria pro-
cedit intelligentia, eo quod Deus per es-
sentiam est in anima et tenetur ab ea,
non per acquisitionem. Servatur etiam ibi
aequalitas potentiae ad potentiam, quia
quantum intelligitur Deus, tantum diligi-
tur ; sed non potentiae ad objectum, quo-
niam Deus est altior quam anima. Hinc
dico quod imago Trinitatis in anima at-
tenditur quodammodo respectu quorum-

vinae personae secundum processionem
Verbi a dicente, atque amoris ab utroque.
Denique Verbum Dei nascitur de Deo ex
sui ipsius notitia, et amor procedit a Deo
secundum quod amat se ipsum. Attendi-
tur ergo divina imago in homine secun-
dum quod ex notitia Dei concipit verbum
de Deo, et ex utroque amorem ad Deum.
Fertur autem mens in aliquid dupliciter :
primo, directe et immediale, ut qui alium
facialiter intuetur; secundo, indirecte et

C mediate, sicut dum aliquis videndo ima-
ginem alicujus in speculo, dicitur ferri in
ipsum. Unde quartodecimo de Trinitate
loquitur Augustinus : Mens meminit sui,
intelligit se, et diligit se. Hoc si cernimus,
cernimus Trinitatem : nondum ipsum
Deum, sed jam ejus imaginem. Et hoc
est, non quia mens fertur in se ipsam
absolute, sed in quantum ex se ultra fer-
tur aut ferri potest in Deum. Id quoque
pensandum, quod quamvis secundum vi-
sionem viae, cognitio temporalium non

D pertinet ad imaginem Trinitatis, tamen
secundum visionem gloriae pertinet : quia
secundum visionem illam beatificam tem-
poralia videntur in Deo, et in Verbo in-
creato, in quo sunt rationes exemplares
rerum omnium creatarum. — Haec Tho-
mas, et concordat omnino Albertus.

Ex his patet solutio ad primam instan-
tiam.

Ad secundam dicendum, quod memoria
de qua sermo, ad intellectivam pertinet

260

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III : QUyEST. IX

partem, nec concernit certam temporis
differentiam, sed indifferenter est praeter-
itorum, praesentium et futurorum. Verum
an distinguatur ab intellectu realiter, an
secundum officium tantum, infra discu-
tietur.

Hinc Petrus : Memoria, inquit, duplici-
ter sumitur : primo, pro potentia specie-
rum sensibilium conservativa, quae reci-
piuntur in potentia organo alligata; se-
cundo, pro vi conservativa intelligibilium
specierum : et hoc dupliciter. Uno modo,
ut est conservativa specierum acquisita-
rum, quae recipiuntur in parte intelle-
ctiva. Alio modo, ut est conservativa
specierum innatarum (videlicet naturalis
similitudinis veri et boni), quae eoncreatee
sunt animae. Memoria primo modo sum-
pta, sequitur tempus, et concernit prae-
teritum. Secunda consequitur tempus, sed
non concernit. Hinc secundum Augusti-
num libro de Trinitate, ipsa est non tan-
tum praeteritorum, sed praesentium quo-
que et futurorum. Tertia non sequitur
tempus, neque concernit. Prima non est
pars imaginis ; secunda aliquo modo est,
sed improprie ; tertia, proprie. — Praeter-
ea quaeritur, cur de memoria partis in-
tellectivae non tractaverunt philosophi.
Respondetur quod vel ideo, quia non
putaverunt species intelligibiles remanere
in parte intellectuali, actuali intellectione
cessante, ut Avicenna (quod falsum est,
quia sic nulla maneret cognitio in anima
separata); vel quoniam intellectum a me-
moria non distinxerunt, ita quod species
recipere et conservare ad eamdem spectet
potentiam in parte intellectiva. Haec Pe-
trus. — Porro Thomas ponit tertiam rati-
onem : quia philosophi consideraverunt
potentias illas dumtaxat quae ordinantur
ad aliquem actum ; sed ista memoria non
habet nisi tenere species concreatas. Ve-
rum qualiter hoc responsum Thomae con-
sonet his quae alibi scribit, infra tangetur.

His etiam consonat quod libro de IV Co-
aequaevis scribit Albertus : Duplex est
memoria. Una quae est pars animae sensi-

A bilis : et est thesaurus ac theca formarum
sensibilium, secundum Avicennam. Unde
asserit Damascenus : Memorativum est
memoriae et rememorationis promptuari-
um; memoria vero est phantasia derelicta
ab aliquo sensu secundum actum appa-
rente*. Alia est memoria pars animae intel- *o/iaSap-
lectualis, quae est coacervatio intelligibi- Parenlcm
lium specierum. Et est duplex : una sub
ratione praeteriti ; altera non, sed indiffe-
renter praeteriti, praesentis et futuri ; nec
aliud est quam potentia notitiam rei te-

B nens apud se sine temporis consideratio-
ne. Est autem quaedam memoria acquisita
per studium, inventionem et doctrinam;
quaedam vero de illis quorum scientiam
ex natura habemus, ut habituum nalura-
lium. Haec Albertus.

Ad tertiam quoque patet solutio ex prae-
dictis. — Ad quartam respondebitur in-
fra, quoniam specialem tangit difficul-
tatem. — Ad quintam dicendum, quod
voluntas non movet nisi ex praevia ap-
prehensione intellectus, qui voluntati os-

G tendit suum objectum, quum voluntatis
objectum sit bonum intellectum, id est
intellectualiter cognitum. Thomas vero re-
spondet, quod sicut in artibus ars consi-
derans finem movet et imperat artibus
considerantibus media, sic voluntas re-
spiciens finem movet alias vires quae or-
dinantur ad finem, et imperat eis actus
earum. Unde quamvis sit prior in mo-
vendo, non tamen sequitur quod sit prior
in esse : sicut et finis est ultimus in
esse, et tamen movet efficientem. Haec

D Thomas.

QU^STIO IX

NOno quaeritur, An intellectus agens
pertineat ad imaginem.
Videtur quod sic. Primo, quia intelle-
ctus agens est possibili intellectu prae-
stantior, ut tertio de Anima patet. Sed
possibilis est pars imaginis, ut patuit :

AN INTELLECTUS AGENS PERTINEAT AD IMAGINEM

261

ergo agens. — Secundo, quoniam imago
consistit in his quibus nihil melius est in
anima, ut habetur in littera. Sed intelle-
ctu agente non habet anima melius, sal-
tem inter intellectivas potentias. — Ter-
tio, in his consistit imago, per quae anima
assimilatur potissime Deo ac Trinitati.
Sed intellectus agens hujusmodi est, etiam
magis quam possibilis.

Ad hoc respondet Henricus tertiodeci-
mo Quodlibeto : Secundum Philosophum
tertio de Anima, intellectus agens esfc qui
facit intelligere, et est habitus quidam,
extense loquendo de habitu, quum sit lux.
Et habet similitudinem habitus in duobus.
Unum est illuminare intellectum possibi-
lem, quemadmodum lumen materiale dia-
phanum, vel potius sicut lux aliud corpus
luminosum. Nam actio ejus quoad intelle-
ctum possibilem, est lucere magis quam
illuminare. Est enim lux quaedam spiri-
tualis, sicut et ipse possibilis, et sicut lux
est natura atque perfectio visus. Sicque
ut ait Averroes, intellectus possibilis per-
ficitur per agentem, sicut visus luce sibi
connaturali, sine qua non ageret ad for-
mandum in se actum visionis, nec ad re-
cipiendum eumdem. Sic quoque duode-
cimo de Trinitate loquitur Augustinus :
Intellectus noster intelligit in quadam lu-
ce interiori, quemadmodum oculus videt
colores in quadam Iuce generis sui corpo-
ralis. Secundus actus intellectus agentis,
est resplendere super phantasmata, sicut
lumen diaphani super colores : et per hoc
separat phantasmata a conditionibus ma-
teriffi particularibus, et de universali ac
intelligibili secundum potentiam,facit uni-
versale et intelligibile actu; et facit illud
movere intellectum possibilem, per hoc
quod informatum et imbutum est lumine
intellectus agentis, sicut colores movent
visum, ut imbuti lumine exteriori et ei
immixti. Sicque dispositive ac prseparato-
rie intellectus agens causat actum intelli-
gendi in intellectu possibili : et quoad hoc
ad imaginem pertinet, cooperando videli-

A cet ut intellectus possibilis formetur noti-
tia simplici sensibilium rerum quarum
phantasmata sunt in vi imaginativa, et ut
sic fiat memoria intellectualis intelligen-
tise. Omnis namque notitia simpliciter pri-
mo generata in intellectu possibili, adscri-
bitur memoriae. Eadem enim potentia sunt
memoria et intelligentia, quamvis distin-
guuntur quasi diversee vires. Sed memoria
dicitur, in quantum est susceptiva notitise
directo adspectu ab intellectibus simplici-
bus, et conservativa ejusdem ; intelligen-

B tia vero vocatur, in quantum conversa su-
per se, est informata a memoria notitia
simplici, et susceptiva informationis noti-
tise declarativae, quae simplicem declarat
notitiam. Hsc Henricus Quodlibeto prseal-
legato.

Insuper de eadem scribit materia Quod-
libeto octavo, queestione qua quaerit an
intellectus agens intelligat:lntellectus (in-
quiens) agens, in essentia animee consis-
tens sicut lux in aere, respicit phantasma-
ta:et quemadmodum lux illustrat colores,

C ut agant speciem suam in medio sine sub-
jecti materia et sine colorum substantia,
et species illa per medium defertur ad
pupillam, eamque actu visionis informat ;
sic spiritualiter intellectus agens illustrat
phantasmata, ut apta sint agere in intel-
lectum possibilem sub ratione qua essen-
tiffi simplices sunt, non secundum parti-
culares et materiales conditiones : quod
appellatur denudare et abstrahere phan-
tasmata. Quae abstractio non fit per ali-
quam migrationem vel generationem ab

D eis in intellectu possibiii, preeterquam
quod phantasma per hujusmodi abstracti-
onem habet rationem universalis activi
et motivi intellectus possibilis : ita ut
id quod movet, non sit in subjecto nisi
in phantasia, licet non moveat nisi sub
ratione universalis per actum agentis, id
est intellectus agentis. In intellectu autem
possibili non est nisi sicut movens in mo-
to ante actum intelligendi : quia per
suam actionem generat in intellectu pos-
sibili intellectionem qua ipsum sibi assi-

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III : QU/EST. IX

milat, per quam est in intellectu possibili A
sicut cognitum in cognoscente, et intelle-
ctum in intelligente. Et quoriiam intelle-
ctus agens est quasi lumen cui phantasma
est immixtum, movet intellectum possibi-
lem quemadmodum species coloris mixti
lumini movet visum. Est tamen hic et ibi
differentia : quia lux facit ut prseter visio-
nem faciat color speciem in medio, qua
vice coloris informat pupillam in actu vi-
dendi. Porro intellectus agens, prater in-
tellectionem non facit aliquam aliam spe-
ciem in intellectu possibili. Itaque intel- B
lectus agens quum non sitnisi coadjuvans
rationem intelligendi, nihil omnino intelli-
git; nec natus est intellectus noster intelli-
gere per potentiam agentis, sed possibilis.
Hinc intellectus agens dicitur intellectus
ab intelligendo active, non quod intelligat,
aut quod sit objectum movens possibilem,
sed quoniam agit circa phantasmata, ut
idonea sint agere actum intelligendi in
possibili juxta modum prsedictum. Haec
Henricus.

Gujus opinionem Scotus diffuse hic re- G
citat, eamque (ut reor) quantum ad hoc
efficaciter reprobat, quod ait per actio-
nem intellectus agentis atque phantasma-
tis non generari in intellectu possibili
aliquam intelligibilem speciem,quum om-
nis cognitio fiat aut sit per speciem cogni-
ti exsistentem in cognoscente. Unde tertio
de Anima protestatur Philosophus, quod
lapis non est in anima, sed species lapi-
dis ; item, quod anima est locus specie-
rum non tota, sed intellectus.

Scotus quoque inter cetera arguit sic : D
Intellectus prius naturaliter quam actu
intelligat, potest habere objectum actu
universale, prsesens sibi sufficienter in
ratione objecti : quoniam naturaliter prius
obvium est objectum et prsesens intel-
lectui, quam actus eliciatur. Ergo intel-
lectus habet objectum universale sibi
prsesens in ratione speciei intelligibilis
prioris naturaliter actu intelligendi. Spe-
cies namque ex hoc quod est species, ha-
bet rationem repraesentandi id cujus est

species, sub tali aut tali ratione. — Quum-
que sequaces alterius opinionis sic ar-
guunt : praesentia speciei in potentia co-
gnitiva, non est causa quod objectum sit
prsesens, sed econtrario : sicut prsesentia
speciei albedinis non est causa quod al-
bedo sit visui prsesens, sed prsesentia albe-
dinis causa est quare species albedinis
prsesens est visivse potentiae : ergo prius
natura est praesentia objecti, quam prse-
sentia speciei. Non ergo objectum est
intellectui prsesens per speciem. Ad hoc
Scotus respondet, quod species impressa
in intellectu possibili, non est secunda in-
tentio, sed realis effectus, qualitasque re-
alis intellectum informans. Objectum igi-
tur ut activum, est prsesens intellectui
sub ratione agentis, vel alicujus quod te-
net vicem objecti, antequam species sit
prsesens ut forma informans intellectum :
et secundum hoc, objectum est causa qua-
re species est praesens. Sed tamen in se-
cundo instanti naturse, species perficiens
intellectum, et reprsesentans objectum, est
causa quare objectum est praesens intel-
lectui in esse intelligibili*. — Hsec Scotus, *Sub rati-
qui de his hic scribit multum prolixe : on? cosn°-

" r scibilis

quod brevitati studens dimitto.

Prseterea, circa hsec multa inducit Fran-
ciscus de Mayronis. Mota siquidem quse-
stione, utrum imago Trinitatis sit in ani-
ma, solvit sic : Hic communiter dicitur,
quod per tres potentias quse sunt in anima
nostra, intelligitur imago Trinitatis. Ordo
enim est inter eas. Nam memoria est in-
tellectus agens cum specie, quae simul
juncta producunt verbum : et memoria
appropriatur Patri. Intelligentia autem,
quse appropriatur Filio, dicit actum in-
telligendi in intellectu possibili, non quod
intelleetus sit productus, sed inlellectus
sub actu. Velle autem est in voluntate ab
utroque, sicut Spiritus Sanctus. — Deinde
quserit, an ad actum intelligendi requira-
tur species intelligibilis. Ad quod, post
varia argumenta, respondet : Sequendo
viam naturalem, nulla ad hoc apparet ne-
cessitas. Sed duse sunt (inquit) necessitates

QrLEST. X : QCOMODO MENS, NOTITIA ET AMOR, TRINITATIS EXPRIMANT IMAGINEM 2G3

qua? movent me : quee tamen procedunt
ex creditis. Prima est, quoniam intellectus
separatus recipit species intelligibiles, ut
patet de vespertina angelorum notitia : er-
go et intellectus conjunctus, puta huma-
nus. Idem patet de anima Christi, quae
novit multa quse non erant ei prtesentia ;
novitque ea non solum in Verbo, sed etiam
in genere proprio, et non nisi per species.
Secunda necessitas est, quoniam anima
separata multa recordatur eorum quae vi-
dit in vita hac, et non per phantasmata,
quse quum sint materialia, non manenl
in anima separata. — Haec Franciscus. Qui
eliam multa scribit de his. Tamen quod
ait aut recitat memoriam esse intellectum
agentem, non consonat communi doctrinee
doctorum; nec videtur posse salvari,quum
officium intellectus agentis sit speciem a
phantasmate abstrahere : quod non est
opus memoriae.

Postremo ex dictis patet ad objecta so-
lutio, quia ostensum est et concessum,
quod et qualiter intellectus agens ad ima-
ginem spectet.

QU^STIO X

DEcimo quaeritur de secunda assigna-
tione imaginis quee ex Augustino re-
citatur in littera, et ponitur in his tribus,
mente, notitia, amore. Quaeritur ergo, An
sit conveniens, et in quo difTerat
ab assignatione prsehabita.

Videtur enim inepta, nec distincta ab
illa, quum illa possit exponi de ipsis tri-
bus prsefatis potentiis in se, vel quantum
ad habitus, et item quoad actus earum :
et sic ista cum illa coincidit. — Secundo,
quia de ista habetur in textu, quod noti-
tia et amor consubstantiales sunt menti :
quod nec potentiis, neque habitibus, nec
actibus convenit, quum potentiae sint dis-
tinctae a se invicem atque ab anima. —

A Tertio, quoniam mens est intellectus : et
ita non differt a nolitia, si tria haec su-
mantur pro actibus.
In oppositum est Augustini auctoritas.

Ad haec Bonaventura respondet : Trini-
tas ista non consistit in potentiis, quia no-
titia et amor non dicunt potentias; nec in
habitibus, quia mens non potest stare pro
habitu, quum ipsa accipiatur ut agens ;
nec potest esse in potentiis et habitibus
simul, quia mens non potest liic sumi pro

B una tantum potentia, quum ei in littera
adscribantur duarum actus potentiarum,
videlicet nosse et amare ; nec potest si-
mul stare pro pluribus potentiis, quoniam
ita non esset trinitas. Idcirco trinitas ista
attenditur quantum ad substantiam ani-
mffi, ratione mentis se cognoscentis atque
amantis, et quantum ad habitus quoad no-
titiam et amorem : sicque est trinitas, ut-
pote una substantia, et habitus duo. Hinc
assignatio heec differt a prima, quoniam
illa fuit per uniformitatem in potentiis,

C per comparationem ad habitus et ad ac-
tus ; haec vero in substantia animae et ha-
bitibus ejus consistit. Differt quoque in
hoc, quod prima fuit principaliter per
conversionem virium animse ad increatum
objectum ; hsec vero, per conversionem
animae supra et circa se. Differt etiam,
quia prima est magis conveniens et pro-
pria quam haec. Proprie namque imago
ista consistit in unitate essentiae animae,
et trinitate virium animas, secundum quas
anima apta est sigillari ab altissima Tri-

D nitate imagine similitudinis, quae consistit
in gratia gratum faciente ac theologicis
tribus virtutibus. — Verumtamen quidam
dixerunt assignationem hanc a priore dif-
ferre, quod illa prior in potentiis, haec in
habitibus attendatur. Et objectionibus re-
spondent, quod mens quadrupliciter ca-
pitur. Nam primo dicitur a ;j.Vjvv), quod est
luna seu defectus : et sic dicitur de tota
subslantia animae, propter assiduas trans-
mutationes quas habet. Secundo, mens di-
citur a metiendo, sicque accipitur pro vi

264

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III : QU^!ST. X

judicativa seu pro intellectu : et sic sumit. A
eam Damascenus, ponendo ipsam inter po-
tentias cognitivas. Tertio, dicitur ab emi-
nendo, sicque sumitur pro superiori parto
rationis : juxta quem modum Augustinus
accipit eam frequenter. Quarto, dicitur a
meminisse : et sic pro memoria sumitur
tam quantum ad habitum, tam quantum
ad actum. Verum ut patuit, istud stare
non potest. Haec Bonaventura.

Concordat Thomas, et addit : Si dice-
remus, quod per notitiam et amorem si-
gnificarentur hic actus intellectus et vo- B
luntatis a mente, id est intellectuali natura
animae, procedentes; tunc planius esset,
quia sic mens compararetur Patri, notitia
Filio, amor Spiritui Sancto. Haec Thomas.
— Idem Petrus.

Richardus demum hic scribit : Notitia
et amor prout sunt partes imaginis, nomi-
nare possunt et habitus naturales et actus
naturales per quos anima noscit diligitque
se ipsam. Mens vero nominat essentiam
animae se noscentem ac diligentem. Anima
quippe ex se ipsa naturalem habet apti- C
tudinem ad cognoscendum se et aman-
dum, ita quod mens est ei loco memoriae
respectu notitiae et amoris sui ipsius. Sic-
que nomine mentis exprimitur essentiae
unitas ; trinitas vero, in ipsamet mente
prout est sibi loco memoriae, et in notitia,
ac amore. Haec Richardus.

Quibus concordat Albertus, dicendo :
Dico cum Magistro, et Augustinum nono
de Trinitate sequendo, quod mens sumitur
hic prout in se includit et habet poten-
tiam cognoscendi potentiamque amandi. D
Duplex autem potentia cognitiva concurrit
ad actum unum, puta memoria et intel-
lectus. Etenim nosse per habitum, est hic
idem quod notitiam de se in se viden-
do habere, ita ut habitus notitiae dicat id
quod est memoriae, et intuitus sui dicat
actum intellectus. Nosse enim, est noti-
tiam rei apud se habere. Intelligere ve-
ro se, est se in similitudine illa aut ha-
bitu illo videre, secundum quod videre
se, nil aliud est quam objici sibi in no-

titia quam noscens se apud sese habet.
Haec Albertus.

Circa haec scribit /Egidius : Per ea quae
sunt in sensu, devenimus in cognitionem
eorum quae sunt supra sensum. In sensu
autem videmus, quod dum species forma-
tur in visu ex re ipsa visibili, pars trini-
tatis non assignatur memoria, sed corpus
visibile, species quoque visum informans,
atque intentio utrumque conjungens. Por-
ro, dum species non diffunditur imme-
diate ab objecto, sed ex similitudine ejus
in sensu percepta : tunc trinitas assigna-
tur ipsa memoria speciem retinens, et vis
eam cognoscens seu cognitio ex memoria
fluens, et voluntas utrumque connectens;
vel species in memoria exsistens, et spe-
cies vim cogitativam informans, et velle,
eas conjungens. Quocirca sciendum, quod
secundum Augustinum quartodecimo de
Trinitate, anima aliter se cognoscit, et ali-
ter alia. Alia namque non cognoscit per
ipsas res, sed per earum similitudines in
ipsa exsistentes, quum cognitio fiat per
quamdam praesentiam cogniti in cogno-
scente. Anima vero se cognoscit per se,
quoniam ipsa sibi jugiter praesto est : sic-
que habitualiter cognoscit se per se ipsam.
Verumtamen hujusmodi cognitio non est
habitualis prout de habitu traclat Philo-
sophus, secundum quod per habitum pos-
sumus ad libitum exire in actum ; sed po-
lius prout de habitu determinavit Plato,
qui posuit species animae concreatas, et
eam a sui principio habuisse scienliam,
tamen in actualem et discretam seu per-
ceptibilem scientiae considerationem non
posse prodire, nisi per sensibilia excite-
tur. Hinc nostrum addiscere, dixit remi-
nisci. Est ergo quodammodo loco specie-
rum in memoria, ipsa substantia anima?,
quse sibi semper praesens oxsistens, se
modo praedicto semper habitualiter novit.
Unde quarlodecimo de Trinitate : Nec sa-
ne mens gignit notitiam sui quando se
cogitat, quasi ante sibi incognita fuerit;
sed ita sibi fuerat nota, quemadmodum
res istse quae in memoria continentur. Quo-

QUOMODO MENS, NOTITIA ET AMOR, TRINITATIS EXPRIMANT IMAGINEM

265

niam ergo essentia animae est sibi loco
memoriae, quemadmodum in sensu assi-
gnavimus trinitatem, ipsum visibile, et
speciem seu visionem ipsius, et intentio-
nem nectentem ; in sensu vero interio-
ri, memoriam, cogitationem, et amorem
utrumque jungentem : ita in intellectu
respectu animae assignavimus trinitatem,
mentem seu substantiam animae, et no-
titiam atque amorem ipsius; sed respe-
ctu aliorum, ponimus imaginem Trinitatis
ipsam memoriam et intelligentiam ac vo-
luntatem. — Haec ."Egidius. Qui ex his in-
fert : Ex quibus patet, quod nec illi bene
dicunt, qui referunt tria haec ad substan-
tiam animae, ita quod notitia et amor su-
mantur materialiter pro anima quae est
ipsa res nota et res amata.

Verum in hoc contradicit /Egidius S.Tho-
mae, qui in solutione primi argumenti hu-
jus asserit quaestionis : Ad esse habitus
in intellectu, duo concurrunt, videlicet
species intelligibilis, et lumen intellectus
agentis, quod facit eam intelligibilem ac-
tu. Unde, si aliqua species esset quae in
se haberet lumen illud, haberet ratio-
nem habitus, quantum ad hoc quod es-
set principium actus. Sic dico, quod quan-
do ab anima cognoscitur aliquid quod est
in ipsa non per sui similitudinem, sed
per suam essentiam, ipsa essentia rei co-
gnitae est loco habitus. Unde dico, quod
ipsa essentia animae prout est nota a se
ipsa, habet rationem habitus. Et sumitur
hic notitia materialiter pro re nota. Et
similiter est dicendum de amore. Haec
Thomas.

Et idem affirmat Albertus, probans at-
que declarans id esse de mente Augustini,
et inter cetera dicens : Ista (videlicet nc-
titia et amor) non sunt substantialia men-
•substantia ti*, nec substantiae, nisi tantum uno modo
considerata, videlicet quando mens novit
se et amat se. Et hoc accipitur ab Augu-
stino, nono de Trinitate, quo ait : Quo-
modo autem illa tria non sint ejusdem
essentiae, non video, dum mens novit se
et amat se, atque ita sint haec tria, ut non

A alteri alicui rerum mens vel amata vel
nota sit. Unius ergo ejusdemque essentiae
necesse est ut heec tria sint. Ideo, si tan-
quam commixtione confusa essent, non
essent tria, nec ad invicem possent refer-
ri. Dat quoque Augustinus exemplum de
annulis tribus ex auro, et item de medo-
ne*, melle et aqua, quae non sunt unius 'VufeCan-
substantiae distinctae in illis. Hinc, quum siiGl0S5ar'
dicit quod notitia est substantia, intelligit
hoc de notitia quae oritur ex mente dum
mens novit se, et de amore qui oritur ex

B his duobus quando mens amat se. Sed ad-
huc distinguendum est hic, quod notitia
non capitur hic pro actu qui est ex cogno-
scente supra cognitum, sed pro habitu.
Est autem habitus duplex : unus, qui est
perfectio potentiae per modum qualitatis
difficultatem tollentis a potentia operati-
va : et talis habitus non est iste. Alter est
qui ex hoc quod praesens res indistanter a
mente habetur, dat facullatem operandi
semper : et talis habitus est mens sibi
praesens ut praesens. Hoc autem non est

G aliud quam praesentia sui sibimet ipsi :
tuncque notitia materialiter sumpta, erit
idem quod mens nola. Idem autem in sub-
stantia sunt, mens noscens et mens nota,
relata ad invicem secundum relationem
noscentis et noti. Talem vero notitiam quae
est mens nota, naturaliter sequitur amor.
Et accipiatur amor materialiter pro re
amata : et hoc iterum erit idem in sub-
stantia cum mente amante et noscente,
relata tamen per hoc quod ost amans et
amata. Porro, quod talis notitia et amor

D dicuntur habitus a magistris, hoc non est
quia sit aliqua qualitas media in qua vi-
deatur vel ametur mens nota, sed tan-
tum propter modum significandi quem
relationes important noscentis et noli,
amantis et amati. Illae enim supponunt
quosdam habitus, scilicet notitiam et amo-
rem, eo quod notitia et amor non sunt
proprie relativa ; sed tantum hoc quod
significant secundum nomen, est relati-
vum, id est habitus qui habent conjun-
ctum respectum ad aliud : sicut scientia

■k

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QU^EST. X

27; v,i; ix,

dicit respectum ad scibile, qui conjunctus
est habitui quem designat. Sed in hoc
est dissimile, quod notitia ista mentis ni-
hil aliud est secundum rem, quam mens
nota, juxta sensum praetactum, quam-
vis sit aliud secundum rationem. Sicque
patet qualiter ita sumpta, amor et notitia
sint in substantia idem cum mente no-
scente. Et ita intelligit Augustinus. Haec
Albertus.

Insuper, de assignatione trinitatis in
anima, satis prolixe ait Guillelmus Pari-
siensis in libro suo de Trinitate, inter ce-
tera loquens : Imago et exemplum Trini-
tatis in anima rationali tanto evidentius
Gen. i, 26, reperitur, quanto eam Scriptura ad imagi-
nem et similitudinem Dei factam expres-
sius protestatur, de ceteris omnino hoc
tacens. Primo vulgare atque nolissimum
est, qua potentia anima imperet corpori,
ut redundantia vitae impleat totum compo-
situm : quae potestas seu potentia tam fe-
cunda vitae et actionum, quoddam exem-
plum est Patris omnipotentis. Notum est
quoque, qua providentia naturalique sa-
pientia anima provideat corpori nutrimen-
tum, et illud distribuat, moveat et guber-
net : quae sapientia est exemplum atque
imago primogenitae Sapientiae increatee,
Ex quibus perpenditur, quis et quantus
amor sit animae ad proprium corpus, et
ad ea quae corporis sunt : quee sunt robur,
agilitas, sanitas, pulchritudo. Qui amor ex-
emplum est et imago primi spirati et in-
creati amoris.

Haec autem sunt umbrae seu radii per
quos in corpore relucet Trinitas summa.
Quae eminentius resplendet in anima, in
qua sunt vita, apprehensio, et affectio.
Vita autem qua in se vivit anima, pa-
rens est apprehensionis, et donatrix af-
fectionis. Nam non dubitamus in pueris
vitam esse in effectu in animabus eo-
rum, apprehensionem vero intellectivam
non in eis esse in effectu. Etenim omni in-
telligenti prius est intelligere se, et virtuti
intelligenti prior occurrit sui ipsius prae-
sentia, quam res exteriores possint occur-

A rere per similitudines suas. Sed postquam
rerum similitudines habet apud se mini-
sterio sensuum in effectu, tunc primum
potentia apprehensiva habet in effectu in-
tellectum et rationem. Quoniam ergo vis
intellectiva prius apprehendit se esse ac
vivere, et suam essentiam ac vitam, quam
exteriora ; necessario prius apprehendit
ipsam vitam, de qua vis intelleetiva tan-
quam proles exivit. Et hoc intelligimus de
vita interiori intellectiva essentialiter di-
cta,sicut esse rationale : cujus vitae proles

B est intelligere actuale; ipsumque affici,
est quasi donum amborum. Nam et anima
intellectiva possibilis est ad intellectum,
quem quasi in gremio suo gestat et pro-
ducit in actum. Quo autem et quanto affe-
ctu se invicem complectantur vis intelle-
ctiva et ipsum intelligere, constat ex hoc,
quod anima intellectiva ipsum exteriorem
visum diligit tam intense : quem amore
sciendi intelligendique diligit prae ceteris
sensibus, quoniam ad venandas res quae
extra sunt, liberior latiorque consistit. Et

G iste affectus potentiae intellectivae ad intel-
lectum, gratuitus tantum est. Non enim
venaliter aut simoniace diligit ipsum, sed
gratis atque aequaliter sicut se ipsum, tam
invite amittens illum ut se, quum sine
illo, esse suum vacuum esset et inutile
quoad se, quia nec se ipsum sine illo pos-
set dignoscere. Sic et ipse intelleclus gran-
di ardore tenebras erroris persequitur, ac
lucem insequitur veritatis.

Praeterea, ex fide pro certo cognoscimus,
quod anima humana in sua finali felici-

D tate, gloria et decore, simillima est suo
Conditori futura, quoniam ex immediata
conjunctione ad ipsum, splendebit ut spe-
culum tersissimae puritatis, praesentans fa-
ciem suam inspectori mundissimam. Haec
autem ultima sua perfectio, est suae pos-
sibilitatis completio, in qua erit ei neces-
sario quies, ita ut impossibile ei sit ali-
quid aliud quaerere ultra. Quis autem
dubitat intellectum possibilem natum in-
telligere et cognoscere omnia, et esse spe-
culum omnium ac rationem in effectu,

QUOMODO MENS, NOTITIA ET AMOR, TRINITATIS EXPRIMANT IMAGINEM

267

tanquam intelligibile saeculum et quem-
dam archetypum mundum ? Sicque in-
tellectus noster in sua finali ac beatifica
perfectione, erit imago perfecta ac per-
fectum oxemplum Verbi primogeniti et
aeterni, quod magis proprie intelligibile
saeculum et mundus archetypus nuncupa-
tur. Idcirco vis intellectiva fontalis ex qua
fluit intellectus, erit tunc perfecta imago
et similitudo Primigenitoris, id est aeterni
Patris. Hinc et mutui tunc amores erunt
proportionales. Etenim sicut actus ad ac-
tum, ita potentia ad potentiam. Unde in-

Uoann.m, telligere potes quod prsedicat fides : Qiium
apparuerit, inquiens, similes ei erimus.
Nam tunc apparebit in speculis seu con-
templalionibus claris intelligentiarum no-
strarum.

Hinc necesse est humanam animam po-
tentialiter esse similitudinem et exemplum
primae summaeque Trinitatis. Et utique

Gen. i, 26. verum est quod creavit Deus hominem
ad imaginem et similitudinem suam, ad
hoc scilicet ut homo esset imago et simi-
litudo ipsius. Omnis namque potentia ad
perfectionem suam et actum producta est.
Ad praefatam vero perfectionem ac ulti-
mum actum accedit et propinquat anima
philosophando contra errores et tenebras
falsitatis, atque virtutibus insistendo con-
tra pravitates ignominiae ac passionum,
utpote imitando lucem veritatis per lu-
men fidei vivae ac salutaris, suavitatem
quoque bonitatis per odoris sui vestigium,
quod spes praestolatur desiderio super-
mundano et amore castissimo, qui est ca-
ritatis dilectio.

Insuper istud declaramus alio modo.
Imaginemur intellectum nostrum nudum,
a corporalibus phantasiis separatum, in-
telligere et intueri se in se nude. Dico
quod intelligere se, est ei loqui se. Intelle-
ctio enim est verbum spirituale et loque-
la spiritualis intellectiva ac prima, ex qua
etiam loquela exterior nomen habet. Por-
ro loqui est verbum gignere seu proferre.
Intellectus ergo gignit verbum spirituale
in se de se. Et tale verbum, imago est

A ejus cujus est verbum. Intellectus ergo in
se gignit imaginem sui de se : quae ima-
go est effulgentia sui de se. Nec dubi-
um quin intellectus pulchritudinem suam
quam intuetur, sic diligat, hocque amo-
re verbum suum amplectitur.

Denique totum hoc evidentissimum est
in intellectu glorificato, cujus tota poten-
tialitas in actum et ultimatam perfectio-
nem exivit. Ibi enim verbum intellectum,
est actuale primogeniti Verbi exemplum.
Ideo verbum quo intellectus glorificatus

B dicit simul se totum et omnia secum, eo-
dem amore constringitur. Hoc verbum in-
tellectus talis, de ultima sua impletione
redundans, eructat, estque imago quam
primogenitum Verbum aeternum similitu-
dine sua jungit immediata conjunctione
atque sigillat. Ibi primae suavitatis amor
velut caminus e vicino consurgens, affe-
ctum nostrum inflammat suavitate sensi-
bili magis quam enarrabili. Ibi fontalis
illa primi Patris copiositas, primae poten-
tiae nostrae mentalis possibilitatem, quasi

C fluminibus beatae fruitionis incumulat :
sicque nostrae possibilitatis et capacitatis
internae impleta copiositas redundat in
corpus quatuor illas glorificatorum corpo-
rum dotes. Quoniam ergo in ultima per-
fectione animae humanae gloriosa, relucet
in effectu quaedam facies ultimae seu ma-
ximae simililudinis adorandae Trinitatis,
necesse est eam etiam radicaliter reluce-
re in possibilitate ista et tenebris possi-
bilitatis status praesentis. Ex quibus patet
vera intelligentia ejus quod in libro Ge-

D neseos scriptum est : Et creavit Deus ce». i, 26.
hominem ad imaginem et similitudinem
suam. Imago itaque ad potentiam, simili-
tudo ad effectum ultimum referatur. Ad-
discent venerari Scripturam, qui tam hu-
militer et simpliciter scripta deprehendunt
tam ardua, profunda et secreta consistere.
— Haec Guillelmus Parisiensis.

De hac materia scribit idonee dominus
Antisiodorensis in Summa sua, libro se-
cundo. Gujus dicta omitto, quoniam sen-
tentialiter exstant praehabita.

268

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QILEST. XI

QUjESTIO XI

UNdecimo quaeritur, An memoria,
intelligentia et voluntas sequa-
les sint.

Videtur quod non. Primo, quia intel-
lectus, secundum quosdam, est nobilior
voluntate. — Secundo, quoniam multa in-
telligimus quae non volumus. Aliqua quo-
que volumus quae non intelligimus : sicut
aliquis vult esse episcopus; nec tamen in- B
telligit hoc, quum non sit verum : verum
autem est intellectus objectum. Ergo ex-
cedunt se invicem intellectus et voluntas
respectu objecti. — Tertio, quia volun-
tas est circa bonum et finem, intellectus
circa verum : bonum autem et finis- emi-
nent dignitate. — ■ Quarto, quoniam ordo
est inter potentias istas : ergo et inaequa-
litas, quum ordo, secundum Augustinum,
sit aequalium et inaequalium suum cuique
locum tribuens dispositio.

In oppositum est auctoritas Augustini C
in littera. Nec anima per has vires esset
imago Trinitatis, nisi inter eas esset aequa-
litas.

Ad hoc respondet iEgidius : iEquale et
inaequale, proprie competunt quantitati,
ut in praedicamentis habetur. Ideo, prout
potentiae istae sortiuntur modum aliquem
quantitatis, dici possunt eequales vel in-
sequales. Quadruplex autem quantitas in-
ter eas attenditur. Prima est quantitas
dignitatis : et hanc habent ex subjecto, D
quoniam in eadem essentia animae fun-
dantur. Secunda est quantitas virtutis :
quam habent in quantum potentiae. Po-
tentia namque est virtus quaedam, et om-
nis virtus habet rationem quanti. Tertia
est ex parte actus : quia quo actus est al-
tior, eo potentia ex qua procedit, est ma-
jor. Quarta est ex objecto, quoniam major
potentia est objecti majoris. His quatuor
modis possunt potentiae istae dici aequales.
Et de primo modo jam patuit. De secundo

etiam patet. Majoritas namque et minori-
tas potentiae in se, habetur ex hoc quod
virtus est magis aut minus unita, secun-
dum quod Proclus ait : Omnis virtus exsi-
stens unitior, est magis infinita quam plu-
rificata. Porro major aut minor unitas seu
unitio inest virtuti, secundum quod magis
aut minus conversiva ad se. Quum ergo
quaelibet virium harum sit omnino con-
versiva ad se, et rellexiva super proprios
actus (quia intelligo me intelligere, et re-
cordor me recordari, et volo me velle),
constat quod isto modo aequales sint. Sunt
item aequales quantum ad actum. Nam ac-
tus unius non est perfectus sine actu alte-
rius, et una earum versatur circa actum
alterius : quia memini me intelligere ac
velle. Quarto, est inter eas aequalitas ra-
tione objecti, quia in omnibus reperitur
ratio veri et boni. Hinc de aequalitate po-
tentiarum istarum dici potest quod sexto
de Trinitate asserit Augustinus de divina-
rum aequalitate personarum, utpote quod
singula sint in singulis, et singula in om-
nibus, etc. Decimo quoque de Trinitate :
A singulis, inquit, tota et singula capiun-
tur. Et haec tria sunt una mens, una vita,
una essentia, etc, prout infra exponetur.
— Verumtamen aequalitas respectu objecti
potest sumi tripliciter. Potentia namque
ad objectum tripliciter comparatur : pri-
mo, per proprium actum ; secundo, per
rationem objecti : nam ea quae cognoscit
intellectus sub ratione veri, vult affectus
sub ratione boni ; tertio, per actum altc-
rius. Itaque, secundum primum horum
modorum, non sunt potentiae istse aequales
simpliciter. Non enim oportet ut quidquid
quis velit, intelligat. Nec oportet ut quan-
tum vult, tantum intelligat, vel econtra,
nisi forte respectu objectorum quorum-
dam. Nec etiam est aequalitas in istis po-
tentiis quoad modum secundum : quoniam
intellectus cognoscit sub ratione veri, et
voluntas cupit sub ratione boni. Verum
autem et falsum sunt in anima;sed bo-
num et malum, in rebus. Res vero in se
et in anima non oportet habere aequale

AN MEMORIA, INTELLIGENTIA ET VOLUNTAS SINT jEQUALES

269

esse in cunctis objectis. Sed tertio modo
est in potentiis istis sequalitas. Quia etsi
quidquid volo, non intelligo : tamen quid-
quid volo, intelligo me velle ; et quidquid
intelligo, me intelligere volo. Et per hoc
solvuntur queedam objecta, praesertim se-
cundum. Haec ^gidius.

Quocirca scribit Bonaventura : Secun-
dum Augustinum, in his tribus, videlicet
mente, notitia et amore, est ordo et sequa-
litas ac consubstantialitas. Ordo attendi-
tur in eis, in quantum notitia et amor
sunt habitus menti connaturales, et hoc
per comparationem ad actus : sicut exem-
plum poni solet in fide, spe et caritate,
quamvis simul infundantur. Similiter est
ibi aequalitas secundum conversionem ani-
mae supra se, et suorum perfectionem ha-
bituum. Hinc secundum Augustinum, no-
no de Trinitate, nori est in his habitibus
aequalitas, nisi secundum quod sunt per-
fecti. Sunt quoque aequales secundum
quod sunt connaturales. Nam quantum
quis habilis aut facilis est ad cognoscen-
dum se, tantum et ad amandum se. De
habitibus vero acquisitis non est verum,
nec de eis loquitur Augustinus. Haec Bo-
naventura.

His concordat Antisiodorensis in Summa
sua, libro secundo, quo ait : Sicut Pater
et Filius et Spiritus Sanctus aequales sunt,
ita memoria et intellectus atque voluntas.
Unde colliguntur tres propositiones, quas
oportet esse veras. Prima est : Quidquid
volo vel intelligo, memini. Sed contra hoc
argui potest : quia quod de novo intelligo,
ad memoriam non reduco : ergo non quid-
quid intelligo, memini. Ad hoc respon-
dent magistri, quod verbum hoc, Memini,
non ponitur ibi pro actu, sed habitu.Quid-
quid enim volo aut intelligo, memini : quia
de facili possum illud ad memoriam re-
vocare. Verumtamen Augustinus velle vi-
detur, quod istud intelligatur de anima
bene disposita, in qua scripta est lex Dei,
Jer. xixi, juxta illud : Scribam leeem meam in cor-

dibus eorum. Itaque, secundum Augusti-
num, non contingit cognoscere actualiter

A aliquid, nisi prius fuerit per memoriam
actualiter cogitatum aut cognitum, vel qua-
si jam per formas expressas in memoria
collocatum, ut intelligatur tantum de re-
bus de quibus spiritualis habet judicare.
— Secunda propositio est : Quidquid volo
vel memini, intelligo. Quee similiter vera
est in anima bene disposita. — Tertia est:
Quidquid memini vel intelligo, volo. Sed
hsec aperte falsa videtur : quoniam memi-
ni atque intelligo me peccasse, nec tamen
hoc volo ; similiter intelligo istum esse in-

B firmum, nec tamen id volo, imo condoleo.
Ergo et anima bene disposita aliquid in-
telligit quod non vult. Ad primum dici-
mus, quod objectio illa non valet : quia
dum dicitur, Quidquid intelligo, volo; in-
telligitur de naturalibus quibus non con-
tingit male uti. Ad aliud, quod quum ju-
dico aliquem aegrum, debeo velle ipsum
esse tunc eegrum, quoniam scio Deum hoc
velle. Nec sequitur : iste compatitur huic
meritorie in sua eegritudine, ergo non vult
istum esse aegrum. Debet enim addi : vel

G non vellet istum esse aegrum. Paratus
namque esse debet ad similitudinem Dei
velle quod non sit aeger, videlicet ut ces-
set peccare, et cessante peccato, cesset
pcena peccati. Quamvis tamen non vellet
istum esse non aegrum, tamen vult ipsum
non esse eegrum in futuro, quoniam super
hoc voluntatem Dei ignorat. — Haec An-
tisiodorensis. Cujus haec ultima solutio
non satis resoluta videtur; et de hoc in-
f ra tractabitur, distinctione qua continetur
qualiter debeamus et teneamur volunta-

D tem nostram conformare Deo in volito.
Albertus demum circa haec ait : Imagi-
nem duo perficiunt, scilicet actus imitan-
di exemplar, atque eequalitas. Et quantum
ad actum illum, magis consistit imago in
notitia veri et boni increati, quam in no-
titia mentis : quoniam in illius boni no-
titia, intellectus conjungitur actu ei quod
imitatur, tanquam primum et summum
exemplar; in agnitione vero ipsius mentis
se cognoscentis, non habet Deum nisi sic-
ut in speculo in quo Deus relucet. Por-

270

IN LIBRUM I SENTENTIAUUM.

DIST. III ; QU^ST. XII

ro, si attendatur aequalitas imaginis, quae A
principaliter hic probatur, tunc secundum
Augustinum, oportet fateri quod adhuc
duobus modis potest attendi. Aut enim
aequalitas accipitur penes actus a poten-
tiis egredientes super objecta tantum, aut
penes potentiam et objectum. Si primo
modo, sic est aequalitas tam in cognitione
Dei quam sui : quoniam quantum de Deo
vel de se mens cognoscit ista cognitione,
tantum amat; et quantum amat, tantum
cognoscit illa cognitione in naturali de
qua loquimur ratione. Si autem attendatur B
aequalitas penes objecta et potentias, tunc
non erit nisi in cognoscibili quod est mens
ipsa. — Sciendum quoque, quod anima est
totum potestativum respectu potentiarum
in quibus consistit imago. Tale etiam to-
tum est una potentia respectu eorum in
quae potest ut in objecta. Ideo si tota vir-
tus Herculis potest in sexaginta, dimidia
potest in triginta, et tertia in viginti. Sic-
que potentiae istae sunt totum respectu ob-
jectorum suorum, et partes respectu totius
animae. In potestativis autem frequenter C
una pars major est quam multae, sed non
major quam totum : quia in potestativis,
semper quod potest inferior, potest supe-
rior, non econtra. Ideo tantum potest una
potentiarum istarum imaginem constituen-
tium, quantum aliae duae respectu objecto-
rum, quia in illis sunt sequales, et una
uni, et una duabus, et una omnibus tri-
bus. Attamen verum est quod una non
potest tot modis in illa objecta, ut duae vel
tres : quoniam duo possunt in ea duobus
modis, et tres tribus. Haec Albertus. D

Cui consonat quod in littera ex verbis
inducitur Augustini dicentis : Nec minor
est proles parente, dum tantam se novit
mens quanta est; nec minor est amor pa-
rente et prole, id est mente atque notitia,
dum tantum se diligit mens quantum se
novit et quanta est. Sunt quoque haec sin-
gula in se ipsis et in singulis : quoniam et
mens amans in amore est, et amor in
amantis notitia, et notitia in mente no-
scente. Hsec Magister in littera. Quibus

concordat illud Augustini, undecimo de
Trinitate : Mens quum se ipsam cognoscit,
sola parens est suae notitiae, etc.

Ad primum objectum dicendum, quod
istae tres potentiae dicuntur aequales, non
quasi una non sit aliquo modo dignior
alia, sed juxta sensum expressum, et quia
in eadem fundantur essentia animae, et
quantum ad suos actus, sicut expositum
est. Nec enim imago creata potest increa-
tam Trinitatem repraesentare aut imitari
perfecte. — Secunda instantia est soluta;
similiter tertia. — Ad quartam quoque di-
cendum, quod inter istas potentias non est
omnifaria et perfecta aequalitas, quemad-
modum inter divinas personas, sed etiam
inaequalitas aliqua dignitatis.

QU^STIO XII

DUodecimo quaeritur, An potentise
istae in quibus consistit imago,
sint vere indesinenter in actu, sal-
tem respectu objectorum in quo-
rum actibus pra^cipue attenditur
imago.

Videtur quod non. Primo, quia de ta-
li opinione Aristoteles reprehendit Plato-
nem; et habet Aristoteles ipse pro incon-
venienti, quod in nobis essent nobilissimi
actus et habitus, et tamen laterent nos, ut
patet in secundo Posteriorum. — Secun-
do, quia secundum Philosophum, nostra
cognitio inchoatur a sensu, et intellecti-
va notitia a sensitiva originatur, nec ad
immaterialium atque invisibilium cogni-
tionem pertingimus nisi per corporalium
considerationem. Anima autem, immateri-
alis ac invisibilis spiritus est. Non ergo
jugiter noscit se in se, sed ex corporalium
investigatione ad sui pertingit notitiam.
— Tertio, quia et magni philosophi circa
animarum suarum notitiam graviter ac
multipliciter erraverunt : quod non osset,
si anima cognosceret se in se ipsa.

AN POTENTIiE IN QUIBUS CONSISTIT IMAGO SINT INDESINENTER IN ACTU

271

ln oppositum est auctoritas Augustini
in littera : cujus et verba infra tangentur.

Ad haec respondet Albertus : Quidam
philosophus exponens Aristotelera de In-
tellectu et intelligibili, dicit quod intelle-
ctus semper se videt, et semper intelligit
se; et dicit quod hoc idem est dicere, quod
intellectus intelligit se in omni intelligi-
bili. Quemadmodum enim lux videtur in
omni colore, eo quod color sit motivum
ipsius visus secundum actum Iucidi : ita
dicit quod intellectus videtur in omni in-
telligibili, quoniam ipse est id quod facit
aliquid actu intelligibile esse; sicque in
intelligibili secundum actum facto, videtur
intellectus agens. Et quoniam intellectus
possibilis est omnium receptivus, et com-
ponit dividitque recepta : hinc dum accipit
intelligibile, non nisi in se recipit illud ;
sicque capit subjectum intelligibilis, puta
se ipsum, cum intelligibili simul. Deni-
que radix istius dicti, est quod intellectus
agens intelligitur dupliciter : uno modo, ut
distinctus in propria natura, et sic non in-
telligitur in quolibet intelligibili; alio mo-
do, ut actus atque perfectio intelligibilium
ut talium, et ita intelligitur in intelligibili
unoquoque : sicut et lux videtur duplici-
ter : primo, ut objectum determinatum in
se; secundo, ut colorum perfectio. Confor-
miter intellectus possibilis duobus intelli-
gitur modis, videlicel : in propria natura,
prout habet esse distinctum ab intelligibi-
libus aliis : sicque non semper intelligitur
actu, nec ita se semper intelligit. Secundo,
prout intelligibile per hoc est intelligibile,
quod est in intellectu possibili : et ita ipse
in omnibus intelligibilibus intelligitur, et
sic se semper intelligit. — Sed quamvis is-
ta positio apta sit ad salvandum quod ait
Philosophus tertio de Anima, Intellectus
agens semper in actu est ; tamen nulla-
tenus satisfacit dicto Augustini, qui vult
quod intellectus sine omni alio intelligibi-
li semper intelligit se, et memoria seinper
meminit sui, et voluntas semper vult se ac
alia duo. Hinc sine prsejudicio dico, quod

A meminisse nil aliud est quam notitiam
rei apud se retinere. Intelligere vero, nil
aliud est quam in ipsa specie seu essentia
notitise se intueri simpliciter sine consi-
deratione sui, et sine discretione suae na-
turae ab aliis : quia hoc vocat Augustinus
inlelligere se. Porro cogitare se et discer-
nere se, secundum eum plus dicunt. Quum
ergo intelligere se, non ponat nisi sim-
plicem sui intuitum, sine discretione sui
ab aliis, dico quod non ponit conversio-
nem intellectus ad aliquid extra ipsum ad

B quod ponat convenientiam aut differen-
tiam sui, nec ad aliquam proprietatem
suam quae cogitetur ei inesse aut non in-
esse. Hic autem intuitus perficitur duo-
bus, videlicet Iumine intellectuali emisso
ab intellectu, et objecto : et intueri se,
nihil aliud est quam in lumine illo objici
sibi. Quum igitur lumen intellectus agen-
tis semper resplendeat super possibilem,
eo quod agens sit forma et actus possi-
bilis, intellectus possibilis in lumine illo
semper objicitur sibi ; et quum hoc sit

C intelligere se,secundum Augustinum.sem-
per intelligit se. Et idem dico de memoria
et voluntate : quia ab ipsa notitia semper
vaporat amor, licet non distinctus : quem-
admodum nec ipsa notitia intellectus, ut
distincta ab aliis rebus accipitur. Haec
Albertus.

Concordat Thomas : ex cujus verbis
dicta Alberti clarius elucescunt. Ait equi-
dem Thomas : Secundum Augustinum, dif-
ferunt cogitare, discernere, intelligere. Dis-
cernere namque est cognoscere rem per

D differentiam sui ab aliis. Cogitare vero est
considerare rem secundum partes et pro-
prietates suas : unde dicitur cogitare, qua-
si coagitare. Intelligere autem nil aliud
dicit, quam simplieem intuitum intelle-
ctus in id quod sibi praesens est intelligi-
bile. Dico ergo quod anima non semper
cogitat et discernit de Deo, neque de se :
alias quilibet naturaliter sciret totam na-
turam animee suae, ad quod vix magno
studio pervenitur. Ad talem enim cogni-
tionem non sufficit prsesentia rei quolibet

272

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QOEST. XII

modo; sed oportet ut sit ibi i,n ratione A
objecti, et exigitur intentio cognoscentis.
Secundum vero quod intelligere nil aliud
dicit quam intuitum, qui nil aliud est
quam praesentia intelligibilis ad intelle-
ctum quocumque modo : sic anima sem-
per intelligit se et Deum indeterminate, et
consequitur quidam amor indeterminatus.
— Alio tamen modo intelligitur,secundum
philosophos, quod anima semper intelligit
se, eo quod res non intelligatur nisi illu-
strata lumine intellectus agentis, atque re-
cepta in intellectu possibili. Hinc sicut in B
omni colore videtur lumen corporale, ita
in omni intelligibili videtur lumen intel-
lectus agentis ; non tamen in ratione obje-
cti, sed medii cognoscendi. Hsec Thomas.

Unde et Petrus : Potentise istse respectu
specierum innatarum, seu rerum per suam
essentiam preesentium animae, sunt sem-
per in actu suo, utpote memoria in actu
retinendi, intelligentia in actu intuendi,
voluntas in actu diligendi. Et loquor de
actibus earum naturalibus, non delibera-
tivis. Quemadmodum etiam homo videt G
lucem, videndo coloratum, sed se videre
lucem non cogitat, neque discernit, quo-
niam illam non respicit sub propria ra-
tione, ut visus objectum ; interdum vero
naturam lucis in se considerat, quum ex
intentione visum ad ipsam dirigit veluti
ad objectum ; aliquando vero discernit,
quum ipsam ab aliis visibilibus distinguit
Semper tamen lux videtur, quum aliquid
cernitur, utpote medium sine quo non.
Heec Petrus.

Verumtamen Thomas non videtur ad- D
mittere quod mens indesinenter vere et
actualiter exerceat actus prsetactos. Ait
enim in prima parte Summse : Quartodeci-
mo de Trinitate loquitur Augustinus, quod
mens semper meminit sui, et semper in-
telligit se et amat. Quod quidam ita intelli-
gunt, quasi animse semper adsit actualis
intelligentia et amor sui ipsius. Verum
hunc intellectum Augustinus excludit, sub-
dendo quod non semper cogitat se discre-
tam ab aliis. Ex quo patet quod anima

semper intelligit ac amat se, non actuali-
ter, sed habitualiter : quamvis etiam dici
possit, quod actum suum percipiendo, se
ipsam intelligat. Sed quia non semper est
actu intelligens, ut patet in dormiendo, id-
eo oportet dicere, quod actus isti etsi non
permaneant semper in se ipsis, manent ta-
men semper in suis principiis, puta poten-
tiis atque habitibus.Propter quod quartode-
cimo de Trinitate disseruit Augustinus : Si
secundum hoc facta est anima ad imagi-
nem Dei, quod uti potest ratione ac inlel-
lectu ad intelligendum et conspiciendum
Deum, fuit in ea Dei imago ha^c ab initio
quo esse incepit. — Hsec Thomas. Gujus
verba infra discutientur, quoniam inten-
tioni Augustini consona non videntur.

Verumtamen Richardus in his Thomam
sequens, hic scribit : Quidquid sit de me-
moria intellectuali, cujus actus non est
nisi quasi habitualiter retinere ; tamen in-
tellectus et voluntas in nobis non sunt
semper in actibus suis, qui sunt intelli-
gere et velle. Quod patet per Philosophum,
qui secundo de Anima docet, quoniam na-
turaliter anima devenit in cognitionem sui
primo per cognitionem objectorum, et ab
illa veniendo ad notitiam actuum, atque
ex cognitione actuum pertingendo ad sui
ipsius cognitionem.Anima autem non sem-
per actum suum cognoscit : non enim
semper intelligimus nos intelligere, ut
experientia docet. Ergo non semper intel-
ligit. Prseterea, quinto Topicorum ait Phi-
losophus : Magis scimus quid ignis, quam
quid anima. Et tamen quid sit ignis non
scimus, nisi quantum valemus ex proprie-
tatibus et actibus ejus argumentando con-
cludere. Ergo nec naturaliter scimus quid
anima, nisi quantum argumentando con-
cludere possumus per actus ejus atque
objecta. Insuper, primo de Anima dicitur,
quod considerare et intelligere corrum-
puntur in nobis, alio quodam interius cor-
rupto; ipsum autem impassibile est. In
quo notat, quod etsi intellectus sit incor-
ruptibilis quoad sui essentiam, operatio
tamen ejus quse est intelligere, quandoque

AN POTENTLE IN QUIBUS CONSISTIT IMAGO SINT INDESINENTER IN ACTU

273

corrumpitur propter corporis ineptitudi-
nem. Rursus, tertio de Anima scribitur,
quod nequaquam sine phantasmate intel-
ligit anima. Ergo ex bona dispositione
virtutis phantasticae dependet intelligere
animse. Haec Richardus.

iEgidius quoque circa hsec scribit : Ut
pateat hujus veritas qusestionis, duo vi-
denda sunt : primum, an aliqua notitia
insit animae respectu sui ipsius insepara-
biliter, propter quam se semper nosse di-
catur; secundo, an tale nosse possit dici
intelligere, ita ut proprie valeamus con-
cedere quod anima se semper intelligit.
Propter primum sciendum, quod in nobis
ponitur duplex actus, videlicet primus et
secundus, ut patet secundo de Anima : et
scire est actus primus ; considerare, se-
cundus. Inter quos hoc interest, quia ad
hoc ut sciamus, sufficit nos habere prse-
sentiam scibilium, etiam si super ea non
convertamur. Idcirco, quamdiu scibilia ali-
cujus scientiee sunt aliquo modo praasentia
animae nostrse per se aut per suum simile,
dicimur ea scire, etiam si de ois non con-
sideremus. Porro ad considerare, non suf-
ficit scire sine actuali conversione. Si ergo
semper essent species rerum in nobis,
semper res ipsas sciremus ; et quoniam
anima semper est sibi prsesens, semper se
nosse asseritur. Unde quartodecimo de Tri-
nitate Augustinus testatur : Mens ita sibi
est nota, quemadmodum notse sunt res
quse in memoria continentur. — Viso quod
notitia animse semper inest respectu sui,
pensandum an tale nosse dicatur proprie
intelligere. Ideo advertendum quod intel-
ligere dupliciter sumitur. Primo, pro actu-
aliter considerare : sicque secundum Philo-
sophum in Topicis, multa possumus simul
scire, intelligere autem non nisi unum.
Hinc nosse prsefatum non est intelligere,
nec anima semper de se considerat. Se-
cundo, pro habituali cognitione principio-
rum : sicque intellectus dividitur contra
scientiam, quia scientia est conclusionum,
intellectus vero principiorum, ut sexto di-
citur Ethicorum. Et sic sumptum, intel-

T. 19.

A ligere est idem quod nosse. Quemadmo-
dum ergo semper scire rem dicimur, si
ipsa sit semper aliqualiter prsesens ani-
mse nostrse; sic semper dicimur intelligere
principia, si semper sint animse nostrae
prsesentia. Et juxta hunc modum verifi-
catur quod anima semper intelligit se.
Quum enim intellectus agens et intelle-
ctus possibilis, sint qusedam principia om-
nis scientias in nobis; anima vero, a qua
intellectus uterque sumit originem, habet
rationem principii, potissime respectu sci-

B entise sui : ideo habitualis cognitio animse
tanto magis dicenda est intellectus vel in-
telligere, quanto magis habet rationem
primordialis principii. Hinc constat, quod
accipiendo intelligere pro tali cognitione,
anima se semper intelligit ; non autem
prout accipitur pro actuali consideratione.
Sed tale intelligere non proprie dicit ac-
tum, sed tantum prsesentiam animse sibi
ipsi, quse large actus vocatur. — Hsec JEgi-
dius. Gujus positio consonat Thomse, nec
a Richardo discordat.

C At vero prsetactis verbis Augustini con-
cordare videtur quod in libro suo de Tri-
nitate, capitulo vicesimo sexto, Guillelmus
Parisiensis scribit : Omni (inquit) intelli-
genti prius est cognoscere et intelligere
semetipsum, et virtuti intelligenti prior oc-
currit prsesentia veritatis sui ipsius, quam
res qua3 extra ipsam sunt, possint occur-
rere per similitudines suas. Sed postquam
rerum similitudines habet apud se mini-
sterio sensuum in effectu, tunc primum
habet intellectum et rationem in effectu

D apprehensiva potentia : non de potentia
sensitiva, quia per operationem ipsius re-
vera factum non est. Per illam enim non
potuit intellectiva potentia in majus atque
nobilius quam est ipsa potentia sensitiva.
Quia igitur vis intellectiva prius appre-
hendit se esse aut vivere, et essentiam
suam ac vitam, quam alia quse per eorum
similitudines apprehendit, necessario prius
apprehendit vitam qua vivit. — Hsec Guil-
lelmus. Gujus verba non videntur prima
facie Aristoteli concordare, juxta cujus do-

274

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QU^ST. XII

ctrinam omnis nostra intellectiva cognitio A
ex pracedenti oritur sensitiva cognitione.
Gujus signum esse fatetur, quod orbatus
aliquo sensu ex nativitate, caret scientia
objecti sensus illius.

Jam inquirendum, an praeinducta Alber-
ti, Thomae, iEgidii et Richardi expositio,
secundum mentem Augustini procedat.

Et videtur quod non. Primo, quoniam
decimo de Trinitate, capitulo octavo, dis-
seruit Augustinus : Cognoscat anima se-
metipsam, nec quasi absentem se quaerat, B
sed intentionem voluntatis qua vagatur
per alia, statuat in se ipsa, seque cogitet :
sicque videbit quod nunquam se non ama-
verit, nunquam nescierit. Ejusdem quo-
que libri nono ait capitulo : Non velut
absentem quaerat se anima cernere, sed
praesentem se curet discernere. Nec se
quasi non norit, agnoscat, sed ab eo quod
alterum novit, dignoscat. Ipsum enim quod
audit, Cognosce te ipsam, quomodo agere
et implere curabit, si nescit quid sit, Co-
gnosce; et quid sit, Te ipsam? Si autem C
utrumque novit, utique et se ipsam : quia
non ita dicitur menti, Cognosce te ipsam,
sicut dicitur, Cognosce Cherubim et Sera-
phim. Nec ita dicitur menti, Cognosce te
ipsam, quemadmodum dicitur homini, Vi-
de faciem tuam : quod non aliter quam in
speculo fieri potest. Sed quum dicitur men-
ti, Cognosce te ipsam, eo ictu quo intelli-
git quod dictum est, cognoscit se ipsam ;
nec ob aliud quam eo quod praesens est
sibi. Rursus eodem asserit libro : Mentem
in memoria, intelligentia et voluntate sui D
ipsius talem reperiebamus, ut quoniam
semper se nosse, semperque se ipsam vel-
le comprehendebatur, simul etiam semper
sui meminisse, semperque se ipsam et
intelligere ot amare comprehenderetur,
quamvis non semper se cogitet discretam
ab eis quse non sunt quod ipsa.

Praeterea Augustinus inquirit : Si mens
semper sui sic meminit, et semper se no-
vit atque dilexit, cur tot circa naturam
suae mentis ac animae cognoscendam, etiam

post diligentem inquisitionem decepti sunt,
in tantum ut aliqui putarent eam aerem
esse, sicut Diogenes, alii harmoniam, quem-
admodum Empedocles, alii complexionem,
ut Galenus? — Rursus, si mens semper est
in sui memoria, notitia et amore, cur et
qualiter actus isti tam intimi latent nos ?
Ad haec Augustinus respondet, aliud
esse se nosse, et aliud se cogitare. Id nam-
que (ait) noscitur, quod praesto est menti :
quia per hoc intelligibile intellectui inno-
tescit, quia in ipso est, et in ejus intelle-
ctuali luce subsistit. Quid autem tam in
mente, et tam prsesens est menti, ut ipsa?
Cogitatur vero id in quod anima stat con-
versa. Hinc ut ait Augustinus, admonemur
esse in abdito mentis nostrae quarumdam
rerum quasdam notitias, tuncque proce-
dere quasi in medium, atque in conspectu
mentis apertius poni, dum cogitantur. Sic
enim interdum alicui veraciter dicimus :
Scis hoc, sed scire te nescis; commemo-
rabo paulisper, et invenies te scientem
quod te nescire putaveras. Quoniam ita-
que mens humana a sui origine ex quo
corpori est conjuncta, sensibilium notitiae
nimium avida est, corporalibusque vehe-
mentissime implicata et assuefacta; tanta
equidem est vis amoris (ut decimo de Tri-
nitate asserit Augustinus) ut ea quae cum
amore mens diu cogitaverit, eisque glutino
curae inhaeserit, tunc quoque attrahat se-
cum, dum ad se cogitandam quodammodo
redit. Errat autem mens, ut paulo post
adstruit Augustinus, quum se sensibili-
um imaginibus tanto amore conjungit, ut
etiam se esse aliquid hujusmodi aestimet.
Sic namque conformatur eis quodammo-
do, non tale quid exsistendo, sed putan-
do : non quo se imaginem, id est similitu-
dinem rei sensibilis, putet; sed omnino id
ipsum cujus apud se imaginem tenet.
Enimvero, quamvis nil tam in mente, ut
mens ipsa, ideoque ipsa sibi semper inno-
tescat; mens tamen in his etiam est, quae
cum amore cogitat, ac quadam diuturna
familiaritate intendit. Hinc ei oritur erro-
ris origo, ut scilicet rerum sensitivarum

AN POTENTI^: IN QUIBUS CONSISTIT IMAGO SINT INDESINENTER IN ACTU

imagines secernere a se non valeat, qua- A
tenus solam se videat. Cohaeserunt enim
mirabiliter ei glutino amoris : et haec est
ejus immunditia. Unde, dum se solam ni-
titur cogitare, hoc se putat esse sine quo
non potost se cogitare. Quum ergo ei pree-
cipitur ut se ipsam cognoscat, non se (tan-
quam sibi detracta sit) quaerat ; sed id
quod sibi addidit, detrahat. Amplius, de-
cimo de Trinitate, quinto capitulo : Ut
quid, inquit, menti praeceptum est ut co-
gnoscat se? Credo, ait, ut se cogitet, atque
secundum suam vivat naturam, et sic ap- B
petat ordinari. Hinc ejusdem decimi libri
capitulo decimo, loquitur Augustinus :
Dum ergo, verbi gratia, aerem mens se
putat, aerem intelligere aestimat; se tamen
intelligere scit, aerem vero se esse non
scit, sed putat. Secernat quod se putat, et
cernat quod scit. Haec Augustinus.

Ex cujus verbis solutae sunt duae praeta-
ctae quaestiones, secundum Augustini do-
ctrinam. Illos nempe actus animae experi-
mur, qui cogitationi immixti sunt. Porro
omnis anima se quod est scit, non putat. C
Nihil est enim ei se ipsa praesentius.

Praeterea, quartodecimo de Trinitate, ca-
pitulo quinto, Augustinus inquirit : Quid
(inquiens) sentiendum est de mente infan-
tis tam parvuli tamque ignari ut ignoran-
tiae ejus tenebras mens paululum perita
exhorreat? an et ipsa se nosse credenda
est? Ad quod respondet : Intenta nimis
mens infantis in sensibilia, quae eo majo-
ri quo recentiori delectatione haurit atque
intendit, non ignorare se potest, sed se
cogitare non potest. Porro quanta inten- D
tione in ea quae foris sunt sensibilia rapia-
tur, hinc constat quod lucis hujus hau-
riendae tam avida est, ut si quispiam ante
jacentis infantuli oculos nocturnum po-
suerit lumen in ea parte ad quam cervix
inflecti non possit, sic a lucis inspectione
non avertatur visus infantis, ut nonnullos
ex hoc strabones noverimus fieri. In cete-
ris quoque sensibus corporis se eatenus
coarctant animae parvulorum, ut hoc so-
lum aut vitent aut cupiant, quod per car-

nem vel allicit vel offendit. Sua vero inte-
riora non cogitant, neque ut se cogitent
queunt moveri : quoniam signa verbaque
admonentis nondum intelligunt. Hinc elu-
cescit, quod dum homo de animi sui na-
tura cogitare potuerit, et invenire quod
verum est, non alibi inveniet quam apud
se ipsum. Denique inveniet, non quod
nesciebat, sed id unde non cogitabat. Quid
etenim scimus, si id quod in mente nostra
est nescimus, quum universa quae scimus,
non nisi mente scire possimus? Verum
tanta est vis cogitationis, ut nec ipsa mens
in conspectu suo se quodammodo ponat,
nisi quando se cogitat, dum scilicet in se-
met, non per spatium loci, sed incorporea
conversione, revocat.

Ecce ex verbis Augustini inductis appa-
ret quod mens Augustini sit, mentem hu-
manam jugiter esse memorem sui, seque
semper actualiter intelligere ac amare,
quamvis non sentiat, neque percipiat hoc :
sicut qui in lumine stans aliquid intuetur,
lumen utique conspicit, quanquam hoc
non advertat.

Et quantum ad hoc, Augustinus secutus
est Platonem, quemadmodum octavo Quod-
libeto scribit Henricus : lntellectus noster
ex puris naturalibus ad hoc attingere ne-
quit, ut videat substantias separatas, aut
etiam se ipsum, nisi ut alia a se immate-
rialia, scilicet in sensibilibus suis effecti-
bus. Per abditam autem notitiam qua se
anima semper intelligit, non autem se co-
gitat, non intelligo nisi potentiam intel-
ligendi in potentia, qua objecta universali-
um ex innatis habitibus semper praesentia
sunt oculis ejus. Sed judicare de illis co-
gitando nihil pot.est, quia conjuncta secun-
dum statum naturalem vitae praesentis, non
potest esse intenta aliis quam quae nata
sunt intelligi in phantasmate : quemadmo-
dum si aliquis in lumine stans apertis ocu-
lis, haberet vires retractas interius, nullo
modo posset anima ejus esse intenta visi-
bilibus; et quamvis illa agerent se in ocu-
lis ejus, nihil tamen omnino posset pro sta-
tu illo videre, aut oculis advertere. Sicut

276

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III ; QU.EST. XII

igitur diceretur videre, nihil tamen adver-
tere, quae statim adverteret in alio statu
oxsistens; sic anima nostra dicitur semper
intelligere, nihil tamen cogitare, quae mox
cogitaret exsistens in alio statu, utpote
vel separata, vel in corpore ad se rever-
sa. Et in veritate Augustinus quantum ad
istud, erat Platonicus. Haec Henricus.

Denique idem Doctor solennis, Quodli-
beto nono, de hac ipsa materia multo pro-
fundius, resolutius atque diffusius scribit,
quaestione qua quaerit, an in nobis sit ali-
quod intelligere abditum quod est absque
phantasmate. Circa quod scribit : Quaestio
ista movetur ad intelligendum dicta Au-
gustini super hoc, quod memoriam, intel-
ligentiam et voluntatem ponit in abdito
quodam mentis. Deinde post diligentem
inquisitionem concludit : Procul dubio Au-
gustinus ponit tria illa in actibus, quia
in habitu non sunt nisi unum : unde et
ipsam memoriam quae est pars imaginis,
ponit actualem. Haec autem tria ponit in
abdito mentis ab intra omnino accepta,
non ab extra : ideo ab origine animae in-
desinenter et semper esse in oa. Atque ad
hoc probandum, praeter auctoritates Augu-
stini praetactas allegat et alias multas. Ex
quibus infert responsum finale : Descen-
dendo, inquiens, ad quaestionem de intel-
ligere abdito, dico secundum praedetermi-
nata ex verbis Augustini, quod hoc non
intelligit Augustinus de intelligere in ha-
bitu, sed solummodo de intelligere in ac-
tu : et hoc, non ab extra, adminiculo sen-
sus ac phantasiae actionisque intelligendi
ex phantasmate, sed de actu intelligendi
praecedente omnem hujuscemodi actum
intelligendi ab exteriori. Quem actum in-
telligendi interiorem operatur in mente
sola illustratio lucis aeternae, a qua sicut
a forma artis cujusdam, vera notitia sui
in mente describitur, quae in ipsam men-
tem ab arte illa, non migrando, sed tan-
quam imprimendo,transfertur : sicut ima-
go ab annulo in ceram, nec ceram relinquit
nec annulum. Hos abditos actus remini-
scendi et intelligendi ac diligendi ponit

A Augustinus in mente : qui in veritate po-
nendi sunt. ln ipsis namque consistit per-
fectio contemplantium modo naturae seu
naturaliter; in ipsis quoque fundatur per-
fectio contemplantium modo supernatu-
rali, secundum tertium genus visionis in-
tellectualis eorum quae futura sunt modo
prophetico. — Haec Henricus. Gui concor-
dare videntur praehabita verba Guillolmi
Parisiensis.

Postremo, quid horum sit verius, majo-
ribus acutioribusque committo. Id tamen

B teneo cum Henrico, quod B. Augustinus
in isto, quemadmodum in aliis multis,
Platonem secutus est, non tamen totaliter,
nec ex eadem radice. Hoc etiam constat,
quod Augustinus Platonem Aristoteli prae-
tulit, Peripateticis quoque Platonicos. Un-
de octavo de Givitate Dei, testatur : Plato
ceteris gentium philosophis longe lateque
praelatus est. El decimo de Civitate, fate-
tur : Platonicos eligimus omnium philo-
sophorum merito nobilissimos. Gloriosus
vero Hieronymus Aristotelem videtur prae-

G ferre Platoni. De quo Aristotele ait in Re-
gula sua, quod procul dubio fuit quasi
grande miraculum in tota natura, et quod
ei infusum videtur quidquid naturaliter
sciri potest. Hinc Aristotelem et Peripate-
ticos eum sequentes, dicimus a veritate
fidei christianae minus deviasse, ac rati-
onabilius fuisse philosophatos. Unde et
S. Thomas super secundum Sententiarum,
affirmat et ipsum divinum ac magnum
Dionysium in his quae ad naturalem spe-
ctant philosophiam, quasi in omnibus Ari-

D stotelem esse secutum. Nihilo minus visum
est Augustino Platonicos minus errasse.
Ait quippe octavo de Givitate : Platonici
Christianis propius accesserunt.

Solutio argumentorum satis elicitur ex
inductis. Verumtamen ad primum Henri-
cus loco praeallegato, scilicet nono Quodli-
beto, respondet quod Aristoteles dixit hoc
contra Platonem, et addidit : Actus seu
motus in intellectu et voluntate exsisten-
tes, dupliciter possunt se habere, videlicet

QILEST. XIII : AN POTENTI.E ANIM/E UISTINGUANTUR REALITER A SE INVICEM, ETC. 277

aut ut omnino latentes, aut ut aliquo mo- A
do patentes, et hoc tripliciter : quia aut
patent, sed transitorie ; aut patent, sed
indistincte ; aut patent distincte. Primo
modo possunt esse in nobis actus et mo-
tus, et latere nos propter eorum tenui-
tatem et parvitatem, quemadmodum deci-
mum rriillesimum milii movet visum, sed
fallit eum ut non percipiat motum, ut di-
citur libro de Sensu et sensato. Sicque
propter animae indispositionem, praedicti
actus possunt esse minimi ac latere. Ea-
dem ratione, secundum Platonem, possunt B
latere et habitus, quia non percipiuntur
nisi per actus. Secundo latent actus seu
motus, quia etsi percipiuntur dum fiunt,
non tamen sic imprimuntur ut recorda-
tionem relinquant, sicut contingit in sen-
su, dum memoriam a sensu avertit vo-
luntas intenta ad alia. Unde intenti ad
alia, saepe putamus nos non audisse quod
tamen audivimus, prout undecimo de Tri-
nitate loquitur Augustinus : Sic voluntas
sensibilibus foris intenta, interiores actus
latere nos facit. Eadem ratione, secundum C
Platonem, possunt latere habitus ipsi. Ter-
tio Iatent actus seu motus procedentes ex
uno movente, quia discerni non queunt
ab actibus et motibus procedentibus ex
alio movente : sicut actus eliciti ex carita-
te, non discernuntur ab actibus elicitis ex
amore naturali aut sensuali. Sic actus in-
telligendi ex lumine increato et ex lumine
naturali, dum discerni non valent, pos-
sunt ambo latere, non omnino, sed alter
eorum sic latere ut ab altero non queat
discerni, sicque ambo procedere aestimen- D
tur ab uno. Sic in proposito potest contin-
gere, atque cadem ratione, secundum Pla-
tonem, possunt latere habitus, quoniam
non discernuntur actus. Si autem quarto
sint actus patentes et distincti, sic verita-
tem habet quod Aristoteles dicit : qui et
supponit, quod si essent alii habitus in
nobis quam acquisiti ex actibus nostris,
nequaquam essent ejusdem rationis cum
acquisitis, nec actus illorum habituum
possent esse ullo modo latentes. Quoniam

enim nil posuit nisi quod ex motu et sen-
sibilibus potest convinci, negavit habitus
tales, sed non bono modo : quia eadem
ratione, et multo fortius, prout tangit ob-
jectio, negasset actus abdilos quos ponit
Augustinus, et in veritate ponendi sunt.
Haec Henricus.

QU.ESTIO XIII

nPErtiodecimo quaeritur, An potentise
1 animse distinguantur realiter a
se invicem et ab anima.

Videtur quod non. Primo, quia in textu
manifeste asseritur, quod ex verbis Augu-
stini habetur quod tria haec, memoria, in-
tellectus, voluntas, sunt una mens, una
vita, una essentia. — Secundo, quia in
libro de Spiritu et anima dicitur : Non
minus nec aliud est ratio in substantia
quam anima. Sed una eademque substan-
tia secundum diversas potentias diversa
sortitur vocabula. Est enim anima, dum
vegetat; sensus, dum sentit; animus, dum
sapit : dum intelligit, mens; dum discer-
nit, ratio : memoria, dum meminit; vo-
luntas, dum appetit. — Tertio, quoniam
undecimo de Trinitate Augustinus affir-
mat, quod ista tria non sunt accidentia
animae, nec sunt in ea veluti in subjecto.
In oppositum est, quod potentiee sunt
proprietates animae, et proxima atque for-
malia operationum principia ; anima vero
est generale et effectivum suarum prin-
cipium actionum. — Item, si anima est
su83 potentiae, tunc potentiae non distin-
guuntur ab invicem realiter. Quae enim
sunt eadem uni tertio singulari, sunt ea-
dem inter se. Sicque intellectus esset vo-
luntas, et visus esset auditus. — Tertio,
quoniam sicut membra distinguuntur in
corpore, sic potentise in anima. Unde et
diversis potentiis animae, membra corre-
spondent, proportionantur ac deputantur
diversa : quae membra certum est ab in-
vicem differre realiter. — Quarto, angelus

278

1N LIBRUM 1 SENTENTIARUM.

DIST. III ; QU.EST. XIII

est simplicior anima. Et tamen divinus
Dionysius undecimo Ccelestis hierarchiae
capitulo, distinguit in ipsis angelicis spi-
ritibus, essentiam, virtutem, et operatio-
nem : ergo in anima magis sunt distin-
guenda.

Respondendum, quod quaestio ista est
unum antiquum problema, in quo ab an-
tiquo diversimode diversi senserunt, sicut
nunc breviter tangam.

Itaque Thomas respondet hic : Effectum
immediatum et proximum oportet suae
causae proportionari. Hinc in omnibus in
quibus proximum operationis principium
est de genere substantiae, oportet opera-
tionem esse substantiam. Et hoc solum
in Deo est. Ipse enim solus non agit per
potentiam mediam a sua substantia diffe-
rentem. In ceteris omnibus operatio est
accidens. Idcirco oportet ut proximum
operationis principium accidens sit : sic-
ut videmus in corporibus, quod substan-
tialis forma ignis nullam habet operatio-
nem nisi mediantibus qualitatibus activis
et passivis, quae sunt quasi virtutes et po-
tentiae ejus. Similiter ab anima, quum sit
substantia, nulla operatio egreditur nisi
mediante potentia ; nec a potentia perfe-
cta operatio, nisi habitu mediante. Hae au-
tem potentiae fluunt ab essentia animae :
quaedam, ut perfectiones partium corporis,
quarum operatio fit mediante corpore, ut
vis sensitiva et imaginativa ; quaedam, ut
in ipsa anima exsistentes, quarum opera-
tio non indiget corpore, ut intellectus. Id-
circo sunt accidentia : non sicut accidentia
communia, quae non fluunt ex principiis
speciei,sed individui ; imo sunt accidentia
propria speciem consequentia, atque ex
ejus principiis originata. Nihilo minus
sunt de integritate animae, in quantum
est totum potestativum habens quamdam
potentiarum perfectionem, quod ex viri-
bus diversis conficitur. Haec Thomas in
Scripto.

Porro in prima parte Summae, quaestio-
ne septuagesima septima : Impossibile (in-

A quit) est dicere, quod essentia animae sit
ejus potentia, quamvis quidam hoc dicant.
Quod pro nunc dupliciter demonstratur.
Primo, quoniam actus et potentia dividunt
ens et quodlibet genus entis : oportet ergo
ea ad idem genus referri. Idcirco si actus
non est in genere substantiae, nec potentia
quae refertur ad illum. Quum ergo ope-
ratio animae non sit in genere substantia?,
nec potentia a qua immediate egreditur
actio. Secundo, nam anima est substantia-
lis actus corporis. Idcirco, si essentia ani-

B ma esset immediatum operationis princi-
pium, habens animam, semper actualiter
haberet opera vitae, quemadmodum ani-
matum semper est vivum quamdiu ani-
mam habet. Haec Thomas.

Cui concordans Petrus : Ratio (ait) es-
sentiae et substantiae ac subjecti differunt
in hoc, quod essentia dicitur id quo res
est; substantia, quo suis naturalibus pro-
prietatibus substat; subjectum, quo acci-
dentibus suis subjicitur. Sic aliquid potest
dici idem alteri tribus modis : primo, es-

C sentia, ut quae sunt de essentia rei ; secun-
do, substantia, ul quae concurrunt ad esse
rei completum, sicut potentiae naturales ;
tertio, subjecto, ut quae consequuntur esse
completum, ut color. Itaque anima consi-
deratur tripliciter : primo, secundum quod
in se est quaedam simplex essentia; secun-
do, ut est substantia habens varias vires :
sicque est quoddam totum potentiale; ter-
tio, in quantum subjectum accidentium.
Dico ergo quod primo modo, potentiae non
sunt idem cum anima, quia sunt acciden-

D tia ejus : non quod fluant a principiis ani-
mae hujus aut illius, sed naturae commu-
nis : ideo sunt connaturales. Quum enim
actio animae sit accidens, et causa univoca
debeat suo proportionari effectui, videtur
quod proximum principium ejus debeat
esse forma accidentalis. Cujus et alia ratio
assignatur, quoniam omnis forma natu-
ralis, quum sit creata, determinata est ad
unum immediatum et proprium actum se-
cundum speciem. Unde, quum esse et ope-
rari secundum speciem differant, imo forte

AN POTENTI.E ANllLE DISTINGUANTUR REALITER A SE INVICEM ET AB ANIMA

279

secundum genus substantiae et accidentis,
non potest utrumque esse a forma eadem
ut actus ejus immediatus ac proprius. Si
autem consideretur anima secundo modo,
videlicet ut totum potestativum,sic poten-
tise sunt idem cum ea, in quantum perfi-
ciunt eam in illo esse ; suntque idem cum
anima praedicatione causali, non essentia-
li : quia constituunt animam in esse po-
testativo. Alia vero accidentia sunt idem
cum anima subjecto, quia in ipsa tan-
quam in uno subjecto consistunt. Haec
Petrus.

Concordat ^Egidius, addens quod poten-
tiae animae sunt in prima specie qualita-
tis, utpote naturalis potentiae; et propter
propinquitatem quam habent ad animam,
et quia naturaliter insunt ei, atque imme-
diate in ejus subjectantur essentia, prae-
dicantur de ea. Sicque verificatur quod
loquitur Augustinus in sermone de Ima-
gine : Anima est intellectus, anima volun-
tas, anima memoria. Verumtamen non sunt
essentialiter anima, quum et septimo Me-
taphysicae asserat Commentator : Forma
substantialis non est immediatum princi-
pium actionis. Hinc apparet quod aliquid
veritatis habent omnes positiones circa
hanc quasstionem, circa quam sunt tres
positiones praecipuae : una,dicentium quod
potentiae sunt ipsa substantia animae; alia,
quod sunt accidentia ; tertia, quod inter
substantiam et accidens habent se medio
modo. Nempe qui dicunt quod sunt essen-
tia animae, loquuntur emphatice : quoni-
am propter connaturalitatem quam habent
cum anima, dicunt eam idem cum ipsa.
Qui vero dicunt eas accidentia esse, su-
munt accidens large, prout naturalem pro-
prietatem includit. Qui autem dicunt eas
se medio modo habere, sumunt accidens
proprie, prout dividitur contra proprium.
Haec /Egidius.

Ista tamen concordantia verbalis est po-
tius quam realis, quantum ad multos,
quum plurimi dicant potentias istas rea-
liter differre ab anima, alii vero dicant
directe contrarium.

A Nam et Guillelmus Parisiensis in libro
de Trinitate, multipliciter persuadere co-
natur, potentias animae esse idem cum ea,
ipsamque memoriam, intellectum et vo-
luntatem, esse cum anima eamdem essen-
tiam, inter cetera loquens : Horrendum
est animam ponere velut acervum aggre-
gatum ex suis potentiis.

Econtra Antisiodorensis in secundo suae
Summae volumine scribit : Quidam dicunt
quod haec tria sunt proprie unum,et intelli-
gunt hoc de ipsis potenliis.Dicunt namque

B quod anima est idem quod sua potentia;
sed dicuntur tres potentiae, propter diver-
sos actus, quum non sint nisi una anima
et una potentia in essentia. Haec autem
opinio est contra Deum, quia ex ea con-
sequitur quod angelo et animae idem sit
esse et posse : quod soli convenit Deo,
propter suam extremam simplicitatem,
quamvis in materia prima videatur idem
esse quod posse suscipere formam : talis
enim potentia non est proprie potentia
aliqua, sed informitas quaedam • potentiae,

C praecedens omnem potentiam omnemque
formam. Eadem quoque opinio est contra
omnem philosophiam. Dicit enim Porphy-
rius, quod rationale praedicatur in quale.
Ergo ratio est qualitas : non igitur est
idem quod anima.Quod intelligendum est,
non prout rationale est essentialis diffe-
rentia hominis, sed prout dicitur a facul-
tate seu potestate utendi ratione. Praeterea
sequitur ex hac opinione, quod angelus et
anima non continentur in aliquo genere,
quia non conveniunt in aliquo substantia-

D H : quia nec angelus nec anima habet ali-
quod substantiale quod non sit ipse seu
ipsa. Sicque quum angelus et anima di-
versarum sint specierum, non communi-
cant in aliquo substantiali : quod manife-
ste est falsum. — Haec Antisiodorensis.
Istud est etiam evidenter de mente Magistri
in textu, dicenlis quod tria haec sunt tres
naturales proprietates viresque mentis, et
a se invicem differunt, ut patet litteram
intuenti.

Idem sentit Albertus, inter cetera scri-

280

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QUjEST. XIII

bens : Secundum Aristotelem et alios phi- A enim Philosophus secundo de Anima : Si

losophos, quaedam potentia est ante esse
rei, et quaedam post ipsum. Dicit enim
Aristoteles, quod vegetativum est in sen-
sitivo, et sensitivum in rationali, quemad-
modum trigonum in tetragono. Vegetati-
vum quippe est in sensitivo, sicut potentia
anterioris differentiee in actu sequentis.
Potentia autem anterioris differentiee non
destruitur per actum sequentis, sed potius
perficitur ad amplius posse : plus enim
potest sensitivum quam vegetativum, et

oculus esset animal, anima ejus esset vi-
sus, id est visiva potentia. Quod verum
non esset si visiva potentia accidens esset,
quum nullum accidens posset esse anima
animalis. — Praeterea, substantia aliquod
accidens potest recipere, non mediante
alio aceidente, in quantum ipsa est pas-
siva : aliter esset procedere in infinitum.
Item, substantia potest aliquid agere, non
mediante aliquo accidente, in quantum
est activa : ergo substantia animae simi-

rationale plus istis duobus. Si igitur con- B liter. Sed passio quae competit animae in

sideretur substantia animae prout ipsa est
perficiens corpus in se et in partibus ejus,
necesse est quod habeat radicaliter in se
posse omnium potentiarum tanquam con-
stituentium illud universale posse, secun-
dum quod confert corpori esse animale in
se et in partibus suis. Sicque potentiae
animae sunt ante ipsam secundum ratio-
nem, et substantiales ac conferentes esse
completum in tali posse seu esse potesta-
tivo. Anima namque accipi potest aut in

quantum est natura intellectualis passi-
va, est intelligibilem recipere speciem :
ergo per se ipsam potest illam recipere,
non mediante aliquo accidente. Actio etiam
quae maxime competit animae in quantum
est natura intellectualis activa, est spe-
ciem intelligibilem a phantasmatibus abs-
trahere, vel se ad actum intelligendi mo-
vere, ac velle : ergo haec potest per se,
non mediante aliquo accidente alio quam
intelligibili specie, de qua constat quod

esse, aut in posse. Comparatur enim ad C non est potentia animae. Restat ergo quod

corpus, ut ad materiam suam simpliciter
secundum esse quod confert corpori : et
sic ipsa est essentia corporis. Comparatur
etiam ad corpus, ut est organicum : et
quum organum sit instrumentum poten-
tiae, non erit ipsa anima perfectio corporis
organici, nisi secundum suum universale
posse quod habet ex potentiis; et quoniam
prima perfectio corporis animati ut talis,
est vita, ideo anima secundum istam com-
parationem dicitur vita. Tertiam quoque
comparationem habet ad corpus, secun-
dum quod potest separari ab illo : et ita
vocatur mens. Quum ergo haec tria dicun-
tur unum, est praedicatio totius potesta-
tivi. — Haec Albertus, qui subtiliter ac
diffuse scribit de isto.

Porro Richardus in hac re recedit a Tho-
ma, quem communiter sequitur; et inter
cetera dicit : Potentiae animae non sunt ac-
cidentia, nec addunt aliquam rem abso-
lutam super essentiam animae, sed solum
respectum ad actus atque objecta. Dicit

potentia animae per quam potest intelligi-
bilem recipere speciem et a phantasmati-
bus eam abstrahere, et per quam potest se
ad actum intelligendi movere, et potentia
per quam potest velle, non sunt accidentia
animae, nec addunt ultra essentiam ejus
nisi respectum. Unde et sexto Naturalium
loquitur Avicenna : Anima respectu affe-
ctionum ab ipsa manantium, potest vis
appellari. Ergo similiter potest vis dici re-
spectu sensibilium intelligibiliumque for-
D marurn quas recipit. — Insuper, forma
accidentalis si separetur a forma substan-
tiali, se ipsa agere potest, ut patet in Sa-
cramento altaris : ergo multo fortius for-
ma substantialis agere potest sine forma
accidentali. Ergo anima per suam essen-
tiam intelligere potest. — Rursus, forma
seu essentia. animae non est pure passiva,
ergo per se ipsam est aliquo modo activa.
Quod si aliqua actio potest ei per se ipsam
competere, hoc maxime esse videtur in-
telligere atque velle. — Amplius, juxta Phi-

AN POTENTLE ANIM/E DISTINGUANTUR REAUTER A SE INVICEM ET AB ANIMA

281

losophum primo Physicorum, materia cum
forma est causa accidentium omnium,qua3
scilicet sunt in ea. Ergo substantia animae
per se ipsam est causa passionum pro-
priarum, non mediante aliquo accidente :
alitor iretur in infinitum. Ergo a simili,
intelligere potest non mediante aliquo ac-
cidente. Heec Richardtis.

Porro Bonaventura sentit quod potentise
animae distinguantur realiter ab ejus es-
sentia, dicens : Naturalis potentia duplici-
ter dicitur. Uno modo, prout dicit modum
exsistendi naturalis potentiae in subjecto,
secundum quem dicitur subjectum facile
aut difficile ad aliquid agendum : sicque
naturalis potentia dicit modum qualitatis,
et est generaliter in secunda specie qua-
Iitatis. Secundo, naturalis potentia nuncu-
patur potentia egrediens a subjecto. Quod
potest esse dupliciter. Nam qusedam po-
tentia egreditur a substantia cum acciden-
te, ut potentia calefaciendi (ignis enim
per substantiam suam non calefacit sine
caliditate) : et haec potentia non est alte-
rius generis quam qualitas a qua egre-
ditur. Hinc potentia calefaciendi est in
eodem genere cum caliditate. Alio modo,
appellatur naturalis potentia, quaj natura-
liter et immediate egreditur a substantia,
sicut potentia generandi quantum ad in-
ductionem ultimae formae : et haec non est
alterius generis a substantia, sed reduci-
tur ad idem genus tanquam substantialis
differentia. Per hunc modum intelligen-
dum est in potentiis animse. Nam uno
modo dicuntur potentiae animae secundum
primum modum, prout dicunt facilitatem :
et hae sunt in secunda specie qualitatis, ut
ingeniositas, tarditas. Secundo, nominan-
tur potentiae prout dicunt ordinem sub-
stantiae ad actum qui est mediante aliqua
accidentali proprietate, ut potentia syllogi-
zandi, quae est in anima quum habet ha-
bitum similem : et haec est in eodem ge-
nere in quo est scientia syllogizandi, puta
in prima specie qualitatis. Tertio, nomi-
nantur potentiae prout immediate egredi-
untur a substantia, ut memoria, intelligen-

A tia et voluntas : et sic sunt quodammodo
consubstantiales animae, quoniam omni ac-
cidente circumscripto, dato quod anima
sit substantia intellectualis, hoc ipso quod
est sibi praesens et sibi conjuncta, habet
potentiam ad memorandum,intelligendum
ac diligendum se. Unde ista potentiae sunt
animae consubstantiales, suntque reducti-
ve in genere eodem cum anima. Atta-
men quum egrediantur ab anima (poten-
tia enim se habet per modum egredientis),
non sunt omnino idem per essentiam; nec

B tamen adeo differunt, ut sint alterius ge-
neris, sed in eodem sunt genere reductive.
Cujus exemplum est in re, et similitudine
ejus. Res namque non habet tanlam iden-
titatem cum similitudine sua, ut sint unum
numero; nec tautam diversitatem, ut dif-
ferant genere. Similitudo quippe Martini
non tantum distat a Martino, ut Petrus.
Sicque similitudo est reductive in eodem
genere cum illo cujus est similitudo. Nam
quia egreditur, differt; sed non transit in
aliud genus. Et loquor de similitudine se-

G cundum rationem similitudinis, non in-
tentionis, id est, prout a subjecto exit et
non recedit, ut splendor a luce. Conceden-
dae sunt ergo rationes probantes quod ani-
ma non est suae potentiae per essentiam.
Haec Bonaventura.

Denique essentiale seu substantiale di-
citur quatuor modis. Primo modo, quod
dicit rei essentiam tantum : sicut species
dicit essentiam individui. Secundo dicitur
essentiale, quod est de essentia et consti-
tutione rei : ut forma atque materia. Ter-

D tio, id sine quo res esse non potest, nec
potest intelligi esse : ut sunt illa in quibus
attenditur ratio vestigii, ut unitas, veritas,
bonitas. Quarto, dicitur essentiale, id sine
quo res non potest cogitari habere perfe-
ctum esse : ut sunt potentiae in anima, in
quibus attenditur imago. Et hoc est mini-
me substantiale seu essentiale; tamen non
transit in aliud genus. — Si autem dica-
tur, quod idem est principium essendi et
operandi, ergo sicut anima est principium
ipsius esse, ita et operationis : non igitur

282

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III ; QUiEST. XIII

requiritur potentia media. Respondendum,
quod verum est idem esse principium es-
sendi et operandi loquendo de principio
remoto; sed de principio proximo, impos-
sibile est. Si etenim proximum principium
esset omnino idem, tunc idem esset in
re, esse et operari. Rursus, si idem esset
principium proximum, quum res semper
habeat esse, semper haberet operari.Quum
itaque forma sit proximum et immedia-
tum essendi principium, potentia vero sit
proximum et immediatum principium ope-
randi ; patet quod impossibile sit haec
idem esse. Haec Ronaventura.

Et haec positio doctorum dicentium po-
tentias animae realiter distingui ab anima,
rationabilior esse videtur. Quam et Alber-
tus de Saxonia, Thomas de Argentina, et
alii plures sequuntur. Scotus vero et alii
quidam tenent contrarium.

Verumtamen specialis remanet difficul-
tas de intelligentia atque memoria, id est,
an intellectus agens, et memoria quse est
in parte intellectiva, et intellectus possi-
bilis, ab invicem realiter distinguantur.
Et sicut ex praehabitis S. Thomae verbis in
quaestione octava hujus tertiae distinctio-
nis probatur, ipse in Scripto sentire cen-
setur quod sint duae distinctae potentiee.
Porro in prima parte Summee suae, quae-
stione septuagesima nona, determinat quod
sint realiter una potentia, quoniam ejus-
dem intellectivae ac passivae potentiae est
species recipere et servare. De ratione
quippe memoriae est, quod sit thesaurus
et locus specierum conservativus : quod
tertio de Anima, adscribit Philosophus in-
tellectui possibili, sicut jam patuit. Ve-
rum ad haec concordanda posset fortassis
quis dicere, quod memoria et intellectus
sint duae potentiae quantum ad officia, sed
una quoad essentiam. — Hinc Petrus quae-
stionem de distinctione potentiarum com-
pendio solvens : Quum, inquit, natura sit
determinata ad unum, oportet ut omnis po-
tentia naturalis habeat unum actum deter-
minatum per speciem. Hinc oportet esse

A differentes potentias naturalium actuum
diversorum. Differunt autem actus conser-
vandi, intuendi, et volendi : idcirco sunt
diversarum potentiarum. Sed actus con-
servandi et intuendi, quum uterque sit co-
gnitivae potentiae, non habent differentiam
tantam ut actus intuendi et volendi : unde
possunt esse unius potentiae quae sit una
secundum essentiam, sed duae per offici-
um. Quum vero istae potentise sint coordina-
tae, ideo actus earum feruntur super idem
objectum, tamen secundum diversas rati-

R ones coordinatas veri et boni. Haec Petrus.
Praeterea advertendum, quod in prima
parte, quaestione septuagesima nona, asse-
rit Thomas : Quamvis, inquiens, in tertia
distinctione primi Sententiarum dicatur,
quod memoria, intelligentia et voluntas
sint tres vires ; tamen hoc non est secun-
dum Augustini intentionem, qui quarto-
decimo de Trinitate dicit expresse : Si
accipiantur memoria, inlelligentia et vo-
luntas secundum quod semper praesto sunt
animae, sive cogitentur, sive non cogiten-

G tur, sic ad solam memoriam pertinere vi-
dentur. Intelligentiam autem nunc dico,
qua intelligimus cogitantes; et eam volun-
tatem sive amorem vel dilectionem, quae
istam prolem parentemque conjungit. Ex
quo patet, quod illa tria non accipit Augu-
stinus pro tribus potentiis; sed memoriam
pro habituali retentione, intelligentiam pro
actu intellectus, et voluntatem pro actu
ipsius. Haec Thomas.

Circa haec scribit Durandus : Quidam di-
cunt, quod memoria ad imaginem perti-

D nens, realiter differat ab intellectu possi-
bili, et sit realiter idem quod intellectus
agens : quia quaacumque conveniunt me-
moriaB, conveniunt intellectui agenti. Duo
enim adscribuntur memoriae, scilicet quod
continet species, et quod ex ea oritur in-
telligentia. Sic et intellectus agens virtua-
liter continet intelligibiles formas, quum
sit id quod est omnia facere, ut tertio de
Anima fertur. Gausat quoque intelligen-
tiam, quia causat in rebus universalitatem
a phantasmatibus abstrahendo. Sed istud

AN POTENTLE AMJLE MSTINGUANTUR REALITER A SE INVICEM ET AB ANIMA

283

est valde extortum, nec actus isli univoce
competunt.intellectui agenti atque memo-
riae : quoniam intellectus agens continet
species virtualiter et effective dumtaxat,
memoria autem formaliter ac subjective.
Haec Durandus.

Postremo, quid respondendum sit ad in-
stantias in principio factas, constat ex in-
troductis.

Et si objiciatur quod potenlia materiae
primae non distinguitur ab ejus essentia,
ergo nec potentia animae ab anima. Re-
spondet Thomas in Scripto : Si per poten-
tiam passivam intelligatur relatio materiae
ad formam, sic materia non est sua poten-
tia, quia essentia materiae non est relatio.
Si vero intelligatur potentia prout est prin-
cipium in genere substantiae, secundum
quod potentia et actus sunt principia in
quolibet genere, ut dicitur undecimo Me-
taphysicae, sic materia est sua potentia :
et ita se habet materia, quae est primum
recipiens, ad passivam potentiam, sicut se
habet Deus, qui est primum agens, ad po-
tentiam activam. Idcirco materia est sua
passiva potentia, quemadmodum Deus est
potentia sua activa. Omnia autem media
participative habent utramque potentiam.
Potentia quoque materiae non est ad ope-
randum, sed ad recipiendum dumtaxat.
Haec Thomas in Scripto. — In Summa vero
iP.,q.-7. respondet : Actus ad quem materia prima
est in potentia, est forma substantialis :
ideo potentia materia? non est aliud quam
ejus essentia.

Porro Bonaventura : Materia, ait, non
est sua potentia, quia materia non est or-
dinatio ad formam. Verumtamen potentia
materiee est ei essentialis, sicut potentia
activa substantiae. Minus quoque elonga-
tur potentia materiae a materia, quam po-
tentia activa a substantia : quoniam poten-
tia materiae est passiva, quae dicit ordinem
ad aliud cum privatione; sed potentia ac-
tiva dicit ordinem cum positione. Hinc
potentia materise minus addit super ma-
teriam, quam potentia activa super sub-

A stantiam. Idcirco non ita distinguuntur di-
versae potentiae in eadem materia, sicut in
eadem substantia. Haec Bonaventura.

Tamen frater Guillelmus* testatur, quod *(Guerro)
materia sit sua potentia, et sola ratione
differens ab eadem : quemadmodum ea-
dem superficies dicitur superficies corpo-
ris in quo est, et locus respectu corporis
quod ambit. Nihilo minus verbum Bona-
venturae videtur posse salvari : quoniam,
ut apparet, sumit potentiam materiae pro
relatione ad formam : ordinatio namque
B uno modo vocatur relatio.

Insuper, quod Guillelmus Parisiensis af-
firmat, horrendum esse ponere animam
velut acervum aggregatum ex suis poten-
tiis, verum esset si poneremus animam
ex potentiis aggregari tanquam ex parti-
bus substantialibus seu integralibus.

Argumenta demum Richardi pro parte
soluta sunt. Anima enim est causa seu
origo suarum potentiarum et subjectum
earum, non per intermediam actionem,
neque per accidens aliud, sed sicut spe-
G cies dicitur causa proprii. — Quod vero
arguitur, formam accidentalem esse suam
potentiam, et agere per se ipsam, Thomas
solvit in Summa, dicendo quod actio est
suppositi, sicut et esse. Suppositum au-
tem si sit compositum, agit per formam
substantialem. Ideo sic se habet forma ac-
cidentalis activa ad formam substantialem
agentis (ut calor ad formam ignis) sicut se
habet potentia animae ad animam.

At vero Bonaventura conscribit, quod
forma accidentalis non est sua potentia :
D quia potentia ejus est, in quantum influit
in alterum. Tamen potentia illa non tan-
tum addit sicut potentia formae substan-
tialis, quia potentia formae accidentalis
dicit ordinationem ad actum, sed non suf-
ficientem per se, sed per virtutem formae
substantialis. Quemadmodum enim acci-
dens non est per se, sed per subjectum ;
ita non habet virtutem operandi per se,
sed per substantiam seu subjectum.

Adhuc autem ad auctoritates Augustini
respondet Albertus Remensis, quod Augu-

284

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. III : QUjEST. XIV

stinus loquitur emphatice, propter expres- A
sionem majorem ; vel ponit abstractum
pro concreto, puta memoriam, intelligen-
tiam, voluntatem, pro substantia memo-
rante, intelligente, volente. Vel dicit ani-
mam esso has vires, propter inseparabilem
inhaerentiam, sicut amicus dicitur alter
ego; seu propter originem, ut sit prsedi-
catio quasi per causam.

QUiESTIO XIV

OUartodecimo queeritur, An potentise
animse fluant ab ejus essentia.

Ad vitandum nimiam prolixitatem, volo
hic aliquas quaestiones breviter sine argu-
mentis determinare.

Itaque ad propositam quaestionem Tho-
mas in prima parte Summee suee, quaestio-
ne septuagesima septima, respondet : Forma
substantialis et accidentalis in hoc conve-
niunt, quod utraque est actus, et secun-
dum utramque aliquid quodammodo est C
in actu. Differunt autem in duobus. Pri-
mo, quoniam forma substantialis dat esse
simpliciter, et ejus subjectum est ens in
potentia; forma autem accidentalis non
dat esse simpliciter, sed tale, aut tantum,
seu aliquo modo se habens, et ejus subje-
ctum est ens in actu : sicque actualitas
prius est in forma substantiali, quam in
ejus subjecto. Sed econtra est in forma
accidentali. Propter quod actualitas forma?
accidentalis causatur ab ejus subjecto et
actualitate ipsius, ita quod subjectum, in D
quantum est in potentia, est susceptivum
hujusmodi forma3;atque in quantum est
in actu, productivum est formae talis, lo-
quendo de proprio et per se accidente :
nam respectu accidentis extranei, subje-
ctum est solummodo susceptivum ; produ-
ctivum vero est agens extrinsecum. Secun-
do differunt, quoniam subjectum forniEe
substantialis est propter hanc formam ;
econverso autem forma accidentalis est
propter completionem subjecti, quoniam

minus principale est propter principalius.
Porro subjectum potentiarum est vel ani-
ma sola, vel totum compositum : composi-
tum autem est in actu per animam. Hinc
omnes potentiee animffi fluunt ab essentia
animee tanquam a principio productivo.
Haec Thomas.

Goncordat iEgidius, dicens : Secundum
Philosophum, causa est ad cujus esse se-
quitur aliud. Esse autem est actus essen-
tiae. Propter quod Augustinus ait quinto
de Trinitate : Sicut sapere se habet ad sa-
pientiam, et scire ad scientiam, sic esse
ad essentiam. Essentia autem seu entitas,
per se et primo in substantia reperitur.
Hinc, loquendo simpliciter, accidentia non
habent essentiam, ut innuit Augustinus
septimo de Trinitate. Propterea quarto Me-
taphysicse ait Philosophus, quod unitas en-
tis est unitas attributionis, non praedica-
tionis, ita quod propter entitatem quse est
in substantia, dicitur accidens ens, non
propter entitatem quse sit in eo : quemad-
modum propter sanitatem animalis, cibus
dicitur sanus. Subjectum ergo est causa
ipsius esse accidentis. Unde dicitur primo
Physicorum, quod materia subjecta cum
forma, est causa omnium accidentium quee
sunt in ea. Idcirco et septimo Metaphysicae
fertur, quod accidentia non sunt entia,
nisi quia sunt entis. Et hoc quadruplici-
ter : primo, quia disponunt atque perfi-
ciunt ens, ut qualitates et virtutes ; secun-
do, quia sunt via ad ens, ut motus et
transmutationes ; tertio, quia sunt respe-
ctus ad ens, ut relationes ; quarto, quia
sunt negationes quorumdam, ut privatio-
nes. Insuper esse in ente tanquam dispo-
sitio et perfectio ejus, potest esse quatuor
modis : primo, ut in radice, sicut poten-
tise sensitivm sunt in anima ; secundo, ac-
cidentaliter tantum et subjective, ut color
in corpore; tertio, naturaliter et in sub-
jecto composito, ut virtus attractativa ferri
in adamante, et ceterse proprietafes natu-
rales ; quarto, naturaliter et in subjecto
simplici, ut superiores potentise animse,
quibus potissime competit originari ab

AN POTENTI^E ANIALE FLUANT AB EJUS ESSENTIA

285

anima. — Hsec iEgidius. In cujus verbis
caute sumendum est quod ait, accidens
non esse ens propter entitatem quee sit in
eo, quemadmodum cibus dicitur sanus, et
cetera : ex quo sequi videretur, quod ens
diceretur sequivoce magis quam analogice
de substantia et accidente.

Prseterea consonat dictis quod scribit
Albertus : Vires istse proprietates sunt ani-
mse, et principiantur ab ipso quo est et
quod est animse : quia ab ipso esse seu
quo est, est intellectus agens ; et a quod
est, intellectus possibilis.

Gui concordans Petrus : Omne (inquit)
accidens a subjecto originatur ac fluit.
Quod intelligendum est juxta sensum ex
Thoma inductum. Verumtamen quidam di-
cunt, quod de potentiis possumus loqui
dupliciter. Primo, secundum se nude : et
sic non oriuntur ex anima, sed ei pariter
concreantur; sic quoque una non origina-
tur mediante alia. Secundo, per compara-
tionem ad actus : et ita una mediante alia
dicitur originari ab anima; et ipsse vires
ex anima principiatse feruntur, in quan-
tum actus unius ex actu procedit alterius.
Hsec illi.

Circa hoc quseritur, an una potentia
procedit ab anima mediante potentia alia.

Ad hoc Thomas respondet in Scripto :
Omnis numerositas naturaliter ab uno de-
scendens, ordine quodam descendit. Quum
ergo multse potentiae egrediantur ab essen-
tia animse, in ipsis potentiis naturalis est
ordo. Fluit quoque una ab anima, alia
mediante : sicut et actus posterioris de-
pendet ab actu prioris, ut amare ex in-
telligere : quemadmodum in accidentibus
corporum, alia accidentia mixtorum fluunt
a substantia mixta, mediantibus qualita-
tibus primis. Et ita, quamvis potentise
istse simul sint tempore, ordine tamen na-
turse una prior est alia. Et quamvis acci-
dens ex se non habeat virtutem aliud pro-
ducendi, sed a substantia ; potest tamen
unum accidens procedere mediante alio,
secundum quod illud prsesupponitur in

A subjecto. Sic etiam accidens non potest
per se esse subjectum accidentis, sed sub-
jectum mediante uno accidente subjicitur
alteri. Propter quod superficies dicitur es-
se subjectum coloris. Hsec Thomas. — Con-
cordat Petrus, adjungens : Non quod su-
perficies sit vere subjectum coloris, sed
quoniam color inest eidem subjecto cui
superficies, sed mediante superficie.

Albertus quoque concordat, dicendo :
Naturalis ordo est inter istas potentias.
Est autem alius ordo secundum naturam,

B alius secundum generationem, alius penes
actum. Ordo secundum naturam est, dum
unum in sua ratione aliud prsesupponit
seu ponit, ut ratio sensitivum, et sensi-
tivum vegetativum, non econverso. Sicque
secundum Augustinum, voluntas prsesup-
ponit intellectum, et intellectus memo-
riam : quia si quis definiat voluntatem,
dicet quod sit appetitus boni cogniti. Por-
ro ordo secundum generationem, est ordo
secundum tempus, qui non est inter has
vires. Ordo autem actuum potest esse du-

C pliciter, puta : a prsecedente ad sequens.
Et ille non est necessarius : non enim
generaliter sequitur, Intelligit, ergo vult.
Imo econverso est ordo necessarius, scili-
cet a sequente ad prsecedens : ut, Si vult,
ergo cognoscit. Hsec Albertus.

Amplius, de hac re scribit Thomas in
prima parte, qusestione septuagesima sep-
tima : Triplex ordo est inter potentias ani-
mse. Quorum duo considerantur secundum
dependentiam potentise unius ab alia. De-
pendentia autem hsec dupliciter accipi po-

D test : primo, secundum ordinem naturse,
quo perfectiora imperfectioribus natura-
liter sunt priora; alio modo, secundum
ordinem generationis ac temporis, prout
ex imperfecto ad perfectum pertingitur.
Primo modo potentise intellectivse sunt po-
tentiis sensitivis priores, et imperant eis ;
sensitivse vero priores sunt illis secundum
ordinem generationis. Hsec Thomas.

Insuper quseritur, utrum memoria intel-
lectiva, in quantum est intellectiva et ali-

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. III ; QU.EST. XIV

quid animse, praecise seu per se solum A
gignat notitiam.

Circa hanc quaestionem scribit Scotus
prolixe, dicendo : Girca hoc sunt variae
opiniones. Una, quae imponitur Augustino,
videlicet quod sola anima seu ejus poten-
tia, sit causa gignondi notitiam, et non
objectum ; et quod objectum est vel ter-
minans actum intelligendi, vel ut excitans
seu inclinans potentiam intellectivam ad
actum intelligendi, vel ut causa sine qua
non intelligit, prout diversi hoc diversimo-
de ponunt : sic tamen, quod sola potentia B
intellectiva elicit actum, nec concurrit ali-
quid aliud in ratione principii elicitivi.
Quod dicunt esse de mente Augustini, su-
per Genesim conscribentis, quod quum
agens sit prsestantius passo, et nullus ef-
et quia fectus sit preestantior sua causa, quod*
corpus agere nequit in spiritum, licet
econtra ; ideo anima de se format intel-
lectionem, etiam per se ipsam. — Aliorum
opinio est omnino contraria, dicens quod
nihil animee, ut intellectiva est, sit princi-
pium aut ratio agendi respectu notitise ge- G
nitae. lntellectus namque possibilis non
potest esse principium gignendi actualem
notitiam, quia ipsa scilicet notitia reci-
pitur in intellectu possibili. Intellectus
quoque possibilis est, quo est omnia fie-
ri, ut fertur tertio de Anima; et habet se
in genere intellectualium substantiarum
sicut materia prima in ordine entium.
Non ergo activus est et productivus noti-
tise. Nec idem potest movere se ipsum. Ni-
hil quoque est simul in potentia et in ac-
tu. Sed ista opinio est prseinductis verbis D
Augustini et aliorum doctorum contraria.
Ex quorum verbis ostensum est, quod per
hoc in anima rationali relucet summae Tri-
nitatis imago, quia sicut in superbeatissi-
ma Trinitate Pater a nullo est, et ab ipso
solo est Filius, atque ab utroque Spiritus
Sanctus; sic a mente seu memoria, est ver-
bum seu conceptus internus tanquam pro-
les, sic quod mens productiva est susb
notitiaa, et a mente atque notitia profluit
amor tanquam germen amborum. — Est

itaque opinio tertia, medium tenens, puta
quod universale relucet in phantasmate;
et in quantum exhibitum est intellectui
possibili, sic est ibi tanquam productive
et motive, saltem exhibitive, sicque gignit
primum actum intelligendi, et quoad hoc,
est inlellectus possibilis mere passivus.
Sed factus in actu primo per actum intel-
ligendi, habet activitatem, per quam po-
test convertere se supra se, atque suffo-
dere in cognitione confusa, et quaerere
cognitionem distinctam, sicque formare
verbum. Sicque anima quoad primam no-
titiam non est activa, nec elicit primam
notitiam, sed secundam. — Alia opinio
ponit, quod intellectus possibilis per spe-
ciem intelligibilem sibi impressam a phan-
tasmate, elicit actum intelligendi, et non
virtute propria : quia intellectus possibilis
de se est potentia mere passiva, et talis
potentia non agit nisi reducta in actum,
qui actus sit agendi principium. Actus au-
tem in quem primo reducitur intellectus,
est intelligibilis species, quee in intellectu
requiritur propter determinationem poten-
tise intellectivae ad certum actum. Nempe
quod indifferens est et indeterminatum ad
multa, non determinatur ex se ad aliquid,
nisi per id quod de novo advenit sibi.
Quumque intellectus antequam intelligit,
sit indifferens ad intelligendum quodcum-
que, non intelligit antequam determinetur
per aliquid : quod non potest esse nisi
species.

Sed ad quaestionem istam respondeo,
quod causa intellectionis ac notitiae geni-
tee, non est anima seu intellectus praecise,
seu tantum : imo praecisa* causa intellecti- "touiis
onis atque notitiae, est anima intellectiva
ut intellectiva est, vel aliquid ejus, vel ob-
jectum in se, si secundum se sit intellectui
praesens, et objectum in aliquo repraesen-
tativo, ut in specie repreesentante. Et nec
objectum solum, nec intellectus solus, sed
utrumque simul, faciunt unam causam
sufficientem respectu notitiae genitae. Quod
declaratur sic. Quando sunt plures causae
concurrentes ad eumdem effectum, aut

AN POTENTIJE ANIMJ2 FLUANT AB EJUS ESSENTIA

287

concurrunt ordine quodam, ut causse es-
sentialiter subordinata? ; aut non ordine,
sed ex sequo, ut patet in trahentibus na-
vem : in quibus si tota virtus quee est in
omnibus illis, esset in uno, unus traheret
navem. Porro primum membrum subdi-
viditur, quoniam causae ordine concurren-
tes ad eumdem producendum effectum,
aut sic sunt essentialiter ordinatse, quod
causa superior movet inferiorem, nec in-
ferior habet causalitatem respectu effectus
producendi, nisi a causa superiori, eo quod
non movet nisi secundum quod movetur
ab illa superiori causa : quemadmodum
comparatur causalitas motionis baculi re-
spectu manus. Et quando sic est, tunc tota
motio virtualiter est in causa illa superi-
ori. Interdum vero causse sic coordinatse
ita se habent, quod una est perfectior alia,
non tamen perfectior dat causalitatem in
causando causse imperfectiori ut moveat :
sicut se habent pater et mater respectu
productionis fetus. Et quando sic est, tunc
causae concurrentes causant unum effe-
ctum depondentem a duobus, magis tamen
ab uno quam alio ; ita tamen, quod effe-
ctus non potest plus esse a perfectiori
tantum, quam ab imperfectiori tantum.
Sicque anima seu ejus potentia, et obje-
ctum, concurrunt ad eliciendum actum
intelligendi. Unde objectum non dat in-
tellectui virtutem intelligendi : alioquin
objectum intelligeret. Et sicut objectum
non dat intellectui actualitatem ut intel-
ligat, ita nec inclinationem. — Hsec Scotus.
In cujus verbis videtur esse non verum,
quod dicit patrem et matrem sic esse cau-
sam fetus, quod pater non est causa cau-
salitatis matris in productione prolis. Cer-
tum est enim quod mater fecundatur a
patre, et comparatione ejus habet se sicut
passivum ad agens. Rursus, falsum appa-
ret quod dicit intellectum non habere ab
objecto inclinationem ad actum suum. In-
tellectus quippe quum sit virtus passiva,
et ab objecto moveatur ad actum, dum
motio illa non est violenta nec coactoria,
videtur esse inclinativa. Verum quoque,

A quod est intellectus objectum, naturaliter
allicit vim intelloctivam ad sui notitiam
atque intuitum, quemadmodum pulchrum
visivam potentiam. — Hinc prima illa po-
sitio quee Augustino adscribitur, verior es-
se censetur : sic tamen, quod objectum
concurrit et cooperatur extrinsece, vel
quasi extrinsece, ad hoc quod potentia
intellectiva actum intelligendi eliciat ac
producat, quemadmodum color seu lux
[concurrit] ad actualem visionem, quse eli-
citive procedit ab ipsa visiva potentia. Ve-

B rumtamen non nego corporalia aliquo mo-
do posse in spiritum agere. Sic etiam
dico intellectum respectu primae notitise
se habere active. Prseterea ipsa intollectio
est actio immanens, a vi intellectiva elici-
tive et active progrediens, et in ea quie-
scens : propter quod vocatur intellectualis
actio. Ipsa quoque vere atque formaliter
denominat intellectum, et inhseret eidem.
Ergo procedit ab eo : prsesertim quum ob-
jectum non vivum nec intellectuale, ne-
queat elicitive producere actionem vita-

C lem et intellectualem. — Ad objecta autem
respondeo, intellectum pro tanto dici pas-
sivam potentiam, quoniam ab objecto per
intellectum agentem recipit speciem, et
in principio sui est tanquam tabula rasa,
quantum ad speciales cognitiones ; non ta-
men est pura potentia, imo connatos si-
bi habet habitus primorum principiorum
tam speculabilium quam operandorum, ut
theologi philosophique fatentur. Habet
etiam connatas sibi species quasdam, ut
patuit supra.

D Postremo, de hac re scribit Henricus
Quodlibeto quinto, queestione vicesima
quinta, et alibi, distinguens multiplicem
verbi acceptionem, et prolixe loquens de
isto, ac sentiens quod respectu verbi cu-
jusdam, seu primse notitise genitse, intelle-
ctus possibilis habeat se omnino passive.
Quod totum brevitati studens dimitto, quia
prsetacta positio verior reputatur.

Insuper, ex his videtur patere solutio ad
aliam queestionem quam movet hic Sco-
tus, an scilicet principalior causa notitia

288

DE EXPOSITIONE SCRIPTUR^ '. FACIAMHS HOMINEM AD IMAGINEM, ETC.

Gen. i, 5

genitae, sit objectum, vel anima seu ojus
potentia. Et respondet : In intellectionibus
et intelligibilibus sensibilium rerum, ani-
ma est principalior causa notitiae genitae
quam objectum : quoniam virtus animae
est magis illimitata, et est universalius
agens, et elicitive actum producens ; ob-
jectum vero est quasi cooperans. Attamen
respectu quarumdam intellectionum, vide-
licet supernaturalium, facultatem natura-
lem animse omnino excedentium, ut sunt
potissime actus beatificae visionis, obje-
ctum est magis causa : quia causalitatem
respectu illorum actuum habet majorem
vel principaliorem, sive totalem. Haec Sco-
tus. — Quae responsio vera videtur ad
pium intellectum. Objeclum namque, in
quantum objectum, non videtur princi-
palior causa intellectionis, sed bene in
quantum supernaturaliter adjuvans et il-
lustrans.

De clara expositione Scripturce di-
centis : Faciamus hominem ad
imaginem et similitudinem no-
stram, videlicet, an intelligatur de
imagine et similitudine creata an
increata; atque de distinctione in-
ter imaginem et similitudinem.

AD intelligendum liorum veritatem, in-
troducenda est pro fundamento littera
ex verbis Sanctorum a Magistro in primo
et secundo libro allegata. Itaque libro se-
cundo, distinctione sextadecima, ait : Ima-
go et similitudo hoc loco, vel increata in-
telligitur, id est Trinitatis essentia, ad
quam (id est ad cujus participativam imi-
tationem) factus est homo ; vel creata, in
qua factus est homo, quia concreata est ei
quantum ad superiorem animse partem.
Increatam enim imaginem, quae Deus est,
intellexisse videtur Beda, quum dicit non
esse unam imaginem Dei et angelorum,
sed trium divinarum personarum; idcirco

A non angelis, sed personis dictum est : Fa-
ciamus hominem, etc. Tamen sic exponen-
do, imago improprie sumitur : quia imago
dicitur relative ad aliud cujus similitudi-
nem gerit, et ad quod repraesentandum fa-
cta est ipsa, sicut imago Ceesaris impressa
alicui. Improprie quoque imago vocatur
id ad quod aliud fit : imo hoc proprie no-
minatur exemplar. Exemplum vero dici-
tur proprie, quod sumitur ex aliquo ad
cujus imitationem formatur. Verumtamen
unum pro alio interdum capitur abusive.

B Hinc et Trinitatis essentia minus proprie
nuncupatur imago, sed magis proprie dice-
retur exemplar. Secundo, per imaginem et
similitudinem intelliguntur imago et simi-
litudo animae rationali impressa:per quam
summae Trinitati ac simplici Deitati assi-
milatur in superioribus viribus suis, juxta
expositiones praehabitas; vel quantum ad
mentem, notitiam et amorem. Denique,
sicut praetacta distinctione, ex verbis Au-
gustini tangit Magister, imago attenditur
quantum ad memoriam, intelligentiam et

C dilectionem ; similitudo vero, quoad inno-
centiam atque justitiam, quss rationali
menti naturaliter insunt saltem per in-
choationem quamdam, seminariumque vir-
tutum. Vel consideratur imago in veritatis
cognitione, similitudo vero, in bonitatis
seu veritatis amore. Potest quoque imago
referri ad gratuita, similitudo ad natura-
lia. Haec ex textu.

Hinc circa secundam hujus primi libri
distinctionem scribit Albertus : Imago et
similitudo in auctoritate praefata dicunt

D divinam essentiam in recto, et tres perso-
nas in obliquo. Sicque imago est essentia
in tribus personis una imitantibus se, id
est, perfecte communicantibus ac consi-
milibus sibi in eadem essentia. Similitudo
autem est ipsa essentia una per modum
qualitatis quae secundum Damascenum as-
sequitur substantiam : sicut sunt, bonitas,
sapientia, virtus, in quibus personae sunt
similes. Unde imago et similitudo sunt re-
lativa oblique atque intrinsece : oblique,
quoniam in obliquo important ea quae re-

DE EXPOSITIONE SCRIPTUR.E : FACIAMUS HOMINEM AD IMAGINEM, ETC.

289

feruntur ad se, puta personas; intrinsece A
quoque, quoniam habent in se relationem,
et etiam id ad quod referuntur, ita quod
non quaerunt determinari extra, quemad-
modum dicitur : Isti sunt similes, id est,
iste est similis illi, et ille est similis isti.
Heec Albertus.

Goncordat Thomas in prima parte Sum-
mee suae, quaestione nonagesima tertia, di-
cens : Esse ad imaginem Dei secundum
imitationem divinae naturae, non excludit
hoc quod est esse ad imaginem Dei secun-
dum repraesentationem divinarum perso- B
narum : quin potius unum ad alterum se-
quitur. Idcirco dicendum in homine esse
imaginem Dei, et quantum ad divinam
naturam, et quantum ad trinitatem per-
sonarum. Nam et in Deo in tribus personis
est una natura. Hinc Augustinus in libro
de Fide ad Petrum : Una est, inquit, essen-
tialiter sanctae Trinitatis divinitas et ima-
go, ad quam factus est homo. Hilarius
quoque quinto de Trinitate : Homo factus
est ad communem Trinitatis imaginem. In
quibus verbis imago pro increata imagine C
Trinitatis accipitur, nec inter imaginem
similitudinemque distinguitur. — Praeterea
quidam dixerunt in homine esse imagi-
nem Filii tantum : quod duodecimo de
Trinitate reprobat Augustinus. Primo per
hoc, quod quum secundum aequalitatem
divinae essentiae Filius sit similis Patri, ne-
cesse est, si homo factus sit ad similitudi-
nem Filii, quod et factus sit ad similitudi-
nem Patris. Secundo, quia si homo esset
factus solum ad similitudinem Filii, non
diceret Pater : Faciamus hominem ad ima- D
ginem et similitudinem nostram, sed, Me-
am, seu, Tuam. Idcirco, quum scriptum
est, Ad imaginem Dei fecit illum ; non est
intelligendum quod Pater fecerit hominem
tantum ad similitudinem Filii, qui est
Deus, sed quod Deus Trinitas fecit ho-
minem ad imaginem suam, id est totius
Trinitatis. Insuper, quum dicitur, Deus fe-
cit hominem ad imaginem suam, duplici-
ter potest intelligi. Primo, quod praepositio
ad, designet terminum factionis : ut sit

T. 19.

sensus, Faciamus hominem taliter, quod
in eo sit nostra imago. Sic intelligitur de
creata imagine. Secundo, quod praepositio
haec, scilicet ad, designet causam exem-
plarem : sicut quum dicitur, Iste liber fa-
ctus seu scriptus est ad illum. Sicque ima-
go vocatur divina essentia, quae improprie
vocatur imago, sumendo imaginem pro
exemplari. Vel ut aliqui dicunt, divina
essentia appellatur imago, quia secundum
eam una persona divina aliam imitatur.
Haec Thomas.

Qui et eadem quaestione, inter similitu-
dinem et imaginem ponit distinctionem :
Similitudo, inquiens, potest ab imagine
distingui dupliciter. Primo, ut est praeam-
bula ad imaginem, et. exsistens in pluri-
bus : sicque similitudo attenditur in his
quae sunt communiora proprielatibus na-
turae intellectualis, ut sunt bonitas, veri-
tas, unitas, simplicitas quoque et incorru-
ptibilitas. Secundo consideratur similitudo
ut consequens imaginem, et designans ex-
pressionem perfectionemque ejus. Unde
dicimus quod imago aliqua est magis aut
minus similis ei cujus est imago : sicque
similitudo attenditur penes virtutes. Ita-
que essentia animae pertinet ad imaginem,
prout repraesentat divinam essentiam se-
cundum ea quae sunt propria intellectualis
naturae; ad similitudinem vero, quantum
ad proprietates seu conditiones consequen-
tes ens in generali, et quantum ad perfe-
ctiones virtutum. Nec inconveniens est, ut
id quod secundum unam assignationem
vocatur imago, secundum aliam dicatur
similitudo. Unde in libro de Ecclesiasticis
dogmatibus legitur, quod imago Dei in ho-
mine attenditur secundum aeternitatem.
Damascenus etiam asserit libro secundo,
quod hominem esse ad imaginem Dei, si-
gnificat intellectuale, et arbitrio liberum
et per se potestativum. Gregorius item
Nyssenus, libro de Homine : Dum Scriptu-
ra perhibet hominem factum ad imaginem
Dei, tantum est ac si diceret humanam
naturam esse factam participem et capa-
cem omnis boni, quod est plenitudo divi-

290 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. IV

nitatis. Quee omnia certum est ad essentiae A habitudine ad naturalia hominis, hoe est,

unitatem, non ad personarum pertinere in quantum homo per dona naturae assi-

distinctionem. Hac ille. milatur divinae essentiae ac personis quse

Guillelmus quoque Parisiensis libro de sunt ipsa essentia; similitudo vero suppo-

Trinitate, capitulo vicesimo septimo, dicit nit divinam essentiam in habitudine ad

imaginem ad potentias pertinere, simili- gratuita hominis. Unde iste est sensus :

tudinem vero ad ultimum effeclum, id est Faciamus hominem ad imaginem et simi-

ad plenam assimilationem cum Deo, prae- litudinem nostram, id est, ad imaginem

sertim per dona gloriee. qua imitamur nos invicem, et ad simili-

At vero secundum Antisiodorensem in tudinem qua sumus ad invicem similes.

Summa sua, libro secundo, in hac aucto- Et sic est verbum Dei Patris ad Filium ae

ritate, Faciamus hominem ad imaginem, Spiritum Sanctum, vel totius Trinitatis.

etc, imago supponit divinam essentiam in B Hsec Antisiodorensis.

DISTINCTIO IV

A. Hic quceritur, utrum concedendum sit quod Deus se genuerit.

HIC oritur qufestio satis necessaria. Gonstat enim, et irrefragabiliter verum
est, quod Deus Pater genuit Filium. Ideo qua?ritur, utrum concedendum
sit quod Deus genuit Deum. Si enim Deus genuit Deum, videtur quod aut
se Deum, aut alium Deum genuerit. Si vero alium Deum genuit, non est tantum
unus Deus. Si autem se ipsum Deum genuit, aliqua res se ipsam genuit. Ad quod
respondentes, dicimus sane et catholice concedi, quod unus unum genuit, et quod
Deus Deum genuit, quia Deus Pater Deum Filium genuit. In Symbolo quoque
scriptum est : Lumen de lumine, Deum verum de Deo vero. Quod vero additur,
Ergo genuit se Deum, vel alium Deum, neutrum concedendum esse dicimus. Quod
alium Deum non genuit, manifestum est : quia unus tantum Deus est. Quod autem
Aug.de Tri- se ipsum non genuit, ostendit Augustinus in primo libro de Trinitate, dicens : Qui

niUle.liiM,

c. i. putant ejus potentise esse Deum, ut se ipsum ipse genuerit, eo plus errant, quod
non solum Deus ita non est, sed nec spiritualis neque corporalis creatura. Nulla
enim res est quse se ipsam gignat ut sit : et ideo non est credendum vel dicendum
quod Deus genuit se.

B. Alia qucestio de eodem.

Sed adhuc opponunt garruli ratiocinatores, dicentes : Si Deus Pater genuit
Deum, aut genuit Deum qui est Deus Pater, aut Deum qui non est Deus Pater. Si
genuit Deum qui non est Deus Pater, ergo Deus est qui non est Deus Pater : non

LIBEK I SENTENTIARUM. — DIST. IV 291

ergo unus tantum Deus est. Si vero genuit Deum qui est Deus Pater, ergo genuit
se ipsum. Ad quod respondemus, determinantes istam propositionem qua sic pro-
ponunt : Si Deus Pater genuit Deum, aut Deum qui est Deus Pater, aut Deum
qui non est Deus Pater. Hoc enim sane et prave intelligi potest. Et ideo responden-
dum est ita : Deus Pater genuit Deum qui est ipse Pater : hoc dicimus esse falsum ;
et concedimus alteram, scilicet, Genuit Deum qui non est Pater; nec tamen genuit
alterum Deum, nec ille qui genitus est, alius Deus est quam Pater, sed unus Deus
cum Patre. Si vero additur, Genuit Deum qui non est Deus Pater ; hic distingui-
mus, quia dupliciter potest intelligi. Genuit Deum qui non est Deus Pater, scilicet
Deum Filium, qui Filius non est Pater qui Deus est : hic sensus verus est. Si vero
intelligatur sic, Genuit Deum qui non est Deus Pater, id est, qui non est Deus qui
Pater est; hic sensus falsus est. Unus enim et idem Deus est, Pater et Filius et
Spiritus Sanctus; et econverso, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, unus est Deus.

C. Opinio quorumdam, dicentium tres personas esse unum Deum, unam
substantiam; sed non econoerso, scilicet unum Deum, vel unam substan-
tiam, esse tres personas.

Quidam tamen veritatis adversarii, concedunt Patrem et Filium et Spiritum
Sanctum, sive tres personas, esse unum Deum, unam substantiam ; sed tamen no-
lunt concedere unum Deum, sive unam substantiam, esse tres personas : dicentes
divinam substantiam prasdicari de tribus personis, non tres personas de substantia
divina. Fides autem catholica tenet ac pradicat, et tres personas esse unum Deum,
unam substantiam, sive essentiam, sive naturam divinam; et unum Deum, sive
essentiam divinam, esse tres personas. Unde Augustinus in primo libro de Trinitate
ita ait : Recte ipse Deus Trinitas intelligitur beatus et solus potens. Ecce quam Aug.de Tri-
expresse dixit, Ipse Deus Trinitas : ut ostenderet et ipsum Deum esse Trinitatem ; °'o,e' ' '"'
et Trinitatem, ipsum Deum. Item in eodem : In verbis (inquit) illis Apostoli, qui- ibidem.
bus de adventu Ghristi agens, dicit : Quem ostendet beatus et solus potens, Rex i r™. v.,
regum et Dominus dominantium, qui solus habet immortalitatem, etc. ; nec Pater '
proprie nominatus est, nec Filius, nec Spiritus Sanctus, sed beatus et solus potens,
id est unus et solus Deus verus, qui est ipsa Trinitas. Ecce et hic aperte dicit unum
solum verum Deum esse ipsam Trinitatem : et si unus Deus Trinitas est, ergo unus
Deus est tres personse. Idem, in libro quinto de Trinitate : Non tres deos, sed unum Aug.op.ciu
Deum dicimus esse ipsam prastantissimam Trinitatem. Item, in libro de Fide ad
Petrum, in expositione Symboli : Satis est Ghristiano rerum creatarurn causam sive w. Enci»-
visibilium sive invisibilium, non nisi bonitatem credere Creatoris, qui est Deus "
verus et unus ; nullamque esse naturam quse non aut ipse sit, aut ab ipso ; eumque [d germo
Deum esse Trinitatem, Patrem scilicet et Filium et Spiritum Sanctum. Item Augusti- 2^in ap-
nus in sermone de Fide : Credimus unum Deum unam esse divini nominis Trinita- id.de Tri-

nitate, iib.

tem. Idem, in libro sesto de Trinitate : Dicimus Deum solum esse ipsam Trinitatem. vi, c. 7.

292

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. IV SUMMA ; QU^EST. I

Ecce his et aliis pluribus auctoritatibus evidenter ostenditur, dicendum esse et cre-
dendum, quod unus Deus est Trinitas, et una substantia tres personse : sicut econ-
verso Trinitas dicitur esse unus Deus, et tres personae dicuntur esse una substantia.

D. Redit ad prcemissam qucestionem, scilicet an Deus Pater se Deum,
an alium Deum genuerit.

Nunc ad praemissam quaestionem revertamur, ubi quserebatur, an Deus Pater

genuerit se Deum, an alium Deum. Ad quod dicimus, neutrum fore concedendum.

Dicit tamen Augustinus in epistola ad Maximinum, quod Deus Pater se alterum

Aug.Epist. genuit, his verbis : Pater ut haberet Filium de se ipso, non minuit se ipsum ; sed

170.

ita genuit de se alterum se, ut totus maneret in se, et esset in Filio tantus, quantus
et solus. Quod ita intelligi potest : id est, de se alterum a se genuit, non utique
alterum Deum, sed alteram personam ; vel, Genuit se alterum, id est, genuit alte-
rum qui hoc est quod ipse. Nam etsi alius sit Pater quam Filius, non est tamen
aliud quam Filius, sed unum.

SUMMA
DISTINGTIONIS QUARTyE

HiEC est distinctio quarta : cujus littera
expositione non indiget; et quaestiones
quffi in ea moventur, in textu solvuntur.
Itaque,postquamMagister in praehabita dis-
tinctione docuit testimoniis Scripturarum
et persuasionibus congruisque similitudi-
nibus, esse in simplici Deo trinitatem per-
sonarum, hic circa hoc quaestiones inducit:
et primo, an concedendum sit quod Deus
genuit Deum. Quocirca arguit pro utraque
parte; deinde ponit solutionem. Qua po-
sita, replicat; deinceps ponit quorumdam
opinionem erroneam, et reprobat eam. Et
juxta heec puncta dividi posset littera.

QU^STIO PRIMA

IT quia in his praesupponitur esse ge-
neratio in divinis, quaeritur primo,
An Deo vere conveniat generare.
P. 149, eic. Sed quia de hoc jam dicta sunt multa,

E'1

A et argumentatum est supra pro utraque p. i^ets
parte, et declaratum utcumque qualiter
Deo attribuatur generatio activa sive pas-
siva; idcirco argumentis pratactis omis-
sis, breviter inducenda sunt documenta
doctorum.

Itaque Alexander ait : Gonfitendum ve-
rissime, quod generatio aeterna est in Deo.
Unde Richardus de S. Victore, libro de
Trinitate : In natura (inquit) creata disci-
mus quid de increata pensare ac senti-

B re debeamus. Videmus quotidie qualiter
operatione naturae subsistens subsistentem
producit, et homo hominem generat. Num-
quid in illa superexcellenti natura, na-
turae operatio nulla erit ? Numquid natura
illa quae huic naturae fructum et virtutem
fecunditatis donavit, in se sterilis erit ? —
Si autem objiciatur : Deus potuit creatu-
ram seu mundum facere meliorem quam
fecit ; non tamen consequitur quod ideo
invidus fuit : ergo nec invidus posset pro-
bari, quamvis non genuisset Filium sibi

C aequalem, sicut Augustinus argumentatur.
Item, Filius non generat ; non tamen ex
hoc aliquid imperfectionis competit ei :
ergo nec Patri, quamvis diceretur non ge-

AN DEO VERE CONVENIAT GENERARE

293

nuisse. Item, generatio est motus ; motus A
autem dicit imperfectionem in mobili. Di-
'cendum, quod secus est in generatione et
creatione : quoniam generationis ratio exi-
git ut producatur aequale in substantia et
natura. Ratio autem creationis non exigit
hoc, sed magis contrarium : utpote, ut sit
diversum a Creatore in substantia, et fini-
tum, id quod creatur. Porro invidia lo-
cum non habet, nisi ubi res exigit aliter
fieri quam fit. Insuper, sicut in Patre per-
fectionis est generare, ita in Filid genera-
ri, et in Spiritu Sancto spirari; nec Filius, B
nec Spiritus Sanctus vult generare, nec
congruit eis. Et sicut posse generare dicit
perfectionem potentiae in Patre, sic posse
generari dicit potentiee perfectionem in
Filio, et posse spirari in Spiritu Sancto.
Generatio autem in Deo non est motus,
nec imperfectioni adjuncta, sed inteile-
ctualis, invariabilis et eeterna, ex infinita
exuberantia et plenitudine, fecunditate ac
communicabilitate bonitatis procedens. —
Praeterea, si quseratur quid sit generare in
Deo : dicendum, quod hoc potestatem ra- C
tionis humanae transcendit, juxta id Isaiae:
is. liii, 8. Generationem ejus quis enarrabit ? Imo
hoc scire et intueri, erit praemium fidei.
Dicendum tamen secundum communem
rationem generationis, quod generatio est
productio alicujus de substantia generan-
tis. Quod multipliciter fit. Aliquando narn-
que producitur aliquid de substantia alte-
rius, quod non est ei simile in natura et
specie : et hsec est generatio aBquivoca,
secundum quam vermes producuntur de
carne. Interdum vero producitur simile in D
natura : et heec est generatio univoca.
Quod rursus contingit pluribus modis.
Quandoque enim producitur de parte sub-
stantiee, ut in generatione corporalium re-
rum. Aliquando de tota substantia : et sic
est generatio in divinis, quae est perfe-
ctissima emanatio, et est idem quod Ver-
bum ad intra proferre, atque consequitur
ipsum intelligere simpliciter dictum. Inter-
dum vero, dicere sumitur pro manifesta-
re : sicque queelibet persona in divinis, se

fecla

et aliam dicit. Unde Filius ait ad Patrem :

Pater, manifestavi nomen tuum homini- Joann.wn,

bus. Loquens quoque de Spiritu Sancto : 6'

Ille, inquit, me clarificabit. Haec Alexander. ibid. xvi,

Concordat Albertus, hic scribens : Juxta - '
Damascenum, libri primi capitulo octa-
vo, generatio est ex substantia generantis
produci quod generatur simile secundum
substantiam. Aliam quoque definitionem
generationis divina? dat ibi. Generatio, in-
quiens, sine principio et eeterna, est na~
turae opus exsistens, et ex substantia ejus
producens*, ut versionem qui generatur "aZiaspro-
non sustineat, et ut non Deus primus et
Deus posterior sit et adjectionem susci-
piat. Utraque definitio bona est : et prima
definit generationem univocam et in ge-
nerali ; secunda vero, generationem divi-
nam, cui etiam prima definitio aliqualiter
convenit. Sicque haec prsepositio, ex, no-
tat in ea, non habitudinem causse mate-
rialis, sed identitatem essentise. Quemad-
modum enim in materialibus dicimus,
Cultellus est ex ferro, designantes non
tantum materiam, sed etiam quod essen-
tia ferri in cultello sit, quia materia ma-
net in materiato; ita transumimus in divi-
na, abjiciendo quod est imperfectionis, et
quod perfectionis est Deo attribuentes.
Quumque tria notentur in tali locutione,
videlicet, quod ferrum fuit subjectum ope-
rationis ac factionis qua cultellus fiebat,
et item quod cultellus potentialiter fuit in
ferro, atque quod habeat essentiam ferri
in se : duo illa prima sunt imperfectionis,
nec Deo conveniunt ; tertium vero est per-
fectionis, et competit Deo, utpote habere
eamdem cum generante essentiam.In pree-
tacta quoque definitione, substantia sumi-
tur pro natura.Nec verbum \\\ud,produci,
notat actionem aut passionem interme-
diam inter generantem ac genitum, sed
notionem sub alio modo significandi : quo-
niam notio nominat proprietatem, secun-
dum quod per ipsam persona cognoscitur;
sed actio nominat causam sive principium
secundum rationem acceptionis vel datio-
nis essentiae. Hsec enim est vera, Pater dat

294

1N LIBRUM 1 SENTENTIARUM.

DIST. IV ; QU.EST. I

essentiam Filio ; et similiter ista, Filius
accipit essentiam a Patre : sicut in Evan-
Joann.%, gelio ait, Pater quod dedit mihi, majus
29' omnibus est, puta divina essentia. Ratio-

nem vero hujus dationis et acceptionis no-
minat actus notionalis. Filius enim per
generationem accipit essentiam a Patre ;
non tamen essentia generatur, nec per se,
neque per accidens, neque per conse-
quens. Conformiter substantia Filii non
generatur, nec substantia in Filio genera-
tur; sed tamen substantia Filii per genera-
tionem accipitur. Etenim regula est, quod
quidquid habet et est persona principiata,
habet et est a persona principiante. Hanc-
que rationem seu modum habendi signi-
ficat Damascenus, dicendo quod simile se-
cundum substantiam generatur. Porro in
secunda definitione sumit naturam pro-
prie, prout secundum rationem distingui-
tur a substantia, scilicet prout natura vo-
catur principium producendi simile ex
se : et hoc principium est Pater, secun-
dum virtutem naturse communicabilis alii
supposito absque sui divisione. Hinc ge-
neratio recte dicitur opus naturse, potius
quam substantise. — Generatio quoque di-
gnissime convenit Deo, quoniam nihil in
potentia convenit ei. Quum ergo omnis na-
tura quantum est de se, communicabilis
sit, ista aptitudo non est in Deo nisi actu :
ideo sua natura communicata est semper
et ab eeterno pluribus hypostasibus ejus-
dem naturae. Verumtamen diversis diversi-
mode convenit generare. Queedam namque
generant per hoc quod inducunt species
suas in materiam corporis extra se, ul
corpora homogenea simplicia, sicut ignis.
Quum enim sint homogenea, nihil est in
eis quod non stet aetu sub forma suee
speciei : idcirco generare non possunt nisi
in materia aliena. Quaedam vero generant
per decisionem partis a sua materia, quee
est in potentia ad formam speciei totius,
ut complexionata et mixta. Queedam au-
tem multiplicant suas formas per sui prae-
sentiam in materia aliena, ut luminosa. In
quibus omnibus unum est commune, vi-

A delicet communicatio formae sive essen-
tiee. Heec Albertus.

Concordat Udalricus libro suee Summae
tertio, capitulo octavo, dicens : Descriptio
generationis secunda a Damasceno indu-
cta, omnes imperfectiones naturalis ge-
nerationis excludit. Generatio enim natu-
ralis, quum sit motus, necessario habet
tempus ante se, et habet durationis suee
principium; sed generatio divina, quum
non sit nisi communicatio substantiae Pa-
tris sine omni mutatione et motu, neces-

B sario est Patri coeeterna. Generatio quoque
naturalis, necessario ad genitum termina-
tur ac desinit. Generatio autem divina, et
semper ad genitum est perfecta, et semper
est, in quantum est quid divinum : quo-
niam Deo convenit tantum esse, et non
fuisse, neque futurum esse. Generatio ergo
transumitur ex creaturis ad divina, quan-
tum ad id quod perfectionis in ea est. Nam
et in creaturis, quanto generatio formalior
immaterialiorque exstiterit, tanto minus
habet de ratione mutationis, et plus de

C ratione operationis : sicut et intellectus
noster verbum suum gignit operando po-
tius quam mutando; ideo dicit opus, quia
secundum Philosophum quarto Ethicorum,
operatio est perfecti, motus autem atque
mutatio, imperfecti. Heec tamen operatio
non est media inter generantem et geni-
tum, sed relatio sub alia ratione significa-
ta : quee operatio ut est ab operante, est
relatio paternitatis ; et ut est in genito, est
relatio filiationis. Dicitur quoque generatio
opus naturee, non sicut operantis, quia hoc

D est suppositum : sed sicut ejus cujus vir-
lute suppositum operatur. Heec Udalricus.
Thomas quoque in Scripto : Quum om-
nis perfectio sit in Deo et imperfectio nul-
la, quidquid invenitur in creatura, potest
ilici de Deo quantum ad id quod est per-
fectionis in ipsa, omni imperfectione re-
mota. Porro, si nomen imponitur ab eo
quod imperfectionis est, ut lapis et leo,
tunc dicitur de Deo symbolice vel meta-
phorice. Si autem imponitur ab eo quod
perfectionis est, proprie preedicatur de

AN DEO VERE CONVENIAT GENERARE

295

Deo, quamvis secundum modum eminen-
tiorem. Dicitur vero nomen imponi ab eo
quod est quasi differentia constitutiva, et
non ex ratione generis. Ideo quandocum-
que aliquid secundum suum genus imper-
fectionem importat,atque secundum diffe-
rentiam perfectionem, illud invenitur in
Deo quantum ad rationem differentiee, et
non quoad generis rationem : sicut scien-
tia non est in Deo quantum ad rationem
qualitatis aut habitus, quia sie habet ra-
tionem accidentis; sed solum secundum id
quod complet rationem scientice, scilicet
cognoscitivum certitudinaliter aliquorum.
Similiter, si sumamus genus generationis
prout invenitur in inferioribus, imperfe-
ctionis est, quia mutationem importat. Si
autem consideretur secundum differenti-
am suam, sic designat quamdam perfecti-
onem : passive quippe accepta, dicit acce-
ptionem essentise in perfecta similitudine;
cujus communicationem significat, si active
sumatur : quorum neutrum imperfectio-
nem importat. Hsec Thomas in Scripto.

Porro, in prima parte, quEestione vicesi-
ma septima : Processionem, inquit, quam
Scriptura docet esse in Deo, aliqui acce-
perunt secundum quod effectus procedit a
causa : ut impius Arius, dicens Filium
procedere a Patre tanquam primam cre-
aturam ipsius, et Spiritum Sanctum ab
utroque sicut creaturam amborum. Alii
processionem hanc acceperunt secundum
quod causa dicitur procedere in effectum,
movendo ipsum, aut ei suam similitudi-
nem imprimendo.Sicque accepit reprobus
Sabellius, dicens Patrem esse Filium, in
quantum assumpsit naturam humanam, at-
que eumdem esse Spiritum Sanctum, se-
cundum quod creaturam rationalem san-
ctificat et ad vitam gratiee movel. Sed
ambee positiones istae heereticae sunt, nec
accipiunt processionem nisi ut est ad ex-
tra, non ut est in Deo ad intra. — De hoc
Thomas plenius scribit ibidem, et in Sum-
ma contra gentiles, libro quarto, ut patuit
p. i80D. supra, queestione quinta secundee distin-
ctionis.

A Hinc scribit Bonaventura : Generatio po-
nenda est in divino esse, et hujus potis-
sima ratio est, ut credo, quoniam ejus
natura communicabilis est, et quia in Deo
propter sui nobilitatem, est aptitudo actui
conjuncta, imo aptitudo illa est ipse actus.
Sed plures personte esse non queunt in
una natura, quin una sit ab alia, vel am-
bae a tertia. Quumque nihil sit ante divi-
nas personas, oportet quod una sit ab
alia : et quoniam sunt conformes in na-
tura, et generatio est emanatio secundum

B conformitatem naturee ; ideo credo quod
necesse sit in divinis ponere generatio-
nem. — Deinde de hac re diffuse scribit
hic doctor; sed sententia in verbis Alberti
prsehabita est. Similiter ea quae Petrus et
Richardus circa hsec scribunt.

Porro JEgidius circa distinctionem hanc
qusestiones multas inducit, quse infra po-
tius habent locum. Denique, qualiter se-
cundum Henricum* et alios multos, sint in *p. 194D
divinis tantum duae emanationes ad intra, supra"
videlicet generatio atque spiratio, dictum

C est in queestionibus secundse distinctionis.
Guillelmus vero Parisiensis libro suo de
Trinitate, capitulo quartodecimo : Dicimus
(ait) in prima fontali essentia esse tres res
primam et divinam essentiam communi-
cantes, id est communiter habentes : qua-
runi prima habet eam fontaliter ac pri-
mitive; secunda, per generationem ab illa;
tertia, per processionem talem qualem
decet esse primi doni a primo datore.
Hujus primi fontis prima emanatio neces-
sario est secundum copiositatem ipsius,

D non secundum capacitatem recipientis.
Prius est namque unicuique, quod conve-
nit ei secundum se, quam quod secundum
aliud. Insuper prius est quod non indiget
nisi uno, quam quod indigens est duobus.
Prior est ergo emanatio qute non indiget
nisi fonte, quam quee indiget fonte ac
alio. Imo nisi esset emanatio a primo fon-
te, non indigens nisi fonte, non esset pri-
mus fons potens in se ipsum in primam
emanationem.Manifestum est autem,quod
sicut est posse per se et posse per aliud,

296

1N LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. IV ; QU/EST. II

ita est agere per se et agore per aliud. A
Prima igitur actio est ex primo agente per
se solum : alioqui non erit primum. Quod
enim paucioribus eget,necessario est prius
atque perfectius. — Amplius,omne dans se-
cundum se, necessario dat quod habet, et
quod sic suscipit esse ab illo, suscipit esse
quod habet fons primus, et tale esse quod
habet ille : ideo suscipit esse necesse per
se ipsum. Hic primus fons non copiose
emanaret, si in deorsum flueret tantum ;
sed necessario emanat in lacus duos, ne-
que in plures, illos sibi adsequans pleni- B
tudine sua : sicque per se generativus est.
— At vero generativum omne quod per
se solum generativum est et fecundum,
necessario habet apud se id cujus est ge-
nerativum, et est quasi prsegnans ac gra-
vidum de eodem.Quumque prima potentia
seorsum sit, et aliena ab omni indigentia,
utpote in se copiosa atque plenissima,
impossibile est eam infecundam aut ste-
rilem esse. Omnium autem processionum
copiosior, largior perfectiorque consistit
generativa processio, quoniam ipsa per- C
fecte omnino adaequat sibi et assimilat
generatum. Generatio ergo prima est ac
perfectissima omnium causationum seu
produclionum ; et genitum perfectius pro-
ducitur a genitore, quam aliud causatum
a suo causatore : quod ostendit adsequatio
et assimilatio sua ad genitorem. Creatio
autem, aut factio sive effectio, non assi-
milat causatum suo causatori assimilatio-
ne ultima et completa. Quumque fecundi-
tas sit excellentissima copiositas, necesse
est primam potentiam fecundissimam es- D
se, et generativam per se, praegnantissi-
mam quoque ac gravidissimam, si dicere
fas est. Hinc partus ejus seu proles, tanto
est super omnes creaturas, quanto plus
est generare quam creare, et de se quam
de nihilo ad esse deducere. Non enim in
gremio seu in sinu aut utero generative
accepit, nisi quod in eo invenit. Quare
primum partum primamque prolem opor-
tet primo generatori per omnia similem
esse. Haec Guillelmus.

Durandus demum circa heec scribit pene
eadem quee JEgidius : ideo infra opportu-
niori loco tangentur.

QUiESTIO II

OUseritur demum circa distinctionem
hanc, de veritate propositionum qua-
rumdam, videlicet, An istse sint verse:
Deus genuit Deum ; Deus genuit se
Deum,vel alterum Deum; Tres per-
sonse sunt unus Deus ; Unus Deus
est tres personse; Deus est Trinitas.
Quocirca possent plura fieri argumenta,
quse partim tanguntur in littera : quorum
solutio ex declaratione significationis no-
minum horum dependet. Posset namque
sic argui : Si Deus genuit Deum, ergo est
Deus gignens et Deus genitus ; sed non est
nisi unus et idem Deus : ergo unus et
idem Deus est gignens et genitus. — Prse-
terea Deus est res subsistens et singu-
laris : ergo si Deus genuit Deum, Deus
gignens et Deus genitus sunt una res sin-
gularis subsistens, sicque idem generavit
se ipsum : quod nullus admittit.

Pro horum atque similium solutione ar-
gumentorum, pensandum quod Thomas
hic scribit : Ista est simpliciter vera, Deus
genuit Deum. Sod circa ejus veritatem, et
significationem hujus nominis, Deus, est
duplex opinio. Quidam etenim dicunt,
quod nomen hoc, Deus, significat et sup-
ponit essentiam quantum est de se ; sed
propter indifferentiam essentise ad perso-
nas in divinis, ex adjuncto notionali tra-
hitur ad supponendum pro persona. AHi
dicunt, quod hoc nomen, Deus, signifi-
cat essentiam, et supponit quantum est
de se personam, tamen indistincte ; unde
potest supponere unam vel plures perso-
nas : unam, quum dicitur, Deus generat ;
plures, quum dicitur, Deus est Trinitas. Et
haec opinio verior esse videtur. Quamvis
enim, ut fertur in libro de Causis, omne

AN ISM SINT VER.E : DEUS GENUIT DEUM, ETC.

297

nomen deficiat a significatione esse divi-
ni, propter hoc quod nullum nomen signi-
ficat simul aliquid perfectum et simplex,
quia abstracta non significant ens per se
subsistens,et concreta significant ens com-
positum ; nihilo minus abjiciendo quod
imperfectionis est, utimur utrisque nomi-
nibus in divinis, puta : abstractis, propter
divinorum simplicitatem ; concretis, pro-
pter eorum perfectionem. Unde hoc no-
men, Deus, significat per modum perfecti
et per se subsistentis, quemadmodum no-
men hoc, homo. Hinc sicut hoc nomen,
homo, in se non tantum importat essen-
tiam, sed etiam suppositum, attamen in-
distincte (alias non praedicaretur de indi-
viduis), ita et hoc nomen, Deus. Ideo de
se habet quod possit supponere pro per-
sona ; nec ex modo significandi nominis
habet quod supponat pro essentia, sed
tantum ex ratione divinae simplicitatis in
qua idem est re essentia atque supposi-
tum. Haec Thomas.

Concordat Petrus : Nomina (inquiens)
abstracta significant utin altero exsistens;
concreta, ut ens completum per se sub-
sistens. Abstracta imponuntur a forma :
ideo nunquam supponunt nisi pro forma.
Concreta vero imponuntur a forma et a
supposito formae : hinc possunt supponere
pro utroque, sed naturaliter pro supposi-
to, accidentaliter et ex adjuncto pro for-
ma. Et hoc verum est ubi forma et suppo-
situm differunt, sicut in rebus compositis.
Verum ubi non differunt, concretum na-
turaliter supponit pro utroque. Quum ergo
divina essentia sit ens completum per se
subsistens, etiam abstractis per intelle-
ctum personis ; idcirco hoc nomen, Deus,
institutum est principaliter ad significan-
dum eam ut per se subsistentem. Hinc
primo principaliterque supponit pro es-
sentia ex instituentis intentione. Quia vero
tam res quam modus significandi in Deo,
idem est cum persona, potest supponere
pro persona. Sed quia divina essentia una
eademque consistit in una persona et plu-
ribus, hinc potest hoc nomen supponere

A pro una persona et pluribus. Porro deter-
minatio suppositionis istius fit ex adjun-
cto, secundum quod illud est notionale
vel essentiale. Heec Petrus.

Richardus quoque : Haec, inquit, sim-
pliciter vera est : Deus genuit Deum. Dum
enim terminus significat essentiam ali-
quam modo concreto, potest stare in ora-
tione, vel pro natura in concretione ad
suppositum, vel pro supposito naturae il-
lius ; et pro quocumque istorum verifice-
tur propositio, judicanda est simpliciter

B vera. Hinc, homine uno currente, hsec est
simpliciter vera, Homo currit, ratione sup-
positi ; similiter ista, Homo est species,
ratione naturae in concretione ad supposi-
tum.Quum ergo hoc nomen, Deus, signifi-
cet divinam essentiam per modum concre-
ti, et vera sit propositio ista, Deus genuit
Deum, ratione suppositi (quoniam Pater
qui est suppositum divinae essentiae, genuit
Filium qui est suppositum divinae essen-
tiae) ; ideo simpliciter vera censenda est.
Circa haec scribit Albertus : Quidam sunt

C actus uni soli convenientes in suppositis
alicujus naturae ; et dum terminus com-
munis in illa natura supponit verbis si-
gnificantibus hujusmodi actum, intelligi-
tur quod gratia suppositi, cui convenit
ille actus, supponit : ut quum dicitur,
Deus tonat, apud gentiles intelligitur Ju-
piter. Et talis actus est generare, qui soli
convenit Patri. Hinc Deus appellat seu no-
minat Patrem, quum dicitur : Deus genuit
Deum. Nec ab ipso restringitur verbo, sed
potius appellat suppositum, cui soli con-

D venit ille actus. Haec Albertus.

Praeterea, secundum Magistrum in litte-
ra, quamvis Deus genuit Deum, non ta-
men sequitur : ergo genuit se Deum, vel
alium Deum. Quocirca scribit Albertus :
Istud a magistris tripliciter solvitur. Qui-
dam dicunt, quod ly alium, ex parte prae-
dicati potest esse substantivum : et sic est
vera, quoniam genuit alium qui est Deus,
vel alium exsistentem Deum. Vel adjecti-
vum : et sic est falsa. Sic namque ly
alium, ponit diversitatem respectu forma?

298

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — OIST. IV ; QU^ST. II

lib

hujus nominis, Deum : quoniam adjecti- A
va formam quam significant ponunt circa
substantiva sua. Alii dicunt, quod quum
dicitur, Deus genuit se Deum, vel alium
Deum, potest facere constructionem ap-
positivam vel adjectivam : si appositi-
vam, vera est; si adjectivam, falsa. Tertia
opinio est Magistri, quam imitamur, di-
centes quod non sequitur : Deus genuit
Deum, ergo genuit se Deum, vel alium
Deum : quia quum hoc pronomen, se, sit
relativum reciprocum, supponit et refert
suppositum verbi, quod est persona Pa- B
tris, quse exstat ingenita. Sed pronomen
hoc, alius, est relativum diversitatis, et
terminum sibi adjunctum respicit gratia
formae : sicque dum adjungitur huic ter-
mino, Deus, notat diversitatem formae, ut-
pote deitatis : quae quum non sit diversa
aut alia in Patre et Filio, Pater non ge-
nuit alium Deum. — Et si objiciatur, quia
idem et diversum dividunt ens, ergo ge-
nuit eumdem Deum vel alium : responde-
tur, quod idem et diversum dividunt ens
creatum, non increatum, quod secundum C
supposita est distinctum, secundum essen-
tiam indistinctum. Hsec Albertus.

Concordat Udalricus in Summa sua,
libro quarto, quo ait : Ex quo Deus genuit
Deum, quaerunt aliqui an genuit se Deum,
an alium Deum. Et respondendum, quod
neutrum est concedendum : quoniam li-
cet idem et diversum, secundum Philoso-
phum, immediate dividant ens creatum,
ubi ad unilatem naturae sequitur unitas
suppositi, et ad distinctionem supposito-
rum distinctio naturae ; tamen ubi distin- D
ctio suppositorum est sine divisione es-
sentiae, est medium inter hsec, quoniam
unum suppositorum nec est idem alteri,
nec diversum : quia secundum Priscia-
num, idem habet articulariter intelligibilia
quia sua, quae* secundum notitiam supposito-
Priscian. rum demonstrat*, ideo significat unitatem
*■ in supposito. Nec unum suppositum divi-
num est diversum ab altero : quia diver-
sitas est per aliquam formam, seu diffe-
rentiam absolutam, quia differentia est

qua differunt a se singula; personae autem
nec unum suppositum sunt, nec differunt
per aliquod absolutum. — Verumtamen
illius propositionis, Deus genuil se Deum,
est duplex sensus, eo quod relativum po-
test facere relationem simplicem, vel per-
sonalem. Primo modo est vera, quoniam
simplex relatio tantum refert naturam
communem, et non suppositum : ut dum
de herba coram me praesentata, dico, Haec
herba crescit in horto meo. Sic quippe
est sensus, Genuit se Deum, id est Deum
ejusdem naturse secum. Sicque Sancti fre-
quenter utuntur ista locutione, ut Augu-
stinus contra Maximinum : Pater genuit
se alterum ; quintodecimo quoque de Tri-
nitate : Pater se ipsum dicens, genuit Fi-
lium. Et Origenes : Pater, inquit, mittens
Filium, misit se ipsum alterum. Si secundo
modo, est falsa, quia sic refert personam
Patris. — Similiter secunda, videlicet, Ge-
nuit alium Deum, non est simpliciter fal-
sa, ut aliqui dicunt, quum scriptum sit :
Pater alium Paracletum dabit vobis. Et Joann.mj,
quum Paracletus, sit nomen essentiale, in 10'
idem redit locutio haec cum praemissa.
Ideo utraque est simpliciter distinguenda :
quia ly alium, intelligi potest cum implica-
tione sui substantivi. Propter quod aliqui
vocant ipsum substantivum. Non tamen
est substantivatum, quoniam adjectivum
non substantivatur nisi in neutro genere.
Et sic est utraque vera. Estque in utraque
duplex appositiva constructio, ut sit sen-
sus : alium Deum, id est eum qui est
alius, et qui est Deus ; et alium Paracle-
tum, id est eum qui est alius a me Filio,
et est Paracletus. Vel est adjectivum de-
terminans Deum : et utraque falsa est,
sicut jam patuit. Haec Udalricus.

Concordat Thomas, nisi quod ait : Qui-
dam distinguunt istam,Genuit alium Deum,
quia ly alium, potest teneri substantive
vel adjective. Sed quia non invenitur quod
adjectivum in masculino genere substan-
tivetur, praesertim dum sibi adjungitur
substantivum ; ideo distinctio illa non vi-
detur multum valere, nisi forte subintel-

AN ISTiE SINT VER.E \ DEUS GENUIT DEUM, ETC.

299

ligatur hoc participium, ens, ut dicatur,
Alium entem Deum. Sed hoc est nimis
extortum. ldeo cum Magistro dicendum
quod utraque falsa est. Haec Thomas.

Qui insuper scribit hic : Quaeritur de
aliis duabus propositionibus in littera po-
sitis, scilicet, Deus genuit Deum qui est
Deus Pater, vel Deum qui non est Deus
Pater. Et respondendum, quod Magister
distinguit utramque. Si namque quum di-
citur, Deus genuit Deum qui est Deus Pa-
ter, ly Pater construatur appositive ad ly
Deus, locutio falsa est, quia ly Deus re-
stringetur ad standum pro persona Patris :
sicque negativa est vera. Si autem intel-
ligantur non per appositionem, sed duo
termini isti, Deus, et, Pater, intelligantur
mediate conjungi, ut sit sensus, Genuit
Deum qui est Deus, et Deus est Pater; tunc
affirmativa est vera, negativaque falsa. —
Prsepositivus tamen dixit quod utraque est
falsa, nec sunt contradictoria3, propter di-
versam suppositionem hujus relativi, qui.
\n affirmativis enim tantum refert sup-
positum antecedentis; et quum antecedens
supponat pro persona Filii, referret Fi-
lium, de quo non est verum quod sit Deus
Pater. In negativis vero, hoc relativum
non tantum refert suppositum, sed item
essentiam. Sicque oporteret quod praedi-
catum hoc, Deus Pater, removeretur non
solum a supposito Filii, sed etiam ab ejus
essentia : et ita est falsa. Verum quia dis-
tinctione hac facta, adhuc locum habet
Magistri distinctio, preesertim in affirma-
tiva; et rursus, quoniam necessarium non
videtur quod in negativis relativum aliter
referat quam in affirmativis, nisi forsitan
propter negationem, cujus est confundere
terminum, et facere eum teneri simplici-
ter, quod tamen non habet respectu prae-
cedentis, sed tantum respectu sequen-
tis : ideo efficacior esse videtur Magistri
responsio. Iterum, quando duo termini con-
struuntur per appositionem, terminus ap-
positus efficitur quasi forma ei cui ap-
ponitur. Unde si intelligatur appositive,
Genuit Deum qui non est Deus Pater,

A negatio removebit a Filio non formam
deitatis, sed pafernitatis. Haec Thomas.

Porro Petrus hinc scribit : Haec propo-
sitio, Deus genuit Deum qui non est Deus
Pater, quoniam relativum hoc, qui, potest
facere relationem personalem, id est ad
suppositum, vel simplicem, puta ad signa-
tum ; primo modo est vera, secundo falsa.
Et est simile, si dicam : Video hominem
qui est dignissima creaturarum. Si enim
fiat relatio simpliciter ad signatum, vera
est; si autem personalis ad suppositum,

B falsa est. Haec demum propositio, Deus ge-
nuit Deum qui est Deus Pater, in sensu
quo fit suppositio personalis, est distin-
guenda : quia dum duo nomina construun-
tur appositive et immediate, subintelligi-
tur qui est. Unde est sensus : Genuit Deum
qui est Deus, qui est Pater. Et tunc hacc
dictio, qui, aut tenetur implicative, estque
constructio appositiva et quasi una dictio,
Deus Pater, et ita est falsa; aut tenetur
relative, et sic est vera. Haec Petrus.
Denique de his scribit Albertus multum

C diffuse, et quantum ad propositum suffi-
cit, sensus ejus in praeinductis verbis Tho-
mae et Udalrici competenter expressus est:
imo utriusque dicta ex Alberto videntur
sumpta, cujus fuerunt discipuli.

Postremo, sicut in textu ait Magister :
Quidam dixerunt nomina significantia es-
sentiam in divinis, deberi poni in praedi-
cato tantum, et nomina personalia subjici
illis, non econverso, dicentes Patrem et Fi-
liurn et Spiritum Sanctum, seu tres per-
sonas, esse unum Deum, unam substan-

D tiam, non autem unum Deum aut unam
essentiam esse tres personas. Et isti fue-
runt Porretani, id est Gilbeitus Porretanus
episcopus et ejus sequaces, ut refert AI-
bertus : quos Magister in textu ex verbis
Sanctorum reprobat evidenter. Unde prae-
allegati doctores concorditer dicunt, quod
istae sunt verae:Unus Deus est tres personae
(in qua propositione, Deus stat pro essen-
tia, non pro determinata persona); Deus
est Trinitas; unus Deus est Trinitas. Quum
enim iste terminus, unus, sit adjectivum,

300

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. IV ; QUEST. II

ponit unitatem significatam circa substan- A
tiam Dei ; et ]y Deus designat unitatem
substantiae quae est una in tribus personis.
Hinc et ista est vera,Divina essentia est tres
personse; similiter ista, Haec essentia est
tres personae : et hoc, propter omnimodam
identitatem in re. Non tamen ista est ve-
ra, Deus genuit Deitatem, quamvis realiter
idem sint Deus et Deitas : quoniam Deitas
in abstracto designat essentiam per mo-
dum quo ei repugnat generari atque spi-
rari, quae non conveniunt nisi suppositis.
Nihilo minus, ut Thomas fatetur, quantum B
ad modum significandi, plus habet de pro-
prietate propositio in qua praedicatur es-
sentia de persona,quam in qua praedicatur
persona de essentia, quum praedicatum se
habeat loco formaa.Verumtamen, quod prae-
dicatum se habet loco formse, secundum
Petrum, proprie verum est in praedicatio-
ne per inhaerentiam, non in praedicatione
per identitatem.

Circa praehabitarum propositionum ve-
ritatem ait Bonaventura : Ad horum intel-
ligentiam notandae sunt quatuor regulse. G
Prima, quod nomen abstractum imponitur
formse, et a forma : sicut albedo imponi-
tur ipsi albedini, et a forma albedinis. No-
men vero concretum imponitur a forma,
sed non ipsi formae, sed supposito : sicut
album ab albedine imponitur enti albo.
Socunda regula : Terminus habens multi-
tudinem suppositorum sine distributione
acceptus, stat pro illo pro quo reddit locu-
tionem veram : ut quum dicitur, Homo
currit, vera est locutio, si aliquis homo
currat. Tertia : Termino designanti for- D
mam non multiplicabilem, non differt prae-
ponere et postponere negationem. Unde
non differt dicere, Petrus non currit, et,
Non Petrus currit. Quarta : Belativum re-
fert antecedens sub eodem modo suppo-
nendi sub quo antecedens praecessit hoc
relativum, nisi simplicem faciat relatio-
nem. — Ex prima regula constat quod isla
sit vera, Deus genuit Deum. Quum enim
terminus iste, Deus, sit concretus, et im-
ponatur a forma essentiali, scilicet deitate,

imponitur tamen personae. Ex secunda re-
gula patet, quod in hac propositione, Deus
genuit Deum, Deus in subjecto stat pro
Patre, in praedicato pro Pilio. Quamvis
enim suppositio termini non arctetur, ta-
men slat pro illo pro quo locutio vera est.
Ex tertia regula claret, quod quamvis haec
sit vera pro Patre, Deus generat Deum ;
non tamen haec est vera pro Filio, Deus
non generat Deum. Quum enim Deus di-
cat formam non multiplicabilem, non dif-
fert ei negationem praeponere, sive post-
ponere. Hinc sicut negatio praeposita ei,
omnino removet a subjecto praedicatum,
puta a qualibet divina persona, ita et
negatio ei postposita. Ex quarta elicitur,
quod non sequitur : Deus genuit Deum,
ergo se Deum, vel alium Deum. Haec Bona-
ventura.

Cujus secundae regulae consonat quod
ait Albertus : Bes in subjecto vel praedi-
cato, non restringit terminum in alia parte
positum, sed permittit eum Hbere stare
pro quo veram reddit locutionem. Tertiae
quoque regulae consonat quod ait Prae-
positivus : Quamvis iste terminus, Deus,
designat essentiam quae communicatur,
tamen permanet indivisa : idcirco hic ter-
minus, Deus, retinet naturam termini sin-
gularis sive discreti. In termino autem
tali, aequipollet negatio praeposita atque
postposita, quia quum habeat unicam for-
mam indivisibilem, non potest negari quin
negetur tota. Ideo pro distinctis personis
divinis non potest aliquid idem affirmari
et negari. Determinatio autem suppositio-
nis fit ex adjuncto alicujus, videlicet es-
sentialis aut notionalis.

Insuper ait Bonaventura : Ad intelligen-
dum an ista sit vera, Deus genuit alium
Deum, notanda est regula illa communis :
Locum non habet omnimoda distinctio,
ubi non ex diversis causis est unio. Verbi
gratia, Pater et Filius et Spiritus Sanctus
uniuntur in hoc nomine, Deus, ratione
deitatis unius ; Petrus vero et Paulns uni-
untur in homine, ratione diversarum hu-
manitatum.. Et juxta hanc regulam, ab

LIBER I SENTENTIARUM.

DIST. V

301

oppositis alia regula est sumenda, videli- A
cet:Non habet locum omnimoda unio, ubi
est simul cum unione distinctio. Quemad-
modum Pater et Filius et Spiritus San-
ctus uniuntur in una essentia, sed distin-
guuntur relatione. — Quocirca pensan-
dum, quod in divinis quaedam vocabula
important solum distinctionem, quaedam
vero omnimodam unionem, et quaedam se
habent medio modo. Quoniam ergo Deus
generans, et Deus genitus, quamvis perso-
naliter distinguantur, tamen in eadem dei-
tate uniuntur; idcirco non competunt eis B
nomina importantia distinctionem simpli-
citer. Hinc ista non admittuntur : Deus
distinguitur a Deo, Deus genuit alium
Deum. Eadem ratione non competunt eis
vocabula omnimodam unionem importan-
tia in supposito et in forma. Ideo ista ne-
gatur : Deus genuit se. Sed ea quee medio
modo se habent, conveniunt eis : sicut
yerbum hoc, generat, quoniam dicit dis-
tinctionem in persona cum unitate essen-
tise. Similiter ista conceditur, Pater generat
alterum se, id est Filium, qui distinguitur G
a Patre in persona, et est idem cum Patre
in natura. Heec Bonaventura.

Circa distinctionem hanc Scotus quaerit,
an ista sit vera : Deus est Pater et Filius
et Spiritus Sanctus. Et arguit quod non,
quoniam contradictoria ejus est vera, vi-
delicet, Nullus Deus est Pater et Filius et

Spiritus Sanctus : quoniam quaelibet sin-
gularis persona est una, non tres. Quocir-
ca refert : Secundum antiquos, praedicalio
in divinis distinguitur in veram formali-
ter, et in verarn per identitatem : hoc est,
quod illa sit formaliter vera, quando prse-
dicatum convenit subjecto formaliter ; per
identitatem vero, quando propter simpli-
citatem divinam est idem subjecto, quam-
vis non formaliter. Sicque ista, Pater et
Filius et Spiritus Sanctus sunt Deus, est
vera formaliter; haec autem, Pater et Fi-
lius et Spiritus Sanctus sunt Deitas, est ve-
ra per identitatem, quamvis non forma-
liter. Ergo et ista, Deus est Pater et Filius
et Spiritus Sanctus, est vera formaliter :
quoniam id quod natum est praedicari,
praedicatur in ea. — Ad argumentum au-
tem dicendum, quod illa non est contra-
dictoria ejus, si praecise fiat distributio
pro personis, quoniam sic non negatur
quod primo affirmatur in affirmativa. Si
autem illa neget praedicatum a primo si-
gnificato Dei,falsa est illa.Et hoc est quod
communiter dicitur, quod talis universalis
negativa non contradicit termino habenti
suppositionem simplicem, licet contradi-
cat habenti suppositionem personalem.
Hinc contradictoria praetactae propositio-
nis, est ista, Deus non est Pater et Filius
et Spiritus Sanctus : quae falsa est. Haec
Scotus.

DISTINCTIO V

A. Hic quceritur, an Pater genuit divinam essentiam, vel ipsa Filium; an
essentia genuit essentiam, vel ipsa nec genuit nec genita est.

POST hsec quaeritur, utrum concedendum sit quod Pater genuit divinam essen-
tiam, vel quod divina essentia genuit Filium ; vel essentia genuit essentiam,
an omnino non genuit nec genita est divina essentia. Ad quod catholicis
tractatoribus consentientes dicimus, quod nec Pater genuit divinam essentiam, nec
divina essentia genuit Filium, nec divina essentia genuit divinam essentiam. Hic

302 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. V

autem nomine essentise, intelligimus divinam naturam, quas comrnunis est tribus
personis, et tota in singulis. Ideo non est dicendum quod Pater genuit divinam
essentiam : quia si Pater diceretur genuisse divinam essentiam, divina essentia
relative diceretur ad Patrem vel pro relativo poneretur. Si autem relative diceretur
vel pro relativo poneretur, non indicaret essentiam. Ut enim ait Augustinus in
AugdeTri- libro quinto de Trinitate : Quod relative dicitur, non indicat substantiam.

nilalc, lib.
v, c. 7.

B. Secunda ratio.

Item, quum Deus Pater sit divina essentia. si ejus esset genitor, esset utique
genitor ejus rei quae ipse est, et ita eadem res se ipsam genuisset : quod Augustinus
negat, ut supra ostendimus.

G. Tertia ratio et potior.

Item, si Pater est genitor essentise divinse, quum ipse essentia divina sit et
Deus sit, eo ergo quod generat, et est et Deus est. Ita ergo non illud quod gene-
ratur, est a Patre Deus ; sed Pater eo quod generat, et est et Deus est. Et si ita
est, non genito gignens, sed gignenti genitum causa est ut et sit et Deus sit.
id. op.cit. Simili ratione probat Augustinus in libro septimo de Trinitate, quod Pater non est
' ' ' ■ sapiens sapientia quam genuit : quia si ea sapiens est, ea est. Hoc enim est illi esse
quod sapere. Quod si hoc est illi esse quod sapere, non per illam sapientiam quam
genuit Pater, sapiens est. Quid enim aliud dicimus, quum dicimus, Hoc illi est esse
quod sapere, nisi, Eo est quo sapiens est? Ergo quse causa illi est ut sapiens sit,
etiam ipsa illi causa est ut sit. Si ergo sapientia quam genuit, illi causa est ut
sapiens sit, et causa illi est ut sit. Sed causam Patri qua sit, a Patre genitam nullo
modo quisquam dixerit sapientiam. Quid enim est insanius ? Ita ergo, si Pater genuit
essentiam qua est, essentia quam genuit, causa est illi ut sit. Non ergo ipsam qua
ibidem. est, essentiam genuit. Nam in illa simplicitate, ut inquit Augustinus, quia non est
aliud sapere quam esse, eadem est ibi sapientia quae essentia : ideoque quod de
sapientia, hoc de essentia dicimus. Sicut ergo non genuit sapientiam qua sapiens
est, ita nec essentiam qua est. Ut enim sapientia sapiens est, et potentia potens ; ita
et essentia ipse est. Eademque sapientia est et potentia, quse essentia. Patet itaque
ex praedictis, quia Pater essentiam divinam non genuit.

D. Adducuntur rationes in contrarium.

Huic autem videtur contrarium quod Augustinus ait in libro de Fide et Sym-
bolo : Deus quum Verbum genuit, id quod ipse est, genuit ; nec de nihilo, nec de
aliqua jam facta conditaque materia, sed de se ipso id quod ipse est. Item, Deus
Pater qui verissime se indicare animis cognituris et voluit et potuit, hoc ad se

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. V 303

ipsuin indicandum genuit, quod est ipse qui genuit. Ecce aperte dicit his verbis,
Deum Patrem genuisse illud quod ipse est. Illud autem quod ipse est, non est nisi
divina essentia. Videtur ergo divinam essentiam genuisse. Ad quod respondemus
illa verba sic intelligenda esse, dicentes : Pater de se ipso genuit illud quod ipse est,
id est Filium qui est illud quod Pater est. Nam quod Pater est, et Filius hoc est ;
sed non qui Pater est, et Filius hic est.

E. Alias partes qucestionis exsequitur.

Ita etiam non est dicendum, quod divina essentia genuit Filium : quia quum
Filius sit divina essentia, jam esset Filius res a qua generatur, et ita eadem res se
ipsam generaret. Ita etiam dicimus, quod essentia divina non genuit essentiam.
Quum enim una et summa quaedam res sit divina essentia, si divina essentia essen-
tiam genuit, eadem res se ipsam genuit : quod omnino esse non potest. Sed Pater
solus genuit Filium, et a Patre et Filio procedit Spiritus Sanctus.

F. Quce videantur prcedictis esse contraria.

Praedictis autem videtur contrarium esse quod dicit Augustinus in libro septimo Aug.de Tri-

llitate, lib.

de Trinitate : Hoc, inquit, est Deo esse quod sapere Unde Pater et lnlius snnul sunt vu, c. 1.
una sapientia, quia una essentia ; et sigillatim sapientia de sapientia, sicut essentia
de essentia. Ecce his verbis aperte dicit Augustinus sapientiam de sapientia, et
essentiam de essentia : ubi videtur significare, quod sapientia sapientiam, et essentia
genuerit essentiam. Idem in libro de Fide ad Petrum, ait: Sic Christum Dei Filium, ia.de Fide,
id est unam ex Trinitate personam, Deum verum crede, ut divinitatem ejus de °' "'
natura Patris natam esse non dubites. Hic videtur dicere, quod natura Filii sit nata
de natura Patris. Idem in libro quintodecimo de Trinitate ait : Dicitur Filius id.de Tri-
consilium de consilio, et voluntas de voluntate : sicut substantia de substantia, ^"ko.1 '
sapientia de sapientia. Et hic videtur dicere, quod substantia sit genita de substantia,
et sapientia de sapientia. Sed hoc ita determinamus : sapientia de sapientia, et
substantia de substantia est : id est, Filius qui est sapientia, qui est substantia, est
de Patre qui est eadem substantia et sapientia ; et Filius qui est divinitas, natus
est de Patre qui est natura divina. Et ut expressius dicamus, dicimus Filium
sapientiam esse de Patre sapientia ; et dicimus Filium substantiam esse genitum
de Patre et a Patre substantia. Quod autem ita intelligi debeat, Augustinus ostendit
in libro septimo de Trinitate, dicens : Pater ipse sapientia est ; et dicitur Filius id. op.cit.
sapientia Patris, quomodo dicitur lumen Patris, id est sicut lumen de lumine, et
uterque unum lumen : sic intelligatur sapientia de sapientia, et uterque una
sapientia et una essentia. Item, ideo Ghristus dicitur virtus et sapientia Dei, quia ibid. c. 3.
de Patre virtute et sapientia etiam ipse virtus et sapientia est : sicut ipse lumen de
Patre lumine est, et ipse fons vitas est apud Deum Patrem fontem vitae. Filius

304 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. V

ergo sapientia de Patre sapientia est, sicut Filius lumen de Patre lumine, et Deus
Filius de Deo Patre : ut et singulus sit lumen, et singulus sit Deus, et singu-
lus sit sapientia ; et simul unum lumen, unus Deus, una sapientia. Ecce mani-
feste his verbis aperit Augustinus ex quo sensu accipienda sint prsedicta verba, et
his similia, scilicet quum dicitur : substantia de substantia, vel substantia genuit
substantiam.

G. Quod videtur prcedictce expositioni contrarium.

Huic vero etiam id contrarium videtur, quod Hilarius in libro quarto de Trinitate
Hiiar. de ait : Nihil, inquit, nisi natum habet Filius ; et geniti honoris admiratio, in honore

TrinilaLc,

«b.iv.io. generantis est. Quum ergo Filius essentiam habeat (tota enim in eo est divina
iMd.iib.v, essentia), videtur quod ipsa divina essentia nata sit. Item in libro quinto ait : Nati-

37.

■profecu vitas Dei non potest eam ex qua provecta * est, non tenere naturam : nec enim
aliud quam Deus subsistit, quod non aliunde quam de Deo subsistit. Ecce hic dicit

•profectam nativitatem Dei provectam * ex natura : et ita videtur ex his verbis atque praedictis,
natura Dei et genita et genuisse. Quod apertius dicit in libro nono de Trinitate :

lwd.iib ix, Nos, inquit, unigenitum Deum in forma servi manentem, in natura Dei mansisse

profitemur. Nec unitatem formae servilis in naturam divina? unitatis refundimus,
nec rursum corporali insinuatione Patrem in Filio praedicamus ; sed ex eo ejusdem
generis genitam naturam naturaliter in se gignentem habuisse naturam, quse in
forma naturte se gignentis manens, formam naturse corporalis et infirmitatis accepit.
Non enim defecerat Dei natura ne esset ; sed in se humilitatem terrense nativitatis
manens sibi Dei natura susceperat, generis sui potestatem in habitu assumptse
humanitatis exercens. Ecce hic aperte dicit, et naturam genuisse, et naturam geni-
tam, et naturam assumpsisse naturam : quod a plerisque negatur. Item, in eodem :
iwd. 53. Numquid unigenito Deo contumelia est Patrem sibi inascibilem Deum esse, quum
ex innascibili Deo nativitas unigenita in naturam unigenitam subsistat? Ecce et hic
dicit unigenitam naturam.

LOCUM HUNC INTELLECTU DIFFICILIMUM, REVERENDUS IN CHRISTO PATER yEGIDIUS ROMANUS,
ARCHIEPISCOPUS BITURICENSIS, ORDINIS S. AUGUSTINI, IN HUNC MODUM EXPLANAT.

Nihil habet Filius nisi natum, id est, nisi quod nascendo accepit. Admiratio ho-
noris geniti, id est mirabilis honor quem conspicimus in Filio, in honore generantis,
id est, ad honorem Patris refertur. — Nativitas Dei, id est Filius Dei per nativi-
tatem habens esse, non potest eam ex qua provecta est, non tenere naturam, id
est, necessario est ejusdem natura? cum Patre a quo processit. — Nos, inqv.it. Hic
specialiter Hilarius tradit unitatem Filii cum Patre, et invariabilitatem naturae in
assumptione carnis, dicens : Unigenitum Deum in forma servi manentem, in na-
tura Dei mansisse profitemur, quia est ejusdem natura? cum Patre. Nec unitatem
formai servilis in naturam divinw unitatis refundimus : id est, incarnatio non fuit
per conversionem naturarum ; nec rursum corporali insinuatione Patrem in Fi-
lio prcedicamus : id est, Pater non est in Filio localiter; sed ex eo ejusdem generis

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. V 303

genitam naturam naturaliter in se gignentem habuisse naturam : hoc est, Pater est
in Filio consubstantialiter, etsi non corporaliter. Construatur sic littera : Nos dicimus
naturam genitam esse ex eo ejusdem generis, id est ex Patre qui est ejusdem generis,
id est ejusdem naturse cum ipso; et dicimus hanc naturam genitam naturaliter in se
gignentem habuisse naturam, id est habuisse in se Patrem a quo naturaliter gignitur.
Quce, scilicet natura genita sive Filius, in forma naturce se gignentis manens, id est,
retinens eamdem naturam cum Patre, formam naturce corporalis et infirmitatis acce-
pit, id est, incarnatus est. Non enim defecerat Dei natura ne esset, id est, Filius non
amisit naturam quam habebat ; sed in se humilitatem terrence nativitatis manens sibi
Dei natura susceperat, id est, natura divina manens in se, propter temporalem nativi-
tatem Filii Dei unita est humilitati terrenee, sive naturse nostrae, generis sui potestatem
in habitu assumptce humanitatis exercens, quasi dicat quod exercebat opera Deitatis
in natura humilitatis. — Quum ex innascibili Deo nativitas unigenita, id est unige-
nitus Dei Filius per nativitatem suam ex Deo innascibili, sive ex Patre, in naturam
unigenitam subsistat, id est, per generationem subsistens, subsistit in naturam Dei
Patris : qua? dicitur unigenita, quia est per unicam generationem communicata.

H. Quomodo sunt intelligenda prcemissa verba Hilarii.

Sed quia hsec verba aane vult intelligi, ipse idem dicit in libro quarto de Trini-
tate : Inteiligentia dictorum, ex causis est assumenda dicendi : quia non sermoni Hiiar. de
res, sed rei est sermo subjectus. Hsec ergo verba ita intelligi possunt : Nihil habetiib.iv, u.
Filius nisi natum, id est, nihil habet secundum quod Deus est, nisi quod nascendo
accepit, et ipse nascendo Patris in se subsistentem naturam habuit. Unde idem
Hilarius addit in libro quinto : Eamdem naturam habet genitus, quam ille qui ibid.iib.v,

37.

genuit : ita tamen, ut natus non sit ille qui genuit. Nam quomodo erit Pater ipse,
quum genitus sit ? Sed in his ipsis subsistit ille qui genitus est, in quibus totus est
ipse qui genuit, quia non est aliunde qui genitus est : et ideo non refertur ad aliud,
quod in uno subsistit et ex uno. Ac si in generatione Filii naturam suam, ut ita
dicam, sequitur indemutabilis Deus, indemutabilem Deum gignens; nec naturam
suam deserit, ex indemutabili Deo indemutabilis Dei perfecta nativitas. Subsistentem
ergo in eo Dei naturam intelligamus, quum in Deo Deus insit ; nec praeter eum qui
Deus est, quisquam Deus alius sit : quia ipse Deus, et in eo Deus. Naturae ergo
Dei Patris veritas in Deo Filio esse docetur, quum in eo Deus intelligitur esse
qui Deus est. Est enim unus in uno, et unus ab uno.

I. Quod legitur Pater de sua substantia genuisse Filium, et Filium

substantice Patris.

Dicitur quoque, et frequenter in Scriptura legitur, Patrem de sua substantia
genuisse Filium. Unde Augustinus in libro de Fide ad Petrum, ait : Pater Deus de Aug.de fi-
nullo genitus Deo, semel de sua natura sine initio genuit Filium Deum sibi aequa-
lem, et eadem qua ipse naturaliter aeternus est, divinitate coseternum. Ecce hic
dicit A.ugu3tinus Filium genitum de natura Patris. Est autem una natura Patris et
T. 19. 20

30G HBER I SENTENTIARUM. — DIST. V

Filii et Spiritus Sancti. Si ergo de natura Patris genitus est Filius, genitus est de

natura Filii et Spiritus Sancti, imo de natura trium personarum. Idem quoque

Aug.de Tri- Augustinus in libro quintodecimo de Trinitate dicit Ghristum esse Filium sub-

xv, c.'i9. stantise Patris, et de substantia Patris genitum, tractans illud verbum Apostoli

Coioss. i, loquentis de Deo Patre sic : Qui eruit nos de potestate tenebrarum, et transtulit in

i 3

regnum Filii caritatis suas. Quod dictum est, inquit, Filii caritatis suae, nihil aliud
intelligitur, quam Filii sui dilecti, quam Filii substantise suse. Garitas quippe Patris,
quae in natura ejus est ineffabiliter simplici, nihil est aliud quam ipsa natura atque
substantia, ut saepe diximus, et saepe iterare non piget ; ac per hoc, Filius caritatis
ejus, nullus alius est, quam qui de substantia ejus est genitus. Ecce hic aperte dicit
Augustinus Filium esse genitum de substantia Patris, et Filium substantise Patris.
Aug. con- Idem quoque Augustinus in libro secundo contra hsereticum Maximinum, substan-

num, ub. u, tiam Dei genuisse Filium, et Filium genitum de substantia Patris asserit, dicens :
' ' Garnalibus cogitationibus pleni, substantiam Dei de se ipsa gignere Filium non

Matth.xMi, putatis, nisi hoc patiatur quod substantia carnis patitur quando gignit. Erratis,
nescientes Scripturas neque virtutem Dei. Nullo enim modo verum Dei Filium
cogitatis, si eum natum esse de substantia Patris negatis. Non enim jam erat
hominis filius, et Deo donante factus est Dei Filius, ex Deo natus gratia, non
natura. An forte etsi non hominis filius erat, tamen jain aliqua erat qualiscumque
creatura, et in Dei Filium, Deo mutante, conversa est? Sed nihil horum est : ergo
aut de nihilo, aut de aliqua substantia natus est. Sed ne crederemus vos putare de
nihilo esse Dei Filium, affirmatis non vos dicere de nihilo esse Dei Filium. De
aliqua ergo subslantia est ; et si non de substantia Patris, de qua sit dicite. Sed non
invenietis. Jam ergo unigenitum Dei Filium Jesum Ghristum de Patris esse sub-

Aug.op.cit. stantia, non vos nobiscum pigeat confiteri. Idem in eodem : Utrique legimus, ut

i Joann. v, simus m vero Filio ejus Jesu Christo. Dicite ergo nobis, utrum iste verus Dei

20.

Filius, ab eis qui gratia filii sunt, quadam proprietate discretus, de nulla substantia
sit, an de aliqua. Non dico, inquis, de nulla ; nec dicam de nihilo. Ergo de aliqua
substantia est. Quasro, de qua? Si non de Patris substantia est, aliam quaere. Si
aliam non invenis, Patris agnosce substantiam, et Filium cum Patre 6|Aoci5<nsv

Aug.op.cit. confitere. Idem in eodem : Gonfiteor Deum Patrem omnino incorruptibiliter genuisse,
sed quod est ipse genuisse. Item dico quod saspe dicendum est : aut de aliqua
substantia est natus Dei Filius, aut de nulla. Si de nulla, ergo de nihilo : quod
vos jam non dicitis. Si vero de aliqua, nec tamen de Patris substantia, non est
verus Filius. Si vero de Patris substantia, unius ejusdemque substantise sunt Pater

ibid. § 2. et Filius. Vos autem nec Filium de substantia Patris genitum vultis ; et tamen eum
nec ex nihilo, nec ex aliqua materia, sed ex Patre esse conceditis. Nec videtis
quam necesse sit ut qui non ex nihilo, nec ex aliqua alia re, sed ex Deo, nisi ex
Dei substantia esse non possit, et hoc esse quod Deus est, de quo est : id est, Deus
de Deo natus est, quia non alius prius fuit, sed natura coaeterna de Deo est.

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. V 307

K. Colligens summam prcedictorum, aperit ex quo sensu accipienda sint.

His verbis praemissis innui videtur quod divina substantia Filium genuerit, et
quod Filius sit genitus de substantia Patris, et quod de Deo est natura coasterna, et
quod Pater id quod ipse est, genuit. Id autem quod ipse est, divina essentia est :
et ita putari potest divinam essentiam genuisse. Vehementer movent nos haec
verba : quse quomodo intelligenda sint, mallem magis ab aliis audire quam ipse
tradere. Ut tamen sine prajudicio atque temeritate loquar, ex hoc sensu dicta pos-
sunt accipi : Natura coasterna de Deo est, id est, Filius coaeternus Patri de Patre
est : ita quod est eadem cum eo natura, vel ejusdem naturae. Quem sensum con-
firmat Augustinus, ibidem subjiciens, et quod dixerat quasi explanans. Dicto enim,
Natura coasterna est de Deo, addidit : Non est aliud Filius quam illud de quo est, Aug. con-
id est, unius ejusdemque substantiae est. Deinde apertius talem intellectum ex „um, 1,"™,!,
prasdictis verbis fore habendum, aperit in eodem libro contra Maximinum, dicens : c' 'b
Trinitas hsec unius ejusdemque substantiae est, quia non de aliqua materia vel de lbidem.
nihilo est Filius, sed de quo est genitus. Itemque Spiritus Sanctus non de aliqua
materia vel de nihilo est, sed inde est unde procedit. His utique verbis aperte
ostendit ea ratione dici Filium esse de substantia Patris, quia est de Patre genitus,
ita quod est ejusdem substantiae cum eo : et Spiritum Sanctum esse de substantia
Patris et Filii, quia ab utroque procedit, ita quod est ejusdem substantiae.

L. Quod nec Filius nec Spiritus Sanctus est de nihilo, sed de aliquo ;

non tamen de materia.

Ostenditur quoque ex illis verbis, Filium et Spiritum Sanctum non esse de
nihilo, sed de aliquo ; nec tamen de aliqua materia. Unde etiam Hilarius in libro
duodecimo de Trinitate ait : Unigenitus Deus quum natus sit, Patrem testatur Hiiar.de
auctorem ; quum ex manente natus est, non est natus ex nihilo ; et quum ante lib. x<t) 2'5.
tempus natus est, omnem sensum praevenit nascendo. Hic aperte dicitur, quod
Filius non est natus ex nihilo. Similiter et Spiritus Sanctus non est dicendus esse
vel procedere ex nihilo : quia Filius de substantia Patris natus est, id est, a Patre
est, cum quo ejusdem substantiae est et eadem substantia. Ex quo sensu etiam
accipiendum est illud, Pater genuit id quod ipse est, id est Filium qui est hoc
quod Pater. Et hoc ita debere intelligi Augustinus aperit, dicens in primo libro
contra Maximinum : Hoc genuit Pater quod est ; alioqui non est verus Filius, si Aug. c<m-

t-,.i. ■! ± -r. ± traMaximi-

quod est Pater non est Filius. Item, substantia Dei genuit Filium, ld est, Pater nam, ub. i,

c 6 7

substantia genuit Filium qui est eadem substantia et ejusdem substantiae. Quod sic
esse intelligendum Augustinus ostendit, dicens ad Maximinum : Sicut dicis, Spiritus ibid.iib.ii,
spiritum genuit ; ita dic, Spiritus ejusdem naturae vel substantiae spiritum genuit. °'
Item, sicut dicis, Deus Deum genuit ; ita dic, Deus ejusdem naturaa vel substantias

308 IN LIBRUM I SENTENTIAMJM. — DIST. V SUMMA

Deum genuit. Hoc si credideris et dixeris, nihil de hac re ulterius accusaberis. His

enim verbis aperit quomodo praedicta debeant intelligi. Similiter, Filius natus est

de substantia Patris, vel Pater genuit Filium de sua natura sive essentia, id est, de

se natura et essentia genuit Filium ejusdem essentias ac naturae, et qui est eadem

essentia ac natura. Similiter expone illud, Filius substantise Patris, et Filius Patris

substantiae, id est, qui est substantia, cum quo et Filius eadem substantia est, quia

consubstantialis est Patri Filius. Et hic sensus adjuvatur ex his verbis Augustini,

Aug.de Tri- qui in libro quinto de Trinitate ait : Tres personas ejusdem essentise, vel tres

"'c.69. ' ' personas unam essentiam dicimus. Tres autem personas ex eadem essentia non

dicimus quasi aliud ibi sit quod essentia est, aliud quod persona. His verbis osten-

ditur non esse dicendum personam esse ex essentia, nisi ex sensu prsedicto. Qui

sensus confirmatur etiam ex eo quod in libro quintodecimo de Trinitate idem ait :

ibid nb.xv, Sicut nostra scientia scientise Dei : sic et nostrum verbum quod nascitur de nostra

c 13

scientia, dissimile est illi Verbo Dei quod natum est de Patris essentia. Tale
est autem, ac si dicerem, De Patris scientia, de Patris sapientia ; vel quod est
expressius, De Patre essentia, de Patre scientia, de Patre sapientia. Ex hoc ita-
que intellectu, Verbum Dei Patris unigenitus Filius, per omnia Patri similis et
aequalis, recte dicitur Deus de Deo, lumen de lumine, sapientia de sapientia, essen-
tia de essentia : quia hoc est omnino quod Pater ; non tamen Pater, quia iste
Filius, ille Pater.

M. Quare Verbum Patris dicatur Filius naturm.

Inde est quod solus Unigenitus Dei, dicitur natura Filius, quia ejusdem na-
turse est, et eadem natura est cum .Patre. Unde Hilarius in libro quinto de
Hiiar. de Trinitate, de Ghristo loquens, ait : Natura Filius est, quia eamdem naturam
iib. v, 37'. quam ille qui genuit, habet.

SUMMA

A Magister, qualiter in divinis praedicata
notionalia seu relativa, utpote actus ge-
DISTINCTIONIS QUINT^E nerandi, generatioque passiva, conveni-

ant concretis absolutis, videlicet an Deus
generet, etc. ; hic inquirit atque deter-

TEXTUS quintae distinctionis multas at- minat, qualiter conveniant abstractis in
que difficiles inducit ac continet qua> Deo, hoc est : an divinae essentise convenit
stiones : et juxta materias quaestionum, generare aut generari ; deinde, an essen-
et argumentationes ad partes utrasque tia sit aliquo modo terminus generatio-
atque responsiones, multipliciter dividi nis aut ratio generandi ; item, an Pater
potest ; nec in hoc videtur aliqua difficul- de sua substantia, essentia seu natura,
tas, quamvis ad intelligendum verba litte- generet Filium ; et quod generatio di-
rse sit difficultas pracipua. Itaque, post- B vina nullatenus sit ex nihilo, neque ex
quam in distinctione preehabita tractavit materia.

QU/EST. I : AN DIVINA ESSENTIA GENERET

309

QU.ESTIO PRIMA

Clrca distinctionem hanc quseritur pri-
mo, An divina essentia generet.

Videtur quod sic. Primo, quia natura est
principium operandi. Nam dicitur a na-
scendo, quia ex ea nascitur actio. — Se-
cundo, quia in textu inducuntur apertse
auctoritates SS. Augustini atque Hilarii,
in quibus divina essentia seu natura di-
citur nata seu genita, vel generans seu B
producens. — Tertio, quoniam omnis ac-
ctio est a forma : nam formse est agere et
movere. Essentia autem ceteraque abstra-
cta, potissime dicunt formam : ergo eis
potissime convenit operari, generare, pro-
ducere. — Quarto, quia realiter idem sunt
essentia et persona, nec Pater aliquid su-
peraddit essentise : ergo non minus con-
venit essentiae generare quam Patri. —
Quinto,quia divina essentia est res summa,
per se subsistens, et intellectualis naturae :
ergo est suppositum et persona. Quum C
ergo suppositorum sit agere, convenit es-
sentiae generare.

Deinde induci possunt sophismata Prae-
positivi (quae teste Alberto, notabilia sunt)
taliter arguentis : Essentia est Pater, et
Pater est essentia. Sed Pater est Pater Fi-
lii : ergo essentia est Pater Filii. — Item,
haec est vera, Essentia est Filius Patris :
quia inter Filium Patris et essentiam non
cadit distinctio relationis. Sed quidquid
est Filius Patris, genitum est a Patre. Ergo
essentia genita est a Patre. — Iterum, es- D
sentia est res genita, et res genita est ge-
nita. Ergo essentia est genita : quod ne-
gatur in textu. — Amplius, essentia est
terminus generationis. Essentia namque
est id quod genitum est, et est ille qui
natus est ex Patre; et sic natus, est termi-
nus generationis : ergo essentia generatio-
nis est terminus. Terminus vero genera-
tionis est a Patre, imo et productus ab
ipso. Ergo essentia est a Patre atque pro-
ducta ab eo : quod negatur in littera.

Praeterea Petrus sic arguit, et est argu-
mentum abbatis Joachim : Si essentia non
est generans nec genita, nec spirans neque
spirata, ergo in divinis sunt quatuor res,
videlicet tres personee, et essentia. — In-
super, quidquid prsedicatur de aliquo, po-
test pro illo supponere. Sed essentia vere
praedicatur de Patre, ut patuit : ergo po-
test pro ipso supponere et ejus praedica-
tionem recipere, ita ut vere dicatur, Es-
sentia generat. Et simili modo argui potest
quod supponere queat pro Filio : sicque
vere generari dicetur. — Adhuc autem Ri-
chardus de S. Victore in libro suo de Tri-
nitate, ex intentione affirmat et probat,
quod essentia generet et gignatur, et eos
qui contradicunt, redarguit ac deridet.

In contrarium est Magistri,imo et Eccle-
siae auctoritas, extra de Summa Trinitate
et fide catholica, Damnamus.

Ad haec Scotus respondet : In ista qua>
stione erravit abbas Joachim, quia dixit
magistrum Petrum Lombardum esse hae-
reticum, eo quod dixit rem aliquam esse
in divinis quae nec producit neque produ-
citur. Propter quod Joachim imposuit Pe-
tro, quod posuit quaternitatem, ut tactum
est. Et dum quaerebatur a Joachim, quo-
modo salvatur fidei veritas, puta quod tres
personae sunt unus Deus, dixit quod nulla
res una est Pater et Filius et Spiritus San-
ctus; sed tantum dixit istas personas esse
unam rem, quemadmodum multi fideles
dicuntur una Ecclesia propter unam fi-
dem et caritatem. Et allegavit quod apud
Joannem ait Salvator : Pater, serva eos Joann.nw»,
(scilicet meos discipulos ac fideles) in no- '
mine tuo, ut sint unum, sicut et nos unum
sumus. Unde, quum fideles non sint unum
unitate naturse individualis, intulit Joa-
chim quod Pater et Filius et Spiritus San-
ctus non sint una res numero. Et in hoc
Joachim sapuit hseresim. Pater enim suam
deitatem atque essentiam communicavit et
dedit Filio, non aliam, sed eamdem : alias
Filius non esset verus Deus. Pater quoque
et Filius totam simplicem et indivisibilem

310

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. V ; QlhEST. I

suam essentiam communicaverunt Spiri- A
tui Sancto. Sicque tres personee sunt una
res, una essentia, unus Deus. Idcirco non
est in Deo quaternitas, quoniam una res
illa non est realiter alia a personis.

Positio autem Magistri a Papa, imo a
concilio, est approbata, et potest sic de-
monstrari : Res generans generat rem ali-
quam a se vere realiterque distinctam,
quoniam nulla res gignit se ipsam, ut Au-
gustinus libro de Trinitate testatur. Si ergo
essentia generat, distincta est realiter a re
generata ad intra : quod falsum est, quum B
sit penitus indistincta, et quidquid in Deo
est, est realiter ipsa divina essentia. Ad
idem sunt argumenta Magistri in Iittera.
Nam si Pater generaret essentiam,essentia
realiter distingueretur a Patre. ltem, si es-
sentia gignit ac gignitur, non est una et ea-
dem numero. Denique, quandocumque est
•subjecium ultimata abstractio*, et prsedicatum ex sua
IbstracTum ratione prsedicari non potest nisi formali-
ter : propositio vera non est, nisi in primo
modo per se. Sed quum dicitur, Essentia
generat, subjectum est abstractum ultima- G
ta abstractione. Ergo generare seu genera-
ri non convenit ei, quia non convenit ei
formaliter, neque in primo rnodo per se :
non enim est de intellectu essentiae. Ergo
illa propositio non est vera. ln substantiis
vero est tantum abstractio a suppositis
proprise naturse, quia substantia non con-
cernit aliud genus : ideo abstractio ista
ibi est maxima. Hinc illud sic abstractum,
est ipsummet preecise ac tantum, utpote
cuilibet alii extraneum. Unde quinto Meta-
physicee suse asserit Avicenna, quod equini- D
tas est tantum equinitas, et nihil aliud. —
Hinc dico, quod si Richardus de S. Victore
intendit reprobare Magistrum, sicut apparet
ex verbis Richardi,nego Richardum : quia
iii hac parte doctrina Magistri est authen-
ticata per generale concilium. Auctoritas
quippe universalis Ecclesiee maxima est,
quum dicat Augustinus contra Epistolam
fundamenti : Evangelio non crederem, nisi
crederem Ecclesiae catholicse. Quae sicut
habet determinare qui libri habendi sint

authentici in canone Bibliee, ita decernit
qui libri sint habendi authentici in libris
Doctorum. Quod autem Richardus inten-
dat loqui contra Magistrum, videtur ex eo
quod ait in libro suo de Trinitate* : Multi •cfMb.-*
surrexerunt nostris temporibus, qui non cap"
audent dicere substantiam genitam es-
se : imo, quod periculosius est, contra
Sanctorum auctoritatem hoc audent ne-
gare, modisque omnibus conantur refel-
lere quod substantia gignat substantiam :
sicque pertinaciter negant quod omnes
Sancti affirmant. Et ad id quod ipsi di-
cunt, auctoritatem invenire non queunt.
Imo more Golise auctoritates Sanctorum
adducunt quibus convincuntur : quas ta-
men exponunt contra sensum Sanctorum.
Fidelis expositio et omni laude digna :
quia quod sancti Patres clamant, asserunt
esse falsum ; et quod nemo Sanctorum af-
firmat, asserunt verum. Quibus verbis vi-
detur deridere Magistrum. — Haec Scotus.
Prseterea advertendum, quod abbas Joa-
chim, quemadmodum et Richardus, fuit
contemporaneus Magistro Sententiarum,
quem et vocavit heereticum et insanum
ob causam prsetactam. Postea Innocentius
tertius in generali concilio, reprobavit ab-
batem Joachim in hac sua prava opinione
contra Magistrum. Verumtamen, quoniam
Joachim ipse omnia scripta sua submisit
correctioni apostolicae Sedis, et ea preece-
pit domino Innocentio Papee tertio assi-
gnari ad approbandum seu corrigendum :
hinc idem Innocentius noluit derogari reli-
giosis statutis observantiisque regularibus
quas abbas ille in suo observavit statuit-
que ccenobio. Unde et error ipsius Joa-
chim non videtur ex malitia processisse.
Nam et Hubertinus in quinto suo volumi-
ne de Vita Salvatoris, asserit ipsum fuisse
virum illuminatum et sanctum. Eisdem
temporibus fuit et S. Bernardus. Et quam-
vis Richardus de S. Victore consensit ab-
bati Joachim in hoc contra Magistrum
Petrum, quod dixit divinam essentiam ge-
nerare et gigni, non tamen in hoc, quod
Pater et Filius et Spiritus Sanctus non es-

AN DIVINA ESSENTIA GENERET

311

sent una essentia, et absolute res una, ac
vere atque realiter una natura.

Insuper, circa haec scribit Thomas : In
creaturis actus sunt suppositorum ; essen-
tia vero non agit, sed est principium actus
in supposito. Non enim humanitas gene-
rat, sed Socrates virtute suae humanitatis.
ln creaturis autem essentia differt a sup-
posito : ideo nullus actus de essentia pro-
prie praedicatur, nisi causaliter. In divinis
autem essentia est idem cum persona, sola
ratione seu modo significandi differens ab
ea : quia persona distincta est, essentia
vero cominunis. Hinc in divinis quidquid
praedicatur de persona non secundum mo-
dum quo differt ab essentia, praedicatur
etiam de essentia. Dicimus enim quod es-
sentia creat, gubernat, etc. Porro actus
qui dicitur de supposito secundum mo-
dum quo differt ab essentia, non potest de
essentia praedicari. Et talis actus est gene-
rare, quando praedicatur de Patre prout
a Filio distinctus est. Ideo essentia non
generat, sed Pater virtute essentiae seu na-
turee. Haec Thomas.

Concordat Petrus, dicendo : Quum in
Deo sit una essentia indistincta, et personae
distinctae, proprietas distinguens non de-
terminat essentiam, sed personam. Hinc
actus a proprietatibus illis impositus, non
praedicatur de essentia, sed de persona.
Nec obstat quod sunt idem in re essentia
et persona, quoniam differunt ratione :
sicut quamvis potentia et scientia Dei sunt
idem in re, tamen non dicitur posse inala,
sed scire. Quemadmodum etiam licet sint
idem re Socrates et homo, et unum de
altero praedicetur, tamen quum differant
ratione, quod attribuitur uni in eo quo
differunt, non attribuitur alteri : non enim
Socrates est species, ut homo. Sed secun-
dum quod unum est idem cum altero,
quod attribuitur uni, convenit altori : ut
esse corpus, et currere. Haec Petrus. —
Concordat Richardus.

^Egidius vero videtur discordare ab his.
Siquidem responsione hac recitata, adjun-
git : lstud non videtur sufficienter dictum.

A Nam quando aliquid praedicatur de aliquo,
etiam ea quee conveniunt subjecto in eo
quo a praedicato distinguitur, competunt
praedicato, quamvis non ita proprie : sicut
quum dicimus, iEdificator est musicus ;
licet aedificator a musico distinguatur in
hoc quod aedificatoris est eedificare, musici
autem cantare, possumus tamen concedere
quod musicus aedificat. — Sed ista ob-
jectio nullius vigoris est, perimitque se
ipsam. Dum enim aedificator est musicus,
musicus non aedificat in quantum differt

B ab aedificatore, sed in quantum convenit
cum eodem.

Deinde subjungit ^Egidius : Videndum
cur quse conveniunt subjecto, non conve-
niunt praedicato. Hinc advertendum, quod
ea quae conveniunt subjecto, vel dicunt
quid rationis, vel quid rei. Si dicunt quid
rationis prout subjectum a praedicato dis-
tinguitur, nunquam praedicato conveniunt.
Et appello quid rationis,ea quae significant
habitudinem terminorum aut secundas in-
tentiones vel reduplicationes, quoniam is-

C ta remote fundantur super rem. Hinc non
sequitur : Homo est musicus, homo est
substantivum, ergo et musicus. Nec se-
quitur : Homo est pater, sed homo est
quid absolutum, ergo et pater. Sic quo-
que in divinis non valet : Pater est Deus,
Pater est relativum, ergo et Deus. Nec
valet : Pater est essentia, Pater est in-
communicabile, ergo et essentia. Nec se-
quitur : Pater est Pater quia generat,
Pater est Deus, ergo Deus est Deus quia
generat. Si autem consideremus nomina

D quae dicunt quid rei, an conveniunt prae-
dicato si competant subjecto in eo quo a
praedicato distinguitur : dicendum quod
per se nunquam conveniunt, per accidens
vero possunt : ut quum dicimus, Musicus
aedificat, in quantum in musico implicatur
aedificator. Sed nisi ista esset vera, /Edifi-
cator est musicus, aedificare non compe-
teret musico, neque per se neque per ac-
cidens. Sic suo modo est in divinis. Nam
quum dico, Pater est Deus, bene sequitur
quod Deus generet,quoniamPatergenerat;

312

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. V ; QUjEST. I

sed non in quantum Deus, sed in quantum
aliquo modo implicat suppositum Patris.
Verum, quia in Deo est tanta simplicitas,
quod non solum praedicatur natura de sup-
posito in concreto, sed etiam in abstracto
(nam ista est vera, Pater est Deitas) : ideo
in his in quibus non distinguitur natura a
supposito, vere attribuitur essentiae quod
personae, dicendo, Pater creat, ergo essen-
tia creat; in quibus vero distinguuntur,
non ita, quia non sequitur, Pater generat,
ergo essentia generat : quae non est vera
per se, ut patuit, neque per accidens, quia
quum dico, Pater est essentia, non est
praedicatio formalis, sed per identitatem,
idcirco non implicat suppositum, ratione
cujus ea quae conveniunt subjecto, per ac-
cidens seu minus proprie competant prae-
dicato. — Heec ^Egidius. Ex cujus additione
patet quod concordat cum praetactis do-
ctoribus, et illam fecit objectionem non
illos redarguendo, sed veritalem diligen-
tius inquirendo.

Praeterea, circa haec scribit Albertus :
Hic inquirit Magister, an divina essentia
abstracte significata, possit esse terminus
generationis. Quae quaestio potest duplici-
ter formari secundum duplicem intelle-
ctum. Hinc primo inquiritur, utrum es-
sentia generet, vel generetur, ita quod ei
conveniat actus generationis immediate ut
termino. Secundo, si non convenit ei hoc
modo, an generatio conveniat ei sicut de
quo est generatio per modum materialis
principii. — Prima quaestio habet quatuor
problemata : primum ost, an Pater genuit
essentiam ; secundum est, an divina essen-
tia genuit Filium ; tertium, an essentia
genuit essentiam ; quartum an essentia sit
nec gignens, nec genita. Deinde interimit
tria illa prima problemata, et adstruit
quartum. Praeterea, ad probandum quod
Pater non genuit essentiam, adducit tres
rationes. Prima est, si essentia esset ge-
nita, diceretur relative : quoniam in divi-
nis, gignens et genitum relative dicuntur,
essentia autem absolute. Secunda est, quia
si genuisset essentiam, genuisset id quod

A ipse est absolute. Tertia, quia sicut Pa-
ter est sapiens absolute sapientia quae est
ipse, ita essentia est sibi quasi causa seu
ratio quod est, ideo si genuisset essentiam,
esset sibi ipsi sua generatione causa seu
ratio quod est, et quod est Deus. — Jnsu-
per, quamvis essentia non generet, nec
generetur, est tamen per generationem
communicabilis. Et sic communicatur Fi-
lio, atque per processionem Spiritui San-
cto, non solum per rationem, sicut supe-
rius communicatur inferiori, sed per idem

B esse in numero : et hoc, propter suam om-
nimodam simplicitatem,quoniam tres per-
sonae habent idem esse essentiae. Essentia
quoque non individuatur, nec determina-
tur in personis proprietatibus persona-
rum, quum sit tribus personis communis;
nec proprietatibus personarum aufertur
ab ea communicabilitas, quoniam proprie-
tates circa esse divinae essentiae non po-
nuntur, quum sit adeo simplex quod esse
non differt ab ea. In creaturis vero, ubi
essentia deficit a simplicitate, determina-

G tur atque contrahitur in individuis ad es-
se hujus et illius, quorum non est unum
et idem esse. Haec Albertus.

Quaerit demum Albertus, an essenlia in
divinis sit praecedens generationem secun-
dum intellectum, an concomitans, vel con-
sequens eam : et hoc, secundum quod est
in Filio. Et respondet quod nullum illo-
rum, sed habet se ut idem gignenti ac ge-
nito. Non enim se habet ut praecedens,
quoniam Filius eam non habet neque ac-
cepit nisi per generationem. Nihil autem

D acceptum per aliquid, praecedit id per
quod accipitur. Eadem ratione non habet
se ut generationem concomitans, sed ne-
que ut consequens. Quod enim ad genera-
tionem se habet consequenter, hoc per
se vel ex consequenti generatur. Essentia
autem nullatenus gignitur. Haec Albertus.
Verumtamen nonnullis videtur quod es-
sentia ut est in Patre, habet se anteceden-
ter, secundum intellectum, ad generatio-
nem activam : quia ut dictum est, Pater
virtute essentiae gignit; atque ut patuit,

AN DIVINA ESSENTIA GENERET

313

generare est actus seu opus naturae. Porro A
essentia ut est in Filio, habet se ad gene-
rationem passivam consequenter, in quan-
tum per generationem Filio communicatur.
Nec tamen rite infertur quod ex conse-
quenti generetur, sed quod per generatio-
nem talem accipiatur. — Unde ait Udalricus
in Summa sua, tertio libro : Quamvis non
dicamus divinam naturam proprie natam,
quia non nascitur ut persona, nec accipit
novum esse in ea ; attamen dici potest
terminus generationis, non sicut id quod
generatur, sed sicut id in quod aliquid B
generatur, quocl scilicet genito per genera-
tionem communicatur. Verumtamen, quo-
niam talis terminus generationis potest
adhuc improprie dici aliquo modo gene-
rari, secundum quod generari est idem
quod per generationem communicari; id-
eo quarto de Trinitate dicit Hilarius, Nihil
habet Filius nisi natum, id est per nati-
vitatem sibi communicatum. Ex his patet,
quod quamvis generatio divina habet ter-
minum ad quem, qui est esse, atque ex
illo habet rationem generationis, per quam C
a corruptione distinguitur; non tamen ha-
bet terminum a quo qui sit non esse :
quoniam ille convenit generationi ratione
generis sui, quod est mutatio, secundum
quod genus non transumitur ad divina.
Terminus vero ad quem, est de suee spe-
ciei completione, secundum quam ad di-
vina transfertur. Heec Udalricus. — Nihilo
minus terminus a quo generationis divi-
nse, est ejus principium productivum, vi-
delicet Pater seu generativa ejus potentia.

Circa hsec queerit Thomas, an sicut ge- D
neratio non convenit divinae essentiee, sic
nec aliis essentialibus in divinis. Ad quod
respondet : Generare in divinis proprie
convenit supposito ut distincto. Ideo quan-
toplus nomen propinquat ad distinctum
suppositum, tanto verius seu magis pro-
prie preedicatur de ipso actus generandi.
Hinc ista est propriissima, Pater generat :
quoniam nomen Patris imponitur a pro-
prietate propria distinguente. Similiter pro-
prie dicitur, Persona generat : quia nomen

persona? imponitur a proprietate commu-
ni, quee personalitas appellatur. Conse-
quenter minus proprie dicitur, Deus gene-
rat : nam quamvis includat suppositum,
non tamen determinatum ; nec imponitur
nomen Dei a proprietate distinguente, sed
a communi essentia. Porro, in nominibus
abstractis est ordo : quoniam quaedam di-
cunt ordinem ad actum, ut virtus, boni-
tas, lux, natura, et consimilia. Et quoniam
actus sunt suppositorum, ideo istis gene-
ratio invenitur attribui. Tamen hujusmodi
locutiones non sunt extendendse, sed pie
intelligendae. Qusedam autem nomina non
dicunt ordinem ad operalionem, attamen
secundum nominis rationem imponuntur
ab actu substandi, sicut substantia : sic-
que hoc nomen, substantia, adhuc accedit
ad rationem suppositi. Nomen vero essen-
tise omnino removetur a ratione suppo-
siti : ideo minime dici potest quod es-
sentia generet; et si dictum invenitur a
Sanctis, est exponendum, Essentia, id est
Pater qui est essentia, generat. Similiter,
Essentia generatur, id est, Filius qui est
essentia, gignitur. Heec Thomas.

Concordat Albertus, et addit : Duplex
est abstractio, scilicet a subjecto et ab ac-
tu. A subjecto omnia abstracta aequaliter
dicunt abstractionem, sed non ab actu. Est
enim sapientia ad actum specialem, non
autem essentia.

Idem Udalricus.Qui tamen affirmatquod
essentia imponitur ad actum essendi, qui
est suppositi seu personee ut subjecti,
quamvis sit forma ut immediati princi-
pii, sicut lucere est actus lucis. Interdum
quoque terminus abstractus dicit essen-
tiam in quantum ipsa in supposito est
principium actus notionalis, ut hoc no-
men, natura : quia natura est vis insita
rebus, ex similibus similia procreans. Qui-
dam item est terminus, qui ex sua ratione
indifferens est ad significandum essenti-
am, seu personam, ut hoc nomen, sub-
stantia. Unde in usu Latinorum sumitur
pro essentia, secundum quod dicitur a
subsistendo ; sed in usu Grsecorum poni-

314

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. V ; QUjEST. I

tur pro supposito, prout dicilur a substan- A
do. Idcirco locutiones in quibus ponitur
substantia, secundum solam restrictionem
ab usu sunt interdum impropriae; tamen
secundum nominis hujus naturam sunt
propriee, quemadmodum illae in quibus no-
minatim exprimuntur personae. Hinc sep-
timo de Trinitate loquitur Augustinus :
Dictum est a Grsecis : una essentia, tres
subslantiae, id est : una ousia, tres hypo-
slases. Aliter enim Graeci accipiunt sub-
stantiam, aliter Latini. Haec Udalricus.

Hinc etiam Petrus et alii quidam di- B
cunt : Triplex est differentia nominum in
divinis. Quaedam enim sunt pure perso-
nalia : sive per nomen proprium, ut pa-
ter; sive per nomen commune, sicut per-
sona. Quaedam vero communia sunt et
absoluta : quorum quaedam sunt concreta,
ut Deus, quod includit personam indeter-
minate ; quaedam abstracta, quae dicunt
ordinem quemdam ad actum, ut sapien-
tia, virtus, natura; quaedam pure essentia-
lia, ut hoc nomen, essentia.

Amplius, quaestionem praetactam, an G
essentia generetur, movet et solvit Ki-
chardus, dicendo : Divina essentia non ge-
neratur, quum sit una numero tantum.
Genitum quoque de generante non prae-
dicatur ; essentia vero preedicatur de se
ipsa et qualibet divina persona : non ergo
est genita. Quocirca pensandum, quod in
creaturis sunt prima substantia et secunT
da, secundum Philosophum in Praedica-
mentis, utpote individuum et commune.
ln divinis autem, quasi secundum aliquam
similitudinem, pro prima substantia con- D
sistit hypostasis, et essentia pro secunda.
Sed quia in creaturis substantia secunda
•gcneraiur numeratur in primis*, ideo in creaturis
substantKs a.uamv's terminetur generatio ad primam
substantiam primo, terminatur tamen ad
secundam ex consequenti. In divinis au-
tem ita generatur hypostasis, quod essen-
tia non generatur, nec primo, nec ex con-
sequenti. Et per hoc solvuntur argumenta
quae contra haec possent induci, ut si ob-
jicialur quod secundum Philosophum, pri-

mo de Generatione, generatio terminatur
ad substantiam, et quod in ad aliquid non
est motus, nec generatio, ut quinto dici-
tur Physicorum : divina ergo generatio
terminatur ad substantiam, non ad rela-
tionem, quum in Deo non sint nisi hsec
duo praedicamenta, secundum Boetium Ii-
bro de Trinitate. Ad quae atque similia re-
spondetur, quod generatio illa divina ter-
minatur ad primam substantiam, quae est
persona; non ad essentiam, neque ad re-
lationem in quantum relatio, sed in quan-
tum est persona subsistens. Haec Richardus.
Bonaventura quoque respondet : Gene-
ratio de sua communi ratione ad sub-
stantiam terminatur. De termino autem
generationis contingit loqui dupliciter :
primo, quantum ad productionem ; secun-
do, quantum ad intentionem. Quantum ad
productionem, quum productum sit sin-
gulare, terminatur ad primam substantiam
seu personam. Sed quantum ad intentio-
nem, terminatur ad communem naturam
in creaturis : quia natura producens hunc
hominem, intendit ei dare formam com-
munem. Sed quia in creaturis natura com-
munis in suppositis numeratur, idcirco in
ipsis forma communis producitur atque
corrumpitur. Idcirco in eis generatio ter-
minatur ad naturam communem, non tan-
tum quoad productionem, sed etiam quan-
tum ad generantis intontionem, propter
quod universale generatur in singulari.
Sed quoniam in divinis substantia seu na-
tura non numeratur, nec advenit novum
esse, hinc generatio secundum productio-
nem terminatur solum ad personam. Pos-
set etiam dici, quod non generatur com-
mune, nisi ut in hoc. Quod verum est non
solum in creaturis, sed etiam in divinis.
Commune autem ut in hoc, non significa-
tur abstractive, sed concretive. Ideo ve-
rum est quod Deus gignit ac generatur,
non autein essentia. — Advertendum in-
terea quod triplex est genus nominum
significantium essentiam. Nam quaedam
significant in concretione, ut Deus; quae-
dam in omnimoda abstractione, sicut es-

AN DIVINA ESSENTIA GENERET

31o

sentia; qufedam medio modo, ut sapientia,
lumen, voluntas : quia non concernunt
suppositum per modum inhaerentiae, sed
quoniam dicunt aliquam rationem actus
sive originis, quae sunt suppositorum. No-
mina ergo concreta, supponunt proprie
pro personis ; omnino abstracta, impro-
priissime; quae autem medio modo se ha-
bent, partim proprie, partim improprie.
Haec Bonaventura.

Hinc Guillelmus Parisiensis libro suo de
Trinitate, vicesimo septimo et vicesimo oc-
•cf. c.is, tavo capitulis* : Divina (inquit) essentia
nec actu neque potentia exstat generativa.
Et quamvis essentia illa per se in incom-
municabilitate et indivisibilitate essentiali
consistat, quia non potest plurificari, nec
dividi ; non tamen absolute est incommu-
nicabilis pluralitati, nec nata est esse per
se absolute atque simpliciter, imo nata est
esse pluribus in personis. Hinc eam per
abstracta significamus. Abstracta quippe
sunt merae et maximae significationis. Et
hoc congruit essentiae, eo quod essentia
per modum et intentionem essentiae intel-
ligitur in veritate et puritate, spoliata et
nuda ab omni et circumvestitione et con-
ditione. Haec Guillelmus.

Postremo, de hac re, an essentia generet
aut gignatur, scribit Alexander diffuse, po-
nens abbatis Joachim argumenta, et inter
cetera loquens : Quum in divino esse in-
telligantur natura et ordo naturee, secun-
dum hoc variantur locutiones et modi di-
cendi in ista materia. Ex hoc enim quod
natura intelligitur ut in habente illam, at-
que in ordine habetur quod ipsa est in
una persona non ab alio, puta in Patre ;
in alio, puta in Filio, est per generationem
a Patre; in tertio autem, hoc est in Spiritu
Sancto, per spirationem ab utroque : et
hoc generat triplicem modum loquendi et
quaerendi in divinis, utpote quis, quid, et
quomodo : quoniam in divino esse est ha-
bens naturam, et ipsa natura, ac modus
habendi, scilicel notio seu habitudo vel
proprietas, quia sub ea habet habens na-
turam. Ideo quid, quaerit ipsam naturam

A communem : ut quum dicimus, quid est
Deus Pater seu deitas? Quis vero, quaerit
habentem naturam sub discreta et incom-
municabili proprietate, puta personam.
Quomodo autem, quaerit modum habendi
naturam : ut si quaeratur quomodo se ha-
bet Pater ad Filium, respondetur : sicut ge-
nerans ad genitum. Generans namque et
genitum, dicunt habitudinem ordinis na-
turae atque originis. — Deinde Doctor irre-
fragabilis prosequitur determinando hanc
quaestionem : et ejus responsio concordat

B praehabitis, et virtualiter est inducta.

Insuper quaeri potest, an generare per
prius conveniat Patri aeterno, et per po-
sterius creaturis, an econtrario.

Ad hoc respondet Albertus : Generare
sicut et alia verba ac nomina accipiuntur
duobus modis. Primo secundum usitatam
rationem eorum : sicque per prius conve-
niunt creaturis, et per posterius Deo. Se-
cundo, secundum naturam ipsius rei : et
sic generatio atque paternitas per prius

G conveniunt Creatori quam homini sive ali-
cui creaturae, quum ad Ephesios dicat
Apostolus : Flecto genua mea ad Deum Ephes.
Patrem, ex quo omnis paternitas in ccelo l4' l5'
et in terra nominatur. Divinus quoque
Dionysius libro de Divinis nominibus, se-
cundo capitulo : Omnis divina paternitas
et filiatio data est et nobis et supercoele-
stibus virtutibus ex patriarchia (id est
principali paternitate ab omnibus segre-
gata) et filiarchia, ex qua et dii et deorum
filii deorumque patres nominantur et sunt

D mentes deiformes. Ergo in paternitate tam
spirituali quam naturali, descendit ad nos
nomen paternitatis a summo Patre. Ideo
Damascenus libro primo, capitulo nono,
fatetur : Non ex nobis translalum est no-
men paternifatis et filiationis ac proces-
sionis ad beatam Deitatis paternitatem et
filiationem ; econtrario autem inde nobis
est traditum. Quod et ita probatur : llli ve-
rissime convenit generare, cui summe ac
verissime convenit propriam essentiam
communicare : quod potissime convenit

316

IN LIBRHM I SENTENTIARCM.

DIST. V ; QUEST. I

Deo Patri, qui indivisibiliter plene eam- A
dem communicat Filio. Rursus, generare
est simile in natura et forma producere :
sed nulla res genita, tam similis in natura
et forma suo est genitori, ut Filius in di-
vinis Patri aeterno. Haec Albertus.

Concordat Thomas in Scripto, quarta
distinctione : Generatio, inquiens, secun-
dum suum genus, et prout in inferioribus
reperitur, est imperfectionis ; sed quan-
tum ad differentiam suam, per quam ratio
generationis completur, dicit perfectio-
nem, et per prius convenit Deo. — Hinc B
quarto libro Summae suae, secundo capi-
tulo, ait Udalricus : Generatio quoad id a
quo nomen a nobis imponitur, per prius
convenit rebus creatis ; sed quoad id cui
imponitur nomen, per prius competit Deo.

Nunc solvendae sunt objectiones in prin-
cipio factae.

Ad primam dicendum, quod natura, for-
ma seu essentia, est principium quo agen-
di, non proprie id quod agit, quia sup-
positorum est agere; et istud jam clarius G
est oslensum. — Ad secundam responsio
data est, quia auctoritates illae sunt ex-
ponendee, non extendendae; et sancti Pa-
tres ex rationabili causa taliter sunt locuti.
Quocirca scribit Udalricus : Improprietas
isla loquendi non est vitium in dictis San-
ctorum, sicut nec figura est vitium poeta-
rum : quoniam sicut poetas compulit ne-
cessitas metri, quae secundum eos excusat,
sic Sanctos excusat necessitas loquendi
expresse ob haereses excludendas. Unde
sicut figura poetae vitium est in communi D
locutione, sic et hujusmodi dicta Sancto-
rum in usu communis sermonis recipien-
da non sunt. Haec Udalricus. — Ad tertiam
responsio tacta est, quia formae seu es-
sentiae est agere tanquam principii quo
agendi, et cujus virtute agit suppositum.
— Ad quartam dicendum, quod ad verita-
tem propositionis non sufficit realis iden-
titas, sed et conveniens modus significandi
seu conformitas rationis formalis requiri-
tur, sicut expositum est. Eidem etenim

rei diversa conveniunt secundum variam
considerationem ipsius : quae consideratio
no.n est vana, quoniam habet fundamen-
tum in re. Hinc quamvis essentia et per-
sona realiter idem sunt, essentia tamen
communicabilis est, et una in tribus per-
sonis ; persona vero incommunicabilis et
multiplicatur. Hinc ait Alexander : Quam-
vis idem sint essentia et persona, tamen
distinctus modus significandi convenit eis.
— Ad quintam dicendum, quod ratio per-
sonae non convenit essentiae, prout theolo-
gi sumunt personam in divinis, quam per
relativam proprietatem dicunt constitui
ac distingui. Est tamen divina essentia ali-
quo modo persona, ut infra patebit. Unde
et essentiae adscribuntur actiones ad extra,
ut creare, gubernare, etc, ut dictum est,
non autem actiones notionales ad intra.

Ad sophismata Praepositivi respondet AI-
bertus : Ista est vera, Essentia est Pater;
similiter ista, Pater est Pater Filii. Sed
quum infertur, Ergo essentia est Pater Fi-
lii, conclusio illa est duplex. Si enim ly
Pater, sit adjectivum praedicatum de essen-
tia, locutio falsa est : quia sic ponit rem
suam, puta paternitatem, circa essentiam,
sicque notaretur essentia generare. Si vero
sit substantivum, locutio vera est, et bona
illatio ; nec sequitur quod essentia sit ge-
nerans. Verum Henricus praetactam distin-
ctionem tenendi ly Pater subslantive aut
adjective, impugnare et negare videtur :
contra quem prolixe arguit Scotus. Sed
quia illa distinctio a praeclaris doctoribus
Alexandro, Thoma, Alberto, Bonaventura,
concorditer datur, consentiendum est tan-
tis : estque inane de acceptione quid no-
minis superflue disceptare.

Ad aliud respondendum, quod haec, Es-
sentia est Filius Patris, eodem modo est
duplex, quoniam ly Filius, teneri potest
adjective, et ita est falsa ; ac substantive,
sicque vera consistit : atque in primo sen-
su caderet distinctio inter Patrem et essen-
tiam; in secundo, non. — Ad aliud quoque
dicendum, quod ista est duplex, Essentia
est res genita, eo quod ly res, teneri po-

QILEST. II : AN FILIUS NATUS SIT DE SUBSTANTIA PATRIS, ETC.

317

test relative pro persona, et ita est vera; A
vel absolute pro essentia, et ita est falsa.
— Ad sequens dicendum, quod in proces-
su illius discursus est fallacia accidentis.
Quamvis namque ille qui genitus est, sit
terminus generationis, non tamen essen-
tia : quia non quidquid convenit uni, con-
venit alteri, quamvis realiter idem sunt.
Ad aliud respondendum , quod argu-
mentum illud abbatis Joachim efficax
esset, si res illa, puta essentia, qua? nec
est gignens nec genita, nec spirans neque
spirata, essel quid aliud a personis, sicut B
expositum est. — Ad sequens respondet
Thomas, quod essentia non pra^dicatur
de supposito ratione modi significandi in
utroque, sed ratione indifferentia? ambo-
rum secundum rem, propter simplicita-
tem divina? natura? : ideo non oportet ut
essentia supponat pro Patre. — Ad ulti-
C/.P.310D. mum Scotus respondet : Si Richardus in-
tendit reprehendere Magistrum, sicut ap-
paret ex verbis Richardi, nego eum, et
teneo cum Magistro, quum ejus doctrina
in hac parte sit a generali concilio appro- C
bata: et dico quod auctoritates Sanctorum
Magister in littera bene exponit.

QU.ESTIO II

QUaeritur, An Filius natus sit de
substantia Patris, et an essen-
tia sit aliquo modo terminus ge-
nerationis.

Quod Filius non sit de substantia Pa- D
tris, arguitur : quia aut est de substantia
Patris tanquam de materia, aut tanquam
de principio productivo. Primum non di-
citur, quum Deus sit purus actus, in quo
nihil est materiale ; nec generatio ex ma-
teriali principio est sine mutatione. Se-
eundum quoque dici non valet, quia ut
patuit, essentiae seu substanti» non con-
venit generare, neque ad intra producere.
— Secundo, si Filius est de substantia Pa-
tris, aut hoc sic est, quod substantia Patris

communicata est Filio plene atque totali-
ter, aut partim : si plene, non videtur
manere in Patre ; si partim, divisibilis
esset.

Oppositum patet ex eo quod Pater ca-
tholice creditur Filium de sua genuisse
substantia, praesertim quum generare sit
ex sua natura sibi similem procreare.

Ad hoc Alexander respondet : Secundum
quosdam, haec prsepositio de, duplicem ha-
bitudinem notat quum dicitur, Cultellus
est de ferro : unam convenientiae seu in-
distinctionis, aliam principii ad illud quod
est de ipso. Quum enim dicitur, Cultellus
de ferro, insinuatur quod ferrum sit prin-
cipium materiale cultelli, et etiam ferrum
habeat naturam indistinctam a natura cul-
telli. Quantum ad primam habitudinem,
dicitur Filius de Patre; quantum ad se-
cundam habitudinem, dicitur Filius de es-
sentia : quoniam habet esse indistinctum
essentia ipsa cum Filio. — Sed contra hoc
objicitur : eadem est essentia Patris et
Filii ac Spiritus Sancti. Ergo si Filius pro-
pter indistinctionem quam habet cum es-
sentia Patris, dicitur de substantia Pa-
tris; ergo similiter propter indistinctionem
quam habet Filius cum essentia Spiritus
Sancti, dicetur de substantia Spiritus San-
cti. Relinquitur ergo quod Filius non di-
catur de substantia Patris propter habi-
tudinem indistinctionis seu convenientiae.
Hinc dicendum quod ly de, aliquando
sumitur materialiter, ut cultellus de fer-
ro ; aliquando originaliter, ut filius de pa-
tre; aliquando ordinaliter, ut de nocte fit
dies; interdum substantialiter, sicut Filius
fertur esse de substantia Patris : non quia
de parte, sed quoniam tota est in toto, seu
in ambobus. Unde Augustinus contra Ma-
ximinum : Aut de aliqua substantia natus
est Filius Dei, aut de nulla. Si de nulla,
ergo de nihilo : quod nec vos dicitis. Si
vero de aliqua, nec tamen de Patris sub-
stantia, non est vere Filius ejus. Si autem
de Patris substantia, ergo unius ejusdem-
que substantia? sunt Pater et Filius. Et

318

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. V ; QU^EST. II

rursus : Non videtis, inquit, quam neces-
sarium sit, ut qui non est ex nihilo, neque
ex aliqua re, sed ex Deo, non nisi ex Dei
substantia esse possit ? Haec Alexander.

Concordat Bonaventura, dicendo : Haec
praepositio de, non solum accipitur mate-
rialiter et originaliter ac ordinaliter, sed
etiam substantialiter, ut dicat substanti-
alem convenientiam inter extrema. Sed
nunquam dicit hanc pure, quum sit prae-
positio transitiva, et habitudinem quam-
dam importet atque rospectum ad extre-
ma. Si enim tantum substantialiter tene-
retur, tunc sicut filius dicitur de substantia
patris, sic pater diceretur de subslantia
filii. Idcirco notandum, quod substantia-
liter accipi consuevit tripliciter. Aliquan-
do enim accipitur substantialiter et par-
tialiter : ut quum dicitur quod partes sunt
de toto, seu de substantia totius, ut urceus
vini de dolio. Quandoque accipitur sub-
stantialiter et ordinaliter : sicut quum di-
citur, De pane fit corpus Christi. Ibi enim
est ordo, quia substantia panis non manet
in corpore Christi, sed convertitur sub-
stantialiter, quia substantia panis transit
in substantiam corporis Christi. Interdum
accipitur substantialiter et originaliter :
sicque filius dicitur de substantia patris.
Nam ratione ablativi tenetur substantia-
liter; ratione genitivi, originaliter. Hinc
importat distinctionem quamdam filii a
patre, non a patris substantia, sed perso-
na. Sicque praepositio tenet ibi generale
significatum ac speciale; nec designat om-
nimodam identitatem, neque diversitatem,
sed consubstantialitatem cum habitudine
pratactae originis. Haec Bonaventura.

In idem redit quod Thomas hic scribit :
Hffic praepositio de, proprie designat prin-
cipium et consubstantialitatem ; sed prae-
positio eoa, tantum designat principii ordi-
nem. Hinc quidquid est de aliquo, est ex
illo; sed non convertitur, ut infra, distin-
ctione tricesima sexta, habetur. Unde ly
ex, interdum notat tantum ordinem tem-
poris : ut, Ex mane fit dies, id est post
mane; quandoque ordinem principii agen-

A tis : sicut artificiata sunt ex artifice ; ali-
quando notat materiale principium : ut
cultellus ex ferro. Sed de, quum notet con-
substantialitatem, semper notat vel princi-
pium materiale ; vel agens consubstantia-
le : quemadmodum homo filius generatur
de patre suo. Sicque Filius Dei dicitur de
Patre, et de essentia Patris : tamen de Pa-
tre, sicut de principio generante ; et de
substantia Patris, sicut de principio ge-
nerationis communicato. Consubstantiali-
tas ergo concernit essentiam; ordo, gene-

B rantem personam. Et sicut Socrates dicitur
de substantia sui patris, ita et Filius Dei,
sed differenter : quia Filius Dei, est de
tota Patris substantia, Socrates de parte
substantiae. Haec Thomas.

Porro in prima parte Summae, quaestio-
ne quadragesima prima : Hoc, inquit, in-
terest inter veram generationem qua quis
procedit ut filius, et factionem qua faciens
producit aliquid de exteriori materia, sic-
ut artifex facit scamnum de ligno, homo
autem generat hominem de se ipso, Deus

C vero facit ex nihilo. Si itaque Filius pro-
cederet a Patre ut de nihilo exsistens, ha-
beret se ad Patrem sicut artificiatum ad
artificem, nec esset verus, naturalis ac
proprius Filius Dei. Ideo est de substantia
Patris natus. Et juxta expositionem Magi-
stri, quinta distinctione, ly de, notat ibi
habitudinem principii quasi activi. Ita
enim exponit : Filius genitus est de es-
sentia Patris, id est de Patre essentia. Pro-
pter quod Augustinus dicit quintodecimo
de Trinitate : Tale est quod dico de Patris

D essentia, ac si expressius dicerem, de Pa-
tre essentia. Sed non videtur sufficere ad
sensum locutionis. Possumus enim dicere,
quod creatura est ex Palre essentia, non
tamen quod sit ex essenlia Patris. Hinc
aliter dici potest, quod preepositio de, sem-
per notat consubstantialitatem. Idcirco non
dicimus, quod domus sit de aedificatore,
quum non sit causa consubstantialis. Pos-
sumus igitur dicere, quod aliquid sit de
aliquo, qualitercumque id significetur ut
principium consubstantiale : sive illud sit

AN FILIUS NATUS SIT DE SUBSTANTIA PATRIS, ETC.

319

principium activum sive quasi activum,
sicut filius est de patre; sive sit princi-
pium materiale, ut cultellus de ferro; sive
sit principium formale in his ubi formae
sunt subsistentes, non alicui advenientes :
sic enim dicere possumus, quod angelus
est de natura intellectuali. Atque per hunc
modum asserimus quod Filius genitus est
de essentia Patris, in quantum essentia
Patris Filio per generationem communica-
ta, in eo subsistit. Hsc Thomas.

Verumtamen preepositio de, in Scriptu-
ris non semper consubstantialitatem desi-
gnat, quum Judaei dixisse Ghristo legan-
joann. x, tur : De bono opere non lapidamus te, sed
de blasphemia.

Petrus quoque ha?c eadem suo more
compendiose deprompsit : Preepositio (in-
quiens) de, multipliciter in creaturis te-
netur : quandoque pure materialiter, ut
cultellus de ferro; interdum pure origina-
liter, ut radius de sole ; aliquando pure
ordinaliter, ut de mane meridies ; nonnun-
quam mixtim materialiter et originaliter,
ut filius de substantia patris in creaturis.
In divinis autem non est materia, sed
substantia, quee est purus actus. Unde
proportionaliter loquendo, in divinis, de,
aliquando sumitur substantialiter, ut Fi-
lius de essentia Patris ; aliquando origina-
liter, ut Filius de persona Patris; interdum
ordinaliter, ut Christus factus est de aeter-
no temporalis ; aliquando mixtim substan-
tialiter et originaliter, ut Filius de sub-
stantia Patris. Heec Petrus.

Idem Richardus ; et addit : Fuerunt
quidam qui aliter exposuerunt Filium es-
se de substantia Patris, dicentes hoc de-
bere intelligi accipiendo substantiam pro
hypostasi, ad similitudinem substantia? pri-
mae in creaturis. Et dixerunt, quod sicut
sol gignit sui similitudinem per multipli-
cationem, et tamen similitudo illa dicitur
generata a sole ; sic hypostasis Patris mul-
tiplicando se, naturaliter et perfectissime
genuit hypostasim Filii perfectissimam,
communicans sibi totam suam essentiam.
Non enim satis proprie, ut dicunt, Filius

A esse asseritur de substantia Patris, quum
totam eam accipiat. Sed iste modus lo-
quendi, est evidenter contra Anselmum,
qui in Monologion protestatur : Verbum
summi Patris, est omnino ex sola ipsius
substantia. Pari quoque ratione Spiritus
Sanctus esset a Patre et Filio per hoc
quod personse Patris ac Filii voluntarie
multiplicassent se:sicque sequeretur quod
essent duo Spiritus Sancti, sicut Pater et
Filius sunt duse persoiice. Haec Richardus.
Denique Udalricus in Summa sua libro

B tertio, capitulo quarto : Modi, inquit, qui-
bus aliquid dicitur esse ex aliquo sive de
aliquo, sex ponuntur a Philosopho, quinto
Metaphysicae, utpote : vel sicut ex mate-
ria, sive propinqua, sive remota; vel per
compositionem, sicut domus ex lapidibus;
vel per resolutionem ; vel sicut ex primo
movente, ut pugna ex convitio; vel sicut
ex parte substantiae rei, ut filius ex patre;
vel secundum ordinem, ut dies ex dilucu-
lo, id est post diluculum. Hanc divisionem
Gommentator reducit ad bimembrem, di-

G cens quod aliquid dicitur fieri ex aliquo
vel per quamcumque transmutationem
unius in alterum, vel per consequentiam
unius post alterum. Ex qua divisione se-
quitur quod differunt tria heec : esse de
nulla materia, et esse de nihilo sive de
non aliquo, et non esse de aliquo. Quod
enim de nulla materia est, hoc solum non
est de aliquo per transmutationem : et hoc
in creaturis necessario est esse de nihilo,
quia secundum Philosophum, non dicun-
tur proprie esse ex aiiquo, nisi sicut ex

D materia transmutata in ipsa. Verum in
Creatore, ubi una persona ex alia oritur
sine materia, non sequitur quod si perso-
na principiata non sit ex materia, quod
sit de nihilo. Hinc Filius Dei bene asse-
ritur natus ex substantia Patris, et non ex
materia, neque de nihilo : quia in ipso
non esse non pracedit ipsius esse, nec po-
test dici non esse de aliquo, quum sit
de Patre. Ha?c Udalricus. — Concordat Al-
bertus.
yEgidius etiam : Filium, ait, esse de sub-

320

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. V ; QlhEST. II

stantia Patris, patet tripliciter. Primo, ex A
parte producentis : quia procedit a Patre
ut subsistens persona, secundum modum
naturse seu naturalis emanationis. Secun-
do, ex parte producti. Filius namque plus
dicit quam genitus : quia ad hoc quod ali-
quid gignatur ab aliquo, sufficit quod na-
turaliter procedat ab ipso secundum ali-
quem similitudinis modum : unde color
similitudinem suam gignit in medio, quae
tamen similitudo non est filia coloris ; ad
hoc vero quod aliquid sit filius, oportet
quod habeat unitatem in natura cum prin- B
cipio productivo. Hinc septimo Metaphy-
sicae loquitur Gommentator, quod pater et
filius sunt unum in forma. Tertio patet
idem ex modo producendi. Procedit quip-
pe a Patre per modum intellectualis natu-
rae, sicut verbum a dicente. Ex quo duo
modi eliciuntur. Nam quia procedit per
modum naturae, oportet ut Patris natura ei
communicetur : sicque de Patris substan-
tia generatur. Et quia procedit per mo-
dum intellectualis naturae, procedit de
scientia Patris, cujus scientia est sua es- G
sentia : sicque de substantia nascitur Pa-
tris. Haec iEgidius.

In hac quaestione recitat Scotus posi-
tionem Henrici, dicentis quod sicut in
materialibus est aliquid potentiale quod
praesupponitur generationi ut materia, et
aliquid inductum per generationem ut for-
ma, et ex eis est productum quod gene-
ratur; sic proportionaliter correspondent
quasi tria similia in divinis. Persona quip-
pe est quasi compositum ex essentia et
personali proprietate, et relatio quasi for- D
ma, essentia autem sicut materia. Est ergo
Filius genitus de substantia Patris, sicut
de quasi materia. — Et si objiciatur, quod
actus purus non potest esse quasi materia
respectu generationis, quoniam nullo mo-
do est in potentia ; et rursus, quum es-
sentia sit una in tribus personis, Filius
esset de essentia trium. Respondetur ad
primum, quod aliquid est in potentia uno
modo ad aliquid absolutum, et differt ab
ipso re vel intentione, et de potentia trans-

it in actum per motum et transmutatio-
nem rei vel rationis. Alio modo aliquid
est in potentia ad aliquid quod est rela-
tionis* tantum, et differt ab ipso sola re-
latione*, nunquam vadens per transmu-
tationem in actum, sed semper naturaliter
conjunctum est actui. Primo modo, in
creaturis materia est in potentia ad for-
mam, et forma genoris ad formam diffe-
rentiae. Sed secundo modo divina essentia
est in potentia ut communicetur, et sit in
alia persona sub proprietate illius sine
sua determinatione, quoniam de natura
formae divinae, in quantum est purus ac-
tus, est quod sit ita in potentia ad plures
respectus, nec hoc est imperfectionis. Ad
aliud respondetur, quod Filius est de sub-
stantia, non in quantum est trium, sed ut
est Patris. — Denique huic opinioni ad-
ditur ab aliis, quod divina essentia dicitur
subjoctive generari. Quod enim subjicitur
generationi, dicitur subjective generari, se-
cundum Philosophum quinto Physicorum.
Insuper, illud subjective generatur, quod
sub utroque generationis termino manet
idem : talis autem est divina essentia, quae
est in Patre gignente et Filio genito una.
Gontra opinionem hanc, ait Scotus, sic
arguo : Divina essentia est terminus for-
malis productionis, non ergo quasi mate-
ria. Antecedens probatur, quia per genera-
tionem Filio communicatur. Consequentia
tenet, quoniam aliter generatio divina non
esset vere seu univoce generatio, quia for-
malis ratio termini ejus non esset ratio
convenientiae generantis cum genito. Prae-
terea, sicut potentia prima causativa et
effectiva causat per se immediate nullo
materiali prasupposito, sic prima potentia
productiva ad intra, producit et generat
nullo alio concurrente, et absque omni
alio quasi materia. Hinc teneo cum docto-
ribus antiquis, qui omnes a tempore Au-
gustini usque ad istum (puta Henricum)
non sunt ausi in divinis nominare mate-
riam, nec quasi materiam, quod Filius est
de substantia Patris non sicut de materia,
nec quasi materia. — Haec Scotus.

AN FILIUS NATUS SIT DE SUBSTANTIA PATRIS, ETC.

321

Qui de hac re scribit satis subtiliter et A
diffuse. Et quantum capere queo, satis
ostendit quod divina essentia in genera-
tione seterna non habet se proprie per mo-
dum materiae. Nihilo minus reor quod
mentem Henrici non reprobet. Nec Doctor
ille solennis intendebat hoc dicere. Sed
sicut Guillelmus Parisiensis, Alanus, et alii
quidam, ostendunt imaginem quamdam
Trinitatis altissimse non solum in natura
intellectuali et anima rationali, sed item
in materia et forma atque connexione am-
barum, in multis quoque inferioribus re- B
bus; ita Henricus ad declarandum, quan-
tum possibile est, modum generationis
divinae, usus est praefato modo loquendi.
Nam et in quibusdam simile est, et mul-
tum confert ad capiendum utcumque ma-
nuductorie modum incomprehensibilis ge-
nerationis illius. Unde et S. Thomas in
determinatione queestionis istius affirmat,
quod generatio illa divina accedit ad si-
militudinem generationis qua quid gene-
ratur de alio tanquam de materiali prin-
cipio, si a materia removeatur totum quod C
est imperfectionis, et remaneat hsec sola
de conditionibus materiae, quod est ma-
nens in re, et quod res per eam subsistit :
et preecipue res artificiata, quee est in ge-
nere substantiae propter suam materiam,
et non propter suam formam artificialem,
ut dicit Commentator secundo de Anima.

His consonant verba Durandi, dicentis : In
communi modo loquendi consuevimus di-
cere, quod esse de aliquo, est esse de ali-
quo preeexsistente, in re facta manente.
Hinc quum in creaturis nihil praeexsistens D
in re facta permaneat nisi materia, in eis
nihil proprie dicitur esse de aliquo, nisi
materialiter accipiendo, sicut cultellum
dicimus esse et fieri de ferro. Propter
quod in divinis id quod habet rationem
materiae vol quasi materiae, est id de quo
est generatio atque res genita. Sed quum
generatio non sit in Deo ac creaturis uni-
voce, non est hic et ibi totalis univoeatio
requirenda quantum ad id de quo est ge-
neratio et res nata, nec etiam quoad alia

T. 19.

quae in generatione consistunt ; sed suffi-
cit competentem similitudinem invenire
quantum ad ea quae imperfectionem non
includunt. Sicque dici potest, quod Filius
Dei est et generatur de substantia Patris,
ita quod praepositio de, circumstantiam di-
cat materiae aut quasi materiae. Quod pri-
mo sic patet : Id quod secundum nostrum
modum intelligendi praeexsistit Filio pro-
ducendo, et est in producto, habet se ad
Filium ut id de quo Filius est : et heac est
conditio materiae ad imperfectionem non
pertinens. Talis autem est essentia Patris.
Secundo sic : Quandocumque aliquid con-
stituitur ex pluribus, unum eorum se ha-
bet per modum materiae ac perfectibilis,
et alterum secundum rationem quasi ac-
tus perficientis. Filius autem constituitur
ex essentia et relativa proprietate : idcirco
oportet quod alterum horum se habeat
quasi in ratione materiee, et alterum quasi
in ratione actus. Porro inter haec magis se
videtur habere in ratione materiee ipsa es-
sentia, quia intelligitur quasi substare re-
lationi, non econtrario. Tertio sic : lllud
est subjectum vel quasi subjectum in ge-
neratione, quod recipit geniti formam. Sed
divina essentia recipit in se formam per
quam constituitur genitum, proprietatem
videlicet relativam : ergo ipsa est quasi
materia et subjectum in generatione di-
vina. Verum sunt aliquae conditiones ma-
teriae nullo modo convenientes divinae es-
sentiae, ad imperfectionem pertinentes, ut
quod materia est pura potentia, et fit actu
per formam absolutam sibi adyenientem,
et quod de privatione transmutatur ad for-
mam, unamque formam acquirendo, amit-
tit mox aliam. Haec Durandus.

Ex quibus innotescit stare non posse
quod Scotus ait, nullum antiquorum do-
ctorum ausum fuisse nominare materiam
a tempore Augustini usque ad Henricum.
Siquidem S. Thomas et Guillelmus Pari-
siensis, qui et contemporanei exstiterunt,
fuerunt ante Henricum de Gandavo per
plures annos. Ut enim ex ultimo patet
Quodlibeto Henrici, ipse fuit et vixit anno

322

1N LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. V : QU.EST. 11

Domini millesimo ducentesimo nonagesi-
mo primo, ut legi in exemplari unde ha?c'
scripsi. Porro Thomas feliciter migravit
ad Christum anno ejusdem millesimo du-
centesimo septuagesimo quarto. — Postre-
mo argumenta Scoti faciliter solverentur,
dicendo ad primum, quod divina essentia
non eadem consideratione ac ratione, sed
distincta, vocatur terminus formalis gene-
rationis divinee, et quasi materia ejus.
Nempe in quantum per generationem Fi-
lio communicatur et in ipso consistit, ter-
minus formalis generationis vocatur : sed
in quantum consistit in Patre, et secun-
dum modum nostrum intelligendi, quasi
praexsistere generationi concipitur ; sic
quasi materia generationis censetur. Aliud
vero Scoti argumentum concludit, quod
virtus illa seterni Patris generativa ac pri-
ma, ad generandum nil praesupponit ne-
que requirit quod distinctum et aliud sit
ab ipsa. Essentia namque divina realiter
idem esl cum Patre et cum generativa
ejus potentia.

Ex praehabitis quoque patet argumen-
torum in principio quaestionis hujus fa-
ctorum solutio.

Nunc restat ostendere, an et qualiter
divina essentia, sit terminus generationis
divinae. Et sicut jam patuit, non est ter-
minus ad quem, id est, non est id ad quod
directe, vere et proprie generatio termina-
tur, quia non generatur. Scotus vero in
preehabitis innuit verbis.quod sit formalis
terminus generationis illius, quia videlicet
per generationem Filio communicatur ac
datur, et Filius nasci asseritur, in quan-
tum per generationem a Patre accipit di-
vinam naturam.

Hinc scribit .Egidius : In generatione
sensibilium, termini accipiuntur triplici-
ter, secundum quod generatio tripliciter
consideratur : primo videlicet, ut est mu-
tatio; secundo, ut est actio seu in actione
consistens; tertio, ut est via et assimilatio
in natura geniti ad gignentem. Primo mo-
do, termini generationis sunt, non esse, et

A esse : quia non esse, est terminus a quo ;
et esse, terminus ad quem. Generatio enim
in creaturis, est a non esse simpliciter ad
esse simpliciter. Secundo modo, terminus
a quo generationis, est gignens ; terminus
ad quem, genitus : quum generatio sit
quasi medium inter generantem et gene-
ratum, quemadmodum actio inter agen-
tem et patientem. Tertio modo, terminus
a quo generationis divinse, est divina es-
sentia seu natura ut est in Patre, prout
ejus virtute Patri convenit generare; et

B terminus ad quem, est eadem essentia ut
est in Filio, qui per essentiam Patri iden-
tificatur, et ei in natura similis perhibe-
tur. Sicque essentia divina est ratio cur
Filio generari adscribitur, in quantum per
generationem ei a Patre essentia ipsa com-
municatur. Hinc essentia appellatur ter-
minus formalis generationis illius. Haec in
sententia .'Egidius.

Praeterea quaerunt doctores, an Pater seu
Filius in divinis sit ex nihilo. Et de Patre
C clarum quod non. Dicitur tamen esse a
nullo : quia nil ante se, nec aliud a se,
nec alius a se, est sibi causa aut ratio es-
sendi. Sed dicitur esse a se ipso, vel sibi
ipsi esse exhibere : non quod sit realiter
causa sui ipsius; sed tales locutiones ex-
ponendae sunt negative, ut sit sensus : Est
a se ipso, id est non ab alio ; et exhibet
sibi esse, id est, aliunde non habet, nec
accipit. Denique Filius non est ex nihilo,
quamvis non sit ex preejacente materia;
nec est ex nihilo quasi nihil sit materia
D ex qua, sed ex substantia Patris est ge-
nitus.

Hinc ait Durandus : Esse de nihilo, est
non habere in se aliquid quod non sit pro-
ductum ab alio, ita quod sibi ipsi reli-
ctum, laberetur in nihil. Idcirco nequa-
quam dicendum quod Filius Dei sit ex vel
de nihilo, quia in Filio est divina. essen-
tia, a nullo producta, et ipsum necesse
est esse.

Thomas quoque ait : Differt dicere, ali-
quid non esse ex aliquo, et aliquid esse

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. VI

323

ex nihilo. Quum enim dicitur, non esse ex
aliquo sicut ex materia, nihil ponitur : et
hoc convenit Filio, qui non est ex mate-
riali principio. Quum autem dicitur, esso
ex nihilo, remanet ordo affirmatus ad ni-
hil. Porro aliquid habet ordinem ad nihil
dupliciter, scilicet ordinem temporis, et
ordinem naturas. Ordinem temporis, ex eo
quod prius fuit non ens, et postea est
ens : et hoc nulli convenit aeterno. Ordi-
nem autem naturse, quando aliquid habet
esse dependens ab alio, hoc est, ex parte
sui non habet nisi non esse, quum totum
esse suum ad aliud dependeat. Et quod
alicui est et convenit ex se, naturaliter
praecedit id quod est et convenit ei ex
alio. Ideo, quamvis creatura? fuissent ab
seterno, nihilo minus essent ex nihilo, ut
etiam asserit Avicenna. Neutro autem mo-
do Filius ordinem habet ad nihil, quum
sit seternus, et suum esse est absolutum

A ac independens. Quamvis enim habeat es-
se a Patre, non tamen dependet ad Pa-
trem, quoniam habet et accepit a Patre
idem numero esse quod habet Pater. Hajc
Thomas. — Concordant Albertus, Udalri-
cus, et alii.

Quidam vero adjiciunt, secundum An-
selmum in Monologion : Aliquid esse ex
nihilo, intelligi potest tripliciter. Primo,
ut ly nihilo, sumatur simpliciter negative,
quemadmodum dicimus de tacente : Iste
loquitur de nihilo. Sicque Pater polest dici

B de nihilo. Verumtamen iste modus non
est usitatus, nec sine expositione utendum
est eo. Secundo, positive et materialiter :
sicque omnino nihil est aut fit ex nihilo.
Tertio, ordinaliter, ut sit sensus, De ni-
hilo, id est post nihil : et sic creatura est
de nihilo. Sumitur etiam interdum quasi
causaliter, ut : Iste irascitur de nihilo, id
est sine causa.

DISTINCTIO YI

A. Utrum Pater voluntate genuit Filium, an necessitate ; et an volens

vel nolens sit Deus.

PRjETEREA quseri solet, utrum Pater genuerit Filium voluntate, an neces-
sitate. De hoc Orosius ad Augustinum ita ait : Voluntate genuit Pater Fi-
lium, vel necessitate ? Sed nec voluntate nec necessitate : quia necessitas in
Deo non est, prseire voluntas sapientiam non potuit. Quocirca, ut Augustinus ait
in quintodecimo libro cle Trinitate, ridenda est dialectica Eunomii, a quo Eunomiani
haeretici orti sunt. Qui quurn non potuisset intelligere, nec credere voluisset unige-
nitum Dei Verbum, Filium Dei esse natura, id est de substantia Patris genitum,
non naturse vel substantise dixit esse Filium, sed Filium voluntatis Dei : volens
asserere accedentem Deo voluntatem qua gigneret Filium, sicut nos aliquando
aliquid volumus quod antea non volebamus, propter quod mutabilis intelligitur
nostra natura : quod absit ut in Deo esse credamus. Dicamus ergo Verbum Dei
esse Filium Dei natura, non voluntate, ut docet Augustinus in quintodecimo libro
de Trinitate, ubi quemdam Catholicum haeretico respondentem commendat, dicens :
Acute sane quidam respondit hseretico versutissime interroganti, utrum Deus

Oros. et
Aug. Dialo-
gus, qutest.

Aug.de Tri-
nitate, lib.

xv, c. 20.

Ibidctu.

324 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. VI

Filium volens vel nolens genuerit : ut si diceret, Nolens, absurdissima Dei miseria
sequeretur; si autem, Volens, continuo quod intendebat concluderet, scilicet non
naturse esse Filium, sed voluntatis. At ille vigilantissime vicissim quaesivit ab eo,
utrum Deus Pater volens aut nolens sit Deus : ut si responderet, Nolens, seque-
retur grandis absurditas et miseria, quam de Deo credere magna est insania ; si
autem diceret, Volens, responderetur ei : Ergo et ipse voluntate sua Deus est, non
natura. Quid ergo restabat, nisi ut obmutesceret sua interrogatione, obligatum indis-
solubili vinculo se videns ? Ex prsedictis docetur, non esse concedendum quod Deus
voluntate vel necessitate, vel volens vel nolens, sit Deus ; item, quod voluntate vel
necessitate, vel volens vel nolens, genuerit Filium.

B. Oppositio contra prcedicta.

Sed contra hoc opponitur sic : Voluntas Dei, est natura sive essentia Dei, quia
non est aliud Deo esse, aliud velle, et ideo sicut una est essentia trium persona-
rum, ita et una voluntas. Si ergo Deus natura Deus est, et voluntate Deus est ; et
si Verbum Dei natura Filius Dei est, et voluntate Filius Dei est. Hoc autem facile
est refellere. Nam et praescientia Dei sive scientia, qua scit vel prsescit bona et
mala, divina natura sive essentia est ; et prsedestinatio sive voluntas ejus, eadem
divina essentia est ; nec est aliud Deo scire et velle, quam esse. Et quum sit unum
et idem scientia Dei vel voluntas, non tamen dicitur de voluntate quidquid dicitur
de scientia, et econverso. Nec omnia illa sua voluntate Deus vult, quse sua scientia
scit : quum sua scientia noverit tam bona quam mala, voluntate autem non velit
nisi bona. Scientia quippe Dei et prsescientia, de bonis est et malis ; voluntas vero
et prsedestinatio, de bonis est tantum : et tamen unum et idem in Deo est scientia
et voluntas, et prasscientia et praedestinatio. Ita quum unum sit natura Dei et
voluntas, dicitur tamen Pater genuisse Filium natura, non voluntate ; et esse Deus
natura, non voluntate.

G. Qualiter intelligenda sint illa verba : Pater nec nolens nec volens
Deus est ; nec volens nec nolens genuit Filium.

Prsedicta tamen verba quibus prudenter dictum est, quod Deus Pater nec volens
nec nolens est Deus, nec nolens nec volens genuit Filium, sive voluntate sive
necessitate, ex tali sensu videntur accipienda, ut voluntatem praecedentem vel acce-
dentem intelligamus, qualiter Eunomius intelligebat. Non enim ipse Deus est
voluntate prsecedenti vel efficienti, vel volens prius quam Deus ; nec voluntate
praecedenti vel accedenti genuit Filium, nec prius volens quam generans genuit
Filium, nec prius generans quam volens genuit Filium. Volens tamen genuit, sicut
potens genuit, et bonus genuit Filium, et sapiens genuit, et hujusmodi. Si enim
Pater sapiens et bonus dicitur genuisse Filium, cur non et volens, quum ita sit

DIST. VI SUMMA ; QUEST. UNICA : AN PATER GENUIT NECESSITATE, VEL VOLUNTATE 325

Deo idem esse volentem quod est esse Deum, sicut idem est esse sapientem quod

est esse Deum? Dicamus ergo, quia Pater sicut sapiens, ita volens genuit Filium,

sed non voluntate praecedenti vel accedenti. Quem sensum aperit Augustinus * et ' Hiwon.

confirmat, ita dicens super epistolam ad Ephesios : De Filio Dei, id est Domino Ephes.m,

nostro Jesu Christo, scriptum est, quia cum Patre semper fuit, et nunquam eum Hier. in
ut esset, paterna voluntas praecessit ; et ille quidem natura Filius est. p es.i,s.

Hilarius in libro de Synodis : Eos qui dicunt de non exstantibus esse notula
Filium Dei, similiter qui dicunt quod neque consilio neque voluntate Pater miarius
genuerit Filium, anathematizat sancta Ecclesia. Item, si quis nolente Patre n.iTelsz.
dicat natum Filium, anathema sit. Non enim nolente Patre, coactus Pater,
vel naturali necessitate ductus, quum nollet, genuit Filium; sed mox ut
voluit, sine tempore et impassibiliter ex se Unigenitum demonstravit.

SUMMA

A protestatur, quod bonitas Dei non reliquit
eum esse sine germine. Esse ergo neces-

DISTINCTIONIS SEXTjE sitavit eum ad generandum.

In oppositum arguitur : Primo, quia ad
Ephesios fatetur Apostolus, quod Deus ope- EPhes.i,s.

HMG est distinctio sexta, in qua Magi- ratur omnia secundum propositum volun-
ster movet quaestionem de principio tatis suae. Ergo voluntate genuit Filium
generationis divinae, an scilicet Pater ne- suum. — Secundo, quoniam actio Dei ac
cessitate aut voluntate genuit unigenitum generatio ejus est pure intellectualis,quum
suum. Quocirca tangit hsereticorum erro- Deus sit essentialiter Sapientia infinita.
rem, et cujusdam viri catholici responsio- Actio autem intellectualis est libera : H-
nem idoneam, ex qua infert responsum. bertas vero ad voluntatem potissime per-
Deinde objicit contra illud, et solvit obje- B tinet. — Tertio, Deo Patri maxime, imo
ctum, et consequenter exponit qualiter infinite placet generatio sua ad intra : er-
responsio sua sit intelligenda. Ea vero go est voluntaria; sicque genuit voluntate.
qua3 in textu obscura videntur, in respon-

sione ad qusestionem circa textum moven- Ad haec omnium pene doctorum con-
dam patebunt. cors datur responsio, quam Thomas hic

exprimit plane, dicendo : Secundum Phi-

losophum quinto Metaphysicse, necessari-

OUjESTIO UNIGA um niultipliciter dicitur. Est enim neces-

sarium absolute, et est necessarium ex
conditione. Et hoc ultimum duplex est,

OUaeritur ergo, An Pater genuit ne- utpote necessarium conditione finis, et ne-
cessitate, vel voluntate. C cessarium conditione agentis. Porro neces-

Et videtur quod necessitate. Primo, quia sarium conditione agentis, est necessarium
alias Filius Dei potuisset non esse. — Se- per violentiam : currontem enim violen-
cundo, quoniam generatio Filii Dei est ter non necesse est currere, nisi cogatur
emanatio naturalis, ut dictum est ssepe; ad cursum. Necessarium conditione finis,
et talis emanatio necessaria est, nec potest est illud sine quo consequi finis non va-
non esse, quum natura sit determinata ad let, vej non ita faciliter. Finis vero est du-
unum. — Tertio, quia divinus Dionysius plex : unus pertinens ad esse, alter ad

32G

IN LIBRHM 1 SENTENTIARUM. — DIST. VI J QUjEST. UNICA

bene esse. Cibus necessarius est homini ad A
essendum, navis ad bene consistendum.
Porro necessarium absolute dicitur, quod
necessarium est per id quod est in sua es-
sentia : sive hoc sit ipsa tota essentia, ut
in simplicibus; sive in rebus compositis
illud sit materia, quemadmodum necessa-
rium est hominem mori ; sive sit forma,
sicut necesse est hominem esse rationa-
lem. Hoc autem absolute necessarium, du-
plex est. Nam quoddam habet esse ac
necessitatem ab aliquo, sicut omne crea-
tum ; quoddam autem est, cujus necessi- B
tas ab alio non dependet, sed ipsum est
causa necessitatis in necessariis cunctis.
Dicendum ergo,quod generatio divina non
est necessaria necessitate conditionata, si-
ve conditionetur ex fine, sive ex agente :
non ex agente, quum ipse Deus generans
sit primum principium ; neque ex fine,
quum et idem ipse sit universorum ulti-
mus finis. Sed necessaria est necessitate
absoluta, sicut est necessitas primee causee.
Haec Thomas in Scripto.

At vero in prima parte Summae, quae- C
stione quadragesima prima, ait : Dum ali-
quid dicitur esse aut fieri voluntate, du-
pliciter potest intelligi.Primo,ut ablativus
designet concomitantiam tantum : sicuf,
Sum homo voluntate : quoniam volo me
hominem esse, et placet mihi quod homo
sum. Sic quoque dici potest, quod Pater
genuit Filium voluntate, sicut et voluntate
est Deus : quoniam vult se esse Deum, et
vult se Filium generare. Secundo sic, quod
ablativus ille importet habitudinem prin-
cipii : quemadmodum artifex operatur vo- D
luntate, quia voluntas sua est causa atque
principium productivum operis sui. Sic-
que Pater non genuit Filium voluntate,
sed creaturas. Unde in libro de Synodis :
Si quis voluntate Dei, tanquam unum ali-
quid de creaturis, Dei Filium dicat factum,
anathema sit.Cujus ratio est, quia voluntas
et natura secundum hoc differunt in cau-
sando, quod natura ad unum determinala
est, non voluntas. Et hujus ratio est, quia
effectus assimilatur formee agentis, per

quam agit. Porro unius rei non est nisi
una forma naturalis, qua est. Hinc quale
est ipsum, tale facit. Sed forma per quam
agit voluntas, non est una dumtaxat; sed
sunt plures, secundum quod plures sunt
res* intellectee (objectum enim voluntatis
est res intellecta). Unde quod voluntate
agitur, non tale est quale agens, sed quale
vult volens. Eorum ergo voluntas princi-
pium est, quse possunt sic et aliter se ha-
bere; eorum vero quee non possunt nisi
sic esse, principium est natura. Sed sic et
aliter esse, Deo non convenit, qui est ne-
cesse esse, sed creaturis. Hinc Ariani, vo-
lentes quod Filius Dei sit pura creatura,
dixerunt quod Pater Filium genuit vo-
luntate, prout voluntas designat actionis
principium. Nos autem fatemur quod ge-
nuit eum non voluntate, sed natura. Hinc
Hilarius libro de Synodis : Omnibus (in-
quit) creaturis substantiam attulit Dei vo-
luntas ; Filio autem naturam dedit ex in-
initiabili* el non nata substantia perfecta
nativitas. Talia quippe cuncta creata sunt,
qualia Deus voluit ea esse; Filius vero
natus ex Deo, talis subsistit qualis et Pater.
Denique, qualiter Filius sit genitus, vo-
luntate, vel non, Thomas in Scripto osten-
dit, dieendo : Voluntas potest comparari
ad aliquid dupliciter : primo, sicut poton-
tia ad objectum ; secundo, sicut princi-
pium. Si primo modo, sic omne a Deo
volitum, potest dici esse voluntate ipsius.
Sic enim est Deus voluntate, et genuit vo-
luntate, sicut expositum est. Si secundo
modo, hoc contingit dupliciter : quia aut
illud ad quod comparatur ut principium,
dicit rationem principiandi, aut ipsum
principiatum. Primo modo comparatur ad
processionem Spiritus Sancti, qui procedit
ut amor, in quo amore voluntas producit
principiata, videlicet creaturas : et secun-
dum hunc modum etiam in Deo se habet
ad generationem Filii intellectus, quoniam
Filius procedit ut verbum et ars. Si se-
cundo modo, sic principiatum voluntalis
procedit a voluntate secundum voluntatis
conditionem. Voluntas autem, quantum in

' rationcB

* Tliomas
habet im-
passibili.

AN PATER GENUIT NECESSITATE, VEL VOLUNTATE

327

se est, libera est : sic principiata volun-
tatis non sunt, nisi quae possunt esse et
non esse, puta creata; nec sic comparatur
voluntas ad Filii generationem. Hinc qui-
dam distinguunt voluntatem, in volunta-
tem accedentem, quae scilicet de novo ac-
cedit operanti aut operi : quae nullo modo
in Deo est, qnum omnis operatio ejus sit
a voluntate aeterna; item, in voluntatem
concomitantem, quae dicitur secundum
comparationem ad objectum solummodo :
et sic est in Deo respectu generationis
Filii; atque in voluntatem antecedentem :
et sic dicit comparationem principii ad
principiatum, sicque in Deo est respectu
creaturarum. Haec Thomas.

Qui etiam in hac sexta distinctione de-
clarat qualiter Pater naturaliter genuit Fi-
lium, dicens : Divina essentia est principi-
um omnium actuum divinorum. Quamvis
essentia in quantum essentia, non dieat
principium actus qui est operatio, sed qui
est esse; attamen quum in divina essentia
considerentur attributa diversa, quae re-
aliter unum sunt, sola ratione distincta,
actus refertur ad essentiam secundum hoc
aut illud attributum, prout exigit conditio
actus : sicut intelligere est a divina essen-
tia in quantum ipsa est intellectus; et res
volilae quae possunt esse et non esse, pro-
ducuntur ab essentia in quantum ipsa est
voluntas. Et quia de ratione generationis
est ut producatlir genitum in simililudi-
nem generantis, cujus productionis prin-
cipium pertinet ad naturam, quae est ex
similibus similia procreans ; ideo dicitur
quod Pater natura generat Filium. Haec
Thomas. — Concordant omnino Albertus
in Scripto, et Udalricus in Summa, libro
tertio.

Petrus quoque hic scribens : Secundum
Philosophum, inquit, et Commentatorem
quinto Metaphysicae, necessarium dicitur
pluribus modis. Collectio autem seu sum-
ma eorum quae ibi dicuntur, haec est :
Necessarium est quod est impossibile ali-
ter esse. Quod est dupliciter. Primo, per
ipsam rei essentiam, sicut in Deo, qui ab

A aeterno exsistens, necessarium habet esse.
Et hoc necessarium, secundum Philoso-
phum, vocatur omnino per se impermu-
tabile, non per aliud. Sicque necessitate
Pater genuit Filium. Secundo, per aliud,
puta per causam : aut ergo per compara-
tionem ad causas intrinsecas, hoc est aut
per comparationem ad materiam,et sic est
necessitas indigentiae, aut ex parte formae,
et sic est nocessitas immutabilitatis; aut
per comparationem ad causas extrinsecas.
Haec Petrus. — Idem Richardus.

B Insuper Bonaventura : Multiplex est, in-
quit, necessitas : una proveniens ex prin-
cipio disconveniente ; alia ex principio
deficiente; queedam ex principio conve-
niente et sufficiente. Illa quae provenit
ex principio disconveniente, duplex est.
Aut enim est ex movente contra naturam,
et haec est necessitas violentiae; aut contra
voluntatem, et haec est necessitas coactio-
nis. Illa quoque quae est ex principio de-
ficiente, est duplex. Aut enim est respectu
ejus quo res completur, et ista est neces-

C sitas indigentiae, ut cibus ac potus, juxta
illud : Qui viderit fratrem suum necesse Uwmn.m,
habere, etc. Aut respectu ejus quod in- "'
currit ex defectu, et haec est necessitas
inevitabilitatis, qualis est in morte atque
in motibus primis ex defectu originalis
justitiae, juxta illud Psalmi : De necessi- Ps. xxiv,
tatibus meis erue me. Conformiter, tertia 17'
quae est ex principio conveniente et suf-
ficiente, duplex est : quia aut ex princi-
pio sufficiente in disponendo, et ista est
necessitas materiae dispositae, et potest vo-

D cari necessitas exigentiae ; aut naturam
complendo, et haec est necessitas immu-
tabilitatis : et haec est in Deo, et princi-
paliter convenit ei, quoniam ipse solus est
qui sibi omnino sufficit, et secum penitus
convenit. Nec ista necessitas repugnat li-
bertati, sed vertibilitati ac mutabilitati.
Ha3C Bonaventura.

Praeterea circa haec scribit /Egidius :
Filium Dei esse filium natura vel naturae,
intelligi potest dupliciter. Primo, forma-
liter : et ita est falsum, quoniam sicut

328

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VI ; QU^ST. UNICA

Pater formaliter pater est paternitate, sic
Filius filiatione. Secundo, originaliter : et
ita est verum, quia virtute naturae fit ge-
neratio, et natura specialiter sumitur re-
spectu actus qui est generare. — Iterum
ait : Quurn causa sit ad cujus esse sequi-
tur aliud, modi necessitatis sumendi sunt
per comparationem ad causas. Ideo juxta
quadruplex genus causse, est quadripar-
tita necessitas. Prima ex parte causae ma-
terialis : quae est necessitas indigentiee,
proveniens ex hoc quod appetitus materise
non est satiatus. Secunda est necessitas
ex parte formse, sicut necesse est ignem
calefacere calefactibile sibi applicitum :
quae vocatur necessitas exigentiae. Tertia
est respectu causge efficientis, sicut ne-
cesse est lapidem impulsum in altum, mo-
veri sursum : quee est necessitas coactio-
nis. Quarta est ex parte finis : sicut necesse
est habere navem ad navigandum. Et quo-
niam Deus non habet causam, isti modi
necessitatis non conveniunt proprie ei.Ne-
cessitas tamen ex parte formee transfertur
ad ipsum, quoniam heec est necessitas in-
evitabilitatis, eo quod natura rei sic exigit.
Heec iEgidius.

Amplius circa distinctionem hanc aliqui
quEerunt, an Filius Dei procedat a Patre
secundum rationem exemplaritatis, seu
per modum ideae vel artis. Videtur quod
sic, quia per intellectum procedit a Patre,
et sicut notitia ex mente noscentis, et sic-
ut imago Patris, videlicet secundum ratio-
nem similitudinis.

Ad istud Bonaventura respondet : Sicut
aliquid dicitur per modum voluntatis aut
Hberalitatis procedere dupliciter (primo,
sicut id quod liberaliter datur aut agitur,
quemadmodum creaturse procedunt a Deo;
secundo, sicut id quod est ratio liberali-
tatis, ut amor, sicque procedit Spiritus
Sanctus, qui est amor et donum in quo
omnia dona donantur), sic per modum
exemplaritatis produci dupliciter dicitur.
Primo, id quod ad exemplar fit proprie :
sicque creaturse exemplariter fluunt a

A Deo, utpote exemplata ad increatum ex-
emplar; et ita exemplar importat causa-
litatem formalem respectu exemplati. Se-
cundo, sicut ratio exemplandi : et sic
Filius videtur a Patre procedere secundum
rationem exemplaritatis, quum ipse sit
Verbum Patris, quo non solum se loquitur
Pater, verum etiam cetera cuncta dispo-
suit. Propter quod Filius appellatur ab
Augustino, ars rationibus plena. Et com-
muniter dicitur : Qui negat ideas seu mun-
dum archetypum esse, negat Deum Filium

B esse. Et ita hic modus procedendi secun-
dum exemplaritatem, non repugnat pro-
cessui naturali, imo esse non potest ni-
si naturalis. Alius vero naturali repugnat
processui : est enim secundum voluntatis
imperium; ita quod producens ac produ-
ctum differunt secundum causalitatem, et
unum secundum veritatem non est in alio
idem numero. Heec Bonaventura.

Concordat omnino Bichardus; et addit :
Filius procedit a Patre, non ut exempla-
tum, sed ut ratio exemplandi alia. Cujus

C rei potest poni aliquo modo tale exem-
plum : Esto quod aliquis artifex concipe-
ret naturaliter aliquid exemplar in mente
sua, non habens in concipiendo adspe-
ctum ad aliquid exemplar suse conceptio-
nis directivum, ac deinde juxta exemplar
a se conceptum, opus suum produceret :
diceremus quod illud exemplar processis-
set ab artifice, non ut exemplatum, sed
tanquam ratio exemplandi effectum; opus
vero productum ad hujus exemplaris in-
tuitum, produceretur ab artifice illo tan-

D quam exemplatum. Heec Richardus.

Concordat JEgidius, inter cetera scri-
bens : Opus naturee dici potest opus
intelligentiee, et preesertim intellectus di-
vini. Omnia enim naturalia comparantur
ad intellectum primum, sicut artificialia
ad intellectum artificis. Hinc Commenta-
tor duodecimo Metaphysicae dicit, quod ea
quee naturaliter generantur in inferioribus
istis, habent mensuras proprias ex moti-
bus stellarum : quae mensura provenit ab
arte intellectuali divina. Hinc ars nostra

AN PATER GENUIT NECESSITATE, VEL VOLUNTATE

329

imitatur naturam, quoniam intellectus no-
ster imitatur intellectum divinum, quum
sit ejus imago. Porro verbum mentis no-
strae, initium est omnis nostrae operatio-
nis, ut duodecimo de Trinitate asserit Au-
gustinus.Nil etenim facimus,nisi id mente
ante concipiamus. Sicque verbum conce-
ptum, est ratio, regula et directio operum
fiendorum. Sic et Deus Pater genuit Ver-
bum, in quo cuncta fienda disposuit. Unde
libro LXXXIII Quaestionum, Verbum Dei
operativa potentia nuncupatur. Quumque
sit ratio, exemplar, et ars fiendorum, non
potost dici artificiatum : quia sic esset
ratio producendi se ipsum, et procederet
ut artificiatum. Idcirco dum quaeritur, an
procedat per modum artis : si hoc quod
dicitur, Artis, construatur in habitudine
denotante principium productionis, sic di-
cimus creata, non Filium, a Patre per
modum artis procedere. Si autem quod
dicitur, Artis, construatur in vi declara-
tionis essentiae seu naturae aut naturalis
originis, vel ut melius dicatur, si non est
constructio transitiva, sed appositiva, sic-
ut quum dicitur, Creatura salis, id est
creatura quae est sal ; sic est vera, quo-
niam sensus est, Per modum artis, id est,
procedit ut ars : velut si diceretur, Iste
agit per modum hominis, id est ut homo.
Ex quibus patet ad argumenta solutio.
Quamvis enim Filius procedit intelleclu-
aliter, et ut imago et ars ac ratio, non
tamen ad exemplar modo praefalo, sed
ut exemplar, juxta sensum jam tactum.
Haec jEgidius.

Hinc ait Richardus : Verum est quod
Pater intelligendo se, genuit Filium, et
quod Filius est expressissime similis Pa-
tri. Non tamen produxit Pater Filium ad
exemplar. Quod enim ad exemplar pro-
dueitur, ita distinctum est ab exemplari,
quod ratio similitudinis in exemplari et
exemplato, non est in una re numero.

A Pater vero et Filius in una et eadem
essentia similes sunt. In ejus quoque pro-
ductione quod ad exemplar producitur,
voluntas est imperans aut eliciens produ-
ctionem exemplati : quod in Filii genera-
tione Iocum non habet, ut dictum est. Haec
Richardus.

Porro circa haec imaginatur Scotus, quod
in primo signo in divinis, sint intelligere
et velle, simpliciter et absoluto sumpta;
Verbum autem proferre aut dicere, utpote
generare, in signo secundo. Et juxta hoc

B sequi videtur, quod velle, ad gencratio-
nem Filii haberet se aliquo modo antece-
denter : quod praeinductis non consonat.
Hinc imaginatione illa admissa, videretur
dicendum, quod illud velte concerneret
intelligere generis sui, non actum dicendi
ad intra.

Praeinductis demum concordat quod scri-
bit Petrus : Per modum (inquiens) Iibe-
ralitatis potest aliquid procedere dupli-
citer. Primo, ut ratio liberalitatis : sicque
procedit donum increatum, videlicet amor

C qui est Spiritus Sanctus. Secundo, ut ef-
fectus liberalitatis : et sic procedunt dona
creata. Unde in his quee de propria sub-
stantia producuntur secundum modum na-
turae, ratio ideae non obtinet locum. Nam
et a creato artifice aliter procedit arca,
utpote secundum rationem exemplaris ;
aliter filius, quia secundum modum na-
turee. — Quum ergo arguitur, Omne quod
procedit ab aliquo secundum rationem sa-
pientiee, atque secundum rationem artis,
sive ut verbum cordis, procedit secundum

D rationem ideae : dicendum, quod procede-
re secundum rationem sapientiae, artis aut
verbi, est duobus modis. Primo, ut ipsa
sapientia, et ars ac verbum : sicque nasci-
tur Filius, qui procedit ut ipsa idea. Se-
cundo, ut effectus sapientiae, artis ac ver-
bi interni : et ita procedunt creata. Haec
Petrus.

330 LIBER 1 SENTENTIARUM. — DIST. VII

DISTINCTIO VII

A. Hic quceritur, an Pater potuerit vel voluerit gignere Filium.

HIC solet quseri a quibusdam, utrum Pater potuerit vel voluerit generare
Filium. Si enim (inquiunt) potuit vel voluit generare Filium, ergo potuit
aliquid et voluit quod nec voluit nec potuit Filius : nam Filius nec potuit
nec voluit generare Filium. Cui versutife facile respondemus, dicentes : Posse vel
velle generare Filium, non est aliquid posse vel velle subjectum potentiae vel
voluntati. Est tamen aliqua potentia vel voluntas, scilicet posse vel velle gignere
Filium. Et ideo distinguenda est intelligentia propositi verbi, posse vel velle gigne-
re Filium, et posse vel velle aliquid. Neque enim generatio Filii aliquid eorum est
quse subjecta sunt divinse potentiae et voluntati ; nec est aliquid inter omnia vel de
omnibus, sed super omnia et ante omnia. Non enim ante voluit vel potuit quam
genuit, sicut nec ante fuit quam genuit : quia ab sterno fuit, et ab seterno genuit.
Ex simili quoque hoc videre possumus. Pater enim potest esse Pater, et vult esse
Pater ; Filius autem nec potest nec vult esse Pater : ergo Pater potest vel vult esse
aliquid quod non potest vel vult esse Filius. Non sequitur, quia esse Patrem, non
est esse aliquid, sed est esse ad aliquid, ut in sequenti ostendetur.

B. Ponit qucedam verba Augustini, unde potest moveri auditor.

Sed vehementer nos movet quod Augustinus ait in primo libro contra Maxi-

minum, qui asserebat Patrem potentiorem esse Filio, eo quod Filium genuit Deum

creatorem, Filius autem non; dicebatque Patrem potuisse gignere, non Filium, et

ideo potentiorem esse Filio. Ad quod respondens Augustinus dicere videtur quod

Filius etiam potuit gignere, volens ostendere Patrem esse non potentiorem Filio,

Aug. con-his verbis : Absit ut ideo potentior sit Pater Filio, sicut putas, quia creatorem

num.iib™1; genuit Pater, Filius autem non genuit creatorem : neque enim non potuit, sed non

oportuit. Vide et diligenter attende hsec verba : Non enim non potuit, sed non

oportuit. Videtur enim dicere quod Filius potuit gignere, sed non oportuit : et ita

ibidem. potuit quod non oportuit. Quare autem non oportuit, subdit dicens : Immoderata

enim esset divina generatio, si genitus Filius nepotem gigneret Patri : quia ipse

nepos nisi avo suo pronepotem gigneret, secundum vestram mirabilem sapien-

tiam impotens diceretur. Similiter etiam ille si nepotem non gigneret avo suo,

et pronepotem proavo suo, non a vobis appellaretur omnipotens ; nec impleretur

generationis series, si semper alter ex altero nasceretur ; nec eam perficeret

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. VII 331

ullus, si non sufficeret unus omnipotens. Itaque omnipotentem genuit Filium
Patris natura, non fecit.

C. Opponitur prcedictis verbis Augustini.

Hoc autem videtur quibusdam non posse stare, scilicet, quod Filius potuerit
gignere. Si enim potuit Filius gignere, potuit esse pater; et si potuit esse pater,
potuit ergo esse pater vel sui, vel Patris, vel Spiritus Sancti, vel alicujus alius. Sed
alius non, quia nullus alius semper fuit; nec Patris, quia Pater est ingenitus et
innascibilis ; nec sui, quia nulla res se ipsam gignere potest; nec Spiritus Sancti,
quia nasci non potuit : si enim nasci potuit, potuit esse Filius, et ita mutabilis
esse potuit.

D. Hic quceritur, quomoclo intelligenda sint prcedicta.

Ouomodo ergo accipiatur quod supra dictum est, Non enim non potuit gignere,
sed non oportuit, quasi potuit, sed non oportuit ? Non est nobis perspicuum aperire
quomodo sit hoc verum, et ideo sub silentio potius esset praetereundum, nisi me
super hoc aliquid loqui cogeret instantia quserentium.

E. Hic aperitur ex quo sensu accipienda sint.

Potest ergo sic intelligi : Non enim non potuit, sed non oportuit, id est, non ex
impotentia sui fuit quod Filius non genuit, sed ei nonconveniebat : sicut Deus
Filius non est Deus Pater, nec tamen hoc ex impotentia sui est. Nam et Pater simi-
liter non est Filius, nec hoc est ex impotentia Patris. Sed quserit Maximinus
Arianorum episcopus : Unde ergo est quod Pater non potest esse Filius, vel Filius
Pater? Non utique ex impotentia : sed Pater proprietate generationis Pater est,
qua oportet eum non esse Filium ; et Filius proprietate nativitatis Filius est, qua
oportet eum non esse Patrem. De quibus proprietatibus postea plenius tractabitur.

F. Utrum Pater natura sit potens gignere Filium, et an hoc sit
aliqua potentia quce sit in Filio.

Item quseritur a quibusdam, si Pater potens sit natura gignere Filium, et an
haec sit aliqua potentia quae sit in Filio. Ad quod dicimus, quia Pater non est
potens nisi natura : ejus enim potentia natura est vel essentia. At inquiunt illi : Si
potens est gignere, habet ergo potentiam gignendi ; Filius autem non habet poten-
tiam gignendi, si non potest gignere : habet ergo aliquam potentiam Pater quam
non habet Filius. Non sequitur. Eamdem enim potentiam habet penitus Filius
quam et Pater, qua Pater potuit gignere, et Filius gigni potuit. Eadem enim po-

332 IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VII SUMMA ; QUiEST. I

tentia est in Filio qua potuit gigni, quas est in Patre, qua potuit gignere. Sed contra
hoc opponitur : Aliud est posse gignere, aliud est posse gigni : quia aliud est
gignere, et aliud gigni. Hic distinguendum est. Si enim quum dicitur, Aliud est
posse gignere, aliud posse gigni, aliam significes potentiam qua Pater potens est
gignere, et aliam qua Filius potens est gigni ; falsus est intellectus. Si autem dicas
Patrem posse habere aliam proprietatem sive notionem qua genitor est, et Filium
aliam qua genitus est, verus est intellectus. Aliam enim habet Pater proprietatem
qua Pater est, aliam Filius qua Filius est.

G. Quomodo intelligendum sit : Filius habet vel non
habet potentiam generandi.

Ita etiam quum dicitur, Filius non habet potentiam generandi quam Pater
habet, dupliciter intelligi potest. Si enim dicatur, Filius non habet potentiam gene-
randi quam et Pater, scilicet, qua potens sit ad generandum, id est, ut genuerit vel
ut generet sicut Pater; verum est. Si vero intelligatur sic, Non habet potentiam
qua possit gigni vel genitus esse, qua eadem Pater potens est ut genuerit vel ut
generet; falsum est. Sicut dicitur, Pater habet potentiam qua potest esse Pater,
Filius vero non habet potentiam qua possit esse Pater ; et econverso, Filius habet
potentiam qua potest esse Filius, Pater vero non habet potentiam qua possit esse
Filius. Habet ergo aliquam potentiam Pater quam non habet Filius, et econverso.
Absit : quia eadem est potentia Patris qua potest esse Pater, et Filii qua potest esse
Filius. Ita etiam eadem est voluntas qua Pater vult esse Pater, non Filius, et Filius
vult esse Filius, non Pater; et eadem est voluntas Filii qua vult esse genitus et
Patrem genuisse, et Patris qua vult esse genitor et Filium genitum esse.

SUMMA

A delerminando. Nec opus est huic divisioni
immorari, quum pateat ex tenore ac serie
DISTINCTIONIS SEPTIM/E litterse. In qua sunt difficilia quaedam,

quae in qusestionibus exponentur.

POSTQUAM praecedenti distinctione Ma-

gister ostendit principium divinae ge- QUiESTIO PRIMA
nerationis esse naturam, non volunlatem,
hic inquirit de communitate hujus prin-

cipii, scilicet, utrum potentia generandi T)Rimo ergo hic queeritur, Utrum Pa-

communis sit Patri ac Filio, et an Filio L ter potuit et voluit Filium ge-

insit. Et potest littera hsec multipliciter nerare. Hoc est : an potentia ac voluntas

dividi, secundum quod circa hanc qua> B generandi Filium, seu Filii generativa, sit

stionem multa facit Magister, arguondo pro in Patre; an etiam in Filio sit generativa

parte utraque, et incidentalia quaedam ob- potentia ; et utrum ista potentia sit ali-

scura intermiscendo, eadem quoque ex- quid, vel solum ad aliquid.

ponendo, et tandem principale qusesitum Quod autem Pater non voluit generare,

AN PATER POTUIT ET VOLUIT FILIUM GENERARE

333

videtur ex eo quod determinatum est prse- A
cedenti distinctione, quod Filius non pro-
cedit nec genitus est voluntate aut neces-
sitate proprie et indistincte, id est sine
distinctione loquendo, sed natura et in-
tellectu. — Secundo, quia si Pater voluit
generare, voluntas se habuit antecedenter
ad generationem : cujus oppositum est
delerminative expressum. — Tertio, ar-
guitur argumento Magistri in textu : Si
Pater potuit et voluit generare Filium, er-
go potuit et voluit aliquid quod Filius nec
potuit nec voluit. Nempe si Filius potest B
aut potuit generare, possent esse plures
filii in divinis, et plures personse quam
tres : cujus contrarium supra ostensum
est.Sicque videtur potentia generativa non
esse in Filio : ergo non est Patri aequalis
in potestate, praesertim quum Filium Deum
generare, sit majoris potentia? quam mun-
dum creare. Sed quum Filius sit Patri
aequalis in potentia, videtur potentia ge-
nerativa esse in Filio. Imo quum Patris et
Filii sit una eademque poteritia, sicut et
una essentia, sequitur quod potentia gene- C
rativa Filio insit. Nec aliter videtur posse
verificari quod (ut in littera tangitur) Au-
gustinus fatetur : Absit ut ideo potentior
sit Pater Filio, quoniam Pater genuit cre-
atorern, non Filius : neque enini non po-
tuit, sed non oportuit. Et cur non opor-
tuit, subdit : Immoderata enim esset divina
generatio. Praeterea dictum est, quod divina
essentia seu natura sit generationis prin-
cipium : sed divina essentia est in Filio.

Ad primam partem qusestionis istius, D
videlicet, an potentia ad generandum insit
Patri, Thomas respondet : In creaturis ali-
quid producitur per potentiam naturalem,
et hoc producitur in similitudinem na-
turae ipsius producentis : sicut homo ge-
nerat hominem. Producitur etiam aliquid
per potentiam rationalem, et hoc produ-
citur in similitudinem producentis quan-
tum ad speciem seu similitudinem appre-
hensam Ln mente, quum omne agens agat
sibi simile aliquo modo : quemadmodum

domus producitur ab artifice, et recipit
similitudinem speciei quam artifox habet
in mente. Secundum primum horum mo-
dorum Filius Dei procedit a Patre, a quo
eamdem numero naturam accipit genera-
tione aeterna. Idcirco in Patre est potentia
naturalis ad generandum, similis potentiae
naturali naturaliter producenti. Creaturse
vero procedunt secundo modo a Deo, in
similitudinem idese. Hinc potentia operan-
di in creaturis, est sicut potentia rationa-
lis in Deo, et secundum istam potentiam
attenditur omnipotentia Dei. Persona nam-
que divina, quee procedit per potentiam
quasi naturalem, non est aliquid connu-
meratum omnibus. Ideo potentia generan-
di non continetur sub omnipotentia sicut
creandi potentia, prout plenius exprimitur
infra distinctione vicesima.

Si autem his objiciatur, quod quidquid
exit ab aliqua potentia, prius est in poten-
tia quam in actu ; sed generatio Filii non
est talis, quum sit aeternalis : ergo non
exit a potentia aliqua. Insuper, quod per
se est naturae, non exit ab ea median-
te quacumque potentia, sicut anima nullo
mediante dat corpori esse : imo omnis
natura exit in propriam operationem sine
aliquo mediante. Sed generatio est per se
opus naturse : non ergo est opus potentiee,
nec a natura progreditur potentia medi-
ante. — Et respondendum ad primum,
quod illud est aliquo modo verum, quan-
do actus realiter differt a potentia de qua
exit : tunc enim oportet quod prius sit in
potentia quam in actu, vel tempore vel
natura. In Deo autem sunt realiter idem,
essentia, potentia, operatio. Vel dicendum,
quod in divinis personis est tantum ordo
naturse, quo secundum Augustinum, ali-
quis est ex alio, et non posterior illo. Ad
secundum dicendum, quod essentia seu
natura comparatur ad duo, videlicet ad
habentem, et ad id cujus natura est prin-
cipium. Itaque inter essentiam et haben-
tem ipsam essentiam, non cadit potentia
media quantum ad primum actum essen-
tiae, qui est esse : essentia enim dat es-

334

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VII ; QUjEST. I

se habenti. Egreditur quoque ab essentia
alius actus, qui est actus habentis essen-
tiam tanquam agentis, et est essentiae sic-
ut principii agendi : et iste vocatur actus
secundus et operatio. Et inter essentiam et
talem actum, est virtus seu potentia media,
differens ab utroque realiter in creaturis,
in Deo autem ratione dumtaxat : talisque
actus est generare. Idcirco secundum mo-
dum intelligendi, natura non est princi-
pium ejus nisi mediante potentia. Et haec
divina potentia non est passiva, nec pro-
prie activa naturalis, sed superactiva :
cujus actio non est per modum motus,
sed operationis, quae ut dicitur decimo
Ethicorum, differt a motu sicut perfectum
ab imperfecto, unde nec requirit mate-
riam in quam agat. — Haec Thomas in
Scripto.

Porro in prima parle Summae, quaestio-
ne quadragesima prima, testatur : Sicut
ponuntur actus notionales in divinis, ita
necesse est ponere ibi potentiam respectu
hujusmodi actuum, quum potentia aliud
non designet nisi principium actus. Idcir-
co, quum Patrem intelligamus ut princi-
pium generationis, et Patrem ac Filium ut
principium spirationis, oportet Patri at-
tribuere potentiam generandi, Patri quo-
que ac Filio potentiam spirandi : poten-
tia enim gignendi, est id quo generans
generat. Verumtamen, quia per actus no-
tionales non procedit aliqua persona a
Deo ut facta, hinc potentia ad actus no-
tionales dicitur in divinis personis, non
per respectum ad personam aliquam fa-
ctam, sed quoad producentem personam.
Unde potentia adscribitur Deo non solum
per comparationem ad effectus. Potentia
quippe designat principium; principium
vero distinctionem importat ab eo cujus
consistit principium. Duplex autem con-
sideratur distinctio in his quee de Deo di-
cuntur : una secundum rem ; alia secun-
dum rationem tantum. Secundum rem
distinguitur Deus ab his quorum est prin-
cipium per creationem, sicut et una per-
sona distinguitur ab alia cujus est prin-

A cipium secundum actum notionalem per
realem relationem. Sed actio ab agente
non distinguitur in divinis, nisi tantum
secundum rationem. Idcirco respectu ac-
tionum secundum quas aliquae res pro-
cedunt a Deo distinctae essentialiter vel
personaliter, attribuitur Deo potentia se-
cundum propriam rationem principii. Hinc
sicut in Deo ponitur potentia creandi, ita
et generandi atque spirandi. Intelligere
vero et velle, non sunt actus designantes
processionem rei distinctse a Deo realiter.

B Hinc respectu actuum horum non est in
Deo ratio potentiae, nisi secundum modum
intelligendi et significandi dumtaxat, pro-
ut in Deo diversimode designantur intel-
lectus et intelligere, quum tamen ipsum
intelligere Dei sit ejus essentia non ha-
bens principium. Heec idem in Summa. —
Concordat Petrus. ltem Richardus.

^Egidius quoque, qui more suo prolixus,
inter cetera scribit : Interdum coincidunt,
essentia, potentia et virtus. Calor namque
in quantum dat igni calidum esse, est qua>

C dam forma atque essentia. In quantum
vero ignis per calorem calefacit, vocatur
activa potentia; sed in quantum conside-
ratur ibi actus ultimatus, dicitur virtus :
quia ut dicitur primo Cceli et mundi, vir-
tus est ultimum de potentia. Et quamvis
ista sint idem, unum tamen secundum ra-
tionem aliud praesupponit : quoniam vir-
tus praesupponit potentiam, quum non sit
actus ultimus sine actu simpliciter. Poten-
tia quoque praesupponit essentiam, quum
nil agat seu faciat actu tale, nisi sit aclu

D tale : et dico actu tale, quod est tale for-
maliter, aut virtute. Sicque potentia prae-
supponit essentiam, sicut agere esse. Hinc
dicere quod aliquid agat sine agendi po-
tentia, est dicere ipsum agere absque eo
quod sit, aut dicere quod agat non ut est
in actu. Hsec .Egidius.

Circa haec scribit Albortus : Pater et po-
tuit et voluit gignere Filium : quia quum
dicitur, Voluit generare, designatur volun-
tas circa actum generationis. Ideo verum
est : quoniam cum actu generationis habet

AN PATER P0TUIT ET VOLUIT FILIUM GENERARE

335

Pater voluntatem concurrentem et conco-
milantem, non tamen praecedentem aut
elicientem. Ideo Filius non est fiiius vo-
luntatis. Nec idem est dicere, Voluit gene-
rare ; et, Voluntatis filium esse. Praeter-
ea, si velimus maximam vim facere in
agere et pati, non est in Deo potentia acti-
va, neque passiva, sed superactiva : quia ut
ait Philosophus quinto Primae philosophiee,
activa potentia est principium transmu-
tandi in aliud in quantum aliud ; passiva
vero potentia est principium transmuta-
tionis ex alio in quantum aliud. Quae divi-
sio in potentiis naturalibus creatis ac phy-
sicis tenet. Haec Albertus. — Goncordat
Udalricus libro tertio suae Summae. Gujus
verba infra tangentur.

Scotus etiam ait hic : Distinguendo de
potentia, uno modo dicitur potentia logi-
ca, quae dicit modum compositionis factae
ab intellectu, sicque notat non repugnan-
tiam extremorum. Et sic ait Philosophus
quinto Metaphysicae, capitulo de poten-
tia : Ulud est possibile, cujus contrarium
non est ex necessitate. Potentia ergo sic
sumpta, dicendum quod in Patre est ge-
nerandi potentia, quoniam Patri non re-
pugnat praedicatum hoc, generare ; non
autem est in Filio, neque in Spiritu San-
cto, quoniam eis praedicatum hoc repu-
gnat. Et si quaeratur quid sit potentia ge-
nerandi in divinis hoc modo, nou oportet
dare aliquod principium quo aliquis po-
tens sit generare : sufficit enim sola non
repugnantia terminorum, quemadmodum
si ante mundi creationem, non solum mun-
dus non fuisset, sed nec Deus, per impos-
sibile, et tunc fuisset aliquis dicens, Mun-
dus erit : illa fuisset possibilis, quoniam
termini non repugnassent; nec tamen pro-
pter aliquod principium in re possibili,
vel activum sibi correspondens. Istam ta-
men non repugnantiam concomitaretur
activa potentia. Haec Scotus.

Verumtamen non est putandum, quod
hac sola potentia Pater potuit generare,
sed et reali potentia, sicut ostensum est.
Unde Durandus hic loquitur : Potentia ge-

A nerandi realiter est in Deo. Tamen sicut
generatio non dicitur univoce de genera-
tione divina et de illa quae est in crea-
turis, sic nec potentia generandi in Deo
et creaturis univoce est sumenda. Haec
Durandus.

Nunc respondendum ad secundam quae-
stionis partem, an videlicet potentia ge-
nerandi insit Filio.

Ad quod Alexander, Thomas, Udalricus,
et alii multi, concorditer dicunt, quod

B potentia generandi tripliciter dicitur, se-
cundum quod ly generandi, potest esse
gerundivum verbi impersonalis,verbi quo-
que personalis activi, et etiam verbi pas-
sivi. Si sit gerundivum verbi impersona-
Iis, sic potentia generandi est potentia qua
ab aliquo generatur. Et ita in Filio est
potentia generandi, id est potentia qua
impersonaliter fit generatio : quia eadem
est potentia in utroque, quamvis non eo-
dem modo, neque ad actum eumdem. Por-
ro, si sit gerundivum verbi personalis

C activi, tunc potentia generandi dicitur po-
tentia ut generet : sicque est in Patre
dumtaxat. Si vero sit gerundivum verbi
personalis passivi, sic potentia generandi
nominatur potentia ut personaliter gene-
retur, quae est in Filio tantum : quoniam
eadem potentia quae est in Patre ut gene-
ret Pater, seu per quam Pater gignat, est
in Filio ut Filius generetur, seu potentia
illa sibi per generationem communicetur.
Haee autem distinctio fundatur super id
quod dictum est, quod potentia generandi

D est divina essentia : a qua essentia prout
paternitas est, in Patre exit generatio ac-
tiva ; et prout filiatio est, in Filio genera-
tio exit passiva. Haec illi.

Hinc Petrus : Haec (inquit) distinctio or-
tum habet ex eo quod dictum est, quod in
Patre divina natura est idem cum pater-
nitate, in Filio cum filiatione, in Spiritu
Sancto cum processione ; sed differt ra-
tione : quemadmodum eadem aqua, in
fonte conjuncta est proprietati fontalis ori-
ginis, in rivulo proprietati originis a solo

336

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VII ; QU.EST. I

fonte, in lacu proprietati processionis ab
utroque. Heec Petrus.

Bonaventura quoque hic ait : Quorum-
dam fuit opinio, quod potentia generandi
active sit in Filio; tamen non generat, non
quia non potest, sed quia non convenit.
Et ponunt exemplum in creaturarum pro-
ductione. Nam Deus potest infinitas pro-
ducere creaturas, quas non producit, non
ex impotentia, sed quia non convenit ei.
— Sed contra : Ponatur quod potentia illa
gignendi quse ponitur in Filio, procedat
in actum, constat quod Filius generabit
Deum aeternum, ergo aliquid poterit inci-
pere habere esse et esse seternum : quod
impossibile est, nec intelligi potest.

Idcirco dicendum, quod Pater non com-
municat Filio posse generare propter duo.
Unum est, quia non potest; aliud, quia
non debet. Ratio autem quare non potest,
hsec est : quia fecunditas est in Patre ad
generandum, quia principium ; et ideo
principium, quoniam primum. Impossibi-
le autem quod primum communicet alii
suam primitatem : hoc namque est oppo-
sitio in adjecto, quod persona producta sit
prima. Et hanc credo propriam esse ratio-
nem istius, ut infra, distinctione vicesima
septima, magis patebit. Similiter Pater
non debet Filio generativam communi-
care potentiam : quoniam in divinarum
emanatione personarum attendi debet ori-
ginalis distinctio, atque plenissima com-
municatio. Originalis, inquam, distinctio :
quia necesse est ea quee communicant in
natura, distingui per materiam, vel per
originem. Sed divinas personas per mate-
riam distingui, est impossibile : siquidem
ubi talis est distinctio, ibi compositio, va-
riatio et multiplicatio formee. Hinc oportet
personas per originem habitudinemve dis-
tingui, hoc est per generare et generari.
Ergo si Filius potest generare, potest non
distingui. Si dicas quod adhuc distingua-
tur, quoniam unus est tantum pater, alius
tantum filius, tertius est pater et filius;
tunc oppono quod secundus filius posset
generare eadem ratione qua primus, et

A tunc essent duo, quorum uterque esset
pater et filius. Similiter propter plenissi-
mam eommunicationem non debet Pater
Filio generativam potentiam communica-
re : quoniam multiplicatio suppositorum
secundum similem modum egrediendi, non
est nisi propter defectum durationis, aut
propter defectum perfectae actionis, ut fiat
per plures quod non potest per unum :
sicut factie sunt stellee plures, quia non
sufficeret una ad hoc quod faciunt om-
nes ; sicut etiam sunt plures angeli, plu-

B resque animEe ad implendam civitatem su-
pernam et manifestandam Dei bonitatem,
quam nec unus angelus nec una anima
poterant sufficienter manifestare. Quum
ergo in Dei Filio sit plenissima communi-
catio, quoniam totam infinitatem suam dat
Filio Pater, non fuit conveniens quod com-
municaret Filio generandi potentiam. Ideo
impossibile fuit : quia inconveniens quod-
libet in divinis, est impossibile. — Hsec
Bonaventura.
In cujus verbis videntur aliqua conti-

G neri obscura, ut quod ait, impossibile
exstitisse quod Pater Filio suam primita-
tem communicaret, et quod sit oppositio
in adjecto, quod persona producta sit pri-
ma : praesertim quum in Apocalypsi Filius
protestetur, Ego sum Alpha et Omega, Apoc. 1,8.
principium et finis ; itemque, Ego sum, md. xxu,
inquit, primus ot novissimus. Et idem 13'
Apocalypsis ultimo legitur. In Evangelio
quoque interrogatus, Tu quis es? legitur Jomm.m,
respondisse : Principium, qui et loquor 5'
vobis. Quocirca ait Ambrosius : Audeo di-

D cere, Primus est Filius. Tota etenim Trini-
tas adoranda, est unum principium unus-
que finis, utpote unus Deus, unus creator,
ideo unus primus, et unus novissimus.
Verumtamen Pater aliquo modo dicitur
Filio prior, puta origine seu ordine quo-
dam naturee : non dignitate, nec tempore,
neque duratione. Et per hoc satisfieri po-
test verbis Bonaventurae. — Praeterea, in
praetactis verbis devoti Doctoris, non so-
lum ratio assignatur cur potentia genera-
tiva non insit nec competat Filio ; sed

AN PATER POTUIT ET VOLUIT FILIUM GENERARE

337

etiam cur non sit nisi unus Filius in divi-
nis, et cur Patri non conveniat posse plu-
res Filios gignere. De qua re dictum est
supra in tertia distinctione, ubi et alise
rationes inde sunt traditee.

Hinc in Summa sua, libro tertio, scribit
Udalricus : Ad habendam rationem numeri
divinarum personarum, videlicet qualiter
sint tres personse, nec esse valeant plures
nec pauciores, prselibandum quod Pater
sic generat Filium, quod nec potest alium
filium generare, nec Filius alium potest
gignere filium. Pater quoque et Filius sic
spirant Spiritum Sanctum, quod spirare
nequeunt alium, nec Spiritus Sanctus ali-
um potest personalem amorem seu spiri-
tum sanctum spirare. Nec tamen aliquod
horum est ex impotentia, sed potius oppo-
situm horum poneret imperfectionem in
Deo. Si enim Pater plures filios generaret,
oporteret illos inter se esse distinctos. Non
autem distinguerentur inter se relatione,
quoniam in divinis non est realis distin-
guens relatio, nisi originis. Illi autem filii
non orirentur ex se, sed ex Patre. Ideo
oporteret eos distingui per diversas pro-
prietates filiationis, secundum quod illse
proprietates dicunt aliquid absolutum ex-
sistens in persona : ergo distinguerentur
in essentia. Si autem Filius posset alium
filium generare, et ille alium, nulla relati-
one originis distingueretur a Patre. Idcirco
vel esset persona Patris, et sequeretur
quod Filius posset gignere Patrem suum ;
vel per aliquod absolutum differret a Pa-
tre, quod constat impossibile esse. Ex eis-
dem patescit, quod Pater et Filius spirare
non possunt plures amores, nec Spiritus
Sanctus alium spiritum sanctum. Quod fa-
ciliter patet, prsetactas rationes ad propo-
situm applicando. Hsec Udalricus.

Hinc Alexander : Si Filius generaret fi-
lium, ille filius genitus esset nepos Dei
Patris, nec esset summa germanitas inter
filium illum et Patrem. Major namque est
convenientia atque propinquitas inter pa-
trem et filium, quam inter patrem et ne-
potem. Sicque non esset summa conve-

T. 19.

A nientia in divinis : quod est absurdum. — ■
Etiam advertendum quod duplex est actio:
una, qua efficit agens ad extra, sicut
illuminare est actio solis ; alia est actio
qua agit agens, videlicet actio imma-
nens, sicut lucere est actio solis. Prima
actio est in Deo respectu creaturse. Secun-
da actio est essentise vel personae respectu
sui aut personee alterius, non respectu
creaturse. Ista quoque actio est duplex in
Deo, videlicet : absoluta, ut intelligere,
velle ; et relativa, seu magis relatio, ut

B generare, spirare. Et hsec actio relativa est
concomitans diffusionem ad intra, quse
est per duplicem modum, videlicet gene-
rationis atque spirationis. Hsec Alexander.
His demum quse dicta sunt, cur in divi-
nis esse non valeat nisi unus Pater, unus-
que Filius et unus Spiritus Sanctus, con-
cordant Thomas, Albertus, JEgidius.

Hinc aliqui dicunt : In patre carnali
potentia est ad generandum filios plures :
partim ex parte generantis, qui non potest
generare unum perfectum et sufficien-

C tem; partim ex parte ejus de quo fit ge-
neratio, sicut dum non fit de tota gene-
rantis substantia seu natura ; partim ex
parte geniti, dum essentialiter a gignente
distinguitur, et non tantum per oppositas
relationes originis. Porro in Deo secus est :
quoniam Pater semel genuit perfectum et
sibi sequalem, ac de tota sua substantia;
nec est ibi distinctio nisi secundum oppo-
sitas relationes originis. Nempe quum ea
quffl in natura et forma conveniant, distin-
gui oporteat vel per materiam.vel per ori-

D ginem seu per causam, et Pater cum Filio
in natura et forma conveniat, nec in divi-
nis sit aliquid materiale, oportet quod di-
stinguantur penes originem : non enim
possunt distingui per aliquid absolutum.
Oportet ergo habitudinem esse oppositam
originis unius ad alium. Si autem esset
origo plurium, seu generatio plurium fi-
liorum, jam non esset inter illos distinctio
secundum originem, quoniam inter illos
nulla esset oppositio relationis, quse sola

distinguit in divinis. Heec illi.

338

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VII ; QUjEST. I

De hac re ait Antisiodorensis in Summa
sua, libro primo : In argumentis quse fiunt
contra hoc, quod quidquid potest Pater,
potest et Filius; est duplex fallacia, sicut
dum ita arguitur : Quidquid potest Pater,
potest Filius, et econtra; sed Pater potest
generare Filium : ergo Filius potest filium
generare. ltem : Quidquid potest Pater,
potest Filius et Spiritus Sanctus, et econ-
tra; sed Filius ac Spiritus Sanctus possunt
mitti : ergo et Pater potest mitti. Item sic:
Quidquid potest Pater, potest Filius, et
joann.xv, econtra; Filius potest audire a Patre : er-
go Pater potest a Filio audire. Quod fal-
sum est, quia audire a Patre, est esse a
Patre, seu scientiam ab ipso habere, se-
cundum Augustinum super Joannem. In
his itaque argumentis est duplex fallacia.
Prima ex commutatione praedicamento-
rum. Nam ly quidquid, notat praedicamen-
tum substantiae, deinde assumitur et con-
cluditur praedicamentum relationis. Posse
etenim generare, non est posse quid, sed
ad aliquid. Similiter posse mitti, posse au-
dire, non dicunt simpliciter posse quid :
quoniam verba illa, mitti, audire, non tan-
tum praedicant divinam essentiam, sed
etiam connotant relationem, videlicet esse
ab alio. Secundo, est in illis fallacia acci-
dentis : quia res verbi in assumptione re-
torquetur ad unam personam, in conclu-
sione ad aliam. Per primam rationem non
valet argumentatio ista : Quidquid potest
esse Pater, potest esse Filius; sed Pater
potest esse Pater : ergo Filius potest esse
Pater, seu Pater potest esse Filius. Haec
Antisiodorensis.

Circa haec quaerit Richardus, utrum in
Filio sit potentia qua potuit generari. Ad
quod respondet : Quamvis in re quae fit
de nihilo, non sit potentia aliqua qua po-
tuit fieri, quia rem talem fieri fuit possi-
bile sola potentia facientis; tamen in re
quae fit de aliquo, est potentia aliqua qua
fieri potuit, alia a potentia facientis : ut
dum ex aere fit ignis. Quumque Filius Dei
non sit de nihilo, sed genitus de substanlia
Patris, divina substantia sub ratione qua

A communicabilis est per generationem, est
potentia qua Filius potuit generari. Quum
ergo divina substantia sit in Filio, videtur
quod in Filio sit potentia qua potuit gene-
rari. Sicque patet quod potentia qua Fi-
lius potuit generari, non distinguitur a
potentia qua Pater potuit generare, per
aliquod absolutum; nec in tantum distin-
guitur a potentia generantis, quantum ge-
nitus a genitore : quia potentia generantis
dicit naturam divinam cum primitate,quae
includitur seu notatur in modo habendi

B eam non ab alio. Potentia autem qua Fi-
lius potuit generari, non nominat divinam
essentiam cum filiatione : quoniam prius
fuit secundum rationem intolligendi,quam
generari ipsius Filii.Generari quoque Filii
prius est secundum rationem intelligendi,
quam filiatio ipsa : imo ut tactum est,
nominat divinam essentiam sub ratione
qua communicabilis est per generationem.
Verumtamen ista potentia qua Filius po-
tuit generari, non est potentia proprie ac
vere passiva, sed solum quoad modum si-

C gnificandi. Non enim est recessus ab ac-
tualitate pura ac summa, imo ex summa
actualitate divinae essentiae est, quod de
ipsa tota potuit Filius generari. Haec Ri-
chardus.

Concordant Alexander,Thomas, Albertus,
aliique, dicentes quod eadem potentia est
in Patre ad generandum active, atque in
Filio ad generandum quasi passive, sive
ut generetur, juxta sensuin praehabitum.
iEgidius demum hic loquitur : Quaerere
an sit eadem potentia in Patre per quam

D generat, et in Filio per quam generatur,
est quaerere an possit esse eadem potentia
respectu actus active et passive sumpti,
large sumendo actionem et passionem :
quoniam generare et generari in divinis
proprie non dicunt actionem et passio-
nem, sed relationem ; significant tamen
per modum actionis et passionis. Porro
actus est quadruplex. Quidam enim non
respicit nisi alterum extremum. Unde non
dicit quid medium inter agens et actum,
seu inter producens et productum : et ta-

AN PATER POTUIT ET VOLUIT FILIUM GENERARE

339

lis actus est esse. Aliquando actus dicit A
quid medium inter duo extrema. Et hoc
potest esse tripliciter : quoniam illa extre-
ma possunt sola ratione differre, ut patet
in actibus conversivis seu reflexis super
se, ut dum quis intelligit aut diligit se-
metipsum : tunc enim amans et amatum
sunt idem in re. Interdum extrema illa
realiter differunt. Quod potest esse dupli-
citer, utpote : re absoluta, sicut sedificare
est medium inter sedificantem et aedifica-
tum; vel re relativa, sicut generare secun-
dum modum intelligendi, est aliquo modo B
medium in divinis inter gignentem et ge-
nitum. Loquendo ergo de primo actu qui
est esse, qusestio locum non habet : quo-
niam actus ille non potest significari ac-
tive et passive, quum non requirat duo
extrema. Loquendo autem de actu secun-
do, scilicet conversivo super se, planum
est quod eadem sit potentia respectu ac-
tus utroque modo sumpti, praesertim in
Deo, qui maxime et per se intelligit se.
Loquendo vero de tertio actu, non est ea-
dem potentia, sicut non est eadem poten- C
tia per quam sedificator aedificat, et eedifi-
cium sedificatur, quum una sit potentia
artis, alia materiae. Si autem loquamur de
actu quarto, ut est generare in divinis, sic
etiam eadem est potentia, quum inter illa
extrema non sit differentia nisi per rek-
tiva. Haec ^Egidius.

Tamen, quum actus artis sit factio quae
in exteriorem transit materiam, potest di-
ci quod etiam aedificium aedificatur per
artem seu artis potentiam, quae active
atque formaliter ad aedificium est concur- D
rens et operans.

lnsuper,circa haec quaerit J]gidius,utrum
in aliquo sit potentia generandi, cui non
competat generare. Ad quod prolixe re-
spondendo, inter cetera dicit : In rebus
creatis quia supposita uniuntur in forma
specifica et distinguuntur per esse, hinc
in eis ex forma est generandi potentia, ge-
nerare vero ex esse, quod est suppositi.
Sic divina personae quia uniuntur in na-
tura, et per respectus ab invicem distin-

guuntur, ipsa natura est in eis potentia
generandi, sed ex respectu profluit gene-
rare. Hinc sicut in creaturis gignere et gi-
gni conveniunt his quae per se habent es-
se, sic in divinis competunt his quae per
se referuntur, puta personis. Unde sicut in
qualibet divina persona est divina natura,
sic in qualibet est generandi potentia.Non
tamen quaelibet persona habens naturam
divinam, gignet : quia non habet respe-
ctum qui requiritur ad hoc quod gignat,
sed hoc soli competit Patri. Haec /Egidius.
Sed istud est contra verba Bonaventurae
praehabita. Est etiam contra Thomam, in
hac septima distinctione dicentem : Qui-
dam dixerunt, quod Filius in divinis po-
test generare alium filium, sed ista poten-
tia nunquam reducetur in actum. Sed hoc
nihil est : quia secundum Philosophum, in
perpetuis non differt esse et posse, id
est, non distant ab invicem.et multo minus
in divinis. Ideo quidquid non est in Deo,
non potest esse in eo : alias Deus esset
mutabilis. Haec Thomas. — Denique sicut
patet ex dictis, nec in Filio neque in Spi-
ritu Sancto est generandi potentia, sumpta
quasi active. Nec sequitur, In eis est di-
vina natura, ergo sic dicta generandi po-
tentia : quum natura dicatur absolute,
potentia vero generandi partim relative,
sicut patebit.

Jam respondendum ad tertiam partem
quaestionis, videlicet, an potentia generan-
di sit quid, vel solum ad aliquid : hoc est,
an dicat quid absolutum, vel relativum.

Videtur quod dicatur ad aliquid in di-
vinis. Primo namque potentiae distinguun-
tur vel saltem innotescunt per actus; sed
generare in divinis est ad aliquid, et ge-
neratio est relativa proprietas : ergo et
potentia generandi. — Secundo, quia quae
absolute dicuntur, conveniunt unicuique
divinae personae. Potentia autem generandi
active ac proprie sumpta, soli convenit
Patri. — Tertio, quia remota per intelle-
ctum distinctione personarum in Deo, re-
manent absoluta, ut bonitas, sapientia;

340

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VII ; QUEST. I

non autem generativa potentia : ergo non A
dicitur absolute. — Quarto, omnis actio
procedit a propria forma; sed generatio
Filii est propria operatio Patris : ergo
egreditur a propria Patris forma, quae est
paternitas ipsa. Quum ergo potentia gene-
randi sit principium operationis istius, vi-
detur quod potentia illa sit relatio. —
Quinto, potentia generandi est quaedam
fecunditas ad gignendum, et illa iecundi-
tas est propria Patri : ergo est relativum.

In contrarium arguitur, primo : In Deo
realiter idem sunt, esse, posse, et agere, B
seu essentia, potentia, actio ; itemque pos-
se, scire, et velle, ut etiam Plato testatur.
Sed esse et scire ac velle dicuntur in Deo
absolute : ergo et posse. — Secundo, quia
generare est actus naturae, ut dictum est
seepe. Natura autem absolute accipitur. —
Tertio, quia in textu habetur, quod Deus
non est potens nisi sua essentia : ergo ab-
solute convenit ei potentia. In perpetuis
etiam et aeternis non differunt esse et
posse.

Ad hanc quaestionem respondet Bona-
ventura : Girca hoc problema tres fuerunt
positiones. Una dicentium quod potentia
generandi potest vocari potentia nuda seu
indisposita, et potentia disposita. Si dica-
tur potentia nuda, dicit aliquid, atque in
tribus personis est : quia consequitur na-
turam tribus personis communem ; quum-
que natura in tribus sit, etiam ista poten-
tia est in illis. Sed prout dicit potentiam
dispositam, sic in solo est Patre, in quo
dumtaxat convenientiam habet ac disposi- D
tionem exeundi in actum generationis :
sicque dicit ad aliquid. Sed verba hujus
opinionis non videntur sana nec vera,
quoniam cujus potentia est nuda, etiam
nata est esse disposita : idcirco si nuda ge-
nerandi potentia convenit tribus personis,
ergo et potentia generandi disposita. De-
nique ponere in divinis potentiam nudam
similiter se habentem ad esse et non esse
respectu generationis aeternae, quam om-
nino necessarium est esse, non sane nec

proprie dictum est. — Secunda fuit posi-
tio dicentium quod quum in divinis sit
idem esse et posse, essentia et potentia,
quod sicut essentia et potentia dicunt
quid, ita similiter esse et posse : et quem-
admodum quum dico essentiam Patris et
essentiam Filii ac Spiritus Sancti, seu esse
Patrem, esse Filium, esse Spiritum San-
ctum, non dico essentiam aliam, nec aliud
esse, sed alterius atque alterius; ita dum
dico potentiam Patris, seu Patrem posse
generare et Filium generari, non dico
aliud et aliud posse, sed alterius alterius-
que personae. Et hujus positionis fuit Ma-
gister, ut patet clare in littera. Hi ergo
dicebant, quod potentia generandi dicit
quid cum respectu ad aliquid, quia est
essentiale tractum ad personam. Quum
enim non sit omnimodae abstractionis, po-
test ad personam sic trahi. Et ista positio
est satis probabilis, et videtur posse ra-
tionabiliter sustineri. — Fuerunt et tertii
moderniores, dicentes quod potentia gene-
randi in divinis dicit de se ad aliquid,
quia potentia dicit habitudinem originalis
principii ad principiatum. Et quoniam ha-
bitudo potest esse personae ad personam,
et tunc vere est habitudo ; potest quoque
habitudo esse essentiae ad creata, et sic
est habitudo secundum modum dicendi et
intelligendi : hinc principium de sua ra-
tione non tantum est essentiale appro-
priatum per additionem, imo etiam dicit
proprium personae. Pari ratione quum po-
tentia dicat originalem habitudinem, non
tantum essentialem, dicitur seu trahitur
ad personam, ut sic dicat essentiam per-
sonaliter : imo dicit proprium, et ita ad
aliquid de se. Haec autem positio sine prae-
judicio probabilior esse videtur. Generativa
namque potentia non videtur dicere nisi
fecunditatem ad actum generationis, quae
est propria Patri; similiter et potentia iila.
Nec est simile de posse et esse, nisi uno
modo. Hoc enim verbum, est, aliquando
per se praedicatur, aliquando est tertium
adjacens. Quando per se praedicatur, tunc
dicit actum absolutum, videlicet actum

AN PATER P0TUIT ET VOLUIT FILIUM GENERARE

341

entis ratione essentiae. Idcirco tunc dicitur
absolute, et dicit quid. Quando vero est
tertium adjacens, ut quum dicitur, Pater
est Deus, Pater est pater; dicit habitudi-
nem praedicati ad subjectum : et quoniam
potest dicere habitudinem ad subjectum
seu praedicatum essentiale vel personale,
ideo potest dicere essentiale, vel modum
essendi personalem. Posse autem, de pro-
pria sua ratione dicit habitudinem secun-
dum originem. Hinc specificatur per ad-
junctum, ul dicat conditionem principii
essentialis vel personalis. Unde secundum
hane positionem, potentia generandi est
tantum in Patre. Magister autem, et eum
sequentes atque dicentes quod eadem po-
tentia qua Pater potest gignere, Filius po-
test gigni, sunt secundae opinionis. Haec
Bonaventura.

Qui etiam addit, quod quatuor sunt ge-
nera nominum in divinis. Nam quaedam
sunt essentialia essentialiter dicta, ut veri-
tas, deitas. Quaedam essentialia personali-
ter dicta, ut potentia generandi. Quaedam
personalia personaliter sumpta, ut gene-
rans, genitus. Quaedam personalia essen-
tialiter accepta, ut missus, incarnatus, et
hujusmodi : quae dicunt respectum ad per-
sonam, ideoque personalia sunt; et effe-
ctum in creatura, propterea essentialiter
accipiuntur. Haec idem.

Thomas autem magis consentit secundae
positioni, et reprobat tertiam. Ait enim in
Scripto : Quidam dixerunt, quod potentia
generandi simpliciter est ad aiiquid, non
tantum ex parte actus, sed etiam ex parto
potentiae : potentia namque relationem im-
portat principii. Sed hoc nihil est, quia
potentia non est relativum secundum su-
um esse, sed solum secundum dici : imo
potentia significat etiam id quod est prin-
cipium, et non tantum relationem princi-
pii. Sic enim hic quaerimus de potentia
generandi. Porro principium cujuslibet
operationis divinae, est (sicut praehabitum
est) divina essentia, a qua egreditur ali-
quis actus in quantum est sapientia, et
aliquis secundum quod est voluntas ; sic-

A que de aliis attributis. Similiter dico, quod
quum proprietas relativa realiter sit ipsa
essentia, essentia in quantum paternitas,
est principium hujus actus qui est genera-
re, non sicut agens, sed sicut quo agitur.
Unde principium generationis est essen-
tiale sub ratione relationis. Sicque est
quasi medium inter essentiale et perso-
nale : quia ex parte illa qua potentia(quae
est media inter essentiam et operationem)
in essentia radicatur, est absolutum ; sed
ex ea parte qua conjungitur operationi

13 personali, videlicet generationi, est rela-
tivum. Hsec Thomas in Scripto.

At vero in prima parte Summae, quae-
stione quadragesima prima, affirmat : Qui-
dam dixerunt quod potentia generandi
significat relationem in divinis. Sed hoc
esse non valet, quoniam illud proprie di-
citur potentia in quocumque agente, quo
agens aliquid agit. Omne autem producens
aliquid per suam actionem, producit si-
mile sibi quantum ad formam qua agit :
quemadmodum homo genitus similis est

C homini generanti in natura humana, cu-
jus virtute homo potest hominem genera-
re. lllud ergo est potentia generativa in
aliquo generante, in quo genitum gene-
ranti assimilatur. Filius autem Dei assimi-
latur Patri gignenti in natura divina : hinc
natura divina in Patre est potentia gene-
randi in ipso. Sicque potentia generandi,
principaliter et in recto significat divinam
essentiam,relationem vero in obliquo.Non
itaque significat tantum relationem, nec
etiam essentiam in quantum est idem re-

D lationi, ita ut ex aequo designet utrumque.
Quamvis enim paternitas significetur ut
forma Patris, est tamen proprietas perso-
nalis, habens se ad Patris personam ut for-
ma individualis ad aliquod individuum
creatum. Forma autem individualis in re-
bus creatis constituit personam generan-
tem ; non autem est quo generans generat
(in quantum individualis, sed ut natura),
alioqui Socrates gigneret Socratem. Hinc
nec paternitas potest intelligi ut quo Pater
generat, sed ut constituens generantis per-

342

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VII ; QU^ST. I

sonam : alioqui Pater generaret Patrem. A
Sed id quo Pater gignit, est natura di-
vina, in qua sibi Filius assimilatur. Hsec
Thomas.

Preeterea Petrus et Richardus in hoc
consentiunt Thomee, quod fatentur poten-
tiam generandi dicere aliquid absolutum
et aliquid relativum, seu medium esse in-
ter absoluta et relativa. Sentiunt tamen
quod specialiter dicat ad aliquid. Siqui-
dem Petrus : Quamvis, inquit, aliqui di-
cant, quod ipsa potentia in se et in sua
radice considerata, essentialis est, atque B
secundum inclinationem ad actum, perso-
nalis; alii vero, quod solum sit personalis,
quum dicat originem personee a persona,
sicut principium dictum de Patre ac Filio
respectu Spiritus Sancti : alii tamen ve-
rius arbitrantur, quod quum dicitur, Po-
tentia generandi, duo dicuntur, puta : Po-
tentia, quse ad essentiam spectat ; et quod
additur, Generandi, spectat ad relationem,
sicut dum dico, Deus generans. Ipsum
ergo conjunctum, est essentiale tractum
ad personam. Et quoniam proprium addi- C
tum sibi, determinat ipsum, non econtra-
rio; idcirco conjunctum hoc potius habet
naturam attributi personalis, quam essen-
tialis. Haec Petrus.

Richardus quoque : Potentia (ait) gene-
randi in divinis dicit quid, et ad aliquid.
Formalius tamen videtur designare ad ali-
quid. Id enim quo Pater potest generare,
est potentia generativa; sed id quo Pater
potest generare, est natura divina cum
modo non habendi eam ab alio. Porro di-
vina natura dicit quid ; modus vero non D
habendi eam ab alio, dicit ad aliquid. Ideo
potentia generativa dicit utrumque, for-
malius tamen, ad aliquid, quoniam modus
ille non habendi eam ab alio, formalius
pertinere videtur ad rationem potentiee
generativae. Heec Richardus.

Prasterea Albertus secundae concordat
positioni, quae est Magistri ; non tamen
determinat, an potentia generandi magis
dicat relativum an absolutum. Etenim ait:
Potentia generandi secundum rationem in-

telligendi, medium est inter pure essen-
tiale et pure personale. Quod patet, si
complexum hoc dividatur : omnis enim
potentia est essentialis, omnis vero gene-
ratio personalis. Hinc potentia generandi
conjunctim sumpta, prout potentia est in
actu, est medium lale : et id quod est po-
tentiae, tenet se ex parte naturae seu abso-
luti ; id autem quod est actus, tenet se ex
parte notionis seu relationis. — Et si ob-
jiciatur, quod inter essentiam et perso-
nam non est medium in divinis : dicendum
quod verum est secundum rem, tamen se-
cundum rationem intelligendi et conside-
randi, potest ibi medium assignari. Haec
Albertus.

Concordat Udalricus, tertio suae Summse
libro affirmans : Potentia generandi est
aliquo modo in Filio, et potentia spirandi
in Spiritu Sancto. Potentia namque gene-
randi, dicit essentiam sub ratione notio-
nali : ideo medium est inter pure essen-
tiale et pure notionale, habens aliquid de
utroque. Ideo si sumatur secundum ratio-
nem potentiae ut potentia est, sic potentia
ista est in Filio : quia potentia haec est in
divina natura, ex qua pullulans pullulat,
prout ait magnus Dionysius secundo capi-
tulo de Divinis nominibus : Pater est fon-
tana deitas; Filius autem et Spiritus sunt
deigenae deitatis, si sic fari oportet, pul-
lulationes, et flores, et supersubstantialia
lumina. Haec Udalricus.

Satis concordat in Summa sua primo
libro Antisiodorensis, ubi sentire videtur,
quod potentia generandi sit quodammodo
ipsa paternitas : nisi forsan ex hoc insi-
nuetur, quod tantum dicat relationem,
juxta tertiam positionem.

Praeterea Durandus de ista materia no-
tabiliter scribit : De hac (inquiens) quae-
stione triplex est modus dicendi. Primus,
quod potentia generandi dicit tantum ad
aliquid : quoniam generare convenit Patri
per id quo differt ab omni supposito alio,
puta per paternilatem seu generativam po-
tentiam. Proprius enim actus rei convenit
ei per id quod ei dumtaxat formaliter

AN PATER POTUIT ET VOLUIT FILIUM GENERARE

343

competit. Item, paternitas est proprietas A
constitutiva personee Patris, et ita dat ei
actum primum, videlicet esse personale,
et per consequens actum secundum, ut-
pote generare : imperfecta est etenim for-
ma quee dat actum primum, et non secun-
dum. — Alius modus dicendi est omnino
oppositus. Dicit enim quod potentia gene-
randi non includit intrinsece nisi essen-
tiam, et nullo modo relationem. Imagina-
tur namque ista opinio, quod sola divina
essenlia est id cujus virtute eliciuntur hi
actus, generare, spirare, creare, tamen or- B
dine quodam ; nee inconveniens est quod
ab eodem principio sint plures actus sub-
ordinati, sicut lux solis illustrat et cale-
facit. Sed quum agere sit suppositorum,
oportet divinam essentiam esse in uno aut
pluribus, ad hoc quod eliciat actus prse-
fatos. Quod si termini actuum horum fue-
rint compossibiles in eodem, suppositum
in quo esset essentia, posset in plures aut
omnes hujuscemodi actus : quemadmodum
lumen et calor sunt formae compossibiles
in eodem, ideo forma quse est causa illu- C
minationis et calefactionis, potest hos ac-
tus producere in quocumque individuo sit,
nisi impediatur per contrarium in agendo,
vel per indispositionem materise, de quo
non est in divinis timendum. Quum vero
per quemlibet actum constituitur novum
suppositum, ut in divinis per actus no-
tionales, non potest sic esse : imo primus
actus necessario est ab essentia ut est in
una dumtaxat persona, sicut generare in
solo Patre; secundus autem actus est ab
essentia ubi est in duabus personis, ut D
spirare in Patre et Filio ; tertius, ubi est
in tribus, sicut creare est actus toti Trini-
tati communis. Hinc constat cur quaelibet
divina persona non potest in omnes hos
actus, quia divina essentia est ad hos ac-
tus fecunda ordine quodam : nec potest
esse secunda persona in divinis, nisi ex-
pleta prima fecunditate, per cujus exple-
tionem secunda persona, videlicet Filius
Dei, producitur ; nec esse potest divina
essentia in tertia persona, nisi expleta se-

cunda fecundilate, scilicet spirativa, per
cujus expletionem persona producitur ter-
tia. Rationes hujus opinionis sunt:Id quod
per se est fundamentum relationis, non
includit relationem intrinsece : sed poten-
tia ad actus divinos est per se fundamen-
tum relationis inter producens et produ-
ctum. Item, si in divinis personis essentia
diversificaretur numero sicut in creaturis,
generare attribueretur naturae, non rela-
tioni, quemadmodum in rebus creatis.
Sed unitas divinae naturae nil perfectionis
tollit ab ea : ergo per unitatem essentiae
divinae ab ea non tollitur quin ei conve-
niat principiare actus divinos ad intra.
Amplius, continere principiative divinam
personam, nobilius est quam continere
productionem creaturarum. Sed conti-
nentia creativa competit Deo ratione na-
turae : ergo et continentia principiativa
personae. — Tertius modus est, quod tam
essentia quam relatio habet rationem prin-
cipiandi in generatione et spiratione. Per-
sona namque in divinis producta, habet
tam essentiam quam relationem, sed es-
sentiam ut sibi communicatam, non pro-
ductam, relationem vero tanquam vere
productam. Sicque in generatione Filii, es-
sentia habet rationem principii, quantum
ad id quod est communicationis; paterni-
tas vero, quantum ad id quod est ibi pro-
ductionis. Producens equidem necesse est
realiter a producto distingui, quum nihil
producat se ipsum. Principium vero com-
municationis non oportet realiter distin-
gui a communicato, sed sufficit quod idem
habeatur a pluribus, ita quod unus ab
alio habeat. Et hoc convenit divinae essen-
tia? ob suam illimitationem, quae ob suam
infinitatem potest esse una numero in plu-
ribus personis. Insuper, principium et ter-
minus in generante et genito sibi invi-
cem correspondent. Sed in genito, id quo
productio terminatur, est relatio; essentia
autem est quo terminatur communicatio :
ergo in generante relatio est principium
productionis, essentia communicationis.
Haec Durandus, qui de his scribit prolixe.

344

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VII ; QUjEST. I

Primus autem modus dicendi quem re- A
citavit, videtur esse Scoti. Qui scribit hic,
quod potentia realis, est proximum fun-
damentum relationis, quia hoc nomen,
potentia, non est abstractum ultima abs-
tractione, sed est concretum concretione
ad fundamentum, quamvis non ad subje-
ctum. Potest ergo potentia sumi pro eo
quod per se significat, vel pro eo quod
denominat, quod est proximum f undamen-
tum talis relationis. Primo modo accipien-
do, dico quod potentia significat relatio-
nem, sicut potentialitas : et hoc modo B
quaestio non habet difficultatem, quia po-
tentia generandi in divinis dicit essentia-
liter relationem. Secundo modo est dif-
ficultas quaestionis, quid scilicet sit illud
absolutum quod est proximum fundamen-
tum relationis istius. Et tunc praecise lo-
quendo de activa potentia, distinguendo
ulterius quod potentia denominative sum-
pta, aliquando sumitur pro suo funda-
mento praecise, aliquando autem pro ipso
cum omnibus quee concurrunt ad hoc
quod possit elicere actum, quae scilicet C
requiruntur ad rationem propinquae po-
tentiae, ut sunt in rebus creatis approxi-
matio passivi el impedimenti amotio : sic
ergo Ioquendo de potentia, id est de fun-
damento proximo istius relationis praecise
sumpto, dico quod potentia generandi Pa-
tris, non est relatio, sed aliquid absolu-
tum. Haec Scotus, qui et ipse de his scribit
prolixe.

Amplius Henricus tertio Quodlibeto,qua>
stione tertia, quaerit sic : Utrum ratio ge-
nerandi in Patre sit divina essentia, vel D
proprietas ejus. Et respondet : Esse quod
est Deus seu divina essentia, est radix et
fundamentum omnium eorum quae sunt
in divinis, et ab ipsa originantur, atque
ad eam reducuntur. Hinc divina essentia
est radix et fundamentum omnium divina-
rum actionum et productionum ; omnisque
actio et omne productum in Deo, et om-
nia quae in eo sunt, non sunt nisi ipsa di-
vina essentia et purum ac simplicissimum
esse : quamvis secundum aliam et aliam

rationem quandoque dicatur potentia, in-
terdum relatio, nonnunquam proprietas
personalis, seu actio aut operatio, sicque
de aliis : ita quod quidquid nominatur si-
ve concipitur in divinis, licet ob aliam
rationem quam est ratio substantise alio
modo significatur et concipitur, semper
tamen divinam includit essentiam, et est
ipsa essentia, tamen sub alia ratione quam
sit essentiee ratio. Nempe quod in Deo est
potentia, hoc est essentia sub ratione po-
tentiae ; et quod est relatio, est essentia
sub ratione respectus. — Hinc quaestio in-
troducta intelligitur sic : An essentia sub
ratione essentiae, vel sub ratione qua pro-
prietas, sit principium quo Pater generet.
Quocirca sciendum, quod in omni gene-
ratione naturali duo contingunt ex actione
generantis circa genitum, scilicet, quod
genitum est simile generanti, et quod ab
ipso distinguitur. Specialiter tamen actio
generantis terminatur ad simile ratione
qua distinctum est. Unde homo non ge-
nerat hominem istum, quia generat sim-
pliciter, sed econtra. Nam homo non dif-
fert ab homine simpliciter sumpto, sed ab
isto et illo. Id autem quod generatur, se-
quitur rationem principii generantis. Hinc
ex parte generantis, in eo quo generat,
quod ost ratio generandi, duo concurrunt,
videlicet ratio qua assimilatur genitum
generanti, et ratio qua distinguit unum
ab alio, ita quod principalior sit ratio ge-
nerandi ex parte qua distinguit. Itaque
Pater in divinis generat sibi similem, ut-
pote Deus Deum ; et item distinctum a se,
quum nullus sibi ipsi assimiletur. Ratio
autem qua Pater generat similem sibi, est
divina essentia (quum natura sit vis si-
mile sibi procreans seu producens) in
quantum essentia, non simpliciter, sed ut
consistens in singulari supposito, quod est
Pater. Ratio vero qua distinguit, est pa-
terna proprietas, Patris constitutiva ; illa
videlicet quae secundum rationem intelli-
gendi primo est constitutiva Patris, ac
deinde principium eliciendi actum genera-
tionis, et tertio, mediante actu generati-

AN PATER POTDIT ET VOLHIT FILIUM GENERARE

345

onis, notat in Patre respectum ad Filium,
atque tunc demum, in quantum per actum
generandi habet secum Filium genitum,
nominatur paternitas, ita quod sub rati-
one nominis hujus, paternitas, sequitur
actum generationis. Non enim est Pater
a se, nisi quia habet Filium genitum. Por-
ro paternitas sub ratione qua est princi-
pium elicitivum actus generandi, est in-
nominata, et circumioquimur eam per
potentiam generativam, qua3 tamen inclu-
dit in se tam rationem assimilandi, quam
rationem distinguendi. Paterna ergo pro-
prietas est principium quo generandi dis-
tinctivum, quia Pater non generat Patrem,
sed Filium : et quia (ut dictum est) princi-
pale in genito est distingui a generante,
nec divina essentia est principium quo
generationis, nisi ut est in Patre sub pa-
terna proprietate; ideo ei magis proprie
convenit esse principium quo, seu ratio-
nem gignendi. Haec Henricus.

Porro iEgidius circa heec scribit, quod
sicut genus multiplicatur per specificas
differentias, sic natura specifica per di-
versa esse quae in suis habet suppositis.
Hinc sicut speciebus convenit natura ge-
nerica, secundum quod in suo genere
uniuntur ; quae autem conveniunt specie-
bus secundum differentias proprias, com-
petunt eis secundum se : sic ea quae sunt
naturae competunt ejus suppositis, prout
in natura uniuntur specifica; ea vero quae
conveniunt unicuique supposito secundum
proprium esse, competunt ei secundum
se. Hinc potentia generandi dicitur proprie
de natura, et convenit ei, non de suppo-
sito, neque de esse ipsius, aut quocumque
per quod ab aliis suppositis est distin-
ctum : quoniam generandi potentia acci-
pitur non ex eo quod genitum habet esse
distinctum a generante, sed quia habet es-
se unitum, quum illud sit potentia gene-
randi, cujus virtute productum redditur
producenti conforme. Ideo in divinis ratio
potentiae generandi non sumitur ex respe-
ctu, nec potentia illa est relatio secundum
quam genitum a gignente distinguitur, sed

A est ipsa natura in qua Filius secundum
quod hujusmodi, Patri assimilatur. Idcirco
quum natura sit quid absolutum, poten-
tia generandi simpliciter dicit quid ab-
sohitum ; habet tamen modum aliquem
respectivum.Quemadmodum enim in crea-
turis quaedam sunt relativa secundum es-
se, quaedam secundum dici ; sic suo modo
in Deo quaedam sunt simpliciter relativa,
quaedam secundum quid, ut natura seu
potentia generativa, quse dicit quemdam
respectum ad actum generationis. Sunt au-

B tem de hac quaestione alise opiniones :
quae, quia firmum habere fundamentum
horruerunt, dimittantur. Haec iEgidius.

Cujus opinio quasi in toto videtur con-
traria praetactae positioni Henrici, ut pa-
tet perspicaciter intuenli. Convenit autem
cum Thoma in multis. Nihilo minus vi-
dentur dicta ipsorum posse quodammodo
concordari. Quum enim generare sit sup-
positorum, verum est quod ait Henricus,
quod generatio non competit humanitati
aut homini in communi, sed Socrati : quia

C videlicet realis exsecutio generationis seu
opus ipsum, est suppositi tanquam ejus
quod agit. Verumtamen quia ex vi naturae
convenit supposito, idcirco naturae adscri-
bitur tanquam principio originali et quo
agendi. — Preeterea verba Thomae videntur
sibi invicem aliqualiter dissonare : quia
ut patuit, in Scripto fatetur, quod divina
essentia in quantum paternitas, est prin-
cipium hujus actus qui est generatio. Por-
ro in Summa testatur quod paternitas non
potest intelligi, ut quo Pater generat : alio-

D qui Pater gigneret Patrem. Sed id quo
Pater gignit, est divina natura, in qua ei
Filius similatur. Pro quorum concordia vi-
detur dicendum, quod esse principium
quo seu rationem generandi, per prius
ac originalius convenit naturae quam re-
lationi. Propler quod dicit Henricus, quod
quamvis conveniat relationi, per hoc non
excluditur quin competat deitati seu natu-
rae ut est in Patre, quia paternitas includit
essentiam. Praeterea, de generatione con-
tingit loqui dupliciter : primo, quoad su-

346

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VII ; QU^EST. II

um genus aut generale, videlicet ut est
qusedam productio; secundo, quoad pro-
priam ejus rationem. Primo modo princi-
palius pertinet ad eam distinctio geniti a
gignente, quum nulla res producat se
ipsam. Secundo modo principalius spe-
ctat ad eam assimilatio unius ad alterum,
quum generare sit simile sibi in natura
producere. Sicque concordantur praetacti
doctores in alio puncto. — ■ Verumtamen,
quamvis videatur iEgidio quod aliorum
positiones horruerunt firmum fundamen-
tum habere, sua tamen opinio videtur de-
biliori fundamento inniti. Non enim con-
venit Patri generare absolute ex parte
divinse essentise (alioqui conveniret et Fi-
lio atque Spiritui Sancto), sed ratione na-
turae divinae prout in ipso est primitive
et non aliunde, ut dictum est clarius.

Postremo, sine prsejudicio ac temeraria
assertione loquendo, videtur prseinducta
Bonaventurae positio verior, quod scilicet
potentia generativa dicatur pure ad ali-
quid. Unde secundum Henricum, est ipsa
paternitas : quod et Antisiodorensis sen-
sisse videtur. Quum enim dicitur, genera-
tiva potentia, complexum hoc sumitur in
virtute unius dictionis ac nominis. Ideo
quantumcumque potentia secundum se di-
ceretur absolute, tamen ex tali limitatione
et contractione sumitur respective : quem-
admodum si istud complexum, homo al-
bus, uno nomine designetur, illud utique
absolute loquendo in genere qualitatis po-
netur, sicut et album. Hinc rationes ad
hoc inductse, sunt concedendae. — Obje-
ctiones vero contra hoc factae, non aliud
obtinent nisi quod in Deo realiter idem
sint esse et posse; non autem quod esse
et posse generare non distinguantur for-
maliter seu ratione, sicut essentia atque
paternitas. Unde et Deus dicitur potens
sua essentia : quoniam nec potentia ge-
nerativa neque relatio aliquid reale su-
peraddit essentiae.

Argumenta vero in principio hujus tri-
partitse qusestionis formata, partim soluta

A sunt in prsecedenti distinctione, partim in
hujus corpore quaestionis.

QU^STIO II

INsuper quseritur hic, An potentia di-
catur in Deo univoce de poten-
tia intelligendi et generandi atque
creandi.
Videtur quod non : quia potentia intel-
B ligendi est absolutum, potentia generandi
est relativum, potentia creandi est princi-
pium productivum de nihilo. Sicque po-
tentiae istse sunt diversarum rationum,
respiciunt quoque actus generum diver-
sorum : non ergo una ratione potentia
prsedicatur de eis.

Ad istud Alexander respondet : Potentia
non dicitur in Deo sequivoce, sed analogi-
ce, id est per prius et posterius secundum
rationem intelligendi. Divina enim poten-

C tia, est potentia cujus est actus per se, id
est, cui per se competit agere. Per hoc
quod dicitur per se, differt a creata poten-
tia, quae non est per se agendi princi-
pium. Hoc vero quod dicitur principium
actus per se, convenit in Deo tam poten-
tiae intelligendi quam generandi ac crean-
di. Sed potentia intelligendi, est potentia
actus qui est divina substantia : quia in-
telligere Dei, est sua essentia per modum
actus significata. Potentia autem generan-
di, est potentia actus qui est de substan-

D tia : generatio namque est productio de
substantia generantis. Potentia vero crean-
di, est potentia actus de nihilo. Secundum
hoc ergo quod dicitur potentia actus, di-
citur per prius et posterius de potentia in-
telligendi, generandi et creandi, secundum
intelligentiam rationis. Porro quod dicitur
per se, excludit indigentiam motoris seu
agentis, sicut est in passiva potentia; in-
digentiam quoque materiae et ulterioris
perfectionis, sicut est in potentia creaturae
activa. Una est etiam in Deo potentia,

AN POTENTIA DICATUR IN DEO UNIVOCE, ETC.

347

quum dicitur, Potentia intelligendi, gene-
randi, creandi ; sed per actum alium et
alium, aliter et aliter determinatur. Haec
Alexander.

Denique ad quaestionem qua quaeritur,
an potentia dicatur univoce de potentia
generandi et de potentia creandi, respon-
det Albertus quod potentia abstractive
accepta prsedicatur de utraque, non aequi-
voce. Sed non addit an univoce vel ana-
logice.

Thomas vero:Potentia est (inquit) medi-
um, secundum rationem intelligendi, inter
essentiam et operationem. Hinc potentia
generandi et potentia creandi, possunt con-
siderari prout radicantur in divina essen-
tia : et sic est una numero potentia, atque
univoce dicta. Possunt item considerari ex
parte qua conjunguntur operationi : sic-
que potentia dicitur de eis non univoce,
sed per prius et posterius. — Et si quae-
ratur, quae harum potentiarum sit prior
secundum ordinem considerationis : dicen-
dum, quod potentia generandi, quemad-
modum generatio, prior est creatione.Quod
si objiciatur, quod commune et essentiale
est ante proprium ac personale, et crean-
di potentia communior absolutiorque est
quam potentia generandi, quia communis
est tribus personis, nec dicit relationem
realem ; potentia autem generandi, est pro-
pria Patri : dicendum, quod commune in
divinis est ante proprium, quando com-
mune per se accipitur secundum rationem
intelligendi; sed quando commune acci-
pitur cum respectu ad creaturas, tunc ra-
tione respectus adjuncti est posterius pro-
priis personarum. Haec Thomas.

Concordat ^Egidius, qui circa haec quse-
dam notabilia scribit, qualiter scilicet Filio
ac Spiritui Sancto et creaturis similiter
ac dissimiliter convenit emanare a Patre
per modum intellectus ac voluntatis. Quod
infra, ubi de processione Spiritus Sancti
tractabitur, inducetur.

Petrus etiam ait hic : Sicut in sole po-
tentia lucendi, illuminandi, liquefaciendi
et constringendi, ex parte solis est eadem,

A et ex parte actuum differens, analogiam-
que habens ; ita de potentia creandi et
generandi censendum est.

Praeterea Richardus scribit hoc Ioco :
Posse creare, dicit divinam substantiam
cum respectu rationis ad creaturam ut
voluntarie creabilis est, non ut creata :
sicque, posse creare, connotat ipsum crea-
bile. Posse autem generare, dicit divinam
substantiam cum modo non habendi eam
ab alio : et sic importat respectum ad
personam Filii sub ratione generabilis,

B non geniti, quamvis aeternaliter genitus
sit. Genitor vero notat respectum ad Fi-
lium ut genitum. Unde, posse generare,
connotat aliquo modo generabilem. Quan-
tum ergo ad illud absolutum quod signant
posse creare, et posse generare, realiter
idem sunt, et sola ratione distincta ; sed
quantum ad praefatos respectus, differunt
plus quam sola ratione, quum posse cre-
are, dicat respectum rationis, posse vero
generare, realem respectum. Quantum au-
tem ad connotata differunt maxime, quum

C posse creare, connotet creabile ; posse ge-
nerare, generabile increabile. Unde appa-
ret quod ista non sit vera, Posse generare
est posse creare, propter connotata diver-
sa ac diversitatem respectuum. Haec Ri-
chardus.

Hinc Alexander : Intentio (inquit) seu
ratio potentiae, determinatur dupliciter,
scilicet per aeternum et temporale : quum-
que determinatur per aeternum, ut quum
dicitur, Potentia intelligendi, nil conno-
tatur creatum ; quum vero determinatur

D per temporale, connotatur ens possibile.
Concordat Bonaventura, qui etiam asse-
rit, quod comparando potentiam creandi
et potentiam generandi ad id cujus sunt,
sic secundum rationem intelligendi, po-
tentia creandi est prior, quum sit naturae;
potentia autem generandi, personae. Sed
comparando eas ad id ad quod terminan-
tur, potentia generandi est prior, quum
terminetur ad aeternam et increatam per-
sonam; potentia vero creandi, ad tempo-
ralem effectum. — Concordat etiam idem

348

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VII ; QU^ST. III

doctor his quae dicta sunt de analogia di- A
vinse potentiae; et addit : Duplex est ana-
logia. Una per reductionem ad unitatem
naturae secundum prius et posterius : et
hsec potest esse comparando creaturam ad
creaturam ; et in hac signum distribuit
pro omnibus contentis, nisi sit distributio
restricta ex additione, usu aut modo lo-
quendi : ut si dicatur, Ccelum tegit omnia.
Alia est analogia per reductionem ad uni-
tatem proportionalis similitudinis, non na-
turae. Et quod sic analogatur, non est inter
alia, sed super alia : ideo distributio pro- B
prie pro illo non distribuit, nisi sit exten-
sa. Unde Deus non est ens inter omnia,
sed super omnia. Hinc, Omnipofens, non
distribuit pro potentia generandi distribu-
tione proprie sumpta, nisi fiat queedam
extensio, atque ex illa per consequens fiat
appropriatio quaedam circa suppositum.
Propterea, Omnipotens, convenit tribus
personis.quia non distribuit pro generandi
potentia, quae solius est Patris. Haec ille.
De hac demum materia scribit Udalricus
in Summa sua, libro secundo : Potentia G
in Deo dicitur uno modo robur naturae ad
consistendum per se et in se invariabiliter
in aeternum. Secundo, potentia in Deo vo-
catur robur naturae in persona ad commu-
nicandum se perfecte, non solum per ac-
tum naturae, quae potentia vocatur potentia
generandi; sed etiam per actum amoris,
quse vocatur spirandi potentia. Tertio, di-
citur potentia operationum naturalium :
quae sunt, intelligere, velle. Quarto, po-
tentia rerum causativa et creativa. Et
quamvis nomen potentiae univoce de eis D
dicatur, prout unum sunt in re, tamen
analogice dicitur de eisdem consideratis
secundum rationes distinctas. Sic etenim
prima est illa quae est robur naturae in
aeternitatis stabilitate se continentis : quo-
niam illa est ipsa natura, a qua aliae poten-
tiae secundum rationem intelligendi fluunt.
Et quia potentiae naturalium operationum
immediatius omnibus fluunt a natura,
quemadmodum et ipsa natura esse non
potest sine naturali operatione ; ideo illa

est secunda potentia, et prior quam poten-
tia communicationis ad intra, sicut prior
est perfectio rei in se, quam in respectu
ad aliam. Tertia est potentia quae virtute
naturse est in persona ad actum commu-
nicationis ejusdem naturae ; estque prior
quam causandi seu creandi potentia, quo-
niam immediatius consequitur naturam
communicabilitas sui secundum se, quam
in participatione per similia. Unde ultima
est causalis potentia. Haec Udalricus.

QU^ISTIO III

OUeeritur quoque, An potentia Dei
sit tantum respeetu eorum quee
subjieiuntur divinse potentise, vi-
delicet respectu creaturarum seu
creabilium, et non respectu produ-
ctionis in divinis ad intra.

Videtur quod non. Primo, quia ut arguit
Augustinus, si Pater non potuit generare
Filium sibi aequalem, impotens fuit : ergo
potentia Dei concernit actum generationis
ad intra. — Secundo, quia Deum Filium
generare, est incomparabiliter plus quam
totum mundum producere : ergo in hoc
maxime declaratur potentia, imo et omni-
potentia Dei.

In oppositum est Magister in littera.

Ad istud respondet Albertus : Omnipo-
tentia Dei attenditur respectu eorum quae
extra sunt, et consequitur posse commune
Patris et Filii ac Spiritus Sancti. Hinc et
potentia Dei dicitur respectu eorum quae
subjiciuntur potestati divinae. Unde Filius
non est impotentior Patre, quamvis non
potest filium generare quemadmodum Pa-
ter : quoniam generare filium, non est
aliquid horum quae divinae potentiae sunt
subjecta. Item, generare filium, non est
aliquid, sed ad aliquid in divinis. Simili-
ter, esse patrem, est ad aliquid, magis
quam aliquid. Haec Albertus.

Concordat Udalricus libro suae Summae

AN POTENTIA DEI SIT TANTUM RESPECTU CREATURARUM

349

secundo : Sola, inquiens, causalis poten-
tia, quae concernit effectum, proprie sor-
titur nomen potentiae. Idcirco, dum si-
gnum distributivum additur ei, distribuit
solam istam potentiam secundum multi-
tudinem rationum quam habet ex relatio-
ne effectuum diversorum ad eam sicut ad
causam. Ideo bene dicunt antiqui, quod
posse generare et posse spirare, non est
aliquid subjectum divinae potentiae, pro-
pter quod omnipotentia ea non eompre-
hendit. Nec sequitur : Filius non habet
generandi potentiam ut Pater, scilicet ut
gignat, ergo non est omnipotens. Hinc
S. Dionysius capitulo quarto de Divinis no-
minibus, docet omnipotentiam Deo con-
venire per comparationem ad creaturas.
Haec Udalricus.

Bonaventura quoque : Potentia (inquit)
Patris habet comparari ad inferius, et ad
aequale : nam ad superius comparari non
potest, quoniam caret eo. Et dum compa-
ratur ad inferius, sic est potentia essentia-
lis et essentialiter tenta; atque loquendo
de tali potentia, inconveniens esset quod
aliquid posset Pater quod non posset Fi-
lius. Quum vero potentia comparatur ad
aequale, tunc trahitur ad personam : sic-
que nullum inconveniens est, si aliqua
proprietas est in Patre quae non est in
Filio; nec inde consequitur, quod aliqua
potentia sit in Patre quae non est in Fiiio.

Ex his patet ad objecta solutio. Nempe
ad primum Thomas respondet, quod Fi-
lium generare, est de his quae ad Patris
pertinent rationem : idcirco redundaret in
impotentiam Patris, si generare non pos-
set. Generare vero ad Filii rationem non
pertinet, ideo ejus potentiae non derogat
quod non gignit. — Ad secundum dicit
Albertus, quod in creaturarum productio-
ne apparet Dei potentia. In Filii vero ge-
neratione apparet Patris proprietas, scili-

A cet generativa potentia : quae dicitur ad
aliquid, magis quam aliquid, nisi aliquid
extensive sumatur, prout distinguitur con-
tra nihil.

Sed rursus objici potest, quoniam posse
generare est aliqua dignitas Patris : alias
non esset proprietas personalis. Si ergo
haec dignitas Filio desit, non est Patri
aequalis : ergo potest et gignere. — Ad hoc
Thomas respondet, quod dignitas est de
absolute dictis : ideo Patris et Filii est
eadem numero dignitas, quemadmodum

B una essentia. Unde sicut paternilas in Pa-
tre est essentia, sic eadem essentia in Fi-
lio est, non paternitas, sed filiatio : sicque
eadem dignitas quae in Patre est paterni-
tas, in Filio est filiatio. Haec Thomas.

Superius vero, in secunda distinctione, cy.p.i89B\
data est ad hujuscemodi argumenta re- l98C'
sponsio alia. Siquidem dato quod relatio
seu proprietas relativa in divinis dicat
perfectionem ac dignitatem, nec proprie-
tas unius personae insit alteri secundum
propriam rationem : ex hoc tamen probari

C non valet aliquam divinam personam con-
sistere imperfectam : quoniam plenitudo
verae et infinitae deitatis in qualibet per-
sona consistens, omnem ab ea imperfectio-
nem excludit ; et quamvis una persona
non habeat alterius proprietatem secun-
dum propriam rationem qua alteri inest,
nihilo minus habet eam secundum id quod
substantialiter est, et prout convenit sibi.
Dictum est quoque quod eadem potentia P. 335C,
qua Pater potest generare, potest et Fi- el0,
lius generari, juxta sensum praehabitum.

D Et quamvis Filio non conveniat generare,
tamen id quod est generari, puta divina
essentia, vere inest et convenit Filio; istud-
que sufficit ad divinarum perfectionem
omnimodam personarum. Nam et quod
persona non habet in se, secundum quem-
darn modum habet in alia, quae substan-
tialiter idem est secum.

350 LIBER I SEYTENTIARUM. — DIST. VIII

DISTINCTIO VIII

A. Be veritate et proprietate, et incommutabilitate , et simplicitate

divinos essentice.

Aug.de Tri-
nitalo, lib.
v, c. 2.

UNG de veritate sive proprietate, et incommutabilitate atque simplicitate

divinas naturse, sive substantia? sive essentias, agendum est. Est itaque Deus,

ut ait Augustinus in quinto libro de Trinitate, sine dubitatione substantia,

vel si melius hoc appellatur, essentia, quam Grseci ouciav vocant. Sicut enim ab eo

quod est sapere, dicta est sapientia, et ab eo quod est scire, dicta est scientia ; ita

ab eo quod est esse, dicta est essentia. Et quis magis est quam ille qui dixit Moysi

Exod. ni, famulo suo, Ego sum qui sum ; et, Dices filiis Israel, Qui est, misit me ad vos ?

Ipse vere ac proprie dicitur essentia, cujus essentia non novit praeteritum vel

futurum. Unde Hieronymus ad Marcellam scribens, ait : Deus solus, qui exordium

Hier. Epist. non habet, verse essentise nomen tenet : quia in ejus comparatione qui vere est,

moLiib vm, quia incommutabilis est, quasi non sunt quae mutabilia sunt. De quo enim dicitur,

Fuit, non est ; et de quo dicitur, Erit, nondum est. Deus autem tantum est, qui non
novit fuisse vel futurum esse. Solus ergo Deus vere est : cujus essentias compara-
tum nostrum esse non est.

B. Qualiter intelligenda sint verba Hieronymi, qucerendum est.

Hic diligenter advertendum est, quomodo intelligi debeant illa verba Hieronymi,

scilicet, Deus tantum est, et non novit fuisse vel futurum esse : tanquam non possit

dici deDeo, Fuit, vel. Erit; sed tantum, Est : quum de eo scriptum frequenter repe-

riamus, Fuit ab seterno, fuit semper; et, Erit in ssecula, et hujusmodi. Unde videtur

quia non est tantum dicendum de Deo, Fuit, vel, Est, vel, Erit. Si enim diceretur

tantum, Fuit, putaretur quod desierit esse ; si diceretur tantum, Est, putaretur quod

non semper fuerit, sed esse coeperit ; si tantum diceretur, Erit, putaretur non esse

modo. Dicatur ergo quia semper fuit, est, et erit, ut intelligatur quia nec coepit, nec

Aug.mJo- desiit, nec desinet esse. De hoc Augustinus super Joannem ita ait : Quum de sempi-

xci",^™ terna re proprie dicatur, Est, secundum nos bene dicitur, Fuit, est, et erit. Fuit,

quia nunquam desiit ; erit, quia nunquam deerit ; est, quia semper est : non

praeteriit, quasi quod non maneat ; non erit, quasi quod non erat. Quum ergo nostra

locutio per tempora varietur, de eo vere dicuntur verba cujuslibet temporis, qui

nullo tempore defuit, vel deest, vel.deerit. Et ideo non est mirum si de Spiritu

iwd. 4. veritatis Veritas loquens, dixit per futurum : Quascumque audiet loquetur. Audiet,

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. VIII 351

scilicet ab eo a quo procedit. Audire illius est scire, idem etiam esse. A quo ergo /oann.xvi,
est illi essentia, ab illo audientia, id est scientia, quse non est aliud quam essentia.
Audiet ergo dixit de eo quod audivit et audit, id est, quod semper scivit. scit et
sciet. Ecce hic dicit Augustinus, verba cujuslibet temporis dici de Deo, sed tamen
proprie, est. Illud ergo quod Hieronymus dicit, ita intelligendum est : Non novit
fuisse vel futurum esse, sed tantum esse, id est, quum dicitur de Deo quod fuit
vel erit, non est intelligendum quod prseterierit vel futurus sit, sed quod exsistat
simpliciter, sine aliquo temporali motu. Licet enim verba substantiva diversorum
temporum de Deo dicantur, ut fuit, erit, est, erat : non tamen temporales motus
esse distinguunt, scilicet prseteritum, vel futurum, vel praeteritum imperfectum,
vel prseteritum perfectum, vel prseteritum plus quam perfectum ; sed essentiam
sive exsistentiam suae divinitatis simpliciter insinuant. Deus ergo solus proprie
dicitur essentia vel esse. Unde Hilarius in septimo libro de Trinitate ait : Esse miar. de
non est accidens Deo, sed subsistens veritas, et manens causa, et naturalis ge- iib!™!£til.
neris proprietas.

G. De incommutabilitate essentice divince.

Dei etiam solius essentia incommutabilis dicitur proprie, quia nec mutatur nec
mutari potest. Unde Augustinus in quinto libro de Trinitate : Alise, inquit, essentise Aug.de Tri-
vel substantise capiunt accidentia, quibus in eis fiat vel magna vel quantacumque "' l,\
mutatio. Deo autem aliquid hujusmodi accidere non potest : et ideo sola substantia
vel essentia quse est Deus, incommutabilis est : cui profecto maxime ac verissime
competit esse. Quod enim mutatur, non servat ipsum verum esse ; et quod mutari
potest, etiam si non mutetur, potest quod fuerat non esse. Ideoque illud solum quod
non tantum non mutatur, verum etiam mutari omnino non potest, verissime dicitur
esse, id est substantia Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ideoque Apostolus loquens
de Deo, ait : Qui solus habet immortalitatem. Ut enim ait Augustinus in libro primo i n,n.m,
de Trinitate : Quum anima quodammodo immortalis esse dicatur et sit, non diceret Au'g.op.cit.
Apostolus, Solus Deus habet immortalitatem : nisi quia vera immortalitas incom- llb-''c-1-
mutabilitas est, quam nulla potest habere creatura, quoniam solius Greatoris est.
Unde Jacobus ait : Apud quem non est transmutatio, nec vicissitudinis obumbratio. jacob. ., n.
Et David : Mutabis ea, et mutabuntur ; tu autem idem ipse es. Ideo Augustinus ps. a, 27,
super Genesim dicit, quod Deus nec per loca nec per tempora movetur, creatura lug. de Ge-
vero per loca et tempora. Per tempora moveri, est per affectiones commutari. Deus ub!™ c.22!
autem nec loco nec affectione mutari potest, qui per Prophetam ait : Ego Deus, et Maiach.m,
non mutor : qui est immutabilis solus. Unde recte solus dicitur habere immortali-
tatern. In omni enim mutabili natura, ut ait Augustinus contra Maximinum, non- Aug. con-

.. traMaximi-

nulla mors est lpsa mutatio, quia facit aliquid in ea non esse quod erat. Unde et num,iib.n,

c 12

ipsa anima humana, quse ideo dicitur immortalis quia secundum modum suum
nunquam desinit vivere, habet tamen quamdam mortem suam : quia si juste vivebat

352 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. VIII

et peccat, moritur justitise; si peccatrix erat et justificatur, moritur peccato : ut

alias ejus mutationes taceam, de quibus modo longum est disputare. Et creaturarum

natura coelestium mori potuit, quia peccare potuit. Nam et angeli peccaverunt et

daemones facti sunt, quorum est diabolus princeps ; et qui non peccaverunt, peccare

potuerunt; et cuicumque rationali creaturse prsestatur ut peccare non possit, non

iTim.vi, est hoc naturas propriae, sed Dei gratise. Et ideo solus Deus, ut ait Apostolus, habet

immortalitatem, qui non cujusquam gratia, sed natura sua, nec potuit nec potest

aliqua conversione mutari, nec potuit nec poterit aliqua mutatione peccare. Proinde,

Aug.de Tri- ut ait Augustinus in libro primo de Trinitate, substantiam Dei sine ulla sui com-

niao, i.r, mu^.a|.j0ne mutabilia facientem et sine ullo suo temporali motu temporalia creantem

intueri et nosse, licet sit difficile, oportet. Vere ergo ac proprie incommutabilis est

sola Divinitatis essentia, quae sine sui mutatione cunctas condidit naturas.

D. De simplicitate essentice divince naturce, quce sola proprie est simplex.

Eademque sola proprie ac vere simplex es4, ubi nec partium, nec accidentium,

nec quarumlibet formarum ulla est diversitas sive variatio vel multitudo. Ut autem

scias quomodo simplex sit illa substantia, te docet Augustinus in sexto libro de

ibid.iib.vi, Trinitate : Animadverte primo quare omnis creatura sit multiplex, et nullo modo

c G

vere simplex : et primum de corporali, postea de spirituali creatura. Gorporalis
utique creatura ex partibus constat, ita ut sit ibi aliqua pars minor, alia major, et
majus sit totum quam quselibet pars; et in unoquoque corpore aliud est magnitudo,
aliud color, aliud est figura. Potest enim et minuta magnitudine, manere idem color
et eadem figura; et colore mutato, manere eadem figura et eadem magnitudo. Ac
per hoc multiplex esse convincitur natura corporis, simplex autem nullo modo.

E. De spirituali creatura ostendit quomodo sit multiplex et non simplex.

ibidem. Creatura quoque spiritualis, ut est anima, in comparatione quidem corporis est
simplex ; sine comparatione vero corporis est multiplex, et non simplex. Quse ideo
simplex dicitur respectu corporis, quia mole non diffunditur per spatium loci, sed
in unoquoque corpore et in toto tota est, et in qualibet ejus parte tota est. Et ideo
quuin fit aliquid in quavis exigua particula corporis quod sentiat anima, quamvis
non fiat in toto corpore, illa tamen tota sentit, quia totam non latet. Sed tamen nec
in ipsa tota anima vera simplicitas est. Quum enim aliud sit artificiosum esse,
aliud inertem, aliud acutum, aliud memorem ; aliud cupiditas, aliud timor, aliud
lsetitia, aliud tristitia; possintque hsec et alia hujusmodi innumerabilia in animae
inveniri natura, et alia sine aliis, et alia magis, alia minus : manifestum est non
simplicem, sed multiplicem esse naturam. Nihil enim simplex mutabile est ; omnis
autem creatura mutabilis est : nulla ergo creatura vere simplex est. Deus vero, etsi

iwd. c. 7. multiplex dicatur, vere tamen et summe simplex est. Dicitur enim magnus, bonus,

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. VIII 353

sapiens, beatus, verus, el quidquid aliud non indigne dici videtur. Sed eadem ma-
gnitudo ejus est, quae sapientia : non enim mole magnus est, sed virtute ; et eadem
bonitas ejus est, quae sapientia et magnitudo et veritas ; et non est ibi aliud ipsum
beatum esse, et aliud magnum aliud sapientem aut verum aut bonum esse aut
omnino esse.

F. Qualiter Deus quum sit simplex, multiplex tamen dicatur.

Hic diligenter notandum est, quum dicat Augustinus solum Deum vere simpli- AUg.deTri-
cem esse, cur dicat eumdem multipliciter dici. Sed hoc non propter diversitatem v,',ctecet7!
accidentium vel partium dicit, sed propter diversitatem ac multitudinem nominum
quae de Deo dicuntur : quae licet multiplicia sint, unum tamen significant. scilicet
divinam naturam. Haec enim non ita accipiuntur, quum de illa incommutabili seter-
naque substantia incomparabiliter simpliciore quam est humanus animus dicuntur,
quemadmodum quum de creaturis dicuntur. Unde Augustinus in sexto libro de
Trinitate : Deo, inquit, est hoc esse, quod est fortem esse, vel sapientem esse, vel ibid.c.4.
justum esse, et si quid de illa simplici multiplicitate vel multiplici simplicitate
dixeris, quo substantia ejus significetur. Humano autem animo non est hoc esse,
quod est fortem esse, aut prudentem, aut justum : potest enim esse animus, et
nullam istarum habere virtutem.

G. Tanta est Dei simplicitas, quod nulli prcedicamentorum subjicitur.

Quod autem in natura divina nulla sit accidentium diversitas, nullaque penitus
mutabilitas, sed perfecta simplicitas, ostendit Augustinus in quinto libro de Tri-
nitate, dicens : Intelligamus Deum, quantum possumus, sine qualitate bonum, sine iwd.iib.v,

c 1

quantitate magnum, sine indigentia creatorem, sine situ praesidentem, sine habitu
omnia continentem, sine loco ubique totum, sine tempore sempiternum, sine ulla
sui mutatione mutabilia facientem, nihilque patientem. Quisquis Deum ita cogitat,
etsi nondum potest omnino invenire quid sit ipse, pie tamen caveat, quantum
potest, aliquid de illo sentire quod non sit. Ecce, si subtiliter intendas, ex his
atque pradictis aperitur, illa praedicamenta artis dialecticae Dei naturae minime
convenire, quae nullis est subjecta accidentibus.

H. Quod Deus non proprie sed abusive dicitur substantia.

Unde nec proprie dicitur substantia, ut Augustinus ostendit in septimo libro de
Trinitate : Sicut ab eo quod est esse, appellatur essentia, ita ab eo quod est sub- ibid.ub.vn,

c. 4 et 5.

sistere, substantiam dicimus : si tamen dignum est ut Deus dicatur subsistere. Hoc
enim de his rebus recte intelligitur, in quibus ut subjectis sunt ea quae in aliquo
subjecto esse dicuntur, sicut in corpore color aut forma. Corpus enim subsistit, et

T. 19. 23

354 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. VIII

* crgo ideo substantia est. Res vero* mutabiles neque simplices, proprie dicuntur substantise.
Deus autem si subsistit, ut substantia proprie dici possit, inest in eo aliquid tan-
quam in subjecto, et non est simplex. Nefas est autem dicere ut subsistat Deus et
subsit bonitati suse, atque illa bonitas non substantia sit, vel potius essentia, neque
ipse Deus sit bonitas sua, sed in illo sit tanquam in subjecto. Unde manifestum
est Deum abusive substantiam vocari, ut nomine usitatiori intelligatur essentia :
quod vere ac proprie dicitur, ita ut fortasse solum Deum dici oporteat essentiam.
Est enim vere solus, quia incommutabilis est.

I. Quod non est aliquid in Deo quod non sit Deus.

Hujus autem essentise simplicitas ac sinceritas tanta est, quod non est in ea
Hiiar. de aliquid quod non sit ipsa ; sed idem est habens et quod habetur. Unde Hilarius in

Trinitate,

nb. vn, 27. septimo libro cle Trinitate ait : Non ex compositis Deus, qui vita est, subsistit ; ne-

que qui virtus est," ex infirmis continetur ; neque qui lux est, ex obscuris coaptatur ;

neque qui spiritus est, ex disparibus formalis est : totum quod in eo est, unum

ibid. nb. est. Idem in octavo libro de Trinitate : Non humano modo ex compositis Deus est,

vni, 43.

ut in eo aliud sit quod ab eo habetur, et aliud sit ipse qui habeat ; sed totum vita

est, natura scilicet perfecta et infinita, et non ex disparibus constituta, sed vivens

Boetius de per totum ipsa. De hoc eodem Boetius in primo libro de Trinitate ait : Quocirca

UnitateTri- ,

nit.,c. i. hoc vere unum est, m quo nullus numerus, nullum m eo ahud prseter ld quod m
eo est : neque enim subjectum fieri potest. Augustinus quoque in libro de Fide et

Aug. de Fi- Symbolo dicit : In Dei substantia non est aliquid quod non sit substantia, quasi

c. ix, 20. aliud sit ibi substantia, et aliud quod accidit substantiae. Sed quidquid ibi intelligi
potest, substantia est. Verum hsec dici possunt facile et credi, videri autem nisi
puro corde omnino non possunt. Item Augustinus in quintodecimo libro de Trini-

id. de Tri- tate : Sic habetur in natura uniuscujusque trium, ut qui habet, hoc sit quod habet

nitale, lib.

xv, c. i7. sicut immutabilis simplexque substantia. Unde Isidorus ait : Deus simplex dicitur,

iib. vM,c'"i! srve non amittendo quod habet, seu quod aliud non est ipse, et aliud quod in ipso

Hb.!i cTe! es^- Et quum tantas simplicitatis atque sinceritatis sit natura divina, est tamen in

ea trinitas personarum. Unde Augustinus in libro undecimo de Civitate Dei ait :

Aug deci- Non propter hoc naturam summi boni simplicem dicimus, quia est Pater in ea solus,

xi, c. 10. aut Filius in ea solus, aut Spiritus Sanctus in ea solus, aut quia est sola ista nomi-

num trinitas sive substantia personarum, sicut Sabelliani putaverunt; sed ideo

simplex dicitur, quia est hoc quod habet, excepto quod relative quseque persona

ad alteram dicitur, nec est ipsa. Nam utique Pater habet Filium, ad quem relative

dicitur, nec tamen ipse est Filius ; et Filius habet Patrem, nec tamen ipse est Pater.

In quo vero ad semetipsum dicitur, non ad alterum, hoc est quod habet : sicut

ad se ipsum dicitur vivus, habendo vitam, et eadem vita est ipse. Propter hoc

utique natura hsec dicitur simplex, quod non sit aliud habens, et aliud id quod

habet, sicut in ceteris rebus est. Non enim habens liquorem liquor est, nec cor-

DIST. VIII SUMMA J QU.EST. I \ VERITAS QUID SIT ET QUOTUPLEX, ETC.

35o

pus color, nec anima est sapientia. Ecce quanta est identitas, quanta est unitas,
immutabilitas, simplicitas, puritas divinse substantise, juxta infirmitatis nostrae
valetudinem assisnavimus.

SUMMA
DISTINCTIONIS OCTAVjE

CONSEQUENTER in hac distinctione oc-
tava tractat Magister de quibusdam
absolutis proprietatibus Dei. Et dividitur
in tres partes, secundum quod de tribus
Dei proprietatibus loquitur. Primo, de ve-
ritate; secundo, de incommutabilitate; ter-
tio, de simplicitate : inter quas veritas est
proprietas principalis, tanquam per prius B
consequens esse divinum, sicut et unitas.
Idcirco distinctio ista sic inchoatur : Nunc
de veritate sive proprietate, quasi veritas
et proprietas nunc pro eodem sumantur,
vel quasi veritas sit solum proprietas Dei.
Porro quod veritas rei conveniat Deo seu
divinae naturae, probat ex hoc quod ipsum
esse conveniat Deo potissime, ita quod es-
se Dei, est esse aeternum invariabiliter
praesens et summe incomparabiliterque
perfectum, plenum ac infinitum, et sic
maxime ratum ac solidum. G

QUyESTIO PRIMA

PRimo ergo hic quaeritur De veritate,
quid sit et quotuplex, et quali-
ter Deo eonveniat.

Videtur autem quod non conveniat Deo:
quia secundum Philosophum, bonum et
malum sunt in rebus, verum et falsum in
intellectu : ergo divinae naturae in se ipsa D
non competit veritas. — Rursus, si veritas
est proprietas Dei, ergo simili ratione bo-
nitas ac unitas, quum ista sint aeque com-
munia et cum ente convertibilia : et si bo-
nitas ac unitas sunt proprietates Dei, cur
de eis non tractat hic sicut de veritate?

De hac re, utpote quid sit veritas, Ioqui-
tur Alexander : Ponendae sunt notificatio-
nes veri ac veritatis a diversis doctoribus
assignatae. Augustinus in libro Soliloquio-
rum definit sic : Verum est quod videtur
ita ut est. Haec autem descriptio veri colli-
gitur ex suo opposito : si enim falsum est
quod aliter videtur quam est, ergo verum
est quod ita est ut videtur. Insuper in eo-
dem libro Joquitur Augustinus : Verum
est quod ita se habet ut cognitori videtur,
si velit et possit cognoscere. Iterum ait
ibidem : Verum est id quod est. In libro
quoque de Vera religione : Veritas (inquit)
est qua ostenditur id quod est; et colli-
gitur sic : si falsitas est qua id putatur
quod non est, ea est veritas qua ostenditur
quod est. Gui descriptioni similis est quam
ponit Hilarius : Verum, inquiens, est de-
clarativum seu manifestativum ipsius es-
se. Rursus, in libro de Vera religione
loquitur Augustinus : Veritas est summa
similitudo principii, quae sine ulla dissi-
militudine est, unde (id est de qua dissi-
militudine) falsitas oritur. Anselmus vero
in libro de Veritate, disseruit : Veritas est
rectitudo sola mente perceptibilis. Porro
quidam philosophus sic definit : Veritas
est adaequatio rei et intellectus, quemad-
modum generaliter est adaequatio signi at-
que signati. Ponitur etiam ista : Veritas
est indivisio esse et quod est. — Hae de-
scriptiones sic distinguuntur. Nam quae-
dam earum communis est ad omnem ve-
ritatem, tam creatam quam increatam :
videlicet ista, Veritas est rectitudo sola
mente perceptibilis. Et nomine rectitudi-
nis, dividitur ab omni re quae rectitudo
non appellatur ; et per id, « sola mente
perceptibilis », dividitur a rectitudine om-
ni visibili. Quaedam vero datae sunt de ve-
ritate comprehensionis, ut illa : Verum
est quod ita est ut videtur ; et illa : Verum

356

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QTLEST. I

est quod ita est ut cognitori videtur, etc. A
Quaedam vero, de veritate signi seu signi-
ficationis, ut illa : Veritas est adaequatio
signi, rei, vel intellectus. Aliquae autem, de
veritate rei, ut illae duae : Veritas est id
quod est; et, Veritas est indivisio esse et
quod est. Nonnullae dantur principaliter
de increata veritate, ut duae hae Augusti-
ni : Veritas est qua ostenditur id quod est.
Et in idem redit descriplio Hilarii. Prima
namque veritas se habet ad intelligibilia
sicut lux solis ad visibilia. ltemque de-
scriptio illa : Veritas est summa similitu- B
do, etc, quae datur de veritate increata
prout personaliter sumitur et Filio appro-
priatur, quemadmodum unitas Patri, et
bonitas Spiritui Sancto. Sicque Filius est
summa similitudo principii, id est Dei Pa-
tris. Prsecedens vero veritatis descriptio da-
tur de veritate increata essentialiter dicta.
Insuper veritas multiplex est, utpote in-
creata, quse Deus est, et creata. Et ista est
multiplex. Est enim veritas signi, ut in
Zach.vm, sermone, juxta illud Zachariae : Loquimini
16- veritatem unusquisque cum proximo suo. C

Et est veritas cogitationis, secundum illud
Ps.xw, 3. in Psalmo : Qui loquitur veritatem in cor-
de suo. Est etiam veritas voluntatis, juxta
joann.wm, illud : Diabolus in veritate non stetit. Est
44' item veritas operationis, de qua in Joan-

ibid.m,n. ne : Omnis qui facit veritatem, venit ad
lucem. Et quoniam unumquodque ita se
habet ad veritatem, sicut ad esse et enti-
tatem, idcirco in omnibus rebus est aliqua
veritas. Unde quemadmodum aliqua ha-
bent esse necessarium, aliqua esse con-
tingens; sic in rebus duplex est veritas, D
scilicet veritas necessitatis et veritas con-
tingentiae, sicut et in significatione et
enuntiatione. Ex quibus patet responsio
ad quaestionem qua quaeritur, in quibus
sit veritas. — Si autem quaeratur, an tan-
tum sit una veritas, an plures : dicendum
quod veritas rei dicitur duobus modis.
Primo indivisio ipsius esse et quod est, se-
cundum quod asserit Augustinus : Veritas
est id quod est. Et veritas ista fundatur
super debita principia essentiae rerum et

debitam eorum unionem in creaturis.Hinc
veritas ista multiplicalur secundum mul-
tiplicationem essentiae rerum. Alio modo,
secundum quod ab Augustino veritas di-
citur lux intelligibilis, eo quod instar lu-
cis manifestat omnia vera, et tenet atque
conservat in esse quemadmodum lux est
principium conservativum suorum effe-
ctuum : prout dicitur ab Anselmo, rectitu-
do mente perceptibilis, eo quod per ipsam
mensurantur omnia vera, sicut per tem-
pus temporalia omnia. Sicque est una sola
veritas prima et summa. — Praeterea, si
quaeratur an plures veritates sint ab aeter-
no : dicendum quod una sola est veritas
cui proprium est esse sine initio, scilicet
veritas prima, quae omnium aliarum ve-
ritatum est principium, priorque illis cau-
salitate atque duratione. — Ex quo habe-
tur responsio, si quaeratur an veritas sit
aeterna, et utrum enuntiabilia sint ab setor-
no. Et apparet quod sic, quoniam Augu-
stinus affirmat : Nil magis aeternum quam
ratio circuli, et duo ac tria esse quinque.
Similiter sine initio verum est : Antichri-
stus nascetur; et ab aeterno verum fuit :
Mundus erit, Ad quod respondendum, quod
veritas talium propositionum uno modo
potest retorqueri ad ea in quibus radica-
tur ut in subjecto : et ita non sunt aeter-
nae, sicut nec res ipsae, nisi sumatur aeter-
num pro perpetuo, aut pro sempiterno.
Alio modo retorquetur ad primam verita-
tem et ad divinae mentis notitiam : sicque
unaquaeque earum seterna est, nec aliud
est quam Deus. Nec tamen idcirco simpli-
citer est dicendum, quod ratio circuli sit
Deus, sed ratio circuli prout est in Deo.
Sic Antichristum fore, in mente divina fuit
aeternaliter verum ; nec aliud fuit quam
Deum esse facturum Antichristum, seu
Deus Anlichristum facturus. Sic quoque
per relationem ad Deum non aliud fuit,
Antichristum futurum esse, quam Petrum
futurum esse. Hinc sicut dicimus plures
esse ideas per comparationem ad ideata,
quae tamen ideae per comparationem ad
mentem divinam in qua sunt, unum sunt;

VERITAS QUID SIT ET QUOTUPLEX, ET QUALITER DEO CONVENIAT

357

sic hujusmodi veritates in re ad extra sunt
plures, sed una in Deo. — Heec Alexander.
Thomas autem, non in hac distinctione
Kart.i. octava,sed infra, distinctione nonadecima,
scribit de ista materia satis diffuse. Et
primo quaerit, an veritas rei sit idem quod
ejus essentia. Ad quod respondet : Quse-
dam totum esse suum habent extra ani-
mam, ut homo, lapis. Quaedam nil habent
de esse, nisi in anima, ut Chimsera. Quae-
dam vero habent fundamentum in re, sed
complementum formalis rationis eorum
est per operationem animae : ut sunt uni-
versalia, quorum ratio per abstractionem
a particularibus completur; et tempus, ac
etiam veritas, cujus ratio completur per
actionem intellectus apprehendentis rem
eo modo quo est. Hinc secundum Philoso-
phum, verum et falsum sunt in anima.
Quumque in re sint quidditas ejus et esse,
veritas fundatur in esse rei magis quam
in quidditate, sicut et nomen entis ab esse
imponitur; atque in actione intellectus ac-
cipientis esse rei sicuti est, per similatio-
nem quamdam ad ipsum, completur re-
latio adeequationis, in qua consistit ratio
veritatis. Hinc esse rei causa est veritatis,
secundum quod est in cognitione intelle-
ctus. Nihilo minus ratio veritatis prius est
in intellectu quam in re : quemadmodum
medicinalia sunt causa sanitatis in anima-
li, et tamen animal per prius dicitur sa-
num. Itaque verum per prius dicitur de
veritate intellectus, et de enuntiatione in
quantum est signum veritatis illius, et de
re in quantum est causa veritatis. Unde
res dicitur vera, quse nata est facere de se
veram conceptionem. Utraque quoque ve-
ritas, scilicet rei et intellectus, reducitur
in Deum tanquam in primum principium:
, cujus esse est causa omnis esse, et cujus
intelligere causa est omnis cognitionis. Id-
eo ipse est veritas prima, et maxime ve-
rus : quoniam unumquodque ita se habet
ad veritatem sicut ad esse. Propter quod
secundo Metaphysicae ait Philosophus,quod
prima causa essendi, est prima causa ve-
ritatis. Porro veritas enuntiationis redu-

A citur in prima principia per se nota, prse-
sertim in illud, Affirmatio et negatio non
sunt simul verse, ut asserit Avicenna. Di-
cendum ergo quod veritas secundum ra-
tionem addit super essentiam ordinem ad
cognitionem vel demonstrationem alicu-
jus. — Quum vero Anselmus veritatem
definit, quod sit ccrectitudo», metaphorice
loquitur : quoniam rectitudo proprie est
passio continui. Et quamvis bonitas ac ju-
stitia sint quaedam rectitudines sola mente
perceptibiles, veritas tamen formaliter dif-

B fert ab eis, et rectitudo secundum diversas
rationes competit ipsis. Invenitur namque
in recto quaedam sequalis proportio prin-
cipii et medii ac finis. Hinc secundum
quod aliquis in distribuendo servat me-
clium eequitatis, seu mensuram aequalitatis
justitise, aut tenorem preecepti, dicitur re-
ctitudo justitiee ; secundum autem quod
aliquid non egreditur commensurationem
finis, dicitur rectitudo bonitatis; sed in
quantum non egreditur ordinem commen-
surationis rei et intellectus, vocatur recti-

C tudo veritatis. Quemadmodum enim unum
superaddit enti rationem indivisionis, et
bonum rationem finis ; sic verum, ratio-
nem ordinis ad cognitionem. Hsec Thomas
in praefata distinctione.

At vero in prima parte Summae, quae-
stione sextadecima, ad qusestionem qua
quserit, an veritas sit in re vel intellectu,
testatur : Quemadmodum bonum nominat
id in quod tendit appetitus, ita verum di-
cit id in quod tendit intellectus. Hoc au-
tem distat inter appetitum et intellectum

D seu quamcumque cognitionem, quod co-
gnitio est secundum quod cognitum est in
cognoscente ; appetitus autem, secundum
quod appetens inclinatur in rem appeti-
tam.Sicque terminus appetitus, est bonum
in re appetibili ; terminus vero cognitio-
nis, verum in intellectu. Quemadmodum
autem bonum est in re in quantum habet
ordinem ad appetitum, propter quod ratio
bonitatis derivatur a re appetibili in appe-
titum, secundum quod appetitus dicitur
bonus, prout est boni ; ita quum verum

338

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII ; QILEST. I

sit in intellectu secundum quod conforma-
tur rei intellectee, necesse est ut ratio veri
ab intellectu derivetur ad rem intelle-
ctam, ita ut res intellecta dicatur vera, se-
cundum quod ordinem aliquem habet ad
intellectum. Porro ad intellectum potest
ordinem habere dupliciter, scilicet per se,
et per accidens. Per se quidem ordinem
habet ad intellectum a quo secundum esse
suum dependet : velut si domus compare-
tur ad intellectum artificis ; per accidens
autem comparatur ad intellectum a quo
non dependet, et a quo cognoscibilis est.
Judicium vero de re non sumitur secun-
dum id quod ei per accidens convenit, sed
secundum id quod convenit ei per se. Hinc
quaelibet res dicitur vera absolute, secun-
dum ordinem ad intellectum a quo de-
pendet. Unde artificiata dicuntur vera, per
comparationem ad intellectum artificis :
ut vera domus, quae assequitur similitu-
dinem formse quae est in mente domifi-
catoris. Consimiliter res naturales dicun-
tur veree, prout assequuntur similitudinem
idearum mentis divinse : ut verus lapis,qui
habet naturam juxta divinae mentis pree-
ordinationem. Hinc asserit Avicenna : Ve-
ritas uniuscujusque rei est proprietas sui
esse quod stabilitum est ei. Hinc constat
quod Deo potissime convenit esse verum,
imo et ipsam veritatem, quum ipse omnia
plenissime apprehendat ; suumque esse
non solum est conforme sufe cognitioni,
sed et realiter idem cum ea; et suum in-
telligore, est mensura et causa omnis alte-
rius esse atque notitise veree. — Praeterea,
si quseratur an veritas sit mutabilis : re-
spondendum quod veritas intellectus creati
humani dupliciter potest mutari. Uno mo-
do ex parte rei quse subest mutationi; alio
modo ex parte intellectus qui de re eo-
dem modo se habente, nunc ita, nunc ali-
ter sentit, vel de re variata uniformiter
opinatur. — Hsec Thomas, qui in ceteris
Alexandro concordat.

Porro ad quaestionem qua quaeritur, an
sit una sola veritas in omnibus veris, Pe-

A trus respondet : Veritas comparatur ad
tria, videlicet : ad subjectum quod infor-
mat; ad principium quod imitatur et re-
preesentat, puta ad intellectum divinum ;
ad intelleetum quoque humanum, quem
excitat atque illuminat. Quum ergo veritas
sit media inter duplicem intellectum, vi-
delicet divinum, a quo mensuratur, et hu-
manum, quem mensurat seu regulat, po-
test intelligi numerari tripliciter. Primo,
per comparationem ad subjectum : et ila
sunt plures veritates simpliciter secun-

B dum multitudinem subjectorum seu intel-
lectuum quibus insunt. Secundo, per com-
parationem ad intellectum divinum : et
ita est una omnium secundum quid, quo-
niam omnis veritas creata attenditur in
comparatione adaequationis ad intellectum
divinum. Tertio, ad intellectum creatum :
et ita plures sunt veritates, quoniam res
diversas aptse natse sunt facere diversas
conceptiones in intellectu.Hoc quoque sci-
endum, quod una est veritas omnium ex-
emplaris et efficiens, non creata. Unde

C in libro de Veritate ait Anselmus : Sicut
unum solum est tempus omnium tempo-
ralium, sic una est veritas universorum
verorum. Quod etiam probat sic : Pereunte
vero, non perit heec veritas, quod verum
est perisse verum. Hsec Petrus.

Concordat Thomas in Summa, loco prae- q. ie
tacto : Veritas, inquiens, per prius est in
intellectu, et per posterius in rebus secun-
dum quod ordinantur ad intellectum di-
vinum.Si ergo loquamur de veritate prout
est in intellectu, sic multae sunt veritates

D in intellectibus multis, imo et in uno in-
tellectu creato, secundum multitudinem
cognitorum. Propter quod ait Glossa super
illud in Psalmo, Diminufee sunt veritates a ps
filiis hominum : Sicut ab una facie ho-
minis resultant similitudines plures in
speculo, sic ab una veritate divina resul-
tant multse veritates in rebus ac menti-
bus; et sicut plurium rerum similitudines
relucent in speculo uno, sic omnium re-
rum creatarum veritates resplendent in
mente divina. Si vero loquamur de veri-

VERITAS QUID SIT ET QUOTUPLEX, ET QUALITER DEO CONVENIAT

359

tate secundum quod est in rebus, sic om-
nes res sunt verae una prima veritate, cui
unumquodque per suam entitatem assimi-
latur. Et sic, quamvis sint plures formae
atque essentiae rerum, tamen una est ve-
ritas intellectus divini, secundum quam,
id est secundum cujus imitationem et par-
ticipationem, omnes res denominantur ve-
rae. Unde et mens humana judicat de
rebus, non secundum veritatem quam-
cumque, sed secundum veritatem primam,
in quantum resultat in anima tanquam
^s. iv, 7. in speculo, juxta illud : Signatum est su-
per nos lumen vultus tui, Domine. Haec
Thomas.

Amplius quaeri potest, an in solo Deo sit
veritas. Videtur quod sic, quia Hierony-
mus ait : Solus Deus vere est. Et Augu-
stinus : Lux (inquit) increata est ratio
cognoscendi se et cetera omnia.

Ad hoc Petrus respondet : Veritas du-
pliciter dicitur. Primo, prout falsitati op-
ponitur, et ita non convenit Deo tantum.
Secundo, prout opponitur permixtioni :
unde dicitur verum aurum, cui nihil me-
talli alterius est admixtum. Et sic convenit
Deo solum, quoniam nihil privationis, ni-
hil defectionis aut non esse ei miscetur,
iJoann. i, juxta illud : Deus lux est, et tenebrae in
eo non sunt ullae. Sicque intelligendum
est vorbum Hieronymi. Verbum vero Au-
gustini ita est exponendum, quod Deus est
ratio seu medium intelligendi cetera om-
nia efficiens, non autem ratio formalis.
Hsec Petrus.

Denique duobus praetactis modis sumen-
di veritatem, quidam addunt tertium : ut-
pote, prout veritas opponitur vanitati. Et
sic rursus convenit Deo dumtaxat, quum
Kom. viu, omni creaturae vanitas sit admixta.
20' Girca haec scribit Richardus : Veritas ex

hoc est in intellectu, quia intelligit ipsum
intelligibile secundum quod est, ita quod
apprehensio intellectus, seu intellectus
apprehendendo, conformatur intelligibili.
Hinc aliqui dicunt quod veritas est ad-
aequatio rei et intellectus. Porro divinus

A intellectus intelligit suam essentiam sicut
est, etc, sicut praehabitum est. Denique
veritas est in essentia rei dupliciter. Pri-
mo, in quantum per eam res (quautum
in se est) ostendit id quod ipsa est, etiam
quamvis hoc nullus consideret. Sicque ve-
ritas est ratio per quam ens est objectum
intellectus : quoniam nisi res nata esset
ostendere quod ost, non posset intelligi.
Verumtamen ratio illa non est primo in-
tellecta, sed ens absolute est primo intel-
lectum. Secundo, in quantum res per suam

B essentiam conformatur intellectui primo,
et exemplari rationi quam habet in eo. Et
quoniam intellectus creati artificis non est
immutabiliter verus, sed potest concipe-
re falsum rei artificialis exemplar; ideo,
quamvis in conformitate rei artificialis ad
intellectum creati artificis, aliquo modo
consistat veritas rei artificiatae, non tamen
simpliciter, quoniam non est veritas in
tali conformitate, nisi in quantum exem-
plar hujusmodi intellectus concordat ex-
emplari rei in mente artificis increati.

C Haec Richardus. — Goncordat Bonaventura.
Albertus quoque hic loquitur : Quamvis
verum diversis modis sumatur, tamen hic
dicitur verum, quod est naturae extranese
impermixtum. Sunt autem tria rei prae-
sertim extranea, puta privatio, polentia-
litas, diversitas. Quod enim in privatione
est, non est, sed aptitudinem habet es-
sendi; et quod in potentia est, nondum
est, sed potest esse; et id in quo diversitas
est, non habet purum et proprium esse,
sed diversorum. Et quoniam nullum ho-

D rum trium in Deo est, quum ipse sit purus
et invariabilis actus ac maxime simplex,
ipse solus est vere et plene ens, et verus
ac veritas. Haec Albertus.

Udalricus demum libro suae Summae se-
cundo : Deus est, inquit, veritas prima; et
veritas duplici ratione convenit ei, videli-
cet veritas suae naturae, et veritas sui in-
tellectus. Veritas divinae naturae secundum
rem est divina essentia ; tamen secundum
rationem veritas superaddit essentiae in-
tentionem proprietatis, secundum Avicen-

360

1N LIBRUM I SENTENTIARDM.

DIST. VIII ; QILEST. I

nam dicentem : Veritas rei est proprietas
sui esse, quod stabilitum est ei et perfe-
ctum in actu : quia proprietas naturae non
consistit in potentia materiee, sed in forma
et actu determinante materiam ad esse
specialis naturae. Heec autem proprietas
perfecte invenitur in Deo, actualiter sine
potentia, habituaiiter sine privatione, sim-
pliciter sine permixtione, et essentialiter
sine participatione. Porro veritas divini in-
tellectus est perfecta cognitio ejus, habens
quidquid ad perfectam cognitionem est
pertinens : a qua veritate divina causatur
omnis veritas rerum ; nomenque veritatis
analogica communitate dicitur de Creato-
re et creaturis. Haec Udalricus.

Qui capitulo quinto praeallegati libri re-
prehendit preeinductam Thomae positio-
nem, dicentis quod ratio veri per actum
rationis completur. Ait ergo Udalricus :
Veritatem rei aliqui dicunt in rebus esse
materialiter, formaliter autem rationem
ejus compleri per intellectum, contradi-
centes in hoc Hilario, Augustino, Aristote-
li, et Avicennae, qui omnes hanc veritatem
dicunt ipsum esse rei, nullam mentionem
facientes de anima. Errant autem, quo-
niam nomen non convenit alicui rei ratio-
ne ejus quod materiale est sine formali.
Alioqui, si ejus quidditas non esset com-
prehensa ab intellectu, vel non esset res
vera, aut esset minus vera quam id cujus
quidditas est in intellectu : quod talsum
est, quoniam lapis in profundo terrse abs-
conditus et nunquam visus, non est minus
lapis quam ille qui visus est. Innituntur
tamen et ipsi verbo Philosophi protestan-
tis quod verum et falsum sunt in intelle-
ctu, quum tamen Philosophus ibi non lo-
quatur de veritate rei, sed de veritate quse
in compositione intellectus consistit, ut
patet sexto Metaphysicee ex circumstantia
litteree. Haec Udalricus.

De hac item materia, scilicet quod Deus
est veritas, et veritas prorsus purissima,
prima ac summa, tractat Thomas in Sum-
ma contra gentiles, libro primo, capitulo
sexto et duobus sequentibus.

A Prssterea, sicut Udalricus, sic et Mgi-
dius contradicit hoc loco praeinductee po-
sitioni sancti Doctoris atque sequacium
ejus; tamen alia ratione. Udalricus namque
praetendit, quod veritas absolute loquendo
sit etiam in ipsis rebus. iEgidius vero vi-
detur praetendere, quod veritas formaliter
ac proprie et subjective sit solum in intel-
lectu. Positio autem B. Thomae inter hos
medium tenet, et rationabiliter, ut appa-
ret. Nam juxta praehabita, veritas compe-
tit rebus creatis et ipsis naturis, duabus

B excausis : primo, in quantum habent con-
formitatem et assimilationem cum exem-
plaribus et idealibus suis formis ac ratio-
nibus quas habent in mente primi artificis,
supersapientissimi Creatoris; secundo, in
quantum natae sunt facere veram appre-
hensionem de se in mente consideratoris.
Sicque utraque causa seu ratio ista veri
ac veritatis, habitudinem dicit et ordinem
quemdam ad intellectum : quoniam prima
denotat comparationem, respectum ac or-
dinem ad intellectum increatum divinum ;

C secunda,ad intellectum creatum, praesertim
humanum.

Objectiones autem Udalrici faciliter que-
unt solvi. Ut quum ait nomen non conve-
nire alicui rei ratione sui materialis abs-
que suo formali, hoc potest concedi : et
dico quod sicut formale ac complemen-
tum motus et temporis ac universalis est
ab anima, nihilo minus nomina ista pas-
sim adscribuntur rebus per oa significa-
tis, tam in Scripturis et libris theologo-
rum, quam philosophorum, absque hoc

D quod mentio fiat de anima, cujus conside-
ratio causa est hujuscemodi complemen-
ti. Ita et nomen veri ac veritatis in theo-
logia et philosophia attribuitur non solum
veritati mentis ac propositionis, sed etiam
naturarum et rerum ac operum sine men-
tione ipsius animae. Nec exprimi oportet
causam complementi illius, sed ipsum for-
male in nomine rei aliquo modo insinua-
tur. — Quumque arguitur quod lapis in-
cognitus non minus est verus lapis quam
cognitus : respondetur quod omnis res

VERITAS QUID SIT ET QUOTUPLEX, ET QUALITER DEO CONVENIAT

361

creata, ab intellectu divino indesinenter A
cognoscitur, et ab intellectu creato sem-
per est agnoscibilis ; nec oportet ut a quo-
libet intellectu intueatur aut incessanter
apprehendatur, sed sufficit consideratio il-
la ex qua ei nomen impositum est, sicut
de motu et tempore atque de universali
jam tactum est. — ^Egidius vero circa haee
scribit multa quae possent facillime solvi :
quod brevitati studens pertranseo.

Praeterea, circa quaestionem qua quaeri-
tur, an veritas sit in rebus vel, in anima, B
Durandus inter cetera scribit : Hic videnda
sunt duo : primum, quid sit veritas; se-
cundum, in quo sit. Circa primum com-
muniter dicitur, quod veritas est conformi-
tas seu assimilatio rei ad intellectum, vel
potius ipsius intellectus ad rem : quod non
est intelligendum de adaequatione quan-
tum ad essentiam vel ad esse, quum res
intellecta quandoque sit corpus, intelle-
ctus autem spiritualis potentia. Talis ergo
conformitas attenditur secundum aliquid
quod est in intellectu inhaerenter aut sub- C
jective. Dicuntque aliqui, quod attenditur
secundum aliquid quod subjective est in
intellectu : quod est similitudo seu spe-
cies rei cognitae ; vel secundum negantes
hujusmodi species, ipse actus intelligen-
di, qui etiam est similitudo rei intellectee.
Quod non videtur posse stare, quoniam
talis conformitas aut esset in essendo, aut
in repraesentando. Non primum, quum
omne quod subjective est in anima, sit
accidens ; ros autem intellecta frequen-
ter est substantia : quas diversorum sunt D
generum. Nec secundum, quoniam reprae-
sentatio rei apud intellectum, praecedit
saltem ordine naturae actum intelligendi.
Prius namque ordine naturae oportet ob-
jectum esse praesens seu repraesentatum
potentiae, antequam sequatur cognitio. Ve-
ritas autem simul est secundum naturam
cum actu intelligendi, aut posterior : er-
go veritas non consistit in adaequatione
aut conformitate quae est inter speciem et
rem quantum ad repraesentationem. Sic-

que adaequatio illa non attenditur penes
aliquid quod sit subjective in intellectu :
ergo attenditur secundum aliquid quod
in intellectu sit objective dumtaxat. Quo-
circa notandum, quod veritas non est con-
formitas aliqua quae sit inter intellectum
et actum intelligendi, vel inter speciem
et rem intellectam ; sed est conformitas
rei ut intellecta est, ad se ipsam, secun-
dum illud quod est natura ipsius. In hoc
quippe primo consistit veritas, quod res
sic apprehendatur sicut est in sua natu-
ra, et in opposito consistit falsitas. Sic-
que veritas non est nisi relatio rationis,
ejusdem ad se ipsum, secundum aliud et
aliud esse, videlicet secundum esse intel-
lectum, apprehensum seu cognitum, et se-
cundum esse reale. Porro res ad extra non
dicitur vera, nisi quoniam nata est apud
intellectum causare apprehensionem suae
entitati conformem ; et per oppositum di-
citur falsa. Ergo propositioni et intellectui
atque rei ad extra ut sic, convenit verilas
ratione rei intellectae : non quia intellecta
est solum (alioqui omne intellectum esset
verum), sed quia intellecta est conformi-
ter ad se ipsam ut est in natura sua : ita
quod haec conformitas primo est rei ad
se ipsam secundum aliud et aliud esse; et
tamen derivatur ad intellectum, qui dici-
tur verus in quantum apprehendit rem
uniformiler ad naturam ipsius; ultimo ve-
ro est propositionis signantis rem sic uni-
formiter apprehensam. — Si autem quae-
ratur in quo sit veritas, respondendum
quod esse in aliquo quantum ad praesens
dupliciter potest intelligi, utpote subjecti-
ve et objective. Si itaque quaeratur in
quo sit veritas subjective, dicendum quod
nusquam est. Quidquid enim est alicubi
subjective, sive in re, sive in anima, est
res vera, et non ratio tantum seu ens ra-
tionis. Veritas autem est tantum ens seu
relatio rationis : quia quod competit rei
solum secundum esse intellectus, non est
res, sed ratio tantum. Veritas autem com-
petit rei intellectae, solum secundum esse
intellectus. Est ergo veritas relatio ratio-

362

IN LIBRUM I SENTENTIAROM.

DIST. VIII ; QILEST. II

nis, quum sit conformitas rei ut intellecta
est, ad se ipsam ut nata est esse. Sicque
patet quod veritas in nullo est subjective.
Haec Durandus.

Gontra cujtis positionem non videtur ne-
cessarium multum argui, quum a com-
muni Catholicorum doctrina sit aliena. Ve-
rum enim cum ente convertitur, nec reale
quid superaddit enti : idcirco est ens rea-
le. Et quamvis formalis ratio veri dica-
tur per actum rationis compleri, ex hoc
tamen non sequitur quod solum sit ens
rationis, sicut nec tempus aut motus. Imo
materialiter est in re, formaliter quoque
et actualiter, per comparationem ad intel-
lectum divinum causalem. Denique, sicut
veritas rei est in re realiter sicut bonitas
et unitas, sic veritas intellectus est sub-
jective ac realiter in intellectu, quem et
vere realiterque denominat, sive veritas
intellectus dicatur vera cognitio, seu si-
mile quiddam. Amplius, quum intellectus
directe apprehendat per abstractionem a
rebus, non cognoscit rem sicut in sua con-
sistit natura, in qua particulariter muta-
biliterque consistit, sed juxta esse ab indi-
vidualibus appendiciis depuratum. [Jnde
secundum Philosophum atque Boetium, co-
gnitio (praesertim intellectualis) fit secun-
dum modum cognoscentis, non cogniti :
sicut et res dicitur esse in alio secundum
modum ejus in quo est, puta recipientis,
non secundum proprium modum. Multa
autem contra haec dicta Durandi objici
possent, de quibus quum plana sint et
satis praehabita, reor pertranseundum.

Objectionum autem in principio indu-
ctarum solutio patet ex dictis.

QU^STIO II

SEcundo principaliter quaeritur, An Es-
se seu Qui est, sit primum et
proprium nomen Dei, et an Deus
sit esse omnium rerum.

Quod Esse, seu Qui est, non sit primum

A aut proprium nomen Dei, probatur. Primo,
quoniam esse est communissimum et sum-
me transcendens : non ergo est alicui pro-
prium, sed universis commune. — Secun-
do, quanto aliqua sunt communiora, tanto
sunt magis indeterminata et contrahibilia
ac in potentia : ergo minime competunt
Deo, qui est actus purus, ens incontrahi-
bile, et de se maxime hic. — Tertio, quo-
niam nomina de Deo affirmative dicta, ve-
rius magisque proprie de ipso negantur.
Ergo non esse potius convenit Deo quam

B esse : quod et ultimo Mysticae theologiae ca-
pitulo divinus Dionysius apertissime con-
testatur. — Quarto, quia ut fertur in libro
de Causis, esse est prima rerum creata-
rum : ergo non prsedicatur de Deo, qui est
ens increatum. — Quinto, quoniam Chri-
stus in Evangelio ait : Nemo bonus nisi Marc.\,\$.
Deus. Ergo bonum, est primum et pro-
prium Dei nomen. Quod et in libro de Di-
vinis nominibus S. Dionysius sentire vi-
detur, prius determinando ibidem de bono
et qualiter competat Deo, quam de ente

C aut esse.

In oppositum est quod Deus in Exodo
ait ad Moysen : Ego sum qui sum; hsec Exod. m,
dices filiis Israel : Qui est, misit me ad lim
vos. Et sanctus Job loquitur : Deus solus jub xsm,
est; itemque, Nonne tu qui solus es? In )?"d ■'■
Jeremia quoque legitur : Qui creavit om- jer. u, 19.
nia, ipse est, et Israel sceptrum hereditatis
ejus. Hinc nono libri primi capitulo asse-
rit Damascenus : Principalius eorum quae
de Deo dicuntur nominibus, esse videtur
Qui est, quemadmodum ipse oraculo lo-

D quens Moysi in monte, ait: Dic filiis Israel,
Qui est, misit me. Totum enim in se ipso
comprehendit esse,velut quoddam pelagus
substantiae infinitum et indeterminatum.

Ad hoc Alexander respondet : Hoc no-
men, Qui est, potest duobus modis consi-
derari. Primo, ut est nomen infinitum, et
ita est essentiale. Sicque secundum Dama-
scenum, significat divinam essentiam vel-
ut quoddam pelagus substantiae infinitae
et indeterminatae. Secundo, ut est relati-

QUOD NOMEN DEO MAGIS PROPRIE TRIRUATUR

363

vum : et hoc duplicifer : primo, secun-
dum proprietatem sermonis qua dictum
est, Qui est, misit me; secundo, secundum
appropriationem. Si ergo respiciatur ser-
monis proprietas, determinatur per sub-
stantivum antecedens, quod est essentiale.

■Erod.m, Unde dicitur ibi : Deus patrum vestrorum
misit me ad vos. Et sequitur : Si dixerint,
Quod est nomen ejus? dices, Ego sum qui
sum ; hsec dices, Qui est, misit me. Porro
si adspiciatur appropriatio, tunc nomen
hog, Qui est, attribuitur Filio, sicut et li-
beratio generis humani, quae ibi praefigu-

js. lxv, i. rabatur. Hinc super illud Isaiae, Ecce ego
ad gentes, Glossa fatetur : Filius loquitur,
qui Moysi dixit, Ego sum qui sum. At vero
ut est relativum, habet in intellectu suo
articulum subjectivi, ratione cujus arcta-
tur ad supponendum personam, et non
quamlibet, sed Filii. Articulus namque
discretionem notitiamve importat quae Fi-
lio appropriatur. Hsec Alexander.

Thomas quoque : Inter alia (inquit) no-
mina, Qui est, est maxime proprium Dei
nomen. Cujus est quadruplex ratio. Prima
sumitur ex Hieronymi verbis in littera, ex
perfectione divina. Illud enim perfectum
est, cujus nihil est extra ipsum. Et tale
est esse divinum, in quo niliil praeteriit,
nec quidquam futurum est, sed totum
aeternaliter ac perfectissime praesens est :
esse vero temporalium partim jam abiit,
et aliquid ei futurum est. Secunda ra-
tio sumitur ex verbis Uamasceni, dicentis
quod Qui est, significat esse indetermina-
te, et non quid est. Et quia in hac via de
Deo cognoscimus quia est, non quid est,
nec valemus rem nominare nisi prout
eam cognoscimus : ideo Deus propriissi-
me nominatur a nobis, Qui est. Tertia su-
mitur ex verbis B. Dionysii in libro de
cap v. Divinis nominibus protestantis, quod inter
omnes divinae bonitatis participationes, es-
se est primum et quasi principium alia-
rum, praehabens in se omnia illa secun-
dum modum unitum, sicut et Deus est
principium universorum, et in ipso om-
nia unum sunt. Quarta ex verbis accipitur

A Avicennae, dicentis quoniam,quum in om-
nibus sit quidditas, per quam unumquod-
que in determinata consistit natura, et
esse, per quod dicitur esse in actu : hoc
nomen, res, imponitur rei a sua quiddita-
te: ens vero seu qui est, ab actu essendi.
Quumque in creaturis esse ab essentia dif-
ferat, res creata proprie denominatur a
sua quidditate, non ab actu essendi, sicut
homo ab humanitate. Porro in Deo ipsum
esse est quidditas ejus : ideo nomen quod
ab esse accipitur, proprie nominat ipsum,

B et esse est proprium nomen ejus. Hsec
Thomas in Scripto.

Idem in prima parte Summae suae, quse-
stione tertiadecima, ubi inter cetera di-
cit : Hoc nomen, Qui est, triplici ratione
est maxime proprium nornen Dei. Primo,
propter suam significationem. Non enim
significat aliquam formam, sed ipsum es-
se. Idcirco, quum esse Dei sit. ejus essen-
tia, maxime competit Deo. Secundo, pro-
pter suam universalitatem, qua alia omnia
nomina includit et comprehendit. Alia au-

G tem nomina vel sunt minus communia,
vel si convertantur cum ente seu esse,
tamen superaddunt aliquid secundum ra-
tionem, sicque quodammodo ipsum de-
terminant et informant. Intellectus vero
noster non potest in statu praesenti essenti-
am Dei cognoscere secundum quod est in
se; et quemcumque modum determinet cir-
ca id quod de ea intelligit, deficit a modo
quo Deus est in se ipso. Hinc quo nomina
sunt magis indeterminata, absoluta atque
communia, tanto plus proprie dicuntur

D a nobis de Deo. Tertio, ex ejus consignifi-
catione. Significat enim esse in praesenti :
quod potissime competit Deo, cujus esse
non novit praeteritum nec futurum. — Si
autem objiciatur, quod hoc nomen, Qui
est, est magis communicabile quam no-
men hoc, Deus, aut nomen Domini tetra-
grammaton, ergo minus proprie competit
Deo quam illa : dicendum quod hoc no-
men, Qui est, est magis proprium nomen
Dei, quam hoc nomen, Deus, quantum ad
id a quo nomen imponitur, puta ab es-

364

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QUEST. II

se, tam quoad modum significandi quam
quoad modum consignificandi. Sed quan-
tum ad id ad quod significandum impo-
nitur nomen, magis proprium est nomen
hoc, Deus, quod impositum est ad signifi-
candum divinam naturam ; et adhuc ma-
gis proprium est nomen tetragrammaton,
quod impositum est ad significandum Dei
substantiam incommunicabilem, nude et
absolute in se, et (ut loqui sic liceat) sin-
gularem. Haec Thomas in Summa.

Qui item in Summa contra gentiles, H-
bri primi capitulo vicesirao secundo, super
his loquitur satis profunde. Ubi et sanctum
allegat Hilarium, asserentem : Esse non
est accidens Deo, sed subsistens veritas,
manens causa, et naturalis generis pro-
prietas. Quod et in littera allegatur. —
Concordant Petrus et Richardus.
p. «oc. Denique, supra in tertia distinctione al-
legata sunt dicta quaedam Bonaventurae in
Itinerario mentis in Deum, quam proprie,
eminenter, plene, perfecte et incompara-
biliter, esse conveniat Deo : ita quod quid-
quid excogitari potest aut concipi pertinere
ad omnimodam plenitudinem, nobilitatem,
perfectionem,excel]entiam et beatitudinem
ipsius esse, hoc totum cum perfectione
penitus infinita, superperfectissime, super-
simplicissime et prorsus incomprehensi-
biliter convenit Deo excelso et adorando.
Unde in praetacto tractatu scribit Bonaven-
tura : Vide ipsum purissimum esse, si
potes, et occurrit tibi quod ipsum non
potest cogitari ut aliunde acceptum, ac
per hoc necessario cogitatur ut omnimode
primum, quod nec de nihilo, nec de alio
potest esse. Quid enim est per se, si ipsum
esse non est per se, nec a se, id est non
aliunde? Occurrit etiam tibi ut omnino
carens non esse, ac per hoc ut nunquam
incipiens, nunquam desinens, sed seter-
num. Occurrit etiam tibi ut nullo modo iri
se habens nisi quod est ipsum esse, ac
per hoc nullo modo compositum, sed sim-
plicissimum. Occurrit tibi ut nihil habens
possibilitatis (quia omne possibile aliquo
modo habet aliquid de non esse), ac per

A hoc ut summe actualissimum. Occurrit ti-
bi ut nihil habens defectibilitatis, ac per
hoc ut perfectissimum. Occurrit postremo
ut nihil habens diversificationis, ac per
hoc ut summe unum. Si haec vides in pura
mentis simplicitate, aliqualiter perfunde-
ris aeternae lucis illustratione. — Sed ha-
bes unde subleveris in admirationem. Nam
hoc ipsum esse, est primum et novissi-
mum, est aeternum et praesentissimum, est
simplicissimum et maximum, est actualis-
simum et immutabilissimum, est perfectis-

B simum et immensum, est summe unum,
et tamen omnimodum. Si ha?c pura mente
miraris, majori luce perfunderis", dum ul-
terius vides quod ideo est novissimum,
quia primum. Quia enim primum, omnia
operatur propter se ipsum : idcirco neces-
se est quod sit omnium ultimus finis, ini-
tium et consummatio, Alpha et Omega. Apoc. i, 8
Ideo quoque est praesentissimum, quia
aeternum. Quia enim aeternum, non fluit
ab alio, nec deficit a se ipso, nec decurrit
ab uno in aliud : ergo nec habet praeter-

C itum, nec futurum, sed esse praesens tan-
tum. Et quia est simplicissimum in essen-
tia, ideo maximum in virtute. ldeo etiam
est immutabilissimum, quia actualissi-
mum. Quum enim sit actualissimum, est
actus purus : et quod tale est, nihil novi
acquirit, nihil habitum perdit : idcirco
non potest mutari. Ideo item immensum,
quoniam perfectissimum.Nempe quum sit
perfectissimum, nihil potest cogitari ultra
ipsum melius, nobilius, majus aut dignius:
ideo infinitum. Ideo demum omnimodum,

D quoniam summe unum. Quia etenim sum-
me unum, ideo est omnis multitudinis
universale principium, quoniam omnis
multitudo fluit ab uno; atque per hoc
ipsum, est universalis omnium causa ef-
ficiens et exemplaris ac terminans, tan-
quam causa essendi, ratio intelligendi, et
ordo vivendi. Est ergo omnimodum, non
sicut omnium forma* aut esse, sed sicut *esseniia
cunctarum essentiarum superexcellentis-
sima, sufficientissima ac universalissima
causa : cujus virtus quia summe unita in

QUOD NOMEN DEO MAGIS PROPRIE TRIBUATUR

365

essentia, ideo summe infinitissima et mul- A
tiplicissima in efficacia. — Denique, quia
aeternum et praesentissimum, ideo omnes
durationes intrat et ambit, quasi simul
exsistens ipsorum centrum et circumfe-
rentia. Quia simplicissimurn et maximum,
ideo totum intra et totum extra, ac per
hoc est sphaera intelligibilis cujus cen-
trum ubique et circumferentia nusquam.
Quia actualissimum et immutabilissimum,
ideo stabile manens, dat cuncta moveri.
Quia perfectissimum et immensum, ideo
est intra omnia, non inclusum ; extra om- B
nia, non exclusum ; supra omnia, non ela-
tum; infra omnia, non prostratum. Quum-
que sit summe unum atque omnimodum,
i cor. xv, ideo est omnia in omnibus, quamvis omnia
sint multa, et ipsum non sit nisi unum :
et hoc, quia per simplicissimam unitatem,
sincerissimam veritatem et serenissimam
bonitatem, est in eo omnis virtuositas, om-
nis exemplaritas et omnis communicabili-
Jiom.x,, 30. tas. Ac per hoc ex ipso et per ipsum et
in ipso sunt omnia : et hoc, quia omni-
potens, omnia sciens, et omnimodum bo- G
num, quod clare videre, est esse beatum,
Exod. sicut dixit ad Moysen : Ego ostendam tibi
'"' l9, omne bonum. Haec Bonaventura.

Insuper de hac re ait Udalricus in Sum-
ma sua libro secundo : Hoc nomen, Qui
est, dicit in Deo esse ab omni dependentia
absolutum, et denotat esse superplenum
ad influendum indesinenter in causata :
quia nec aliqua determinatione additae na-
turae ad speciem contractum, nec partici-
patione sui est individuatum. flinc juxta
Damascenum, nomen hoc significat pela- D
gus substantiae infinitae, et non quid est.
Pelagus namque vocat esse divinum, in
quantum non solum in se ipso perfectum
est perfectionibus omnium generum, sed
etiam tanquam plusquam perfectum, re-
dundans extra se, est principium omnium
entium causatorum, quemadmodum juxta
Philosophum, mare est indeficiens princi-
pium fluminum. Sicque nomen hoc prae-
dicatur de Deo causaliter. Substantiam ve-
ro vocat Damascenus illam naturam quae

est perfecte ens, per se exsistens, et non
per aliud : quod proprium est divinae na-
turae, quae omnia portat sua virtute, et a sebr.h3.
nullo sibi subslante portatur. Et solius
talis substantiee esse, est absolute neces-
sarium necessitate immutabilitatis : ideo
sua singulari et incomparabili excellentia
differt ab omni esse creato. Hinc sic esse
praxlicatur de Deo per eminentiam super
quam fundatur negatio : quoniam Deus
magis proprie dicitur non ens quam ens,
secundum quod nomen entis sumitur ab
ente nobis noto. Denique hoc esse Dama-
scenus asserit infinitum, id est non fini-
tum seu indeterminatum. Non tamen est
universale, quasi sit esse omnium formale
quod de omnibus praedicetur : imo per
suam causalitatem et eminentiam est dis-
tinctum ab omnibus. — Praeterea Hilarius
dicens quod esse non est accidens Deo,
non sumit accidens pro eo quod advenit
post esse completum, quia sic nulli rei
suum esse est accidens; sed sumit ipsum
transumptive pro accidentali quod habet
modum accidentis, qualiter substantia ac-
cidit substantiae, ut habitus corpori. Sic-
que esse creatum habet tria in quibus ha-
bet tres accidentis conditiones. Prima est,
quod accidens non in se, sed in sua causa,
id est in suo subjecto, sustentatur. Similiter
esse creatum sustentatur in prima causa
omnia continente verbo virtutis suae : ideo iudcm.
esse creaturae vocatur accidentale. Secun-
da conditio est, quod sicut accidens potest
inesse et non inesse, sic potest esse et
non esse : ita et esse creatum, eo ipso
quia creatum, potest non esse. Tertia, quod
accidentis essentia non est quidditas ipsa
subjecti, sed facit compositionem cum ea.
Sic esse creatum differt a natura ipsum
contrahente. Sed esse primum est incon-
tractum, et est quidquid habet; et sic dicit
Hilarius quod est proprietas naturalis, id
est propria natura, quae in creaturis unum-
quodque specifica informat differentia,
quae proprietas est generis (id est genera-
lis naturae) entis : quoniam quidquid vide-
tur specificare esse divinum, est ipsummet

366

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII ; QU.EST. II

esse Dei. Ideo Rabbi Moyses loquitur quod A
hoc sit iueffabile nomen Dei, quod dignis-
simum habebatur inter nomina Dei ; et
fuit principium vitae passionis, id est vitae
quae passio seu proprietas est viventis. Sic
ergo esse creatum, recte accidentale vo-
catur. Haec Udalricus. — Concordat Alber-
tus in Scripto.

Ex quibus innotescit, quod Deus non sit
formale atque intrinsecum esse universo-
rum, ut quidam insipientissime putave-
runt. Unde in libro de Causis asseritur,
quod causa prima est in omnibus rebus B
praelerquam commisceatur eis. Verumta-
men divinus Dionysius quinto capitulo li-
bri de Divinis nominibus et alibi aliquan-
do, ait quod Deus est esse omnium : quod
(ut ipsemet pandit) intelligendum est, per
causam et exemplar. Tamen objici potest,
quod quinto capitulo illo testatur : Neque
solum causaliter est exsistentia omnia, sed
ipsum esse exsistentium omnium. Et re-
spondendum quod hoc ideo dictum est,
quia non solum est causa essentiarum om-
nium rerum, sed etiam causa est ipsius C
esse cunctorum, ita quod esse et essenti-
am, seu quo est et quod est, sortiuntur a
Deo, qui et causa est conservationis eo-
rum. Hinc eodem capitulo ait Theologus :
Ipse Deus non ita est hoc, ut non illud ;
nec ita est alicubi, ut non sit alibi : sed
generaliter est omnia, ut omnium causa,
et omnia comprehendit et praehabet, et
super omnia est, sicut supersubstantiali-
ter ante omnia superexsistens, et tamen
nihil est omnium.

Circa hoc scribit iEgidius quod triplex D
est forma, puta : inhaerens, et sic Deus
non est esse formale rerum. Secunda est
forma denominans, non inhaerens, sicut
cibus dicitur sanus : et sic Deus est om-
nium esse, quoniam res dicuntur esse par-
ticipatione esse divini. Tertia est forma
exemplaris : sic quoque Deus est esse uni-
versorum, quia exemplar et causa est om-
nium.

Prseterea ad quaestionem hanc, an esse
conveniat proprie Deo, respondet Duran-

dus : Proprium sumitur uno modo prout
dividitur contra commune ; alio modo,
prout dividitur contra translalum. Nam
pratum ridere dicitur translative, homo
proprie. Dicimus etiam quod homini pro-
prium est ratiocinari, non autem sentire,
quum tamen sentire sit proprium homini
prout proprium distinguitur contra trans-
latum. Si itaque quaestio intelligatur de
proprio prout dividitur contra translatum,
sic Deo maxime proprie competit esse :
quoniam esse plures perfectiones includit
modo unito et incontracte, et minus deter-
minat divinam naturam. Porro si qusestio
intelligatur de proprio diviso contra com-
mune, sic Esse, seu Qui est, non est pro-
prium nomen Dei,quum et aliis competat;
est tamen Deo aliquo modo appropriatum,
quoniam ei maxime competit esse. Haec
autem appropriatio non est respectu alio-
rum nominum quae simili modo possunt
Deo appropriari, ut esse bonum, esse sa-
pientem ; sed respectu creaturarum, quo-
niam nulli creaturae potest esse ita appro-
priari. Haec Durandus. — Hinc alii dicunt,
quod esse potest considerari dupliciter.
Primo, simpliciter et absolute, hoe est in
sua plenitudine et perfectione : et sic soli
convenit Deo. Secundo, participative et
secundum quid : sicque convenit crea-
turis.

Ex praedictis habetur duplex solutio ad
primam instantiam in principio quaestio-
nis inductam. Thomas quoque ad eam re-
spondet, dicendo : Quum dicitur aliquid
proprie convenire alicui, hoc intelligi po-
test dupliciter. Primo, ut per proprieta-
tem excludatur esse extraneum a natura
subjecti : ut quum dicimus proprium ho-
minis esse risibile. Sic esse non est pro-
prium Deo, quia convenit creaturis. Se-
eundo, ut per proprietatem excludatur
omne extraneum a natura praedicati : ut
quum dicimus hoc proprie esse aurum,
quia non habet admixtionem metalli alte-
rius. Sicque esse est proprium Deo, quia
divinum esse non habet admixtionem ali-

QUOD NOMEN DEO MAGIS PROPRIE TRIBUATUR

367

cujus privationis aut potentialitatis ut es- A
se rei creatae. Hinc in littera pro eodem
sumuntur veritas et proprietas. — /Egi-
dius vero vult quod esse prout dicitur
proprium nomen Dei, non potest sumi
communiter et abstracte abstractione ra-
tionis, quum et illud sit Dei effectus et
communis participatio ejus. Ideo dicit hoc
debere intelligi de esse abstracto realiter
in se subsistente et imparticipato, sicut
Plato posuit formas ideales realiter sepa-
ratas. Verumtamen dici potest juxta prse-
habita dicta Thomse et Durandi, quod esse B
communiter sumptum, prout dividitur in
ens creatum et increatum, atque de Crea-
tore et creaturis analogice prsedicatur, sit
primum et proprium seu appropriatum
nomen Dei.

Ad secundum dicendum, quod commu-
nia quse sunt genera, aliquid potentialita-
tis, imperfectionis et contrahibilitatis inclu-
dunt : et quanlum ad hoc, non competunt
Creatori. Imo species eorum potius con-
veniunt Deo quam genera ipsa : sicut vir-
tus, scientia, justitia, magis congruunt Deo C
quam qualitas. Transcendentia vero, ut
ens et convertibilia secum, propter elon-
gationem suam a determinationibus et ma-
terialibus proprietatibus ac limitationi-
bus, dicunt actualitatem et perfectionem
seu formalitatem : sicque conveniunt Deo,
imperfectione seclusa quae in creaturis eis
annexa est.

Ad tertium responsio est expressa.Quam-
vis enim prsedicata perfectionalia de Deo
verius negari dicantur quam alfirmari,
secundum quod nos ea in vita hac ap- D
prehendere possumus, tamen secundum
veritatem et naturam rei significatse con-
veniunt Deo potissime, quamvis incom-
parabiliter eminentius quam intelligere
valeamus. Sic enim esse et bonitas ac sa-
pientia, infinite perfectius Deo conveniunt
quam creatis. — Ad quartum dicendum,
quod esse quod dicitur prima rerum crea-
tarum, est esse per participationem, nec
convenit Deo.

Quinta autem objectio specialem habet

difficultatem, videlicet qualiter esse sit
primum nomen Dei, et qualiter bonum.

Ad quod respondet Albertus supra in
secunda distinctione, quod nomina ista ac-
cipi possunt tripliciter. Primo, secundum
suas simplices intentiones seu rationes
formales : et sic esse est prius, quia abso-
lutius, et primo cadit in intellectu, et alia
aliquid secundum rationem ei superad-
dunt. Secundo, penes supposita in quibus
sunt : et ita sunt simul et aeque prima,
ens, verum, bonum et unum. Tertio con-
siderantur in causa prima secundum quod
causa est : et sic bonum prsecedit, quia ex
bonitate sua Deus communicat se, et aliis
esse largitur.

Concordat Thomas in prima parte Sum-
mae, quaestione tertiadecima, dicens quod
bonum est primum nomen Dei in quan-
tum est causa, non tamen simpliciter :
nam esse prseintelligitur ad esse causam.
In Scripto quoque ponit praefatam Alberti
distinctionem; et addit quod secundum ra-
tionem causalitatis bonum praecedit : quo-
niam habet rationem causse finalis, esse
vero rationem causse effectivse et exem-
plaris ; finis autem est prima causarum, et
movet efficientem.

His consonat quod in Itinerario mentis
scribit Doctor devotus : Duo sunt, inqui-
ens, modi seu gradus contemplandi Dei
invisibilia et aeterna, quorum unus ver-
satur circa essentialia Dei, alter circa pro-
pria personarum. Primus modus primo ac
principaliter defigit adspectum in ipsum
esse, dicens quod Qui est, est primum Dei
nomen.Secundus figit adspectum in ipsum
bonum, dicens hoc esse primum Dei no-
men. Primum spectat potissime ad vetus
Testamentum, quod maxime prsedicat di-
vinae essentiae unitatem. Unde dictum est
Moysi : Ego sum qui sum. Secundum, ad Exod. m,
novum, quod determinat personarum plu- '
ralitatem, baptizando in nomine Patris et Matth.
Filii et Spiritus Sancti. Ideo magister no- xxv'"' l9'
ster Christus volens adolescentem qui ser-
vaverat legem, ad evangelicam levare per-
fectionem, nomen bonitatis principaliter

368

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII ; QU*ST. II

Marcxtf; et praecise Deo attribuit : Nemo (inquiens)
Luc. xv.M, jj0nus njsj rjeus. Damascenus ergo sequens
Moysen, ait quod Qui est, sit primum no-
men Dei. Sanctus vero Dionysius sequens
Christum, dicit quod Bonus, est primum
Dei nomen. Haec Bonaventura. — Ex cujus
verbis elicitur, quod bonum competit Deo
in quantum est principium emanationum
ad intra, quemadmodum secundum prae-
fatos convenit Deo in quantum est causa
emanationum ad extra. Una quippe per-
sona divina non est proprie causa alte-
rius : quoniam causa est, ad cujus esse
sequitur aliud.

Hinc quoque Antisiodorensis in Summa
sua, primo libro, disseruit : Hoc nomen,
Qui est, secundum veritatem atque simpli-
citer est primum Dei nomen. Bonum au-
tem, primum est quoad nos, quoniam
Deum cognoscimus primo secundum flu-
xum suae bonitatis : opera etenim boni-
tatis divinae primum movent hominem ad
investigandum divinam essentiam. Vel dici
potest, quod Bonum, non est primum no-
men Dei, sed principalius et dignius, quia
determinativum naturae secundum quam
ipse est Alpha et Omega. Bonitas namque
Dei induxit Deum ut faceret creaturas ra-
tionales, ad hoc ut essent divinae bonitatis
Ps. cv, 1. participes. Unde Psalmista : Confitemini
Domino quoniam bonus, etc. Sicque B. Dio-
nysius incipit non a primo sed principa-
liori ac digniori nomine Dei, quemad-
Matth.Mi, modum Christus in Oratione dominica a
9- digniori incepit petitiones, et Isaias sep-

is. xi, «. tem dona enumerando, primo expressit sa-
pientiae donum. Haec Antisiodorensis.

Postremo circa hsec loquitur Alexander :
Fuerunt qui dicerent, quod in via in qua
consideratur Deus ut efficiens, primum
nomen ejus est Ens, quia intentio efficien-
tis est ad hoc ut res sit; si vero conside-
retur ut finis, primum nomen ejus est
Bonum. — Sed objicitur quia secundum
Boetium, omnia appetunt esse; quod au-
tem appetitur, rationem finis sortitur :
ergo et ens rationem obtinet finis. Ad
quod dici posset, quod quamvis ens mo-

A veat appetitum, non tamen nisi in quan-
tum induit rationem boni. Sicque non se-
quilur quod ex se rationem finis designet
aut nominet. — Sed adhuc objicitur quo-
niam Ens et Qui est, significant in omni-
moda absolutione : ergo significant praeter
intentionem seu rationem causalitatis ef-
ficientis sive finalis. Quod concedendum
est, et dicendum, quod Qui est, est sim-
pliciter primum nomen Dei ; Bonum vero,
quoad nos. Divinum enim esse potest con-
siderari secundum se absolute : sicque

B accipitur ut infinitum pelagus divinae es-
sentialitatis; et ita proprie designatur hoc
nomine, Qui est. Potest quoque divinum
esse considerari ut causa seu principium :
et sic consideratur in ratione boni. Bonum
namque dicit conditionem efficientis. Un-
de asserit Augustinus : Quia bonus est, su-
mus. Rursus bonum dicit conditionem fi-
nis, quia ut ait Boetius, omnia bonum
exoptant. — Haec Alexander. Cujus verba
modicum discrepant a praedictis verbis
Thomse, dicentis quod esse dicit rationem

C causae effectivae et exemplaris.

Praeterea advertendum quod juxta do-
ctrinam magni Dionysii, bonum est com-
munius ac latius ente. Ait namque quarto
capitulo de Divinis nominibus, quod non
ens seu non exsistens, puta materia, ap-
petit bonum et participat bono. Et hoc
videtur consonare doctrinae Platonis, qui
dixit materiam esse non ens, et tamen es-
se bonum, quia ordinatur ad bonum, quia
ad formam. Quod et Proclus Platonicus in
Elementatione sua theologica evidenter fa-

D tetur.

Quocirca Thomas conscribit : Bonum est
communius ente, non secundum ambitum
prsedicationis, quia sic cum ente conver-
litur; sed secundum rationem causalita^
tis. Causalitas enim efficiens exemplaris,
extenditur tantum ad ea quae participant
formam. Hinc causalitas entis secundum
quod est nomen divinum, extenditur tan-
tum ad entia, atque causalitas vitae ad
viventia. Sed causalitas finis extenditur
quoque ad ea quae nondum participant

QILEST. III : QUID SIT .ETERNITAS, ET QUALITER SIT PROPRIA DEI MENSURA, ETC. 369

formam, quoniam etiam imperfecta desi-
derant finem, et tendunt in eum. Unde di-
vinus Dionysius materiam vocat non ens,
propter privationem ei adjunctam. Deni-
que, quia B. Dionysius in libro de Divinis
nominibus tractat de ipsis secundum quod
habent virtutom et rationem causalitatis,
et prout in participatione creaturarum ma-
nifestantur, hinc tractat ibi de bono prius
quam de ente. Haec Thomas. — Ex quibus
apparet, quod quamvis Ens et Qui est, si-
gnificant absolute, ut asserit Alexander,
attamen verum est quod Thomas affirmat,
quod esse dicit rationem causse effectivae
et exemplaris : quoniam Deo ut primo en-
ti, convenit efficienter producere juxta
exemplar; et esse creatum, est terminus
effectivae productionis divinae.

Ex his habetur responsio ad omnes par-
tes quaestionis istius, in qua tria tangun-
tur : primum, an Esse seu Qui est, sit
proprium nomen Dei ; secundum, an sit
primum nomen ipsius ; tertium, an Deus
sit omnium esse formale.

QU.ESTIO III

TErtio quaeritur, Quid sit aeternitas,
et qualiter sit propria Dei men-
sura, qualiter etiam verba tempo-
ralia conveniant Deo.

Et videtur quod Deo non conveniat ha-
bere mensuram. Primo, quoniam ipse est
universorum mensura. Nempe ut ait Phi-
losophus, In omni genere primum est
mensura secundorum. — Secundo, quo-
niam incircumscripto et infinito repugnat
habere mensuram : quia quod mensura-
tur, inter mensurae suse terminos contine-
tur. — Tertio, quia mensura differt a men-
surato, et adjacet ei : aeternitas autem a
Deo non potest differre, quum sit aliquid
increatum. — Quarto, secundum Boetium,
iEternitas est interminabilis vitee tota si-
mul et perfecta possessio. Possessio autem
non dicit mensuram : ergo aeternitas po-

T. 19.

A tius definiretur nomine durationis tan-
quam per genus, quam nomine posses-
sionis. — Quinto, in Scripturis et dictis
philosophorum aeternitas creaturis adscri-
bitur, juxta illud : Ite, maledicti, in ignem Mattk.xxv,
aeternum; atque in Psalmo : Illuminans tu p1' LXXV 3
mirabiliter a montibus seternis. Et in Iibro
de Causis asseritur, quod causa prima est
ante aeternitatem ; intelligentia, cum seu
in eeternitate. — Sexto, si aeternitas est
mensura divinae vitae et esse divini, non
poterunt Deo adscribi differentiae mensu-

B rae quee tempus vocatur, quae contrario
modo se habet ad eeternitatem. — Septi-
mo, secundum Boetium de Consolatione,
et libro de Trinitate, nunc invariabiliter
fixe stans, causat seternitatem, sicut nunc
incessabiliter fluens, efficit tempus. Ergo
aeternitas est causata, nec Dei mensura.
In oppositum est Scriptura, et Boetius,
ac Magister in littera.

Ad haec Alexander respondet : Definitio
praetacta Boetii convenit inereatse aeterni-

C tati, et tanguntur in definitione illa tres
conditiones ab aeternitate inseparabiles :
quae sunt, interminabilitas, invariabilitas,
simplicitas. Quaedam enim sunt termina-
bilia et a parte ante et a parte post, ut
generabilia et corruptibilia : ad quorum
differentiam dicitur aeternitas, intermina-
bilis vitae possessio. Quaedam vero sunt in-
terminabilia a parte post, quae tamen sunt
mutabilia, ut ccelum atque perpetua : ad
quorum differentiam additur, tota simul.
Nil enim variabile, est totum simul : imo

D quiddam habet actu, et aliquid nondum
habet. Item quoddam est esse intermina-
bile et invariabile, sed tamen composi-
tum : ut esse angeli, in quo est compositio
ex quo est et quod est. Ad cujus differen-
tiam adjungitur, perfecta. Nullum enim
perfectum, compositum. lnsuper in qui-
busdam est terminabilitas simplieiter :
ad quorum differentiam dicitur, inter-
minabilis; in quibusdam, interminabilitas
durationis essentiae, sed non vitae, ut in
corporibus ccelestibus : ad quorum diffe-

370

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII 1 QU.EST. III

rentiam additur, vitae. In quibusdam est A
interminabilitas vitae, sed cum miseria :
ad quorum differentiam dicitur, posses-
sio, ad quam spectat jucunditas. In qui-
busdam est interminabilis vitae possessio,
sed non tota : ut in beatis hominibus ante
judicium, qui secundum animam tantum
beati sunt. In quibusdam est intermina-
bilis vitae possessio tota, sed non simul :
sicut in angelis, in quibus est aliqua suc-
cessio revelationum et gaudiorum, saltem
ante finale judicium. In quibusdam est in-
terminabilis vitae possessio tota simul, sed B
non absolute perfecta : quemadmodum in
Beatis post judicium generale. Ad quorum
differentiam additur, perfecta, id est non
indigens. — Amplius, seternum et sempi-
ternum sic distinguuntur, quod sempiter-
num sicut et semper esse, duobus dicitur
modis. Semper enim esse, uno modo dici-
tur omni tempore esse : et sic angeli sem-
per fuerunt. Alio modo semper esse di-
citur esse sine principio et sine fine :
sicque convenit Deo semper fuisse. Hinc
ait Richardus de S. Victore : Aliud videtur C
sonare aeternum, aliud sempiternum. Sem-
piternum namque esse videtur quod caret
initio et fine; aeternum autem, quod caret
utroque et omni mutabilitate. Et quam-
vis unum sine alio non inveniatur, recte
tamen inter nominum significationes dis-
tinguitur. Haec Alexander.

Hinc Thomas in Scripto : .'Eternum, in-
quit, dicitur quasi ens extra terminos.
Porro esse potest dici terminatum tri-
pliciter : primo, secundum totam suam
durationem, ut esse generabilium et cor- D
ruptibilium; secundo, ratione partium du-
rationis, sicut quaelibet pars motus ac
temporis terminatur, atque ad praeteritum
seu praecedens et ad sequens refertur; ter-
tio, ratione suppositi in quo ipsum esse
recipitur atque finitur, et sic omne esse
creatum est terminatum. Ad excludendam
primam terminationem ponitur in defini-
tione aeternitatis, interminabilis vitae. Ad
excludendam secundam adjungitur, tota
simul. Propter quod motus et tempus

quamvis ab aeterno fuissent et sine fine
durarent, non tamen essent aeterna. Ad
excludendam tertiam additur, perfecta.
Quidquid enim habet esse receptum et
terminatum, est imperfectum ; et solum
illud absolute perfectum est, cujus esse
est in se stans, non participatum, nec in-
digens aliquo : quod soli competit Deo.
Sicque ei dumtaxat convenit illa aeternita-
tis descriptio. Haec Thomas in Scripto.

In prima vero parte Summae, quaestione
decima, ait : Sicut in cognitionem simpli-
cium et spiritualium oportet nos devenire
per composita et corporalia, ita in co-
gnitionem Eeternitatis, per tempus : quod
non est aliud quam numerus seu mensura
motus secundum prius et posterius quae
sunt in successione partium motus. Sicut
igitur ratio temporis consistit in numera-
tione prioris et posterioris in motu, sic in
apprehensione uniformitatis ejus quod est
penitus extra motum, consistit ratio aeter-
nitatis. Item ea dicuntur tempore men-
surari, quae principium et finem habent
in tempore. Itaque ex duobus notificatur
aBternitas : primo, ex hoc quod id quod
est in aeternitate, est interminabile, id est
principio carens ac fine; secundo, per hoc
quod aeternitas caret successione. Dicitur
autem aeternitas, tota simul, non quod ha-
beat partes, sed quoniam ei nil deest.
Haec in Summa.

Praeterea Albertus ait hic : Boetius defi-
nit aeternitatem secundum quod est in eo
quod vere aeternum est, quum in Mono-
logion dicat Anselmus : Quum divina et
increata substantia non sit aliud quam
sua vita et sua aeternitas, nec sit aliquo
modo terminabilis, nec nisi simul et tota
perfecta : quid aliud est vera aeternitas
quae soli convenit illi, quam interminabi-
lis vita simul et perfecte tota exsistens?
Unde patet quod Boetius definit aeternita-
tem, non prout abstracte atque formaliter
sumitur, sed potius materialiter, secun-
dum quod consideratur et est in ipso du-
rante, quod est causa durans : sicque vita
taliter durans, hic aeternitas appellatur,

QUID SIT .ETERNITAS, ET QUALITER SIT PROPRIA DEI MENSURA, ETC.

371

nt mihi videtur. Et accipitur vita hic pro
intellectuali vita gloriae in Creatore. Qufe
considerari potest in se, et sic est in Deo
dumtaxat; vel ut participatur ab intelle-
ctualibus creaturis. Potest autem duplici-
ter considerari in se. Primo, ut est actus
primus mentis divinae : et sic non accipi-
tur in ratione mensurae, nisi forsan exem-
plariter, prout aliae vitae propinquant ad
illam. Secundo, formaliter pro ipsa dura-
tione : et ita est in ratione mensurae, et
habet se ad alias mensuras ut causa et
mensura : exemplaris, ut mensura; excel-
lens, ut causa. Ait namque B. Dionysius
capitulo decimo de Divinis nominibus :
Deus aeternus laudandus est secundum
quod ipse factor est aevi ac temporis, et
ante saecula exsistens. Dicitur quoque ex-
emplaris mensura, quoniam alia imitantur
eam ut possunt. Nam ipsa est simul in
esse, in potentia et in actu. ^Evum autem
imitatur illam, puta aeternitatem seu vitam
primam, simul in esse et posse, sed non
in actu : quia in angelis est vicissitudo in-
tellectionum et affectionum. Ipsa quoque
aeternitas claudit in se aevum, excedendo
illud ex parte principii; et tempus, exce-
dendo illud ex parte principii et finis. —
Praeterea, si quaeratur quid sit esse in
aeternitate, dicendum quod esse in aeter-
nitate dicitur tribus modis. Primo, sicut
mensuratum in mensura adaequata : sie-
que solus Deus est in aeternitate. Secundo,
sicut mensuratum in mensura excellenti :
et sic aeviterna et temporalia sunt in aeter-
nitate, tanquam inclusa in ea, ut dicit
Anselmus. Tertio, sicut participantia aeter-
nitatem et Deum aeternum per vitam bea-
tam : et sic Beati dicuntur esse in aeter-
nitate. Damnati vero non sunt proprie
dicendi aeterni, nisi cum determinatione,
videlicet quod sunt aeterni in pcenis. Haec
Albertus.

Goncordat Udalricus, qui de his scribit
diffuse in Summa sua, libro secundo, capi-
tulo de aeternitate. Ubi ex verbis S. Dio-
nysii decimo capitulo de Divinis nomini-
bus, manifestat qualiter aeternitas de rebus

A creatis per quamdam parlicipationem mul-
tipliciter dicitur, prout infra in solutioni-
bus argumentorum tangetur. Porro Diony-
sius praetacto capitulo aeternitatem definit
secundum rationem mensurae adjacenlis
aeterno, et ait quod proprietas seu pro-
pria acceptio aeternitatis, est antiquum, id
est duratio sine initio, et per consequens
sine fine. Quod enim est sine principio,
finem non potest habere. Unde et Deus ra-
tione suae aeternitatis dicitur in Scripturis
Antiquus dierum. Philosophi quoque aeter-

B nitatem mundi, quem putabant aeternum,
vocabant antiquitatem. Itaque aeternitas
est antiquum et invariabile totum secun-
dum omnia quae in eo sunt, metiens, id
est sine successione et mutabilitate men-
surans, actiones Dei quae in eo sunt et sua
essentia sunt, utpote intelligere, vivere,
velle. — Isaac autem Israelita philosophus,
in libro Definitionum, aeternitatem secun-
dum propriam rationem absolute sum-
ptam definit, dicendo : iEternitas est spa-
tium continuum non intersectum, id est

G mensura spatiosa, spatiositate non molis
aut distentionis sed virtutis, quae ambit to-
tum esse inferius et infinitum, ac per hoc
omnem quantitativam spatiositatem tem-
poris ipsumque aevum in se includens :
quod vocatur continuum,continuitate inde-
ficiente, quoniam nunquam defuit, nec de-
est, nec deerit; non intersectum, divisione
partium inter se divisarum, quemadmo-
dum tempus intersecatur per praeteritum,
prsesens et futurum. — In idem redit de-
finitio Richardi, libro de Trinitate dicen-

D tis : Quid est aeternitas, nisi diuturnitas
sine initio et fine, carens omni mutabi-
litate? — Porro Gilbertus Porretanus in
quinto super Boetium de Trinitate, aeter-
nitatem nominat moram. Verumtamen non
est mora habens partes, puta praeteritum
et futurum, sed in se semper indeficiens :
et ex hoc dum comparatur ad tempus, di-
citur neque defuisse in praeterito et nun-
quam deesse in futuro.Hanc vero concomi-
tantiam ejus ad temporis partes causatam
ex indeficientia sua, designant verba tem-

372

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QUJSST. III

porum diversorum quae de Deo dicuntur.
Ex quo patet cur verba temporalia di-
cuntur de Deo : quoniam nullo tempore
defuit, deest, nec deerit. Quse verba de
Deo sic praedicata, dicunt indeficientiam
Dei respectu omnium partium temporis et
omnium quse oriuntur in tempore, se-
cundum Augustinum super Joannem. —
Haec Udalricus.

Circa haec scribit Bonaventura : Quidam
dicunt quod duratio aevi aeterni est sim-
plex et tota simul, non habens praeteritum
et futurum; attamen aeviternum habet prae-
teritum et futurum quantum ad affectio-
nes, et ita aeternum est proprium Dei. Alii
dicunt quod omnis duratio creata, quoni-
am differt a durante et habet esse possi-
bile, habet prius atque posterius : sed
distinguunt de priori et posteriori. Nam
quoddam dicit durationis successionem si-
ne variatione, quoddam cum variatione et
innovatione. Primum est in aevo; secun-
dum in tempore. Et hoc vult Anselmus
expresse, idque probabilius credo. Haec
Bonaventura.

Verumtamen mirum apparet qualiter
haec verba queant salvari. Videtur enim
implicare, ponere successionem sine va-
riatione, quum in successione res succes-
sioni subjecta aliter et aliter se habere
probetur. Unde et Augustinus in libro de
Civitate Dei testatur : Immortalitas ange-
lorum non est preeterita, quasi non sit;
nec futura, quasi nondum sit; sed semper
est praesens. Sed de hujus rei veritate
suo loco, ubi de aevo tractabitur, inquisi-
tio erit.

Postremo, secundum Albertum et Tho-
mam, inter aeternitatem, aevum et tempus
ista datur distinctio. Quaedam habent po-
tentiam non recipientem actum totum si-
mul : et haec tempore mensurantur, quum
in ipsis sit durationis successio. Qusedam
habent potentiam suscipientem totum ac-
tum simul : et haec mensurantur aevo, sal-
tem quantum ad hujusmodi actum. Quod-
dam est in quo essentia, esse et actus sunt
idem : et hoc mensuratur aeternitate.

A Ad primam ergo objectionem dicendum,
quod Deus est mensura universorum,extra
omne genus et supra ordinem : quia et
omnia in mensura creavit, et certam dedit
perfectionem specificam ; et quanto quid
magis ad Deum accedit, propinquat aut
assimilalur, tanto majoris est perfectionis ;
et quanto plus recedit et elongatur ab
ipso, tanto imperfectius redditur. Nihilo
minus ipse habet mensuram, quae realiter
idem est secum ; non autem habet men-
suram ipsum perficientem aut limitantem.

B Circa haec quaerit iEgidius, utrum Deus
sit mensura omnium creatarum substan-
tiarum. Ad quod inter cetera dicit : Men-
sura dicitur esse quid certum, cui non
contingat additio nec diminutio ; idcirco
est quid simplicissimum et primum, nec
plurificatur per accidens, ut decimo Me-
taphysicae dicitur. Quum ergo Deus sit
substantia in se certissima, invariabilis,
simplicissima et simpliciter prima, recte
vocatur omnium secundarum substantia-
rum mensura ; non tamen est ejusdem

C generis cum eisdem, nisi improprieet se-
cundum quamdam analogiam. — Secundo
quaerit, an Deus sit mensura omnium en-
tium. Et respondet quod imo. Quamvis
enim species praedicamentorum addant
quasdam perfectiones supra praedicamen-
ta, praedicamenta tamen non addunt sic
supra ens quod dicitur esse praecipue ac-
tuale. Quumque ratio mensurae ab actua-
litate et perfectione sumatur, Deus qui est
perfectissimum et actualissimum ens, re-
cte mensura omnium entium appellatur.

D — Tertio quaerit, an Deus dicatur propria
omnium rerum mensura. Quocirca scri-
bit, quod proprium dupliciter sumitur :
primo, prout distinguitur contra commu-
ne; secundo, prout dividitur contra tran-
sumptum. Sumendo proprium primo mo-
do, Deus est mensura rerum communis et
propria : communis, quia est omnium ar-
tifex, omnem habens virtutem ; et pro-
pria, quoniam singula propriis rationibus
idealibus condidit. Sumendo proprium se-
cundo modo, adhuc Deus est propria re-

QUID SIT .ETERNITAS, ET QUALITER SIT PROPRIA DEI MENSURA, ETC.

373

rum mensura : quia de ratione mensu- A
rae sunt duo. Primum est ratio minimi :
omnia namque mensurantur minimo sui
generis. Secundum est adasquatio seu pro-
portionatio quaedam : quoniam inter men-
suram et mensuratum est qusedam analo-
gia, propter quam mensura dicitur unige-
nea mensurato.Minimum autem tripliciter
dicitur. Primo, propter uniformitatem :
quoniam quanto quid est amplius mul-
tiforme, tanto plus est in se plurifica-
tum. Secundo, propter simplicitatem : quia
quanto quid plus est compositum, tanto B
est plus multum. Tertio, propter indivi-
sionem : minimum enim indivisibile de-
bet esse. Quum ergo Deus sit maxime uni-
formis, simplex et indivisibilis, ejusque
bonitatem cuncta participant, et ei aliquo
modo assimilantur, recte omnium mensu-
ra vocatur. — Haec in sententia /Egidius,
qui ad ista multum prolixe respondet.

Ad secundum dicendum, quod ad men-
suram pertinet certificare quanta sit men-
surati virtus, moles seu actio, non termi-
nare mensuratum. Sed ad locum pertinet G
circumscribore et intra se continere lo-
catum.

Ad tertium, quod in creaturis mensura
communiter differt a mensurato : non au-
tem in Deo, nisi secundum rationem. Hinc
Petrus testatur : Quamvis in Deo ratione
suee simplicitatis non differant suum esse
et sua duratio, quae est quasi mensura
ejus, tamen differunt secundum rationem
intelligendi. Idem quippe in quantum vi-
ta invariabiliter durans, est mensuratum
eeternitate; atque in quantum ipsa duratio D
accipitur ut mensura, habet rationem men-
surae. — Hinc praeallegato loco scribit Udal-
ricus : Quum unitas et quidquid intelli-
gitur ut adjacens divinae naturae, sit ipsa
divina essentia, patet quod nunc seterni-
tatis et ipsa aeternitas sunt divina es-
sentia secundum rem, quamvis differant
secundum rationem sicut mensura et men-
suratum. Non enim oportet semper men-
suram differre a mensurato realiter, quum
et nos saepe mensuremus aliquam quan-

titatem per partem ipsius, cujus totius
quantitas non est alia a quantitate par-
tium ejus simul sumptarum. Hinc sufficit
differentia rationis. Et ita est in propo-
sito, quoniam alia est ratio substantiae
stantis in esse indeficienti, et alia est ra-
tio indeficientiae seu diuturnitatis vel mo-
ras illius substantiae stantis in tali esse :
et primum horum est ipsum aeternum,
secundum vero ipsa aeternitas. Et sicut
spatium temporis causatur a partibus mo-
tus numeratis, propter quod tempus men-
surat motum ut numerus numerans ; sic
spatium aeternitatis causatur a statu ac
permanentia rei aeternae. Haec Udalricus.

Ad quartum respondet Thomas, quod
duratio ex sui nominis ratione quamdam
importat distentionem : et quia in esse
divino non exstat distentio, idcirco Boe-
tius non posuit durationem, sed possessio-
nem, metaphorice loquens, ad significan-
dum quietem divini esse. Illud namque
dicimur possidere, quod quiete et plene
habemus. Sicque Deus possidere dicitur
suam vitam, quoniam nulla inquietudine
molestatur. — Alberto autem videtur quod
aeternitas definitur hic materialiter potius
quam formaliter sub ratione mensurae, ut
dictum est : idcirco definitur nomine pos-
sessionis magis quam durationis.

Ad quintum, quod omnia in quibus
aeternitas attribuitur creaturis, intelligun-
tur non de aeternitate perfecta, sed parti-
cipata. Ut enim ^Egidius ex verbis sacra-
tissimi Dionysii capitulo decimo de Divinis
nominibus manifestat (et idem dicunt Al-
bertus, Thomas, Udalricus), diversae crea-
turae aeternitatem diversimode seu magis
et minus perfecte participant. Et quidquid
super hoc scribunt, ex praehabitis verbis
Alexandri apertissime elucescit. — Unde
et Petrus : Quoddam, inquit, dicitur aeter-
num per privationem principii et finis ac
variationis, ut Deus : et hoc proprie est
aeternum. Quoddam autem vocatur aeter-
num per privationem principii et finis,
sed non successivae durationis, ut mun-
dus, secundum philosophos. Quoddam per

374

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII ; QUiEST. III

privationem finis, non principii vel varia- A
tionis, ut mors aeterna. Quoddam per pri-
vationem finis et variabilitatis, non prin-
cipii, ut vita eeterna Beatorum in ccelis.
Et haec per participationem conditionum
eeternitatis dicuntur aeterna. Quibus omni-
bus commune est quod aliquo modo par-
ticipant interminabilitatem : quam quae
nullo modo participant, nullo modo aeter-
nitatem participare feruntur, secundum
Thomam. — Denique, secundum Alexan-
drum, de Deo ceterisque praefatis quae
aliquo modo vocantur eeterna, aeternitas B
analogice enuntiatur, puta per prius et
posterius, secundum quod magis aut mi-
nus verae et increatae eeternitati assimi-
lantur.

Ad sextum patet ex dictis solutio. Osten-
sum est equidem quo sensu et modo verba
temporalia praedicentur de Deo. Verumta-
men juxta magni Dionysii documenta in
cap. v. libro de Divinis nominibus, verba omnium
temporum dicuntur de Deo, non solum
quia aeternitas omni tempori coexsistit et
omne tempus includit, sed etiam quantum C
ad id quod perfectionis in ipsis est, et
item per causam, quoniam omnia tempora
ac temporalia causaliter et supereminen-
ter in se comprehendit. Praeteritum quip-
pe ex sua praeteritione quamdam habet
necessitatem : quia ut tale, non potest non
fuisse. Preesens ut tale, habet quamdam
immutabilitatem; futurum, permanentiam.
Et omnium horum perfectionem includit
aeternitas, omni temporum horum imper-
fectione seclusa. Nam et tempus quantum
potest imitatur aeternitatem. Et quoniam D
praesens non implicat successionem, nec
habet non esse inclusum, ideo magis pro-
prie praedicatur de Deo. Interdum tamen
per praeteritum designatur perfectio po-
tius quam per praesens, et in talibus pree-
teritum magis proprie de Deo pronuntia-
tur. Queedam etenim sunt quorum esse
consistit in fieri, et horum complemen-
tum non est nisi dum ad terminum perve-
nitur : sicut sunt motus et successiva.
Hinc eorum perfectio magis per preeter-

itum designatur. Alia sunt quorum esse et
perfectio consistit in permanendo. Hinc
eorum perfectio aptius significatur per
praesens. Unde et in divinis ea quae dicun-
tur per modum rei permanentis, verius
significantur per praesens : ut esse bonum.
Quae autem designantur per modum actus,
aptius per pragteritum exprimuntur. Nam
magis proprie dicitur Filius Dei natus,
quam nasci, ut sequenti distinctione habe-
tur. — Sed his objici potest, quoniam quae
corporalem conditionem seu proprietatem
important, non nisi metaphorice aut sym-
bolice Deo conveniunt : ergo quum tem-
pus corporalem dicat conditionem, quan-
documque verbum temporale fertur de
Deo, videtur metaphorica esse locutio. Et
respondendum, quod dictio potest impor-
tare corporalem conditionem aut proprie-
tatem dupliciter. Primo, quantum ad rem
in nomine principaliter designatam, ut
leo, lapis, ira : ideo non nisi symbolice
competunt Deo. Secundo, quantum ad mo-
dum significandi : et haee proprie de Deo
dicuntur, quamvis eum non repraesentent
perfecte; alias omnia nomina dicta de Deo
essent symbolica, quoniam modus signi-
ficandi ipsorum est secundum quod crea-
turis conveniunt. Atque de talibus sunt
verba heec, fuit et erit, quae designant es-
sentiam per modum actus, et connotant
tempus. Unde secundum Augustinum su-
per Joannem, haec verba de Deo prolata,
designant indeficientiam durationis esse
divini respectu omnium partium temporis
omniumque quee temporaliter oriuntur.
Haec Thomas, Albertus, Udalricus.

Ad ultimum respondetur, quod causatio
illa qua nunc aeternitatis dicitur aeterni-
tatem causare, non est nisi secundum
considerationem rationis dumtaxat. Quum
enim cuilibet actui correspondeat sua
mensura, et esse ac vivere dicantur per
modum actus, oportet ut divino esse ac
vitae Dei intelligatur adjacere aeternitas
tanquam mensura, quamvis esse et vive-
re Dei realiter idem sit. Et quoniam vi-
vere magis habet rationem actus quam

QlhEST. IV : AN DEUS SIT 1MMUTABILIS ATQUE IMMOBILIS, ETC.

375

esse, ideo forsan Boetius definivit a?terni-
tatem per vitam potius quam per esse :
quanquam in illa definitione vivere ac-
cipi possit valde communiter, prout se
extendit ad esse, juxta modum loquendi
quo asserit Augustinus, quod omnis muta-
tio creaturae aliqua ejus mors est.

QUiESTIO IV

OUarto quseritur, An Deus sit im-
mutabilis atque immobilis ; et
si sic, an hoc sit proprium ei, vel
rebus possit convenire creatis.

Quod Deo conveniat mutari et moveri,
primo probatur sic : Voluntas movet agen-
tem libere ad agendum ; sed Deus libere
operatur in rebus : ergo a voluntate sua
ad hoc movetur. — Secundo, Deus multa
producit de novo : ergo procedit a poten-
tia in actum, et aliter habet se dum talia
operatur, quam ante seu quando ea non
agit. Quod autem nunc et ante, seu diver-
sis horis, aliter et aliter habet se, mutari
ac movori censetur. Circa hoc possent
induci argumenta philosophorum qui ex
consideratione immutabilitatis Dei dixe-
runt mundum ab aeterno f uisse, atque pro-
bare conati sunt quod absque mutatione
Dei non potuit fieri quod mundum ex
tempore seu de novo produxerit. Nempe
sic arguunt : Deus non potest aliquando
agere, et aliquando non agere, nisi mute-
tur et moveatur : praesertim quum actio
ejus non impediatur, nec approximati-
onem seu dispositionem passi requirat,
saltem in mundi productione. Quod si ali-
quando non voluit et postea voluit mun-
dum creare, videtur mutatus : imo et
tempus exspectasse videtur, ot habuit cau-
sam dilationis, et rationem determinan-
tem ac inducentem cur tunc et non ante
produxit. — Rursus, idem est rem fieri
Deo volente et Deo agente : sed Deus non
fit de non volente volens, ergo nec de non
agente agens. — Insuper, in Scripturis fre-

A quenter Deo adscribuntur motus et muta-
tio, u t in libro Sapientiae : Omnibus mobi- Sap.m,n-
libus mobilior est sapientia. Et in Genesi,
videns Deus malitiam hominum, tactus Ge».vi,5-7.
dolore cordis intrinsecus, et praecavens in
futurum : Pcenitet me, inquit, fecisse ho-
minem. In Zacharia quoque : Convertimi- Zach. i, 3.
ni ad me, et convertar ad vos: itemque,
Sicut cogitavi ut affligerem vos, etc, ita ibid.vm,
conversus diebus istis cogitavi ut benefa- l4' l0'
cerem vobis. Per Jeremiam quoque ait :
Si pcenitentiam egerit gens, agam et ego Jer.wM.s.

B poenitentiam. — Prseterea, odio sunt Deo Sap.x«,9.
impius et impietas ejus, justos vero dili- Ps. cxiv,s.
git. Sed aliquis hodie justus est, cras ini-
quus. Ergo eum quem hodie diligit Deus,
cras odit:quod sine mentis suse mutatione
non videtur accidere. — Amplius, S. Dio-
nysius capitulo primo Ecclesiasticee hie-
rarchi», disseruit quod illuminationes su-
pernae Patre moto descendunt. Augustinus
etiam super Genesim, libro octavo, fate-
tur quod creator Spiritus movet se nec
per tempus neque per locum : ergo se

C movet.

At vero quod creaturis immobilitas com-
petat, apparet ex hoc quod secundum Pe-
ripateticos, intelligentia est loco et opera-
tione immobilis; et quia Corinthiis scribit
Apostolus : Stabiles estote et immobiles. i Cor. xv,
— Preeterea, si Deus est immutabilis, ergo °8'
immutabiliter habet se ad immediatum
suum effectum : ergo et ille est immuta-
bilis. Id enim ad quod necessarium habet
se necessario, oportet necessarium et in-
variabile esse.

D In contrarium sunt auctoritates Scriptu-
ree, quoniam scriptum est : Ego Dominus, Maiack.m,
et non mutor ; in Numerorum quoque li- 6'
bro : Non est Deus ut homo, ut mentiatur, Num.xKm,
neque ut filius hominis, ut mutetur. Et 19'
Jacobus ait : Apud Patrem luminum non jacob.i,n.
est transmutatio, nec vicissitudinis obum-
bratio.

Ad haec Thomas respondet in Scripto :
Omnis motus seu mutatio, quocumque mo-
do dicatur, sequitur aliquam possibilita-

376

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII ; QUiEST. IV

tem, quum motus sit actus exsistentis in A
potentia. Quumque Deus sit purus actus,
nihil habens de potentia admixtum, non
potest esse in eo mutatio. — Porro in pri-
ma parte Summae, quaestione nona, adje-
cit : Omne quod movetur, quantum ad
aliquid transit, et quantum ad aliquid ma-
net : sicque est in eo compositio aliqua.
Deus autem omnino simplicissimus est, id-
circo immobilis. ltem, omne quod move-
tur, suo motu aliquid acquirit, et pertingit
ad illud ad quod prius non pertingebat.
Deus autem quum sit infinitus, compre- B
hendens in se omnem plenitudinem perfe-
ctionis totius esse, non potest quidquam
acquirere, neque extendere se ad aliquid
ad quod prius non pertingebat. Hinc nullo
modo competit ei motus. Unde quidam an-
tiquorum quasi ab ipsa veritate coacti, po-
suerunt primum principium esse immo-
bile. Haec Thomas.

Hinc Richardus de S. Victore sic arguit
libro suo de Trinitate : Omnis mutatio est
in statum meliorem, aut deteriorem, vel
aequalem. Deus autem mutari non potest C
in meliorem, quoniam optimus est ; nec in
aequalem, quoniam summus est ; nec in
deteriorem, quia omnipotens. Ergo est im-
mutabilis.

Bonaventura quoque in Scripto : Deus,
inquit, immutabilis est. Non enim move-
tur loco, quia ubique est ; nec tempore,
quia aeternitas simul est ; nec forma, quo-
niam purus est actus. Itaque mutationom
secundum formam aufert simplicitas, mu-
tationem secundum tempus tollit aeterni-
tas, mutationem secundum locum tollit D
immensitas. Tamen ab ipso est omnis mo-
tus causalitas, quia ut probat Augustinus,
vultque Philosophus, omnis motus proce-
dit ab immobili : ut quum movetur ma-
nus, stat cubitus ; et cubito moto, stat
humerus. Quoniam ergo sapientia Dei est
stabilis et in se ipsa immobilis, ideo cun-
cta movet. Haec Bonaventura.

Praeterea vEgidius : Tripliciter, ait, dici-
tur res moveri. Primo, per.se, ut corpora;
secundo, per accidens : ut formse corpori-

bus inhaerentes, et corporum partes, quse
dicuntur moveri per accidens, quoniam
sunt in eo cui per se convenit moveri ; ter-
tio, ab intra : ut ea quae tendunt in finem
exteriorem; sicque etiam intelligentiae mo-
veri dicuntur, quoniam movent orbes pro-
pter primae causae bonitatem. Nullo ho-
rum modorum movetur Deus. Nempe ut
decimo Metaphysicae asserit Commentator,
Deus est causa rerum in triplici genere,
utpote efficientis, et formalis seu exem-
plaris, atque finalis. Et in quantum est
causa efficiens, non movetur per se, quum
non sit corpus, nec magnitudo corporea,
sed virtus immensa, quae nec est corpus,
neque est in corpore terminata. Et in
quantum est causa formalis, non move-
tur per accidens, quum non sit forma in-
haerens, nec exemplar quo agit dependeat
a rebus. Et in quantum est causa finalis,
non movetur ab intra, quum ipse sit om-
nium ultimus finis, nec tendat in alium
finem. Verumtamen ratione suorum effe-
ctuum ac donorum, dicitur aliquo modo
moveri. Propter quod divinus Dionysius
nono de Divinis nominibus capitulo affir-
mat Deum moveri recte et oblique ac cir-
culariter : recte, in quantum indeclinabi-
liter, inflexibiliter ac continue operatur
in rebus; oblique, quia causata influen-
tiam ejus difformiter capiunt ; circulari-
ter, quia a summo secundum influentias
descendit per media usque in infima, in-
fima quoque reducuntur per media ad su-
premum : et ita ad id a quo exitus ccepit
fit reditus sicut in circulo. Unde et primo
capitulo Angelicae hierarchiae testatur :
Omnis processio luminum, Patre moto, in
nos optime ac large provenit. Ubi loqui-
tur Hugo : Motus Patris, effectus est suae
aeternae benignitatis, qua sola movetur ut
sua super nos lumina fundat. Movetur,
non turbatione sui, sed miseratione no-
stri ; movetur, non se concutiens, sed nos
colligens et reducens ; non se evacuans,
sed nos replens ; movetur ut ad nos ve-
niat, non ut a se recedat ; movetur ut no-
bis esse incipiat quod non erat, et non

AN DEUS SIT 1MMUTABILIS ATQUE IMMOBILIS, ETC.

377

movetur ut sibi deficiat esse quod erat. —
Si autem objiciatur quod Deus est uunc
in mundo, vel in isto aut illo, in quo ante
non erat, ergo videtur mutatus. Rursus,
motis nobis, moventur omnia quae in no-
bis sunt; sed Deus est in rebus quae mo-
ventur : ergo movetur ad motum earum.
Iterum, forma seu actio est in eo quod
denominat; sed Deus a motu dicitur mo-
tor : ergo motus est in eo. Dicendum ad
primum, quod Deus est ubi seu in quo
ante non fuit, non per mutationem sui,
sed aliorum. Ad secundum, quod motis
rebus, moventur quae in eis sunt per in-
haerentiam aut dependentiam. Ad tertium
Avicenna respondet, quod forma aut actio
non est semper in eo quod denominat,
quum opus dicatur humanum, non pro-
pter humanitatem quae sit in opere, sed
in operante : conformiter motus motorem
denominat non semper quia in motore,
sed interdum quia solum est in moto. Hsec
iEgidius.

Amplius, circa haec scribit Durandus :
Aliquid potest dici mutabile per potenti-
am quae est in altero tantum, vel per po-
tentiam quae est in ipso. Et utroque modo
Deus est immutabilis, et creatura mutabi-
lis. Quod patet de creatura : Omne quod
secundum se totum dependet ex virtute
et compositione alterius, secundum se to-
tum mutabile est ex subtractione influen-
tiae illius : talis autem est omnis creatura.
Insuper, majoris videtur esse potentiae rem
causare, quam causatam relinquere sive
destruere. Sicut ergo potuit Deus res crea-
re, sic creata posset annihilare. Hoc ta-
men proprie non vocatur mutatio, quia
non manet idem jam et ante aliter ac ali-
ter se habens. Ideo etiam alio modo omnis
creatura aliquo modo est mutabilis per
potentiam quae est in ea : utpote secun-
dum formam substantialem, ut corrupti-
bilia; vel accidentalem, ut alterabilia; aut
secundum locum, vel electionem, agnitio-
nem seu affectionem, ut spirituales sub-
stantiae. Deus autem nullo horum modo-
rum mutabilis est, quia nec dependet ab

A alio, et in se ipso omnino perfectus est.
Haec Durandus.

Hinc Richardus : Omnes creaturae aut
corruptibiles sunt : quod est esse mutabile
ab ente in actu in ens in potentia, ut ge-
nerabilia; aut variabiles, id est mutabiles
ab uno actu in alium : quod esse potest
secundum formam substantialem, sicque
variatur materia inferiorum ; aut secun-
dum formam accidentalem corporalem, ut
corporale subjectum, praesertim corrupti-
bile; aut secundum locum, ut corporalia,

B et eliam aliquo modo animae et angeli ;
aut secundum affectiones, ut substanliae
immateriales. Omnes quoque creaturae sunt
vertibiles, id est annihilari possibiles, si
suae relinquerentur naturae. Propter quod
libro primo, capitulo tertio, asserit Dama-
scenus : Quorum esse a versione (id esl
productione ex nihilo) incipit, haec ver-
sioni subjecta sunt. Et Augustinus quarto
super Genesim protestatur : Si ab his quae
creata sunt regendis et conservandis vir-
tns quandoque cessaret divina, simul illa

C desineret species, omnisque natura con-
cideret. Et hoc rationabile est. Quemad-
modum enim antequam crearentur, non
erat in eis potentia aliqua qua fieri pos-
sibiles erant, sed possibile fuit eas creari
solum divina potentia; sic postquam crea-
ta sunt, non est in eis potentia qua possint
in suo esse conservari, nisi per divinam
manutenerentur potentiam.Unde sexto Me-
taphysicae suae loquitur Avicenna : Omne
creatum indesinenter eget datore proprii
esse. Haec Richardus. — Quibus consonat

D quod in primo Timaei Plato inducit Deum
deorum ad superiores creaturas loquen-
tem : 0 dii deorum ! quorum pater et opi-
fex ego : natura quidem corruptibiles estis,
mea autem voluntate incorruptibiles per-
manetis.

Insuper ad haec clarius intelligenda valet
quod Thomas hic scribit : Motus quocum-
que modo dicatur, sequitur potentiam seu
potentialitatem ; quumque omnis creatura
habeat aliquid de potentia, oportet omnes
creaturas esse mutabiles. Est autem du-

378

1N LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QU.EST. IV

plex potentialitas in creatura : una, in A
quantum est creatura; alia, secundum id
quod nata est habere. Prima consequitur
creaturam secundum quod habet esse ab
alio. Quidquid enim habet esse ab alio,
non per se necesse est esse, ut probat Avi-
cenna. Haec autem possibilitas dicit de-
pendentiam ad id a quo est. Quse pos-
sibilitas duplex est. Una est secundum
dependentiam totius esse ad Creatorem :
quam sequitur mutabilitas quaedam, quae
est vertibilitas in nihil. Quae non est pro-
prie mutabilitas : primo, quia in omni B
mutabili est aliquid quod substernitur ei
quod per mutationem amovetur sive ac-
quiritur. Secundo, quia nihil dicitur pos-
sibile, cujus contrarium est necessarium,
vel quod non potest esse, nisi impossibili
posito in esse. Esse autem creaturae non
potest omnino deficere, nisi retrahatur
omnino influxus divinae bonitatis in crea-
turas. Et hoc est impossibile ex immu-
tabilitate voluntatis divinae, quee aliter
decrevit : imo contrarium est necessari-
um. Idcirco creatura non potest ex tali C
retractione simpliciter dici corruptibilis
sive mutabilis, sed sub conditione, puta
si sibi relinquatur. Alia est dependentia
seu possibilitas rei secundum partem sui,
videlicet secundum formam, praesupposita
materia, vel eo quod est loco materiae :
hancque possibilitatem sequitur mutatio
variabilitatis, quoniam id quod habet ab
alio, potest amittere quantum est in se,
nisi forte impediatur ex immutabilitate
causae. Et sic Beati sunt immutabiles in es-
se glorise ex immobilitate voluntatis divi- U
1133. Secunda possibilitas consequitur crea-
turam ex hoc quod non est perfecta sim-
pliciter : quia ex hoc semper possibilis est
ad receptionem, ideoque mutabilis. Haec
Thomas. — Quae autem de hac re scribit
in Summa, in verbis Durandi, quae inde
sumpta videntur, et aliorum, nunc habi-
ta sunt.

Advertenda sunt item quae circa haec
scribit Albertus : Sententia Hieronymi et
Augustini est, quod omne quod est, aliquo

modo sit temporale, praeter Creatorem; at-
que quod verba haec, fuit et erit, aliquo
modo dicantur de omnibus praeterquam
de Deo. Allegat enim Magister in littera
Augustinum quinto de Trinitate dicen-
tem : Deus vere ac proprie appellatur es-
sentia, cujus essentia non novit praeter-
itum vel futurum ; Hieronymum quoque,
qui ait : Deus solus verae essentiae nomen
tenet : quia in ejus comparatione, qui ve-
re est quia incommutabilis est, quasi non
sunt quae mutabilia sunt. De quo enim di-
citur, Fuit, non est ; et de quo dicitur,
Erit, nondum est. Deus enim tantum est,
qui non novit fuisse, neque futurum esse.
Unde et Augustinus octavo super Genesim
scribit : Deus nec loco nec tempore mo-
tus,creaturam spiritualem movet per tem-
pus, et non per locum ; corporalem au-
tem, per tempus et locum. Hinc videtur
dicendum, quod dum verba hsec, erit,fuit,
dicuntur de Deo, dicunt nunc aeternitatis
stans in tota duratione aeviternorum. Va-
riatio autem significata per verba illa, est
in inferiori mensura quae est tempus. Id-
eo resolvuntur a doctoribus illae locutio-
nes hoc modo : Deus fuit, id est, Deus est
respectu cujus accipitur aliquod tempo-
rale quod duratio Dei praecessit. Deus erit,
id est, Deus est respectu cujus accipitur
aliquod temporale quod duratio Dei se-
quetur. — Quoniam autem in duratione
angelorum vel in potentia eorum ad esse,
difficile aut impossibile est hoc assignare
si tempus dicatur eodem modo, ideo eli-
genda videtur hsec via quod tempus mul-
tipliciter dicitur. Primo, mensura motus
primi mobilis : qui motus causa est om-
nium motuum aliorum. Et illud tempus
secundum se totum mensurat primi mo-
bilis motum ; et secundum partes suas
mensurat motus causatos ab ipso, proul
ait Philosophus, quod esse in tempore, est
quadam parte temporis mensurari.Et tem-
pus sic sumptum, non est unum de co-
aequaevis; nec Deus per hoc tempus movet
angelos in numero et successione intelle-
ctionum et affectionum eorum, quia nihil

AN DEUS SIT IMMUTABILIS ATQUE IMMOBILIS, ETC.

379

horum est ordinatum ad motum coeli. Di- A
cimus ergo quod tempus alio modo est
mensura cujuscumque mutationis, sive ha-
bentis medium, sive non : mutationis, in-
quam, non ordinatae ad motum cceli. Et
hoc tempus differt ac numeratur secun-
dum temporalia, nec est unum tempora-
lium omnium. Tertio dicitur tempus men-
sura mutationum simplicium, sicut sunt
velle et intelligere : quod etiam non est
omnium idem. Sicque large sumpto tem-
pore, omnis creatura est lemporalis in
esse et posse ac agere. Jn esse : quia in B
nihil decideret ex se, et quod conservatur
ac manet, hoc est ab alio; ideo continuus
defluxus ipsius esse per naturam, est tem-
poralis, et aliquid in ipso continue prse-
teriret, nisi ab alio contineretur. Similiter
posse suum idcirco non stat totum simul,
quantum est de se. De operatione vero
certum est quod vicissitudinem habeat. —
Praeterea, quamvis improprie concedalur
quod Deus se moveat, non tamen conce-
dendum videtur quod moveatur a se, vel
quod simpliciter moveatur. Non enim mo- C
vet se in se, sed in donis et effectibus, per
quae movet creaturam et procedit ad ejus
inhabitationem. — Haec Albertus, qui de
his scribit diffuse ; quanquam nonnulli
aliter sentiant.

Udalricus autem concordat. Qui etiam
secundo suae Summae libro exponens quod
17»». vi, ait Apostolus, Qui solus habet immortali-
tatem, dicit quod intellectuales creaturae
tribus modis possunt dici mortales : pri-
mo, per comparationem ad Dei immortali-
tatem, a qua distant in infinitum; secun- D
do, conditionaliter, utpote si sibi ipsis
relinquerentur ; tertio, prout omnis mu-
tatio dicitur quaedam mors. Quum enim
vivere, sit esse viventibus, perfecta opera-
tio rei vita ejus vocatur. Et quia in omni
creatura est mutabilitas aliqua, dicitur in
ea esse qusedam mortalitas; et dum aliqua
ejus actio desinit, est in ea quaedam hu-
jusmodi mors.

Denique Alexander circa haec ait : Du-
plex est mutatio seu mutabilitas, puta ad

esse, et in esse. Prima competk omni crea-
turae, in quantum ex nihilo ad essc dedu-
cta est. Mutatio autem in esse, est duplex :
una, in esse substantiali, quae generabili-
bus et corruptibilibus competit; alia, in
esse accidentali, quae omnibus convenit
creaturis, quantum ad quasdam earum ac-
tiones seu dispositiones. Deus vero nul-
lo horum modorum mutabilis est. Haec
Alexander.

Petrus quoque : Quemadmodum (inquit)
mortale, ita mutabile dupliciter dicitur.
Primo, a necessitate mutationis : et sic
non omnis creatura est mutabilis, eo quod
habeat necessariam seu immutabilem cau-
sam suae conservationis. Secundo, a pos-
sibilitate mutationis ; et hoc dupliciter,
scilicet : a possibilitate remota, videlicet
si Deus influentiam suam retraheret, sic-
que omnis creatura mutabilis est ; et a
possibilitate propinqua : sic multa sunt
immutabilia quantum ad esse.Haec Petrus.

Ad primum objectum dicendum, quod
in Deo sunt penitus idem, voluntas, volitio
et volens. Voluntas dicitur Deum movere
ad agendum, secundum nostrum modum
intelligendi : non quod sit ibi realis motio
aut motionis productio, sed quia non agit
aliunde coactus : imo liberrime operatur,
et sua voluntas sapientialis, invariabilis
ac prorsus immobilis, est immediatum
productivum principium rerum. Ex qui-
bus datur responsio vera et efficax ad om-
nia philosophorum argumenta praetacta.
ltaque dico quod in supersimplicissimo
atque incommutabili Deo realiter idem
sunt, activa agendi potentia et actio im-
manens ; nec est ibi realis exitus de uno
in aliud quasi in condistinctum. Sed juxta
modum nostrae intellectionis de Deo loqui
compellimur, quia ejus simplicitatem in
se ipsa intueri et digne exprimere non va-
lemus. Si aute.m per actum in quem exit,
intelligatur effectus : verum est quod ille
realiter differt a Deo creante,et illum pro-
ducendo, exire seu procedere dicitur, non
quia in se ipso moveatur, sed quia intra

380

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QU.EST. IV

se practice apprehendit, vult ac jubet ef-
fectum produci. Quumque ipse sit sapien-
tia penitus infinita, omnipotens, incom-
mutabilis, producit de novo absque sui
ipsius mutatione : quoniam quidquid pro-
ducit in tempore vel produxit simul cum
tempore, aeternaliter et invariabiliter ordi-
navit, proposuit et decrevit tunc et taliter
operari : sicut et homo potest hodie fir-
miter intra se proponere aliquid post an-
num efficere, et sine suee voluntatis mu-
tatione post tantum tempus propositum
exsequi.

Quumque objicitur quod Deus aliter et
aliter habet se producendo de novo, aul
volendo aliquid nunc creare quod noluit
ante creare : dicendum, quod Deus in se
ipso nequaquam aliter et aliter habet se,
sed aliter habet se ad creata, non per mu-
tationem factam in ipso, sed in rebus
creatis. Sicque dicitur factus creator, gu-
bernalor, judex, conservator et dominus :
non quod aliqua realis relatio advenerit
ei, nec talia dicant realem relationem in
ipso, sed in creaturis, quse realiter ab ipso
dependent. Est tamen realiter dominus,
creator et rector, ex reali effectuum rela-
tione ad ipsum, et absque omni novitate
ipsius, sed sicut ab geterno praeordinavit.
— Et ita de non agente fit agens : non
quod in ipso sit reale fieri, sed quia realis
effectus ab ipso procedit, et hoc juxta in-
variabilem dispositionem ipsius. Nec fit
de non volente volens, imo ex invariabili
voluntate producit tunc dum producit,
quia tunc producere aeternaliter voluit.
Nec proprie loquendo exspectavit tempus,
quum ipse sit totius temporis causa. Sed
si tempus exspectasse dicatur, potest ita
intelligi, quod non produxit quousque tem-
pus seu tunc temporis adveniret, in quo
producere aeternaliter invariabiliterque de-
crevit. Quod si quseratur quae fuit ratio
dilationis, aut quid determinavit ejus vo-
luntatem aut sapientiam ad producendum
/s. xi„ i3. tunc, et non ante : responderi potest, Quis
consiliarius ejus fuit? et item, quod pri-
mee causae non est causa ; et rursus, quod

A ante mundi productionem non fuit tem-
pus, ideo nec dilatio proprie. Et sicut non
quaeritur sapienter quare non fecerit mun-
dum altius vel bassius, quia ante creatio-
nem non fuit locus aut situs ; ita nec
sapientialiter interrogatur cur non fecit
mundum prius neque posterius, quia non
exstitit tempus. Nihilo minus ex illumi-
natione divina et Scripturarum instructio-
ne, assignantur rationabiles causae cur non
ab seterno, sed de novo seu simul cum
tempore, condiderit mundum : videlicet,

B ut innotescat quod non necessitate natu-
ree, sed liberrima voluntate, produxerit
universum ; et quia ex hoc clarissime at-
que facillime potest probari Deum esse, et
ipsum solum seternum consistere. Verum-
tamen ista materia magis ad secundum
pertinet librum : idcirco pertranseundum.
Porro ad prseallegatas auctoritates Scri-
pturse in quibus motus seu mutatio, pce-
nitentia, dolor, ira, alteratio, invariabili
Deo attribuuntur : dicendum, quod Spiri-
tus Sanctus morem gessit et condescendit

G infirmitati humanse imbecillitatique intel-
ligentise nostrse. Idcirco induxit Sanctos
ad loquendum de Deo more humano : non
quod in Deitatis natura sint talia per veri-
tatem affectionum, sed quod per similitu-
dinem effectuum conveniant Creatori,quia
per modum dolentis, irati seu contristati
se habet, destruendo quod fecit, revocan-
do seu non implendo quod dixit : quia
videlicet sub conditione aut ex commi-
natione locutus fuit, et peccata hominum
obicem praestiterunt, et ultionem expetie-

D runt. Itaque Sapientia increata, seu Spiri-
tus Sanctus, dicitur mobilis, et omni mobili sap.m,u.
ente mobilior, quia velocissime operatur,
et quia in suis effectibus ordinate proce-
dit, unum post alium illustrando. Vel ac-
tive dicitur mobilis, quoniam alia movet :
quemadmodum animal appellatur sensi-
bile, quoniam sentit, quanquam sentire
dicatur quoddam pati. — Pariformiter Deus
dicitur quosdam nunc diligere, nunc odi-
re, non quod in ipso sit facta affectionum
mutatio, sed secundum praesentem justi-

AN DECS SIT IMMUTABILIS ATQUE IMMOBILIS, ETC.

381

tiam et meritorum exigentiam, atque effe-
ctus similitudinem.Verum secundum aeter-
nam praedestinationem et praescientiam
suam incommutabilem, invariabiliter et
aeternaliter amat electos, oditque reprobos.

Praeterea ad objecta quibus probatum
est creaturis immutabilitatem competore,
respondendum quod Peripatetici motum
et mutationem naturalem ex parte male-
riee provenientem, dixerunt non convenire
substantiis separatis. Nihilo minus philo-
sophi circa substantiarum illarum noti-
tiam multipliciter erraverunt, ut suis locis
patebit et patuit. Qualiter autem conve-
niat eis loco et operatione esse mobiles,
sive immobiles, jam tactum est partim; et
infra, praesertim libro secundo, habet os-
tendi. — Per hoc demum quod scribit
\Co,\ xv, Apostolus, Stabiles estote et immobiles,
non aliud quam virtutum constantia, et
reformatio passionum seu abstinentia a
motibus vitiorum, insinuatur.

Ad ultimum dico, quod ad omnem effe-
ctum seu cujuslibet creaturae productio-
nem, hoc est tam ad necessariorum et
incorruptibilium quam ad corruptibilium
ac contingentium creationem, Deus omni-
potens et excelsus uniformiter et feque
libere et aeque invariabiliter seu aeque ne-
cessarie habet se, quantum est ex parte
ipsius, nisi quod siugula propriis exem-
plaribus rationibus est producens : alioqui
idem manens idem, facit idem; et ab uno
eodem modo se habente, non nisi unum
et idem procedere perhibetur. Itaque, sic-
ut Deus gloriosus et adorandus universa,
tam perpetua et immaterialia quam cor-
ruptibilia et contingentia, invariabiliter
infallibiliterque cognoscit; sic omnia ista
liberrime fecit, nec aliquid necessario con-
didit. Tamen quantum est ex parte ipsius,
necessarium est ut invariabiliter habeat
se ad cuncta agenda, ita quod aliter se
habere non potest in faciendo, quam de-
crevit, estque necessarium ut sic agat, sic-
ut agere invariabili voluntate ac perfe-
ctissima sapientia sua instituit. Et haec
necessitas est partim (ut tactum est) con-

A ditionata : absolute enim loquendo, aliter
facere, imo et non facere posset. Quamvis
autem Deus proprie loquendo sit immo-
bilis, mystice tamen seu metaphorice lo-
quendo, secundum Thomam de Argentina,
dicitur mobilis ac moveri : ita ut dicatur
moveri motu circulari, omnia gubernan-
do; motu recto, justos remunerando; motu
obliquo, impios a peccatis purgando. Eo-
dem modo dici potest quod movetur motu
naturali, omnibus creaturis juxta earum
capacitatem se communicando ex inolita

B sibi bonitate; motu violento, iniquos dam-
nando ac puniendo : quod est quasi pere-
grinum et alienum ab eo, cui proprium
est misereri et parcere ; motu voluntario,
omnia conservando in esse. Sic etiam mo-
ralizari potest dictum Philosophi, qui assi-
gnat motum a centro, ad centrum, et circa
centrum : ita quod Deus movebatur qua-
si a centro in Incarnatione, ad centrum
in Ascensione, circa centrum undique
praedicando.

G Postremo circa haec Scotus scribit pro-
lixe. De cujus scriptis aliquid est tangen-
dum, quanquam ad secundum Sententia-
rum magis pertineant. Grandem namque
inquisitionem inducit, qualiter ab incom-
mutabili Deo potest esse effectus formali-
ter habens esse necesse, seu necessarium
et incorruptibile aut indestructibile esse.
Itaque ait : Quum Deus sit perfecte sim-
plex, omnino immutabilis est. Majorem
vero habet difficultatem haec quaestio :
nam circa hanc partem theologi atque

D philosophi discordant. Siquidem circa in-
tentionem Aristotelis ac Avicennae decla-
randam, dicitur quod decem modis potest
se aliquid habere ad esse. Sed pro nunc
sufficit tres modos narrare. Etenim ali-
quid aliud a Deo, puta intelligentia, tri-
pliciter ponitur esse. Primo, quod ex se
sit necesse esse formaliter, sed a Deo cau-
saliter. Secundo, quod ex se sit formaliter
necesse esse, et ab alio dependenter, ita
quod propter essentialem ordinem contra-
dictio esset secundum esse sine primo,

382

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QU.EST. IV

non econverso : sicut est orrlo inter ma-
gis et minus perfectum, non inter causam
et effectum. Tertio, quod aliquid habeat
ex se esse possibile, ab alio autem necesse
esse, quia illud necessario causat. Qui mo-
dus implicat. Similiter primus, quia quod
est causatum ab alio, est ex se non ens, et
possibile ad esse : aliter impossibile cau-
saretur. Sed quod est necesse esse, nullo
modo est possibile. Ergo inconveniens est
dicere Philosophum hunc posuisse mo-
dum. — Ulterius quidam imponunt Philo-
sopho, quod voluerit primo Goeli et mun-
di, quod quaelibet substantia habeat suum
esse ex sua natura, haec semper, ista quan-
doque, ita quod haec necessario semper
est,haec necessario quandoque non est, nec
aliter queat esse, nisi una natura mutare-
tur in aliam ; vel quod duae naturae con-
trariae simul sint in eodem, ut primo Gceli
Aristoteles et Commentator deducunt. Hinc
dicunt quod secundum Philosophum, cceli
et intelligentiae non habent esse causatum,
nec per creationem esse substantiam suam
a Deo, sed per dependentiam tantum. — Di-
cunt quoque in summa, quod Philosophus
posuit quamlibet intelligentiam esse unum
Deum : quia dum duodecimo Metaphysicae
probasset Philosophus, quod Deus non est
virtus in magnitudine corporali, quaerit an
sint multi, et quaerit multitudinem intel-
ligentiarum ex numero ccelestium orbium,
et quaerit utrum ponendum sit talem sub-
stantiam esse unam an plures, quum ta-
men ante probasset quod sunt infinitae
virtulis. Quamvis autem (ut dicunt) Phi-
losophus sic posuit quamlibet intelligen-
tiam esse Deum ac infinitae virtutis,posuit
tamen ordinem inter eas propter essentia-
lem ordinem universi, non autem depen-
dentiam secundum causalitatem, ita quod
haberent suum esse a primo, sed secun-
dum perfectius et minus perfectum, sicut
est ordo in numeris et figuris. Haec Sco-
tus. — Quocirca sciendum quod specialiter
notat Henricum, qui (ut paulo post pan-
dam) in Quodlibetis suis et in Summa sua
scribit diffuse haec omnia.

A Deinde arguit contra Henricum : Osten-
do, inquiens, quod haec non fuit intentio
Philosophi, eadem ratione qua ipse probat
Philosophum hoc sensisse. Nempe ut ait,
Philosophus non dixit contradictoria, sed
contradictio est quod aliqua intelligentia
dependeat a primo ente in essendo, pro-
pter essentialem ordinem universi, et ta-
men ex se sit necessarium esse, utpote
habens esse ex se, non aliunde. A quo
enim aliquid non habet esse, ab illo non
dependet in essendo neque in permanen-

B do, imo sine illo potest consistere et mane-
re. Non ergo Philosophus ponit hoc. — Insu-
per, per auctoritates evidentiores probatur
quod Philosophus posuit, id quod forma-
liter necessarium est habere causam a
qua sit et dependet in essendo. Dicit enim
Philosophus secundo Metaphysicae, quod
necesse est sempiternorum principia esse
verissima. Ergo .posuit aliqua principia
sempiternorum : et loquitur ibi de causa
effectiva. Ponit quoque nono Metaphysi-
cae, sempiterna esse necessaria : ergo ali-

C quod necessarium ponit habere causam a
qua est sua necessitas. Item, quinto Me-
taphysicae docet, conclusionem formaliter
necessariam habere suam necessitatem ex
necessitate principiorum. Amplius, duo-
decimo Metaphysicae ponit duplex bonum,
videlicet bonum principis, et bonum uni-
versi ; atque quod omnes coeli et intelli-
gentiae ordinantur ad primum sicut ad
finem. Ergo intendit quod primum sit ef-
ficiens causa illorum : finis enim non est
causa, nisi in quantum movet efficientem

D ad agendum. — Dico ergo quod intentio
Philosophi in quaestione hac fuit, sicut et
intentio omnium philosophorum commu-
niter, dempto Platone, quod omne in se
necessarium, necessario et immutabiliter
habet se ad quodcumque ad quod habet
se immediate et sine motu. Quoniam ergo
Philosophus posuit quod prima causa effi-
ciens necessarie habet se ad secundam,
ideo secundum est necessarium, non ta-
men ex se, sed ex primo, quia primum
necessario causat ipsum. Sicut nos poni-

AN DEUS SIT IMMUTABILIS ATQUE IMMOBILIS, ETC.

383

mus quod Pater ex necessitate sua? naturae A ad hoc : Erat sententia philosophorum, ut

producit Filium, Filiusque productus ha-
bet necessitatem essendi formaliter, et est
necesse esse, et tamen est a Patre, et habet
sic esse a Patre ; ita imaginatur Philoso-
phus de eo respectu productionis creatu-
rse, hoc dempto, quod causat creaturam
in diversitate naturae, id est substantialiter
a se diversam. Potest ergo aliquid causa-
liter esse ab alio, et tamen necessarium
esse formaliter, quoniam causa sua neces-
sario ei dat esse. Quum ergo arguitur, II-

recitat Avicenna octavo et nono Metaphy-
sicae suae, quod Deus triplici necessitate
in unum concurrente agit ea quse imme-
diate agit, et quae in prima rerum produ-
ctione fecit. Quae tria sunt, sua essentia,
scientia, et voluntas, quae sunt unum in
re : ita quod primo et per se agit necessi-
tate suae naturae, quia virtulis prima? non
est aliud sua essentia quam actio sua, nisi
secundum rationem. Sed sic non agit Deus
per necessitatem naturae, nisi secundum

lud quod est causaliter ab alio, de se non B modum suae scientiae discernentis, suaeque

est : dico cum Avicenna sexto Metaphysi-
cae suae, quod omne causatum prius est
non ens, quam habeat esse : prius, in-
quam, saltem ordine naturae, et in appre-
hensione intellectus. Attamen licet secun-
dum naturam non esse ejus sit prius suo
esse, nihilo minus necessario simul sunt
duratione. Sicque prioritate naturse prius
fuit in potentia ad esse, quam in actu es-
sendi. — Praeterea, contra hoc quod do-
ctor ille imponit Philosopho dixisse quam-

voluntatis complacentis. De scientia au-
tem Dei dicit ibidem : Sua scientia est
sciens quod sua perfectio et sua excellen-
tia est ut fiat bonum : et hoc est de con-
comitantibus gloriam suam. Atque ex hoc
quod inteJligit se, sequitur ordinatio boni-
tatis seu voluntatis in esse, et intelligit
qualiter est possibile et elegantius prove-
nire esse totius : sicque fluit bonitas ejus
fluxu quo perfectius pervenitur ad ordi-
nem secundum possibilitatem. Omnis au-

libet intelligentiam esse infinitae virtutis,et C tem scientia qua scit quod provenit ex

sic esse Deum, arguitur ita : Philosophus
duodecimo Metaphysicae scribit, quod om-
nia ordinantur ad unum primum sicut ad
ultimum finem, secundum magis et mi-
nus, prout plus vel minus distant ab illo.
Sed infinito repugnat ordinari ad aliud
sicut ad finem, quia sic esset finitum. Po-
nit quoque ordinem inter intelligentias,
ita quod una est prior et altior alia : quod
esse non possel si essent infinitae virtutis.

ea, et non miscetur ei impedimentum,
placet ei quod provenit ab ea. Ergo primo
placuit ei ut ex sua essentia flueret omne
quod est. — Porro positio philosophorum
talis erat, ut recitat Avicenna : Quidquid
a Deo est, necessarium est quantum ad
hoc quod ab illo est. Alioqui esset in Deo
dispositio quae non erat, qua scilicet fieret
agens, et ad actionem applicaretur, si non
ageret de necessitate. Et quia natura non
est nisi ad unum, ideo primum non potest

Et quamvis Philosophus, postquam pro-

bavit unam esse infinitae virtutis, quaerit D producere nisi unum immediate.

an sint plures tales, non tamen refert hoc

ad infinitatem virtutis, sed an sint plures

tales, videlicet immateriales et simplices.

— Haec Scotus, qui de his scribit prolixe,

prout opportunioribus locis, si Deus sic

ordinaverit, referetur.

Nunc aliqua ex dictis Henrici tangenda
sunt. Itaque quinto Quodlibeto quaerit,
utrum Deus necessario producit quidquid
exterius immediate producit. Et respondet

Sed heec omnia vana et frivola sunt,
quoniam agens necessitate naturae, non
potest esse absolutum seu Iiberum ac in-
dependens ab eo quod agit (quia necessi-
tas tendendi in aliud, et absolutio seu
libertas ac independentia, contraria sunt):
sicque perfectio primi dependeret ex suo
effectu. Verum ad hoc Avicenna respon-
det, quod Deus non agit ob propriam per-
fectionem consequendam, sed ut suum
esse communicet aliis, non quod esse ejus

384

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QU.EST. IV

sit propter aliud a se : quemadmodum
aqua refrigeratur propter se ipsam, ob
suam speciem conservandam, non ut re-
frigeret seu infrigidet aliquid aliud extra
se, sed hoc consequitur eam, nec prodest
ei. — Quod autem dicit, quod nisi sic age-
ret ex necessitate naturae, adveniret ei dis-
positio nova qua de non agente fieret
agens, non oportet : quoniam voluntate
aeterna, immutabili ac libera potest effe-
ctum producere novum, nec tantum unum,
sed plures ac diversos. Nec agit necessi-
tate suae scientiae, sive ut concomitantis
naturam, sive ut absolutae. Sic enim se-
queretur essentialis dependentia ad pro-
ducta. Deus vero in se cognoscit omnium
rationem. Nec agit voluntatis necessitate,
quia nec alia volita a se habent necessa-
riam habitudinem ad ipsum. Sed scire
oportet quod alia a Deo, possunt duplici-
ter considerari. Primo, quoad esse essen-
tiae, quod est esse eorum quidditativum ;
secundo, quoad esse exsistentiae. Primo
modo, exsistentia extra Deum, essentialem
habent habitudinem ad ipsum et ad bo-
nitatem ipsius. Quod enim est aliquid per
essentiam et naturam, licet non sit in ex-
sistentia aliqua extra intellectum, tamen
non potest non esse tale, nec potest non
habere rationem perfectionis idealis in
Deo; nec Deus potest non habere ratio-
nem perfectionis idealis ad ipsum. Lo-
quendo ergo de isto esse quidditativo, con-
ceditur quod Deus de necessitate vult
quaecumque vult, et omnia illa vult se
ipsum volendo. Porro secundo modo, ea
quae sunt extra Deum, accidentalem habi-
tudinem habent ad ipsum : quia essentiae
rerum, quantum in ipsis est, indifferenter
se habent ad esse et ad non esse exsisten-
tiae actualis. Et quoad hoc esse, Deus non
vult de necessitate quae extra ipsum sunt,
nec producit ea de necessitate. Quum ergo
arguitur, quod Deus de necessitate scit id
quod vult facere : dicendum, quod ve-
rum est de necessitate consequentiae, non
consequentis : quoniam antecedens non
est necessarium simpliciter, scilicet quod

A Deus vult facere id quod facit, nisi consi-
derando actum voluntatis ut est in Deo
divina essentia, qualiter non consideratur
in proposita quaestione, sed solum secun-
dum quod actualiter transit in volitum. —
Haec Henricus loco praefato.

At vero Quodlibeto octavo quaerit, an
aliqua creatura, ut substantia separata, se
ipsa sit formaliter necesse esse. Et arguit
quod sic. Quod habet, inquit, causam in-
trinsecam sui esse formalem sibi semper

B praasentem, est ex se formaliter necesse
esse. Subslantiae illee sunt tales. lllae nam-
que substantiae sunt simplices formae qui-
bus habent esse : quae propter suam sim-
plicitatem ipsis abesse non valent. — Item,
quod non potest relinquere causam for-
malem sui esse, ex se formaliter est esse
necesse. Sed substantiae separatae sunt ta-
les, quia secundum Proclum propositione
quadragesima quinta, Nullum simplex re-
linquit se ipsum.

In contrarium est Avicenna, probans

G quod non sit nisi unum necesse esse.
Circa haec ponit Henricus undecim mo-
dos essendi. Primus est ejus quod ex se
formaliter est ens, et a nullo principiati-
ve : sicque solus Pater in divinis habet
esse. Secundus modus est ejus quod est
ex se formaliter ens, et tamen habet esse
suum ab alio. Quod potest poni tripliciter,
videlicet : principiative, sicut Filius et
Spirilus Sanctus ; et causative, sicut infe-
riora corruptibilia ; ac dependenter. Di-
cuntque aliqui quod Philosophus posuit

D substantias separatas ex se formaliter ne-
cesse esse, et tamen a Deo creative con-
sistere, quia sunt in aliena substantia. Sed
verius creditur Philosophum tertio modo
posuisse mundum et ingenerabilia atque
incorruptibilia habere ex se esse forma-
liter, sed solum dependenfer ad primum.
— Deinde doctor hic probat impossibile
esse et implicare, quod aliquid sit ex se
formaliter necesse esse, et tamen sit cau-
sative ab alio. Quod enim esse habet ab
alio, ex se est in potentia ad esse. Et hoc

AN DEUS SIT 1MMUTABILIS ATQUE 1MM0BILIS, ETC.

385

potest esse dupliciter, scilicet : subjective,
sicut materia ex qua aliquid generatur
est in potentia ad esse substantiale ; vel
objective, sicut terminus productionis est
in potentia ut sit. Quod vero ex se est ne-
cesse esse formaliter, non est in potentia
ad esse, sed semper est actu ens neeesse
esse : quia necesse esse et possibile esse
proprie sumpta, opponuntur ; quamvis
possibile esse communiter sumptum, se-
quatur ad necesse esse. Proprie autem ac-
ceptum possibile esse, potest etiam non
esse ; quod autem necesse est esse, non
potest non esse. Ergo quod habet esse ab
alio, non est ex se necesse esse formaliter.
— Deinceps Henricus nititur ex verbis
Philosophi et commentatoris sui prolixe
probare, quod inlentio fuit ipsius Philoso-
phi, corpora ccelestia et intelligentias non
habere suum esse a Deo nisi dependenter,
non effective. Unde duodecimo Metaphysi-
cee Averroes narrat,dicens : Joannes Gram-
maticus magnam movit Peripateticis quse-
stionem, dicendo : Si omne corpus habet
finitam potentiam, et ccelum est corpus,
ergo finitam habet potentiam ; et omne
finitum est corruptibile, quum non possit
durare in infinitum, ergo ccelum est cor-
ruptibile, etc. Denique, quod Philosophus
dixit esse impossibile inveniri in substan-
tiis substantiam ex se possibilem, et ne-
cessariam ex alio, fuit ex hoc quod posuit
permanentiam substantiee eeternam non
esse nisi ex se, ita quod nullo modo cau-
sative ex alio. Hinc posuit, impossibile
esse aliquid fieri a Deo ex nihilo, aut fa-
ctum tale perpetuo conservari in esse, sed
Deum omnino nihil agere circa res, nisi
quod ex ordine quodam ac dependentia
quadam ad ipsum, conservarentur in osse
per ipsum. Verum in his opinio Avicennae
multo verior et veritati fidei fuit propin-
quior : quoniam omnia quae sunt citra
Deum, dixit profluxisse ab illo et ex se
non esse. Dicit tamen Deum esse causam
rerum ex necessitate naturee suae. Porro
nec fides catholica, nec Avicenna, nec
Plato, ponunt mundum incepisse post tem-

T. 19.

A pus prsecedens : imo affirmant tempus in-
cepisse simul cum mundo ; sed fides et
Plato, quod non ccepit ab aeterno, Avicen-
na autem, quod ab aeterno ineepit.

Consequenter Henricus arguit contra eos
qui dicunt quod absolute loquendo mun-
dus potuit ab eeterno creari a Deo, ita
quod vere haberet esse ab ipso et tamen
non nisi ordine naturae esset posterior.
Cujus oppositum tenet Henricus, qui in
ista qusestione ponit multa quee censentur
valde ambigua et obscura : ut quod crea-

B turee quoad esse oxsistentiee non habent
ideas in Deo, et quod Avicenna in rebus
incorruptibilibus non distinxit inter rei
essentiam et exsistentiam, et quod Plato
dixit mundum non fuisse ab eeterno.

Porro alia quee principaliter intendit in
hac queestione defendere ac probare, vi-
dentur stare non posse, videlicet quod in-
tentio Aristotelis fuit, substantias separa-
tas et coelestia corpora non habere suum
esse et quod sunt, a Deo vere causative et
creative, sed dependenter dumtaxat. Et in

C his Scotus rationabiliter contradicit Hen-
rico, imo solennissimi doctores, Boetius,
Hugo, Alexander, Thomas, Albertus, Bona-
ventura, et ceteri frequenter praeallegati,
concorditer dicunt et probant contrarium,
atque declarant quod Aristotelis intentio
fuit, universa quse sunt citra Deum, ab
ipso principiative fluxisse. Nec puto quod
Aristoteles in primo de Ccelo et mundo in-
tenderit quod Henricus sibi imponit, pree-
sertim quum apertissime dicat ibidem :
Ab hoc ente omnibus derivatum seu com-

D municatum est esse et vivere, his quidem
clarius, his autem obscurius. In Topicis
quoque fatetur, quod problema de mundi
aeternitate sit problema neutrum, id est
pro utraque parte probabile. In quibus
utique verbis praesupponit quod mundus
esse suum a Deo causaliter habeat. Et nisi
hoc sensisset ac preesupposuisset ibidem,
judicasset quaestionem de mundi aeterni-
tate pro parte affirmativa certam ac de-
monstrabilem esse. Nempe quod esse ha-
bet a se, certum est non solum ab aeterno

386

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII ; QJLEST. IV

fuisse, sed etiam increatum consistere.
In Metaphysica demum solidissime probat
Philosophus, quod solus Deus est purus
actus, et absolute simpliciterque perfectus
et illimitatus, et quod in ceteris cunctis,
etiam intelligentiis, est quaedam admixtio
actus et potentiae. Ex quibus insolubiliter
sequitur, quod nullum tale sit absolute
perfectum aut perfectionaliter infinitum,
sed solus Deus, ideoque cetera cuncta in
infinitum ab ejus excellentia distent, et
comparentur ad ipsum ut media ad fi-
nem, ut instrumenta ad artificem, et ut
ministri ad principem : quod totum Com-
mentator concedit. — Insuper, omnis in-
tellectus bene dispositus abhorret ponere
plura increata. Et si intelligentise essent
increatae, non posset assignari ratio ordi-
nis inter eas, et cur una esset perfectior
alia, neque causa dependentise earum a
primo. lmo quod convenit rei ex se, hoc
convenit ei perfecte ; nec potest esse mi-
noratum in eo, quum et species rerum in
indivisibili consistant, prout hoc Thomas
in Summa contra gentiles idonee probat.
Si ergo quaelibet intelligentia habet ex se
et a se entitatem, bonitatem, veritatem,
potestatem, sapientiam et virtutem, nihil
horum erit imperfectum in ea, nec poten-
tialitati admixtum; sicque unaquaeque es-
set purus actus et verus Deus, seu ens
absolute perfectum : quod certum est
nunquam sensisse Philosophum, qui tanti
fuit ingenii, ut S. Hieronymus in Regula
sua testetur ipsum fuisse grande miracu-
lum in tota rerum natura, et item quod
ei infusum videtur quidquid naturaliter
sciri potest. Non ergo in tantum desipuit,
nec adeo hebes fuit. Rursus, agnovit quod
ab eodem sit rei esse et bene esse, et
quod ab eodem sit rei esse et permanen-
tia in essendo. Si ergo intolligentiae ex
se ipsis haberent esse, non indigerent pri-
mo ente in bene essendo, neque in per-
manendo, nec etiam in causando, et ita
nequaquam dependerent ab ipso : imo
sicut a se ipsis haberent esse, ita et vo-
luntatem ac liberlatem, nec esset earum

A certa ad Deum concordia neque subjectio.
— Et breviter, infinita, vana, absurda et
irrationabilia, imo penitus stulta ac rudia
mendacia, ex tali sequorentur opinione.
Ideo non est putandum, quod excellentis-
simus et ingeniosissimus ille philosophus
unquam sic sensit. Et hoc etiam com-
mentator ejus Averroes in libro suo de
Substantia orbis apertissime fassus est :
Nunquam, inquiens, fuit Aristotelis in-
tentio, quod ccelum esset a prima cau-
sa solum quantum ad conservationem

B seu motum, sed quantum ad suam sub-
stantiam, ita quod vere a primo produ-
ctum est.

Denique Plato et ejus discipulus Proclus
in Elementatione sua theologica, efficaci-
ter probant, quod omnem multitudinem
oporteat esse ab uno, atque quod tota uni-
versi pluralitas profluxit a summo Deo.
Nec putandum quod in tam evidenti, pla-
na et rationabili veritate Aristoteles a
Platone dissensit. In eadem quoque Ele-
mentatione Proclus fatetur, quod totus

C mundus a primo ac summo intellectu sub-
stantiam suam et esse suum sortitus sit,
et nihilo minus ab aeterno exstiterit, ac
indesinenter ab intellectu illo dependeat.
Hinc Boetius in doctrina Aristotelis et Pla-
tonis exercitatissimus, protestatur quod se-
cundum Aristotelem et Platonem mundus
fuerit ab aeterno, et tamen vere produ-
ctus sit a Deo. ldcirco nec verum cense-
tur (quod Henricus ait) Platonem sensisse
quod mundus de novo incepit ex tempore,
quamvis Plato in primo Timaei videatur

D sic loqui. Unde et Aristoteles quandoque
plus arguit contra verba quam contra
mentem magistri sui Platonis.

Praeterea, quod Henricus refert doctri- P. assc
nam esse Philosophi quod permanentia s"'"'"-
rcrum aeterna non sit nisi ex ipsis, non
videtur sic esse : quia et Albertus in com-
mento suo super librum de Causis, vera-
citer recitat Aristotelem in epistola de
Principio universi scripsisse, quod totius
universi esse in nihil dilaberetur, nisi a
primo principio incessanter conservare-

QtLEST. V : AN DEUS SIT SIMPLEX, AC SUMME SIMPLEX

387

lur. Et hoc utique consonat dictis Philo- A
sophi in pluribus locis : ut quum secundo
Primae philosophiae testatur, quod id quod
est maxime ens et maxime verum, sit ce-
teris omnibus causa entitatis ac veritatis ;
duodecimo quoque Primae philosophiae,
quod ab hoc ente dependeret ccelum et
terra et tota universi natura.

Praeterea, quod ait Henricus ipsum Avi-
cennam non posuisse realem distinctio-
nem inter esse essentiae et esse exsistentiae
in rebus incorruptibilibus, non apparet :
quum et S. Thomas, /Egidius, ac alii plu- B positiora sunt perfectiora : sicut materia

QU.ESTIO V

OUinto quaeritur, An Deus sit sim-
plex, ac summe simplex.
Videtur quod non conveniat ei simpli-
citas. Quod enim convenit imperfectissi-
mo, non convenit Deo. Sed simplicitas
convenit materiae, quae est pura potentia.
— Secundo, quia videmus quod simpli-
ciora in rebus sunt imperfectiora, et com-

res, testentur quod secundum Avicennam
in omni ente citra Deum, esse et essentia
realiter distinguantur.

Rursus, opinio illa Henrici, quod crea-
turae absolute loquendo, utpote omni cre-
aturae, repugnet posse ab aeterno creari, a
multis et magnis reprobatur doctoribus.
Probabilior quoque in hoc videtur positio
Scoti vel Thomae, quod creaturae incor-
ruptibiles et substantiae separatae possunt
dici habere ex se necesse esse formaliter,

prima est imperfectior elemento, quum
tamen sit illo simplicior ; elemonta quo-
que, quae simpliciora sunt mixtis, imper-
fectiora sunt eis. Homo autem inter om-
nia mixta est compositissimus, quia cum
omnibus aliquid habet commune ; estque
in potentiis et actionibus summe multi-
plex ac diversus : et tamen inter omnia
mixta est perfectissimus. — Tertio, ubi
minor distinctio, ibi major simplicitas.
Sed in divinis est realis distinctio perso-

quamvis a Deo id habeant effective cau- C nariim, distinctio quoque absoluti et re-

saliter : non tamen ob hoc quod causa
prima dedit et conservet eis esse neces-
sario aut ex necessitate naturae, quoniam
causa prima ita non fecit quidquam, sed
omnia sponte ac libere fecit ; sed ideo,
quia hujusmodi creaturae in sua natura
non habent contrarium nec intrinsecuin
corruptionis principium. Verumtamen dis-
sensio ista inter doctores catholicos vide-
tur esse verbalis potius quam realis, quo-
niam ut apparet, in diverso modo loquendi
consistit.

Guillelmus autem Parisiensis in libro
suo de Trinitate, capitulo decimo et de-
inceps, pulchre ostendit qualiter Deus uni-
versa sponte ac libere condidit, et tamen
invariabili voluntate. Videtur quoque ad
hoc declinare, quod creabilis res non pos-
sit ab aeterno esse creata. Sed haec suis
locis ponentur. De his hoc loco tantum-
dem sufficiat tetigisse, de quibus aptiori-
bus locis plenius ac diligentius est tra-
ctandum.

lativi, imo et proprietatum in eodem sup-
posito, ut innascibilitatis ac paternitatis
in Patre. Non ergo est ibi pura et summa
simplicitas : praesertim quum purum dica-
tur quod impermixtum est suo contrario ;
propter quod summa ac pura simplicitas
exclusiva videtur omnis distinctionis ac
differentiae et alietatis. — Quarto, esse
divinum aut est determinatum, aut inde-
terminatum. Si determinatum, ergo et li-
mitatum, et habet in se aliquid superaddi-
D tum quo determinetur : ergo non maxime
simplex. Si indeterminatum, ergo de om-
nibus praedicabile, et a nullo distinctum.
— Quinto, multa conveniunt Deo ex tem-
pore, ut esse creatorem ac dominum, quae
ante ei non conveniebant. Ergo videtur
ei aliquid advenisse : quod summae repu-
gnat simplicitati. — Sexto, Deus alio est
Deus, alio Pater, alio sapiens, alio justus :
non ergo est in eo unitas summa neque
identitas maxima, ergo nec plena simpli-
citas.

388

I.N LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QU/EST. V

In oppositum est auctoritas Augustini
in Iittera.

Ad istud Bonaventura respondet : In
Deo est summa simplicitas. Est enim ali-
quod unum in uno, et est aliquod unum in
pluribus multiplicatum, et unum in plu-
ribus non multiplicatum. Simplicius au-
tem est unum multiplicatum in pluribus,
uno quod tantum in uno est, ut patet de
universali et individuo ; et simplicissi-
mum est ens quod est in pluribus per-
■Diviniias sonis non Hiul tiplicatum, ut Deitas* seu
divina essentia, quae est Deus. Derogat
ergo divinae simplicitati, qui dicit Deum
tantum unum in uno supposito, aut in
suppositis multiplicatum. Praeterea, ad
nobilitatem et excellentiam summae sim-
plicitatis spectat actualitas maxima. Ubi
autem actualitas maxima, ibi fecunditas
summa et diffusio plena : quae esse non
valet nisi in emanatione divina ad intra.
Ideo Deus perfecte et summe simplex non
esset, nisi in eo consisteret personalis di-
stinctio in unitate essentiae. — Amplius, in
omni genere primum est simplicissimum.
Quum ergo Deus sit simpliciter primum
in universitate ac ordine rerum, constat
quod prorsus simplicissimus sit censen-
dus. Imo tam simplex est Deus, quod est
quidquid habet, praeter id quod relative
convenit ei. Pater etenim habet Filium,
non tamen est Filius. Nihilo minus est
substantialiter id ipsum quod Filius. —
Rursus, quum virtus unita fortior sit
quam dispersa, non conveniret Deo ex-
cellentissima virtus, nisi in natura sim-
plicissimus esset. Haec Bonaventura.

Hinc Alexander : Divina (inquit) essen-
tia simplex est omnimoda simplicitate, ita
quod nec essentialis nec accidentalis com-
positio est in ea. Omne namque compo-
situm intelligi potest non esse, quia potest
intelligi resolubile. Sed divina essentia
non potest intelligi non esse, ideo nec
composita esse. — Insuper, ubi composi-
tio, ibi et dependentia, imo et indigentia.
Gompositum quippe indiget his ex quibus

A componitur, et esse suum dependet ex il-
lis. In Deo autem nequaquam est depen-
dentia aut indigentia. — Praeterea, sicut
est unitas essentialis, et item unitas per-
sonalis; ita est differentia essentialis op-
posita unitati essentiali, et differentia seu
multiplicitas personalis opposita unitati
personali : sed differentia essentialis non
opponitur personali unitati, nec unitas es-
sentialis differentiae personali. Unde Ri-
chardus de S. Victore : Sicut esse sub-
stantialiter aliud et aliud, non tollit ncc

B impedit ubique unitatem personse, ut pa-
tet in homine, in quo sunt multa essen-
tialiter ab invicem distincta ; sic perso-
naliter esse alium et alium, non scindit
ubique unitatem substantiae, utpote in di-
vinis, ubi personarum pluralitas est ex
relativa proprietate.Sicut videmus in pun-
cto habiludines differentes, non tamen hoc
ponit aliquam compositionem in puncto,
qui manens in sua simplicitate, est finis
Iineae unius, principiumque alterius, et
econtra ; imo ex sua simplicitate sibi id

C convenit : sic differentia personalium ha-
bitudinum non detrahit nec repugnat sim-
plicitati divinae. Haec Alexander.

Hinc ait Thomas in Scripto : Quum Deus
sit omnibus causa essendi, nobilissimo mo-
do habet esse. Nobilissimus vero modus
habendi esse, est quo aliquid est totum
suum esse. Quod nulli convenire potest
composito, quum esse ipsius consequatur
componentia, quse non sunt ipsum esse.
Omne quoque compositum posterius est
his ex quibus componitur. Deus autem est

D ens simpliciter primum. Haec in Scripto.
Porro in prima parte Summae, quaestio-
ne tertia, loquitur : Deum esse omnino
simplicem, multipliciter patet. Primo, quia
in eo non est compositio formae et mate-
riae ; nec in eo aliud est suppositum et
natura, nec esse atque essentia; nec est in
eo compositio generis et differentiae, nec
subjecti et accidentis, nec totius integralis
ef partium ejus. Secundo, quoniam omne
compositum habet causam. Diversa enim
non conveniunt in unum nisi peraliquam

AN DEUS SIT SIMPLEX, AC SUMME SIMPLEX

389

causam ea jungentem. Propter quod, se- A
cundum Philosophum, praeter et extra for-
mam et materiam oportet quaerere causam
efficientem. Deus autem non habet cau-
sam. In omni etiam composito sunt actus
et potentia : quod in Deo non est. Et com-
positum est aliquid quod nulli suarum
convenit partium, etc. — Ex his excluditur
triplex error : unus, dicentium Deum esse
animam mundi seu animam primi coeli ;
alius, opinantium quod Deus sit formale
esse universorum ; tertius, David de Di-
nando, qui stultissime dixit Deum esse B
primam materiam. Haec in Summa. — In
Summa quoque contra gentiles, libro pri-
mo, capitulo octavodecimo, heec eadem
continentur.

Hinc sanctus ait Bernardus : Sola incre-
ata natura hanc sibi vindicat simplicita-
tem, ut non aliud et aliud, non alibi et
alibi, non modo et modo inveniatur in ea.
JNon partibus constat Deus ut corpus, nec
affectibus distat ut anima, non formis sub-
stat sicut quod factum est. — Unde, ut ait
Boetius, in Deo sunt penitus idem, quod C
est et quo; atque secundum Avicennam,
esse et essentia. Ideo dixit Mercurius : In
superccelesti est unitas, in ccelesti alteri-
tas, in subccelesti pluralitas. Itaque Deus
nequaquam compositus est, nec compo-
nibilis, neque miscibilis. Nam ut asserit
Petrus : Gompositum dicitur aliquid tri-
pliciter. Primo, quia componitur ex alio
et alio, seu ex diversis : ut totum compo-
situm. Secundo, quia ipsum componitur
alteri quasi preeexsistenti : ut forma ma-
teriaa, et differentia generi, accidensque D
subjecto. Tertio, quia alterum componitur
sibi quasi posteriori : ut materia prima
formae, et ens actui essendi, subjectumque
accidenti. Et quidquid aliquo horum mo-
dorum est componibile, est aliquo modo
possibile passiva potentia. Et quoniam
Deus nullo modo ita possibilis est, ideo
nullafenus componibilis fertur.

Idem Bichardus. Et addit : Solus Deus
est summe simplex, quoniam omnis crea-
tura vel est composita ex aliis, v.el compo-

nibilis alii, vel alia componibilis ei ; et
niillum tale est summe simplex. Siquidem
eo ipso quod alicui componibilis est, est in
ea aliquis actualitatis defectus. Hinc pun-
ctus et unitas, quamvis essentialiter non
sint compositi, tamen a summa simplici-
tate deficiunt, quia cum aliis componun-
tur : ut punctus cum Hnea, unitas cum
unitate seu numero. Tamen de unitate
quae est principium quantitatis discrctee,
aliqui dicunt quod composita est ac divi-
sibilis, quum numerus, qui est quantitas
discreta, ex continui divisione causetur.
Haec Richardus.

Girca heec refert ^Egidius : Quidam sic
probant esse Dei non facere compositio-
nem in Deo : quia dum aliquis effectus
convenit pluribus causis, oportet illum
uni causse appropriari : sicut piper et gin-
giber conveniunt in calefaciendo; ideo ca-
lefacere reducitur in ignem, cui directe
et proprie competit. Sic quum omnes cau-
sse conveniant in hoc, quod dant esse, et
diversificantur in hoc, quoniam qusedam
dant tale esse, alise aliud esse; oportet es-
se unam causam cui proprium sit produ-
cere ipsum esse. Et haec causa est Deus, a
quo oportet esse primum causatum tan-
quam a prima causa, utpote ipsum esse.
Propter quod fertur in libro de Causis :
Esse est prima rerum creatarum. — Hanc
positionem dicit .Egidius in duobus defi-
cere. Primo, in modo argumentandi : quia
non sequitur, Effectus talis reducitur in
propriam causam, ergo prout est in causa
illa non facit compositionem cum ea. Se-
cundo, quia propositio illa libri de Causis
non suffragatur huic proposito, quum li-
ber ille extractus sit ex libro Procli, qui
fuit Platonis discipulus.

Circa hsec videtur dicendum, quod po-
sitio illa, quae est de mente Thomae in pri-
ma parte Summae, conveniens est et vera,
et bene concludit propositum. Sequitnr
enim : Esse omne est a prima causa, cujus
proprius effectus est esse, quod vocatur
prima rerum creatarum. Ergo esse Dei est
sua essentia, nec facit compositionem cum

390

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QU/EST. VI

ea : alioqui et ipsa prima causa haberet
suum esse ab alia causa. Res namque quse
non est suum esse, et cujus esse a sua
essentia differt realiter, non potest sibi
ipsi conferre esse, nec sibi esse causa es-
sendi. Praterea, quamvis liber de Gausis
ex libro Procli sit sumptus, tamen ut ait
Thomas in suo commento super librum
de Causis, auctor libri de Causis Peripate-
ticus fuit, non Platonicus. Ideo contenta in
Proclo discordantia a Peripateticorum do-
ctrina, dimisit vel suo proposito ea appli-
cavit. Haec breviter tetigisse reor sufficere.
At vero Scotus hic probat qualiter Deus
sit penitus simplex. Sed ea quse circa hsec
scribit, jam virtualiter sententialiterque
praehabita sunt.

Respondendum ergo ad primum, quod
materia prima vocatur simplex per exclu-
sionem et carentiam totius actualitatis : et
haec est simplicitas quse spectat ad imper-
fectionem, et sequitur passivam potenti-
am. Porro Deus dicitur simplex per exclu-
sionem carentiamque totius potentialitatis,
utpote purus actus : et heec est simplicitas
pertinens ad perfectionem. — Et ex hoc
respondetur ad secundum, quod simpli-
ciora simplicitate potentialitatis et imper-
fectionis, sunt imperfectiora compositis.
Et hoc est in ordine corporalium rerum,
quse quanto plus a simplicitate illa ma-
teriee elongantur, tanto plus perfectionis
sortiuntur. In ordine autem intellectuali-
um substantiarum tanto unaqua^que est
perfectior, quanto actui primo ac puro
propinquior. — Ad tertium, quod quamvis
in divinis sit distinctio multiplex, nihilo
minus ibi est summa simplicitas puraque
unitas : quoniam totum est supersimpli-
cissima Deitas; nec aliquid est in Deo
quod non sit ipsa. Unde Henricus frequen-
ter in suis asserit Quodlibetis, quod omnia
quse sunt in divinis, sunt una singularitas
maxima, seu unum singulare subsistens
purissimum esse. Neque relatio, neque
proprietas, nec actio immanens aliquid
reale superaddit essentiee; nec aliquid sim-

A plicitati contrarium est in Deo, quoniam
nulla compositio est in eo. Distinctio vero
ibi exsistens, attestatur infinitae perfectio-
ni simplicitatis divinae, in qua cum in-
comprehensibili ac eminentissima unitate
et absoluta seu essentiali identitate omnis
continetur perfectio, ex pura et actuali
infinitate divini esse. De hoc dictum est
plenius secunda distinctione, ubi et verba Pag.
Henrici sunt diffusius inducta. — Ad quar-
tum, quod divinum esse non est deter-
minatum quasi aliqua differentia limita-

B tum, neque receptum, sed purum et in
sua puritate immensa subsistens, se ipso
distinctum ab omnibus, atque ex sua ex-
cellentia infinita cunctis incommiscibile,
incomponibile, improportionatum. Sicque
vocatur indeterminatum, quoniam nulla
differentia, nulla potentia, nulla materia
potest determinari aut contrahi. Idcirco
de nullo entium creatorum praedicatur.
Quod vero ita indeterminatum est quod
contrahi potest et limitari, potest de plu-
ribus prsedicari. Sic ergo divinum esse est

C sine additione et contractione, quia de ejus
natura est ut ei nequeat additio fieri ne-
que contractio. Esse autem abstractum seu
generale, indifferens est [sive] ad additio-
nem et contractionem, sive ad suam in-
determinationem. — Ad quintum, quod
illa conveniunt Deo non ex additione aut
mutatione facta in ipso, nec ponunt in
ipso relationem realem, sed in creaturis,
ut dictum est saepe. — Ad sextum, quod
Deus non est alio et alio substantialiter
differenti Deus et Pater, et justus ac sa-

D piens; nec aliquo superaddito compelit ei
quidquam in se ipso : attamen alio et alio
ratione aut relatione distincto competunt
ei distincta.

QU^STIO VI

SExto quaeritur, An Deo conveniat
ratio universalis, seu generis
aut speciei, vel esse in aliquo pra3-
dicamento.

AN DEO CONVENIAT RATIO UNIVKRSALIS, SEU GENERIS AUT SPECIEI, ETC.

391

Videtur quod sic. Primo, quoniam prsedi- A
catur de pluribus et vere distinctis perso-
nis. — Secundo, quoniam ipse est maxime
res per se subsistens, cujus comparatio-
ne creata substantia est velut accidens,
utpote increato enti innitens ut fulciatur
et conservetur in esse. Ergo potissime
competit ei esse in genere ac prsedica-
mento substantiee. — Tertio, quoniam ens
dividitur per ens finitum et infinitum,
itemque per ens creatum et increatum, et
rursus per ens perfectum et imperfectum.
Quarum divisionum altera pars seu diffe- B
rentia competit Deo : ergo est species. Sic-
que ens videtur esse univocum ad Deum
et creaturas. — Quarto, quoniam actuali-
tati et simplicitati Dei non videtur ratio
universalis et praedicamenti, seu generis
aut speciei, derogare aut repugnare. In ea-
dem namque natura fundatur ratio om-
nium horum secundum varias considera-
tiones et proprietates ejusdem : sicut in
natura humana est aliquid invenire, quo
convenit cum omni substantia, aliquid
quo cum omni convenit corpore, aliquid C
quo convenit cum omni animali, et ali-
quid quo certa differentia differt a ceteris.
Quum ergo in Deo sit pelagus prorsus im-
mensum universee perfectionis, possunt in
ipso hujusmodi considerationes fundari, et
aliquid commune et minus commune ac
magis commune constitui. — Quinto, quia
ratio substantiae univoce competit Deo et
rebus creatis, videlicet quia est res per se
subsistens. — Sexto, secundum Augusti-
num, Boetium et Anselmum, in Deo sunt
duo prsedicamenta, puta substantia atque D
ad aliquid.

Praeterea Scotus sic arguil : Deus for-
maliter est ens. Ens autem dicit conce-
ptum dictum de Deo in qukl : qui conce-
ptus non est proprius Deo, sed communis
sibi ac creaturis. — Item, sapientia for-
maliter praedicatur de Deo, et secundum
eamdem rationem convenit nobis. — Da-
mascenus quoque primo libro : Divina (in-
quit) natura est species personarum ; et
iterum : Deus et homo speciem designant

communem, hyposlasis vero individuum
demonstrat. — Amplius, quod Deus non
concipiatur conceptu communi et analogi-
co sibi et creaturis, sed univoco, sic quod
ens, bonum, sapientia, de Deo et creaturis
dicantur univoce, ostenditur primo sic :
Omnis intellectus certus de uno conceptu
et dubius de duobus, habet aliquem con-
ceptum de quo certus est, alium ab utro-
que de quo dubius est; sed omnis intelle-
ctus viatoris habet conceptum certum de
ente et bono, dubitando per accidens de
bono Dei et bono creaturae, atque de ente
Dei et. ente creaturae. Philosophi enim qui
certi fuerunt de Deo quod esset ens et
bonum, dubitaverunt quid esset Deus.Nam
quidam dixerunt quod esset "lis aut amici-
tia; quidam, quod ccelum aut motor ipsi-
us. Ergo ens et bonum secundum se im-
portant conceptum alium a conceptu boni
et entis in Deo et creaturis. — Item, qui-
libet experitur in se ipso, quod potest
concipere ens, non descendendo ad ens
participatum vel imparticipatum. Et si
descendatur ad utrumque conceptum, qua>
ro an stet conceptus entis communis. Si
sic, habetur propositum. Si autem inde-
terminate importat quasi unum conce-
ptum, et quando fit descensus sunt duo
conceptus, tunc impossibile esset probare
aliquid esse univocum, ut hominem re-
spectu Socratis et Platonis. Dicam enim
quod homo importat duos conceptus, sed
tibi videtur quod sit unus, quia conceptus
illi sunt propinqui, sicut tu dicis de ente.
— Praeterea, si conceptus dictus de Deo
et creatura sit analogicus et realiter duo
conceptus, nihil cognoscemus de Deo, quia
non possumus eum in vita ista cognoscere
nisi per creaturas. — Insuper theologi vi-
dentur uti conceptu communi Deo et crea-
turae, quia accipiunt metaphysicaJes con-
ceptus, removendo id quod imperfectionis
est in creaturis, et Deo attribuendo quod
est perfectionis.

In contrarium est quod Magister in
littera ex verbis Augustini inducit, remo-
vendo a Deo prsedicamenta dialectica? ar-

392

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII : QlhEST. VI

tis : et ad hoc rationes in solulione quav A
stionis ponentur.

Ad haec Alexander respondet : ln Deo
non est ponendum universale, nec parti-
culare vel singulare ; habet tamen esse
divinum de eis quod est perfectionis, et
deest ei quod est imperfectionis. Univer-
sale enim est in multis, et dicitur de mul-
tis : quia non est totum quod sunt singu-
laria, sicut homo non dicit totum quod est
Socrates, quia non dicit quantitatem, qua-
litatem et operationem quse sunt in So- B
crate. Sed quum dicitur, Deus Pater, Deus
Filius, Deus Spiritus Sanctus, dicitur esse
divinum in multis, sed non dicitur de
multis. Quum enim dico, Deus, dico totum
esse Patris totumque esse Filii. Dici ergo
de multis, imperfectionis est in esse uni-
versali ; sed esse in multis, convenit esse
divino, quia hoc est virtutis et nobilitatis
in universali. Similiter particulare voca-
tur quod est in uno solo, et hoc est im-
perfectionis ; sed non dicitur de multis :
quod est perfectionis, quoniam dicit totum C
esse rei. Hinc esse divinum non est tan-
tum in una persona, nec tamen multipli-
citer in personis, sed permanet unum.
Insuper aliquid dicitur particulare vel a
materia, vel ab accidentibus, vel a forma
signata. Quum ergo in Deo non sit mate-
ria, nec accidens, nec limitatio formee,
nullo horum modorum est in eo particu-
lare. — Sciendum vero quod prsedicamen-
tum dupliciter dicitur, scilicet proprie et
communiter. Proprie appellatur coordina-
tio prsedicabilium quorum unum est sub D
alio. Et sic non est prsedicamentum in di-
vinis, quia non est superius ot inferius,
nec universale neque particulare. Com-
muniter vero prsedicamentum potest dici
quidquid se habet per modum prsedica-
menti. Sicque prsedicamentum est in divi-
nis.Nam qusedam ibi dicuntur per modum
substantise, qusedam per modum relatio-
nis. Item in summa Trinitate reperitur si-
militudo ad prsedicamentum. In omni nam-
que prsedicamento est unum quod est. (id

est preedicatur) de alio, et nihil de ipso
prsedieatur univoce, ut generalissimum ;
et aliud de quo aliud, et ipsum de nullo ;
tertium quoque, quod est de alio, et aliud
de ipso. Similiter in Trinitate est persona
de qua alia, et ipsa de nulla, ut Pater ; et
qusedam persona quse de alia, et de qua
nulla, ut Spiritus Sanctus ; et etiam per-
sona qua3 de alia, et de qua alia, ut Fi-
lius. Et ita qualis est ordo naturse, talis et
in personarum trinitate. In coordinatione
etiam prsedicamenti est similis ordo [sed
cum prioritate et posterioritate]. In Trini-
tate vero non est proprie prius et poste-
rius, ut infra magis patebit. Hsec Ale-
xander.

Hinc Thomas : Deus non est in genere
substantise. Et hujus quadruplex ratio as-
signatur. Prima ponitur in littera, et est
ex parte nominis substantise sumpta. No-
men quippe substantise imponitur a sub-
stando. Secunda sumitur ex ratione ejus
quod est esse in genere. Omne namque
hujusmodi addit aliquid supra genus : id-
circo quod summe simplex est, non potest
esse in genere. Tertia ratio subtilior, est
Avieennae : quoniam omne quod est in
genere, habet quidditatem differentem ab
esse, ut homo : humanitati enim ex hoc
quod humanitas est, non debetur esse in
actu. Nam cogitari seu apprehendi potest
humanitas, et tamen ignorari an aliquis
homo sit : quoniam commune quod prse-
dicatur de his quse sunt in genere, prse-
dicat quidditatem, quum genus et species
praedicentur in eo quod quid. Porro quid-
ditati illi non debetur esse nisi per hoc
quod suscepta est in hoc vel in illo : ideo
quidditas generis vel speciei non commu-
nicatur omnibus secundum unum esse,
sed solum secundum unam rationem com-
munem. Unde constat quod esse suum
non est quidditas ejus. In Deo autem esse
est quidditas sua : aliter accideret quiddi-
tati, et esset ei acquisitum ab alio, nec
haberet esse per suam essentiam. Ideo
Deus non potest esse in genere aliquo.
Quarta ratio est ex perfectione divini esse,

AN DEO CONVENIAT RATIO UNIVERSALIS, SEU GENERIS ACT SPECIEI, ETC.

393

quod colligit et comprehendit in se nobi-
litates et perfectiones omnium generum.
Hinc ad nullum genus determinatur. Po-
test addi et ratio quinta, quoniam genus
preedicatur univoce de contentis in se ; de
Deo autem et creaturis nil praedicatur uni-
voce, sed analogice tantum. — Praeterea,
ea quae in creaturis sunt, praedicantur
de Deo per eminentiam quamdam, omni
imperfectione exclusa. In quolibet vero
novem praedicamentorum accidentis duo
considerantur : videlicet propria ratio ac-
cidentis, et ratio propria illius generis,
videlicet quantitatis aut qualitatis. Ratio
autem accidentis imperfectionem inclu-
dit : quoniam esse accidentis, est inesse
ac dependere, compositionemque facere
cum subjecto. Hinc secundum rationem
accidentis, nil convenit Deo, nec praedica-
menta illa praedicantur de Deo. Si vero
consideremus propriam rationem cujusli-
bet generis accidentis, adhuc quodlibet eo-
rum imperfeclionem importat, praeter acl
aliquid. Nam quantitas dicit rationem
mensurae in comparatione ad subjectum,
qualitas vero dispositionem, sicque de aliis.
Ideo eadem ratione removentur a divina
praedicatione [secundum rationem gene-
ris], qua removebantur secundum com-
munem rationem accidentis.Si autem con-
sideremus species generum horum, sic
aliquee secundum differentias suas com-
pletivas important aliquid perfectionis, ut
scientia, virtus, etc. ; ideo praedicantur de
Deo secundum rationem speciei, non ge-
neris. Porro ad aliquid, secundum ratio-
nem generis sui non importat dependen-
tiam ad subjectum, imo refertur ad aliud
extra. Hinc etiam secundum rationem sui
generis reperitur et est in divinis. Hinc
remanei t tantum duo modi praedicandi in
divinis, videlicet secundum substantiam
et secuadum relationem. Non enim spe-
ciei contentae in genere debetur certus et
specialis modus praedicandi, sed generi.
— Quod si objiciatur de praedicamento ac-
tionis, quod proprie conveniat Deo, qui
dicitur primum agens et vere est gene-

A rans : dicendum, quod in Deo non differt
actio ab agente. Haec Thomas in Scripto.
In prima vero parte Summae, quaestio-
ne tertia, ait : Aliquid est in genere du-
pliciter. Primo, simpliciter ac proprie,
ut species, quae sub genere continentur.
Secundo, reductive, ut principia et pri-
vationes : quemadmodum punctus et uni-
tas reducuntur ad praedicamentum* quan- 'gcnus
titatis tanquam principia; caecitas vero et
omnis privatio reducitur ad genus habitus
sui. Neutro autem modo est Deus in ge-

B nere. Quod enim esse non possit alieujus
generis species, tripliciter potest ostendi.
Primo, quoniam species constituitur ex
genere et differentia ; semperque id a quo
sumitur differentia constituens speciem,
habet se ad id unde sumitur genus sicut
actus ad potentiam : quemadmodum ra-
tionale sumitur a natura intellectiva, ani-
mal a sensitiva, quae se habet ad intelle-
ctivam sicut potentia ad actum. In Deo
autem nihil est potentialitatis. Secundo,
quia quum esse Dei sit ejus essentia, si

G Deus esset in aliquo genere, oporteret
quod ens esset genus ipsius : genus nam-
que significat essentiam rei, quum prae-
dicetur in eo quod quid. Philosophus vero
tertio Metaphysicae probat quod ens non
potest esse genus alicujus. Omne siquidem
genus habet differentias quae non partici-
pant essentiam generis ; sed nulla valet
differentia inveniri quae sit extra ens nec
ejus naturam participet, quum ens sit de
omnium intellectu. Non est ergo Deus in
genere. Tertio, quoniam omnia quae sunt

D in genere uno, communicant in essentia
generis, quod praedicatur de eis in eo quod
quid, et differunt secundum esse. Non
enim est idem esse hominis et esse equi;
nec esse hominis hujus et esse hominis
illius. Sicque oportet ut eorum quae sunt
in genere differat esse et quidditas, quae
in Deo sunt idem. ldcirco non habet ge-
nus, nec differentiam, nec definitionem,
quia definitio ex genere ac differentia con-
stat ; nec ejus est demonstratio nisi per
effectum : demonstrationis etenim medium

394

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QUjEST. VI

est definitio. At vero quod Deus non sit A
in genere per reductionem, hinc patet,
quod principium quod reducitur in ali-
quod genus, non se extendit ultra genus
illud : sicut punctum non est principium
nisi quantitatis continuae, et unitas quan-
tilatis discretee. Deus autem est principi-
um totius esse : non ergo continetur in
aliquo genere sicut principium. — Si au-
tem objiciatur quod Deus est mensura om-
nium substantiarum, ergo est in genere
substantiae : respondendum, quod mensu-
ra proportionata,est in eodem genere cum B
mensuratis per eam ; Deus autem est su-
perexcedens rerum mensura. Heec Thomas
in Summa.

In Summa quoque contra gentiles, pri-
mo libro, capitulo vicesimo quarto, multi-
pliciter probat quod esse divinum non
potest designari per additionem alicujus
differentise substantialis : alias divinum
esse non esset in actu nisi illo superaddito
exsistente ac aliquo superveniente, et ita
non esset per se necesse esse ; haberet se
quoque esse Dei ad differentiam illam sic- C
ut potentia ad actum. Unde sequenti ibi-
dem capitulo multa inducit motiva ad hoc
quod Deus non sit in aliquo genere.

Goncordat Petrus. Item Richardus, de
cujus dictis in solutionibus argumento-
rum tangetur.

Bonaventura quoque consonans praein-
ductis : Deo, inquit, non convenit esse in
aliquo genere determinato, quoniam omne
tale habet esse Hmitatum, arctatum, com-
positum. Nec convenit Deo in pluribus
esse generibus : quia hoc esset vel propter D
naturarum diversitatem, aut propter pro-
prietatum multiformitatem, aut propter
generalitatem, ut transcendentia. Quum er-
go Deus sit summe simplex et purum es-
se, se ipso distinctum ab omnibus, nullo
horum modorum in pluribus consistit ge-
neribus. Heec Bonaventura.

Idem affirmat Albertus, qui prae ceteris
expositioni textus intentus, verba Augu-
stini allegata in littera prolixe et bene
exponit. Ait equidem Augustinus quinto

de Trinitate : Intelligamus quantum pos-
sumus Deum sine qualitate bonum, sine
quantitate magnum, sine indigentia crea-
torem, sine situ preesidentem, sine habitu
omnia continentem, sine loco ubique to-
tum, sine tempore sempiternum, sine ulla
sui mutatione mutabilia facientem nihil-
que patientem. Quisquis Deum sic cogitat,
etsi nondum invenire potest quid sit, pie
caveat de illo quidquam sentire quod non
sit. — Quocirca scribit Albertus : Novem
generalissima accidentis duo habent in se,
scilicet, quod accidentia sunt, et differen-
tiam seu aliquid per modum differentiae
qua ab invicem distinguuntur. Quod enim
quantitas est quantitas, non habet ab eo
quod est accidens, sed ab eo quod est di-
mensio vel mensura substantise intus vel
extra; similiter quod qualitas est qualitas,
non habet ab eo quod est accidens, sed ex
hoc quod est dispositio substantise natu-
ralis sive adveniens intus vel extra. Ab eo
autem quod accidentia sunt, omnia ordi-
nem ad substantiam dicunt : et sic quoad
id quod ratione generis convenit eis, puta
inesse, removentur a divinis, quum hoc
sit imperfectionis. Pro cujus intellectu no-
tandum quod ait Boetius : Praedicamento-
rum qusedam preedicant aliquid inesse ei
de quo pra?dicantur ; queedam autem ex-
trinsecus adsistunt; quaedam vero pra?di-
cant esse aliquo modo se habere ad illud
quod extrinsecus adjacet, ut locus et tem-
pus. Unde qualitas, quantitas, agere, pati,
situs et habitus, aliquid praedicant inesse;
sed relatio, extrinsecus adsistere, ut dex-
trum et sinistrum. Potest namque idem
esse dextrum et sinistrum sino sua muta-
tione. Quando autem et ubi, prsedicant
illud quod ex adjacentia exterius mensu-
rantis relinquitur. Illa ergo qusr, prsedi-
cant inesse, removentur (ut dictum est) a
divinis; sed gratia differentiae ptaedican-
tur, dum differentia illa dicit actum aut
ordinem ad finem, non ad subjectum :
sicque in specie praedicantur de Deo, prse-
sertim si species illa constituitur differen-
tia dignitatis, ut bonus, sapiens, justus.

AN DEO CONVENIAT RATIO UNIVERSALIS, SEU GENERIS AUT SPECIEI, ETC.

395

Illa vero quse extrinsecus adsistentia ad
alterum sunt, gratia ejus quod est in eis
accidentis natura non preedicantur, sed
mutantur in substantiam in divinis. Ve-
rum ratione ejus quod generalissimo ad-
dunt, non dicunt ordinem ad substantiam:
ideo in divinis manent secundum propri-
am rationem. Nonnulla vero et imperfecta
sunt ratione generis accidentis, et etiam
ratione ejus quod addunt : ut situs, qui
est corporalium rerum ; et pati, quod est
imperfecti ; et habitus, qui corporeorum
est entium. Ideo simpliciter removentur,
nisi per translationem conveniant Deo.Ve-
rumtamen advertendum quod relatio ha-
bet duo in se, utpote, quod est proprietas:
et ita convenit ei inesse soli personse, et
non solum adsistere; imo sic est constitu-
tiva personae, et naturam accidentis amit-
tit, quia nil superaddit essentise. Habet
quoque in se quod est ad alterum cui op-
ponitur relative, et ex hoc habet extra de-
terminari : sicque intelligendum est quod
Boetius ait relationem adsistere. Haec Al-
bertus.

Qui etiam circa verba S. Hilarii scribit.
Ait quippe septimo de Trinitate Hilarius :
Non ex compositis Deus subsistit, qui vita
est; neque qui virtus est, ex infirmis con-
tinetur; nec qui lux est, ex obscuris co-
aptatur; neque qui spiritus est, ex dispa-
ribus est formatus. — Girca hsec scribit
Albertus : Prima compositio rerum est ex
quod est et quo est : quae est angeli et
aniinae rationalis; corporisque ccelestis, se-
cundum eos qui non ponunt in ccelo ma-
teriam. Secunda compositio est primorum
quae sunt ex materia et forma : ut materiae
primse ad elementum. Tertia compositio
est ex ccelestis influentia corporis super
inferiora, eo quod omnis mixtio et gene-
ratio inferiorum ad motum cceli reducitur
sicut ad causam. Corpus autem cceleste
movet per influentiam lucis super obscu-
rum prsecipue duorum elementorum, quse
sunt terra et aqua. Illa namque magis
abundant in mixtorum corporibus : sic-
cum enim terrestre terminativum est hu-

A midi aquei, et humidum aqueum continua-
tivum est sicci ; sicque fit mixtio movente
superiorum corporum lumine per prae-
sentiam vel adspectum, seu applicationem
quamdam ad stellam respicientem conjun-
ctionem vel oppositionem, aut alias pro-
prietates quse in scientia de stellis sunt
determinatse. Ad hanc commixtionem se-
quitur compositio complexionatorum et
organicorum ad spiritualem naturam, quse
anima est : et ista compositio quarta est.
Primae compositioni opponitur seu repu-

B gnat vita in toto, id est vita pura. Id enim
in quo est qaod et quo, non vivit secun-
dum se totum,nec est vita pura ipsumque
vivere.Secundae compositioni repugnat vir-
tus perfecta, propter defectum privatio-
nis. Tertiae opponitur lux in toto, id est
lux pura, propler opacum elementorum.
Quartae opponitur esse spiritum in toto,
id est totaliter spiritum esse, propter dis-
paritatem grossi terrenique corporis ad
spiritualem naturam animse quae corpori
tali unitur. Haec ille.

C Denique de hac materia, cur scilicet
Deus nec genus nec species sit, neque in
genere neque in specie, scribit Udalricus
satis fundamentaliter juxta Peripatetico-
rum doctrinam, in Summa sua, tertio li-
bro, septimo et octavo capitulis : Univer-
sale, inquiens, videtur maxime obsistere
aequalitati personarum in Deo. Ideo ejus
naturam plenius notificabimus.Universale
proprie sumptum duobus constituitur, ut-
pote : nalura cui accidit universalitas seu
generalitas ; et respectu ad multa, qui

D complet rationem universalis. Quum au-
tem respectus ille non conveniat naturae
nisi ut est secundum rationem separata et
communicabilis, tria tamen sunt conside-
randa in ipsa natura. Nam in quantum est
separata, sic est. unum extra multa, pufa
particularia : sic enim in solo est intelle-
ctu. In quantum vero habet respectum ad
multa quorum ipsa est esse substantiale,
sic ipsa est unum in multis, in quibus
diversificatur. Et tertio, in quantum ipsa
ita non sumitur ut substantia secundum

396

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII : QUEST. VI

se ens, id est essentia divisa contra mate-
riam atque compositum, sed sumitur ut
totum esse substantiale, quod oportet in
eoncreto significari cum implicatione ejus
cujus est illud esse, sic praedicabilis est de
toto, et est unum de multis. Porro, si uni-
versale sumatur secundum actum, vide-
licet prout actualiter est unum commu-
nicatum multis et praedicatum de eis, sic
est solum in intellectu, videlicet quoad
intentionem universalitatis. Proptcr quod
Peripatetici communiter, et Avicenna, Al-
gazel, Averroes, pluresque alii, dicunt uni-
versale non esse nisi in intellectu : quo-
niam forma secundum quod est in rebus,
divisa est per esse, non una. Universale
autem est simplex forma et una, a ma-
teria et ejus appendiciis separata; et hoc
ei non conferl nisi abstrahens intellectus.
Hinc ait et Damascenus, quod in talibus
consideratur commune ratione, non re. —
Hsec et alia multa scribit Udalricus de uni-
versali in generali.

Prseterea de natura generis subdit : Ge-
nus propriissime dicitur quod in defini-
tione est primum et praedicatur in quid.
Cui Philosophus primo attribuit quod est
subjectum : quia in quantum genus acci-
pitur ut consistens in se et in substantia-
libus suis, non indiget differentia ad esse
suum in quantum genus. Aliter enim om-
ne genus, etiam generalissimum, indige-
ret differentia ad esse suum, et recipere-
tur differentia in ejus definitione : quod
falsum est, quoniam genus generalissi-
mum definitionem non habet. Hinc genus
non habet differentiam proprie dictam
suum esse constituentem : vel si ha-
bet, non est simpliciter genus, sed genus
subalternum, quod est etiam species ;
sicque in quantum species, constituitur
differentia. Ad cujus intellectum adver-
tendum, quod quum Philosophus dicat
quod potentia et actus sunt principia ge-
nerum, patet quod potentia simplex non
est genus, sed potentia contracta per ac-
tum : qui actus est differentia. Et si dif-
ferentia illa fuerit intranea enti, ita quod

A ei nil superaddit, sed addit vel solam ra-
tionem negationis, vel aliquid quod di-
minuit de ratione entis, et ex hoc quod
est intra ens, non coarctat. Unde consti-
tutum ex tali actu et potenlia, est genera-
lissimum. Tales autem differentiae habent
similitudinem differentiarum verarum, sed
non sunt differentiae verae. Si vero diffe-
rentia sit extra genus, quae realiter addit
supra potentiam generis, per hoc coarctat
in partem. — Secundo, Philosophus attri-
buit generi quod est materia seu materiee

B simile. Nam sicut in materia ponitur for-
marum inchoatio, sic in genere sunt dif-
ferentiae potentialiter ; et. ab eo quod se
habet per modum potentiae, sumitur ratio
generis, ut in homine ab eo quod est es-
se corpus animatum sensibile. Differentia
autem est essentialis qualitas generis :
ideo praedicatur in quale. Species vero
utrumque complectitur : idcirco est qua-
le quid. Genus autem proprie dicit esse
quid : quoniam est subjectum cui accidit
esse determinatum vel non determinatum

G ad actum per differentias suas, quae re-
ducunt potentiam ejus ad actum qui est
esse specificum. Hinc certum est quod
Deo qui est purus et simplicissimus actus,
non competit esse genus, nec esse in ge-
nere; nec esse ejus determinatur aut con-
trahitur ad certum gradum perfectionis
per differentiam, quum sit ens illimita-
tum, simpliciter universaliterque perfe-
ctum. ldeo non est species nec individuum
speciei, sed extra et supra omne genus
ac ordinem rerum per eminentiam infi-

D nitam. Haec in sententia Udalricus. — Et
ista est doctrina Avicennae et Algazelis
aliorumque antiquorum : imo Augustini in
textu, Boetii, Damasceni, Anselmi. Et qui
aliter utuntur nominibus generis, speciei
et differentiae, ponendo ea in Deo, abu-
sive loquuntur, et prorsus improprie et
indocte.

His consonant scripta yEgidii hic dicen-
tis : Si volumus scire an Deus sit in ge-
nere, oportet nos intueri an ea quae sunt
de generis ratione, conveniant ei. Itaque

AN DEO CONVENIAT RATIO UNIVERSALIS, SED GENERIS AUT SPECIEI, ETC.

397

genus comparatur ad speciem tanquam
ad contentum sub se, quum nihil sit in
genere quod non est in aliqua specierum,
ut in libro dicitur Topicorum. Compara-
tur autem ad speciem tripliciter. Primo,
quia respectu speciei habet rationem to-
tius universalis, quoniam praedicatur de
specie. Secundo habet rationem potentia-
litatis, quum species definiatur per genus
et differentiam, tanquam per potentiam
atque actum. Tertio habet rationem con-
tinentis : nam virtualiter in se continet
species, quae uniuntur et colliguntur in
eo tanquam in toto universali, quemad-
modum membra in toto composito, et di-
versae potentiae in toto potestativo. Hinc
secundo Metaphysicae asserit Commenta-
tor, quod distinctio est inter genus et ma-
teriam, quia materia dicit potentiam pu-
ram, genus autem formam mediam inter
actum et potentiam. Conformiter, genus ad
differentiam comparatur tripliciter : quia
respectu differentiae dicit totum, quum
differentia cadat a latere, genus autem
secundum rectam lineam ordinetur ; ha-
bet quoque respectu differentiae rationem
potentialitatis,quia differentia superaddita
generi contrahit ipsum et constituit spe-
ciem ; habet etiam rationem continentis,
quum genus sit communius differentia.
— Ad hoc ergo quod aliquid sit in genere,
tria requiruntur. Primum, quod sit fini-
tae perfectionis. Nempe quum genus dicat
quid medium inter actum et potentiam,
et actus in potentia receptus contrahatur
ad perfecti.onem determinatam, constat
quod id non sit in genere cui competit
perfectio infinita. Amplius, ex eo quod
genus dicit totum, quae totalitas quamvis
sit secundum rationem, attamen quia his
partibus rationis correspondent partes rei,
nec proprie partes hujusmodi sumeren-
tur nisi natura a qua sumuntur genus
et differentia, aliquo modo partes habe-
ret : ideo Deus, qui simplicissimam habet
naturam, nullo modo est in genere. Si-
mili modo, quia genus potentialitatem in-
cludit, Deus, qui purus est actus, in ge-

A nere non est. Unde nec species est, nec
individuum speciei. — Denique quatuor
sunt gradus substantiarum. Nam quaedam
per se non habent esse, sed sunt in quan-
tum dant esse : ut substantiales partes
compositi. Aliae per se habent esse, ta-
men habent aliquid in se quod non prin-
cipaliter facit ad esse : sicut composita, in
quibus habetur materia. Aliae per se ha-
bent esse, et nihil est in earum natura
quod non principaliter facit ad esse, ut
intelligentiae. Quaedam vero est substan-

B tia quae non solum per se habet esse, sed
etiam est suum esse, ut Deus. — Postre-
rao haec tria propter quae ostensum est
Deum non esse in genere, Deo competere
divinus et sanctus Dionysius innuit quin-
to capitulo de Divinis nominibus, dicens
primam causam secundum omnem inten-
tionem supersubstantialiter esse. Ex quo
habetur quod in eo non est essentia diffe-
rens aut distans ab esse, nec potentialitas
in natura. Et subdit ibidem : Etenim non
hoc quidem est, hoc autem non est ; nec

C alicubi quidem est, alicubi autem non est.
In quo innuitur non habere naturam com-
positam, quae per conditiones materiae de-
terminatur ad aliquera locum. Et addit :
Sed omnia est, ut omnium causa, omnia
principia comprehendens et praehabens.
Unde concluditur, quod non est materia
neque forma, nec ad aliquod genus ter-
minatum. Haec /Egidius.

Circa haec scribit Scotus : Hic sunt duae
opiniones extremae : una negativa, quae
dicit quod cum simplicitate Dei non stat,

D quod sit aliquis conceptus communis uni-
vocus Deo et creaturis. Alia tenet omnino
oppositum,et ait quod etiam Deus sit in ge-
nere.Teneo autem opinionem mediam,sci-
licet quod cum simplicitate Dei stet quod
aliquis sit conceptus communis Deo ac
creaturis,non tamen ut genus. Prima pars
probata est. Secundam probo auctoritate
Augustini, septimo de Trinitate dicentis :
Manifestum est Deum abusive dici sub-
stantiam, quia substantia dicitur a sub-
stando, eo quod accidentibus substet :

308

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII ; QU^ST. VI

quod Deo non convenit. Non intendit au-
tem Augustinus quod ratio substantiae sit
substare accidentibus, sed ut substantia
est genus : quia praemisit ibi quod ab-
surdum est ut substantia relative dicatur.
Sed substantia ut est genus, est limitata ;
omnis autem substantia liinitata capax est
accidentis : ergo quaecumque substantia
est in genere, potest substare alicui acci-
[Deusnon: denti *. Idem probat et tenet Avicenna. Et
ergo...] probatur sic : Primo, ex ratione infinita-
tis. Conceptus habens indifferentiam ad
aliqua ad quae non potest conceptus ge-
neris esse indifferens, non potest esse
conceptus generis. Sed quidquid commu-
niter dicitur de Deo et creaturis, est in-
differens atl finitum et infinitum. Nullum
vero genus potest ad finitum et infinitum
esse indifferens : genus enim accipitur ab
aliqua realitate quae secundum se poten-
tialis est ad realitatem a qua differentia
sumitur. In Deo autem, quum sit infini-
tus formaliter, nihil est potentiale. Secun-
do arguo ex ratione ejus quod est neces-
se esse ; et est argumentum Avicennae
octavo Metaphysicae suae. Si necesse esse
habet genus, ergo intentio generis vel erit
ex se necesse esse, vel non. Si primo mo-
do, tunc non cessabit quousque sit ibi
differentia, ita quod genus differentiam
tunc includet, quoniam sine illa non est
in ultimo suo actu, sed necesse esse est
in ultimo actu suo. Si autem genus inclu-
dat differentiam, non est genus. Si autem
detur secundum membrum, sequitur quod
necesse esse erit constitutum ex eo quod
non est necesse esse. Hinc dico quod ens
prius dividitur in infinitum et finitum,
quam in decem genera : quoniam alterum
horum, videlicet ens finitum, est commune
ad decem praedicamenta. Ergo quaecum-
que conveniunt enti ut indifferens est ad
finitum et infinitum, vel ut proprium est
enti infinito, conveniunt sibi non ut de-
terminatur ad genus, sed ut est prius, et
per consequens ut est transcendens et ex-
tra omne genus. Quaeeumque autem sunt
communia Deo et creaturae, sunt talia : in

A quantum enim conveniuntDeo,sunt infini-
ta ; in quantum creaturae, finita. Ergo illa
per prius conveniunt enti quam divida-
tur in decem genera : idcirco esse tale,
transcendens est. — Sed quaeritur quomo-
do sapientia ponatur transcendens, quum
non conveniat omnibus entibus, trans-
cendentia vero videantur omnibus esse
communia. Respondetur quod sicut de ra-
tione generis generalissimi non est habe-
re species sub se, sed non habere super-
veniens genus (sicut quando, quia non

B habet superveniens genus, est generalis-
simum, quamvis paucas aut nullas ha-
beat species) ; ita transcendens est, quod
nullum habet genus sub quo contineatur,
sed quod ipsum sit commune ad multa
inferiora, hoc accidit ei. Hac Scotus.

Cujus ultimo dicto objici potest, quod
de ratione generis est praedicari de multis
differentibus specie ; quumque genus a
generalitate impositum sit, ratio generis
generi generalissimo potissime convenire
videtur. — Demum, quod ait ens univoce

C praedicari de Deo et creaturis, doctrinae
et rationibus omnium praeallegatorum so-
lennium veterumque doctorum contrari-
atur. Imo quum Deus aeternus et gloriosus
in infinitum magis excedat omnem crea-
tam essentiam et omne esse creatum ac
modum essendi ejusdem, in omni dignita-
te, superessentialitate et incomprehensi-
bilitate, quam quaecumque creata substan-
tia accidens, aut unum accidens aliud : si
ens praedicaretur univoce de Deo et cre-
atura, multo plus ens finitum praedica-

D retur univoce de decem praedicamentis,
ipsumque accidens de novem suis gene-
ribus, et videretur ens finitum esse genus
ad decem generalissima : quo dato, illa
non essent generalissima. Amplius argui
potest, quia si ens de Deo et creaturis uni-
voce dicitur et in quid, erit genus ad ea,
eritque Deus in genere : quo dato, opinio
illa implicare videbitur.

Praeterea scribit Scotus : Aliqui probant
Deum non esse in genere, quoniam con-
tinet in se perfectiones omnium generum.

AN DEO CONVENIAT RATIO UNIVERSALIS, SEU GENERIS AUT SPECIEI, ETC.

399

Sed argumentum non valet, quia conti- A
nens aliquid, continet illud per modum
sui, etc. Ad quod dico, quod argumentum
illud a praefatis doctoribus introductum,
exstat idoneum. Et quamvis Deus incom-
prehensibilis et excelsus contineat in se
omnium rerum ac generum perfectiones
secundum suum proprium modum, tamen
continet eas vere plene, actualiter, illimi-
tate, imo in infinitum excellentius quam
sint aut esse queant in rebus creatis ; et
taliter nullum creatum continet contine-
reve potest universorum generum perfe- B
ctiones.

Ait etiam circa haec Scotus : Si Deus
sola individua substantiarum causaret, il-
la (puta creata substantia) haberet vir-
tualiter in se unde causaret accidentia
omnia. Gui assertioni objicitur, quod nul-
la creata substantia habet in se virtutem
causandi supernaturales habitus gratiae et
theologicarum virtutum atque donorum.

Reprehendit insuper Scotus dictum Hen-
rici, qui ait species generabilium et cor-
ruptibilium non corrumpi per se, sed per C
accidens, utpote per hoc quod individua
in quibus sunt, corrumpuntur. Quse re-
prehensio non censetur idonea, quum di-
ctum illud communi assertioni philoso-
phorum et theologorum concordet ; et
item, quia ut ait Philosophus, esse, agere,
pati, generari, corrumpi, directe convenit
suppositis, et ex consequenti seu per ac-
cidens aut ratione suppositorum, naturis
specificis.

Durandus quoque fatetur Deum non es-
se in genere. Reprobat tamen argumen- D
tum supra inductum, quo id ita probatum
est, quia in Deo quum purus sit actus,
non potest fundari conceptus seu ratio
potentialitatis, a qua sumitur genus. Ita-
que scribit : Iste modus probandi non
videtur verus, quoniam sicut de Deo con-
cipimus quod est bonus et sapiens, et haec
in Deo differunt ratione ; ita concipimus
de Deo quod est substantia, et quod est
intellectualis : et primus ille conceptus est
indeterminatus respectu secundi, et ali-

quo modo determinatur per ipsum, quem-
admodum potentia per actum.

Sed ista objectio est invalida, atque ex
dictis /Egidii plene soluta. Genus etenim
sumitur ab aliquo quod ex sua natura
aliquid habet potentialitatis, et non solum
secundum modum apprehensionis huma-
nae. Substantia quoque prout convenit
Deo, non nisi puram et perfectam notat
essentiam ; nec in supersimplicissima et
actualissima Deitate est quidpiam ex sua
natura contrahibile, determinabile, poten-
tiale. Et quamvis Durandus praetactum
reprobet argumentum, tamen in argumen-
to suo quo illud corrigit, fatetur quod
argumentum illud praetendit. Sic etenim
arguit : Minus est in genere quod est illi-
mitatum re et ratione, quam quod est
limitatum re, quamvis non ratione. Sed
Deus est illimitatus re et ratione ; ens au-
tem creatum in sua communitate acce-
ptum, est limitatum ad minus re, el ut
aliqui dicunt, etiam ratione : et tamen
ipsum non est in genere : ergo a fortiori
nec Deus. Et causa est, quoniam genus
includit limitationem, ita quod perfectio
contenta in uno genere non convenit rei
alterius generis sine novae rei additione.

Similiter Scotus reprobando argumen-
tum quo ita arguitur, Deus continet in se
perfectionem omnium generum, ergo non
est in genere, paulo post incidit et affir-
mat quod reprobavit. Siquidem dicit Deum
non esse in genere ratione suae absolutae
infinitatis : et tamen hoc nihil aliud est
dicere nisi quod Deus non est in genere
quia continet in se omnium generum et
omnium rerum perfectionem omnimode.
— Quocirca pensandum, quia (ut in Quod-
libetis suis frequenter atque in Summa
sua testatur Henricus) quamvis aliqua es-
sentia citra summum Deum esset infinitae
perfectionis in certo genere aut gradu vel
specie, puta in sapientia aut virtute, non
tamen esset absolute perfecta, neque sim-
pliciter infinita : imo adhuc esset in gene-
re, et haberet quo excederetur et limitare-
tur.Idem in hac quaestione Scotus fatetur.

400

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QUjEST. VI

Sed et Guillelmus Parisiensis in libro
suo de Trinitate evidenter testatur et pro-
bat Deum non esse in genere, nec aliquid
praedicari de ipso et creaturis univoce, sed
analogice tantum. — ldem tenet Antisio-
dorensis. Qui tamen in Summa sua, libro
primo, qusestione qua quserit, utrum per-
sona dicatur univoce de personis increatis
et creatis, ponit varios modos univocatio-
nis, prout suo loco poterit tangi.

Postremo constat ex habitis, quam incon-
veniens et absurda sit quorumdam opinio,
dicentium quod ens non solum univoce
de Deo et creaturis dicatur, sed item quod
Deus sit in prsedicamento ac genere, in
tantum ut quidam dixisse legatur, quod
Deus seu divina essentia in quantum quid-
ditas, non est dignior quam quidditas
asini : quod auribus vere religiosis de-
testabiliter sonat, et honorificentise super-
dignissimi Dei contrariatur, de quo cum
omni reverentia et timore loqui debemus,
quemadmodum Alexander in suis observat
ac loquitur libris, in tantum ut beatissi-
mus Dionysius et Damascenus affirment,
non esse audendum aliquid de superes-
sentiali dicere Deitate prseter ea quse Scri-
pturis traduntur. Itaque dico quod divina
essentia in quantum quidditas, secundum
quod quidditas convenit ei, non solum
quidditate asini, sed etiam quidditate ex-
cellentissimi angeli, in infinitum prsestan-
tior est. Nec in hoc simile est de Deo et
creaturis. Nam quamvis homo in quan-
tum substantia sensitiva non dicatur per-
fectior equo, sed in quantum rationalis,
quia videlicet animal de homine et equo
prsedicatur univoce ; de Deo tamen maje-
statis et excellentise penitus infinitse loqui
sic nefas est.

Ad primum igitur respondendum, quod
quamvis Deus prsedicetur de pluribus sup-
positis seu personis, illa tamen supposita
non sunt plura, absolute loquendo, nec
multa; nec multiplicatur in eis natura :
imo nec absolute, sed relative dicuntur.
Ideo Deo non competit ratio universalis,

A nec descriptio generis seu speciei ; nec
preedicatio illa esset proprie in quid. —
Ad secundum, quod res non convenit uni-
voce Deo et creaturis ; nec proprie Deus
appellatur substantia, quum substantia a
substando dicatur : imo cum infinita ex-
cellentia et superessentiali illimitataque
perfectione convenit ei per se esse ; crea-
turis vero, cum aliquantula participatione
subsistentise Dei. — Ad tertium, quod illae
et similes entis divisiones non dantur per
univocationem, sed analogiam, et una pars

B per supereminentiam convenit Deo. — Ad
quartum responsum est. Attamen instan-
tia illa convincit quod aliquid simile ra-
tioni universalis et generis ac speciei Deo
conveniat, et quod quantum ad id quod
perfectionis est, conveniant Creatori ; non
autem simpliciter, sicut ex verbis patuit
Alexandri et aliorum. Et quantum ad id,
Damascenus et alii quidam authentici et
antiqui usi sunt nomine speciei aut gene-
ris in divinis. Per quod patet solutio au-
ctoritatum ex illis allegatarum. — Ad quin-

C tum jam patet responsio, quia substantiae
ratio non competit Deo et creatis univoce.
Unde gloriosus Dionysius Deum toties su-
persubstantialem et superessentialem ap-
pellat*, et quod verius dicatur non esse *affi<m
substantia quam substantia, prout ultimo
Mysticae theologise capitulo protestatur. —
Ad sextum, quod in Deo sunt duo prsedi-
camenta quantum ad modum praedicandi,
non quantum ad veram et propriam ra-
tionem aut proprietatem prsedicamenti :
qusedam enim dicuntur de Deo absolute et

D essentialiter, qusedam relative.

Ad septimum et ad alia Scoti objecta
dicendum, quod Deus formalius est su-
perens quam ens, et quod generalis ille
conceptus entis communissime sumpti,
non convenit Deo et creatis univoce, sed
analogice tantum. Nec aliud instantise illse
concludunt. Estque tenendum, quod con-
ceptus seu ratio illa entis, sit unus unitate
quadam analogica et communi, ac perma-
net in sua communitate quousque descen-
datur. Quumque descenditur ad increatum

QU.EST. VII : AN ALIQUA CREATURA SIT SIMPLEX, ETC.

401

et creatum, seu infinitum et finitum, di-
versificatur in eis, et unicuique competit
suus conceptus seu propria ratio. Nec est
inconveniens quod aliquis habeat verum
conceptum de aliquo communi, et tamen
ignoret qualiter ratio seu conceptus hu-
jusmodi conveniat contentis sub illo seu
minus communibus. Nec rursus sequitur
ex his, quod ex creaturis nil vere cogno-
scamus de Creatore : quia ut patuit, ens
et alia multa non prorsus aequivoce, sed
analogice competunt Deo et creaturis, quo-
niam res creatae vere participant, imitan-
tur ac repraesentant perfectiones et attribu-
ta supergloriosissimi Creatoris. — Postremo
dicendum, quod theologi utuntur conce-
ptibus quibusdam communibus Deo et
creaturis, accipiendo metaphysicales con-
ceptus, et removendo ab eis quod imper-
fectionis est, atque quod perfectionis est
adscribendo Greatori, non univoce, sed per
eminentiam incomparabilem et quamdam
analogiam qua aliquid per prius dicilur
de uno, et per posterius de aliis.

QU^STIO VII

SEptimo quaeritur, An aliqua creatu-
ra sit simplex, et specialiter de
simplicitate intellectualis naturse
ac rationalis creaturae, an scili-
cet ang-elus et anima rationalis sit
simplex et immaterialis essentia.

Quod autem aliqua creatura sit simplex,
p.388A'B\ probatum est supra de puncto et unitate.
Quod si dicatur in omni creatura esse
giiod est et quo est, inquiritur an et ipsum
quo, sil compositum ex quod et quo. Si
sic, quaeretur ulterius quousque stetur in
aliquo penitus simplici, aut ibitur in infi-
nitum. — Iterum, eadem sunt principia
compositionis et resolutionis. Resolutio au-
tem ultima stat in indivisibili ac simplici.
Ergo est devenire in creaturis ad aliquod
penitus simplex et irresolubile.

In contrarium est Augustinus in littera.

T. 19.

pag. 277
et s.,q. xiii.

389A'.

A Ista quaestio pro magna parte soluta est
paulo ante in determinatione quaestionis
de simplicitate Dei ac divinae essentiae. quast. v
Verumtamen quaestio ista multiplicem in- supra'
cludit difficultatem, praesertim quantum
ad intellectuales substantias, de quibus
quaestio potest moveri an in eis materia
aliqua sit, et item an in eis differant rea-
liter esse et essentia. De distinctione au-
tem inter essentiam potentiasque earum,
determinatum est supra.
Itaque circa heec scribit Bonaventura :

B Simplicitas essentiae privat seu excludit
compositionem, et etiam differentiam es-
sentialem ac multiplicitatem. Unde sim-
plex est, quod nec habet partium compo-
sitionem, nec multiplicitatem formarum
nec actionum. Porro in solo Deo est priva-
tio compositionis ac differentiae seu mul-
tipIicitatis.Hinc in solo Deo est simplicitas
essentialiter et perfecte, in aliis partici-
pative. Quaedam autem est compositio ex
partibus essentialibus, et haec est in om-
nibus creaturis entibus seu exsistentibus

C per se. Alia est ex partibus integrantibus,
et haec est in cunctis corporibus. Tertia,
ex partibus dissimilibus, et haec est in
omnibus animatis et sensitivis. Hinc in
omni substantia per se ente quae proprie
dicitur creatura, est compositio aliqua :
quoniam omnis creatura aut est corporalis,
aut spiritualis, aut composita ex utroque.
Triplex quoque est differentia in rebus
creatis. Prima est substantiae et virtutis ac
operationis, seu substantiae et accidentis.
Secunda differentia est suppositi ac natu-

D rae. Tertia est differentia entis ac esse.
Prima differentia est rei in quantum est
agens; secunda, prout est ens in genere;
tertia, prout est ens in se. Prima differen-
tia est in omni subjecto, quoniam omne
subjectum habet esse mixtum : idcirco
non agit ex se toto. Propter quod differt
in eo, quo agit, et quod agit, et actio, seu
subjectum et proprietas. Secunda diffe-
rentia est in omni individuo, quoniam om-
ne individuum habet esse limitatum : hinc
in aliquo convenit, atque in aliquo differt

402

1N LIBHUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII ; QU.EST. VII

ab alio. Unde in omni individuo differt
suppositum et natura : multiplicatur enim
essentia seu natura in suppositis. Terlia
est in omni creato et concreato. Nempe
quum omne creatum, sive sit principium,
sive principiatum, aliunde accipit esse,
ideo non est esse suum : sicut lux non
est suum lucere. Si ergo dicatur simpli-
citas per privationem compositionis, sic
propria est Dei solius etiam ratione sub-
stantias, quoniam post Deum nulla sub-
stantia est quae non componatur ex possi-
bili saltem et actuali. Si autem simplicitas
dicat privationem differentise essentialis
ac dependentiae, ita quod in essentia nulla
est diversitas nec dependentia, sic simpli-
citas est propria Deo ratione entis : quo-
niam nullum aliud ens est in quo non
cadat aliqua diversitas aut dependentia.
Goncedendum est ergo quod simplicitas
est propria Deo. Creaturae autem compo-
sitae sunt, nec simplices vere : quoniam
babent esse mixtum ex actu et potentia,
quoniam habent esse limitatum, et ita in
genere et specie collocatum, et per additio-
nem contractum, quia aliunde datum, sci-
licet a Deo, a quo deficiunt in simplicitate,
et ita cadunt in compositionem. — Potest
etiam dici et brevius, quod simplex dici-
tur per compositionis privationem. Sed
aliquid dicitur componi duplieiter : pri-
mo, quia ex aliquibus ipsum componitur ;
secundo, quia componitur alii. Si ergo
simplicitas privet compositionem ex aliis,
sic competit quibusdam creatis, ut primis
principiis; si autem privet composilionem
cum aliis et ex aliis, ita solius est Dei.
Omnis namque creatura, aut est ens per
se et in se, sicque aliquo modo composita
est ex aliis; aut est ens cum alio et in alio,
et ita est composita alii. Rursus, omne
creatum, aut est principium, et ita est al-
teri componibile; aut principiatum, et sic
ex aliis est compositum. Haec ille.

Hinc Thomas : Omne, inquit, quod pro-
cedit a Deo in diversitate essentiae, deficit
a simplicitate divina. Porro creatura ost
duplex. Quaedam habens esse completum,

A ut homo, leo, lapis. Et talis sic deficit a
Dei simplicitate, quod incidit in composi-
tionem : quia in omni creatura, tam spi-
rituali quam corporali, est natura et esse
suum sibi a Deo communicatum ; sicque
componitur ex quod est et quo est. Quae-
dam vero creatura solum habet esse in
alio, ut materia prima, et forma, ac uni-
versale. Et talis non sic deficit a simplici-
tate divina ut sit composita. Si enim dica-
tur composita ex natura et habitudinibus
quibus refertur ad Deum sive ad id cum

B quo componitur, quaeritur de habitudini-
bus illis, an sint res vel non : et si non,
non faciunt compositionem; si sic, non re-
feruntur aliis habitudinibus, sed se ipsis :
relatio namque non refertur alia relatio-
ne. Sicque devenitur ad aliquid quod non
est compositum. Nihilo minus deficit a di-
vina simplicitate dupliciter : vel quia est
divisibile in potentia vel per accidens, sic-
ut materia per quantitatem et forma per
receptaculum ; vel quia est componibile
alteri. Haec Thomas.

C Cujus positio non videtur a praefata Bo-
naventurae responsione multum distare,
quoniam Bonaventura utitur nomine com-
positi magis extense quam Thomas, ita ut
illud quoque appelletur eompositum,quod
est componibile alteri. At vero in hoc
quod omnem creaturam per se subsisten-
tem affirmat ex essentialibus compositam
partibus, nec Thomae nec aliis multis con-
cordare videtur, praesertim si per partes
essentiales rriateriam et formam intelligat.
Si vero per partes essentiales intelligat

D quod est et quo est, stare posset. Si tamen
per quo est, intelligatur esse actualis exsi-
stentiae, hoc non videtur recte pars essen-
tialis vocari, preecipue secundum istos qui
asserunt illud ab essentia realiter esse dis-
tinctum. Sed de his paulo post magis tra-
ctabitur. — Praeterea, qualiter in angelo
et anima sit compositio quaedam ex quod
est et quo, et qualiter sint immateriales,
sanctus Doctor scribit multum diffuse in
Summa contra gentiles, libro secundo, per
diversa capitula; in tractatu quoque suo

AN ALIQUA CREATURA SIT SIMPLEX, ETC.

403

de Esse et essentia, et super secundum
Sententiarum, atque in prima parte Sum-
mae suae, prout suis locis poterit fangi.

Petrus quoque hic ait : In creaturis
multiplex compositio reperitur. Prima, ex
genere et differentia : quae est compositio
natarse communis. Secunda, ex eo quod
est et esse, seu ex quod est et quo est :
quae est compositio entis cujuslibet sin-
gularis. Tertia, ex natura et naturalibus
proprietatibus ejus. Quarta, ex subjeclo et
accidente. Quinta, ex materia et forma, ut
ccelum. Sexta, ex materia et forma ac pri-
vatione, ut elementum. Septima, ex di-
versitate materiae et formee, ut mixtum ex
elementis. Octava, ex partibus quantitati-
vis similibus, ut corpus homogeneum. No-
na, ex partibus quantitativis dissimili-
bus, ut eorpus heterogeneum. Decima, ex
corpore heterogeneo et anima vegetabili
tantum, ut planta seu arbor. Dndecima, ex
corpore heterogeneo et anima vegetativa
simul ac sensitiva, ut brutum. Duodecima,
ex corpore tali et anima rationali, ut ho-
mo : in quo stat ultima compositio natu-
rae. Haec Petrus.

Insuper Albertus : Simplicitas, ait, se-
cundum quid convenit creaturis ; et hsec
multiplex est. Gujus tangam aliquos mo-
dos. Est ergo quaedam simplicitas primo-
rum principiorum componenlium, puta
ipsius quod est et quo est ; et materiae ac
formae : quse simplicitas non est compo-
siti ex quod et quo est. In natura quo-
que spirituali est simplicitas quaedam sine
dependentia ad corporalem materiam, et
convenit angelo; estque major quam sim-
plicitas animae rationalis, quae quamvis
careat quantitate, habet tamen dependen-
tiam quamdam ad corpus. Post haec est
simplicitas eorum quse sunt aliquo modo
in quantitate, quorum quaedam sunt prin-
cipia quantitatis, quaedam ipsse quantita-
tes, quarum una est discreta, alia vero
continua. Unitas ergo, quae non habet po-
sitionem in continuo, est principium quan-
titatis discretae. Punctus vero, qui positio-
nem habet in continuo, est principium

A quantitatis continuae, scilicet lineae. Dein-
de sequitur nunc, quod est principium
temporis, eo quod tempus in sui ratione
habet et includit continuum et discretum,
quum dicitur:Tempus est numerus motus
secundum prius et posterius. Deinceps di-
cuntur simplicia, quae quantitatem habent
sine contrarietate, sicut coelestia corpo-
ra ; post haec, quae quantitatem habent si-
ne permixtione contrariarum qualitatum,
ut elementa, in quibus sunt simplices qua-
litates contrariorum. — Dico etiam quod

B anima rationalis composita est ex princi-
piis essentialibus, quae sunt quod est et
quo est ; non ex materia et forma, quam-
vis hoc quidam dicere videantur : quod
non apparet, quia secundum Philosophum,
materia determinatur per potentiam ad
motum in substantia aliquid variantem,
vel ad motum localem ; quumque potentia
hujusmodi non sit nisi in corporibus, non
erit materia nisi in corporalibus rerum.
Haec Albertus. — ■ Quocirca quaerendum,
quo sensu dicat, quod est et quo est es-

C sentiales animae partes, quum essentiales
partes substantiae non videantur esse nisi
forma substantialis atque materia : nisi
forsan essentiales partes appellet quae ad
completam rei consistentiam primitus exi-
guntur, seu actum et potentiam.

Insuper in commento suo super librum
de Causis, affirmat quod septem sunt sub-
slantise simplices primae, videlicet : causa
prima, intelligentia, anima nobilis, mate-
ria, forma, coelum, et elementum. Et sub-
dit de intelligentia : Intelligentia non sim-

D pliciter simplex est, sed est substantia
indivisibilis, quamvis multiplicitatem ha-
beat ex hoc quod est secunda substantia.
Intelligentiae namque aliud est esse, et
aliud quod est; et aliud est comparata ad
primam causam, et aliud secundum se
ipsam accepta; et aliud comparata ad ni-
hil ex quo est : tamen per hoc non dividi-
tur substantia ejus. Haec ibi.

Hinc Udalricus in quarto suae Summae
libro disseruit : Negantes intelligentiam
ex materia et forma componi, dicimus

404

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QUiEST. VII

eam tamen multiplici compositione esse
compositam. Est enim composita ex quod
est et esse : quia in ea aliud est quod est
et esse ipsius. Est etiam in ipsa compo-
sitio totius potestativi. Est itaque intelli-
gentia hoc aliquid compositum ex quod
est et quo est : quoniam omne causatum a
prima causa quod est ens ratum in natura
et per se subsistens, habet duo in sua
natura, videlicet : actum, in quantum est
a prima causa, quae est purus actus; et
potentiam, in quantum per distantiam ca-
dit a primo actu, secundum quod ipsum
causatum est in se ipso, eo quod esse cu-
juslibet causati est actus ei influxus a
primo : idcirco oportet in ipso esse ali-
quid recipiens influentiam illam. Hinc ait
Philosophus tertio de Anima, duo haec,
utpote potentiam, qua est omnia fieri, et
actum seu activam potentiam, qua est
omnia facere, esse in intellectuali natura
sicut in aliis rebus. Et Averroes in Com-
mento dicit haec duo in intelligentiis esse.
Verumtamen quia in eis est actus seu in-
tellectus semper perfectus in actu, idcirco
philosophi aliquando negant in intelligen-
tiis esse intellectum possibilem. Porro haec
duo, quae sunt possibilis intellectus, et
intellectus qui est actus vel qui est in
actu seu agens : vel dicunt duo principia
intellectualis naturae, videlicet secundum
quod potentiae naturales et impotentiae
realiter sunt ipsa principia substantiae,
sub alio tamen et alio modo essendi sum-
pta; vel ducunt nos in ipsa diversa prin-
cipia, quemadmodum potentia vel impoten-
tia naturalis ducit in causam sui. Potenfia
autem intelligentiee non est materialis, sed
formalis; et actus ejus est actus separa-
tus, materiae nulli immersus. Et ipsa in-
telligentia est hoc aliquid, secundum quod
suppositum per se subsistens et naturae
communi substans, vocatur suppositum.
Nam omne agens et causans, est hoc ali-
quid ; suppositum autem in unoquoque
est hoc quod ipsum cst. Et haec intelligen-
tia est illud quod a prima causa produ-
ctum est ad recepfionem ipsius esse : id-

A circo est in potentia et dependentia ad
causam influentem ei esse; et est in pri-
vatione in quantum ex nihilo est, quia sic
secundum se nihil est. Et quia supposi-
tum hoc in his conditionibus assimilatur
materiae, ideo in Iibro de Causis voeatur
hyliathin* : quod dicitur ab hyle, quoni- •Arabke,
am habet proprietatem primae materise. ^f('anud
Esse autem uniuscujusque,est propria sua Nosirum)
natura, cui substat suum quod est seu hyieatu"",'
suum suppositum. Hinc dicitur in libro etc.
de Causis, quod intelligentia est habens

B hyliathin et formam; similiter anima et
natura (id est coelum). Et haec duo, videli-
cet hyliathin et forma, sunt potentia et
actus ex quibus componi diximus intelli-
gentiam. Haec Udalricus.

Ex quibus constat qualiter secundum
Albertum et Udalricum et eorum sequa-
ces, anima et angelus a summa primi
principii simplicitate deficiant, et quali-
ter dicantur compositi ; et quid in eis
vocetur quo est et quod est, actus et po-
tentia, esse et essentia.

C Praeterea circa haec scribit ^Egidius : In
omni creato quod habet esse per se, opor-
tet concedere compositionem ex quod est
et quo est, id est ex essentia et esse. Quum
enim creatum sit, habet esse ex alio, et
est in potentia ad esse, nec est ipsum es-
se : alioqui esset purus actus, nec alio
indigeret. Non est ergo aliquid citra Deum
in quo sit lantum esse, et in quo non sit
aliquid quod participet esse. Ex hoc ta-
men non sequitur quod omne creatum sit
compositum, quia ipsum esse non est

D compositum proprie. Ideo advertendum
quod tria haec, unitas, simplicitas, et im-
mutabilitas, se consequunlur. Ex hoc quip-
pe quod aliquid est magis simplex, est
magis unum, utpote magis indivisibile mi-
nusque indigens : quia compositum indi-
get componentibus, et numerus unitati-
bus; unum vero et simplex non sic indiget
aliis, ut ait Proclus. Rursus, quo aliquid
est immutabilius, eo simplicius, secundum
Augustinum sexto de Trinitate. Hinc om-
nis pars habet aliquam polentialilatem, et

AN ALIQUA CREATUltA SIT SIMPLEX, ETC.

405

per consequens aliquam mutabilitatem :
quoniam nihil admixtum potentiae est om-
nino immutabile. — Verum ut clarius pa-
teat quae sunt composita et qualiter, at-
tendendum quod triplex sit totalitas, ut
propositione sexagesima septima loquitur
Proclus : Totalitas triplex est, scilicet ex
partibus, in parte, et ante partes. Totali-
tas ex partibus, est ejus quod ex partibus
constat, utpote res quae participat esse,
quoniam constat ex quod est et esse. Ipsum
autem esse participatum,est totum in par-
te : quia non participatur neque recipitur
in sua totalitate, sed juxta recipientis ca-
pacitatem et limitationem ; ideo non est
totum ut totum, sed totum ut pars. Totum
vero ante partes, est esse divinum, quo-
niam omne esse in se per eminentiam
comprehendit, neque alicui admiscetur.
Totum ergo in parte non est penitus sim-
plex : quia componitur alteri, et in diver-
sis diversimode recipitur, ac dependet a
sua causa et ab eo in quo est. Hinc quanto
plus anima et angelus recedunt a divina
simplicitate, actualitate et bonitate; tanto
plus accedunt et cadunt ad quamdam com-
positionem, potentialitatem et mali admix-
tionem, quamvis quidam dicant contrari-
um. Unde quartodecimo Metaphysicae dicit
Philosophus : Accidit omnia participare
malum, praeter unum. Anima ergo ratio-
nalis multiplicem habet compositionem :
quia non solum habet quod et quo, sed est
etiam totum in parte, videlicet substantia-
lis pars hominis ; et quoniam non est tota
immersa corpori, nec a corpore habet es-
se, nec dependet ab eo, sed separata est
quoad vires suas superiores : ideo est ali-
quo modo hoc aliquid, et per consequens
totum ex partibus; estque compositior for-
mis inferioribus, quum plures habeat vi-
res et actiones. Heec in sententia /Egidius,
qui ista prolixe prosequitur.

Verumtamen de hac re longe aliter sen-
tit Henricus. Nam ipsum esse seu actuale
exsistere, dicit non realiter ab essentia
seu quidditate distingui. Itaque primo as-

A serit Quodlibeto, quaestione nona : Circa
hoc oportet primo excludere falsam ima-
ginationem de participatione ipsius esse,
quoniam prius oportet dediscere falsa,
quam possint addisci vera, ut vult Augu-
stinus de Academicis, tertio libro. Hinc
sciendum, quod creaturam participare es-
se a Deo, intelligi potest dupliciter. Primo,
creatam essentiam intelligendo quasi ali-
quid substratum, et ipsum esse quod par-
ticipat, quasi receptum in illa tanquam
formam (vel actum) essendi, qua dicitur

B esse quemadmodum corpus dicitur album
recepta in se albedinis forma. Quod sonare
videntur Boetii verba, dicentis : In crea-
turis aliud est ipsa essentia creaturae, aliud
esse ipsius. Unde aliqui dicunt, quod crea-
turae se habent ad Deum sicut aer ad so-
lem illuminantem, etiam si sol essentia-
liter esset lux sua, sicut Deus est ipsum
esse. Sicque sicut aer est de se obscurus,
nec particeps lucis nisi illustretur a sole ;
sic creatura de se et ex sua natura non
habet esse, imo est in tenebris non essen-

G di, nisi a Deo recipiat atque participet es-
se. Secundo intelligitur ita, ut essentia
creaturae intelligatur ut quid abstractum
per intellectum, indifferens ad esse et ad
non esse, quod de se est non ens, habens
tamen formalem ideam in Deo, per quam
est in Deo ens quoddam antequam fiat ens
in propria natura ac specie, quemadmo-
dum quaelibet res est ens in Deo (juxta
illud : Quod factum est, in ipso vita erat), Jomn.
et tunc fit ens in actu, dum Deus eam pro- 3' 4'
ducit ad similitudinem ideae quam habet

D de re illa in se; et quod ex hoc dicitur
participare esse, quod est illius ideae ex-
pressa similitudo in effectu, ab illo puro
esse emanans : quia essentia rei in quan-
tum est effectus Dei, est quaedam similitu-
do ipsius. Non autem est ipsa similitudo
Dei impressa rei qua esse participat crea-
tura, aliquid praeter essenliam creaturae,
realiter differens ab eadem, et sic ei im-
pressa. — Idcirco erroneus est primus ille
modus intelligendi esse participari a Deo ;
nec est intellectus, sed phantastica imagi-

40G

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QU^ST. VII

natio. Non enim imaginari debet essentia A
creaturae sicut aer indifferens ad obscu-
ritatem et luminositatem, sed sicut radius
quidam in se natus subsistere, a sole pro-
ductus non necessitate naturae, sed libera
voluntate, si sol esset lux sua, et ita pos-
set producere. Tunc enim radius de se
esset non ens, atque indifferens ad esse
et non esse, et ex sole esset ens et esse
habens; essetque radius ille factus et stans
in se, ac lumen quoddam secundum suam
essentiam, et similitudo lucis solaris, ac
per hoc participans lucem solis, imo par- B
ticipatio lucis solaris per suam essentiam
et in sua essentia, non per aliquid super-
additum sibi, receptum in se, et realiter
distinctum a sua natura, sicut lumen dif-
fert ab aere. Conformiter intelligondum
est de creata essentia quoad Deum, quod
scilicet creatura participet esse Dei per
hoc quod in sua natura est qusedam divini
esse similitudo : sicut imago sigilli, si es-
set in se subsistens extra ceram, in sua
essentia esset quaedam similitudo sigilli,
non per superadditum aliquid. Sic ergo in G
creaturis esse non est aliud quid ab essen-
tia additum ei ut sit : imo ipsa sua es-
sentia, quae est id quod est creatura, ha-
bet esse in quantum ipsa est effectus ac
similitudo divini esse. Nec in hoc magis
est dubitandum de esse et entitate rei,
quam de bonitate, veritate et unitate ipsi-
us : quee sunt idom cum essentia rei, quo-
niam ab eodem habet res esse, et quod
sit bona et una ac vera, videlicet in quan-
tum in sua essentia est quaedam similitu-
do bonitatis, veritatis ac unitatis divinae. D
Unde secundum Philosophum quarto Me-
taphysicae, in nullo differt homo et unus
homo et homo ens. Ideo multum erravit
Avicenna, aestimando quod ens et unum
significent dispositiones essentiae additas.
Mirum ergo quod hoc videre nequeunt
quidam theologi, quod viderunt philoso-
phi : praesertim quum ratio hoc convincat.
Primo, quia si nihil in creaturis haberet
esse per suam essentiam, sed per rem es-
sentiae additam, scilicet per esse aliud ab

essentia, nihil in creaturis esset ens per
se. Secundo, quia si esse illud est aliud
ab essentia, vel est res increata, vel crea-
ta. Non increata, quum Deus non sit esse
rerum creatarum nisi causaliter. Ergo est
res creata. Res autem creata non habet
esse a se : ergo hoc esse habebit esse par-
ticipatum et acquisitum. Si igitur esse ac-
quisitum et participatum, est aliud ab eo
cujus est, de illo esse [illius rei additae es-
sentia? primse creaturae per quam habuit
esse] quasro an sit aliud ab eo cui acquiri-
tur: et sic procedetur in infinitum,vel de-
venietur ad aliquod esse quod non sit aliud
ab eo cujus est. Et qua ratione statur in
una essentia ejusque esse, ita quod idem
sunt, eadem ratione in aliis. Tertio, quo-
niam esse illud, aut est substantia, aut
accidens. Non enim est ponere medium,
nisi Creatorem, qui non est substantia nec
accidens praedicamenti alicujus. Et in li-
bro Alphorabii de Divisione scientiarum,
asseritur quod omne quod est, aut est sub-
stantia, aut accidens, aut creator substan-
tise et accidentis. Si dicas quod esse illud
sit accidens, ergo substantia habet esse
per accidens suum, et ita non per se et
primo, sed accidens illud per quod habet
esse, magis est ens per se et primo quam
substantia : quod est contra omnem phi-
losopliiam ac rationem. Et si est accidens,
dic in quo praedicamento accidentis. Quod
si velis ostendere, non tibi sufficient no-
vem genera accidentis. Si vero est substan-
tia, ergo vel materia, vel forma, vel com-
positum : et sic esset essentia, vel pars
essentiae. Materia quoque non est esse rei.
Et si est forma, vel est forma substantia-
lis, vel accidentalis. Et si substantialis :
ergo vel per se subsistens, ut intelligen-
tia, et sic illa esset suum esse ; vel infor-
mans, ut anima, et sic esset pars essentiae.
Sed quaeri potest, an ista sit conceden-
da : Essentia creaturae seu creatura est
suum esse. Et certum est quod non sit
esse purum in se subsistens, sed limita-
tum. Quocirca sciendum, quia ut ait Avi-
cenna in fine quinti Metaphysicae suae,

AN ALIQUA CHEATURA SIT SIMPLEX, ETO.

407

duplex est esse creaturse, videlicet : esse
essentiae, quod est esse quidditativum,
quod exprimit definitio rei, et convenit
ei ex propria ratione : et hoc non differt a
creatura, et potest praedicari de ea. Aliud
est esse actualis exsistentiae. Primum esse
habet essentia creaturee essentialiter, atta-
men participative, in quantum habet for-
male exemplar in Deo ; atque per hoc
cadit sub ente quod est commune essen-
tiale ad decem praedicamenta, quod a tali
esse communiter sumpto imponitur : quod
ante esse actuale exsistere non est nisi in
mentis conceptu ; de quo fertur quod de-
finitio est oratio indicans quid est esse
rei. Secundum esse habet creatura a Deo,
in quantum est effectus voluntatis divinae
juxta exemplar ejus in Deo. Istud esse
non habet creatura ex sua essentia, sed
quadam extrinseca participatione : ideo
habet modum accidentis quasi superve-
niens essentiae. Propter quod Gommenta-
tor, super quintum Metaphysicae exponens
differentiam utriusque esse, dicit quod
quaestio de esse, uno modo perlinet ad
prsedicamentum de genere subslantiae, alio
modo ad praedicamentum de accidente.
Hinc quanquam istud esse exsistentiae re-
ducatur ad genus accidentis, eo quod ac-
cidentis habeat modum ; non tamen dicit
rem accidentis, nec advenit rei praeexsi-
stenti, imo per ipsum res habet exsistere.
Sicque participatio hujus esse non dicitur
extrinseca per inhaerentiam, quemadmo-
dum participatio veri accidentis, sed per
creationis impressionem. Et quamvis hoc
esse non differat re ab essentia creaturae,
non tamen differt ab ea tantum ratione,
sed etiam intentione : quoniam quantum
ad tale esse, creatura potest esse et non
esse. Esse etenim habet, in quantum est
effectus alterius ; non esse vero habet ex
se, et cadit in illud nisi conservetur. —
Idcirco de tali esse concedi non potest,
quod creatura sit suum esse : quia esse
essentiae nunc exsistens in actu, potest
esse non ens seu non exsistens,sicut prius
fuit non ens. Solusque Deus est hoc suum

A esse : qui in hoc excedit simplicitatem
cujuslibet creaturae, imo et in aliis multis.
Propter quod non verendum est dicere,
quod in creaturis non differunt re esse et
essentia, ne creatura ad Dei simplicitatem
videatur nimis attingere. Itaque quamvis
esse exsistentiae creaturae et ejus essentia
sint idem in re, unum tamen non praedi-
catur de alio, quum sint diversa intentio-
ne. Quod patet clarius in exemplis.Omnino
enim idem sunt in re et idem significant,
currens, cursus et currere ; lux, lucens et

B lucere ; vivens, vita, vivere : quemadmo-
dum ens, essentia, esse. Et tamen dici
non potest, cursus est currere, lux est
lucere. Sic quoque dici non potest, ens
est suum esse, quamvis sint idem in re :
quia essentia in quantum est effectus Gre-
atoris, habet esse nullo reali superaddito
ei. Nihilo minus potest essentia separari
ab esse : non sic ut extra actu exsistat ;
sit tamen in se essentia queedam ab in-
tellectu concepta, in quantum habet ra-
tionem exemplarem in Creatore, per quam

G nata est fieri : qua essentia concepta seu
apprehensa, non est necesse simul con-
cipere ejus exsistentiam actualem. — Haec
Henricus.

Qui de hac ipsa materia multo diffusius
scribit decimo Quodlibeto, in quo pro
utraque parte fortia introducit motiva, et
cujusdam doctoris contra se arguentis in-
serit valida argumenta. Heec quippe ma-
teria est multum difficilis : in qua magni
doctores catholici, sicut et olim excellen-
tes gentiles philosophi, diversimode sen-

D tiunt. Nam et Albertus Magnus et Udal-
ricus, sicut et iste Henricus, cum suis
sequacibus, dicunt esse et essentiam non
distingui realiter, intelligendo per esse,
exsistentiam actualem : siquidem de esse
essentiae omnes fatentur quod sit realiter
cum essentia idem. Porro, ut tactum est,
S. Thomas, Bonaventura, ,45gidius, Guillel-
mus Parisiensis, cum suis, tenent contra-
rium. Mens ergo Alberti, Henrici atque
Udalrici, est quod esse et essentia non
differant re, sed ratione, intentione, ha-

408

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QJLEST. VII

bitudine seu relatione : ita quod esse quod A
est actus essentiae, relatum ad essentiam
a qua fluif, vocatur esse essentiae ; in
quantum vero participatur ab eo quod
est, quod accipit esse secundum quod tan-
gitur causalitate quadam causse efficien-
tis, vocatur esse actualis exsistentiae. Quod
et aliis verbis sic exprimi potest ac so-
let : In quantum esse refertur ad primam
causam consideratam sub ratione causae
formalis et exemplaris, vocatur esse es-
sentiae ; relatum vero et comparatum ad
primam causam sub ratione efficientis, B
vocatur esse actualis exsistentiae. Et hoc
est quod nono Quodlibeto scribit Doctor
solennis : Essentia creata, in quantum per
se ipsam absque omni absoluto ei super-
addito, est similitudo divinae essentiae ac-
ceptae secundum rationem causae formalis
exemplaris, habet quod convenit ei esse
essentiee ; in quantum vero sic sumpta,
est effectus divinae essentiae acceptae sub
ratione causae efficientis, habet ut ei con-
veniat esse exsistentiee.

Praeterea, quod Henricus praeter distin- C
ctionem realem et rationis, ponit distincti-
onem secundum intentionem, quibusdam
non placet, quum inter distinctionem rea-
lem et distinctionem rationis non videatur
medium esse. Sed forsan sic loquitur sic-
ut et alii inter illas ponunt distinctionem
formalem se medio modo habere. Distin-
ctionem quoque secundum rationem ponit
Albertus duplicem esse, utpote distinctio-
nem rationis ratiocinantis, et distinctio-
nem rationis rei de qua fit ratio.

Postremo, quamvis in adolescentia dum D
eram in studio, et in via Thomae instrue-
rer, potius sensi quod esse et essentia di-
stinguerentur realiter (unde et tunc de
illa materia quemdam tractatulum com-
pilavi : quem utinam nunc haberem, quia
corrigerem) ; interim tamen diligentius
considerando, non solum hac vice, sed et
ante frequenter, verius ac probabilius ra-
tus sum quod non realiter ab invicem
differant. Verumtamen pro nunc reor suf-
ficere tantumdem hinc tetigisse : quia si

Deus sic ordinaret, de hac re tractatum
componerem cum perscrutatione diligenti
motivorum utriusque positionis.

Nunc breviter, ut vitetur prolixitas, tan-
gam utrum anima sit tota in toto corpore
suo, et tota in qualibet ejus parte.

Ad quod respondet Albertus : Anima
consideratur tripliciter : primo, ut forma
corporis ; secundo, secundum suam es-
sentiam ; tertio, ut motor, prout est effi-
ciens omnium operum corporis animati.
Sumpta itaque primo modo, est tota in
toto, quum sit corporis forma substantia-
lis. Sumpta secundo modo, est indivisi-
bilis, et tota in toto, et adest cuilibet
parti secundum totam essentiam suam; et
quum potentiae animae sint divisae per
corpus, ipsa essentialiter adest unicuique
potentiae. Sumpta tertio modo, non est
efficiens causa operationum suarum nisi
per partes suas potestativas seu vires. Id-
eo sic est tola in toto, quod non est tota
in aliqua parte : quia in uno membro seu
organo est secundum unam potentiam, in
alia secundum aliam. — Si autem obji-
ciatur quod secundum quosdam philoso-
phos, spiritus est instrumentum animae
per quod anima operalur vitam ; spiri-
tus vero in corde est, ut Isaac ait : ergo
in solo corde est anima. Respondendum,
quod spiritus est instrumentum animae
quoad primas ejus operationes, qu&e sunt
vitales et naturales ac animales. Per spi-
ritum namque vitalem influit corpori vi-
tam et pulsum ; per naturalem, opera na-
turalia, ut nutrire, augere, generare ; per
animalem, operationes animales, ut sen-
tire, movere. — Praeterea, anima rationa-
lis non est divisibilis divisione corporis.
Dupliciter namque est aliquid divisibile.
Primo, divisione materiae, ita quod in
majori parte materiae majus est, et in mi-
nori minus. Sicque non dividuntur nisi
formae habentes situm in corpore, vel per
se, ut linea, vel per accidens, ut albedo.
Secundo dividitur aliquid divisione corpo-
ris, quia secundum unam rationem manet

AN ALIQUA CREATURA SIT SIMPLEX, ETC.

409

in qualibet divisi corporis parte, sed non
majus in majori, nec minus in parte mi-
nori. Sicque dividitur forma substantialis
homogeneorum et propinquorum eisdem,
ut forma lapidis, ligni. In planta quoque
divisa convalescit utraque pars per in-
sitionem : quod etiam est in quibusdam
animalibus habentibus partes per totum
quasi corpus consimiles. Anima autem ra-
tionalis nullo horum modorum dividitur.
Quod convenit sibi non in quantum est
forma, neque in quantum est forma sub-
stantialis : quia sic competeret cuilibet
formae substantiali ; sed habet hoc in
quantum est substantia habens partes in
operatione distantes seu differentes, at-
que ob hoc requirens magnam organo-
rum diversitatem in corpore suo. — De-
nique ab anima rationali in quantum est
anima,fluunt potentise organis affixae; sed
in quantum est rationalis, fluunt ab ea
■a/iasiiia potentiae organis non affixae; et ab illis*,
puta a ratione, homo est homo. Nec ob-
stat illud Philosophi, Intellectus nullius
corporis est actus : quia intelligitur quod
nullius partis corporis actus sit, quum
non sit vis organica. Est ergo in homine
dumtaxat anima una, plures potentias ha-
bens. Unde et sextodecimo de Animalibus
contestatur Philosophus, quod sicut cor-
pus est unum, ita et anima una. Haec
Albertus. — Concordat Udalricus.

Thomas quoque : Aliqui, inquit, dixe-
runt animam posse considerari dupliciter:
primo, secundum suam essentiam ; secun-
do, ut est totum potentiale. Primo modo
dixerunt eam non esse in toto corpore,
sed in aliqua ejus parte dumtaxat, puta
in corde, atque per cor totum corpus vi-
vificare per spiritus vitales procedentes
de corde. Secundo modo dixerunt ani-
mam esse in corpore, sed non in qualibet
ejus parte. Nam ut secundo de Anima
dicit Philosophus, partes seu potentiae ani-
mae se habent ad corporis partes quem-
admodum tota anima ad lotum corpus :
ita quod si pupilla esset animal, visus
esset anima ejus. Hujus autem opinionis

A erroneae duplex falsa imaginatio exstitit
causa : una, quia imaginati sunt animam
esse in corpore sicut in loco, ac si tantum
esset motor, non forma, sicut est nauta
in navi ; secunda, quia imaginati sunt
animam esse simplicem instar puncti,
quasi sit quoddam indivisibile habens in-
divisibilem situm. Quorum utrumque est
stultum. Idcirco dicendum cum Augusti-
no, quod anima quoad suam essentiam,
est tota in toto, et lota in qualibet parte ;
sed secundum totalitatem suarum poten-

B tiarum, est tota in toto, non autem in
qualibet parte. Nulli quippe substantiae
siinplici debetur locus, nisi secundum re-
lationem quam habet ad corpus. Anima
autem comparatur ad corpus ut substan-
tialis forma ipsius, a qua totum corpus et
queelibet pars ipsius habet esse. Potentias
vero animae non quaelibet corporis partes
participant, sed aliquae has, aliquse illas :
imo quaedam vires animae sunt separatae.
Ideo anima ut motor, per suas potentias
est tota in toto, et in diversis partibus

C corporis secundum vires diversas. Porro,
quum anima dicitur esse tota in corpore
toto, per totum intelligitur perfectio ejus
quoad suam essentiam, non tolalitas par-
tium suae essentiae. Totum etenim et pcr-
fectum sunt idem, ut dicitur tertio Phy-
sicorum. — Quamvis autem anima det
immediate vitam corpori et partibus ejus,
loquendo de vita prima, quae in viventi-
bus dicitur esse ; loquendo tamen de vita
secunda, quae est operatio vitalis, et de-
fertur in corpus per spiritus vitales, sic

D anima primo vivificat cor, ex quo vita
corporis totius dependet. Ideo corde laeso,
perit operatio animae in omnibus partibus
corporis. Haec Thomas in Scripto. — Qui
in prima parte Summae, quaestione septua-
gesima sexta, de his plenius tractat.

In Summa quoque contra gentiles, libro
secundo, capitulo septuagesimo secundo,
ait : Oportet proprium actum in proprio
perfectibili esse. Anima vero est actus
corporis organici, non unius organi tan-
tum ; totum quoque corpus et queelibet

410

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII J QUjEST. VII

ejus partes sortiuntur esse speciemque ab A
anima. Propter quod ea ablata, nec totum
nec partes manent, nisi aequivoce. Prae-
terea, quum totum dicatur per relatio-
nem ad partes, oportet totum diversimode
accipi, sicut diversimode accipiuntur par-
tes. Duplex autem est pars, scilicet quan-
titativa et essentialis, prout materia et
forma sunt partes compositi. Conformiter
totum dupliciter dicitur, scilicet secundum
quantitatem, et secundum essentiae per-
fectionem. Totum vero et pars quantita-
tiva non conveniunt formis nisi per acci- B
dens, in quantum dividuntur divisione
subjecti quantitatem habentis ; totum au-
tem et pars secundum perfectionem es-
sentiae, conveniunt formis per se. De hac
ergo totalitate loquendo, quaelibet forma
est tota in toto, et tota in qualibet ejus
parte : quia albedo secundum totam ra-
tionem albedinis est in toto subjecto albo,
et in qualibet ejus parte. Secus de tota-
litate quee per accidens attribuitur for-
mis : sic enim tota superficiei albedo non
est in qualibet parte superficiei. Quum- G
que animae animalium perfectorum non
dividantur divisione subjecti, non conve-
nit eis nisi totalitas per se. Ideo de eis
absolute dicendum, quod sunt totae in
toto, et totae in qualibet parte. Nec diffi-
cile est hoc apprehendere ei qui intelligit
animam non esse indivisibilem sicut pun-
ctum, nec incorporeum spiritum corpori
sic conjungi sicut corpus corpori. Quod
ergo Philosophus in libro de Gausa motus
animalium, perhibet animam esse in cor-
de, inlelligendum est modo preetacto, in D
quantum est motor. Vis namque motiva
principaliter est in corde, per quod ani-
ma motum et operationes in totum cor-
pus diffundit. Haec ibi.

.Egidius demum hic scribit : Non vide-
tur faciliter intelligibile quod unum et
idem creatum certis circumscriptum li-
mitibus, secundum totalitatem suam exsi-
stat in pluribus. Idcirco notandum quod
forma tripliciter dividi potest : quae divi-
sio in commento septimae propositionis li-

bri de Causis tangitur, quo habetur : Om-
ne divisibile dividitur aut multitudine, aut
magnitudine, aut motu : secundum multi-
tudinem, quando dividitur secundum nu-
merum ; secundum magnitudinem, quan-
do habet extensionem ; secundum motum,
dum subjacet tempori. Quum ergo in uno
homine non sit nisi anima una, nec illa
sit divisibilis divisione subjecti, nec tem-
pori sit subjecta, quia perpetua; constat
quod nullo modorum illorum divisibilis
sit : idcirco est tota in toto, etc. Verum-
tamen praeter haec, sunt alia quatuor ge-
nera divisionum. Primum est totius po-
testativi in suas partes seu vires : quae
divisio etsi competat animae, magis tamen
competit ei ut est motor, quam ut forma :
quia per suam essentiam corpus informat,
sed per potentiam movet. Secundo dividi-
tur aliquid secundum rationem quiddita-
tis, sicut forma generis in species suas.
Tertio, secundum attributionem, ut in his
quae analogice dicuntur, ut ens in decem
praedicamenta. Quarto, secundum partes
essentiae, sicut compositum dividitur in
formam atque materiam. Itaque anima
non est proprie in pluribus, neque in mul-
tis locis, quum sit in uno ac toto corpore
suo per se et primo ; in partibus autem
corporis, secundum quod ordinem habent
ad totum. Hinc quaelibet pars animalis
non est animal : quoniam animatio et in-
formatio animae concernit directe, imme-
diate et per se totum corpus, et partes ex
consequenti. Haec iEgidius.

Idem Petrus. Qui etiam de compositione
et simplicitate animae loquens : Duae sunt,
inquit, opiniones de anima. Quidam enim
(ut patet in libro Fontis vitae) asserunt
eam componi ex materia spirituali et for-
ma, quoniam potest recipere et mutari,
moveri et multipliciter alterari : quae sunt
proprietates materiae. Alii dicunt eam com-
positam ex quod est et quo est, seu ex
quod est et esse, id est ex sua quidditate,
et actuali exsistentia, quam habet a Deo :
idcirco est in potentia respectu illius esse
et respectu ejus a quo suscipil illud, et

AN ALIQUA CREATURA SIT SIMPLEX, ETC.

411

ipsum esse est actus ac perfectio ejus; sic-
que est ibi compositio ex actu atque po-
tentia. In rebus autem compositis, quo est
potest tripliciter accipi, utpote forma par-
tis, et forma totius, et actus essendi. In
simplicibus vero, quo est solum vocatur
actus essendi. Porro in ipso quod est, duo
secundum rationem considerantur, quee
ralione, non re, distinguuntur : tinum per
modum generis, scilicet natura commu-
nis; aliud per modum differentiee, utpote
limitatio nat.urse ad certum gradum suae
perfectionis. Ex quibus definitio integra-
tur : in qua actus exsistendi ponendus non
est, quoniam res ejusdem naturse diffe-
runt per esse, quamvis conveniant in de-
finitione, seu in genere et specie. Ve-
rumtamen, quum nullum terminatum sit
terminus suus, videtur quod duo praedicta
differant re : sicque ipsum quod est, com-
positum erit in se. — Hsec Petrus. Gujus
verba consonant Thomae. Tamen haec ul-
tima clausula videtur ambigua et obscu-
ra. Genus enim et differentia ab eadem
sumuntur natura, juxta sensum praeha-
bitum.

Insuper Bonaventura hic loquitur: Aliqui
dicunt, quod anima secundum essentiam
est in corde, secundum potentiam vero
per influentiam in toto est corpore, sicut
aranea in tela. Cor namque est domicilium
vitse, et ejus inhabitalor est anima. Ad
quod ponendum movit eos experimentum
cum rationis defectu. Experimentum, quia
visibiliter patet quod corde lseso anima
separatur, et ex ipso fluit sensus et mo-
tus, estque nobile membrum, exsistens in
medio corporis tanquam centrum ipsius.
Defectus vero rationis in eis fuit, quoniam
intelligere non valebant quomodo aliquid
limitatum, sit unum et idem in pluribus
membris ac partibus ; et quoniam fides
non cogit sic credere, nec ratio intelligit,
dicunt non esse ponendum quod anima sit
ita in toto. Aliorum autem (ut Augustini)
positio est, quod anima sit tota in quali-
bet parte. Ad quod ponit experimentum,
atque exemplum, ac rationabile argumen-

A tum. Experimentum, quoniam anima in
partibus distantioribus a corde sentit tam
cito sicut in propinquioribus : imo in ictu
oculi sentit dolorem in distantibus parli-
bus; et dum anima separatur a corpore,
dolor et resolutio est in partibus singulis.
Exemplum est, secundum Augustinum,
quia videmus quod in animali perfecte
sano una est in singulis partibus sanitas.
Si ergo hoc ita est in forma corporali,
quanto magis in spirituali? Argumentum
est, quoniam anima est simplex et indi-

B visibilis ac motor sufficiens : quumque sit
forma totalis corporis, in toto est corpo-
re ; et quoniam simplex, non est secun-
dum partem et partem: et quoniam motor
suffieiens, non est in puncto. — Denique
triplex est forma. Una, quse perficit totum
corpus suum, et extenditur ac dependet :
et quoniam totum perficit, est in toto ;
quia vero extenditur, perfectionem totius
communicat partibus; et quia dependef,
operationem totius communicat partibus :
ut patet in forma ignis. Nam quselibet pars

C ignis, est ignis ac calefacit. Alia forma
est, quse perficit ac dependet, non autem
extenditur : et quoniam totum perficit, est
in toto et qualibet ejus parte; quia vero
non extenditur, ideo perfectionem totius
non attribuit partibus ; et quia dependet,
operationem totius communicat partibus.
Et talis est anima vegetativa et sensitiva :
quonia.m nulla pars animalis est animal,
et tamen quselibet pars vivit et sentit. Ter-
tia forma est, quse perficit totum, nec
tamen extenditur, neque dependef quan-

D tum ad operationem et permanentiam : et
talis perfecte est in toto et partibus; et
quoniam non extonditur, perfectionem to-
tius non communicat partibus;et quoniam
non dependet, nec operationem commu-
nicat illis. Et talis est anima rationalis :
nulla enim pars hominis est homo, et
nulla pars hominis intelligit. Hsec Bona-
ventura.

Concordat Richardus, dicendo : Est quse-
dam simplicitas per negationem magnitu-
dinis corporalis ac spiritualis, sicut sim-

1N LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. VIII ; QUJEST. VII

plicitas puncti. Alia est simplicitas per A
privationem magnitudinis utriusque : ut
si esset aliqua substantia corporea a suis
dimensionibus separata. Tertia est simpli-
citas per negationem magnitudinis corpo-
ralis, potestativa tamen magnitudinis spi-
ritualis finitee : ut est simplicitas angeli
et animse rationalis, tamen in gradu diver-
so. Quarta est simplicitas per negationem
magnitudinis corporalis, tamen potestativa
magnitudinis spiritualis infinitae : ut est
simplicitas Dei. Quum ergo Deus ob suam
simplicitatem et magnitudinem spiritua- B
lem immensam attingeret et adimpleret
infinita loca, si essent; ipseque angelus
attingat quamlibet partem loci finiti, to-
tus in quo operatur, et hoc ob suam sim-
plicitatem et magnitudinem spiritualem :
cernere possumus qualiter anima esse
queat tota in corpore toto, et tota in
qualibet ejus parte, quum habeat simpli-
citatem et magnitudinem spiritualem suo
corpori proportionatam : quia per magni-
tudinem hanc, quamlibet sui corporis par-
tem attingit; quumque simplex exsistat, G
oportet quod secundum se totam attingat.
Non est ergo imaginanda simplicitas ani-
mse instar puncti : quod quum spirituali
ac corporali magnitudine careat, non po-
test nisi in uno indivisibili esse. Et quia
secundum Augustinum sexto de Trinitate,
in his quse non mole magna sunt, idem
est esse majus quod melius, et bonitas in
perfectione consistat : illa essentia spiri-
tuali est magnitudine major, quse perfe-
ctione est plenior; illa quoque essentia est
minima parvitate spiritnali, quse mini- D
mum habet de perfectione. — Si autem
his objiciatur, quod secundum ea anima
simul moveretur atque quiesceret, pede
moto et manu immota : dicunt quidam
non esse inconveniens, aliquid simul quie-
scere et moveri, ut patet de sedenti in ca-
thedra in navi, qui motu navis movetur,
et cathedrse quiete quiescit. Imo sic posset
quis simul motibus moveri oppositis : ut
si quis in navi currente deorsum, currat
sursum. Alii dicunt, quod nulla pars cor-

poris definit animam, sed corpus totum :
ideo anima non movetur nisi per totius
corporis motum. Haec Richardus.

Preeterea quseri potest, quomodo anima,
quffi non augetur nec crescit neque exten-
ditur, per totum expanditur corpus, et
qua primo est in corpusculo infantili,
post sine sua augmentatione est per totum
corpus virilis quantitatis diffusa. Et re-
spondendum, quod animse non convenit
esse in loco nisi definitive, ita quod ubi
operatur, ibi esse censetur; nec debetur
ei locus punctalis, nec major aut minor,
nisi in quantum id quod informat et in
quo seu circa quod operatur, est majus
aut minus.

Amplius, circa heec scribit Durandus :
Dubitatio est, an totalitas quantitativa in-
sit et competat animse ; et de hoc sunt
quatuor opiniones. Prima est, quod nulla
forma substantialis est quanta, seu ha-
bens totalitatem quantitatemve partium.
Si enim esset aliquo extensa seu quan-
ta, hoc esset vel ratione sui, vel ratione
subjecti : non ratione sui, quum hoc sit
proprium quantitati ; nec ratione sui sub-
jecti, quum immediatum subjectum forma?
substantialis sit materia prima, quse de
se non est quanta neque partibilis. — Sed
quidquid sit de veritate qusesiti, ratio heec
non valet : quia ad hoc quod forma sub-
stantialis sit quanta per accidens, non
oportet quod recipiatur in subjecto quan-
to, sed sufficit quod sit subjectum aut
pars subjecti quantitatem recipientis. Nam
et secundum omnes, materia extenditur
et est quanta, non per se, nec quia sit in
subjecto quanto, sed quia est subjectum
vel pars subjecti quantitatem habentis.

Secunda opinio est praefatee omnino con-
traria, dicens quod omnis forma substan-
tialis, etiam anima hominis dum est in
corpore, sit quanta per accidens : non
quia recipiatur in subjecto quanto, quum
subjectum ejus sit sola materia; sed quo-
niam est subjectum vel per se pars sub-
jecti quantitatis. Omne enim subjectum
de necessitate afficitur quantitate ipsum

AN ALIQUA CREATURA SIT SIMPLEX, ETC.

413

informante : sed omnis forma substantia-
lis, etiam anima rationalis, subjectum est
quantitatis vel per se pars subjecti, etiam
magis quam materia. Ergo omnis hujus-
modi forma afficitur quantitate. Affici au-
tem quantitate informante, non est. nisi
esse aut fieri quantum : quemadmodum
affici albedine inhaerente, est esse album.
Major nota est. Minor probatur tripliciter.
Primo sic : Materia prima secundum se
solam non potest esse subjectum quanti-
tatis, quia tunc prius competeret ei esse
alterius generis, scilicet esse quantum,
quam esse proprii generis, puta substan-
tiae, quod non habet absque forma sub-
stantiali. Subjectum igitur quantitatis, aut
est materia mediante forma, sicut subje-
ctum coloris est corpus mediante super-
ficie : sicque immediatum per se subje-
ctum quantitatis esset forma substantialis,
et haberetur propositum, quod scilicet
forma illa esset quanta. Aut immediatum
subjectum quantitatis est totum composi-
,tum; et sic rursus habetur propositum :
quia vel totum est immediatum subjectum
ratione alterius partis, quae non potest
esse materia, sicut ostensum est, ergo est
forma; vel ratione totius, et sic totum est
subjectum quantitatis secundum quod to-
tum, et ita secundum utramque partem
suam quantitati subjicitur atque extendi-
tur. Quod videtur sentire Philosophus, pri-
mo asserens Physicorum, quod materia
cum forma est omnium accidentium cau-
sa ut mater et in ratione subjecti. Secun-
do probatur sic : Gorpus quod est in ge-
nere substantiae, est subjectum corporis
quod est in genere quantitatis : sed indi-
viduum corporeum habet rationem cor-
poris quod est in genere substantiae, magis
ratione formae substantialis quam mate-
riae, quemadmodum omnia praedicata in
genere substantise magis conveniunt suppo-
sitis ratione formae quam materiae ; quum-
que Socrates dicatur quantus ratione quan-
titatis, magis ei hoc convenit ratione formae
quam materiae. Tertio sic : Quantilas et
quodlibet accidens requirit subjectum in

A actu simpliciter, ad hoc quod sit in po-
lentia ad actum secundum quid : sed
quodlibet suppositum in genere substan-
tiae magis est tale per formam quam per
materiam. Ergo quodlibet compositum ex
materia et forma, magis est subjectum
quantitatis ratione formffi quam materiae.
Quumque in homine non sit alia forma
substanlialis quam anima rationalis, homo
secundum eam est quantitatis subjectum
et extenditur aut immediate aut principa-
lius quam secundum materiam.

B Verum ad hanc positionem sequi vide-
tur inconveniens unum praeter praetacta,
videlicet quod anima nequaquam intelli-
geret universale, si per se aut per acci-
dens quanta est. Quod enim recipitur in
quanto, recipitur situaliter, et non ducit
nisi in cognitionem singularis situaliter
exsistentis. — Ad quod isti respondent :
Dato quod anima esset quanta per acci-
dens. non oporteret quantitative ab ea re-
cipi quidquid in ipsa recipitur, nisi quan-
titas esset ratio recipiendi, quemadmodum

C non oportet omne quod in albo recipi-
tur, effici album, si albedo non sit causa
recipiendi. Nam calor recipitur in lacte
albo, non tamen fit albus. Et quamvis
anima esset per accidens quanta, non
tamen oporteret potentiam intellectivam
qua species intelligibiles recipiuntur, es-
se quantam. Species quoque inteJligibilis
quum sit subjective in intellectu, est quid
singulare, et tamen repraesentat univer-
sale. — Ad auctoritatem vero Augustini re-
spondent, quod loquitur inquisitive, non

D determinative, quum dicat in libro de
Quantitate animae, quod tanta est anima
quantam eam esse corpus permittit.

Sed istis objicitur, quia si anima esset
extensa et quanta per accidens, dividere-
tur corporis divisione : ut patet in divi-
sione superficiei albae, qua divisa, albedo
quoque per accidens saltem dividitur. Imo
sic una anima fieret duae, quum divisio
terminetur ad plura, ut etiam in divisione
albi videmus quod albo diviso, sunt duae
in partibus divisis albedines.

414

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. VIII ; QU^ST. VII

Tertia opinio est, quod omnes formae A esse, nec educi de ejus potentia, quia for-
substantiales inanimatorum sunt quantae
per accidens; nulla autem anima est per
accidens quanta. Quod probant tripliciter.
Primo sic : Illa forma quae non respicit
aequaliter totum et partem, noque aequa-
liter denominat totum et partem, non est
quanta per accidens, quoniam forma quan-
ta per accidens aequaliter denominat to-
tum et partem, ut patet de albedine et
calore. Anima autem non denominat to-
tum et partem. Non enim quaelibet pars
animalis est animal, sicut quaelibet pars B a materia quod esse non potest nisi in

ma aut aliquid ejus praeexsistat in mate-
ria; sed solum quia materia per agens
naturale potest ad ipsam transmutari et
ipsam recipere. Unde sicut forma geniti
non dicitur educi de forma generantis, et
pars de parte ; ita dicendum non est quod
educatur tota de materia tota, et pars de
parte, praesertim quia materia non habet
partem et partem nisi per quantitatem. —
Secunda causa quae assignatur ad idem,
est heec : Ubicumque forma ita dependet

ignis est ignis. Secundo sic : Forma quan-
ta per accidens non requirit diversitatem
in partibus, quia conditio quanti est ha-
bere partes ejusdem rationis. Anima vero
in corpore suo partium diversitatem re-
quirit. Tertio sic : Forma non habens eas-
dem operationes in toto et partibus, non
est per accidens quanta : sed talis est ani-
ma.Et ex eisdem rationibus arguitur, quod
formae inanimatorum sunt quantae per ac-
cidens. — Huic opinioni objicitur, quia
secundum Philosophum, plantae et anima-
lia quaedam vivunt decisa atque divisa,
tanquam anima in eis exsistente : quae
anima est actu una, sed plures potentia.
Ergo hujusmodi animae per accidens quan-
tae sunt et extensae, ac dividuntur, nec eis
repugnat habere materias in partibus suis
diversimode dispositas, atque in eis ha-
bere operationes distinctas.

Quarta opinio est, quod omnes formae
quae educuntur de potentia materiae, ex-
tenduntur et sunt quantae per accidens

materia, ibi forma sequitur conditiones
materiae in extendi et operari ac ceteris :
quoniam esse est tanquam fundamentum
quod praesupponitur a posterioribus per-
fectionibus. Sed formae quae educuntur de
potentia materiae, sic dependent ab ea
quod naturaliter nequeunt esse nisi in ea.
— Haec Durandus.

Qui etiam huic quartae opinioni consen-
tire videtur, addendo : Omnes formae ex-
tenduntur quantumcumque sint perfectae,.
C praeter animam rationalem, et dividuntur
toto diviso. Verumtamen quaedam earum
diu manent post divisionem, sicut in plan-
tis et animalibus annulosis; aliquae cum
sua divisione corrumpuntur, vel si ma-
nent, hoc est per morulam brevem. Causa
vero istius diversitatis est quia quo forma
perfectior est,eo in corpore suo requirit
majorem diversitatem in organis. Propter
quod in fine primi de Anima, dicit Phi-
losophus : Si autem non pormanent, nul-
lum inconveniens : instrumenta enim non

Cujus causam quidam assignant, dicentes D Iiabent quibus salvent naturam.

quoniam forma quae de potentia materiae
educitur, ita educitur, quod pars educitur
de parte, et totum de toto. Sed haec ratio
videtur petere quod deberet probare. For-
ma namque quae ante generationem prae-
exsistit in potentia passiva materiae, ita
exsistit in potentia agentis activa, non
quod ipsa tota vel aliquid ejus praeexsistat
in agente, sed solum quia in virtute agen-
tis est eam producere : ergo nec dicitur
in materia seu ejus potentia passiva prae-

Verum ut patuit, Thomas, Bonaventura
et alii magni aliter tenent.

Postremo, si alicui mutilato aut mon-
struoso manus aut brachium miraculose
addatur, quaeri potest an additum illud
informetur et vivificetur per animam prae-
exsistentem in eo cui fit illa additio, an
per animam aliam. — Ad quod respondet
Durandus, quod per animam praeexsisten-
tem in corpore. Nec fit hoc per motum
localem, sed per unionem et concomitan-

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. IX 415

tiam partis ad totum. Quod enim est in A tu locali, quemadmodum anima unitur de
aliquo sicut forma in materia, potest in novo materiae nutrimenti per unionem ali-
alia esse materia sibi adjuncta absque mo- menti ad corpus animatum.

DISTINCTIO IX

A. De distinctione trium personarum.

UNG ad distinctionem trium personarum accedamus; Teneamus ergo, ut
docet Augustinus in libro de Fide ad Petrum, Patrem et Filium et Spiritum Aug.de Fi-

• Sanctum unum esse Deum naturaliter; nec tamen ipsum Patrem esse qui
Filius est, nec Filium esse ipsum qui Pater est, nec Spiritum Sanctum esse ipsum
qui Pater est aut Filius. Una enim est essentia Patris et Filii et Spiritus Sancti, in
qua non est aliud Pater, aliud Filius, aliud Spiritus Sanctus, quamvis personaliter
alius sit Pater, alius Filius, alius Spiritus Sanctus.

B. Hic de coceternitate Filii cum Patre.

Genitus est enim a Patre Filius, et ideo alius. Nec tamen ante fuit Pater quam
Filius : coaeternse enim sunt sibi tres personae.

C. Argumentatio Arianorum.

Sed contra hoc inquit haereticus, ut refert Ambrosius in libro primo de Trini-
tate : Omne quod natum est, principium habet : et ideo Filius quia natus est, Ambr. de
principium habet et esse coepit. Quod hsereticorum ore sic dictum est. Nam ipse c.' u. ' ''
Arius, ut meminit Augustinus in sexto libro de Trinitate, dixisse fertur : Si Filius Aug.deTH-
est, natus est ; si natus est, erat quando non erat Fiiius. vi, e. i.'

D. Responsio Augustini catholica.

Qui hoc dicit, non intelligit etiam natum esse de Deo sempiternum esse, ut sit
coasternus Patri Filius : sicut splendor qui gignitur ab igne atque diffunditur, coaevus ibidem.
est illi ; et esset coseternus, si ignis esset seternus.

E. Oppositio Augustini contra haireticwm.

Item, si Dei Filius, inquit Augustinus, virtus et sapientia Dei est, nec unquam ibidem.
fuit Deus sine virtute et sapientia, coseternus est ergo Deo Patri Filius. Dicit autem
Apostolus, Christum esse Dei virtutem et Dei sapientiam. Aut ergo non fuit icor.1,24.
quando non fuit Filius, aut aliquando Deus non habuit virtutem et sapientiam :

Fide, lib. [
c. II.
Ibid. c. 8.
Is. xi.iii, 10

41G LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. IX

quod dementis est dicere. Gonstat enim quia semper habuit sapientiam. Semper
ergo habuit Filium.

F. Responsio Ambrosii ad idem auctoritate fulta.

Eidem quoque Arianicse qusestioni Ambrosius in hunc modum respondet :
Ambr. dc Ego, inquam, Filium esse natum confiteor : quod reliquum est impietatis, horresco.
Scriptum est enim in veteri Testamento, ut vel wium e pluribus dicam : Ante me
non fuit alius Deus, et post me non erit. Quis ergo hoc dicit ? Pater, an Filius ? Si
Filius, ante me, inquit, non fuit alius Deus ; si Pater, post me, inquit, non erit.
Hic priorem, et ille posteriorem non habet. Invicem enim in se, et Pater in Filio,
et Filius in Patre cognoscitur. Quum enim Patrem dixeris, ejus etiam Filium
designasti : quia nemo pater est sibi ipsi. Quuin Filium nominas, etiam Patrem
fateris : quia nemo ipse sibi filius est. Itaque nec Filius sine Patre, nec Pater potest
esse sine Filio. Semper ergo Pater, semper et Filius est.

G. Invectio Ambrosii contra haireticum.

ibid.c. 9. Item dic (inquam) mihi, haeretice : Fuitne quando omnipotens Deus Pater non
erat, et Deus erat ? Nam si Pater esse coepit, Deus ergo primo erat, et postea Pater
factus est. Quomodo ergo immutabilis Deus est ? Si enim ante Deus, postea Pater
fuit, utique generationis accessione mutatus est. Sed avertat Deus hanc amentiam.

H. Ineffabile est, quando vel quomodo Filius sit, et non habeat Patrem
priorem, sicut modus generationis inintelligibilis et ineffabilis est.

iwd. c. io. Sed quseris a me, inquit Ambrosius, Quomodo si Filius sit, non priorem habeat
Patrem ? Quaero item abs te, Quando vel quomodo Filium putes esse generatum ?
Mihi enim impossibile est generationis scire secretum. Mens deficit, vox silet, non
mea tantum, sed et angelorum. Supra Potestates, et supra Angelos, et supra Ghe-

PMiipp.n, rubim, et supra Seraphim, et supra omnem sensum est, quia scriptum est : Pax

Christi supra omnem sensum est. Et si pax Ghristi supra omnem sensum est, quo-
modo non est supra omnem sensum tanta generatio ? Tu ergo ori manum admove.
Scrutari non licet superna mysteria. Licet scire quod natus sit ; non licet discutere
quomodo natus sit. Illud mihi negare non licet ; hoc quserere metus est. Ineffabilis
/s. liii, 8. enim est illa generatio. Unde Isaias : Generationem ejus quis enarrabit ?

I. Quidam prassumunt discutere generationis seriem.

Quidam tamen de ingenio suo prsesumentes, dicunt illam generationem posse
intelligi, et alia hujusmodi, inhaerentes illi auctoritati Hieronymi super Ecclesiasten :

Hier. in

Eccie. c. 3. In sacris Scripturis quis saepissime non pro impossibili, sed pro difficili ponitur,

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. IX 417

ut ibi : Generationem ejus quis enarrabit ? Sed hoc non dixit Hieronymus ideo quod
generatio Filii asterna plene intelligi vel explicari possit a quoquam mortalium, sed
quia de ea aliquid intelligi vel dici potest. Quidam tamen hoc accipiunt dictum de
temporali Christi generatione.

K. Utrum debeat dici, Semper gignitur, oel, Semper genitus est Filius.

Hic quseri potest, quum generatio Filii a Patre nec principium habeat nec
finem, quia aeterna est, utrum debeat dici, Filius semper gignitur ; vel, Semper
genitus est ; vel, Semper gignetur. De hoc Gregorius super Job ait : Dominus Deus Gregor.Mo-

ral.lib.xxix,

Jesus in eo quod virtus et sapientia Dei est, de Patre ante tempora natus est ; vel c. i.
potius, quia nec coepit nasci, nec desiit, dicamus verius : Semper natus. Non autem
possumus dicere, Semper nascitur, ne imperfectus esse videatur. At vero, ut aeternus
designari valeat et perfectus, semper dicamus et natus, quatenus et natus ad
perfectionem pertineat, et semper ad aeternitatem : quamvis per hoc ipsum quod
perfectum dicimus, multum ab illius veritatis expressione deviamus, quia quod
factum non est, non potest dici proprie perfectum ; sed balbutiendo,' ut possumus
excelsa Dei resonamus. Et Dominus nostrse infirmitatis verbis condescendens :
Estote, inquit, perfecti sicut et Pater vester ccelestis perfectus est. Super illum m<mi,.v,
locum etiam Psalmi, Ego hodie genui te, de hac generatione Filii ita loquitur ps.u,-.
Augustinus : Quanquam per hoc quod dicit, Hodie, possit etiam intelligi dies ille Aug. in

Psal/n. ii.

quo Ghristus secundum hominem natus est; tamen quia hodie prsesentiam signi-
ficat, atque in seternitate neque prseteritum quidquam est quasi esse desierit, neque
futurum quasi nondum sit, sed prsesens tantum (quia quidquid aeternum est, semper
est), divinius tamen accipitur de seterna generatione Sapientiae Dei. Ecce his verbis
ostendit Augustinus, quod generatio Filii semper est ; nec prasteriit, nec futura
est, quia a^terna est. Ideo dixit, Genui, ne novum putaretur, scilicet ne videretur
incepisse ; Hodie dixit, ne prseterita generatio videretur. Ex his ergo verbis Pro- chrysost.

in Epist. ad

phetae, ut ait Joannes Ghrysostomus, nihil aliud manifestatur nisi quia ex ipsa Hebr., Ho-

mil. ii, 3.

essentia Patris semper genitus est Fihus.

Augustinus in libro LXXXIII Quaistionum de semper nato disserens, ait : noto,.a

ADDITA.

Melior est semper natus, quam qui semper nascitur : quia qui semper Augustinus
nascitur, nondum est natus; et nunquam natus est aut natus erit, si semper o_uaiSt,'c.37.
nascitur. Aliud enim est nasci, aliud natum esse. Ac per hoc nunquam
Filius est, si nunquam natus est. Filius autem est, quia natus est; et semper
Filius : semper igitur est natus.

L. Origenes videtur dicere contrarium. Ait enim quod semper
generatur Filius a Patre.

Origenes vero super Jeremiam dicit, quod Filius semper generatur a Patre, origenes

in Jerem..

his verbis : Salvator noster est sapientia Dei ; sapientia vero est splendor seternae Homii.ix,4.
T. 19. 27

418 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. IX

lucis. Salvator ergo noster splendor est claritatis. Splendor autem non semel na-
scitur et desinit ; sed quoties ortum fuerit lumen, ex quo splendor oritur, toties
oritur etiam splendor claritatis. Sic ergo Salvator noster semper nascitur. Unde ait
Pnv. viii, in libro Sapientias, Ante omnes colles generat me ; non ut quidam male legunt,
Lxx.ux * Generavit. His verbis aperte ostendit Origenes, sane dici posse et debere : Filius
semper nascitur. Quod videtur contrarium illi verbo Gregorii prsemisso, scilicet :
Non possumus dicere, Semper nascitur.

M. Exponit prcemissa uerba Gregorii, ne putetur inter doctores

esse contrarietas.

Sed ne tanti auctores sibi contradicere in re tanta videantur, illa verba Gre-
Gregor. gorii benigne interpretemur. Dominus (inquit) Jesus ante tempora de Patre natus
xxix, c. i. est ; vel potius, quia nec coepit nasci nec desiit, dicamus verius : Semper natus.
Sed quomodo verius dicitur hoc, scilicet quod Filius semper natus est, quam illud,
scilicet quod de Patre ante tempora natus est? Illud enim sincera et catholica fides
tenet ac prasdicat, ut istud. Quare ergo ait, Dicamus verius, quum utrumque pari-
ter sit verum? nisi quia volebat intelligi, hoc ad majorem evidentiam et expres-
sionem veritatis dici quam illud. His etenim verbis omnis calumniandi versutis
hsereticis obstruitur aditus, quibus Ghristi secundum deitatem generatio sine initio
et sine fine esse ac perfecta monstratur. Non autem adeo aperte manifestatur veritas
quum dicitur, Filius ante tempora genitus est de Patre ; vel, Filius semper na-
scitur de Patre. Et ideo dicit Gregorius, quod non possumus dicere, Semper na-
scitur : non, inquam, ita convenienter, non ita congrue ad explanationem veritatis.
Potest tamen dici, si sane intelligatur. Semper enim nascitur Filius de Patre, ut
ait Origenes : non quod quotidie iteretur illa generatio, sed quia semper est. Semper
ergo nascitur, id est, nativitas ejus sempiterna est.

N. Quod Filius semper generatur, confirmat dictum Hilarii.

Hilarius quoque dicit Filium nasci ex Patre, in libro septimo de Trinitate, his

Hiiar. de verbis : Vivens Deus, et naturae seternae viventis potestas est ; et quod cum sacra-

1™™, 27. mento scientiae suse ex eo nascitur, non potuit aliud esse quam vivens. Nam quum

joann. vi, ait, Sicut misit me vivens Pater, et ego vivo propter Patrem, docuit vitam in se

per viventem Patrem inesse. Ecce hic habes quia Filius nascitur ex Patre. Item in

Hiiar. uu eodem : Quum dicit Christus, Sicut Pater habet vitam in semetipso, sic et Filio

/oo«n. v, dedit vitam habere in semetipso, omnia viva sua ex vivente testatus est. Quod

autem ex vivo vivum natum est, habet nativitatis perfectum sine novitate naturae.

Non enim novum est quod ex vivo generatur in vivum, quia nec ex nihilo est ; et

vita quae nativitatem sumit ex vita, necesse est per naturse unitatem et perfectas

nativitatis sacramentum, ut et in vivente vivat, et in se habeat vitam viventem.

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. IX 419

Ecce et hic habes quia generatur ex vivo vivens Filius. Item in eodem : In Deo Hiiar. de

Trinilate,

totum quod est, vivit. Deus enim vita est, et ex vita non potest quidquam esse ub. vu, 2s.
nisi vivum ; neque ex derivatione, sed ex virtute nativitas est. Ac sic, dum totum
quod est vivit, et dum totum quod ex eo nascitur virtus est, habet nativitatem
Filius, non demutationem. Et hic dicit quia nascitur. Item in nono libro de Tri-
nitate : Donat Pater Filio tantum esse quantum est ipse : cui innascibilitatis esse ibid.nb.ix,
imaginem sacramento nativitatis impertit, quem ex se in sua forma generat. Hic
dicit quia generat Pater Filium.

0. Breviter docet quid de hoc concedendum sit.

Dicamus ergo Filium natum de Patre ante tempora, et semper nasci de Patre,
sed congruentius semper natum ; et eumdem fateamur ab aeterno esse et Patri
coseternum, id est auctori. Pater enim generatione auctor Filii est, ut in sequenti
ostendetur. Ut ergo Pater est aeternus, ita et Filius seternus est ; sed Pater sine
auctore, Filius vero non, quia Pater innascibilis, Filius natus. Et ut ait Hilarius
in duodecimo libro de Trinitate, aliud est sine auctore semper esse seternum, aliud iwd.iib.xii,
Patri, id est auctori, esse coseternum. Ubi autem Pater auctor est, ibi et nativitas
est : quia sicut nativitas ab auctore est, ita et ab asterno auctore seterna est nati-
vitas. Omne autem quod semper est, etiam seternum est ; sed tamen non omne
quod aeternum est, etiam innatum est : quia quod ab aeterno nascitur, habet seter-
num esse quod natum est. Quod autem non natum est, id cum aeternitate non natum
est. Quod vero ex seterno natum est, id si non asternum natum est, jam non erit
et Pater auctor seternus. Si quid ergo ei qui ab asterno Patre natus est, ex aeterni-
tate defuerit, id ipsum non est auctori ambiguum defuisse : quia si gignenti est
infinitum gignere, et nascenti etiam infinitum est nasci. Medium enim quid inter
nativitatem Dei Filii et generationem Dei Patris, nec sensus admittit : quia et in
generatione nativitas est, et in nativitate generatio est, quia sine utroque neutrum
est. Utrumque ergo sine intervallo sui est.

P. Argumentatio hceretici.

Sed, inquiet haereticus, omnequod natum est, non semper fuit : quia in id iwd.22,23.
natum est ut esset. Nemo ambigit quin ea quae in rebus humanis nata sunt, ali-
quando non fuerint. Sed aliud est, ex eo nasci quod semper non fuit ; aliud, ex eo
natum esse quod semper est. Ibi nec semper fuit qui pater est, nec semper pater
est ; et qui non semper pater est, non semper genuit. Ubi autem semper pater est,
semper filius est. Quod si semper Deo Patri proprium est quod semper est Pater,
necesse est Filio semper proprium esse quod semper est Filius. Quomodo ergo
cadet in intelligentiam nostram, ut non fuerit semper cui proprium est semper esse
quod natum est ? Natum ergo unigenitum Deum confitemur, sed natum ante tem- iwd. 20.

420

IN LIBRDM I SENTENTIARUM.

DIST. IX SUMMA ; QUEST. UNICA

pora; nec ante esse quam natum, nec ante esse natum quam esse : quia nasci quod
erat, jam non nasci est, sed se ipsum demutare nascendo. Hoc autem humanum
sensum et intelligentiam excedit mundi. Non hoc capit ratio humanae intelligentise,
sed prudentise fidelis professio est.

SUMMA
DISTINCTIONIS NON^E

PRiECEDENTI distinctione tractatum est
de proprietatibus et attributis quae
Deo conveniunt absolute ; hic agitur de
proprietatibus personalibus relativis. Spe-
cialiter autem in ista distinctione docetur
qualiter generatio in divinis sit aeterna,
ita quod Pater non est Filio prior dura-
tione. Et potest ista distinctio multiplici-
ter dividi, secundum diversa de quibus in
ipsa fit mentio : quae intuenti per se fa-
ciliter innotescunt. Primo quippe ex ver-
bis Augustini veritatem proponit, videlicet
tres supergloriosas personas esse unum
Deum ac invicem coaeternas ; deinde, quo-
modo haeretici Ariani vanissimi contra Fi-
lii aeternitatem fatue arguerunt, et qua-
liter viri sancti catholici sapientissime ac
multipliciter responderunt, atque auda-
ciam praesumptuosam reprehenderunt hae-
reticorum. Post haec inquirit Magister ac
docet per quae verba generatio divina et
aeterna aptius designetur : et circa hoc
procedit scholastice, arguendo, replican-
do, solvendo et exponendo.

Circa haec multa quaeri queunt, quo-

P. i89ets., rum solutio est praehabita, utpote : quot

sint emanationes ad intra in Deo; qualitcr

A tendetur. Ex his patet solutio quaestionum
quas doctores praecipui movent.

Bonaventura quippe hic sciscitatur,
utrum generatio in divinis sit ponenda,
utrum generatio personarum sit distincti-
va, utrum sit aeterna. Ad quae tria respon-
sio est inducta. Quaerit et quarto, an ge-
neratio divina sit terminata. Ad quod
quamvis responsum sit supra, tamen ali-
quid hic addetur.

Thomas vero hic quaerit, an Filius sit
alius a Patre, an Pater et Filius sint duo

B aeterni, an Pater sit aliquo modo prior
Filio.

Albertus vero circa textum multa in-
quirit de aeternitate, et aliis de quibus
praehabitum est. His ergo non expedit
immorari, nec praedicta repetere.

quiest. xin.

p.309ets., Filius producatur a Palre per intellectum,

p' et per modum naluralis emanationis pro-

cedat a Patre. Ostensum est item, qualiter

p.i79ets., tres superbenedictae et supersyblimes per-

».',q!vn. * sonae conveniant in identitate naturae ac

unitate essentiae; et personaliter, imo ot

realiter, sint distinctae. Realiler, inquam,

non re absoluta, sed relativa, seu rela-

tione reali : quod tamen infra clarius os-

QU.ESTIO UNIGA

Inc circa distinctionem istam moveo
C JLX tantum hanc quaestionem, An Pa-
ter et Filius sint coseterni.

Videtur quod non. Primo, quia si sunt
coaeterni, ergo eeterni : quod non videtur,
quia in Symbolo legitur : Non tres aeterni,
sed unus aeternus. iEternus ergo Pater et
Filius, non sunt duo aeterni. — Secundo,
persona quae incessabiliter gignitur, non
est coselerna genitori aelerno : quia quod
gignitur, nondum perfect.um esse sorti-
tum est, quum generatio sit via ad esse.
Filius autem incessabiliter gignitur, ut in
D textu habetur. — Tertio, quum in Deo
non sit accidens, videtur in eo non posse
distinctio esse nisi substantialis. — Quar-
to, quia principium videtur prius prin-
cipiato, et prius est esse quam agere.
Quum ergo generare sit agere, et Pater sit

AN PATER ET FILIUS SINT CCETERM

421

principium Filii, apparet quod sit Filio A
prior, nec ab aeterno gennerit. — Quinto,
quia ut in littera allegatur, generatio illa
divina incomprehensibilis prorsus inenar-
rabilisque consistit,non tantum hominibus
viatoribus, sed summis quoque angelicis
mentibus, ac beatis supernis spiritibus.
Praesumptuosum ergo videtur loqui, tra-
ctare, disputare ac definire de ipsa.

In contrarium est Sanctorum doctrina
in littera.

Circa haec scribit Thomas : In divinis B
sunt essentia, persona, proprietas, quibus
aptantur tria genera. Essentias quippe,
quia communis est et indistincta absolu-
teque dicta, aptatur neutrum genus, quod
est informe, non importans sexus distin-
ctionem. Personse vero, quae est distincta,
et significatur ut aliquis exsistens in di-
vina natura, aptatur genus masculinum
(quod est genus distinctum), et non fe-
mininum, propter ipsius imperfectionem.
Proprietati autem, quse significatur per
modum formae, genus femininum aptatur, G
quod essentiae quoque aptari potest, in
quantum significatur ut forma. Hinc pro-
pter unitatem essentiae non potest Pater
aliud a Filio dici, sed propter distinctio-
nem personse alius appellatur. — Verum-
tamen istud videtur adaptatio quaedam
esse, magis quam expressio proprietatis
locutionis. Hinc aliter est dicendum, vi-
delicet, quod istud contingit quoniam neu-
trum genus substantivatur : idcirco impor-
tat diversitatem simpliciter et absolute,
quae est diversitas essentise. Masculinum D
vero et femininum genus adjective tenen-
tur : unde ponunt diversitates seu distin-
ctiones circa terminos personales qui in
locutione ponuntur, quum dicitur : Filius
est alius a Patre. Substantivum enim ha-
bet significationem suam absolute ; sed
adjectivum ponit significationem suam
circa substantivum. Porro quum aliquid
dicitur substantive, absolute intelligitur
de eo quod simpliciter est : sicut ens ab-
solute dictum designat substantiam. Et

quia alietas essentiae est simpliciter alie-
tas, neutrum genus substantivatum impor-
tat alietatem essentiae. Genus vero mascu-
linum, quoniam adjective tenetur, ponit
alietatem suam circa substantivum suum.
Hinc si terminus est personalis, designat
suum substantivum distinctionem perso-
narum. Ideo haec est vera : Pater est alius
a Filio. Si autem sit terminus essentialis,
designat diversitatem substantiae.Hinc ista
est falsa : Pater est alius Deus a Filio. Si-
militer neutrum adjective positum, quan-
do adjungitur termino personali, importat
alietatem personae, ut quum dicitur : Pa-
ter est aliud suppositum a Filio. Sicque
istud non accidit ex variatione significa-
tionis, sed ex hoc quod alietas significata
in masculino et neutro non refertur ad
idem. Haec Thomas in Scripto.

Porro in prima parte Summae, quaestio-
ne tricesima prima, notabiliter ait : Ex
verbis inordinate prolatis incurritur ha>
resis, ut testatur Hieronymus. Ideo dum
de summa loquimur Trinitate, cum cau-
tela et modestia est agendum : siquidem
nullibi periculosius erratur quam ibi. In
his vero quae de Trinitate asserimus, opor-
tet duos caverc errores oppositos : unum
impiissimi Arii, qui cum trinitate perso-
narum, trinitatem posuit substantiarum ;
alium vero Sabellii, qui posuit in divinis
cum unitate essentiae unitatem personae.
Ad vitandum ergo haeresim reprobissimi
Arii, vitare debemus in divinis nomen
diversitatis et differentiae, ne unitas tol-
latur essentiae. Possumus autem uti no-
mine distinctionis, propter oppositionem
relativam. Si ergo alicubi in scriptis au-
thenticis diversitas aut differentia per-
sonarum legatur, sumitur diversitas seu
differentia pro distinctione. Ne autem tol-
latur simplicitas divinae essentiae, vitan-
dum esl nomen separationis et divisionis,
quae est totius in partes ; et ne tollatur
asqualitas, vitandum est nomen disparita-
tis ; ne vero tollatur similitudo, vitandum
est nomen alieni et discrepantis. Dicit
namque Ambrosius in libro de Trinitate,

422

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

OIST. IX ; QU.EST. UNICA

quod in Patre et Filio non est discrepans. A
Atque ut ait Hilarius, in Trinitate nihil
est separabile. — Porro ad vitandum erro-
rem Sabellii, vitare debemus nomen sin-
gularitatis, ne tollatur communicabilitas
divinse essentise. Vitandum est quoque no-
men unici, ne tollatur numerus persona-
rum. Unde septimo de Trinitate ait Hila-
rius : Patrem et Filium, singularem Deum
prsedicare, sacrilegum est ; et rursus : In-
telligentia singularis et unici, a Deo ex-
cluditur. Dicimus tamen unicum Filium,
quia non sunt plures filii in divinis. Non B
tamen dicimus unicum Deum, quia na-
tura Divinitatis personis communis est.
Vitandum est item nomen solitarii, ne
consortium trium personarum tollatur.
Hinc quarto de Trinitate Hilarius loqui-
tur : Nec solitarius, nec diversus est Deus.
Sed hoc nomen, alius, non importat nisi
distinctionem personee. Heec in Summa.

Concordant Richardus et Petrus.

Quod autem Pater et Filius dici possunt
duo eeterni, sumendo seternum adjective,
affirmat Albertus ; et causam assignat, G
quoniam adjectivum trahit et accipit sub-
stantiam seu consistentiam, unitatem et
numerum a substantivo. Unde per impos-
sibile dato quod in Socrate et Platone
esset eadem numero albedo, nihilo mi-
nus Socrates et Plato essent duo albi. Sic
quamvis in tribus superbenedictis perso-
nis sit eadem numero aeternitas, polentia,
justitia, sanctitas, etc. ; tamen dicuntur
tres aeterni, tres omnipotentes,propter per-
sonarum distinctionem, et sumendo heec
nomina adjective. Qua? si substantive su- D
mantur, verum est quod S. Athanasius
dixit : Non tres increati, nec tres immen-
si, sed unus increatus, et unus immensus ;
similfter, Unus omnipotens, unus eeternus.
Et de hoc scribit Albertus prolixe et quasi
obscure.

Thomas vero eumdem sensum clarius
deprompsit, dicendo : Hfec est differentia
inter substantiva et adjectiva, quod sub-
slantiva significant rem suam absolute, et
per modum substantiee. Ideo substantivum

non praedicatur pluraliter, nisi forma sua
numeretur. Adjectivum vero significat per
modum accidentis, cujus esse et unitas
ex suo dependent subjecto : hinc multi-
plicatur secundum multiplicationem sub-
jecti, nec habet numerum pluralem nisi
ex parte suppositorum. Hinc substantiva
essentialia in divinis non prsedicantur plu-
raliter de personis, eo quod forma desi-
gnata per ea, puta divina essentia, non
dividitur. Nomina vero significantia sub-
stantiam adjective per modum inhferentis
aut assequentis substantiam, praedicantur
in plurali de suppositis propter supposi-
torum pluralitatem. In talibus tamen ter-
minis ordo est. Qutedam enim significant
substantiam ut inheerenter, non signifi-
cantia subslantiam quantum ad modum
significandi quem grammatici conside-
rant, dicentes nomen significare substan-
tiam cum qualitate : ut verba ac parti-
cipia. Et ista nullo modo praedicantur de
personis in singulari. Hinc dicimus : Pa-
ter et Filius sciunt, volunt, intelligunt ;
item, Pater et Filius sunt scientes, volen-
tes, etc. : quia significant per modum
actus, qui non significatur nisi ut inhee-
rens. Queedam vero designant substantiam
non per modum actus, sed formam quae
est qualitas designant ut inheerentem. Et
talia magis queunt singulariter praedicari,
possuntque substantiari : sicut seternus,
immensus. Verumtamen, dum talibus ad-
jectivis additur per compositionem aliqua
praepositio denotans habitudinem perso-
nse ad personam, magis trahuntur ad sup-
positum : et tunc de personis nunquam
preedicari debent in singulari : quia ne-
quaquam dicendum est, Pater et Filius
sunt coaeternus, coaequalis; sed, Coseterni,
coaequales, etc. Haec Thomas in Scripto.

Concordant Udalricus et. alii multi. Qui-
dam tamen antiqui partim aliter sensisse
videntur. Sed istud verius rationabilius-
que videtur.

Ex quibus patent solutiones ad duas
quaesliones quas Thomas, .Egidius et alii
quidam hic movent, videlicet : an Filius

AN PATER ET FILIUS SINT COjETEUM

423

sit alius a Patre, et an Pater ac Filius sint
duo seterni. Similis quoque solutio est, si
quaeratur, an Spiritus Sanctus sit alius
a Filio vel a Patre, et utrum Filius et Spi-
ritus Sanctus sint duo aeterni.

lnsuper, ad id quod in proposita quse-
stione specialiter queeritur, utpote an Pa-
ter et Filius sint coeeterni, quod est quee-
rere, an Pater prior sit Filio, seu utrum
generatio illa divina sit aeterna : Alber-
tus, Thomas, Udalricus, Petrus, Richardus,
jEgidius, Bonaventura et Doctor irrefra-
gabilis concorditer dicunt, quod Pater non
est prior Filio neque duratione seu tem-
pore, nec loco, nec dignitate, neque na-
tura, nec intellectu. Nihilo minus Pater
est principium Filii, et est in divinis or-
do naturse ratione originis, sicut et infra
habebitur.

ltaque Thomas in Scripto : In Patre
(inquit) et Filio non possumus nisi duo
considerare, videlicet id quod est abso-
lutum, et quod ad aliquid seu relativum.
Absolutum, puta divina essentia, utrique
communis est, et una in tribus personis.
Ideo quoad hoc, una persona non habet
prioritatem ad aliam. Porro relativa sunt
simul natura et tempore (quia secundum
Philosophum, posita se ponunt, et perem-
pta se perimunt),et etiam intellectu,quum
unum sit de ratione ac definitione alte-
rius. Hinc una persona divina non est
prior alia, neque secundum id quod abso-
lutum est, neque secundum id quod rela-
tivum. Heec in Scripto.

Porro in prima parte Summee, qusestio-
ne tricesima tertia, ait : Nomen principii
nil aliud significat quam id a quo aliquid
procedit. Quum ergo Filius procedit a Pa-
tre, constat quod Pater sit principium Fi-
lii. Non tamen conceditur quod Pater cau-
sa sit Filii : quia causa est ad cujus esse
sequitur aliud. Et quamvis Pater dicatur
principium Filii, non tamen conceditur
proprie quod Filius sit principiatus, ne
designetur quasi posterior. Grseci tamen
concedunt utrumque, videlicet, quod Pa-

A ter sit causa Filii, et quod Filius sit prin-
cipiatus a Patre : quoniam minus stricte
utuntur istis nominibus. Et quamvis hoc
nomen, principium, a prioritate sit sum-
ptum quantum ad id a quo nomen im-
ponitur; non tamen significat prioritatem,
sed originem in divinis. Non enim semper
est idem id a quo nomen ad significandum
imponitur, et id quod designat. Heec ibi.
Denique in eadem Summa, quaestione
quadragesima secunda, disseruit : Ordo
dicitur per comparationem ad aliquod

B principium. lcleo sicut principium multi-
pliciter dicitur, puta : secundum situm,
ut punctus ; secundum intellectum, ut
principium demonstrationis; atque secun-
dum singulas causas : sic ordo in divinis
dicit principium secundum originem abs-
que prioritate. Et hic ordo vocatur ordo
naturae, secundum Augustinum : non quo
alter prior sit altero, sed quo alter pro-
cedat ex altero. Dicitur quoque ordo natu-
rae, non quod divina natura ordinetur, sed
quod ordo in divinis personis secundum

G originem naturalem attenditur. Ubicum-
que enim est pluralitas sine ordine, ibi
confusio. Et quamvis in Deo sit idem es-
sentia et natura, magis tamen vocatur or-
do naturae quam essentise : quia natura
quodammodo importat rationem princi-
pii, quoniam dicitur a nascendo. Haec
Thomas in Summa.

Hinc Udalricus libro tertio Summee
suee, capitulo quinto, testatur : Sicut pro-
pter unitatem essentiee Filius est in Patre,
et Pater in Filio ; sic propter veritatem

D generationis Filius est distinctus a Patre,
relatione originis eos personaliter distin-
guente : eo quod omnis generatio et actio
est suppositi; ideo etiam distinctio quam
agit generatio, est personarum, non es-
sentiae. Et quia proprietas distinguens in
divinis, non est accidens, sed substantia :
ideo personarum distinctio non est acci-
dentalis, sed substantialis : qua Filius est
alius a Patre, non quidem secundum sub-
stantiam quee est essentia, sed secundum
hypostasim quee est persona. Quamvis

424

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. IX ; QUjEST. UNICA

enim distinctio personalis non sit distin-
ctio secundum quid, quia illa est penes
accidentia, non tamen est distinctio sim-
pliciter, quoniam illa est penes essentiam
substantialemve formam ; sed est distin-
ctio media inter illas. — Quamvis autem
Filius sit a Patre distinctus, non est ta-
men ab eo diversus, differens aut divisus,
quia diversitas est secundum formam sub-
stantialem : quia diversum dicitur quasi
diversimode versum, seu quasi unum ver-
sum in duo. Ideo sicut unitas est secun-
dum formam, ita diversitas. Differre vero
dicuntur, inter quae cadit differentia ab-
solute, quae est differentia specifica. In-
dividua namque dicuntur divisa magis
quam differentia, quia in eis dividitur
una forma per materiam. Porro proprie-
tas in divinis distinguens, non est diffe-
rentia specifica, quia haec faceret diver-
sitatem essentiae ; sed est quasi media
inter differentiam specificam et proprie-
tatem, aliquid habens de utriusque natu-
ra. ln hoc enim quod non facit distincti-
onem accidentalem, habet aliquid simile
cum differentia specifica; sed in hoc quod
relinquit essentiam indistinctam, habet
aliquid de ratione proprietatis. Divisio au-
tem omnis facit numerum multitudinem-
que simpliciter : quoniam numerus dicitur
■sicinMs. quasi nutus memoris*, id est divisionis.
Et haec requirunt differentiam secundum
aliquid absolutum : quae in divinis non
est. — Et quoniam quidquid est in Deo,
aeternum est : ideo generatio illa divina
consistit aeterna, nec habet principium du-
rationis, sed principium a quo est. Quem-
admodum enim Damascenus concludit,
quum generatio sit de substantia gene-
rantis, si non ab aeterno sed de novo
Pater generaret, ipse in sua substantia
mutaretur. Unde sicut quaelibet mensura
durationis alicujus rei mensurat etiam
ejus actiones naturales, sic generatio di-
vina, in quantum est operatio divinae na-
turae, mensuratur aeternitate. Hinc sicut
non incipit, ita nec desinit : imo semper
in actu est. Nec hoc dicit imperfectionem

A in genito, quoniam imperfectio talis non
consequitur nisi in generatione quae est
quoddam fieri, procedens continue de po-
tentia in actum, et non illam quae est ac-
tus simpliciter : quemadmodum Origenes
ponit exemplum in splendore, qui non so-
lum nascitur a corpore luminoso et de-
sinit ; sed quamdiu praesens est corpus
illud, splendor sic natus est ab eo, quod
indesinenter nascitur ab eodem. Nec si-
mile est de creatione. Quamvis enim Deus
de non creante factus sit creans sine sua

B mutatione, quia creatio est extra creantis
substantiam ; tamen non posset fieri de
non generante generans, ob causam jam
tactam. Quod si Pater consideretur secun-
dum rationem proprietatis personalis per
quam generanti convenit generare, quae
est paternitas ; sic Patri non convenisset
ab aeterno haec sua proprietas, nisi ab
aeterno genuisset, nec ei sine sui muta-
tione advenire potuisset. Nam licet secun-
dum Philosophum, in ad aliquid non sit
molus secundum se, ita quod per se sit

G terminus motus ; tamen realis relatio non
innascitur de novo nisi per motum, et ne-
cessario consequitur motum, in quantum
fundatur super proprietatem in subjecto
exsistentem. Si vero Pater consideretur
secundum rationem relationis super hanc
proprietatem et generationem [fundatee],
sic Pater sine Filio nequit intelligi : quia
secundum Philosophum, unum relativo-
rum nec esse nec intelligi sine alio potest.
Vel Pater consideratur secundum condi-
tionem Filii procedentis, sicque Filius est

D Verbum paterni intellectus : quod quum
sit prolatio intellectus per sapientiam co-
gnoscentis se ipsam et alia, vocatur ratio
et Sapientia genita. Hinc sicut divina na-
tura ex naturali sua fecunditate non per-
misit Patrem sine germine esse, sic eadem
natura in quantum intellectus et sapien-
tia, non permisit eum esse sine Verbo,
quod est Sapientia genita. Nec sequitur :
Si Filius natus est, erat quando non erat.
Hoc quippe non sequitur nisi in genera-
tione quae est de non esse, ubi materia et

AN PATER ET FILIUS SINT CO^TEIINI

423

dispositio ejus praecedunt plenum esse. A
Htec Udalricus.

Qualiter autem sit ordo in divinis perso-
nis, Alexander pulchre declarat. Sed hoc
infra in distinctione vicesima locum habet.

Praeterea quteri potest, an generatio Fi-
lii sit finita, completa seu terminata.

Ad quod ita arguitur : Filius est Patri
coeeternus : ergo ab seterno est natus, et
esse perfectum habens, ac persona subsi-
stens ; et sic generatio ejus ab seterno fuit
completa, finita seu terminata. — Augu- B
stinus quoque in libro LXXXIII Queestio-
num fatetur : Qui semper nascitur, nun-
quam est natus, et per hoc nunquam est
filius. — Insuper, sicut produci termina-
tur ad esse productum, sic gigni ad esse
generatum. Sed Filius Dei natus est, juxta
illud in Symbolo : Et ex Patre natum ante
omnia seecula. Ergo generatio ejus est ter-
minata.

In contrarium est auctoritas Origenis in
littera, et ea quee in verbis Udalrici jam
habita sunt. Generatio enim eeterna nec G
incipit, nec desinit : non ergo finita est.
Ad quod valet quod primo libro asserit
Damascenus : Deus infinite et sine tem-
pore ens, infinite et inquiescibiliter ge-
nerat. — Amplius, Deus seternaliter se eo-
dem modo habet in se : ergo si ab eeterno
genuit, adhuc gignit. — Rursus, secun-
dum Ambrosium, in Deo nihil est fini-
tum : imo quidquid in Deo est, vere est
idem cum eo et penitus infinitum.

Ad hanc queestionem Bonaventura re-
spondet : Queedam sunt in quibus idem D
est esse et factum esse, in quibus tamen
differunt esse et fieri : ut sunt permansi-
va. Alia sunt in quibus differt esse et fa-
ctum esse, idem tamen in eis est fieri et
esse : ut sunt successiva. Aliqua vero sunt
in quibus idem est fieri et esse et factum
esse, ut sunt illa quae habent esse perma-
nens totaliterque dependens a principio
producente, exsistente in sua actualitate
per eumdem modum per quem sunt in
principio productionis : ut sunt influentiee

corporales seu spirituales. Unde Augusti-
nus sexto super Genesim ad litteram ait,
quod lumen dum nascitur, semper nasci-
tur;et aer dum illuminalus est, semper
illuminatur. Conformiter dicit de lumine
spirituali, quod est gratia. Si ergo Filius
Dei habet esse permanentissimum et con-
junctissimum suo principio productivo ut
in sua actualitate exsistenti, quoniam Fi-
lius est purus actus, omnino idem in ipso
est nasci et natum esse : ideo semper na-
scitur et semper natus est; nec unquam
cessat aut desinit generari, sicut nec Pater
generaro. Quum itaque queeritur, an gene-
ratio Filii sit terminata, est distinguen-
dum : quoniam terminata, aut excludit
imperfectionem : sicque generatio Filii est
terminata, quia perfecta, quum simul sint,
imo et idem, generari generatumque esse;
si vero excludit durationem, non est ter-
minata, quum aeternaliter duret : et ita
est interminata, quia non desinit. Nec se-
quitur, Generatio illa jugiter durat, ergo
aliquid de novo ibi semper producitur :
quia et radius oritur semper a sole, nec
tamen semper iteratur, sed a sua origine
continuatur in esse. Heec Bonaventura.

Idem Petrus : et addit quod generatio
divina est infiniia negative, quoniam non
est apta nata habere finem ; non autem
privative.

Hinc ait Udalricus in Summa, libro ter-
tio : Loquendo de terminatione durationis,
generatio divina non est terminata, quum
sit eeterna et extra terminos durationis ;
sed loquendo de termino perfectionis, qui
est ipsum genitum, sic est terminata ad
Filium, sic quoque finita est. Non est au-
tem finita prout finitum vocatur quod per
motum accipit complementum, vel quod
est conclusum infra terminos suee essen-
tiee, per quos potest definiri vel intellectu
comprehendi, vel quod in aliquo termino
suee durationis cessat. Hesc Udalricus.

Ex his patet solutio queestionis qua quee-
ritur, an generatio divina sit in fieri aut
in facto esse.

Ad quam Alexander respondet : ^Eterna

426

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. IX ; QlhEST. UNICA

generatio nec est in fieri, nec in facto es- A
se, sed in esse, imo in invariabili esse.
Fieri namque et factum esse, solum con-
veniunt creaturis ; esse autem semper uno
modo convenit divinis. Verumtamen esse
in fieri, dupliciter convenit creaturis. In
successivis enim esse in fieri est esse actu,
in permanentibus vero esse in fieri non
est esse actu, sed esse in complemento.
Unde in successivis sequitur, Si fit, est; in
permanentibus autem, Si fit, non est. Si-
militer esse in facto esse dupliciter dici-
tur. Nam in successivis factum esse non B
ponit esse actu in praesenti, sed ponit
fuisse in praeterito ; in permanentibus au-
tem ponit esse actu in praesenti. Quum
ergo loquimur de generatione aeterna, si
Ioquimur de esse ejus per modum fieri,
loquimur de ea secundum quod accipitur
fieri in successivis : et hoc solum ratione
praesentialitatis, non ratione successionis.
Si loquimur de ea per modum facti csse,
loquimur de ea per modum facti esse in
permanentibus : et hoc, ratione comple-
tionis, non praeteritionis. Hinc inspicien- G
tes ad praesentialitatem aeternitatis, dici-
mus de Filio : Semper nascitur. Videntes
vero ad complelionem et perfectionem, di-
cimus : Semper natus est. Haec Alexander.
— Idem Petrus.

Amplius, si quaeratur quod istorum ve-
rius aptiusque dicatur, Semper nascitur,
vel, Semper natus est, Alexander respon-
det : Praesens dupliciter suinitur. Primo,
tanquam aliquid partibile,cujus pars prae-
teriit et pars futura est : et sic non convenit
generationi aeternae, ne imperfecta creda- D
tur, et quia in ea nihil praeteritum, ni-
hil futurum. Secundo, praesens accipitur
ipsum nunc impartibile quod est finis
praeteriti principiumque futuri : et sic ra-
tione impartibilitatis et praesentialitatis,
convenit cum nunc aeternitatis; et sic re-
cte dicitur, Semper nascitur. Similiter
quum dicitur, Natus, consignificatio est
praeteriti perfecti, et ratione praeteritionis
non convenit aeternitati seu aeternaB ge-
nerationi, sed ratione perfectionis.

Praeterea quaeri potest, an dici possit
per modum futuri : Semper nascetur. Et
videtur quod sic, quia nunquam deficiet.
— Respondetur, quod quum verbum fu-
turi temporis non consignificet actu ens
neque perfectionem, non est talis modus
loquendi conveniens.

Hinc iEgidius : Generatio, inquit, divina
a generatione generabilium in quatuor dif-
fert. Primo, quia generatio divina men-
suratur aeternitate, haec tempore (sumendo
eam pro mutatione disponente ad indu-
ctionem formae) vel nunc temporis (su-
mendo eam pro substantialis formee indu-
ctione). Ex hac differentia sequitur alia,
quia quum tempus sit mensura motus,
aeternitas autem ipsius esse, generatio
inferiorum est mutatio aut terminus mu-
tationis, generatio autem aeterna est ipsum
esse. Tertia, quia quod in inferioribus ge-
neratur, nondum est ; in divinis autem
quod gignitur, est perfecte. Quarta, quod
in generabilibus inferioribus non possunt
omnia tempora simul pronuntiari, sed de
Dei Filio possunt. Quod enim in inferiori-
bus genitum est, non gignitur ; et quod gi-
gnitur, non gignetur.De Filio autem Dei di-
ci potest quod semper genitus est, semper
gignitur, et semper gignetur, quamvis sit
ibi incompactio, id est improprietas, quan-
tum ad modum loquendi, quemadmodum
in ceteris propositionibus affirmativis de
Deo dictis. — Quod si quaeratur, quid ho-
rum magis proprie dicitur : responden-
dum, quod propriissime dicitur, Semper
genitus est. In generatione quippe divina
tria considerantur. Primum est indeficien-
tia seu elongatio a praeteritione : et quo-
ad hoc, aptius per verbum futurum ex-
primitur, quia hoc tempus a praeteritione
maxime distat. Secundum est praesenti-
alitas ejus et esse : sicque aptius desi-
gnatur per tempus praesens. Tertium est
perfectio ejus et complementum : et sic
tempus praeteritum magis apte ipsam de-
signat, non ratione praeteritionis, sed com-
pletionis. Et haec tria includuntur dum
dicitur, Semper genitus est : quia per sem-

AN PATER ET FILIUS SINT CO^TERNI

427

per, intelligitur indeficientia; per genitus,
perfectio; per est, prsesentialitas. Ideo as-
serit Augustinus : Melius dicitur, Semper
natus est, quam, Semper nascitur. Haec
.Egidius.

Cujus verba partim dissonare videntur
a verbis Alexandri, dicentis quod verba
futuri temporis praedicari non valeant de
generatione Filii Dei.Ad quod (ut apparet)
poterit dici, quod verba illa futuri tem-
poris non debeant praedicari seorsum de
Pilii generatione, sed in eodem contextu
sermonis forsitan possint, ita dicendo :
Filius Dei semper est natus, semper nasci-
tur, et semper nascetur : ad insinuan-
dam aeternam indeficientiam generationis
illius.

Circa hoc scribit Richardus : Filius Dei
ab eeterno genitus est, et semper genera-
tur; sicque simul generatur et genitus est.
Quod quidam nituntur osteudere ex hoc,
quoniam Filius Dei habet simplicitatem
cum immensitate. Nam quia immensus,
generatur sine fine; et quoniam simplex,
totus semper genitus est. Sed hoc non vi-
detur sufficienter declarare propositum :
quia non solum semper genitus est sub
ralione qua simplex, sed etiam quia im-
mensus ; nec tantum semper generatur
sub ratione qua immensus, sed item sub
ratione qua simplex. Alii ita declarant is-
tud, nempe quod in his quae fiunt per
motum, non valeat simul esse fieri et fa-
ctum esse. Hinc est quod motus est entis
in potentia, ut tertio dicitur Physicorum,
quoniam quod movetur, est in potenlia ad
id ad quod movetur. Unde ut dicitur sexto
Physicorum, nihil movetur ad id quod
habet. Et quia dum aliquid factum est,
jam habet id ad quod motus factionis or-
dinabatur; non potest contingere quod ali-
quid simul fiat et factum sit, loquendo de
factione proprie sumpfa, quae est per mo-
tum. Quamvis enim illud quod fit per mo-
mentaneam mutationem, in eodem instanti
fiat et factum sit; attamen fieri transit,
remanente facto esse, eo quod tale fieri
importet nunc primo accipere esse ab

A alio. Quumque generatio Filii Dei sit sine
mutatione et motu, propter quod locum
in ea non habent fieri et factum esse; vi-
detur quod in ea simul sint gigni et geni-
tum esse respectu ejusdem personae. — In-
super, quum praesens eeternitati conveniat
secundum se, non autem prseteritum, quia
non dicimus de Deo, fuit, nisi in quanlum
aliqua pars durationis successivee ei co-
exstitit ; videtur quod loquendo simplici-
ter, atque ad naturam rei habendo respe-
ctum, convenientius exprimatur generatio

B divina per praesentis temporis verbum.Ve-
rumtamen habendo respeclum ad exclu-
dendum errorem de cordibus hominum
simplicium, ne pulent generationem divi-
nam esse in fieri,congruentius exprimitur
per verbum praeteriti temporis. Sed quia
generatio illa est semper perfecla, et Geni-
tus semper gignitur : hinc convenientissi-
me declaratur per verbum praesentis tem-
poris et participium praeteriti, dicendo :
Pater generat Genitum ab aeterno. Vel per
verbum prreteriti temporis adverbiumque

C prassenlis, dicendo, Ego hodie genui te, ps. », i.
sicut in Psalmo. Sic namque significalur
generatio ut perfecla atque ut permanens:
quia praeteritum exprimit eam ut perfe-
ctam, et praesens ut permanentem. Haec
Richardus.

Qui etiam concordans verbis .Egidii
quantum ad praedicationem verbi futuri
temporis de generalione divina, fatetur
multo convenientius dici, Pater genuit,
quam, Gignet : quia per verbum praeteriti
temporis, significalur generatio esse per-

D fecta, quamvis non esse in actu : quia per
hoc quod dico, Genuit, ex vi verbi prae-
teriti temporis non ostenditur permanen-
tia generationis, quamvis ex natura rei
sequatur : Pater genuit, et in divinis ge-
neratio fuit, ergo adhuc est et manet. Per
verbum autem futuri temporis non osten-
ditur generatio neque perfecta nec perma-
nens, quia futurum caret aclualitate et
perfectione. Tamen utrumque dici potest,
Pater genuit, et, Pater gignet : quoniam
sicut verbum praeteriti temporis praedica-

428

IN LIBRUM 1 SENTENTIARUM.

DIST. IX ; QU£)ST. UNICA

tur de Deo in quantum aliqua pars du- A
rationis successivae sibi coexstitit, sic et
futuri temporis verbum, in quantum fu-
tura duratio ei coexsistit. Hinc quemad-
modum vere dicitur, Deus fuit, Deus est,
Deus erit; sic et, Pater genuit, Pater gignit,
et, Pater gignet. Unde in Isaia per verbum
fuluri temporis divina generatio designa-
/s. LXM.n. tur, quum dicitur : Numquid ego qui alios
parere facio, ipse non pariam ? dicit Do-
minus. Si ego qui ceteris generationem
tribuo, sterilis permanebo? Heec idem.

Preeterea quaeritur, quis sit modus gene-
rationis divinae.

Arius quippe sceleratissimus haeresiar-
cha,ad probandum generationem non esse
in Deo, ponit duodecim modos generatio-
nis seu processionis in creaturis, quorum
nullus convenit Deo. Primus est juxta flu-
xum lineee a puncto : qui modus non po-
test generationi divinee attribui, quoniam
deest in eo eequalitas simplicitatis in pun-
cto et linea, sicut ponitur in Patre et Fi-
lio. Secundus modus est juxta emissionem C
radiorum a sole : qui non potest divinee
generationi adscribi, quia non est aequa-
litas naturee inter solem et radios solis.
Tertius est juxta charaeterem seu im-
pressionem a sigillo : ubi deest consub-
• stantialitas, et se habent sicut causa et
effectus. Quartus est juxta immissionem
bonae voluntatis a Deo : ubi etiam consub-
stantialitas deest. Quintus est juxta exitum
accidentis a substantia : in quo accidenti
deest subsistentia. Sextus est juxta abstra-
ctionem speciei a materia, sicut intelle- D
ctus abstrahit speciem intelligibilem a re
materiali atque phantasmate : in quo deest
simplicitatis aequalitas. Septimus est juxta
excitationem voluntatis a cogitatione :quee
excitatio est temporalis. Octavus, juxta
transfigurationem, sicut ex aere fit ima-
go : quae transfiguratio est materialis. No-
nus, juxta productionem motus a moven-
te : quae est productio effectus a causa.
Decimus, juxta eductionem specierum a
genere, in quo unum preedicatur de alio,

scilicet genus de specie : quod in genera-
tione divina non est. Undecimus, juxta
ideationem, ut arca exterior ab arca in
mente : in quo est comparatio effectus ad
causam. Duodecimus, juxta nascentia in
natura, sicut homo generatur ab homine :
in quo est prius et posterius. Sicque nul-
lus horum modorum convenit generationi
divinae.

Ad haec Victorinus arguenti contra se
Ariano seu Ario recte respondit, quod mo-
di processionum non sunt ab haeretico
sufficienter distincti. iEterna quoque ge-
neratio est improportionalis omni gene-
rationi et processioni creaturarum. Nec
obtenebratissimus ille Arius tetigit proces-
sionem illam quee praecipue repreesentat
et imitatur generationem divinam, videli-
cet emanationem verbi ab intellectu. —
Hinc Augustinus in libro de Verbis Domini
ait : Nullus modus processionis creaturae,
per se plene aut sufficienter repraesentat
generationem divinam. Idcirco ex multis
modis processionum creaturae oportet col-
ligere modum generationis divinae, quate-
nus quod deest uni, suppleatur ex alio.
Propterea in synodo dicitur Ephesina : Co-
exsistere semper et coaeternum esse Filium
Patri splendor tibi denuntiet, impassibi-
litatem nativitatis illius ostendat verbum,
consubstantialitatem nomen filii pandat.
Inter omnia tamen expressius illam decla-
rat processio verbi ab intellectu, quod non
est posterius eo a quo procedit, nisi sit
talis intellectus qui exeat de potentia in
actum. Postremo infelix Arius non expres-
sit modum processionis quo amor a vo-
luntate emanat : qui modus potissime con-
venit processioni Spiritus Sancti. ■ — Hinc
ait et Damascenus libro primo, capite no-
no : Impossibile est inveniri in creatura
imaginem intransmutabiliter ostendenlem
in se modum sanctee Trinitatis. Creatum
enim, compositum, fluxibile, vertibile, cir-
cumscriptibile, qualiter manifeste ostendet
supersubstantialem divinam substantiam
omnibus his infinite et incomparabiliter
eminentem ?

AN PATER KT FILIUS SINT CO.ETERNI

429

Preeterea circa quaBstionem illam, an A
Pater prior sit Filio, refert Durandus :
Quidam distinguunt de relatione quod po-
test considerari dupliciter, scilicet ut re-
latio, et ut proprietas constitutiva perso-
nae. Si ut relatio, Pater non est Filio prior,
quia relativa sunt simul ; si ut proprietas,
sic paternitas prior est filiatione, et Pater
Filio. Proprietas namque personee produ-
centis preeintelligitur persona? productee
et proprietati ipsam constituenti. Etenim
qualem ordinem realem habent inter se
realiter differentia, talem ordinem rationis B
habent inter se quum sola differunt ra-
tione. Quemadmodum enim intellectus et
voluntas in nobis, in quibus realiter diffe-
runt, realem habent ordinem inter se, ita
quod intellectus naturaliter praecedit vo-
Iuntatem, et intelligere ipsum velle ; ita
in Deo, in quo sola differunt ratione, in-
tellectus et actus ejus secundum rationem
preecedunt voluntatem et actum ipsius.
Gonstat autem quod in his in quibus pro-
prietas constitutiva differt realiter ab ac-
tione et relatione, talis est ordo inter C
ea, quod proprietas constitutiva suppositi
preecedit realiter saltem ordine naturae ac-
tionem, eodemque modo actio relationem:
ergo in Deo, in quo ista non differunt nisi
secundum rationem, proprietas constitu-
tiva preecedit secundum rationem, ipsam
generationem, et generatio relationem. Sic-
que paternitas considerata ut proprietas
Patris constitutiva, prior est filiatione, Pa-
ter quoque Filio secundum rationem hu-
juscemodi considerationis. Heec Durandus,
qui huic positioni non consentire videtur. D

At vero Scotus circa heec ait : Generatio
in divinis eeterna est; nec ulla alia gcne-
ratio potest esse aeterna, quia mutatio est,
habens duos oppositos terminos, privatio-
nem et formam, qui esse nequeunt ab
aeterno. In generatione autem divina non
sunt hi termini oppositi, privatio et for-
ma, nec secundum rem neque secundum
rationem : ideo non repugnat ei aeterni-
tas. Denique, omnis productio a causa na-
turaliter producente absque motu, nee

dependente ab aliquo, potest esse coeeva
producenti : talis vero est goneratio in
divinis. Quod enim productio aliqua non
est eeterna, contingit aliquo horum trium
modorum, videlicet : quia est cum motu
et mutatione a privatione ad formam ot
econtra, aut quia est a causa dependente
ab alio in agendo, aut quia est ab agente
voluntario. Pater autem in divinis agit ad
intra sine motu et mutatione, nec depen-
det ab aliquo, et generat per modum ac-
tionis naturae. Sicque tenet quod sexto de
Trinitate loquitur Augustinus : Si ignis es-
set ab seterno, splendor esset ei coeeter-
nus. Haec Scotus.

Ad primum igitur in exordio quaestionis
objectum jam patet solutio : quia osten-
sum est qualiter duae aut tres personee
sunt unus seternus et plures eeterni. — Se-
cundum quoque solutum est. Similiter ter-
tium : quia praehabitum est quod in divi-
nis est distinctio personalis per relativa,
non per absoluta : quee non est proprie
substantialis, et nullatenus accidentalis.
De hoc supra in tertia distinctione diffu-
sius dictum est. — Quartum item solutum
est : quia in Deo sunt penitus idem in re,
esse et agere, substantia et relatio, funda-
mentum et proprietas.

Ad quintum dicendum, quod genera-
tio illa divina a nulla mente creata com-
prehendi plenarie valet, sicut nec Deitas
ipsa. Conformiter inenarrabilis imperscru-
tabilisque consistit. Nihilo minus sicut
Sancti in patria Deum clare ac facialiter
contemplantur, et quodammodo compre-
hensive, unde et comprehensores dicun-
lur, quia cognoscunt eum sicuti est, utpo-
te clare per speciem; sic et emanationes
eeternee ad intra clare conspiciuntur et
suo modo comprehenduntur ab eis et enar-
rantur. Preesumptuosum ergo et temera-
rium esset, si quis ita vellet generationem
illam scrutari, quasi putaret se eam plene
comprehendere posse. Si autem conetur
eam utcumque comprehendere, quantum
suae mentis imbecillitati Deo preestante est

430

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

UIST. IX ; QU^ST. UNICA

Ps. CXVIII.

129.

Apoc. u,23.
I Coc. ii.IO.

Philipp.w.

possibile, sicque in via cognitioni patriae
propinquare, atque cum humilitate et re-
verentia ordinate procedat ac timorate,
innitendo auctoritati Scripturse, non suo
ingenio ; non erit preesumptuosum, sed
laudabile, pium ac meritorium valde. Sic
quippe Augustinus, Hilarius, Ambrosius,
et ante eos divinus Dionysius, in libris
suis de Trinitate egerunt. De qua ordinata
scrutatione ait Psalmista : Mirabilia testi-
monia tua, Domine, ideo scrutata est ea
anima mea. Hinc super Gantica sanctus ait
Bernardus : Spiritus scrutatur non solum
hominum corda et renes, sed etiam pro-
funda Dei; et sive ad ima, sive ad alla de-
duxerit, securus sequor eum quocumque
ierit. Tantum ut custodiat corda nostra
et intelligentias nostras, ne forle quum non
adfuerit, adesse eum putemus, et pro ipso
proprium sensum sequamur, ac deviemus.
Hinc suo sensu scrutantes scrutinia, et
vi rationis volentes irrumpere potius in
secreta, quam per doclrinam Spiritus in-
troduci, reprehenduntur ut infideles, qui
terminos articulorum fidei non observant.
Circa haec multa scribit Albertus de an-
gelis, qualiter eis conveniat loqui et suos
conceptus invicem indicare, ac consimili-
bus, quee directe ad secundum pertinent
librum. Idcirco pertranseo, hoc tantum
commemorans quod inducit : Ad viden-
dum (inquiens) qualiter angeli sibi lo-
quantur, oportet praemittere simile quod-
dam. Ponamus duo lumina a se distantia.
Ad hoc quod unum illorum penetret aliud,

A tria tantummodo exiguntur : primum est
quod sibi invicem congrue opponantur;
secundum, quod non sit medium prohi-
bens conjunctionem unius ad aliud;ter-
tium, quod sit proportionata [potentias im-
mutandi] distantia. Si ergo ponamus quod
unum illorum luminum sit cognitivum al-
terius et econtra, habeantque libertatem
arbitrii : tunc sequitur quod si voluerint,
se cognoscent ; et si noluerint, non cogno-
scent. Dicit enim Augustinus, quod quam-
vis species intelligibilium sint semper in

B anima, non tamen anima semper intelli-
git, quia non vult. Unde si voluntas clau-
dat sibi ipsi intellectum ut non intelligat
actu, multo magis potestatem habet se
claudendi ab alio. Et sic dico esse in an-
gelis : qui quum sint intellectualia lumi-
na, ut B. Dionysius protestatur, [ad hoc
quod loquantur invicem] non exigitur nisi
voluntas communicandi alteri intelligen-
tiam suam, et conversio ad ipsum in ordi-
ne atque conceptione suae intelligentiae
per modum expressionis ad alterum. In-

C telligimus namque dum notitiam habe-
mus ; sed cogitamus, quum apud nos
conferimus ; et ordinamus conceptum ad
expressionem, quum accipimus cogitatum
nostrum in aliquo signo ad alterum. Ni-
hilque amplius, judicio meo, ad loqui exi-
gitur angelorum. Hoc autem signum nil
aliud est quam species intelligibilis cum
ordine seu ordinatione ad alterum, et vo-
luntate communicandi, ut mihi videtur.
Haec Albertus.

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. X 431

DISTINCTIO X

A. Hic de Spiritu Sancto agitur : et prius, quod sit amor Patris

et Filii, dicitur.

"1% TUNC post Filii seternitatem, de Spiritu Sancto, quantum Deo donante videre
^ conceditur, disseramus. Spiritus Sanctus amor est sive caritas sive dilectio
X. l Patris et Filii. Unde Augustinus in quintodecimo libro de Trinitate ait :
Spiritus Sanctus nec Patris est solius, nec Filii est solius, sed amborum : et ideo Aug.de Tri-
communem qua invicem se diligunt Pater et Filius, nobis insinuat caritatem. xv*c.'n'.

B. Quod Spiritus Sanctus proprie dilectio dicatur, et tamen
Trinitas sit dilectio.

Joannes autem in Epistola canonica ait : Deus caritas est. Non dixit : Spiritus ibidem.
Sanctus caritas est. Quod si dixisset, absolutior esset sermo, et non parva pars LC°a""-'v'
qusestionis decisa. Sed quia dixit, Deus caritas est, incertum est. Et ideo quaerendum
est, utrum Deus Pater sit caritas, an Filius, an Spiritus Sanctus, an Deus ipsa
Trinitas : quia et ipsa non tres dii, sed unus est Deus. Ad quod Augustinus in
eodem libro ita dicit : Nescio cur sicut sapientia et Pater dicitur et Filius et Spi- Aug. ubi
ritus Sanctus, et simul omnes non tres, sed una sapientia ; non ita et caritas dicatur s"pra'
Pater et Filius et Spiritus Sanctus, et simul omnes una caritas. Non ideo tamen
quisquam nos inconvenienter sestimet caritatem appellare Spiritum Sanctum, quia
et Deus Pater et Deus Filius potest caritas nuncupari : sicut proprie Verbum Dei
etiam sapientia Dei dicitur, quum et Pater et Spiritus Sanctus sit sapientia.

C. Sicut Verbum Dei proprie dicitur sapientia, et tamen tota Trinitas
dicitur sapientia ; ita et Spiritus Sanctus proprie dicitur caritas, et
tamen Pater et Filius et Spiritus Sanctus dicitur caritas.

Si ergo proprie aliquis horum trium caritas nuncupari debet, quis aptius quam iwdem.
Spiritus Sanctus ? ut scilicet in ilia summa simplicique natura non sit aliud substan-
tia, et aliud caritas; sed substantia ipsa sit caritas, et caritas ipsa sit substantia,
sive in Patre, sive in Filio, sive in Spiritu Sancto : et tamen Spiritus Sanctus
proprie caritas nuncupetur. Ecce his verbis aperte dicit Augustinus, quod in Tri-
nitate caritas aliquando refertur ad substantiam, quse communis est trium perso-
narum et tota in singulis, aliquando specialiter ad personam Spiritus Sancti, sicut

432 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. X

sapientia Dei aliquando pro substantia divina, aliquando pro Filio proprie acci-
pitur : et hoc in multis fieri reperitur.

D. Exemplis firmat, eadem nomina et proprie et universaliter accipi.

Aug.de Tri- Pluribus enim exemplis doceri potest, multa rerum vocabula et universaliter
"''"cTn! poni, et proprie quibusdam rebus adhiberi : sicut legis nomine aliquando simul
omnia veteris instrumenti significantur eloquia, aliquando autem proprie vocatur
lex qufe data est per Moysen. Multa alia suppetunt exempla, sed in re aperta vitanda
iijidem. est longitudo sermonis. Sicut ergo unicum Dei Verbum proprie vocamus nomine
sapientise, quum sit universaliter et Spiritus Sanctus et Pater ipsa sapientia ; ita
Spiritus Sanctus proprio vocabulo caritas nuncupatur, quum sit Pater et Filius
universaliter caritas.

E. Auctoritatem ponit quod Filius proprie dicitur sapientia.

ibidem. Sed Dei Verbum, id est unigenitus Dei Filius, aperte dictus est Dei sapientia

icor.1,2*. ore A.postoli dicentis : Ghristum Dei virtutem et Dei sapientiam. Spiritus autem

Sanctus ubi sit dictus caritas, invenimus, si diligenter Joannis apostoli eloquium

uoann.n, scrutemur, qui quum dixisset, Diligamus invicem, quia ex Deo est dilectio, adjun-

7 8

xit : Et omnis qui diligit, ex Deo natus est, quia dilectio Deus est. Hic manifestavit
se dixisse eam dilectionem esse Deum, quam dixit ex Deo. Deus ergo ex Deo est
dilectio. Sed quia et Filius ex Deo Patre natus est, et Spiritus Sanctus ex Deo
Patre procedit, quem potius eorum hic debeamus accipere dictum esse dilectionem,
merito quseritur. Pater enim solus ita Deus est ut non sit ex Deo : et ideo dilectio
quse ita Deus est ut ex Deo sit, non ipse Pater est, sed aut Filius aut Spiritus

Aid.io-i2. Sanctus. Sed in consequentibus quum Dei dilectionem commemorasset Joannes, qua
dilexit nos, et hinc hortatus esset ut et nos invicem diligamus, atque ita Deus in
nobis maneat ; quia utique dilectionem Deum dixerat, statim volens de hac re

ibbi. i3. apertius aliquid eloqui, inquit : In hoc cognoscimus quia in ipso manemus et ipse
in nobis, quia de Spiritu suo dedit nobis. Spiritus itaque Sanctus, de quo dedit
nobis, facit nos in Deo manere, et ipsum in nobis. Hoc autem facit dilectio. Ipse
ergo Deus est dilectio. Deus ergo Spiritus Sanctus, qui procedit ex Deo, significatur
ubi legitur : Deus dilectio est ; et, Dilectio ex Deo est. Ecce his verbis aperte dicit
Augustinus Spiritum Sanctum esse caritatem Patris et Filii ; et in tantum quoque
sermonem produxit, ut videatur dixisse Spiritum Sanctum non solum esse dilecti-
onem Patris et Filii, qua se invicem et nos diligunt, sed etiam dilectionem qua
diligimus Deum. Sed utrum ipse sit caritas qua nos diligimus Deum, in sequenti
explicabitur.

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. X 433

F. Redit ostendere quod proposuerat, scilicet quod Spiritus Sanctus sit
amor quo Pater a Filio et Filius a Patre diligitur.

Nunc vero quod incepimus, ostendere curemus, scilicet Spiritum Sanctum dile- Hier. in
ctionem esse sive amorem Patris et Filii, quo scilicet Pater diligit Filium, et Filius 1.
Patrem. De hoc Hieronymus super psalmum septimumdecimum ait : Spiritus San-
ctus nec Pater est nec Filius, sed dilectio quam habet Pater in Filium, et Fiiius in
Patrem. Augustinus quoque in sexto libro de Trinitate ait : In omnibus tequalis Aug.de th-

nitate, lib.

est Patri Filius, et est unius ejusdemque substantiae. Quapropter etiam Spiritus vi, c. 4.
Sanctus in eadem unitate substantias et sequalitate consistit.

G. Quid sit Sjnritus Sanctus hic aperitur.

Sive enim sit unitas amborum, sive sanctitas, sive caritas : manifestum est
quod non aliquis duorum est quo uterque conjungitur, quo genitus a gignente iwd. c. 5.
diligatur, genitoremque suum diligat, sintque non participatione, sed essentia sua,
neque dono superioris alicujus, sed proprio suo, servantes unitatem spiritus in ffpftes.iv,
vinculo pacis. Ecce hic habes Spiritum Sanctum esse quo Filius diligitur a Patre,
et Pater a Filio, et quo illi duo servant unitatem pacis. Spiritus ergo Sanctus, ut Au§- ubi
ait Augustinus in eodem, commune est aliquid Patris et Filii, quidquid illud est.
At ipsa communio consubstantialis et coseterna est : quse si amicitia convenienter
dici potest, dicatur ; sed aptius dicitur caritas ; et haec quoque, substantia : quia
Deus substantia est, et Deus caritas est. Tria ergo sunt, et non amplius : unus
diligens eum qui de illo est, et unus diligens eum de quo est, et ipsa dilectio. Quas
si nihil est, quomodo Deus dilectio est? Si non est substantia, quomodo Deus
substantia est?

H. Quod Spiritus Sanctus sicut communis est Patri et Filio, ita
commune nomen habet proprium.

Hic notandum est, quod sicut Spiritus Sanctus in Trinitate specialiter dicitur
caritas, quas est et Patris et Filii unio, ita et nomen tenet proprie, quod Patri et
Filio communiter quodam modo congruit. Unde Augustinus in quintodecimo libro
de Trinitate ait : Si caritas qua Pater diligit Filium, et Patrem diligit Filius, ibid.iib.xv,
ineffabilem communionem demonstrat amborum ; quid convenientius quam ut ille
proprie dicatur caritas, qui Spiritus est communis ambobus ? Hoc enim sanius
creditur et intelligitur, ut non solum Spiritus Sanctus caritas sit in illa Trini-
tate, sed non frustra proprie caritas nuncupetur propter illa qua? dicta sunt :
sicut non solus in. illa Trinitate vel spiritus est, vel sanctus (quia et Pater spi-
ritus, et Filius spiritus ; et Pater sanctus, et Filius sanctus) ; et tamen ipse non
frustra dicitur Spiritus Sanctus. Qui enim est conimunis ambobus, id vocatur ipse
T. 19. 28

434

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. X SUMMA ; QU.EST. I

proprie, quod ambo communiter. Alioqui si in illa Trinitate solus Spiritus Sanctus
est caritas, profecto et Filius non solius Patris, sed etiam Spiritus Sancti Filius
Cohss. ., invenitur. Ait enim Apostolus de Deo Patre : Transtulit nos in regnum Filii cari-
tatis suse. Si ergo non est in illa Trinitate caritas Dei nisi Spiritus Sanctus, Filius
est etiam Spiritus Sancti. Sed quia hoc absurdissimum est, restat ut non solus
ibi sit caritas Spiritus Sanctus ; sed propter ista de quibus satis disserui, proprie
sic vocatur.

SUMMA
DISTINCTIONIS DECIM/E

DISTINCTIONE praecedenti tractatum
est de seterna unigeniti Filii Dei ge-
neratione; hic vero tractatur de aeterna
Spiritus Sancti processione. Et primo per
Scripturam, deinde per auctoritates San-
ctorum, ostendit quod Spiritus Sanctus sit
amor Patris ac Filii, et qualiter nomen
hoc, amor, appropriatum sit Spiritui San-
cto, quum tamen sit tribus supergloriosis
personis commune, quemadmodum sapien-
tia quum toti Trinitati communis sit, at-
tamen Filio Dei appropriatur.

QUiESTIO PRIMA

Clrca distinctionem hanc primo queeri-
tur, An Spiritus Sanctus sit
amor et nexus, unio, vinculum et
amplexus Patris ac Filii.

Videtur quod non. Primo, quia ainor
dicitur absolute in Deo, et de unaquaque
potest praedicari persona, juxta illud :
\joann.n; Deus caritas est. — Secundo, quoniam Fi-
8' lius immediate procedit a Patre : ergo in-

ter Patrem et Filium nihil est medium. —
Tertio, quia quemadmodum Pater et Filius
in essentia unum sunt, sic essentia est quo
uniuntur; sed Spiritus Sanctus est tertia
in Trinitate persona : non ergo media in-
ter Patrem et Filium.

In contrarium sunt qua? in littera asse-
runtur.

A Circa haec ait Albertus : Spiritus Sanctus
procedit a Patre et Filio ut amor quo se
invicem diligunt : quia absurdum est quod
Pater et Filius in nullo conveniant in
quantum distincti sunt. In essentia enim
conveniunt in quantum unum sunt. Vide-
mus autem quod in omni natura rationali
et non rationali omnes jucunditates atque
deliciae quas possunt habere in vita in
quantum sunt differentes personae, super
mutuum fundantur amorem. Hinc quidam
philosophi amicitiam et litem dixerunt

B esse principia omnis creaturae, tanquam
alterum natura ab ipso universitatis prin-
cipio ut divinum quiddam reciperet, sci-
licet amicitiam, quod unit et congregat;
alterum autem haberet, videlicet litem, ex
privatione materiae sibi concretum. Itaque
Pater et Filius in eo quod personae distin-
ctae sunt, conveniunt in hoc amore qui
procedit ab ipsis, quo se invicem amant.
Etenim Spiritus Sanctus procedit ut in
alium et manel in se ipso distinctus. Nec
ista opposita sunt. In quantum enim re-

C fertur ad Patrem et Filium ut ad unum
sui principium, sic manet in se ipso ab
ulroque distinctus per oppositionem rela-
tivam;sed in quantum procedit in ratione
personalis amoris, nil prohibet quod pro-
cedat a Patre in Filium, et econtra a Filio
in Patrem : praecipue quum ista sit vera,
Pater et Filius diligunt se Spiritu Sancto,
et Pater diligit Filium Spiritu Sancto, Fi-
lius quoque Patrem Spiritu Sancto, ut in-
fra magis patebit. In quibus omnibus ac-
cipitur quod processionis est, et quod

D amoris, qui modum specificat proceden-
di. Si autem accipiatur processio in se,
non agit nisi distinctionem procedentis ab

AN SPIRITUS SANCTUS SIT AMOR PATRIS AC FIMI

435

his a quibus procedit. Porro si accipiatur A
modus quo specificatur processio, sic per-
sonas procedenti convenit esse nexum Pa-
tris ac Filii in vinculo amoris, qui est
ipsemet Spiritus Sanctus. Haec Albertus.
Hinc in Summa sua, libro tertio, scribit
Udalricus : Utraque processione (videlicet
Filii ac Spiritus Sancti) ineffabili exsisten-
te, minus tamen a nobis cognoscitur pro-
cessio Spiritus Sancti quam Filii : quoniam
minus habet similitudinis in creaturis, a
quibus omnis naturalis cognitio oritur. Id-
eo per hoc quod magi Pharaonis defece- B

Ea-od vin, runt in tertio signo, dicentes, Digitus Dei
est hic; dicit. glossa Augustini significari,
quod philosophi qui cognoverunt Patrem
et Filium, defecerunt in cognitione Spiri-
tus Sancti, qui digitus Dei vocatur, juxta
Luc. xi, 20. illud : Si in digito Dei ejicio daemonia.
Modum autem processionis Spiritus San-
cti, videlicet quod procedit ut amor, colli-
git Augustinus ex eo quod ait Joannes :
Ubann.iv, Deus caritas est; et rursus,Dilectio ex Deo

ibid. 7. est- Ergo in divinis est dilectio quae est
Deus ex Deo; et illa necessario est perso- C
na : quoniam in divinis solum est distin-
ctio originalis seu ratione originis, quae est
distinctio personalis. Deinde quod Joannes
apostolus attribuit dilectioni quae est Deus
ex Deo, attribuit Spiritui Sancto, dicens :

ibid. i3. In hoc cognoscimus quia in ipso mane-
mus et ipse in nobis, quia de Spiritu suo
dedit nobis. Hoc enim prius attribuit ca-

md. i6. ritati, dicendo : Deus caritas est, et qui
manet in caritate, in Deo manet, et Deus
in eo. — Ratione quoque idem probatur
sic : Pater et Filius, non solum ut unum D
sunt, sed etiam in quantum sunt distinctae
personae, necessario sociantur aliquo amo-
re : quia secundum PhiIosophum,amicitia
aut est beatitudo, aut non est beatitudo
sine ea, eo quod nullius boni possessio
jucunda est sine socio, ut Seneca prolesta-
tur. Denique amor ille non est accidens,
quia hoc non cadit in Deo : est ergo sub-
stantia. Sed non est substantia sub ratione
essentiae, quoniam illa est distinctorum ut
unum sunt, et non ut sunt distincti. Est

ergo suppositum a Patre Filioque pro-
cedens, sicut amor procedit ab amante.
Quumque dicitur, Spiritus Sanctus proce-
dit ut amor, ly ut, est expressivum veri-
tatis rei : nam ila procedit quod vere est
amor. ldeo non est expressivum similitu-
dinis hujus processionis ad rationem amo-
ris : quoniam amor secundum suam rati-
onem dicit aliquid inhaerens amanti, nec
dicit aliquid per se subsistens ; et dicitur
procedere ab amante, quia affectum aman-
tis facif tendere in amatum. Quum itaque
amor actus sit voluntatis, patet quod Spi-
ritus Sanctus procedit per modum volun-
tatis, sicut Filius procedit per modum
naturae et intellectus : id est, sicut Pater
generat virtute naturae ut natura est, pro-
ut natura dicitur vis insita rebus ex simi-
libus similia procreans; sic Pater et Filius
virtute naturae ut voluntas est, spirant
amorem personalem, qui est Spiritus San-
ctus. Et quamvis sint alii multi actus
voluntatis, tamen inter eos amor consistit
perfectior, qui est divinarum Personarum.
Hinc penes ipsum sumitur processio per-
sonalis, et includit in se omne quod est
voluntatis, quemadmodum Filius proce-
dens ut verbum intellectus includit in se
omnem intellectualem apprehensionem, si-
ve sit veri, seu boni. Quemadmodum au-
tem ratione processionis in quantum hu-
jusmodi, Spiritus Sanctus est distincta
persona a Patre et Filio ; ita et ratione
modi processionis, et in quantum haec
processio est per modum amoris, ipse Spi-
ritus Sanctus est amor Patris in Filium, et
Filii in Patrem, ut dicit Hieronymus et
habetur in littera : quoniam omnis amor
transit in amatum ut in objectum.

Denique ratione hujus modi procedendi,
Augustinus sexto et quintodecimo de Tri-
nitate multa attribuit Spiritui Sancto, vi-
delicet quod est amborum caritas, unitas,
sanctitas, nexus sive conjunctio, vinculum
pacis et conjunctionis ambobus. Et est
proprie Spiritus Sanctus : cui ista magis
conveniunt ratione modi procedendi, quia
secundum ipsam processionem magis est

436

IN LIBRUM I SENTENTIARDM.

DIST. X ; QUvEST. I

distinela persona a Patre et Filio, quam
quod sit eorum nexus aut unio. — Dicitur
ergo caritas amborum tam causaliter quam
formaliter, large sumendo nomen causee
pro principio. Est itaque caritas amborum
causaliter, quia procedit ab eis; formaliter
quoque, quia se diligunt Spiritu Sancto,
juxta sensum infra tangendum. — Dicitur
sanctitas utriusque, quia est Spiritus am-
borum : cui illa sanctitas appropriatur, ita
quod appellatur Spiritus Sanctus. Ratio
autem appropriationis istius est multiplex.
Principalis vero est ratio, quoniam san-
ctitas magis convenit cum proprio Spiri-
tus Sancti, quod est passiva spiratio, a
quo ipse proprie Spiritus nominatur. San-
ctitas autem, secundum Dionysium, est
munditia, et illa est de ratione spiritua-
litatis. Quemadmodum enim natura macu-
latur ex contagione materiae corporalis, sic
omnis natura ex spiritualitate separata a
materia, habet quamdam puritatem. Alia
ratio est : nam appropriatur ei secundum
preedicationem causalem, eo quod omnes
effectus quibus creatura sanctificatur, sunt
per appropriationem a Spiritu Sancto, jux-
lCbr.xu, ta illud Apostoli : Heec omnia operatur
unus atque idem Spiritus. Tertia ratio est,
ad distinctionem hujus Spiritus non so-
lum a spiritibus malis, nec tantum a spi-
ritibus bonis crealis, respectu quorum
Spiritus Sanctus antonomastice sanctus vo-
catur; sed etiam ut distinguatur Spirilus
iste seeundum sui nominis rationem, quod
est amor, a spiritu Dei de quo dicitur
Gen. v., 3. in libro Geneseos : Non permanebit spi-
ritus meus in homine. Ex ratione namque
amoris est ipsa bonitas appropriate in di-
vinis : quae bonitas in qualibet intellectu-
ali natura est sanctitas ejus. — Vocatur
etiam nexus : quoniam sicut nexus cor-
poralis conjungit diversa, et amor huma-
nus connectit per voluntatem diversos se-
cundum naturam ; sic amor ille divinus
connectit personas Patris Filiique distin-
ctas, ut distinctae sunt. Connectit autem
eas non effective, neque ut forma inhae-
rens, sed ut forma ab utroque procedens,

A in alterum tendens. — Insuper dicitur vin-
culum pacis, secundum Augustinum, juxta
illud Apostoli, Solliciti servare unitatem Ephei.n,
spiritus (id est voluntatis) in vinculo pa- 3'
cis : quod est caritas, quae est vinculum Coion.m,
perfectionis, secundum eumdem Aposto- '*'
lum. Unde in quantum Pater et Filius con-
cordant in spiratione hujus proprietatis
personalis caritatis, sic Spiritus Sanctus
est vinculum pacis. Communio quoque
amborum vocatur : non communio essen-
tiee, quia illa est Pater*; nec communio *[s«Uon

B notionis, quee est activa spiratio : sed est rit„'f "s^,'.'
communio formae respectivae, quae nihil ctus] MS-
ponit in formato,sed potiusest ab ipso.Et
hoc convenit Spiritui Sancto in quantum
est amor et amicitia utriusque. Amicitia
quippe est communio amicorum, secun-
dum Philosophum. Sicque vocatur etiam
communis ambobus, quia est forma uniens
etiam alio modo quam dictum est, utpote
quoniam Pater et Filius sunt principium
Spiritus Sancti : propter quod est princi-
piatum seu germen unum amborum. Haec

C Udalricus.

Hinc Thomas : In processione creatura-
rum a Deo duo considerantur ex parte
Creatoris, puta : natura divina, ex cujus
plenitudine et perfectione producitur et
exemplatur omnis perfectio creaturee; et
item voluntas creantis, ex cujus liberali-
late, non necessitate naturae, haec omnia
creaturis donantur. Porro supposita pro-
cessione divinarum personarum ad intra,
oportet illam esse rationem et causam
emanalionis ad extra. Hinc sicut proces-

D sionem creaturarum imperfecte repraesen-
tantium perfectionem divinee naturae redu-
cimus in perfectam imaginem plenissime
continentem perfectionem divinam, puta
in Filium, tanquam in principium et ex-
emplar et rationem quasi naturalis pro-
cessionis creaturarum a Deo, videlicet se-
cundum imitationem naturae;ita oportet
quod in quantum processio creaturarum
est ex liberalitate volunlatis divinee, redu-
catur in unum principium quod sit ratio
totius liberalis collationis. Hoc autem est

AN SPIRITUS SANCTUS SIT AMOR PATRIS AG FILII

437

amor, sub cujus ratione omnia a voluntate
conferuntur. lcleo oportet esse aliquam
personam in divinis procedenlem per mo-
dum amoris. Unde quidam philosophi po-
suerunt amorem esse totius naturee prin-
cipium. — Denique, imago creata qua est
in anima, repraesentat imaginem increa-
tam. Sed in creata imagine procedit ali-
quid per modum notitise, et aliquid per
modum amoris. Quum ergo in Trinitate
increata procedat Filius per modum noti-
tise, alia persona, videlicet Spiritus San-
clus, procedit per modum amoris. — In-
super, cognitio boni non est perfecta nisi
adjungatur voluntas. Sed sicut se habet
intellectus ad voluntatem, sic verbum ad
amorem. Ergo verbum non est perfectum
sine amore. Quumque Verbum Dei omnino
perfectum sit, sociatur ei amor perfectus,
qui est Spiritus Sanctus.

Si autem his objiciatur, quod natura
nunquam communicatur nisi per actum
naturse : amor autem non designat actum
naturee, sed potius voluntatis. Quum ergo
per processionem communicetur tota divi-
na natura Spiritui Sancto, non procedit
per modum voluntatis neque amoris. —
Praeterea modus processionis divinae ad
intra est proprius personee procedenti.
Quum igitur creaturse procedant a Deo
per actum voluntatis, Spiritus Sanctus non
procedit a Patre et Filio per actum volun-
tatis eorum.

Respondetur ad primum, quod sicut in
divinis per primum processum naturee,
quum sit perfectus, communicatur Filio
tota divina natura, ita per primum volun-
tatis processum, qui est ratio omnis vo-
luntariae emanalionis a Deo, communicatur
Spiritui Sancto tota voluntas. Et quia in
Deo est idem voluntas atque natura, nec
tota voluntas, quae infinita est, posset esse
nisi in natura infinita, et non nisi boni
infiniti tanquam objecti eequantis infini-
tam voluntatem ; ideo nec amor, qui est
ratio voluntatis, potest esse in Deo nisi
quid infinitum : idcirco oportet in eo com-
municari naturam divinam. Ilaque, quam-

A vis amor in quantum amor, non dicat
communicationem divinee natura, dicit ta-
men in quantum est Dei amor et primus
processus voluntatis divinaa. — Ad aliud
respondetur, quod Spiritus Sanctus et crea-
tura? non eodem modo procedunt a Deo
per voluntatem : quoniam creaturee pro-
cedunt a Deo per voluntatem tanquam res
operatae a voluntate ; verum Spiritus San-
ctus procedit per voluntatem sicut ratio
cujuslibet operis voluntatis : quemadmo-
dum Filius producitur per intellectum a

B Patre ut ars omnium quae per divinum
intellectum sunt condita.

Preeterea objici potest, quia idem non
est appropriatum et proprium divinis per-
sonis : quoniam appropriatum sumitur
juxta rationem et similitudinem proprii :
propter quod sapientia, quse Filio appro-
priatur, nulli divinee personse est propria.
Amor autem, ut fertur in littera, appro-
priatur Spiritui Sancto. Ergo non est pro-
prius modus suee processionis ut procedat
ut amor. — Dicendum, quod amor in di-

G vinis tripliciter sumitur. Primo, essentia-
liter : et sic non dicit aliquam proces-
sionem nec relationem realem, sed rationis
dumtaxat, sicut de Deo dicimus, intelli-
gens et intellectum : eadem namque per-
sona potest esse intelligens et intellecta.
Secundo, personaliter : et sic importat
processionem atque realem relationem, et
significat procedentem per modum amoris
personam. Tertio, notionaliter : sicque de-
signat rationem processionis personee.Nam
amor non tantum est procedens, sed etiam

D dicit rationem sub qua alia procedunt.
Primo modo amor est communis tribus
personis,sed appropriatur Spiritui Sancto,
cui plus competit ratio proprietasque amo-
ris. Secundo modo est proprium Spiritui
Sancto, et sic dicitur quod Spiritus San-
ctus procedit ut amor. Tertio modo est
quaedam relatio seu notio communis Patri
et Filio, quae etiam nuncupatur communis
spiratio. Sicque accipitur amor in verbo
hoc, diligunt, quum dicitur : Pater et Fi-
lius diligunt se Spiritu Sancto. Itaque

438

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. X ; QU;EST. I

amor non eodem modo accipitur dum
vocatur proprium et appropriatum. Sapi-
entia vero ita est appropriatum quod nun-
quam est proprium. Gujus ratio est quoni-
am sapienlia non significatur per modum
exeuntis ab aliquo, sed per modum quie-
scentis in subjecto : ideo semper est es-
sentialis. Porro amor significatur per mo-
dum exeuntis ab aliquo : nihilo minus
significat aliquid absolutum. Sed exitus
ille potest intelligi ut realis, vel tantum
secundum rationem. Idcirco ex parte qua
significat aliquid absolutum, est essentia-
le ; tuncque relatio vel exitus importatus,
erit rationis tantum, sicut quum dicitur :
Idem eidem idem. Dum vero exitus ille
significatur non tantum ut rationis, sed ut
realis, sic amor est personale. — Hsec Tho-
mas in Scripto.

Denique in prima parte Summae suee,
quaestione vicesima septima, respondendo
ad quaestionem qua queeritur, an in divi-
nis sit alia processio a generatione Verbi,
affirmat : In divinis non est processio nisi
secundum actionem ad intra, et actio ista
in intellectuali natura est actio intellectus
et voluntatis. Processio itaque Verbi atten-
ditur secundum actionem intellectualem ;
processio autem amoris, secundum actio-
nem voluntatis qua amor a volunlate oma-
nat : secundum quem amorem amatum est
in amante. — Heec demum processio amo-
ris non potest generatio appellari. Intel-
lectus etenim fit in actu per hoc quod res
intellecta, per suam similitudinem est in
intellectu; voluntas vero in actu est non
per hoc quod similitudo voliti est in vo-
lente, sed ex hoc quod voluntas inclinatur
et tendit in volitum. Processio itaquo in-
tellectus est secundum rationem similitu-
dinis : ideo convenit ei ratio generationis,
quoniam generans gignit simile sibi. Pro-
cessio vero voluntatis non est secundum
rationem similitudinis, sed potius impel-
lentis, tendentis sive moventis in aliquid.
Ideo quod procedit in divinis per modum
amoris et secundum actum voluntatis, non
procedit ut Filius, neque ut genitum, sed

A magis ut Spiritus : quo nomine designatur
queedam vitalis motio atque impulsio, pro-
ut quis ex amore moveri dicitur aut im-
pelli ad aliquid faciendum.

De hac re scribit etiam in Summa contra
gentiles, libro quarto, capitulo nonodeci-
mo, probans ibidem quod Deus sit non so-
lum intelligens,sed et volens; et quod ipse
sit sua voluntas semper in actu ; et quod
primo ac maxime vult se ipsum, ideoque
sit in sua voluntate sicut volitum et ama-
tum est in volente et voluntate amante.

B Porro amatum est in amante secundum
quod amatur : amare autem est quoddam
velle, velleque Dei est ejus esse. Esse ergo
Dei in sua voluntate per modum amoris,
non est esse accidentale, sed essentiale.
Unde oportet quod Deus secundum quod
consideratur ut in sua voluntate exsistens,
sit vere et substantialiter Deus. Quod au-
tem aliquid sit in voluntate sicut amatum
in amante, ordinem quemdam habet ad
conceptionem qua ab intellectu concipi-
tur, atque ad rem cujus intellectualis

C conceptio dicitur verbum : non enim ama-
retur res, nisi aliquo modo conciperetur;
nec solum amati cognitio amatur, sed et
amatum secundum quod in se bonum est.
Necesse est ergo quod amor quo Deus est
in voluntate divina sicut amatum in aman-
te, tam a Verbo Dei, quam a Deo cujus
est Verbum, procedat. Quum autem osten-
sum sit quod amatum in amante non sit
secundum similitudinem speciei sicut in-
tellectum in intelligente; et omne quod
procedit ab alio secundum similitudinem

D speciei, procedat ut genitum : constat quod
processio rei ad hoc quod sit in voluntate
sicut amatum est in amante, non sit per
modum generationis, sicut processus rei
ad hoc quod sit in intellectu, generationis
obtinet rationem. Hinc Deus procedens
per modum amoris, non est generatus nec
filius. Sed quia amatum in voluntate con-
sistit ut inclinans et quasi impellens in-
trinsecus amantem in amatum ; impulsus
autem rei viventis ab interiori ad spiri-
tum pertinet : convenit Deo per modum

AN SPIRITUS SANCTUS SIT AMOR PATRIS AC FILII

439

Hom. viii
14.

II Cor. v

Ibid. xiu
13.

amoris procedenti ut Spiritus nuncupetur. A
Hinc Apostolus impulsum quemdam attri-
buit Spiritui seu amori, dicendo : Quicum-
que Spiritu Dei aguntur, etc. ; et rur-
sus, Caritas Christi urget nos. Et quoniam
omnis intellectualis motus a termino de-
nominatur, et prsefato amore Deus ipse
summe sanctus diligitur ; Deus per mo-
dum amoris procedens, convenienter Spi-
ritus Sanctus vocatur. Nempe quae Deo
dicata sunt, sancta dici consueverunt. Hsec
Thomas.

His Petrus concordans : Pater, inquit, et B
Filius non solum sunt unum in natura et
naturali voluntate, imo et in amicitia vo-
luntateque liberali. Et hoc dupliciter, vi-
deJicet in consonantia spirandi amorem
unius in altorum, et in ipso amore spira-
to. Hinc amor triplex est in divinis, vide-
licet : essentialis, quo unum sunt in se
naturaliter diligendo; notionalis, quo unum
sunt in spirando : qui est communis spi-
ratio ; personalis, quo nectuntur in amore
spirato. Primus intelligitur quum dicitur :
Pater amat se, Filius amat se; secundus, C
quum dicitur : Pater et Filius diligunt se
Spiritu Sancto; tertius, quum dicitur : Spi-
ritus Sanctus amor est. Primus communis
est tribus ; secundus est in Patre et Filio ;
tertius, proprius Spiritui Sancto. Simile
hujus potest poni in amore sponsi ad
sponsam. Diligunt namque se naturaliter,
in quantum quilibet eorum esl homo; di-
ligunt quoque se quasi notionali amore, in
quantum concordant in generando ; dili-
gunt item se quasi personali amore, in
quantum concordant et uniuntur in genita D
prole. Ex hoc quippe plus se solent dili-
gere quando communem habent prolem,
pra?.sertim si proles amabilis sit : maxime
vero, si esset amor. Sic etenim proles est
mutui amoris incitamentum, nexus et vin-
culum utriusque parentis. — Si autem ob-
jiciatur quod caritas appropriatur Patri,
juxta illud Apostoli, Gratia Domini nostri
Jesu Christi et caritas Dei (utpole Patris :
nam subdit, Et communicatio Sancti Spi-
ritus) : ergo nequaquam appropriatur Spi-

ritui Sanclo. Respondetur : Carilas consi-
deratur dupliciter. Primo, in propria sua
natura : et sic appropriatur Spiritui San-
cto, quia plus convenit cum proprio ejus,
puta amore spirato. Secundo, in compa-
ralione ad alias virtutes : sicque polest
Patri appropriari. Carilas enim est univer-
salis motor virtutum : idcirco respectu
earum habet rationem principii, sicque
convenit Patri, cui ratio principii appro-
priatur ac maxime competit. Verumta-
men, quoniam unicuique maxime compe-
tit quod convenit ei secundum se, et plus
quam quod convenit ei per comparatio-
nem ad alterum : hinc caritas Spiritui
Sancto appropriatur potissime. — Haec Pe-
trus. Qui etiam distinctionem inter amo-
rem, dilectionem et caritatem compendio-
se tangit, dicendo : Amor communis est
ad amorem naluralem ac rationalem; di-
lectio proprie designat rationalem, quia
includit electionem ; caritas vero super-
addit appretiationem : ideo proprie dicit
amorem bonum, gratuitum, spiritualem.

Prseterea, ei quod dictum est, Spiritum
Sanctum esse amorem Patris in Filium et
econtra, sic objicit Petrus : Nihil idem est
principium et terminus respectu ejusdem.
Si ergo Filius est terminus in quem amor
a Patre procedens tendit, non est princi-
pium a quo Spiritus Sanctus procedit. Ad
quod respondet : quamvis ita sit in motu
recto, non tamen in circulari : quia in
circulari idem subjecto, diversus ratione,
est terminus a quo et ad quem. Amor au-
tem, secundum divinum Dionysium, est
circulus quidam aeternus. Sicque Filius
potest esse amoris principium a quo, et
terminus ad quem, non secundum eam-
dem rationem. Nam in quantum Filius est
unum cum Patre, est ipsius Spiritus San-
cti principium a quo ; in quantum vero
est distincta persona a Patre, est terminus
in quem. Haec Petrus.

Concordat Richardus : Quemadmodum,
inquiens, per naturam ut non ab alio ha-
bitam, est focunditas in persona divina ad
producendum personam per modum natu-

440

IN LIBRDM I SENTENTIARUM.

DIST. X ; QUJIST. I

rae, et cle natura ut est Patris; ita per vo- A

luntatem ut non habitam per spirationem,

est fecunditas in persona ad producendum

personam per modum voluntatis, de natu-

ra ut est Patris et Filii, non per modum

naturse. Ideo sicut in divinis ponimus per-

sonam procedentem per modum naturae,

qua? persona est Filius; sic ponimus ibi

personam procedentem per modum volun-

tatis, quae persona est Spiritus Sanctus.

Itaque eadem natura Dei quae est de ra-

tione intellectus voluntatisque ejus, ut est

de ratione intellectus, est ratio productio- B

nis Filii : quae propter suam perfectionem

sequat totam virtutem naturee. Ideo impos-

sibile est aliquam personam emanare per

modum voluntatis ut naturaliter agentis,

sed liberaliter tantum : aliter eadem natu-

ra esset ratio activa duarum productio-

num sub ratione qua natura, quarum quee-

libet ob suam perfeetionem sequaret totam

ipsius naturee virtutem. Nec ex hoc sequi-

tur quod persona sic emanans possit non

produci, quamvis emanet per modum vo-

luntatis liberaliter operantis : quia pro- C

ductio personse comprehenditur in per-

fectione exsistentiae quam requirit divina

essentia, quoniam propter summam suam

perfectionem nata est esse in tribus sup-

positis relativis, ita quod perfecte in quo-

libet. Emanatio autem creaturee non com-

prehenditur intra perfectionem exsistentiee

divinae essentiee. Procedit ergo Spiritus

Sanctus per modum voluntatis. — Quod

autem procedat per modum amoris, sic de-

claratur : Procedere per modum amoris,

dupliciter potest intelligi : primo, per hoc D

quod est procedere sicut amor; secundo,

per hoc quod est procedere sicut ex amo-

re productum. Primo modo amor noster

procedit a nobis per nostram voluntatem.

Secundo modo procedunt a nobis actus

nostri quos ex amore producimus. Primo

modo procedit Spiritus Sanctus per mo-

dum amoris, quoniam Spiritus Sanctus est

araor procedens. Potest quoque dici pro-

cedere per modum amoris quodammodo

secundum similitudinem modi secundi :

quia quum actus essentiales sint ratio ac-
tuum personalium, et in divinis sit amor
essentialis tribus communis, videtur quod
iste amor essentialis ut est in Patre ac
Filio, sit ratio actus spirandi, seu activse
spirationis, quo producitur amor persona-
lis, qui est Spiritus Sanctus. — Insuper
procedit ut mutuus amor, quum sit amor
procedens a Patre in Filium (sicut in ob-
jectum, non ut in subjectum) et econtra-
rio. Quum enim sit amor perfectus in de-
lectatione, unione et rectitudine, et amor
perfectionem unionis, delectationis et re-
ctitudinis habeat ex mutuitate; necessario
sequitur quod Spiritus Sanctus procedat
per mutui modum amoris. Etenim qui non
amat amantem se,est valde ingratus. Quum
igitur Pater amet Filium amore a se pro-
cedente in illum, constat quod et Filius
diligat Patrem amore a se procedente in
ipsum. Nec tamen sunt duo amores sicut
in creaturis, sed unus idemque amor, quia
in Patre et Filio est una voluntas, ex qua
arnor ille emanat. Et si quaeratur an amor
ille sit debitus, quo concesso videretur
obligatorius, non liberalis : dicendum, quod
ex parte Filii debitus est et rectus, non
tamen considerat debitum : ideo quantum-
libet debeatur, dum tamen debitum non
attendatur, ratio liberalitatis non minui-
tur, sed rectitudinis ratio demonstratur.
— Denique, quoniam Pater et Filius com-
municant in uno Spiritu procedente ab
ipsis, qui est mutuus amor, concedendum
est quod Spiritus Sanctus sit proprie ne-
xus et vinculum Patris et Filii. Nexus vero
quandoque habet rationem medii respectu
eorum quos nectit, sicut duo lapides ne-
ctuntur csemento ; quandoque non, sicut
duo ligna nectuntur in una flamma : juxta
quam similitudinem Pater et Filius ne-
ctuntur in Spiritu Sancto. Haec Richardus.
In cujus verbis sunt queedam obscura :
ut quod ait mutuum illum amorem non
attendere debitum. Videtur enim Richar-
dus de S. Victore velle, quod in quantum
procedit a Filio, attendat debitum, nec ita
sit liberalis sicut in quantum procedit a

AN SPIRITUS SANCTUS SIT AMOR PATRIS AC FILII

441

Patre. Quod et Alexander ac alii quidam
sentire videntur. Aliqui etiain dicunl,quod
quamvis Spiritus Sanctus sit tertia in sum-
ma Trinitate persona quantum ad emana-
tionem ; tamen in quantum est nexus et
vinculum, seu ratione modi procedendi,
habet se instar medii inter Patrem et
Filium.

Circa baec Bonaventura determinat et
doclarat, quod Spiritus Sanctus procedit
per modum liberalitatis, quae dicitur do-
num. Et ratio hujus est perfectio dilectio-
nis, perfectio emanationis atque perfectio
voluntatis, qua liberalissima ac fecundis-
sima exsistente, non potest non produci
persona in divinis ad intra : et haec est
ratio propria emanationis istius. Perfectior
namque est dilectio mutua quam reflexa;
et adhuc perfectior est dilectio mutua
communicata, quam non communicata :
quia non communicata videtur sapere
amorem libidinosum. Quum ergo in Deo
sit summa dilectio, et summa dilectio ac
beatitudo non est absque persona quae
mutuo ametur, et sine persona cui amor
mutuus recommunicetur, quae communi-
catio est per liberalitatem : palam est quod
in divinis sit persona per modum libera-
litatis ac doni procedens. Nam et isti sunt
duo modi procedendi dignissimi : per mo-
dum naturae, ut proles a parente; et per
modum liberalitatis, ut donum a datore.
— Denique universae creaturae procedunt
a Deo per cognilionem et voluntatem.
Quemadmodum ergo ante creaturarum pro-
ductionem fuit in Deo eeterna generatio
Verbi, in quo Pater omnia fienda dispo-
suit ; sic et eeterna processio amoris, in
quo Pater omnia quae vellet, amaret ac
daret. Amor namque est donum in quo
alia cuncta donantur, nec aliquid proprie
datur nisi ex amore. Haec Bonaventura.

Porro ifigidius supra distinctionem sep-
timam aliqua scribit hic advertenda. Vo-
luntas, ait, vult aliqua de necessitate, vide-
licet finem, in quem (ut tertio Ethicorum
innuitur) naturaliter ferimur. Alia vult
non de necessitate, ut media. Hinc volun-

A tas comparatur ad finem ut natura ; ad
media vero, sicut volunlas, in quantum
secundum electionem fertur in ea. Deus
itaque per modum voluntatis producit
Spiritum Sanctum, in quantum vult fi-
nem, videlicet propriam bonitatem. Hinc
emanatio Spiritus Sancti immutabilis est,
quoniam bonitatem suam Deus necessa-
rio et immutabiliter vult. Hinc emanatio-
nem Spiritus Sancti concomitatur natura
divina. Imo appropriate loquendo, in-
tellectus ut natura, est ratio productionis

BFilii; atque per modum voluntatis ut na-
tura est, emanat Spiritus Sanctus : quia
procedit per modum voluntatis, concomi-
tante natura, tamen per modum voluntatis.
Verum in hac distinctione refert iEgi-
dius quorumdam positionem, utpote Tho-
m», quee paulo ante ex Scripto ejus hoc
loco est recitata : quae etiam est positio
Alexandri, Bonaventurae, et aliorum mul-
torum. Hanc positionem frater .Egidius
dicit in duobus peccare. Primo, quia ex
diversitate in effectu, arguunt distinctio-

C nem in causa : quod non est verum, quum
major sit unitas in causa quam in effectu.
Rursus falluntur, quia per emanationem
creaturarum probant emanationem perso-
narum. — Verum reprobatio isla nil valet,
et quaedam falsa continentur in ea.Nempe
praefali doclores ex diversitate creatura-
rum non arguunt diversitatem esse in
Creatore, imo et ipsi dicunt, ex his quae
in creaturis reperiuntur, non posse suffi-
cienter probari processionem in divinis
ad intra; sed illa ex fide supposita, decla-

D rant ex processione creaturarum proces-
sionem divinam ac immanentem, quasi a
posteriori, et quantum id fieri fas est. —
Praeterea non est verum, quod semper et
generaliter major est unitas in causa quam
in ejus effectu : imo major diversitas at-
que pluralitas est in homine quam in mo-
tu ipsius. Et dalo quod major sit unitas
in causa quam in effectu, nihilo minus ex
diversitate creaturarum rite arguitur ali-
qua distinctio esse in Deo, utpote idearum
et intellectus ac voluntatis, quae sic idem

442

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. X ; QUjEST. I

sunt re, quod differunt ratione. Ab uno A
quoque omnino uniformiter sese habente,
non nisi unum procedit, et unumquodque
causatum a propria ratione causali pro-
cedit.

De his demum irrefragabilis Doctor ple-
nissime scribit. Imo quod jam ex multis
doctoribus est inductum, ipse pene totum
solus in Scripto suo expressit, multaque
alia quas aliorum nullus conscripsisse vi-
detur. Et inter cetera ex Richardo de S. Vi-
ctore declarat qualiter Deo Patri conveniat
amor pure gratuitus, quia a nullo acci- B
pit, et se gratis communicat; Spiritui San-
cto, amor pure debitus respectu Patris ac
Filii, quia ad intra non producit ; Filio
autem, amor ex utroque quasi permixtus,
quia respectu Patris debitum habet amo-
rem,gratuitum vero ad Spiritum Sanctum.

Ostendit quoque qualiter spirari conve-
niat Spiritui Sancto, dicens quod spiratio
primo convenit imperfectis, in quibus vir-
tus pulsatilis movet, ut in emissione aeris
attracti ad cordis refrigerationem. Secun-
do, spiratio sumitur prout convenit rebus G
perfectis, in quibus vis rationalis movet
ad formationem sermonis, ut dum intelle-
ctus generat verbum intelligentias simul
spirando spiritum qui sit vehiculum ver-
bi, sicut asserit Damascenus : Oportet ver-
bum habere spiritum, nec est Verbum Dei
deficientius verbo nostro. Tertio, spiratio
accipitur prout convenit motioni amoris,
ut sicut ex mente generatur intelligentia,
sic ex utraque spiretur amor. Sicque spi-
ratio dicitur amoris processio, quoniam
sicut spiratio illa exterior est motus vita- D
lis a virtute vitali naturali progrediens, sic
amor est motus vitalis interior, a virtute
vitali spirituali emanans. Praeterea spira-
tio dicit motum ab anima, similiter amor.
Intelligentia vero dicit motum ad animam
vel in anima. Hinc spirari convenit non
intelligentia?, sed amori : quia generatio
Filii est per modum emanationis intelli-
gentiae a mente ; processio autem Spiritus
Sancti, per modum amoris ab utraque.
Sicque spirari, est proprium Spiritus San-

cti. Et quamvis sapientia creata dicatur
spirari aut inspirari, juxta illud in Job,
Inspiratio Omnipotentis dat intelligenti- joba-.
am ; non tamen id convenit Sapientiae in-
creatae. Sapientiam namque creatam spira-
ri non est aliud quam ipsam per Spiritum
dari. Unde Sapientiam increatam spirari,
esset ipsam per modum spirationis pro-
cedere : quod ut tactum est, ei non conve-
nit. — ltaque Spiritui Sancto, qui amor
est, proprium est spirari. Qui est nexus,
vinculum, unitas atque communio Patris
ac Filii : et hoc multiplici ratione. Primo,
quia est amor procedens a Patre et Filio
communiter unoque modo : amor autem
nexus est vinculumque amantium. Secun-
do, quoniam exit a Patre et Filio in uni-
tate substantiae cum Patre et Filio : quod
esse non posset, nisi in Patre et Filio una
esset essentia : idcirco unitatem substan-
tise Patris Filiique ostendit. Tertio, quoni-
am exit a Patre et Filio per eamdem habi-
tudinem, relationem seu notionem, quae
est communis spiratio. Quarto, quia est
unio sive communio per quam Deo uni-
mur et participamus bonitatem ipsius ac
dona, quia in ipso cuncta dona donantur.
Itaque Spiritus Sanctus quatuor modis di-
citur unio, communio nexusque Patris ac
Filii. Primo effective, quia attribuitur ei
unio atque communio Dei ad nos. Secundo
relative, quia refertur ad Patrem et Filium
sub habitudine una. Tertio ostensive, quia
ostendit eamdem esse essentiam in Patre
et Filio. Quarto quasi formaliter, quoniam
ipse est amor Patris ac Filii. Denique uni-
tas amborum tripliciter dicitur. Primo in-
transitive, ut sit sonsus : unitas quae est
ambo. Sicque divina essentia est unitas
utriusque. Secundo quasi inheesive, unitas
amborum, id est, unitas quse est in ambo-
bus : et hsec est notionalis communis spi-
ratio. Tertio productive, unitas amborum,
id est, quee est ab utroque, quae est Spi-
ritus Sanctus. — Hsec Alexander. Ex cujus
solidissimis dictis plura inducerem, nisi
in aliorum scriptis tacla jam essent et
allegata.

AN SPIRITUS SANCTUS SIT AMOR PATRIS AC FILII

443

Circa haec loquitur Scotus:Spiritus San-
ctus producitur per actum voluntatis. Vo-
Iuntas namque est perfectio simpliciter, et
convenit Deo : aliter non esset voluntafe
perfectus ; est quoque in Deo perfectio in-
finita, consequens ejus naturam. Tunc ita
arguitur : Omne principium productivum
imperfectum reducitur in produclivum
perfectum. Sed voluntas in nobis est prin-
cipium productivum imperfectum : ergo
reducitur in principium productivum per-
fectum, quod est voluntas divina. Simili-
ter, natura in rebus creatis est principium
productivum imperfectum : ergo in princi-
pium productivum perfectum reducitur,
quod est natura divina, seu Deus ut agens
necessitate naturae in generatione Unige-
niti sui, non in rerum creatione. Tunc ita
arguitur:Omne habens principium produ-
ctivum perfectum, potest illo producere.
Sed Pater et Filius habent voluntatem,
quae est principium productivum perfe-
ctum,videlicet voluntatem infinitam :ergo
possunt per illud producere productum
adajquatum, utpote infinitum, quod est
amor immensus, non inhaerens nec acci-
dens, sed subsistens.

Sed occurrit hic dubium, quomodo vo-
luntas possit producere simile in natura
et communicare naturam, prtesertim quum
natura sic definiatur : Natura est vis insita
rebus, ex similibus similia procreans. —
Ad hoc quidam doctor respondet, distin-
guens in primis naturam, et dicens quod
sumitur quatuor modis : primo, pro essen-
tia; secundo, ut est principium ex se in-
clinativum ad agendum ; tertio, ut est
naturae proprietas : sicque voluntas potest
vocari natura in comparatione ad subje-
ctum ; quarto, ut est immutabilis necessi-
tas. Ulterius dicit quod alio modo heec est
vera : Deus vult; alio modo ista : Deus
amat se ; et aliter ista : Deus spirat. Haec
enim necessaria est : Deus vult necessitate
naturae. Sic et hsec vera est : Deus intelli-
git se ex necessaria determinatione intel-
ligibilis ad intellectum. Sed hsec, Deus
amat se, necessaria est, non necessitate

A praeveniente aut compellente, sed neces-
sitale consequente libertatem. Porro heec,
Deus spirat, est necessaria ex necessitate
adsistente. — Unde aliqui dicunt, quod in-
tellectus et vohintas non in quantum in-
tellectus et voluntas communicant natu-
ram (alioqui omnis intellectus et voluntas
communicarent naturam); sed intellectus
et voluntas in natura divina communicant
naturam, cum qua realiter idem sunt, di-
versimode tamen. Quum enim inlellectus
naturam communicat in divinis, tunc na-

B tura determinatur ab intellectu, ita quod
potius communicatur ibi natura intellectu-
alis, quam naturalis intellectus, ita quod
natura tenet ibi gradum priorem. Ideo
prius producitur ibi ut Filius, quam ut
Verbum : quoniam intellectus sequitur, et
natura praecedit. Sed ex parte voluntatis
natura non concurrit cum voluntate sicut
cum intellectu : quia ibi natura non prae-
cedit, nec voluntas est sequens, ita quod
natura sit impellens atque praeveniens,
quum hoc non stet cum voluntatis Hber-

G tate. Sed voluntas producit, et coexsistit
sibi vis quaedam naturse : qua sibi coexsi-
stente naturam communicat, quam alias
non communicaret. — Alii vero declarant
quomodo voluntas necessarie communicet
ac producat. Dicunt enim quod voluntas
potest comparari ad finem ut ad summum
bonum apprehensum, prout elicit simpli-
cem actum circa illud, et quod sic volun-
tas necessarie vult summum bonum, et est
ibi perfecta et infinita libertas, et neces-
sitas immutabilitatis dumtaxat. Alio modo

D potest comparari voluntas ad incentivum
amorem quem producit. Sicque est ibi
duplex necessitas : una quam habet vo-
luntas ex se, scilicet necessitas immuta-
bilitatis ; et alia ex vi naturae adsisten-
te, et non tantum necessitas ex libertate
perfecta. — Dicunt et alii, quod actus vo-
luntatis dupliciler consideratur : primo, ut
elicitur a potentia; secundo, ut tendit in
objectum. Primo modo est actus liber et
libere elicitus; secundo modo est neces-
sarius : quemadmodum visio ut elicitur a

444

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. X ; QU.EST. I

potentia imperio voluntatis, est actus li- A
bere elicitus, qui tamen ut tendit in ob-
jectum, habet necessitatem. — Haec Scotus.

Quocirca sciendum quod quamvis lo-
quatur pluraliter, speciaiiter tamen notat
Henricum, qui ea quse tacta sunt, scribit
partim in Summa sua, et partim in Quod-
libetis, sicut et supra tertia distinctione
plenius est ostensum. Et ea quae dicit, re-
vera coincidunt cum his quse jam ex ver-
bis Thomee, .Egidii et Richardi sunt in-
troducta, quamvis Henricus aliqualiter
subtilius atque profundius ea exprimere B
videatur. Nihilo minus Scotus more solito
ea impugnat, tamen inefficaciter. Sic et-
enim arguit : Quaero an vis coexsistat vo-
luntati ut operans totale aut partiale. Nul-
lum horum poterit dici, quia sic vis illa
esset voluntatem preeveniens ac impellens,
etc. — Ad quod dico, quod positio illaHen-
rici non est intelligenda quasi vis illa sit
quid distinctum a voluntate aut superaddi-
ta voluntati; sed est ipsa voluntas realiter
idem cum vi divinse naturae, seu cum divi-
na natura summe fecunda, atque ad pro- C
ducendum suo modo efficacissima : quae vis
quantum ad actum spirandi seu producen-
di Spiritum Sanctum, habet se concomi-
tanter, sicut voluntas ad actum gignendi.

Praeterea contra illud quod dictum est,
quod in hac propositione, Deus vult se,
est una necessitas ; in hac vero, Deus spi-
rat, est duplex necessitas : arguit sic : Ipsi
dicunt quod actus personales fundantur
super actus essentrales ; sed non potest
esse major necessitas in eo quod fundatur
in aliquo, quam in illo super quod funda- D
tur. — Istud videtur puerile ac debile ar-
gumentum. Ei namque quod fundatur in
aliquo, aliquid convenit in quantum fun-
datur in illo, et aliquid in quantum est
aliquid in se; et ex utroque potest quam-
dam necessitatem habere : sicut et rebus
quibusdam creatis in quantum innituntur
Deo ut conservatori indesinenti convenit
incorruptibilitas aliqua, quibus nihilo mi-
nus ex essentialibus suis principiis aut ex
propria natura ac propria definitione aut

ratione competit incorruptibilitas queedam,
ut de intellectualibus creaturis atque cce-
lestibus corporibus elucescit.

Insuper ait Scotus : Ad necessariam pro-
ductionem amoris spirati in divinis, duo
concurrunt, videlicet infinita voluntas et
infinitum objectum, quorum utrumque
per se est principium necessario produ-
cendi amorem. Infinita quippe voluntas
non potest non esse recta : ergo non potest
nolle summum amabile, quod est bonum
immensum ; nec potest velle non esse in
actu volendi hoc bonum. Si autem deesset
infinitas vel voluntati vel objecto, posset
voluntas quandoque illud non velle; sed
posita utriusque infinitate, necessario se-
quitur productio infiniti amoris. Unde in-
telligo sic, quod in primo instanti naturee
intellectus divinus intelligit divinam es-
sentiam, et preesentat eam voluntati divi-
nee : quae quasi in secundo instanti habet
actum producendi amorem adsequatum,
qui vere est infinitus, sicut objectum ipsi-
us, quod est bonitas seu essentia Dei, quod
amatur illo amore quantum ex sua na-
tura amabile est, utpote infinito. — Ad
argumentum autem preetactum, dicendum cf.p.
quod quamvis Spiritus Sanctus sit similis
in natura Patri ac Filio, hoc tamen ex sua
productione non habet directe, quia pro-
cedit ut amor, non ut Filius ; similitudo
vero in Spiritu Sancto concomitatur suam
productionem. — Heec Scotus.

Hinc in libro de Trinitate scribit Guil-
lelmus Parisiensis capitulo vicesimo : Mon-
stravimus supra, quod Pater et Filius ne-
cessario sunt prima dualitas, per modum
quo eis convenit esse duos. Nunc monstra-
re conabimur, quod necessario communi-
cent tertio, qui neuter eorum est, et tamen
cum eis communicet in essentia illa altis-
sima, ita quod prima iila dualitas non
sit sola, sed necessario requirat tertiam
unitatem quae communis eorum societas
sit. Et hoc est quod nominant verae fidei
professores, primae societatis beatissimum
fcedus. Et est primi amoris primus fru-
ctus, et primi complexus gaudium atque

443 C.

AN SPIRITUS SANCTUS SIT AMOR PATRIS AC FILII

445

suavitas ; prima?. pacis vinculum, prima
concordia, primum complacitum. Usitata
vero et certa appellatione dicitur Spiritus
Sanctus, qui est primum aeternumque do-
num, thesaurus donorum omnium, fons
gratiarum, caritas qua se complectuntur
Pater eeternus et Unigenilus ejus, de qua
in universo exuberat ingens suavitatis
ubertas cuncta perfundens, quee ubertate
universos delectat utentes. — Porro quod
primo et summo amore se invicem com-
plectanturPater et Filius, ostendunt. prima
et summa bonitas in utroque ac mutuaj
cognitionis ultima seu extrema et maxima
certitudo. Optimus equidem optimum cla-
rissima cognitione notum non amare non
potest; et si etiam Pater Filium non ama-
ret, optimus tamen optimum non posset
non amare. Summe igitur diligens summe
diligendum necessario diliget, nec minus
quam se ipsum, et inter ipsos est prima
pax et amicitia prima. Necessario igitur
primi se amantes, primo foedere sibi invi-
cem colligati sunt. Et si nostree consue-
tudinis intelligentiam ista praecedant ne-
cessario, tamen ubi vere sunt duo quorum
uterque est optimus, et bonitas summa,
est summa concordia, mutuusque summa
bonitatis complexus. Quemadmodum enim
primus pater fons est atque principium
omnium generationum, et sicut primum
verbum ac prima loquela fons princi-
piumque consistit omnium verborum ac
loquelarum ; sicut etiam Unigenito Dei ap-
propriatum principium est sapientia om-
nium cognitionum ac luminum quee post
sunt : sic omnium amicitiarum atque
concordiarum seu societatum necesse est
primam societatem esse principium.Quem-
admodum item primogenitum lumen prin-
cipium est luminis omnium cognitionum,
sic omnis suavitas affectionis habet tan-
quam appropriatum principium effecti-
vamque causam, primam suavitatem, quse
per appropriationem est Spiritus Sanctus.
— Heec Guillelmus Parisiensis. Qui de his
plura conscribit, quae infra tangentur.
Concordat dominus Antisiodorensis, qui

A in Summa, primo libro : Quaerilur, in-
quit, quomodo Spiritus Sanctus procedit
ut amor. Quum enim Pater et Filius spi-
rant Spiritum Sanctum tanquam amorem,
qui nexus et concordia est Patris et Filii,
propter quod asserit Augustinus, quod Pa-
ter et Filius diligunt se Spirilu Sancto. Sed
videtur quod hoc non sit ita, quia in di-
vinis diligere est esse. Sod Pater et Filius
non sunt Spiritu Sancto : ergo non dili-
gunt se Spiritu Sancto.
Verum heec quaestio infra locum habe-

B bit. Tamen in ejus determinatione aliqua
scribit hic doctor deservientia huic propo-
sito : Pater, inquiens, gignit Filium qui
est sapientia summa, cujus radii sunt om-
nes sapientiae creatae. Propter quod de ea
ait Scriptura : Omnis sapientia a Domino Eccn.1,1
Deo est. Sic Pater et Filius producunt Spi-
ritum Sanctum, cujus velut rivuli sunt
omnes sanct.se affectiones, imo ex quo om-
nis amor profluxit. Procedit namque a
Patre et Filio per modum benignitatis et
doni, imo et primi doni, qui est amor : et

G procedit. ut amor propter proprium termi-
num emanationis seu spirationis, quae ter-
minalur ad istum increatum et spiratum
amorem. — Denique in Deo sunt omnia :
ergo in ipso est amor naturalis et amor
gratuitus. De amore naturali dicit Apo-
stolus : Transtulit nos in regnum Filii coioss.
dilectionis suae. Ubi dilectio sumitur es- 13,
sentialiter, non personaliter pro Spiritu
Sancto : alioqui Filius esset filius Spiritus
Sancti. Quum ergo dilectio Dei naturalis
sit essentialis, oporlet ut amor gratuitus

D sit personalis, quamvis in Deo realiter
idem sint, quemadmodum essentia et per-
sona : attamen uno nominato, non nomi-
natur alius. Sicque amor gratuitus proprie
dicitur Spiritus Sanctus. — Rursus, in ani-
ma rationali, quae imago est Dei, est amor
gratuitus, utpote caritas, et amor natura-
lis : idcirco in Deo est dilectio correspon-
dens utrique. — Haec Antisiodorensis.

Sed praeinductis ac praeallegatis docto-
ribus videtur discordare hoc loco opinio

446

IN LIBKUM I SENTENTIARUM. — DIST. X ; QU^EST. I

Durandi de S. Portiano, qui ait : Ad viden- A Filii et spiratio Spiritus Sancti, ita quod

dum quomodo Spiritus Sanctus procedit
per modum voluntatis, primo excludetur
imaginatio quorumdam non bona circa
hoc. Quidam namque imaginantur quod
Filius producitur per actum intelligendi,
unde et Verbum appellatur, quod est ter-
minus operationis intellectualis per ipsam
productus ; Spiritus Sanctus autem per ac-
tum volendi, propter quod amor vocatur.
Sed istud non videtur bene dictum. Quod
enim Filius producatur per actum intel-
lectus, et Spiritus Sanctus per modum vo- B
Iendi, non potest intelligi nisi duobus mo-
dis : primo, quod isti actus sint ipsaemet
productiones personarum; alio modo, quod
sint principia productionum : sicut calor
manus dicitur produci ab igne per calo-
rem et per calefactionem, sed per cale-
facere seu calefactionem tanquam per pro-
ductionem, et per calorem tanquam per
productionis principium.Primum dici non
potest (videlicet quod intelligere et velle
sint aetivae productiones personarum) pro-

haec sunt in divinis ex fecunditate naturae
radicaliter : quam fecunditatem habet ex
sua infinitate, et non ex hoc quod est in-
telligens et volens. — Et si objiciatur :
Filius Dei est Verbum, verbum autem non
est intellectu excluso, similiter Spiritus
Sanctus est amor, qui non est voluntate
et ejus actu exclusis. Respondeo, quod Fi-
lius Dei esset, sed Verburn non diceretur ;
similiter Spiritus Sanctus esset, sed amor
non diceretur.

Istud potest sic persuaderi : Secundum
idem proportionabiliter convenit fecundi-
tas Deo et creaturis : sed fecunditas pro-
ducendi aliquid convenit creaturis non ex
hoc quod sunt intelligentes aut volentes,
sed per aliquid aliud prius eis conveniens.
Hinc virtus generandi invenitur in rebus
intellectu carentibus, animatis et inanima-
tis. Ergo similiter est in Deo, quod licet
natura divina sit intelligens et volens, ex
hoc tamen nulla fecunditas inest ei ad
producendum quamcumque personam :

pter tria. Primum est, quia secundum om- G sed sicut calor ignis si esset intelligens

nes, productiones personarum sunt actus
notionales et non essentiales : sed intelli-
gere et velle sunt actus essentiales. Secun-
dum est, quoniam actus isti competunt
unicuique divinse personae, et sic cuilibet
personee in divinis conveniret producere
Filium ac Spiritum Sanctum. Tertium,
quia productiones personarum realiter dif-
ferunt : sed actus isti sunt omnino idem re-
aliter, quum absolute dicantur. — Insuper,
quod non sint principia productionum, sic

atque volens, causaret similem sibi calo-
rem ex fecunditate suse natura; sicut nunc
facit, nec ad hoc aliquid cooperaretur in-
telligere suum aut velle; sic natura divina
quamvis sit intelligens et volens, ex infi-
nitate sua habot fecunditatem quod vir-
tute sua persona sit a persona, ad quam
nil agit intelligere aut velle. — Preeterea,
qualis est ordo rei inter differentia reali-
ter, talis est ordo rationis inter differen-
tia secundum rationem. Sed ubi natura et

patet : Id cujus conditio est opposita fe- D intellectus et voluntas differunt realiter,

cunditati, non potest esse principium ac-
tus quo aliquid producitur, quia omnis
productio provenit ex fecunditate : sed
conditio actuum intelligendi atque volendi
est opposita fecunditati, quia conditio ac-
tuum horum est quod ex eis nil alterum
aut aliud constituitur, ut nono Metaphy-
sicae dicitur.

Praeterea, exclusis per intellectum a Deo
intellectu et voluntate cum omnibus acti-
bus suis, adhuc esset iu divinis generatio

productio est vi naturae, non intellectus
aut voluntatis : ergo sic est in Deo, in
quo sola ratione distincta sunt. — Heec est
prima pars opinionis hujus Durandi.

Deinde subjungit : In productione divi-
narum personarum tria considerantur, vi-
delicet habitudo virtutis productivae ad
actum producendi, supposita producen-
tia, et ordo productorum ac productionum.
Quoad primum, nulla persona in divinis
procedit permodum intellectus aut volun-

AN SPIRITUS SANCTUS SIT AMOR PATRIS AC FILII

447

latis, sed quaelibet per modum naturee.

Quod enim producitur a virtute agente ex

necessitate immulabililatis et determinata

ad unum, producitur per modum naturae.

Sic autem producuntur Filius et Spiritus

Sanctus : ergo per modum naturae. ln hoc

namque differt modus naturae a modo vo-

luntatis in eliciendo actum suum, quod

principium naturale agens naturaliter, non

habet in potestate sua actum suum, ut

eum possit non producere. Pater autem

necessario generat Filium suum ; Pater

quoque et Filius necessario producunt Spi-

ritum Sanctum. — Si autem considere-

mus supposita producentia, sic Spiritus

Sanctus producitur per modum volunta-

tis, Filius per modum naturae : quoniam

modus naturae in creaturis est, quod unum

sit ab uno tantum, et non a pluribus ejus-

dem gradus atque originis, quorum quod-

libet esset per se sufficiens ad totum per-

fecte agendum. Plures tamen concurrunt

moderando per voluntatem suam virtu-

tem, ut patet de pluribus trahentibus na-

vem ubi alter sufficeret. Quum enim Fi-

lius procedat solum ab uno, Spiritus San-

ctus a Patre et Filio, ita quod tam perfecte

producit unus ut ambo : ideo Spiritus

Sanctus dicitur produci per modum volun-

tatis, Filius per modum naturee. — Si ve-

ro attendatur ordo productorum seu per-

sonarum productarum et productionum,

sic Filius dicitur procedere per modum

intellectus, Spiritus Sanctus per modum

voluntatis : quoniam in imagine creata

quse attenditur secundum potentias et ac-

tus naturae intellectualis, prima emanatio

est secundum intellectum, et alia sequens,

in qua terminatur emanatio immanens,est

secundum voluntatem. Ex hoc ita argui-

tur : Illud quod in divinis procedit prima

emanatione ad intra, procedit per modum

intellectus; et quod procedit secunda ema-

natione ad intra, procedit per modum vo-

luntatis. Sed Filius procedit prima tali

emanatione, Spiritus Sanctus secunda. Er-

go Filius procedit per modum intellectus,

Spiritus Sanctus per modum voluntatis.

A Et sic intelligenda sunt quae dicuntur cir-
ca istam materiam de modo processionis
divinarum personarum,et verba doctorum
qute insinuare videntur quod intelligere
et velle sint rationes divinarum emanalio-
num.Haec enim dicuntur solum secundum
quamdam adaptationem ad ea quae inve-
niuntur in imagine creala. — Haec est se-
cunda pars opinionis istius.

Itaque secundum Durandum istum (in
hac opinione erronea ac perversa durum
Durandum), Filius et Spiritus Sanctus di-

B cuntur produci per modum intellectus et
voluntatis, non ex natura rei et proprie,
sed propler quamdam similitudinem et
adaptationem, quemadmodum in Scriptu-
ris Dous nasci et pcenitere asseritur, con-
dolere quoque, audire et flecti.

Haec autem opinio videtur non solum
valde periculosa, sed et penitus imperita,
et prorsus damnabilis ac pessimus error,
imo errorum congeries, nec ullam appa-
rentiam aut rationum soliditatem sortitur.
— In primis ergo convincitur esse contra

G Scripturam canonicam Joannis primo, quo
legitur : In principio erat Verbum. Dbi Joann. i.i.
dicunt expositores catholici, quod ad ex-
primendum modum ac proprietatem gene-
rationis seternae non poterat aptius nomen
inveniri aut exprimi quam haec dictio,
Verbum. Si autem prsefata opinio esset
vera, Verbum in divinis non diceretur pro-
prie, sed metaphorice aut transumptive :
quod quia Origenes scripsit super Joan-
nem, S. Thomas in prima parte Summse
suae affirmat eum fuisse fontem Arianee

D perfidiee. Quod vero istud sequatur ex
praefata stulta et prsesumpiuosa opinione,
facillimum est probare : quia secundum
eam Filius Dei non dicitur Verbum nisi
per adaptationem quamdam ad creatam
imaginem, et per similitudinem cum re-
bus creatis, quum verbum sit proprie ema-
natio intellectus ex sua natura. Deinde
reprobatur opinio seu potius rudis et fa-
tua imaginatio illa, per omnia loca Scri-
pturse in quibus Filius Dei sapientia Patris
vocatur, quia videlicet unigenitus Filius

448

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. X ; QUvEST. I

Dei est sapientiae Patris plena expressio.
Unde et sapientia, ars, exemplar, idea, ve-
ritas, et consimilia ad intellectum perti-
nentia, Filio Dei appropriantur, quia per
intellectum a Patre procedit, prout omnes
doctores authentici concorditer protestan-
tur. — Consequenter stolida ista opinio
reprobatur, quia apertissime contrariatur
documentis antiquorum atque sanctorum
doctorum, Augustini, divini Dionysii, Boe-
tii, Anselmi, et aliorum. Siquidem sacra-
tissimus et theologicissimus Dionysius in
libro de Divinis characteribus docet, quod
Unigenitus Patris sit vere et proprie ver-
bum, sapientia et conceptus paterni in-
tellectus. Fidelissimus quoque Augustinus,
quintodecimo de Trinitate, fatetur : Tan-
quam se ipsum dicens, Pater genuit Ver-
bum sibi eequale per omnia. Non enim se
ipsum integre perfecteque dixisset, si ali-
quid magis aut minus esset in ejus Verbo
quam in ipso. Rursus eodem asserit libro:
Sciunt se invicem Pater et Filius, sed Pa-
ter gignendo, Filius nascendo ; item : Pa-
ter omnia quse substantialiter habet, in
coeeterno sibi suo Verbo dixit. Septimo
etiam de Trinitate disseruit : Pater Verbo
sibi sequali semper et incommutabiliter
dicit se ipsum. Quse omnia vera non es-
sent, nisi Pater intelligendo gigneret Fi-
Iium, et ipsum intelligere Patris ad pro-
ductionem Filii aliquid ageret : quoniam
dicere Dei Patris non est exterior prolatio,
sed interna expressio, et realiter ipsum
intelligere ejus. Hinc in Proslogion, capi-
tulo vicesimo tertio, ait Anselmus : Hoc
bonum es tu, Deus Pater, hoc est Verbum
tuum, id est Filius tuus. Etenim non po-
test aliud esse quam tu, aut aliquid majus
aut minus te esse in Verbo tuo quo tu
dicis te ipsum, quoniam Verbum tuum sic
verum est quomodo tu verax es.

Insuper reproba illa opinio est con-
tra omnes doctores scholasticos hucusque
prseallegatos, sicut ex introductis clarissi-
me constat. Unde in prima parte Summae,
quffistione vicesima septima, sanctus Do-
ctor testatur : In divinis non est processio

A nisi secundum actionem immanentem. Hu-
jusmodi autem actio in intellectuali na-
tura est actio intellectus et voluntatis. Et
processio Verbi est secundum actionem
intellectus; processio Spiritus Sancti, se-
cundum actionem voluntatis. Imo quod
generare Dei Patris sit realiter intelligere
ejus, praesertim notionaliter sumptum, con-
stat ex eo quod ibidem asserit Thomas :
Intelligere in nobis non est ipsa substantia
intellectus. Propter quod verbum quod se-
cundum intellectualem operationem pro-

B cedit in nobis, non est ejusdem naturae
cum eo a quo procedit. Sed intelligere
divinum est ipsa substantia intelligentis ;
ideo Verbum procedens ab intellectu, est
ejusdem naturse. Et rursus ibidem : Pro-
cessio Verbi in divinis habet rationem ge-
nerationis. Procedit enim per modum in-
tellectualis actionis, quee est operatio vitee,
et a principio conjuncto, atque secundum
rationem similitudinis : quia conceptio in-
tellectus est similitudo rei inlellectse et in
eadem natura, quia in Deo idem est intel-

C ligere et esse. Denique in Summa contra
gentiles, libro quarto, capitulo undeci-
mo, ait : lmpossibile est divinam genera-
tionem accipi nisi secundum emanatio-
nem intellectualem, ex hoc quod Deus
intelligit se ipsum. Et idem ibi prosequi-
tur diffuse. Postea quoque declarat idem
de Spiritu Sancto, quod a voluntate vere
procedat. In Scripto quoque, sicut supra
innotuit, protestatur quod productiones
personarum in divinis nequeunt accipi
nisi secundum actiones intellectus et vo-

D luntatis. — In qua doctrina, ut copiose
ostensum est, Alexander, Albertus, Bona-
ventura, Guillelmus Parisiensis, dominus
Antisiodorensis, Udalricus, Petrus, Henri-
cus, Scotus, Richardus, iEgidius, vere con-
cordant : prout supra, praesertim in quaesti-
one sexta distinctionis secundae ostensum
est, qua quaestione queesitum est, utrum
in divinis sint tantum tres personse. Ubi p.
commemorata sunt verba Alexandri, di-
centis : Communio boni non potest esse
nisi duobus modis, videlicet per modum

mc.

AN SPIRITUS SANCTOS SIT AMOR PATRIS AC FILII

449

naturae, et per modum voluntatis. Prima,
in divinis est generatio; secunda, proces-
sio amoris ab amante. Est itaque in divi-
nis processio per modum intellectus seu
rationis ; sed haec non est alia a producti-
one naturali. Deo namque non convenit
productio cujuscumque naturae, sed di-
gnioris, utpote intellectualis; nec dicitur
ibi generatio secundum quemcumque mo-
dum, sed secundum quod intelligentia a
mente procedit, quae est prima productio
rationalis et intellectualis naturae. Propter
quod asserit Augustinus, generationem Fi-
lii per productionem intelligentiae a men-
te esse intelligendam, productionemque
Spiritus Sancti per processionem amoris
a mente et intelligentia. Haec Alexander.
Idem ostensum est ibi ex verbis Alberti,
Thomse, Richardi, et aliorum nunc nomi-
natorum. Unde et Henricus sexto loquitur

Cf.p.iMD Quodlibeto : Persona in divinis non potest
'pra' esse origo personae nisi per actum quo
illam producit, qui est immanens actus ;
immanens vero actus in Deo non est nec
esse potest nisi actio intellectus et volun-

c/ip.iMA'. tatis. Unde et Scotus : In hoc, inquit, om--
nes conveniunt, quod in divinis sunt tan-
tum duae productiones : una secundum
actionem intellectus; alia secundum acti-
onem voluntatis.

Nunc ergo solvendae sunt persuasiones
Durandi. Atque ad primam dicendum,
quod actus isti intellectus ac voluntatis
in divinis accipiuntur tripliciter, scilicet
essentialiter, notionaliter, et personaliter.
Primo modo absolute sumuntur, et compe-
tunt unicuique divinae personse, et aliquo
modo agunt ad personarum productionem,
secundum quod sunt in personis produ-
centibus, in quantum videlicet sunt fun-
damentum et radix personalium actuum,

dist.H.q.c. prout in praetacta ostensum est quaestione
ex Henrico, Richardo et aliis. Porro in
quantum sumuntnr notionaliter, sunt prin-
cipia et rationes principiativae persona-
rum, prout etiam in ista quaestione est
declaratum. Si vero sumantur personali-
ter, sunt ipsae relationes atque personae.
T. 19.

A Et per hanc distinctionem verissimam de-
jicitur et exsufflatur totum fundamentum
Durandi. — Quod vero consequenter assu-
mit, et ait quod conditio actuum intelli-
gendi et volendi est quod ex eis nil aliud
seu alterum constituitur : si hoc verum
esset eo modo quo ipse id applicat ac
praetendit, apertissime sequeretur quod
Deus excelsus et gloriosus non esset crea-
tor et causa rerurn per intellectum et vo-
luntatem, et falsa esset Scriptura quae ait:
Ipse dixit, et facta sunt; ipse mandavit, et ps

B creata sunt. Et rursus, Omnia in sapientia B-
fecisti; itemque, Omnia quaecumque vo- ps,
luit Dominus fecit. Denique in creaturis 6-
intellectus et voluntas sunt activa princi-
pia, et secundum Peripateticos, intelligen-
tiae per operationem intellectus movent
orbes, et per eos producunt inferiores ef-
fectus : imo secundum Avicennam et Al-
gazelem, intelligentia superior per actum
intellectus producit intelligentiam inferio-
rem et animam nobilem ac orbem. Quod
quamvis verum non sit, tamen ex hoc

C innotescit quod secundum tantos philoso-
phos, intellectus est productivus. Et nonne
secundum Aristotelem, intellectus practi-
cus ordinatur ac tendit in opus? Imo secun-
dum eumdem, intellectus speculativus ex-
tensione sui fit practicus. Nihilo minus ad
salvandum quod ex nono Metaphysicae alle-
gat Durandus, sufficit dicere quod conditio
intellectus pure speculativi et voluntatis
eum sequentis, est ut per eos nil aliud vel
alterum constituatur ad extra secundum
quod tales sunt, quum sic solum habeant

D actiones immanentes, non egredientes.
Insuper quod ait Durandus, exclusis per
apprehensionem a Deo intellectu ac vo-
luntate cum omnibus actibus suis, adhuc
esset in divinis generatio Filii atque spi-
ratio Spiritus Sancti, ineptissime dictum
est. Quamvis enim conveniat superdignis-
simo Deo fecunditas summa et plena ex
sua natura et ex sua infinitate, hoc tamen
non est in quantum sua natura est natu-
ra, loquendo in generali et indeterminate
eam sumendo, sed in quantum est natura

cui, 24.
cxxxiv.

450

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. X; QU^EST. I

intellectualis, divina, incircumscripta, ab-
solute perfecta. Imo nec naturis creatis
competit generare similia sibi in specie
nisi in quantum sunt tales vel tales. Idem
dicendum de infinitate, quod ipsa ut so-
lum infinitas, non est origo, radix et ratio
tantae fecunditatis; sed in quantum infini-
tas prima, formalis, perfectionalis, totius
potentialitatis penitus expers. Propter quod
asserit Scotus, qui in istis modis appro-
priate loquendi fuit satis acutus et curio-
sus : Ad necessariam productionem amo-
ris in divinis concurrunt infinita voluntas,
et infinitum objectum, quod est finis, imo
et infinitum in rinit.se perfectionis conten-
tivum. Et idem de intellectu respectu pro-
ductionis Verbi est accipiendum. Hinc sic-
ut jam tactum est, irrefragabilis Doctor,
qui ubique cautissime loquitur, ait : Deo
non convenit productio cujuscumque na-
turee, sed intellectualis ac liberee. Itaque
dico quod seclusis a Deo superaltissimo
intellectu et voluntate cum actibus suis,
non conveniret ei generatio neque spira-
tio, imo nec vita nec ratio Deitatis : quia
secundum prseallegatos doctores, generare
proprie sumptum non convenit nisi viven-
tibus, nec aliqua vita convenit Deo ado-
rando et sancto, nisi pure ac perfecte in-
tellectualis ; atque de ratione Dei est, esse
ens absolute perfectum. — Amplius, con-
tra illud quod ait Durandus, quod seclusis
a Deo intellectu et voluntate, adhuc esset
in eo generatio, et genitum diceretur Fi-
lius.sed non Verbum; et item esset in Deo
spiratio, tamen spiratum non diceretur
Spiritus Sanctus : potest sic argui : Filius
Dei nunc secundum rei veritatem et prout
generatio realiter est in Doo, dicitur et est
Verbum, quamvis non intellectu excluso.
Similiter Spiritus Sanctus nunc vere et
proprie dicitur amor. Ergo generatio et
spiratio prout secundum veritatem et exsi-
stentiam actualem sunt in Deo, sunt per
actum intelligendi et volendi, quum Ver-
bum non sit sine intellectu, imo sit ema-
natio cjus, nec amor sine voluntate, sed
processio sit ipsius.

A Deinde contra sequentem Durandi per-
suasionem, qua propositum suum sic ni-
titur persuadere : Fecunditas secundum
idem proportionabiliter convenit Deo et
creaturis; sed fecunditas producendi ali-
quid convenit creaturis non ex hoc quod
sunt intelligentes et volentes, etc. Istud
est infirmissimum argumentum, et mul-
tum debilius argumento Arianorum, assi-
gnantium duodecim modos emanationum
in creaturis, quorum nullus competit ge-
nerationi Filii Dei : ergo illa non est po-

B nenda. Quod argumentum jam ante solu-
tum est, quoniam creaturae non queunt
repraesentare perfecte Deum et emanatio-
nes divinas ad intra : et utique multo mi-
nus inferiores et viliores creaturae, in qui-
bus Trinitas relucet solum per modum
vestigii, possunt repraesentare modum ge-
nerationis divinse et spirationis eeternse in
Deo. Stultum est ergo ex hoc concludere,
quod generatio convenit Deo non quia in-
telligens, quoniam creaturis inferioribus
convenit non quia intelligentes, etc. Imo

C ut S. Thomas in Summa contra gentiles,
libro quarto, ostendit, atque prsehabitum
est, generatio nequaquam potest Deo con-
venire secundum modum quo convenit
extense loquendo elementis, neque ut con-
venit mixtis inanimatis, neque ut conve-
nit plantis aut vegetativis, nec sicut con-
venit animalibus irrationalibus; sed potius
per modum quo convenit intellectualibus
et rationalibus creaturis, in quibus est
processio verbi ab intellectu,atque amoris
a voluntate. Sicque naturse intellectuali

D ex sua intellectualitate inest fecunditas, et
ex sua voluntate causalitas et ubertas. At
vero si (ut ait Durandus) utraque emana-
tio divina ad intra, osset per modum natu-
rae, non esset ratio distinguendi inter eas.
Probatum est quoque, quod naturae secun-
dum quod natura est, non convenit nisi
unus modus se communicandi. — Ex qui-
bus patet multiplex error ac falsitas tam
intolerandaa et stultae opinionis.

Quomodo autem processio Spiritus San-
cli tam necessaria sit ut non possit non

QILEST. II : AN TERTIA PERSONA IN DIVINIS PROPRIE APPELLETUR SPIRITUS SANCTUS 451

/s. vl, 3.

esse, non obslante quod voluntaria et li-
beralis exsistat, jam satis ostensum est in
quaestione hac ipsa.

Postremo, ex praeinductis patent solu-
tiones objectionum in quaestionis hujus
exordio factse. Ostensum est quippe, quem-
admodum amor in Deo dicatur tripliciter,
et quomodo approprietur, et qualiler pro-
prius sit Spiritui Sancto. — Ad secundum
dicendum, quod inter Patrem et Filium
non est media persona secundum modum
et ordinem emanationis. — Ad tertium pa-
tet responsio ex verbis Alexandri ac alio-
rum praehabitis.

QU.ESTIO II

SEcundo quaeritur, An tertia perso-
na in divinis proprie appelle-
tur Spiritus Sanctus.

Videtur quod non. Primo, quoniam quae-
libet persona divina est spiritus, juxta
illud Joannis : Spiritus est Deus. Quaelibet
etiam divina persona est sancta, et Spiri-
tus essentialiter sanctus. Ad quod insinu-
andum Isaias fatetur se audisse Seraphim
exclamantes : Sanctus, Sanctus, Sanctus,
Dominus Deus omnipotens. Ergo quaelibet
earum est Spiritus Sanctus. — Secundo,
quum queelibet earum sit spiritus, vel er-
go est Spiritus Sanctus, vel Spiritus non
sanctus. Si primum, habetur propositum.
Secundum vero esset blasphemia.

Ad hoc Thomas respondet : Spiritus est
nomen impositum ad significandum subti-
litatem alicujus naturee. Hinc dicitur tam
de quibusdam corporalibus quam de in-
eorporeis rebus. Nam aer ob suam subti-
litatem dicitur spiritus : et ejus attractio
vocatur inspiratio; ejus vero expulsio, ex-
spiratio. Deinde ventus spiritus appella-
tur. Sed et subtilissimi vapores seu humo-
res per quos virtutes animse diffunduntur
in diversas corporis partes : qui vapores

A vocantur spiritus animales, etc. Gonformi-
ter incorporalia et immaterialia, ut Deus,
angelus, anima, spiritus nuncupantur. Hinc
quoque homines bene concordes et mutuo
amorosi, dicuntur unius spiritus ac con-
spirati, quemadmodum et unum cor unam-
que animam habere dicuntur. Unde nono
dicitur Ethicorum : Amicorum est propri-
um unam animam in duobus corporibus
esse. Nam et Apostolus dixit : Qui adhseret icocvi.r/.
Deo, unus spiritus est. Porro subtilitas di-
citur per remotionem a materia. Hinc quae

B multum de materia habont, grossa vocan-
tur. Ideo spiritualitas secundum rationem
hujus significationis potissime convenit
Deo. Itaque spiritus prout nominat sub-
tilitatem naturae, convenit tribus personis.
Sed Spiritus Sanctus duplici ratione a spi-
ritualitate vocatur. Una atque praecipua
est (ut credo) quia per ipsum et per dona
ipsius, divinae spiritualitatis participes ef-
ficimur, in quantum a temporalium affe-
ctu abstrahimur. Propter quod temporali-
um contemptores vocantur spirituales. Et

C hoc convenit ei in quantum procedit ut
amor, qui est primum donum, in quo ce-
tera dona donantur.AIia ratio est quoniam
ipse est amor Patris ac Filii, quo se di-
ligunt : amantem autem et amatum uniri
in spiritu perhibemus. Haec Thomas in
Scripto.

In prima vero parte Summae, quaestione
tricesima sexta : Processio, inquit, in di-
vinis quae est per modum amoris, non
habet proprium nomen. Relationes quo-
que quae secundum eam accipiuntur, in-

D nominatae sunt. Hinc persona hac pro-
cessione procedens, non habet proprium
nomen. Sed sicut sunt accommodata ali-
qua nomina ex usu loquentium ad desi-
gnandum prafatas relationes, vocando eas
processionem ac spirationem, quae secun-
dum proprietatem significationis magis vi-
dentur significare actus notionales quam
relationes; sic ad designandum personam
per modum amoris procedentem, accom-
modatum est nomen hoc, Spiritus Sanctus.
Et hujus convenientiae ratio sumitur ex

452

1N LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. X ; QUjEST. II

duobus. Primo, ex communitate Spiritus A
Sancti, qui esl. communis amor Patris ac
Filii, et ex utroque emanans : ideo nomen
illud quod ambobus posset esse commune,
sibi est proprium,ut quintodecimo de Tri-
nitate loquitur Augustinus. Secundo, quo-
niam spiritus in rebus corporeis impulsi-
onem et motionem quamdam importat :
propter quod ventum ct flatum, spirilum
nominamus. Proprium vero amoris est im-
pellere ac movere voluntatem amantis in
amatum. Quum igitur Spiritus Sanctus
procedat ut amor quo Deus amatur, recte B
vocatur Spiritus Sanctus, quoniam sancti-
tas illis attribuitur rebus qua? ordinantur
aut tendunt in Deum. Hsec in Summa.
— Porro in Summa contra gentiles, libro
quarto, tractat de Spiritu Sancto et de
ejus effectibus per diversa capitula mul-
tum diffuse.

Concordat his Petrus. Item Richardus;
et addit : Spiritus dicitur vel a spiritua-
litate, et sic convenit tribus personis ; vel
a spiratione, sicque convenit proprie Spi-
ritui Sancto, qui procedit ut amor. C

Bonaventura quoque hic scribit : Quam-
vis spiritus propriissime in Deo dicatur,
quia in ipso potissime spiritualitas atque
spiratio sunt; ratio tamen cognoscendi ac
dicendi nominis hujus a corporalibus su-
mitur. In corporali autem substantia spi-
ritus dupliciter dicitur : primo, a spirituali-
tate, sicque dividitur contra corpulentiam
et grossitiem ; secundo, a spirationc, et sic
ventus seu flatus dicitur spiritus. Confor-
miter in spiritualibus aliquid dicilur spi-
ritus : primo a spiritualitate, sicque anima D
et angelus, spiritus appellantur; secundo
a spiratione, et ita affectus seu amor di-
citur spiritus. Cujus ratio est, quoniam
actus spirationis in corpore est aclus in-
ternus, actus continuus, actus vivificus
et habens originem a calore. Quum ergo
egressus amoris ab intrinseco veniat, et
amor ipse sit actus vivificus (juxta illud
Hugonis : Scio, o anima, quod vita tua di-
lectio est); amor etiam debet esse conli-
nuus, quoniam jugiter debet exhiberi ; est-

que calor spiritualis : hinc solus amor
dicitur proprie spiritualiterque spirari.
Praeterea, quoniam amor in hominibus po-
test spirari recte ac ordinate. et ita est
purus; et item non recte et inordinate,
sicque vocatur libidinosus : hinc persona
in divinis quee proprie amor vocatur, non
solum dicitur Spiritus, sed etiam Spiritus
Sanctus, quum sit amor rectissimus.Filius
vero non ita vocatur Filius Sanctus, quo-
niam generatio ejus est naturalis, circa
quam non attenditur sanctitas quemadmo-
dum circa voluntatis amorem. Verumta-
men spirare dupliciter sumitur. Primo,
prout est idem quod Spiritum producere :
et sic convenit Patri ac Filio. Secundo,
prout idem est quod inspirare : et sic toti
convenit Trinitati, et notat effectum in
creatura cui a Deo bona cogitatio atque
affectio inspirantur. Heec Bonaventura.

Circa haec scribit jEgidius : Quamvis
Verbum in Deo personaliter solum suma-
tur, non tamen amor : quia in divinis ex
parte voluntatis non correspondent nomi-
na distincta nominibus impositis ex parte
intellectus. Nempe ad actum intellectus
quatuor ista concurrunt : intellectus, ac-
tus intelligendi, et quod ab actu intelli-
gendi gignitur, quod in nobis est duplex,
puta informe et formatum : et quum ha-
bet esse informe, dicitur cogitatio ; sed
quum habet esse formatum, dicitur ver-
bum. Illud autem verbum seu cogitatio
distinguitur semper a mente a qua pro-
cedit. Consimiliter ex parte voluntatis qua-
tuor accipiuntur, puta voluntas, velle, et
quod a voluntate emanat vel voluntati im-
primitur. Dum enim volumus actu, resul-
tat aliquid in voluntate, quod quidam
vocant impressionem : quae etiam distin-
guitur per esse informe et esse formatum.
Et quamvis res ex parte voluntatis corre-
spondeant rebus ex parte intellectus, no-
mina tamen non correspondent nominibus
quantum ad omnia, sed quantum ad ali-
qua. Quemadmodum enim habemus no-
men proprium designans intellectivam po-
tentiam, utpote nomen hoc, intellectus; et

AN TERTIA PERSONA IN DIVINIS PROPRIE APPELLETUR SPIRITCS SANCTUS

453

item nomen proprium designans actum
illius potentiae, scilicet intelligere : sic
voluntas est nomen potentias affectivae, et
velle est nomen actus ipsius. Porro alia
duo quse sunt ex parte intellectus, videlicet
cogitatio et verbum, non habent corre-
spondentia sibi nomina ex parte volun-
tatis. Deficimus enim in vocabulis emana-
tionis voluntatis, sive habeat esse informe,
sive formatum : ideo exprimimus eam
nominibus actus voluntatis, vocando eam
amare sive amorem. Ideo amor seu ama-
re, est aequivocum ad actum voluntatis et
ad id quod in voluntate resultat dum actu-
aliter volumus. Verumtamen informe non
habet locum in Deo. Tamen tria conside-
rantur in Deo tam quantum ad intelle-
ctum, videlicet ipse intellectus, actus in-
telligendi, et Verbum quod per actum
producitur, tam quantum ad voluntatem,
utpote voluntas et ejus actus, qui est ama-
re, atque id quod a voluntate per actum
procedit : quod quia non habet proprium
nomen, dicitur amor, et nomine Spiritus
Sancti designatur. Haec jEgidius.

Hinc ait Albertus : Spiritus dicitur a
spirando. Spirare vero dicitur a spiritum
emittendo. Spiritus namque est de interi-
oribus affectus. Unde emissio amoris est
emissio spiritus : tum quia calidum facit
spirare, et amor est ignis divinus qui facit
spirare affectum; tum quoniam homines
concordantes adspirant in osculo, in quo
est conjunctio oris spirantis ad os spirans,
ut notetur conjunctio spirituum interius.
Per hunc modum, quum verissima con-
junctio sit Patris ac Filii in Spiritu, con-
junctio illa dicitur Spiritus ; et additur
Sanctus, ad insinuandum sinceritatem ad
actum spirandi. Sunt enim quaedam nomi-
na quae absolute dicta notant habitus ge-

A nerales, ut bonus, sanctus, justus ; con-
juncta vero cum aliis ordinatis ad actum
quemdam, dicunt bonitatem ad actum il-
lum, ut quum dicitur bonus citharoedus.
Sicque dicitur Spiritus Sanctus propter
sinceritatis munditiam et immaterialita-
tem conspirandi amorem in Patre et Fi-
lio : et quia procedit ut amor, convenien-
tiam habet ad nomen quod est Spiritus
Sanctus. Haec Albertus.

Udalricus etiam scribit hic : Quod Spi-
ritus Sanctus nominatur proprie Spiritus

B Sanctus, non est propter rationem sancti-
tatis, quee communis est tribus personis,
quamvis Spiritui Sancto approprietur, ut
dictum est ; sed propter rationem hujus
nominis, spiritus. Propter quod interdum
vocatur Spiritus Dei, Spiritus Domini, Spi-
ritus veritatis, Spiritus caritatis : in qui-
bus omnibus intelligitur persona Spiritus
Sancti. Hoc etenim nomen, spiritus, si su-
matur secundum id cui nomen imponitur,
quod est natura incorporea, dicit attri-
butum divinae essentiae, et commune est

G tribus : si vero sumatur secundum ratio-
nem spirationis, a qua sumptum est no-
men hoc, juxta illud, Spiritus ubi vult, joann.
spirat ; sic est proprium Spiritus Sancti, 8-
quemadmodum et passiva spiratio. Heec
Udalricus.

Ad primum ergo dicendum, quod si
complexum hoc, Spiritus Sanctus, suma-
tur quasi unum nomen, sic ex accommo-
datione et usu loquentium est proprium
nomen Spiritus Sancti, et relationem im-
D portat, sicut Pater et Filius, quamvis eam
aperte non dicat. Si autem sumatur ut
duae dictiones, sic tam Pater quam Filius
est spiritus sanctus. Per quod patet ad
secundum solutio.

434 LIBER 1 SENTENTIARUM. — DIST. XI

DISTINCTIO XI

A. Quod Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio.

TC dicendum est, Spiritum Sanctum a Patre esse et Filio, et procedere a
Patre et Filio : quod multi hseretici negaverunt. Quod autem de utroque
procedat, multis divinorum Eloquiorum testimoniis comprobatur. Dicit
Gaiat.n-fi. enim Apostolus : Misit Deus Spiritum Filii sui in corda nostra. Ecce hic dicitur
.flom.viii,9. Spiritus Filii. Et alibi : Qui autem Spiritum Christi non habet, hic non est ejus.
joann.xv, Ipse etiam Filius de Spiritu Sancto dicit in Evangelio : Quem ego mittam vobis a

' Ram. viu, Patre. Patris autem Spiritus dictus est, ubi legitur : Si Spiritus ejus qui suscitavit

jiiatth.x, Christum a mortuis, habitat in vobis. Et ipse Christus dicit : Non enim vos estis

qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri qui loquitur in vobis. Et in alio loco :

joann.xiv, Quem mittet Pater in nomine meo. Et alibi ipse Filius de Spiritu Sancto ait : De

26.

jotrf.xv,26. Patre procedit. His et aliis auctoritatibus pluribus ostenditur, quod Spiritus Sanctus
a Patre et Filio procedit.

B. Quod Orceci non concedunt Spiritum Sanctum procedere a Filio.

GraBci tamen dicunt Spiritum Sanctum procedere tantum a Patre, et non a
Filio. Quod ideo dicunt, quia Veritas in Evangelio fidem integram continente, de
processione Spiritus loquens, solum Patrem commemorat, dicens : Spiritus qui a
Patre procedit. Et etiam ideo, quia in principalibus conciliia quas apud eos cele-
brata sunt, ita symbola eorum subjunctis anathematibus sancita sunt, ut nulli de
Trinitatis fide aliud docere vel aliter praedicare quam ibi continetur, liceat. In qui-
bus quidem symbolis quum Spiritus Sanctus commemoretur procedere a Patre, et
non a Filio, quicumque, inquiunt, a Filio eum procedere addunt, anathema incur-
runt. Unde et nos arguunt anathematis reos. Addunt etiam ad assertionem suse
opinionis et in testimonium nostras damnationis, de Symbolo fidei, quod secundum
traditionem prEedictorum conciliorum, Leo III Roma? transcriptum in tabula ar-
gentea post altare B. Pauli posita, posteris reliquit, pro amore, ut ipse ait, et
cautela fidei orthodoxae. In quo quidem Symbolo in processione Spiritus solus
commemoratur Pater his verbis : Et in Spiritum Sanctum, Dominum et vivifica-
torem, ex Patre procedentem, cum Patre et Filio coadorandum et conglorificandum,
etc. Illud est Symbolum quod in Missa cantatur, editum in Nicaeno concilio, in fine
cujus subjunctum est : Qui aliud docuerit vel aliter praedicaverit, anathema sit.

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XI 455

Ideoque Grseci nos anathematizatos dicunt, quia dicimus Spiritum Sanctum a Filio
procedere : quod ibi non continetur. Quod enim secundum nos ibi dicitur, Qui a
Patre Filioque procedit, alterum a Latinis est additum, scilicet, Filioque.

C. Responsio ubi determinantur prcedicta.

Nos autem illa verba ita determinamus : Qui aliud docuerit vel aliter prsedica-
verit, id est, contrarium docuerit vel contrario modo prsedicaverit, anathema sit.
Aliud ergo posuit pro opposito, qualiter et Apostolus in epistola ad Galatas : Si Gaiat. ,, o.
quis aliud evangelizaverit, id est contrarium, anathema sit. Non dicit : Si quis
addiderit. Nam si illud diceret, sibi ipsi (ut ait Augustinus) prsejudicaret, qui cupie- Aug.inJo-
bat venire ad quosdam quibus scribebat, sicut ad Thessalonicenses, ut suppleret x™",',!.1™01,
quas illorum fidei deerant. Sed qui supplet, quod minus erat addit, non quod inerat
tollit. Qui autem praetergreditur fidei regulam, non incedit in via, sed recedit a
via. Ad illud autem quod de Evangelio opponunt, respondemus ita : quia quum
dicat in eo Veritas Spiritum Sanctum a Patre procedere, non addit, solo : et ideo
etiam a se procedere non negat. Sed ideo Patrem tantum nominat, quia ad eum
solet referre etiam quod ipsius est, quia ab illo habet.

D. Quod Grceci in sensu nobiscum conveniunt, etsi verbis differant.

Sciendum est tamen, quod Graci confitentur Spiritum Sanctum esse Filii, sicut
et Patris, quia et Apostolus dicit : Spiritum Filii ; et Veritas in Evangelio : Spi- Cralal IT|
ritum veritatis. Sed quum non sit aliud, Spiritum Sanctum esse Patris et Filii, 6}oann xv
quam esse a Patre et Filio, etiam in hoc in eamdem nobiscum fidei sententiam -6-
convenire videntur, licet in verbis dissentiant.

E. Auctoritatibus Grcecorum ostendit Spiritum Sanctum
procedere etiam a Filio.

Unde etiam quidam eorum catholici doctores, intelligentes unam eamdemque
fore sententiam praedictorum verborum quibus dicitur Spiritus Sanctus procedere
a Filio, et esse Filii, professi sunt Spiritum Sanctum etiam procedere a Filio. Unde
Athanasius in Symbolo fidei : Spiritus Sanctus a Patre et Filio, non factus, nec Athanas.
creatus, nec genitus, sed procedens. Ecce Spiritum Sanctum aperte dixit procedere "J
a Patre et Filio. Didymus etiam eorum maximus doctor, in libro de Spiritu Sancto,
Spiritum Sanctum a Filio procedere dixit : Salvator inquit, qui est Veritas, Non Didym.de
enim loquetur a semetipso : hoc est non sine me et sine meo et Patris arbitrio, Jo"nn.im',
quia inseparabilis est a me et a Patris voluntate, quia ex se non est, sed ex Patre et 13'

456

IN LIBRUM I SBNTENTIARUM.

DIST. XI SUMMA J QU.EST. I

Didym. de

Spirit.S.3t>.

/s. xi, 2.

Cyrill.Alex.
Epist. 17.

Chrysost.
in Symbol.
Hom. 1.

I Cor. xn,
11.

Chrysost.
Op.cit.Hom.

I Cor. xv,
23.

ex me est. Hoc enim ipsum quod subsistit et loquitur, a Patre et a me illi est. Item :
Spiritus Sanctus, qui est Spiritus veritatis Spiritusque sapientias, non potest audire
a Filio loquente quse nescit, quum hoc ipsum sit quod profertur a Filio, id est,
procedens Deus de Deo, Spiritus veritatis procedens a veritate, consolator manans
ex consolatione. Item Cyrillus episcopus in epistola Nestorio directa, ait : Spiritus
intelligitur per se, secundum quod Spiritus est, et non Filius ; sed tamen non est
alienus ab eo. Spiritus enim veritatis nominatur, et profluit ab eo sicut ex Deo
Patre. Joannes quoque Chrysostomus in homilia quadam de expositione Symboli,
sic ait : Iste est Spiritus Sanctus procedens de Patre et Filio, qui dividit dona pro-
pria prout vult. Idem in alia homilia : Credendum est Spiritum Sanctum Patris
esse et Filii. Istum Spiritum Sanctum dicimus Patri et Filio cosequalem, et proce-
dentem de Patre et Filio. Hoc credite, ne colloquia mala corrumpant bonos mores.
Ecce a doctoribus Grsecorum aperta habemus testimonia quibus Spiritus Sanctus a
Patre et Filio procedere ostenditur. Omnis ergo lingua confiteatur Spiritum Sanctum
procedere a Patre et Filio.

SUMMA
DISTINCTIONIS UNDECIM^

IN hac dislinctione docetur, quod Spiri-
tus Sanctus a Patre et Filio sit proce-
dens. Et potest dividi distinctio ista secun-
dum principalia puncta quae tanguntur in
littera. Primo enim probatur per Scriptu-
ras canonicas, quod non solum procedat
a Patre, sed a Filio quoque. Secundo Ma-
gister recitat opinionem Graecorum circa
hoc aliter sentientium, utpote quod a solo
procedat Patre, et ponit motiva eorum.
Tertio solvit ea. Quarto affirmat quod sen-
su nobiscum conveniant, quamvis differant
verbis. Quod tamen non est intelligen-
dum, quod vere atque formaliter consen-
tiant nobis in hoc quod protestamur Spiri-
tum Sanctum ab utroque procedere, saltem
pro tempore quo Magister heec scripsit,
sed quia concedunt ea ex quibus verissi-
me sequitur quod ab utroque procedat,
videlicet auctoritates Scripturae in quibus
Spiritus Sanctus vocatur Spiritus Filii et
Spiritus veritatis. Quinto probat per au-
ctoritates Grsecorum ab utroque procedere
Spiritum Sanctum.

QU^ESTIO PRIMA

Clrca heec non occurrit directe nisi quae-
stio una et ista, An Spiritus San-
ctus prooedat a Patre et Filio. Plura
tamen juxta hoc quseri possunt.

Quod non procedat ab utroque, multi-
pliciter potest probari. Primo sic : Divinus'
Dionysius a sanctis Apostolis, praesertim a
B. Paulo edoct.us, imo a Spiritu Sancto

B copiose illuminatus, in libro suo de Tri-
nitate, id est in libro de Divinis characte-
ribus, et in libro de Divinis nominibus,
secundo capitulo, nullibi scribit Spiritum
Sanctum a Filio procedere, imo potius in-
sinuare videtur quod a solo procedat Pa-
tre, dicendo : Ex supersubstantiali, im- cf. Theoi.
materiali et impartibili bono, cordialia mys'-c-m-
bonitatis exorta sunt lumina, ot remanse-
runt irrecessibilia ab eo et in se ipsis, co-
seternse pullulationis. In quibus verbis per
supersubstantiale illud bonum, intelligit

G Deum Patrem ; per lumina inde exorta,
Filium ac Spiritum Sanctum : quee co-
aeternae sunt pullulationis, id est emana-
tionis a Patre. Iterum : Filius, inquit, et De Divin-
Spirilus Sanctus sunt quasi deinascentia, nomc-"-

AN SPIRITUS SANCTUS PROCEDAT A PATRE ET FILIO

457

et tanquam flores ac superessentialia lu- A est expressum quod Spiritus Sanctus pro-

mina sumimus ea. Qualiter autem sint,
nec intelligere neque exprimere possu-
mus. Ex quo concludunt Graeci, quod Fi-
lius et Spiritus Sanctus sunt velut rivi ac
flores emanantes ex Patre solum ac imme-
diate, ita quod neuter eorum ex alio. Et
si magnus ille Dionysius aliter sensisset,
hoc (ut apparet) alicubi expressisset, sicut
et cetera expressit mysteria fidei. — Am-
plius S. Gregorius Nazianzenus, appellatus
Theologus, vir tantse auctorilalis in Scri-

cedat a Filio, imo in illis conciliis in fine
subjungitur : Anathema sit, si quis aliud
aut aliter doeere prsesumpserit. — Arguunt
etiam ex hoc quod in Scripturis nusquam
habetur Spiritum Sanctum ex Filio pro-
cedere. Ideo quserunt unde Latini hoc ha-
beant. Si enim non habent ex Scripturis,
neque ex synodis, neque ex revelatione,
videntur prasumptuose id dicere ; si ve-
ro habent ex revelatione, unde id accidit
quod Deus, qui omnes homines vult sal-ir™.",*-

pturis quod nullus fidelium unquam au- B vari, nulli eorum id manifestavit ? Imo

Joann. xx
22.

sus fuit conlradicere ei, ut testatur Hiero-
nymus, ait in sermone de Spiritu Sancto :
Quemadmodum radii lucis solaris a sole
procedentes nec separantur a sole, nec ab
invicem abscinduntur, et usque ad nos
luminis sui emicant claritatem; sic Filius
et Spiritus Sanctus, geminus Patris radius,
usque ad nos lumen claritatis miserunt,
et Patri conjuncti sunt. In quibus verbis
aperte asseritur quod uterque procedit a
Patre; et ut apparet, insinuatur quod neu-
ter procedat ab alio. — Praeterea ex Da-
masceno hoc ipsum evidentius comprobari
videtur. Ait quippe primo libro, capitulo
octavo : Credimus et in Spiritum Sanctum
ex Patre procedentem et in Filio requie-
scentem ; et rursus : Filius ex Patre est
generabiliter, Spiritus Sanctus autem et
ipse ex Patre est, non generabiliter, sed
processibiliter; et propter Patrem, id est
a Patre, habent Filius et Spiritus Sanctus
qusecumque habent. Eodem demum libro,
undecimo* scribit capitulo : Oportet scire
quoniam Patrem non dicimus ex aliquo ; D
Filium vero dicimus ex Patre et Filium
Patris ; Spiritum Sanctum autem et ex Pa-
tre dicimus, et Patris Spiritum nomina-
mus. Ex Filio autem Spiritum non dici-
mus, Spiritum vero Filii nominamus, atque
per Filium confitemur eum nobis manife-
statum ac traditum. Insufflavit enim et
dixit discipulis : Accipite Spiritum San-
ctum. Haec Damascenus. — Allegant quo-
que Grseci pro se, quod in quatuor gene-
ralibus conciliis apud eos celebratis, non

quum m gestis Nicseni concilii fuerit
sub anathemate prohibitum aliquid ad-
dere symbolo Patrum edito ibi, in quo
continebatur, Qui ex Patre procedit; vi-
dentur anathematizati Latini, qui addi-
derunt et dicunt : Qui ex Patre Filioque
procedit. — Ad idem adducunt plurima
argumenta. Primum, quia procedere est
ab uno in alterum ire. Ergo Spiritus San-
ctus procedit ab una persona in aliam,
hoc est a Patre in Filium, nec ex utroque
C emanat. — Item, ex duobus suppositis non
videtur idem numero immediate procede-
re. — Et rursus, quum Spiritus Sanctus
plene ac perfecte procedat a Patre, super-
fluum videtur asserere quod procedat a
Filio. — Postremo, in Legenda S. Andrese
apostoli legitur : Pax vobis et universis
qui credunt in unum Deum Patrem, et in
unum Filium ejus Jesum Christum, et in
unum Spiritum Sanctum ex Patre proce-
dentem et in Filio permanentem. — Ad
idem pertinent queedam in textu adducta.
In contrarium est Scriptura canonica
auctoritasque Sanctorum, quee tanguntur
in littera.

Ad hoc Alexander respondet : Procedere
dupliciter dicitur : primo in motu locali,
ut motus ab aliquo in aliquid; secundo in
exitu causati a causa. Primo modo requi-
rit duplicom terminum, scilicet a quo et
in quem. Secundo modo non requirit nisi
terminum unum, videlicet a quo. Et juxta
hos modos potest transumi verbum pro-

458

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XI ; QU^EST. I

cedendi ad processionem Spiritns Sancti.
Primo modo sumpserunt Graeci, dicentes
quod procederet a Patre in Filium. Nec
concesserunt quod procederet a Filio :
quia ut dicunt, ex hoc sequeretur quod
procederet a Filio in Patrem ; sicque vide-
retur Pater aliquid habere a Filio. Sed
concesserunt quod procedat a Patre in
Filium : in quo ostenditur quod est amor
Patris in Filium, et insinuatur quod Filius
habeat esse a Patre. Latini vero transu-
munt verbum procedendi ad processio-
nem Spiritus Sancti juxta secundum mo-
dum, dicentes quod procedere, est ab
aliquo exire, quamvis non in aliquem :
sicque dicunt Spiritum Sanctum procede-
re ab utroque, sicut procedit amor a men-
te atque notitia. Haec Alexander.

Porro Bonaventura : Ad intelligentiam,
inquit, controversiae Graecorum ac Latino-
rum, et originem ejus, notandum quod
circa processionem Spiritus Sancti a Filio
esl duo considerare, videlicet articuli co-
gnitionem, et ejusdem articuli professio-
nem. — Cognitio hujus articuli fundamen-
tum habet a Scriptura, profectum seu
incrementum a ratione, sed conservatio-
nem a revelatione. In auctoritate Scriptu-
rae Graeci conveniunt et Latini : nam di-
cunt concorditer Spiritum Sanctum esse
Spiritum Filii, et mitti a Filio; sed in ra-
tione revelationeque differunt. In ratione
quidem intelligendi.Quum enim Scriptura
testatur Spiritum Sanctum procedere,Grae-
ci usi sunt nomine processionis juxta si-
militudinem processionis in motu locali
ab uno in alium ; Latini vero, secundum
modum processionis unius ex alio. Et in
hoc melius dixerunt Latini, quoniam pro-
cessionem illam aeternam comparaverunt
processioni magis spirituali. Similiter Scri-
ptura dicit Spiritum Sanctum per spira-
tionem procedere. Quumque duplex exsi-
stat spiratio, utpote flatus exterioris et
amoris interioris, Graeci comparaverunt
processionem Spirilus Sancti spirationi fla-
tus exterioris, Latini autem spirationi in-
terioris amoris : quod melius est, quoni-

A am similitudini spiritualiori et similiori
aptaverunt. Similiter, quum Scriptura di-
cat Spiritum Sanctum procedere ut nexum
et communionem, et duplex sit nexus, vi-
delicet medium jungens unum alteri, et
extremum in quo duo junguntur, Graeci
comparaverunt processionem Spiritus San-
cti communioni ac nexui primo modo, La-
tini secundo modo, ideo spiritualiori et
similiori, quoniam nexus ille magis simi-
litudinem habet personae. Et quia Latini
spiritualius convenientiusque comparave-

B runt, idcirco ratione sunt elevati, et per
hoc ad intelligentiam Scripturae dispositi,
atque manifesta revelatione edocti de pro-
cessione Spiritus Sancti. Graeci vero, qnia
similitudines differentes et ineptiores ap-
taverunt, ideo ratione depressi sunt ; et
non valentes intelligere Spiritum a Verbo
procedere, neque in alium procedere ab
aeterno, arctaverunt Scripturam ad intelli-
gendum eam de temporali processione :
ideo viam revelationis sibi clauserunt Haec
est ergo ratio diversitatis in hujus articuli

C cognitione.

Controversia vero venit ex hujus arti-
culi professione. Professio autem hujus
articuli venit ab Ecclesia Latinorum ex
triplici causa, videlicet ex fidei veritate,
ex periculi necessitate, et ex Ecclesiae au-
ctoritate. Fides quippe dictabat hoc. Peri-
culi quoque necessitas imminebat,ne forte
aliquis hoc negaret : in quod periculum
Graeci inciderunt. Et Ecclesiae auctoritas
aderat : ideo sine mora exprimi debuit.
— Negatio vero hujus articuli venit ex

D triplici causa, puta ex ignorantia, ex su-
perbia, et. ex pertinacia. Ex ignorantia,
quia nec Scripturam intellexerunt, nec ha-
buerunt congruam rationem, nec aperlam
revelationem. Ex superbia, quia quum
reputarent se sciolos et vocati non fue-
runt, noluerunt profiteri quod per eos
inventum non fuit. Ex pertinacia, ne con-
vincerentur, et ne irrationabiliter videren-
tur moveri, invenerunt per se rationes
contra veritatem, et ausi sunt suam de-
fensare sententiam, atque auctoritati Bo-

AN SPIRITUS SANCTUS PROCEDAT A PATRE ET FILIO

459

manae Ecclesiae obviare. Et ideo facti sunt
haeretici, quoniam negaverunt fidei veri-
tatem; atque schismatici, quoniam reces-
serunt ab Ecclesiae unitate. Et quoniam
haereticorum et schismaticorum mos est,
quum se non possunt rationibus commu-
nire, adversam partem accusare : ideo nos
accusant et redarguunt tanquam curiosos,
et tanquam excommunicatos et schisma-
ticos. Curiosos, quoniam sine hujus pro-
fessione articuli erat salus : quare ergo se
intromiserunt Latini perquirere quod non
fuit necessarium ad salutem? Sed ad hoc
patet responsio, quia necessarium fuit ad
vitandum periculum in quod ipsi incide-
runt. Similiter dicunt nos excommunica-
tos quia corrupimus symbola in quibus
per sanctos Patres sub excommunicationis
pcena hoc fuit prohibitum. Ad quod patet
responsio per prsedicta, quia non eorrupi-
mus, sed perfecimus symbola. Nec sen-
tentia illa lata est contra perficientes, sed
contra corrumpentes. Vel dici potest, sicut
dicit Anselmus, quod novum fecimus :
quod utique facere potuimus, quia Roma-
na Ecclesia plenitudinem potestatis a bea-
tissimo Petro Apostolorum principe ac-
cepit, in qua nulla Patrum sententia nec
interdictum potuit ponere, nec arctare,
nec ei praejudicare, nec ligare eam ad ali-
quid. Similiter dicunt nos schismaticos,
quia a nobis divisio facta est : quum enim
voluimus istud asserere, noluimus eos vo-
care. Ad quod responderi potest pro Lali-
nis, quod eos vocare non fuit opportunum,
quoniam sine eis Ecclesia potuit istud, et
quia propter locorum distantiam laborio-
sum fuit eos vocare. Fuit quoque infru-
ctuosum, quia in Graecis non fuit jam
sapientia tanta ut ante : imo ad Latinos
transierat. Erat nihilo minus periculosum,
quia periculum fuit ducere in dubium
quod erat pro certo habendum. Et sic pa-
tet quod accusationes eorum sunt frivolae.
— Haec Bonaventura.

Insuper Thomas : Simpliciter (ait) di-
cendum est, quod Spiritus Sanctus pro-
cedit a Filio, alias non esset distinctio

A inter Filium et Spiritum Sanctum. Quum
enim divinae personae secundum nil abso-
lutum distinguantur, oportet eas secundum
originis relationes esse distinctas. Ideo si
unus eorum non esset ab alio, non essent
distinctae personse. Nec posset dici quod
distinguerentur per diversum modum pro-
cedendi a Patre, ut quia Filius procedit
per modum naturae, Spiritus Sanctus per
modum voluntatis. llle enim modus diver-
sus aut diceret distinctionem per oppo-
sitionem relationis, et sic rediret idem

H quod prius ; aut diversitatem in absolu-
tis, et ita non essent una essenlia Fi-
lius et Spiritus Sanctus. Haec Thomas in
Scripto.

Idem aflirmat in prima parte Summae,
quaestione tricesima sexta, ubi hanc rafio-
nern prosequitur plenius, dicens : Solis
relationibus personae divinae distinguun-
tur ab invicem. Relationes vero non pos-
sunt personas distinguere nisi prout ipsae
relationes oppositae sunt. Nam Pater habet
duas relationes, quarum una refertur ad

C Filium, alia ad Spiritum Sanctum : quee
quum non sint opposilae, non constituunt
duas personas, sed tantum ad unam Patris
spectant personam. Si ergo in Filio et Spi-
ritu Sancto non essent nisi duee relatio-
nes quibus referrentur ad Patrem, illee
relationes non essent ad invicem oppo-
sitae, sicut nec duae relationes quibus Pa-
ter refertur ad eos. Ideo sicut persona
Patris est una, sic sequeretur quod perso-
na Filii ac Spiritus Sancti consisteret una,
habens duas relationes oppositas duabus

D relationibus Patris. Hoc autem haereticum
est, quum tollat fidem Trinitatis. In divi-
nis vero non possunt esse oppositae rela-
tiones nisi originis, quae accipiuntur se-
cundum principium, et secundum quod
est a principio. Aut ergo Spiritus Sanctus
est a Filio, sicut fatemur; aut Filius a Spi-
ritu Sancto, quod nullus credit. His con-
sonat ratio processionis utriusque : quia
ul dictum est, Filius procedit a Palre per
modum intellectus ut Verbum, Spiritus
Sanctus autem per modum voluntatis ut

460

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XI ; QUjEST. I

amor. Amorem vcro oportet a Verbo pro- A
cedero, quum niliil ametur nisi quod men-
tis apprehensione concipitur. Idem docet
ordo rerum, quoniam nusquam invenitur
quod plura procedant ab uno absque or-
dine, nisi in his solum quse malerialiter
differunt. In ceteris est aliquis ordo in
multitudine productorum : in quo sapien-
tia Dei relucet. Si ergo ab una persona
divina duee procedunt personee, oportet
intcr eas aliquem ordinem esse; nec alius
polest assignari, nisi ordo naturee, quo
alius est ex alio. Impossibile ergo est Fi- B
lium et Spiritum Sanctum sic esse a Pa-
tre, quod unus eorum non procedat ab
alio. — Unde et Graeci processionem Spi-
rilus Sancti intelligunt ordinem quemdam
habere ad Filium, quia concedunt esso
eum Spiritum Filii, et esse a Patre per
Filiuin; et quidam eorum dicuntur con-
cedere quod sit a Filio, vel profluat ab eo,
non tamen quod proeedat : quod ex igno-
rantia aut protervia venit, quum nomen
processionis communissimum sit inter om-
nia quse ad originem pertinent qualem- C
cumque. Ha3c Thomas in Summa.

Prseterea in Summa contra gentiles, li-
bro quarto, capitulo vicesimo quarlo, dc
his scribit diffusius : Manifestum est (in-
quiens) ex Scripturis, quod Spiritus San-
ctus procedat a Filio, quia vocalur Spiri-
tus Filii, et mittitur ab eodem : quod non
esset, nisi esset ab ipso. Sed et apud Joan-
/oann.xvi, nem Filius ait de Spiritu Sancto : Ille me
"■ clarificabit, quia de meo accipiet. Gyril-

lus ifem in epistola quam synodus Chal-
cedonensis recepit, ail : Spiritus Veritatis D
nominatur, et est Spiritus Veritafis, el pro-
fluit ab ea sicut ex Deo Patre. Sic et Di-
dymus testalur in libro de Spiritu Sancto :
Neque quid aliud est Filius, exceptis his
quae ei dantur a Patre; nec alia est Spi-
ritus Sancti substantia, praeter id quod ei
datur a Filio. Rursus, in determinatione
quinti concilii legitur : Sequimur per om-
nia sanctos Patres et Doctores Ecclesiae,
Athanasium, Hilarium, Basilium, Gregori-
um Theologum ef Gregorium Nyssenum,

Ambrosium, Augustinum, Theophilum, Jo-
annem Constantinopolitanum, Cyrillum,
Leonem ; et suscipimus omnia quse de
recta fide et hsereticorum condemnatio-
ne exposuerunt. Manifestum est autem ex
multis auctoritatihus Augustini, praeser-
tim in libro de Trinitate et super Joan-
nem, quod Spiritus Sanctus sit a Filio
sicut a Patre. — Porro, si quis dicat Spi-
ritum Sanctum distingui a Filio, non quia
est ab ipso, sed propter diversam origi-
nem utriusque a Patre, redit in idem. Si
enim Spiritus Sanctus est alius a Filio,
oportet quod alia sit origo seu processio
utriusque. Dute autem origines non pos-
sunt distingui nisi per terminum, ve! per
principium, aut subjectum. Ex parte ter-
mini, sicut origo equi differt ab origine
bovis, secundum quod terminantur ad na-
turas specifice distinctas. Ex parte prin-
cipii : ut si ejusdem speciei individua di-
cantur generari, qusedam ex sola influentia
ccelesti, qusedam ex activa seminis virtu-
te. Ex parte subjecti, sicut nat.ura per
divisionem materiae diversis communica-
tur : quse distinctio in immaterialibus ac
divinis locum non habet. Similiter ex par-
te termini, ut sic liceat loqui, non potest
esse processionum in divinis distinctio,
quia eamdem naturam quam accipit Fi-
lius nascendo, accipit Spiritus Sanctus pro-
cedendo. Utriusque ergo dislinctio esse
non valet, nisi ex parte principii. Princi-
pium vero originis Filii est Pater dumta-
xat. Si ergo et solus Pater est principium
processionis Spiritus Sancti, non erit alia
processio Spiritus Sancti a generatione Fi-
lii, nec Spiritus Sanctus distinctus erit a
Filio. ■ — Si vero dicatur quod differunt
istse processiones ex parte principii, in
quantum Pater producit Filium per mo-
dum intellectus ut Verbum, et Spiritum
Sanctum per modum voluntatis tanquam
amorem : contra hoc est quod intellectus
et voluntas in Patre non differunt nisi se-
cundum rationem. Ergo duee processiones
et duo procedentes sola ratione distingue-
rentur : quod est Sabelliana?. impietatis.

AN SPIMTUS SANCTUS PROCEDAT A PATItE ET FII.IO

401

Heec ibi, quo multa scribuntur de hac ipsa
maleria.

Girca heec loquitur Petrus : Dicendum
quod Spiritus Sauctus procedit a Patre et
Filio quadruplici ratioue. Primo, propter
Filii perfectionem. Non enim Patri perfe-
cte assimilaretur in omnibus, his exceptis
per quse fit eorum personalis distinctio :
inter quae non est spiratio. Secundo, pro-
pter modum procedendi : quoniam Spiri-
tus Sanctus procedit per modum amicitise
liberalis, et talis amor duorum est, non
tantum unius. Tertio, propter dislinclio-
nem ejus a Filio : quia personas distinguit
sola opposilio relationis secundum origi-
nem. Nec potest dici quod distinguantur
co quod unus procedit per modum natu-
rse, et alius per modum amoris, quoniam
modus iste quum dicat relationem eorum
ad Patrem, distinguit eos a Patre, non ab
invicem. Quarto, propter totius Trinitatis
sequalitatem seu aequalem germanitatem
vel dilectionem. Htec Petrus.

Idem Richardus, qui haec eadem parum
diffusius exprimit. — Albertus quoque pe-
ne omnia quae Thomas in tribus prsealle-
gatis scribit locis, hoc loco digessit.

Sed et Udalricus in Summa sua, Iibro
tertio, contestatur : Principium processio-
nis Spiritus Sancti dixerunt quidam Gree-
corum non esse Filium, sed Patrem tan-
tummodo, eo quod in canone Scripturae
non invenitur expressum nisi quod a Pa-
tre procedif. Unde quum universaliter non
sit audendum nobis aliquid dicere de su-
persubslantiali Deitale praeter ea qua? in
sacris Eloquiis sunt expressa, ut S. Diony-
sius ait (et probatur per illud ad Galatas :
Licet nos aut angelus de coelo evangeli-
zet vobis praeter id quod evangelizavimus,
anathema sit ; atque per illud Apocaly-
psis : Si quis apposuerit ad heee, apponet
Deus super illum plagas. Unde et in Deu-
teronomio Moyses jussit : Non adjicietis ad
verbum quod loquor vobis, nec auferetis
ex eo) : hinc Patres in symbolo Niceeni
concilii, quod cantatur in Missa, dixerunt
solum, Qui ex Patre procedit, ubi nos di-

A cimus, Qui ex Patre Filioque procedit ; et
anathematizarunt eum qui aliter quam ibi
habetur, docere prsesumpserit. — Sed hoc
est ita erroneum, quod scilicet Spirilus
Sanctus procedat solum a Patre, quod sa-
pienles prscipuique Doctores Graeeorum,
Ghrysostomus, Didymus, Cyrillus, Athana-
sius, dicunt conlrarium. Nam etsi hsec
verba non habeantur in Scriptura cano-
nica, tamen sunt ibi multa quae sensum
istum important. Nec dici potest quod Fi-
lius et Spiritus Sanctus distinguantur tan-

B tum in modo procedendi, videlicet quod
Filius procedal per modum naturas, Spi-
ritus Sanctus per modum amoris : quia hi
modi non habent inter se oppositionem
realem, quse est per relationes ; sed tan-
tum differunt ratione. Istud ergo expres-
sum est in Scripturis quantum ad sen-
sum ; et hoc B. Dionysius dicit in sacris
Eloquiis tradilum. Unde quarto capitulo
de Divinis ait nominibus : Irrationabile
est et pravum non veritati intentionis in-
tendere, sed dictionibus. Porro Christus

C solum dixit, Qui a Patre procedit : quia in /ooim.xv,
Patrem tanquam in aucforem consuevit 26-
referre quse sua sunt, in tantum quod in-
terdum quodammodo negat suum esse,
quod certum est esse suum : Mea (inqui- ibid.m,m.
ens) doctrina non est mea. Multo fortius
quando Spiritum Sanctum sic dicit esse a
Patre quod non negat eum esse a se, imo
per verba aequipollentia hoc affirmat, in-
telligendum est eum ideo sic esse locu-
tum, quia hoc ipsum habet a Palre quod
Spiritus Sanclus procedit a se. Scriptura

D vero prohibens aliud doceri, aliud vocat
alienum a fidei veritate, puta errorem et
falsitatem. Itaque quum ait, Qui a Patre
procedit; intelligitur, tam immediate quam
per Filium. Undc Hilarius duodecimo de
Trinitate dicit Spiritum Sanctum esse ex
Palre per Filium. Haec Udalricus.

At vero iEgidius ad quasslionem hanc
respondendo, primo recitat prasfatam Tho-
mae etaliorum positionem, dicentium quod
ad personalem distinctionem Filii ac Spi-
ritus Sancti non sufficit inter voluntatem

462

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XI ; QUiEST. I

et intellectum distinetio sola secundum
rationem. [Istud autem, ait, improbatur,]
quia non oportet tantam esse unitatem in
principiatis seu originatis, ut in principio.
Omnis namque sapientia creatarum menti-
um est a Deo, similiter omnis pulchritudo
creaturarum ab increata pulchritudine; et
in rebus creatis differunt pulchritudo ac
sapientia, non tamen in Deo. — Verumta-
men .Egidius postea tenet positionem pra>
fatam, quam hic sic reprobare videtur. De-
inde declarat quod Spiritus Sanctus pro-
cedit a Filio, et quod aliter non posset
distingui ab eo : quia Pater producit Fili-
um sibi in cunctis simillimum,demptis his
per quae ab invicem personaliter distingu-
untur, inter quae non est hoc quod Spiritus
Sanctus procedat solum a Patre. Istud pro-
lixe et obscure exponit : idcirco pertranseo.
Praeterea Scotus in hac asserit quaestio-
ne : Differunt Graeci variis modis a Lati-
nis. Nam aliqui Graecorum dixerunt quod
Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio,
sicut Magister refert in littera; aliqui ve-
ro, quod tantum a Patre. Nam et Damasce-
nus in epistola quadam de Trisagio loqui-
tur : Ex Patre Spiritus Sanctus est; Filii
autem Spiritus est, sed non ex Filio. Unde
Lincolniensis in fine epistolae Damasceni
ponit hanc notulam : Si duo sapientes
unius veritatis et non propriffi dictionis
amatores, etc. Dicit ibidem non esse cre-
dendum, quod sancti Doctores Graeci qui
canonizati sunt, ut patet distinctionibus
duodecima et sextadecima, in dictis fu-
erunt haeretici; nec tantus doctor ut est
Damascenus, et alii quidam. Nec putan-
dum quod nos Ghristiani, qui tenemus
Spiritum Sanctum ex utroque procedere,
simus haeretici. Hinc dominus Lincolnien-
sis exponit, bene posse dici quod Spirilus
Sanctus sit Spiritus Filii, et a Filio. Quam-
vis Graeci priores fuerunt quasi sub dubio,
et ante statutum Ecclesiae fassi sunt Spi-
ritum Sanctum esse Spiritum Filii; verum-
tamen posteriores Graeci plus asseruerunt,
videlicet quod non sit a Filio, quoniam
parvus error in principiis, fit magnus in

A fine. Quidquid igitur ipsi dicant, tenen-
dum est modo quasi pro articulo fidei,
quod Spiritus Sanctus procedat a Filio.
Quod ita probatur : Quodcumque suppo-
situm habet principium productivum suf-
ficiens, potest principio illo producere, si
supposito illi aliunde non repugnet pro-
ducere. Sed talis est persona Filii ad pro-
ductionem Spiritus Sancti. Habet nam-
que idem principium producendi Spiritum
Sanctum quod Pater, eamdem videlicet vo-
luntatem. Nec repugnat illi principio ut

B est in Filio, producere Spiritum Sanctum.
Nulli namque supposito habenti principi-
um productivum repugnat producere illo
principio, nisi praeintelligatur habere pro-
ductionem adaequatam illi principio. Sed
voluntas ut est in Filio, non praeintel-
ligitur habere productionem adaequatam
suae fecunditati : quia productio per mo-
dum intellectus, qua producitur Filius,
prior est productione per modum volun-
tatis. Ergo Filius una cum Patre potest
per voluntatem producere Spiritum San-

G ctum. Haec Scotus.

De his Guillelmus Parisiensis in libro
suo de Trinitate, vicesimo secundo atque
vicesimo tertio capitulis, scribit : Quam
bonus est Deus Pater, tam bonus est Filius
ejus : idcirco aequaliter diligendi et mu-
tuo aeque dilecti. Ideo ante omnem crea-
turam ab utroque est unus et idem amor,
quo se invicem diligunt quantum diligendi
consistunt. Denique omne uniens alios,
necessario magis unum est quam qui uni-
untur in ipso aut per ipsum. Necessario

D ergo prima amicitia qua nectuntur et se
invicem amant Pater et Filius, magis una
est in se quam ipsi amantes : ipsi autem
essentialiter unum sunt. Haec ergo non
solum secundum essentiam una est, sed
etiam in quantum amicitia. Est ergo una
amicitia unusque amor inter eos et ab
ipsis. Imo si essent duo aut plures amo-
res, indigerent alio vinculo ad suam so-
cietatem ac unionem. — Item, eadem est
bonitas Patris ac Filii, quam uterque in
altero diligit : ideo de eadem bonitate est

AN SPIRITUS SANCTUS PROCEDAT A PATRE ET FILIO

463

alteri in alterum dilectio. Duobus autem
ex eodem se invicem diligentibus, neces-
sario erit idem amor ab eodem secundum
idem emanans. (Ad istud probandum mul-
tas argumentationes adducit hic doctor vi-
cesimo tertio praeallegati libri capitulo.)
Haec Guillelmus.

Antisiodorensis quoque in Summa sua,
libro primo, tractatu de Processione Spi-
ritus Sancti, compendiose atque idonee
arguit contra Gra^cos. Sed in praeinductis
sensus verborum ejus expressus est.

Ad objecta igitur respondendo, dicen-
dum quod sicut divinus Dionysius et Gre-
gorius Nazianzenus non asseruerunt Spi-
ritum Sanctum a Filio procedere, ita nec
negarunt nec dixerunt contrarium. Unde
Alexander respondet, quod ita locuti sunt
ad innuendum quod in Patre est ratio
primee originis ac primi principii, et du-
plex modus emanationis : unus quo generat
Filium, alius quo producit Spiritum San-
ctum.Thomas vero respoudet, quod locuti-
ones istse SS. Dionysii atque Gregorii sunt
symbolicee, idcirco ex eis argumentatio non
procedit, ut idem beatus ait Dionysius in
epistola sua ad Titum : Symbolica (inqui-
ens) theologia non est argumentativa, est
enim similitudo quantum ad aliquid, non
quoad omnia. Atque ut addit Petrus, Simi-
litudo est quoad habitudinem horum ad
unum principium, non autem horum ad
invicem.

Ad auctoritates Damasceni respondet Bo-
naventura, quod non ei consentiendum est
in hac parte, quoniam fuit tune quando
orta est ista dissensio inter Latinos ac
Graecos. Attamen ut addit Bonaventura,
Damascenus loquitur caute, quia non dicit
quod Spiritus Sanctus non sit a Filio; sed
dicit, Non dicimus eum a Filio : quia Gree-
ci non confitebantur quod esset a Filio ;
nec tamen negabat hoc, sed eorum ma-
ledicta progenies addidit ad paternam de-
mentiam, et dicit quod non procedit a
Filio nisi temporaliter. Haec Bonaventura.
— Eodem modo respondet Thomas : Da-

A masceno, inquiens, in isto non creditur,
quia fertur fuisse tunc quando incepit
haec controversia. Tamen non negat quin
Spiritus Sanctus sit a Filio, sed dicit se
non concedere quod sit ex Filio, quia ad-
huc apud Graecos in dubium vertebatur.

Verum ut supra est allegatum, Dama- p. 402C.
scenus in quadam epistola dicit quod
Spiritus Sanctus non sit a Filio. Et hoc
excusat Durandus, dicendo quod Dama-
scenus scripsit hoc ante determinationem
ac promulgationem sententiae de proces-

B sione Spiritus Sancti ab utroque. Cui ex-
cusationi obviare videtur quod in prima
parte Summae, qucestione tricesima sexta,
asserit sanctus Doctor : Spiritum Sanctum
non procedere a Filio, primo introductum
fuit a Nestorianis heereticis, ut patet in
quodam symbolo Nestorianorum damnato
in synodo Ephesina. Quem errorem secu-
tus est Theodoricus Nestorianus, et plures
post eos, inter quos fuit et Damascenus.
— Ad [hanc] auctoritatem Damasceni di-
co, quod si dixisset Spiritum Sanctum non

C esse a Filio, postquam sibi innotuit Eccle-
siam determinasse oppositum, expeditum
mox esset, quia argueretur tanquam haere-
ticus. Si autem hoc dixit ante statutum
Ecclesiae, excusaretur : quemadmodum mo-
do doctores contradicunt sibi in materia
theologiae, et tamen una pars est necessa-
rie vera; nec tamen haereseos arguuntur
quamdiu Ecclesia non determinat quid sit
tenendum. Qui vero post determinationem
Ecclesiae scienter contrarium diceret, esset
haereticus.

D Ad istud quod inductum est de concilio,
Thomas respondet in Summa : In quolibet
concilio institutum est symbolum aliquod
propter errorem aliquem qui in concilio
damnabatur : ideo sequens concilium non
composuit symbolum aliud,sed quod in pri-
mo continebatur concilio, per aliqua verba
adjuncta exposuit contra haereses insur-
gentes. Hinc in determinatione Chalcedo-
nensis synodi legitur, quod illi qui fuerunt
congregati in Constantinopolitano concilio,
doctrinam de Spiritu Sancto tradiderunt :

4G4

IN LIBRDM I SENTENTIARUM.

DIST. XI ; QD^EST. II

non quod minus tradita esset a praeceden- A
tibus qui apud Niceeam fuerant congrega-
ti, sed intellectum eorum adversus heere-
ticos declarabant. Quoniam ergo tempore
antiquorum conciliorum nondum exortus
1'uit error dicentium Spiritum Sanctum
non procedere a Filio, non fuit necessa-
rium quod hoc explicite poneretur. Postea
vero insurgente errore quorumdam, in
quodam concilio in occidentalibus parti-
bus congregato expressum fuit auctoritate
Romani Pontificis, cujus auctoritate etiam
antiqua concilia congregabantur et firma- B
bantur. Tamen in hoc ipso quod Spiritus
Sanctus dicebatur a Patre procedere, con-
tinebatur implicite quod et a Filio esset
procedens. — Heec Thomas, qui heec ea-
dem scribit in Summa contra gentiles, li-
bro quarlo, capitulo vicesimo quinto. —
Bonaventura demum respondet, quod nee
in conciliis Patrum omnia continentur
quae pertinent ad credenda et ad mores.
Nam in Niceeno concilio nihil habetur de
descensu Ghristi ad inferos. Distinctionem
quoque Alexandri in principio responsio- C
nis ad queestionem hanc positam, dicit Bo-
naventura nunc exsufflandam, affirmantis
Spiritum Sanctum eodem modo procedere
a Patre et Filio quemadmodum a duobus
lignis una progreditur flamma.

Ad cetera patet ex preeinductis respon-
sio. Nempe ad illud quod quaeritur, unde
Latini hoc habeant, quod Spiritus Sanctus
ex utroque procedit : dicendum quod ex
Scripturis multis rite et catholice intelle-
ctis, imo ex protestatione multorum san-
ctissimorum virorum desuper illumina- D
torum. Cur autem ipsis Greecis non sit
revelatum : jam patuit, quod multi sancti
eorum Doctores id cognoverunt et con-
scripserunt, ceteri ex sua pertinacia pri-
vati sunt illuminatione divina. Porro quod
anathematis nos arguunt, jam est solu-
tum : quia et Romanus Pontifex sufficien-
tis f uit auctoritatis hoc addere ; nec inten-
tio Patrum fuit, prohibere declarativam
additionem ex rationabili causa, sed addi-
tionem aliquid contrarium sapientem.

Ad alia tria dicendum, quod Spiritus
Sanctus procedit ex Patre et Filio tan-
quam ex uno principio, quemadmodum
creaturee ex tribus personis sicut ex uno
creatore, in quantum tres personae sunt
Deus unus et ejusdem potentiae.

Postremo, Spiritus Sanctus in Filio per-
hibetur quiescere, non quasi non procedat
a Filio, quum et Filius dicatur in Patre
quiescere, a quo vere procedit. Scriptum
est enim : Unigenitus Filius, qui est in /oo»n.i,«.
sinu Patris. Et idem Filius protestatur :
Ego in Patre, et Pater in me est. Nihilo md. m,
minus ait : Exivi a Patre. Quiescit ergo "■
Spiritus Sanctus in Filio quemadmodum 28
amor amantis in amato, seu tanquam in
objecto, non veluti in subjecto. Quiescit
item in Filio secundum naturam ejus hu-
manam, juxta illud : Vidi Spiritum descen- md
dentem et manentem super eum.

Ibid. xvi,

i, H2.

QU^STIO II

SEcundo quaeritur, An Spiritus San-
ctus distingueretur a Filio si
non procederet ab eo.

Videtur quod non, quia ut dictum est,
sola oppositio relativa penes originem
sumpta, est ratio distinctionis personalis
in divinis.

In oppositum est quod Filius eo ipso
quo Filius, et quo per intellectum emanat
a Patre ut Verbum, distinguitur a Spiritu
Sancto, prout ille procedit a Patre per vo-
luntatem ut amor spiratus, et per modum
liberalis donationis, nec revera est Filius.

In hujus queestionis determinatione do-
ctores magni diversimode sentiunt : quia
ut in preecedenti patuit queestione, Tho-
mas, Albertus, Petrus, Udalricus, tenent
quod non. Idem tenent iEgidius, Durandus,
et alii multi. Verum Henricus Quodlibeto
quinto tenet oppositum, et consentit ei in
hoc Scotus. Porro motiva Henrici et Scoti
infra tangentur.

AN SPIRITUS SANCTUS DISTINGUERETUR A FILIO SI NON PROCEDERET AB EO

465

Ait ergo Doctor solennis : Hic oportet A
intelligere primo, quum personarum dis-
tinctio in Deo non sumatur nisi penes
emanationes ad intra, quod ipsae ema-
nationes aliter respiciunt id a quo ema-
nant, et aliter id ad quod terminantur.
Nam ex parte ejus a quo emanant, sufficit
quod in ipso sint distinctae rationes atque
principia secundum quee dicuntur ema-
nare. Ex parte vero ejus ad quod termi-
nantur, requiritur illarum diversitas et
distinctio in esse, ut sint emanationes dis-
tinctae. Verbi gratia, generare hominem et B
depingere imaginem suam, sunt emana-
tiones diversee, quae ab eodem supposito •
procedunt penes diversas rationes et prin-
cipia in ipso : quse sunt natura et ars. Ad
idem tamen terminari non queunt, sed ne-
cessario ad diversa. Transferendo ergo ea
quee in creaturis videmus, quantum possi-
bile est, ad divina : quum generatio Verbi
et processio Spiritus Sancti sint emana-
tiones penitus diversse in Deo, quamvis
ambee procedant ab eadem persona, vide-
licet Deo Patre, secundum distinctas ra- C
tiones in ipso personaliter indistinctas,
quae sunt natura et voluntas; tamen ne-
cessario requirunt veram distinclionem
terminorum in esse perfecto emanantium,
qui sunt Filius et Spiritus Sanctus. Talis
autem distinctio non potest esse nisi se-
cundum rem aliquam in Deo, quee non est
nisi personalis. Oportet ergo ut Spiritus
Sanctus personaliter distingueretur a Filio
quamvis non procederet ab eo, quum ema-
nationes istee nequaquam ad eamdem va-
leant terminari personam. Sicque oportet D
fateri Spiritum Sanctum distingui a Filio
in quantum ambo diversimode procedunt
a Patre, etiam si a Filio non procederet.
Quamvis enim ex parte principii non exi-
gatur personarum distinctio, requiritur ta-
men ex parte termini : quoniam terminos
emanationum oportet esse perfectos in es-
se subsistentiee ; non autem principia, sed
sufficit quod sint in eodem perfecto ut
distinctae rationes agendi. Ideo quamvis
Spiritus Sanctus non emanaret a Filio, ad-

T. 19.

huc tamen per comparationem ad Filium
distingueretur ab ipso. Si enim sic non
distinguitur a Filio, hoc est vel quia sunt
unum in substantia, aut tantum unus in
persona. Non primo modo, quoniam sic
nec a Patre distingueretur. Ergo quia es-
sent unus in persona. Quod sic reproba-
tur : Solum per id habet res essentialiter
personaliterque distingui a quolibet alio,
per quod essentialiter et personaliter con-
stituitur in esse. Sed Pater constituitur in
esse personalitatis proprietate paternita-
tis, et non alia : quoniam communis spi-
ratio activa nullius est personae constituti-
va, quum quasi sequatur personas in esse
personali jam constitutas. Ergo Pater sola
paternitate a quolibet alio distinguitur,
imo et a Spiritu Sancto distingueretur,
quamvis a Patre non procederet ipse Spi-
ritus Sanctus, dum tamen esset procedens
a Filio : sic et Spiritus Sanctus quamvis
non procederet a Filio, Filius tamen pro-
prietate suae filiationis ab ipso esset dis-
tinctus. Hffic Henricus.

Cui concordans Scotus sic arguit : Au-
gustinus quinto de Trinitate, Ex hoc, in-
quit, apparet quod Filius non sit Spiritus
Sanctus, quoniam Filius non exit a Patre
quomodo datus, sed ut natus ; Spiritus
Sanctus vero exit non ut natus, sed ut
datus. — Prteterea, unumquodque eodem
formaliter constituitur in esse et distin-
guitur ab omni alio : quia eodem quo in
se est ens, est divisum ab aliis. Filius au-
tem non activa spiratione, sed filiatione
in esse constituitur personali : ergo per
illam differt ab alio omni. Sed dato quod
Spiritus Sanctus ab ipso non procederet,
adhuc stat et manet in eo formale illud
principium suae distinctionis ab aliis : et
sic per illud personaliter distingueretur a
Spiritu Sancto. Item, si Pater per impos-
sibile non spiraret, adhuc distingueretur a
Spiritu Sancto : ergo et Filius. — Praeter-
ea, emanationes per modum naturee et
voluntatis sunt ita distinctae, quod impos-
sibile et incompossibile est unam esse
aliam. Si autem emanationes sunt incom-

4G6

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XI ; QU.EST. II

possibiles, non possunt eumdem habere A
terminum seu ad unum terminari suppo-
situm; et quamvis Spiritus Sanctus non
procederet a Filio, nihilo minus alia esset
emanatio qua Filius per modum naturse
procedit a Patre, et Spiritus Sanctus per
modum voluntatis ab eodem. Ergo et ter-
mini processionum istarum, videlicet Fi-
lius et Spiritus Sanctus, personaliter dis-
tinguerentur, quamvis unus eorum non
esset ab alio. — Amplius, si Filio non spi-
rante Spiritum Sanctum, vis generativa
in Patre et vis spirativa in eo, non suf- B
ficerent ad agendum realem distinctionem
in emanationibus illis, ergo nec modo vis
spirativa in Patre et Filio, et vis genera-
tiva in Patre, ad hoc sufficerent : quoni-
am tantum differt vis generativa in Patre
a vi spirativa in ipso, quantum a vi spi-
rativa in ipso Patre ac Filio, quum eadem
sit vis spirativa in ambobus. Ideo dico
quod non sequitur formaliter, Si Spiritus
non est a Filio, non distinguitur ab eo :
quamvis hoc sequatur concomitanter. Fi-
lius enim habet eamdem voluntatem non C
infecundatam ad spirandum, quam habet
Pater. Ideo si Filius non spiraret, nec Pa-
ter. Sicque concomitanter sequitur, Si Spi-
ritus Sanctus non procedit a Filio, ergo
non differt ab eo : quia nec esset, quum
nec a Filio neque a Patre procederet. Haec
Scotus.

Girca haec multa scribit Durandus, for-
titer tenens quod Spiritus Sanctus non
posset distingui a Filio nisi procederet ab
eo, quia secundum Anselmum in libro de
Processione Spiritus Sancti, in divinis est D
unitas ubi non obviat aliqua relationis op-
positio. Sed si Spiritus Sanctus non pro-
cederet a Filio, nulla opposilio relationis
esset inter eos. ltem Augustinus sexto de
Trinitate, capitulo secundo, dicit quod Pa-
ler non distinguitur a Filio nisi quia re-
fertur ad ipsum. Krgo similiter Spiritus
Sanctus non distingueretur a Filio nisi
referretur ad ipsum : non autem referre-
tur ad Filium nisi ab ipso procederet,
quum in divinis non sunt relaliones reales

nisi originis. Opinio quoque aliorum stare
non valet, quoniam diversi modi emanan-
di non sufficiunt ad personalem producto-
rum distinctionem; sed sicut Pater est una
persona habens duas proprietates per quas
est gignens et spirans, sic esset tantum
una persona emanans a Patre, quae duas
haberet proprietates, et diceretur genila
ac spirata. Ubicumque namque est causa
formalis atque sufficiens distinctionis, ibi
oportet esse distinctionem : sed plures re-
lationes disparatae sunt in Patre, nec dis-
tinguunt ipsum in plures personas. Ergo
relationes disparatae non sunt ratio suffi-
ciens distinctionis personarum. Si autem
Spiritus Sanctus non procederet a Filio,
inter eos non essent relationes nisi dispa-
ratae : ergo personaliter differre non pos-
sent, sed solum sicut una persona differt
a se ipsa secundum proprietates diversas.
Verum ad hoc dicunt non oportere tantam
esse distinctioi\em in principiis ut in prin-
cipiatis : ideo relationes disparatae suffi-
ciunt ad distinguendum personas produ-
ctas, et non ad distinguendum personam
producentem in duas. — Haec Durandus,
qui contra solutionem istam disceptat, et
positionem suam prosequitur.

Richardus vero tangit utriusque opinio-
nis motiva, et manet neutralis.

Porro ad argumenta Henrici et Scoti,
quum dicunt, Si Spiritus procederet tan-
tum a Filio, non a Patre, adhuc distingue-
retur a Patre, et rursus dato quod solum
procederet a Filio, adhuc manet distin-
ctus a Patre et Filio proprietate persona-
li : respondent Durandus et alii quidam,
quod suppositio illa non solum non est
possibilis, sed etiam incompossibilis et
contradictionem includens, ideo mirum
non esse, si falsa et impossibilia ex ea
sequantur. Quum enim de rationo Filii sit
esse a Patre, impossibile est aliquid pro-
cedere a Filio quod non procedat a Patre
saltem mediate. Gonformiter quum dici-
tur, Dato quod non procedat a Filio, etc,
dicunt quod suppositio ista tollit rationem
dislinctionis Spiritus Sancti a Filio, veluti

AN SPIRITUS SANCTUS DISTINGUERETUR A FILIO SI NON PROCEUERET AB EO

4G7

si dicatur quod si homo non sit rationalis, A
adhuc differt a bruto. — Sed contra hoc
arguit Scolus : Ista responsio peccat pri-
mo, eo quod queedam sunt consequentiae
naturales, in quibus consequens est per
se de intellectu antecedentis ; et qusedam
sunt consequentise accidenlales quse t.e-
nont per loca extrinseca, in quibus ante-
cedens non potest esse verum sine con-
sequente, consequens tamen non est per
se de intellectu antecedentis : ut quando-
cumque antecedens causa est consequen-
tis sicut subjectum causa est passionis, et B
per locum a simili. Positio ergo potest in-
cludere opposita consequentia naturali, et
ita nil ponit. Si vero ponit sive includit
unum oppositum consequentia naturali, et
aliud consequentia accidentali : sic aliquid
pramissa ponit, et ea permissa*, concedendum est
quod naturali consequentia sequitur, at-
que negandum quod sequitur consequen-
tia accidentali, quum non sit per se de
intellectu antecedentis, imo repugnat ei :
ut si ponatur quod homo non sit risibilis,
et arguatur, Si Socrates est homo, est risi- C
bilis ; neganda est consequentia, quia de-
struitur per hoc quod consequens non
includitur in antecedente. Sic autem est
in proposito. Nam Spiritus Sanctus non
est inclusus in Filio, quia Filius non habet
spirationem activam simul, ita quod Fi-
lius et Spiritus Sanctus non distinguantur
per relationes oppositas. [Attamen in sup-
posito Filius et Spiritus Sanctus distin-
guerentur per relationes disparatas.] Istud
probat prolixe, et efficaciter, ut apparet.

Quum ergo in ista queestione sit tanta D
magnorum doctorum dissensio, tantaque
difficultas, advertendum diligenter quid
de hac re sensit Anselmus, vir illumina-
tus, subtilis et sanctus. Itaque in libro
suo de Processione Spiritus Sancti, inter
cetera protestatur : Quamvis Grseci negent
Spiritum Sanctum a Filio procedere, cre-
dunt tamen et confitentur Deum de Deo
esse nascendo, utpote Filium a Patre, et
Deum esse de Deo procedendo, videlicet
Spiritum Sanctum a Patre. Sed quum di-

citur, Filius est de Patre, et Spiritus San-
ctus est de Patre, insinuatur quod id quod
est Filius et quod est Spiritus Sanctus, ha-
bent de Patre; sed alio modo intelligitur
Filius esse de Patre, et aliter Spiritus San-
clus. Filius enim est de Patre suo, quia
est Pater ejus. Spiritus Sanctus autem non
est de Deo Patre suo, sed tantum est de
Deo qui est Pater. Ergo Filius secundum
quod est de Deo, dicitur Filius ejus; et
ille de quo est, dicitur Pater ejus. Spiritus
Sanctus vero non secundum quod est de
Deo, est Filius ejus ; nec is de quo est, est
Pater ejus. Haec itaque sola causa plura-
litatis est in Deo, quoniam his duobus
modis est Deus de Deo : quod totum po-
test dici relatio. Nam quoniam Filius exsi-
stit de Deo nascendo, et Spiritus Sanctus
procedendo, ipsa diversitate nativitatis et
processionis referuntur ad invicem, ut di-
versi atque ab invicem alii. Filius ergo,
ut interim aliam causam taceam, quoniam
nondum constat quod Spiritus Sanctus de
illo sit ac procedat, ideo non est Spiritus
Sanctus, nec Spiritus Sanctus est Filius :
quia Filius nascendo habet esse de Patre ;
Spiritus Sanctus vero non nascendo, sed
procedendo. Supra dicta itaque relationis
oppositio ex hoc nascens, prsedictis duo-
bus modis prohibet Patrem et Filium et
Spiritum Sanctum de se invicem dici, et
propria singulorum aliis tribui. Quam-
obrem Spiritus Sanctus, qui est de Patre
procedendo, non est ille qui est de Patre
nascendo. — Rursus Anselmus in eodem
apertissime scribit tractatu : Habent uti-
que a Patre esse Filius et Spiritus San-
ctus, sed modo diverso : quoniam alter
nascendo, alter procedendo, ut alii sint
per hoc ad invicem, ut est dictum. Idcirco
quum nascitur unus, non potest cum eo
nasci ille qui per hoc est alius ab eo :
quia non similiter nascitur, sed procedit.
Nam etsi per aliud non essent plures Fi-
lius et Spiritus Sanctus, per hoc solum
essent diversi quia alter nativitate, alter
processione est de Patre. — Haec Ansel-
mus, cujus positio rationabilis esse vide-

468

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XI ; QILEST. III

tur. Unde in hac parte positio Henrici et
Scoti plus placet.

Potissimuni vero argumentum alterius
opinionis, videlicet quod in divinis non
est distinctio nisi per relationis originem,
Scotus solvit, dicendo : De facto relatio-
nes multiplicant Trinitatem. Et si ponatur
quod Spiritus Sanctus non est a Filio, dis-
tinguerentur non per relationes oppositas,
sed disparatas. Unde dico quod sicut haec
relatio, in quantum haec relatio, et non
per suppositum aut fundamentum suum,
distinguitur a relatione opposita, ita dis-
tinguitur ab omni relatione disparata per
rationem suam formalem,sicut albedo dis-
tinguitur a dulcedine et sapore.

Hinc ait Richardus : Non est Anselmi
intentio quin ad personalem distinctio-
nem sufficeret relationum disparatio, quae
esset inter Filium et Spiritum Sanctum
etiam si Spiritus Sanctus non esset pro-
cedens a Filio : quod satis expresse vi-
detur sentire Anselmus in libro de Pro-
cessione Spiritus Sancti. Haec Richardus.

Et potest his ratio addi. Quum enim
Spiritus Sanctus non procedat a Patre et
Filio in quantum sunt duo seu distincti,
sed in quantum sunt unum et sub eadenr
ratione seu secundum eumdem modum
processionis, non magis distinguitur Spi-
ritus Sanctus a Filio per hoc quod pro-
cedit a Patre et Filio, quam si a solo
procederet Patre, quamvis multiplicior sit
ratio distinctionis Spiritus Sancti a Filio
per hoc quod procedit ab eo. Itaque dico
cum Scoto, verum esse quod personarum
distinctio in divinis non est nisi per op-
positas relationes originis : et hoc, de fa-
cto, quia videlicet revera sic est, quod
Spiritus Sanctus a Patre Filioque procedit.
Nihilo minus quod jam dictum est, vori-
tatem sortitur.

Hinc Henricus : Dictum, inquit, illud
Boetii, quod omnia in divinis sunt idem
ubi non obviat relationis oppositio, du-
pliciter potest intelligi. Primo, quod illae
relationes sibi invicem obviant per con-
trarietatem, sicut paternitas et filiatio. Se-

A cundo,quod illse relationes obviant unitati
substantise, non per contrarietatem ad il-
lam aut invicem, sed sic, ut non sit unitas
sola in eorum substantia quorum sunt
illse relationes, imo sit in illis personalis
distinctio. Primo modo obviatio relationis
non est nisi secundum relationes contra-
rias ; sed secundo modo bene esset per re-
lationes disparatas. Hsec Henricus.

QU^STIO III
B

TErtio queeritur, An Spiritus San-
ctus procedat a Patre et Filio
in quantum sunt unum.

Videtur quod non. Primo, quoniam ac-
tio est suppositi : ergo actus spirandi non
convenit Patri ac Filio nisi ut sunt perso-
nse ; sic autem sunt duo. — Secundo, quia
Spiritus Sanctus procedit a Patre ac Filio
ut nexus et unio, communisque et mutuus
amor amborum : sed non convenit eis

C uniri et invicem se amare, nisi ut sunt
duo : ergo sic convenit eis spirare. — Ter-
tio, spiratio est actus personalis : actus
vero personales personis conveniunt se-
cundum earum esse personale, ergo se-
cundum esse distinctum. — Quarto, quia
ut in littera introducitur auctoritas Augu-
stini, Spiritus Sanctus principalius pro-
cedit a Patre : ergo non ab utroque ut
unum sunt.

In oppositum est auctoritas August.ini
quinto de Trinitate, quo docet quod Pater

D et Filius sunt unum principium Spiritus
Sancti. — Denique, quum agere sit perso-
na?, unus actus spirandi non egreditur a
duobus suppositis nisi in quantum sunt
unum. — Rursus, Patri et Filio convenit
spirare in quantum eamdem habent vo-
luntatem et vim spirativam seu commu-
nem notionem.

Ad hoc Thomas respondet : Omnis actus
originaliter refertur ad duo, videlicet ad
agentem, et ad actionis principium. Porro

AN SPIRITUS SANCTUS PROCEDAT A PATRE ET FILIO PROUT SUNT UNUM

469

agens est ipsum suppositum, principium A
vero actionis seu ratio agendi, est aliqua
forma in ipso, substantialis vel accidenta-
lis. Dico ergo quod ly in quantum, potest
notare conditionem agentis, vel principi-
um actionis. Si dicat conditionem agentis,
sic Spiritus Sanctus procedit a Patre et
Filio in quantum sunt plures ac distinctse
personaa, quia ab eis pluribus ac distin-
ctis procedit. Si vero dicat conditionem
principii actionis, sic procedit ab eis in
quantum sunt unum. Quum enim una
operatio non sit nisi ab uno principio, B
oportet esse aliquid unum in Patre et Fi-
lio quod sit principium hujus actus qui
est spirare, qui est unus et simplex : quo
una et simplex persona, videlicet Spiritus
Sanctus, producitur ac procedit. Hsec Tho-
mas in Scripto.

Prseterea in prima parte Summse, quse-
stione tricesima sexta, articulo quarto,
scribit : Pater et Filius in omnibus unum
sunt in quibus inter eos relationis oppo-
sitio non distinguit.Quumque in hoc quod
est esse principium Spiritus Sancti non C
opponantur relative, sequitur quod Pater
et Filius sunt unum principium Spiritus
Sancti. Et quamvis principium designet
proprietatem potius quam personam, ta-
men significat eam per modum substanti-
vi, quemadmodum nomina ista, pater, fi-
lius, etiam in rebus creatis. Ideo nume-
rum accipit a forma significata, sicut et
alia substantiva. Quemadmodum ergo Pa-
ter et Filius sunt unus Deus propter uni-
tatem formse seu essentise significatse hoc
nomine, Deus ; ita sunt unum principium D
Spiritus Sancti propter proprietatis unita-
tem significatse nomine isto, principium.
Itaque, si attendatur virtus spirativa, Spi-
ritus Sanctus procedit a Patre ac Filio in
quantum sunt unum in virtute hac spira-
tiva, quse quodammodo designat divinam
naturam cum proprietate. Nec inconveni-
ens est unam atque eamdem proprietatem
in duobus esse suppositis quorum est una
natura. Iterum, si considerentur supposi-
ta spirationis, sic Spiritus Sanctus pro-

cedit a Patre et Filio ut sunt plures, quia
procedit ab eis ut amor unitivus ambo-
rum. Hsec in Summa. — Idem in Summa
contra gentiles, libro quarto.

Concordat Petrus : Actus (inquiens) spi-
randi egreditur a Patre et Filio ut sunt
unum in potentia spirativa : in qua uni-
tate intelligitur unitas essentise, in hoc
quod dicitur potentia; et unitas notionis,
in hoc quod dicitur spirativa. In inferio-
ribus autem, in quibus realiter differunt
forma substantialis et accidentalis, et for-
ma communis ac propria, unus actus com-
munis aliquorum suppositorum essentia-
lis, est ab una forma essentiali communi,
ut in hominibus vivere ab anima ; actus
vero communis accidentalis, ab una com-
muni forma accidentali, ut scire a scien-
tia : ad quem tamen prseexigitur com-
munis forma substantialis, videlicet una
anima in specie, seu anima rationalis, et
una potentia ejus, videlicet intellectus.
Porro actus proprius est a propria forma :
ad quem prseexigitur communis forma
substantialis, non accidentalis. In divinis
autem non est forma substantialis et acci-
dentalis, sed essentialis ac relativa ; est
quoque ibi hujusmodi forma communis
ac propria. Forma vero essentialis ac re-
lativa differunt ibi ratione dumtaxat; for-
ma autem relativa communis et propria
differunt etiam re, sed non essentia. Deni-
que in divinis est forma essentialis com-
munis tribus, ut divina essentia; forma-
que relativa communis duobus, sicut vis
spirativa ; forma etiam relativa propria
uni : atque ad utramque prsesupponitur
forma essentialis. Et juxta differentiam
harum formarum sunt in divinis actus
differentes. Est enim ibi actus essentialis
communis tribus, ut intelligere, velle. Est
et alius actus ibi personalis communis
duobus, sicut spirare. Est item ibi actus
proprius personalis, ut generare, qui se-
cundum rationem et modum intelligendi
egreditur a paternitate. Sicque in potentia
spirativa una communi et in potentia ge-
nerativa una propria, cointelligitur una

470

1N LIBRUM 1 SENTENTIARUM.

DIST. XI ; QU.EST. III

communis divina potentia seu essentia.
Unde potentia spirativa dicit essentiam et
notionem : et ita dicit partim quid abso-
lutum, et partim quid respectivum aut
relativum, ut dictum est supra septima
distinctione, de potentia generativa. Quem-
admodum enim potentia generativa dicit
duo, videlicet potentiam qua? est essentia-
lis, et actum qui est notionalis, unde dicit
quid essentiale tractum ad significationem
personalem ; ita potentia spirativa. Heec
Petrus. — Verumtamen de hoc arbitror
p. 346B. sentiendum prout supra septima scripsi
distinctione.

Circa hsec ait Richardus : Spiritus San-
ctus procedit a Patre et Filio in quantum
plures sunt in personis, et unum in po-
tentia spirativa : quia potentia spirativa
quantum ad modum essendi necessari-
um ad hoc ut per eam sit actus spiran-
di, de necessitate praesupponit quoad mo-
dum intelligendi, conceptionem Verbi a
Patre. Hinc talis dislinctio de necessita-
te requiritur ad actum spirandi. Rursus,
quum Spiritus Sanctus procedat a Patre
et Filio una spiratione, et unam operatio-
nem esse oporteat ab una potentia, oportet
ut in Patre et Filio sit una potentia spi-
rativa, per quam sint unum principium
Spiritus Sancti, non duo principia. Hinc
Gregorius decimo extra de Summa Trini-
tate et fide catholica : Fatemur quod Spi-
ritus Sanctus Eeternaliter ex Patre et Filio,
non tanquam ex duobus principiis, sed
tanquam ex uno principio, non duabus
spirationibus, sed unica spiratione, proce-
dit. Porro qui dicunt quod Pater posset
spirare quamvis non generaret, quamvis
concedant quod Spiritus Sanctus procedit
a Patre et Filio, qui plures sunt in per-
sona, et unum in potentia spirativa; at-
tamen negant quod Spiritus Sanctus pro-
cedit a Patre et Filio in quantum sunt
plures in personis, et in spirativa potentia
unum. Quidquid vero sit de hoc, constat
quod formalius (ut sic loquar) procedat ab
eis ut sunt unum in potentia spirativa,
quam in quantum sunt plures in persona.

A — Praeterea, si quseratur an potentia spi-
rativa dicat quid vel ad aliquid, respon-
dendum quod sicut potentia generativa
dicit divinam naturam cum modo habendi
eam non ab alio, et ita cum proprietate
innascibilitatis, in qua includitur primitas
ad actum gignendi ; sic potentia spirativa
dicit voluntatem divinam cum modo ha-
bendi eam non ab alio per spirationem, et
ita cum ratione inspirabilitatis, in qua
includitur primitas ad actum spirationis.
Sicque potentia spirativa dicit quid et ad

B aliquid simul, formalius tamen ad ali-
quid; quia formalius nominare videtur mo-
dum habendi voluntatem divinam, quam
ipsam voluntatem. Hsec Richardus.

Bonaventura quoque his consonans, ait :
Spiritus Sanctus procedit a Patre et Filio
in quantum sunt unum in fecunditate vo-
luntatis. Una quippe est in Patre Filioque
fecunditas voluntatis, sicut et una volun-
tas, quum sint una substantia. Et ista
fecunditas convenit eis quia uterque est
improcessibilis. Innascibilitas enim (qua3

C idem est in Patre quod primitas) et pri-
mum et principium, idem sunt; et ratio
primitalis est ratio principiandi sive fe-
cunditatis. Quoniam ergo Pater prior est
omni emanatione, scilicet processione et
generatione, quia non generatur neque
procedit : idcirco utroque modo princi-
pium est. Et quoniam Filius prior est ema-
natione processionis, non generationis :
idcirco principium est spirandi, non gene-
randi. Quia vero Spiritus Sanctus neutro
modo se habet, neutro modo principium

D est. Hinc quamvis Spiritus Sanclus a duo-
bus procedat, quia tamen procedit ab eis
non ut sunt differentes, sed ut in eis est
una fecunditas voluntatis, procedit ab eis
ut unum sunt. Pater narnque et Filius non
spirant in quanlum Pater et Filius, sed
secundum quod voluntatis fecunditas est
in eis. — Quum ergo inquiritur : si pro-
cedit ab eis in quantum unum sunt, aut
ergo in quantum unum sunt in substantia,
aut in notione, aut in persona : dicendum
quod in quantum unum sunt in fecundi-

AN SPIRITUS SANCTUS PROCEDAT A PATRE ET FILIO PROUT SUNT UNUM

471

tate voluntatis, prout illa voluntas tracta A
est ad notionem per fecunditatem : qua?
fecunditas cum ratione primitatis signifi-
catur per hoc quod est improcessibilis. Et
hoc est quod in libro de Processione Spi-
ritus Sancti dicit Anselmus, quod Pater et
Filius spirant secundum quod uterque est
idem Deus, non secundum quod Deus sim-
pliciter, sed secundum quod deitas in utro-
que : hoc est considerare voluntatem in
personis. — Si igitur quaeras an spirant in
quantum unum in substantia, aut notione,
aut persona : responderi potest dupliciter, B
secundum duas opiniones. Nam aliqui di-
cunt quod potentia generandi non differt
a generatione seu paternitate, nisi in mo-
do loquendi, et ita dicit notionem, vide-
licet personalem proprielatem, ut gene-
ratio, licet alio modo. Similiter isti dicunt
quod fecunditas volunlatis seu vis spira-
tiva dicit eamdem notionem quam spira-
tio, quamvis alio modo : quia vis spirativa
dicit ut in ratione aptitudinis, spiratio in
ratione actus. Et ita secundum hos, Pater
et Filius spirant in quantum sunt imum G
notione. Alii dicunt quod sicut potentia
generandi dicit naturam in persona, et ita
essentiam personaliter ; sic vis spirativa
dicit voluntatem ut voluntas in personis
quibusdam fecunda est. Sicque Pater et
Filius spirant in quantum unum in essen-
tia seu natura aut voluntate, ut dicatur
magis proprie, voluntate considerata in
personis. Quaelibel harum positionum satis
probabilis mihi vidotur. Hsec Bonaventura.
Albertus quoque hic protestatur, quod
Pater et Filius spirant Spiritum Sanctum in D
quantum sunt unum in virtute spirali seu
spirativa : quae virtus, secundum eum, est
media, id est, medio modo se habet, inter
essentiam pure (id est penitus) absolute
aeccptam, et inter personam pure relative
sumptam, prout supra septima distincti-
Cf.t.mv one dixit potentiam generativam dicere
aliquid absolutum et aliquid relativum.
Atque ut addit, vis generativa et spirati-
va differunt secundum comparationem ad
actus, quia sic differunt quemadmodum

supra.

spirare et generare. Si autem accipiantur
in sua radice, non differunt re, sed ratio-
ne : quoniam generativa radicatur in radi-
ce (id est in essentia) ut est natura; spira-
tiva vero fundatur in ea secundum quod
est voluntas, non quidem comparata ad ex-
tra, ut ad creatum, sed ut voluntas amoris
communicandi tantum bonum quantum
est ipse communicans. Hsec Albertus.

Udalricus demum his quae a Thoma et
Alberto dicta sunt, prorsus concordat.

.Egidius tamen circa hoc cavillationem
inducit, affirmans auctores positionis prae-
tactas, qua dictum est Patrem et Filium
esse principium Spiritus Sancti in quan-
tum unum sunt in virtute spirativa, non
autem in persona, ignorare vim verbi :
quia ut ait .Egidius, reduplicatio solum est
conditio prsedicati. — Quse cavillatio est
infirma, quia reduplicatio cadere potest
super subjectum prout respicit praedica-
tum, ut triangulus habet tres angulos in
quantum triangulus : imo cadere potest
super subjectum secundum se, ut quum
dicitur, Homo viator in quantum talis et
beatiludinis rationisve particeps.

Insuper scribit iEgidius : Ex hoc quod
Pater et Filius spirant Spiritum Sanctum,
sequitur eos quadrupliciter esse unitos.
Primo, in amore spirato, qui est amor
unitivus amborum. Secundo, in actu spi-
randi : quoniam simplex ille amor spira-
tus, unico actu spirativo producitur. Ter-
tio, in communi notione. Quemadmodum
enim Pater ratione generationis refertur
ad Filium relatione paternitatis, sic Pater
et Filius ratione spirationis referuntur ad
Spiritum Sanctum relatione quee vocatur
communis spiratio ac notio. Quarto, in una
et eadem vi spirativa : et in hac conve-
nire, communicare el unum esse feruntur,
in quantum producunt Spiritum Sanctum.
— Consequenter .Egidius solvendo quee-
stionem qua queeritur, an virtus spirativa
dicat quid vel ad aliquid, reprehendit
prsehabitam responsionem Thomee, Alber-
ti, Udalrici, Petri, Richardi, asserens inter
absolutum et respectivum nil medium es-

472

1N LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XI ; QOEST. III

p.335A'ets.
p. 34GB.

p. 182 D,
etc.

De Divin.
nom.cap.iv.

se, et ipsam potentiam spirativam, quem-
admodum et potentiam generativam, esse
quid pure absolutum. Quo concesso, se-
queretur potentiam generativam esse in
Filio ac Spiritu Sancto : cujus contrarium
supra distinctione septima est probatum.

— Verumtamen, sicut ibidem tanquam
probabilius tenui potentiam generativam
esse simpliciter quid relativum, eo quod
complexum hoc, potentia generativa, ac-
cipiatur pro nomine uno et incomplexo,
ita et de potentia spirativa arbitror sen-
tiendum.

Insuper circa haec loquitur Alexander,
quod Pater et Filius spirant Spiritum San-
ctum nec solum ex hoc quod sunt unum,
nec solum ex eo quod sunt differentes, sed
ex hoc quod differentes sunt unum. Ex eo
enim (ut dicit Augustinus) quod unus est
diligens eum qui de ipso est, et unus est
diligens eum a quo est, et etiam quia uter-
que est Deus, necesse est ponere tertium,
utpote amorem ex utroque procedentem.

— Deinde Alexander ex verbis Richardi de
S. Victore in libro suo de Trinitate, decla-
rat quod summus et perfectissimus amor
in divinis, fuerit causa seu ratio tam ge-
nerationis ceternee quam spirationis inter-
nte : quia amor hujusmodi plenissimam
communicationem requirit, exigitque dile-
ctum et condilectum. Sed istud tactum est
supra. Nec amor est formalis ratio pro-
ductionis Filii, qui naturaliter intellectua-
literque procedit a Patre. Amor vero est
velut inclinativum principium communica-
tionis ad intra, imo et ad extra, juxta quod
divinus Dionysius fassus est, quod amor
Dei non reliquit Deum sine germine esse.

Circa heec Scolus declarat tria. Primum,
quod Pater et Filius sunt unum prin-
cipium spirandi Spiritum Sanctum. Se-
cundum, utrum unitas principii sit im-
mediatior ratio in productione Spiritus
Sancti, quam distinctio aliqua. Tertium, an
concedendum sit cum reduplicatione, quod
Pater et Filius in quantum unum, spi-
rant Spiritum Sanctum. — In declaratione
primi ac tertii satis concordat preehabitis.

A Siquidem ad qucestionem qua queerit an
voluntas in divinis ut voluntas, sit suffi-
ciens principium spirandi Spiritum San-
ctum, respondet : Si potentia dicatur for-
ma super quam fundatur ratio potentiae,
sic verum est quod voluntas est potentia
spirandi Spiritum Sanctum. Si vero loqui-
mur de potentia proxima spirationis, sic
voluntas absolute non est potentia spiran-
di Spiritum Sanctum : sed sicut in cre-
aturis potentia proxima dicitur, quando
impedimentum excluditur estque appro-

B ximatio apta passi ; sic voluntas divina ut
est cum convenientia agentis suppositi,
est proximum spirationis principium.

De secundo refert : Dicunt aliqui : Pri-
mo in telliguntur in divinis duo supposita ;
secundo, voluntas in eis ; tertio, ut vo-
luntas habet concordiam duorum concor-
dantium in voluntate. Goncordia autem
requirit distinctionem. Idcirco concordia
haec necessario exigitur ad spirandum Spi-
ritum Sanctum. Sicque est ibi distinctio
aliqua, ut* voluntas spirat Spiritum San-

C ctum quia fecunda concordia. Sic autem
non est de sapientia, quia sapientia per-
fecte potest intelligi in uno supposito ; sed
voluntas perfecte fecunda et concors non
est nisi in duobus suppositis. Quod pro-
bant per Richardum, in libro suo de Tri-
nitate diceutem : Plenitudo sapientise est
in una persona, non autem plenitudo vo-
luntatis seu concordise; et rursus : Amor
non est jucundissimus, nisi transeat ab
uno in alium. Et multa dicuntur ibi a
Richardo pro ista opinione, ut quod sum-

D me diligenti non sufficit nisi summe di-
Iectus rediligens. Quum ergo spiratio con-
sistat in mutuo amore, sequitur quod
spirent ut distincta non solum supposita,
sed etiam quia voluntas non est fecunda
nisi ut concors, et ibi connotatur distin-
ctio in vi concordandi. — Haec Scotus.

Qui quamvis pluraliter recitet, speciali-
ter tamen notat Doctorem solennem, cujus
est preefata positio. Contra quam multi-
pliciter Scotus arguit, inter cetera dicens :
Augustinus dicit quod Pater et Filius sunt

AN SPIRITUS SANCTUS PROCEDAT A PATRE ET FILIO PROUT SUNT UNUM

473

*se repriE'
senlans

unum principium spirandi Spiritum San-
ctum : cujus dictum authenticum est, quo-
niam ponitur in Decretalibus (videlicet da
Fide catholica, capitulo Firmiter credi-
mus), similiter in concilio Lugdunensi. —
Praeterea, si amore mutuo quo Pater et
Filius se diligunt, produceretur Spiritus
Sanctus, tunc esset alius Spiritus Sanctus
prius productus. Quod ita probatur: Quan-
documque in aliquo supposilo aut suppo-
sitis convenientibus actioni est perfectum
principium producendi, in illo instanti
possunt producere per illud principium.
Sed in eo instanti in quo Pater et Filius
habent voluntatem et divinam essentiam
huic voluntati praesentem, tunc est prin-
cipium perfectum producendi amorem in-
finitum, etiam in suppositis convenienti-
bus actioni : tunc enim habent principium
sufficiens ad producendum amorem adae-
quatum essentiae. Ergo in eo signo in quo
habent voluntatem cui per intellectum re-
praesentatur divina essentia, habent totum
quod requiritur ad productionem Spiri-
tus Sancti, qui est amor infinitus. Sed in
isto signo adhuc non intelligitur Filius
amare Patrem, nec econtrario, sed tantum
divina essentia voluntati praesentata : er-
go si Spiritus Sanctus produceretur actu
amoris quo mutuo se diligunt, Spiritus
Sanctus esset ante Spiritum Sanctum. Et
confirmatur haec ratio. Ante repraesenta-
tionem talis mutui amoris, est esseiitia
reprffisentans*, ut objectum indifferens ad
tres : et sicut essentia est divino intelle-
ctui ratio atque principium intelligendi
omnia, sic est objectum voluntatis et ratio
amandi omne amabile in isto instanti seu
signo, quoniam amatur ut est in se, ante-
quam amatur ut in Patre aut Filio, quia
relationes formaliter non dicunt perfecti-
ones, nec sunt ratio amandi. Ex quo ergo
ibi est actus amandi infinitus, et a prin-
cipio infinito, actus quoque perfectissi-
mus, producetur amor adaequatus, qui est
Spiritus Sanctus. Non ergo per mutuum
illum amorem aut per repraesentationem
amoris producitur Spiritus Sanctus.

A Multa hujusmodi Scotus inducit. Verum
in hac materia de superbeatissima Trini-
tate et modo emanationis ad intra, nimium
velle profundare considerationem, videtur
incautum et periculosum, quum dicat Scri-
ptura : Qui scrutator est majestatis, op- Prov. xxv,
primetur a gloria ; et, Si bestia tetigerit "7^-e6), XH
montem, lapidabitur. Verumtamen dictum 20.
illud Henrici videtur subtile et verax, nec
tantum Richardo, sed irrefragabili quoque
Doctori ac aliis magnis doctoribus conso-
num, imo et specialiter viro desuper un-

B cto, quamvis idiotae et illitterato, sed di-
vinitus erudito, Joanni Ruysbroeck, qui in
libris suis frequenter loquitur juxta mo-
dum illum Henrici. — Porro argumenta
haec Scoti, quantum capio, debilia sunt,
et inconsiderato fundamento ac medio in-
nituntur. Sic quippe assumit : Quandocum-
que est principium perfectum producen-
di, etc. Quocirca videtur dicendum, quod
sicut Pater aeternus producit unigenitum
Filium suum intelligendo se ipsum pro-
priamque essentiam, non tantum nec nu-

C de ut est essentia sua seu ipsemet Deus
Pator intelligens, sed etiam ut est exem-
plar, idea seu ratio omnium creabilium et
creatorum omniumque verorum et enti-
um (propter quod Unigenitus Dei,Verbum
aeternum, per appropriationem quamdam
appellatur mundus archetypus, ars ratio-
nibus plena, exemplar, species, ratio et
idea universorum, utpote in quo cuncta
relucent); sic Pater aeternus et unigenitus
Filius ejus producunt Spiritum Sanctum
amando divinam essentiam, non nude nec

D tantum ut est divina essentia, sed etiam
ut est ipse Pater amans et Filius ipse ama-
tus, et ratio amandi quodcumque amabile.
ldeo adorandus et supergloriosus Spiritus
Sanctus est amor fontalis, origo, causa et
ratio omnis amoris. Sicque Pater et Filius
spirant Spiritum Sanctum, non solum ut
amantes amore essentiali, primo aut sim-
plici, sed item ut mutuo se amantes, at-
que concordi voluntate spirantes. Deni-
que, quantumcumque imbecillitas humani
ingenii divina et superessentialia in sua

474

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XI I QUjEST. IV

simplicitate, puritate et seternilate cape- A
re non valentis, imaginetur in Deo ac su-
peraltissima Trinitate diversa signa sive
inslantia prioritatis et posterioritatis, ibi
revera et ex natura rei nihil est prius aut
posterius, sed superpura ac infinita sim-
plicitas ac suporperfecta seternitas : idcir-
co ex infirma imaginatione humana non
sequitur in Deo supersubstantiali uno ac
trino aliquid esse prius sive posterius.
Hinc una et eadem indivisibili et invaria-
bili reprsesentatione seterna,reprsesentatur
divina essentia voluntati Patris ac Filii, et B
ut divina essentia, et ut realiter ipse Pater
et ut realiter Filius, et ut causa aut ratio
omnis amabilis ac amabilitatis : sicque
Pater et Filius volunt ac diligunt eam,
et ipsa volitione quomodolibet omniformi-
terque perfecta producunt Spiritum San-
ctum, intuendo, volendo complacentiali-
terque et mutuo diligendo se ipsos et
omne quod diligunt. — Prseterea, quod
Scotus ait, quod relationes in divinis non
sunt ratio diligendi quia non dicunt per-
fectiones; et quod essentia in divinis non C
amatur ut in Patre et Filio propter rela-
tionem subintellectam : nonne facillime
exsufflatur? Nonne Deus Pater diligit Fi-
lium suum quia Filius ejus est? Filius
quoque Patrem, quoniam Pater suus est?
Nonne relationes ipsse sunt subsistentes
personae, imo et ipsa divina essentia, quae
est perfectio infinita? Nonne infinitae di-
gnitatis et glorise est, esse Unigenitum
Patris aeterni et Patri esse sequalem ? item-
que habere Filium Deum infinite perfe-
ctum ac supersapientem? Nonne similitu- D
do causa aut ratio est amoris, quse tamen
relatio perhibetur? Haec in tantum tetigisse
sufficiat, quse tamen copiose ac evidenter
queunt probari ex dictis in decima distin-
ctione, ubi allegata sunt verba S. Hiero-
nymi, asserentis : Spiritus Sanctus est
amor Patris in Filium et Filii in Patrem ;
verba quoque Augustini, dicentis : Spiri-
tus Sanctus caritas est, amborum nexus,
unio, vinculum pacis Patris ac Filii. Ex
quibus habetur propositum. Sed et multa

similia ibi sunt, sicut illud quod ait Pe-
trus : Pater et Filius non solum sunt unum
in natura et naturali voluntate, sed etiam
in amicitia voluntateque liberali, etc. : et
hoc dupliciter, utpote amore unius in
alterum, et ipso amore spirato.

Amplius, circa hsec dicit Durandus :
Omnis vera reduplicatio dicit causam in-
haerentise prsedicati cum subjecto, ut quum
dicitur : Ignis in quantum calidus cale-
facit, et in quantum levis ascendit. Ideo
verum est quod Pater et Filius spirant in
quantum sunt unum in virtute spirativa :
quia principium quo agens agit, est ei
ratio cur actio convenit sibi. Hoc autem
principium est vis spirativa in Patre ac
Filio. Si vero reduplicatio notet conditio-
nem agentis suppositi, sic Pater et Filius
spirant in quantum sunt plures propter
realem suppositorum pluralitatem, secun-
dum quosdam, ut dictum supra est. —
Hsec Durandus, qui positionem suam bene
declarat : ex qua etiam patet veritas eo-
rum quse in hac qusestione contra Mg\-
dium sunt inducta.

Argumentorum quoque solutio patet ex
dictis.

QUJSSTIO IV

OUarto quseritur, An Pater et Fili-
us sint unus spirator Spiritus
Sancti.

Videtur quod sic. Primo, quia sunt unus
creator rerum, ergo et unus spirator. —
Secundo, sunt unum principium Spiritus
Sancti, ergo et unus ipsius spirator. —
Tertio, quia uno actu spirandi et una vi
spirativa producunt Spiritum Sanctum, ut
in prsecedenti patuit qusestione : ergo sunt
unus spirator.

In contrarium arguitur, quia eadem ra-
tione essent unus spirans : quod non con-
ceditur.

Ad hoc respondet Udalricus in Summa
sua, libro tertio : Quoniam actus spirandi

AN PATER ET FILIUS SINT UNUS SPIRATOR SPIRITUS SANCTI

475

Jonim. x
30.

dislinctorum est suppositorum, ideo quan-
tumcumque significetur per modum ac-
tus, sive hoc sit per verbum, sive per
participium, sive per nomen verbale, sem-
per debet dici de eis in plurali : quoniam
actus sicut et omne accidens, numerum
accipit a suppositis, etiam si actus ille in
se unus sit. Ait enim Salvator : Ego et
Pater unum sumus. klcirco dicendum est,
Pater et Filius spirant; non, Spirat. Item-
que, Pater et Filius sunt spirantes et spi-
ratores ; non, Spirans, neque, Spirator.
Haee Udalricus.

Idem videtur sentire Albertus, dicens in
solutione argumenti cujusdam : Pater et
Filius non sunt unus spirans, quia ad plu-
ralitatem suppositorum sequitur plurali-
tas actuum etiam in divinis, saltem quoad
modum exprimendi. Propter quod non di-
citur : Ego et Pater unum sum ; sed, Unum
sumus. Atlamen unum sunt in spirando,
quoniam spirans actum dicit supposito-
rum, et non dicit ita principaiiter compa-
rationem ad spiratum, vel ad vim spira-
tivam in Patre et Filio. Sunt tamen unum
principium Spiritus Sancti : quia princi-
pium nominat notionem secundum com-
parationem ad personam spiratam, et in
comparatione ad spirativam virtutem. Di-
co quoque quod Pater et Filius non sunt
unus qui sit principium Spiritus Sancti,
nec unus spirans : quia ly unus adjecti-
vum esset aut substantivum, et in utroque
sensu falsa esset locutio, quia sic unus
semper diceret unitatem personae spiran-
tis. Haec Albertus.

Idem videtur sentire Thomas in Scripto,
dicens : Actus recipit numerum a suppo-
sitis. Unde et verbum significans substan-
tiam per moduin actus, dicitur de pluribus
personis pluraliter, quamvis sit una es-
sentia. Porro actus significatur tam in
verbo, quam in participio ac nomine ver-
bali, quamvis participium plus accedat
ad substantiam quam verbum, et nomen
verbale plus quam participium. Idcirco
non possumus dicere, quod Pater et Filius
spiret, vel sint spirans, sive quod sint

A spirator ; sed quod spirent, sinlque spi-
rantes ac spiratores. Quamvis ergo actus
spirandi sit unus, tamen dum significatur
ut actus a pluribus personis egrediens,
oportet ut significetur pluraliter, quoni-
am a suppositis numerum trahit. Denique
creatio est actus trium personarum, non
secundum quod distinctse sunt, sed prout
in essentia uniuntur : quoniam etiam per
intellectum remota distinctione persona-
rum, adhuc manet creatio. Ideo dicimus
quod Pater et Filius et Spiritus Sanctus

B sunt unus creator, quamvis non dicamus
quod sunt unus creans : quia nomen ver-
bale plus quam participium recedit ab
actu, id est a significatione per modum
actus. Spiratio autem est actus conveniens
pluribus personis aliquo modo, prout di-
stinguuntur secundum sensum prsehabi-
tum : ideo etiam in nomine verbali opor-
tet quod actus pluraliter designetur. Haec
Thomas in Scripto. — Ex quibus habetur
ad argumenta solutio.
Verumtamen idem doctor in prima par-

G te Summse suae, queestione tricesima sexta,
articulo quarto, in solutione argumenti
ultimi loquitur : Quidam dicunt quod Pa-
ter et Filius quamvis sint unum princi-
pium Spiritus Sancti, sunt tamen duo
spiratores propter suppositorum distincti-
onem, sicut sunt duo spirantes. Non ta-
men sunt duo creatores : quia Spiritus
Sanctus procedit a Patre et Filio prout
sunt distinctae personae; non autem crea-
tiira? procedunt a tribus personis prout
sunt distincta?, sed prout sunt in essentia

D unurn. Verumtamen melius dicendum vi-
detur, quod quia spirans adjectivum est,
et spirator substantivum, possumus dice-
re quod Pater et Filius sunt duo spiran-
tes, propter pluralitatem suppositorum,
non autem duo spiratores, propter unam
spirationem. Adjectiva etenim nomina sor-
tiuntur numerum secundum supposita,
substanliva vero a se ipsis secundum for-
mam signatam. Et si objiciatur illud Hila-
rii, secundo de Trinitate, Spiritus Sanctus
a Patre et Filio auctoribus confitendus est :

476

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XII

dicendum quod ponit substantivum pro A
adjectivo. — Porro dum Pater et Filius
dicuntur unum principium Spiritus San-
cti, principium non supponit pro una per-
sona tantum, sed indistincte pro duabus.
Heec Thomas in Summa.

Huic responsioni concordat Scotus, di-
cendo : Pater et Filius sunt unus spirator,
quia nomen verbale videtur significare
agendi principium sub ratione qua con-
cernit suppositum, ut lector; participium
vero, ut legens, designat in fieri ; lectio
autem actionem illam significat. Unde no- B
men verbale significat principium agendi
per modum quietis, prout natum est de-
nominare suppositum activum : et quo-
niam una est vis spirativa in duobus
suppositis, ideo dicuntur unus spirator,
quia si dicerentur duo spiratores, vis spi-
rativa videretur numerari in eis. Haec
Scotus.

Richardus recitat utramque opinionem
cum suis motivis, nec declinat ad ali-
quam : magis tamen approbare videtur
quod Pater et Filius dicantur unus spi- C
rator. Ad quod allegat quod dicitur in
commento super vicesimam quartam pro-
positionem de Maximis theologiee : Non est
concedendum Patrem et Filium esse prin-
cipia Spiritus Sancti, sed principium; nec
spiratores Spiritus Sancti, sed potius spi-
rantes Spiritum Sanctum.

/Egidius vero tenet quod Pater et Filius
dici debeant spiratores, non spirator Spi-
ritus Sancti. Et ait : Sicut tres personae

creant non in eo quod plures, sed in eo
quod uniuntur in aliquo absoluto, puta in
deitate; sic Pater et Filius spirant non in
eo quod plures, sed in eo quod in absolu-
to aliquo uniuntur, quod est deilas ipsa :
diversimode tamen. Deitas namque in qua
uniuntur, creat, non spirat : ideo dici non
possunt tres creatores, quum una sit dei-
tas creans. Sed Pater et Filius dici queunt
duo spiratores, quoniam deitas ipsa non
spirat, sed personse. Heec /Egidius.

In cujus opinione inepte dictum vide-
tur, quod Pater et Filius spirant secundum
quod uniuntur seu unum sunt in aliquo
absoluto, puta in deitate, quum jam se-
cundum omnes praeallegatos doctores in-
ductum sit, quod spirant secundum quod
unum sunt in vi spirativa : quod et ipse
jEgidius in alia quaestione fatetur, sicut in
queestione claruit preecedenti. Denique, si
Patri et Filio competit spirare in quan-
tum sunt unum in deitate, conveniret et
Spiritui Sancto, quum et in ipso sit deitas
vera. Nec Anselmus vult dicere, quod dei-
tas sit formalis et proxima ratio spirati-
onis. Quum ergo et iste JEgidius alibi di-
cat, quod Pater et Filius spirant in eo
quod unum sunt in vi spirativa, fit con-
sequens ex verbis ejus, quod Pater et
Filius sint unus spirator, praesertim quum
et vis spirativa spiret saltem tanquam
principium quo spirandi, seu formalis ra-
tio spirationis, et una permaneat. Unde et
verius reor, quod Pater et Filius sint unus
spirator Spiritus Sancti.

DISTINCTIO XII

A. Utrum Spiritus Sanctus prius vel plenius procedat a Patre quam a Filio.

ITEM quseritur, quum Spiritus Sanctus a Patre procedat et a Filio, utrum prius
vel magis processerit a Patre quam a Filio. Quod nititur hsereticus ostendere,
ita dicens : Si processit Spiritus Sanctus a Patre, processit utique aut nato
jam Filio, aut nonnato jam Filio, Si vero jam nato Filio processit, ante natus est

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XII 477

Filius quam processit* Spiritus Sanctus : prsecessit ergo nativitas Filii processio- voccsse-

rit

nem Spiritus Sancti. Si autem processit a Patre non genito Filio, ante processit
quam Filius genitus fuerit.

B. Responsio Augustini ad id quod primo qucerebatur, scilicet an j)rius
a Patre quam a Filio processerit.

His et hujusmodi qusestionibus magis laboriosis quam fructuosis, respondet
Augustinus in quintodecimo libro de Trinitate, dicens : In illa summa Trinitate Aug.deTri-
quse Deus est, intervalla temporum nulla sunt per quse possit ostendi aut saltem ™,ac!W. '
requiri, utrum prius de Patre natus sit Filius, et postea de ambobus processerit
Spiritus Sanctus. Numquid ergo possumus quserere utrum jam processerat de Patre ibidem.
Spiritus Sanctus quando natus est Filius, an nondum processerat, et illo nato de
utroque processit ? Non possunt prorsus ibi ista quaeri, ubi nihil ex tempore incho-
atur, ut ex * consequenti perflciatur in tempore. Ideo qui potest intelligere sine * ain non
tempore generationem Filii de Patre, intelligat sine tempore processionem Spiritus
Sancti de utroque. Ecce his verbis absoluta est quasstio illa qua quaerebatur utrum
prius processerit Spiritus Sanctus a Patre quam a Filio.

G. Hic agitur de eo quod secundo qucerebatur, scilicet an plenius vel
magis processerit a Patre quam a Filio.

Nunc tractandum est quod secundo quaerebatur, scilicet an plenius aut magis
procedat Spiritus Sanctus a Patre quam a Filio. Ad quod dicimus, quia sicut non
ante procedit a Patre quam a Filio, ita non plenius vel magis procedit a Patre
quam a Filio. Augustinus tamen in quintodecimo libro de Trinitate, dicit quod iwd. c. n.
Spiritus Sanctus principaliter procedit de Patre. Non frustra, inquit, in hac Trinitate
non dicitur Verbum Dei nisi Filius, nec donum Dei nisi Spiritus Sanctus, nec de
quo genitum est Verbum, et de quo procedit Spiritus Sanctus principaliter, nisi
Deus Pater. Ecce audistis quia Spiritus Sanctus principaliter procedit a Patre. Sed
ne te hoc turbaret, ipse continuo ex quo sensu hoc dixerit, aperit subdens : Ideo ibidcm.
addidi principaliter, quia et de Filio Spiritus Sanctus procedere reperitur ; sed
hoc quoque illi Pater dedit non jam exsistenti et nondum habenti. Sed quidquid
unigenito Verbo dedit, gignendo dedit. Sic ergo eum genuit, ut etiam de illo donum
commune procederet, et Spiritus Sanctus Spiritus esset amborum. Ecce exposuit
ipsemet quomodo Spiritus principaliter procedat a Patre : non quia prius vel magis
procedat a Patre quam a Filio ; sed quia quum procedat a Filio, hoc ipsum habet
Filius a Patre.

478 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XII

D. Ex eodem sensu etiam dicitur Spiritus Sanctus proprie
procedere a Patre.

Ex eodem sensu etiam dicitur Spiritus Sanctus procedere proprie de Patre.

iiier.Expia- Unde Hieronymus in Expositione catholicse tidei Nicsenique symboli ait : Credimus

cyriiium,ad in Spiritum Sanctum, qui de Patre procedit proprie ; item : Spiritum Sanctum

«• ■ el »'• verum Deum invenimus in Scriptura, et de Patre esse proprie ; et item : De Patre

Filius, et Spiritus Sanctus proprie et vere de Patre procedit. Ecce aperte dicit

Spiritum Sanctum proprie esse de Patre, et proprie procedere a Patre. Quod non

est ita intelligendum tanquam prius vel plenius a Patre procedat quam a Filio :

sed quia hoc habet Pater a se, non ab alio, ut de ipso sit et procedat Spiritus

Sanctus ; Filius autem non a se, sed a Patre hoc habet, ut de ipso sit et procedat

Spiritus Sanctus.

E. Ex eodem sensu dicitur Spiritus Sanctus esse et mitti
a Patre per Filium.

Forte etiam juxta hanc intelligentiam dicitur Spiritus Sanctus mitti per Filium,

et a Patre esse per Filium. Unde Hilarius ad Deum Patrem de Spiritu Sancto et

Hiiar. de Filio loquens, in duodecimo libro de Trinitate ait : In Spiritu Sancto tuo ex te

luTxufiiss, profecto et per eum misso ; item : Ante tempora Unigenitus tuus ex te natus

56" manet, ita quod ex te per eum Spiritus Sanctus tuus est : quod etsi sensu non

percipiam, tamen teneo in conscientia ; in spiritualibus enim rebus tuis hebes sum.

lbid. s7. Item in eodem : Gonserva hanc, oro, fldei meae religionem, ut quod in regenera-

tionis mese symbolo professus sum, semper obtineam : te Patrem scilicet et Filium

tuum una tecum adorem ; Spiritum Sanctum tuum, qui ex te per Unigenitum tuum

est, promerear. Ecce aperte dicit Spiritum Sanctum a Patre per Filium et mitti et

esse. Quod non est intelligendum quasi a Patre per Filium minorem mittatur vel

sit, sed quia ex Patre et Filio est, et mittitur ab utroque. Sed hoc ipsum habet

Filius a Patre, ut ab ipso et sit et mittatur Spiritus Sanctus. Hoc ergo voluit signi-

ficare Hilarius, distinctionem faciens in locutione, ut ostenderet in Patre esse

auctoritatem. Inde est etiam quod Veritas ostendens Patrem esse auctorem proces-

jomn.Kv, sionis qua procedit Spiritus a Filio, dixit in Evangelio, De Patre procedit : quum

26' et de Patre et Filio procedat Spiritus Sanctus. Unde Augustinus in quintodecimo

Aug.de th- libro de Trinitate quaerit : Si de Patre et Filio procedit Spiritus Sanctus, cur Filius

"v,ac027.'b' dixit' De Patre procedit ? Gur, putas, nisi quia solet ad eum referre etiam quod

/oonn.vn, ipsius est, sicut et de quo et ipse est? sicut ait : Mea doctrina non est mea, sed

ejus qui misit me. Si ergo hic intelligitur ejus doctrina, quam tamen non dixit
suam, sed Patris : quanto magis illic intelligendus est Spiritus Sanctus de ipso
procedere, ubi sic ait, De Patre procedit, ut non diceret, De me non procedit?

DIST. XII SUMMA ; QU.EST. I I AN SPIRITUS SANCTUS PRIUS PROCEDAT A PATRE 479

A quo autem habet Filius ut sit Deus (est enim Deus de Deo), ab illo utique habet
ut etiam de illo procedat Spiritus Sanctus. Et ideo Spiritus Sanctus ut etiam de
Filio procedat sicut procedit de Patre, ab ipso habet Patre. Quapropter qui potest Aug.de Tri-

nitate, lib.

intelligere in eo quod ait Filius, Sicut habet Pater vitam in semetipso, sic dedit et *v, c. 20.
Filio vitam habere in semetipso, non sine vita exsistenti jam Filio vitam Patrem 20°""
dedisse, sed ita eum sine tempore genuisse, ut vita quam Pater Filio gignendo dedit,
coseterna sit vitse Patris qui dedit : intelligat etiam, sicut habet Pater in se ipso ut
de illo procedat Spiritus Sanctus, sic dedisse Filio ut etiam de illo procedat idem
Spiritus Sanctus, et utrumque sine tempore. Ita ergo dictum est Spiritum Sanctum
de Patre procedere, ut intelligatur quod etiam procedit de Filio, de Patre esse et
Filio. Si enim quidquid habet, de Patre habet Filius ; de Patre habet utique ut et
de illo procedat Spiritus Sanctus. Sed nulla ibi tempora cogitentur quae habeant
prius et posterius, quia ibi omnino nulla sunt.

SUMMA

A ergo generatio Filii prior est processione
Spiritus Sancti ; si non nato, ergo prius
DISTINGTIONIS DUODEGIM^ processit a Patre quam Filio. — Secundo,

prius est esse quam agere : unde actus
primus dicitur actum secundum praecede-

POSTQUAM praecedenti distinctione os- re. Ergo Filius prius fuit quam spiravit.
tensum est, Spiritum Sanctum a Patre — Tertio, Pater ordine quodam gignit et
Filioque procedere, hic quaeritur qualiter spirat : ergo productio qua primo et im-
sit procedens. Potestque littera in qua- mediate genuit Filium, est prior proces-
tuor dividi partes, secundum quatuor quae sione Spiritus Sancti, sicque prius videtur
quaeruntur et determinantur in textu. Pri- a Patre quam Filio profluxisse.
mum est, an Spiritus Sanctus procedat In oppositum est auctoritas Augustini
prius a Patre quam a Filio. Secundo, an B in littera.
plonius a Patre procedat, et qualiter di-

catur principaliter emanare a Patre. Ter- Ad hoc respondet Albertus : Spiritus
tio, an proprie procedat a Patre. Quarto, Sanctus aeque immediate procedit ab utro-
an procedat per Filium. Difficultates au- que, quamvis aliqui aliter dicant; sed eo-
tem quae circa litteram esse possunt, in rum opinio modo abolita est, eo quod
qusestionum solutionibus elucescent. Sancti concorditer dicant, quod ab utro-

que procedat in eo quod unum sunt, seu

prout ambo sunt unum. Ordo autem qui

OUiFSTIO PRIMA es* 'n ^ivinis, non ponit ibi prius aut

posterius, nec mediatum et immediatum,
eo quod ordo naturae non est ordo sim-

QUaeritur ergo primo, An Spiritus C pliciter, sed ordo secundum quid, utpote
Sanctus prius procedat a Pa- quo alter est ex altero, non alter altero
tre. prior, neque secundum intellectum, neque

Videtur quod sic. Primo, per argumen- secundum rem, sicut declaratum est su-
tum Arianorum in littera positum : aut pra. Haec Albertus.
enim processit Spirilus Sanctus a Patre De hoc diffusius scribit Udalricus in

nato jam Filio, aut non nato ; si jam nato, Summa sua, tertio libro, solvens simul

480

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

niST. xii ; qu^st. i

omnia quatuor jam praetacta. Generatio
(inquit) Filii nullo modo prior est proces-
sione Spiritus Sancti, quia utraque pro-
cessio est seterna : aliter Deus adventu
novi amoris mutatus esset. Nec ordine na-
turae. Quamvis enim secundum nominum
rationem et significationem, generatio Filii
et emanatio Spiritus Sancti dicant emana-
tiones passivas, tamen realiter sunt rela-
tiones ; Filius quoque et Spiritus Sanctus
sunt relativa : relativa autem sunt simul
natura.Nec una est prior alia ordine digni-
tatis, quum utraque terminelur in eamdem
naturam, et a termino ad quem sumi-
tur dignitas seu nobilitas omnis processi-
onis. Verumtamen, secundum Augustinum
quintodecimo de Trinitate, Spiritus San-
ctus principaliter procedit a Patre. Pro-
pter quod in expositione Nicaeni symboli
protestatur, quod Spiritus Sanctus vere
ac proprie procedit a Patre. Quee dicta non
sunt intelligenda quasi Spiritus Sanctus
procedat a Patre magis aut plenius seu
perfectius vel prius quam a Filio : quo-
niam magis procedit aliquid ab illo quod
majori virtute producit ipsum ; plenius
vero, a quo plura majorave accipit; per-
fectius, a quo nobiliori operatione ema-
nat; prius, quando principia productiva
in principiando se habent ad invicem ut
prius et posterius. Quum ergo Spiritus
Sanctus procedat a Patre et Filio una et
eadem vi spirativa et unica spiratione,
atque secundum eamdem rationem, eam-
dem etiam plenitudinem deitatis ab utro-
que accipiat, patet propositum. Attamen
dicitur Spiritus Sanctus principaliter a
Patre procedere, tanquam a principio to-
tius spirationis, non solum exsistentis a
se, sed item a Filio, qui vim spirativam
et spirationem activam habet a Patre, a
quo habet quidquid habet. Sicque hsec di-
ctio, principaliter, non dicitur hic a prio-
ritate, quia sic Spiritus Sanctus procederet
secundario a Filio (sic namque in genere
principii innuit gradum virtutis); sed di-
citur tantum ab eo quod est principium,
prout denotat ordinem originis tantum

A quo unum est ab alio. — Insuper Spiri-
tus Sanctus proprie dicitur esse a Patre,
id est propria ejus auctoritate, ut hoc
quod dico, proprie, non excludat alia a
participatione seu communione preedicati
(quia tunc sequeretur quod Spirilus San-
ctus non esset a Filio, vel non tam proprie
esset ab eo); sed excludit alia a subjecto
sumpto secundum modum seu auctorita-
tem principiandi : quia Pater producit au-
ctoritate sibi non communicata ab alio,
Filius vero auctoritate sibi a Patre donata.

B Hinc venit quod ait Richardus de S. Vi-
ctore, quod Filii generatio est a Patre
immediate; processus vero Spiritus Sancti
est ab eo quodammodo mediate, et quo-
dammodo immediate : quia processio Spi-
ritus Sancti vel refertur ad suum prin-
cipium absolute, sicque quum Pater et
Filius sint unum principium Spiritus San-
cti, procedit ab eis Eeque immediate; vel
refertur ad rationem principiandi secun-
dum ordinem naturse quo ratio illa com-
municatur Filio a Patre : sicque processio

C ista est a Patre immediate, in quantum
Pater per se est ejus principium ; et etiam
mediate, in quantum Pater est principium
ejus in Filio. Atque hac ultima conside-
ratione dicit Hilarius duodecimo de Tri-
nitate, quod Spiritus Sanctus est a Patre
per Filium : quia heec praepositio, per, no-
tat medium,sed non eo modo quo medium
sumitur in creaturis, quoniam ibi notat
gradum majoris et minoris, quae in divi-
nis locum non habent. Haec Udalricus. —
Ex quibus habetur ad quatuor illa queesita

D solutio : ad quee tamen ex aliis quoque
doctoribus jam respondebitur plenius.

Denique Bonaventura ostendens quod
Spiritus Sanctus non sit prius a Patre
quam a Filio : Prius, inquit, multipliciter
dicitur, videlicet : prius tempore, prius
causalitate, prius origine, et prius aucto-
ritate. Prius duratione seu tempore esse
in Deo repugnat aeternitati ; prius causa-
litate repugnat essentiee unitati. Sed est
ibi prius origine, quo alter oritur ex al-
tero, et hoc respectu producentis et pro-

AN SPIRITUS SANCTUS PRIUS PROCEDAT A PATRE

481

ducti.Est etiam ibi prius auctoritate, quum A
unus profluit a duobus : tunc enim non
est ibi prius origine, quum ambo sint
unum originale principium ; tamen est ibi
prius auctoritate, quum unus virtutem
producendi ab alio habeat. Spiritus San-
ctus ergo non procedit prius a Patre quam
Filio, prioritate durationis nec causalitatis
neque originis, sed auctoritatis, ut idem
sit prius quod principalius. Verunatamen
Spiritus Sanctus non procedit plonius a
Patre, neque perfectius : quoniam plenius
seu perfectius ab aliquo emanare, includit B
gradum perfectionis et compositionem ali-
quam in producto. Quamvis autem Filius
habeat a Patre essentiam et virtutem, ex
hoc tamen non sequitur gradus perfecti-
onis in divinis : quoniam omnis imper-
fectio a divina processione ad intra exclu-
ditur. — Porro ad id quod quaeritur, an
Spiritus Sanctus procedat a Patre median-
te Filio : respondendum, quod secundum
Richardum, productio Spiritus Sancti est
mediata simul et immediata : mediata, in
quantum est a Filio qui est a Patre ; C
et immediata, in quantum Spiritus San-
ctus immediate a Patre procedit. Cujus
rei exemplum ponitur in exitu Abel ex
Adam : quoniam Abel immediate proces-
sit ex Adam, in quantum Adam ex lumbis
et semine suo genuit ipsum Abel. Nihilo
minus dicitur mediate generatus ex Adam,
in quantum genitus est ex Eva, quat fuit
. formata et producta ex Adam.Hunc autem
moduni geminum procedendi oportuit esse
in Deo, propter servandam summam ger-
manitatem in eo. Si enim processio Spi- D
ritus Sancti esset solummodo mediata a
Patre, ita quod esset tantum a Filio, non
esset summa germanitas Spiritus Sancti
cum Patre. Similiter si omnino immediata
esset a Patre tantum, non esset summa
germanitas Spiritus Sancti cum Filio. Hsec
Bonaventura.

Thomas quoque circa haec contestatur :
Spiritus Sanctus nec prius nec plenius
nec magis procedit a Patre quam Filio.
Cujus ratio tota est quod Pater et Filius

T. 19.

sunt unum principium Spiritus Sancti, et
ubi est unitas, non est distinctio pleni-
tudinis. Dicitur tamen Spiritus Sanctus
principaliter et proprie esse a Patre, quia
in Patre est spirationis auctoritas, prae-
sertim quia haec praepositio a, apud Grae-
cos notat relationem ad primam originem.
Unde non dicunt quod lacus sit a rivo, sed
a fonte. Et inde est quod non concedunt
Spiritum Sanctum esse a Filio, sed a Pa-
tre. Quod tamen est concedendum, quum
Pater et Filius sint unum principium Spi-
ritus Sancti : rivus autem et fons non sunt
unum principium laci.

Quaestionem demum qua quseritur, an
Spiritus Sanctus procedat a Patre median-
te Filio, Thomas sic solvit : Omne medi-
um aliquo modo distinguitur ab his inter
quae medium dicitur. Quumque in spira-
tione Pater et Filius sint duo spirantes in
quantum sunt unum in potentia spirativa,
possumus loqui de actu spirationis quan-
tum ad ipsos spirantes, vel quoad princi-
pium spirandi, cujus virtute spiratio est,
quod est vis spirativa, in qua non est dis-
tinctio Patris et Filii in spirando : ideo
quantum ad principium istud non est spi-
ratio a Patre, mediante Filio. Sed quan-
tum ad personas spirantes, est ibi mediatio
quaedam, secundum quod est ibi ordo na-
turae : quoniam Filius est ex Patre, Spiri-
lus Sanctus ex Patre et Filio. Sicque pro-
cessio Spiritus Sancti est immediata per
respectum ad vim spirativam, et etiam
quoad Patris personam, a qua immediate
procedit; est etiam mediata, in quantum
Filius spirans est a Patre.

Si vero quis instet, quia immediatum
principium est principalius quam media-
tum : quum ergo Spiritus Sanctus princi-
palius procedat a Patre, videtur quod om-
nino immediatius procedat ab ipso quam
a Filio. Bespondendum, quod quando sunt
multse causae agentes ordinatae, possunt
dupliciter considerari, secundum quod duo
inveniuntur in agente, videlicet ipsum
agens, et virtus qua operatur. Si ergo
considerentur causae agentes ordinatae se-

482

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XII ; 0JLEST. I

cundum rationem agentis cujus est agere,
sic quanto agens est posterius, tanto plus
est proximum ad actionem et ad opera-
tum. Si autem considerentur quantum ad
virtutem activam, sic quanto causa est
prior, tanto est immediatior : quoniam
agens secundum non operatur nisi ut mo-
tum a primo, atque secundum quod vir-
tus primi in ipso est. Hinc oportet ut sem-
per resolvatur virtus ultimi agentis in
virtutem agentis primi : sicut quod planta
generat plantam, habet virtute solis ; et
quod sol movet ad plantae generationem,
habet a suo motore. Ideo Deus seu prima
causa immediatius se habet sua virtute ad
quamlibet operationem naturae, quam ali-
quod agens naturale. — Hinc quoque prse-
positio per, quae denotat causam mediam,
interdum nolat auctoritatem in recto, ut
quum dicitur : Rex fecit hoc per ballivum ;
aliquando in obliquo, ut quum dicitur :
Ballivus hoc agit per regem. Hoc etenim
modo consideratur mediatio quantum ad
virtutem. Nam virtus superioris est quasi
medium per quod agit inferior. Sed in
praecedenti modo, quo rex dicitur agere
per ballivum, attenditur mediatio quoad
ipsos agentes. Porro in Patre et Filio quan-
tum ad productionem Spiritus Sancti non
est distinctio quoad principium spiratio-
nis, quod est vis spirativa, quum sit ea-
dem in utroque, sed solum quoad personas
agentes. Quumque in Patre sit auctoritas,
dicitur operari per Filium, Filius vero ne-
quaquam per Patrem. Unde et Filius est
aliquo modo medium in operatione Patris,
Pater vero nullatenus in Filii operatione.
Heec Thomas in Scripto.

In prima vero parte Summae, quaestione
tricesima sexta, quaestionem hanc solvens :
In omnibus, inquit, locutionibus in qui-
bus dicilur aliquis operari per alium, prae-
positio <per notat in causali aliquam cau-
sam sive principium actus illius. Quumque
actio inter agentem et rem actam sit me-
dia, causale illud inlerdum est causa ac-
tionis secundum quod exit ab agente : et
tunc est causa agenti ut agat, sive sit

A causa finalis, ut si dicatur, Artifex ope-
ratur per cupiditatem lucri; sive forma-
lis, ut artifex operatur per suam artem ;
seu effectiva aut motiva, quemadmodum
artifex agit per suae voluntatis imperium.
Aliquando autem causale illud est causa
actionis secundum quod determinatur ad
factum, quemadmodum artifex operari di-
citur per martellum. Quum ergo Filius
habeat a Patre quod ab ipso Filio procedit
Spiritus Sanctus, dici potest quod Pater
per Filium spirat Spiritum Sanctum, at-

B que quod Spiritus Sanctus procedit a Pa-
tre per Filium : quod est idem. Haec Tho-
mas in Summa.

Si autem his objiciatur, quod sicut causa
prima plus influit quam causa secunda,
sic primus productor, quam aliquis se-
quens; quumque Pater sit primus et prin-
cipalis productor Spiritus Sancti, apparet
quod Spiritus Sanctus ab ipso magis per-
fectiusque procedat. — Rursus, secundum
Philosophum, propter quod unumquod-
que tale, et illud magis. Quum ergo Filius

G a Patre habeat vim spirandi, videtur quod
propter Patrem spirat. Ergo Pater est ma-
gis spirans.

Et respondendum, quod Pater et Filius
sunt unum principium productivum Spi-
ritus Sancti seu unus productor, sicut et
unus spirator; Filius quoque eamdem nu-
mero virtutem spirandi quam habet Pater,
accepit a Patre, nec una persona divina
est proprie causa alterius. — Auctoritas
autem illa Philosophi veritatem sortitur
in causis in quibus illud quod convenit

D alicui propter aliquid aliud,est in utroque
diversum. — Haec Thomas in Scripto.

Concordat Petrus ; et ait, quod aucto-
ritas illa Philosophi vera est ubi est ratio
causalitatis et causa univoca. Tunc enim
eadem specie virtus seu qualitas est in
causa et causato, perfectiusque in causa :
sicut caliditas in igne et calefactis ab igne.
In divinis autem nulla est causalitas, sed
eadem numero est vis spirativa et activa
spiratio in Patre ac Filio. Amplius, aliquae
causae includunt ordinem, distinetionem et

AN SPIRITUS SANCTUS PRIUS PROCEDAT A PATRE

483

separationem : ut dum manus projicit la- A iste est ordo, quod in Patre est prinio

pidem, et lapis impulsus impellit alium,

et ille tertium. Aliae includunt ordinem

ac distinctionem, non separationem : ut

dum Creator movet creaturam, respectu

cujus ipse est primus et summus motor,

et diversus ab ea ; non autem separatus,

quoniam ipse intime operatur in omni-

bus. Aliae dicunt ordinem tantum : et sic

Pater et Filius spirando Spiritum San-

etum non habent distinctionem quoad vim

spirativam, quia spirant ut unum ; nec

separationem, sed ordinem tantum, in B sed Patris a se. Non est ergo ordo originis

quantum unus ab alio. Haec Petrus. — Ea inter spirationem Patris ac Filii, quasi Pa

utraque fecunditas (ulpote generativa et
spirativa) a se. Secundo, est in Patre actus
primse fecunditatis, et tunc in Filio est
secunda fecunditas, scilicet spirativa, quam
per generationem accepit a Patre. Tertio,
actus secundae fecunditatis simul est a Pa-
tre et Filio, habentibus tunc simul istam
fecunditatem, tamen cum aliquo ordine :
quoniam ille actus est Patris a se, Filii
autem non a se, sed a Patre ; sicut nec in
secundo signo est ista fecunditas Filii a se,

vero quae de his scribunt Alexander, Ri-
chardus, .Egidius, consonant praeinductis.
Postremo modice tangam quid circa haec
scripserit Scotus : Actus, inquit, eonside-
rari potest tripliciter : primo, in se; se-
cundo, in quantum est termini ; tertio,
prout comparatur ad supposita agentia.
Primis duobus modis est omnimoda uni-
formitas, vel potius unitas, in actu spirandi
quo Pater et Filius spirant Spiritum San-

ter spiret in aliquo signo originis in quo
Filius non spiret : imo in eodem signo
originis simul spirant. Est tamen ibi ordo
spirantium in spirando, quoniam Pater in
illo tertio signo originis spirat a se, Filius
non a se. — Verumtamen asserit quidam
doctor, quod Pater spirat principaliter et
principalius : principaliter, inquam, quo-
niam propria auctoritate; et principalius
Filio, qui auctoritatem spirandi habet a

ctum : quia verissime una est actio et C Patre.Filius vero tantum principaliter spi-

unus terminus productus. Verum loquen-
do tertio modo, non est omnimoda unifor-
mitas : quoniam sicut vis spirativa com-
municatur Filio a Patre, ita quod Filius
spiret, habet a Patre; sicque Pater spirat
a se, Filius non a se.

Sed objici potest sic : Pater prius spirat
Spiritum Sanctum quam Filius. Pater enim
spirat in primo signo originis, in quo ha-
bet Pater a se esse et spirare. Et tunc
Filius non spiraret : quia si Spiritus San-

rat, quia respectu Spiritus Sancti habet
auctoritatem. Alius doctor contradicit et
dicit, quod non est ibi aliqua comparatio
proprie dicta in aliqua forma una, sed
tantum in voce : quemadmodum Michael
dicitur sanctior daemone, ubi est tantum
comparatio secundum vocem, et non se-
cundum aliquam formam communem in
utroque extremo exsistentem, imo haec
forma, videlicet sanctitas, est tantum in
Michaele; ita principalitas ista est tantum

ctus intelligeretur prius habere esse a D in Patre, ut idem sit Patrem principalius

Patre quam a Filio, tunc Filius non pro-
duceret Spiritum Sanctum jam exsisten-
tem. — Responsio : De istis ordinibus seu
originibus atque de multis ordinibus prio-
ritatis et posterioritatis, alias dicetur. Sed
quantum ad istud, non est intelligendum
quod Pater spiret antequam Filius, quem-
admodum Pater prius ordine generet quam
spiret : quia sic Filius non spiraret, sic-
ut nec Spiritus Sanctus potest generare
Filium praeintellectum jam generari. Sed

spirare et principaliter spirare. — Haec
Scotus.

Ad primum igitur respondendum, quod
Augustinus illud solvit in littera. Quod
tamen et aliter solvi potest. Quum enim
supergloriosae et adorandae personae sint
coaeternae, nec in Filio prius est nasci a
Patre, quam simul cum Patre Spiritum
Sanctum producere, nec in Spiritu San-
cto posterius est a Patre Filioque spirari,

484

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XII ; QUiEST. II

quam eamdem deitatem cum ipsis aeter-
naliter inseparabiliterque habere. Itaque
in eodem momento et nunc aeternitatis,
Filius a Patre natus est et Spiritus Sanctus
ab utroque processit, nec est ibi prius
neque posterius. Udalricus tamen, Petrus
et alii circa hujus solutionem argumenti
multa conscribunt. Sed non videtur diffi-
cultas in argumento seu potius cavilla-
tione illa haeretica Arianorum, qui ex his
quae in creaturis invenerunt, praesumpse-
runt immoderanter et ruditer judicare de
Deo et emanatione aeterna ad intra. — Ad
secundum dicendum,quod in divinis idem
omnino sunt esse et agere, quum Deus sit
purus actus : ideo esse non praecedit age-
re, praesertim ad intra. — Solutio tertii
patebit in quaestione sequenti.

QUJ5STIO II

SEcundo quaeritur, An in divinis ge-
neratio aliquo modo prior sit
processione.

Videtur quod sic, quia Filius oritur a
Patre per modum naturae, Spiritus Sanctus
procedit per modum voluntatis : actio au-
tem naturas prior est actione voluntatis.

— Secundo, videmus in omni creatura
intellectuali, quod intellectiva potentia et
operatio ejus naturali ordine sunt prio-
res voluntate operationeque ejus : volun-
tas quippe in sua actione praesupponit
intelligentiae actum seu apprehensionem.

— Tertio, Augustinus in toto libro de Tri-
nitate, ex consideratione creatae imaginis
in anima relucentis procedit ad summae
et superpraestantissimae Trinitatis cogni-
tionem. Sed in anima cernimus quod or-
tus verbi seu cognitionis ex mente, egres-
sum praeeedit amoris ex voluntate. Ergo
in superessentiali Trinitate sic esse vide-
tur. Hinc Alexander sic arguit : Secundum
Augustinum, generatio Filii a Patre est
sicut generatio intelligentise a mente ; pro-
cessio vero Spiritus Sancti a Patre et Filio

A est sicut processio amoris ab intelligentia
et mente. Sed intelligentiae generationem
a mente consequitur ordine naturae amo-
ris processio ab utroque. Ordine ergo na-
turae processio Spiritus Sancti a Patre ac
Filio consequitur generationem Filii Dei
a Patre. — Quarto, Spiritus Sanctus juxta
praehabita non a Patre tantum, sed a Filio
quoque procedit : ergo Spiritus Sancti
processione naturali ordine prior est na-
tivitas Filii. — Quinto, secundum ordinem
intelligendi, generatio Filii est quasi via

B et motus ad Filium. Sed Filius processi-
onem Spiritus Sancti praecedit tanquam
principium ejus : ergo plus generatio pro-
lis. — Sexto, secundum Damascenum, vo-
luntarium est cujus principium est in
ipso cognoscente. Voluntas ergo est prin-
cipium cognoscitivum, et per hoc differt
a principio quod est natura, quae suum
actum non praecognoscit : ergo velle seu
volitio praesupponit cognitionem, quum
nihil sit volitum nisi cognitum, praesertim
quum voluntatis objectum sit bonum in-

C tellectum, id est intellectualiter apprehen-
sum. Nil igitur est amatum nisi praecogni-
tum. Amorem ergo et ejus productionem
praecedit notitia. Processionem igitur Spi-
ritus Sancti, qui amor est, praecedit ge-
neratio Verbi ordine naturali. Unde ad
Orosium loquitur Augustinus : Sapientiam
praeire non potest voluntas, imo econtra.
Ergo processio voluntatis partum sapien-
tiae generationemve Verbi non praeit, sed
sequitur. — Ad haec Scotus et Franciscus
de Mayronis varia introducunt motiva,

D quod scilicet intellectus ex sua natura,
omni actu rationis secluso, distinguatur a
voluntate etiam in divinis, et prior sit
voluntate in se et actu suo.

In oppositum est auctoritas Augustini
in littera, asserentis quod Filius non est
prius a Patre qiiam Spiritus Sanctus. —
Rursus, Filius est immediate a Patre sicut
Spiritus Sanctus, et econtrario tam imme-
diate est Spiritus Sanctus a Patre ut Fi-
lius : non ergo est ibi praecessio. — Ad
hoc probandum Alexander et Bonaventura

AN IN DIVINIS GENERATIO ALIQUO MODO PRIOR SIT PROCESSIONE

483

multas rationes adducunt. Nam Pater non A
est prior Filio, quamvis sit ejus princi-
pium et origo. Minus ergo generatio Pilii
prior est emanatione Spiritus Sancti, po-
tissime quum in supergloriosissima Trini-
tate non sint prius et posterius. — Insuper
experientia docet quod homo actum sen-
tiendi seu intelligendi non advertit nisi
actu voluntatis concurrente et applican-
te. Experimur quoque quod ex deside-
rio sciendi procedimus ad inquisitionem
studiumque scientiae : sicque videtur ac-
tus voluntatis actum praecedere intelle- B
ctus. Unde in libro de Trinitate disseruit
Augustinus : Partum mentis, puta verbi
conceptum, praecedit appetitus.

Ad istud Alexander respondet : Voluntas
seu appetitus rationalis est duplex. Est
namque voluntas ut natura, et est voluntas
ut voluntas : quas Damascenus exprimit
Greecis verbis. Porro voluntas ut natura,
est appetitus generalis et indeterminatus ;
voluntas vero ut voluntas, est specialis ac
definita. Etenim voluntas ut natura, in- C
serta est cuilibet potentiae animae respectu
sui objecti et actus, ad quae naturaliter
inclinatur : quemadmodum vis irascibilis
ad bonum arduum, concupiscibilis ad bo-
num delectabile, rationalis ad verum. Vo-
luntas vero ut voluntas, inserta est solum
virtuti motivae rationali, quae movetur ex
arbitrio atque judicio libere. Voluntas illa
primo modo sumpta, notitiam intelligen-
tiamque praecedit : quoniam appetitus ille
est in ipsa vi cognitiva respectu motivae
naturaliter insertus (potentiae cognitivae), D
quo rei inhiat cognoseendae. Et de hoc
appetitu intelligitur auctoritas August.ini
jam tacta. Porro voluntas ut voluntas, or-
dine naturae notitiam sequitur. Non enim
possumus aliquid velle neque diligere nisi
aliqualiter notum. Juxta hunc modum po-
nitur in divinis voluntas dupliciter, utpote
essentialiter et personaliter. Voluntas es-
sentialiter dicta, sumitur a voluntate ut
natura : et haec voluntas quasi indetermi-
nata est et generalis in divinis, quum sit

eadem tribus personis, quum sit ipsa di-
vina essentia. Haec autem voluntas secun-
dum ordinem intelligendi praecedit gene-
rationem Verbi aeterni ; et ante ipsam
praeintolligitur, sicut essentia ante Filii
generationem. Porro voluntas dicta notio-
naliter seu personaliter, accipitur a vo-
luntate ut voluntas : quae appropriatur
Spiritui Sancto. Et sicut voluntas ut vo-
luntas, ordine naturee dicitur consequi no-
titiam ; sic ista voluntas dicta personaliter
pro Spiritu Sancto, secundum rationem
intelligendi consequitur in divinis gene-
rationem intelligentiae : sicque processio
Spiritus Sancti consequitur generationem
Filii, non tamen consequitur re aut tem-
pore. Verum voluntas primo modo dicta
antecedit, quum sit divina essentia, dicens
cum hoc rationem ad productionem Filii
per generationem, et Spiritus Sancti per
processionem. Ordine ergo naturae prior
est generatio quam processio. Heec Ale-
xander.

Concordat Bonaventura, dicendo : Quid-
quid sit de ordine reali, de quo infra dice-
tur, tamen secundum ordinem intelligendi
prior est emanatio Verbi, tum quoniam
Verbum principium est Spiritus Sancti,
tum quia Verbum procedit per modum
naturae.

Hoc idem Thomas clarius exprimens :
In divinis, inquit, non potest considerari
nisi quod absolutum est, quod est unum
et indivisibile, in quo prioritas et poste-
rioritas non invenitur ; vel quod relati-
vum. Relativorum vero natura est ut si-
mul sint tempore, natura et intellectu :
ideo generatio non est prior processione
aliquo modo qui possit ad divina referri,
sed tantum secundum modum intelligendi
qui est in intellectu nostro tantum, acci-
piente generationem et processionem in
divinis secundum similitudines repertas
in creaturis, qius valde deficientes sunt
ad repraesentandum generationem et pro-
cessionem prout in divinis consistunt. Haec
Thomas in Scripto.

Porro Petrus quaerit, an Filius sit natu-

486

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XII : QUvEST. II

raliter prior Spiritu Sancto ; et respondet : A cundum rationem et ordinem intelligendi

Jn persona Filii tria considerantur, sub-
stantia, notio personalis qua refertur ad
Patrem, et notio personse qua refertur ad
Spiritum Sanctum. Ratione naturae non
potest dici prior Spiritu Sancto, quia ejus-
dem naturee sunt; nec ratione spirationis,
quia secundum hanc dicitur correlative
ad Spiritum Sanctum ; nec ratione filia-
tionis, duplici ratione : una, quoniam fi-
liatio dicit habitudinem ejus ad Patrem,
non ad Spiritum Sanctum ; altera, quia

generare est prius quam Filius : sed Filius
secundum rationem intelligendi prius est
quam spiret : quod autem prius est prio-
re, est prius posteriore. — Si autem ob-
jiciatur, quod generatio et spiratio sunt
aeque immediate a Patre : ergo una non
est prior quam alia. Respondendum, quod
Pater spirat non solum immediate, sed et
mediate per Filium : sicque secundum
hoc spiratio praesupponit generationem sc-
cundum rationem et ordinem intelligendi.

spiratio est de perfectione filiationis, nec B Imo dato per impossibile, quod Spiritus

separatur ab ea. Eo etenim dicitur Filius
et imago, quia cum Patre convenit in na-
tura et modo naturae, alterum de sese spi-
rando. Hinc patet quod nec actu neque
potentia nec natura Pater prior sit Filio
aut uterque Spiritu Sancto, quum simul
sint paternitas, filiatio atque processio,
atque per has proprietates constituantur
personse in esse personali distincto. Haec
Petrus.
Verumtamen heec non prajudicant ver-

Sanctus non procederet a Filio, ipseque
Pater tantum generaret atque spiraret, ad-
huc secundum nostrum modum appre-
hendendi generatio esset prior spiratione,
quemadmodum natura et intellectus vo-
luntate. Et quamvis vis spirativa non
preesupponat simpliciter generationem, at-
tamen ut est in Filio, prsesupponit eam
secundum nostrae intellectionis modum ac
ordinem. Haec Richardus.
At vero iEgidius circa hesc refert prse-

bis dicentium quod secundum ordinem C inductam Thomae positionem, non tamen

intelligendi, generatio prior sit processio-
ne : imo et prioritate productivitatis atque
originis, dicitur Pater Filio prior.

Hinc Richardus verbis Bonaventurae spe-
cialiter consonans : Generatio, inquit, se-
cundum ordinem intelligendi prior est
quam spiratio, quia generatio est per mo-
dum naturae, etc, ut supra. Imo secun-
dum nostram rationem intelligendi prius
occurrit nobis divina natura, quam ejus
voluntas. Praeterea, intellectualiter dicere,
prius est secundum rationem intelligendi D autem relativa sunt simul etiam quantum

(ut apparet) sincere. Sic equidem narrat :
Quidam dicunt, quod relativa sunt simul
natura, et in hujusmodi non est prioritas :
ergo in divinis secundum relationem non
erit prioritas, nisi secundum modum in-
telligendi, in quantum volumus loqui de
divinis secundum ea quae in creaturis vi-
demus. Quee responsio sibi ipsi contradi-
cere videtur : quia si de divinis quanlum
ad relationem loqui volumus secundum
ea quse in creaturis videmus, in creaturis

quam spirare : quia intellectualiter dice-
re, est actio intellectus; spirare, voluntatis,
cujus actio preesupponit ipsius intellectus
actionem. Unde et nostrse apprehensioni
prius occurrit intelligere Dei, quam velle
ipsius. Quum ergo dicere in divinis non
videatur prius quam generare, quoniam
intellectus non est prior secundum ratio-
nem intelligendi quam natura, sequitur
quod secundum rationem intelligendi prius
sit generare quam spirare. Amplius, se-

ad modum intelligendi : ergo ibi, scilicet
in divinis, prius et posterius esse non
queunt.

Heec recitatio non est vera. Non enim
vult sanctus Doctor asserere, quod in di-
vinis sit prius et posterius, loquendo de
divinis juxta modum quem habent rela-
tiva creata, quum et relativa creata dicat
esse simul natura; sed hoc intendit, quod
in divinis inter emanationes generationis
et processionis sit prius et posterius tan-

AN IN DIVINIS GENERATIO AUQUO MODO PRIOR SIT PROCESSIONE

487

tum secundum nostrum modum intelligen-
di, in quantum Ioquimur de emanationi-
bus illis secundum quod ex emanationibus
ad intra intellectualium creaturarum pro-
cedimus ad divinarum emanationum no-
titiam. In mentibus namque creatis ema-
natio intellectus realiter atque fontaliter,
imo et aliquo modo causaliter, prior est
emanatione actioneque voluntatis.

Deinde subjungit.Egidius :Quum dicitur
quod relativa sunt simul natura, intelli-
gendum est de relativis oppositis, quorum
unum sine alio non potest intelligi, non
de relativis disparatis. Hinc si genera-
tio haberet oppositionem ad spirationem,
valeret ratio illa, videlicet quod relati-
va sunt simul natura : ideoque ex parte
relationis non posset assignari prius et
poslerius in divinis. Sed relationes illee
non sunt oppositee, sed disparatae.

Ad istud dicendum, quod Thomas alii-
que doctores non dicunt generationem et
spirationem esse relationes oppositas, nec
Patrem dicunt referri ad Spiritum San-
ctum paternitate, nec Filium ad Spiritum
Sanctum filiatione ; sed utrumque, vide-
licet Patrem et Filium, referri dicunt ad
Spiritum Sanctum communi spiratione ac-
tiva, quae ad spirationem passivam Spi-
ritus Sancti se habet per modum relatio-
nis oppositse. In divinis quoque relationes
disparatae sunt coaeternae. Et istud ex ver-.
bis Petri praehabitis innotescit, qui etiam
ait quod spiratio sit de perfectione filia-
tionis, nec separatur ab ea. Denique de
relativis generaliter protestatur, quod sunt
simul natura. ldcirco hoc generaliter ve-
rum est de omnibus vere et secundum
esse relativis, per respectum ad suum cor-
relativum secundum esse.

Circa hanc qusestionem Durandus scri-
bit prolixe, inter cetera dicens : Dum
quseritur de prioritate generationis Filii
respectu processionis Spiritus Sancti, aut
quaeritur de prioritate secundum rem, aut
de prioritate secundum intelligendi ratio-
nem. Si primo modo, sic aliqui dicunt
quod inter generationem Filii et proces-

A sionem Spiritus Sancti est per se ordo
originis quo unum est ex altero, non ta-
men conditio prioris et posterioris. Spi-
ratum namque (ut dicunt) est per se a
genito, ergo spirari est a generari.

Haec et consimilia Durandus prolixe pro-
sequitur : quae infructuosa videntur, quum
clarum sit non esse. simpliciter verum,
quod spiratus sit per se a genito, quum
Spiritus Sanctus, quem constat esse spira-
tum, sit a Patre, qui non est genitus. Imo
nec Pater producit Spiritum Sanclum in

B quanlum pater aut generans, nec Filius,
in quantum filius aut genitus, sed uterque
ut unum principium, in eadem vi spira-
tiva cominunicans. Quamvis ergo Spiritus
Sanctus procedat a Filio, non tamen con-
grue sonat quod spirari sit a generari,
quia Filius non spirat ut filius. Ideo ap-
tius sonat quod aliqui dicunt, quod spirari
non est a generari per se atque directe,
sed quasi concomitanter, in quantum Fi-
lius habet a Patre per generationem aeter-
nam non solum divinam essentiam, sed

G vim etiam spirativam : non quod vis spi-
rativa sit terminus generationis, sed quia
per generationem simul communicalur.
Pater quippe communicat Filio essentiam
spirative fecundam. Itaque non apparet
dicendum quod generatio in divinis sit
prior processione, loquendo de prioritate
secundum rem. Si enim illa est prior rea-
liter, alia videbitur esse posterior secun-
dum rem, quum tamen in summa Trini-
tate nihil sit prius aut posterius; et juxta
Augustinum, solum est ibi ordo naturae

D quo unus ab alio, non quo unus post
alium, ut vera et perfecta requirit seter-
nitas, quum et omnis imperfectio a divina
et seterna emanatione sit penitus exclu-
denda. Idcirco quod aliqui ponunt in per-
sonis emanationibusque ad intra, ordinem
naturalis praesuppositionis, non videtur
quibusdam satis idonee dictum, quum in
hujusmodi praesuppositione videatur ordo
prioris ac posterioris includi.

Addit quoque Durandus : Si quaestio
intelligatur de ordine generationis et pro-

488

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XII ; QWEST. H

cessionis secundum modum et ordinem A
intelligendi, dicendum quod ordo prioris
et posterioris est in divinis non solum
inter origines seu emanationes praefatas,
sed etiam inter absoluta secundum se, et
inter essentiam et relationes oppositas,
itemque inter essentiam et relationes dis-
paratas, et inter personas constitutas. In
divinis namque intellectum prseintelligi-
mus voluntati, essentiam relationi, Patrem
Filio, et utrumque Spiritui Sancto, pater-
nitatem quoque spirationi, et filiationem
seu generationem processioni. Consurgit B
autem hic ordo intelligendi, vel ex his
quse in creaturis videmus, sicut est de or-
dine inter intellectum et voluntatem ; aut
ex naturali habitudine rerum, ut inter
correlativa. Haec Durandus.

Juxta prsehabita sunt intelligenda ver-
ba nonnulla Guillelmi Parisiensis in libro
suo de Trinitate, in quibus insinuare vi-
detur quod generatio spirationem prsece-
dat, ut dum quintodecimo libri illius ait
capitulo : Omnis virtus et potentia spiri-
tualis non agit nisi per modum intellectus C
ac voluntatis, hoc est per modum sapien-
tise et amoris; nec gravida est intra se nisi
sapientise in effectu seu in actu, et amoris
inde fluentis, quemadmodum intellectus
humanus quum acquisierit alicujus habi-
tum artis, gravidus est et fecundus artis
in effectu, hoc est meditationum atque
verborum quse verba sunt rerum de qui-
bus est ipsa ars. Quoniam ergo prima
operationum et actionum spiritualium in-
telligere est, velle namque sequitur intel-
ligere, necessario primus auctor est intel- D
lectus, primaque omnium potentiarum est
generativa : quare ejus actus omnium pri-
mus est intelligentia. — Hsec Guillelmus,
qui in libro prsetacto multa his consimilia
scribit.

Prseterea qusestio ista videtur mihi pro-
fundiorem continere difficultatem, videli-
cet, An ex natura rei prius conveniat Deo
gignere quam spirare.

Et videtur quod imo, quia intellectus
naturali ordine voluntatem prsecedit, et

Filius Spiritum Sanctum, seu generatio
processionem. Hinc Scotus ait : Pater non
spirat antequam Filius, sicut prius ordine
gignit quam spirat. Denique omni actu et
consideratu mentis creatae secluso, ita se
habent ex natura rei in Deo generatio at-
que spiratio, quod terminus generationis,
videlicet Filius, est revera fons, principi-
um et origo Spiritus Sancti : ergo ordine
naturee et ex ipsa origine prior est Spiritu
Sancto, et ipsa generatio processione; sic-
que ex natura rei per prius convenit Deo
gignere quam spirare. — Sed hujus op-
positum rursus probatur, eo quod Deus
sit in sua natura purissimum ac super-
simplicissimum esse, in quo ex natura
rei non est aliqua formalis distinctio, nec
prius neque posterius, nec ante volunta-
tem intellectus, ergo nec emanatio unius
ante emanationem alterius, prout istud
supra distinctione secunda plenius est os- p.
tensum.

Ad hsec dicendum videtur, quod in sim-
plicissimo Deo, qui est purissimus actus,
penitus ex natura rei idem sunt, esse,
posse et agere ; seu essentia, virtus et
actio : ita quod nec intellectus differt a
voluntate, nec econverso, nisi secundum
rationem creatam considerantem ; nec ge-
neratio activa differt a Patre gignente, nec
communis spiratio differt a Patre Filioque
spirante, nisi secundum rationem. ldeo ex
natura rei non videtur ibi prioritas. Nihilo
minus, sicut inter Patrem et Filium est
ordo naturse, quo unus ab alio, non quo
unus prior sit alio, secundum Augusti-
num, sic inter Filium et Spiritum San-
ctum. De hac re erit infra tractatus. Ideo
jam tantumdem tetigisse sufficiat.

Et ex his patet responsio ad objecta. In
divinis enim penitus idem sunt, natura,
intellectus, voluntas; sed ex parte nostrse
considerationis est inter ea distinctio, or-
do, prioritas. Non tamen negatur quin ex
natura rei inter personas divinas et inter
emanationes pro personis seu relationibus
sumptas, sit ordo naturse et prioritas ori-

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XIII 489

ginis ordini naturse correspondens, ut di- A vero, cujus nec sapientise nec omnipoten-

ctum est. — Ad omnia alia est una re- tiae finis est, ita instituit ordinem uni-

sponsio, quia non aliud probant neque versi, quod rationales et intellectuales crea-

convincunt, nisi quod quantum ad ordi- turae ab intellectuali perfectione speciem

nem intelligendi sit prioritas in divinis sortiuntur : idcirco in ipsis intellectus vo-

inter generationem et processionem, quia luntatem praecedit, et intellectiva potentia

in creaturis sic invenimus : creaturae vero propinquius habet se ad naturam speci-

a plena reprsesentatione divinse et increa- ficam. In Deo autem non est hujusmodi

taa simplicitatis deficiunt infinite. Creator habitudo.

DISTINCTIO XIII

A. Quare Spiritus Sanctus, quum sit cle substantia Patris, non clicatur
genitus vel filius, secl tantum proceclens.

OST hsec considerandum est, quantum a talibus quales nos sumus intelligi Aug.de Tri-
potest, quum Spiritus Sanctus procedat de Patre et sit de substantia Patris, "l.^W.
cur non dicatur esse natus, sed potius procedere, et cur non dicatur filius.
Quare autem Spiritus Sanctus non dicatur vel sit natus, et ideo non sit filius,
Augustinus ostendit in quintodecimo libro de Trinitate, ita dicens : Si Spiritus iwdcm.
Sanctus filius diceretur, amborum utique filius diceretur : quod absurdissimum
est. Filius quippe nullus est duorum, nisi patris et matris. Absit autem ut inter
Deum Patrem et Deum Filium tale aliquid suspicemur. Absurdissime ergo filius
diceretur amborum, id est Patris et Filii. Amborum enim filius diceretur, si eum ibid.c.ss.
ambo genuissent : quod abhorret omnium sanorum sensus. Non ergo ab utroque
est genitus, sed procedit ab utroque amborum Spiritus. His verbis ostenditur, cur
Spiritus Sanctus, quum sit de Patre, non tamen dicatur genitus vel filius.

B. Quum Spiritus Sanctus non dicatur genitus, cur Filius
clicatur proceclere.

Quum autem Spiritus Sanctus non dicatur genitus, sed tantum procedens, quseri
solet, cur Filius non dicitur tantum genitus, sed et procedens, sicut ipse in evan-
gelio Joannis ait : Ego ex Deo processi vel exivi, et veni in mundum. Non ergo joann.^,,
tantum Spiritus Sanctus procedit a Patre, sed etiam Filius. Ad quod dicimus, quod 27'
quum uterque procedat a Patre, dissimiliter tamen. Nam Spiritus Sanctus, ut ait Aug.deTri-
Augustinus in quinto libro de Trinitate, procedit a Patre, non quomodo natus, sed "Tu.
quomodo datus vel donum ; Filius autem processit nascendo, exiit ut genitus. Ac
per hoc illud elucescit ut potest, scilicet cur Spiritus Sanctus etiam non sit filius,

490 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XIII

quum et ipse a Patre exeat. Ideo Spiritus non dicitur filius, quia neque natus
est, sicut Unigenitus, neque factus ut per Dei gratiam in adoptionem nasceretur,
sicut nos.

C. Quod non potest distingui a nobis inter generationem Filii et
processionem Spiritus Sancti.

Inter generationem vero Filii et processionem Spiritus Sancti, dum hic vivimus,

distinguere non sufficimus. Unde Augustinus Maximino prsemissam qusestionem

refricanti, scilicet quEerenti cur Spiritus Sanctus non diceretur filius quum de

Aug. con- Patris esset substantia, respondens, sic ait : Quseris a me, si de substantia Patris

nun,,iib.n, est Filius, de substantia Patris est etiam Spiritus Sanctus, cur unus fllius sit, et

c" -Ego alius non sit filius. Ecce* respondeo, sive capias, sive non capias. De Patre est

Filius, de Patre est Spiritus Sanctus; sed ille genitus est, iste procedens. Ideo ille

Filius est Patris, de quo est genitus ; iste autem Spiritus est utriusque, quoniam de

joann. xv, utroque procedit. Sed ideo quum de illo loqueretur, ait, De Patre procedit, quoniam

26.

Pater processionis ejus auctor est, qui talem Filium genuit, et gignendo ei dedit ut
etiam de ipso procederet Spiritus Sanctus. Nam nisi procederet etiam de ipso, non
ibid.xx&. diceret discipulis, Accipite Spiritum Sanctum, eumque insufflando daret, ut a se
quoque procedere significans, aperte ostenderet fiando, quod spirando dabat occulte.
Quia ergo si nasceretur, non tantum de Patre, nec tantum de Filio, sed de ambobus
utique nasceretur, sine dubio filius diceretur amborum. Ac per hoc, quia filius
amborum nullo modo esset, non oportuit nasci eum de ambobus. Amborum est
ergo Spiritus Sanctus, procedendo de ambobus.

D. Hic dicit quod non valet inter illa duo distinguere.

Aug. ubi Quid autem inter nasci et procedere intersit, de illa excellentissima natura
5upra' loquens, explicare quis potest? Non omne quod procedit nascitur, quamvis omne
procedat quod nascitur : sicut non omne quod bipes est, homo est, quamvis bipes
sit omnis qui homo est. Hoc scio ; distinguere autem inter illam generationem et
hanc processionem nescio, non valeo, non sufficio. Ac per hoc, quia et illa et ista
is. lui, s. est ineffabilis, sicut Propheta de Filio loquens, ait, Generationem ejus quis enar-
rabit? ita de Spiritu Sancto verissime dicitur, Processionem ejus quis enarrabit?
Satis sit ergo nobis quia non est a se ipso Filius, sed ab illo de quo natus est ; non
est a se ipso Spiritus Sanctus, sed ab illo de quo procedit, et quia de utroque
procedit, sicut jam ostendimus. De Spiritu Sancto quomodo ipse Deus sit de Deo,
nec tamen ipse filius sit, quoniam procedendo, non nascendo, legitur esse de Deo :
jam superius, quantum visum est, disputavimus.

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XIII 491

E. An Spiritus Sanctus clebeat dici ingenitus.

Nunc considerandum est, quum Spiritus Sanctus non sit genitus, utrum debeat
dici ingenitus. Ad quod dicimus, Spiritum Sanctum nec genitum nec ingenitum
debere dici. Unde Augustinus ad Orosium ait : Spiritum Sanctum nec genitum nec Aug.etOro-
ingenitum fldes certa declarat : quia si dixerimus ingenitum, duos Patres videbimur quiest! i°e"
affirmare ; si autem genitum, duos credere Filios culpamur. Sicut enim solus Filius
dicitur genitus, ita et solus Pater dicitur ingenitus, eo quod ab alio non sit. Unde
Augustinus in quintodecimo libro de Trinitate : Pater (inquit) solus non est de Aug.de th-
alio : ideo solus appellatur ingenitus, non quidem in Scripturis, sed in consuetu- "v,ac.W. '
dine disputantium et de re tanta sermonem qualem valuerint proferentium. Filius
autem de Patre natus est, et Spiritus Sanctus de Patre principaliter et communiter
de utroque procedit. Ideoque quum Spiritum Sanctum genitum non dicamus,
dicere tamen ingenitum non audemus, ne in hoc vocabulo vel duos Patres in illa
Trinitate, vel duos qui non sunt de aliquo, quispiam suspicetur. Ecce his verbis
aperte ostendit, Spiritum Sanctum nec genitum nec ingenitum debere dici.

F. Quod Hieronymus dicit Spiritum Sanctum ingenitum : quod videtur

prmdictis adversari.

Hieronymus tamen in Regulis definitionum contra hsereticos, dicit Spiritum
Sanctum ingenitum esse, his verbis : Spiritus Sanctus Pater non est, sed ingenitus Ambrosius

in Symbol.

atque infectus. Pater non est, quia Patris est et in Patre est; processionem habet Apost. c. 3.
ex Patre, et non nativitatem. Filius autem non est, quia genitus non est. Ecce his
verbis dicitur Spiritus Sanctus esse ingenitus : quod videtur adversari praemissis
verbis Augustini.

G. Determinatio. Secundum diversas acceptiones dicit eos locutos.

Sed ut istam quse videtur repugnantiam de medio abigamus, dicimus quod
Hieronymus aliter accepit nomen ingeniti, et aliter Augustinus. Accepit enim
Augustinus ingenitum, qui vel quod de alio non est : et secundum hoc de solo
Patre dicitur. Hieronymus vero ingenitum dicit non genitum : et secundum hoc de
Spiritu Sancto potest dici, quum Spiritus Sanctus non sit genitus.

H. Ex verbis Hieronymi ostenditur ex quo sensu dixit
Spiritum Sanctum ingenitum.

Quod autem Hieronymus ita acceperit, ostenditur ex verbis suis, quibus in
eodem tractatu utitur, faciens talem divisionem : Omne quod est, aut ingenitum ibidem.

492

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XIII SUMMA ; QUjEST. I

est, aut genitum, aut factum. Est ergo quod nec natum est, nec factum ; et est
quod natum est, et factum non est : et est quod nec natum est, nec factum est ;
et est quod factum est, et natum non est : et est quod factum est, et natum est, et
renatum est ; et est quod factum est, et natum est, et renatum non est. Nunc
praepositorum singulis rebus subsistentiam destinemus. Quod ergo nec natum nec
factum est, Pater est : non enim ab alio aliquo est. Quod autem natum est et
factum non est, Filius est, qui a Patre genitus est, non factus. Quod iterum
nec factum nec natum est, Spiritus Sanctus est, qui a Patre procedit. Quod etiam
factum est et natum non est, ccelum et terra ceteraque insensibilia sunt. Quod
autem factum et natum et renatum est, homo est. Quod vero factum et natum est,
et renatum non est, animalia sunt. Ecce his verbis ostendit Hieronymus se inge-
nitum accipere non genitum. Aliter enim non esset prsemissa divisio vera, scilicet,
omne quod est, aut ingenitum est, aut genitum, aut factum. Atque in divisionis
hujus prosecutione, in assignatione ingeniti ubique ponit non natum.

SUMMA
DISTINGTIONIS TERTLEDEGIM^

IN hac distinctione docetur quantum
mentis humanEe imbecillitati est possi-
bile, qualiter processio Spiritus Sancti a
generatione Verbi feterni distinguitur, et
utrum Spiritus Sanctus possit dici inge-
nitus ; cur etiam nomen processionis com-
mune sit emanationi Filii ac Spiritus San-
cti, quum nomen proprium emanationis B
Verbi, puta nativitas seu generatio illa
ad intra, non conveniat emanationi Spiri-
tus Sancti.

QUiESTIO PRIMA

HIc quseritur, Qualiter processio
Spiritus Sancti a generatione
seterna distincta sit, et qualiter
nomina ista, Processio et Ingeni- C
tus, in divinis suniantur.

Et vidotur quod processio Spiritus San-
cti sit generatio nuncupanda. Primo, quia
descriptio generationis divinee competit
ei : quam descriptionem libro primo po-

nit Damascenus, et supra exposita est. Cf.
Quum etenim generare sit de substantia
sua similem sibi in natura producere, ap-
paret quod Spiritus Sanctus, qui de sub-
stantia Patris spiratur, et ei in veritate
divinae essentiee assimilatur, ita quod ejus
productio ad substantiam terminatur divi-
nam, debeat dici natus ac Filius. — Se-
cundo, queedam mtellectuales creaturee
vocantur in Scripturis filii Dei, propter
similitudinem naturee vel gratiae seu glo-
riae quam habent cum Deo : sed Spiritus
Sanctus incomparabiliter similior est Deo
Patri quam hujusmodi creaturse, quum
veram habeat deitatem. Ergo competit ei
esse Filium Dei. — Tertio, generatio est
per quam alicui esse substantiale commu-
nicatur : sed per processionem communi-
catur Spiritui Sancto esse divinum et in-
creatum ac Deitatis natura. Ergo processio
illa generatio est censenda. — Quarto,
emanationes quse ad naturam terminantur
eamdem, videntur esse rationis ejusdem,
quum omnis effluxio sicut et motus, no-
men et rationem sortiatur a termino ad
quem. Sed sicut generatio Verbi est ad
divinam naturam, ita processio Spiritus
Sancti. Qua igitur ratione una emanatio-
num istarum generatio appellatur, etiam
altera.

p.293A'

QUALITER PROCESSIO SPIRITUS SANCTI A GENERATIONE vETERNA DISTINCTA SIT, ETC. 493

In oppositum est veritas fidei, et Augu- A
189 ets. stinus in littera. — Praeterea supra osten-
sum est, quod duse emanationes ad intra
conveniunt Deo : una per modum naturae
et intellectus ; alia per modum voluntatis
et liberalitatis, ac doni atque amoris.

Ad hoc respondet Albertus : Inter gene-
rationem et processionem septem diffe-
rentise colliguntur. Prima est ex parte
principii a quo : quoniam una est a po-
tentia generandi in Patre, alia a potentia
spirativa. Secunda, quod Filius est ab uno, B
Spiritus Sanctus a duobus : non quasi a
patre et matre, sed ut spirantibus una et
eadem potentia spirativa. Tertia, quia pro-
cessio Spiritus Sancti est ex communione
consensus Patris ac Filii distinctorum ; Fi-
lius autem, penes communicationem na-
turae. Quarta est penes procedentes : quia
Filius procedit ut distinctus in esse, Spi-
ritus Sanctus autem per modum bene esse
distinctorum. Quod tamen a Spiritu San-
clo non tollit naturae perfectionem, quo-
niam in divinis quidquid est secundum C
bene esse vel esse, totum perfectum in
substantia atque hypostasi est. Hinc asse-
rit Augustinus, quod Spiritus Sanctus est
jucunditas delectatioque amborum, sicque
ad bene esse pertinere videtur. Quinta,
quoniam Filius dicit rationem accipientis
naturam, Spiritus Sanctus denotat ratio-
nem accipientis et nectentis eos ad invi-
cem a quibus procedit. Sexta sumitur pe-
nes aptitudinem procedentium : quoniam
Filius per hoc quod Filius est, dicit rela-
tionem ad Patrem : idcirco non includit D
aptitudinem ad hoc quod donetur. Porro
Spiritus Sanctus per hoc quod procedit ut
amor ex liberalitate Patris, ponit aptitu-
dinem ad hoc quod ipse donetur. Ideo lo-
quitur Augustinus, quod ab aeterno pro-
cessit tanquam donabilis. Donum enim est
Patris ac Filii, quod sibi invicem gratuito
impendunt amore; est quoque donabilis
nobis,quamvis nunquam daretur. Septima
est quam tangit Augustinus quartodecimo
de Trinitate, quod amor est in mente non

ut natus, sed ut spiratus : quoniam appe-
titus ejus tenuis quidem est in mente,
etiam antequam gignat notitiam suam :
qui tamen appetitus fit amor notitiae jam
natae, ideo ipse potius est unio parentis ac
prolis quam natus. Et ista differentia Au-
gustini fundatur super hoc, quod uniens
aliqua duo, necossario distinguitur ab utro-
que : idcirco nec nomen nec ratio Patris
aut Filii convenit ei. — Haec Albertus. Cu-
jus verbum quo ait Spiritum Sanctum esse
donum quod Pater et Filius sibi invicem
gratuito amore impendunt, videtur qui-
busdam obscurum : quia secundum Ri-
chardum de S. Victore, amor Filii ad Pa-
trem est debitus : quoniam quidquid Filius
liabet, a Patre accepit; et rursus non vi-
detur Pater aliquid accepisse a Filio.

Haec eadem in Summa sua, libro tertio,
scribit Udalricus, et aliqua addit : Ad hu-
jus, inquiens, ineffabilis processionis ali-
qualem intellectum, dicimus quod realiter
differunt ist.se duae processiones, per hoc
quod generatio Filii est a solo Patre, et
processio Spiritus Sancti est a Patre et
Filio. Ideo oppositio secundum relationes
originis, est inter generationem Filii et
processionem Spiritus Sancti eadem quae
est inter Filium et Spiritum Sanctum,quia
uterque eorum est sua processio. Haec
autem oppositio realem distinctionem in
divinis inducit. Nec differunt hae duae pro-
cessiones se ipsis quemadmodum proprie-
tates personales, sed per differentias as-
signatas. Denique quum in omni natura
nobili non solum sit communicatio qua
quilibet eorum qui sunt in illa natura dat
alii de suo proprio, sed etiam communi-
catio in societate vitae, in amore et ami-
citia, cujus principium est voluntas; utra-
que communio est etiam in divinis : et
generatio est communicatio cujus princi-
pium est natura; processio autem est com-
municatio consensus Patris ac Filii, cujus
principium est voluntas. Nec huic diffe-
renliae obest quod natura et voluntas in
Deo sunt idem : quoniam unumquodque
ibidem suam servat proprietatem. Ideo

494

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XIII ; QU^ST. I

personae illse realiter distinguuntur, qua- A distinctio formalis, est secundum aliquam

rum ipsa natura et voluntas consistunt
principia non ut unum, sed secundum
proprietatem rationum suarum. — Itaque
generatio est processio ex cujus propria
ratione communicatur natura : quia ge-
neratio est ex substantia generantis pro-
duci secundum substantiam, ut Damasce-
nus affirmat. Processio autem hoc ex sui
natura non habet, quia sic haberet hoc in
omni natura; sed habet hoc ex perfectione
divinae naturae in qua est : quemadmo-

oppositionem. Praeterea, processio et ge-
neratio significantur per modum operatio-
num. Non autem convenit ut per opera-
tionem aut motum distinguantur operanlia
vel operata; sed potius econtrario : quo-
niam actiones differunt specie secundum
formas agentium, ut calefacere et infrigi-
dare ; motus vero, secundum terminos.
Hinc alii dicunt, quod differentia pro-
cessionum istarum sumitur ex hoc quod
generatio est processio naturae, spiratio

dum de perfectione generationis est, quod B autem processio voluntatis. Sed hoc quo-

communicetur alicui eadem natura : quia
quum generans intendat sui conservatio-
nem, potius vellet se conservare in pro-
pria persona, quam in simili secundum
speciem. Hinc talis communicatio est in
generatione divina, quia in Deo est omne
quod perfectum est. Ita quoque de per-
fecta communicatione amoris est com-
municatio naturae in amore. Unde et in
hominibus dum amans communicat et im-
pendit alicui intimum suum affectum,

que non competit, quoniam natura et vo-
luntas in Deo sola differunt ratione. Unde
ex illa non potest in Deo esse realis dis-
tinctio, quia principium non est debilius
principiato. Praeterea, secundum hoc pro-
cessio intellectus secundum quam dicitur
Verbum, esset alia a processione naturae
secundum quam dicitur Filius. — Idcirco
dicendum, quod in divinis non potest esse
realis distinctio atque pluralitas nisi se-
cundum relationem originis. Idcirco se-

benter vellet quod in affectu illo substan- G cundum hoc oportet nos investigare plu-

tia sua in illum procederet, quem diligit
sicut se ipsum, ita quod in suo amore
esset sua substantia. Ideo ista perfectio est
in processu divini amoris in Deo, non ut
amor est, sed in quantum amor habet ra-
tionem nexus. Hinc descriptio generati-
onis praetacta non convenit processioni
Spiritus Sancti. Nempe quum ait, Genera-
tio est opus naturae, intelligitur sub rati-
one naturae, ita quod per propriam ra-
tionem ejus communicetur natura. Haec
Udalricus.

Verum in his aliter pro parte videtur
sentire Thomas : Quidam (inquiens) di-
cunt, quod istae duae processiones, videli-
cet generatio et processio seu spiratio,
realiter distinguuntur, nec oportet queerere
quo distinguantur, quia sunt prima distin-
.guentia ipsas personas ; sicut non quae-
rimus quo distinguantur rationale et ir-
rationale. Sed hoc non videtur conveniens,
quia generatio et processio nullam habent
oppositionem ad invicem : omnis autem

ralitatem procedentium et processionum.
Ideo secundum hoc dico, quod in divinis
est quaedam processio secundum quam
una persona procedit ab una : et haec est
generationis processio, secundum quam
Filius est a Patre. ldeo dicitur esse per
modum naturae et intellectus (procedit
namque ut Filius et ut Verbum), quoniam
in utroque modo processionum istarum,
puta naturae et intellectus, est processio
unius ab uno. Item est quaedam processio
D in divinis quae simul est a duobus, vide-
licet ab eo qui procedit, et ab eo a quo
procedit. Et ista a prima distinguitur se-
cundum originem : quia processio haec est
a procedente qui procedit per modum na-
turae. Hinc secunda ista processio dicitur
esse per modum voluntatis, quia per con-
sensum a duobus volentibus potest unus
amor procedere. Atque secundum hos di-
versos modos originis, producuntur in di-
vinis duae distinctee personae, relatione ori-
ginis distinctae, videlicet Filius, qui est a

QUALITER PROCESSIO SPIRITUS SANCTI A GENERATIONE .ETERNA DISTINCTA SIT, ETC. 495

Patre, et Spiritus Sanctus ab utroque. Nec
possunt ibi esse plures processiones quam
hae, hoc est unius ab uno non procedente,
et item unius a procedente ac non pro-
eedente. Itaque distinguuntur processiones
illae divinae et penes principium et penes
terminum. Quamvis enim divina natura
sit principium generationis in Patre, non
tamen absolute sub ratione naturae, sed
sub ratione paternitatis. Similiter a natura
qua per generationem accipitur in Filio,
non habet Filius quod sit Filius in quan-
tum natura, sed secundum quod in Filio
est ipsa filiatio. Sicque relationes se ha-
bent aliquo modo ut principium.et aliquo
modo ut terminus ad ipsas processiones.
Dicendum ergo, quod quum secundum
processiones distinguantur personse rea-
liter plures, non potest dici quod proces-
siones non differant re, sed ratione dum-
taxat. Nulla quippe distinctio major est,
Ioquendo formaliter, quam ea quae est
causa seu ratio sua.Verum quemadmodum
proprietates personales secundum quod
comparantur ad essentiam, sunt idem re,
quia sunt divina essentia; secundum au-
tem quod ad aliquid dicuntur, sunt se-
cundum rem plures : ita est etiam de
processionibus ipsis dicendum, quia se-
cundum quod comparantur ad naturam
tanquam ad principium aut terminum,
non distinguuntur nisi rationo, secundum
quod in Deo natura et voluntas ratione
sola distingui dicuntur; sed quoniam com-
parantur etiam ad proprietates relativas
sicut ad principium vel terminum, idcirco
ex hoc differentiam habent realem.

Quum ergo objicitur quod ipsae relatio-
nes consequuntur processiones : nam eo
Filius est, quia a Patre procedit; sicque
diversae processiones causare videntur di-
versitatem relationum magis quam econ-
trario, vel ad minus erit circulatio ibi.
Dicendum, quod relatio in divinis non
solum habet quod sit relatio, sed etiam
quod sit personalis, id est distinguens per-
sonam ; et ex hoc habet quasi actum dif-
ferentiae constitutivae ac propriae formae

A ipsius personae cujus operatio est gene-
ratio aut spiratio. Ideo non est inconve-
niens quod secundum rationem relationis
ipsae relationes consequantur ipsas pro-
cessiones, atque ab eis differentiam su-
mant; secundum autem quod sunl formae
propriae personarum, causent differentiam
processionum. — Haec Thomas in Scripto.
Porro in prima parte Summae, quaestio-
ne vicesima septima, primo declarat, quod
praeter productionem Verbi,quae generatio
appellatur, sit in Deo productio alia, quae

B amoris processio atque spiratio nuncupa-
tur. Deinde ostendit ibidem, quod spiratio
illa non sit generatio nominanda : Haec,
inquiens, est differentia inter intellectum
et voluntatem, quod intellectus est in actu
per hoc quod res intellecta consistit in
intellectu secundum similitudinem suam ;
voluntas autem est in actu, non per hoc
quod aliqua similitudo voliti est in vo-
lente, sed ex hoc quod voluntas habet in-
clinationem quamdam tendentiamque in
volitum ac unionem cum illo. Hinc pro-

C cessio quae est secundum intellectum, est
secundum rationem similitudinis : unde
et convenit ei ratio generationis, quoniam
omne generans gignit simile sibi. Proces-
sio vero secundum actionem voluntatis,
non ita attenditur secundum rationem si-
militudinis, sed magis secundum rationem

_ impellentis, moventis seu tendentis in ali-
quid. Ideo quod procedit in Deo per mo-
dum amoris, non procedit ut genitum,
neque ut Filius, sed magis ut Spiritus :
quo nomine quaedam vitalis motio atque

D impulsio designatur, prout quis ex amore
fertur impelli, inclinari aut moveri ad
aliquid faciendum. — Praeterea, si quis
instet, quod sicut de ratione Verbi, ita de
ratione amoris sit similitudo, juxta illud
Ecclesiastici : Omne animal diligit simile Eccii.%m,
sibi. Si ergo ratione similitudinis Verbo 13'
convenit generari, eadem ratione Spiritui
seu amori. Dicendum, quod diversimode
similitudo pertinet ad horum utrumque.
Pertinet namque ad Verbum, in quantum
ipsummet Verbum est similitudo rei intel-

496

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XIII J QILEST. I

Ieclae, quemadmodum genitum similitudo
est generantis ; sed ad amorem spectat,
non quod ipse amor sit similitudo amati
aut voliti, sed in quantum similitudo prin-
cipium est amandi, tanquam incitatio ad
amandum. Unde non sequitur quod amor
sit genitus, sed quod genitus principium
sit amoris. — Haec in Summa. Et eadem
scribit in Summa contra gentiles, libro
p. 436 A'. quarto, ut allegatum est supra.

At vero Petrus pro horum concordantia
scribit : Concordando primam et tertiam
opinionem, quoniam utraque vera est,
quamvis prima sit diminuta, dicendum
quod istae processiones differunt se ipsis
formaliter, non originaliter; sed penes sup-
posita et formas a quibus hi actus egre-
diuntur, videlicet penes paternitatem et
spirationem communem, quas oportet dif-
ferre se ipsis, differunt utroque modo, ut-
pote formaliter et originaliter.Haec Petrus.
Insuper Bonaventura : Generatio, in-
quit, et spiratio activa differunt non so-
lum secundum rationem dicendi, sed et
secundum differentiam originis et habi-
tudinis ; talis autem differentia uni essen-
tiae non repugnat. Quod si quaeratur ratio
differentise emanationum istarum, dicen-
dum quod prima ratio differendi non po-
test assignari ex parte terminorum : quia
earum termini sunt personse, quae non
important rationem differendi active, sed
passive. Si ergo personae differunt, quee-
ritur quibus; et necesse est ad emanatio-
nes et relationes redire, quae sunt genera-
tio et processio : sicque in hac assignatione
circulus erit. Similiter ex parte princi-
piorum. Si namque dicantur emanationes
istae differre secundum duplicem fecun-
ditatem naturae et voluntatis, qua3ritur
quomodo differat fecunditas a fecundita-
te. Si dicas quod fecunditas naturae in solo
sit Patre, fecunditas vero voluntatis in Pa-
tre et Filio, quaeritur ultra unde veniat
differentia ista : et oportet ad hoc venire,
quod fecunditas naturae est in uno, quia
imago procedens per illam nata est esse
solum ab uno; fecunditas vero voluntatis,

A in duobus : nexus namque seu processio
per modum nexus, in duobus consistit.
Sicque differentia redit in principium, et
est ibi ratio circularis. Hinc sequitur quod
prima harum emanationum differentia
non est sumenda ex parte terminorum ne-
que principii. — Sed pensandum quod con-
tingit loqui de emanationibus istis quan-
tum ad esse, et quantum ad distingui. Si
quantum ad esse, sic habent rationem
essendi a suis perfectis principiis et fe-
cundis. Quia enim in Deo perfectissima

B est natura, ideo perfecta fecunditas natu-
rae in hypostasi habente rationem prin-
cipii : unde veram et propriam habet
emanationem, quae generatio appellatur.
Similiter intelligendum de spiratione quan-
tum ad voluntatem. Hinc ratio quare hae
emanationes sunt in Deo, est fecunditas
naturae et voluntatis. Si autem loquimur
de eis quantum ad differre, dicendum
quod differunt se ipsis : quoniam omnis
distinctio in divinis venit a modis originis
et relationis; et sicut distinctiones diffe-

C rentiarum innotescunt nobis per alias dif-
ferentias quae oriuntur ab illis, ita et in
divinis. Nam quoniam generatio et spira-
tio distinguuntur se ipsis, ad eas conse-
quuntur secundum rationem intelligendi
aliae differentiae duae. Prima, quod gene-
ratio est ab uno, spiratio a duobus. Quum
enim generatio sit emanatio per modum
perfectae assimilationis, ideo ad unum prin-
cipium respicit ; quia vero spiratio est
emanatio per modum connexionis, ideo
est a duobus. Alia est differentia quoad

D nos. Quum etenim Spiritus Sanctus pro-
cedat ut nectens, et ita ut in alterum ten-
dens, ideo procedit ut donabilis. Filius
vero generatur : generatio autem non re-
spicit tertium. Per has differentias patet
concomitantia emanationum istarum : quia
spiratio dat praeintelligere generationem,
non enim nectuntur nisi distincti ac si-
miles ; similiter generatio dat consequen-
ter intelligere spirationem, quia necesse
est distinctas omnino consimiles delicioso
amore conjungi. Haec Bonaventura.

QUALITEfl PROCESSIO SPIRITUS SANCTI A GENERATIONE .ETERNA DISTINCTA SIT, ETC. 497

Porro Richardus circa ha3c scribit dif-A
fuse : Hsec (diccns) qusestio, utrum spira-
tio sit idem quod generatio, dupliciter po-
test intelligi. Primo, an spiratio Spiritus
Sancti sola ratione differat a generatione
Filii. Ad quod dico, quod realiter distin-
guantur : quod innotescit nobis per termi-
nos earumdem, qui sunt Filius et Spiritus
Sanctus, realiter distincti ab invicem. Dis-
tinguunturque duse illee emanationes se
ipsis formaliter, extendendo nomen for-
mse ad notionem. Distinguuntur etiam in-
ter se per aliquid originaliter, scilicet per B
potentiam generativam ac spirativam. Po-
tentia namque generativa non solum dicit
divinam naturam, sed et innascibilitatis
proprietatem, quse primitatem includit ad
actum generandi. Potentia quoque spira-
tiva non solum dicit voluntatem divinam,
sed etiam inspirabilitatem, quse includit
primitatem respectu actus spirandi. Et ta-
lis differentia in potentiis sufficit, secun-
dum quosdam, ad emanationum distin-
ctionem. Clarius tamen assignatur earum
distinctio per hoc quod non generatio, sed C
spiratio est a Filio. — Secundo potest in-
telligi qusestio, an ratio generationis com-
petat spirationi Spiritus Sancti. Et dico
quod non, quoniam generatio est produ-
ctio rei similis in natura per modum na-
turae. Quamvis autem Pater et Filius spi-
rando producant sibi similem in natura,
hoc tamen non est per modum naturee,
sed voluntatis : ideo spiratio non habet in
se generationis rationem. Veluti si volun-
tas mea esset tam potens quod solo im-
perio voluntatis possem de mea substantia D
facere hominem, illa factio non esset ge-
neratio : quia non esset a me per modum
naturae, sed voluntatis.

Si vero quis arguat, quod unius naturse
non est nisi unus modus communicandi.
Propler quod octavo Physicorum asserit
Commentator : Si esset possibile quod ho-
mo generaretur non ex semine, ille sic
procreatus diceretur homo sequivoce. Un-
de contra Avicennam dicentem esse pos-
sibile hominem generari ex terra, sed con-

T. 19.

venientius in malrice, subjungit quod iste
sermo ab homine qui se dat philosophise,
est fatuus valde. Aitque ibi, quod mures
generati ex putrefactione, non sunt ejus-
dem speciei cum muribus ex semine na-
tis. Ergo divina natura non nisi uno modo
potest communicari. — Dicendum, quod
verbum istud Commentatoris, secundum
quosdam, non est universaliter verum :
quia ut libro de Trinitate asserit Augusti-
nus, multa animalia pariunt alia coeundo,
quum ipsa nullis parentibus coeuntibus
orta sint. Nihilo minus in multis naturis
verum est, quod non convenit eis per vir-
tutem creatam et naturalem nisi unus mo-
dus communicandi se. Divinee vero naturse
ob suam infinitam virtutem et perfectio-
nem, convenit communicare se per mo-
dum naturse et voluntatis. — Hsec Ri-
chardus.

Denique ^Egidius circa hsec scribit pro-
lixe : Quidam (inquiens) dicunt, quod in
divinis sunt plures processiones propter
pluralitatem modorum procedendi per mo-
dum naturee et voluntatis. Quod stare non
valet, quia natura et voluntas sola ratione
differunt in divinis. Propter hoc quidam
dixerunt, quod processiones in divinis dis-
tinguuntur eo quod una, scilicet genera-
tio, sit ab uno, alia a duobus. Sed contra
hoc est, quod Spiritus Sanctus non proce-
dit a Patre et Filio in eo quod plures, sed
in eo quod unum sunt. Hinc quidam dixe-
runt processiones istas distingui propter
ordinem voluntatis ad intellectum, quo-
niam intellectus voluntatem praecedit. Sed
hoc stare non potest, quum in Deo sint
idem voluntas et intellectus. Ideo quidam
dixerunt, quod processiones ista, quum
per modum motus se habeant, distinguan-
tur penes terminos suos. Sed neque hoc
sufficit. Terminus enim in processionibus
dupliciler potest sumi : uno modo, per-
sona procedens; alio modo, natura per
processionem communicata. Motus autem
non diversificantur penes terminos qui
sunt ipsa supposita, sed qui sunt natura
seu forma ; quumque per omnem proces-

498

IN LIBRUM I SENTENTIAROM. — DIST. XIII ; QU.EST. I

sionem in divinis communicetur natura,
non esset nisi una processio in divinis
secundum hunc modum. — Ideo adverten-
dum, quod quum tota distinctio in divinis
per relationes sumatur, processiones illae
realiter distinetse esse non poterunt nisi
quia vel relationes sunt, vel prout secun-
dum nostrum modum intelligendi, ad ori-
gines vel relationes ordinantur in quibus
utroque modo distinctionem ponere pos-
sumus. In divinis autem supposita per re-
lationes oppositas realiter distinguuntur ;
relationes vero se ipsis ab invicem sunt
distinctse. Sed qualiter origines in divi-
nis, etiam ut relationes sunt, habeant esse
distinctum, est dubium, quum disparatas
videantur importare relationes. Idcirco sci-
endum, quod nisi ea in qnibus tales re-
lationes sunt, realiter differrent, ipsae rela-
tiones realiter distinctae non essent. Relatio
autem in aliquo dupliciter potest intel-
ligi : primo, ut in radice ac fundamento ;
secundo, tanquam in supposito aut subje-
cto. Primo modo, similitudo est in albe-
dine; secundo modo, in albo aut simili. Si
ergo relationes disparatse realiter differre
debent, oportet supposita in quibus sunt,
differre realiter, vel radices in quibus ra-
dicantur. Porro divinse personae non dis-
tinguuntur secundum modum supposito-
rum in creaturis, in quibus est diversum
esse, sed magis secundum modum unius
suppositi cui competit esse, quoniam divi-
narum personarum est unum esse eadem-
que natura. Verumtamen ista distinctio in
Deo et creaturis est modo opposito, quo-
niam in eodem creato supposito est unitas
secundum hypostasim, pluralitas secun-
dum naturam substantise et accidentium.
Propter quod in eodem supposito possunt
esse plures relationes disparatse, ita ut ra-
tiono magnitudinis dicatur sequale; ratio-
ne qualitatis, simile. In Deo autem est
suppositorum pluralitas, unilasque natu-
rse. Ideo in pluribus suppositis divinis
possunt esse plures relationes dissimiles
sive oppositse propter pluralitatem suppo-
sitorum, quemadmodum in uno supposilo

A humano possunt esse plures disparatse re-
lationes propter pluralitatem naturarum,
extendendo nomen naturse ad omnem for-
mam sive essentiam. Similes autem nec in
pluribus personis divinis, neque in uno
creato supposito, possunt esse plures, pro-
pter unitatem in esse. Et quia supposita
divina sunt realiter distincta, quamvis sit
in eis una natura, plures processiones ibi
esse queunt, non similes, sed disparatae,
propter realem differentiam suppositorum.
Et quamvis processiones divinse in se op-

B positionem non habeant directe, tamen
quum sint in suppositis realiter distinctis
propter relationes oppositas, possunt dif-
ferre realiter. Sicque patet qualiter pro-
cessiones in divinis realiter plurificantur
secundum quod relationem important; sed
prout ad relationes ordinantur juxta mo-
dum intelligendi, sic distinguuntur secun-
dum quod ipsae relationes. Quemadmodum
enim differt filiatio, quae est proprietas
relativa Filii, a proprietate relativa Spi-
ritus Sancti, quam habet ex eo quod per

C modum spirationis procedit ; sic processio
Filii differt a processione Spiritus Sancti.
Hsec iEgidius.

Circa cujus dicta occurrunt multa di-
cenda. Primus enim modus distinguendi
inter processiones divinas penes pluralita-
tem modorum producendi per modum na-
turse et voluntatis, est evidenter Anselmi,
ut distinctione patuit prsecedenti : et ibi p. 467D';
ostensum est, quod verus rationabilisque ^'0dist' |
consistat. Unde Henricus et Scotus appro-
bant ipsum. Secundus quoque modus di-

D cendi, quem iEgidius reprobat, probabili-
ter potest teneri : et iEgidius insufficienter
improbat illum. Quamvis enim Spiritus
Sanctus procedat a Patre et Filio prout
aliquo modo sunt unum, utpote in una dist.xi,q.3.n
volunlate ac vi spirativa communicantes ;
tamen etiam procedit ab eis prout aliquo
modo distinclse sunt ac duae personae, jux-
ta sensum in prsecedenti distinctione ex- ibid. q. 4.
pressum. Prseterea, tertius modus dicendi
potest probabiliter observari; nec iEgidius
sufficienter improbat eum. Quamvis enim

QUALITEU PROCESSIO SPIRITUS SANCTI A GENERATIONE ^TERNA BISTINCTA SIT, ETC. 499

in alterationibus et motibus directe ten-
dentibus ad formas accidentales, termini
ad quem sint non supposita, sed potius
formae hujusmodi ; in generationibus ta-
men proprie dictis, quae non nisi substan-
tiis (imo substantiis animatis) conveniunt,
termini ad quem non sunt proprie formae
substantiales, sed ipsa composita atque
supposita, ut manifeste docet Philosophus.
Ideo in divinis generatio, quae est substan-
tialis, imo potius, juxta divinum Diony-
sium, supersubstantialis, et spiratio, quae
nequaquam est accidentalis, sed ad veram
et supersubstantialem terminatur perso-
nam, possunt uno ac suo modo distingui
penes terminos ad quem. Nec verum est
quod divina essentia sit terminus ad quem
divinse generationis atque spirationis, qua-
si ipsa generetur sive spiretur, quamvis
per generationem et spirationem commu-
nicetur. Qualiter autem esse terminum ad
quem in divinis diversimode conveniat
essentiae et personis, ante est declaratum.
Hinc Albertus et Udalricus omnes praeta-
ctos modos dicendi et distinguendi inter
generationem et spirationem divinam, et
etiam alios quosdam, conflant in unum ;
atque ex eis collectis, inter processiones
illas distinguunt. Modus quoque distinguen-
di quem ponit JBgidius, partim patet ca-
lumniae. Sed brevitati studens, pertranseo.
Insuper Scotus hic scribit: In hoc omnes
doctores conveniunt, quod generatio et
spiratio sunt distinctae productioncs ; sed
a quo accipiatur earum distinctio, sunt
variae opiniones. Aliqui namque dicunt,
quod distinguuntur per terminos. — Alii,
per principia sua, intellectum et volunta-
tem, qus3 tantum distinguuntur secundum
rationem, et quod earum distinctio cau-
satur per operationem intellectus Dei.Con-
tra, quamvis major distinctio atque plu-
ralitas habeant reduci ad minorem ac
unitatem, nunquam tamen realis dislin-
ctio reducitur ad distinctionem secundum
rationem, ita quod aliqua secundum ratio-
nem taiitum distincta, sint causa distin-
ctorum realiter, et quod idem sub diversis

A rationibus sit causa distinctionis realis :
quia ens rationis non necessario praeexigi-
tur distinctioni reali. Praeterea, si essentia
sub ratione aliqua sit causa seu princi-
pium alicujus productionis : aut ergo to-
tum aggregatum ex essentia et ratione, aut
illa ratio tantum, aut essentia tantum. Non
totum illud aggregatum, quum sit ens per
accidens : quod non potest esse princi-
pium productionis in divinis, quum illa
sit prima ac simplieissima, propter quod
simplicissimum habet principium. Nec ra-

B tio tantum, quum ratio illa sit causata per
operationem intellectus negotiantis circa
rem, nec est formaliter infinita. Ergo es-
sentia tantum. — Est ergo opinio tertia,
quae ponit emanationes distingui ab uno
principio omnino indistincto re et ratione,
quod est divina essentia : quse (ut dicunt)
sine omni distinctione rei et rationis, est
principium proximum diversarum ema-
nationum, et hoc est ex ejus infinitate.
Quemadmodum enim si harum emanatio-
num essent duo principia realiter distin-

C cta, ita divina essentia ex sua infinitate
continens ista principia fundamentaliter,
licet non formaliter, est principium ema-
nationum istarum. Istud quoque confir-
mant per hoc, quod si ponantur in divina
essentia diversae perfectiones, ut intelle-
ctus, voluntas, sapientia, oportet tamen
quod ibi sint ordine quodam : principium
quippe est esse, quod est quasi pelagus
infinitum substantiae, secundum Damasce-
num, et doinde alia ordine suo. Ergo si
hujusmodi actus primi possunt causari ab

D essentia, ita quod divina essentia sit im-
mediatum principium quo istae perfectio-
nes quodam ordine oriuntur, multo ma-
gis potest esse immediatum proximumque
principium actuum secundorum ut diver-
sarum emanationum. Contra, secundum
istam opinionem non esset ratio cur una
emanatio divina esset naturalis et alia li-
bera. — Haec Scotus. Et contra opinionem
eamdem valent quae praecedenti distinctio-
ne inducta sunt contra Durandum, cujus
imaginatio cum opinione illa coincidit.

soo

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XIII ; QU^ST. I

Deinde Scotus tenet quod generatio at- A
que spiratio in divinis distinguuntur pe-
nes sua principia, videlicet intellectum et
P. 465C. voluntatem, juxta modum prsehabita dis-
tinctione digestum, et prout secundum
ipsum intellectus et voluntas in Deo non
solum differunt ratione, sed formaliter
quoque ex natura rei juxta opinionem
q.2,p.i62C. suam, quae supra secunda distinctione re-
citata est et reprobata.

Denique argumentatio Scoti, qua probat
emanationes illas divinas ad intra non di-
stingui ex parte intellectus et voluntatis B
prout sola differunt ratione, convincitur
esse invalida, quia sic arguit : Quamvis
major distinctio reduei habeat ad mino-
rem, nunquam tamen realis distinctio re-
ducitur ad distinctionem secundum ratio-
nem. Cujus assumpti error hinc innotescit,
quod omnis ordo, distinctio, multitudo
ideatorum rerumve creatarum, reducitur
ad divinae mentis ideas, imo ad unam ac
simplicissimam sapientiam Dei, quee est
causa ordinis totius universi. Verum ad
hsec Scotus nititur respondere, dicendo G
quod Deus non producit mediante idea
sicut mediante principio productivo. Quod
est manifeste contra Augustinum in li-
bro LXXXIII Queestionum dicentem, quod
idea est mentis divina? exemplar, princi-
pium factivum, non factum : quod quum
neque oriatur neque intereat, tamen se-
cundum ipsum fit omne quod oritur et
interit, prout hoc infra suo loco plenius
ostendetur. — Porro quod arguit, Si divina
essentia sub aliqua ratione est principium
productionis, aut ergo totum aggregatum, D
etc, dico quod istud est infirmissimum
argumentum ex erronco intellectu proce-
dens. Nempe dum dicimus quod divina
essentia sub ratione intellectus ut est in
Patre, est principium productivum Verbi
generativumque Filii, juxta sensum fre-
quenter praehabitum, et ipsa sub ratione
voluntatis ut est in Patre ac Filio, est prin-
cipium productionis Spiritus Sancti et ori-
go spirandi, non sumitur ratio pro actu
seu consideratione mentis humanoe neque

angelicse, sed pro ipsa proprietate, perfe-
ctione, virtute seu attributo divinae essen-
tiae, prout in ea fundabilis est aut fun-
datur consideratio mentis vel ereatae vel
increatse, secundum quod sanctus testatur
Bernardus, quod Deus in quantum sapien-
tia regit ac providet, in quantum potentia
causat, etc. Vel si ratio accipiatur pro
consideratione mentis humanEe, intelligen-
dum est quod divina essentia sub ratione
intellectus est principium prolationis Ver-
bi quantum ad manifestationem seu inno-
tescentiam qua nobis id innotescit, quia
aliter capere non valemus qualiter essen-
tia Dei sit principium sic gignendi, nisi
considerando eam ut intellectum, seu in-
tellectualem vel intelligentem. Ratio au-
tem in modo loquendi doctorum, valde
multipliciter sumitur. Hinc imperitum est
et rude ita arguere : Si essentia sub ra-
tione illa aut illa est principium produ-
ctionis, aut ergo totum aggregatum ex
essentia et ratione, etc. Dico enim quod
divina essentia nulli rei componibilis est
neque miscibilis ; nec divina perfectio,
proprietas, virtus, attributum, aliquid su-
peraddit divinee essentiee, ut inde quid ag-
gregatum resultet ; neque ex createe men-
tis consideratione quidquam adjungitur
divinse essentise. Idcirco sola essentia sub
tali aut tali perfectione, proprietate, vir-
tute, seu attributo vel ratione, est produ-
ctionis principium eo modo quo actio so-
let adscribi naturee, quum utique actio
aliter essentiae seu naturse, aliterque per-
sonee conveniat. — Postremo, dum Scotus
assumit quod totum illud aggregatum est
ens per accidens atque ens rationis, dico
(sicut nunc tactum est) quod divina essen-
tia una cum sua perfectione attributali,
proprietate seu virtute, non est aliquid
compositum nec aggregatum, nec ens per
accidens, sed primum simplicissimumque
principium. Nec est ens rationis,nisi forsi-
tan objective,quia consideratur a ratione :
proprie vero ens rationis vocatur quod fa-
bricatur et dependet ab ea, neque in se ha-
bet esse positivum extra animam et reale.

QUALITER PROCESSIO SPIRITUS SANCTI A GENERATIONE /ETERNA DISTINCTA SIT, ETC. 501

Nunc tangenda sunt dicta Durandi, hic A
asserentis : Processio in divinis non est
quid medium inter personam producen-
tem et procedentem, sed solum dicit re-
spectum, ut quod est ab alio, cui corre-
spondet respectus oppositus, ut a quo est
alius : qui respectus constituunt et distin-.
guunt divinas personas. Hinc passiva ge-
neratio est filiatio ; spiratio autem, sive
active sive passive sumatur, est idem cum
relationibus correspondentibus sibi. Nisi
enim velimus gratis contendere, non est
aliud quaerere de diversitate processionum B
istarum secundum rem, quam quaerere de
diversitate relationum, quamvis aliam ha-
beant intelligendi rationem hae et illae,
quia relationes significantur per modum
actionis aut passionis. Possumus ergo com-
parare generare ad generari, et spirare ad
spirari. Sicque manifesta est horum realis
diversitas, quum includant oppositionem
formalem, sicut et manifesta est realis
differentia inter paternitatem et filiatio-
nem, et inter relationem spirationis acti-
vae ac relationem spirationis passivae, quse C
directe invicem opponuntur.

Possumus quoque comparare generare
ad spirare, et generari ad spirari. Sicque
difficilius est assignare qualiter distin-
guantur, quum non opponantur formali-
ter : quemadmodum difficile est exponere
quomodo differant paternitas et commu-
nis spiratio, et similiter quomodo differant
filiatio et spiratio passiva. Dicuntque ali-
qui quod generare et spirare non diffe-
runt realiter ; generari vero et spirari di-
cunt differre realiter. Primos quia quae D
sunt in divinis in eodem supposito, non
distinguuntur secundum rem : generare
vero et spirare sunt in Patre. Secundo,
quia in divinis non est realis distinctio
nisi per relationes oppositas. Generare au-
tem et spirare non dicunt relationes hu-
jusmodi, quum sint in eadem Patris per-
sona : quod relationibus oppositis non
competit in divinis. Denique confirmatio
ac declaratio primae rationis est, quod
quidquid est in Deo, est realiter idem cum

eo, nec potest esse inhaerens : ideo est
persona subsistens. Si ergo generare et
spirare realiter differunt, utrumque est
subsistens persona ; quumque utrumque
sit in Deo Patre, essent in Patre duae per-
sonae, quarum nulla esset Filius aut Spi-
ritus Sanctus. Et quoniam quidquid est in
Patre, est Pater, sequeretur quod Pater
esset duse personae. Praeterea, quod in di-
vinis commune est pluribus personis, non
ponit in numerum realem cum his quibus
commune est, ut patet de divina essentia
et personis. Sed activa spiratio communis
est Patri ac Filio. Ergo non ponit in nu-
merum cum eisdem, neque cum aliquo
quod est in aliquo ipsorum. — Eodem mo-
do probatur, quod generari et spirare non
differunt realiter, quia utrumque inest et
convenit Filio. Insuper, quae non habent
inter se oppositionem relationum originis,
non distinguuntur realiter in divinis. Sed
inter generare et spirare, similiter inter
generari et spirari, non est oppositio origi-
nis, quum unum horum non oriatur ex
alio. Verum inter generari et spirari ponit
opinio ista realem distinctionem, quia spi-
ratus est a genito.

Huic opinioni objicitur primo sic : Ea
quse non possunt convenire eidem respe-
ctu ejusdem, non sunt idem realiter, sal-
tem re relativa : quia relationis esse, est
ad aliud vel alium esse. Generare autem
et spirare non conveniunt alicui divinae
personae respectu ejusdem ; similiter nec
generari nec spirari. Generare namque
Patri competit respectu Filii, spirare vero
respectu Spiritus Sancti, non Filii. — Am-
plius, duabus relationibus disparatis spe-
cie vel quasi specie differentibus, corre-
spondent duae relationes specie vel quasi
specie differentes : quoniam una secun-
dum speciem relatio non opponitur plu-
ribus relationibus specie distinctis. Sed
generari et spirari sunt duae relationes
specie differentes. Ergo relationes eis cor-
respondentes, videlicet generare et spira-
re, differunt specie aut quasi specie : et
ita distinguuntur realiter, quum sint rela-

502

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XIII I QUtEST. I

tiones rei, non rationis. — Rursus, quse- A
cumque uni et eidem sunt eadem, sunt
eadem inter se, saltem eo modo quo ea-
dem sunt in tertio illo : nam hujus oppo-
situm implicat. Si ergo secundum pree-
tactam opinionem, generare et generari
idem sunt cum spirare, non solum re ab-
soluta, sed etiam relativa, sequitur quod
generare et generari idem sunt inter se,
etiam re relativa. Quo dato, paternitas et
filiatio non erunt realiter distinctae ab
invicem, imo nec Pater et Filius. — Ad-
huc, duae passiones non videntur imme- B
diate oriri ab una actione. Quum ergo
generari et spirari sunt duee emanationes
passivee, non sunt ab una Patris actione ;
sed sicut generari est a generare, ita spira-
ri a spirare. Idem autem judicium est de
emanationibus et relationibus in divinis.
Est ergo dicendum, quod generare et
spirare realiter differant; similiter gene-
rari et spirari. Et ratio distinctionis hu-
jusmodi sumenda est ex natura oppositio-
nis : quoniam licet omnia opposita sint
distincta, non tamen omnia distincta sunt C
opposita, neque in absolutis, neque in
relationibus : quia distingui est commu-
nius quam opponi. Quum ergo relationes
secundum propriam rationem maneant in
divinis, poterit in eis inveniri distinctio
non proveniens ex aliqua oppositione, ut
inter paternitatem et communem spiratio-
nem, vel inter generare atque spirare. Et
si quaeratur ratio distinctionis illorum, di-
cendum quod distinguuntur se ipsis, quum
sint qusedam prima et simplicia. Verum-
tamen in his est qusedam varietas : quo- D
niam omnes relationes se ipsis differunt
realiter; qusedam vero differunt speciali-
ter secundum suppositum : et illse sunt
tantum inter quas est oppositio directe, ut
inter generare et generari, et inter spirare
et spirari ; seu inter quas est opposilio in-
directe et concomitanter, quemadmodum
inter generare et generari ex una parte, et
spirari ex alia : in quibus est oppositio
non ratione realis distinctionis simplici-
ter, sed tantum ratione illius distinctionis

quse est secundum suppositum specialiter,
propter incompossibilitatem oppositorum
in eodem supposito. — Hsec Durandus.

Hsec demum Durandi positio dictis Ri-
chardi concors videtur quantum ad prin-
cipalem conclusionem. Attamen in decisio-
ne hujus qusesiti, atque in argumentorum
solutione, multa affirmat quse aliena vi-
dentur a veritate : inter cetera scribens,
quod subsistere et inhserere solis eonve-
niunt absolutis ; et item, quod relatio non
subsistit per se, nec fundamento suo in-
hseret; itemque, quod divina essentia po-
nit in numerum realem cum relationibus.
Quorum videtur oppositum, quoniam in
divinis personse non absolute, sed relative
dicuntur et sunt, et tamen vere subsistunt.
In creaturis quoque relatio tam vere in-
hseret subjecto, quam vere est accidens.
Insuper ex dictis doctorum frequenter
prsehabitum est, quod in divinis relatio-
nes sunt subsistentes : quia nec aliquid
superaddunt essentise, nec realiter diffe-
runt a personis. Essentia quoque divina
non videtur in numerum realem ponere
cum relationibus, quum realiter idem sit
quod ipsse relationes, et quod omnes si-
mul et quod unaquseque earum : quemad-
modum ipsa essentia idem est quod Trini-
tas adoranda, et quod quaelibet increata,
superbenedicta et supergloriosa persona.
Porro ea ponunt in numerum realem, quse
ab invicem realiter distinguuntur.

Ad objecta igitur respondendum. Et pri-
mum jam evidenter solutum est. Quamvis
enim Spiritus Sanctus procedendo vere ac-
cipiat divinam naturam, non tamen secun-
dum rationem similitudinis neque per mo-
dum naturse procedit, sed per modum
voluntatis et liberalitatis ac doni : idcirco
non filius, sed amor spiratus rite vocatur.
— Ad secundum, quod utique Spiritus
Sanctus Patri ac Filio consubstantialis, in-
comparabiliter eis similior est quam crea-
ta; non tamen dicendus est filius Dei, quia
nec naturalis filius Dei potest vocari ob
causam prsetactam, nec filius adoptivus,

QILEST. II : QUALITER PROCESSIO LOCUM HABEAT 1N DIVINIS

o03

quum essentialiler felix sit, et Deo consi-
milis in natura perfecfe et plene, non par-
ticipative neque per gratiam.Et dalo quod
ob similitudinem in natura posset aliquo
modo Dei filius appellari nisi aliunde es-
set impedimentum, tamen nequaquam nun-
cupandus est filius Dei, ne in super-
adoranda et superordinatissima Trinitate
videatur esse quaedam confusio, duabus
personis nomen filii Dei habentibus. Unde
secundum Augustinum et Bernardum, non
decuit Patrem necSpiritum Sanctum incar-
nari, ne in divinis duo filii nominarentur.

Ad tertium Thomas respondet, quod pro-
cessio amoris in quantum hujusmodi, non
habet quod per ipsam natura amantis
communicetur; sed hoc habet secundum
quod est in divinis, ubi non potest esse
aliquid imperfectum. Ideo Spiritus San-
ctus secundum rationem processionis, com-
muniter loquendo, non habet quod sibi
communicetur natura : propter quod talis
processio non potest generatio nominari
secundum suam propriam rationem. —
Huic solutioni objici potest, quia si proces-
sio amoris in quantum est seu secundum
quod est in divinis, habet quod procedenti
communicetur natura, apparet quod pro-
cessio illa divina, generatio sit vocanda,
quum ei in quantum divinee conveniat
quod communicetur divina essentia. Et
respondendum, quod argumentum proce-
deret, si ei conveniret hoc ipsum secun-
dum rationem, similitudinem et proprieta-
tem ac modum naturee. Itaque ad rationem
generationis divinee non sufficit quod sit
emanatio per quam communicatur esse
substantiale atque natura, sed oportet ut
hoc sit secundum rationem et proprieta-
tem similitudinis ac naturee.

Ad ultimum, quod non eodem modo nec
eadem ratione utraque illa emanatio ter-
minatur ad divinam naturam : idcirco
utraque non potest generatio appellari.

Postremo respondendum jam esset ad
argumenta quibus in his quae ex Durando
sunt introducta, probatum est quod gene-

A rare et spirare non distinguuntur realiter.
Ad quod ex his quee infra dicentur de re-
lationibus et notionibus oppositionibusque
earum, patebit responsio. Nunc vero in
tantum tangendum, quod spiratio illa ac-
tiva atque communis Patri ac Filio, et
generatio activa Palris, sunt emanationes
distinct» ab invicem et a paternitate; si-
militer spiratio activa et generatio passiva
Filii distinguuntur sicut spiratio passiva
et filiatio. Verumtamen sicut generatio ac-
tiva est realiter Pater gignens, sic activa

B spiratio Patris est Pater spirans : qui ta-
men non est spirans in quantum pater,
sed secundum rationem praetactam. Simi-
liter activa spiratio Filii est Filius spi-
rans : sicut et activa illa communis spiratio
videtur idem esse quod Pater et Filius spi-
rantes communiter, seu ut unum spirati-
vum principium ac unus spirator, juxta
sensum praehabitum : quemadmodum di-
vina essentia est Trinitas et tres personee,
ac queelibet divina persona; ipsaque Tri-
nitas est una res summa, pula divina es-

G sentia et unus Deus. Non tamen Pater est
duee personee, nec Filius est duee personee,
nec Pater et Filius sunt una persona, pro-
ut in divinis persona proprie sumitur re-
lative : quia communis spiratio non est
proprietas relativa et personalis, seu con-
stitutiva personae; sed juxta modum quo
concipere valemus divina, est quasi pro-
prietas, relatio aut notio adveniens Patri
et Filio jam conslitutis in esse personali
per paternitalem et filiationem. Atque se-
cundum doctores, quantum ad hoc, com-

D munis spiratio habet se quasi per modum
formee accidenlalis, quamvis nequaquam
sit accidens. Et per haec videntur posse
solvi omnia argumenta ibi inducta. Heec
tamen infra clarius exponentur.

QU^STIO II

Ecundo queeritur, Qualiter proces-

hoc est, secundum quam signi-

504

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XIII ; QU£!ST. II

ficationem conveniat emanationi A
divinse ad intra.

Ad quod breviter respondet sine ar-
gumentis Udalricus in Summa sua, libro
tertib : Si hoc nomen, processio, sumatur
secundum id cui nomen imponitur, sic
primo et propriissime est in Deo : quia
processio personarum in Deo, est exem-
plar et causa processionis creaturarum.
Ideo nomen conveniens causae et causatis,
perfectius convenit causae. Si vero sumatur
processio secundum id a quo nomen im- B
ponitur, sic ex creaturis transumptum est
ad divina. Sic enim dicitur processio qua-
si porro vel procul cessio unius ab alio.
Sicque importat distantiam unius ab alio,
sive secundum naturam, ut in processione
causali, qua effectus procedit a causa, sive
secundum locum aut spatium, ut in pro-
cessione et motione locali. Haec autem di-
stantia proprie est in rebus creatis, non in
personis divinis, sed secundum similitu-
dinem quamdam. Et processio illa divina
secundum aliquid convenit cum utraque C
processione creaturarum : cum processi-
one quippe causali convenit in ratione
principiandi; et cum processione loca!i,in
distinctione et perfectione. Denique cau-
salis processio duplex est : una a causa
separata; alia a causa vel principio quo-
dammodo consubstantiali, sicut fluit linea
a puncto, et tempus a nunc temporis :
atque cum hac processione potissime con-
venit divina processio, omni imperfectio-
ne sublata. Quumque processio ex sua
ratione nil dicat in Deo nisi principiatio- D
nem, communis est generationi atque spi-
rationi. Quae communitas quamvis secun-
dum rationem nominum sit communitas
univocationis, quum sit communitas gene-
ris ad species; tamen prout nomina ista
sumuntur in Deo, in quo non est ratio
superioris et inferioris, seu communis ac
specialis, est communitas proportionis. At-
tamen praedicatio qua processio praedica-
tur de generatione et spiratione divina,
communis est per omnimodam identita-

tem praedicati cum subjecto, sic tamen
quod praedicatum in modo significandi
differt a subjecto : qui modus est intentio
communitatis proportionis ad actum utri-
usque processionis. Illa namque propor-
tionis ratio una est, quemadmodum tribus
personis commune est hoc nomen, per-
sona. — Nihilo minus processio appropria-
tur spirationi Spiritus Sancti. Propter quod
in notificatione personae Spiritus Sancti
ait Salvator : Spiritum veritatis qui a Pa- Jomn.w
tre procedit. Notificatio autem fieri debet 26'
per propria vel appropriata. Potest quo-
que auctoritas illa intelligi, quod Spiritus
Sanctus proprie procedit a Patre, ita quod
procedere ei sit proprium eo modo quo
Sancti appropriata consueverunt propria
appellare : unde quintodecimo de Trinitate
Augustinus ait Filium Dei proprie Sapien-
tiam dici. Ratio vero appropriationis non
est analogica, quoniam illa non est in di-
vinis propter personarum aequalitatem,
nec etiam convenientia cum proprio Spi-
ritus Sancti : quia secundum nominum
significationem magis appropriaretur pro-
cessioni secundum actum naturae, quae pri-
ma est et realis et simpliciter dicta pro-
cessio, quam processioni amoris, in qua
non nisi secundum quid et per similitu-
dinem est processus affectionis in ama-
tum : quoniam nomen potius convenit ei
de quo simpliciter dicitur, quam ei de
quo dicitur secundum quid. Sed ratio est,
quia secundum rationem, processio natu-
ralis addit supra rationem processionis
determinationem perfectionis : ex qua spe-
ciale nomen sortitur, et vocatur generatio.
Processio autem amoris nil addit perfe-
ctionis, sed potius de ratione perfectionis
diminuit : idcirco commune retinet no-
men, et vocatur processio. Tamen in quan-
tum per modum suum distinguitur contra
generationem, sortitur speciale nomen,
quod est spiratio, et sic Filius non pro-
cedit. Haec Udalricus.

Hinc ait Durandus : Nomen processionis
primo videtur fuisse impositum ad signi-
ficandum motum progressivum animali-

QUALITER PROCESSIO LOCUM HABEAT IN DIVINIS

505

um, quo movent se ipsa: et sic dicitur pro- A dinem habet ad exitum causati a causa; in

cessio quasi propria virtute incessio. lnde
translatum est ad significandum omnem
motum etiam localem, et ultra ad omnem
motum et mutationem quse est ex quo-
dam in quiddam, et postremo ad omnem
emanationem secundum quam aliquid est
ab aliquo ut a suo principio. Et ita solum
convenit in divinis, et hoc, exclusis im-
perfectionibus quae sunt in emanationibus
creaturarum, quae sunt ex parte motus seu
mutationis aut diversitatis essentiae : qui-

quantum vero procedit ut amor qui tendit
in alterum non sicut in recipiens, sed
sicut in objectum, habet similitudinem
cum processione locali, quae est ox aliquo
in aliquid. Pater namque amat Filium
amore qui est Spiritus Sanctus. Alia ra-
tio, ut credo, est melior, quia in rebus
creatis invenimus aliquid in se subsistens
procedere per modum naturae, quod dici-
mus generari : sicque potuimus processio-
nem Filii proprio nomine designare. Non

bus exclusis, de ratione processionis so- B autem invenimus in creaturis aliquid sub-

lum est quod sit procedens ab alio. Ex-
clusis enim omni motu, mutatione et
innovatione ab actione, remanent soli re-
spectus a quo aliquid et quod ab aliquo.
Haec autem in divinis reperiuntur. Hinc
constat quod processio in divinis solum
dicitur de emanatione passiva, quoniam
illi soli convenit procedere cui convenit
ab alio esse : quod non convenit nisi pro-
ducto. Proeessio tamen appropriatur ema-
nationi Spiritus Sancti. Emanatio enim

sistens procedere per modum amoris :
ideo processionem Spiritus Sancti per mo-
dum amoris procedentis, non potuimus
significare proprio nomine, sed communi.
Heec Thomas.

Concordat Richardus, inter cetera scri-
bens : Procedere, uno modo idem est quod
ab alio esse, et ita secundum rationem
commune est Filio atque Spiritui Sancto.
Alio modo sumitur procedere pro esse ab
uno in alium ut in objectum, quemadmo-

Filii proprium habet nomen. Ratio autem G dum amor est ab amante in amatum

appropriationis est triplex. Prima est pe-
nuria nominum in his quae pertinent ad
Spiritum Sanctum : ideo emanatio ejus
retinet sibi nomen commune, quum de-
ficiat proprium. Secunda est convenientia
nominis processionis. Significat enim pri-
mo voluntarium motum, accipiendo vo-
luntatem pro appetitu sequente cognitio-
nem. Spiritus Sanctus autem per modum
voluntatis procedit : ideo appropriatur ei
hoc nomen. Tertia, quoniam Spiritus San-

sicque proprium est Spiritui Sancto. Et
quamvis procedere primo modo sit com-
mune Filio atque Spiritui Sancto, tamen
Spiritui Sancto appropriatur, quoniam a
duobus procedit : unde expressius conve-
nit ei processio, quemadmodum nomen
accidentis, quod commune est accidenti
communi ac proprio, appropriatur acci-
denti communi, quia plus habet de ratione
accidentalitatis. Verumtamen, sicut est no-
men specialiter significans emanationem

ctus procedit a non procedente et proce- D Filii, quod est gcneratio; ita est nomen

specialiter significans emanationem Spi-
ritus Sancti, quod est spiratio. Haec Ri-
chardus.

Petrus quoque : Quamvis (ait) in divinis
non sit genus et species, seu universale
et particulare, attamen ibi est proprium
et commune : commune vero dupliciter,
scilicet secundum rem, sicut essentia est
communis tribus personis ; aut secundum
rationem, ut processio generationi et spi-
rationi. Verum in quantum processio divi-

dente, hoc est a Patre et Filio : sicque
processio amplius ei convenire videtur.
Haec Durandus.

Porro Thomas in Scripto addit alias
duas rationes appropriationis istius : Quum
(inquiens) processio dicatur dupliciter, pu-
ta secundum motum localem, et secun-
dum exitum causati a causa, uterque mo-
dus aliquo modo competit origini Spiritus
Sancti. In quantum enim procedit ut per-
sona distincta, sic sua processio similitu-

506

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XIII ; QU^ST. III

ditur contra generationem, generatio non
est processio : quoniam generatio est per
modum naturee, quee importat unum prin-
cipium; emanatio autem Spiritus Sancti
est per modum voluntatis et amicitiae,
amicitia vero est plurium, quorum quili-
bet est principium ejus. Heec Petrus.

^Egidius autem dicit praefatam exposi-
tionem significationis nominis hujus, pro-
cessio, non recte procedere : quia nos,
inquit, non queerimus de translatione no-
minum, sed dubitamus an ibi, scilicet in
divinis, sit processio personarum. — Ad
quod dico, quod reprehensio ista inepta
est, quia ad intelligendum qualiter pro-
cessio sit in Deo, multum confert illa dis-
tinctio.

Addit demum .Egidius : Processio in di-
vinis, secundum Boetium, naturalis est vel
substantialis, quoniam per utramque pro-
cessionem communicatur divina substan-
tia seu natura. Utramque etiam intelligere
melius non valemus, quam per ea quee
sunt in mente nostra, videlicet per ema-
nationem verbi ab intelligente, et amoris
a diligente.Verumtamen in emanationibus
istis in Deo et mente creata, quantum ad
distinctionem, est modus contrarius. Ver-
bum namque creatum ab intelligente dis-
tinctum est secundum naturam, non se-
cundum hypostasim : quoniam alia est
natura verbi, alia intelligentis, sicut alia
est natura substantise et accidentis; non ta-
men est hypostasis alia, quoniam verbum
creatum non est subsistens, sed inheeret
hypostasi seu personee intelligentis. Sed in
Deo eadem est natura Verbi ac Patris di-
centis, distincta vero hypostasis. Hanc dif-
ferentiam ponit Damascenus libro primo,
capitulo sexto. Idem dicendum est de amo-
re creato et Spiritu Sancto. Haec .Egidius.

QUyESTIO III

^I^Ertio quseritur sine argumentis, An
1 Spiritus Sanctus possit dici in-
genitus.

A Ad quod Thomas : In divinis, inquit,
nihil proprie dicitur privative : quia de
ratione privationis est, quod sit aliquid
aptum habere quod non habet. Quod Deo
non competit. Idcirco ingenitus in divinis
tantum sumitur negative. Sed quaedam ne-
gatio negat in genere determinato : et haec
habet aliquid simile privationi, in quan-
tum ponitur aliquod genus determinatum.
Est etiam quaedam negatio extra genus :
et heec negatio est absoluta, quae nullum
genus determinat. Si ergo ingenitus dicat

B negationem extra genus, sic convenit om-
ni ei quod est, et non est per generatio-
nem ab alio, sive sit ab alio, sive non, et
sive sit increatum, sive creatum. Sicque
esse ingenitum convenit Patri et Spiritui
Sancto ac divinee naturee, primis quoque
creaturis, quee non exierunt in esse per
generationem. Porro si sit negatio in ge-
nere, hoc potest esse dupliciter, secundum
quod in divinis accipitur, vel in genere di-
vinee naturee, et sic adhuc convenit Patri
et Spiritui Sancto ac divinae essentiee ; vel

G in genere principii in divina natura, sic-
que non convenit nisi Patri, et est notio
Patris. Principium quippe innotescere po-
test, aut secundum quod aliquid est ab
illo, sicque Pater innotescit per genera-
tionem et spirationem activarn ; aut secun-
dum quod non est ab alio, et sic ingenitus
est notio Patris. Heec Thomas in Scripto.
— Idem Albertus, et concordat Udalricus.
Addit tamen Albertus : Secundum Da-
mascenum libro primo,capitulo octavo, in-
genitum* per unum n scriptum, est idem 'ayevri

D quod non genitum ; ingennitum* vero per T0V
duo n scriptum, ostendit quod non gene- aY£VV7l
ratum. Atque in primo sensu, genitum et TC
non genitum seu ingenitum distinguunt
inter naturam creatam et increatam : quia
divina natura est ingenita, id est increata,
secundum quod genitum dicitur a genesi,
id est creatione. Ingenitum vero in secun-
da significatione convenit naturea creates
et increatee : quia aliquis in natura divina
est ingenitus, ut solus Pater; et aliqua in
natura creata ingenita sunt, ut omnium

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XIV

507

animalium primae hypostases, quae non
nata, sed a Conditore sunt. facta : ut duo
primi asini, duo primi leones, duo primi
homines, sicque de aliis. Verumtamen se-
cundum proprietatem Hnguse Latinse, dis-
tinctio ista non habet locum : quoniam
ingennitum per duo n, non est in usu La-
tinorum. Hsec Albertus.

(Jnde constat qualiter Hieronymus dicat
Spiritum Sanctum esse ingenitum. — E%\-
dius tamen affirmat, quod secundum dicta
Sanctorum oportet nos dicere quod solus
Pater sit ingenitus, quum tamen Magister
in textu allegat S. Hieronymum protestan-
tem quod Spiritus Sanctus consistat inge-
nitus. — Ideo aptius ait Richardus, quod
si ingenitus tantum valeat sicut non ge-
nitus, sic Spiritus Sanctus ingenitus est.
Nam et in communi modo loquendi nomi-
na composita ex praepositione hac in, sic
intelliguntur, quod ly in exponitur nega-
tive, ut quum dicimus, indoctus, incertus,
infirmus. — At vero secundum alios quos-
dam, ingenitum sumi potest dupliciter,
scilicet privative et negative. Privative,

A dupliciter : primo, ut privet actum, non
potentiam, ut injustum dictum de pecca-
tore ; secundo, ut privet actum atque po-
tentiam, ut injustum dictum de lapide :
tamen hsec acceptio est prorsus impropria,
quum privationis sit relinquere aptitudi-
nem seu potentiam in subjecto. Negative
quoque ingenitum dupliciter dicitur. Pri-
mo, ut neget in genere aliquo determina-
to, et relinquit aliquid, utpote esse ab
alio, et solum tollit esse ab alio per ge-
nerationem : et sic convenil Spiritui San-

B cto. Secundo, ut neget simpliciter seu
extra genus. Sicque nihil relinquit nisi
esse, et tollit esse ab alio : et hoc du-
pliciter, quia vel est negatio pura, et sic
convenit divinse essentiae ; vel est negatio
fundata in suo contrario, puta in hoc quod
est omnia esse ab illo, et sic convenit Pa-
tri. Sed privative nequaquam convenit in
divinis, quia privatio omnis dicit indigen-
tiam non habiti, possibilis tamen haberi.
De hac re infra scribunt doctores, ubi
de notionibus tractant : ideo hic ista suf-

C ficiant.

DISTINCTIO XIV

A. Quod gemina est processio Spiritus Sancti.

PRiETEREA diligenter adnotandum est, quod gemina est processio Spiritus
Sancti : seterna videlicet, quee ineffabilis est, qua a Patre et Filio asternaliter
et sine tempore processit ; et temporalis, qua a Patre et Filio ad sanctifi-
candam creaturam procedit. Et sicut ab seterno communiter ac simul procedit a
Patre et Filio, ita et in tempore communiter et simul ab utroque procedit ad
creaturam, non divisim a Patre in Filium, et a Filio ad creaturam. Unde Augustinus
in quintodecimo libro de Trinitate ait : Spiritus Sanctus non de Patre procedit in Aug.de th-
Filium, et de Filio procedit ad sanctificandam creaturam, sed simul de utroque .«,"<;. W. '
procedit : quamvis hoc Filio Pater dederit, ut sicut de se, ita etiam de illo
procedat.

508 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XIV

B. De temporali processione Spiritus Sancti specialiter agitur.

De temporali autem processione Beda in homilia dominicse primse post Ascen-

Bcda, Ho- sionem ita loquitur : Quum gratia Spiritus Sancti datur hominibus, profecto mittitur

hom. 'io."' Spiritus a Patre, mittitur et a Filio; procedit a Patre. procedit et a Filio : quia et

ejus missio est ipsa processio. His verbis aperte ostendit, donationem gratia? Spiritus

Sancti dici processionem vel missionem ejusdem. Sed quum donatio vel datio non

sit nisi temporalis, constat quia et hsec processio sive missio temporalis est. Hanc

quoque temporalem Spiritus Sancti processionem Augustinus quintodecimo libro

Aug.deTri- de Trinitate insinuat, dicens Spiritum Sanctum processisse a Ghristo quando post

xv.Vao! ' resurrectionem insufflavit in discipulos, his verbis : Quum resurrexisset Ghristus a

joann. xx, mortuis, et apparuisset discipulis, insufflavit et ait, Accipite Spiritum Sanctum : ut

Luc. vi, i9. etiam eum de se procedere ostenderet. Et ipse est virtus quas de illo exibat, ut

legitur in Evangelio, et sanabat omnes. Et ut ostenderet hanc processionem Spiritus

Sancti non esse aliud quam donationem vel dationem ipsius Spiritus Sancti, addi-

Aug. ubi dit : Post resurrectionem Dominus Jesus bis dedit Spiritum Sanctum, semel in

terra propter dilectionem proximi, et iterum de coelo propter dilectionem Dei : quia

jiom. v, 5. per ipsum donum diffunditur caritas in cordibus nostris, qua diligimus Deum et

proximum.

G. Quod aliqui dicunt Spiritum Sanctum non dari, sed dona ejus.

Sunt autem aliqui qui dicunt Spiritum Sanctum ipsum Deum non dari, sed dona

ejus, quse non sunt ipse Spiritus; et ut aiunt, Spiritus Sanctus dicitur dari, quum

gratia ejus, qu?e tamen non est ipse, datur hominibus. Et hoc dicunt Bedam sensisse

in superioribus verbis, quibus dicit Spiritum Sanctum procedere quum ipsius gratia

datur hominibus : tanquam non ipsemet detur, sed gratia ejus. Sed quod ipse

Spiritus Sanctus qui Deus est et tertia in Trinitate persona, detur, aperte dicit

Aug. ubi Augustinus quintodecimo libro de Trinitate, ita dicens : Eumdem Spiritum Sanctum

sa7iattii. datum quum insufflasset Jesus, de quo mox ait, Ite, baptizate omnes gentes in

hxv.ii, i9. nomme patris et Filii et Spiritus Sancti, ambigere non debemus. Ipse est ergo qui

etiam de coelo datus est die Pentecostes. Quomodo ergo Deus non est, qui dat

Spiritum Sanctum ? imo quantus est Deus, qui dat Deum ? Ecce his verbis aperte

dicit Spiritum Sanctum, ipsum scilicet Deum, dari hominibus a Patre et a Filio. Et

quod ipse Spiritus Sanctus qui Deus est ac tertia in Trinitate persona, nobis detur,

nostrisque infundatur atque illabatur mentibus, aperte ostendit Ambrosius in primo

Ambr. dc libro de Spiritu Sancto, dicens : Licet multi dicantur spiritus, quia legitur, Qui facit

iib'.'.'c.i,o. angelos suos spiritus ; unus est tamen Dei Spiritus. Ipsum ergo unum Spiritum et

i CoTxu, Apostoli et Prophetfe sunt consecuti, sicut etiam Vas electionis dicit, quia unum

13" Spiritum potavimus : quasi eum qui non queat scindi, sed infundatur animis et

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XIV 509

sensibus illabatur ut ssecularis sitis restringat ardorem. Qui Spiritus Sanctus non est
de substantia rerum corporalium, nec de substantia invisibilium creaturarum. His
verbis aperte dicit Spiritum Sanctum ipsum, qui creatura non est, infundi mentibus
nostris. Item in eodem : Omnis creatura mutabilis est, sed non mutabilis Spiritus Ambr. de
Sanctus. Quid autem dicere dubitem quia datus est et Spiritus Sanctus, quum Hb™, C '5,
scriptum sit : Garitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui "iiom.1%.
datus est nobis ? Qui quum sit inaccessibilis natura, receptibilis tamen propter Ambr. op.
bonitatem suam nobis est ; complens virtute omnia, sed qui solis participetur justis ; °'j 'rim^,,
simplex substantia, opulens virtutibus; unicuique prsesens, dividens de suo singulis, ^0,„.XM]3
et ubique totus. Incircumscriptus ergo et infinitus est Spiritus Sanctus, qui disci- Ambr. op.
pulorum sensus separatorum infudit, quem nihil potest fallere. Angeli ad paucos 82.'
mittebantur, Spiritus Sanctus autem populis * infundebatur. Quis ergo dubitet quin * piuribua
divinum sit quod infunditur simul pluribus nec videtur? Unus est ergo Spiritus
Sanctus, qui datus est omnibus (licet separatis) Apostolis. Et hic aperte dicit
Ambrosius, quod Spiritus Sanctus, qui est substantia simplex, quum sit unus,
datur pluribus. Alia quoque auctoritate hoc idem adstruitur, scilicet quod Spiritus
Sanctus, qui est sequalis Filio, hominibus detur. Ait enim Augustinus de verbis
Domini sic : Garitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui Aug.sermo

CVWIII c L^

datus est nobis. A quo datur? Ab illo qui dedit dona hominibus. Quae dona? Spiri- xom.\£
tum Sanctum, qui tale donum dat qualis est ipse. Magna est misericordia ejus : sphes' 1V'
donum dat sibi sequale, quia donum ejus Spiritus Sanctus est. Pramissis his et
aliis pluribus auctoritatibus aperte monstratur, quod Spiritus Sanctus sequalis Patri
et Filio nobis datur. Nec ideo tamen minor est Patre et Filio. Unde Augustinus in
quarto libro de Trinitate : Non ideo, inquit, minorem Spiritum Sanctum, quia et Aug.de th-

nilate, lib.

eum Pater misit et Filius, arbitrandum est. iT, c 21.

D. An viri sancti et Ecclesice prcelati dent vel dare possint
Spiritum Sanctum, et quod non dent, hic ostenditur.

Hic quseritur, utrum et viri sancti dent vel possint dare aliis Spiritum Sanctum.
Quem si aliis dant, quum ejus donatio supra sit dicta processio, videtur ab eis
procedere Spiritus Sanctus vel mitti ; sed Greator a creatura non mittitur vel pro-
cedit. Restat ergo ut Spiritum Sanctum ipsi non dent nec possint dare. Unde
Augustinus in quintodecimo libro de Trinitate : Non aliquis discipulorum Ghristi ibid.ub.xv,
dedit Spiritum Sanctum. Orabant quippe ut veniret in eos quibus manum impo- ACt.™,is.
nebant, non ipsi eum dabant. Quem morem in suis prsepositis etiam nunc servat
Ecclesia. Denique et Simon magus offerens Apostolis pecuniam, non ait, Date mihi
et hanc potestatem, ut dem Spiritum Sanctum ; sed, Guicumque, inquit, imposuero ma. 19.
manus, accipiat Spiritum Sanctum : quia nec Scriptura superius dixerat, Videns
autem Simon quia Apostoli darent Spiritum Sanctum"; sed dixerat, Videns autem im<i. is.
Simon quia per impositionem manuum Apostolorum daretur Spiritus Sanctus. Ecce

510 IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XIV SUMMA ; QU^ST. I

his verbis ostendit Augustinus, nec Apostolos nec alios Ecclesise praelatos dedisse
vel dare Spiritum Sanctum.

E. Quod non possunt dare Spiritum Sanctum, hic docet.
Aug.de Tri- Et quod plus est, non posse etiam dare dicit, in eodem libro subdens : De

nitaLe, lib.

iv, c.2i. Ghristo scriptum est, quod acceperit a Patre promissionem Spiritus Sancti et effu-
32 °a"n' '' derit : in quo utraque natura monstrata est, humana scilicet et divina. Accepit quippe
ut homo, effudit ut Deus. Nos autem accipere quidem hoc donum possumus pro
modulo nostro, effundere vero super alios non utique possumus; sed ut hoc fiat,
Deum super eos, a quo id efficitur, invocamus. His verbis expresse dicit, nos Spiri-
tum Sanctum non posse super alios effundere, id est aliis dare.

F. Quod videtur contrarium.

Sed huic videtur contrarium, quod Apostolus ad Galatas de se loquens, ait :

Gaiat. iii, Qui tribuit vobis Spiritum, et operatur virtutes in vobis. Ecce evidenter dicit se

tribuisse Spiritum. Sed intelligendum est hoc dixisse Apostolum, non quia haberet

potestatem et auctoritatem dandi Spiritum Sanctum, sed quia ministerium habuerit

in quo dabatur a Deo Spiritus Sanctus. Ut enim ait Augustinus super eumdem

Aug. in locum, exponens illud Apostoli verbum, Ab Apostolo praedicata est eis fides, in

Gaiat! 20. qua prsedicatione adventum et prassentiam Spiritus Sancti senserant, sicut illo

tempore in novitate invitationis ad ficlem, etiam sensibilibus miraculis prasentia

AcM.,v.n, Spiritus Sancti apparebat, ut in Actibus Apostolorum legitur. Aperte hic ostendit

quomodo illis Spiritum Sanctum Apostolus tribuerit : non utique ipsum mittendo

in eos, sed prsedicando eis fidem Ghristi : quam illis recipientibus, quod Spiritus

Sanctus in eis esset, aliquibus signis visibilibus monstrabatur. Non ergo homines

quantumcumque sancti dare possunt Spiritum Sanctum.

A Tertio excludit errorem aliter opinanti-

um. Quarto movet hanc qusestionem, an

DISTINCTIONIS QUART/EDECIMjE Spiritus Sanctus detur a sanctis homini-

bus aut prselatis ; et solvit eamdem una
cum objectione quae contra suam soluti-
ABITA determinatione de seterna pro- onem fieri posset. Et littera plana est.

. cessione Spiritus Sancti, hic de tem-
porali ejus processione tractatur. Et circa

hoc auctor quatuor facit in ista distinctio- QUjESTIO PRIMA

ne. Primo docet quod sit duplex seu gemi-

na processio Spiritus Sancti.Secundo, quod T)Ro cujus clariori intellectu quaeritur
in temporali processione seu raissione Spi- 1 primo, Quid Sit temporalis pro-
ritus Sancti,ipsemetSpiritus Sanctus detur B cessio Spiritus Sancti, et an reali-
his ad quos procedit seu quibus mittitur. ter differat ab seterna.

QUID SIT TEMPORALIS PROCESSIO SPIRITUS SANCTI, ETC.

511

Et primo arguitur quod Spiritui Sancto A
non conveniat temporaliter procedere. Pri-
mo, quoniam Deo Patri non convenit tem-
poralis processio : ergo nec Spiritui Sancto,
qui sequalis est Patri in omni perfectione
et dignitate, ita quod omne temporale tam
elongatum est a Spiritu Sancto sicut a Pa-
tre. Si dicatur quod etiam Patri non con-
venit seterna processio, hoc non videtur
sufficere : quia Eeternum non derogat ex-
cellentiae Dei quemadmodum tempus ac
temporale. — Secundo, quia Filio, cui con-
venit ffiterna processio, non convenit pro- B
cessio temporalis, saltem secundum ejus
divinam naturam : ergo nec Spiritui San-
cto. — Tertio, processio quaecumque Spi-
ritus Sancti est realiter ipsemet Spiritus
Sanctus procedens : sed Spiritus Sanctus
nequaquam est temporalis : ergo nec ejus
processio. — Quarto, ordini rerum dero-
gare videtur, quod processio aut operatio
veri Dei sit temporalis, quum in libro de
Gausis dicatur : Inter rem cujus substantia
et operatio est in tempore, et inter rem
cujus substantia et operatio est in mo- C
mento seternitatis, est res media, cujus
substantia est in seternitate et operatio in
tempore. Rem autem cujus substantia et
operatio est in seternitate, vocat potissime
Deum. Quum ergo processio Spiritus San-
cti sit operatio Dei, videtur non esse in
tempore. — Quinto, processio Spiritus San-
cti dicitur temporalis ratione effectus gra-
tuiti quem causat in creatura rationali :
sed dona gratuita sunt spiritualia, perpetua
et divina, non materialia nec temporalia.
Ergo propter hujusmodi dona non est pro- D
cessio illa temporalis vocanda. — Insuper,
quod utraque processio illa non sit realiter
eadem, hinc apparet, quod unum et idem
non est seternum ac temporale. — Rursus,
si esset una, non diceretur bina seu ge-
mina : sed in textu gemina nominatur.

In oppositum sunt quse in littera asse-
runtur.

Ad heec Bonaventura respondet : Proces-
sio prout convenit Spiritui Sancto, est

processio ab uno in alium. Sed proces-
sio talis dupliciter potest intelligi : pri-
mo, sicut in objectum in quod tanquam
in amatum progreditur; secundo, sicut in
susceptivum aut in subjectum in quo re-
cipitur. Primus modus convenit processio-
ni seternse, ut dictum est ssepe. Secundus
autem modus in illa esse non valet, quam-
vis sic intellexerint Grseci, quod scilicet
Spiritus Sanctus a Patre producitur ac
procedit, et in Filio recipitur ac quiescit.
Quod stare non potest, quum receptio Spi-
ritus Sancti in aliquo sit per influentiam
doni gratuiti quod ex tempore est, et pe-
nes quod attenditur temporalis processio,
secundum quam Spiritus Sanctus proce-
dere dicitur ab aliquo in aliquem non
tantum tanquam in objectum, sed et ut
in habitaculum. Sicque processio Spiritus
Sancti perhibetur temporalis, non ratione
ejus a quo, sed ratione ejus in quem pro-
cedit. Hinc nec generatio Filii secundum
naturam divinam, nec etiam spiratio Spi-
ritus Sancti, dicitur temporalis : quia gene-
ratio et spiratio non ita dicunt respectum
ad terminum in quem tendit processio. —
Prseterea advertendum, quod aliquid di-
citur temporale tripliciter. Primo, quia
habet initium, variationem et actum in
tempore, ut generabilia et corruptibilia.
Secundo, quod habet initium in tempore,
sed non desitionem, ut anima. Tertio, quod
habet initium essendi in tempore, sed ac-
tum elevatum extra et supra tempus, ut
dona gratis gratum facientis. Unde quarto
de Trinitate loquitur Augustinus : In quan-
tum aliquid seternum mente capimus, non
sumus in hoc mundo. Hsec Bonaventura.
Qui etiam in suo Breviloquio conte-
statur : Quamvis primum principium sit
immensum et incomprehensibile, reddit
tamen se hominibus aliquo modo mani-
festum et notum generaliter por univer-
sitatem suorum effectuum, in quibus di-
citur esse per essentiam, prsesentiam atque
potentiam, eo quod se extendit ad cuncta
creata. Reddit se quoque specialiter no-
tum per quosdam effectus qui in ipsum

512

IN LIBRUM I SENTENTIARDM.

DIST. XIV ; QU/EST. I

specialiter ducunt : ratione quorum dici- A
tur iuhabitare, apparere, descendere, mitti
et mittere. Habitare quippe notat spiri-
tualem affectum cum acceptatione, ut est
effectus gratiae gratum facientis, quae est
habitus deiformis reducens in Deum, fa-
ciens nos Deum habere et Deum haberi a
nobis, ac per hoc ipsum etiam habitare in
nobis. Et quoniam gratia est effectus com-
munis tribus personis, ideo una persona
non inhabitat rationalem creaturam sine
alia, imo simul Trinitas tota. Haec ibi.

Girca haec scribit Albertus : Temporali- B
ter procedere non convenit nisi Spiritui
Sancto et Filio ; imo proprie convenit Spi-
ritui Sancto, si accipiatur procedere prout
dividitur contra generari. Sicque tempo-
ralis processio dicitur manifestatio aeternae
processionis Spiritus Sancti in collatione
doni gratum facientis ad sanctificandum
creaturam rationalem. Itaque temporalis
processio aliquid superaddit processioni
aeternae : non quod Deo aeterno aut Spiri-
tui Sancto, qui verus est Deus, aliquid
substantialiter vel accidentaliter queat ad- G
di, sed quia aliquid creatum nunc aliter
se habet ad ipsum quam ante. Et ita tem-
poralis processio includit processionem
aeternam, et addit respectum qui causatur
ex hoc quod rationalis creatura ex dono
Dei aliter se habet ad ipsum in gratia,
quam se habnit ante. Haec Albertus.

Goncordat Udalricus, in Summa sua,
libro tertio, scribens : Temporalem esse
quamdam processionem divinae personae

joann.xm, Christus ostendit, dicendo : Ego ex Deo

28, processi, et veni in mundum ; et rursus, D

ibid. 7. Si ego abiero, mittam eum (videlicet Spi-

ritum Sanctum) ad vos. Ubi asserit Beda :

Ejus missio est temporalis processio. Hanc

quoque Christus ostendit visibili signo,

/6id.xx,22. quum insufflando dixit Apostolis : Acci-
pite Spiritum Sanctum. Est autem duplex
divina processio temporalis. Una commu-
nis est toti Trinitati : qua Deus per cau-
salitatis suae influxum procedit ad omnia,
immobilis permanens in se ipso ; de qua

Sap. v«i, i. in libro Sapientiae dicitur, Attingit a fine

usque in finem fortiter; de qua capitulo
secundo de Divinis nominibus S. Diony-
sius loquitur. De qua non est nunc sermo.
Alia est temporalis processio proprie di-
cta, quando non solum similitudo et com-
munis influentia Dei datur, sed et ipsa
divina persona mittitur et donatur. Quem-
admodum autem juxta praehabita, proces-
sio aeterna uno modo accipitur ita quod
communis est generationi atque spiratio-
ni, alio autem modo prout appropriatur
spirationi ; sic et temporalis processio du-
pliciter sumitur. Nam prout includit pro-
cessionem seternam primo modo acceptam,
communis est Filio et Spiritui Sancto ; sed
prout includit processionem seternam sum-
ptam secundo modo, sic Spiritui Sancto
propria est. Denique temporalem proces-
sionem hanc esse, probatur sic : Quidquid
ab aeterno exit ab uno ut per se exsistens,
et tamen de novo accipitur ab aliquo, hoc
sicut procedit aeterna processione in esse,
ita temporaliter procedit in aliquid. Sed
tam Filius quam Spiritus Sanctus aeterna-
liter exit a Patre in esse personale, at-
que de novo accipitur a creatura rationali
quam inhabitat gratiose. Ergo convenit
utrique temporaliter procedere. Haec au-
tem temporalis processio est receptio per-
sonae aeternaliter procedentis in creatura,
secundum specialem modum habendi il-
lam per gratiam. Hinc processio ista non
ponit mutationem in Deo, sed in creatura.
Haec tamen processio appropriatur Spiri-
tui Sancto, quoniam magis convenit pro-
prio ejus, quod est esse donum amoris. Et
ista processio ponit in Deo relationem ra-
tionis ad creaturam, in creatura vero re-
lationem realem ad Deum. Haec Udalricus.
Hinc Thomas : Processio, inquit, Spiritus
Sancti ex modo suae emanationis, in quan-
tum Spiritus Sanctus procedit ut amor,
habet quod tendit in alium ut in obje-
ctum. Et quia aeternae personarum pro-
cessiones sunl causa et ratio productionis
creaturarum, oportet quod sicut generatio
Filii est causa totius productionis creatu-
rae, secundum quod Pater dicitur omnia

QHID SIT TEMPOUALIS PROCESSIO SPIRITUS SANCTI, ETC.

313

fecisse in Filio, sic amor Patris tendens
in Filium ut in objectum, est ratio in qua
Deus omnem effectum amoris tribuit crea-
turis. Hinc Spiritus Sanctus, qui est amor
quo Pater diligit Filium, est etiam amor
quo diligit creaturam, impertiendo ei suam
perfectionem. Potest ergo processio lmjus
amoris considerari dupliciter : primo, se-
cundum quod tendit iri objectum seter-
num, sicque vocatur seterna processio; se-
cundo, prout procedit ut amor in objectum
creatum, in quantum per illum amorem
increatum aliquid confertur creaturse a
Deo : sicque vocatur temporalis processio,
quia ex novitate effectus consurgit nova
relatio creaturse ad Deum, ratione cujus
oportet Deum significari sub nova habi-
tudine ad creatum, sicut in omnibus quse
de Deo dicuntur ex tempore. Hsec Tliomas
in Scripto.

Porro in prima parte Summse, quaestio-
ne quadragesima tertia : In his, ait, quae
important divinarum originem persona-
rum, est qusedam differentia attendenda.
Quasdam namque in sui significatione im-
portant solam habitudinem ad principium,
ut processio et exitus. Quaedam vero cum
habitudine ad principium, determinant
processionis terminum. Quorum qusedam
doterminant terminum seternum, quemad-
modum generatio; spiratio quoque passive
accepta, processionem importat subsisten-
tis amoris. Qusedam vero cum habitudine
ad principium, important terminum tem-
poralem, ut missio et datio. Mittitur enim
aliquid ad hoc ul in aliquo sit, et datur
ad hoc ut habeatur. Personam autem di-
vinam haberi ab aliqua creatura, aut novo
modo exsistendi esse in ea, est temporale.
Hinc missio et datio in divinis dicuntur
temporaliter tantum; generatio autem et
spiratio solummodo ab aetemo; processio
vero et exitus utroque modo. Heec in
Summa.

In Summa etiam contra gentiles, libro

quarto, scribit diffuse de effectibus attri-

butis Spiritui Sancto in Scripturis respe-

ctu totius creaturae ; deinde, de effectibus

T. 19.

A qui ei specialiter attribuuntur respectu
rationalis crealurae per charismata gratia-
rum ; consequenter, de effeclibus attribu-
tis Spiritui Sancto secundum quod movet
creaturam in Deum.

Concordat Petrus : Processio (inquiens)
temporalis, secundum Magistrum in litte-
ra, est processio qua Spiritus Sanctus pro-
cedit a Patre et Filio ad sanctificandum
creaturam. Haec quippe temporalis pro-
cessio tria importat, puta respectum ad id
a quo procedit, alque ad id ad quod pro-

B cedit, et ad effectum quem facit et conno-
tat. Quamvis autem sanctificatio rationalis
creaturse sit effcctus toti Trinitati com-
munis, tamen approprialur Spiritui San-
cto ratione amoris, qui est principium
totius sanctificationis. Exemplum vero hu-
jus temporalis processionis est, si aliquod
dolium ab aeterno flueret, sed in aliquo
vase ejus fluxus et emanatio temporali-
ter reciperetur, diceretur in illud tem-
poraliter fluere. Unde non est conceden-
dum simpliciter, quod processio Spiritus

C Saneti sit temporalis, sed quod processio
ejus in creaturam sit temporalis. Haec
Petrus.

Amplius Richardus praetactam veritatem
duplicis processionis parum aliter expri-
mit, dicens : In processione Spiritus San-
cti, quum procedat ut in alium, duplex
importatur habitudo : una ad principium
a quo, et ista eeterna est; alia ad termi-
num ad quem seu in quem procedit. Et
secundum hanc aeterna est et temporalis :
quia secundum quod processio Spiritus

D Sancti dicit habitudinem ad terminum in
quem vel ad quem procedit sicut in ob-
jectum tantum, sic quum talis habitudo
seterna sit, secundum eam processio illa
seterna est ; si autem importetur habitudo
ad terminum in quem non tantum sicut
in objectum, sed etiam sicut ad illud in
quo de novo incipit esse, vel alio modo
esse quam ante fuit, quum talis habitudo
sit ex tempore, processio Spiritus Sancti
secundum eam est temporalis. Hsec Ri-
chardus.

514

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XIV ; QJLEST. I

Insuper jEgidius circa hsec refert quo-
rumdam positionem, quam dicit insuffi-
cientem; et ait : Ex amore principaliler
assignare novitatem processionis, non est
congruum : quoniam Deus non diligit nos
propter bonitatem nostram, sed propter
bonitatem suam. Idcirco in tali amore
semper est objectum seternum, prout di-
ligit se et prout diligit ercaturam, loquen-
do de principali objecto, ex quo actus
sortitur speciem. Non ergo ex diversitate
objectorum debet processio gemina assi-
gnari. Hasc /Egidius.

Quocirca sciendum, quod positio quam
recitaf, est sancti Doctoris : in qua etiam
Albertus, Bonaventura, Petrus, Richardus
et Udalricus concordant; nec /Egidius ido-
nee recitat nec efficaciter reprobat eam.
Nempe (ut patuit) Thomas dicit proces-
sionem Spiritus Sancti esse temporalem
secundum quod tendit in objectum cre-
atum, in quantum per increatum amo-
rem confertur a Deo aliquid creaturae ex
quo consurgit nova relatio creaturae ad
Deum. Et ista objectorum distinctio est
sufficiens ratio distinguendi atque ponen-
di geminam processionem Spirilus San-
cti. Nec absolute verum est verbum illud
iEgidii, quod Deus non diligit nos pro-
pter noslram bonitalem, quum in Evan-

Joann.wi, gelio Christus testetur : Ipse Pater amat
vos, quia vos me amastis. Nec dubium
quin secundum praesentem justitiam Deus
diligat justos propler eorum justitias,
Ps.x, s. quemadmodum scriptum est : Quoniam
justus Dominus et justitias dilexit. At-

sap.xiv,9. que sicut odio sunt Deo impius et impi-
etas ejus, ut ait Scriptura, sic amori est
Deo justus et justitia ejus. Verumtamen
amor Dei praevenit nos, et amor ejus cau-
sa est nostrse bonitatis. Hinc propter se
ipsum et propter suam bonitatem princi-
paliter et finaliter amat nos, quum ipse
omnia referat ad se ipsum, et sibi ipsi
sit finis seu quasi finis. Nihilo minus in-
terdum attenditur distinctio actuum pe-
nes objectum primarium et secundarium,
seu penes objectum generale et propri-

A um, et item penes objectum primum et
proximum.

Jam declarandum est, an processio Spi-
ritus Sancti eeterna et temporalis, sit rea-
liter una et eadem.

Et videtur quod non, quia unum et idem
non est aeternum et temporale. — lterum,
dictum est quod temporalis processio Spi-
ritus Sancti est receptio ejus in creatura
rationali : quae receptio est quid creatum,
non emanatio seternalis. — Rursus, secun-
dum Augustinum in libro de Trinitate,

B temporalis processio Spiritus Sancti est
signum suse processionis aeternas. Signum
autem differt realiter a signato, nec est
idem realiter cum aeterno.
In contrarium est doctrina doctorum.
Ad hoc Thomas respondet : Quum pro-
cessio semper dicat respectum proceden-
tis ad eum a quo procedit, et Spiritus
Sanctus non referatur ad Patrem nisi re-
latione seterna, nulla processio Spiritus
Sancti potest esse realiter aut essentialiter
alia ab aeterna ; sed potest ei advenire ali-

G quis respectus alius ex parte ejus in quem
est, sicut in amatum a quo recipitur per
gratiam, ratione cujus dicitur temporalis.
Dicendum ergo quod est una processio
essentialiter, propter unum respectum pro-
cedentis ad producentem : quem respe-
ctum principaliter importat processio. Est
tamen duplex seu gemina,ratione duorum
respectuum in duo objecta, videlicet in
aeternum ac temporale : quorum respe-
ctuum unus, puta ceternus, est realiter in
ipso procedente ; alius vero est in ipso

D secundum rationem dumtaxat, realiter au-
tem in eo in quem procedit, puta in cre-
atura. Horum tamen respectuum primus
includitur in seeundo, sicut causa et ratio
ejus. Unde secundus se habet ex additio-
ne ad primum. Itaque processio Spiritus
Sancti non dicitur temporalis secundum
id quod est, sed rationo temporalis respe-
ctus ad creaturam. Temporalis quoque
processio dicitur signum seternae, quan-
tum ad effectum ex quo consurgit et ori-
tur temporalis ille respectus secundum

QUID SIT TEMPORALIS PROCESSIO SPIRITUS SANCTI, ETC.

515

quem processio dicitur temporalis. Effe- A
ctus quippe temporalis processionis est
amor gratuitus el infusus, qui est simili-
tudo increati amoris, qui est Spiritns San-
ctus, et per consequens signum ejus. Haec
Thomas.

Ex quibus patet solutio ad objecta.
Tamen ad secundum dicendum, quod tem-
poralis processio Spiritus Sancti vocatur
ejus receptio in creatura per praedicatio-
nem causalem, quia est causa gratiosae
suae inhabitationis atque praesentiae ; vel
est praedicatio per effectum, sicut dies di- B
citur latio solis super nostrum horizon-
tem. Si autem objiciatur, quoniam ea quae
non sunt ejusdem rationis, non connume-
rantur ad invicem : quae enim connume-
rantur, in aliquo conveniunt.Sed seternum
et temporale non sunt rationis ejusdem.
Ergo non potest dici quod sint duae pro-
cessiones, aeterna et temporalis. Ad hoc
Thomas respondet : Processio aeterna et
temporalis, per respectum ad principium
a quo sunt, sunt penitus idem et ralionis
ejusdem; nec ex hac parte numerantur. C
Sed per respectum ad id in quo sunt, dis-
tinguuntur ; nec sunt ejusdem rationis
secundum univocationem, sed analogice,
quoniam unum est ratio et causa alterius :
sicque possunt connumerari, quemadmo-
dum et Deum et angelum dicimus duas
res. Hsec Thomas.

Hinc Petrus : Sicut ex parte solis dif-
ferunt lucere et illuminare, ita ex parte
Spiritus Sancti aeternaliter temporaliter-
que procedere. Ideo sicut lucere et illumi-
nare non differunt essentialiter in sole, ita D
procedere eeternaliter et temporaliter non
differunt realiter in Spiritu Sancto.

Circa haac Petrus et Richardus concordi-
ter scribunt : Processio alicujus ab aliquo
pot.est distinctionem habere seu geminari
quatuor modis. Primo, geminatione prin-
cipiorum a quibus procedit, quemadmo-
dum filius carnalis procedit a patre et
matre. Secundo, geminatione modorum
quibus procedit, ut processio notitiae et
amoris a mente. Tertio, geminatione seu

distinclione ipsorum procedentium, ut pro-
creatio duorum geminorum ab eisdem pa-
rentibus. Quarto, geminatione terminorum,
sicut geminatur caritas Dei et proximi.
Quod contingit dupliciter, utpote : ter-
minorum non coordinatorum, ut aelus
dilectionis qua homo diligit proximum et
sc ipsum ; aut terminorum coordinatorum,
ut actus dilectionis qua diligit Deum pro-
pter se ipsum, et proximum propter Deum.
— His verbis adrlit Richardus : Secundum
primum modum non distinguuntur aeter-
na processio Spiritus Sancli et temporalis,
quia sunt a Patre et Filio in quantum
unum sunt. Neque secundo modo, quia utra-
que processione procedit Spiritus Sanctus
per modum voluntatis, quamvis sit aliter
per modum voluntatis aeterna processio,
aliter temporalis : quia aeterna de neces-
sitate, temporalis non. Nec tertio modo,
quoniam in utraque processione est eadem
persona procedens. Nec quarto modo, quo-
niam termini illi habent coordinationem,
quia aeterna processio respicit pro ter-
mino, id est objecto, personam divinam,
lemporalis creaturam : qui termini sunt
coordinati, prout inter Creatorem et crea-
turam potest coordinatio poni.Nam creatu-
ra ad Creatorem realiter ordinatur, Creator
ad creaturam secundum rationem refer-
tur. Nempe per hoc quod Spiritus Sanctus
procedit a Patre in Filium ut in objectum,
et econverso, procedit ab utroque simul
ad creaturam sanctificandam. Unde quin-
lodecimo de Trinitate asserit Augustinus :
Spiritus Sanctus non de Patre procedit in
Filium, et de Filio ad creaturae sanctifi-
cationem, sed simul de utroque ad illam.
Restat ergo quod praedictae processiones
quinto modo distinguantur, videlicet per
distinctionem terminorum coordinatorum.
Etenim termini processionum istarum rea-
liter, ut patuit, distinguuntur. In essentia
vero processionum harum, differentia esse
non potest nisi secundum rationem. Crea-
tura namque ad quam sanctificandam pro-
cedit Spiritus Sanctus, et sanctificationis
effectus, atque realis relatio quae per il-

516

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XIV ; QUjEST. I

lum effectura est in creatura ad Spiritum
Sanctum, non sunt de essentia seu reali-
tate processionis temporalis Spiritus San-
cti. Itaque una est processio secundum
rem, duae secundum rationis distinctio-
nem. Nec duae istae processiones habent
inter se ordinem realem, nisi ratione ef-
fectus connotati, non ratione principalis
significati. Haee Richardus. — Porro Petrus
praehabitis suis verbis addit : Quse isto
(scilicet ultimo) modo geminantur et dis-
tinguuntur, non oportet differre essentia-
liter. Sicquo geminatur processio Spiritus
Sancti aeterna, qua procedit a Patre in
Filium et econtra ut in objectum ; et tem-
poralis, qua ab utroque procedit in crea-
turam ut in subjectum, large accipiendo
subjectum pro eo in quo recipitur ali-
quid, prout domus diceretur subjectum
habitationis. Quemadmodum enim subje-
ctum habet aliquem actum per formam
suam, sicut album per albedinem disgre-
gat visum; sic anima dicitur subjectum
Spiritus Sancti, quia per ejus adventum
et habitationem in anima efficitur in ea
aliquid, et ipsa aliquid facit per ipsum.
Non ergo differunt istae processiones pe-
nes id quod procedit, nec penes principi-
um a quo procedit, sed penes terminum,
propter effectum qui ex illo consequitur,
et respectum ex effectu causatum. Non
tamen intelligas quod Spiritus Sanctus
sit in homine ut accidens in subjecto,
sed secundum dona ipsius ; ipse autem
per se est ibi, ut motor in moto. Haee
Petrus.

Concordant Albertus et Udalricus, qui
in Summa sua, libro tertio, addif : Quam-
vis aeterna processio Spiritus Sancti ha-
beat objecta aeterna, in quantum Spirifus
Sanctus est amor Patris in Filium, et econ-
tra Filii in Patrem ; ex hoc tamen non di-
stinguitur, quia distinctio in divinis non
est nisi per relationes originis. Sed quum
juxta Philosophum secundo de Anima, de-
nominatio debeat fieri a digniori, cur pro-
cessio Spiritus Sancti in creaturam san-
ctificandam temporalis vocalur, quum in

A ea aeterna processio includatur? Dicendum
quod aliud est nominatio, aliud denomi-
natio. Quum enim nomen dicatur quasi
notamen, ubi fuerit diversorum conjun-
ctio, totum illud exprimendum est nomi-
ne : aliter totum illud non notificaretur,
sed pars ejus. Verumtamen si unum eo-
rum est principalius altero, ponendum est
substantive, et alterum debet poni ut de-
terminatio ejus. Porro denominatio dicitur
quasi nominatio de aliquo ipsius rei, et
non nominatio totius. Ideo denominatio

B fieri debet a digniori, quoniam illud est
formale et completivum, reddens rei spe-
ciem et rationem et nomen. Hic autem
processionem lianc Spiritus Sancti volu-
mus nominare magis quam denominare.
Idcirco utrumque ad ipsum spectans ex-
primimus, quum dicimus, Processio tem-
poralis : ita tamen quod principale ponitur
ut subjectum seu substantivum, quum di-
citur processio ; et secundarium ponitur ut
determinalio ejus, quum dicitur tempora-
lis. Haec Udalricus.

C Denique circa haec Durandus scribit :
Omnis processio Spiritus Sancti est a Pa-
tre et Filio, et illa esse non potest nisi
una et unica. Temporalis autem processio
appellatur processio personae a persona
ad sanctificandum creaturam per aliquid
in ipsa creatum. Hinc secundum Augusti-
num in littera, Spiritus Sanctus tempora-
liter procedit dum creaturam sanctificat.
Ex quo quidam sumpserunt occasionem
dicendi, quod sicut processio aeterna est
processio personae a persona, sic proces-

D sio temporalis est processio alicujus doni
creati, ut gratiae seu caritatis, a persona
divina in animam : quod non est verum,
prout nunc de processione loquimur tem-
porali. Loquimur namque de processionc
qua ipse Spiritus Sanctus procedit, qui
non fertur procedere ex eo quod aliquod
donum ejus procedit. Itaque temporalis
processio isla est qua Spiritus Sanctus
procedit a Patre et Filio in creaturam,
non ut in subjectum, sed ut in objectum
amatum et cognitum, et modo aliquo ha-

OUID SIT TEMPORALIS PROCESSIO SPIRITUS SANCTI, ETC.

>17

bitum : quod fit in tempore, mediante
aliquo dono gratuito collalo creaturae, per
quod consurgit in cognitionem et dilecti-
onem meritoriam Dei, et habet Deum no-
vo modo non subjective, sed objective, et
praeter hoc habet ipsum ut spiritualem
rectorem ac protectorem. Hinc temporalis
processio ultra exitum personae a persona
importat Spiritum Sanctum sic esse in
creatura ut est specialis rector, provisor
et director ipsius. Quae duo includit tem-
poralis processio Spiritus Sancti, sicut to-
tum includit suas partes. fdcirco processio
ista Spiritus Sancti non est processio doni
creati, quamvis non sit sine eo : quia
divina persona non habet se novo modo
ad creaturam, nisi quia creatura se habet
novo modo ad ipsam per aliquid sibi a
Deo de novo influxum, sive ob aliam mu-
tationem in creatura, ita quod tota novi-
tas atque mutatio est in creatura realiter
et subjective, in Deo autem secundum ra-
tionem et objective. Igitur processio ista
dicitur temporalis, quia una pars cjus est
talis.

Sed contra hoc arguitur primo sic : To-
tum non potest dici aeternum, nisi quaeli-
bet pars ejus aeterna sit. Ergo non potest
dici temporale, nisi quaelibet pars ejus sit
temporalis. — Secundo, de uno caeco alio-
que vidente, non potest dici quod ambo
sint cseci, neque quod ambo sint videnles.
Ergo de processione temporali Spiritus
Sancti, quae includit aliquid aeternum et
aliquid temporale, dici non potest quod
temporalis consistat.

Respondendum ad primum,quod ad es-
se totius requiritur natura cujuslibet par-
tis, sed ad non esse totius sufficit alteram
partem deesse. xEternum autem est quod
semper fuit et est : idcirco ad esse aeterni
oportet quamlibet ejus partem semper fu-
isse, esse ac fore. Sed temporale est quod
prius non fuit : hinc non oportet quam-
libet ejus partem exsistere temporalem,
imo ad non fuisse talis totius, sufficit al-
teram ejus partem aliquando non fuisse.
— Ad secundum dicendum, quod refert

A loqui de pluribus pluraliter contentis, et
de uno continente plura. De pluribus enim
pluraliter contentis verum est quod assu-
mitur, non autem de uno plura continen-
te. Si etenim quaereretur utrum haec duo,
processio personae a persona, et exsistentia
personae divinae novo modo in creatura,
sint aeterna vel temporalia, neutrum esset
dicendum, sed quod unum sit aeternum,
aliud temporale. Si vero quaeratur utrum
hoc totum, processio personae a persona
in creaturam, sit aeternum vel tempora-

B le : respondendum est quod sit temporale,
quia non semper fuit, eo quod altera pars
ejus, videlicet esse in creatura, non fuerit
semper.

Praeterea si quaeratur, an processio tem-
poralis ponat in numerum cum aeterna :
dicendum, quod si temporalis processio
Spiritus Sancti esset solum processio doni
creati, ut multi imaginantur, poneret in
numerum, quia realiter essent duae pro-
cessiones, sicut et duo procedentia. Sed
quia processio ista est Spiritus Sancti, di-

C cendum quod sunt una processio. Nec una
ponit cum alia in numerum processio-
num, neque in numerum rerum extra ani-
mam, quum una nil reale addat intrinsece
supra aliam, sed tantum relationem rati-
onis. Sed in numerum rei rationis ponit,
imo et in numerum rei quoad hoc quod
temporalis processio connotat extrinsece
quid reale, utpote donum gratuitum in
creatura rationali, causatum in ea a Spi-
ritu Sancto. — Haec Durandus.
Postremo /Egidius de isto scribit proli-

D xe : et quamvis in conclusione cum praeal-
legatis concordet doctoribus, quorumdam
tamen narrat et reprobat positionem, spe-
cialiter vero videtur S. Thomam notare.
Sed superfluum reor in his immorari ver-
bis ^Egidii, qui nil idoneum contra Tho-
mam inducit, imo tandem incidit ejus
determinationem. Aliqua quoque hic scri-
bit de analogia quae reprobata sunt supra.
Unum vero ponit notabile : Aliqua, inqui-
ens, dicuntur univoce, aliqua aequivoce,
aliqua analogice.In aequivocis solus modus

518

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XIV ; QUjEST. II

plurificatur, non res : quia aequivoca non
conveniunt in re, sed in voce. Ideo tale
dicendum est duplex, non duo. Nam Canis
ccelestis et canis latrabilis non sunt duo
canes, sed canis dupliciter dictus. Porro
univoca conveniunt in nomine et re ac
ratione : ideo quamvis in eis plurificetur
res, non tamen modus. Ideo de homine
qui est Socrates, et de homine qui est
Plato, non est dicendum quod sit homo
dupliciter dictus, sed quod sunt duo ho-
mines. Analoga vero conveniunt in nomi-
ne et re, sed differunt ratione : et quia
conveniunt in re, multiplicatur res una in
eis ; verum quoniam rem illam non aequa-
Iiter participant, plurificalur ratio in eis-
dem. Ideo talia dici possunt duo, propter
rem unam plurificatam in eis ; et duplex
seu duplicia, propter modi diversitatem.
Hinc substantia et accidentia possunt dici
duo entia, et ens dupliciter dictum. Haec
JEgidius.

Ad primum igitur in principio quaesti-
onis objectum, dicendum quod quamvis
tres superbenedictae personae sint in omni
dignitate aequales, tamen ex distinctione
originis et relationis aliqua conveniunt
uni quse non conveniunt alteri. Tempo-
raliter autem procedere non convenit nisi
personae cui et aeternaliter procedere con-
venit. — Ad secundum patet ex dictis
solutio : quia ostensum est qualiter Filio
quoque secundum divinam naturam pro-
cedere competat. — Ad tertium, quod
quamvis Spiritus Sanctus non sit tempo-
ralis, est tamen temporaliter operans ac
procedens. Estque alia ratio Spiritus San-
cti, alia ratio processionis Spiritus Sancti,
quemadmodum alia est ratio emanationis,
alia personae. — Ad quartum, quod ope-
ratio Dei quae est in ipso, est roaliter sua
essentia, et aeternitate mensuratur. Nihilo
minus quidam effectus Dei sunt tempo-
rales, ratione quorum operatio Dei tem-
poralilatis cujusdam denominationem sor-
titur sine ipsius Dei mutatione. — Ad
reliqua responsiones praehabitae sunt.

QU.ESTIO II

SEcundo principaliter quaeritur, An
ipsemet Spiritus Sanctus pro-
cedat ac detur.

Videtur quod non : quia Spiritus San-
ctus immobilis et incircumscriptibilis est;
quod autem procedit non videtur esse ibi
quo procedit, et ipsa processio videtur mo-
tio quaedam. — Item, quod datur, est ejus

B possessio cui datur, et ad ejus jus perti-
net, sicque videtur esse hereditas ejus : et
ita ipse cui facla est datio, lit possessor et
dominus boni sibi collati. Sed nulla crea-
tura est dominus Spiritus Sancti. — Prae-
terea, dare alicui bonum, ex amore pro-
cedit; et quanto quis largitur alicui majus
atque prsestantius donum, tanto plus dili-
git illum. Quum ergo Spiritus Sanctus sit
bonum et donum prorsus immensum, ve-
re aequale essentiali amori Patris ac Filii,
si Pater aut Filius dat creaturae ipsummet

C Spiritum Sanctum, sequeretur quod di-
ligeret eam infinite et tantum sicut se
ipsum : quod non est concedendum.

In oppositum est illud Apostoli : Caritas Som. v,
Dei diffusa est in cordibus nostris per Spi-
ritum Sanclum, qui datus est nobis.

Ad hoc Thomas respondet : Ipsemet Spi-
ritus Sanctus procedit temporali processi-
one et datur, et non solum dona ipsius. In
acceptione namque donorum Spiritus San-
cti, relatio nostra non terminatur solum
D ad munera ipsa, ut ipsa solummodo habe-
amus, sed etiam ad ipsum Spirilum, quia
aliter ipsum habemus quam ante. Haec
Thomas.

Porro Bonaventura : Dare, inquit, est ad
aliquid habendum aut possidendum.Habe-
re autem aliquid seu possidere, est quum
aliquid est in facultate habentis vel pos-
sidentis. Esse autem in facullate haben-
tis vel (possidentis, est praesto esse ad
utendum aut fruendum. Porro perfecta
possessio est quum homo habet id quo

AN IPSEMET SPIRITUS SANCTUS PROCEDAT AC DETUR

519

Jacob.iAl

possit uti et quo valeat frui. Sed non est A
recte frui nisi Deo, quo non est utendum ;
nec possumus eo frui nisi per gratiam
gratum facientem. Ergo perfecta possessio
est in qua Deus habetur et gratia ejus.
Sed perfectum donum est ad perfectam
possessionem. Ergo non est datum opti-
mum nec donum perfectum, nisi detur
donum increatum quod est Spiritus San-
ctus, et donum creatum quod est gratia.
Concedendum est ergo utrumque dari.
Nam et Spiritus Sanctus est purus et pri-
mus amor : amor autem hujusmodi est B
primum donum, in quo omnia dona do-
nantur. Iterum membra corporis mystici
Ghristi uniuntur et vivificantur Spiritu
ejus, hoc est Spiritu Sancto, quem opor-
tet eumdem esse in omnibus; et quum
Spiritus Sanctus sit primum donum, sine
ipso non dantur dona sequontia. Verum-
tamen advertendum, quod aliquid dicitur
alicui multipliciter dari. Primo, ut fruendi
objectum, ut praemium. Secundo, ad per-
ficiendum, ul charismata gratiarum. Ter-
tio, ad subserviendum : et quod sic datur, C
est in potestate atque dominio ejus cui
confertur. Nec ita datur Spiritus Sanctus,
sed primo modo, et etiam aliqualiter se-
cundo modo : quia illi sunt duo modi ha-
bendi in quibus habens habetur ab eo
quod habet. Unde homo virtuosus habetur
a gratia et a Deo, quo fruitur. Haec Bona-
ventura.

Concordat Petrus : Ad fruitionem, in-
quiens, requiritur praesentia fruibilis. ut-
pote Spiritus Sanctus, ut apprehendatur
et habeatur in ratione fruibilis, scilicel D
summi boni; bona quoque dispositio fru-
entis, videlicet caritas, qua Deo ut summo
bono pure ac finaliter inhaeretur.

Praeterea ex his patet responsio qusesti-
onis qua quaeritur, secundum quee dona
Spiritus Sanctus dari dicatur et ejus pro-
cessio temporalis pensetur: videlicet penes
dona gratiae gratum facienlis, potissime
caritatis.

Hinc Thomas : In exitu, ait, creatura-
rum a primo principio, attenditur circula-

tio et regyratio quaedam : quoniam oinnia
reverluntur in ipsum tanquam in finem
a quo originaliter profluxerunt. Hinc per
eadem attenditur reditus rerum in ulti-
mum finem, per quem earum exitus a
primo principio consideratur. Quemadmo-
dum ergo processio personarum ad intra
est causa et ratio productionis creatura-
rum, sic eadem processio est causa et
ratio reditionis creaturarum in ultimum
finem. Nam sicut per Filium et Spiritum
Sanctum conditi sumus, ita per eos ultimo
fini conjungimur. Secundum hoc ergo pro-
cessio divinarum personarum in creaturas
potest considerari dupliciter. Primo, in
quantum est ratio exeundi a primo prin-
cipio : sicque talis processio attenditur se-
cundum naturalia dona in quibus sub-
sistimus. De qua processione modo non
loquimur. Secundo, in quantum est ratio
redeundi in finem : sicque aftenditur pro-
cessio et datio Spiritus Sancti secundum
dona gratificantia quae proxime conjun-
gunt nos ultimo fini,ut sunt gratia gratum
faciens et gloria. Sicut enim in generati-
one naturali genitum non unitur gignenti
in similitudine speciei nisi in termino ge-
nerationis, ita in participationibus boni-
tatis divinse non est immediata ad Deum
conjunctio per primos effectus quibus in
esse subsistimus, nisi per ultimos quibus
fini supremo adhaeremus. Persona autem
divina noh potest haberi a nobis nisi ad
fruendum ea, vel perfecte, quod fit per
dona gloriae; vel imperfecte in vita hac,
quod fit per donum gratiae gratum facien-
tis ; vel potius sicut per id per quod frui-
bili conjungimur, in quantum divinae per-
sonae quadam sui sigillatione in animabus
nostris relinquunt aliqua dona quibus for-
maliter fruimur Deo ut sapientia et amo-
re : propter quod secundum Apostolum,
Spiritus Sanctus est pignus hereditatis Ephes. i
nostrae. Nec enim qualiscumque cognitio 14'
sufficit ad rationem missionis, dationis
aut temporalis processionis : sed illa quae
accipitur ex aliquo dono appropriato per-
sonae divinae, per quod efficitur in nobis

S20

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XIV ; QUiEST. II

conjunctio ad Deum secundum modum A
propriae illius personee, videlicet per amo-
rem quo Spiritus Sanctus datur. Hinc ista
cognitio est quasi experimentalis, forma-
ta, approbatique boni, non informis et
simplex. Haec Thomas.

Concordat Richardus, dicendo : Spiritus
Sanctus sine caritate dicitur dari impro-
prie et secundum quid, ut ad aliquem ac-
tum gratiae gratis datee, sicut ad prophe-
tandum seu ad faciendum miracula ; et
proprie et simpliciter non datur nisi cum
caritate, quoniam sine caritate non habe- B
mus facultatem fruendi Spiritu Sancto.
Unde quod Augustinus testatur quarto de
Trinitate : Sicut Spiritui Sancto donum
Dei esse, est a Patre procedere; ita mitti,
est cognosci quod ab illo procedat : hoc,
inquam, intelligendum est de cognitione
formata. — Et si objiciatur quod dona
posteriora non dantur sine dono primo,
quod est Spiritus Sanctus, ergo nec dona
gratiae gratis datae dantur sine Spiritu
Sancto et temporali missione seu proces-
sione ipsius : dicendum, quod verum est G
nihil dari sine dono priore efficiente aut
movente; attamen bene datur donum po-
sterius absque hoc quod detur donum
prius donatione simpliciter, quae ordina-
tur ad habere et frui. Non enim Spiritus
Sanctus est ratio donandi quodlibet aliud
donum in quantum datus, sed in quantum
procedens, ut efficiens et exemplar alio-
rum donorum. Haec Richardus.

Idem Petrus, inter cetera scribens : Bo-
norum quasdam sunt a Spiritu Sancto, et
possunt esse sine Spiritu Sancto, id est D
sine gratiosa praesentia ejus, ut gratia gra-
tis data, quia non unit fini. In his non
dicitur simpliciter dari.Quaedam vero sunt
a Spiritu Sancto, et semper sunt cum illo,
ut dona gratiae gratum facientis, quae fini
conjungunt : et per haec datur, quia per
ea incipit esse in nobis ut finis quo frui-
mur. Quemadmodum enim processio aeter-
na Filii ac Spiritus Sancti est principium
exitus nostri a Deo creante, et hoc secun-
dum dona naturae; ita est principium re-

ditus nostri in Deum per dona gratuita.
Haec Petrus.

Durandus quoque hie scribit : Aliquid
datur dupliciter. Primo, ut forma inhae-
rens, quemadmodum caritas. Secundo, sic-
ut objectum vel ut amicus et motor, sicut
quis datur puero in tutorem : sicque datur
Spiritus Sanctus hominibus, et non solum
dona ipsius. Deus namque est quorum-
dam objectum cognitum et amatum, quo-
rum ipse est specialis tutor atque dire-
ctor. ltaque datur soli rationali creaturae
cum donis naturae, sed hoc penitus imper-
fecte. Perfectius vero datur cum donis
gratise ; perfectissime autem cum donis
gloriae. Imo absolute loquendo, non datur
per naturalia dona. Quumque sola intelle-
ctualis ac rationalis creatura possit ten-
dere ac moveri in Deum ut in objectum
cognitum et amatum, constat quod ei dum-
taxat detur Spiritus Sanctus, qui et talium
creaturarum est specialis provisor ac dire-
ctor; specialior quoque provisor est ele-
ctorum, et specialissimus Beatorum. Haec
Durandus.

Concordat Albertus, et item Udalricus,
qui in tertio libro suae Summae fatetur :
Huic dationi qua Spiritus Sanctus tempo-
raliter datur, convenit valde descriptio
Philosophi, asserentis quod donum est da-
tio irreddibilis : quee descriptio magis con-
venit huic dationi, quam alicui dationi in
creaturis. In aliis enim donis est irreddi-
bilitas tantum ex ratione doni, de cujus
ralione est. quod ex liberalitate praestetur.
Ideo dationem non consequitur obligatio
justitiae, ad quam proprie spectat redditio,
quia justitiae est reddere unicuique quod
suum est ; consequitur tamon obligatio
gratitudinis. Irreddibilitas autem dationis
istius est insuper ex parte ejus quod da-
tur, quod est Spiritus Sanctus. Quod vero
ex liberalitate detur hoc donum, patet,
quia ex gratia datur : quae si ex meritis
esset, et non ex gratuita liberalitate, jam
non esset gratia. — Multa de his scribit
Udalricus, quae sententialiter modo prse-
habita sunt.

Itom. xi, 6.

AN IPSEMET SPIRITUS SANCTUS PROCEDAT AC DETUR

521

Porro jEgidius solito sibi more aliorum
positionem nune introductam insufficien-
tiae arguit, dicens : Quidam sic dicunt,
quod non solum dantur dona Spiritus San-
cti, sod et ipse Spiritus Sanctus, quia non
solum terminatur relatio ad dona ipsius,
sed etiam ad ipsum Spiritum Sanctum,
prout paulo ante in recitatione responsio-
nis S. Thomae expressum est. Conlra quam
ita objicit .Egidius : Istud non sufficit.
Quum enim in quolibet dono, secundum
modum intelligendi, sit nova relatio Spiri-
tus Sancti ad creaturam, in quolibet dono
Spiritus Sanctus daretur. — Sed ista ob-
jectio vana est, quum certum sit Thomam
loqui de relatione reali doni gratuiti, non
de quacumque relatione doni creati, aut
de relatione secundum dici. Vanum autem
et vile est, non recitare positionem docto-
rum secundum mentem ipsorum, sicque
contra ipsos impertinenter arguere.

Denique circa id quod dictum est, Spiri-
tum Sanctum proprie solum dari in donis
gratuitis gratiae gratum facientis, refert
.Egidius responsionem Thomae quasi in
forma, et contra eam facit cavillationes
inutiles, eo quocl sanctus Doctor affirmet
rationalem creaturam per naturalia dona
non ordinari neque referri in ultimum fi-
nem, sed per dona gratuita caritatis et
gratiae. In qua responsione omnia verba
Thomae concordant dictis Alberti, Alexan-
dri, Bonaventurae, Petri, Udalrici, Richar-
di : et tamen .Egidius reprobat ea, quia
(ut dicit) etiam per naturalia dona ordina-
mur ad Deum, praesertim quum secundum
Philosophum duodecimo Metaphysicae, to-
tum universum ordinetur ad Deum, sicut
exercitus ad principem suum. — Quae ob-
jectio ad solvendum est facillima. Siqui-
dem praefati doctores et S. Thomas loquun-
tur de ordinatione unitiva et efficaci qua
creatura rationalis conjungitur Deo, atque
ad ejus beatificam et supernaturalem frui-
tionem perducitur : de qua reductione et
ordinatione loquuntur Scriptura et schola
theologorum ; quod et Thomas in suis ex-

A primit verbis, ex quibus apertissime patct
quae sit ejus intentio. Sed .Egidius recitat
ea truncate, et sic ea impugnat. Postremo
verum est quod non solum homo, sed
omnis etiam irrationalis creatura aliquo
modo ordinatur ad Deum et ad sui Creato-
ris gloriam et honorem : quia ut Salomon
fassus est, Omnia propter se ipsum ope- Prov. xvi,
ratus est Dominus; atque ut in Ecclesia- +'
stico legitur, Gloria Domini plenum est EccH.-x.lu,
opus ejus.

B Ad primum ergo in principio quaestionis
inductum, est respondendum, quod bene
probat Spiritum Sanctum non procedere
motu locali, nec aliqua mutatione, nec ita
ut incipiat esse ubi non fuit; sed ut aliter
sit in rationali creatura quam antea, et
hoc non ex variatione ipsius, sed creatu-
ra?. Quod si contra Iioc objiciatur, quia
(ut divinus Dionysius loquitur) Deus ad De Divin.

, , . . . , nom.can.u.

omnia se habet uno et eodem modo, quam-
vis alia ad ipsum non habeant se modo
eodem, unde et in libro de Causis habe-

C tur, quod causa prima exsistit in omnibus
secundum unam dispositionem : dicen-
dum, quod Deus uniformiter invariabili-
terque habet se ad creata, non quasi ordo
et distinctio rerum non sint a Deo, sed
quia ipse nequaquam mutatur ex habitu-
dine sua ad res, neque ex habitudine re-
rum ad ipsum. — Ad secundum solutio
data est. — Ad terfium respondendum,
quod Deus utique ex sua dilectione se
ipsum dat nobis, et Spiritum Sanctum no-
bis largitur non ut domini simus Spiritus

D Sancti, sed ut ipso fruamur : non fruiti-
one adffiquata fruibilitati, bonitati atque
dulcedini Spiritus Sancti, id est fruitione
tali ac tanta quali et quanta ipse ex se
exstat fruibilis (sic nempe solus Deus fru-
itur se, et quaelibet persona se ipsa ac
aliis) ; sed ut fruamur Deo juxta capacita-
tem, dispositionem seu meritum nostrum,
et juxta mensuram et gradum quo ipse in
sua preedestinalione praeordinavit nos ad
fruitionem Deitatis perducere.

522

QUiESTlUNCULARUM QUARUMDAM BREVIS EXPEDITIO

QU7ESTIUNCULARUM quarumdam

BREVIS EXPEDITIO

CONSEQUENTER sine multa argumenta-
tione expodienda sunt dubia quaedam
minora.
Qmst. i Queeritur ergo, An Spiritus Sanctus de-
tur a praelatis et ministris Ecclesige atque
a sanctis hominibus.

Videtur quod sic. Primo, quia in sacra-
mentis evangelicae legis gratia conlinetur,
qua? sine Spiritu Sancto non infunditur.
Qui autem impendunt fidelibus sacramen-
ta, impendunt eis graliarum charismata :
ergo et Spiritum Sanctum. — Secundo,
unusquisque potest communicare proxi-
mis suis donum spirituale sibi collatum a
Deo : sed Spiritus Sanctus datus est vir-
tuosis : ergo possunt illum ultra confer-
re. — Tertio, quia in Actibus fertur Apo-
Act.\m,n. stolorum, quod per impositionem manus
Apostolorum Spiritus Sanctus dabatur cre-
dentibus.

In contrarium est Augustinus in littera.

Ad istud Albertus compendiose respon-
det : Viri sancti et ministri Ecclesiae non
dant Spiritum Sanctum, quia dans Spiri-
tum Sanctum habet aucloritatem et influ-
entiam ad minus super effectum in quo
datur Spiritus Sanctus : qui effectus est
gratia gratum faciens, quee non est ni-
si a solo Deo efficienter et auctorilative.
Christus autem dedit suis vicariis mini-
stris ministerium ad sacramentorum dis-
pensationem, in quibus est gratia, non
autem auctoritatem et efficientiam. Hsec
Albertus.

Concordat Richardus, qui addit : Dare
Spiritum Sanctum per modum impetratio-
nis et ministerii seu dispositive, convenit
Sanctis orando; praelatis vero, sive sint
sancti, sive non, sacramenta ministrando.
Sed dare Spiritum Sanclum per modum
auctoritatis, soli competit Deo, qui solus

A potest in nobis caritatem efficere, cum
qua vel per quam datur Spiritus Sanctus.
Hsec Richardus.

In idem redit quod scribit Petrus, dicen-
do : Dare aliquid, tripliciter dicitur. Pri-
mo, per modum auctoritatis : et ita dat
dominus rei. Sicque solus Deus dat Spiri-
tum Sanctum : et hoc, ratione eeterni re-
spectus Spiritus Sancti ad eum a quo da-
tur, et ratione effectus, videlicet gratiae,
quse non potest educi de materia, et non
nisi per creationem infunditur. Secundo,

B per modum impetrationis : et sic San-
cli dant Spiritum Sanctum, tam viatores
quam comprehensores. Tertio, per mo-
dum ministerii : sic dant ministri sacra-
mentorum sancti et non sancti. Hujus
exemplum est in domino patrefamilias
eleemosynam dante, et in ejus uxore ad
dandum sollicitante, atque in servo elee-
mosynam deferente. Hsec Petrus.

Thomas quoque hic loquitur : Quum in
processione temporali sint duo respeclus,
unus seternus, quo Spiritus Sanctus exit a

C Patre et Filio, et alius temporalis, ex hoc
quod creatura novo modo se habet ad Spi-
ritum Sanctum per donum susceptum ;
neutro modo Spiritus Sanctus a creatura
lemporaliter procedit aut datur : quia a
creatura asternaliter non procedit, nec ef-
fectus ille supernaturalis gratuitus potest
esse a creatura, nec actus meritorii natu-
rali possunt virtute produci. Heec Thomas.
— In idem redit quod scribit Bonaven-
tura.
^Egidius etiam de hac re scribit prolixe,

D concordat tamen praedictis. Et inter cetera
ponil, quod dare Spiritum Sanctum, est
dare amorem divinum et increatum. Sed
dare amorem, potest intelligi directe et in-
directe. Directe, tripliciter. Primo, volunta-

QU.ESTIUNCULARUM QUARUMDAM BREVIS EXPEDITIO

523

tem inclinando, immutando seu vertendo
ad placitum : sicque Deus habet dominium
super omnem voluntatem creatam, et amo-
rem ab illa manantem potest alteri dare.
Secundo, proprium amorem communican-
do : sicque ipse amans quicumque potest
amorem suum impendere alteri. Tertio,
ipsemet amor posset se dare si esset per
se subsistens. Et quoniam nemo potest vo-
luntatem Dei immutare, nemo potest pri-
mo modo Spiritum Sanctum dare ; nec
etiam secundo modo, quia amor ille in-
creatus non procedit a voluntate humana.
Porro Spiritus Sanctus, quum sit amor in
se subsistens, potest dare se ipsum; simi-
liter dari potest a Patre et Filio, quia pro-
cedit ab eis. Indirecte vero potest Spiritus
Sanctus dari a creaturis quatuor modis :
primo, sacramenta minislrando; secundo,
orando ; tertio, instruendo; quarto, inte-
rius operando, utpote confortando lumen
naturale. Sicque angeli sancti dant homi-
nibus aliquo modo Spiritum, mentes ho-
minum purgando, illuminando, perficien-
do. Haec iEgidius. — Et modis istis ab eo
tactis, possent et alii addi. Nam aliqui ex-
emplariter conversando, aliqui bonse famse
odore, aliqui meritis supererogationis, ali-
qui sustinendo adversa, aliqui faciendo
miracula, aliqui solo apparatu devoto, ma-
turo ac fulgido, proximos compungunt,
convertunt, immutant : sicque dispositive
caritatem et Spiritum Sanctum ipsis pro-
curant.

Ad primum igitur respondendo, dicen-
dum quod ipsum modo solutum est. — Ad
secundum dicendum, quod Spiritus San-
ctus non datur electis ita quod res sit eis
subjecta, qua uti possint ad libitum : id-
circo nec directe possunt eum conferre.
Sed sicut datur eis ad fruendum, sic
gratiam sibi communicatam possunt aliis
communicare, et sic Spiritum Sanctum
indirecte ac ministerialiter dare, quemad-
modum beatissimus princeps hortatur Apo-
stolorum : Unusquisque sicut accepit gra-
tiam, in alterutrum illam administrantes
sicut boni dispensatores multiformis gra-

A tise Dei. — Ad tertium datur in littera re-
sponsio optima ex Augustino. Non enim
ait Scriptura, quod Apostoli per imposi-
tionem manuum suarum dederunt Spiri-
tum Sanctum, sed quod per impositionem Aet.vm,n.
illam dabatur Spiritus Sanctus.

Quaeritur consequenter, Quid detur pri- Qu.est. h
us, Spiritus Sanctus, an dona ipsius.

Ad hoc Thomas respondet : Ordo aliquo-
rum secundum naturam potest dupliciter
considerari. Primo, ex parte recipientis

B atque materise : sicque disposilio prior est
quam id ad quod disponit. Sicque dona
Spiritus Sancti per prius dantur et reci-
piuntur, per quee rationalis creatura Deo
assimilatur, et ad ejus plenam et beatifi-
cam parlicipalionem aptatur.' Secundo, ex
parte agentis et finis : et ita quod propin-
quius est agenti ac fini, dicitur esse prius.
Sicque per prius recipimus Spiritum San-
ctum quam dona ejus, quoniam Pater et
Filius per suum increatum amorem alia
nobis communicant. Et hoc est simpliciter

C esse prius. Hsec Thomas.

Circa hoc inter cetera scribit ./Egidius :
Quatuor modos prioritatis assignat Augu-
stinus. Dicitur enim aliquid prius seterni-
tate, ut Deus ante creata; tempore, ut flos
ante fructum ; dignitate et electione, ut
fructus prior est flore ; origino seu natu-
ra, ut sonus ante cantum. Certum est
autem quod temporalis missio seu datio
Spiritus Sancti et collatio suorum dono-
rum, simul sunt tempore; et it.em, quod
processio Spiritus Sancti prior sit donis

D suis dignitate et electione. Quid vero sit
inter ea prius natura seu naturali intel-
ligentia vel secundum modum ac ordinem
intelligendi, qusestio est. Quocirca scien-
dum, quod aliqua possunt se invicem esse
priora et posteriora naturali intelligentia
secundum diversum modum causalitatis
aut habitudinis suse : quemadmodum po-
tio est causa sanitatis in genere causae
efficientis, et ita prior est illa ; sanitas
vero causa est potionis in genere causaB
finalis, et ita prior est potione. Conformi-

524

QlhESTIUNCULARUM QUARUMDAM BREVIS EXPEDITIO

ter Spiritus Sanctus aliquo morfo datur A
prius quam dona ejus, et aliquo modo
econtrario. Possumus enim dona Spiritus
Sancti comparare ad dantem, et item ad
recipientem : atque respectu dantis, prius
datur Spiritus Sanctus ; respectu autem
recipientis, est econtrario : velut si quis
infigeret clavum ligno, et clavum illum
infigendo, excuteret alium clavura, respe-
clu infigentis prior est infixio clavi, sed
ex parte ligni prior est clavi excussio. Et
hoc est quod aliqui dicunt, et bene, quod
ex parte materiae prior est datio munerum B
Spiritus Sancti, quia dispositio prior est
quam id ad quod disponit; ex parte tamen
agentis et finis, datio Spiritus Sancti est
prior. Haec JEgidius.

Qu^st.iii Queeritur demum, Quot modis fiat tem-
poralis processio Spirilus Sancti.

Ad hoc respondet Albertus : Temporalis
processio et missio Spiritus Sancti ma-
terialiter fit plurimis modis, quos non
est possibile ad artificialem redigi nume-
rum, quum fiat ad renovandam et sancti- C
ficandam rationalem creaturam : quod in
diversis diversimode, imo innumerabili-
bus modis contingit. Modi vero formales
non ultra quatuor extenduntur : quia aut
fit interius, ad intellectum aut ad affe-
ctum. Primum est per dona intellectus;
secundum, per caritatem et ei annexa.
Aut fit exterius, ad sensum, loquendo de
sensu exteriori ordinato ad intellectum ;
sicque fit per creaturam assumptam sen-
sibilem : et hoc dupliciter, quia aut per
creaturam in unitate personee unitam, et D
sic Filius Dei missus est in carne ; aut
per creaturam ad repraesentandum as-
sumptam, sicque missus est Spiritus San-

Matth.m, ctus in columba, in igne et linguis. Haec

'L.,,,3. Albertus.

Qilest.iv Insuper quaeritur, Qualiter differant tem-
poralis processio, missio, datio et appari-
tio Spirilus Sancti.

Respondet Richardus : Aliqui dicunt
quod non differant realiter, sed secun-

dum rationem dumtaxat : quoniam tem-
poralis processio principalius importat re-
spectum ad terminum ad quem, missio ad
principium a quo, donatio vero ad effe-
ctum. Alii majorem inter haec differen-
tiam assignare conantur, dicentes quod
temporalis processio do significato princi-
pali designat processionem aeternam cum
quodam respectu secundum rationem et
secundum dici ad creaturam, et actu con-
notat novum effectum in creatura, ac no-
vam in ea relationem ad Spiritum San-
ctum. Donatio autem de suo principali
significato non dicit aliquam emanatio-
nem, loquendo de emanatione reali qua
emanat persona; sed dicit emanationem
doni appropriati personae, in quo dono
ipsamet persona vere datur recipienti hu-
jusmodi donum. Unde et tota Trinitas dat
se ipsam. Missio vero dicit repraesentatio-
nem personae emanantis per emanationem
alicujus rei visibilis aut invisibilis appro-
priatae illi personae. Et ita de principali
significato missionis non est emanatio pcr-
sonae, sed est de cointellectu significati
missionis, quemadmodum nasus non est
de principali significato simitatis, quam-
vis simitas nasum includat de cointelle-
ctu. Haec Richardus.

Petrus vero hic loquitur : Temporalis
processio, missio, datio et apparitio, sunt
idem in re, sed differunt ratione. Missio
namque principaliter dicit respectum ad
principium a quo; temporalis processio,
ad terminum in quem ; donatio autem
dicit respectum ad effectum vel modum ;
apparitio vero est signum sensibile in
quo manifeslatur processio. Ilaque tria
prima conveniunt processioni visibili et
invisibili, apparitio autem processioni vi-
sibili tantum. Haec Petrus.

Verum Albertus circa haec aliter sentire
videtur, dicendo : Ista ab invicem diffe-
runt, quoniam apparitio prout de ea nunc
loquimur, non fit nisi per creaturam sub-
jectam, sine qua missio fieri potest. Appa-
ritio quoque fit bene per angelos, sicut
Abrahae apparuerunt tres angeli. Missio 2

Gen. xviit,

QU.ESTIUNCULARUM QUARUMDAM BREVIS EXPEDITIO

525

autem nunquam fit nisi immediate per A
personas divinas. Haec Albertus.

Quid horum sit verius, magis patebit
infra in determinationibus qusestionum de
isiis materiis movendarum.

Insuper, quoniam Augustinus affirmat,

et in littera langilur, quod Spiritus San-

ctus est potus quo sumus potati, quav

Qumst. v ritur, Quomodo Spiritus Sanctus dicitur

potus.

Respondent Albertus et Bonaventura,
quod tropice seu metaphorice Spiritus B
Sanctus dicitur potus, quia restringit mun-
danae sitis ardorem. Dicitur quoque pa-
nis, in quantum confortat per gratiam.
Porro Spiritu Sancto potari, est donis ejus
infundi et recreari.

Et si objiciatur quod istud magis con-
mov. ix, s. veniat Filio, qui in Proverbiis ait, Bibite
vinum quod miscui vobis; et de quo in
SscK.xv,3. Ecclesiastico legitur, Cibabit illum pane
vitae et intellectus, et aqua sapientiae salu-
taris potabit illum. Respondet Albertus :
Esse potum, potest convenire attributo C
Filii, et etiam attributo Spiritus Sancti,
diversis considerationibus. Si enim consi-
deretur effectus, qui est restrictio sitis
mundanae, non fit nisi per gustum Spiri-
tus, de quo ait Gregorius : Gustato Spiritu,
desipit omnis caro. Si vero consideretur
humor potus, cujus actus est ferre nu-
trimentum ad membra, convenit hoc sa-
pientiae atque prudentiae attribulis Filii,
quse habent moderari in actibus donorum
quantum cuilibet sit dandum vel indul-
gendum. D

Qilest. vi Quseritur item, An immissio dilectionis
sit missio Spiritus Sancti.

Videtur quod non. Nam dato per impos-
sibile quod non sit Spiritus Sanctus, nihilo
minus Deus diligeret creaturam rationa-
lem, et ei infunderet suam dilectionem.
— Praeterea ponamus non esse in Deo per-
sonarum distinctionem, nec aliquam esse
personam divinam eo modo quo secun-
dum fidem distinguuntur personae : quae-

ro, an adhuc conveniet mitti. Apparet
quod sic, quia adhuc Deus renovaret et
sanctificaret creaturam ut modo.

Ad haec respondet Albertus : Si ponamus
Spiritum Sanctum non esse, haberemus
dicere quod in Deo non esset dilectio nisi
essentialis, et illa cordibus infunderetur ;
sed hoc non esset missio alicujus personas.
Et si non esset in divinis distinctio per-
sonarum, non esset proprie rhissio Dei :
nihilo minus Deus adhuc posset se in ef-
fectu gratiae dare fidelibus. Haec Albertus.

Circa haec quaerit in Summa sua, libro
primo, Antisiodorensis, An Pater et Filius Qu.«st.
seu etiam Spiritus Sanctus, sint unus pa- v"
nis in quantum dantur, an multi panes
ex parte sua.

Quod sint unus panis, probatur sic :
Unica est bonitas et dulcedo qua reficiunt
nos. — Sed contra : Filius reficit ot de-
lectat non solum in quantum Deus, sed
etiam secundum quod homo ; Pater quo-
que nos reficit non solum in quantum
Deus, sed etiam in quantum generat Fi-
lium sibi aequalem : ergo ex parte per-
sonarum multae sunt origines delectationis
refectionisque nostrae. Item, beatitudo no-
stra consistit in diloctione Dei non solum
in quantum est unus, sed etiam in quan-
tum est trinus.

Dicendum quod Trinitas ex parte sua
non est nisi unus panis, sed quantum ad
nos multiplex est, utpote multis modis
reficiens ; estque una origo delectationis
et refectionis, videlicet bonitas et suavitas
Dei. Quod autem Filius Dei delectat in
quantum homo, habet a deitate : qua sub-
lata, non delectaret. Similiter, quod Pa-
ter in quantum generans delectat et re-
ficit nos, habet a sua deitate et bonitate,
quae est generationis origo. — Haec Anti-
siodorensis. Unde patet quod Trinitas sit
unus panis in essentia, multiplex est in
effectu.

r> j i i-i- Qmst.

Postremo quaentur de hoc quod 111 ht- VIII
tera legitur, Ipse videlicet Spiritus San- B(P. sos)

520

LTBER I SENTENTIARUM.

DIST. XV

ctus est virtus, etc. Virtus enim appro- A
icor.1,24. priatur Filio, dicente Apostolo, Praedica-
raus Christum Dei virtutem et Dei sa-
pientiam.

Ad hoc Bonaventura respondet, quod
Spiritui Sancto appropriatur non virtus
simpliciter, sed virtus sanativa : quia gra-
tia sanitatum est donum et opus Spiritus
Sancti, cujus gratia est etiam animse medi-
cina. Filio autem appropriatur virtus ope-
Joann. 1,3. randi, quia omnia per ipsum facta sunt.
Aliter potest dici, quod virtus habet com-
parationem ad id ad quod est, sicque te- B
net rationem principii; habet quoque com-
parationem ad id cujus est, et sic rationem
habet complementi; vel ad utrumque, sic-
que tenet rationem medii. Quemadmodum
Patri appropriatur ex ipso, et Filio per
ipsum, Spiritui Sancto autem in ipso es-
se : sic virtus in quantum habet rationem
principii, appropriatur Patri ; in quantum
vero habet rationem medii,FiIio; in quan-
tum rationem completionis, Spiritui San-
clo, quia completio est in bonitate et di-
lectione Spiritus Sancti. Cui etiam recte C
convenit infundi atque diffundi. Caritas
namque comparatur humori, quoniam sic-
ut arbor fomentum vitamque vegetativam
et viriditatem suscipit ab humore, sic tota

spiritualis machina ab amore divino : qui
amor infunditur in quantum intus reci-
pitur; diffunditur autem in quantum ex
intimis procedens, dilatat affectum ad mul-
torum dilectionem, movetque universas
animae vires ad virtuosas operationes. Heec
Bonaventura.

Porro quod dictura est de appropriati-
one virtutis, Richardus clarius exprimit,
dicens : Virtus appropriatur Patri in quan-
tum ipsa virtus est ultimum potentiee,
quoniam Patri appropriatur potentia; Filio
autem, prout intelligitur quasi media in-
ter substantiam et operationem : Filius
namque est media in Trinitate persona.
Appropriatur autem Spiritui Sancto in
quantum est principium operis boni :
quia Spiritui Sancto appropriatur afflu-
entia bonitatis. Heec Richardus. — Idem
Thomas.

Atque in idem redit quod obscurius
scribit Albertus, affirmans Patri appro-
priari virtutem naturalis potentise, quoni-
am Pater est principium non de princi-
pio; Filio autem virtutem ad esse, quia
per eum creata sunt omnia; Spiritui San- Joam.1,3
cto vero virtutem ad bene esse, quia bo-
nitas et sanctitas appropriantur Spiritui
Sancto.

DISTINCTIO XV

A. Utrum Spiritus Sanctus a se ipso detur.

HIC considerandum est, quum Spiritus Sanctus detur hominibus a Patre et
Filio, quod est ipsum temporaliter procedere ab utroque vel mitti, utrum
etiam a se ipso detur. Si datur a se, et procedit vel mittitur a se. Ad quod
dicimus, quia Spiritus Sanctus et Deus est et donum sive datum, et ideo dat et
datur. Dat quidem in quantum Deus, et datur in quantum donum sive datum.
Quum autem donatio sive datio Spiritus Sancti sit operatio Dei, et communis sit et
indivisa operatio trium personarum, donatur itaque Spiritus Sanctus non tantum a
Patre et Filio, sed etiam a se ipso. Unde Augustinus in quintodecimo libro de

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XV 527

Trinitate dicit, quod se ipsum dat. Sicut, inquit, corpus carnis nihil est aliud Aug.deTri-
qunm caro, sic donum Spiritus Sancti nihil est aliud quam Spiritus Sanctus. In XVi c'19.
tantum ergo donum Dei est, in quantum datur eis quibus datur. Apud se autem
Deus est, etsi nemini datur : quia Deus erat Patri et Filio coaeternus antequam
cuiquam daretur. Nec quia illi dant et ipse datur, ideo minor est illis. Ita enim
datur sicut Dei donum, ut etiam .se ipsum det sicut Deus. Non enim dici potest
non esse suse potestatis, de quo dictum est : Spiritus ubi vult spirat. Ecce aperte joann. m,
dicit quod Spiritus Sanctus se ipsum dat. Si enim Spiritus Sanctus se ipsum dare
non potest, et eum Pater dare potest et Filius, potest itaque Pater dare aliquid et
Filius, quod npn potest Spiritus Sanctus. Item, si Pater et Filius dant Spiritum
Sanctum, nec ipse dat : aliquid ergo Pater operatur et Filius, quod non operatur
Spiritus Sanctus. Dat ergo Spiritus Sanctus se ipsum. Si autem se ipsum dat, tunc
a se ipso procedit et mittitur : quod utique verum est. Nam processio temporalis
Spiritus Sancti vel missio, ipsius est donatio et ipsa Dei operatio. Procedit ergo
Spiritus Sanctus temporaliter a se, et mittitur a se, quia datur a se.

B. Non est mirum si Spiritus Sanctus dicatur mitti vel procedere a se,
quum etiam Filius dicatw mitti a se.

Ne autem mireris quod Spiritus Sanctus dicitur mitti vel procedere a se. Nam
et de Filio dicit Augustinus in secundo libro de Trinitate, quod non tantum a Patre Aug.de Tri-
missus est, sed etiam a se ipso et a Spiritu Sancto : quaerens quomodo Filius vel c.' 5. ' '
Spiritus Sanctus sit missus, quum uterque sit ubique tanquam Deus. Nam uterque,
inquit Augustinus, legitur missus. De Spiritu Sancto enim legitur : Quem mittet joann. xiv,
Pater in nomine meo; et iterum, Si abiero, mittam eum ad vos. Et Filius de sei6;dxv[7
dicit : Exivi a Patre, et veni in mundum. Et Apostolus dicit : Misit Deus Filium md. as.
suum. In Propheta autem scriptum est ex persona Dei : Coelum et terram ego je" xx',*'
impleo. Itaque si ubique Deus est, ubique ergo est Filius, ubique etiam est Spiritus 24'
Sanctus. Illuc ergo missus est Filius et Spiritus Sanctus ubi erant.

G. Quomodo intelligenda sit missio utriusque, scilicet
Filii et Spiritus Sancti.

Quocirca quaerendum est, quomodo intelligatur missio Filii vel Spiritus Sancti. Aug. ubi
Pater enim solus, ut inquit Augustinus in eodem, nusquam legitur missus, sed supra'
Filius et Spiritus Sanctus. Et de Filio primo videamus quomodo missum eum Apo-
stolus dicat : Misit Deus Filium suum factum ex muliere ; ubi satis ostendit, eo Gaiat.iv^.
ipso missum Filium, quo factum ex muliere. Proinde mitti a Patre sine Spiritu
Sancto non potuit, quia Pater intelligitur misisse eum, quum fecit ex femina :
quod utique non fecit sine Spiritu Sancto. Ecce hic dicit Filium missum a Patre et
Spiritu Sancto.

528 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XV

D. Quod a Spiritu Sancto Filius sit missus, auctoritatibus confvrmatur.

Aug.de Tri- Et quod a Spiritu Sancto Filius sit missus, ut ait Augustinus in eodem, aucto-

7.1"'' "' ritatibus confirmatur. Ipse Christus dicit per Isaiam : Nunc misit me Dominus et

^s.xlviu, gpjr^us ejus_ jje noc Ambrosius in libro tertio de Spiritu Sancto ita ait : Quis est

spirit>r'sd° 9U^ dicit, Me misit Dominus et Spiritus ejus? nisi qui venit a Patre ut salvos

Hb. in, c. i. faceret peccatores, id est Christus. Ergo et Pater Filium misit et Spiritus Sanctus.

lbid. c. 2. Idem in eodem : Datus est a Patre, ut Isaias dicit : Puer natus est nobis, et Filius

is. ix, 6. datus est nobis. Datus est, audeo dicere, et a Spiritu, quia et a Spiritu Sancto

Ambr. op. missus est. Dicit enim Filius Dei : Spiritus Domini super me, propter quod unxit

luc. Iv,'i8. me ; evangelizare pauperibus misit me, prasdicare captivis remissionem, etc. Quod

md. 21. quum de libro Isaise legeret, ait in Evangelio, Hodie completa est hsec scriptura in

auribus vestris, ut de se dictum esse signaret. Bene autem dixit, Super me : quia

quasi Filius hominis et unctus est et missus ad prasdicandum. Nam secundum

divinitatem non super Christum est Spiritus, sed in Christo. Ecce his verbis ostendit

Ambrosius Filium esse missum et datum nobis non tantum a Patre, sed etiam a

Spiritu Sancto.

E. Quod Filius sit datus etiam a se ipso.

iwd.c. 2. Deinde ostendit esse datum etiam a se ipso, ita dicens in eodem libro : Quum
non definitum fuerit per Prophetam a quo datus sit Filius, ostenditur datus gratia
Trinitatis, ut etiam ipse Filius se dederit. Ecce hic dicit, quod Filius se dedit quia
Trinitas eum dedit. Si autem Filius a se datus est, a se ergo missus est, et a se
processit. Et hoc utique verum est et concedi oportet, quum ejus missio sit divina
operatio.

F. Quod Filius sit missus a se.

Quod autem a se mittatur, Augustinus adstruit in libro secundo de Trinitate,

Aug. deTri- dicens : Forte aliquis cogat ut dicamus, etiam a se ipso missum esse Filium, quia

c s. ' ' Marise conceptus et partus, operatio Trinitatis est. Sed, inquit aliquis, quomodo

Pater eum misit, si ipse se misit? Cui respondeo, quserens ut dicat quomodo eum

Joann. x, Pater sanctificavit, si et ipse se sanctificavit. Utrumque enim Dominus ait : Quem

36.

lbu. xvii, Pater, inquit, sanctificavit et misit in hunc mundum . Et alibi : Ego pro eis sancti-
fico me ipsum. Item qusero : Quomodo Pater eum tradidit, si ipse se tradidit?
Utrumque enim legitur. Credo quod respondebit, si probe sapit : Quia una voluntas
est Patris et Filii, et inseparabilis operatio. Sic igitur intelligat, illam incarnationem
et ex Virgine nativitatem in qua Filius intelligitur missus, una eademque operatione
Patris et Filii inseparabiliter esse factam, non inde separato Spiritu Sancto. Ergo

LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XV 529

a Patre et Filio missus est idem Filius, quia a Patre et Verbo * ejus factum est ut Aug.de th-

mitteretur. id est, incarnatus hominibus appareret. Non enim missus est mutando c. 5.

locum, quia in mundo erat. Quapropter et Pater invisibilis una cum Filio secum joan„'°{0.

invisibili eumdem Filium visibilem faciendo, misisse eum dictus est : qui si ita

visibilis fieret, ut cum Patre invisibilis esse desisteret, id est, si substantia invi-

sibilis Verbi in creaturam visibilem mutata et transiens verteretur, ita missus a

Patre intelligeretur Filius, ut tantum missus, non etiam mittens cum Patre, inve-

niretur. Quum vero sic est accepta forma servi, ut maneret incommutabilis forma PhiUpp.u,

7
Dei ; manifestum est quod a Patre et Filio non apparentibus factum sit quod appa-

reret in Filio, id est, ab invisibili Patre cum invisibili Filio idem ipse Filius visibilis

mitteretur.

G. Summatim colligit quce ex prcedictis adstruuntur .

Ex prsedictis aperte monstratur, quod Filius missus est a Patre et a Spiritu
Sancto et a se ipso ; et quse sit ipsa missio, scilicet incarnatio, id est, quod factus
est homo, per quod visibilis apparuit : quod est opus commune Patris et Filii et
Spiritus Sancti.

H. Quosstio cur dicit : A me ipso non veni.

Sed ad hoc opponitur : Si Filius a se ipso missus est, cur ergo ait, A me ipso joann.vm,
non veni ? Ad hoc Augustinus respondet in secundo libro de Trinitate, dicens hoc ^ug. oP.
dictum esse secundum formam servi, secundum quam non fecit ut mitteretur, id C|L "• 9-
est, non est operatus incarnationem, sed secundum formam Dei.

I. Utrum semel tantum missus sit Filius, an smpe.

Hic quaeritur, utrum semel tantum missus sit Filius, an ssepe mittatur. Si enim
missio Filii, ipsius tantum incarnatio est, quum semel tantum incarnatus sit, et
semel tantum videtur missus. At si ssepe mittitur, est et alia ejus missio quam
incarnatio. Sed qua? est illa? Numquid seterna genitura missio ejus dicenda est, an
etiam alia missio qugerenda est?

K. Quod duobus modis dicitur Filius mitti.

Ad quod dicimus, quod duobus modis dicitur Filius mitti, prseter illam aeternam
genituram quae ineffabilis est : secundum quam etiam missus posset dici, ut videtur
quibusdam; sed melius ac verius secundum eam dicitur genitus. Praeter eam ergo
duobus modis dicitur mitti, scilicet, vel quum visibiliter mundo apparuit carne
indutus, vel quum se in animas pias sic transfert ut ab eis percipiatur ac cogno- saP.wn, 27.
T. 19. 34

530 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XV

scatur. Hos duos missionis modos aperte Augustinus distinguit in quarto libro de

Aug.deTri-Trinitate, dicens : Non eo ipso quod de Patre natus est, missus dicitur Filius : sed

"','cC->o.' ' vel eo quod apparuit huic mundo Verbum caro factum (unde dicit : A Patre exivi,

J°md. xvt e* vem m rnundum) ; vel eo quod ex tempore cujusquam mente percipitur, sicut

so ix 10 dictum est de Sapientia : Emitte illam de ccelis sanctis tuis et a sede magnitudinis

tuae, ut mecum sit et mecum laboret, id est, doceat me laborare. Et tunc unicuique

mittitur, quum a quoquam cognoscitur atque percipitur quantum cognosci et

percipi potest pro captu vel proficientis in Deum, vel perfectse in Deo animae

rationalis.

L. Quod secundum alterum semel, secundum alterum scepe sit missus ;
et secundum alterum ut sit homo, et secundum alterum ut sit cum
homine.

Ecce distincti sunt duo modi missionis Filii, et secundum alterum semel tantum
missus est Dei Filius, et secundum alterum saepe missus est et mittitur quotidie.
Nam secundum alterum missus est ut sit homo, quod semel tantum factum est ;
secundum alterum vero mittitur ut sit cum homine, quo modo quotidie mittitur ad
Sanctos, et missus est etiam ante incarnationem et ad omnes Sanctos qui ante
fuerunt et etiam ad angelos. Unde Augustinus de Filio, id est de Sapientia Patris,
Aug. oP. loquens, in quarto libro de Trinitate ait : Aliter mittitur Sapientia ut sit cum

cit n 97

Sap.vii,27. homine, aliter missa est ut sit homo. In animas enim sanctas se transfert, et
amicos Dei et Prophetas constituit, sicut implet etiam sanctos angelos. Sed quum

Gaiat.n,i. venit plenitudo temporis, missa est non ut impleret angelos, nec ut esset ange-
lus, nec ut esset cum hominibus vel in hominibus, ut antea in patribus erat et

joann.iM. in Prophetis ; sed ut ipsum Verbum fieret caro, id est homo.

M. Quod secundum alterum modum dicitur missus in mundum,
secundum alterum non.

Praeterea notandum est, quod quum his duobus modis mittatur Filius, secun-

dum alterum dicitur missus in mundum, secundum alterum vero non. Eo enim

modo missus dicitur in mundum, quo visibilis mundo apparuit. Unde Augustinus

Aug. op. in eodem libro ait : Quum ex tempore cujusquam mente percipitur, mitti quidem

cit. n. 28.

dicitur, sed non in hunc mundum. Non enim sensibiliter apparet, id est, corporeis
sensibus praesto est. Nam et nos, secundum quod mente aliquid aeternum capimus,
non in hoc mundo sumus; et omnium justorum spiritus, etiam in carne viven-
tium, in quantum divina sapiunt, non sunt in hoc mundo. Ex praedictis liquet,
quod prseter ineffabilem genituram duobus modis mittitur Filius, scilicet, quum
visibiliter apparuit, vel invisibiliter percipitur mente.

IN LIBMJM I SENTENTIAR.UM. — DIST. XV SUMMA 531

N. Cur Pater non dicitur missus quum ab aliquo cognoscitur, ut Filius.

Hic quEeritur. cur Pater non dicitur missus quum ex tempore a quoquam cogno-
scitur, sicut Filius. Ad quod dicimus, quia in eo est principii auctoritas, quae non
habet de quo sit, a quo Filius est et Spiritus Sanctus. Pater enim est, ut ait Augu- Aug.de t«-
stinus in eodem libro, principium totius divinitatis, vel (si melius dicitur) deitatis : w.*. a>,n!
quia principium est Filii et Spiritus Sancti. Nam ut ait Augustinus in eodem, si ibidem,
voluisset, etiam Deus Pater per subjectam creaturam visibiliter appareret; absur- c'2l'n'3"'
dissime tamen aut a Filio, quem genuit, aut a Spiritu Sancto, qui de illo procedit,
missus diceretur. Gongruenter autem ille missus dicitur qui in carne apparuit,
misisse autem ille qui in ea non apparuit.

0. Putaoerunt quidam Filium et Spiritum Sanctum minores
fuisse Patre, quia missi dicuntur.

Ideoque putaverunt quidam hasretici, quum Pater non sit missus, sed Filius et
Spiritus Sanctus, Patrem esse majorem, ac Filium minorem esse et Spiritum San-
ctum ; atque Patrem quasi majorem, misisse utrumque quasi minorem. Quod
Augustinus improbat in quarto libro de Trinitate, illis contradicens : Non ideo, iwdem.
inquit, arbitrandum est minorem esse Filium, quod missus est a Patre ; nec ideo
minorem Spiritum Sanctum, quod et Pater eum misit et Filius. Sive enim propter
visibilem creaturam, sive potius propter principii auctoritatem vel commendationem,
non propter insequalitatem vel imparilitatem vel dissimilitudinem substantise, in
Scripturis hasc posita intelliguntur. Non ergo ideo dicitur Pater misisse Filium vel
Spiritum Sanctum, quod ille esset major et illi minores ; sed maxime propter
auctoritatem principii commendandam, et quia in visibili creatura non sicut ille * ' '"'
apparuit. Ecce ostensum est, quse sit missio Filii, et quibus modis mittatur.

SUMMA

A dum unam missus est semel tantum, se-
cundum aliam same. Postremo docet quod

DISTINCTIONIS QUINT/EDECIMiE Pater non sit missus ab aliquo. Quocirca

excludit errorem opinantium Filium aut
Spiritum Sanctum esse Patre minorem,

DECLARATO in prsecedenti distinctione quia missi sunt, et non Pater. Denique
quod Spiritus Sanctus temporaliter prima rationum qua probat Spiritum San-
procedat, mittatur ac detur a Patre et Fi- ctum dari et mitti a se ipso, est ista :
lio, jam quserit Magister, an etiam a se Quidquid potest Pater et Filius, potest et
ipso ita procedat, mittatur et detur. Et Spiritus Sanctus. Sed Pater et Filius pos-
auctoritatibus ac rationibus probat quod sunt dare Spiritum Sanctum : ergo et ipse
imo; deinde probat hoc a simili, quia et Spiritus Sanctus hoc potest. Secunda est :
Filius misit se ipsum. Quocirca tractat de B Quidquid operatur Pater et Filius, opera-
duplici Filii missione, et qualiter secun- tur et Spiritus Sanctus : sed datio seu mis-

532

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XV ; QU^EST. I

sio Spiritus Sancli est operatio Patris et
Filii, ergo et Spiritus Sancti, quum opera
summae Trinitatis sint indivisa. Ista est
summa sententiae distinctionis istius.

QU^STIO PRIMA

Clrca quam inquiritur primo, An mis-
sio et datio conveniant divinis
personis, et specialiter quibus con-
veniant missio et datio aetiva at-
que passiva.

Videtur autem quod divinis personis
non conveniat mitti.Primo, quoniam mitti
videtur esse inferioris. Unde et angeli su-
periores non dicuntur mitti, sed adsiste-
re; inferiores vero mittuntur. — Secundo,
quia missio est ad id in quo missus ante
missionem non fuit, quum missio sit quae-
dam tendentia ad aliquem terminum. Sed
Spiritus Sanctus quum sit verus Deus, in-
circumscriptus est et praesens ubique :
ergo non mittitur. Si dicatur quod Filio
et Spiritui Sancto convenit mitti quia pro-
cedunt, et non Patri quia a nullo est :
probatur quod et Patri conveniat mitti
eadem ratione qua probatur in textu quod
Spiritus Sanctus mittit et dat se. Nam
quidquid potest Spiritus Sanctus, potest
et Pater : sed Spiritus Sanctus potest se
mittere, ut habetur in littera : ergo et Pa-
ter se ipsum mittere potest, ergo mittitur
p. 524D, a se. — Insuper dictum est in praecedenti
quast. ,v' distinctione, quod realiter idem sint mis-
sio et datio in divinis : sed Pater dat
se, ut patebit et in textu habetur : ergo
mittit se.

In contrarium est Augustinus et Magister
in littera.

Ad haec Alexander respondet : In mis-
sione materiali tria considerantur, aucto-
ritas in mittente, loci mutatio circa mis-
sum, et alicujus effectus productio circa
terminum. Primum esl de perfectione mit-
tentis, tertium de perfectione missi, secun-

A dum de missi imperfectione, quia non
potest simul esse cum mittente et cum
termino. Quoniam ergo quod perfectionis
est, transferendum est ad divina, et quod
imperfectionis est, relinquendum : ideo in
divinis est missio quantum ad primum et
tertium, non quantum ad loci mutatio-
nem. Nec tamen est ibi separatio aut re-
cessus missi a mittente, sicut in his in
quibus mittens et missus substantialiter
differunt. Missio quoque in divinis non
ponit gradum aut majoritatem, sed ordi-

B nem naturae et auctorilatem in mittente.
Unde patet qualiter missio sif in divinis.
Porro de hoc, an missio active dicta
conveniat toti supergloriosissimae Trinitati
respectu Filii et Spiritus Sancti, sunt opi-
niones diversae. Nam quidam dicunt quod
sic. Et sicut concedunt quod tota Trinitas
dat Filium et etiam Spiritum Sanctum
rationalibus creaturis, ita concedunt quod
tota Trinitas mittit Filium, et similiter
Spiritum Sanctum. Alii negant utrumque.
Ceteri istam concedunt, Tota Trinitas dat

C Filium seu Spiritum Sanctum; sed negant
quod Trinitas mittit vel Filium vel Spi-
rifum Sanctum. ldcirco notandum quod
missio active dicta potest dupliciter de-
terminari. Nam uno modo dicit divinam
essentiam, et consignificat distinctionem
seu notionem : sicque dicitur missio ma-
nifestatio productionis alicujus personae
aeternae per aliquem effectum in creatura.
Et quia per nomen missionis significatur
divina essentia principaliter et in recto, a
qua essentia est missionis effectus ; notio

D autem secundario et in obliquo, quia ma-
nifestatur in illo effectu : ideo concedunt
quod missio active dicta toti conveniat
Trinitati. Unde sicut concedunt istam, To-
ta Trinitas manifestat processionem Filii
ac Spiritus Sancti ; ita concedunt quod
tota Trinitas mittit Filium ac Spiritum
Sanctum.

Sed istis objicitur : Pater est persona
qua? a nulla, sed a qua alia; Filius vero
est persona quae ab alia, et a qua alia ;
Spiritus Sanctus est persona quae ab alia,

AN MISSIO ET DATIO CONVENIANT DIVINIS PERSONIS, ETC.

533

et a qua nulla persona divina. Sed Pater A
dieitur mittere, quia ab ipso est alia per-
sona; mitti vero non dicitur, quia non est
ab alia persona. Filius autem dicitur mitti
et mittere, quia ab alio est, et alius est ab
ipso. Ergo Spiritus Sanctus dicetur mis-
sus, quia ab alio; sed non mittens, quia
nullus ab ipso. Ergo mittere non convenit
toti Trinitati, sicut nec mitti. — Preeterea,
si tota Trinitas ratione effectus connotati
mitteret Spiritum Sanctum, quum simili-
ter connotetur effectus in Filii missione,
tota Trinitas mitteret Filium, sicque Filius B
mitteretur a Spiritu Sancto : quod non
invenitur de Filio nisi secundum huma-
nam naturam. — Insuper, mittere Filium,
est aliquid operari per Filium in creatura
rationali. Sed operari per Filium non con-
venit toti Trinitati : ergo nec mittere Fi-
lium toti convenit Trinilati, ergo similiter
nec mittere Spiritum Sanctum. Ergo mis-
sio dicta active, non convenit toti Trinitati.
Ad primum horum respondent quod
non sit simile : quia in verbis his, mitti
et mittere, consignificatur habitudo prin- C
cipii ad id quod est de ipso. Esse autem
ab alio sive a principio, universaliter re-
movetur a Patre, ita quod nullo modo po-
test dici esse a principio ; sed esse princi-
pium, non negatur universaliter a Spiritu
Sancto. Quum autem Spiritus Sanctus sit
principium creaturee, ideo sicut concedi-
tur quod Spiritus Sanctus facit se esse in
creatura per gratiam, et Trinitas facit Spi-
ritum Sanctum esse per gratiam in crea-
tura rationali, ita conceditur quod tota
Trinitas mittit Spiritum Sanctum. — Ad D
secundum respondent, quod secundum ra-
tionem hanc missionis sit concedendum,
quod sicut tota Trinitas miiiit Filium, ita
et Spiritus Sanetus Filium mittit : quia
facit ipsum cognosci quod aeternaliter pro-
cedit a Patre per effeclum ab ipso tempo-
raliter procedentem. — Ad tertium dicunt
quod non sit idem, operari per Filium et
mittere Filium, sed potius manifestare il-
lam operationem esse per Filium. Unde
concedunt istam : Spiritus Sanctus mittit

Filium, et Trinitas mittit Filium : non
quia Trinitas vel Spiritus Sanctus opere-
tur per Filium, sed quia Trinitas vel Spi-
ritus Sanctus per aliquem effectum Filio
appropriatum manifestat Patrem operari
per Filium : et hoc bene convenit toti
Trinitati.

Porro secundum alios, aliter determina-
tur ac sumitur missio Spiritus Sancti, ut
scilicet primo ac principaliter significet
notionem, secundario autem actionem seu
manifestationem qua notio illa manifesta-
tur per aliquem effectum. Sicque missio
activa vocatur productio alicujus divinae
personae manifestata per aliquem effe-
ctum in creatura. Et ita nomine missionis
duo signantur, videlicet notio principali-
ter ibi significata, et manifestatio notionis
per effectum ibi consignificata. Quumque
principaliter significatum nomine missio-
nis non conveniat toti Trinitati, non conce-
dunt quod missio active dicta conveniat
loti Trinilati. Propter quod dicunt, quod
proprie loquendo ista sit falsa, Tota Trini-
tas mittit Filium aut Spiritum Sanctum :
quamvis actio ibi secundario significata,
a qua est effectus in creatura, toti conve-
niat Trinitati. — Hsec Alexander.

Circa heec, quantum ad primum, videlicet
quod missio sit in divinis, scribit Bona-
ventura : Missio prout in his inferioribus
consideratur, habet respectum ad tria :
primo ad principium, secundo ad termi-
num, tertio ad missum. Ad principium
autem seu ad mittentem sub triplici po-
test habitudine comparari. Primo, tan-
quam ad dantem esse : et sic mittitur ra-
dius a sole. Secundo, tanquam ad dantem
virtutem : sicque mittitur jaculum a pro-
jectore, et sagitta a sagittante. Tertio, ut
ad dantem auctoritatem seu jurisdictio-
nem : et sic mittitur nuntius a praecepto-
re. Et secundum omnem hanc compa-
rationem est missio in divinis, quoniam
Spiritus Sanctus mittitur a Patre et Filio
sicut vere habens esse et virtutem et au-
ctoritatem in operando ab eis. Unde mis-
sio juxta respeetum hunc, est completissi-

534

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XV ; QFLEST. I

me in divinis. Divina quippe persona ab A
eadem persona divina accipit esse et vir-
tutem atque auctoritatem. — Ad terminum
quoque comparatur missio sub triplici ha-
bitudine. Primo, ut in eo quietetur : sicut
lapis mittitur deorsum. Secundo, ut ab
illo habeatur : sicut mittitur donum ad
recipientem. Tertio, ut circa illum, vide-
licet terminum, aliquid operetur : sicut
angelus ad hominem quem custodit. Se-
cundum hanc quoque triplicem compara-
tionem est missio in divinis. Mittitur nam-
que Filius et etiam Spiritus Sanctus ad B
quosdam ad inhabitandum,ad quosdam ut
possideatur ab eis ut donum, ad quosdam
ad conferendum effectum. Sicque missio
per comparationem ad terminum, plenis-
sime in divinis consistit, multo plus quam
in creaturis. — Si autem loquamur de mis-
sione in comparatione ad missum, sic in
inferioribus ponit triplicem conditionem
imperfectionis, videlicet separationem, sub-
jectionem, et mutationem : quae non sunt
in divinis, in quibus tamen est aliquid
correspondens his tribus. In inferioribus C
enim separatur missus a mittente propter
distantiam termini a mittente : ut dum
aliquem mitto Romam, a qua disto, ideo
si missus a me perveniet Romam, oportet
quod separetur a me. In divinis vero, quo-
niam Deus mittens ubique est, non est ibi
distantia mittentis a termino missionis :
ideo missus non separatur nec elongatur a
mittente ; loco tamen hujus est missi a
mittente egressio, sive emanatio. Similiter
in inferioribus est missi subjectio propter
differentiam mittentis a misso. Quia enim D
missus recipit a mittente esse aut virtu-
tem vel operationem, et substantialiter
differt ab eo, necesse est quod aliam vir-
tutem ab eo recipiat, et aliam jurisdictio-
nem illa inferiorem. Sed in divinis non est
differentia substantialis, ideo omnia ibi
sunt aequalis nobilitatis in mittente et mis-
so : attamen loco hujus est ibi subauctori-
tatis emanatio. In inferioribus quoque est
in misso quaedam mutatio propter distan-
tiam missi a termino. In divinis autem

missus nulli loco abest, ideo non oportet
quod locum accedat, mutetur aut movea-
tur : tamen loco hujus est ibi alicujus no-
vi effectus productio. Heec Bonaventura.

At vero de alia parte propositae quaestio-
nis, videlicet quibus personis divinis con-
veniat mittere et mitti, scribit Bonaventu-
ra : Missio (ut patet ex ratione Augustini,
et infra patebit) semper duo includit,
videlicet emanationem et manifeslationem
missi per effectum. Et quoniam missio
dicta passive semper importat emanatio-
nem, nullatenus convenit Patri, quia a
nullo emanat : idcirco si alicubi legeretur
Pater missus, esset tanquam improprie di-
ctum exponendum.

Si autem his objiciatur, quod secundum
Augustinum quarto de Trinitate, mittitur
Filius quum ex tempore in mente cujus-
quam percipitur : sed Pater, imo et Tri-
nitas tota, ex tempore percipitur mente in
qua gratiose ac dulciter advenit ac mora-
tur : ergo tam Pater quam Trinitas mitti-
tur. — Praeterea, mitti, est personam divi-
nam de novo venire ad habitandum in
corde. Sed hoc toti convenit Trinitati ac
Patri, sicut ait Salvator : Ad eum venie-
mus, et mansionem apud eum faciemus.
— Insuper, missio connotat effectum in
creatura. Sed regula est, quod nomen con-
notans effectum, est essentiale : ergo toti
competit Trinitati. — Iterum, tres perso-
nee inseparabiles sunt, non ergo una sine
alia mittitur.

Dicendum ad primum et secundum,
quod nec perceptio in mente, nec venire
et mentem inhabitare, ad rationem sufficit
missionis, quamvis sufficiant ex parte ter-
mini ad quem : idcirco exigitur etiam
emanatio ex parte termini a quo. Propter
quod loquitur Augustinus, quod Pater ab-
surdissime dicitur missus. — Ad tertium
respondendum, quod nomen connotans ef-
fectum aut solum dicit respectum ad effe-
ctum, et sic est pure essentiale, ut creare;
aut dicit cum hoc respectum ad personam
divinam, sicque potest esse notionale : ut
creare per Filium, quod soli convenit Pa-

Joann.xiYi
23.

AN MISSIO ET DATIO CONVENIANT DIVINIS PERSONIS, ETC.

533

tri. Et lale est mitli, quod includit respe-
ctum etiam ad terminum a quo. — Ad
quarfum dicendum, quod illa quae substan-
tialiter aut personaliter differunt, possunt
seorsum mitti, quamvis in nalura et subsi-
stentia inseparabilia sint : secundum quod
missio sumitur in divinis, ubi non inve-
nitur per loci mutationem, sed secundum
descriptionem praehabitam.

Consequenter Doctor devotus ostendit
quibus personis in divinis convenit missio
activa seu mittere : Magister, inquiens, ex-
presse dicit nititurque probare ratione et
auctoritate, quod Spiritus Sanctus mittit
se et dat se. Nec secundum ipsum, oportet
quod inter mittentem et missum cadat
personalis distinctio, sed solum quantum
ad rationem intelligendi, ut idem ipse sit
mittens in quantum Deus, et missus in
quantum donum.

Aliorum aulem antiquorum magistro-
rum fuit opinio, quod mittere et mitti, de
ratione nominis sui important auctorita-
tem et subauctoritatem alque distinctio-
nem, ideoque nequaquam sit conceden-
dum quod aliqua persona divina se mittat
aut mittatur a se. Et positionem suam con-
firmant per Augustinum, dicentem quod
Pater nullatenus mittitur. Cujus ratio esse
videtur quia a nullo est ; seu quoniam
missus subauctoritatem importat, et mit-
tere auctoritatem, nulla autem persona
habet super se auctoritatem. Rationibus
quoque Magistri respondent, quod non est
simile de dare et mittere : quoniam dare,
uno modo est ex liberalitate seu amore,
sicque omnino essentiale est, nec connotat
distinctionem : idcirco conceditur quod
tota Trinitas dat se, similiter Pater. Alio
modo dare est alicui donum communicare
non tantum ex liberalitale, sed etiam ex
auctoritate : sic dare dicit nolionem, no-
tionaliterque tenetur. Idcirco hoc modo
non valent hujusmodi rationes : si Pater dat
Spiritum Sanctum, et Spiritus Sanctus non
dat se, ergo Pater facit aliquid quod non
facit Spiritus Sanctus : quoniam dare di-
cit nolionem, atque in hoc sensu sequipol-

A let ei quod est mittere, et passiva donatio
ei quod est procedere. Ad simile quoque
quod adducit Magister de Filii missione,
dicunt quod non est simile : quia in Filio
est duplex natura, et secundum naturam
suam humanam non solum subaucloritas,
sed et servitus convenit ei. Hinc quantum
ad divinam suam naturam a solo mittitur
Patre, quia ab ipso producitur. Quumque
Spiritus Sanctus producatur a Patre et
Filio, ab ipsis tantummodo mittitur. Hinc
rationes Magistri non valent, quoniam om-

B nes auctoritates quae dicunt Filium mitti
a Spiritu Sancto vel a se ipso, intelligun-
tur secundum naturam humanam.

Sed quamvis positio ista rationabilis vi-
deatur, et ad sustinendum facilior, atta-
men quoniam non debemus auctoritates
Sanctorum ad nostram trahere rationem,
sed potius nostram rationem ipsis subji-
cere, ubi non continent expressam absur-
ditatem; quumque Sancti dicant, et ma-
xime Augustinus, ac Magister in littera,
Filium mitti a Spiritu Sancto et etiam a

C se, quod non potest exponi secundum hu-
manam naturam : idcirco positio alia, ob
reverentiam tam Sanctorum quam Magi-
stri, magis videtur esse tenenda. Nempe
quod ait Augustinus, Filius Dei missus est
in carnem a Spiritu Sancto, nequaquam
potest secundum humanam naturam intel-
ligi, ut videtur, quia haec missio fuit ad
humanitatis seu carnis assumptionem, er-
go secundum rationem intelligendi prsece-
dit naturam humanam ut jam unitam :
ergo si Filius hoc modo dicitur missus,

D oportet quod attribuatur divinae naturae.
Sicque ratione divinae naturae missus est a
Spiritu Sancto, multoque plus a se ipso ;
et per hoc etiam Spiritus Sanctus potest
dici mitti a se.

Sed his objici potest, primo, quoniam
datum dicitur relative ad dantem, secun-
dum Augustinum quintodecimo de Trini-
tate. Ergo Spiritus Sanctus non datur nisi
ab his a quibus procedit et ad quos di-
citur relative, puta a Patre et Filio, non a
se ipso. — Item, ubicumque est missio

536

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XV ; QU2EST. I

passiva, ibi est subauctoritas in misso re-
spectu alicujus principii/quemadmodum
secundum Augustinum et Magistrum, ubi
activa est missio, ibi designatur auctoritas
ratione personae mittentis. Sed in Spiritu
Sancto non est subauctoritas respectu sui
ipsius : ergo non mittit se. Et idem de
Filio. — Rursus, inter miftentem et mis-
sum videtur realis distinclio.

Pro harum solutione advertendum, quia
ut tactum est, missio duo importat, vi-
delicet emanationem et manifestationem,
principaliter tamen manifestationem, quia
secundum Augustinum quarto de Trinila-
te, mitti, est cognosci esse ab alio. Et
quoniam principaliter importat manife-
stationem, et connotat in misso emanati-
onem, ideo manifestatio significatur tam
per mittere quam per mitti uniformiter.
Propter quod sensus est :.Pater mittit Fi-
lium, id est, manifestat Filium emanare
a se. Et quum dicitur, Filius seu Spiritus
Sanctus mittitur, sensus est : Filius seu
Spiritus Sanctus manifestatur ab alio ema-
nare. Et quoniam ablativus respectu verbi
passivi, et nominativus respectu verbi ac-
tivi, importat rationem principii, atque
significatio horum verborum, mittere et
mitti, est manifestatio et emanatio : hinc
illa propositio est propriissima, in qua
ablativus vel nominativus importat habi-
tudinem principii respectu utriusque, sic-
ut quum dicitur, Pater mittit Filium, et
Filius mittitur a Patre : quoniam Filius
emanat a Patre et manifestatur a Patre.
Quia vero principale significatum verbo-
rum istorum est manifestatio, non emana-
tio : ideo quando ablativus aut nominativus
est principium manifestationis, quamvis
non emanationis, propositio propria est,
minus tamen quam praedicta. ldcirco in
hoc sensu conceduntur istae : Filius mittit
se; Spiritus Sanctus mittit se. Verum quia
tam mittere quam mitti, important ema-
nationem circa missum, et Pater non ema-
nat ab aliquo neque Trinitas, hinc Pater
non legitur missus nec Trinitas.

Ex his patet ad objecta solutio, quia

A primum solutum est ex eo quod dictum
est quemadmodum dare dupliciter sumi-
tur. — Porro ad secundum dicendum,quod
quarrtvis tam mittere quam mitti impor-
tant emanationem, ut ex praetactis jam
eorum expositionibus constat, non tamen
emanatio hsec importatur semper respectu
personae mittentis, quia ab aliquo potest
esse manifestatio personae, a quo non est
emanatio ejus. Propterea, quamvis in perso-
na missa sit subauctoritas, non tamen sem-
per respectu mittentis, ut quum mittit se

B ipsam ; sed respectu personae producentis,
a qua procedit. — Ad tertium habetur
solutio ex praeinducta acceptione multipli-
ci missionis : quia interdum designat in
mittente superioritatem atque imperium,
ut quum Deus dicitur mittere angelum;
interdum solum auctoritatem, ut quum
Pater dicitur mittere Unigenitum suum :
et tunc notat personalem vel realem dis-
tinctionem. Quandoque importat distincti-
onem secundum rationem dumtaxat, ut
quum dicitur : Voluntas movet se ipsam.

C Sicque Spiritus Sanctus se mittit : quia in
quantum Deus, mittit; in quantum do-
num, mittitur. — Haec Bonaventura.

Amplius Thomas, quantum ad primum
horum, qualiter scilicet missio sit in di-
vinis, consonat praeinductis, inter cetera
loquens : Missio ex sua significatione dicit
exitum alicujus ut missi, ab aliquo sicut
a mittente, atque ad aliquem terminum.
Missio autem in divinis, omni imperfectio-
ne exclusa, intelligitur secundum exitum
originis ab aliquo ut a principio, et secun-

D dum novitatem advenientem ei ad quem
fit missio, ut persona missa novo modo in

. eo esse dicatur. Hinc missio ex sua ratione
differt a processione et dafione. Processio
namque in quantum processio, dicit realem
distinctionem, imo et respectum ad prin-
cipium a quo procedit, et non ad aliquem
terminum. Datum autem non importat dis-
tinctionem dati a principio a quo datur,
quoniam idem potest dare se ipsum; sed
tantum ab eo cui datur. Missio autem po-
nit distinctionem in misso et ad princi-

AN MISSIO ET DATIO CONVENIANT DIVINIS PERSONIS, ETC.

537

pium atque ad terminum. Idcirco quum
Spiritus Sanctus dicitur mitti, includitur
in significatione missionis uterque respe-
ctus, puta : seternus, prout a Patre Filio-
que procedit; ac temporalis, prout signi-
ficatur in habitudine ad creaturam, quse
novo modo se habet ad ipsum. — Porro
de alia parte qujestionis asserit Thomas :
ln omni missione oportet quod ponatur
aliqua auctoritas alicujus ad missum. In
divinis autem personis non est auctoritas
nisi secundum originem : ideo nulli per-
sonae divinse convenit mitti, nisi ei quae
est ab alio, respectu cujus potest in ali-
quo designari auctoritas. Ideo Filius et
Spiritus Sanctus dicuntur mitti, non Pater
nec Trinitas. Haec Thomas in Scripto.

Porro in prima parte Summae, quaestio-
ne quadragesima tertia : In ratione (in-
quit) missionis duo importantur : quorum
unum est habitudo missi ad eum a quo
mittitur; aliud, habitudo missi ad termi-
num ad quem. Per hoc autem quod aliquis
mittitur, ostenditur processio queedam mis-
si a mittente : vel secundum imperium,
sicut dominus mittit servum ; vel secun-
dum consilium, ut si consiliarius dicatur
mittere regem ad prseliandum; vel secun-
dum originem, ut flos ab arbore. Ostendi-
tur quoque habitudo termini ad quem, ut
ibi aliquo modo esse incipiat, vel quia
prius ibi non erat, vel non eo modo quo
incipit ibi esse. Missio ergo divinae per-
sonse potest competere secundum quod ex
una parte importat processionem originis
a mittente, et item prout ex alia parte
importat novum modum exsistendi in ali-
quo. Haec Thomas in Summa.

Insuper ad quaestionem hanc, an aliqua
divina persona det vel mittat se ipsam,
idem doctor respondet in Scripto : Secun-
dum differentiam donationis, missionis et
processionis prsetactam, oportet in hac ma-
teria diversimode loqui. Nempe de ratione
dationis non videtur plus esse, nisi quod
datum a dante Iibere habeatur. Quod po-
test dupliciter esse : primo, sicut aliquis
Hbere habet se, vel aliquid quod in ipso

A est ; secundo, sicut aliquis libere habet
suam possessionem, vel id respectu cu-
jus habet dominium, prout habere dicitur
multis modis.Hinc de ratione dationis non
est aucloritas in dante respectu dati (po-
test enim aliquis etiam se ipsum alicui ex
amore dare in amicum), nisi specificetur
datio secundum specialem modum haben-
di, ut qui est secundum dominium, etc :
qualis datio nulla est in divinis. Hinc da-
tio non exigit rationem principii respectu
dati. Unde dari, potest convenire divinee

B essentiee, quia hanc Pater dat Filio; et
etiam Patri, qui dat se ipsum; similiter
Filio ac Spiritui Sancto. Nec est distinctio
dantis ad datum, nisi forte secundum ra-
tionem, sicut intelligentis ad inteilectum.
Concedimus ergo simpliciter, quod Pater
dat se et dalur a se; et idem dicendum
de Filio ac Spiritu Sancto.

Sed circa missionem major est difficul-
tas : quod opinionum attestatur diversitas.
Quidam enim dicunt, quod omnes tales
sunt falsae : Filius miltit se; Spiritus San-

G ctus mittit se. Et dicunt rationes Magistri
non valere : quia quum missio includat
in se notionem, non oportet quod in po-
tentia aut operatione missionis conveniant
tres personse, quemadmodum nec in po-
tentia generandi. Et dicunt non esse si-
mile de missione Filii in carnem, se-
cundum quam Filius dicitur mittere se
ipsum : quia in illa missione natura creata
assumpla est in unitatem divinse personse,
quod in aliis missionibus non contingit.
Et si in aliqua invenitur auctoritate quod

D Spiritus Sanctus mittit se, glossant sic :
quod a Spiritu Sancto est effectus in quo
et per quem cognoscitur ipse Spiritus San-
ctus ab alio esse. — Verum quoniam San-
cti, prsecipue Augustinus, et Magister, utun-
tur locutionibus illis ; ideo alii dixerunt,
quod missio aliquando sumitur proprie,
aliquando improprie. Et quum proprie
sumitur, importat distinctionem missi a
mittente : sicque dici non valet quod Spi-
ritus Sanctus se mittat. Communiler au-
tem et improprie sumitur missio pro influ-

538

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XV ; QU.EST. I

cntia vel datione : sicque dicunt Spiritum A
Sanctum mittere se, quia dat se. Et haec
est opinio Praepositivi et Antisiodorensis.
— Sed quoniam opinio ista parum recedit
a prima, alii dicunt quod proprie Spiritus
dicitur se mittere. Quibus non eonsenti-
endum est, si virtus nominis attendatur.
Missio quippe, ut dictum est, duo impor-
tat, videlicet : missum esse ab alio ratione
auctoritatis quam designat; atque novum
effectum, secundum quem in creatura Spi-
ritus Sanctus dicitur esse. Unde sensus
est : Spiritus Sanctus mittitur, id est, est B
ab aliquo, et fit novo modo in aliquo.

Denique diversimode verificatur locutio
quando aliquod conjunctum praedicatur
de aliquo secundum esse, et quando se-
cundum fieri. Quando enim praedicatur
secundum esse, oportet quod utrumque
illorum in esse dicatur : ut si dicatur, So-
crates est homo albus, oportet quod sit
homo, et quod sit albus : nisi unum dimi-
nuat rationem alterius, ut quum dicitur,
Homo mortuus. Sed secundum fieri, suffi-
cit quod alterum in fieri praedicetur : ut G
si dicam, Socrates est nunc factus homo
albus, sufficit ad veritatem quod sit nunc
factus albus, quamvis non sit nunc factus
homo. Notandum quoque, quod quando
aliquid praedicatur de aliquo secundum
fieri, diversimode se habet in faciente et
in facto : quia ex parte facti oportet quod
praedicetur utrumque secundum esse, etsi
non utrumque secundum fieri : ut si di-
cam, fste est factus homo albus, oportet
eum esse hominem et esse album, nisi
alterum sit diminuens ; non autem oportet D
quod fiat homo, sed quod fiat albus. Ex
parte vero facientis, quia faciens non re-
fertur ad factum nisi secundum id quod
fit in ipso, sufficit quod faciens dicatur
facere alterum tantum : ut si dicam,Pictor
facit parietem album ; non oportet quod
faciat parietem, et faciat eum album, sed
sufficit quod faciat eum album. — Dico
ergo quod missio, quoniam ponit missum
esse in aliquo eo modo quo prius non
fuit, sicque fieri in illo secundum hoc,

LXXXIX,

xciii, 22

importat quamdam factionem non realem,
sed rationis tantum, quae terminatur ad
rationis relationem, quemadmodum Deus
dicitur factus refugium nostrum. Est igi- ps. «
tur sensus : Spiritus Sanctus est missus a
se, id est, Spiritus Sanctus exsistens ab
aliquo, factus est ens in alio a se per
gratiam. Si autem accipiamus ex partc
mittentis, tunc mittere Spiritum Sanctum
nil aliud est quam facere Spiritum San-
ctum exsistentem ab alio, esse in aliquo
secundum liabitudinem novam. Ideo cui-
cumque personae convenit facere alterum
horum, videlicel quod sit in aliquo secun-
dum habitudinem novam, dicetur mittere
Spiritum Sanctum, quamvis non sit prin-
cipium Spiritus Sancti. Et quoniam tota
Trinitas facit Spiritum Sanctum esse in
aliquo novo modo per donum gratiae a
superbenedicta Trinitate collatum, hinc
tota Trinitas dicitur mittere Spiritum San-
ctum, et ipse se mittit, et mittitur a se.

Si autem loquamur de processione, mi-
nus proprie dicetur procedere a se, quam
mitti a se. Atlamen quia processio tempo-
ralis ponit novam habitudinem ad creatu-
ram in quam procedit, omnisque novitas
ad aliquam pertinet factionem; ideo etiam
secundum processionem temporalem Spi-
ritus Sanctus ens ab alio, factus est ex-
sistens novo modo in creatura : et sic
sub eodem sensu concedetur quod Spiri-
tus Sanctus procedit temporaliter a se. —
Heec Thomas in Scripto.

Porro in Summa, loco praeallegalo, ad
istud breviter respondit, dicendo : Secun-
dum quosdam, divina persona non mitti-
tur nisi ab ea a qua est; et Filius non est
missus a Spirilu Sancto, nisi secundum
humanam naturam, ad praedicandum. Au-
gustinus vero secundo de Trinitate perhi-
bet Filium missum a se et a Spiritu San-
cto, ut mitti in divinis solum conveniat
personis procedentibus, mittere vero cui-
libet personae divinae. Utrumque autem
habet aliquo modo veritatem : quia quum
dicilur aliqua persona mitti, importatur
et ipsa persona ab alio exsistens, et effe-

AN MISSIO ET DATIO CO.WENIANT DIVINIS PERSONIS, ETC.

339

ctus secundum quem missio divinee per-
sonae attenditur. Si ergo mittens designe-
tur ut principium personae quae mittitur,
sic non quaelibet divina persona mittit, sed
solum illa cui convenit esse principium
personae quae mittitur : sicque Filius mit-
tilur tantum a Patre, Spiritus Sanctus vero
a Patre et Filio. Si vero persona mitlens
intelligatur esse principium effectus se-
cundum quem attenditur missio; sic tota
Trinitas mittit personam missam. Haec
Thomas in Summa.

Concordat Petrus, inter cetera asserens:
Missio in divinis accipitur non proprie,
sed similitudinarie ; a creaturis autem ad
divina fit translatio secundum ea dum-
taxat quae sunt perfectionis. In missione
quidem creaturee proprie dicta quatuor
attenduntur : unum ex parte mittentis,
videlicet auctoritas; alterum ex parte mis-
si, ut separatio sive diversitas a mittente ;
tertium ex parte termini a quo, puta loci
mutatio ; quartum ex parte termini ad
quem, scilicet quidam effectus. Primuni
et quartum sunt perfectionis, idcirco con-
veniunt missioni divina?.. — In celeris po-
sitio ista Petri etiam in verbis coincidit
cum praehabita responsione Bonaventurse.

Insuper ad id quod queeritur, an aliqua
divina persona mittat aut det se ipsam,
ponit Petrus Thomae responsionem corn-
pendiose sub aliquibus aliis verbis, et in-
ter cetera addit : Secundum quosdam mis-
sio multipliciter sumitur. Primo, prout
importat missi a mittente distinctionem
essentialem, personalem atque localem :
ut quum creatura una mittitur ab alia.
Secundo, importat distinctionem essentia-
lem et personalem, non localem : ut quuin
creatura mittitur a Creatore ubique prae-
sente. Tertio, notat distinctionem non es-
sentialem neque localem, sed tantummodo
personalem : ut quum una divina persona
dicitur mittere alteram. Quarto, nullam
istarum, sed tantum intellectualem : ut
quum divina persona se ipsam miltere
perhibetur. — Praeterea dare tripliciter di-
citur. Nam primo designat solam commu-

A nicationem : sicque amicus dat amico se
ipsuin; sic quoque quaelibet divina per-
sona dat se. Secundo dicit communicati-
onem et emanationem, ut quum amicus
dicitur amico communieare suum amo-
rem : sic una persona divina dat aliam,
utpote procedentem a se, ut Pater Filium,
Pater et Filius Spiritum Sanclum. Tertio
importat communicationem, emanalionem
et translationem, quemadmodum amicus
dat amico exterius donum : et sic quee-
libet persona divina dat donum creatum.

B Haec Petrus.

Qui etiam quaerit, an Filius in divinis
potest dici procedere temporaliter. Et re-
spondet : Procedere in divinis invenitur
dupliciter accipi. Primo communiter, se-
cundum quod importat respectum termini
a quo tantum. Secundo stricte, prout im-
portat respectum termini a quo, et etiam
termini ad quem. Primo modo habet simi-
litudinem cum sola processione causali ;
secundo modo, cum causali et locali. Quo-
niam ergo Filius ab aeterno procedit non

C ut tendens in alterum, ideo Spiritui San-
cto appropriatur processio; et quia in pro-
cessione temporali includitur ratio proces-
sionis aeternae et propriae, ideo missio Filii
Dei non dicitur proprie processio tempo-
ralis, communiter tamen posset dici. Haec
Petrus.

Denique preeinductis ex Thoma concor-
dant scripta Alberti : imo in his Thomas
magistrum suum Albertum secutus est.

Consonant item his dicta Udalrici, qui
in Summa sua, libro tertio, ait : Illud vere

D et proprie datur, ad quod creatura acqui-
rit habitudinem novam relafionis (sicut,
habentis ad rem habitam), et quod acqui-
rit novam relationem rationis ad haben-
tem. Et heec res non est gratia, sed ipsa
divina persona per effectum gratiae. In
omnibus igitur rebus est Deus, et tamen
aliquibus datur : quoniam datum habetur
et possidetur ut proprietas ab eo cui da-
tur. Id autem possidetur, quod ad nutum
habetur, secundum quod possessio dicitur
quasi pedis positio, juxta illud Deutero-

540

1N LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XV ; QUiEST. II

Deut.%\,u- nomii : Omnis locus quem calcaverit pes
vester, vester erit. Hinc illis tantum da-
tus est Deus, qui habent eum ad nutum
suae voluntatis, ut proprietatem cujus fru-
ctus participant fruendo ipsomet Deo. Et
haec est ratio differentiae inter esse Deum
in re, et haberi ipsum a re seu habitare
ipsum in creatura. Quia igitur Deus, qui
est in omnibus rebus communiter, sic ve-
nit ad creaturam, ut creatura jus heredi-
tarium in ipso acquirat per gratiam ado-
iCor. xiii, ptionis, fruaturque ipso in speculo per
caritatem viae, vel secundum speciem per
caritatem perfectam patriae : ideo Deus
non habetur nec datur nisi illis qui capa-
ces sunt gratiae et caritatis ac glorise, et in
illos quoque procedit divina persona. —
Haec Udalricus.Qui de istis materiis scribit
diffuse, sed sententialiter praehabita sunt
quae conscribit.

lnsuper patet ex dictis, an Filius mitta-
tur a Spiritu Sancto. Qui enim dicunt in
mittente esse auctoritatem respectu mis-
si, affirmant quod Filius non mittatur
nisi a Patre, a Spiritu Sancto autem non
nisi secundum naturam assumptam, et ad
opera ejus, praesertim ad praedicandum.
Alii aliter dicunt, ut patuit.

^Egidius demum quantum ad principale
intentum concordat praehabitis, quod sci-
licet Filius mittat se ipsum, similiter Spi-
ritus Sanctus. Verumtamen declarationem
qua Thomas ostendit hoc reprobat. Verum
ut patuit, declaratio illa etiam est Alberti,
Udalrici, Petri ac aliorum ; nec ^Egidius
efficaciter improbat eam. Quod (brevitati
studens) prosequi nunc omitto.

Scot.us vero circa ea quae dicta sunt de
missione, an scilicet persona divina mittat
se ipsam, et an Filius mittatur a Spiritu
Sancto non solum ad praedicandum, refert
utramque opinionem, et tangit modum
defendendi utramque : magis tamen con-
sentire videtur dicentibus quod persona
divina non mittatur nisi ab ea a qua pro-
cedit.

Postremo dominus Antisiodorensis in
Summa sua, primo libro, asserit et defen-

A dit quod ista sit falsa,Spiritus Sanctus mit-
tit se; similiter ista, Spiritus Sanctus mittit
Filium, nisi ad preedicandum. Hanc dicit
etiam falsam, Filius misit se, nisi refe-
ratur ad naturam assumptam : quia ut ait,
in mittente debet esse auctoritas quoad
missum.

Hsec autem controversia doctorum vide-
tur pro magna parte in usu terminorum
consistere, ut etiam constat ex his quae
induxi ex Thoma in prima parte Summae
su83, quaestione quadragesima tertia.

B Solutio demum argumentorum in prin-
cipio quaestionis motorum, ex praehabitis
elucescit.

QU.ESTIO II

SEcundo principaliter quaeritur, An
missio in divinis dieatur essen-
tialiter vel notionaliter ; an sit
quid creatum vel increatum, tem-

G porale vel seternum.

Prima pars quaestionis istius inquirit,
An mittere et mitti significent essentiam
divinam, an notionem.

Videtur quod notionem.Primo,quia jam
dictum est quod missio in divinis dicit
duo, videlicet emanationem et manifesta-
tionem. Sed emanatio est quid notionale
seu relativum, non essentiale aut abso-
lutum. — Secundo, quoniam Beda ait in
homilia : Spiritus Sancti missio est ejus
processio. Processio autem notionaliter di-

D citur. — Tertio, quia quod essentialiter
dicitur, tribus supersanctis personis com-
mune est. Sed missio non convenit Deo
Patri, loquendo de missione passiva. Mis-
sio vero activa non videtur convenire Spi-
ritui Sancto, quia secundum Augustinum
libro de Trinitate, in persona mittente in-
sinuatur esse auctoritas : quae non est in
Spiritu Sancto, a quo nulla divina et in-
creata procedit persona. — Quarto, missio
importat originis exitum, non ergo est
essentiale.

AN MISSIO IN DIVINIS DICATUR ESSENTIALITER VEL NOTIONALITER, ETC.

541

De Div
nom.cap.u

In contrarium est, quia ut divinus Dio-
nysius conteslatur, omne nomen dictum
de Deo, connolans effectum in creatura,
pertinet ad communitatem essentise : quod
est, quia indivisa sunt opera Trinitalis.
Sed missio prsedicatur de Deo, et in crea-
tura connotat quemdam effectum, ut pa-
tuit : ergo est nomen essentiale. — Prse-
terea notio propria est uni personse, in
cujus perducit notitiam : propter quod
notio appellatur. Missio autem passiva
communis est Filio ac Spiritui Sancto ;
similiter missio activa ad minus commu-
nis est Patri et Filio. Nulla ergo missio
notionaliter convenit Deo. — Rursus, se-
cundo de Trinitate asserit Augustinus :
Mitti a Patre Filius sine Spiritu Sancto
non potuit, quoniam Pater intelligitur Fi-
lium tunc misisse quando hunc fecit ex
Virgine.

Ad istud Alexander respondet : Verba
haec, mittere et mitti, in divinis de in-
tellectu suo dicunt tam essentiam quam
notionem. Dicunt namque respectum per-
sonae ad personam ; et item respectum
personae ad creaturam, ratione cujus di-
cuntur essentialiter : sicque essentialiter
designant personam. Qusedam enim sunt
nomina quse significant essentiam essen-
tialiter : sicut hoc nomen, essentia. Quse-
dam vero significant essentiam persona-
liter : ut hoc nomen, Deus. Et ea quee
significant essentiam in suppositis per ad-
ditionem nominum personalium vel notio-
nalium, trahuntur ad supponendum pro
aliqua persona aliquibusve personis : ut
quum dicitur, Deus generat, Deus spirat.
Sunt quoque nomina aliqua quse signifi-
cant personam personaliter : quemadmo-
dum nomina ista, Pater, Filius, Spiritus
Sanctus. Sunt et alia nomina quse signi-
ficant personam essentialiter : ut hoc no-
men, persona; similiter verba haec, mitte-
re et mitti. Unde in his verbis attribuitur
aliquid personse ratione essentise. Hinc es-
sentia non mittit nec mittitur, sed persona
ratione essentise, seu essentia in persona.

A Verum tunc quseritur, quum in intellectu
ejus quod est mittere et mitti, sit essentia
et persona, quid per prius significetur
ibi, essentia vel persona. — Ad hoc aliqui
dicunt, quod verba hsec, mittere et mit-
ti, primo significant divinam essentiam,
sed consignificant distinctionem personae
a persona; et quod significant essentiam
in rectitudine, et personam in obliquitate.
Propterea dicunt, quod missio est mani-
festatio processionis personse per aliquem
effectum in creatura. Sicque quia manife-

B statio dicitur in rectitudine, et processio
in obliquitate, affirmant quod missio de-
signat essentiam, et consignificat distin-
ctionem, sicut hsec nomina, sequale et
simile. Et juxta hoc missio non est pro-
cessio manifestata, sed potius ipsa mani-
festatio processionis. Quocontra objicitur,
quod manifestatio processionis est effectus
toti superdignissimse Trinitati conveniens:
ergo missio Filii et Spiritus Sancti toti
convenit Trinitati.Respondent quod quam-
vis manifestatio processionis illius toti

C Trinitati conveniat, tamen missionis no-
mine designatur, quod manifestationem
illam habeat persona una ab alio : quod
toti Trinitati non convenit. Hinc sicut ope-
rari toti commune est Trinitati, tamen
operari per Filium convenit tantum Patri,
et operari per Spiritum Sanctum, solum
Patri ac Filio; similiter est in verbis his,
mittere ac mitti. — Porro aliis apparet
quod verba hsec, mittere ac mitti, primo
designant personam seu respectum per-
sonse ad personam, qui attribuitur perso-

D nse vel duabus personis indistincte, et hoc
ratione personse; secundo vero consigni-
ficant actum qui est respectu creaturse,
qui attribuitur personse vel personis ra-
tione essentise. Unde dicunt quod missio
passiva est processio personse manifestata
per effectum in creatura; missio vero ac-
tive dicta, est productio personse per effe-
ctum in creatura manifestatum. Et ita hsec
verba, mittere et mitti, designant perso-
nam essentialiter. Sicque de missione no-
tio praedicatur in recto. Nempe quum idem

542

IN LIBRUM I SENTENTIARDM.

DIST. XV ; QD^EST. II

sit missio quod temporalis processio, tem- A
poralis vero processio primo signifieet no-
tionem personae, atque secundo consigni-
ficet actum convenientem personee ratione
essentiae ; similiter missio. — Haec Ale-
xander.

Ex quibus habetur solutio ad secundam
quaestionis istius partem.

Ad quam Alexander respondet : Missio,
sive dicatur active de Patre respectu Filii,
sive de Patre et Filio respectu Spiritus
Sancti, sive dicatur passive de Filio aut
Spiritu Sancto, est quid increatum, et B
Deus mittens aut missus : quemadmodum
processio Spiritus Sancti est ipse Spiritus
Sanctus procedens, et sanctificatio Spiri-
tus Sancti qua creaturam sanctificat, est
ipsemet Spiritus Sanctus sanctificans. Mis-
sio autem Spiritus Sancti est ejus proces-
sio a Patre ac Filio ad sanctificandum
creaturam : sicque utrumque horum est
quid increatum, quod est Spiritus Sanetus.
Denique nihil creatum praedicatur de Deo
in recto. Nil etenim praedicatur de Deo
quod non sit ipse. Sed verba haec, mitte- C
re et mitti, praedicantur de Deo in recto
quum dicitur, Deus mittit, Deus mittitur :
ergo dicunt quid increalum. — Si autem
objiciatur quod nullum increatum est tem-
porale; missio autem est temporalis : ergo
non est aeterna. Dicendum, quod in mis-
sione sunt duo : videlicet principale signi-
ficatum, quod est increatum; et connota-
tum, quod est temporalis effectus, ratione
cujus dicitur missio temporalis ; nec illud
praedicatur de missione, nisi in obliquo.
— Sed tunc rursus objici potest, quia si D
missio est quid increatum, ergo est quid
aeternum. Sed quod aeternum est, fuit ab
aeterno : ergo missio personae divinae aeter-
na est, fuitque ab aeterno. Cujus contrari-
um habetur in littera. Respondetur, quod
missio dicitur de Deo ex tempore, non ab
aeterno : nullum enim nomen connotans
effectum in creatura, dicitur de Deo ab
aeterno. Processio quoque temporalis dis-
tinguitur ab aeterna. Sed processio tempo-
ralis est missio : non est ergo seterna.

Quum autem aeternum conjungitur tem-
porali in eodem termino, proprie loquendo
judicandum est temporale : quemadmo-
dum.dum necessarium conjungitur contin-
genti, totum judicatur contingens. Idcirco
fallacia accidentis in isto est argumento,
Missio est Deus, et Deus est aeternus, ergo
missio est aeterna : quia aeternitas, quae est
in principali significato missionis, infer-
tur de connotato. Hoc namque nomen,
aeternus, quum sit adjectivum, determinat
terminum, et ponit rem suam ratione to-
talis significati. — Quod si rursus inste-
tur, quia secundum Augustinum, Filium
mitti, est cognosci quod a Patre sit, quod
cognosci, est quid creatum, non increa-
tum : respondetur, quod descriptio illa
datur non per essentiam, sed per conse-
quentem effectum : quia cognitio proces-
sionis est effectus missionis. Haec Ale-
xander.

Ex quibus patet solutio quaestionis istius,
An missio dicatur de Deo ex tempore vel
ab aeterno, an modo utroque. Et patet
quod non nisi ex tempore.

Circa haec Thomas scribit : Quaedam
sunt nomina in divinis quae significant
tantum personam, quaedam vero tantum
essentiam, quaedam utrumque, quemad-
modum dictum est de potentia generativa
ac spirativa. Et ita missio est essentiale et
notionale secundum diversa : quia secun-
dum respectum quem importat missio ad
suum principium, est notionale; sed secun-
dum respectum quem importat ad crea-
turam, est essentiale. — Praeterea circa
hoc est duplex opinio. Aliqui enim dicunt,
quod principaliter significet notionem, et
ex consequenti essentiam quoad effectum
connotatum. Alii dicunt econtra : quod ve-
rius mihi videtur, considerata virtute vo-
cabuli. Missio namque secundum nominis
sui rationem, non dicit exitum ab aliquo
tanquam a principio, sicut a quo missus
habeat esse; sed solum in ordine ad mis-
sionis effectum ponitur auctoritas alicu-
jus ad missuin. Servus quippe qui mittitur
a domino suo, non exit ab ipso secundum

A.N MISSIO IN DIVINIS DICATUR ESSENTIALITER VEL NOTIONALITER, ETC.

543

esse suum, sed sicut a principio movente
ipsum per imperium ad hnnc actum.Quia
vero in divinis personis non polest esse
auctorilas respectu missi, nisi secundum
originem essendi ; ideo ex consequenli
importatur relatio originis in missione,
secundum quam est notionale, et princi-
paliter importatur ordo ad missionis effe-
ctum, secundum quem est essentiale. In
processione autem temporali est econtra-
rio : quia processio secundum suam ra-
tionem, prout sumitur in divinis, dicit
exitum a principio originante, et non di-
cit ordinem ad effectum nisi ex conse-
quenti, videlicet quantum ad modum pro-
cessionis.Ideo processio temporalis videtur
principaliter notionale, et ex conseqnenti
significare essentiam ralione connotati ef-
fectus. Datio vero adhuc plus accedit ad
essentiam quam missio. Haec Thomas.

Concordatque Petrus, qui causam hujus
positionis assignat, quoniam nomen mis-
sionis ab effectu temporali magis imposi-
tum est, quam ab emanatione aeterna.

Insuper Thomas in determinando quod
missio divinee personse non possit esse
seterna, consonat praeinductis ex Alexan-
dro. Verum in prima parte Summae, qua?-
stione quadragesima tertia, de hoc plenius
scribit, dicens : In his quae important di-
vinarum originem personarum, differentia
qusedam est attendenda. Quaedam enim in
sua significatione important solam habi-
tudinem ad principium : ut processio et
exitus. Quaedam vero cum habitudine ad
principium determinant processionis ter-
minum. Quorum qusedam determinant ter-
ininum aeternum, ut generatio ; spira-
tio quoque passiva importat processionem
subsistentis amoris. Quaedam vero cum
habitudine ad principium designant ter-
minum temporalem, ut missio et datio.
Mittitur enim aliquid ad hoc ut in alio
sit, et datur ut habeatur. Personam autein
divinam haberi ab aliqua creatura, vel
esse novo modo exsistendi in ea, est quod-
dam temporale. Hinc missio et datio in
divinis dicuntur temporaliter tantum ; ge-

A neratio atque spiratio, solum ab aeterno;
processio et exitus, modo utroque : nam
Filius ab aeterno processil ut sit Deus ;
temporaliter vero, ut sit homo secumlum
missionem visibilem, vel ut sit in homi-
ne secundum invisibilem missionem. Heec
Thomas in Summa.

Concordat Richardus per omnia. Sed et
scripla Thomae in his concordant scriptis
Alberti.

Udalricus quoque in Summa sua, libro
tertio, consonanter his scribit : Omnia is-

B la, videbcet processio temporalis, dona-
tio, missio, sunt media inter nomina pure
essentialia et pure notionalia seu perso-
nalia : quoniam ratione effectus dicunt
essentiam ; sed ratione proprietatis cum
qua effectus convenit (propter quam con-
venientiam ille effectus plus appropriatur
uni personae quam alteri) dicunt notionem.
Specialiter autem loquendo de missione,
dicimus quod nomen hoc principaliler
dicit essentiam, et secundario notionem.
Quum enim importet respectum ad mit-

C tentem, et item ad eum qui mittitur, inter
respectus hos secundus est principalis, et
ratione illius designat essentiam propter
effectum super quem respectus ille fun-
datur. Primus autem respectus est secun-
darius (quoniam quantum est de ratione
ipsius, ipse ordinatur ad secundum istum
respectum tanquam ad finem), et ratione
illius primi respectus importat hoc nomen
relalionem originis : ideo secundario hoc
designat. Haec Udalricus.
Praeterea, ut haec clarius innotescant,

D advertenda sunt verba Durandi, scriben-
tis : Videndum quid dicatur hic notionale,
et quid essentiale. Itaque notionale est
quod includit proprium alicujus unius
personae aut duarum, ita quod non con-
venit omnibus divinis personis (et vocatur
notionale, quia notitiam facit de persona
quantum ad aliquid pertinens ad perso-
narum distinctionem) ; essentiale autem,
quod convenit omnibus personis ratione
essentiae absolutee, vel alicujus attributi,
ut est bonus, sapiens, justus. Missio autem

544

IN LIRRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XV ; QU.EST. II

includit notionale et essentiale. Heec Du-
randus.

Porro iEgidius, quamvis concedat quod
missio sit partim essentiale, partim notio-
nale, redarguit tamen declarationem qua
Thomas declarat quod missio principaliter
dicit essentiam, atque ex consequenti no-
p.5«d' tionem, prout narratum est paulo ante.
Gontra quod lEgidius objicit : Quamvis
processio communiter sumpta importet
solum exitum a principio, processio ta-
men temporalis, de qua hic loquimur, im-
portat effectum. Nam si processio talem
originem principaliter importaret, non con-
cederetur quod aliqua persona a se ipsa
procedat. — Ad quod dicendum, quod ista
reprobatio nullius consistit vigoris : quia
nec simpliciter concedendum est quod ali-
qua persona divina procedat a se ipsa, ut
patet per preeinducta. In divinis namque
personam a persona procedere, est perso-
nam a persona produci. Nulla autem ratio
concedi permittit quod aliqua persona se
ipsam producat, ut Augustinus et Ansel-
mus fatentur. Verumtamen aliquo modo,
quamvis improprie, conceditur quod Spi-
ritus Sanctus proeedit a se temporaliter,
prout ex doctoribus est ostensum.

Girca hsec quaerit Petrus, quid est mitti
in divinis. Et ait : Augustinus quarto de
Trinitate [dicit] : SicutFilio natum esse, est
de Patre esse ; ita mitti, est cognosci quod
ab alio est : et sicut Spiritui Sancto do-
num Dei esse, est a Patre procedere ; ita ei
mitti, est cognosci quod ab alio procedat.

Sed contra hoc sic primo arguitur : In
justificatione infantuli in Baptismo, mit-
titur Spiritus Sanctus, non tamen cogno-
scit hoc infans. — Secundo, si mitti est
cognosci, ergo magis cognosci est magis
mitti. Sed vitiosus theologus melius co-
gnoscit Filium esse, quam vetula sancta :
ergo magis mittitur ad illum. — Tertio,
per commune non fit cognitio propria ;
effectus autem missionis toti est Trinitati
communis : non ergo per ipsum habetur
determinata et propria personae alicujus

A cognitio. — Quarto, praecipuus missionis
effectus est caritas, et tamen ejus infusio
atque praesentia latent, juxta illud Job :
Si veneril ad me, non videbo eum; et si /06 >x, 11.
recesserit a me, non intelligam.

Solutio. Descriptio illa missionis non est
per essentiam, sed per causam : ut si di-
eatur, Dies est sol lucens. Mitti namque
personae, est ipsam ab aliquo dari alicui
cum effectu aliquo sibi appropriato ac
simili, in quo vel actu vel aptitudine ma-
nifestetur suscipienti ut causa in effectu

B sibi appropriato.

Ad primum ergo dicendum, quod co-
gnosci multipliciter dicitur, scilicet actu,
habitu, aptitudine : et aptitudine convenit
parvulo. — Ad secundum, quod descriptio
illa intelligitur de cognitione experimen-
tali et formata, non simplici ac informi. —
Ad tertium, quod quamvis per commune
ut commune, non cognoscatur proprium,
tamen per commune ut appropriatum, po-
test. Licet autem effectus missionis com-
munis sit Trinitati quoad suam productio-

C nem, est tamen appropriabilis personae
alicui per assimilationem cum proprio
personae illius. — Ad quartum, quod quam-
vis caritatis preesentia non noscatur certi-
tudinaliter, tamen probabiliter scitur. —
Haec Petrus.

Circa hoc scribit Richardus : Missio est
personae divinae emanantis vel emanatio-
nis personae, per aliquid sibi appropria-
tum, actu vel habitu manifestatio, per
quod ipsa simpliciter vel secundum quid
habetur, aut magis quam ante habetur

D seu haberi ostenditur, actu vel habitu.
Quae descriptio omni convenit missioni di-
vinae, tam visibili quam invisibili, et tam
missioni simpliciter quam missioni secun-
dum quid. Haec autem manifestatio recte
vocatur missio, quoniam sicut in creatu-
ris missum a mittente aliquando accipit
esse, ut radius a sole; interdum virtutem,
ut jaculum a projectore ; aliquando au-
ctoritatem, ut nuntius a praeceptore : ita
persona emanans, a persona producente
accipit esse et virtutem atque auctori-

AN FILIO CONVENIAT INVISIBILITER. MITTI, AN ETIAM SPIRITUI SANCTO, ETC.

545

tatem. Itaque in manifestatione personffi A
emanantis quandoque inlelliguntur haac
omnia, videlieet : effeetus creatus per
quem persona manifestatur, relatio quo-
que effectus ad illam personam, et per-
sona qua3 manifestatur, ac manifestatio
ejus, et item respectus secundum ratio-
nem in ipsa persona ad effectum manife-
stantem. Haec Richardus.

Ad objecta demum in principio mota,
patet ex dictis responsio. Ad id tamen
quod tangitur, qualiter missio sit notio, B
patebit infra magis solutio.

Porro ad argumentum quo dicitur, quod
nulla notio est communis Filio et Spiritui
Sancto, magnus irrefragabilis Doctor re-
spondet : Quaedam sunt nomina signifi-
cantia indistincte relationem sive respe-
ctum unius personae ad aliam. Et talia
dicuntur de tribus personis, quamvis non
in singulari numero sed plurali : ut hoc
nomen, persona, et nomina ista, similis et
sequalis. Unde dicimus : Pater et Filius et
Spiritus Sanctus sunt tres personae, tres C
sequales, tres similes. Nempe quum dicant
respectum, prsedicantur in plurali nume-
ro ; sed quoniam indistincte, dicuntur de
tribus personis. Aliqua vero dicunt rela-
tionem aliquo modo distincte, et aliquo
modo indistincte : ut ea quse dicunt rela-
tionem duarum personarum ad tertiam,
ut spirare, dictum de Patre et Filio re-
spectu Spiritus Sancti, et procedere, di-
ctum de Filio et Spiritu Sancto respectu
Patris. Et talia sunt hsec nomina, mittens
et missus. Unde dicuntur de duabus per- D
sonis, nisi determinentur per adjunctum
ad standum pro una persona : ut quum
dicitur, Missus in carnem ; vel, Missus ad
sanctificandum creaturam. Nunquam vero
dicuntur de tribus personis. Interdum au-
tem significatur respectus unius personse
ad aliam distincte : ut per nomina ista,
generans et genitus. Quum itaque dicitur
quod nulla notio est communis Filio et
Spiritui Sancto, dicendum quod verum est
de notionibus quse dicunt relationem unius

T. 19.

personee ad aliam distincte. Denique, etsi
ab alio procedere, dicatur de Filio et Spi-
ritu Sancto, hoc non est univoce, quoniam
alius et alius modus est procedendi.Quum-
que modus procedendi distinguat notio-
nes in divinis, idcirco non sequitur, si esse
ab alio sit aliquo modo commune, quod
aliqua notio sit communis; sed aliqua po-
lest esse communis Patri et Filio respectu
Spiritus Sancti, quoniam una est produ-
ctio, et eodem modo dicta de utroque. —
Et si objiciatur, quod nihil est eis commu-
ne nisi essentia : respondendum, quod est
communitas secundum rem et secundum
habitudinem. Hinc sicut distinguere et dis-
tingui, commune est tribus non secundum
rem, sed seeundum habitudinem ; sic mit-
tere et mitti, potest esse commune duabus
personis convenientibus in aliqua habi-
tudine. Heec Alexander.

QU^STIO III

TErtio principaliter quseritur, An Fi-
lio conveniat invisibiliter mit-
ti, an etiam Spiritui Sancto ; et
utrum sint distinctse missiones eo-
rum, et an secundum eadem dona
mittantur ac indivisibiliter.

Quod non conveniat Filio [nec Spiri-
tui Sancto invisibiliter mitti], hinc proba-
tur, quia missio divinae personee ordinatur
ad ejus manifestationem, ut patuit. Sed
spiritualia, immaterialia et divina non in-
notescunt hominibus nisi per sensibilia et
corporea : ergo missionem cujuslibet divi-
nae personee oportet per visibilia fieri. —
Secundo, quia ut S. Dionysius ait, Filius De mv.
et Spiritus Sanctus sunt lumina quaedam nom-can"-
ac radii ex luce fontana progredientes. Sed
ut idem divinus Dionysius contestatur, im- DcCoeiest.
possibile est aliter splendere nobis di- h,er' cap' ''
vinum radium nisi circumtectum variis
velaminibus sensibilium formarum. Ergo
missionem Filii ac Spiritus Sancti oportet
esse visibilem.

346

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XV ; QU^EST. III

Insuper apparet quod secundum eadem
dona mittantur. Primo, quia indivisa sunt
opera eorum. — Secundo, quoniam inter
septem dona Spiritus Sancti, primum pree-
cipuumque consistit sapientia : ergo quum
illa infunditur, mittitur Spiritus Sanctus.
Sed sapientia Filio appropriatur : ergo
quum ipsa datur, mittitur Filius ; sicque
utraque missio una est. — ■ Tertio, quonf-
am idem donum diversis respectibus, dis-
tinctis potest appropriari personis : sicque
secundum idem donum distincta? persona?
mittuntur.

Sed contra, sicut Filius et Spiritus San-
ctus sunt distinctae personae, sic differen-
tes missiones conveniunt eis. — Secundo,
quoniam dictum est quod missio seu pro-
cessio temporalis includit emanationem
seternam. Sed Filii et Spiritus Sancti dis-
tinctse sunt emanationes ad intra aeternee :
ergo et temporales. — Tertio, quoniam
missio Filii per incarnationis mysterium,
non est missio Spiritus Sancti : non ergo
sunt indivisae.

Ad primam hujus queesiti partem Tho-
mas respondet : Sicut in exitu rerum a
primo principio dicitur bonitas divina in
creaturam procedere, in quantum sua par-
ticipatione repraesentatur in illa ; ita in
reductione rationalis creaturse in Deum
intelligitur divinae personae processio. Quae
et missio nuncupatur, in quantum pro-
pria personae relatio reprsesentatur in ani-
ma per similitudinem aliquam in ea rece-
ptam, ab ipsa proprietate relationis seternae
originalam et exemplalam : quemadmo-
dum proprius modus quo Spiritus Sanctus
refertur ad Palrem, est amor, et proprius
modus referendi Filium in Patrem, est
Verbum Patris manifestativum. Hinc sicut
Spiritus Sanctus invisibiliter procedit in
mentem per donum amoris, sic Filius per
sapientiae donum, in quo est manifestatio
Patris, qui est ultimum ad quod recurri-
mus. Et quia secundum horum donorum
receptionem efficitur in nobis similitudo
ad propria personarum, ideo secundum

A novum modum essendi, prout res est in
similitudine sua, dicuntur divinae personee
in nobis esse, secundum quod novo modo
eis assimilamur : atque secundum hoc,
utraque processio dicitur missio. Insuper,
sicut prsedicta originantur ex propriis per-
sonarum, sic nec suum consequuntur effe-
ctum ita ut fini conjungantur, nisi divina-
rum personarum virtute : quia in forma
impressa ab aliquo agente virtus est im-
primentis. Hinc in receptione donorum
hujusmodi habentur divinee personse novo

B modo, tanquam ductrices et conjungentes
rationalem creaturam ultimo fini. Hinc
et utraque processio datio nominatur, in
quantum est ibi novus modus habendi.
Ha3c Thomas in Scripto.

Porro in prima parte Summae,qua3stione
quadragesima tertia, scribit : Per gratiam
gratum facientem tota Trinitas inhabitat
mentem. Mitti autem divinam personam
ad aliquem per gratiam invisibilem, si-
gnificat novum modum inhabitandi illius
personae, et originem ejus ab alia. Quum-

C que tam Filio quam Spiritui Sancto con-
veniat esse ab alio, atque per gratiam
inhabitare, utrique convenit invisibiliter
mitti; non autem Patri, qui quamvis per
gratiam inhabitet mentem, non est tamen
ab aliquo*. — Si aulem quis instet, quod « aiio
dona per quorum infusionem Filius mitti
asseritur, spectent ad intellectum, et sine
caritate ac gratia gratum faciente queant
haberi, juxta illud Apostoli : Si habuero icor. xum
propheliam, et noverim mysteria omnia -■
et omnem scientiam, caritatem autem non

D habuero, nihil sum. Quum ergo missio
invisibilis divinee personse attendatur pe-
nes dona gratiae gratum facientis, ergo
penes infusionem donorum Filio appro-
priatorum non attenditur missio. Respon-
dendum, quod anima per gratiam assimi-
latur Deo. Idcirco ad hoc quod aliqua
persona divina mitlatur ad aliquem per
gratiam, oportet quod fiat assimilatio il-
lius ad divinam personam quae mittitur,
per aliquod gratiae donum. Et quoniam
Spiritus Sanctus est amor, per caritatem

AN FILIO CONVENIAT INVISIBILITER MITTI, AN ETIAM SPIRITUI SANCTO, ETC.

5¥/

anima Spiritui Sancto assimilatur. Hinc
secumlum caritatis infusionem aut incre-
mentum attenditur invisibilis missio Spi-
ritus Sancti. Filius vero est Verbum, non
qualecumque, sed spirans amorem. Unde
nono de Trinitate perhibet Augustinus :
Verbum quod insinuare intendimus, no-
titia est cum amore. Non ergo secundum
quamlibet perfectionem seu habitum in-
tellectus mittitur Filius, sed secundum in-
structionem talem quae in affectum prb-

, rumpit amoris, juxta illud in Psalmo : In
meditatione mea exardescet ignis. Idcirco
signanter loquitur Augustinus : Filius mit-
titur quum a quoquam cognoscitur atque
percipitur. Perceptio autem experimenta-
lem designat notitiam, quse proprie dici-
tur sapientia, quasi sapida scientia, juxta

, illud Ecclesiastici : Sapientia doctrinae se-
cundum nomen est ejus. Haec Thomas in
Summa. — Et secundum eumdem in se-
cunda secundae, omnia septem dona Spi-
ritus Sancti caritati inseparabiliter sunt
annexa, inter quae sunt quatuor ad intel-
lectum spectantia, scilicet sapientia, intel-
lectus, consilium, scientia. Ideo penes eo-
rum infusionem vore attenditur missio
haec Spiritus Sancti.

Praeterea ad secundam partem propositae
quaestionis, videlicet An missio Filii et mis-
sio Spiritus Sancti sint distinctae ab invi-
cem vel potius inseparabiliter junctae, re-
spondet Thomas in Scripto: De distinctione
missionum Filii ac Spiritus Sancti contin-
git loqui tripliciter : primo, quantum ad
ipsarum diversitatem realem ; secundo,
quantum ad missionis rationem ; tertio,
quantum ad earum separationem. Si pri-
mo modo, quum in missione duo consi-
derentur, videlicet exitus personse missse
ab alia, atque effectus secundum quem
persona divina dicitur novo modo esse in
creatura, utroque modo missio Filii est
alia a missione Spiritus Sancti secundum
rem : quia et generatio, qua Filius exit a
Patre, alia est a processione Spiritus San-
cti, qua exit ab utroque ; donum quoque

A quod perficit intellectum, secundum quod
attenditur missio Filii, aliud est a dono
caritatis quod perficit vohintalem, secun-
dum quod attenditur missio Spiritus San-
cti. Si autem secundo modo de earum
distinctione loquamur, hoc potest esse du-
pliciter : primo, secundum propriam utri-
usque rationem ; secundo, juxta rationem
earum communem. Si secundum commu-
nem, sic eadem est ratio missionis Filii ac
Spiritus Sancti quantum ad utrumque :
quia et esse ab alio, est commune utrique,

B et similiter novo modo esse in creatura.
Secundum propriam vero utriusque ratio-
nem utrumque differt ab alio : quia et
propria ratio processionis Filii non est
propria ratio processionis Spiritus Sancti,
quum ille procedat ut amor, et iste ut
Verbum ac Filius. Conformiter proprius
modus quo Filius est in creatura, non est
proprius modus quo Spiritus Sanctus est
in ea : quin imo Filius per sapientiam,
Spiritus Sanctus per amorem exstat in
ipsa. Si tertio modo, dico quod una nun-

C quam est sine alia, quoniam amor sequi-
tur perfectam notitiam secundum quam
est missio, et perfecta illa notitia semper
inducit amorem : ideo simul infunduntur
pariterque augentur.

Prseterea, si quis instet quia missio est
datio; datio autem per prius convenit Spi-
ritui Sancto, quoniam habet rationem pri-
mi doni : ergo alia est ratio dationis ac
missionis in utroque, imo per prius con-
venit Spiritui Sancto, et per posterius Fi-
lio. Dicendum, quod in divinis non est

D prius et posterius : tamen emanatio Spi-
ritus Sancti praesupponit emanationem Fi-
lii secundum ordinem naturae, atque ex
parte hac (si liceret sic loqui) potius dice-
retur quod missio Filii ex parte exitus im-
portati, est prior missione Spiritus Sancti.
Verumtamen hoc esset secundum ratio-
nem propriam utriusque, non secundum
rationem communem. Si autem conside-
rentur istae processiones quantum ad ea-
rum effectum in creatura, hoc potest esse
dupliciter : primo, ex parte mittentis seu

548

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XV ; QU.EST. III

dantis; secunclo, ex parte donorum in qui-
bus fit missio. Si ex parte donorum, sic
simpliciter naturaliterque praecedit amo-
rem notitia, et ex parte illa, missio Filii
missionem Spiritus Sancti. Sed hoc est se-
cundum considerationem propriae rationis
earum, non communis : quemadmodum
omnes species motus aequaliter conveniunt
in ratione motus communi ; tamen secun-
dum proprium esse suum, motus localis
est aliis motibus prior. Si vero conside-
rentur ex parte dantis, quum primum mo-
vens et inclinans ad dandum sit amor, sic
datio Spiritus Sancti prior est datione Fi-
lii. Hoc tamen non ita exprimitur in ra-
tione missionis. — Sed rursus objici po-
test, quoniam aliqui valde simplices et
obtusi in cognitione sapientiae, ferventes
sunt in amore; et quidam acuti in cogni-
tione, sunt frigidi in affectu. Ergo una
missionum istarum sine alia esse valet. Et
respondendum, quod notitia illa formata
et salutaris ex qua oritur amor, viget in
ferventibus divino amore : -qua notitia co-
gnoscunt divinam bonitatem in quantum
est finis et Iargiter eis influens beneficia
sua. Et talem non habent notitiam qui
amore Dei non accenduntur. — Haec Tho-
mas in Scripto. Ex quibus patet, quod
invisibiles missiones Filii ac Spiritus San-
cti sunt indivisae.

Goncordat Petrus, dicendo : Finis ulti-
mus missionis Filii ac Spiritus Sancti est
idem, videlicet rationalis creaturae sancti-
ficatio, id est revocatio a sensibilibus ad
seterna;sed finis proximus est diversus.
Nam finis proximus missionis Filii, est
illuminatio intellectus; finis vero missi-
onis Spiritus Sancti, inflammatio est af-
fectus : quae duo complent sanctificatio-
nem; nec unum sine alio est perfectum,
quia nec perfecta notitia sine amore, nec
econverso. Quum ergo inissio utriusque
non frustretur suo complemento, non est
una sine alia, nec sine gratia gratum fa-
ciente.

Verum de hoc plenius tractat Petrus,
movens hanc quajslionem, utrum Spiritus

23.

A Sanctus semper mittatur cum Filio. Vi-
detur quod sic. Dicuntur enim mitti in
effectu eis appropriato. Effectus autem
appropriatus Spiritus Sancti, est unctio
spiritualis; effectus Filii, illuminatio salu-
taris : quae semper sunt simul. Item, sa-
pientia appropriatur Filio, caritas Spiritui
Sancto : sed non est datio sapientiae sine
Spiritu Sancto, nec caritatis sine Filio,
juxta illud : Ad eum veniemus, etc. — Joann.xn,
Contra, sicut se habet missio visibilis ad
visibilem, sic missio invisibilis ad invisi-

B bilem : sed unus sine altero mitti potest
visibiliter, ergo et invisibililer.

Solutio. Differunt duo haec, venire et
mitti : quia venire, importat. respectum ad
terminum ad quem, non ad terminum seu
principium a quo; missio vero importat
utrumque. Venire ergo, solum designat
novam praesentiam in novo effectu; sed
mitti, emanationem ab alio, et manifesta-
tionem in effectu novo. Hinc Pater dicitur
venire cum Filio et Spiritu Sancto, non
mitti. Dicunt igitur quidam, quod Filius

C potest venire ac mitti sine Spiritu Sancto,
et econtrario : quia secundum eos dicitur
venire atque mitti, etiam sine dono gratiae
gratum facientis. Quae opinio jam ante est
reprobata. Alii dicunt, quod unus sine alio
potest mitti, quoniam mitti dicitur ille
qui manifestatur in aliquo effectu sibi ap-
propriato; non autem potest venire unus
sine alio, qucmadmodum nec uterque sine
Patre : quia non veniunt nisi ad manen-
dum et inhabitandum, quod sine gratia
esse non valet. Haec opinio potest susti-

D neri.Tertii dicunt, quod neuter sine altero
potest venire aut mitti. Quum enim non
veniant nisi missi, eorum adventus est
missio : et loquor de invisibili missione
eorum. Haec opinio verior esse videtur. —
Sustinendo secundam opinionem, qui vel-
let, posset respondere ad primum, quod
approprialio effectus non sufficit ad hoc
quod persona mitti dicatur, sed exigitur
manifestatio illius personae principaliter.
Ad secundum quoque responderetur, quod
sapientia non datur sine Spiritu Sancto :

AN FILIO CONVENIAT INVISIBILITEH MITTI, AN ETIAM SPIRITUI SANCTO, ETC.

549

tamen in illa est principaliter manifestatio
Filii tantum, ac Spiritus Sancti secunda-
rio; in caritate autem est econverso. llle
vero qui principaliter manifestatur, dici-
tur mitti, non alius : sicut solus legatus
mitti asseritur, quamvis multi veniant se-
cum. — At vero tertiam et veriorem sus-
tinendo opinionem,dicendum ad argumen-
tum in contrarium factum, quod non sit
simile : quoniam non est tanta connexio
in formis exterioribus, in quibus fit visi-
bilis missio, sicut in formis interioribus,
in quibus fit missio invisibilis. — Heec
Petrus.

At vero Alexander consentire videtur
opinioni secundae, dicendo : Aliquando mit-
titur Filius quando non mittitur Spiritus
Sanctus : quia non mittitur Filius in quo-
cumque effectu, sed in effectu ei appro-
priato; et quia manifestatur in illo, dicitur
mitti. Si autem in eodem effectu Spiritus
Sanctus mitteretur, oporteret quod in eo
manifestaretur, et ita effectus ille non es-
set Filio appropriatus. — Denique missio
passive dicta, est processio personee ma-
nifestata in effectu ei appropriato, vel ma-
nifestatio processionis. Quum ergo proces-
sio Filii non sit processio Spiritus Sancti,
nec idem effectus in quo manifestatur
utraque processio, ratione cujus dicitur
mitti Filius aut Spiritus Sanctus ; et unus
effectus possit esse sine alio (utpote non
dependens ab illo), et manifestatio unius
processionis sine manifestatione alterius
processionis : ideo una missio sine alia
esse potest. Hsec Alexander.

Quocirca videtur, quod unus effectus
sine alio esse nequit : quia nec formata
cognitio, secundum quam mittitur Filius,
est sine amoris affectu, secundum quem
mittitur Spiritus Sanctus, nec econverso ;
dependet quoque unus effectus ab alio,
quum ex cognitione oriatur dilectio.

Circa haec quserit Richardus, an secun-
dum eadem dona sit missio Filii ac Spi-
ritus Sancti. Et respondet : Missio est
emanantis personse per appropriatum sibi
effectum manifestatio : per effectum, in-

A quam, qui secundum id quod est, spe-
cialiter appropriatur pcrsonae. Quumque
quaedam dona sint Filio specialiter appro-
priata, ut dona illuminativa ; et qusedam
Spiritui Sancto, ut dpna inflammativa :
idcirco secundum aliqua dona mittitur Fi-
lius secundum quae non mittitur Spiritus
Sanctus, et econtrario. Porro si aliquod
donum secundum unam rationem appro-
prietur persona alicui, et secundum id
quod est approprielur alteri ; secundum
illud donum non dicitur proprie mitti nisi

B persona cui donum illud secundum quod
est appropriatur, nisi multum extenden-
do nomen hoc missionis. Quod si fuerit
aliquod donum quod secundum id quod
est non magis appropriatur personae uni
quam alii, quamvis secundum unam ra-
tionem posset uni appropriari, tunc for-
san secundum donum illud non diceretur
aliqua persona mitti distincte. Haec Ri-
chardus.

Qui etiam ad quaestionem qua queeritur,
an una persona sine alia mittatur, respon-

C det : Quamvis in missione secundum quid
atque improprie dicta, quse est secundum
aliquod donum gratiaj gratis datae, non
gratum facientis, missus est aliquando in-
visibiliter Spiritus Sanctus, non Filius, et
econtrario; tamen loquendo de missione
proprie dicta, per quam vere atque sim-
pliciter datur persona quse mittitur, quum
missio talis esse non valeat sine caritate,
et cum habitu caritatis semper infundatur
aliquis habitus illuminativus aut ejus aug-
mentum, qui habitus appropriatur Filio,

D quemadmodum caritas Spiritui Sancto :
nunquam mittitur Filius quin mitlatur et
Spiritus Sanctus, ac econtrario; nec unus
eorum sine alio potest cognosci cognilione
formata et habituali. Heec Richardus.

Praeterea circa hsec ait Albertus : Quem-
admodum ordinabantur apertee seu visibi-
les missiones Filii ac Spiritus Sancti, sic
ordinantur et missiones eorum occultae;
et semper sunt ambae ad finem eumdem,
quamvis non semper ad eumdem actum :
quia ut sanctus testatur Bernardus, primo

550

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XV ; QU.EST. III

venit Filius et docuit fidem, postea ple-
nius docuit Spiritus Sanctus, accenditque
ad amorem. Hinc secundum intenlionem
Sanctorum, nec Filius nec Spiritus San-
ctus mittitur nisi in gratia gratum facien-
te. Non enim Spiritus Sanctus donum dici-
tur quod sibi invicem dant Pater etFilius,
sed quia nobis dant eum. Filius quoque
dicitur datus, non quia sit donum aliquod
creatum quod sine ipso habeatur, sed quia
ipse datur in dato, sicut dicitur a Jacobo :

Jacob. 1,5. Si qUjs Jndiget sapientia, postulet a Deo,
et dabitur ei. Hinc missiones istse non dis-
tinguuntur in fine, sed in proximo actu :
quoniam Filius per appropriationem il-
luminat intellectum, et Spiritus Sanctus
accendit affectum. Porro finis missionis
est sanctificatio atque reductio : quod non
est opus Spiritus Sancti tantum, quia re-
ductio includit vise ostensionem, et quoad
hoc, est Filii ; adeptionemque boni, et
quantum ad hoc, est Spiritus Sancti : si-
mul namque mittuntur. Nec tamen unus
est imperfectus, aut alter superfluus : quia
sic congruit propter duplicem partem po-
testativam animae nostrse, videlicet intelle-
ctum et voluntatem, atque ut personarum
distinctio ostendatur esse in Deo.

Si vero objiciatur, quod omnium gratia-
rum coliatio per appropriationem attri-
buitur Spiritui Sancto : ergo in earum
infusione solus mittitur Spiritus Sanctus.
Dicendum, quod quamvis gratia in ge-
nere vel quoad actum qui est gratum fa-
cere, sit attributum et ostensiva Spiritus
Sancti, tamen gratia ista vel illa, est aut
esse potest Filii attributum. ldcirco quum
missio sit etiam in collatione gratiae par-
ticularis ad intellectum sive affectum, in

Sop.vu,27. ea etiam mittitur Filius. Unde amicos Dei
et Prophetas constituere, adscribitur Filio
seu Sapientise increatse. Ad constituendum
namque amicos Dei, duo exiguntur. Pri-
mum est notitia amicitia? et amici, eorum
quoque per quse amicitia contrahitur et
conservatur : quod est Filii. Secundum est
amor amici et fundamentum amoris, quod
est bonum honestum et pars honesti, ut

A ait Philosophus : et quoad hoc, mittitur
Spiritus Sanctus. Ad prophetiam etiam,
quantum ad congruitatem, requiritur il-
luminatio et aptificatio mentis per virtu-
tes, qua fit digna illuminatione divina. —
Denique distributio omnium spiritualium
charismatum seu donorum pertinet ad
Spiritum Sanctum, quantum ad illam pro-
prietatem Spiritus quod unit atque vivi-
ficat mysticum corpus : quia in hac ra-
tione Spiritus Sanctus uniens Ecclesiam,
dividit dona prout vult, sicut et spiritus icor. \

B noster dividit singulis membris proportio- "'
nabilia sibi.

Insuper cognitio requiritur ad missio-
nom, non omnis, sed triplex. Una quse est
ex parte cogniti, ut scilicet sentiat homo
in se donum in quo tanquam in signo
cognoscibilis est persona missa : quod si-
gnum habet actum gratiae gratum facien-
tis, et appropriabile est Filio vel Spiritui
Sancto. Secunda est cognitio habitualis.
Tertia est conjecturalis ex signis : ut si
videam me posse de facili quod alter non

G habens gratiam non potest, aut cum gran-
di difficultate potest ; et si experiar spiri-
tum meum liberum esse a vana spe, vano
amore, vanoque gaudio et caduca tristi-
tia, et a timore mundano, consimilibus-
que peccatis. Quam triplicem cognitionem
puto sufficere secundum habitum ad mis-
sionem, nec oportere adesse cognitionem
secundum actum. Non autem potest certi-
tudinalis haberi cognitio de inexsistentia
caritatis et gratise absque revelatione :
quoniam actus spiritus simillimi sunt ac-

D tibus naturae et cordis, ut patet in dile-
ctione. Possum enim scire quod diligo
Deum propter se et super omnia, tamen
non scio an hoc ex caritate procedat,
quum et Philosophus protestetur, virum
vere fortem gratia boni et propter bonum
virtutis contemnere vitam : quod tamen
non necessario procedit ex caritate. Simi-
liter Apostolus loquitur : Si tradidero cor- /6,<e.x„|
pus meum ita ut ardeam, caritatem autem
non habuero, nihil mihi prodest. Ergo pro
fide et propter Deum potest homo se igni

AN FILIO CONVENIAT INVISIBILITER MITTI, AN ETIAM SPIRITUI SANCTO, ETC.

551

exponere, et tamen non esse in caritate. A nobis donantnr. — Ad idem etiam patct

Haec Albertus. Idem Udalricus.
Prseterea secundum /Egidium, quamvis
missiones Filii et Spiritus Sancti sunf in-
separabiles, sunt tamen disfinctae et dif-
ferentes : quoniam non est missio in di-
vinis nisi quia una persona per aliam
operatur. Operari autem unam personam
per aliam non dicimus nisi ex eo quod
una procedit ab alia, sic quod radicalis
causa in missionibus ex processionibus
oritur. Nunquam autem mitti Spirilum

responsio plenior ex inductis Alberti alio-
rumque verbis.

Advertendum prajterea circa prsehabita,
quia ut scribit Bonavenlura, de donis gra-
tuitis possumus loqui tripliciter : primo,
quantum ad radicem ; secundo, quantum
ad habitum ; tertio, quantum ad actum
consequentem. Loquendo secundum pri-
mum modum, quum una sit gratia gra-
tum faciens, per quam Filius et Spiritus
Sanctus mentem inhabitant, quse gratia

Sanctum sine missione Filii, concordal B radix est omnium gratuitorum donorum,

Sap.i.i- verbis canonis, Sapientiee primo : In ma-
levolam animam non introibit sapientia.
Heec JEgidius. — Ex quibus sequi videtur,
quod divina persona non mittitur nisi ab
ea a qua procedit : cujus oppositum ha-
betur in textu ex Augustino. Sciendum
quoque quod liber Sapientiae non est in
canone, ut in Prologo galeato sanctus te-
statur Hieronymus.
Quidam demum doctores, ut Thomas de

sic Filius et Spiritus Sanctus mittuntur
eodem dono, seu quantum ad idem do-
num. Loquendo autem secundum habi-
tum, est distinguendum : nam quidam
habitus sunt pure affectivi, quidam pure
cognitivi, quidam medii. In pure affectivis
datur ac mittitur Spiritus Sanctus, quo-
niam ei appropriantur. In habitibus pure
cognitivis, nec Filius nec Spiritus Sanclus
mittitur, quia per habitus tales non effi-

Argentina, affirmant quod eadem in essen- cimur Deo accepti. In habitibus mediis
tia sit invisibilis missio Filii et missio Spi- C mittitur Filius in quantum sunt cognitivi
rilus Sancti : sed dicitur Filii, quando et cognitionem ministrant ; in quantum

mens illuminatur per gratiam ad Deum
cognoscendum ; et dicitur Spiritus Sancti,
quando cor accenditur ad amandum. Sed
hujus rei veritas ex distinctione et respon-
p. 5t7C. sione S. Thomse praehabita elucescit.

vero sunt affectivi et accendunt, Spiritus
Sanctus. Si demum loquamur de eis quan-
tum ad actus eorum, qui sunt illuminatio
intellectus et inflammalio voluntatis, sic
in aliis et aliis donis Filius mittitur ac

Circa heec quserit Antisiodorensis in Spiritus Sanctus; sed quoniam ista con-

Summa sua, libro primo, cur docereap- juncta sunt, ideo invisibiles missiones Fi-

proprietur Spiritui Sancto, quum juxla lii ac Spiritus Sancti sunt indivisee. Haec

praehabita, ea quae pertinent ad illumina- Bonaventura.
tionem intellectus, approprientur Filio.

Quod autem docere approprietur Spiritui D Postremo, ad omnia argumenta in quae-

Sancto, constat ex eo quod in Evangelio stionis principio mota, patet ex dictis so-

Joann. xiv.
26.

Ibidem.

Ibid.

legitur : Paracletus Spiritus Sanctus do-
cebit vos omnem veritatem ; et rursus,
Suggeret vobis omnia quaecumque dixero
vobis; itemque, Quum autem venerit Spi-
ritus ille veritatis, docebit vos omnem ve-
ritatem. Ad hoc doctor ille respondet : Quo-
niam Spiritus Sanctus est proprie amor
et donuhi, ideo appropriantur ei dona
posleriora quee ex amore procedunt, ad
insinuandum quod ex puro Dei amore

lutio, nisi ad duo prima, quae et una
solutione solvuntur. — Itaque responden-
dum, quod quamvis divina, immaterialia
et seterna nobis primo et originaliter per
sensibilia innotescant, quia intellectiva no-
stra cognitio a sensitiva sumit exordium,
nihilo minus, quum jam per rationem,
fidem atque Scripturas fuerimus eruditi,
possumus desuper illustrari ac edoceri
per operationem, unctionem, allocutio-

532

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XV ; QVLEST. IV

27.

nem, degustationem, inflammationem in- A

ternam, secretam, angelicam et divinam,

anagogica elevatione, prout S. Dionysius

fassus est, et electissimus David rex sibi

concessum ac contigisse fatetur, dicendo :

nneg.xsm, Sicut lux aurorae sine nubibus rutilat,

ps.lxxxiv, etc- ; itemque in Psalmo : Audiam quid

9- loquatur in me Dominus Deus, etc. Joan-

i/oann.ii, nes quoque apostolus : Unctio (inquit) ejus

docet vos de omnibus.

Amplius circa hsec devotus interrogat
Doctor, utrum missio Filii ac Spiritus San- B
cti sit secundum eadem dona gratiae aug-
mentata. Videtur quod sic. Primo, quia in
die Pentecostes missus est Spiritus San-
ctus non visibiliter tantum, sed invisibi-
liter quoque per divinorum infusionem
charismatum : et tamen ante illam missio-
nem habebant caritatem et gratiam. Se-
cundo, quia ut Rabanus contestatur, in
Baptismo datur Spiritus Sanctus ad habi-
tationem Deo consecrandam ; in Confir-
matione vero, cum plenitudine sanctita-
tis. — Ad hoc respondent nonnulli, quod G
gratia augetur dupliciter. Primo percepti-
biliter, et in tali augmento Filius datur ac
mittitur ac Spiritus Sanctus. Secundo im-
perceptibiliter, et ita non mittitur. Aliter
potest dici, quod augmentum gratise con-
tingit dupliciter : primo, secundum profe-
ctum in gratia prius habita usuque ejus ;
secundo, per collationem novi usus aut
doni gratuiti. Primo modo non dicitur
mitti Spiritus Sanctus : sed secundo modo,
per collationem novi doni, ut Apostolis in
die Pentecostes ; vel novi usus, sicut in D
Confirmatione, quia sic aliquo modo est
ibi de novo. Haec Bonaventura.

Alii dicunt, quod et in primo profectu
mittantur Filius et Spiritus Sanctus. Non
enim pcenitentes et proficientes inaniter
clamant : Veni, creator Spiritus, mentes
tuorum visita ; et rursus, Mentibus no-
stris, Domine, Spiritum Sanctum infunde,
mitte, concede. In textu quoque allegantur
verba Augustini, dicentis quod Spiritus
Sanctus ad sanctos quotidie mittitur :

quod non videtur verificari nisi per pro-
fectum in caritatis fervore, et quantum
ad gradus diversos perfectionis. Iterum as-
serit Augustinus, quod Filius seu Spiritus
Sanctus invisibiliter mittitur quum mente
percipitur : quod etiam in primo profectu
contingit : et juxta inducta non requiri-
tur perceptio seu cognitio certitudinalis
et actualis. Hinc istud verius aestimatur.

Porro S. Thomas tangit utramque po-
sitionem ; et quamvis primam sequi plus
videatur, aliam tamen dicit posse facile
sustineri. Sic etenim ait : Augmentum
gratiae potest esse dupliciter. Primo se-
cundum intensionem ejusdem virtutis tan-
tum, seu in eadem specie : et ratione
hujus augmenti non dicitur missio nova.
Secundo, prout per augmentum proficit
homo in novum usum actumve gratiae,
puta alterius speciei : sicque est nova mis-
sio Filii et Spiritus Sancti. Verbi gratia :
Notitia de Deo ex qua procedit actualis
dilectio, sufficit ad rationem missionis Fi-
lii. Sed quando notitia per inspirationem
elevatur ad cognoscendum divina mysteria
seu secreta atque futura, sic datur et mit-
titur in dono prophetiae. Similiter est de
Spiritu Sancto, quoniam quicumque amor
caritatis ad missionem sufficit Spiritus
Sancti. Sed dum virtus amoris ita excre-
scit ut ratione amoris detur homini ali-
quis alius usus gratiae, ut miracula opera-
ri, seu tentationibus faciliter praevalere,
tunc dicitur nova missio Spiritus Sancti.
Verumtamen quidam dicunt, quod in omni
augmento gratiae gratum facientis sit mis-
sio divinae personae : quod et sustineri
faciliter potest. Haec Thomas.

Richardus vero concedit, quod in om-
ni caritatis augmento mittitur Spiritus
Sanctus.

QUjESTIO IV

QUarto principalitor quaeritur, Ad qtios
fiat invisibilis missio Spiritus
Sancti.

AD QUOS FIAT INVISIBILIS MISSIO SPIRITUS SANCTI

553

p. 316 B'
et 5.

Afatlh. lti
lii.

Et primo, an ad irrationales creaturas. A
Videtur quod sic, quia hujusmodi, ut tem-
plum, calix, et consimilia, dicuntur san-
ctificari. — Secundo quaeritur, utrum ad
exsistentes in caritate et gratia. Sed ad
hoc modo responsum est. — Tertio, an ad
Christum secundum naturam assumptam.
Videtur quod non, quia a primo incarna-
tionis instanti fuit perfectus in omni vir-
tute et gratia. — Quarto, an ad angelos
sanctos aliosque Beatos. Videtur quod non,
quia jam consistunt in termino, et nec
gratia nec gloria augctur in ipsis. B

Dicendum ad primum, quod missio non
est nisi ad creaturas caritafis et gratia?.
susceptivas : quod irrationalibus non con-
venit creaturis. — Ad tertium responde-
tur secundum quosdam, quod ad Christum
secundum assumptam humanitafem nulla
invisibilis missio facta sit, ob rationem
praetactam; visibilis-vero missio ad ipsum
est facta, ad manifestationem gratiae inte-
rioris, ut in descensu columbee. Alii di-
cunt, quod ad animam Christi facta est
invisibilis missio in collatione gratiae et C
gloriae quas in conceptionis suae accepit
initio ; postea vero nulla ad eum facta
est missio, quoniam nulla facla est inno-
vatio circa gratiam ejus. — Ad quartum
dicendum, quod similiter in Beatis facta
est missio invisibilis dum eis infusae sunt
gratia et gloria : et quamvis non proficiunt
in praemio essentiali aut caritate, per hoc
tamen non tollitur quin aliquae novae re-
velationes fiant eis, secundum quas con-
surgunt ad Dei amorem, non ut magis
aut intensius ament, sed ut sub alia ratio- D
ne amor eorum dirigatur in Deum. Haec
Thomas.

Denique in prima parte Summae suae,
quaestione quadragesima tertia, ait : Missio
de sui ratione importat quod ille qui mit-
titur, vel incipiat esse ubi prius non fuit,
sicut in rebus creatis quae mitti dicuntur
contingit ; vel incipiat esse ubi prius fuit,
sed quodam novo modo : sicque adscribi-
tur missio divinis personis. Hinc in eo ad
quem fit missio, duo considerare oportet,

videlicet gratiae inhabitationem, et quam-
dam circa gratiam ipsam innovationem.
Idcirco ad omnes fit missio invisibilis in
quibus inveniuntur haec duo. Unde et ad
sanctos veteris Testamenti ac legis naturae
facta est invisibilis missio Spiritus San-
cti, imo et Filii. Nec obstat illud Joannis,
Spiritus nondum erat datus, quia Jesus Joann.m,
nondum fuit glorificatus : quia hoc dictum 39'
est de illa datione Spiritus Sancti cum
signo visibili quae facta est in die Pente-
costes, vel de plenitudine dationis qua
datus est in evangelica lege. Hinc quoque
secundum profectum virtutis augmentum-
que gratiae fit invisibilis missio. Unde
quarto de Trinitate loquitur Augustinus :
Tunc cuique mittitur Filius, quum a quo-
quam cognoscitur atque percipitur, quan-
tum cognosci et percipi potest pro captu
vel proficientis in Deum, vel perfectae in
Deo animae rationalis. Haec Thomas.

Verum contra id quod ait Spiritum San-
ctum non esse missum ad Christum seu
ad animam ejus, nisi in collatione gratiae
et gloriae in sua conceptione, objici potesl,
quod juxta praehabita ponitur triplex mis-
sio Filii Dei, puta in mentem, in carnem,
et ad praedicandum : et quantum ad ter-
tiam illam missus est a Spiritu Sancto,
sicut ait in Isaia, Et nunc Dominus misit /s.xi.vui,i3.
me et Spiritus ejus; itemque, Evangeli- Luc. iv, is.
zare pauperibus misit me. Rursus in Evan-
gelio fertur : Ductus est Jesus a Spiritu Matth.w,
in desertum. Et sicut exponit Gregorius, ''
ductio illa fuit a Spiritu Sancto, fuitque
missio quaedam.

Praeterea his quae ex Thoma dicta sunt
de invisibili missione Spiritus Sancti ad
creaturas irrationales et ad homines bo-
nos atque ad angelos, et de missione ejus
in augmento gratiae ac profectu virtutis,
Alexander concordat; sed de missione quo-
ad Christum, aliter sentire videtur. Est,
inquiens, missio exterior corporalis, et
est missio interior spiritualis. Prima est
manifestatio facta exterius in specie cor-
porali, secunda est manifestatio facta in-
terius in effectu spirituali.Prima missione

554

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XV ; QOEST. IV

missus est Spiritus Sanctus ad Christum; A
nec fiebat propter Christum, sed ut aliis
innotesceret ipsum habere plenissime Spi-
ritum Sanctum. Secunda missione non est
missus ad ipsum, quia nullus effectus fie-
bat in ipso qui prius non esset, nec alio
modo habitavit Spiritus Sanctus in eo
quam prius. — Et si objiciatur, quoniam
Spiritum Sanctum mitti, nihil aliud est
quam ipsum dari quantum ad aliquem ef-
fectum in quo cognoscatur ipsum esse ab
alio : sed Spiritus Sanctus datus est Chri-
sto secundum naturam assumptam non B
solum quantum ad quosdam sed et ad
7oann.ui, omnes effectus, quia non ad mensuram
datus est ei : ergo missio Spiritus Sancti
facta est ei. Dicendum quod non sequi-
tur. Nam aliquid importatur in verbo hoc,
milti, quod non in verbo hoc, dari. Mitti
namque ponit alium modum exsistendi
Spiritum Sanctum quam fuit prius, vel
quantum ad alium effectum quam prius :
quod non importat hoc quod dico, dari.
Dari enim non ponit aliud quam aliquid
alicui communicari : unde non ponit no- C
vum modum exsistendi, nec novum effe-
ctum. Mitti quippe dicit actum ut est in
fieri ; dari vero, prout est in facto esse.
Hsec Alexander.

Qui nihilo minus consequenter tangit
aliam positionem nunc tactani, dicens :
Dici potest quod utroque modo missus est
Spiritus Sanctus ad Christum, sed non si-
mul : sed primo spiritualiter et invisibi-
liter missus est, quando in primo instanti
conceptionis suae datus est ei Spiritus non
ad mensuram, quia tunc primo inhabita- D
vit eum per plenitudinem gratiae ; deinde
missus est ei visibiliter in Baptismo. —
In conceptione etiam Christi tria conside-
rantur in anima ejus, puta creatio, unio,
et gratise collatio : quse quamvis simul
fuerint tempore, tamen in eis fuit ordo
naturse secundum rationem intelligentise,
secundum quam prior fuit creatio animse,
deinde unio ejus cum divina natura, tertio
collatio plenitudinis gratise. Juxta hoc di-
vina natura dicitur esse in Christo homine

triplici modo exsistendi : primo, modo
communi, quo est in omnibus creaturis
per essentiam, prsesentiam et potentiam ;
secundo, modo speciali, quo dicitur esse
in sanctis per gratiam; tertio, modo sin-
gulari, per hypostaticam unionem. Hsec
Alexander. — Christus quoque ut homo
sanctificatus est, id est, de non sancto ne-
gative, factus sanctus, non autem de non
sancto privative, secundum Alexandrum.

His concordat Albertus, qui et inter
cetera loquitur : Missio fit in perceptio-
ne gratise et in augmento ipsius, quia in
illo aliter sentitur adesse Spiritus Sanctus
quam ante. Idcirco ad angelos quoque est
missus et mittitur quoad novas revelatio-
nes : quamvis non augmentetur in eis gra-
tia quse substantialis est. Nam et angeli
a Spiritu Sancto sunt sanctificati. Sancti-
ficatio quippe tripliciter dicitur : primo,
simul facere subjectum et gratiam ejus,
ut in anima Christi; secundo, facere na-
turam et addere gratiam, sicut in homine
primo et angelo bono; tertio, facere de
non sancto sanctum, ut de impio justum.
Hsec Albertus.

Circa hsec scribit Udalricus : Quum mis-
sio fiat ad id in quo est Deus tanquam
in templo vivo suee habitationis, sequitur
quod missio fiat non solum ad animas no-
stras, sed etiam ad corpora nostra, quum
scriptum sit : Nescitis quia membra ve- i Cor.
stra templum sunt Spiritus Sancti ? Nec l9,
tamen sunt duse missiones, sed una : quia
ad corpus non fit missio nec Deus inha-
bitat illud nisi propter animam. Nam gra-
tia ab anima redundat in corpus, quum
anima sit motrix, vita, gubernatrixque cor-
poris virtute illa qua ipsa agitur et move-
tur a Spiritu Sancto. Hinc corpora Sancto-
rum atque reliquias veneramur, secundum
Damascenum libro quarto : quod Deus
ostendit sibi esse acceptum per diversa
miracula, dum devote tangentibus ac ho-
norantibus illas, beneficia multa largi-
tur. — Mittitur quoque persona divina
non solum in prima gralise infusione, sed
item in ejus augmento. Nam et sanctifi-

AN PLENIUS MISSUS SIT SPIRITUS SANCTUS POST INCARNATIONEM QUAM ANTE, ETC. 555

Apoc. xxn
II.

Act. iv, 31.

Ibid. ii, 3.

Ps. VIII, 5.
ife&r. n, 6.

/oan». i.li
Coloss. ii,

calio non solnm est a contrario sanctitati,
sed etiam ab imperfecta sanctitale, sicut
in naturalibus motus non est semper a
contrario, sed quandoque a medio. Sic et
in angelis ponitur purgatio. Unde et in
Apocalypsi legitur : Sanctus sanctificetur
adhuc. Hinc dubitatio illa, an Spiritus San-
ctus mittatur in profectu ejusdem gratia3
ac virtutis, terminata est in Actibus Apo-
stolorum, quo fertur : Quum orassent, mo-
tus est locus in quo erant, et repleti sunt
Spiritu Sancto, et loquebantur verbum
Dei cum fiducia. Ubi innuitur quod di-
cuntur repleti Spirilu Sancto ex augmento
fiduciee loquendi verbum Dei, cujus actio-
nis gratiam jam ante receperant in igneis
linguis. — Nec solum in via, sed item in
patria fit invisibilis missio, primo in bea-
tificatione, deinde in donis gratice gratis
datae, quae sunt, purgatio, illuminatio, per-
fectio. — Porro quod etiam ad humanam
Christi naturam facta sit missio, quamvis
plures negent, tamen aperte insinuatur in
Psalmo : Quid est homo quod memor es
ejus ? etc. Quod ad Hebraeos Apostolus
Christo adaplat secundum naturam huma-
nam, ad quam facta est quadruplex mis-
sio : una ad totam ipsam naturam, videli-
cet corpus et animam simul, per gratiam
unionis, quum Verbum caro factum est.
Sic namque habitat in Christo omnis ple-
nitudo Divinitalis corporaliter. Secunda
fuit missio invisibilis Spiritus Sancti per
gratiam habitualem in ipsa conceptione.
Tertia fuit visibilis in baptismo ; quarta,
invisibilis in clara et beatifica cognitione
Verbi et omnium aliorum. Haec Udalricus.
Concordat iEgidius, qui de modo mis-
sionis Spiritus Sancti ad Beatos, inter ce-
tera ait : Sicut non est inconveniens ali-
quem in cognitione alicujus non posse
augeri inlensive, sed extensive : utpote
aliquis propositionem quamcumque co-
gnoscens per demonstrationem a priori
seu per causam, si rursum eamdem co-
gnoscat per effectum seu signum, magis
eam cognoscit quam prius, non certius,
quum cognitio per signum non addat

A quantum ad certitudinem super cogniti-
onem per causam, tamen pluribus modis
eam cognoscit; ita Beati per revelationes
quas continue a Deo recipiunt, etsi in
amore Dei non magis proficiunt, pluribus
tamen modis cognoscunt bonitatem divi-
nam esse super omnia diligendam, eam-
que extensive plus diligunt. Heec .^Egidius.

Ad primum igitur respondendum, quod
sanctificari tripliciter dicitur. Primo, se-
cundum quod sanctum dicitur mundum,

B sicque sanctificatio dicitur emundatio a
peccato per gratiam ; secundo, prout san-
etum vocatur firmum, et sic sanctificatio
est confirmatio in bono per gratiam aut
gloriam : et his duobus modis, solis com-
petit rationalibus creaturis. Tertio, san-
ctificatio appellatur deputatio seu accom-
modatio alicujus ad cultum Dei. Sicque
templum, altare, vasa et vestes, sanctificari
et consecrari feruntur : et ita est aequivo-
catio vel analogia sanctitatis, quemadmo-
dum sanitas de quibusdam dicitur ut de

C signo, de aliquibus ut de causa, de ratio-
nali creatura et animali ut de subjecto.
Insuper, quod in sacramentis non est gra-
tia secundum esse completum, nec ut in
subjecto, sed tanquam in instrumento,
quemadmodum ars dicitur esse in tere-
bello, securi et dolabro. — Ad alia patet
ex dictis responsio, quia ad missionem
Spiritus Sancti et sanclificationem ratio-
nalis creaturae, non exigitur quod subje-
ctum tempore prius sit gratiae aut gloriae
infusione.

QUiESTIO V

OUaeritur quinto, An plenius missus
sit Spiritus Sanctus post in-
carnationem Filii Dei quam ante;
et utrum electi per susceptionem
Spiritus Sancti ac gratiee ejus fi-
unt extra hunc mundum.

Videtur quod non plenius missus sit

556

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XV ; QMIST. V

Deut.
xxxiv, 10.

Matth.wa.

II.

Ibid. Ki,U.

Luc. vn,28.

Joann. i, 10

Philipp.m.

20.

Matth.
21.

Joann.vu.

30.

post Incarnationem : quoniam quidam Pa- A
triarchae ac Prophetae videntur fuisse tam
sancti, ut Sancti evangelicae legis eis prae-
ferendi non videantur. Unde super Jere-
miam scribit Hieronymus : Certe nullum
puto sanctiorem fuisse Jeremia. Atque de
Moyse scriptum est in Deuteronomio : Non
surrexit ultra Propheta sicut Moyses. De
Elia quoque ait Salvator : Quia quum ve-
nerit, restituet omnia; itemque, Si vultis
scire, Joannes ipse est Elias. Sicque vide-
tur aequalis fuisse Joanni, quo inter natos
mulierum non exstitit major. Augustinus B
etiam in libro de Bono conjugali, caeliba-
tum beatissimi Joannis Baptistae non prae-
fert conjugio Abrahee. — In contrarium
est, quod tempus evangelicse legis vocatur
antonomastice tempus gratiae.

Secundo, videtur quod sancti per mis-
sionem et dona Spiritus Sancti non sint
extra mundum, quia realiter manent in
loco suo, et accidens manet in suo sub-
jecto : imo de Filio Dei incarnato ait Scri-
ptura, quod in hoc mundo erat. — In
oppositum est auctoritas Augustini in tex- C
tu ; et quod ait Apostolus : Nostra con-
versatio in ccelis est; atque quod asserit
Augustinus : Verius est anima ubi amat,
quam ubi animat. Imo et Christus : Ubi,
inquit, est thesaurus tuus, ibi et cor tuum.
Thesaurus autem justorum in ccelo est.
Ergo et ipsi sunt ibi.

Ad primam partem hujus quaesiti re-
spondet Albertus secundum Augustinum
primo de Trinitate : Quod ait Evangelista,
Spiritus nondum erat datus, quia Jesus D
nondum fuit glorificatus, quomodo intel-
ligitur? nisi quod post Christi glorificatio-
nem tanta fuit datio ac missio Spiritus
Sancti futura, qualis nunquam antea fuit.
Neque enim antea nulla erat, sed talis non
fuerat. Oportebat quidem adventum Spi-
ritus Sancti sensibilibus signis monstrari,
ut ostenderetur totum orbem terrarum
omnesque gentes in linguis variis consti-
tutas, in Christum per Spiritus Sancti gra-
tiam credituras, ut impleretur illud Psal-

mi :In omnem terram exivit sonus eorum. ps.s»m,
Itaque distinguendum quod qujedam est
missio Spiritus Sancti in communicatione
gratiae personalis ; alia est missio in gratia
generali ordinata ad conversionem orbis
terrarum ; est etiam visibilis et invisibilis
missio. Missio invisibilis et personalis ante
Incarnationem et postea, habent se sicut
excedentia et exeessa : quia quibusdam
personis plus gratiae infundebatur in ve-
teri Testamento, quibusdam in novo. Vi-
sibilis autem missio talis fuit in evan-
gelica lege, qualis nunquam ante. Hinc
secundum Augustinum, quaedam personae
veteris legis pertinebant ad novam, qui
scilicet sub lege illa evangelicam per-
fectionem servarunt ; et econtra quidam
novi Testamenti spectant ad vetus. Haec
Albertus.

Hinc plenius scribit Udalricus libro ter-
tio suae Summae : Abundantior, inquiens,
est missio in novo Testamento, quantum
est ex parte Dei mittentis, quoniam pluri-
bus atque facilius in novo patet Testa-
mento haec gratia. Nam prius paucis no-
tificabatur, quum tantum in Judaea notus /\s.lxxv,2.
esset. Deus; et hi quibus notificabatur, ne-
quibant eam recipere nisi per opera sua
dispositi. Nunc autem in omnem terram Ps.xvm.s.
exivit sonus eorum ; et credentibus non
solum per opus operans proprium, sed
etiam per opus operatum ipsorum sacra-
mentorum confertur haec gratia. Et sic
quantum est ex parte gratiae Christi, de Joann.i,m
plenitudine ejus accepimus. Idcirco nunc
omnibus in Isaia dicitur : Haurietis aquas is.xn, 3.
in gaudio de fontibus Salvatoris. Dixi au-
tem, quantum ad sufficientiam ex parte
Dei, quoniam quantum ad efficaciam ex
parte nostri, est distinguendum. Nam quan-
tum ad extensivam quantitatem diffusio-
nis gratiae in homines justos, excedit novi
gratia Testamenti : quoniam pluribus data
est, sicut plures sunt filii novi Testamenti
quam veteris, et plures filios Ecclesia ha-
bet quam Synagoga. Sed quantum ad in-
tensionem, habcnt se sicut excedentia et
excessa, quoniam aliqui tunc plus habue-

Eccle.
II.

Joann.
39.

AN PLENIUS MISSUS SIT SPIRITUS SANCTUS POST INCARNATIONEM QUAM ANTE, ETC. 557

runt de Deo quam multi modo, et econ- A nitudine acceperunt, in quantum in fide

mediatoris salvati sunt. Denique sancti
veteris Testamenti dupliciter attenduntur.
Primo, quantum ad gratiam personalem :
sicque per fidem mediatoris consecuti
sunt gratiam aeque plenam his qui in no-
vo sunt Testamento, imo multis plus et
multis minus ; secundo, penes statum na-
turae illius temporis : sicque quum adhuc
tenerentur obnoxii divinae sententiae pro
peccato originali, pretio nondum soluto,
erat in eis aliquod impedimentum ut non

trario. Si autem quaeratur causa diversi-
tatis istius in gratia secundum temporum
intervalla, dicendum quod tempus secun-
dum se non est ratio hujus, quia non ca-
dit sub causa aliqua temporali. Unde et

, in Ecclesiaste scriptum est : Ne dicas :
Quid eausae est quod priora tempora fue-
runt meliora quam ista? stulta enim est
hujusmodi interrogatio. Causam vero is-

, tius ponit Joannes, dicens : Spiritus non-
dum erat datus, quia Jesus nondum erat

glorificatus, id est, gloria suae victoriosis- B tam plena ad eos fieret missio sicut in

novo fit Testamento, etiam per tradu-
ctionem in gloriam, in qua tota naturae
imperfectio amovetur. Hsec Thomas. —
Goncordat Bonaventura, et alii, imo et
Alexander.

Si autem quaeratur, an absolute loquen-
do major gratia data sit sanctis veteris
Testamenti quam novi : dicendum, quod
indubitanter animae Ghristi data est in-
comparabilis plenitudo gratiee ac virtu-
tum, donorum et fructuum, et omnium

simae passionis, resurrectionis et ascensio-
nis nondum nobis meruerat, nec pro no-
bis Patrem interpellando obtinuerat, ut
alium Paracletum daret nobis. Haec Udal-
ricus.

Hinc Thomas adhuc clarius loquens :
De missione (inquit) Spiritus Sancti pos-
sumus loqui dupliciter. Primo, ex parte
Jacob. 1,17. Dei mittentis : et sic apud ipsum nulla est
transmutatio, sed asqualis omni fit tem-
pore missio : nisi forte secundum prsede-

terminationem sapientiae ac praescientiae C divinorum charismatum excellentia maxi-

ma; deinde beatissimae Virgini. De Apo-
stolis vero ait in prologo S. Hieronymus :
Apostolos omnibus illis (puta Prophetis)
secure praefero. Si ergo sancti novi Testa-
menti dicantur omnes qui ad primitivam
pertinuerint Ecclesiam,atque ex Judaismo
ad evangelicam legem conversi sunt ac
perfecte vixerunt in ea una cum Christo
legislatore et capite suo, ceteri quoque ele-
cti et sancti qui in evangelica lege vixe-
runt; non est dubium quin absolute lo-
pter solutionem pretii et superationem D quendo, ineffabiliter major gratia data sit
diaboli ; tum propter Christi doctrinam, sanctis evangelicae quam Mosaicae legis,

SU33, secundum quod sine sua mutatione
praeordinavit secundum varias temporum
congruitates aliquid facere tempore uno,
non alio. Secundo loqui possumus de mis-
sione ex parte eorum ad quos fit missio :
et sic qui magis se praeparant ad gratiam,
eam plenius consequuntur. Sed quia per
Christi adventum ac passionem remolum
est antiquae damnationis obstaculum, hinc
totum humanum genus magis paratum ad
gratiae susceptionem est factum : tum pro-

Joann. [,IG

per quam clarius nobis innotescunt divi-
na; tum propter ecclesiastica sacramenta
gratiae contentiva. Idcirco loquendo com-
mimiter, plenior facta est missio Spiritus
Sancti post Incarnationem quam ante, quia
de plenitudine ejus omnes accepimus. Sed
quantum ad aliquas speciales personas,
facta est in veteri Testamento plenissime
missio Spiritus Sancti secundum perfecti-
onem virtutis : qui tamen de Christi ple-

et exuberantior copia donorum lam gra-
tiae gratum facientis quam gratiae gratis
datae. Etenim postquam Deus verus ex
sacratissima atque mundissima Virgine as-
sumpsit naturam humanam, decuit eum
prae solito divina communicare homini-
bus. Sicque tam intensive quam extensive,
inenarrabiliter et quasi incomparabililer
plenius missus est Spiritus Sanctus ho-
minibus post Incarnationem quam ante.

358

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XV J QUiEST. V

Porro ad secundam quaesiti partem re-
spondet Albertus : Anima secundum id
quod est et per essentiam suam, quamdiu
vivit homo, non est nisi in corpore suo;
in re autem de qua cogitat, seu ad quam
vehementer afficitur, est sicut in objecto,
ad cujus locum anima in sua essentia nec
per se neque per accidens refertur. ltem
quoad modum vivendi et cognoscendi, fit
homo quodammodo extra mundum con-
templando divina, quia a materialibus et
mundanis abstrahitur : siquidem modus
i Cor. xiii, cognoscendi in hoc mundo, est per spe-
culum in aenigmate.

Concordat Thomas, dicendo : Anima
comparatur ad duo : videlicet ad corpus,
cui dat esse substantiale ; et ad objectum,
a quo recipit accidentalem perfectionem.
Ideo anima essentialiter in suo est corpo-
re. Ubi vero objectum est, non est essen-
tialiter, sed per quamdam conformitatem
seu adhaesionem, prout dicitur quod scien-
tia est assimilatio scientis ad rem scitam :
quod de amore amplius dici potest. Sic-
que intelligitur quod asserit Augustinus :
Secundum quod aliquod seternum mente
percipimus, non in hoc mundo sumus :
quia videlicet intellectus et affectus noster
non conformantur rebus mundanis et ca-
ducis, sed ccelestibus ac seternis. Juxta
PhiUpp.ui, quem sensum ait Apostolus, Nostra con-
versatio in ecelis est : quia sanctorum
exercitia actibus Beatorum suo modo as-
similantur. Haec Thomas.

Girca hoc ait Bonaventura litteram ex-
ponendo : Loco conveniunt duo, videlicet
continere et quietare. Itaque in quantum

A contemplamur divina, non sumus in mun-
do per quietationem : quia affectus noster
non figitur nec quiescit in rebus corpora-
libus ac mundanis, sed in spiritualibus ac
divinis. Sicque anima verius est ubi amat,
quam ubi animat; realiter tamen manet
et continetur in corpore, quousque sepa-
ratur post mortem. Haec Bonaventura.

Praeterea JEgidius praeinductam Thomae
responsionem narrat et reprobat, dicens :
Si propter hoc quod aliquid conformatur
alicui, diceretur esse in illo, oculus videns

B parietem, diceretur in pariete esse. — Haec
autem reprobatio vana est, quoniam san-
ctus Doctor exponendo verba B. Augusti-
ni, loquitur ad propositum de cognitione
divinorum formata et amorosa, et de con-
formitate ex cognitione et amore sequen-
te : quae conformatio est unio quaedam ac
transmutatio cognoscentis ac diligentis in
cognitum et amatum. Sed et unio illa est
quaedam adhsesio. Unumquodque equidem
in illud quodammodo transformatur, cujus
actibus magis assimilatur, et cui magis

C adhaeret. Hinc homo carnalis efficitur be-
stialis, et rebus vilissimis perhibetur im-
mergi : sic homo virtuosus et contempla-
tivus dicitur absorberi in Deum. Denique
quum asserat Augustinus, Ubi amor, ibi
oculus; etiam dico quod oculus intuentis
aliquid multum inlente et fervide, potest
dici esse in illo. Sicque oculus fornicarii
est in fornicaria; et veraciter ait Scriptu-
ra, Oculi sapientis in capite ejus, oculi Eccie.u,iA
autem stultorum in finibus terras : quia
videlicet undique evagantur.

D Ex his patet ad argumenta solutio.

LIBER I SENTEiMTIARUM. — DIST. XVI 559

DISTINCTIO XVI

A. De missione Spiritus Sancti, quce fit duobus modis,
visibiliter et invisibiliter .

~|%TUNG de Spiritu Sancto videndum est, prseter illam ineffabilem et seternam
^^ processionem qua procedit a Patre et Filio et non a se ipso, quse sit ejus
X. l temporalis processio, quee dicitur missio sive datio. Ad quod dicimus, quia
sicut Filius duobus modis dicitur mitti, uno quo visibiliter apparuit, altero quo invi-
sibiliter a castis mentibus percipitur ; ita et Spiritus Sanctus a Patre et Filio ac a se
ipso duobus modis procedere sive mitti sive dari dicitur : uno visibiliter, altero
invisibiliter. Datus est enim visibilis creaturse demonstratione, sicut in die Pente- Act.u, i.
costes aliisque vicibus ; et datur quotidie invisibiliter, illabendo mentibus fidelium.

B. Prius de illo modo missionis qui flt visibiliter, agit.

Et primo agamus de illo missionis modo qui fit visibili specie. De hoc Augu-
stinus -in secundo libro de Trinitate ita ait : In promptu est intelligere de Spiritu Aug.deTri-
Sancto cur missus et ipse dicatur. Facta est enim queedam creaturse species ex "' c.es. '
tempore, in qua visibiliter ostenderetur Spiritus Sanctus : sive quum in ipsum
Dominum corporali specie columbse descendit, sive quum in die Pentecostes factus Matth.m,
est subito de coelo sonus, quasi ferretur fiatus vehemens, et visas sunt illis linguse ACt.u,i-3.
divisse sicut ignis, qui et insedit super unumquemque eorum. Hsec operatio visi-
biliter expressa et oculis oblata mortalibus, missio Spiritus Sancti dicta est : non ut
appareret eis ipsa substantia qua et ipse invisibilis et incommutabilis est sicut
Pater et Filius ; sed ut exterioribus visis corda hominum commota, a temporali
manifestatione venientis, ad occultam asternitatem semper prsesentis converterentur.
Ecce his verbis aperit Augustinus illum modum missionis qui visibiliter exhibetur,
quum tamen ipse Spiritus in sua natura non videatur. Qui nec in illis creaturis
magis erat quam in aliis, sed ad aliud. In illis enim erat, ut per eas ad homines
veniens, ostenderetur esse in illis ad quos illse creaturse veniebant. Non enim Spi-
ritus Sanctus temporali motu tunc venit vel in homines descendit ; sed per tem-
poralem motum creaturse significata est spiritualis et invisibilis Spiritus Sancti
infusio. Et ut apertius dicam, per illum modum missionis Spiritus Sancti corpo-
raliter exhibitum, monstrata est spiritualis et interior missio Sancti Spiritus sive
donatio, de qua agendum est.

360 LIBER I SENTENTIARUM. — DIST. XVI

G. Quum Filius sit minor Patre secundum formam creatam in qua
apparuit, cur non et Spiritus Sanctus similiter.

Sed prius quserendum est, quum Filius dicatur minor Patre secundum missio-

nem qua in forma creata apparuit, cur et Spiritus Sanctus non dicatur similiter

minor Patre, quum in forma creata apparuit. Nam de Filio, quod minor sit Patre

secundum formam qua missus apparuit, aperte ostendit Augustinus in quarto libro

Aug.de Tri- de Trinitate, dicens : Misit Deus Filium suum factum ex muliere, factum sub lege,

iv, c. 19. usque adeo parvum, ut factum : eo itaque missum, quo factum. Fateamur ergo

Gaiat. cv, factum mmoreni) et m tantum minorem in quantum factum, et in tantum factum

in quantum missum. Ecce habes quia Filius in quantum est missus, id est factus,

minor est Patre. Gur ergo Spiritus Sanctus non dicitur Patre minor, quum et ipse

creaturam assumpserit in qua apparuit? Quia aliter Spiritus assumpsit creaturam

in qua apparuit, aliter Filius. Nam Filius accepit per unionem personse, Spiritus

vero non. Filius enim accepit hominem ita ut fieret homo ; Spiritus vero Sanctus

non ita accepit columbam ut fieret columba. De hoc Augustinus in libro secundo de

Aug. ibid. Trinitate ita ait : Ideo nusquam scriptum est quod Deus Pater major sit Spiritu

lib. II, c. 6. .

Sancto, vel Spiritus Sanctus minor Patre, quia non sic est assumpta creatura m
qua appareret Spiritus Sanctus, sicut assumptus est Filius hominis : in qua forma
ipsius Dei Verbi persona prsesentaretur, non ut haberet Verbum Dei, sicut alii
sancti sapientes, sed quod ipsum Verbum erat. Aliud est enim Verbum in came,
aliud Verbum caro, id est, aliud est Verbum in homine, aliud Verbum homo. Caro
joa,m.i,ii. enim pro homine posita est in eo quod ait, Verbum caro factum est. Non ergo sic
assumpta est creatura in qua apparuit Spiritus Sanctus, sicut assumpta est caro
illa et humana forma ex virgine Maria. Neque enim columbam vel illum fiatum vel
illum ignem beatiflcavit, sibique in unitatem personse conjunxit in seternum. Ex
praedictis aperte ostensum est, secundum quid Filius dicatur minor Patre, et quare
Filius dicatur minor Patre, et non Spiritus Sanctus.

D. Quod Filius secundum quod homo factus est, non modo Patre,
sed Spiritu Sancto et etiam se ipso minor est.

Notandum autem quod Filius secundum quod homo factus est, non tantum
Patre, sed Spiritu Sancto et etiam se ipso minor dicitur. Et quod etiam se ipso
minor dicatur secundum formam servi, Augustinus ostendit in primo libro de

Aug. ibid. Trinitate, dicens : Erraverunt homines, ea quas de Ghristo secundum hominem
dicta sunt, ad ejus substantiam, quse sempiterna est, transferentes : sicut illud quod

Joann.w, ipse Dominus ait, Pater major me est : quod propter formam servi Veritas dicit;
secundum quein modum etiam se ipso minor est Filius. Quomodo enim non etiam

Philipp. II,

7. se ipso minor factus est, qui se ipsum exinanivit, formam servi accipiens ? Non

iib

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XVI SUMMA 561

enim sic accepit formam servi, ut amitteret formam Dei, in qua erat asqualis Patri.
In forma ergo Dei, Unigenitus Patris tequalis est Patri ; in forma servi, etiam se
ipso minor est. Non ergo immerito Scriptura dicit utrumque, scilicet et tequalem
Patri Filium, et Patrem majorem Filio. Illud enim propter Dei formam, hoc autem
propter formam servi intelligitur. De hoc eodem, secundo libro de Trinitate, Augu-
stinus ait : Dei Filius est sequalis Patri secundum Dei formam in qua est, et Aug.deTri-
minor Patre secundum formam servi quam accepit : in qua non modo Patre, sed „, c. 1.
etiam Spiritu Sancto, nec hoc tantum, sed etiam se ipso minor inventus est. Propter
quod idem in libro contra Maximinum ait : Non tantum Patre, sed etiam se ipso et id. ad iuv

xiin. Epist.

Spiritu Sancto minor factus est, et etiam minoratus paulo minus ab angehs. Est no.
ergo Dei Filius, ut ipse ait in primo libro de Trinitate, Deo Patri in natura sequalis, Aug.deTri-
habitu minor, id est in forrna servi quam accepit. His auctoritatibus ostenditur °'t^e>llbl'
aperte Filius secundum formam servi minor Patre, et se ipso, et Spiritu Sancto.

E. Hilarius aliter dicit, scilicet quod Pater sit major,
nec Filius tamen minor.

Hilarius autem dicere videtur, quod Pater major sit Filio, nec tamen Filius
minor Patre. Pater enim dicitur major propter auctoritatem, quia in eo est aucto-
ritas generationis : secundum quam dicit, Pater major me est; et Apostoius, Do- j0mm. x.v,

navit ei nomen quod est super omne nomen. Quum ergo ait, Pater major me est ; "
hoc est ac si diceret, Donavit mihi nomen. Si ergo, inquit Hilarius in libro nono PhWpp.n,
de Trinitate, donantis auctoritate Pater major est, numquid per doni confessionem Hiiar. de
Filius minor est '? Major itaque donans est ; sed minor jam non est cui unum lib. IX; 54'.
esse donatur. Ait enim : Ego et Pater unum sumus. Si non hoc donatur Jesu ut j0a,m. x,

• 30

confitendus sit in gloria Dei Patris, minor Patre est. Si autem in ea gloria ei
donatur esse qua Pater est, habes et in donantis auctoritate quia major est, et in
donantis confessione quia unum sunt. Major itaque Pater Filio est, et plane major,
cui tantum donat esse quantus est ipse, cui innascibilitatis esse imaginem sacra-
mento nativitatis impertit, quem ex se in forma sua generat. Audisti, lector, quid
super hoc dicat Hilarius : cujus verba ubicumque occurrerint, diligenter nota,
pieque intellige.

SUMMA A nor voeatur Patre, imo se ipso secundum

quod Deus est; sed Spiritus Sanctus ne-
DISTINCTIONIS SEXT^EDECIM^ quaquam ob suam visibilem missionem

dicitur minor Patre aut Filio, neque se

IN hac distinctione tractatur de visibili ipso. Et circa bsec inducuntur S. Hilarii
missione Spiritus Sancti, et qualiter Fi- verba, dicentis quod Pater est major Filio
lius ac Spiritus Sanctus non uniformiter ratione auctoritatis, non tamen Filius mi-
missi sunt visibili missione : propter quod nor est. Haec est summa sententise distin-
Filius ratione suae visibilis missionis mi- ctionis istius.

T. 19. 36

562

IN UBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XVI ; QUjEST. I

QUiESTIO PRIMA

Clrca quam quaeritur primo, Quid sit
visibilis missio Spiritus San-
cti; et de utilitate ipsius, cur sci-
licet facta sit.

De primo scribit Bonaventura : Missio
visibilis praesupponit missionem tanquam
genus sive superius, et superaddit diffe-
rentiam istam, visibilis. Porro missio, ut
distinctione patuit praecedenti, praesuppo-
nit missi emanationem, et addit personae
emanantis manifeslationem per appropri-
atum sibi effectum, qui est donum aut
actus gratiae gratificantis. Et quoniam ma-
nifestatio emanationis, secundum quam
attenditur missio, non fit nisi super eum
quem Spiritus Sanctus inhabitat per gra-
tiam talem : hinc missio de sua generali
ratione dicit manifestationem emanationis
et inhabitationis. Verum differentia ista,
visibilis, contrahit missionem quoad prin-
cipale ejus significatum, quod est mani-
festatio : ideo dicit manifestationem cum
apparitione, sive apparitionein manifestan-
tem emanantis inhabitationem, vel inha-
bitantis personae emanationem. Hinc visi-
bilis missio est apparitio. Hoc tamen non
est tota ratio ejus, sed apparitio in qua
manifestatur divina persona non tantum
ut operans, sed ut etiam inhabitans; nec
solum ut inhabitans, sed etiam ut ema-
nans. Sicque per primum, excludit ap-
paritionem Dei qua apparet in qualibet
creatura : in qua apparitione non reprae-
sentatur Deus sub ratione personae. Per
secundum, excludit apparitionem factam
in veteri Testamento, in quo personae vi-
sibili apparitione apparuerunt, non tamen
tunc visibiliter missae sunt. Per tertium,
excludit apparitionem Patris, qui quamvis
apparuerit, non tamen missus est, quia
non apparuit ut emanans. Filius quoque
seu Spiritus Sanctus in veteri Testamento
non apparuit tanquam inhabitans, sed ut
se inhabitalurum demonstrans. Hinc tertio

A de Trinitate loquitur Augustinus : Constat
firmitate auctoritatis et probabilitate ra-
tionis, dum antiquis patribus dicitur Deus
apparuisse, voces illas ab angelis esse fa-
ctas. Nec tamen dico quod ista sit ra-
tio cur persona aliqua dicitur non missa
quia apparitio fiebat ministerio angelo-
rum, praesertim quum secundum Augu-
stinum quarto de Trinitate, probabile sit
quod columba illa in qua Spiritus Sanctus
apparuit, ministerio angeli moveretur. —
Sic ergo non quaelibet apparitio est missio.

B Et causa quare persona aliqua non dicitur
missa, est quia ab alio non est. Dicitur
autem Deus apparuisse non in se aut in
sua essentia, sed in creatura subjecta : et
hoc dupliciter. Primo, sicut causa in effe-
ctu : et sic apparet in qualibet creatura.
Secundo, sicut signatum in signo : sicque
apparet in missione visibili. Haec Bona-
ventura.

Qui et in Breviloquio pauperis contesta-
tur : Apparere dicit effectum sensibilem
cum expressa significatione, sicut Spiritus

C Sanctus apparuit in columba. Et quoniam
sicut personae divinae distinctae sunt, sic
distincte significari possunt signis atque
nominibus : ideo queelibet divina persona
potest per se apparere, potestque apparitio
omnibus eis competere, tam simul quam
cuilibet personse per se. Unde quod Spi-
ritus Sanctus dicitur in linguis igneis et
columba apparuisse, non est propter no-
vum miraculum vel spiritualem effectum,
sed propter unionem quae est inter si-
gnatum et signum ei speciali deputatum

D modo atque origine. Haec idem.

Circa haec scribit Thomas : Quemadmo-
dum processio temporalis non est essen-
tialiter alia quam aeterna processio, sed
addit respectum ad temporalem effectum ;
sic visibilis missio non est essentialiter
alia ab invisibili missione Spiritus Sancti,
sed addit solam rationem manifestationis
per signum visibile sive sensibile. Ad ra-
tionem ergo visibilis missionis Spiritus
Sancti tria concurrunt, videlicet quod sit
missus ab aliquo, et quod sit in aliquo se-

QUID SIT VISIBILIS MISSIO SPIRITUS SANCTI, ETC.

563

Gen.

cundum modum specialem,el quod ulrum-
que horum per signum visibile osten-
datur, ratione cujus tota missio visibilis
dicitur.

Verum his objici potest. Primo, quia in
omni creatura apparet et repraesentatur
Deus sicut in signo, vel per modum ima-
ginis sive vestigii : ergo in qualibet crea-
tura visibiliter mittitur Spiritus Sanctus.
— Secundo, ratio sacramenti est, quod in
ipso est Deus sicut in signo visibili. Si
ergo per hoc Spiritus Sanctus visibiliter
mittitur, quia in rebus visibilibus est sicut
in signis, res illae essent sacramenta, atque
in omnibus sacramentis missio esset visi-
bilis. — Tertio, secundum Augustinum,
ex hoc visibiliter Spiritus Sanctus dicitur
missus, quia facta est quaedam species re-
praesentans ex tempore, in qua visibiliter
consideretur. Sed in apparitionibus veteris
Testamenti, in creaturis visibilibus osten-
, debantur divinae personae, ut Abrahae in
tribus angelis : sicque missio visibilis non
esset aliud quam apparitio, conveniretque
Patri sicut et apparitio ipsa.

Dicendum ad primum, quod quamvis
omnis creatura designet Deum et ejus bo-
nitatem, non tamen significat ipsum per
gratiam esse in alio, nisi ad hoc specia-
liter instituatur et assumatur. — Ad se-
cundum, quod per sacramenta significatur
praesentia divinae inhabitationis sicut in
signis institutis non ad tempus, sed sem-
per. Verumtamen creaturae illae visibiles
non fuerunt institutae ut significarent gra-
tiam divinae inhabitationis semper, sed so-
lum in tempore determinato. Vel aliter
dicendum et melius, quod sacramenta ve-
teris legis significabant quidem gratiam
adfuturam, non praesentem, quia in eis
gratia non continebatur nec conferebatur ;
sacramenta vero novae legis non solum
sunt signa, sed etiam causae quodammodo
gratiae : ideo non significant gratiam tan-
quam jam habitam, sed ut per sacramenta
inducendam. Verum species illae in quibus
fit visibilis missio, tantum sunt signa prae-
sentis gratiee, et non causse : quemadmo-

A dum patel quod circa Christum, ad quem
visibilis missio facta est, nihil gratiae in-
visibilis tempore missionis visibilis est ef-
fectum. Unde et omnes ad quos visibilis
missio fit, gratiam habent ; non autem
omnes quibus sacramenta conleruntur sus-
cipiunt gratiam, quia sacramentorum cau-
salitas aliquando impeditur : significant
enim gratiam, non ut inexsistentem, sed
ut quodammodo per ea causandam. — Ad
tertium, quod missio visibilis includit in
se apparitionem, et superaddit rationem

B missionis, quae in duobus consistit, ut di-
ctum est. De ratione quippe apparitionis
non est nisi ui aliquod divinum in signo
manifestetur sensibili ; non autem quod
manifestetur ordo aut emanatio unius per-
sonae ab alia, nec inhabitatio per gratiam
secundum specialem modum essendi in eo
cui fit apparitio, vel in alio : ut. patet in
apparitione Abrahae facta. Quamvis enim
apparuerint tres angeli ad manifestandum Gen.x<
divinarum numerum personarum, ordo ta-
men seu origo unius personae secundum

C quem est ab alia, in illo signo visibili non
manifeslabatur. Haec Thomas in Scripto.
Concordat Petrus : Sicut, inquiens, mis-
sio invisibilis est idem cum processione
aeterna, et addit invisibilem manifestatio-
nem ad intellectum solum ; sic missio vi-
sibilis est idem cum invisibili, addens visi-
bilem manifestationem ad sensum. Sicque
tria includit, videlicet personae emanati-
onem aeternam, et ejus inhabitationem in-
ternam, atque utriusque in signo sensibili
manifestationem. Itaque triplicem impor-

D tat respectum : unum aeternum personae
ad suum principium, alium temporalem
causae ad effectum, tertium signati ad si-
gnum. Exemplum hujus poni potest pro-
cessus verbi nostri interioris, primo in
mente, deinde in imaginatione, tertio in
voce. Haec Petrus.

Qui denuo ait : Duo sunt sensus disci-
plinabiles, scilicet visus et auditus : idcir-
co secundum eos procedit et fit omnis
cognitio disciplinabilis per signa. Porro in
signis, secundum Augustinum libro de Do-

564

LN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XVI ; QUJEST. I

Afatth.m.
16.
Ibid.xvn.Z.

Act. n, 3.

Luc. in, 22.

Joann.xx
22.

Matth.
xtii, 2.

Ac<. ii, 3.

Gen. xxviii

18.

ctrina christiana, primum locum obtinent
verba : idcirco eognitio per verba plus
habet expressionis. Et quoniam tempus
veteris Testamenti fuit tempus gratiae non-
dum revelatae sicut in novo, ideo Pater
apparuit tunc in specie visibili, sicut in
apparitione Abrahae 1'acta; in novo autem
Testamento, in specie audibili, ut in Chri-
sti baptismo et transfiguratione. Haee Pe-
trus. — Per hoc solvitur quaestio, cur Pa-
ter in forma visibili non apparuerit in
novo Testamento sicut in veteri.

Hinc Richardus : Visibiliter, inquit, mis-
sus est Spiritus Sanctus etiam pluries, quo-
niam ejus visibilis missio est manifestatio
ejus actu vel habitu in aliquo signo sen-
sibili sibi appropriato, quo inhabitare vel
dari ostenditur in persona seu personae ad
quam mittitur. Sicque frequenter mani-
festatus est Spiritus Sanctus : quia ali-
quando in specie ignis, quandoque in
specie columbse, interdum in flatu. Haec
Richardus. — Quandoque in nube, ut in
Christi transfiguratione, et super Aposto-
los in forma linguarum.

^Egidius quoque inter cetera scribit hic :
Secundum Augustinum secundo de Trini-
tate, inter rem quse Spiritus Sancti mis-
sionem praesentat, et inter res quae ad
significandum alia assumuntur, hoc inter-
est, quia quum res illae prius haberent
esse, postea assumuntur ad alia designan-
da : ut lapis quem ad caput suum posuit
Jacob, postea ab eodem erectus est ad si-
gnificandum Dei domum seu templum ;
similiter res sacramentales (ut aqua Ba-
ptismi) quae gratiam designant ac conti-
nent. Res vero acceptae ad designandum
missionem Spiritus Sancti, ante non erant,
et solum formatae sunt ad designandum
hujusmodi missionem : quo facto, esse de-
sierunt, ut patet in columba et igne in
quibus missus est Spiritus Sanctus. — De-
nique divinam personam esse in aliquo
tanquam in signo, quinque modis contin-
gere potest. Primo, velut in signo natu-
rali : et ita in omni relucet creatura. Se-
cundo, sicut in signo illuminativo : sicque

A factae sunt apparitiones veteris Testamen-
ti. Nam hi quibus illse missiones et ap-
paritiones fiebant, per eas mediantibus
angelis in cognitionem alicujus divini du-
cebantur mysterii. Tertio, sicut in signo
gratuito, quod contingit tripliciter : quia
aliquando est signum tantum, ut sacra-
menta Mosaicae legis ; aliquando signum
et causa, ut legis evangelicae sacramenta
(quae tamen non sunt signa gratiae prae-
exsistentis) : et iste est quartus modus.
Interdum, videlicet quinto modo, est si-

B gnum gratiae praeexsistentis, sicut in om-
nibus signis visibilis missionis Spiritus
Sancti : quia nunquam ad aliquem fit mis-
sio illa, nisi ad exsistentem in gratia. Heec
JSgidius.

Amplius, sicut docet Albertus, visibilis
missio Spiritus Sancti non ordinatur ad
demonstrandum quamcumque invisibilem
missionem, sed superabundantem, videli-
cet eam quse est redundans in alios, seu
fundans et plantans Ecclesiam. Non enim
visibilis missio invisibilem semper praece-

C dit, etiam in novo Tesiamento; sed prae-
cessit ut significaretur abundans copia
gratiae Spiritus Sancti consistere apud il-
los quibus visibilis missio facta est, qua-
tenus ex illorum exuberantia redundaret
in fundationem et plantationem Ecclesiae.
— Praeterea, si quasratur cur non per in-
tellectuales creaturas, praesertim per an-
gelos, hoc est in eorum specie, facta est
visibilis missio sicut in specie irrationa-
lium creaturarum, quum tamen illae intel-
lectuales creaturae majorem cum Spiritu

D Sancto convenientiam habeant : respon-
dendum, quod intellectualis creatura me-
lius ostendit unitatem essentiae in tribus
personis, sed effectum gratise vel modum
processionis personae a persona non ita
ostendit : quia de sua natura non ita ex-
primil proprietates processionis ac gra-
tiae. Non enim angelus procedit ab angelo,
quemadmodum flalus a flante ; nec angelo
convenit aptitudo immolandi pro redem-
ptione, sicut columbae. Haec Albertus.
Insuper in Summa sua, libro tertio, ait

QUID SIT VISIBILIS 5IISSI0 SPIRITUS SANCTI, ETC.

565

Udalricus : Apparere dicitur, quod subito
seu repente monstratur, ut in secundo li-
bro de Incarnatione asserit Cassianus. Su-
bitum vero est quod praeter spem ex non
apparente in manifestum deducitur, ut di-

Epist.m. vinus Dionysius scribit ad Caium. Atque
ut libro praetacto Cassianus testatur, appa-
rere dicitur, quod in insolita claritate re-
fulget. Propter quod super illud Actuum,

Act. i, 3. Per dies quadraginta apparens illis, lo-
quitur Glossa : Apparere dicitur, quod
insolitum est. Ex quibus colligi polest de-
scriptio apparitionis prout congruit in di-
vinis, videlicet quod apparitio Dei est
monstratio Dei praeter spem, per educti-
onem ex non apparente in manifestum
per signum sensibile, cum effectu insolitae
claritatis. Et quod dicitur prceter spem,
intelligitur de spe naturae ; et dicitur ea>
non apparente, propter Dei invisibilita-
tem. Claritas quoque intelligenda est, sive
Maith.»,± corporalis, sicut in stella apparuit Chri-
stus; sive spiritualis, quae consistit ad mi-
nus in illuminatione intellectus, propter
quam fit demonstratio illa sensibilis. Porro
visibilis missio est aeterna processio a mit-
tente per effectum gratiae terminata ex
tempore in creatura rationali, cum mani-
festatione horum in signo corporali. Mo-
dus autem hujusmodi missionis competit
divinis personis, in quantum Deus nostrse
infirmitati condesceridit, intellectum no-
strum quodammodo materialem manudu-
cendo in divinorum notitia per sensibilia
signa, secundum modum ei connaturalem.
Et quoniam modus hujus visibilis missio-
nis perfectus est, perficiens hominem co-
gnitione divina secundum sensum et in-
tellectum : idcirco per ipsum ostenditur
perfecta invisibilis missio, quae est secun-
dum gratiam redundantem. Haec Udalricus.

Circa secundam quaestionis proposita?
partem, puta de utilitate visibilis missio-
nis, scribit Bonaventura : Visibilis missio
Spiritus Sancti utilis est, et fit ad manife-
standum emanationem aeternam, inhabita-
tionemque temporalem non qualemcum-

A que, sed redundantem. Duplex namque
est gratia sanctificalionis : una sufficien-
tiae, alia exuberantiae. Prima intus invisibi-
Iiter Iatet. Secunda patet forinsecus : idcir-
co signo visibili debuit declarari. Similiter
duplex est genus credentium : unum im-
perfectorum signa quaerentium; aliud per-
fectorum, qui intelligentiam quaerunt. Qui
autem queerunt signa, manuducuntur per
ea ad intelligibilia : ideo propter eos utilis
est visibilis missio ad manifestandam in-
habitationem gratiae exuberantis. — Et si

B objiciatur, quod nemo scit an sit dignus Eccie.1%,1.
odio vel amore : dicendum quod verum
est, nisi Deus dignetur ostendere; tuncque
ostendebat, quando hoc utile fuit ad fidem
roborandam et excitandam devotionem.
Denique, sicut miracula ostendunt divinam
potentiam, sic signa divinam praesentiam.
— Si autem quaeratur, cur non sunt factae
visibiles missiones ad declarandum inha-
bitationem Filii, sicut ad manifestandum
inhabitationem Spiritus Sancti, quum Fi-
lius quoque inhabitet sicut et Spiritus

C Sanctus : respondendum, quod Filius du-
pliciter inhabitat, utpote per gratiam uni-
onis, atque per gratiam sanctificationis.
Ad manifestandum primam inhabitatio-
nem non fuit necessaria visibilis missio,
quoniam Filius plenissime fuit in homine
sibi unito, id est assumpta humanilate, in
quo operabatur opera visibilia miraculo-
sa, in quibus manifestabatur, nec oportuit
signa alia adhiberi. Nec etiam ad mani-
festandam aliam inhabitationem facta est
visibilis missio Filii in signo, quia sancti-

D ficatio appropriatur Spiritui Sancto : hinc
suffecit esse visibilem missionem ad ma-
nifestandum inhabitationem Spiritus San-
cti, cui sanctificatio appropriatur. Bursus,
quum inhabitatio Filii ac Spiritus Sancti
sint indivisae, manifestato quod in homine
habitet Spiritus Sanctus, sufficienter os-
tenditur quod et Filius. Haec Bonaventura.
Insuper de hac congruitate et utilitate
visibilis missionis Spiritus Sancti, ait Tho-
mas in prima parte Summae, quaestione
quadragesima tertia : Deus providet om-

566

1N LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XVI ; QILEST. II

nibus secundum uniuscujusque naturam, A
capacitatem et modum. Connaturale au-
tem est homini, per visibilia ad invisibi-
lia elevari. Quemadmodum ergo Deus se
ipsum et processiones personarum aeter-
nas cunctis hominibus aliquo modo de-
monstravit per creaturas visibiles secun-
dum quaedam indicia, ita conveniens fuit
ut etiam invisibiles divinarum persona-
rum missiones per aliquas visibiles osten-
deret creaturas. Aliter tamen Filius, et
aliter Spiritus Sanctus : quia Spiritui San-
cto in quantum procedit ut amor, competit B
esse sanctificationis donum ; Filio autem
in quantum est Spiritus Sancti principi-
um, competit esse sanctificationis hujus
auctorem. Ideo Filius visibiliter missus
est, tanquam auctor salutis et salvator in
natura assumpta; Spiritus Sanctus autem
specie corporali non ita unita, tanquam
sanctificationis indicium. Haec Thomas.

Idem Richardus ; et addit : Missio invi-
sibilis fit homini propter se ipsum, missio
visibilis propter alios. Unde missio invisi-
bilis fit ad dandum seu demonstrandum C
plenitudinem sufficientiae in illo ad quem
fit missio illa; sed visibilis missio fit ad
ostendendum plenitudinem redundantiae
in alios. Haec Richardus.

Hinc Petrus : Missio (inquit) visibilis fit
ad manifestationem plenitudinis in alios
redundantis. Quae redundatio est duplex
in Christo : una locutionis in praedicatio-
ne, in cujus signum facta est vox Patris
Matth. in transfiguratione, dicens : Hic est Filius
xvn, 5. meus dilectus, ipsum audite. Alia est re-
dundatio operationis seu gratiae factae in D
baptismo : ad quam tria requirebantur in
Redemptore. Primum est natura debens,
puta natura humana poenae obnoxia : et
haec ostensa fuit in ipsa persona Filii Dei
per carnem assumptam.Secundum fuit na-
tura potens, videlicet natura divina :quam
Pater sua voce monstravit esse in Filio
suo, qui quum esset Filius naturalis, potest
alios facere Dei filios adoptionis. Terlium
fuit influentia media naturae potentis su-
per naturam debentem : quam influentiam

ostendit columba, quse signavit permanen-
tiam gratise super hominem Christum.
Hinc in Christo atque Apostolis facta est
apparitio seu missio duplex. In Apostolis
quippe redundantiam locutionis signabant
igneae linguae; redundantiam vero opera- Act. u, 3.
tionis, flatus qui a Christo capite venit in Joann.w,
eos ad designandum descensionem pote- ""
statis a Christo in ipsos. Haec Petrus.

QU^STIO II

SEcundo quaeritur, Quando et ad
quos facta sit visibilis missio.
Et sicut habelur in littera, non est facta
tempore veteris Testamenti, nec Sanctis
legis Mosaicae, nec modo communiter fit.
— Sed objici potest, quia ut dictum est,
visibilis missio fit ad demonstrandum ex-
uberantiam gratiae quae datur in invisibili
missione. Sed omnes viri heroici utrinsque
Testamenti habent plenitudinem gratiae
abundantiamque virtutum : ergo omnibus
illis congruebat visibiliter mitti Spiritum
Sanctum. — Et circa hoc quaeritur, an
beatissima? Virgini facta sit missio illa. —
Deinde quum visibilis missio multipliciter
utilis sit, sicut nunc patuit, videtur quod
ab initio debuerit fieri, et nunc merito
fieret.

Ad haec respondet Albertus : Missio visi-
bilis Spiritus Sancti in veteri Testamento
non potuit (id est, de congruitate non de-
buit) fieri : quia haec missio est ad copiam
gratiae demonstrandam, et ad propagatio-
nem spiritualem pandendam, quae non
fuit, priori tabernaculo ac testamento ad-
huc statum habente. Debuit autem haec
missio fieri praecipue in exordio nascentis
fidei ac primitivae Ecclesiae, cujus primi
praelati ac praedicalores fuerunt quasi se-
men ex quo cresceret et multiplicaretur
seges et fructus fidei atque fidelium. Jam
autem tempus est colligendi quod semi-
natum est, magis quam seminandi. Cujus

QUANDO ET AD QUOS FACTA SIT VISIBILIS MISSIO

567

exemplum datur in operibus rusticorum, A
qui multa adhibent fomenta novellae plan-
tulae, qiue non adhibentur arbori robora-
tae : ergo et sic fieri congruebat in planta-
tione Ecclesiaj. Denique aliter convalescit
fides, et aliter habet meritum : quia plan-
tatur et convalescit ex auditu argumento-
rum suorum et visu miraculorum ; ex illis
tamen non habet meritum, sed magis in
quantum recedit a ratione ac visu, et tota
innititur primae veritati. Quum ergo visi-
bilis missio sit ad fidei convalescentiam,
exhiberi non debuit postquam fides con- B
valuit. Missiones quoque Spiritus Sancti
correspondent missionibus Filii. In missi-
one autem Filii primo exhibitum est cor-
porale, id est corporalis ejus praesentia, ut
dum visibiliter Deum cognoscimus, per
hunc in amorem invisibilium rapiamur.
Postea expediebat Apostolis ut subtrahe-
retur ilia praesentia corporalis, quatenus
sic omnino transiret affectus ad amorem
invisibilis Deitatis. Ergo similiter fieri con-
veniebat in missione Spiritus Sancti, ut
in principio Ecclesiae exhiberetur visibilis C
species, per quam sciretur inhabitatio Spi-
ritus Sancti, et postea subtraheretur, ut
in invisibili substantia Spiritus Sancti re-
quiescamus. — Si autem objiciatur, quod
adhuc (imo et semper) est tempus alios
convertendi, et infideles trahendi ad fi-
dem, ergo incessabiliter visibilis missio
ista duraret : dicendum, quod quamvis
omnis homo debeat alium vocare pro pos-
se ad fidem et morum conversionem, non
tamen oportet ut per miraeula vocet : quia
jam lanta fidelium multiplicatio testis est D
veritatis fidei, et monstratrix miraculorum
per quse fides inducta est, quod in fidei
diffusione tanquam in suo effectu satis
relucent; sicque sufficit ad veritatem fidei
ostendendam, in uno tempore miracula
ac visibilia signa monstrasse, quia sicut
per hcec fides semel probata est, sic in
aeternum probata erit. Idcirco quae tunc
facta sunt, jam sunt aliis referenda, non
necessario iterum exhibenda : quanquam
Deus omnipotens ex superabundanti fre-

quenter interim iteraverit ea. Haec Al-
bertus.

Concordat Udalricus in Summa sua, Iibro
tertio, scribens : Visibilis missio Spiri-
tus Sancti dilata est usque ad Christi ba-
ptismum, quoniam redundantia gratiae a
Christo in mysticum corpus Ecclesiae, fa-
cta est per Baptismum, cujus aqua tactu
mundissimse carnis Christi consecrata est
ad abluendum peccata. Nec ante Incarna-
tionem decuit fieri visibilem missionem :
quia missio illa in quantum est missio,
habere debet convenientiam cum mitten-
te : quod fuit quando Deus Dei Filius por
Incarnationem factus visibilis, misit do-
num suum, videlicet Spiritum Sanctum,
visibili missione. Porro in quantum ali-
quid speciale superaddit missioni simpli-
citer dictaa, designat invisibilem missionem
factam in collatione gratiae singularis :
quae non convenit nisi tempori evangelica?
legis, quo est plenitudo temporis. Unde Paiat.n,*.
qui ante hoc tempus hujusmodi gratiam
habuerunt, hoc fuit in quantum per fidem
ad Ecclesiam pertinebant. In quantum
etiam in missione visibili est evidens ma-
nifestatio divinae personae ac gratiae ejus,
sic convenit statui ac tempori evangelicae
legis, quo justitiae Sol exortus illuminavit Luc. 1,79.
sedentes in tenebris. In quantum vero est
ibi non solum notificatio personse missae
ei cui mittitur, sicut in invisibili missione,
sed et omnibus sensibile illud signum cer-
nentibus, sic designat excellentiam gratiae,
non* in personali perfectione, sed item se- -nonian-
cundum propagationem gratiae ejusdem in tum
alios per actus spirituales, id est per sa-
cramenta atque doctrinam. Quumque se-
cundum Apostolum, prius sit quod ani- iCor. w,
male, deinde quod spirituale, modus iste 46'
propagationis fidei ac gratiae per spiritua-
les actus in omnes gentes, convenit tem-
pori spirituali evangelicae legis, quemad-
modum propagatio fidei cum propagatione
carnis convenit priori statui animali legis
Mosaieae. Quum ergo ante Incarnationem
non debuit esse visibilis missio, et post
Incarnationem esset circumponere Filio

568

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XVI ; QILEST. II

visibilem speciem, qui in natura assum- A
pta visibilis factus est : ideo Filius non est
missus visibili missione nisi in carne. Un-
de secundum naturam assumptam minor
est Patre, imo et se ipso secundum quod
Deus, quia vere factus est homo ; sed Spi-
ritus Sanctus propter visibilem missionem
non est minor Patre, quia non assumpsit
formam in qua apparuit in unitatem per-
sonae. Haec Udalricus.

His consonant scripta Thomae, dicentis :
Primum Christo, deinde Apostolis facta est
visibilis missio : quia per eos pluries et in B
•plures gratia est diffusa, secundum quod
per eos Ecclesia est plantata. Et quamvis
aliqui patres veteris Testamenti gratiam
valde plenam sortiti sunt personalem, ta-
men quoniam nondum exstitit tempus
gratiae propter impedimentum originalis
peccati, a quo natura humana necdum a
Christo acceperat remedium ; idcirco non
debuit tunc signari plenitudo gratiae ut
praesens, sed tantum ut futura : signari,
inquam, in apparitionibus atque legalibus
sacramentis. Ex alia quoque parte non C
erat tunc tempus spiritualis propagatio-
nis, per quam spirituali modo diversae
gentes in Dei cognitione regenerantur; sed
carnali propagatione cultus divinus a pa-
tribus in filios procedebat : idcirco non dc-
buit tunc signari gratia per visibilem mis-
sionem, quae designat gratiam tendentem
in alios. Haec Thomas in Scripto.

Qui et in prima parte Summae, quae-

stione quadragesima tertia, ait : Visibilis

missio Spiritus Sancti non attenditur se-

cundum imaginariam visionem, quae est D

prophetica visio : quia ut dicit Augusti-

nus secundo de Trinitate, prophetica visio

communiter non est exhibita corporalibus

oculis per formas corporeas, sed in spiritu

Matth.m, per imaginarias spiritualesve species. Co-

,0' lumbam vero illam super Christum, et

Act. 11,3. ignem super Apostolos, oculis viderunt qui-

cumque viderunt. Nec rursus ita se habuit

Spiritus ad hujusmodi species, quemad-

modum Filius ad petram de qua legilur,

i Cor. x, 4. Petra erat Christus. Illa enim petra jam

actualiter erat, et per similitudinem ac-
tionis nuncupata est nomine Christi,quem
designabat; sed columba illa ct ignis tan-
tum ad significandum aliquid subito exsti-
terunt. Hinc videntur similia flammae quae Exod.mx
in rubo apparuit Moysi, atque columnae iMd.xm,.
quam populus sequebatur in eremo, ful- ~jbid X1X
guribus quoque et tonitruis quee fiebant ie.
dum lex dabatur in monte : quia ad hoc
rerum illarum corporalis exstitit species,
ut aliquid designaret ac praediceret. Itaque
missio visibilis neque attenditur secun-
dum visiones propheticas imaginarias, ne-
que secundum sacramentalia signa novi
aut veteris Testamenti, in quibus quaedam
res preeexsistentes assumptae sunt ad ali-
quid designandum ; sed Spiritus Sanctus
visibiliter dicitur missus in creaturis qui-
busdam, tanquam in signis ad hoc spe-
cialiter factis. Haec Thomas in Summa.

Concordat quoque Richardus : Quamvis,
inquiens, aliqui sancti in veteri Testa-
mento habuerunt plenitudinem gratia? ad
sufficientiam ac redundantiam, non tamen
tunc erat status plenitudinis in se, nec re-
dundationis in alios. Quumque visibilis
missio Spiritus Sancti non tantum osten-
dat plenitudinem redundantiae in persona
ad quam fit, sed etiam tempus plenitudi-
nis gratiae ad redundantiam ; ideo patribus
veteris Testamenti visibilis missio Spiri-
tus Sancti aut Filii facta non est. Haec
Richardus.

Verum his objici potest, quia Spiritus
Sanctus in Christi transfiguratione in nu- Matth.
be apparuit, missusque dicitur. Quum er- xv"' "
go in libris Numerorum ac Deuteronomii nu.x.k,
legatur nubes interdum descendisse et ap- ^'J'^J
paruisse super Moysen et Aaron ac Josue, is.
videtur Spiritus Sanctus visibiliter missus
ad eos. — Et respondendum, quod nubes
illa descendit super illos ad designandum
quod desuper protegerentur, seu quod ad
olTicium praesidentia essent electi.

JNunc respondendum an sacratissimae et
incomparabili Virgini facta sit visibilis
missio Spiritus Sancti.

QUANDO ET AD QUOS FACTA SIT VISIBILIS MISSIO

569

I Cor. xiv
34, 33.

Ad quod Thomas in Scripto : Inter cete-
Act. n, 3. ros quibus in die Pentecostes missus est
Spiritus Sanctus, etiam visibilis missio be-
atissimae Virgini facta est. Et quamvis ipsa
singularem gratiae plenitudinem fuerit con-
secuta, non tamen facta est ad eam mis-
sio visibilis specialis, quoniam sua gratia
non ordinabatur ad plantationem Ecclesiae
per modum doctrinae et administrationem
sacramentorum. Unde Apostolus : Mulie-
rem in ecclesia loqui non permitto. Haec
Thomas.

De hoc demum in Summa sua, libro ter-
tio, scribit Udalricus : Visibilis missio fa-
cta est ad gloriosam Dei Matrem, non ut
per novam plenitudinem [Spiritus San-
ctus] superinfunderet se illi, in quam jam
supervenerat per totius suae capacitatis
repletionem; sed ut id quod praecesserat,
demonstraret, sicut de Christo jam dixi-
mus. Haec Udalricus.

Verum circa haec dubitationes occur-
runt. Quemadmodum enim in tractatu de
Laudibus excellentissimse virginis Mariae
multipliciter comprobavi, ipsa divinissi-
ma Virgo non solum habuit sapientiam et
scientiam prout sunt dona gratiae gratis
datae, secundum habitum, sed etiam se-
cundum actum earum ; ipsaque docuit
multas utriusque sexus personas per ver-
ba et scripta, id est epistolas, sicut et
S. Ignatium : imo et B. Lucam evangeli-
stam de multis secretis et Incarnationis
mysteriis, quae ipse prae ceteris descripsit
Evangelistis, creditur instruxisse. Quolidie
quoque seu tempore opportuno edocuit
felicissimum illud collegium centum vi-
ginti virginum ejus obsequio atque regi-
mini deputatarum : quanquam Albertus
in tractatu suo de Laudibus Deiferae ac
praestantissimae Virginis. Thomas quoque
in tertia parte Summa suae, aliter videan-
tur sensisse; quorum scriptis in praetacto
libello respondi. ln quo item opusculo ex
scripturis fide dignis retuli et probavi,
quod divinus Dionysius quadam vice Ter-
ram sanctam intravit, et Joannem accessit
apostolum, rogans ut eum ad sanctissimae

A Virginis Christiferae prsesentiam et conspe-
ctum introducere dignaretur. Quo facto,
illustrissima ac honestissima Virgo in tan-
to splendore, sublimitate et gloria ostensa
fuit magno Dionysio, quod prae stupore
ruens in terram, defecit, et reversus ad se,
dixit : Nisi ex ratione et fide agnoscerem
invisibilem Deum, non aliam putarem Dei-
tatem quam virginem hanc sublimem. An
vero apparitio ac manifestatio illa, quae
utique facta fuit ad declarationem eximiae
sanctitatis, dignitatis et gratiae praeclaris-

B simae Virginis, debeat dici visibilis missio
Spiritus Sancti, disputantibus desero. Mihi
tamen videtur quod imo ; et forsan (ut
pie credendum censetur) frequenter ila
ostensa est atque circumdata lumine co-
piosissimo improvise inventa, praesertim
quum et aliee quaedam utriusque sexus
personae sic circumdatae luce superna vi-
sibili interdum inventae ac visee legantur.
Praeterea circa verba Udalrici dicendum
reor, quod praeelectissima Virgo quamdiu
vixit in corpore adhuc mortali, fuit via-

C trix, quamvis certissime credatur inter-
dum rapta in divitias gloriae Dei usque ad

, summae Trinitatis visionem per speciem,
multo utique clarius, et ut puto, multo
frequentius ac diuturnius, quam Paulus iiCor.xu,
aut Moyses. Beducta tamen ab huiuscemo- " E;rof;
di contemplatu, ambulabat per fidem, et Mim.xu,8.
fuit viatrix atque promeruit et profecit in
exercitiis actibusque virtutum, et sic cre-
vit in gratia; et ut in sermone de Assum-
plione sanctus fatetur Hieronymus, novis
quotidie cremabatur ardoribus, ad Filii

D quoque sui clarissimum ac indesinentem
intuitum affectuosissime suspiravit. Non
ergo sic fuit tota ejus repleta capacitas,
quin vere his modis profecerit; nec quis-
quam Apostolorum in die Pentecostes tan-
tum supernorum sumpsit incrementum
charismatum, ut gloriosissima Virgo. In
Christo autem tota rationalis animae capa-
citas fuit repleta dono gratiae ac lumine
gloriae ab lncarnationis exordio. Quemad-
modum autem anima Salvaloris et anima
benedictissimae suae Matris sunt speciei

570

IN LIBRUM 1 SENTENTIARUM. — DIST. XVI ; QUvEST. II

unius, ita ejusdem naturalis capacitatis. A
Gratia autem Virginis matris gratia Filii
Dei ineffabiliter minor est : quomodo ergo
fuit tota eapacitas ejus impleta?

Durandus quoque inductis secundum
Thomam, Albertum, et eorum sequaces,
concordat.

Praeterea circa haec refert .Egidius
S. Thomae positionem jam scriptam,quam
dicit insufficientem : quia ex ea (ut asse-
rit) sequeretur quod etiam modo fierent
visibiles missiones Spiritus Sancti, qiium B
sit tempus plenitudinis, et reperiantur ali-
qui gratia pleni qui sunt in statu docentis
et sacramenta administrantis. Hinc -Egi-
dius tertium superaddit, affirmans ad vi-
sibilem illam missionem requiri fidei in-
choationem, ut scilicet hi propter quorum
aedificationem fit visibilis missio, sint ma-
nuducendi seu in via manuductionis ad
fidem, non manuducti.

Verum si positio Thomae integre inspi-
ciatur, ipse quoque hoc tertium exprimit
in quantum exigitur. Ait quippe in solu- G
tione tertii argumenti propositee quaestio-
nis : Duplici ratione non oportet modo
fieri visibilem missionem ut tunc : primo,
quia fide nunc innotescente et publicata,
sufficit cognitio in invisibilibus signis,
quae sunt charismata gratiarum ; secundo,
quoniam signa illa et visiones fuerunt
quasi argumenta fidei, ideo non oportet
eam rursus probari per illa. Et quamvis
Thomas in corpore solutionis non expri-
mit nisi duo, tamen tertium non excludit,
et sicut jam patuit, paulo post satis expri- D
mit illud ; et multo cautius loquitur quam
/Egidius.

Imo in responsione sua multa ponit
JEgidius quae non sonant. Siquidem inter
cetera fatur : Exteriora signa sunt via ma-
nuducendi populum ad intellectualem co-
gnitionem ; sed quum homines sunt ma-
nuducti, signa cessare debent, eo quod
postmodum non juvent. — Istud inepte
prolatum probatur. Miracula namque et
signa valent non solum ad infidelium con-

versionem ad fidem, sed item ad fidelium
confirmationem in fide, ad admirationem
omnipotentiae Dei,et ad provocandum com-
punctionem credentium : quod totum ad
experientiam patet. Hinc enim beatissimi
viri, Servatius, Martinus, Bernardus, Franci-
scus, et alii pene innumerabiles, maximam
habuerunt audientiam reverentiamque in
populo, et discordes concordaverunt, plu-
rimos converterunt, religiones et claustra
instituerunt, quoniam instar Apostolorum
abundaverunt miraculis. Si autem, ut scri-
bit .Egidius, debuerunt signa atque prodi-
gia nunc cessare hominibus introductis ad
fidem, sequi videbitur quod Deus per prae-
fatos et alios evangelicae legis Sanctos, su-
perflue et infructuose fecit signa, mira-
cula et portenta : quod nullus sani cordis
admittet.

Deinde ait iEgidius : Nunc signis et mi-
raculis non indigemus, imo impedimenta
prsestarent : quia dum quis exterioribus
signis vacat, ab intellectu interiori retra-
hitur. — Contra hoc facile esset multa in-
ducere, etiam ex verbis sancti doctoris
Theodori, qui conscribit quemadmodum
homines etiam fideles, aviditate videndi
miracula undique confluunt et a remotis
concurrunt. Unde et de Judaeis Apostolus
dixit : Signa quaerunt. Sed et sancti viri, iCor.i.al
Gedeon, Ezechias, ac alii quidam, signa Judu. vH
petierunt sibi ostendi. Denique fideles "^Re9'
quamvis virtuosi, tamen ex exterioribus
et sensibilibus ad interiora et divina eri-
guntur ac sursumducuntur; et adspiciendo
signa, portenta, miracula, valide inflam-
mantur, ac Deum in suis collaudant ef-
fectibus, praesertim supernaturalibus, san-
ctosque viros miraculis coruscantes, mente
et corpore assequuntur. Unde et S. Bernar-
do apostolico viro interdum per septem
milliaria obviasse leguntur. Nec verum est
quod exteriora miracula ab intellectu spi-
ritualium retrahunt : imo ad ea contem-
planda inducunt. Unde et in Evangelio de
credentibus fertur Judaeis, quod omnis lm.
plebs ut vidit, dedit laudem Deo. Verum 43'
ut docet Alexander, exteriora signa dupli-

IN QUIBUS SPECIEBUS APPARUIT AC MISSUS EST SPIRITUS SANCTUS, ETC.

571

citer possunt considerari : primo, ut sunt
quidam effectus in se; secundo, ut sunt
supernorum signa charismatum et super-
naturalia opera. Quamvis ergo primo modo
pensata, a divinorum impediant contem-
platu ; tamen secundo modo considerata,
ad omnipotentise Dei admirationem atque
ad suse bonitatis inducunt recentem fervi-
dumque amorem. Imo nec viri heroici et
perfecti queunt indesinenter divinorum et
immaterialium contemplationibus immo-
rari. Unde quod ait .Egidius, Uum quis ex-
terioribus sensibus vacat, ab interiori re-
trahitur intellectu : verum est, nisi sensus
etsensibilia ad intellectum ac intelligibilia
referat; alitcr falsum esset, quum et Isa-
is. u, 6. ias sanctus hortetur : Levate in excelsum
oculos vestros, et videte quis creavit hsec.
Insuper addit ^Egidius, quod hi quibus
fit visibilis missio, non debent jam esse
manuducti ad fidem : propter quod facta
non fuit beatee Virgini. — Cujus dicti er-
ror jam patuit. Ad minus enim cum san-
ctis Apostolis incomparabili Matri Verbi
eeterni facta est missio in die celeberrimo
Pentecostes. Sed et Petrus diaconus vidit
ad aures B. Gregorii columbam pulcherri-
mam : qua significabatur quod ex inspi-
ratione Spiritus Sancti inhabitantis gra-
tiose mentem Gregorii, idem vir sanctus
scripsit. Sic et super S. Fabianum in prse-
sentia populi descendit columba, osten-
dens eum per merita vitae summo dignum
pontificatu. Gonsimilia aliis Sanctis conti-
gisse noscuntur etiam infra breve tem-
pus, qui et multis tempore isto fulserunt
miraculis et refulgent.

Solutio autem objectorum ex prseindu-
ctis jam plana est.

QUiESTIO III

TErtio quaeritur, In quibus specie-
bus apparuit ac missus est Spi-
ritus Sanctus, et a quo formatae
sunt species illse; an etiam habe-

A bant veritatem natura? rerum qua-
rum sunt species.

Quemadmodum autem in textu habetur,
visibiliter missus est Spiritus Sanctus in
specie columbae et nubis ac flatus. Videtur
autem quod in tam vilibus speciebus mitti
non debuit; et quum Filio minor non sit,
non debuit mitti in specie viliori quam
in qua missus est Filius, qui in rationali
missus est creatura, puta in humanitate
assumpta.
In hac qusestione tria tanguntur : pri-

B mum, quee sunt corporales formae in qui-
bus est missus; secundum, a quo formse
illee formatee sunt; et an habuerunt vere
naturam rerum quas praeferebant.

Ad primum Thomas respondet : Visibilis
missio fit ad significandum plenitudinem
gratiae redundantis in multos. Gratia au-
tem redundat in alios dupliciter, scilicet
per instructionem et operationem, secun-
dum quod ille in quo est gratiee plenitudo
habet se aliquo modo efficienter ad gra-

C tiam. Uterque autem modus redundantiae
fuit in Christo : quoniam ipse nos per
suam doctrinam ad Uei cognitionem addu-
xit; ipse quoque in quantum Ueus, dedit
gratiam effective, et in quantum homo,
per modum meriti. Hinc ad designandum
gratiam redundantiae ejus in nos per mo-
dum operationis, facla est missio visibilis
in baptismo : quia tunc ipse a baplismo
nihil accipiens, tactu suse mundissimae
carnis vim regenerativam contulit aquis,
efficienter ut Ueus, meritorie ut homo.

U Hinc in specie columbse facta est ad eum Matth.m,
missio Spiritus Sancti ad spiritualem suam 10-
fecunditatem significandam : quia columba
est fecundissimum animal. Propter quod
et Pater tunc apparuit in sono vocis, na-
turalem filiationem ipsius protestans ac
dicens : Hic est Filius meus dilectus. Ad md. n.
cujus filiationis similitudinem per gra-
tiam baptismalem in filios adoptionis re-
generamur, ut dicitur ad Romanos : Quos Rom.mu,
prsescivit, et praedestinavit conformes fieri -9-
imaginis Filii sui. Porro ad insinuandum

572

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XVI : QUiEST. III

Uatlh.
xvu, 5.

Joann. xx.
22.
Ibid. 23.

Act. u, 1.
Ibid. 3.

redundantiam gratiae ejus in alios per mo- A
dum doctrinae, apparuit Spiritus Sanctus
super ipsum in lucida nube, cujus est lu-
men spargere. In quo designatur effusio
doctrina per prsedicationem. Idcirco quum
vox Patris super ipsum intonuisset, Hic
est Filius meus dilectus, adjecit : Ipsum
audite. Non ergo oportuit visibilem mis-
sionem fieri super Christum in sua con-
ceptione ; sed tunc quando gratia ejus
ccepit praefatis modis in alios redundare.
— Apostolis quoque bis facta est visibilis
missio. Primo, ad insinuandum redundan- B
tiam gratiae ex eis per operationem in ad-
ministratione sacramentorum. Quae missio
facta est in specie flatus, ut fertur apud
Joannem. Unde subjungitur ibi, Quorum
remiseritis peccata, etc, ut ostenderetur
quod talis auctoritas non devenit in eos
nisi ex influxu Capitis, utpote Cliristi, in
quem devenit immediate a Patre. Hinc in
Christo significabatur auctoritas ista per
volatum columbee desuper venientis, in
Apostolis vero per speciem flatus a Chri-
sto procedentis. Secundo facta est ad eos C
missio visibilis ad denotandum redundan-
tiam gratiae per modum doctrinee, in die
Pentecostes. Idcirco apparuit super eos in
igneis linguis, ut essent verbis proflui ca-
ritateque fervidi, proximorum salutem ze-
lantes. — Siquidem species illse in quibus
Spiritus Sanctus apparuit, signabant effe-
ctus Spiritus Sancti, secundum quos Spi-
ritus Sanctus dicitur multiplex, quamvis
in sua essentia unus sit : idcirco in pluri-
bus apparuit speciebus ac pluries. Unde
et in irrationalium creaturarum apparuit D
ac missus est formis quse Spiritus Sancti
effectus magis designant. Quod ideo quo-
que effectum est, quia ut secundo de Cce-
Iesti hierarchia capitulo Dionysius prote-
statur, inferiores creaturee eo ipso quo
magis distant a participatione perfecta di-
vinorum, congruentius manifestant divi-
na : quia non potest ex hoc error oriri
propter evidentem distantiam talium a di-
vinis. Qui error facilius posset accidere, si
per nobiles creaturas signarentur divina :

ut si appareret persona divina in stella
vel nobiliori natura, posset quis eestimare
divinum quid esse in illis. Heec Thomas
in Scripto.

Circa heec queerit Petrus : Cur Filius ap-
paruit in sola creatura rationali, Pater in
sola audibili, puta in voce, saltem in novo
Testamento, Spiritus Sanctus in creatura
visibili irrationali? Et respondet : Pater
apparuit ad demonstrandum Filium : quod
non potuit expressius fieri quam voce,
item propter auctoritatem principii com-
mendandam, quoniam Pater intra se lo-
quendo genuit Filium, qui est Verbum.
Filius vero apparuit ut mediator Dei et i Tm. u,Q|
hominum tantum, non irrationalium crea-
turarum : taliter autem mediare non con-
venit Verbo eeterno nisi in rationali na-
tura. Spiritus Sanctus autem missus est
atque apparuit in creatura sibi supposita-
liter non unita : ideo magis competebat ei
in creatura apparere irrationali, quee plus
conveniebat significationi institutivae. In
loto quoque animali, videlicet in columba, Matth
apparuit super Christum, ad significan- l6,
dum in ipso universitatem gratiae ac vir-
tutum, plenitudinemque spiritualium sen-
suum. Per columbam vero significabatur
in Christo innocentia naturee, fecunditas
gratise, sacrificium redemptionis huma-
nse : est namque columba animal inno-
cens, fecundum, et immolaticium. Super
Apostolos autem, in quibus fuit gratia par-
ticularis, apparuit Spiritus Sanctus in par-
te animalis, puta in linguis. Haec Petrus. Act. i

Hic queerit Richardus, an quaelibet spc-
cierum in quibus missus est Spiritus San-
ctus, fuerit res vere corporalis. Ad quod
respondet quod imo, ita quod exteriori
sensu potuit apprehendi, quemadmodum
columna nubis filios Israel ducens, et Exod.nM
ienis rubi. De quibus omnibus secundo 2i,\,

° n Ibid.iu, 2.

de Trinitate loquitur Augustinus : Species
illee corporales ad demonstrandum quod
opus fuit, subito apparuerunt ; et peractis
suis ministeriis, esse mox destiterunt. Heec
Richardus.

Concordat quoque Durandus jam dictis.

1N QUIBUS SPECIEBUS APPARUIT AC MISSUS EST SPIRITUS SANCTUS, ETC.

573

Matth.

Praeterea eirca haec quaerit Albertus :
Quare tantum iu his tribus speciebus ma-
nifestatus est Spiritus Sanctus, videlicet
in specie eolumbae, in linguarum specie
ignearum, et in specie flatus l Ad quod
respondet : In Spiritu Sancto tria accipi-
untur, videlicet persona, processio, et ra-
tio doni. Si attendatur ratio suae perso-
nalitatis, sic caritas est, et convenientiam
habet cum igne. Effectus autem istius di-
vini ignis, fuit conversio mundi ad fidem
et Dei amorem. Idcirco apparuit in igneis
linguis : quae super discipulos illos sede-
bant, quatenus sessio significaret perma-
nentiam Spiritus Sancti in Ecclesia. Si
vero attendatur Spiritus Sanctus in donis
suis, sic significatur in columba : quae fe-
cunda et simplex est, gemens et sine felle
atque malitia ; et talia fiunt corda hu-
mana per Spiritus Sancti dona. Si atten-
datur modus processionis Spiritus Sancti,
significatur per flatum : quia procedit a
Patre ac Filio ut spiritus vitae ac sancti-
tatis, conferens toti Ecclesise sensus spi-
rituales ac motum. — Haec Albertus, qui
de his plurima scribit, sed sententialiter
exstant preehabita.

Verumtamen ei quod ait Albertus, Spi-
ritum Sanctum in his tribus speciebus
tantum manifestatum, objici potest quod
secundum expositores, in Christi transfi-
guratione apparuit in nube : quia et pro-
prietates ac actus SpiritUs Sancti per nu-
bem lucidam congrue designantur. Nubes
quippe refrigerat, ardorem solis contem-
perat, terram compluit et fecundat, ac
lucem dispergit : quae omnia spiritualiter
conveniunt Spiritui Sancto.

Porro Bonaventura hic scribit : Finis
imponit necessitatem his quae sunt ad fi-
nem. Ideo modus apparitionis Spiritus
Sancti sumendus est juxta finem appari-
tionis. Apparuit autem Filius in carne ut
esset mediator ; Spiritus Sanctus vero ut
i doctor, juxta illud : Docebit vos omnem
veritatem. Ad mediationem autem requi-
ritur extremorum separatorum quaedam
conjunctio : ideo Filius Dei rationali cre-

A aturse per unionem hypostaticam se uni-
vit. Ad eruditionem autem ignorantium
opus est signo : ideo Spiritus Sanctus ap-
paruit in creatura ut signatum in signo.
Quumque nihil sit Deo hypostatice unibile
nisi beatificabile, et hoc solum est sub-
stantia rationalis; ideo Filius in substantia
rationali solum apparuit. Quoniam vero
usui significationis purae convenit crea-
tura irrationalis magis quam rationalis :
ne forsan crederetur unita, et non tantum
significans, ideo Spiritus Sanctus apparuit

B in creatura irrationali quae aliquo modo
significaret, sicut flatus designat spirati-
onem, ignis dilectionem. Rursus, quoni-
am ad perfectam mediationem requiritur
quod mediator sit unus et unio insepara-
bilis, ideo apparitio Filii fuit singularis
et indivisibilis. Econtra, quum Spiritus
Sanctus non queat perfecte significari in
uno signo, oportuit eum per plura signifi-
cari : propter quod in diversis speciebus
est missus atque apparuit, Filius vero in
sola humanitate assumpta. Illis vero spe-

C ciebus Spiritus Sanctus fuit unitus non
secundum veritatem, sed intentionem, ut-
pote non in unitate personae, sed ut signo.
— Quod si quaeratur unde proveniebat
unio talis : dicendum quod dispositive a
proprietatibus creaturae,quae per suas pro-
prietates apta fuit Spiritus Sancti decla-
rare personam, ut flatus spiritum, ignis
amorem, columba spiritualem fecundita-
tem. Completive autem venit ex ordina-
tione divina, quae ordinavit creaturas illas
ad hoc, non factas instituendo, sed simul

D formando atque instituendo, quia ad hoc
solum eas formavit ut significarent : ideo
columba et ignis cum apparitione ccepe-
runt ac desierunt. — Praeterea, si quae-
ratur quare tot modis apparuit Spiritus
Sanctus : dicendum quod juxta praeha-
bita, apparitio Spiritus Sancti fuit ad
manifestandum plenitudinem redundan-
tiae gratiae. Et quoniam redundantia illa
est triplex, ideo tribus modis apparuit.
Est enim plenitudo gratiae per redemptio-
nem : et haec fuit in Christo; estque gra-

S74

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XVI ; QU^ST. III

tia ista perfecta.Idcirco in Christo manife- A

Luc.x 11,22. stata est per columbam, quee fuit pretium

Zei>.xn,6, redemptionis primogenitorum, et erat ani-

8- mal integrum ac perfectum. Est etiam

plenitudo gratiae per influentiam vitae

quantum ad sensum et motum : et hoc

est per sacramenta Ecclesiae. Quae pleni-

tudo sacerdotibus inest : ideo primis illis

sacerdotibus, puta Apostolis, datus est

Spiritus Sanctus in specie flatus. Nam ut

joann.%%, ait Joannes : Insufflavit in eos, dicens :

22' 23' Accipite Spiritum Sanctum ; quorum remi-

seritis peccata, remittuntur eis. Tertia est B
plenitudo per cognitionis administrationem
sive doctrinam. Quae plenitudo excellenter
fuit in primis illis praedicatoribus, puta
Apostolis : hinc Spiritus Sanctus apparuit
Act. ii, 3. eis in igneis linguis. Haec Bonaventura.

Insuper ad secundam hujus quaesiti par-
tem, videlicet cujus ministerio aut causa-
litate formatae sunt species illae, respondet
hic Thomas : De hoc est duplex opinio.
Una dicentium quod in hoc differunt ap-
paritiones novi Testamenti ab apparitio- G
nibus veteris, quod apparitiones veteris
Testamenti sunt faetae per angelos, ut San-
cti communiter dicunt, apparitiones vero
novi Testamenti per ipsas divinas perso-
nas. Idcirco in istis apparitionibus ipsae
divinae personae dicuntur missae, non an-
geli ; in illis autem apparitionibus angeli
missi sunt, non divinae personae. Alii di-
cunt quod utraeque apparitiones ministe-
rio factae sint angelorum. Videntur vero
utrique quantum ad aliquid dicere verum.
Nam et in apparitione veteris Testamenti D
et in missione visibili novi Testamenti,
duo considerantur : videlicet id quod ex-
tra apparet, et item id quod intus efficitur
seu factum significatur. Diversimode ta-
men, quia in apparitione veteris Testa-
menti illud extra apparens non refertur
ut signum ad id quod interius est, sed ad
aliquid aliud, sicut ad significandum Tri-
nitatem, aut aliquid tale. Hinc id quod iri-
terius est, nil aliud est quam ipsa cognitio
aut illuminatio animse de rebus quae per

exteriora signa signantur. Et quia secun-
dum B. Dionysium, illuminationes divinae DeCceiest
per angelos sanctos descendunt in nos, nJw'' cal
ideo ministerio angelorum in illis appa-
ritionibus utrumque est factum, videlicet
et id quod exterius fuit, et quod interius.
Ideoque nullo modo fuit ibi missio divinae
personae, quae tantum attenditur secun-
dum immediatum effectum personae di-
vinae. In missione autem visibili, id quod
extra apparet, est signum ejus quod in-
terius factum est vel tunc vel ante. Unde
interius ponitur non tantum cognitio ali-
qua, sed effectus aliquis gratiae gratum
facientis, qui est immediate a divina per-
sona, quae et ratione illius effectus mitti
asseritur ; quantum vero ad id quod ex-
terius est, angeli ministerium habent. Un-
de in Moralibus loquens Gregorius de voce
qua Pater respondit Filio, Et clarificavi, /oann.xH
et iterum clarificabo, ait : Pater de cce-
lestibus loquens, verba sua quae ab homi-
nibus audiri voluit, administrante ratio-
nali creatura, utpote angelo, formavit. Et
eadem est de aliis ratio.

Si autem objiciatur, quoniam angelus
ut motor unitur corpori quod ab ipso for-
matur : si ergo species illae in quibus
Spiritus Sanctus visibiliter missus est, ab
angelo sunt formatae, tunc sunt corpora
assumpta ab angelis ; sicque dicetur in eis
mitti angelus, non divina persona. — Se-
cundo, quia si res illae corporeae in quibus
visibiliter missus est Spiritus Sanctus, ab
angelis sunt formatae, apparet quod et
corpus humanum in quo visibiliter mis-
sus est Filius, sit formatum ab angelis.

Bespondendum ad primum, quod quam-
vis angelus formet speciem exteriorem,
non tamen interiorem producit gratiae gra-
tum facientis effectum, ob quem mitti
persona perhibetur divina ; nec est incon-
veniens ut persona divina et angelus si-
mul mittantur. — Ad secundum, quod
corpus a Filio in unitate personae assum-
ptum, non decuit ob suam dignitatem
formari nisi immediate a Deo. — Haec
Thomas in Scripto.

1N QUIBUS SPECIEBUS APPARUIT AC MISSUS EST SPIRITUS SANCTUS, ETC.

575

Porro in Summae suae prima parte, quae-
stione quadragesima tertia : Illae, inquit,
creaturae visibiles formalse sunt ministerio
angelorum, non tamen ad personam angeli
designandam, sed Spiritus Sancti. Quum-
que Spiritus Sanctus fuerit in illis cre-
aturis sicut signatum in signis, idcirco
secundum eas Spiritus Sanctus est mis-
sus, non angelus. Propter quod tertio de
Trinitate loquitur Augustinus : Quae visi-
biliter fiunt divinitus, dispensantur per
angelos.

Girca hoc scribit Richardus : Videtur
mihi quod species illae in quibus missus
est visibiliter Spiritus Sanctus, formatae
sint a Deo, mediante angelico ministerio,
quamvis Deus per se immediate eas facere
potuisset ; sed ad ostendendam suae afflu-
entiam bonitatis, voluit eas formare per
causas secundas. Unde et quarto capitulo
de Angelica hierarchia S. Dionysius con-
testatur : Docet et hoc sapienter Theolo-
gia, per angelos eam ad nos legem pro-
venire, ac secunda reduci in Deum per
prima. Hinc tertio de Trinitate Augustinus
fatetur : Omnia quae patribus visa sunt
quum Deus illis secundum suam dispen-
sationem temporibus congruam praesen-
taretur, per creaturam facta manifestum
est, etsi nos latet qualiter angelis mini-
stris fecerit ea. Quarto quoque de Trini-
tate disseruit Augustinus : Si quaeritur
qualiter facta sit vox Patris qua manife-
status est Filius, vel species corporalis
qua ostensus est Spiritus Sanctus, per cre-
aturam haec facta non dubito. Nec obstat
quod rursus tertio de Trinitate fassus est
Augustinus : Sermo (inquiens) novi Te-
stamenti, non per angelos sed per Filium
factus est. Hoc equidem dixit Augustinus
de verbis evangelicae legis quae Filius Dei
proprio ore inter homines conversando
deprompsit. — In illis autem formis et
creaturis angeli apparuerunt el locuti sunt
ut servi atque vicarii Dei, Deum reprae-
sentantes, nec quasi in propria persona
loquentes. Ideo actio et locutio altribu-
untur Deo, non angelo. Rursus, quamvis

A apparitiones factae sint per angelos in
veteri lege, nobiliores tamen sunt appari-
tiones factae in evangelica lege, etiam illae
in quibus missus est visibiliter Spiritus
Sanctus in irrationalibus creaturis : quia
expressius nobiliorique modo et magis
de propinquo repraesentabant. Haec Ri-
chardus.

Concordat Udalricus in Summa sua, scri-
bens libro tertio : De speciebus sensibili-
bus in quibus Deus apparuit, dico quod
ministerio angelorum sint factee. Et si fu-

B erunt vere corporales naturae, sicut de
apparitionibus visibilium diximus missio-
num, tunc peracto suo officio disparue-
runt, ue naturaliter et non miraculose ad
solum praedictum officium crederentur fa-
ctae si manerent, et redactae fuerunt in
materiam ex qua erant formatae. Non
enim consuevit Deus in miraculis suis no-
vas creare materias, sed factas ut volue-
rit transformare, ut patet in conversione Joann. ».
aquae in vinum, multiplicationeque pa- md. vi.
num. Eadem ratione, quum disparere fa-

G cit formatum ex materia, non redigit in
nihil, sed in materiam de qua fuit for-
matum. — Haec Udalricus. Cujus ultima
verba, quod scilicet Deus in suis miraculis
non consuevit materias novas creare, reci-
tative commemoro : quia et aquam copi-
osam toti multitudini filiorum Israel ac Num. xx,
jumentis ejus sufficientem videtur non
sine creatione novae materiae produxisse
de petra. Sed hoc suo loco discutiendum
servetur.
His autem quae dicta sunt de formatione

D corporalium rerum in quibus fit visibilis
missio per ministerium angel6rum, concor-
dat iEgidius, aliique doctores communiter.

Nunc respondendum ad tertium hujus
quaesiti, an scilicet res et species illae in
quibus visus est et apparuit Spiritus San-
ctus, fuerunt vere tales quales esse vide-
bantur, an scilicet fuit vera et viva colum-
ba, verusque ignis et linguae. De quibus
quaesitis opiniones sunt variae, nec vide-
tur inde certitudo haberi.

576

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XVI ; QU^ST. III

Ait quippe hoc loco Albertus : Columba
iila species fuit columbse, non verum na-
turaleque animal. Sancti namque affir-
mant quod peracto suo obsequio in pri-
stinam materiam sit reversa. Si demum
quteratur a quo illa movebatur columba :
dicendum, quod illud quod movetur a
motore intrinseco et unito motuque pro-
cessivo, est animal ; sed ita non moveba-
tur illa columba, imo movebatur a motore
non unito sibi : qui motor fuit voluntas
Dei, cui cuncta obediunt. Htec Albertus.

Verum in hac re discipulus et imitalor
ejus Udalricus aliter sensisse videtur. Ait
namque in Summa sua, tertio libro : Ap-
paritiones et missiones novi Testamenti
sunt factae in rebus habentibus veritatem
suae naturje, ita quod voces in quibus se
Pater ostendit, verse voces fuerunt ; et fla-
tus et columba et ignis in quibus Spiritus
Sanctus est missus atque apparuit, veri-
tatem suorum naturalium habuerunt. Ali-
ter quippe non habuissent proprietates
illas consequentes rerum illarum natu-
ras, per quas proprietates designabatur et
monstrabatur Spiritus Sanetus et effectus
ei appropriatus. Quumque ratione signi-
ficationis illius, hsec persona divina magis
quam alia dicatur in his creaturis esse,
signari, mitti et apparere ; sine hoc, id
est sine veritate rerum et naturarum illa-
rum, non posset apparitio vel missio hsec
dici hujus perso.nse, quamvis his plurimi
contradicant. De Filio autem non est du-
bium quin in veritate humanse naturse sit
missus. Hsec Udalricus.

At vero Thomas de hac re in diversis
Iocis diversimode invenitur sensisse. Nem-
pe hoc loco et in prima parte Summse,
tenet quod non fuit vera columba nec
verus ignis ; sed in tertia parte Summse
suse tenet oppositum. Scribit ergo hoc
loco : Columba illa non fuit animal ve-
rum, sed tantum similitudo columbse vi-
sibililer ostensa in aliqua materia ad hoc
appropriata. Nec fuit fictio ibi aut ludifi-
catio aliqua : quoniam similitudo illa co-
lumbse non ostendebat aliquam veritatem

A in ipsa columba, sed ad manifestandas
proprietates invisibilis missionis. Ideo non
fuit ibi falsitas signi, quia signatum corre-
spondebat signo et res similitudini. Quem-
admodum aliquis loquens per metaphori-
cas locutiones non mentitur : non enim
sua locutione audientes intendit ducere
in res quse per nomina designantur, sed
potius in illas res quarum res illse signi-
ficatse per nomina similitudinem habent.
Conformiter dicendum de igne. Hsec Tho-
mas in Scripto. — In prima vero parte

B Summae suse, qusestione quadragesima ter-
tia, consonanter his loquitur.

Verum in tertia parte Summse* tenet *[qus:st.39]
contrarium. Quo ait : Non decebat ut Fi-
lius Dei, qui est Veritas Patris, aliqua de- Uoann.v,
ceptione aut erroris occasione uteretur. 6'
Propter quod non phantasticum, sed ve-
rum corpus assumpsit. Et quia Spiritus
Sanctus dicitur Spiritus veritatis, etiam /oann.xvi,;
ipse veram columbam formavit in qua ,3,
appareret, quamvis non assumpserit eam
in unitatem personse. Unde in libro de

C Agone christiano asserit Augustinus : Ne-
que hoc ita dicimus, ut Dominum no-
strum Jesum Christum dicamus solum ve-
rum corpus habuisse, Spiritum Sanctum
vero fallaciter apparuisse oculis homi-
num ; sed ambo corpora illa credimus
esse vera. Quibus verbis subjungit : Sicut
non oportebat ut homines falleret Filius
Dei, sic etiam non oportebat ut eos fal-
leret Spiritus Sanctus ; sed omnipotenti
Deo, qui naturam universam fabricavit,
non fuit difficile ex nihilo verum corpus

D columbse sine aliarum ministerio colum-
barum figurare, sicut nec fuit ei difficile
verum corpus in utero Marise sine semine
formare, quum creatura corporea et in
visceribus Virginis ad formandum homi-
nem, atque in mundo ad formandum co-
lumbam, imperio ac voluntati Dei servi-
ret. Hsec Thomas.

Hinc scribit Durandus : Ctrum species
illse fuerunt verse res an non, non potest
omnino certitudinaliter sciri, quum quee-
stio sit de facto. Si enim esset de possi-

IN QUIBUS SPECIEBUS APPARUIT AC MISSUS EST SPIRITUS SANCTUS, ETC.

577

bilitate, esset facile respondere. Potuit
namque Spiritus Sanctus apparere in vera
columba, et item in sola specie seu simi-
litudine columbse, sicque de aliis. Sed
quoniam quseritur quid de facto fuerit,
sufficit ad hoc dare persuasionem proba-
bilem. Est ergo notandum quod aliquid
potest dici non vera res dupliciter : uno
modo, quia non est aliquid in re extra,
sed tantum in imaginatione ; alio modo,
quia licet sit aliquid in re extra, non ta-
men est tale quale apparet. Si qusestio
intelligatur primo modo, dicendum quod
res illee fuerunt verse res extra, ut colum-
ba et flatus. De igneis autem linguis mo-
vet secundo de Trinitate Augustinus dubi-
tationem, an solum fuerint in apparitione
Act.u, 3. imaginaria, quia Scriptura dicit : Appa-
ruerunt illis dispertitse linguse. Nec tamen
determinat ibi quid sit inde tenendum,
quoniam apparitio in Scripturis interdum
vocatur imaginaria visio, interdum visio
rei exterius exsistentis. Probabilius tamen
tenetur quod illse linguse fuerunt vere ad
extra : quoniam juxta prsehabita, ex hoc
dicitur visibilis missio, quoniam fit sub
signo visibili exteriori et corporali, nec
imaginaria visio sufficit ad rationem vi-
sibilis missionis. — Si autem qusestio in-
telligatur secundo modo, an scilicet res
illae tales fuerunt ut videbantur, an scili-
cet erant vera columba et verus ignis :
dicendum, quod probabiliter quibusdam
videtur quod erant tantum similitudines
rerum extra ostensse in materia aliqua.
Missio namque visibilis fit ad hoc ut cre-
datur ei cui fit missio illa, tanquam ha-
benti ministerium doctrinse ac praedicati-
onis. Sed magis creditur ei ex hoc quod
signum visibile est similitudo qusedam
ostensa in materia aliqua, quam si esset
res vera qualis apparet. Verbi gratia, si
fuisset vera columba quse apparuit super
Christum, quse peracto officio avolasset,
creditum fuisset quod forsan a casu adve-
nisset. Ex hoc autem quod apparuit subi-
to, atque peracto suo officio repente dis-
paruit, magis patuit esse miraculum. Ideo

T. 19.

A magis decuit tales apparitiones fieri per
rerum similitudines, quam per res ipsas :
sicut et apparitiones angolorum sancto-
rum fiunt in corporibus quse videntur
esse humana, et tamen non sunt. Clarum
est etiam quod nubes lucida non fuit talis
quales ceterae nubes, videlicet causata ex
vaporibus elevatis ex aquis ; sed erat quasi
qusedam subita condensatio aeris cum re-
fulgentia radiosa : sicut nec vox tunc au-
dita, fuit vox vera, utpote rei animatse,
quamvis fuerit verus sonus similis voci

B humanse, ex determinata aeris percussione
formatus. Ignis quoque qui apparuit su-
per Apostolos, non videtur fuisse verus
ignis : non enim combussit, nec Sancti
dicunt eum miraculose impeditum a com-
bustione. Sed flatus in quo datus est Spi-
ritus Sanctus, potuit verus exstitisse fla-
tus. Porro aliis apparet quod columba illa
fuit vera columba : quod expresse tenet
Augustinus in libro de Agone christiano, et
etiam frater Thomas in tertia parte, trice-
sima nona qusestione, quamvis in Scripto

C primi teneat id quod dictum est prius.
Hsec Durandus.

Demum jEgidius : Secundum diversas,
inquit, Spiritus Sancti missiones, diver-
simode est loquendum de speciebus in
quibus apparuit Spiritus Sanctus, an fu-
erint corporales, an imaginarise tantum.
Siquidem de columba planum est quod
corporali apparuit specie : quoniam scri-
ptum est columbam illam descendisse cor- zue.m.ss.
porali specie. Sed prout apparuit in lin- Act. n, a.
guis ignois dispertitis, magis consonum

D textui videtur visionem illam factam se-
cundum imaginarias species : quia non
legitur quod viderunt hujusmodi linguas,
sed quod apparuerunt eis, vel secundum
aliam translationem,visffi sunt illis linguse.
Sic namque consuevimus loqui quum se-
cundum imaginationem aliqua vidimus.
Sicque esset dicendum linguas illas fuisse
solum in imaginatione secundum phan-
tasticum organum. Hsec iEgidius.

Verum, ut modo probatum est, verius
est censendum quod linguse illse vere cor-

578

IN LIBRUM I SENTENTIARUM.

DIST. XVI ; QUiEST. III

poraliter forinsecus videbantur. Et hoc A
credi necessarium reor, si rite pensetur

Act. ii, 3. Scriptura, quse ait verissime, quod sedit
supra singulos eorum, id est, ipse Spiritus
Sanctus in illis linguis sedit super disci-
pulos et ceteros inibi congregatos, ut per
ipsam oxteriorem sessionem ostenderetur
in eorumdem quiescere cordibus, quem-
admodum in Evangelio recitatur Spiritus

Luc. iil,22. Sanctus corporali specie sicut columba
descendisse super Ghristum, atque man-
sisse super ipsum. Dictum est quoque
quod missio visibilis fit ad ostendendum B
aliis exuberantem gratiam esse in his ad
quos fit missio ipsa : hoc autem exteriori
sensibili signo aptius demonstratur. Sed
et Gregorius ait in homilia, quod foris ap-
parentibus igneis linguis, intus facta sunt
corda flammantia. Item Hieronymus super
Matthaeum affirmat simpliciter ignem su-
per credentes sedisse.

Hinc Richardus : Quaelibet, ait, species
in qua refert Scriptura Spiritum Sanctum
esse missum, vere fuit res corporalis quae
sensu particulari potuit apprehendi. Haec G
Richardus : qui tamen tenet quod co-
lumba illa et ignis non erant veram et
specificam columbae ac ignis naturam
habentes.

Praeterea omnibus his pro posse atten-
tis, verius reor quod erant vere atque
univoce columba et ignis, flatus ac nu-
bes : tum propter auctoritatem Augustini
id aperte insinuantis ; tum propter ratio-
nes quas ad hoc Augustinus inducit, et
quas Thomas in tertia parte Summee tan-
git ac sequitur ; tum quia per veram co- D
lumbam verumque ignem, proprietates,vir-
tutes et actiones adorandi Spiritus Sancti
multo convenientius ac verius designan-
tur, quam per similitudines eorumdem,
quemadmodum proprietates Ghristifideli-
um multo aptius veriusque notantur per
veras oves et agnos, quam per solas ipso-
rum similitudines seu picturas. Imo simi-
litudines rerum directe et immediate non
designant nisi res ipsas quarum sunt si-
militudines. Quum ergo in illis speciebus

et rebus missus sit Spiritus Sanctus, quse
proprietates, virtutes et actus ipsius evi-
dentius signant, patet (ni fallor) quod ve-
ra et yiva fuit illa columba supernatura-
liter facta. Ad cujus corpus formandum
ministerium exhibuit angelus. Animam
vero ejus non videtur in instanti potuisse
educere neque creare ; an vero in tem-
pore perbrevi per applicationem activo-
rum et passivorum, disputantibus dere-
linquo. Verum divina omnipotente virtute
celerrime fieri quivit quod per naturales
causas fit successive.

Argumentorum hinc inde tactorum so-
lutio patet ex dictis. Atque ad primum in
principio motum, dicendum quod dignitas
rerum creatarum nil facit ad hoc ut in ea
divina persona mittatur, sed aptitudo de-
signandi proprietates, virtutes et actus per-
sonae quae mittitur : ideo quamvis Spiritus
Sanctus Filio sit prorsus aequalis, non ta-
men derogat exeellentiae ejus, quod in vi-
lioribus apparuit ac missus est creaturis
quam Filius.

Praeterea circa haec quaerit Richardus :
An Ghristus secundum statum passibilem
fuit angelis minor? Et respondet, quod
quantum ad gratiam et gloriam, fuit ma-
jor. Quantum vero ad animam, non fuit
secundum quosdam angelis minor : quia
secundum Glossam ad Hebraeos secundo, Hebr. u, 7.
minor fuit angelis corpore et non mente.
Verumtamen quia natura angelica simpli-
citer nobilior est quam humana, ut Sancti
testantur, ideo aliis videtur quod quantum
ad naturalia, fuit anima Christi inferior
angelis et minor natura angelica. Porro
quoad gratiam unionis, fuit simpliciter
major. Sed quoad naturam passibilis cor-
poris, fuit angelis minor, quemadmodum
scriptum est : Minuisti eum paulo minus Ps. vm, o.
ab angelis. Et recte aitpaulo minus : quo-
niam stalus passibilitatis in statum glorise
et immottalitatis fuit paulo post conver-
tendus. Hcec Richardus.

Bonaventura vero ait, quod Ghristus

1N QUIBUS SPECIEBUS APPARUIT AC MISSUS EST SPIRITUS SANCTUS, ETC.

579

quanlum ad naturam mentis saltem, non A
fuit minor angelis. Quod accipi potest de
mente animae Christi non secundum pura
naturalia, sed per onlinem ad gratuita et
ad finem. Ideo ait JEgidius : Anima Christi
considerata secundum suam naturam abs-
que superadditis gratiae donis, fuit inferior
quolibet angelo. — Petrus vero breviter
ait, quod Christus in quantum viator, fuit
quodammodo et secundum quid angelis
minor ; major vero eisdem ut compre-
hensor.

Circa haec quaerit .Egidius, utrum Spiri-

tus Sanctus ratione suse visibilis missionis

sit minor Patre. Ad quod respondet : Hanc

quaestionem diligenter pertractat Augnsli-

nus primo de Trinitate, ostendens Spiri-

tum Sanctum non esse dicendum mino-

rem Patre ratione visibilis missionis aut

apparitionis, secundum quod Filius dici-

|ponn.xiv, tur minor. Quocirca sciendum, quod nun-

!8- quam fit communicatio idiomatum nisi

ratione unitatis suppositi : quoniam nisi

musica et ars sedificatoria in eodem essent C

supposito, ea quae competunt homini ra-

tione musicae, non convenirent aedificato-

ri.Non tamen cum reduplicatione fit com-

municatio illa : non enim musicus adificat

in quantum musicus, nec aedificator canit

in quantum aedificator. Ita aequalitas ad

Patrem competit Filio atque Spiritui San-

cto ratione increatae naturae veraeque -dei-

tatis,minoritas vero competit Filio ratione

naturae assumptae : ideo nisi in eodem

supposito essent natura creata et increata,

non posset eadem persona dici aequalis Pa- D

tri et minor. Quoniam ergo Spiritus San-

ctus nequaquam in unitatem personae uni-

vit sibi columbam aut aliam quamcumque

speciem in qua missus est et apparuit,

idcirco secundum nullam illarum est mi-

nor Patre, nec aliqua specierum illarum

proprie praedicatur de eo. — Et si objicia-

tur quod ait Remigius, Quidam dicunt stel-

Matth. ii, lam quee Christo nato apparuit, fuisse Spi-

2- ritum Sanctum : dicendum quod duplex

est praedicatio, puta : formalis seu per

identitatem; et causalis, sicut odor dici-
tur fumalis evaporatio, seu repraesentati-
va, quemadmodum statua Herculis dicitur
Hercules : sicque Spiritus Sanctus vocatur
columba seu stella, quae est effectus et
signum Spiritus Sancti. Haec iEgidius.

Quaeritur an verum sit quod ait Hila-
rius, Pater est major Filio ratione aucto-
ritatis, nec tamen Filius minor est Patre.
Videtur quod non, quia major et minor
relative dicuntur ad invicem.

Ad hoc Thomas respondet : Dans et re-
cipiens comparantur ad invicem duplici-
ter. Primo, quantum ad datum : et sic
Pater non est Filio major, nec Filius Patre
minor, quia totam suam essentiam Pater
communicat Filio. Secundo, quantum ad
rationem dandi seu donationis : sicque
dans, in quantum dat, quamdam habet di-
gnitatem; recipiens vero nullam habet im-
perfectionem ex eo quod recipit, nisi im-
perfecte accipiat. Sicque Patri convenit
dignitas quaedam; non tamen minoratio,
indignitas aut minoritas Filio, quia non
imperfecte, sed perfectissime accipit quid-
quid est Patris. Sicque quod dicitur major,
potius sonat dignitatis perfectionem.quam
magnitudinis comparationem. Quamvis er-
go Sancti attribuant Patri auctoritatem,
non tamen proprie attribuitur subaucto-
ritas Filio, sed per abusum loquentium
est praesumptum. Et hoc sonant verba
S. Hilarii, dicentis : Major est donans, sed
non est minor cui unum et idem esse do-
natur. Haec Thomas. — Concordat Albertus.

Porro Bonaventura hic addit : Nihil
impedit quare Filius non dicatur minor
Patre ratione subauctoritatis, sicut Pater
major Filio ratione auctoritatis, nisi quo-
niam nomina indignitatis non debent in
divinis trahi ad usum, vel quoniam sancti
Doctores, quantum valent, elongant se ab
haereticorum fallacia. Ideo quum dixisset
Hilarius Patrem majorem, noluit quod Fi-
lius diceretur minor, ne viderelur illa ma-
joritas non tantum auctoritatis, sed etiam
inaequalitatis. Et quamvis Hilarius posuit

580

IN LIBRUM I SENTENTIARUM. — DIST. XVI ; QILEST. III

in Palre auctoritatem, non tamen legitur
in Filio posuisse subauctoritatem, sed ver-
bum illud a magistris est additum. Haec
Bonaventura.

jEgidius vero praetactam Thomae respon-
sionem nititur improbare, sed inepte. Ta-
men quod assignat jEgidius pro causa cur
Pater dicatur Filio major, non tamen Fi-
lius Patre minor, non videtur irrationabi-
Hter dictum : siquidem dicit Patrem esse
majorem, quoniam competit ei esse to-
tius deitatis principium (quod- qualiter
intelligendum sit, infra habebitur); Fili-
um vero non esse Patre minorem, quia
non esse totius deitatis principium, non

A est in Filio indignitas, sed proprietas, quia
a Patre.

Verumtamen absolute loquendo, verba
illa Hilarii non videntur bene sonare :
quia cum hsereticis non debemus commu-
nicare in verbis, quantum poterit evitari.
Ariani autem reprobi ac perfidi dixerunt
Patrem Filio esse majorem. Ideo recte ait
Richardus : Hilarius sumit majoritatem
improprie; ideo sermo ille non est exten-
dendus, nec proferendus nisi cum sana
determinatione. Sumit namque majorita-

B tem non prout notat hiEequalitatem, sed
prout dicit relationem principii ad id cu-
jus est principium.

INDIGES

INDEX S. SCRIPTUR7E

GENESIS.

DEUTERONOMH.

F, 1. In principio creavit Deus ccelum et ter-
ram, 145D, 201 C, 203A'.

— 3. Fiat lux, 252B.

— 26. Faciamus hominem ad imaginem et
similitudinem nostram, 144 A, 145 A, 202 B,
203 B, 249 D', 288 G.

— 27. Et creavit Deus hominem ad imaginem
suam, 266B, 267B, D*.

II, 18. Faciamus ei adjutorium simile sibi,

251 C'.
VI, 3. Non permanebit spiritus meus in ho-

mine, 436 G.

— 5-7. Videns... Deus quod multa malitia ho-
minum esset..., tactus dolore cordis intrin-
secus,... inquit... : Poenitet... me fecisse eos,
375A'.

XVIII, 2. Apparuerunt ei (Abrahse) tres viri,
563B'.

EXODI.

III, 13. Deus patrum vestrorum misit me ad
vos. Si dixerint mihi : Quod est nouien
ejus? etc, 363 A.

14. Ego sum qui sum... Sic dices filiis
Israel : Qui est, misit me advos, 234D',
362 G', 363A, 367D'.

VII, 1. Dixit... Dominus ad Moysen : Ecce con-
stitui te deum Pharaonis, et Aaron... erit
propheta tuus, 77 G.

VIII, 19. Digitus Dei est hic, 435B.

XXII, 28. Diis non detrahes, 245B'.

XXXIII, 19. Ego ostendam omne bonum tibi,
121 B', 365 C.

NUMERORUM.

XXIII, 19. Non est Deus quasi homo, ut men-
tiatur; nec ut filius hominis, ut mutetur,
375 D'.

IV, 2. Non addetis ad verbum quod vobis
loquor, nec auferetis ex eo, 52B', 461 D.

— 6. Haec est... vestra sapientia et intellectus
coram populis, 59 G.

VI, 5. Diliges Dominum Deum tuum, 69A.

— 13. Dominum Deum tuum timebis, 69A.
XI, 24. Omnis locus quem calcaverit pes ve-

ster, vester erit, 540A.
XIX, 14. Non... transferes terminos... quos

fixerunt priores in possessione tua, 57B.
XXXII, 8. Constituit terminos populorum juxta

numerum filiorum Israel, 211 D.

— 39. Videte quod ego sim solus, 144A'.
XXXIV, 10. Non surrexit ultra Propheta... sic-

ut Moyses, 556 A.

II REGUM.

VII, 23. Quffi est... ut populus tuus Israel gens
in terra, propter quam ivit Deus ut redime-
ret eam sibi in populum ? 202D.

XXIII, 1, 2, 4. Dixit David filius Isai, dixit vir
cui constitutum est de Christo Dei Jacob,
egregius psaltes Israel : Spiritus Domini
locutus est per me,... sicut lux auroras...
mane absque nubibus rutilat, 62B, 145B',
552 A.

JOB.

IX, 11. Si vcnerit ad me, non videbo eum ; si

abierit, non intelligam, 544A'.
XI, 7. Forsitan vestigia Dei comprehendes ?

235B'.
XIV, 4. Nonne tu qui solus es? 362 C.
XXI, 14. Dixerunt Deo : Recede a nobis,... sci-

entiam viarum tuarum nolumus, 53B'.

XXIII, 13. (Deus) solus est, 362 C.

XXIV, 19. Ad nimium calorem transeat ab
aquis nivium, 66 D.

384

INDEX S. SCRIPTURjE

XXVIII, 11. Profunda... fluviorum scrutatus
est et abscondita in lucem produxit, 46.

— 21. Abscondita est (sapientia) ab oculis om-
nium viventium, 44.

XXXII, 8. Inspiratio Omnipotentis dat intelli-

gentiam, 442A'.
XXXVI, 32, 33. In manibus abscondit lucem

et praecipit ei ut rursus adveniat; annuntiat

de ea amico suo quod possessio ejus sit et

ad eam possit ascendere, 66 A.
XL, 5. Esto gloriosus, 135 A.

— 16. Sub umbra dormit in secreto calami,

PSALMORUM.

II, 7. Dominus dixit ad me : Filius meus es
tu, ego hodie genui te, 146 A, 427 C.

IV, 7. Signatum est super nos lumen vultus
tui, Domine, 211 B', 257D, 359B.

VIII, 5. Quid est homo quod memor es ejus?
555 B.

— 6. Minuisti eum paulo minus ab angelis,
211 B, 578 D'.

— 8. Omnia subjecisti sub pedibus ejus, 211 A.

X, 8. Quoniam justus Dominus etjustitias di-
lexit, 514 G.

XI, 2. Diminutae sunt veritates a filiis homi-
num, 358 D'.

XIII, 1. Dixit insipiens in corde suo : Non est
Deus, 222 C, 224 A\ 226 A, 227 B'.

XIV, 3. Qui loquitur veritatem in corde suo,
356 C.

XV, 2. Bonorum meorum non eges, 105B'.
XVIII, 2. Coeli enarrant gloriam Dei, 237C.

— 5. In omnem terram exivit sonus eorum,
556 A', C.

— 7. A summo ecelo egressio ejus, et occur-
sus ejus usque ad summum ejus, 46.

XXIV, 17. De necessitatibus meis erue me,
327 C.

XXXII, 6. Verbo Domini eceli firmati sunt,
145 D'.

XXXIII, 6. Accedite ad eum, et illuminamini,
143 D.

XXXVIII, 4. In meditatione mea exardescet

ignis, 547A.
XLI, 3. Sitivit anima mea ad Deum fortem,

vivum ; quando veniam et apparebo ante

faciem Dei? 105 C.
XLIV, 2. Eructavit cor meum verbum bonum,

202 C.

— 7, 8. Sedes tua, Deus, in saeculum saeculi...

Dilexisti justitiam et odisti iniquitatem, pro-

pterea unxit te Deus, Deus tuus, oleo laetitiae

prae consortibus tuis, 202 C.
L, 13. Ne projicias me a facie tua, et spiritum

sanctum tuum ne auferas a me, 203 A.
LXVI, 7, 8. Benedicat nos Deus, Deus noster,

benedicat nos Deus, 145D', 203A'.
LXXII, 11. Dixerunt : Quomodo scit Deus, et

si est scientia in Excelso ? 53 B'.
LXXV, 2. Notus in Judaea Deus, 556 C.

— 5. Illuminans tu mirabiliter a montibus
aeternis, 369 A'.

LXXVI, 20. Vestigia tua non cognoscentur,

235 B'.
LXXXI, 1. Deus stetit in synagoga deorum,

146 C.
LXXXIV, 9. Audiam quid loquatur in me Do-

minus Deus, 552 A.
XCII, 5. Testimonia tua credibilia facta sunt

nimis, 62D.
XCIX, 3. Ipse fecit nos, et non ipsi nos, 82 B'.
CIII, 24. Omnia in sapientia fecisti, 213D',

449 B'.
CV, 1. Confitemini Domino quoniam bonus,

368 C.
CIX, 1. Dixit Dominus Domino meo, 202B'.

— 3. Tecum principium in die virtutis tuae,
in splendoribus Sanctorum; ex utero ante
luciferum genui te, 202B'.

CXIII, 7. A facie Domini mota est terra, 215D'.
CXVIII, 2. Beati qui scrutantur testimonia
ejus, 43.

— 18. Revela oculos meos, et considerabo mi-
rabilia de lege tua, 42.

— 103. Quam dulcia faucibus meis eloquia
tua! 91 B'.

— 112. Inclinavi cor meum ad faciendas ju-
stificationes tuas in aeternum propter retri-
butionem, 109B'.

— 129. Mirabilia testimonia tua, ideo scrutata
est ea anima mea, 43, 430 A.

— 152. Initio cognovi de testimoniis tuis, quia
in aeternum fundasti ea, 56B'.

CXXXI, 11. De fructu ventris tui ponam super

sedem tuam, 145B'.
CXXXIV, 6. Omnia quaecumque voluit Domi-

nus fecit, 449 B'.
CXXXVIII, 6. Mirabilis facta est scientia tua ex

me, confortata est et non potero ad eam,

229 A.
CXLV, 8. Dominus diligit justos, 375 B'.
CXLVIII, 5. Ipse dixit, et facta sunt; ipse man-

davit, et creata sunt, 45, 449 A'.

INDEX S. SCRIPTUR.E

585

PROVERBIORUM.

ECCLESIASTjE.

III, 13-15. Beatus homo qui invenit sapientiam
et qui affluit prudentia ; melior est acquisi-
tio ejus negotiatione argenti et auri ; primi
et purissimi fructus ejus; pretiosior est cun-
ctis opibus, et omnia quae desiderantur huic
non valent comparari, 37.

— 16, 18. Longitudo dierum in dextera ejus,
et in sinistra illius divitias et gloria... Li-
gnum vitae est his qui apprehenderint eam,
et qui tenuerit eam, beatus, 40.

IV, S, 6, 8, 9. Posside sapientiam, posside pru-
dentiam,... et custodiet te... Arripe illam,
et exaltabit te; glorificaberis... quum eam
fueris amplexatus; dabit capiti tuo augmen-
ta gratiarum, et corona inclyta proteget
te, 39.

VI, 23. Mandatum lucerna est, et lex lux, et
via vitae increpatio disciplinas, 39.

VIII, 6. Audite..., quoniam de rebus magnis
locutura sum, 100A'.

— 22. Dominus possedit me in initio viarum
suarum, 145 C, 146 A.

— 30. Eram... ludens, 145 C.

IX, 5. Bibite vinum quod miscui vobis, 525B.
XII, 7. Verte impios, et non erunt, 56A'.

XV, 32. Qui... acquiescit increpationibus, pos-
sessor est cordis, 143 C.

XVI, 4. Universa propter semetipsum operatus
est Dominus, 105 A', 211 C, 521 A'.

XVII, 24. Oculi stullorum in iinibus terrae,
558 C.

XXII, 28. Ne transgrediaris terminos antiquos
quos posuerunt patres tui, 57 B.

XXV, 27. Sicut qui mel multum comedit, non
est ei bonum ; sic qui scrutator est majesta-
tis, opprimelur a gloria, 43, 101 D', 142 D',
473A'.

XXVI, 16. Sapientior sibi piger videtur septem
viris loquentibus sententias, 57 C.

XXX, 4. Quis ascendit in coelum atque descen-
dit? Quis continuit spiritum in manibus
suis? Quis colligavit aquas quasi in vesti-
mento? Quis suscitavit omnes terminos ter-
r33? Quod nomen est ejus? et quod nomen
Filii ejus, si nosti? 202 A'.

— 5. Omnis sermo Dei ignitus clypeus est
sperantibus in se, 39.

— 18, 19. Tria sunt difficilia mihi, et quartum
penitus ignoro : viam aquilae in coelo, viam
colubri super terram, viam navis in medio
mari, el viam viri in adolescentia, 43.

I, 7. Ad locum unde exeunt flumina revertun-
tur, 46.

— 15. Stultorum infinitus est numerus, 38.

II, 14. Sapientis oculi in capite ejus, 558 C.

III, 14. Opera... fecit Deus ut timeatur, 102D',
211 C.

VII, 1. Quid necesse est homini majora se
quaerere? 52 D.

— 11. Ne dicas : Quid... causae est quod priora
tempora meliora fuere quam nunc sunt ?
stulta enim est hujuscemodi interrogatio,
557 A.

IX, 1. Nescit homo utrum amore an odio di-
gnus sit, 54B, 565B'.

— 10. Nec opus, nec ratio, nec sapientia, nec
scientia erunt apud inferos, 256D'.

— 12. Pisces capiuntur hamo, et... aves la-
queo, 103A.

CANTICI CANTICORUM.

1, 2. Adolescentulae dilexerunt te, 44.

IV, 4. Sicut turris David collum tuum, quae
aedificata est cum propugnaculis ; mille cly-
pei pendent ex ea, omnis armatura fortium,
53 C.

SAPIEMm

I, 4. In malevolam animam non introibit sa-
pientia, 551 B.

II, 6. Venite... fruamur bonis quae sunt, 114 C.

VI, 13. Clara est... sapientia, 42.

VII, 8, 10, 11. Praeposui illam regnis et sedi-
bus et divitias nihil esse duxi in compara-
tione illius ;... super salutem et speciem
dilexi illam;... venerunt autem mihi omnia
bona pariter cum illa, 40.

— 14. Infinitus... thesaurus est hominibus
(sapientia), quo qui usi sunt, participes facti
sunt amicitias Dei, 40.

— 24. Omnibus... mobilibus mobilior est sa-
pientia, 375A', 380D'.

— 27. (Sapientia) amicos Dei et Prophetas
constituit, 550D.

— 28. Neminem... diligit Deus, nisi eum qui
cum sapientia inhabitat, 40.

VIII, 1. Attingit... a fine usque ad finem forti-
ter et disponit omnia suaviter, 45, 83 C,
87 C, 130B', 512D.

— 2. Hanc amavi et exquisivi a juventute

386

INDEX S. SCRIPTURiE

mea, et quaesivi sponsam mihi eam assu-
mere, et amator factus sum formae illius, 33.

VIII, 9, 16. (Sapientia) erit aliocutio cogitationis
et taedii mei. Intrans in domum meam,
conquiescam cum illa : non enim habet
amaritudinem conversatio illius, nec teedi-
um convictus illius, sed laetitiam et gau-
dium, -40.

IX, 13. Corpus... quod corrumpitur, aggravat
animam, 133D.

— 16, 17. Difficile aestimamus quae in terra
sunt, et quae in prospectu sunt invenimus
cum labore ; quae autem in coelis sunt, quis
investigabit ? Sensum autem tuum quis
sciet, nisi tu dederis sapientiam et mise-
ris Spiritum... tuum de altissimis ? 43, 44,
34A', 127D.

XI, 21. Omnia in mensura et numero et pon-
dere disposuisti, 237B, D, B\ 240 D\ 242 G\

— 23. Diligis... omnia quae sunt et nihil odisti
eorum quae fecisti, 56 D.

XIII, 1, 5. Vani... sunt omnes homines in qui-
bus non subest scientia Dei, et de his quae
videntur bona non potuerunt intelligere
eum qui est... A magnitudine enim speciei
et creaturae cognoscibiliter poterit creator
horum videri, 210A'.

XIV, 9. Odio sunt Deo impius et impietas
ejus, 375B', 514D.

— 11. Creaturae Dei in odium factse sunt, et
in tentationem animabus hominum, et in
muscipulam pedibus insipientium, 102 C.

XVI, 20, 21. Panem de ccelo praestitisti illis...
omne delectamentum in se habentem et
omnis saporis suavitatem ;... deserviens uni-
uscujusque voluntati, ad quod quisque vo-
lebat convertebatur, 41.

ECCLESIASTICI.

I, 1. Omnis sapientia a Domino Deo est, 2HD',
445B'.

III, 22. Altiora te ne quaesieris et fortiora te
ne scrutatus fueris; sed quae praecepit tibi
Deus, illa cogita semper, et in pluribus ope-
ribus ejus ne fueris curiosus, 41, 52D.

— 31. Auris bona audiet cum omni concu-
piscentia sapientiam, I43A.

VI, 23. Sapientia... doctrinae secundum no-

men est ejus, 68 C, 547B.
XIII, 19. Omne animal diligit simile sibi,

495 D'.

XV, 3. Cibabit illum pane vitae et intellectus,

et aqua sapientise salutaris potabit illum,

37, 525 B.
XIX, 21. Melior est homo qui minuitur sapien-

tia... quam qui abundat sensu et transgre-

ditur legem Altissimi, 41.
XXIV, 5. Ego ex ore Altissimi prodivi primo-

genita ante omnem creaturam, 146B,203A\

— 40-42. Ego sapientia effudi flumina; ego
quasi trames aquae immensae de fluvio, ego
quasi fluvii Dioryx et sicut aquaeductus ex-
ivi de paradiso; dixi : Bigabo hortum meum
plantationum et inebriabo prati mei fru-
ctum, 44.

XXXVII, 3. O praesumptio nequissima! unde

creata es? 52 A'.
XXXIX, 1. Sapientiam omnium antiquorum

exquiret sapiens, 35.
XLII, 16. Gloria Domini plenum est opus

ejus, 521 A'.

ISALE.

VI, 3. Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus
Deus exercituum, 146A, 203A', 451 C.

VII, 9, juxta LXX. Si non credideritis, non
intelligetis, 47, 64 D'.

— 14. Ecce virgo concipiet, 44.

XI, 2. Bequiescet super eum... spiritus sapien-
tiae et intellectus, 37, 65D, 73B'.

— 9. Bepleta est terra scientia Domini, sicut
aquae maris operientes, 36, 59 A.

XII, 3. Haurietis aquas in gaudio de fontibus
Salvatoris, 556 C.

XXX, 10. Loquimini nobis placentia, videte

nobis errores, 55 K\
XXXIII, 6. Divitiae salutis sapientia et scien-

tia, 40.
XXXV, 10. Gaudium et laetitiam obtinebunt,

124A'.
XL, 18. Cui... similem fecistis Deum ? aut

quam imaginem ponetis ei ? 250 A'.

— 26. Levate in excelsum oculos vestros, et
videte quis creavit haec, 211 C, 571B.

XLVIII, 12, 16. Ego primus et ego novissi-

mus... Et nunc Dominus... misit me, et spi-

ritusejus, 202D', 553 C.
LIII, 8. Generationem ejus quis enarrabit ?

146A, 293 C.
LXI, 1. Spiritus Domini super me, eo quod

unxerit... me, 203A.
LXIII, 17. Quare errare nos fecisti... de viis

tuis ? indurasti cor nostrum ne timeremus

te? 55 C.

1NDEX S. SCRIPTUR.E

387

LXV, 1. Ecce ego ad gentem, 363B.

LXVI, 9. Numquid ego qui alios parere facio,
ipse non pariam?... Si egoqui generationem
ceteris tribuo, sterilis ero? 183 D, 228 C, 428 A.

JEREMLE.

VIII, 7. Milvus... cognovit tempus suum, 236B.

IX, 24. In hoc glorietur qui gloriatur, scire et
nosse me, 59 A.

XVIII, 8. Si poenitentiam egerit gens..., agam

et ego poenitentiam, 375A'.
XXIII, 36. Pervertistis verba Dei viventis, Do-

mini exercituum, 202 G.
XXXI, 22. Creavit Dominus novum super ter-

ram : femina circumdabit virum, 44.
— 33. Legem meam... in corde eorum scri-

bam, 269 D.
LI, 19. Qui fecit omnia, ipse est, et Israel sce-

ptrum hereditatis ejus, 362 C.

BARUCH.

III, 31. Non est qui possit scire vias ejus, 84A.

IV, 1. Hic liber mandatorum Dei et lex quee
est in aeternum, 58D'.

EZECHIELIS.

XXVIII, 12. Tu signaculum similitudinis, ple-
nus sapientia, 211 B, 249D', 252 B, 253 C.

DANIELIS.

VII, 9, 10. Antiquus dierum sedit... Fluvius igne-
us rapidusque egrediebatur a facie ejus, 46.

X, 1. Intelligentia... est opus in visione, 62B.

OSEE.

VI, 6. Volui... scientiam Dei plus quam holo-
causta, 58 D'.

MKHJEM.

V, 2. Tu Bethlehem..., ex te... egredietur... ;
et egressus ejus ab initio, a diebus seterni-
tatis, 146B.

ZACHARLE.

3. Convertimini ad me,.
vos, 375 A*.

et convertar ad

VIII, 14, 15. Sicut cogitavi ut affligerem vos,...
sic r.onversus cogitavi in diebus istis ut bc-
nefaciam, 375 A'.

— 16. Loquimini veritatem unusquisque cum
proximo suo, 356B.

XIV, 9. In die illa erit Dominus unus, et...
nomen ejus unum, 152 A.

MALACHLE.
III, 6. Ego... Dominus, et non mutor, 375D'.

MATTH/EI.

III, 17. Hic est Filius meus dilectus, 571 D'.

IV, 1. Jesus ductus est in desertum a Spiritu,
553 C.

V, 8. Beati mundo corde, quoniam ipsi Deuni
videbunt, 215 A'.

VI, 21. Ubi... est thesaurus tuus, ibi... et cor
tuum, 556 C.

— 28. Considerate lilia agri quomodo cre-
scunt, 213 A'.

VII, 12. Qusecumque vultis ut faciant vobis
homines, et vos facite illis, 53D'.

XI, 11. Qui... minor est in regno ccelorum,
major est illo, 252 C.

— 14. Si vultis recipere, ipse (Joannes) est
Elias, 556 A.

— 27. Neque Patrem quis novit nisi Filius et
cui voluerit Filius revelare, 45.

XVII, 5. Hic est Filius meus dilectus,... ipsum
audite, 566 C, 572 A.

— 11. Elias... venturus est et restituet omnia,
556 A.

XXII, 30. Erunt sicut angeli Dei in ccelo, 211 D.

— 40. In his duobus mandatis universa lex
pendet et Prophetse, 68B.

XXV, 23. Intra in gaudium Domini tui, 12 1D'.

— 41. Discedite..., maledicti, in ignem seter-
num, 369 A'.

XXVIII, 19. Docete omnes gentes, baptizantes
eos in nomine Patris et Filii et Spiritus
Sancti, 45, 203B, 367D'.

MABCI.

X, 18. Nemo bonus, nisi... Deus, 362B', 368A.
XVI, 15. Praedieate Evangelium omni creatu-
rae, 21 1A, 252 A'.

— 20. Illi autem profecti praedicaverunt ubi-
que, Domino cooperante et sermonem con-
flrmante sequentibus signis,62B', 63 D', 90B'.

588

INDEX S. SCRIPTUR.E

LUCE.

IV, 18. Evangelizare pauperibus misit me,

553 C.
VII, 28. Major inter natos mulierum... Joanne

Baptista nemo est, 556 A.

XI, 20. Si in digito Dei ejicio dsemonia, 435B.

XII, 47. Servus qui cognovit voluntatem do-
mini sui,... et non fecit..., vapulabit mul-
tis, 41.

JOANNIS.

I, 1. In principio erat Verbum, 447 C.

— 1. Verbum erat apud Deum, 181 B.

— 3. Omnia per ipsum facta sunt, 45, 145 D,
526 A, C.

— 3, 4. Quod factum est, in ipso vita erat,
405 C.

— 9. Erat lux vera, 64 B'.

— 10. In mundo erat, 556B.

— 16. De plenitudine ejus... accepimus, 556 C,
557 D.

— 18. Deum nemo vidit unquam, 215D.

— 18. Unigenitus Filius, qui est in sinu Pa-
tris, 464 A'.

— 32. Vidi Spiritum descendentem..., et man-
sit super eum, 464 B'.

III, 2. Scimus quia a Deo venisti magister ;
nemo enim potest hsec signa facere qua? tu
facis, nisi fuerit Deus cum eo, 62 D'.

— 8. Spiritus ubi vult spirat, 453 C.

— 20. Omnis... qui male agit, odit lucem, 55 A.

— 21. Qui... facit veritatem, venit ad lucem,
356 C.

— 34. Non... ad mensuram dat Deus Spiri-
tum, 554B.

— 35. Omnia dedit in manu ejus, 134 D.

IV, 24. Spiritus est Deus, 451 C.

V, 36. Opera... quse dedit mihi Pater ut perfi-
ciam... testimonium perhibent de me, 62 C.

— 39. Scrutamini Scripturas, 43.

VII, 16. Mea doctrina non est mea, 461 C.

— 39. Nondum... erat Spiritus datus, quia
Jesus nondum erat glorificatus, 553 A', 556 D,
557 A.

VIII, 25. Tu quis es? Dixit...: Principium, qui
et loquor vobis, 145 D, 246 A', 249 C, 336 C.

— 44. (Diabolus) in veritate non stetit, 356 C.

— 47. Qui ex Deo est, verba Dei audit, 143 A.
X, 9. Ego sum ostium, 255B.

— 29. Pater... quod dedit mihi, majus omni-
bus est, 294A.

X, 30. Ego et Pater unum sumus, 143B', 475 A.

— 33. De bono opere non lapidamus te, sed
de blasphemia, 319B.

— 37, 38. Si non facio opera Patris mei, no-
lite credere mihi; si autem facio, et si mihi
non vultis credere, operibus credite, 62 C.

XII, 28. Et clarificavi et iterum clarificabo,
574B'.

XIV, 6. Ego sum via, 255 B.

— 11. Ego in Patre, et Pater in me est, 464B'.

— 16. Alium Paracletum dabit vobis, 298B'.

— 23. Ad eum veniemus, et mansionem apud
eum faciemus, 534 C, 548 A'.

— 26. Paracletus... Spiritus Sanctus... vos do-
cebit omnia et suggeret vobis omnia quse-
cumque dixero vobis, 551 D.

XV, 24. Si opera non fecissem in eis quse ne-
mo alius fecit, peccatum non haberent,62D.

— 26. (Spiritus) qui a Patre procedit, 461 C,
504 A'.

XVI, 7. Si... abiero, mittam eum ad vos, 512D.

— 13. Quum autem venerit ille Spiritus veri-
tatis, docebit vos omnem veritatem, 551 D,

573 D.

— 14. Ille me clariflcabit, quia de meo acci-
piet, 293 A', 460 C.

— 27. Ipse... Pater amat vos, quia vos me
amastis, 514 C.

— 28. Exivi a Patre et veni in mundum ; ite-
rum relinquo mundum et vado ad Patrem,
46, 464B', 512 C.

XVII, 3. Haac est... vita seterna, ut cognoscant
te... Deum verum, 35, 68B, H2A', H3B',
H5A.

— 6. Manifestavi nomen tuum hominibus,
293 A'.

— 11. Pater..., serva eos in nomine tuo,... ut
sint unum sicut et nos, 309D'.

XVIII, 37. Ego in hoc natus sum et ad hoc
veni in mundum, ut testimonium perhi-
beam veritati, 35.

XX, 22, 23. Insufflavit et dixit eis : Accipite
Spiritum Sanctum; quorum remiseritis pec-
cata, remittuntur eis, 457 D, 512 D, 572 B,

574 A.

— 31. Hsec... scripta sunt ut credatis, 67 C.

ACTUUM.

IV, 31. Quum orassent, motus est locus in
quo erant... et repleti sunt... Spiritu Sancto,
et loquebantur verbum Dei cum fiducia,
555 A.

INDEX S. SCRIPTUR.E

589

VII, 33. Accepistis legem in dispositione ange-
lorum, et non custodistis, 88 A'.

VIII, 17. Imponebant manus super illos, et
accipiebant Spiritum Sanctum, 522B,523A'.

XVII, H. Nobiliores eorum susceperunt ver-
bum cum omni aviditate, quotidie scrutan-
tes Scripturas, 43.

AD ROMANOS.

I, 19. Deus... illis manifestavit, 38, 211 D'.

— 20. Invisibilia... ipsius a creatura mundi
per ea quae facta sunt intellecta conspiciun-
tur, sempiterna quoque ejus virtus et divi-
nitas, 210 B.

— 21. Quum cognovissent Deum, non sicut
Deum glorificaverunt, 226 A.

— 22. Dicentes... se esse sapientes, stulti facti
sunt, 38.

V, 5. Caritas Dei diffusa est in cordibus nostris
per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis,
518 C.

— 20. Ubi... abundavit delictum, superabun-
davit gratia, 111 G.

VII, 24. Infelix ego homo ! quis me liberabit
de corpore mortis hujusf 105 G.

VIII, 14. Quicumque... Spiritu Dei aguntur,
etc, 439A.

— 20. Vanitati... creatura subjecta est, 359D.

— 28. Scimus... quoniam diligentibus Deum
omnia cooperantur in bonum, 103A, lllB.

— 29. Quos praescivit et praedestinavit confor-
mes fieri imaginis Filii sui, 257 G, 571 D'.

XI, 20. Noli altum sapere, sed time, 52 C.

— 33. Investigabiles viae ejus, 44.

— 36. Ex ipso et per ipsum et in ipso sunt
omnia, 203B', 365B.

XIII, 10. Plenitudo... legis est dilectio, 68B.

XV, 24. Si vobis primum... fruitus fuero, 109C'.

XVI, 27. Soli sapienti Deo... honor et gloria,
37, 52 B.

I AD CORINTHIOS.

I, 24. Prsedicamus... Christum Dei virtutem et
Dei sapientiam, 44, 79D, 526 A.

II, 6. Sapientiam... loquimur inter perfectos,
64 C'.

— 14, 15. Animalis... homo non percipit ea
qu38 sunt Spiritus Dei;... spiritualis autem
judicat omnia, 91 B'.

VI, 17. Qui... adhaeret Domino, unus spiritus
est, 451 A'.

VI, 19. Nescitis quoniam membra vestra teni-
plum sunt Spiritus Sancti ? 554 C.

X, 4. Petra... erat Christus, 568D.

XI, 7. Vir... imago... Dei est, mulier autem...
viri, 251 B'.

XII, 8. Alii... per Spiritum datur sermo sa-
pientiae, alii... sermo scientiae, 66D'.

— 11. Haec... omnia operatur unus atque idem
Spiritus, 436 C.

XIII, 2. Si habuero prophetiam et noverim my-
steria omnia et omnem scientiam,... carita-
tem autem non habuero, nihil sum, 546 C.

— 3. Si tradidero corpus meum ita ut ar-
deam, caritatem autem non habuero, nihil
mihi prodest, 550D'.

— 8. Scientia destruetur, 56 C.

— 12. Videmus nunc per speculum in aeni-
gmate, 67 C, 558B.

XIV, 34. Mulieres in ecclesiis taceant; non
enim permittitur eis loqui, 569 A.

XV, 28. (Ut sit Deus) omnia in omnibus, 365B.

— 46. Prius... quod animale, deinde quod spi-
rituale, 567 D'.

— 58. Stabiles estote et immobiles, 375 C, 381 B.

II AD CORINTHIOS.

III, 18. In eamdem imaginem transformamur
a claritate in claritatem, 257 B'.

V, 7. Per fidem enim ambulamus, 67 C.

— 14. Caritas... Christi urget nos, 439 A.

XI, 14. Satanas transfigurat se in angelum

lucis, 63D.
XIII, 13. Gratia Domini nostri Jesu Christi et

caritas Dei et communicatio Sancti Spiritus,

etc, 439 D.

AD GALATAS.

I, 8. Licet nos aut angelus de coelo evangelizet
vobis praeterquam quod evangelizavimus vo-
bis, anathema sit, 39, 61 D\ 461 D.

IV, 14. Sicut angelum Dei excepistis me, sicut
Christum Jesum, 143 A.

V, 17. Caro... concupiscit adversus spiritum,
102 C.

AD EPHESIOS.

I, 11. (Deus) operatur omnia secundum con-
silium voluntatis suae, 325A'.

— 14. (Spiritus Sanctus) est pignus hereditatis
nostree, 519 D'.

590

INDEX S. SCRIPTURiE

II, 18. Per ipsum habemus accessum... ad Pa-
trem, 247B.

III, 14, 15. Flecto genua mea ad Patrem..., ex
quo omnis paternitas in coelis et in terra
nominatur, 315 C

IV, 3. Solliciti servare unitatem spiritus in
vinculo pacis, 436 A'.

— 11. Ipse dedit quosdam... Apostolos, quos-
dam... Prophetas, 45.

AD PHILIPPENSES.

III, 20. Nostra... conversatio in ccelis est, 556 C,
558 G.

AD COLOSSENSES.

I, 13. Nos... transtulit in regnum Filii dile-
ctionis suse, 445 C

— 15. Qui est imago Dei invisibilis, 230A'.

II, 9. In ipso inhabitat omnis plenitudo divi-
nitatis corporaliter, 555 C.

III, 10. Induentes novum (hominem)... qui re-
novatur in agnitionem secundum imaginem
ejus qui creavit illum, 237 A'.

— 14.(Caritas) est vinculum perfectionis,436A'.

I AD TIMOTHEUM.

I, 5. Finis... prascepti est caritas, 68B.

II, 5. Mediator Dei et hominum... Christus
Jesus, 572B'.

IV, 1. Discedent quidam a fide, attendentes
spiritibus... daemoniorum, 55A'.

— 13. Attende lectioni, exhortationi et doctri-
nae, 55D.

VI, 16. Qui solus habet immortalitatem, 379 C.

II AD TIMOTHEUM.

II, 7. Dabit... tibi Dominus in omnibus intel-
lectum, 42.

III, 16, 17. Omnis Scriptura divinitus inspirata
utilis est ad docendum, ad arguendum, ad
corripiendum, ad erudiendum in justitia, ut
perfectus sit homo... ad omne opus bonum
instructus, 39, 83 D'.

IV, 3. Erit... tempus quum sanam doctrinam
non sustinebunt, sed ad sua desideria co-
acervabunt sibi magistros prurientes auri-
bus, 56A.

— 4. A veritate quidem auditum avertent, ad
fabulas autem convertentur, 55A'.

AD TITUM.

I, 1, 2. Secundum... agnitionern veritatis quse
secundum pietatem est, in spem vitae aeter-
nae, 69B.

AD PIIILEMONEM.

20. Ita, frater, ego te fruar in Domino, 109 C,
H4B.

AD HEBR^OS.

I, 3. (Filius) portans... omnia verbo virtutis
suae, 365A', C

II, 3, 4. Quomodo nos effugiemus, si tantam
neglexerimus salulem quae.i. in nos confir-
mata est, contestante Deo signis et portentis
et variis virtutibus et Spiritus Sancti distri-
butionibus? 62B'.

— 7. Minuisti eum paulo minus ab angelis,
578 C

— 10. Decebat... eum propter quem omnia et
per quem omnia, qui multos fllios in glo-
riam adduxerat, etc, 45.

VII, 19. Nihil... ad perfectum adduxit lex,
101 D.

XI, 1. Est... fldes... argumentum non appa-
rentium, 235 C.

— 6. Credere... oportet accedentem ad Deum
quia est, 142B'.

— 26. Adspiciebat... (Moyses) in remuneratio-
nem, 109B'.

XII, 20. Si bestia tetigerit montem, lapidabi-
tur, 101 D', 473 A'.

JACOBI.

I, 5. Si quis... vestrum indiget sapientia, po-
stulet a Deo, qui dat omnibus affluenter,...
et dabitur ei, 42, 143 C, 550A.

— 17. Apud quem (Patrem luminum) non est
transmutatio, nec vicissitudinis obumbra-
tio, 375D', 557B.

III, 13. Quis sapiens et disciplinatus inter vos?
Ostendat ex bona conversatione operatio-
nem suam in mansuetudine sapientise, 42.

— 17. Quae... desursum est sapienlia, primum
quidem pudica est, deinde pacifica, mode-
sta, suadibilis, bonis consentiens, plena mi-
sericordia et fructibus bonis, 37.

IV, 17. Scienti... bonum facere et non facienti,
peccatum est 1111, 41.

INDEX S. SCMPTURjE

591

I PETRT.

H, 3. Quoniam dulcis est Dominus, 105 C.

III, 15. Parati semper ad satisfactionem omni
poscenti vos rationem de ea qua? in vobis
est spe, 65 C

IV, 10. Unusquisque sicut accepit gratiam, in
alterutrum illam administrantes sicut boni
dispensatores multiformis gratiee Dei, 53 C,
523 D.

IV, 8. Deus caritas est, 43-4 C, 435B.

— 13. In hoc cognoscimus quoniam in eo
manemus et ipse in nobis, quoniam de Spi-
ritu suo dedit nobis, 435 C.

— 16. Deus caritas est, et qui manet in cari-
late, in Deo manet, et Deus in eo, 115 B,
435 C.

V, 20. Scimus quoniam Filius Dei venit, et
dedit nobis sensum ut cognoscamus verum
Deum, 35, 54 A', 67 C.

I JOANNIS.

I, 5. Deus lux est, et tenebrse in eo non sunt
ullas, 359 C.

II, 27. Unctio ejus docet vos de omnibus, 42,
552 A.

III, 2. Quum apparuerit, similes ei erimus,
267 B.

— 17. Qui... viderit fratrem suum necessita-
tem habere, etc, 327 C.

IV, 7. Caritas ex Deo est, 435B.

APOCALYPSIS.

I, 8. Ego sum Alpha et Omega, principium et

finis, 82B', 246 A', 336 C, 364B'.
XXII, 1. Ostendit mihi fluvium aquee vitae

splendidum tauquam crystallum, proceden-

tem de sede Dei et Agni, 46.

— 11. Sanctus sanctiflcetur adhuc, 555A.

— 13. Ego sum... primus et novissimus, 336C.

— 18. Si quis apposuerit ad hsec, apponet
Deus super illum plagas, 52 B', 461 D.

INDEX AUCTORUM

ET ALIORUM QUI SPEGIALI TITULO
MEMORANTUR

ABUBATHER, 116 A.

jEGIDIUS de Roma, 59D', 68D, 69 A', etc.'

— (Frater), 63 B\ 132 B.

ALANUS de Insulis, 58D, 233 G, 239 B, 248D',

321 A, 476 G.
ALBERTUS (B.) Magnus, 51 G, 66D, 69B, etc.

— de Saxonia, 282 B.

— Remensis, 283 D'.
ALGORANUM, 64 A.

ALEXANDER de Hales, 59 A, 65 A', 66 D', etc.

— Aphrodisiensis, H6A.

ALGAZEL, 73A', 83A', 86D', 115D', 396B, D',
449 B'.

ALPHORABIUS, H6A, 406B'.

AMBROSIUS (S.), 56 B, 212 A, 215 D, 241 G',
336 G', 421 D', 425 G, 430 A, 460 A'.

ANSELMUS (S.), H4A', 121 D', 144 G', 148B,B',
151 G, 167B, 175G', 176 G, 201 B, 219 A, 222A,
224A', 225A, 227 A', B\ D\ 249 D, 319 A\
323A', 355C', 356A', 357A', 358G', 370 G\
371D, 372B, 391 C, 396D', 448A, C, 459B,
466 C, 467D, G\ 468B, 471 A, 476B', 498 C,
544 B.

ANTISIODORENSIS. Vide Guillelmus.

APULEIUS, H6A, 217B\

ARISTOTELES, 38, 39, 55 C, A', 57 C, 58B, D,
59B, D\ 66 C, 68 A, C, B', 69A\ 70A', 71C, B\
72 A, B, C, 73 C, D, 74 G, 75A, A', D', 77B\ D\
78A', 79D', 81B, 83D, A', B',84C, D\ 85B,
86A, G, D, C, etc.

ARIUS, 57 A, 200 A, B, C, 233D', 295C, 421 C,
428B, A\ B\ C.

Ariani, 200 C, 326B', 420B, 447 C, 450 A',
479 C, 484 A, 580 A'.

l Vide infra Indicem generalem.
T. 19.

ASCLEPIUS,discipulusTrismegisti,148A,217B,
233A'.

ATHANASIUS (S.), 422D, 460D, 461 A'.

AUGUSTINUS (S.), 38, 41, 55A, D', 57D', 58 C, etc.

AVEMPOTE, H6A.

AVERROES,115D',147D,159C',D\179A',183B,
186B, 220 D, 234 B, 261 G, 279 C, 319B', 320 B,
321 G, 327 D, 328 D', 376 A', 382 B, 385 B,
386B, A\ 396B, 397B, 404B, 407B, 497D, A'.

AVIGEBRON, 116A, 234B*, 410D'.

AVIGENNA, 47, 57 A', 59D', 64 A, 70 B, C, 72 B ,
73A', 83D', 86D', 115D', 417B', 119A\ D\
148 A, 150 C\ 152 C, D', 160 D, 212 D, 222 D,
C, 255 C, 260G,A\ 280 C, 310 D, 323 B, 357 A',
358 G, 360 A, C, 363A', 377B, C, 378 A, 381 D',
383B, A\ C, D', 384 C, 385D, A', B', 387 A, B,
389 C, 392 C, 396 A, D', 398 A, C, 406 D, D\
449B', 497 D.

BASILIUS (S.), 237 C, 460 D.

BEDA (S.) Ven., 288D, 512D, 540 C.

BERNARDUS (S.), 41, 42, 66A, 89D', 100D\
122B', D', 132A, 175 C, 177D, 236 A, 237B, D,
241 D\ 310 D\ 389 B, 430 B, 500 A\ 503 A,
549 D', 570 A\ D'.

BOETIUS (B.), 58B, 67B\ 78 C, 90 A', 106 A,
118D', 127B', 129C, 130D', 131A, 146B',
176 G, 181 B, 184 G, 201 B, 213 C, 214 C, 219 A,
222 D', 224 D, 226 C\ 251 A, 314 A\ 362 C,
368 D, B', 369D,B\ 370C, D\ 373B', 375A,
385 C, 386 C, 389 G, 391 C, 394 C, 395 B,
396D', 405B', 448 A, 468D, 506B.

BONAVENTURA (S.), 46, 52 D\ 53 B', 54 B, etc.

BRANDANI (Historia S.), 227B'.

59i

INDEX AUCTORUJI

GASSIANUS, 42, 122 B', 565 A.

CASSIODORUS, 78 C.

CAUSIS (Liber de), 36, 106D, 146C, 156B', 173 D',
174 A, 175 B, 200 D', 217 A. 227 D, 234 B',
296D', 362B', 366 A, 369A', 386D', 389C, D',
390 A, 403 C, 404A', 410A', 5HB, 521B'.

CELSUS jurisperitus, 67 A'.

CHALCEDONENSIS synodus, 460 C, 463 D'.

CHALDAICA translatio, 202 B'.

CHRYSOSTOMUS (S.), 35, 40, 41, 152 C, 154 C,
460 A', 461 A'. Adde Joannes (S.)

CICERO. Vide Tullius.

CLIMACUS (S. Joannes), 122B'.

COMMENTATOR. Vide Averroes.

CONTEMPLATIONE (Tractatus de), Dionysii
Cartusiani, 115 C.

CYRILLUS (S.), Alexandrinus episcopus, 460 C,
A', 461 A'.

DAMASCENUS (S.), 40, 52B',78A', 100B, 108B',
127 A', 141 A', 145 A, 146 B', 147 D, 148 D,
149 A', 164A, C, 174D', 175A, 176 C, 192D,
198D, 201B, C, 219A, 222A, C, 223 C, D',
236B, 251 C, 253 B, C, 260 A', 264A, 288 D',
289 D', 293A', 294B, 315D', 362 C, D', 363 C,
365 D, B', 368 A, 377 B', 391 D, 396 B, D',
400 C, B', 424 D, 425 C, 428 D', 442 C, 457 C,
462 C, 463 D, A', B', 484 B', 485 B, 492 A',
494 A, 499 C, 506 D, C, 554 D'.

DAVID de Dinando, 389 A.

DECRETALES, 473 A.

DECRETUM, 100 D'.

DEMOCRITUS, 222 D.

DIALOGION de fide catholica, Dionysii Car-
tusiani, 145B', 203 A.

DIDYMUS, 460D, 461A'.

DIOGENES, 274A'.

DIONYSIUS (S.) Areopagita, 35, 55 C, 57 B,
62 A, 78 A', 88 A', 90B, 101 D\ 106 B, C,
112 C, 116 A, 118 C, 120 A', 127 A', 130 B',
146A', 147 A', 149B, D, 151 C, 155B', C, 174C,
A',C, 177 A', 178D', 179A, etc.

DURANDUS de S. Portiano, 60 B\ 63 A', D\
64 A', etc.

ELENCHORUM (Liber) seu de Reprehensioni-
bus sophistarum, Aristotelis, 75 A'.

EMPEDOCLES, 274A'.

ENTE ET ESSENTIA (Tractatus de), Dionysii
Cartusiani, 408D.

EPHESINA synodus, 428 C, 463 B\

EUGENIUS Papa III, 175 C.

EUNOMIUS, 233 D\

FABIANUS (S.) Papa, 571 C.
FONTIS VITjE (Liber), Avicebron, 410 D',
FRANCISCUS (S.), 65 C, 132B, 570 A'.
— de Mayronis, 164A', B\ 167D', etc.

ECCLESIASTICIS DOGMATTBUS (Liber de),
Gennadii Massiliensis, 289 D'.

GALENUS, 274 A'.

GAUDIO SPIRITUALI ET PACE INTERNA (Tra-

ctatus de), Dionysii Cartusiani, 114B\
GERSON (Joannes de), 227B'.
GILBERTUS Porretanus, 299 D', 371 D'.
GLOSSA, 69B, 228D, 231D', 237D, 238B, 257D,

358D', 363B, 565A, 578 C.
GR/ECI, 313D', 314A, 423D, 456B, C, 457A, D,

458A, B, C, D, A', B', C, 459 D, 460 B,

461 C, 462 B, D, 463 A, D, 464 D, 467 D,

511 A'.
GREGORIUS (S.) Magnus, 39, 41, 58 A, 63 B,

74 C, 88B', 135A, 211 A, B, 249 C, 253 C,

470 C, 525 C, 553 C, 571 C, 574B', 578B.

— de Arimino, 166 D'.

— (S.) Nazianzenus, 42, 457 A, 460D, 463 B, C.

— (S.) Nyssenus, 289D', 460D.
GUILLELMUS, Antisiodorensis episcopus, 65 B',

113 C, 126 A, etc.

— Guerro, 81 A', 283 A'.

— Parisiensis episcopus, 63 C, 65 B', 84 A, etc.

HEBR/EI. Vide Judaei.

HENRICUS de Gandavo, 72 A, 81 A\ 87 B, etc.

— de Hassia, 252 A\ 253 D.

HERACLITUS, 224 C.

HERMES Trismegistus, 148 A, 217 B, 228 C,
229 D', 233 A, B, C, D, A', B'. Adde Mercu-
rius.

HIERONYMUS (S.), 39, 40, 64D, 71A, 75C,
88A', 90 A, 91 D, 219 C, 276B', 359B, C, 363 C,
378 D, A\ 386 C, 421B', 435D, 457B, 474D,
507A, B, 551 B, 556A, 557 C\ 569C, 578B.

INDEX AUCTORUM

593

HILARIUS (S.), 144 A, B, C, D, A\ 188A, 200D,
B\ 201 A, 203 A\ 246 C\ 249 D, 289B, 309A,
313 B, 326 D, B\ 355 B\ 356 A, 360 B, 364 B,
365B', D\ 395 C, 422A, B, 430A, 460D,
461D\ 475D', 480C, 561A', 579A', C\ D',
580 A'.

HUBERTINUS de Casali, 310 D'.

HUGO de S. Victore, 38, 40, 43, 58B', 69 C,
78D, 122B', 132 A, 224C, 376D\ 385C, 452D.

IGNATIUS (S.), 569 C.
INNOCENTIUS Papa III, 310 C.
ISAAC (Rabbi), 252B', 371B', 408 C.
ISIDORUS (S.), Hispalensis episcopus, 42, 46,
56B.

JOACHIM abbas, 309A', B\ C, D\ 310B', C, D',

315 C, 317 A.
JOANNES (S.) Constantinopolitanus, 460 A\ Cf.

Chrysostomus.
— Grammaticus, 385B.
JUDiEI, 186A\ 202B, D.

LATINI, 313 D\ 314 A, 457 A\ B\ 458 A, B, C, D,
A\ C, 459 A, C, D, 462 B, 463D, 464 C.

LAUDIBUS B. V. MARI.E (Tractatus de), Dio-
nysii Cartusiani, 569B, D.

LEGENDA S. Andreae apostoli, 457 C.

LEO (S.) Papa I, 65 C, 200 C, 460 A'.

LINCOLNIENSIS episcopus (Robertus Capito),
462 C, D.

LUGDUNENSE concilium, 473 A.

MACROBIUS, 116A, 233 C.

MARTINUS (S.), 570A'.

MAXIMIS THEOLOGI^E (Liber de), Alani de In-

sulis, 476 C.
MERCURIUS, 229 C, 233 A', 389 C. Cf Hermes.
MOYSES (Rabbi), H6A, 150 C, 151 B, 152 C, D\

160D, 202 C, 213B', 366 A.

NESTORIANI, 463 B'.

NICENUM concilium, 457B', 461 D, 464B.

OCCAM, 166D, 167B', 172 C.
ORIGENES, 298B', 424 A\ 425B, 447 C.

PERIPATETICI, 172A', 276B', C, 375C, 381A,

385B, 390 A, 395 C\ 396 A, 449 B\
PETRUS de Tarantasia, 43, 71 A, 76 C, 79 C, etc.

— diaconus, 571 C.

— de Candia, 164A\ 167 C.
PHILOSOPHUS. Vide Aristoteles.
PIERIUS, presbyter Alexandrinus, 42.
PLATO,41,42,52B,7iA, 73A',B',105C, 115D\

134 C, 142 D\ 148 B, 174 B, 213 C, 217 B\
229 B', C, 234 C, D', 251 A, 264 C, 270 C,
275 C, 276 B*. D', 277 B, C, D, 340B, 367A,
368 C, 377D\382D',385D,A\B\386B\C\D'.
Platonici, 73B', 217D, A', 228B', 233B', C\
D', 234A', B', 276B\ D'.

PLOTINUS, 83A', 116A, 213D, 228D, 234A.

PORPHYRIUS, 64 A, 116 A, 234 A, 279 C.

PORRETANI, 299D'. Cf. Gilbertus.

PR/EDICAMENTORUM (Liber) seu Categoria;,
Aristotelis, 127 C.

PR^POSITIVUS, 299B, 300 C, 309 C, 316B\
538 A.

PRISCIANUS, 298D.

PROCLUS, 147D, 174B, 175 C, 200D', 210B',
251 C, 268A', 368 C, 384B', 386B', 389 D\
390A, 404D', 405A.

PYTHAGORAS, 240A'.

RABANUS (Maurus), 552 B.

REGULIS FIDEI (Liber de) seu de Maximis

theologi», Alani de Insulis, 239B.
REMIGIUS Antisiodorensis, 579 D.
RICHARDUS de Mediavilla, 46, 52 C, 54 C, etc.
— de S. Victore, 63B', 65D', 122D', 133D',

148 C, 184 A\ 228 C, 231 C, etc.
RUYSBROECK (Joannes), 122 C\ 473B'.

SABELLIUS, 57 A, 200A, B, 295D, 421 C, 422A.

Sabelliani, 198 C\ 460 D'.
SARRACENI, 186A'.
SCOTUS (Joannes), 60A, 71 C, 74B, etc.
SENECA, 83 D, B', 435 D.
SERVATIUS (S.), Tungrorum episcopus,570A'.

896 INDEX AUCTORUM

SIBYLLA, 229 C. THOMAS de Argentina, 132 C, 248B, 282B,

SIMONIDES, 84 C. 381 A\ 551 B.

SPIRITU ET ANIMA (Liber de), S. Augustini, TULLIUS (Cicero), 56B, 83D, C, 121 C.

121 B, 277 B'.

SYNODIS (Liber de), S. Hilarii, 326D. TJ

T UDALRICUS Argentoratensis, 294 A\ 298 C,

313 A, etc.
TIIEODORICUS Nestorianus, 463 B'.

THEODORUS (S.) Studita, 570 C. V
— abbas, 42.

THEOPHILUS (S.), Antiochenus episcopus, VERCELLENSIS abbas (Thomas Gallus),122B',D'.

460A'. VICTORINUS (Marius), 106D', 107 C, 109A,

THEOPHRASTUS, 116A. 428A'.

THOMAS (S.) Aquinas, 44, 52B\ 54B, 59C, 61 C, YITM PHILOSOPHORUM (Liber), Diogenis La-

63 C, 66 A\ etc. ertii, 142B'.

INDEX DIONYSIANUS

SIVE

EGLOGA LOCORUM NOTABILIORUM

DIONYSII CARTUSIANI

PROOEMIUM 35 et s.

EXPOSITIO PROLOGI SENTENTIARUM. . 51 et S.
QU^STIONES PR^VI^E LIBRIS SENTENTIARUM.

Quaestio I. . . 60A', 61 C, 63D', 65G, 66C.

Qusestio II 72 B.

Dubitatio circa eamdem queestionem . 72 D'.

Qusestio III 77B.

Queestio IV 81 C.

Quaestio V 85A', 86C.

QU^ESTIUNCULARUM SOLUTIO BREVIS ABSQUE
ARGUMENTIS.

Qusestio I 88 G.

LIBER PRIMUS SENTENTIARUM.

DISTINCTIO PRIMA.

Expositio 100 et s.

Quaestio I 108D'.

Quaestio II IHA, B'.

Qua?stio III . . . H4B', 115B', H7C, H8B'.
Quaestio IV . . 120C, 122B', 123 C, 124C, C.

Quasstio V 127 C.

Quaestio VI 131 C, 133 D.

DISTINCTIO SECUNDA.

Expositio 141 et s.

Quaestio II . . . 154D', 156B', 171C, 176D.

Quaestio V 185B, 188B'.

Quaestio VI 197C.

Qusestio VII 200 C.

Qufestio VIII 202B.

DISTINCTIO TERTIA.

Expositio 210 et s.

Quaestio I 218D', 220B.

Quaestio II 226C,227A'.

Quasstio III 232A'.

Quasstio IV 245D'.

Quaestio V 247A'.

Quasstio VII 252D', 253B'.

Quaestio XII 274A, 276B'.

Quasstio XIII 282 C.

Quaestio XIV 287D.

De clara expositione Scripturas dicentis : Fa-
ciamus hominem, etc 288 C.

DISTINCTIO QUARTA.

Quaestio II 299 C.

DISTINCTIO QUINTA.

Quaestio I 310C.

Quaestio II 321A, D'.

DISTINCTIO SEPTIMA.

Qufestio I 336C, 345B'.

Quaestio III 349B'.

DISTINCTIO OCTAVA.

Quaestio I 360 A', 362 A.

Qua;stio II - . 366A, 367 A, 368C.

Quaestio III 372 C.

Quasstio IV 379 C, 385 A'.

Queestio V 389D'.

398 INDEX DIONYSIANUS

Qufestio VI 399A', 400B, D'. distinctio tertiadecima.

Qufestio VII 402 C\ 407 C.

Quaestiol. . . . 498 C\ 500B, 502A', 503D.

DISTINCTIO NONA.

Quaestio unica 428B, 429 D'.

DISTINCTIO QUARTADECIMA.

DISTINCTIO DECIMA. Qusestio 1 514B.

Qusestio II 521 A,B.

Quaestio I. . 441 B\ 444 A, 447B', 449C, 450 A'.

DISTINCTIO QUINTADECIMA.
DISTINCTIO UNDECIMA.

Queestio I 463B', 464C. Quaestio II 544A, B.

Quaestio II 468C. Qufestio IV 553C.

Quaestio III 471 B\ D\ 472D'. Queestio V 557C, 558B'.

Qusestio IV 476B'.

DISTINCTIO SEXTADECIMA.

DISTINCTIO DUODECIMA.

Qutestio II 569C, 570B.

Quaestio II 486D', 487C, 488D. Quaestio III . . 576D, B\ 577D', 578C, 580A.

INDEX GENERALIS

COMMENTARIA IN QUATUOR LIRROS

SENTENTIARUM

Divisio operis 5

LIRER I SENTENTIARUM

Epistola nuncupatoria 9

Distinctionum descriptio ..... 13

Compendiosum memoriale U

Epitomse 15

Tituli ab ipso Magistro primum di-

gesti 28

Procemium 35

D. PETRI LOMBARDI PROLOGUS

Expositio prologi Sententiarum ... 51
QuEcstiones praevia? Iibris Sententia-

rum

Queestio I. An sacra doctrina seu theolo-
gia sit scientia 58

/Egidius, 59 D' ; Alexander, 59 A; Ber-
nardus, 66 A; Durandus, 60 B'; Richar-
dus, 59 D ; Richardus de S. Victore, 63 B' ;
Scotus, 60 A ; Thomas, 59 C.

Quasstio II. An theologia sit scientia spe-
culativa, an potius practica .... 67

jEgidius, 68 D, 69 B' ; Albertus, 69 B;
Alexander, 68 C ; Bonaventura, 70 C ; Du-
randus, 69D, C, 72 C ; Henricus, 72 A;
Petrus, 71 A ; Richardus, 69 D'; Scotus,
71 C ; Thomas, 69 D*.

Quaestio III. An theologia sit una scientia. 74
yEgidius, 76 B' ; Albertus, 76 A' ; Pe-
trus, 76 C; Richardus, 75 D' ; Thomas,
75 B'.

Qusestio IV. An Deus sit theologiae sub-
jectum 78

/Egidius, 80 D; Albertus, 82 D; Alexan-
der, 80 C ; Petrus, 79 C ; Richardus, 79 C ;
Scotus, 80 D'; Thomas, 78 B'.

Queestio V. An necessarium fuerit generi
humano tradi hanc supernaturalem do-
ctrinam prseter et ultra naturales sci-
entias 83

vEgidius, 85 D; Guillelmus Parisiensis,
84 A; Henricus, 87 B; Richardus, 85 C;
Scotus, 85 D'; Thomas, 84 B.

Quaestiuncularum solutio brevis ... 88

Qusstio I. An theologia subalternetur ali-
cui scientias, et an supponatur alicui

parti philosophise 88

Alexander, 88 C ; Scotus, 88 A.

Quaestio II. An theologia subalternet sibi
alias scientias, naturales videlicet et hu-

manas 89

vEgidius, 89 C.

Qusestio III. An modus procedendi theo-
logias ac libri Sententiarum, sit perscru-
tativus et disputatorius, uniformis aut
multiformis, poeticus, artificialis, aut
certitudinalis 89

Alexander, 90 A; Bonaventura, 89 B';
Petrus, 91 B ; Richardus, 90 D, 91 C ; Tho-
mas, 90 D.

Quaestio IV. An modus procedendi Scri-

pturae sit certitudinalis 91

Alexander, 91 A'.

Quaestio V. An theologia sit certior scien-

tiis aliis 91

.Egidius, 91 D'.

Quaestio VI. An theologia sit specialis sci-
entia 92

JEgidius, 92 B.

Quaestio VII. Qualiter liber iste Sententia-
rum ad totam sacram Scripturam se

habeat 92

Bonaventura, 92 A'; Richardus, 92D'.

600

INDEX GENERALIS

DlSTINCTIO PRIMA 93 DlSTINCTIO SECUNDA 136

Expositio 100

,Egidius, 101 C, 105 A, 106 B; Albertus,
106 C ; Bonaventura, 101B', 104 D', 105 C ;
Richardus, 100 C; Thomas, 101 B', 102 B,
103 D, 106 A.

Quaestio I. Cujus potentiaa actus sit uti . 106
^Egiclius, 108 B'; Bonaventura, 107 C;
Durandus, 109B; Petrus, 108B; Richar-
dus,108D; Thomas, 107B'.

Quaestio II. Quibus rebus sit utendum,
an scilicet solo bono creato, an etiam
cunctis creatis, et an malis pcenae et

culpae 109

/Egidius, 110C, 111 C; Bonaventura,
lllD; Durandus, lllD; Petrus, 110A',
111 C; Thomas, 110 A.

Quaestio III. Quid sit fruitio, et cujus po-
tentiae actus sit, et a qua virtute pro-

cedat 112

jEgidius, 116B; Albertus, 117 C; Bona-
ventura, 112D', 114D; Durandus, 116D;
Guillelmus Antisiodorensis, 113C; Petrus,
114C; Richardus, 115D; Scotus, 116A';
Thomas, 114D'.

Quaestio IV. An solo increato bono sit ob-

jective fruendum 119

^Egidius, 120D ; Albertus, 123B', 124A' ;
Bonaventura, 121 D, 123 B' ; Durandus,
121D', 124 A; Petrus, 124D; Richardus,
120 D'; Scotus, 119 A' ; Thomas, 120 A,
124 D.

Quaestio V. An Beati una et eadem frui-
tione fruantur divina essentia et per-
sona, imo et tola superbenedicta incom-

prehensibili Trinitate 125

jEgidius, 125 D' ; Albertus, 125 D ; An-
tisiodorensis, 126 B ; Henricus, 127 A' ;
Scotus, 126 C; Thomas, 125 B'.

Quaestio VI. An flne ultimo seu summo
bono voluntati creatse clare ostenso,
possit ipsa voluntas ipso non frui . . 128

Henricus, 131 C, 132D; Scotus, 128D;
Thomas, 129 C; Thomas de Argentina,
132 C.

Quaestio VII. Quibus conveniat fruitio.hoc
est, qui vere et proprie frui dicantur. —
An Deus fruatur se ipso. — An in sum-
ma et superessentiali Trinitate unaquae-
que divina et increata persona fruatur

se ipsa, et utraque alia 134

^Egidius, 135C; Antisiodorensis,134A';
Petrus, 135 A; Scotus, 135 C ; Thomas,
134 C.

Expositio 141

Albertus, 142 C, 144 C, 145 A, D' ; Bo-
naventura, 142 B, 144 A', 145 C; Thomas,
142 A'.

Quasstio I. An sit tantum unus verus

Deus 146

.Egidius, 147 D ; Alexander, 148 D ; Bo-
naventura, 146D; Petrus, 148B'; Richar-
dus, 147 D' ; Thomas, 146 A', D'.

Quaestio II. Qualis sit distinctio inter at-
tributa divina, videlicet an realis, an
formalis, an rationis dumtaxat . . . 149

jEgidius, 154 A'; Albertus, 155 D'; Ale-
xander, 155 B'; Anselmus, 175 C; Duran-
dus, 169 C ; Franciscus de ' Mayronis,
167D'; Henricus, 157 A ; Petrus, 153 A;
Petrus de Candia, 164 A' ; Richardus,
153 B'; Scotus, 156D', 162 C; Thomas,
149 D', 177 B.

Quaestio III. Utrum inter divina attributa
sit ordo 177

Richardus, 177 C.

Quaestio IV. An Deo conveniant attributa
numero inflnita 178

^Egidius, 178 B'.

Quaestio V. An cum unitate et simplicitate
divinae essentiae stet pluralitas perso-

narum 179

^Egidius, 182 B'; Albertus, 183 D'; Ale-
xander, 184 A'; Antisiodorensis, 183 C ;
Bonaventura, 182 D ; Franciscus de May-
ronis, 187 A'; Petrus, 181 B; Richardus,
181D'; Scotus, 184B', 187 A, B; Thomas,
180 A, 188 D.

Quaestio VI. An in divinis sint tantum
tres personae 189

^Egidius, 191 A'; Albertus, 192 A ; Ale-
xander, 189 B' ; Antisiodorensis, 191 B';
Henricus, 192 B, 194 D ; Petrus, 191 D ;
Richardus, 191 A ; Scotus, 192 A'; Tho-
mas, 189 D'.

Quaestio VII. An divinae personae distin-

guantur ratione dumtaxat 198

^Egidius, 199C; Alexander, 198B', 201C;
Henricus, 199 D'; Petrus, 199 A; Richar-
dus, 199 B ; Scotus, 200 D' ; Thomas,
198 C.

Quaestio VIII. An Magister in littera ex
scripturis veterisTestamenti idonee pro-
bet pluralitatem ac trinitatem perso-
narum esse in Deo 201

Richardus, 203 A.

INDEX GENERALIS

601

DlSTINCTIO TERTIA 203

Expositio 210

Albertus, 211 C, A', 214 A; Bonaventu-
ra, 214 D; Thomas, 214 C.

Quaestio I. An Deus ex creaturis per na-
turalem rationem possit cognosci. . . 215

jEgidius, 220D; Albertus, 217 D; Ale-
xander, 215 A'; Antisiodorensis, 220 C;
Bonaventura, 217 C; Durandus, 220 D';
Henricus, 219D; Petrus, 216B'; Richar-
dus,216D'; Scotus,217D'; Thomas,216B.

Qusestio II. An Ueum esse sit per se no-
tum 222

^Egidius, 223 D' ; Albertus, 227 D; Ale-
xander, 225 C ; Bonaventura, 224 B' ; Pe-
trus, 223 A'; Richardus, 223 C; Scotus,
226 C; Thomas, 222 D.

Quaestio III. An per naturalem rationem
queat probari quod in Deo sit pluralitas

aut trinitas personarum 228

^Egidius, 232 C ; Albertus, 228 D', 233 C ;
Alexander, 231 B' ; Bonaventura, 230 B;
Petrus, 229 A' ; Richardus, 229 D' ; Tho-
mas, 229 D, 233 B', 234 A', D'.

Qusestio IV. Qualiter Trinitas adoranda
repraesentetur, reluceat et cognoscatur

in creaturis per vestigium 235

^Egidius, 243 C; Albertus, 235 C, 236D';
Alexander, 242 D; Bonaventura, 236 B',
239 B; Petrus, 236 D, 242 B, 246 C; Ri-
chardus, 236D, 243 C; Scotus, 244 C; Tho-
mas, 236 C, 240 C.

Quseslio V. An partes vestigii convenien-
ter in littera approprientur personis. . 246

Alanus, 248 D'; Albertus, 246B'; Bona-
ventura, 249 C; Guillelmus Parisiensis,
248 C; Richardus de S. Victore, 247 C ;
Thomas de Argentina, 248 B.

Queestio VI. An in intellectuali et ratio-
nali creatura consistat summae Trinita-

tis imago 249

yEgidius, 251 B ; Antisiodorensis, 251 C;
Petrus, 250 D' ; Thomas, 249 D'.

Qusstio VII. An imago et similitudo Dei
eminentius resplendeant in homine
quam in angelo 252

Henricus de Hassia, 253 D; Petrus,
252 D'.

Qusestio VIII. An imago ista consistat in
memoria, intellectu, et voluntate, an in
eorum habitibus, vel actibus, an in po-
tentiis illis per comparationem earum
ad habitus suos et actus 253

^Egidius, 255D', 257C ; Albertus, 257B',
260 D ; Antisiodorensis, 256 D ; Bonaven-
tura, 254 C, 258B; Petrus, 258 C, 260A;
Richardus, 257D', 258A'; Thomas, 255B,
256 C, D', 257 C, 258 D', 260 C.

Quaestio IX. An intellectus agens perti-
neat ad imaginem 260

Franciscus de Mayronis, 262 C; Henri-
cus, 261 B; Scotus, 262 C.

Qusestio X. An secunda assignatio imagi-
nis sit conveniens, et in quo diflerat ab

assignatione praehabita 263

^Egidius, 264 A'; Albertus, 264 C, 265 D;
Bonaventura, 263 A'; Guillelmus Parisien-
sis, 266 B; Richardus, 264 B; Thomas,
264 A, 265 B.

Quaestio XI. An memoria, intelligentia et
voluntas sequales sint 268

^Egidius, 268 C; Albertus, 269 D'; Anti-
siodorensis, 269 C; Bonaventura, 269 A.

Quaestio XII. An potentiae istse in quibus
consistit imago, sint vere indesinenter
in actu, saltem respectu objectorum in
quorum actibus prseeipue attenditur
imago 270

.Egidius,273A; Albertus, 271 A; Guillel-
mus Parisiensis, 273 C; Henricus, 275 C,
276D'; Petrus, 272B; Richardus, 272B' ;
Thomas, 271 C, 272 D.

Quaestio XIII. An potentiae animae distin-
guantur realiter a se invicem et ab ani-
ma 277

^Egidius, 279 B; Albertus, 279 D'; Al-
bertus Remensis, 283 D' ; Antisiodorensis,
279 B'; Bonaventura, 281 A, 283 D, D' ;
Durandus, 282 D' ; Guillelmus Guerro,
283 A'; Guillelmus Parisiensis, 279 A';
Petrus, 278 B', 282 D ; Richardus, 280 D;
Thomas, 278 B, 282 B', 283 B.

Quaestio XIV. An potentise animse fluant

ab ejus essentia 284

^Egidius, 284 A'; Albertus, 285A, B' ;
Petrus, 285 B ; Scotus, 286 A, 287 D'; Tho-
mas, 284 B, 285 C, C.

De clara expositione Scripturae : Faciamus
hominem ad imaginem et similitudi-
nem nostram 288

Albertus, 288 D'; Antisiodorensis,290B;
Guillelmus Parisiensis, 290 A; Thomas,
289 A.

DlSTlNCTIO QUARTA 290

Summa 292

Qusestio I. An Deo vere convenial generare. 292

602

INDEX GENERALIS

296

Albertus, 293 A'; Alexander, 292 A'; Bo-
naventura, 295 A'; Guillelmus Parisiensis,
295C; Tliomas, 294D'; Udalricus, 294.A'.

Qusestio II. An istse propositiones sint ve-
rse : Deus genuit Deum ; Deus genuit
se Deum, vel alterum Deum ; Tres per-
sonee sunt unus Deus; Unus Deus est
tres personse ; Deus est Trinitas . . .
Albertus, 297 C, D', 300 B' ; Bonaven-
tura, 300 C, D' ; Petrus, 297 C, 299 A'
Prsepositivus, 300 C ; Richarclus, 297 A'
Scotus, 301 C; Thomas, 296 C, 298 D'
Udalricus, 298 C.

DlSTINCTIO QUINTA 301

Summa 308

Qusestio I. An divina essentia generet. . 309
^gidius, 311 D ; Albertus, 312 C, 313 C,
315 B', 316 B'; Alexander, 315 C; Bona-
ventura, 314 B'; Guillelmus Parisiensis,
315 B; Petrus, 311 C, 314 B; Richardus,
314 C ; Scotus, 309 B', 317 B ; Thomas,
311 A, 313 D, 316 A, 317 B ; Udalricus,
313 A, C, 316 B, C.

Quaestio II. An Filius natus sit de sub-
stantia Patris, et an essentia sit aliquo
modo terminus generationis .... 317

.<Egidius,319D', 322D;Alexander, 317B'
Anselmus, 323 A'; Bonaventura, 318 A
Durandus, 321 C, 322 D' ; Henricus, 320 C
Petrus, 319B; Riehardus, 319 D ; Scotus
320 C, 322 C; Thomas, 318 D, 322 D'
Udalricus, 319 B'.

DlSTINCTIO SEXTA 323

Summa 325

Quaestio unica. An Pater genuit necessi-

tate, vel voluntate ........ 325

^Egidius, 327 D', 328 D' ; Bonaventura,

327B', 328D; Petrus, 327D, 329 B' ; Ri-

chardus, 328 C, 329 D ; Scotus, 329 A' ;

Thomas, 325 B'.

DlSTINCTIO SEPTIMA 330

Summa 332

Qusestio I. Utrum Pater potuit et voluit

Filium generare 332

.Egidius, 334 B', 338 D', 345 C; Alber-

tus, 334D', 342D; Alexander, 335 A', 337D ;

Antisiodorensis, 338 A, 342 C ; Bonaven-

tura, 336A, 340C; Durandus, 335D, 342D';

Henricus, 344 D; Petrus, 335 D', 342 A ;

Richardus, 338 D, 342 C; Scotus, 335 B,

344 A; Thomas, 333D, 335 A', 339 B', 341 C;

Udalricus, 335 A', 337 A, 342 B'.

Quaestio II. An potentia dicatur in Deo
univoce de potentia intelligendi et ge-

nerandi atque creandi 346

./Egidius, 347 D; Albertus, 347 A; Ale-
xander, 346 B', 347C; Bonaventura, 347D';
Petrus, 347 D; Richardus, 347 A'; Tho-
mas, 347 B ; Udalricus, 348 C.

Quaestio III. An potentia Dei sit tantum
respectu eorum quae subjiciuntur divi-
nae potentiae, videlicet respectu creatu-
rarum seu creabilium, et non respectu
productionis in divinis ad intra . . . 348

Albertus, 348 C, 349 D ; Bonaventura,
349B ; Thomas, 349D, A'; Udalricus, 348D'.

DlSTINCTIO OCTAVA

350

Summa 355

Quaestio I. De veritate, quid sit et quotu-

plex, et qualiter Deo conveniat . . . 355
Albertus, 359 C ; Alexander, 355 A' ;

Durandus, 361 B; Petrus, 358 A', 359 C:

Richardus, 359D; Thomas, 357 A, 358C

Udalricus, 359 D'.

Qusestio II. An Esse seu Qui est, sit pri-
mum et proprium nomen Dei, et an
Deus sit esse omnium rerum .... 362

^Egidius, 366D ; Albertus, 367 A' ; Ale-
xander, 362 D', 368 D; Antisiodorensis,
368 B; Bonaventura, 364 B, 367 C; Du-
randus, 366 A' ; Thomas, 363 C, 366D',
368 D' ; Udalricus, 365 C.

Quaestio III. Quid sit seternitas, et quali-
ter sit propria Dei mensura, qualiter
etiam verba temporalia conveniant Deo. 369

JEgidius, 372 B'; Albertus, 370 C; Ale-
xander, 369 C ; Bonaventura, 372 A; Pe-
trus, 373 C, D' ; Thomas, 370 C, 373 B' ;
Udalricus, 371 D, 373 D.

Quaestio IV. An Deus sit immutabilis at-
que immobilis; et si sic, an hoc sit pro-
prium ei, vel rebus possit convenire

creatis 375

iEgidius, 376D; Albertus, 378D; Ale-
xander, 379 D; Bonaventura, 376 C; Du-
randus, 377 C ; Guillelmus Parisiensis,
387D; Henricus, 383D; Petrtis, 379 B'; Ri-
chardus, 377 A'; Riehardus de S. Victore,

376 B; Scotus, 381 C ; Thomas, 375 D',

377 D'; Udalricus, 379 C.

Quasstio V. An Deus sit simplex, ac sum-
me simplex 387

^Egidius, 389 B'; Alexander, 388D; Bo-
naventura, 388 A ; Petrus, 389 C ; Richar-
dus, 389 D; Thomas, 388 C.

INDEX GENERALIS

603

Quaestio VI. An Deo conveniat ratio uni-
versalis, seu generis aut speciei, vel
esse in aliquo prsedicamento .... 390

^Egidius, 396 D'; Albertus, 394 D; Ale-
xander, 392 A; Antisiodorensis, 400 A;
Bonaventura, 394 C; Durandus, 399 D;
Guillelmus Parisiensis, 400 A; Henricus,
399 D'; Scotus, 391 D, 397 C; Thomas,
392 B'; Udalrious, 395 C.

Quasstio VII. An aliqua ereatura sit sim-
plex, et specialiter de simplicitate intel-
lectualis naturae ac rationalis ereaturae,
an scilicet angelus et anima rationalis
sit simplex et immaterialis essentia. . 401

/Egidius, 404 C, 410D; Albertus, 403 C,
408 A'; Bonaventura, 101 B\ 411 C ; Du-
randus, 412 B' ; Henricus, 405 D; Petrus,
403 A, 410D' ; Richardus, 411 D' ; Thomas,
402D, 409C; Udalricus, 403D'.

DlSTINCTIO NONA 415

Summa 420

Quaestio unica. An Pater et Filius sint co-
aeterni 420

iEgidius, 426A' ; Albertus, 422C, 430C;
Alexander, 425 D' ; Bonaventura, 425 D ;
Durandus, 429A; Petrus, 425 C; Richar-
dus, 427B;Scotus, 429D; Thomas,421B,
422 D, 423 B ; Udalricus, 423 C, 425 C.

DlSTINCTIO DECIMA 431

Summa 434

Quaestio I. An Spiritus Sanctus sit amor
et nexus, unio, vinculum et amplexus
Patris ac Filii 434

^Egidius, 441 D; Albertus, 434 A'; Ale-
xander, 442A, 448 D' ; Antisiodorensis,
445 D; Bonaventura, 441 A ; Durandus,
446 A; Guillelmus Parisiensis,444C; Hen-
ricus, 449 B ; Petrus, 439B; Richardus,
439 D'; Richardus de S. Victore, 440 D' ;
Scotus,443A,449C,450A;Thomas,436C\
448 D; Udalricus, 435 A.

Quaestio II. An tertia persona in divinis
proprie appelletur Spiritus Sanctus . . 451

iEgidius, 452 B'; Albertus, 453 C; Bo-
naventura, 452 C ; Richardus, 452 B ; Tho-
mas, 451 D; Udalricus, 453 B'.

DlSTINCTIO UNDECIMA 454

Summa 456

Quaestio I. An Spiritus Sanctus procedat

a Patre et Filio 456

.«Egidius, 461 D\ Alexander, 457D', 463B;

Bonaventura, 458 B, 463 D, 464 B; Guil-

lelmus Parisiensis, 462 C; Petrus, 461 A ;
Scotus, 462 B ; Thomas, 459 D, 463 C, D,
D' ; Udalricus, 461 C.

Quaestio II. An Spiritus Sanctus distin-
gueretur a Filio si non procederet ab eo. 464

Anselmus, 467 D; Durandus, 466 C, D';
Henricus, 465 A, 468 D; Richardus, 468 B;
Scotus, 465 C\ 467 A.

Quaestio III. An Spiritus Sanctus procedat
a Patre etFilio in quantum suntunum. 468

jEgidius,- 471B\ C; Albertus, 471 D;
Alexander, 472 B ; Bonaventura, 470 B' ;
Durandus, 474 A' ; Petrus, 469 A' ; Ri-
chardus, 470B; Scotus, 472D; Thomas,
468 D'.

Quaestio IV. An Pater et Filius sint unus

spirator Spiritus Sancti 474

/Egidius, 476 C; Albertus, 475 B; Ri-
chardus, 476 B; Scotus, 476 A ; Thomas,
475 D; Udalricus, 474 D'.

DlSTINCTIO DUODECIMA 476

Summa 479

Quaestio I. An Spiritus Sanctus prius pro-
cedat a Patre 479

Albertus, 479 B' ; Bonaventura, 480 D' ;
Petrus, 4S2D'; Scotus, 483 B; Thomas,
481 D ; Udalricus, 479 C.

Quaestio II. An in divinis generatio ali-
quo modo prior sit processione . . . 484

.Egidius, 486 C; Alexander, 485B; Bo-
naventura, 485 C ; Durandus, 487 D, D' ;
Guillelmus Parisiensis, 488 B ; Petrus,
485 D'; Richardus, 486 C; Scotus, 488 A';
Thomas, 485 C.

DlSTINCTIO TERTIADECIMA 489

Summa 492

Quaestio I. Qualiter processio Spiritus San-
cti a generatione aeterna distincta sit,
et qualiter nomina ista, Processio et
Ingenitus, in divinis sumantur . . . 492

jEgidius, 497 B'; Albertus, 493 A; Bo-
naventura, 496B ; Durandus, 501 A ; Pe-
trus, 496 B ; Richardus, 497 A ; Scotus,
499 C; Thomas, 494 D, 503 B; Udalricus,
493 B'.

Quaestio II. Qualiter processio locum ha-
beat in divinis, hoc est, secundum quam
significationem conveniat emanationi
divinae ad intra 503

-Egidius, 506A, B ; Durandus, 504D';
Petrus, 505D'; Richardus, 505 B' ; Tho-
mas, 505 D ; Udalricus, 504 A.

604

INDEX GENERALIS

Quaestio III. An Spiritus Sanctus possit
dici ingenitus 506

■ ^Egidius, 507 A; Albertus, 506 C ; Ri-
chardus, 507 B ; Thomas, 506 A'.

Quaestio VIII. Ipse videlicet Spiritus San-
ctus est virtus, etc 525

Albertus, 526B'; Bonaventura, 526A;
Richardus, 526 A'.

DlSTINCTIO QUARTADECIMA 507 DlSTINCTIO QUINTADECIMA

526

Summa 510

Quaestio I. Quid sit temporalis processio
Spiritus Sancti, et an realiter differat

ab aeterna 510

.Egidius, 514A, 517D'; Albertus, 512B;
Bonaventura, 511 D ; Durandus, 516 C ;
Petrus, 513 A', 515 C, D, 516 A; Richar-
dus, 513 C, 515D; Thomas, 512D', 5HB';
Udalricus, 512 C, 516 D.

Quaestio II. An ipsemet Spiritus Sanctus

procedat ac detur 518

/Egidius, 521 A; Bonaventura, 518 D' ;
Durandus, 520 A' ; Petrus, 519 C, 520 D;
Richardus, 520A; Thomas, 518 C, 519D;
Udalricus, 520 C.

Qua?stiuncularum quarumdam brevis
expeditio 522

Quaestio I. An Spiritus Sanctus detur a
praelatis et ministris Ecclesiae atque

a sanctis hominibus 522

^Egidius, 522D'; Albertus,522C; Petrus,
522 A'; Richardus, 522D; Thomas, 522 C.

Quaestio II. Quid detur prius, Spiritus

Sanctus, an dona ipsius 523

/Egidius, 523 C; Thomas, 523 B'.

Quaestio III. Quot modis flat temporalis

processio Spiritus Sancti 524

Albertus, 524 B.

Queestio IV. Qualiter differant temporalis
processio, missio, datio et apparitio Spi-

ritus Sancti 524

Albertus, 524 D' ; Petrus, 524 C; Ri-
chardus, 524 D.

Quaestio V. Quomodo Spiritus Sanctus di-

citur potus 525

Albertus, 525 B, C; Bonaventura, 525 B.

Quaestio VI. An immissio dilectionis sit
missio Spiritus Sancti 525

Albertus, 525 A\

Qusestio VII. An Pater et Filius seu etiam
Spiritus Sanctus, sint unus panis in
quantum dantur, an multi panes ex
parte sua 525

Albertus, 525 A'; Antisiodorensis, 525B'.

Summa ... 531

Quaestio I. An missio et datio conveniant
divinis personis, et specialiter quibus
conveniant missio et datio activa atque
passiva 532

^Egidius, 540 C; Alexander, 532 D; An-
tisiodorensis, 540 D; Bonaventura, 533 C;
Petrus, 539 B; Scotus, 540 D; Thomas,
536 C; Udalricus, 539 D'.

Quaestio II. An missio in divinis dicatur
essentialitervel notionaliter; an sitquid
creatum vel increatum, temporale vel
aeternum 540

JEgidius, 544 A; Alexander, 541 C, 545B;
Durandus, 543 D'; Petrus, 543 B, 544 C;
Richardus, 544C; Thomas, 542C, 543C;
Udalricus, 543 B'.

Quaestio III. An Filio conveniat invisibili-
ter mitti, an etiam Spiritui Sancto ; et
utrum sint distinctae missiones eorum,
et an secundum eadem dona mittantur

ac indivisibiliter 545

^Egidius, 551 A; Albertus, 549 D' ; Ale-
xander, 549 B ; Antisiodorensis, 551 C
Bonaventura, 551 A', 552 B; Petrus, 548 C
Richardus, 549 D ; Thomas, 546 C, 552 B'
Thomas de Argentina, 551 B.

Quaestio IV. Ad quos flat invisibilis mis-

■ sio Spiritus Sancti 552

/Egidius, 555 D; Albertus, 554 B'; Ale-

xander, 553 D' ; Thomas, 553 B ; Udalri-

cus, 554 C.

Quaestio V. An plenius missus sit Spiritus
Sanctus post incarnationem Filii Dei
quam ante ; et utrum electi per susce-
ptionem Spiritus Sancti ac gratiae ejus

fiunt extra hunc mundum 555

Albertus, 556D, 558 A; Bonaventura, 558C;
Thomas, 557 B, 558 B; Udalricus, 556 B'.

DlSTINCTIO SEXTADECIMA 559

Summa 561

Quaestio I. Quid sit visibilis missio Spiritus
Sancti ; et de utilitate ipsius, cur scili-

cet facta sit 562

.Egidius, 564 C; Albertus, 564 B'; Bo-

TNDEX GENERALIS

605

naventura; 562 A, 565 D; Petrus, 563 C,
566 C; Richardus, 564 B, 566 B; Thomas,
562 D', 565 D'; Udalricus, 565 A.

Qusestio II. Quando et ad quos facta sit

visibilis missio Spiritus Sancti . . .

^Egidius, 570 A, B', 571 B; Albertus,

566 C ; Richardus, 568 B' ; Thomas, 568 B,

569 A; Udalricus, 567 A', 569 B.

Qusstio III. In quibus speciebus apparuit
ac missus est Spiritus Sanctus, et a quo
formatee sunt species illae ; an etiam

habebant veritatem naturse rerum qua-
rum sunt species 571

^Egidius, 577 C, 579B, 580A; Albertus,
573 A, 576 A; Bonaventura, 573 D, 578 D',
S66 579 D'; Durandus, 576 D'; Petrus, 572 A',

579 A; Richardus, 572 D', 575 B, 578 B, C;
Thomas, 571 B\ 574 B, 576 D, 579 B'; Udal-
ricus, 575 A', 576 B.

Index S. Scripturse 583

Index Auctorum 593

Index Dionysianus 597

Emendanda. Pag. 365 D', lin. 9 et seq., lege : ... differentia : qufe proprietas est generis, id est
generalis naturee entis, ete.

Typis Cartusiae Sanctae Marias de Pratis. Monstrolii.
J. Arnaune typographus.

/-6A

Date Due

MM-i'61

^er/

rs&^r

!AM ^W-ifil

jrv* — ■

1AN 1 Q l(

595

FEB.UJ

!005

JAN 1 (

PRINTED

IN U. S. A.

BOSTON COLLEGE

3 9031 01314899 4

301784

Boston College Library

Chestnut Hill 67, Mass.

Books may be kept for two weeks unless a
shorter period is specified.

If you cannot find what you want, inquire at
the circulation desk for assistance.

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Doctoris ecstatici D. Dionysii Cartusiani Opera omnia, in unum corpus digesta ad fidem editionum Coloniensium"

See other formats