Skip to main content

Full text of "Dokumente zum Ablasstreit von 1517"

See other formats 


8 


simliiug  ausgewählter  kirclien-  und  dogmengescliiclitlicher 
|i  Quellenschriften 

1  ^^=5    (Ti-nncllage  für  Sominarüburigen  lierausgegeben  unter  Leitung 

2  ^^^?  von  Professor  D.  G.  Krüger. 

=  '  Zweite  Reihe.    Drittes  Heft. 


DOKUMENTE 

zum 

A  B  L  A  S  S  S  T  E,  E  I  T 

AOii  1517. 

Herausgegeben 


Lic.  theol.  Dr.  W.  Köhler 

rrivatdozeiiten  an  der  Universität  Gii'ssen. 


Tübingen  und  Leipzig 

Verlag  von  J.  ('.  B.  Mohr  (Paul  Siebeck) 

1902. 


J.  C.  B.  MüHK  (Paul  Siebeck)  in  Totingex  ukd  Leipzig. 


Sammlung  aiisgewälilter  kirclieii-  und  dogmenge scMcMliclier 

Quellenschriften 

als  Grundlage  für  Seminariibungen  herausgegeben 

unter  Leitung  von 

Professor  D.  G.  Krüger. 

1.  Heft:  Die  Apologieen  Justins    des  Märtyrers  ,    lierausg.  von  G.  KrügeP. 

Zweite  Auflage.  M.   L50. 

2.  Heft:  Tertullian,  De  paenitentia.     De  pudicitia,    herausgegeben   von  E. 

Preusehen.    M.  L60. 

3.  Hott :  Tertullian ,   De    praescriptione    liaereticorum  ,    herausgegeben  von 

E.  Preusehen.    M.  L— . 

4.  Heft:  AugUStin,  De  catechizandis  rudibus.     Zweite,   vollständig  neu  be- 

arbeitete Auflage  von  G.  Krüger.     M.  L40. 

5.  Heft:  Leontios  von  Neapolis,  Leben  des  Heihgen  Johannes  des  Barm- 

herzigen, Erzbischofs  von  Alexandrien,  herausgeg.  von  H.  Gelzer. 
M.  4.—. 

6.  Heft :  Clemens  Alexandrinus,  Quis  dive^  salvetur?  herausgegeben  von 

K.  Köster.    M.  1.40. 

7.  Heft:  Ausgewählte  Sermone  des  Heiligen  Bernhard   über  das  Hohelied, 

herausgegeben  von  C.  Baltzer.     M.  1.80. 

8.  Heft:  Analecta.     Kürzere  Texte    zur  Geschichte    der    alten    Kirche    und 

dos  Kanons,  /usamm engestellt  von  E.  Preuschen.     M.  3. — . 

9.  Heft:  Des  GregoriOS  ThaumaturgOS  Dankrede  au  Origenes.   Als  Anhang 

der  Brief  des  Origenes  an  Gregorius  Thaumaturgos,  herausgegeben 

von  P.  Koetschau.    M.  1.80.  ' 
10.  Heft:  Vincenz  von  Lerinum,  Commonitorium  pro  catholicae  fidei  anti- 

quitate  et  universitate  adversus  profanas  omnium  haereticorum  no- 

vitates,  herausgegeben  von  A.  Jülieher.     M.  1.50. 
n.  Heft:  Hieronymus  und  Gennadius,  De  viris  inlustribus.   Mit  2  Tafeln 

in  Lichtdruck.     Herausgegeben  von  C.  A.  Bernoulli.     M.  2.80. 
12.  Heft:  Die  Kanones  der  wichtigsten  altkirehliehen  Coneilien  nebst 

den  apostolischen  Kanones.    Herausgegeben  von  F.  Lauchert. 

M.  3.50. 


Zweite  Reihe. 

1.  Heft :  Die   apostolischen   Väter.     Herausgegeben   von   F.    X.    Funk. 

M.  1.80.     Gebunden  M.  2.30  bezw.  M.  2.80. 

2.  Heft:  Ausgewählte    Märtyreracten.    Herausgegeben   von   R.   Knopf. 

M.  2.50. 

3.  Hoft:  Dokumente    zum  Ablassstreit   von   1517.    Herausgegeben  von 

W.  Köhler.     1902.    M.  3.-. 


Kirchen-  und  dogmengescliichtliche 
Quellenschriften. 


Zweite  Reihe. 

iir. 


Sammlung  ausgewählter  kirclien-  und  dogmengeschichtliclier 
Quellenschriften 

als  Grundlage  für  Seminarübungen  herausgegeben  unter  Leitung 
von  Professor  D.  G.  Krüger. 

Zweite  Reihe.    Drittes  Heft. 


DOKUMENTE 

zum 

ABLASSSTREIT 

von  1517. 

Herausgegeben 


Lic.  theol.  Dr.  W.  Köhler 

Privatdozeuten  an  der  Uuiversität  Giesseu. 


Tübingen  und  Leipzig 

Verlag  von  J.  C.  B.  M  o  li  r  (Paul  Siebeck) 
1902. 


Alle  Kcclite  vurbehalten. 


Druck  von   H.   li  a  u  i>  ji  ji-  in  Ttibiiigeii. 


V 


Vorwort. 


Die  im  Fijlgendcu  zusammengestpllte  Dokumentensauini- 
liing  verfolgt  den  Zweck,  Werden  und  Wesen  der  Ablassinsti- 
tution zu  veranscliauliclien  und  so  die  Opposition  Luthers  gegen 
dieselbe  liistoriscli  verständlich  zu  machen.  Bei  der  Auswahl 
der  Dokumente  empfahl  sich  von  selbst  die  Orientierung  an 
Briegers  Artikel :  Indulgenzen  in  Bd.  IX  (S.  76  ff.)  der  3.  Auf- 
lage der  Herzog-Hauck'schen  Realencyklopädie,  ohne  dass  ich 
mich  natürlich  an  denselben  sklavisch  gebunden  hätte.  Der 
Abschluss  ist  mit  der  Dekretale  Leos  X  von  1518  gemacht 
worden  als  der  amtliclien  Aeusserung  der  Kui'ie  über  das  Lu- 
thersche  Reformprogramm.  Die  Reihenfolge  ist  im  allgemeinen 
die  chronologische,  doch  schien  es  ratsam,  sachlich  Zusammen- 
gehöriges wie  die  Jubiläumsbullen  u.  a.  zusammenzustellen. 
Die  Stellung  von  Dokument  14  und  20  ist  ebenfalls  in  der 
Sache  begründet.  Schmerzlich  war  mir,  die  Resolutionen 
Luthers  zu  seinen  95  Thesen  und  die  Gegenschriften  eines 
Eck  und  Prierias  nicht  (auch  nicht  auszugsweise)  aufnehmen 
zu  können ;  der  Ihnfang  der  Sammlung  wäre  zu  gross  gewor- 
den, zumal  dann  auch  die  Heidelberger  Disputationsthesen, 
der  sermo  de  poenitentia  u.  a.  hätten  herangezogen  werden 
müssen.  Dem  Charakter  der  ganzen  „Sammlung  von  Quellen- 
schriften" entsprechend  ist  auf  Erläuterungen  verzichtet  wor- 
den, es  sei  denn,  dass  sie  bei  Kürzungen  etc.  zum  Verständ- 
nisse des  Zusammenhanges   notwendig   wurden,    Textabweich- 


Q7' 


VI 

imgen  von  der  angegebenen  jeweiligen  Vorlage  sind  notiert, 
doch  sei  ein  für  alle  Mal  hier  bemerkt,  dass  ein  Doppelpunkt 
mit  nachfolgender  Bibelstelle  Abkürzung  ist  für  ein  eingelei- 
tetes (z.  B.  ut  Petrus  apostolus  dicit  etc.)  und  ausgeführtes 
Bi])elcitat;  alle  von  mir  herrührenden  Zusätze  sind  durch  |  ] 
gekennzeichnet.  S  p  e  r  r  d  r  u  c  k  wurde  nur  zur  Kennzeichnung 
neuer  Abschnitte  angewandt.  In  den  Literaturangaben  unter 
dem  Texte  weisen  die  Nr.  Nr.  auf  die  im  Eingange  zusammen- 
gestellte Literaturübersicht.  Diejenigen  AVerke,  die  für  die 
ganze  Sammlung  zu  berücksichtigen  sind,  wie  Bratke  (Nr.  5), 
Brieger  (Nr.  8)  u.  a.,  sind  unter  den  einzelnen  Dokumenten 
nicht  verzeichnet. 

Herrn  Kurat  Dr.  Nie.  Paulus  in  München  und  Herrn 
Bibliothekar  Dr.  S  c  h  o  r  1)  a  c  h  in  Strassburg  habe  ich  für  gütigst 
erteilte  Auskunft  zu  danken. 

G  i  e  s  s  e  n ,  im  Oktober  1902. 

W.  Köhler. 


Bericbtiguugen. 

S.  8,  26  hinter  reluxandiy,  S.  30,  22  hinter  Mariao,  u.  S.  57,  15  hinter 
curationem  streiche  das  Komma. 

S.  25,  10  hinter  senes  setze  ein  Komma. 
S.  48,  7  lies  poenae. 
S.  85,  4  lies  annis. 


VII 


Inhaltsaiisabe. 


Seite 

Vorwort V 

1.  Die,  soweit  bekannt  vermutlich  älteste  Ablassurkunde,  des  Erz- 

bischofs Pontius  von  Arles.  1016.  (?) 5 

2.  Der,  soweit  bekannt,  erste  Papstablass  ürbans  11.  1091.    ...         6 
?>.  Der  Kreuzzugsablass  Urbans  II.   1095 7 

a.  Kanon  II  des  Concils  zu  Clermont. 

b.  Urbans  II.  Rede  auf  dem  Concil  zu  Clermont. 

4.  Abiilards  Urteil  über  die  Geldgier  der  Kleriker  bei  der  Aljlass- 

erteilung.  ca.  1140 8 

5.  Erlass  Innocenz'  III  gegen  den  Ablassunfug-.  1215 9 

6.  Der  Kreuzzugsablass  Innocenz'  III.  1215 10 

7.  Der  Ablass  Innocenz' III  für  den  Kampf  gegen  die  Ketzer.   1215.  11 

8.  Der   Umschwung  in  der  Lehre   von  der  Busse   während  des   12. 

und  13.  Jahrhunderts 11 

a.  Aus  Abälards  Ethica. 

b.  Aus  Thomas'  v.  Aquino  Commentum  in  1\^  libr.  sentent. 

9.  Der  Jubiläumsablass  Bonifacius'  VIII.  1300 18 

Anhang:  Zusatz   dazu  nach  Jac.  Cajetanus. 

10.  Der  Julnläumsablass  Clemens  VI.  1343 19 

11.  Der  Jubiläumsablass  Urbans  VI.  1389 21 

12.  Der  Jubiläumsablass  Pauls  II.  1470 23 

18.  Der  Jubiläumsablass  Alexanders  VI.  1500 24 

14.  Thomas   v.  Chantimpre    über   den   Ablass  a  poena  et   a    culpa. 

ca.  1260 27 

15.  Petrus  Johannes  Olivi  über  den  Portiuncula  Ablass.  ca.  1279.  .  27 

16.  Der  Ablass  a  poena  et  culpa  Cölestins  V.  1294 30 

17.  Die   Revokation  des   von  Cölestin  V  t^-teilten  Ablass<'s  a  pneiia 

et  culpa  durch  Bonifaz  VIII.  1295.    . 31 


VIII 

Seite 

18.  Die  Erteilung  des  Ablasses  a  poena  et  culpa    an  die  Kirche  s. 

Maria  im  Capitol  zu  Köln  durch  Bonifaz  IX.  1393.        ...       31 

19.  Kom  vor  den  Thüren  der  Länder 32 

a.  Aus  der  Magdeburger  Schöppenchronik  ad.  a.  1395. 

b.  Aus  der  Augsburger  Chronik  des  Hector  Mülich.  ad  a.  14.51. 

20.  Clemens'  V  Dekretale  gegen  den  Ablassunfug.   1312 33 

Anhang:  Die  Glosse  des  Johannes  Andreae  dazu. 

21.  Thomas  v.  Aquino  über  den  Ablass  für  Verstorbene 34 

22.  Der  Ablass  an  den  privilegierten  Altären  zu  Rom 35 

Anhang:  Urteil  Luthers  und  Bellarmins  darüber. 

23.  Der,  soweit  bekannt  vermutlich  [?]  erste  päpstliche  Ablass  für 

die  Verstorbenen.  1457 37 

24.  Die  Ablassbulle  Sixtus'  IV  für  die  Verstorbenen  1476.      ...       37 

25.  Die  Erläuterung    der  Wendung    „per    moduni    suffragii"    durch 

Sixtus  IV.  1477 39 

26.  Der,  soweit  bekannt,  älteste  gedruckte  Ablassbrief.  1454.      .     .  41 

27.  Aus  Jakob  v.  Jüterbock:  Tractatus  de  indulgentiis.  ca.   1451.    .  43 

28.  Aus  Joh.  V.  Paltz:  Coelifodina.  1502 50 

29.  Die  Ablassbulle  Leos  X  von  1515 83 

Anhang:  Ein  Urteil  Luthers  darüber. 

30.  Luthers  Predigten  über  den  Ablass.  1516 94 

a.  Ex  sermone  habito  domin.  X.  post  Trin. 

b.  Sermo  de  indulgentiis  pridie  dedicationis. 

31.  Die  Instructio  summaria  Albrechts  v.  Mainz  [1517'?)      ....     104 

32.  Aus  den  sogen.  Sermonen  Tetzels  [1517?] 124 

33.  Luthers  95  Thesen  und   die  Gegenthesen  von  Wimpina-Tetzd. 

1517  bez.  1518 127 

34.  Luthers  Brief  an  den  Erzbischof  Albrecht  v.  Mainz.  1517  Okt.  31.     143 

35.  Luthers   Sermon    von    Ablass    und    Gnade    und    Tetzels    Gegen- 

schrift. 1518 146 

36.  Die  Ablassdekretale  Leos  X.  1518 158 


LITERATUR. 

Die  nachstehend   gebrauchten  Sigla  sind   die    des  Theologischen  Jahres- 
berichtes. 

1.  Am  ort,  Euseb. ,  De  origine,  progressu,  valore  ac  fructu  indul- 
gentiarum.    Augustae  Vindel.    1735,  [2.  A.]  Venetiis  1738. 

2.  Berger,  Arn.  E. ,  Martin  Luther  in  kulturgeschichtlicher  Dar- 
stellung I.    Berlin  1895. 

3.  B  e  r  i  n  g  e  r ,  Franz,-  Die  Ablässe ,  ihr  Wesen  und  Gebrauch. 
Handbuch  für  Geistliche  und  Laien.    12.  A.    Paderborn  1900. 

4.  B  e  s  s  ,  B  e  rnh.,  Die  95  Thesen  Luthers  und  der  Anfang  der  Re- 
formation.   Pr.  M.  5  (1901),  434-441. 

5.  Bratke,  Ed.,  Luther's  95  Thesen  und  ihre  dogmenhistorischen 
Voraussetzungen.    Göttingen  1884. 

6.  Brieger,  T  h.,  Einladung  zur  Lutherfeier.    Marburg  1883. 

7.  D  ers. :  Krit.  Erörterungen  zur  neuen  Luther- Ausgabe  I — IIL  Z.  K. 
G.  11  (1891),  101—154,  17  (1897),  165—210. 

8.  Ders. :  Das  Wesen  des  Abiasses  am  Ausgange  des  M.A,  Leip- 
zig 1897. 

9.  Der  s. :  Rec.  von  Paulus :  Joh.  Tetzeh    Th.  Lz.  1900,  Nr.  3  u.  4. 

10.  Ders.:  Artikel:  Indulgenzen.    R.E.^  9,  76—94. 

11.  Decreta  authentica  sacrae  congregationis  indulgentiis  sacris- 
que  reliquiis  praepositae  ab  a.  1668  ad  a.  1882.  Ratisbonae  1883. 

12.  D  i  e  c  k  h  o  f  f ,  A.  W.,  Der  Ablassstreit,  dogmengesch.  dargestellt. 
Gotha  1886. 

13.  D  udik,  B.,  Ueber  Ablasstafeln.  S.  A.  W.  phil.-hist.  Kl  58  (1868), 
155  fi; 

14.  Ferraris,  Luc,  Bibliotheca  canonica,  iuridica  etc.  Bononiae 
1746,  [neueste  Ausg.]    Rom  1888  s.  v.  indulgentia. 

15.  F  i  n  k  e ,  H.,  Die  kirchenpolitischen  und  kirchlichen  Verhältnisse 
zu  Ende  des  M.A.  nach  der  Darstellung  K.  Lamprechts.  R.  Q.  Suppl.  IV. 
Rom  1896. 

Köhler,  Ablassstreit.  1 


16.  Goetz,  Carl  Leop. ,  Studien  zur  Geschichte  des  Busssakra- 
iiients.    I.  Th.  Z.  2  (1894),  300-319,  431—449. 

17.  D  e  r  s. :  Unechte  Ablassbullen  in  den  Acta  pontif.  Rom  ined. 
Z.K.  G.  15  (1895),  821—344. 

18.  D  e  r  s. :  Die  päpstl.  Reservatfälle  in  der  Bussdisziplin.  Romi- 
petae.    Ibid.  16  (1896),  541-589. 

19.  Harnack,  Ad.  ,  Lehrbuch  der  Dogmengeschichte  ^  III.  Frei- 
burg i.  B.    1897. 

20.  H  a  s  a  k,  V  i  n  c. ,  Der  christl.  Glaube  des  deutschen  Volkes  beim 
Schlüsse  des  M.A.    Regensburg  1868. 

21.  Hausrath,  Ad.,  Luthers  Thesenstreit.  Neue  Heidelb.  Jahr- 
bücher 8  (1898),  181-247. 

22.  Hinschius,  Paul,  System  des  kathol.  Kirchenrechts.  V,  1 
und  2.    Berlin  1893,  95. 

23.  Hottinger,  J.  H.,  Hist.  Eccles.  novi  test.  VIL  Tiguri  1655. 

24.  J  o  u  h  a  n  n  e  a  u  d  ,  Paul,  Dictionaire  dogmatique ,  historique 
ascetique  et  pratique  des  indulgences  publ.  par  Tabbe  Migne.    Paris  1862. 

25.  Kapp,  J  0  h.  Erh. ,  Schauplatz  des  Tetzelischen  Ablass-Krams. 
Erfurt  1717,  [2.  A.]    Leipzig  1720. 

26.  D  e  r  s. :  Sammlung  einiger  zum  Päbstlichen  Ablass  gehörigen 
Schrifften.    Leipzig  1721. 

27.  D  e  r  s. :  Kleine  Nachlese  zur  Erläuterung  der  Reformationsge- 
schichte.   IIL  IV.    Leipzig  1730,  1733. 

28.  Kawerau,  Gust. ,  Glossen  zu  Joh.  Janssens  Gesch.  des  deut- 
schen Volkes  III.    (Ztschr.  f.  Kirchl.  Wissensch.   1882,  310  ff. 

29.  Koehler,  W. ,  Luther  und  die  Kirchengeschichte  I,  1.  Erlan- 
gen 1900. 

30.  Koestlin,  J  u  1. ,  Martin  Luther  L  4.  A.    Berlin  1889. 

31.  Ders. :  Luthers  Theologie  in  ihrer  gesch.  Entwicklung.  1.  II. 
2.  A.   Stuttgart  1901. 

32.  K  0  1  d  e ,  T  h  e  o  d. ,  Die  deutsche  Augustinerkongregation  und 
Johann  v.  Staupitz.    Gotha  1879. 

33.  Ders.:  Martin  Luther.  L  Erlangen  1883. 

34.  Ders.:  Artikel:  Jubeljahr,  Jubiläum.    R.  E.  ^  9,  545-550. 

35.  Kraus,  Fr.  X.,  Das  Anno  Santo.  A.  Z.  Beil.  1900  Nr.  26,  50, 
76,  99,  125,  148. 

36.  Kurz,  Anton,  Die  kathol.  Lehre  vom  Ablass  vor  und  nach 
dem  Auftreten  Luthers.    Paderborn  1900. 

37.  Lea,  H  e  n  r  y  C  h  a  r  1  e  s,  A  History  of  auricular  Confession 
and  Indulgences  in  the  Latin  Church.  III:  Indulgences.  Philadelphia 
1896. 


38.  L  0  e  s  c  h  e  r  ,  V  a  1.  Ernst,  Vollständige  Reformationsacta  und 
Dokumenta.  I.  II.  Leipzig  1720,   1723. 

39.  L  0  0  f  s  ,  F  r  i  e  d  r. ,  Leitfaden  zum  Studium  der  Dogmenge- 
schichte.    8.  A.    Halle  1893. 

40.  Luther,  J.,  Die  95  Thesen  Luthers.  Festzeitung  der  Universi- 
tät Halle.    1894. 

41.  Mandonnet,  P.,  Jean  Tetzel  et  sa  predication  des  indulgen- 
ces.    Paris  1899. 

42.  Mau  rel,  Antonin,  Die  Ablässe,  ihr  Wesen  und  Gebrauch,  nach 
dem  Französischen  bearbeitet  von  Jos.  Schneider.  7-  A.  Paderborn  1881. 

43.  M  0  r  i  n  u  s ,  J  o  h. ,  Commentarius  historicus  de  disciplina  in  ad- 
ministratione  sacramenti  poenitentiae.  Paris  ,1651,  [2.  A.]  Antw.  1681, 
[3.  A.]  Venet.   1702. 

44.  Müller,  Karl,  Der  Umschwung  in  der  Lehre  von  der  Busse 
■wähi'end  des  12.  Jahrhunderts.  In:  Theol.  Ai'beiten,  C.  v.  Weizsäcker 
gewidmet.    Freiburg  i.  B.  1892. 

45.  Ders. :  Rec.  von  Lea:  A  History  etc.  [Nr.  37]  Th.  Lz.  22(1897), 
Nr.  17. 

46.  Ders.:  Rec.  von  Sabatier  :  Fratris  Francisci  Bartholi  etc.  [Nr.  63] 
Th.  Lz.  26  (1901),  Nr.  4. 

47.  N  i  e  s  e  ,  E. ,  Der  Ablass  nach  seiner  Entstehung  und  dogmati- 
schen Ausbildung  in  der  kathol.  Theologie  des  16.  Jahrh.  J.  d.  Th.  22 
(1877),  599—660. 

48.  P  a  1  ni  i  6  r  i,  Do  ni  i  n  i  c. ,  Tractatus  de  poenitentia.  Ed.  secunda 
Prati  1896. 

49.  Paulus,  Nie,  Zur  Biographie  Tetzels.  H.  J.  G.  16  (1895),  37 
-69. 

50.  Ders. :  Joh.  v.  Paltz  über  Ablass  und  Reue.  Z.  k.  Th.  23  (1899), 
48-74. 

51.  Ders. :  Nie.  Weigel  und  Heinr.  v.  Langenstein  über  den  Ablass 
von  Schuld  und  Strafe,    ib.  743—754. 

52.  Ders. :  Hat  Stephan  v.  Landskron  den  Ablass  als  einen  Erlass 
der  Höllenstrafe  betrachtet?   Kath.  79  (1899),  2,  283—288. 

53.  Ders.:  Johann  Tetzel.    Mainz  1899. 

54.  De  r  s. :  Die  Bewilligung  des  Portiuncula-Ablasses.  Kath.  79 
(1899),  97—125. 

55.  Ders.:   Zur    Geschichte  des  Portiuncula-Ablasses.    ib.  185 — 187. 

56.  Ders.:  Joh.  v.  Wesel  über  Busssakrament  und  Ablass.  Z.  k.  Th. 
24  (1900),  644-656. 

57.  Ders.:  Der  Ablass  für  die  Verstorbenen  im  Mittelalter  und  am 
Ausgange  des  Mittelalters,    ib.  1—36,  249—266. 

1* 


58.  Ders. :  Raimund  Peraudi  als  Ablasskommissar.  H.  J.  G.  21  (1901), 
645-682. 

59.  Ders.:  Zur  Biographie  Tetzels.  Kath.  81  (1901),  453—468,  554 
—570. 

60.  Ders.:  Petrus  Paludanus  über  Reue  und  Ablass.  ib.  285 — 288. 

61.  Ders.:  Aufhebung  der  Ablässe  im  Jubeljahre.  Z.  k.  Th.  25 
(1901),  382—384. 

62.  P  e  r  t  z ,  G.  H.,  Ueber  die  gedruckten  Ablassbriefe  von  1454  und 
1455.  Philol.  und  histor.  Abhandlungen  der  K.  Akademie  der  "Wissen- 
schaften zu  Berlin  aus  dem  Jahre  1856.    Berlin  1857. 

63.  Sabatier,  P.,  Fratris  Francisci  Bartholi  de  Assisio  tractatus 
de  indulgentia  s.  Marias  de  Portiuncula,  nunc  primum  integre  ed.  Paris 
1900. 

64.  Seeberg,  Reinh.,  Lehrbuch  der  Dogmengeschichte.  II.  Er- 
langen und  Leipzig  1898. 

65.  Tan  gl,  M.,  Das  Taxwesen  der  päpstlichen  Kanzlei  vom  13.  bis 
zur  Mitte  des  15.  Jahrb.,  M.O.G.  13  (1892),  1—106. 

66.  Ders.:  Die  päpstlichen  Kanzleiordnungen  von  1200 — 1500.  Inns- 
bruck 1894. 

67.  Waal,  A.  de,  Das  heil.  Jahr  in  Rom;  geschichtliche  Nachrich- 
ten über  die  Jubiläen,  mit  besonderer  Rücksicht  auf  deutsche  Erinne- 
rungen.   2.  A.  •  Münster  1900. 

68.  W  a  1  c  h  ,  J  0  h.  G  g. ,  Bibliotheca  theologica  selecta.  I.  Jena  1757. 

69.  Wildt,  F.  X.,  Artikel:  Ablass  im  K.L.-  I,  94—112. 

70.  Woker,  Ph. ,  Das  kirchliche  Finanzwesen  der  Päpste.  Nörd- 
lingen  1878. 

Die  den  Ablassstreit  betr.  Luther  seh  riften  finden  sich  Weim. 
Ausg.  Bd.  I  (1883),  Erlanger  Ausgabe  Bd.  I  der  opp.  var.  arg.  (1865), 
Ausgabe  von  W  a  1  c  h  Bd.  XV  (1745),  vgl.  ausserdem  E.  A.  opp.  var.  arg. 
II  (1865). 

Die  Darstellungen  der  Gesamtkirchengeschichte  von  Gieseler, 
Hase,  Kurtz,  MoeUer,  Müllern,  a.  sind  in  dem  Literaturver- 
zeichnis nicht  aufgeführt,  ebensowenig  die  zahlreichen  kleinen  Spezial- 
studien  zur  Geschichte  des  Ablasses.  Sofern  dieselben  nicht  in  der  ver- 
zeichneten Literatur  benutzt  und  angegeben  wurden,  sind  sie  im  Theol. 
Jahresbericht  unter  der  Rubrik:  Busswesen  und  Ablass  gebucht. 


1.  Die  soweit  bekannt  vermutlich  älteste  Ablassurkunde  des 
Erzbiscliofs  Pontius  v.  Arles.  1016.  [?] 

[Nach  cVAcliery:  Spicilegium  etc.    Ed.  2.  HI,  383  f.] 

Cryptam,  pater  reverende  [Rambert,  Abt  von  Mons-major], 
quam  petis,  gratis  tibi  dicabimus  pro  amore  omnipotentis  dei  5 
et  sanctae  crucis  ac  tuo,  atqiie  dotabimus  spiritiiali  dono.  Ipsa 
namque  crypta,  per  donum  spiritus  sancti  et  per  nostram  be- 
nedictionem  infusam  sibi  eü'ecta  Cliristi  sponsa  ac  coelestis 
regis  basilica,  ex  parte  ingeniti  patris  et  eins  imigeniti  filii  et 
almi  Spiritus  ab  utroque  procedentis  et  ex  nostra  lianc  babeat  lo 
gratiam  absolutionis ,  ut ,  quisquis  tidelium  in  eam  ingressus 
fuerit  orationis  causa  petiturus  aliqua  beneficia,  laetetur  se  im- 
petrasse  cuncta. 

Quodsi  est  talis,  qui  per  indictam  sibi  poenitentiam  non 
introeat  ecclesiam  nee  communionem  sacri  corporis  Christi  aut  15 
osculum  j)acis  accipiat  nee  capillos  sibi  tondeat  aut  radat  nee 
linum  vestiat  nee  spirituales  filiolos  de  sancto  fönte  suscipiat 
nee  feria  secunda  aut  quarta  aut  sexta  aliquid  gustet  praeter 
panem  aut  aquam,  hie  talis,  ad  iam  dictam  ecclesiam  si  venerit 
—  in  die  videlicet  dedicationis  eins  aut  semel  in  anno  —  cum  20 
sua  vigilia  et  adiutorium  dederit  ad  opera  ecclesiae  sanctae 
Mariae ,  quae  modo  noviter  construitur  in  praelibato  monte : 
ex  parte  domini  nostri  Jesu  Christi,  qui  pro  nobis  in  crucis 
ligno  affixus  fuit,  in  cuius  honore  haec  etiam  basilica  constat 
dicata,  et  ex  nostra  sit  absolutus  ab  ipso  die,  quo  suam  vigi-  25 


6 

liam  fecerit,  de  tertia  parte  maiorum  peccatorum,  unde  poeni- 
tentiam  habet  acceptam,  usqiie  ad  ipsiim  diem  revertentis  anni 
vel  datarum,  in  quo  dedicatio  celebrabitur  praelibatae  ecclesiae, 
et  habeat  licentiam  intrandi  in  totas  ecclesias  per  totmn  ip- 
5  siim  anniim ,  commimicandi  et  pacem  accipiendi  et  tondendi 
et  radendi  et  lini  vestiendi  et  filiolos  de  sacro  fönte  susci- 
piendi  —  excepto  quadragesimali  tempore  et  ieiuniis  de  qua- 
tuor  temporibus.  Et  si  tres  dies  de  septimana  sunt  ei  vetiti 
per  poenitentiam,  unum  reddimus  ei,  ut  comedat  et  bibat,  quod 

10  ei  deus  dederit,  sicuti  alius  Christianus,  qui  non  est  in  tali  poe- 
nitentia ;  duos  alios  ieiunet.  Et  si  duo,  unum  reddimus  ei ;  et 
si  unus,  ilhim  reddimus  ei  tah  tenore,  ut  pascat  tres  pauperes 
ad  unum  manducare  de  ipso  conducto,  quo  ipse  manducaturus 
est.    Denique    illos ,    qui  de   minoribus  peccatis    sunt    confessi 

15  et  habent  acceptam  poenitentiam,  si  venerint  ad  dedicationem 
praedictae  ecclesiae  aut  semel  in  anno  cum  sua  vigiHa  et  cum 
adiutorio  ad  opera  ecclesiae  sanctae  Mariae,  absolvimus  de 
una  medietate  acceptae  poenitentiae  usque  ad  unum  annum  vel 
datarum,  in  quo  dedicatio  celebrabitur  praefatae  ecclesiae  . .  . 

20  2.  Der,  soweit  bekannt,  erste  Papstablass,  Urbans  IL  1091  Oct.  12. 

[Nach  Analecta  iuris  pontificii  X  (1869)  528.] 
....  Coenobium ,    quod  beata   virgo  Austreberta  in   pago 
Pavilliaco  quondam  constituit,  post  a  gentibus  dirutum,  audi- 
vimus  venerabilis   abbatis  Galterii  studio   et  quorumdam  fide- 

25  lium  instantia  noviter  reparatum.  Ut  igitur  pia  voluntas  apo- 
stolicae  sedis  favore  vires  assumat,  dilectionem  vestram  [Erz- 
bischof Wilhelm  v.  Ronen]  ad  eiusdem  coenobii  reparationem 
et  exaltationem  literis  praesentibus  excitamus,  in  quibus  ex  apo- 
stolica  autoritate  praecipimus,  ne  quis  deinceps  eundem  locum 

30  temeritate  quaHbet  infestare  praesumat.  Omnibus  autem,  qui 
locum  ipsum  pro  omnipotentis  dei  et  sanctae  virginis  Aus- 
trebertae  reverentia  diligere,  adiuvare,  protegere  et  exaltare 
curaverint,  eiusdem  dei  et  apostolorum  eins  benedictionem  et 


gratiam  imploramiis ;  benefacientibus  quoque  et  eundein  locum 
colentibus  quartam  poenitentiae  partem  ab  episcopo  sive  a  pres- 
bytero  illis  iniunctam  condonaviiniis.  Diripientibiis  pertinentia 
vel  concessa  loco  liuic  vi  aut  fraiide  aliqua  usque  ad  dignam 
satisfactionem  gladio  anathematis  ferimus. 

Data    Cessinii    IV   Idiis    Octobris   anno   ab    incarnatione 
verbi  divini  M.XCI. 


3.  Der  Kreuzzugsablass  TJrbans  IL 
a.  Kanon  IL  des  Concils  zu  Clermont  1095. 

[Nach  Mansi:  Concil.  coli.  XX,  816.]  10 

Quicunque  pro  sola  devotione,  non  pro  honoris  vel  pe- 
cuniae  adeptione,  ad  liberandam  ecclesiam  dei  Jerusalem  pro- 
fectus  fuerit,  iter  illud  pro  omni  poenitentia  reputetur, 

b.  Urbans  IL  Rede  auf  dem  Concil  zu  Clermont  1095. 

[Nach  Amort :  De  origine,  progressu  valore  ac  fructu  indulgentiarum  1735,  15 

S.  54  f.] 

Nostis,  fratres  dilectissimi,  quomodo  humani  generis  repa- 
rator  terram  promissionis,  quam  pridem  j^atribus  promiserat, 
propria  illustravit  praesentia  reddiditque  insignem  etc.  Haec 
igitur  salutis  nostrae  incunabula,  domini  patriam,  religionis  ma-  20 
trem,  populus  absque  deo,  ancillae  filius  AegyiJtiae,  possidet  et 
captivitatis  liberae  iiliis  extremas  imponit  conditiones.  Sed 
quid  scriptum  est?  ,Eiice  ancillam  et  flUum  eins  etc.'  [Gal. 
4,  30.]  Vos  igitur ,  dilectissimi ,  armamini  zelo  dei,  accin- 
gimini  unus  quisque  gladio  suo  super  femur  suum  poten-  2.5 
tissime;  accingimini  et  estote  filii  potentes !  —  melius  est  enim 
mori  in  bello,  quam  videre  mala  gentis  nostrae  et  sanctorum. 
Si  quis  zelum  legis  dei  habet,  adiungat  se  nobis,  subveniamus 
fratribus  nostris,  ,disrumpanius  rincula  eorum  et  proiicianms 
a  nobis  iugum  ipsorum'  [Ps.  2,  3] !  Egredimini  et  dominus  30 
erit  vobiscum !  Anna ,  quae  caede  mutua  illicite  cruentastis, 
in  hostes   lidei  et   nominis    Christiani    convertite !    Furta,    in- 


8 

cendia,  rapinas,  homicidia,  et  cetera  qiialia  qui  agunt,  regnum 
dei  non  possidebimt;  hoc  deo  beneplacito  redimite  obsequio, 
ut  delictorum,  qiiibus  dominimi  ad  iracundiam  provocastis, 
celerem     indulgentiam     pro     vobis     obtineant     haec     pietatis 

5  opera  et  deprecatio  collata  sanctorum.  Monemus  igitur  et 
exhortamur  in  domino  et  in  remissionem  peccatorum  iniun- 
gimus,  ut  fratril^us  nostris  et  coelestis  regni  cohaeredibus,  qiii 
Jerosolymis  et  in  finibus  eins  habitant,  compatientes  infide- 
lium    insolentiam    compescatis ....    Nos  autem,  de   misericor- 

10  dia  domini  et  beatoriim  Petri  et  Pauli  apostolorum  autoritate 
confisi,  fidelibus  Christianis,  qui  contra  eos  arma  susceperint 
et  onus  sibi  huius  peregrinationis  susceperint,  iniunctas  sibi  pro 
suis  delictis  poenitentias  relaxamus.  Qui  autem  ibi  in  vera 
poenitentia  decesserint,  et  peccatorum  indulgentiam  et  fructum 

15  aeternae  mercedis  se  non  dubitent  liabituros  .... 


4.  Abälards  Urteil  über  die  Geldgier  der  Kleriker  bei  der  Ab- 
lasserteilimg.    ca.  1140. 

[Aus  Ethica  cp.  25.] 

Sunt  nonnulli   sacerdotum    non  tam    per    errorem    quam 

20  cupiditatem  subiectos  decipientes,  ut  pro  nummorum  oblatione 

satisfactionis   iniunctae    poenas    condonent   vel  relaxent ;   non 

tam  attendentes,   quid  velit  dominus,   quam  quid  valeat  num- 

mus  ....  Nee  solum  sacerdotes ,    verum    etiam  ipsos  principes 

sacerdotum  ,  hoc  est  episcopos,   ita  impudenter  in  hanc  cui:)i- 

25  ditatem  exardescere  novimus,  ut,  cum  in  dedicationibus  eccle- 

siarum    vel   in   consecrationibus    altarium    vel    benedictionibus 

cimiteriorum  vel  in  aliquibus  solemnitatibus  populäres  habent 

conventus,  unde  copiosam  oblationem  exspectant,  in  relaxandis, 

poenitentiis  prodigi  sint:  modo  tertiam,  modo   quartam  poeni- 

30  tentiae  partem   omnibus   communiter   indulgentes  sub  quadam 

scilicet  specie  caritatis  —  sed  in  veritate  summae  cupiditatis. 

Qui  de  sua  se   iactantes  potestate  ,  quam  ,  ut  aiunt,  in  Petro 


vel  apostolis  susceperunt :  Job.  20,  23,  tiinc  maxime  quod  siium 
est  agere  gloriantiir,  cum  hanc  benignitatem  subiectis  irapen- 
dunt ....  Sed  profecto,  si  boc  in  laude  benignitatis  babendum 
est,  quod  tertiam  vel  quartam  i^oenitentiae  partem  relaxant, 
niulto  amplius  eorum  pietas  praedicanda  erit,  si  dimidiam  vel  0 
totani  ex  integro  poenitentiam  dimitterent,  sicut  licere  sibi  pro- 
litentur  et  [a]  domino  concessum  esse  et  quasi  in  manibus  eo- 
rum coelos  esse  positos  secundum  remissionis  vel  absolutionis 
peccatorum  supra  posita  [Job.  20,  23]  testimonia.  Magnae 
denique  impietatis  e  contrario  arguendi  videntur,  cur  non  om-  10 
nes  subiectos  ab  omnibus  absolvant  peccatis,  ut  videlicet  ne- 
minem illorum  damnari  permittant  —  si  ita,  inquam,  in  eorum 
potestate  constitutum  est,  quae  voluerint  peccata  dimittere  vel 
retinere ,  vel  coelos  bis ,  quibus  decreverint ,  aperire  vel  clau- 
dere,  Quod  utique  beatissimi  praedicandi  essent,  si  bos  sibi,  15 
cum  vellent,  aperire  possent.  Quod  quidem  si  non  possunt  vel 
nesciunt,  certe  illud  poeticum,  in  quantum  arbitror,  incurrunt : 
,Xec  prosunl  domino,  quae  prosunl  omnibus  arles  [Ovid.  Me- 
tam.  1,  524]. 

5.  Erlass  luiiocenz*  III.  gegeu  deu  Ablassimfug.  20 

(Lateranconcil  1215.) 
[Nach  Mansi:  Concil  coli.  XXII,  1050  f.] 
Quia  per  indiscretas  et  superfluas  indulgentias,  quas  qui- 
dam  ecclesiarum  praelati  facere  non  verentur,  et  claves  eccle- 
siae   conteranuntur    et   poenitentialis   satisfactio    enervatur,  —  20 
decernimus,  ut,  cum  dedicatur  Inisilica,  non  extendatur  indul- 
gentia  ultra  annum,  sive  ab  uno  solo,  sive  a  pluribus  episco- 
pis  dedicetur ;  ac  deinde  in   anniversario  dedicationis  tempore 
quadraginta  dies  de  iniunctis  poenitentiis  indulta  remissio  non 
excedat.    Hunc  quoque  dierum  numerum  indulgentiarum  Hteras  30 
praecipimus  moderari ,    quae  pro    quibuslibet  causis   aliquoties 
conceduntur,  cum  Romanus  pontifex,  qui  plenitudinem  obtinet 
potestatis,  boc  in  talibus  moderamen  consuevit  observare. 


10 

6.  Der  Kreuzzugsablass  Innocenz'  III. 

(Lateranconcil  1215.) 
[Nach  Amort :  De  origine  etc.  S.  62.] 
Ad  liberandam  terram  sanctam :  Universis  jiraelatis  prae- 
5  cipimus ,  iit  singiili  per  loca  sua  illos ,   qui  signum  crucis  dis- 
posuerimt  resumere,  ac  criice  signatos  ad  reddendum  vota  sua 
domino  moveant   aut  compellant.    Ad  haec  mandamiis ,    iit  ii, 
qui  curam  obtinent  animarum,  duces,  magnates,  communitates 
etc.,  obsecrent,   ut  qui  persoiialiter   non  accesserint  ad  terrae 
10  sanctae  subsidium,  competentem  conferant  numerum  bellatorum 
cum  expensis  ad  triennium   necessariis  secundum  proprias  fa- 
cultates  in   remissionem  j)eccatoruni  suorum,  prout  in  genera- 
libus  literis    est  expressum  et  pro  maiori   cautela  inferius  ex- 
primemus.    Huius  remissionis  volumus   esse  participes  non  so- 
lo lum  eos,  qui  naves  proprias  exhibent,  sed  etiam  illos,  qui  propter 
hoc  opus  naves  studuerint  fabricare.    Et  quia  coelestis  impera- 
toris  obsequiis  inbaerentes  speciali  decet  praerogativa  gaudere, 
cruce  signati  vel  a  collectis,  vel  taliis,    aliisque   gravaminibus 
sint  immunes,  quorum  personas  et  bona  post  crucem  assump- 
20  tarn  sub  b.  Petri  et  nostra  protectione  suscepimus,  statuentes, 
ut  sub  archiepiscoporum,  episcoporum,  ac  omnium  praelatorum 
ecclesiae  defensione  consistant,  propriis  nihilo  minus  protecto- 
ribus  ad  hoc  specialiter  deputandis.    Si  qui  proficiscentium  ad 
usuras  tenentur  adstricti,  creditores  ut  ab  usurarum  exactione 
25  desistant,  praecipimus. 

Nos  igitur  de  omnipotentis  dei  misericordia  et  b,  aposto- 
lorum  Petri  et  Pauli  autoritate  confisi,  ex  illa,  quam  nobis 
(licet  indigne)  deus  ligandi  atque  solvendi  contulit  potestate, 
Omnibus,  qui  laborem  propriis  personis  subierint  et  expensis, 
30  plenam  suorum  peccaminum,  de  quibus  liberaliter  fuerint  corde 
contriti  et  confessi,  veniam  indulgemus  et  in  retributione  iusto- 
rum  salutis  aeternae  pollicemur  augmentum.  Eis  autem,  qui  non 
in  personis  propriis  illuc  accesserint,  sed  in  suis  dumtaxat  ex- 
pensis   iuxta    facultatem    et     qualitatem    suam   viros    idoneos 


11 

destinarint ,  et  illis  similiter,  qiii,  licet  in  alienis  expensis,  in 
propriis  tarnen  personis  accesserint,  plenaui  suoruni  concedimus 
Teniam  peccatorum.  Huius  quoque  remissionis  volumus  et  con- 
cedimus esse  jiarticipes  iuxta  qualitateni  siibsidii  et  devotionis 
affectum  omnes ,  qiii  ad  Subventionen!  ipsius  terrae  de  bonis 
suis  congrue  ministrabunt  aut  consilium  et  auxilium  impende- 
rint  opportunum.  Omnibus  etiam  pie  proficiscentibus  in  hoc 
opere  in  communi  universalis  sjnodus  omnium  ])eneficiorum 
suorum  suflragium  impartimur,  ut  eis  digne  proficiat  ad  salutem. 


7.  Der  Ablass  Innocenz'  III.  für  den  Kampf  gegeu  die  Ketzer,  lo 

(ib.  1215.) 
[Nach  Coii3.  iur.  can.  ed.  Friedberg  IL  S.  788.] 

Catbolici  vero,  qui  crucis  assumpto  caractere  ad  liaereti- 
corum  exterminium  se  accinxerint ,    illa  gaudeant  indulgentia 
illoque  sancto  privilegio  sint  muniti,  quae  accedentibus  in  terrae  15 
sanctae  subsidium  conceduntur. 


8.  Der  Umschwung  in   der  Lehre  von  der  Busse  während  des 

12.  und  13.  Jahrhunderts. 

a.  Aus  Abälards  Ethica  cp.  17 — 24. 

[cp.  17.]   Cum....  peccando   deum  offendimus,    superest,  20 
quibus  ei  modis  reconciliari  possimus.   Tria  itaque  sunt  in  re- 
conciliatione  peccatoris  ad  deum,  poenitentia  scilicet,  confessio, 
satisfactio. 

[cp.    18.]   Poenitentia    autem  proprie   dicitur    dolor  animi 
super  eo,  in  quo  deliquit,  cum  aliquem  scilicet  piget  in  aliquo  2.5 
excessisse.    Haec  autem  poenitentia  tum  ex  amore  dei  accidit 
et  fructuosa  est,    tum   damno   aliquo,    quo   noUemus   gravari, 
qualis  est  illa  damnatorum  poenitentia :  Sap.  5,  2.  3.  Mt.  27,  3. 

Multos  quippe  cottidie  de  hac  vita  recessuros  de  llagitüs  per- 

petratis  poenitere  videmus  et  gra^-i  compunctione  ingemiscere,  non  30 
tam  amore  dei,  quem  ofienderunt,  vel  odio  peccati,  quod  commi- 


12 

serimt,  quam  timore  poenae,  in  quam  se  praecipitari  verentur  .  . . 

[cp.  19.]    Et    quia    de    infructuosa     diximus    i^oenitentia, 

tanto   diligeiitius   quanto    salubrius    fructuosam    consideremus. 

Ad  quam    apostolus   quemlibet    invitans   obstinatum   nee   hor- 

5  rendum  dei  iudicium  attendentem  ait :  ,An  dimtias  bonitatis 
eins  et  palienliae  et  longanimitatis  contemnis  ?  Ignoras, 
quoniam  benignilas  dei  ad  poenitenliam  te  adducit?'  [E,m. 
2,  4.]  Quibus  videlieet  verbis,  quae  sit  poenitentia  salubris  et  ex 
amore  dei  potius  quam  ex  timore  proveniens,  manifeste  declarat, 

10  ut  videlieet  doleamus  deum  ofiendisse  vel  contempsisse,  quia  est 
bonusmagis  quam  quia  iustus  est ... .  Quam  quidem  ,bonitatem'  et 
.patientiae  loiiganimilateni'  lii,  qui  salubriter  poenitent,  atten- 
dentes  non  tam  timore  poenarum  quam  ipsius  amore  ad  com- 
punctionem  moventur  ....  Et  baec   quidem  re  vera  fructuosa 

15  est  poenitentia  peccati,  cum  hie  dolor  atque  contritio  animi 
ex  amore  dei,  quem  tam  benignum  attendimus ,  potius  quam 
ex  timore  poenarum  procedit.  Cum  hoc  autem  gemitu  et  con- 
tritione  cordis,  quam  veram  poenitentiam  dicimus,  peccatum  non 
permanet ,    hoc  est  contemptus  dei   sive    consensus  in   malum, 

20  quia  Caritas  dei  hunc  gemitum  inspirans  non  patitur  culpam. 
In  hoc  statim  gemitu  deo  reconciliamur  et  praecedentis  peccati 
veniam  assequimur  iuxta  illud  prophetae:  ,Qiiaciinqne  hora 
peccator  ingemneril ,  salvus  eriV  [Ez.  33,  14]  ,  hoc  est 
Salute  animae   suae  dignus  efficietur.    Non  ait:    „Quo    anno", 

25  vel :  „Quo  mense",  sive:  „Qua  hebdomada",  vel:  „Quo  die", 
sed :  ,  Qua  hora',  ut  sine  dilatione  venia  dignum  ostendat 
nee  ei  poenam  aeternam  deberi ,  in  qua  consistit  condem- 
natio  peccati.  Etsi  enim,  articulo  necessitatis  praeventus,  non 
habeat  locum  veniendi  ad  confessionem  vel  peragendi  satisfac- 

30  tionem ,  nequaquam  in  hoc  gemitu  de  hac  vita  recedens  ge- 
liennam  incurrit.  Quod  est  condonari  a  deo  peccatum,  hoc  est 
eum  talem  fieri,  quem  iam  non  sit  dignum  sicut  antea  propter 
illud,  quod  praecessit  peccatum,  aeternaliter  a  deo  puniri.  Non 
enim  deus,  cum  peccatum  poenitentibus  condonat,  omnem  poe- 


13 

nam  eis  ignoscit,  sed  soliimniodo  aeternam.  Multi  namqiie 
poenitentes,  qui  praeventi  morte  satisfactionem  poenitentiae  in 
hac  vita  non  egerimt,  poenis  purgatoriis,  non  daranatoriis,  in 
futura  reservantur.  Unde  suprema  iudicii  dies,  qua  repente 
miüti  fideliimi  puniendi  sunt,  quanto  spatio  teniporis  extenda-  5 
tur,  incertum  est,  —  quamvis  resurrectio  .in  inompnto,  in  iclu 
ociili  fiat  [1  Cor.  15,  52]  —  ut  videlicet  ibi  de  culpis  satisfa- 
ciant,  quantum  deus  decreverit,  de  quibus  satisfacere  distulerint 
aut  permissi  non  sunt.  .  .  . 

[cp.  20.]  Quamvis  ....  deus  iam  non  inveniat  in  poeni-  10 
tente,  quod  perenniter  debeat  punire,  poenam  tarnen  praece- 
dentis  peccati  dicitur  condonare,  cum  per  hoc,  quod  gemitum 
ei  poenitentiae  inspiraverit,  eum  indulgentia  dignimi  fecit,  hoc 
est  talem,  cui  nuUa  tunc  debeatur  poena  aeterna,  et  quem  in 
hoc  statu  de  hac  vita  recedentem  salvari  necesse  est.  Quodsi  15 
forte  et  in  eundem  recidat  contemptum,  sicut  redit  ad  pecca- 
tum,  ita  etiam  reLabitur  ad  poenae  debitum,  ut  rursum  puniri 
debeat,  qui  prius  poenitendo  non  puniri  meruerat.  .  .  . 

[cp.  22.]  [Betr.  das  peccatum  irremissibile :  Lc.  12,  10 :] 
.  .  .  Quicunque  ...  sie  in  Christum  peccaverunt,  dicendo  scili-  20 
cet  contra  conscientiam,  eum  in  Beelze})ub,  principe  daemonio- 
rum,  eiicere  daemonia,  ita  prorsus  a  regno  dei  sunt  proscripti 
et  ab  eins  gratia  penitus  exchisi,  ut  nulhis  illorum  deinceps  per 
poenitentiam  mereretur  indulgentiam.  Nee  quidem  negamus 
eos  salvari  posse,  si  poeniterent,  sed  solummodo  eos  dicimus  20 
Tiec  poenitentiae  actus  assecuturos  esse  .... 

[cp.  24.]  .  .  .  Sunt  qui  soli  deo  contitendum  arbitrantur, 
quod  nonnulli  Graecis  im])onunt.  Sed  quid  apiid  deum  con- 
fessio  valeat,  qui  omnia  novit,  aut  quam  indulgentiam  Hngua 
Tiobis  impetret,  non  video  ....  Multis  de  causis  tideles  invicem  30 
peccata  contitentur :  Jac.  5,  16  —  tum  videhcet  propter  sup- 
positam  causam,  ut  orationibus  eorum  magis  adiuvemur,  quibus 
confitemur,  tum  etiam,  quia  in  humihtate  confessionis  magna 
pars  agitur  satisfactionis  et  in   rehixatione  poenitentiae  maio- 


14 

rem  assequimiir  indulgentiam.  .  .  .  Denique  sacerdotes ,  qiiibiis 
animae  confitentium  sunt  commissae ,  satisfactiones  poeniten- 
tiae  illis  liabent  iniimgere,  iit,  qiii  male  arbitrio  suo  et  süperbe 
usi  sunt  deum  contemnendo,  alienae  potestatis  arbitrio  corrigan- 

5  tur ;  et  tanto  securius  id  agant,  quanto  melius  praelatis  suis  oboe- 
diendo  non  tam  suam  quam  illorum  voluntatem  sequuntur.  Qui 
si  fortassis  non  recte  praeceperint,  cum  ille  ad  oboediendum 
paratus  sit,  illis  magis  quam  istis  imputandum  est  ...  . 

[cp.  25.]    Sciendum   tamen  nonnun(|uam  salubri  dispensa- 

10  tione  confessionem  vitari  posse,  sicut  de  Petro  credimus,  cuius 
lacrymas  denegatione  sua  novimus  [Mt.  26,  75],  satisfactionem 
vero  aliam  vel  confessionem  non  legimus.  .  .  .  Providebat  so 
fortassis  super  dominicam  plebem  a  domino  constituendum  esse 
principem,  et  verebatur,  ne,  si  lioc  trina  eins  negatio  per  con- 

15  fessionem  eins  cito  in  publicum  prodiret ,  super  hoc  ecclesia 
graviter  scandalizaretur  et  erubescentia  vehementi  confundere- 
tur,  quod  tam  facilem  ad  negandum  et  tam  pusillanimum  do- 
minus ei  praefecisset.  Si  ergo  tam  pro  lionore  sibi  conser- 
vando  quam  pro  liac  animi  erubescentia  ecclesiae  contiteri  di- 

20  stulit,  provide  hoc,  non  süperbe  fecit.  .  .  .  Hac  quoque  Provi- 
dentia multi  confessionem  differre  vel  omnino  dimittere  possent 
sine  peccato,  si  videlicet  plus  illam  nocere  quam  prodesse  cre- 
derent.  .  .  .  Nee  iam  in  subiectis  [seil,  arbitrio  sacerdotum  in 
der  Beichte]  culpa  remanet ,    qua  moriantur ,   quos  iam  antea 

25  poenitentia  deo,  ut  diximus,  reconciliaverat,  prius  scilicet,  quam 
ad  confessionem  venirent  vel  satisfactionis  institutionem  susci- 
perent.  Si  (juid  tamen  de  poena  satisfactionis  minus  est  insti- 
tutum  quam  oporteat,  deus,  qui  nulluni  peccatum  impunitum 
dimittit  et  singula  quantum   debet  punit,   pro    quantitate  pec- 

30  cati  satisfactionis  aequitatem  servabit ;  ipsos  videlicet  poeni- 
tentes  non  aeternis  suppliciis  reservando,  sed  in  hac  vita  vel 
in  futura  poenis  purgatoriis  affligendo  —  si  nos,  incpiam,  in 
nostra  satisfactione  neghgentes  fuerimus.  .  .  .  Has  autem  poenas 
vitae  praesentis,  quibus  de  peccatis  satisfacimus,  ieiunando,  vel 


15 

orando,  vigilando,  vel  quibiiscunqiie  modis  camem  macerando, 
vel  quae  nobis  subtrahimus  egenis  imi^endendo,  satisfactionem 
vocainus;  quas  alio  nomine  in  evangelio  /ructus  poeniten- 
tiae'  noYimus  appellari  [Mt.  3,  8]  .... ,  ac  si  aperte  cli- 
ceretur :  „  Digna  satisfactione  quod  deleqiiistis  emendando  ita  5 
hie  reconciliamini  deo,  iit  deinceps  quod  ipse  piiniat  nequa- 
quam  inveniat,  et  graviores  poenas  mitioribus  praevenite"  . . . ; 
Magna  itaque  cautela  est  eis  adhibenda  et  magna  opera  danda, 
ut  secundiim  instituta  sanctorum  patriim  talis  baec  satisfactio 
suscipiatur ,  ut  nihil  ibi  iDurgandum  restet.  Cum  ergo  indis-  lo 
creti  fuerint  sacerdotes,  qui  haec  instituta  canonum  ignorant, 
ut  minus  de  satisfactione  quam  oportet  iniungant,  magnum  hinc 
incommodum  poenitentes  incurrunt,  cum  male  de  ipsis  confisi 
gra^^o^ibus  poenis  postmodum  plectantur,  unde  hie  per  levio- 
res  satisfacere  potuerunt.  15 

[Folgt  die  oben  S.  8  f.  mitgeteilte  Stelle.] 

b.  Aus  Thomas'  v.  Aquino  Commentum   in  lY.  libr.    sentent. 
dist.  XX.  qu.  1.  art.  1—5. 

[art.  1.]  Poena  post  remissionem  culpae  exigitur,  ut  inae- 
quahtas  iniustitiae  commissae  ad  aequalitatem  reducatur.  Aequa-  20 
Utas  autem  quantitatem  consequitur.  Unde  sieut  ad  orchnatio- 
nem  culpae  exigitur,  quod  poena  pro  culpa  inferatur,  ita  exi- 
gitur, quod  pro  tanta  culpa  tanta  poena.  Et  ideo  cum  peccatum 
inordinatum  remanere  non  possit,  quamvis  reatus  poenae  sit 
diminutus  per  contritionem  et  confessionem  et  absolutionem,  25 
oportet  quod  adlnic  in  üne  poenitens  quicunque  satisfactio- 
nem non  implet  in  hac  vita,  post  hanc  vitam  puniatur,  —  nisi 
tanta  fuerit  contritio ,  quod  totaliter  a  poena  piu'getur,  quod 
quandoque  contingere  potest.  .  .  . 

[art.  2.]   Poena  post  dimissionem  cidpae  exigitur  ad  duo,  30 
scilicet  ad    debitum  solvendiun  et  ad  remedium  praestandum. 
Potest    ergo    taxatio    poenae    considerari    quantum    ad    duo: 
P  r  i  m  0  quantimi  ad  debitum,  et  sie  quantitas  poenae  radiea- 


16 

liter  respondet  quantitati  ciilpae,  antequam  de  ea  aliqiiid  dimit- 
tatur,  Sed  tarnen  quantum  i^er  primum  eoruni,  qiiae  nata  sunt  re- 
mittere  poenam,  plus  remittitur,  secundum  hoc  per  aliud  minus 
remittendum    vel    solvendum   restat ;  quia    quanto    per  contri- 

ö  tionem  plus  de  poena  dimissum  est ,  tanto  per  confessionem 
minus  dimittendum  restat.  S  e  c  u  n  d  o  quantum  ad  remedium 
vel  illius  qui  peccavit,  vel  aliorum ,  et  sie  quandoque  pro  mi- 
nori  peccato  maior  iniungitur  poena;  vel  quia  peccato  unius 
difficilius  potest  resisti  quam  peccato  alterius  —  sicut    iuveni 

10  pro  fornicatione  imponitur  maior  poenitentia  quam  seni,  quam- 
vis  minus  peccet  —  vel  quia  in  uno  peccatum  est  periculosius 
—  sicut  in  sacerdote  —  quam  in  alio,  vel  quia  multitudo  magis 
prona  est  ad  illud  peccatum,  et  ideo  per  poenam  unius  alii 
sunt   exterrendi.    Poena  ergo  in  foro  poenitentiae  quantum  ad 

15  utriimque  taxanda  est,  —  et  ideo  non  semper  pro  maiori  pec- 
cato maior  poenitentia  imponitur.  Sed  poena  purgatorii  solum 
est  ad  solvendum  del)itum ,  —  quia  iam  ulterius  non  nianet 
locus  peccandi  — ,  et  ideo  illa  poena  taxatur  solum  secundum 
quantitatem  peccati,  considerata  tarnen  contritionis  quantitate 

20  et  confessione  et  absolutione,  quia  per  omnia  haec  aliquid  de 
poena  dimittitur,  —  unde  etiam  a  sacerdote  iniungendo  satis- 
factionem  sunt  consideranda. 

Poena  satisfactoria  est  ad  duo,  scilicet  ad  Solutionen!  de- 
biti  et  ad  medicinam  pro  peccato  vitando.    Inquantum  est  ad 

25  remedium  sequentis  peccati ,  sie  satisfactio  unius  non  prodest 
alteri,  —  quia  ex  ieiunio  unius  caro  alterius  non  domatur, 
nee  ex  actibus  unius  alius  bene  agere  consuevit,  nisi  secundum 
accidens,  inquantum  aliquis  per  bona  opera  potest  alteri  me- 
reri    augmentum  gratiae,  quae  efficacissimum  remedium  est  ad 

80  peccatum  vitandum  ;  sed  hoc  est  per  modum  meriti  magis  quam 
per  modum  satisfactionis.  Sed  quantum  ad  satisfactionem  de- 
biti,  unus  j)otest  pro  alio  satisfacere,  dummodo  sit  in  caritate, 
ut  opera  eins  satisfactoria  esse  possint.  Nee  oportet ,  quod 
maior  poena  imponatiir  ei,  qui  pro  altero  satisfacit,  quam  prin- 


17 

cipali  imponeretur.  .  .  . 

[art.  3.]  Ab  omnibus  conceditur  indulgentias  aliquid  valere, 
quia  impium  esset  diceie ,  qiiod  ecclesia  aliquid  vane  faceret, 
Sed  quidam  dicunt,  quod  non  valent  ad  absolvendum  a  reatu 
poenae,  quam  quis  in  purgatorio  secundum  iudicium  dei  mere-  5 
tur ,  sed  valent  ad  absolutioneni  ab  obligatione ,  qua  sacerdos 
obligavit  poenitentem  ad  poenam  aliquam,  vel  ad  (juam  etiam 
ordinatur  ex  canonum  statutis.  Sed  haec  opinio  non  videtur 
Vera.  P  r  i  m  o ,  quia  est  expresse  contra  Privilegium  Petro  da- 
tum,  ut  ,quo(l  in  terra  remitieret^  et  in  coelo  remitteretur"  lo 
[Mt,  16,  19J  —  unde  remissio,  quae  fit  quantum  ad  forum  ec- 
clesiae,  valet  etiam  quantum  ad  forum  dei.  Et  p  r  a  e  t  e  r  e  a 
ecclesia  huiusmodi  indulgentias  largiens  seu  dans  magis  dam- 
nificaret  quam  adiuvaret,  quia  remitteret  ad  graviores  poenas, 
scilicet  purgatorii,  absolvendo  a  poenitentiis  iniunctis.  15 

Et  ideo  aliter  dicendum,  quod  valent  et  quantum  ad 
forum  ecclesiae  et  quantum  ad  iudicium  dei  ad  remissionem 
poenae  residuae  post  contritionem  et  absolutioneni  et  confes- 
sionem,  sive  sit  iniuncta  sive  non.  Ratio  autem,  quare  valere 
possunt,  est  unitas  corporis  mystici,  in  qua  multi  operibus  poe-  20 
nitentiae  supererogaverunt'ad  mensuram  debitorum  suorum  et 
multas  etiam  tribulationes  iniuste  sustinuerunt  patientes,  per 
quas  multitudo  poenarum  poterat  expiari,  si  eis  deberetur  — 
quorum  meritorum  tanta  est  copia,  quod  omnem  poenam  de- 
bitam  nunc  \dventibus  excedunt  —  ;  et  praecipue  propter  me-  25 
rituni  Christi,  quod  etsi  in  sacramentis  operatur,  non  tamen 
efticacia  eins  in  sacramentis  includitur,  sed  sua  infirmitate  ef- 
ficaciam  sacramentorum  excedit.  .  .  . 

[art.  5.]  Quidam  dicunt  indulgentias  valere  etiam  existen- 
tibus  in  peccato  mortali ,  non  quidem  ad  dimissionem  poenae  30 
—  quia  nulli  potest  dimitti  poena,  nisi  cui  iam  dimissa  est 
culpa ;  qui  enini  non  est  consecutus  Operationen!  dei  in  remis- 
sione  culpae,  non  potest  consequi  remissionem  poenae  a  mi- 
nistro  ecclesiae,  neque  in  indulgentiis,  neque  in  foro  poeniten- 

K  ü  h  1  e  r  ,  Ablassstreit.  a 


18 

tiali,  —  valet  tarnen  eis  ad  acqiiirendmn  gratiam.  Sed  hoc 
non  videtiir  verum ;  quia,  quamvis  merita  illa,  quae  per  indul- 
gentiam  communicantur,  possent  valere  ad  luerendum  gratiam, 
non  tarnen  probater  hoc  dispensantur ,  sed  determinate  ad  re- 
ö  missionem  poenae,  et  ideo  non  valent  existentibus  in  mortali, 
et  ideo  in  omnibus  indulgentiis  fit  mentio  de  vere  contritis  et 
confessis.  .  .  . 

[Literatur:  Nr.  44.] 


10  9.  Der  Jubiläumsablass  Bonifacius'  VIII.  1300. 

(Bulle:  Antiquorum  habet  fida.) 

[Nach  Corp.  iur.  can.  ed.  Friedberg  II,  1303  f.] 

Antiquorum  habet  fida  relatio,  quod  accedentibus  ad  ho- 
norabilem  basilicam   principis   apostolorum  de   urbe  concessae 

15  sunt  magnae  remissiones  et  indulgentiae  peccatorura.  Nos  igi- 
tur,  qui  iuxta  officii  nostri  debitum  salutem  appetimus  et  pro- 
curamus  libentius  singulorum,  huiusmodi  remissiones  et  indul- 
gentias  omnes  et  singulas  ratas  et  gratas  habentes  ipsas  auto- 
ritate  apostolica    confirmamus  et  apjjrobamus   et    etiam  inno- 

20  vamus  et  praesentis  scripti  patrocinio  communimus.  Ut  autem 
beatissimi  Petrus  et  Paulus  apostoli  eo  amplius  honorentur, 
(pio  ipsorum  basilicae  de  urbe  devotius  fuerint  a  fidelibus  fre- 
quentatae ,  et  fideles  ipsi  spiritualium  largitione  munerum  ex 
huiusmodi  frequentatione  magis  senserint  se  refectos,  — :  nos 

25  de  omnipotentis  dei  misericordia  et  eorundem  apostolorum  eius 
meritis  et  autoritate  confisi,  de  fratrum  nostrorum  consilio  et 
apostolicae  plenitudine  jDotestatis  omnibus  in  praesenti  anno, 
millesimo  trecentesimo  a  festo  nativitatis  domini  nostri  Jesu 
Christi  praeterito,  proxime  inchoato,  et  in  quolibet  anno  cente- 

30  simo  secuturo  ad  basilicas  ipsas  accedentibus  reverenter,  vere 
poenitentibus  et  confessis,  vel  qui  vere  poenitebunt  et  confite- 
buntur  in  huiusmodi  praesenti  et  quolibet  centesimo  secuturo 
annis,  non  solum  plenam  et  largiorem,  immo  plenissimam  om- 


19 

niiim  suorum  concedemiis  et  concedimus  veniam  peccatorum, 
statuentes,  iit,  qiii  voliierint  huiusmodi  indulgentiae  a  nobis  con- 
cessae  tieri  participes,  si  fiierint  Romani,  ad  minus  XXX  die- 
l)iis  continnis  seu  interpolatis ,  et  saltem  semel  in  die,  si  vero 
peregrini  fuerint  aiit  forenses,  simili  modo  diebus  XV  ad  ba-  ^ 
silicas  easdem  accedant.  Unusquisque  tamen  plus  merebitur 
et  indulgentiam  eflicacius  consequetur,  qui  basilicas  ipsas  am- 
plius  et  devotius  frequentabit.  Nulli  ergo  onniino  bominum 
liceat  hanc  paginam  nostrae  confirmationis,  approbationis,  in- 
novationis,  concessionis  et  constitutionis  infringere  etc.  lo 

Datum    ßomae   apud   sanctum   Petrum  VIII.  Kai.  Mart. 
Pont,  nostri  Ao.  VI. 

[Zusatz  dazu  nach  Jac.  Cajetanus   (B.  M.  XXV,    944):]   Item    placet 
ipsi  domiiio  nostro  summo  pontifici  et  vult,  quod  omnes  illi,  qui  venerunt 
ad  indulgentiam  concessam  per  eum  et  mortui  sunt  in  via  vel  urbe,  nu-  15 
mero  dierum  taxato  in  ipsa  indulgentia  nondum  decurso,  plenam  indul- 
gentiam consequantur. 

10.  Der  Jiibiläumsablass  Clemens'  VI.  1343. 

(Bulle:  Unigenitus  dei  liLius.) 
[Nach  Corp.  iur.  can.  ed.  Friedberg  II,  1304  f.]  20 

Unigenitus  dei  Ulius  de  sinu  j^atris  in  uterum  dignatus  est 
descendere  matris,  in  qua  et  ex  qua  nostrae  mortaütatis  sub- 
stantiam  divinitati  suae  in  suppositi  unitate  ineÖ'abili  unione 
coniunxit,  id  quod  fuit  permanens  et  quod  non  erat  assumens, 
ut  haberet ,  unde  hominem  lapsum  redimeret  et  pro  eo  satis-  25 
faceret  deo  patri  ....  Quantum  ergo  exinde ,  ut  nee  super- 
vacua,  inanis  aut  superMua  tantae  etfusionis  miseratio  redde- 
retur,  tbesaurum  militanti  ecclesiae  acquisivit,  volens  suis  the- 
saurizare  filiis  pius  pater,  ut  sie  sit  intinitus  thesaurus  bomini- 
bus,  quo  qui  usi  sunt  dei  amicitiae  participes  sunt  effecti.  Quem  30 
quidem  tbesaurum  non  in  sudario  repositum,  non  in  agro  abscon- 
ditum  [Mt.  25, 18],  sed  per  beatum  Petrum,  coeli  clavigerum,  eius- 
que  successores,  suos  in  terris  vicarios,  commisit  lidelibus  salubri- 
ter  dispensandum,  et  propriis  et  rationabilibus  causis,  nunc  pro 

9  * 


20 

totali,  nunc  j^ro  partiali  remissione  poenae  temporalibus  \n'o 
peccatis  debitae,  tarn  generaliter  quam  specialiter  (prout  cum 
deo  exjDedire  cognoscerent)  vere  poenitentibus  et  confessis  mi- 
sericorditer  applicandum.    Ad  cuius  quidem  thesauri  cumulum 

5  beatae  dei  genetricis  omniumque  electorum  a  primo  iusto  us- 
que  ad  ultimum  merita  adminiculum  praestare  noscuntur;  de 
cuius  consumptione  seu  minutione  non  est  aliquatenus  formi- 
dandum,  tam  propter  inlinita  Christi  ....  merita,  quam  pro 
eo,  quod,  quanto  plures  ex  eius  applicatione  traliuntur  ad  iu- 

10  stitiam ,  tanto  magis  accrescit  ipsorum  cumulus  meritorum. 
Quod  felicis  recordationis  Bonifacius  papa  VIII,  praedecessor 
noster,  pie  (sicut  indubie  credimus)  considerans  ....  incon- 
sumptibilem  thesaurum  huiusmodi  pro  excitanda  et  remune- 
randa  devotione  fidelium  voluit  aperire  [folgen  die  Bestimmun- 

15  gen  s.  Nr.  9].  Nos  autem,  attendentes,  quod  annus  quinqua- 
gesimus  in  lege  Mosaica  [3  Mos.  35]  (quam  non  venit  dominus 
,so/rere''\  sed  spiritualiter  /idimplere'  [Mt.  5,  17])  iubilaeus  remis- 
sionis  et  gaudii  sacerque  dieruni  numerus,  quo  lege  fit  remissio, 
censebatur,  (juodque  ipse  quinquagenarius  numerus  in  testamen- 

20  tis,  veteri  quidem  ex  legis  datione,  novo  ex  visibili  spiritus  sancti 
in  discipulos  missione,  per  quem  datur  peccatorum  remissio, 
singulariter  honoratur,  quodque  huic  plura  et  grandia  divina- 
rum  adaptantur  mysteria  scripturarum,  et  clamorem  peculiaris 
populi  nostri  Romani,  videlicet  hoc   humiliter    supplicantis  ac 

25  nos  ad  instar  Moysi  et  Aaron  per  proprios  et  solemnes  nun- 
tios  ad  hoc  destinatos  specialiter  orantis  pro  toto  Christiano 
populo  et  dicentis:  „Domine,  aperi  eis  thesaurum  tuum,  fontem 
aquae  vivae"  !  desiderantes  benignius  exaudire  ....  volentes- 
que  quam  plurimos  huiusmodi  indulgentiae  fore  participes,  cum 

30  pauci  multorum  respectu  propter  vitae  hominum  brevitatem 
valeant  ad  annum  centesimum  pervenire  — :  de  fratrum  nostro- 
rum  consilio  praedictam  concessionem  indulgentiae  ex  supra 
scriptis  et  aliis  iustis  causis  ad  annum  quinquagesimum  duxi- 
mus  reducendam,  statuentes  de  fratrum  consilio  praedictorum 


21 

et  apostolicae  plenitudine  potestatis ,  ut  universi  lideles ,  qui 
vere  poenitentes  et  confessi  in  anno  a  nativitate  eiusdem 
MCCCL  proxinie  futiiro,  et  deinceps  perpetnis  futuris  temporibus 
de  quinquaginta  in  quinquaginta  annis  praedictas  eorundem  Petri 
et  Pauli  apostolorum  basilicas  et  Lateranensem  ecclesiam  .  .  .  .  0 
causa  devotionis  modo  praedicto  visitaverint,  plenissimam  omnium 
peccatorum  suoruni  veniam  consequantur,  ita  videlicet,  ut  qui- 
cunque  voluerint  indulgentiam  huiusmodi  assequi,  si  Romani, 
ad  minus  XXX,  si  vero  peregrini  aut  foreuses ,  modo  simili 
XV  diebus  ad  praedictas  basilicas  et  ecclesiam  accedere  te- 10 
neantur,  adiicientes ,  ut  ii  etiam ,  qui  pro  ea  consequenda  ad 
easdem  basilicas  et  ecclesiam  accedent,  post  iter  arreptum  im- 
pediti  legitime,  quominus  ad  urbem  illo  anno  valeant  pervenire, 
aut  in  via,  vel,  dierum  praetaxato  numero  non  completo,  in 
dicta  urbe  decesserint,  vere  poenitentes  (ut  praemittitur)  et  con-  15 
fessi,  eandem  indulgentiam  consequantur.  Omnes  niliilo  minus 
et  singulas  indulgentias  per  nos  vel  praedecessores  nostros,  Ro- 
manos pontifices,  tarn  praenominatis  quam  aliis  basilicis  et  eccle- 
siis  de  dicta  urbe  concessas  ratas  et  gratas  habentes  ipsas  au- 
toritate  apostolica  confirmamus  et  approbamus  ac  etiam  inno-  20 
vamus  et  praesentis  scriijti  })atrocinio  communimus  .... 

Datum  Avinion.  VI.  Kalend.  Februar.  Pont,  nostri  Ao.  I. 


11.  Der  Jubiläumsablass  ürbans  VI.  1389. 
(Bulle :  Salvator  noster.) 
[Nach  Amort  a.  a.  0.  I,  84  ff.]  25 

.  .  .  Nos  considerantes ,  quod  aetas  hominum  amplius  so- 
lito  in  dies  labitur^)  pauciores,  et  desiderantes  quam  plurimos 
participes  tieri  indulgentiae  memoratae  [d.  h.  des  Jubiläums- 
ablasses] ,  cum  plurimi  ad  annum  quinquagesimum  propter 
hominum  vitae  brevitatem  non  perveniant,  et  ut  cunctorum  30 
populorum  augeatur  devotio,  fides  resplendeat,  spes  vigeat  et 

1)  Amort:  lacitur. 


22 

Caritas  veheinentius  invalescat,  ac  intendentes,  qiiod  anno 
tricesimo  tertio  salvatoris  domini  nostri  Jesu  Christi  ipse  sal- 
vator  noster  pro  nobis  aeterno  patri  Adae  debitmn  solvit  et 
veteris  piaculi    coinquinationem   proprio    sanguine  detersit  de- 

5  structisque  mortis  vinculis  victor  ab  inferis  resurrexit  et  per  qua- 
draginta  dies  per  multa  argumenta  suis  apparens  discipulis 
videntibus  illis  ascendit  in  coelum  ac  demum  dona  charisma- 
tum  per  immissionem  sancti  Spiritus  in  filios  adoptionis  effudit, 
et  quod  mysterio   huiusmodi  triginta  trium  annorum,  qui  fue- 

10  runt  totum  tempus  vitae  ipsius  nostri  salvatoris  ,  quibus  con- 
versatus  in  mundo  miro  clausit  ordine  sui  moras  incolatus, 
plurima  etiam  alia  et  grandia  divinarum  scripturarum  myste- 
ria  adaptari  possunt,  et  ut  magis  ipsius  salvatoris  et  eorum, 
quae  pro  bumani  generis  salute  gessit  ac  verbis  docuit  et  exem- 

15  plis,  fidelibus  sit  in  memoria,  — :  de  fratrum  nostrorum  con- 
silio  ex  supradictis  et  aliis  iustis  causis  ad  annum  tricesi- 
mum  tertium  reducimus,  per  i)raesentes  statuentes  de  eorundem 
fratrum  nostrorum  consilio  et  apostolicae  plenitudine  potesta- 
tis,  ut  universi  Christi  fideles  vere  poenitentes  et  confessi,  qui 

20  in  anno  a  nativitate  eiusdem  domini  1390  proxime  futuro  et 
deinceps  perpetuis  temporibus  de  triginta  tribus  annis  in  tri- 
ginta tres  annos  praedictas  ii)sorum  Petri  et  Pauli  basilicas,  ac 
Lateranensem  et  s.  Mariae  maioris  de  urbe  ecclesias,  quae  ob 
ipsius  reverentiam  virginis  inter  alias  praedictae  urbis  ecclesias 

2a  devotissime  honoratur,  .  .  .  causa  devotionis  modo  praemisso 
visitaverint ,  plenissimam  omnium  peccatorum  suorum  veniam 
consequantur.  [etc.  folgen  dieselben  Bestimmungen  wie  in  Nr,  10 : 
ita  videlicet  etc.  —  communimus.] 

Datum  Romae  apud  sanctum  Petrum  sexto  Idus  Aprilis 

30  pontiücatus  nostri  anno  uiidecimo. 


23 

12.  Der  Jiibiläiimsablass  Pauls  II.  1470. 

(Bulle :  Ineffabilis.) 
[Nach  Amort,  a.  a.  0.  92  ff.] 

....  Nos  igitiir,  qui  miseratione  altissimi  labentibus  aniiis 
regimini  catholicae   et  universalis  ecclesiae  fuimus   divina  cle-  0 
mentia   disponente  praefecti,    provida   consideratione  non  im- 
merito    attendentes    humanae   conditionis    statum  fragilem  ad 
peccandum  proclivem   et    ad   declinationem   usque  adeo  celeri 
cursu,  ut  praemittitur,    properare,    brevissimum   quoque   vitae 
spatium  et  peccatis  nostris  exigentibus  crebras  pestilentias,  va-  10 
rios  morbos  letiferos,  gravissimas  quoque  Turcarum  et  intide- 
lium  adversus   fideles  persecutiones  assiduas,  atque  universam 
Christianitatem  retroactis  temporibus  quassatam  adhuc  variis, 
non  quidem  minoribus,  iniuriis  lacessiri  et  calamitosis  casibus 
et  dispendiis  subiacere,  aliasque  plurimas  aerumnas  in  Christi  15 
populos  adeo  invalescere,  ut^)  eis    atque  aliis  sinistris  casibus 
plerumque  causantibus  admodum  pauci  remissionum  et  indul- 
gentiarum  huiusmodi    participes  tieri  mereantur,    nee  non  at- 
tente   considerantes   novum    vel  a   moribus   alienum  non   esse 
pro  varietate  temporum  ante  decessorum  eorundem  statuta  re-  20 
duci  ad  spatium  temporis  brevioris,  maxime  pro  salute  anima- 
rum  fideliimi,  quam  tota  mente  ajDpetimus  et  iuxta  datam  nobis 
a  domino    gratiam    assidue  procuramus ,  — :   ex  praemissis   et 
quibusdam  aliis  non  minoribus  causis    ad  id  animum  nostrum 
inducentibus   annum   trigesimum    tertium   huiusmodi   de  vene-  20 
rabilium  fratrum  nostrorum  consilio  et  ipsius  potestatis  pleni- 
tudine  ad    annum    vigesimum    quintum    reducentes  autoritate, 
scientia,  et  potestate  praemissis  statuimus  et  ordinamus,  quod 
de  cetero  perpetuis  futuris  temporibus  annus  iubilaeus  (plena- 
riae  videlicet  remissionis  et  gratiae  et  reconciliationis  humaniso 
generis  nostro   piissimo    redemptori)  cum   omni])us  et   singulis 
indulgentiis   et   peccatorum   remissionibus    supra   dictis   de  vi- 
ginti  quinque  annis  ^)  cum  gratiarum  actione  et  mentis  iucun- 

1)  Amort.:  et.  2)  Amort.:  auni 


24 

ditate  debeat  ab  omnibus  Christi  tidelibiis  frequentari  ac  etiam 
celebrari  .... 

Datum  Romae  apud  s.  Petrum  anno  a  N.  D.  1470.  XIII 
Kai.  Maii,  pontificatus  nostri  anno  sexto. 


5  13.  Der  Jubiläiimsablass  Alexanders  VI.  1500. 

[Nach  Aniort:  a.  a.  0.  94  f.] 
Cum  in  principio  buius    sacri   instantis    anni   iubilaei  pro 
animarum  Christi  tidelium  ad  almam  urbem  pro  consequenda 
ipsius  anni  iubilaei  plenissima  indulgentia  confluentium  salute 

10  dilectis  filiis  poenitentiariis  nostris  in  basilica  principis  aposto- 
lorum  de  urbe  ipsos  Christi  tideles  etiam  in  casibus  nobis  re- 
servatis  —  quatuor  dumtaxat  exceptis  —  tunc  expressis  absol- 
vendi  plenam  et  liberam  concessimus  facultatem ,  prout  in 
ceteris    inde    confectis  literis   plenius  continetur ;    et  quia  iam 

15  j)lurimi  Christi  fideles  ad  dictam  urbem  iam  venerunt ,  diversis 
irregularitatibus  irretiti,  cum  quibus  praedicti  poenitentiarii 
dispensare  nequiverint,  et  creditur  multos  alios  dicto  anno  esse 
venturos,  qui  dictis  dispensationibus  indigebunt,  et  etiam  multi 
l)eregrini  et  forenses,  qui  ad  dictam  urbem  se  contulerunt,  ab 

20  ipsa,  non  completo  per  eos  numero  ad  visitandas  basilicas  et 
ecclesias  dictae  urbis  ad  id  deputatas  praetaxato,  propter  di- 
versas  et  occurrentes  necessitates  discesserunt,  et  semper  ad  nos 
super  concedendis  dispensationibus  praedictis  et  dicti  tem- 
poris  abbreviatione^)  recurri  non  potest — :  nos  de  animarum 

25  fidelium  quorumlibet  salute  sollicite  -)  cogitantes  ac  in  prae- 
missis  opportune  providere  volentes  praedictis  poenitentiariis, 
de  quorum  fide,  discretione,  bonitate,  et  integritate  gerimus  in 
domino  fiduciam  specialem ,  praetaxatum  tempus  quindecim 
peregrinis  et  forensibus  ad  minorem  quinque,  et  Romanis  et  in  dicta 

30  urbe  commorantibus  et  residentibus  ad  minorem  septem  dierum 
numerum  ut  reducant  —  imposito  tamen  eisdem  peregrinis  et  fo- 

1)  Amort:  abbreviationem. 

2)  Amort:  soUicita. 


25 

rensibus  ac  Romanis  [et]  in  dicta  iirbe  commorantibus  et  residen- 
tibus,  dictum  numerum  abbreviarivolentibus,  utvidelicetperegrini 
et  forenses  quartam,  llomani  vero  et  in  dicta  iirbe  commoran- 
tes  et  residentes  octavam  partem  eins,  quod  pro  eorum  victu 
diebiis,  qiii  eis  abbreviabuntiir,  exponerent,  in  capsa  poeniten-  0 
tiarioriim  praedictorum  pro  eorum  eleemosyna  ponant,  in  re- 
staurationem  et  reparationem  dictae  basilicae  s.  Petri  conver- 
tenda.  Et  si  qui  erunt  a  deo  pauperes,  ut  eleemosynam  elargiri 
nequeant,  eos  ab  omni  largitione  huiusmodi  penitus  liberandi. 
Et  quia  etiam  aliqui  ex  dictis  Romanis  senes  valetudinarii,  10 
claudi,  intirmi  et  inimicitias  graves  et  periculosas  habentes  exi- 
stunt,  qui  basilicas  et  ecclesias  praedictas  visitare  non  possunt, 
eis,  ut  aliquam  vel  aliquas  ex  praedictis  basilicis  ecclesiis,  vel 
parocbiales,  sub  quibus  degunt,  visitando  etiam  in  minori  nu- 
mero  Septem  dierum  non  teneantur  ad  aliam  visitationem,  et  15 
qui  ex  eis  domum  vel  cameram  exire  non  possunt,  sufficiat  eis 
solam  orationem  dominicam  et  salutationem  angelicam  tot  vici- 
bus  et  tot  diebus,  quot  ipsis  poenitentiariis  videbitur,  dicere 
et  recitare  —  missa  tarnen  per  ipsos  ad  dictam  capsam  vide- 
licet  octava  parte  eius^),  quod  exponerent  diebus,  qui  eis  ab-  20 
breviabuntur ,  prout  supra  dictum  est,  condecenti.  Pauperes 
tamen  nibil  mittere  teneantur.  Nee  non  volumus  aliquas  elee- 
mosynas  pro  animabus  defunctorum  elargiri ;  etiam  tempus  prae- 
dictum  data  eleemosyna,  de  qua  ipsis  poenitentiariis  videbitur 
pro  eorum  arbitrio  —  habito  tamen  ad  conditiones  et  quali-  25 
tates  personarum  respectu  —  abbreviandi  vel  in  totum  remit- 
tendi  ac  super  irregularitate  quovis  modo  —  etiam  in  ordini- 
bus,  praeterquam  homicidii  voluntarii  ac  bigamiae  contracta  — 
necnon  super  matrimomis  scienter  vel  ignoranter,  in  quibus- 
cunque  consanguinitatis  et  affinitatis  gradibus  —  etiam  multi-  30 
plicibus,  a  secundo  tamen  gradu  inferioribus  —  contractis, 
occultis  tamen  etiam  carnali  copula  subsecuta,  ut-)  in  eis  licite 


1)  Amort:  partis.  2)  Amort:  et. 


26 

remanere  possint,  proleui  siiscei^tam  et  suscipiendam  legitimam 
decernendo  —  praevia  tarnen  ab  excommunicationis  sententia, 
quam  i)ropterea  inciu-rerunt ,  ahsolutione  —  dispensandi ;  nee 
non  Vota  quaecimque  per  confitentes  eis  emissa  —  Hierosoly- 

5  mitano ,  continentiae  et  religionis  votis  dumtaxat  exceptis  — 
commutandi,  facta  tarnen  super  his  debita  compositione  iuxta 
conditiones  et  qualitates  personarum,  ad  quas  debitus  respec- 
tus  kabeatur;  nee  non  super  male  ablatis  incertis  et  male  quae- 
sitis,  de  quibus,  cui  restitutio  fieri  debeat,  notitia  non  habeatur, 

10  etiam  secundum  qualitatem  personarum  et  quantitatem  male 
ablatorum  et  male  quaesitorum  componendi  et  residuum  eis 
remittendi ;  ac  cum  symoniacis,  qui  beneficia  symoniace  acqui- 
siverunt,  similiter  dispensandi  et  eos  a  symoniae  labe  ac  ex- 
communicationis aliisque  censuris  ecclesiasticis  absolvendi,   ac 

15  eis,  qui  dicta  beneficia  retinere  et  in  susceptis  ordinibus  etiam 
symoniace  receptis  etiam  in  altaris  ministerio  ministrare  pos- 
sint ,  concedendi  abolendique  omnem  inliabilitatis  et  infamiae 
maculam  sive  notam  per  eos  occasione  praemissorum  contrac- 
tam,  scriptoresque  literarum   apostolicarum ,    qui  ultra   taxam 

20  aliquid  receperunt,  etiam  absolvendi  —  facta  cum  eis  aliqua 
compositione  secundum  quantitatem  pecuniarum,  quas  rece- 
perunt, et  similiter  cum  dictis  symoniacis  super  fructibus  male 
perceptis,  videlicet  ut  ad  minus  tertiam  partem  eins,  quod  re- 
ceperunt, in    dicta  capsa  ponant,    et  si  ageretur   de   beneficio 

25  parvi  valoris  vel  cum  adeo  pau^^ere ,  ut  nihil  solvere  possit, 
sibi  totum  remittendi  plenam,  liberam,  et  omnimodam,  in  foro 
conscientiae  dumtaxat  et  non  aliter  hoc  anno  iubilaei  dumtaxat 
concedimus  facultatem,  super  quibus  omnibus  eorundem  poeni- 
tentiariorum  conscientiam  oneramus  .... 

30  Datum  Romae  apud  s.  Petrum  IV.  Non.  Martii  anno  ine. 

Dom.   1500.  Pontificatus  nostri  anno  8. 
[Literatur  zai  9—13:  Nr.  Nr.  34,  35,  61,  67.] 


14.  Thomas  vou  Chautimpre  über  den  Ablass  a  poeua  et  culpa 

ca.  1260. 

[Aus  Th.  V.  Ch.  :  Bonum  universale  de  apibus.    Duaci  1627  lib.  II  cp.  3.] 
De  indiilgentia  autem,  quae  crucem  suscipientibus  praedi- 
catur,    niillus  üdelium  dubitare   permittitur,    quin   integraliter  5 
vere  poenitentes  et  confessi  indiilgentiam  recipiant  omnium  pec- 
catoriim,  et  in  ea  desiderii  volimtate,  qua  pro  fide,  si  se  ob- 
tulerit  locus,  mori  gestiunt,  totaliter  a  poena   simul  absolvan- 
tur  et  culpa.    Certa  ergo  mihi  fides  de  liis  omnibus  est,  et  nihil 
haesito  de  hoc,  quod  summus  pontifex  noster  per  legatos  au-  lo 
toritatis  suae  mandaverit  faciendum.    Sed  de  his  multi  fidelium 
non  sufficiunt  admirari,  qui  crucem  pecunia  redimunt,  et  hanc 
in  tam  modica  pecuniae  quantitate,  ut  vix  decimam,  vix  vice- 
simam,  vel  vix  certe  bonorum  suorum,  saltem  mobilium,  salvis 
haereditatibus  integris,    centesimam  partem  dare  velint.    Cum  lö 
enini  laboris  iter  displicuerit  vel  certe  lucrorum  suorum  vide- 
rint  tempora  deperire,  quaerunt  dispensationes,  legatos  Roma 
multiplicat,    qui  eos  pecunia   mediante   sanctiticent   liberosque 
a  peccatis  per  literas  recommendent  —  bona  sanctificatio,  quae 
liberat   a  peccatis ,   bonae  et  beatae  literae ,  quae  securam  et  20 
mundatam  animam  ab  omni  culpa  et  poena  fecerunt ! 


15.  Petrus  Johauues  Olivi  über  den  Portiuucula  Ablass  ca.  1279. 

[Nach  Sabatier :  Fratris  Francisci  Bartlioli  de  Assisio  tractatus  de  indul- 
gentia  s.  Mariae  de  Portiuucula  1900.    S.  LV  ft'.] 

Q  u  a  e  s  t  i  0  :  Quaeritur,  an  sit  conveniens  credere  indul-  25 
gentiam  omnium  peccatorum  esse  datam  in  ecclesia  sanctae 
Mariae  de  Angelis,  in  qua  procreatus  est  ordo  fratrum  minorum. 
Argumenta  ad  0  p  p  0  s  i  t  u  m :  Et  quod  non,  videtur : 
P  r  i  m  0  ,  quia  hoc  impedisset  maius  bonum,  scilicet  pas- 
sagium  terrae  sanctae.  Ex  quo  enmi  citra  mare  cum  minori-  so 
bus  laboribus  et  periculis  et  expensis  possit  indulgentia  ab  omni 
culpa  et  poena  generaliter  obtineri ,  pauci  curarent  pro  hac 
causa  locum  terrae  sanctae  iuvare  seu  adire. 


28 

S  e  c  u  n  d  o  ,    quia  hoc  esset  occasio   multis  graviter  pec- 
candi;  facultas  enim  veniae  incentiviim  tribuit  deliiiquendi. 

T  e  r  t  i  0  ,  quia  etiam  viris  ferventibus,  qui  alias  ijoeniten- 
tlas  siias  ferventer  Implerent,  esset  occasio  teporis. 
5  Q  u  a  r  t  0 ,    quia  hoc    esset  occasio    contemptus  omnls  in- 

dulgentlae  aut  per   conseqiieiis   totlus  potestatls  eccleslastlcae, 
sl  passlm  et  Ita  generallter  omnlbus  tiibueretur. 

Q  u  1  n  t  o  ,  quia  hoc  non  Invenltur  esse  factum  in  loco  so- 
lemnlorl  ecclesiae,  scilicet  Romae,  ubl  tarnen  est  sedes  beatl 
10  Petii  et  Christi,  et  ubl  sunt  tot  corpora  sanctorum ;  nee  allbi, 
nlsl  ex  maxlma  causa,  scilicet  in  terra  sancta,  ubl  hoc  conces- 
sum  est  propter  utllitatem  expugnandl  Inimlcos  fidel  et  propter 
slngularem  reverentlam  nostrae  redemptionis  Ibl  celebratae  et 
propter  dlfficultatem  accessus,  et  quia  homo  contra  inimlcos 
15  crucls  Christi  exponit  se  mortl  aut  iuvat  exponentes  se,  —  quo- 
rum  nullum  est  dare  in  proposlto,  ergo  etc. 

S  e  X  t  o ,    quia  non  videtur  verislmlle ,    quod  tantiim  quid 

sine   maximo   consilio   et  magna    solemnltate    et   matuiitate  a 

summo  pontlfice  fuerit  traditum ;  sie  autem  non  potulsset  esse 

20  factum,  quin  publice  et  celeriter  fuisset  promulgatum  et  scltum. 

S  e  p  1 1  m  o ,    quia  tantum  quid  non    debet  facillter  credi 

sine  magna  et  evldenti  ratione  et  sine  certls  slgnis  et  testimo- 

nlis,  et  maxlme  cum  exemplum  a  sanctls  patrlbus  non  habea- 

mus,  per  quorum  facta  et  documenta  debemus  in  credendis  et 

25  agendls  regularl  —  hulusmodi  autem  slgna  non  est  hlc  dare. 

Octavo,  quia  a  principlo  certltudinaliter  promulgatum 
et  publlcatum  non  est,  et  speclaliter  ab  Ulis,  ad  quos  proxlme 
hoc  spectabat,  scilicet  ad  promerentem  hulusmodi  indulgentlam 
et  ad  dantem  et  ad  soclos  et  contemporaneos  eorum.  Non  vl- 
30  detur ,  quod  sine  temeiitate  magna  a  nobis  post  tam  longa 
tempora  promulgari  posslt  aut  credi.  Item,  sl  papa  hoc  non 
potult,  darum  est,  quod  nee  convenlens  fuit.  Quod  autem  non 
jDotuerit,  i3robo  qulnque  modis: 

P  r  1  m  0  ,  quia  potestas  eins  non  est  ,i)i  destriiclionem' ,  sed 


29 

,111  aedificationem'^),  secundum  apostolum  secunda  ad  Corinthios 
[2  Cor.  10,  8],  sed  per  hoc  destrueretur  medicina  peccatorum  a 
sanctis  ijatribus  dictata  et  observata,  scilicet  poena  seu  satis- 
factio  poenalis. 

S  e  c  II  n  d  o  ,  quia  indulgeiitiae  causam  convenientem  exi-  5 
gunt;  causa  autem  conveiiiens  tantae  indulgeiitiae  iion  videtur 
hie  posse  dari. 

T  e  r  t  i  o ,  quia  secundum  hoc  posset  tollere  a  sacramento 
poenitentiae  aliquid,  quod  est  de  substantia  eius,  scilicet  sa- 
tisfactionem,  et  sie  per  consequens  posset  destruere  sacramenta.  lo 

Q  u  a  r  1 0 ,  quia  secundum  hoc  posset  dei  iustitiam  exi- 
gentem  aliquam  poenam  de  peccatis  nostris  et  totum  statum 
poenae  purgatoriae  evacuare  penitus. 

Q  u  i  n  1 0  ,  quia  si  papa  hoc  potest,  [potest]  aut  ratione  or- 
dinis,  aut  ratione  iurisdictionis,  aut  ratione  utriusque  simul.  Non  10 
ratione  ordinis,  quia  sie  omnis  sacerdos  vel  saltem  episcopus  hoc 
posset,  cum  omnis  episcopus  sit  sibi  aequalis  in  ordine.  Non  etiam 
ratione  iurisdictionis,  quia  iurisdictio  non  se  extendit  ad  sacra- 
menta —  alias  habens  iurisdictionem  sine  ordine  posset  admini- 
strare  sacramenta  — ;  sed  huiusmodi  indulgentiae  videntur  esse  20 
sacramentales,  (piia  includunt  in  se  condonationem  culpae  et  rea- 
tus  et  quia  relaxant  poenitentias  sacramentales.  Non  etiam  ra- 
tione utriusque  simul,  quia  iurisdictio  non  potest  facere,  quodordo 
se  extendat  ad  id ,    ad  quod  de  se   iiullam  habet  potestatem ; 
non  enim  ampliat  ordinem  nee  consecrationis  characterem  nee  25 
ordinis  essentialem  potestatem.    Videtur  igitur,  quod  papa  nullo 
modo  hoc  possit. 

[Aus  der  Entgegnung  des  Petrus  Job.  ülivi :]  .  .  .  Ex  parte 
etiam  fide  digni   testimonii  hoc  patet.    Nam  huiusmodi  indul- 
gentia  testilicata   est  per  patris    nostri  et  sociorum   eius  divi-  30 
nissimorum  et  famosissimorum  viva  eloquia,  per  visionum  cae- 
lestium  non  contemnenda  oracula  et  per  multitudinis  stupendo 


1)  Orig. :  aedificium. 


30 

more  commota  corda  tarn  ad  concurrendum  quam  ad  poeni- 
tendum,  et  hoc  niülo  eani  a  principio  praedicante,  sed  potius 
contradicentibus  iion  solum  aemulis,  sed  etiam  fratribus  ipsis, 
qui  usque  bodie  publice  asserunt  nulluni  super  hoc  chartae 
5  Privilegium  se  habere,  quod  sciant  .... 
[Literatur:  Nr.  Nr.  46,  54,  55,  63.] 


16.  Der  Ablass  a  poena  et  culpa  Cölestins  V.  1294. 

[Nach  P.  Sabatier:  Fratris  Francisci  Bartholi  de  Assisio  tractatus  de  in- 
dulgentia  s.  Mariae  de  Portiuncula  1900.    S.  CLXXXII.] 

10  Coelestinus  episcopus,  servus  servorum  dei,  universis  Chri- 

sti fidelibus  praesentes  literas  inspecturis  salutem  et  apostoli- 
cam  benedictionem. 

Inter  sanctorum  solemnia   sancti  Johannis  bajDtistae   me- 
moria eo  est  solemnius   honoranda,    quo  ipse    de  alvo    sterilis 

15  matris  procedeiis  fecundus  virtutibus  sacris  eulogiis  et  facuii- 
dus  fons  apostolorum  labium  et  silentium  prophetarum  in  terris 
Christi  praesentiam  caliginantis  mundi  lucernam  ignorantiae 
obtectis  tenebris  verbi  praeconio  et  indicis  signo  miritico  nun- 
tiavit,  propter  quod  eius  gloriosum  martyrium  mulieris  impu- 

20  dicae  indictum  intuitu  [Mc.  6,  17  ff.]  mysterialiter  est  secutum. 
Nos,  qui  in  ipsius  sancti  decollatione  [29.  Aug.]  capitis  in  ecclesia 
s.  Mariae,  de  Collemayo  x\quilensi  ordinis  s.  Benedicti  siiscepi- 
mus  diadematis  impositum  capiti  nostro  insigne,  hyiiinis  et  canticis 
ac  fidelium  devotis  oraculis  cupimus  venerabilius  honorari.    Ut 

25  igitur  ipsius  decollationis  festivitas  in  dicta  ecclesia  praecipuis 
extollatur  hoiioribus,  et  pojDuli  doniini  devota  frequentia  tanto 
devotius  et  ferventius  honoretur,  quaiito  inibi  quaerentium  do- 
minum supplex  postulatio  gemmas  ecclesiae  donis  micantes  spi- 
ritualibus  sibi  reperiet  in  aeternis    tabernaculis  profuturas  — 

30  omnes  vere  poenitentes  et  confessos ,  qui  a  vesperis  eiusdem 
festivitatis  vigiliae  usque  ad  vesperas  festivitatem  ipsam  im- 
mediate  sequentes  ad  praemissam  ecclesiam  accesseriiit,  annua- 
tiiii    de    omnipotentis    dei   misericordia   et   beatorum   Petri   et 


31 

Pauli  apostolorum  eins  autoritate  coniisi  a  bajitismo  absolvimus 
a  culpa  et  poena,  quam  pro  suis  merentur  commissis  Omni- 
bus et  delictis. 

Datum  Aquilae,  III  Kai.  Octobris,  pontificatus  nostri  aiino 
primo. 


17.  Die  Revokation  des  von  Coelestiu  Y.  erteilten  Ablasses  a 
poeua  et  culpa  [s.  Xr.  16]  durch  Bouifaz  VIII.  1295. 

[Nach:  Les  Registres  de  Boniface  VIII  publ.  par  Digard  et  Thomas 

p.  274  f.] 

....  Sicut  plurimorum  assertio  nostro  patefecit  auditui,  di-  lo 
lectus  filius  Petrus  de  Murrone,  dudum  Coelestinus  papa  quin- 
tus,  antecessor  noster,  non  attendens,  quanto  sit  summi  aposto- 
latus  autoritatis  usus  tarn  in  spiritualibus  quam  in  temjDora- 
libus  libra  misericordiae  temperandus,  credens  forsan  animarum 
saluti  consulere ,  per  quod  ad  delinquendum  laxandi  habenas  15 
occasio  potius  praebebatur,  quasdam  in  ecclesia  vestra  [sc.  die 
ecclesia  s.  Maria  de  Collemadio]  indulgentias  statuit,  ut,  qui 
certis  temporibus  ad  ecclesiam  ipsam  accederent,  forent  a  culpa 
et  poena  delictorum  suorum  omnium  absoluti.  Nos  autem  .  .  . 
[folgt  die  Revokation].  20 

Dat.  Anagniae  XV  Kai.  Septembris,  anno  primo. 


18.  Die  Erteilung  des  Ablasses  a  poeua  et  culpa  au  die  Kirche 
s.  5Iaria  im  Capitol  zu  Köln  durch  Bonifaz.  IX.  1393. 

[Nach  Eunen:  Quellen  zur  Geschichte  der  Stadt  Köln  VI.  191  f.] 
....  Omnibus  vere  poenitentibus  et  confessis,  qui  in  festi-  20 
vitate  visitationis  ipsius  beatae  Mariae  vii-ginis  [2.  Juli]  a  pri- 
mis  vesperis    usque  ad  secundas  vesperas  ipsius  festivitatis  in 
anno  a  nativitate  domini  nostri  Jesu  Christi  millesimo  trecen- 
tesimo  nonagesimo  octavo  futuro  et  deinceps  de  septennio  in  sep- 
tennium  perpetuis  futuris  temporibus  praedictam  ecclesiam  de-  30 
vote  visitaverint,  illam  indulgentiam  et  remissionem  peccaminum 
concedimus,  quae  visitantibus  ecclesiam  beatae  Mariae  de  CoUe- 


32 

madio  Aquilanensis   diocesis  ordinis   sancti  Benedict!   in  festo 
decollationis  beati  Johannis  baptistae  sunt  concessae  .... 

Datum  Romae  apud  sanctum  Petrum  XVIII  Kalendis  De- 
cembris,  pontiücatus  nostri  anno  quinto. 


5  19.  „Rom  vor  den  Thüreii  der  Länder." 

a.  Aus  der  Magdeburger  Schöppenchronik  zum  Jahre  1395.  [in:  Chroni- 
ken der  deutschen  Städte,  VII,  294.] 

^n  bem  fuloen  jare  bar  na  oan  funte  ©gibien  haqt^)  an 
rcente  an  ben  fuben  bad)  oner  ein  \ax  leibe  unfe  t)ilge  naber  be 

10  pawe§  33onifaciu§  be  negenbe  be  romifd)en  oart  to  SlJlagbebord), 
bat  men  l)eit  bat  gnabenrife  jar.  bat  xüa§  alfo  üuüen  fomen  al§ 
bat  gnibene  jar  to  9?ome,  unb  {)ir  roag  af(at  oan  allen  funben 
ben,  be  eb  norwerüen  fonben.  unb  bit  a^iate  nia§  ge(ed)t  t)ir  to 
fofenbe  uan  neftid)  milen  al  umme  bit  gobe§(}u§,  unb  be  paroe§ 

15  ^ahbe  oeir  l)ot)etfer!en  bejd)eiben  f)ir  in  be  [tab ,  be  me  began 
jdjolbe,  at[e  ben  boine  unb  junte  3'oi)iiitne§  to  33erge,  funte  ^eter 
nnb  ^^aioel  in  ber  9lien  ^tah  unb  to  ben  Stuguftineren,  bar  üan 
üele  grot  opper  quam:  be§  nam  be  parceg  be  I)elfte,  unb  be  anber 
I)elfte  to  bem  bnme  ber  fuloen  f)ooetfecten. 

20  b.   Aus  der  Chronik  des  Hector  Mülich  in  Augsburg  zum  Jahre  1451.  [in: 
Chroniken  der  deutschen  Städte  XXII,  107.] 

^tem  al§  ber  carbinal  unfer  btfdjof  ['^^t^x  o.  2lng§burg] 
oon  diom  tarn,  ba  t)ett  er  oon  bem  bapft  erlangt  ain  gan^  jar 
^er  jn  unfer  framen  gnab   unb  abla^  oon  pein  unb  fdjulb,  al§ 

25  mär  er  in  bem  gnabenreid)en  jar  gü  ^om  geraefen ;  bod)  mu^t 
ber  mentfd)  am  morgen  breimal  omb  bie  !ird)en  gaun  unb  gen 
nac^t  aineft,  ad)t  tag,  unb  folt  ainer  geben  in  ben  ftod  balb  aU 
oil  al§  er  maint,  hai^  er  gen  9iom  oerjert  t)ett.  Unb  rcarb  oaft  ain  gro^ 
murbeln  unber  bem  ooIcE ;  bann  oor  langen  jeiten  bruber  ^erd)- 

30  tolb  [oon  9^egen§bnrg]  t)ie  geprebiget  I)ett:  „2öenn  ainem  9tom 
für  bie  tijür  fäm,   fo  folt  man  bie  peutel  gütjalten",  nnb  raarb 

1)  1  Sept. 


33 

fein  oft  gebad)t.    2(ber  e§  tarn  gav  oit  oolrf§  f)er  unb  maint  man, 
e§  raurbe  bei  20  taufenb  gulbin  in  ben  ftocf  gelegt. 

[Literatur:  Nr.  34.] 


20.  Clemens'  V.  Decretale  gegen  den  Ablassunfug.    (1312.) 

[Nach  Corp.  iur.  can.  ed.  Friedberg  II,  1190  f.]  5 

Abusionibus  ,  qaas  nonnulli  eleemosynarum  quaestores  in 
suis  proponunt  praeclicationibus,  ut  simplices  decipiant  et  au- 
rum  subtili  vel  fallaci  potius  ingenio  extorqueant  ab  eisdem, 
cum  in  animarum  cedat  periculuui  et  scandalum  plurimorum, 
viam,  prout  est  nobis  possibile,  praecludere  cupientes,  iuxta  lo 
statuta  concilii  generalis  duximns  prohibenduni  districte ,  ne 
quaestores  aliqui,  nisi  apostolicas  vel  dioecesani  episcopi  literas 
exbibuerint,  quomodo  libet  admittantur  nee  permittantur,  cum 
solum  ipsis  competat  indulgentias  sibi  concessas  insinuare  })o- 
pulo  et  caritativa  postulare  subsidia  simpliciter  ab  eodem,  nl-  15 
latenus  ipsi  popnlo  praedicare  nee  aliud  exponere  quam  quod 
in  literis  continebitur  supra  dictis.  Literas  qnoque  apostolicas 
dioecesani  episcopi,  ne  quid  fraudis  committi  valeat  per  easdem, 
antequam  admittant,  quaestores  ipsos  examinet  diligenter. 

Ad  baec,  cum  aliqui  ex  hniusmodi  quaestoribus,  sicut  ad  20 
nostram  audientiam  est  perlatum ,    non  sine  multa  temeritatis 
audacia  et  deceptione  multiplici  animarum  indulgentias  populo 
motu  suo    proprio   de  facto  concedant,  super  votis  dispensent, 
a  periuriis ,    homicidiis  et  peccatis  aliis  sibi  contitentes  absol- 
vant,  male  ablata  incerta  data  sibi  aliqua  pecuniae  quantitate  25 
remittant,    tertiam    aut    quartam    i^artem    de    poenitentiis   in- 
iunctis  relaxent,  animas  tres  vel  plures  parentnm  vel  amicornm 
illorum,  qui  eleemosynas  eis  conferunt,  de  pnrgatorio  (ut  asse- 
runt  mendaciter)    extrabant  et   ad  gandia  paradisi  perducant, 
benefactoribus  locorum,  cpiorum  quaestores  existunt,  remissio- so 
nem  plenariam  peccatorum    indulgeant ,   et  aliqui  ex  ipsis  eos 
a  poena  et  a  culpa   (ut   eorum   verbis   ntamnr)    absolvant  — : 
nos  abusus  hniusmodi,    per  (juos    censura  vilescit  ecclesiastica 

Köhler,  Ablassstreit.  3 


34 

et  clavium  ecclesiae  auctoritas  ducitur  in  contemptum,  omni- 
mode  aboleri  volentes  ea  per  quoscunque  quaestores  fieri  ve] 
attentari  de  cetero  districtiiis  inliibemiis,  omnia  et  singula  pri- 
vilegia,   si  qua  super   praemissis  vel  eorum  aliquo  sint  aliqui- 

5  bus  locis,  ordinibus  vel  personis  quaestorum  huiusmodi  quo- 
modocunque  concessa,  ne  ipsorum  praetextu  sit  eis  materia 
talia  ulterius  praesumendi,  auctoritate  apostolica  quantum  ad 
))raemissa  penitus  revocantes.  Quaestores  autem,  qui  deincejjs 
in  praemissis  vel  aliquo  praemissorum  deliquerint  vel  alias  etiam 

10  quibuscunque  suis  privilegiis  abusi  fuerint,  sie  per  locorum  epis- 
copos  puniri  volunius,  nullo  prorsus  eisdem  quaestoribus  in  bac 
parte  privilegio  sutfragante,  quod  a  suis  temerariis  ausibus,  qui 
ubique  (ut  connnunis  babet  assertio)  nimium  excreverunt,  poe- 
nae  formidine  j^ropensius  compescantur. 

15  [Dazu  der  Glossator  Johannes  Andreae  [1326]]:  Apoeua  et  culpa:  isla 

est  illa  plenissima  peccatorum  remissio,  quae  conceditur  cruce  signatis 
pro  subsidio  ultramarino. 


21.  Thomas  v.  Aqiiiuo  über  deu  Ablass  für  Verstorbene. 

[Nach:  in  IV.  Sent.  dist.  XLV,  qu.  2.  art.  3.] 

20  Videtur,  quod  indulgentiae ,  quas  ecclesia  largitur,  etiam 

mortuis  prosint. 

P  r  i  m  0 :  per  consuetudinem  ecclesiae,  quae  facit  praedi- 

dicari  crucem,  ut  aliquis  habeat  indulgentiam  pro  se  et  duobus 

vel  tribus   et   quandoque  decem  animabus  tarn  vivorum   quam 

2ö  mortuorum  —  quod   esset   deceptio ,   nisi  mortuis  prodessent ; 

ergo  indulgentiae  mortuis  prosunt. 

Praeterea:    meritum    totius    ecclesiae    est    efficacius 

quam  meritum  unius  personae.    Sed  meritum  personale  suifra- 

gatur  defunctis,  ut  patet  in  elargitione  eleemosynarum,  —  ergo 

:iO  multo  fortius  meritum  ecclesiae,  cui  indulgentiae  innituntur. 

Praeterea:  indulgentiae  ecclesiae  prosunt  illis,  qui  sunt 

de  foro  ecclesiae.    Sed  illi,  qui  sunt  in  purgatorio,  sunt  de  foro 


35 

ecclesiae,  alias  eis  siiffragia  ecclesiae  non  prodessent,  —  ergo 
videtur,  quod  indiilgentiae  defuuctis  inosint  .... 

Indulgentia  dupliciter  alicui  prodesse  potest :  iino  modo  prin- 
cipaliter,  alio  modo  secuiidario.    Principaliter  ipiidem  prodest 
ei,  qai  iiidiilgentiam  accipit,  scilicet  qiii  facit  hoc,  pro  quo  in-  5 
dulgentia  datur,  ut  qui  visitat  limina  alicuius  sancti;  —  unde, 
cum  mortui  non  possint  aliquid  facere  eorum,  pro  quibus  in- 
dulgentiae  dantur,  eis  indulgentiae  directe  valere  non  possunt. 
Secundario  autem  et  indirecte  prosunt  ei,  pro  quo  aliquis  facit 
illud,  quod  est  indulgentiae  causa,  quod  ....  quandoque  con-  lo 
tingere  potest,  quandoque  autem  non  potest,  secundum  diversam 
indulgentiae  formam.     Si    enim   sit   talis   indulgentiae    forma : 
„Quicumque  facit  hoc  vel  illud,   habebit  tantum  de  indulgen- 
tia", ille,  qui  hoc  facit,   non    potest   fructum   indulgentiae  in 
alium  transferre,  quia  eins  non  est  applicare  ad  aliquid  inten-  15 
tionem  ecclesiae ,   jjer  quam  communicantur  communia  suffra- 
gia,  ex  quibus  indulgentiae  valent.    Si  autem   indulgentia  sub 
hac  forma  hat:  „Quicumque  fecerit  hoc  vel  illud,  ipse  et  pater 
eius  vel  quicunque  ei  adiunctus  in  purgatorio  detentus  tantum 
de  indulgentia  habebit",  talis  indulgentia  non  solum  vivo,  sed  20 
etiam  mortuo  proderit.    Non  enim  est  aliqua  ratio,   quare  ec- 
clesia  possit  transferre  merita  communia,    quibus  indulgentiae 
innituntur,  in  vivos,  et  non  in  mortuos.  Nee  tarnen  sequitur,  quod 
l)raelatus  ecclesiae  possit  pro  suo  arbitrio  animas  a  purgatorio 
liberare ;  quia  ad  hoc ,    quod  indulgentiae   valeant ,    requiritur  25 
causa  conveniens  indulgentias  concedendi  .... 

[Litenitur:  Nr.  57.] 


22.  Der  Ablass  au  den  privilegierten  Altären  zu  Rom. 

[Nach  dem  deutsehen  Ronibüchlein  147'2  bei  N.  Paulus:  Kath.  1900 

S.  32  ff.]  30 

[Betr.  der  goldenen  Pforte  in  der  Laterankirche :]  Die  thut 
man  nur  in  dem  gnadenreichen  Jahre  auf,  sonst  zu  andern 
Zeiten  ist  sie  vermauert.    [Wer  hindurchgeht] ,   mit  Reue  und 


36 

Andacht,  der  ist  ledig  von  seinen  Sünden.  Man  mag  auch  für 
die  Seelen  durch  die  Pforte  gehen. 

[Betr.  der  scala  santa:]  Wer  die  Stiege  kniend  aufgeht, 
der  erlöst  damit  eine  Seele,  für  die  er  bittet,  sollte  die  Seele 

5  bis  an  den  jüngsten  Tag  im  Fegfeuer  sein. 

[In  S.  Peter:]  ist  ein  Altar,  den  heisst  man  den  Seelen- 
altar. S.  Gregorio,  dem  h.  Vater,  ward  geoffenbart,  er  sollte 
bitten.  Da  bat  er  für  die  gläubigen  Seelen  und  erwarb  da  von 
Gott  dem  Herrn  in  der  Messe,  für  welche  Seele  man  auf  dem 

10  Altar  eine  Messe  lese ,  die  nicht  verdammt  wäre ,  die  würde 
von  Stund  an  erlöst  und  erledigt  von  ihren  Peinen. 

[Betr.  der  Laurentiuskirche  :]  Wenn  ein  Mensch  alle  Mitt- 
woch ging  ein  Jahr  zu  der  Kirche,  der  erledigt  eine  Seele  aus 
dem  Fegfeuer,    Das  hat  S.  Laurentius  erworben. 

15  [Betr.    des  Cömeterium   Calixti:]    Man  mag  auch  für  an- 

dere Personen  dadurch  gehen,  die  in  Gnade  sind;    man  mag 
auch  für  die  Seelen   dadurch  gehen ;    die  mag   man  erledigen 
von  ihren  Peinen,  welche  nicht  verdammt  sind, 
u.  a. 

20  Dazu  Luther  [Auslegung  des  117.  Psalms  1530,  E.A.  40,  284]:  Ich 

hab  auch  wohl  eine  Messe  oder  zehen  zu  Rom  gehalten,  und  war  mir 
dazumal  schier  leid,  dass  mein  Vater  und  Mutter  noch  lebeten;  denn  ich 
hätte  sie  gern  aus  dem  Fegfeuer  erlöset  mit  meinen  Messen  und  ander 
mehr  trefflichen  Werken  und  Gebeten. 

25  B  e  1 1  a  r  m  i  n  [de  indulgentiis  et  iubilaeo  libri  duo.  Colon.  1599 
p.  184]:  Admonendus  est*),  ut  si  nosse  cupiat  veras  historias  de  indul- 
gentiis Romanis,  non  eas  petat  ab  obscuris  quibusdam  libellis, sed 

a  pontificum  diplomatibus  vel  ab  authenticis  ecclesiarum  tabulis  aut  certe 
ab  autoribus  certis,  gravibus,  doctis,  probatis.    Neque  enim  dubitari  po- 

30  test ,    quin  multa  vel  depravata  vel  conficta  in  eiusmodi  libellis  incertis 
et  anonymis  legantur. 
[Literatur:  Nr.  57.] 


1)  gemeint  ist  Martin  Chemnitz,    der  sich  auf  das  Rombüchlein  be- 
rufen hatte. 


37 

23.  Der,  soweit  bekannt,  vernuitlich  [?]  erste  päpstliche  Ablass 
für  die  Verstorbeneu. 

(Calixt  III.  an  Heinrich  IV.  von  Castilien  1457.) 

[Nach  Mariana:  historia  de  rebus  Hispaniae  III,  70,  Hagae-Comitum  1733.] 

In  hiiius  belli  [gegen  die  Mauren]  subsidimn  Calixtus  pon-  5 
tifex  anni  huiiis  initio  cruciatam  indulserat,  non  modo  viven- 
tibiis  ....  sed  etiam  vita  functis  —  novum  in  Hispania  exemplum 
....  Qui  aut  arma  sumeret  contra  Maiiros  aiit  ducentos  qiiadran- 
tes  conferret,  ei  quivis  sacerdos  sub  mortem  peccatoriim  om- 
nium  veniam  dabat,  etiamsi  interclusa  voce  nil  aliud  quam  con-  lo 
ceptum  animo  dolorem  signo  aliquo  declararet.  Eadem  venia 
vita  functis  concedebatur.  Quadriennium  eins  veniae  promul- 
gationi  praetixum;  quo  tempore  ad  trecenta  millia  aurei  in 
regium  tiscum  redacta. 

[Literatur;  s.  unter  Dokument  Nr.  25.]  15 


24.  Die  Ablassbulle  Sixtus'  IV.  für  die  Verstorbenen,  erteilt  der 
Peterskirche  zu  Saintes.   1476. 

[Nach  Ch.    Lea :    A  History  of  auricular  Confession    and  Indulgences  in 
the  Latin  Church.  1896.  III,  585  f.] 

...  Et  ut  animarum  salus  eo  tempore  potius  procuretur,  20 
quo  magis  aliorum  egent  suffragiis  et  quo  minus  sibi  ipsis  pro- 
licere  valent,    autoritate  apostolica  de  thesauro  ecclesiae  ani- 
mabus  in  purgatorio  existentibus  succurrere  volentes,  quae  per 
caritatem  ab   liac  luce  Christo    unitae  decesserunt  ^ ) ,  et  quae, 
dum  viverent,  sibi  ut  huiusmodi  indulgentia  suffragarentur  me-  25 
ruerunt,  paterno  cupientes  afiectu  quanto  cum  deo  possumus, 
de  divina  misericordia  confisi  et  de  plenitudine  potestatis  — : 
concedimus  pariter  et  indulgemus ,   ut ,  si  qui  parentes ,  amici 
aut  ceteri  Christi  lideles,  pietate  commoti  pro  ipsis  animabus 
purgatorio  igni  pro  expiatione  poenarum  eiusdem  secundum  di-  30 
vinam  iustitiam  expositis,  durante  dicto  decennio  pro  repara- 


1)  Lea:  decesserent. 


38 

tione  ecclesiae  Xanctonensi  certam  pecuniam,  quantitatem  aiit 
valorem  iiixta  dictorum  decani  et  capitiili  dictae  ecclesiae  aut 
nostri  coUectoris  ordinationem  dictam  ecclesiam  visitando  dede- 
rint,  aut  per  nuntios  per  eosdem  deputandos  durante  dicto  de- 
5  cennio  miserint,  volumiis  ipsam  plenariam  remissionem  per  mo- 
dum  suffragii  ipsis  animabus  purgatorii,  pro  quibus  dictam 
quantitatem  pecuniae  aut  valorem  persolverint ,  ut  praefertur, 
pro  relaxatione  ijoenarum  valere  et  suifragari.  Volumus  insuper 
omnes  utriusque  sexus  Christi  fideles  de  plenitudine  potestatis 

10  ex  uostra  niera  liberalitate,  qui  manus  adiutrices  visitando  vel 
mittendo  per  supra  dictos  nuntios  pro  dicta  ecclesia  porrexe- 
rint ,  ac  omnes  et  singulos  eorundem  i^arentes  defunctos  aut 
eorum  benefactores,  qui  cum  caritate  decesserint,  in  omnibus 
suffragiis,  precibus,  eleemosynis,  ieiuniis,  orationibus,  disciplinis 

15  et  ceteris  omnibus  spiritualibus  bonis ,  qui  fiunt  et  lieri  pote- 
runt  in  tota  universali  sacrosancta  Christi  ecclesia  militante 
et  omnibus  niembris  eiusdem,  participes  in  perj^etuo  fieri.  Et 
quia  huiusmodi  nostrae  indulgentiae  quibusdam  legitimis  im- 
pedimentis  anno  MCCCCLXXVI  ad  plenum  denuntiari  non  va- 

20  luerunt  diebus  et  temporibus  iuxta  aliarum  nostrarum  litera- 
rum  tenorem^)  statutis,  motu  et  autoritate  praedictis  volumus 
et  decernimus,  ut  eiusdem  istius  MCCCCLXXVI  anni  quarti 
diebus  continuis,  quibus  lieri  possit,  a  primis  vesperis  illius 
solemnitatis  festivitatis,  quam  decanus  et  capitulum  dumtaxat 

25  duxerint  eligendam,  usque  ad  occasum  quartae  diei  immediate 
sequentis  huiusmodi  nostrae  indulgentiae  quoad  omnia  et  sin- 
gula,  ut  in  aliis  et  huiusmodi  nostris  literis  planius  continetur, 
plenum  sortiantur  valorem  et  eöectum  —  non  obstantibus  qui- 
buscunque  in  contrarium  facientibus.    Ne  autem  propter  alias 

30  indulgentias  in  illis  forsan  partibus  concessas  et  in  posterum 
concedendas  praemissarum  indulgentiarum  explicatio  im^jedia- 
tur  aut  Christi   fidelium   mentes  alj   illarura    salutari   praemio 

1)  Lea:  tenore. 


39 

traherentur,  universis  et  singiilis  cuiuscunqiie  dignitatis,  Status, 
gradus  vel  conditionis  aiit  praeeminentiae  i)ersoiiis,  ne  in  ci- 
vitate  Xanctonensi  alias  indulgentias  plenarias  publicare  aiit 
executioni  demandare  seu  publicari  vel  execiitioni  demandari 
facere  praesumant  aiit  permittant,  sub  excoraniimicationis  latae 
sententiae  poena  eo  ipso  districtius  inbibennis,  alias  indulgen- 
tias quoad  civitatem  et  dioecesim  Xanctonensem  praedictas 
dicto  durante  decennio  suspendendas  mdliusque  tirmitatis  exi- 
stere  decernentes. 

Datum  ut  supra  in  magna  buUa.    [August  3.] 
[Literatur  s.  unter  Document  Nr.  25.] 


25.  Die  Erläuterung  der  Wendung  „per  modum  suffragii"  durch 
Sixtus  lY.   1477.  Nov.  27. 

[Nach  J.  C.  L.  Gieseler:  Lehrbuch  der  K.  G."  U,  4,  355  f.  vgl.  N.  Paukis: 

Kath.  1900,  252  f.]  15 

Cum  superioribus  mensibus  nobis  relatum  esset  in  publi- 
catione  indulgentiae  per  nos  alias  ecclesiae  Xanctonensi  con- 
cessae  plura  scandala  et  discrimina  fuisse  exorta,  praedican- 
tesque  in  huiusmodi  i^ublicatione  multos  abusus  commisisse 
multosque  errores  praedicasse  ac  inter  alia  occasione  dictae  20 
indulgentiae,  quam  animabus  in  purgatorio  existentibus  per 
moduni  suffragii  concessimus,  nonnullos  scripta  nostra  male 
interj^retantes  publice  asseruisse  atque  asserere,  non  esse  ultra 
opus  pro  animabus  ipsis  orare  aut  i)ia  suffragia  facere,  ex  quo 
quam  plurimi  a  bene  agendo  retrabebantur,  — :  nos  scandalis  20 
et  erroribus  huiusmodi  ex  pastorali  officio  obviare  volentes  per 
brevia  nostra  ad  diversos  illarum  i^artium  praelatos  scripsimus, 
ut  Christi  fidclibus  declarent,  ipsam  plenam  indulgentiam  pro 
animabus  existentibus  in  purgatorio  per  modum  suffragii  per 
nos  fuisse  concessam ,  non,  ut  per  indulgentiam  praedictam  30 
Christi  fideles  ipsi  a  piis  et  bonis  operibus  revocarentur,  sed 
ut  illa  in  modum  suffragii  animarum  saluti  prodesset,  perin- 
deque  ea  indulgentia  proficeret    ac  si  devotae    orationes  piae- 


40 

que  eleeraosynae  pro  earundem  animarum  salute  dicereiitur  et  of- 
ferrentur  ....  Non  quod  inteiidereums ,  prout  nee  intendiiniis, 
ne(|iie  etiam  inferre  vellemus,  indulgentiam  non  plus  proficere 
aiit  valere  quam  eleemosynae  et  orationes,  aut  eleemosynas  et 

ö  orationes  tantum  proficere  tantumque  valere  quantuni  indul- 
gentiam per  modum  suffragii,  cum  sciamus  orationes  et  elee- 
mosynas et  indulgentias  per  modum  suffragii  longe  distare ; 
sed  eam  perinde  valere  diximus,  id  est  per  eum  modum,  ac  si, 
id  est :  jDer  quem  orationes  et  eleemosynae  valent.    Et  quoniam 

10  orationes  et  eleemosynae  valent  tanquam  suffragia  animabus 
impensa,  nos,  quibus  plenitudo  potestatis  ex  alto  est  attributa, 
de  thesauro  universalis  ecclesiae,  qui  ex  Christi  sanctorumque 
eins  meritis  constat,  nobis  commisso  auxilium  et  suffragium 
animabus   purgatorii   afferre   cujjientes  supra  dictam  concessi- 

15  mus  indulgentiam,  ita  tamen,  ut  üdeles  ipsi  pro  eisdem  ani- 
mabus suffragium  darent,  quod  ipsae  defunctorum  animae  per 
se  nequeant  adimplere.  Haec  in  scriptis  nostris  sensimiis  et 
sentimus,  hoc  diximus  et  dicimus  ....  et  ita  ab  omnibus  accipi, 
intelligi  et  interpretari  debuisse  et   debere  volumus  et  autori- 

20  täte  apostolica  mandamus. 

[Dazu  Gabriel  Biel  in:  Expositio  missae  lect.  56:]  Et  quod  fre- 
quenter  repetituni  est  ,per  modum  suft'ragii',  non  est  intelligendum,  quasi 
modus  sufi'ragii  tollat  efficaciam  indulgentiarum,  ita  quod  opus  illud,  pro 
quo  dantur  indulgentias,  non  plus  valeat  animabus,  quam  si  idem  opus 

25  factum  esset  pro  eis  nullis  indulgentiis  adiunctis  —  sicut  quidam  intelli- 
gere  voluerunt ;  sie  enim  frustra  daretur  indulgentia  pro  animabus.  Sed 
quod  additur  ,per  modum  sulfragii',  excludit  modum  iudiciariae  potesta- 
tis, quae  dicit  iudicialem  absolutionem.  Cum  enim  defuncti  implere  non 
possint  opus,  pro  quo  dantur  indulgentiae,  dum  illud  pro  eis  fit  ab  alio, 

30  iam  opus  alterius  sufFragatur  eis,  ut  possint  consequi  indulgentias,  non 
minus  quam  si  ipsi  per  se  opus  illud  implevissent,  —  et  ita  indulgentiae 
proficiunt  eis  per  modum  suflragii,    id  est  propter  aliquod  opus  ab  alio 
factum  et  eis  per  modum  suffragii  applicatum. 
[Literatur  Nr.  57.] 


41 
26.  Der,  soweit  bekannt,  älteste  gedruckte  Ablassbrief  von  1454. 

[Nach  A.  V.  d.  Linde :    Geschichte  der  Erfindung   der  Buchdruckerkunst. 
III.  840.   Berlin  1886. 

Universis   Christi    tidelibiis   praesentes   literas  inspecturis 
Paulinus  Cbappe,  cousiliarius,   anibasiator  et  procurator  gene-  5 
ralis  Serenissimi  regis  Cypri  in  hac  parte,  salutem  in  domino. 
Cum  sanctissimus  in  Christo  pater  et  dominus  noster  dominus 
Nicolaus,  divina  Providentia  papa  quintus  aftlictioni  regni  Cypri 
misericorditer    compatiens    contra   perlidissimos    crucis   Christi 
hostes  Turcos^)  et  Saracenos  gratis  concessit  omnibus  Christi  lo 
tidelibus    ubilibet   constitutis   ipsos  per   aspersionem   sanguinis 
domiui  nostri  Jesu  Christi  pie  exhortando,  qui  infra  triennium 
a  prima  die  Maii  anno    domini  Mcccclii   incipiendum  pro  de- 
fensione  catholicae  lidei  et  regni  praedicti  de  facultatibus  suis 
magis  vel  minus ,  prout  ipsorum  videbitur  conscientiis ,  procu-  15 
ratoribus  vel  nuntiis  substitutis  pie  erogaverint,  ut  confessores 
idonei,  saeculares  vel  reguläres,  per  ipsos  eligendi  confessioni- 
bus  eorum  auditis  pro  commissis  etiam  sedi  apostolicae  reser- 
vatis  excessibus,  criminibus  at(|ue  delictis,  quantumcunque  gra- 
vibus,    pro  una  vice    tantum  debitam  absolutionem  impendere  20 
et  poenitentiam  salutarem  iniungere ,    necnon ,    si  id  humiliter 
petierint ,    ipsos  a  quibuscunque  excommunicationum  ,  suspen- 
sionum,   et  interdicti  aliisque  sententiis,  censuris  et  poenis  ec- 
clesiasticis,  a  iure  vel  ab  homine  promulgatis,    quibus    forsan 
innodati  existunt,  absolvere  —  iniuncta  jn-o  modo  culpae  poe-  20 
nitentia  salutari  vel  aliis,  quae  de  iure  fuerint  iniungenda  —  ac 
eis  vere  poenitentibus  et  confessis,  vel,  si  forsan  propter  amis- 
sionem  loquelae  confiteri  non  poterint,  signa  contritionis  osten- 
dendo  plenissimam  omnium  peccatorum  suorum,  de  quibus  ore 
confessi  et  corde   contriti  fuerint,    indulgentiam  ac  plenariam  30 
remissionem  semel  in  vita  et  semel  in  mortis  articulo  ii)sis  au- 
toritate  apostolica    concedere  valeant  —  satisfactione  per  eos 


1)  Orig.:  Theucros. 


42 

facta,  si  su})ervixermt,  aiit  per  eoriim  haeredes,  si  tunc  trans- 
ierint ;  sie  tarnen ,  quod  post  indultiim  concessum  per  unum 
annum  singulis  sextis  feriis  vel  qiiadam  alia  die  ieiinient,  le- 
gitime impedimento ,  ecclesiae  praecepto,  regiilari  observantia, 

5  poenitentia  iniuncta,  voto  vel  alio  non  obstante.  Et  ipsis  impe- 
ditis  in  dicto  anno  vel  eins  parte  anno  sequenti  vel  alias,  quam 
primum  poterint,  ieiunabunt ;  et  si  in  aliquo  annorum  vel  eo- 
rura  parte  dictum  ieiunium  commode  adimplere  nequiverint, 
confessor  ad  id  electus  in  alia  commutare  poterit  caritatis  opera, 

10  quae  ij)si  facere  etiam  teneantur,  dummodo  tarnen  ex  confi- 
dentia  remissionis  huiusmodi  —  quod  absit  —  peccare  non 
praesumant,  —  alioqiiin  dicta  concessio  quoad  plenariam  re- 
missionem  in  mortis  articulo  et  remissio  quoad  peccata  ex  con- 
fidentia,  ut  praemittitur,  commissa  nullius  sint  roboris  vel  mo- 

15  menti.    Et  quia  devoti^)  iuxta  dictum  in- 

dultum  de  facultatibus  suis  pie  eroga  ,  merito  huius- 

modi indulgentiis  gaudere  debet.  In  veritatis  testimonium  si- 
gillum  ad  hoc  ordinatum  praesentibus  literis  testimonialibus  est 
appensum. 

20  Datum  anno    domini   Mccccliiii,    die   vero 

mensis 
Forma  p  1  e  n  i  s  s  i  m  a  e  a  b  s  o  1  u  t  i  o  n  i  s   et  remissio- 
nis in  V  i  t  a. 
Misereatur   tui    etc.    dominus    noster   Jesus   Christus    per 

25  suam  sanctissimam  et  piissimam  misericordiam ;  te  absolvat,  et 
autoritate  ipsius  beatorumque  Petri  et  Pauli  apostolorum  eins 
ac  autoritate  apostolica  mihi  commissa  et  tibi  concessa  ego  te 
absolvo  ab  omnibus  peccatis  tuis  contritis  confessis  et  oblitis, 
etiam  ab  omniljus  casibus,  excessibus,  criminibus  atque  delictis, 

30  quantumcunque  gravibus ,  sedi  apostolicae  reservatis ,  necnon 
a  quibuscunque  excommunicationum,  suspensionum  et  interdicti 
aliisque  sententiis,  censuris  et  poenis  ecclesiasticis ,  a  iure  vel 


1)  Der  leere  Raum  ist  für  handschriftliche  Einträge  bestimmt. 


43 

ab  liomine  promulgatis,  si  quas  incurristi,  clando  tibi  plenissi- 
mam  oniniimi  peccatonmi  tuoriim  indulgentiaui  et  remissionem, 
in  quantiim  claves  sanctae  matris  ecclesiae  in  hac  parte  se  ex- 
tendunt.    In  nomine  patris    et  ülii  et  Spiritus  sancti,  Amen. 
Forma    p  1  e  n  a  r  i  a  e   r  e  m  i  s  s  i  o  n  i  8   in  mortis    a  r  t  i  -  5 

c  u  1  0. 
Misereatiir  tui  etc.  dominus  noster,  ut  supra.  Ego  te  ab- 
solvo  ab  Omnibus  peccatis  tuis,  contritis,  confessis  et  oblitis 
restituendo  te  unitati  tidelium  et  sacramentis  ecclesiae,  remit- 
tendo  tibi  poenas  purgatorii ,  quas  propter  culpas  et  offensas  lo 
incurristi,  dando  tibi  plenariam  omnium  peccatorum  tuorum 
remissionem,  in  quantum  claves  sanctae  matris  ecclesiae  in  hac 
parte  se  extendunt.  In  nomine  patris  et  tilii  et  spiritus  sancti, 
Amen. 

[Literatur:  Nr.  13,  62.  Ausserdeui  für  das  hier  vorliegende  typogra-  15 
phische  Problem:  Hesseis,  H.,  Gutenberg  was  he  the  Inventor  ofPrintiug? 
1882,  S.  150  ff.  V.  d.  Linde  s.  oben,  Dziatzko,  K.,  Beiträge  zur  Gutenberg- 
frage  1889.  S.  56  ft'.  Wyss:  Centralbl.  f.  Bibliothekswesen  VII  (1890) 
S.  413  ff'.  Zedier:  Guteuberg-Forschungen  1901  S.  76  ff'.  Burger,  K.,  Mo- 
numenta  Germaniae  et  Italiae  typographica  H.  6,  1901.]  20 


27.  Aus  Jacob  v.  Jüterbock:  tractatus  de  iudulgentiis  ca.  1451. 

[Nach  Walch :  Monimenta  medii  aevi  II,  2.  165  ff'.] 

Sciendum  igitur,  quod  indulgentia  derivatur  ab  'indulgeo', 
quod  in  praesenti  est  idem  quod  'relaxo',  a  're'  et  'laxo'.   Re- 
laxare vero    est    idem   quod   remittere ,    debitum   non    exigere.  25 
Unde  indulgentiae    dicuntur    relaxationes,     Debitum    vero    est 
duplex,  quoddam  culpae,  quoddam  poenae. 

Ad  debitum  culpae,  saltem  mortale,    nulla  indulgentia  se 
extendit;  quia  ad  hoc,  ut  (juis  mereatur  indulgentias,  oportet, 
quod    sit    immunis   a  culpa  mortali  .  .  .     Quae    culpa  mortalis  :30 
deletur  in  confessione  et  contritione,    quae  praecedere  debent 
indulgentias. 

Debitum  poenae  adhuc  est  duplex,  sciHcet  poenae  aeternae 


44 

et  temporalis.  Poena  aeterna  non  evaciiatur  neque  dimittitur 
per  inclulgentias ,  cum  aeterna  poena  pro  mortali  infligatur, 
ubi  niilla  est  gratia,  eo  quod  mortale  excludit  indulgentias, 
Ideo  in    inferno    existentil)us    nulla  prodest  indulgentia,    quia 

5  ipsorum  poena  est  aeterna. 

Poena  vero  temporalis  adhuc  est  duplex,  quaedam  poena  cor- 
poralis  a  natura  contracta,  —  ut  mors,  infirmitas  corporis, 
fames,  sitis,  frigora,  —  quaedam  inflicta  ab  aliis,  ut  rapinae, 
spoliationes,  opprobria,  iniuriae  et  quaevis  alia,  —  et  de  tali- 

10  bus  etiam  se  non  extendit  indulgentia.  Alia  est  poena  tem- 
poralis, quam  quilibet  tenetur  solvere  post  confessionem  et 
contritionem,  in  quibus  aeterna  mutatur  in  temporalem  et  trans- 
itoriam ,  cum  culpa  mortalis  et  venialis  transit  actu  et  manet 
reatu  .  .  .  Ad  hanc  poenam,   sive  fuerit  iniuncta,    ut  satisfac- 

15  toria,  sive  fuerit  non  iniuncta,  licet  iniungi  deberet,  ut  dimis- 
soria,  se  extendunt  indulgentiae  —  licet  haec  poena  actu  per- 
pessa  duplicem  habeat  effectum:  primum  scilicet,  ut  sit  satis- 
factoria  pro  peccatis  praecedentibus  in  confessione  dimissis,  ut 
quaedam  tiat   restauratio   iustitiae    divinae;    secundus    effectus 

20  est,  ut  sit  quasi  medicina  ad  praecavendum  de  futuris 

Primum  ergo  poenae  effectum^)  respicit  indulgentia,  non  se- 
cundum,  sed  magis  contrarium,  cum  indulgentia  relaxat  poe- 
nam. Ex  quo  infero,  quod  multo  utilius  est  per  proprium 
actum  satisfacere  pro  peccatis  per    opera    poenalia  quam  per 

25  indulgentias  satisfacere  quasi  per  actus  alienos  ....  Idcirco 
sie  potest  describi  indulgentia :  est  remissio  poenae  debitae  post 
confessionem  et  contritionem ,  ex  merito  alieno ,  ex  tliesauro 
ecclesiae  dispensato  .... 

Istae  indulgentiae  solum  dari  debent  pro 

30  u  t  i  1  i  t  a  t  e  com  m  u  n  i  et  p  r  o  li  o  n  o  r  e  d  e  i  .  .  . 

In  i  n  d  u  1  g  e  n  t  i  a  r  u  m  d  i  s  t  r  i  b  u  t  i  o  n  e  m  e  r  i  t  u  m 
unius  satisfacit  pro  delicto  alterius... 


1)  Walch:  defectum. 


45 

Et  deus  poenam  unius  sumit  in  satisfactionem  alterius. 
Unde  in  literis  papalibus,  quae  dantiir  alicui  in  extremis,  quod 
absolvatur  a  poena  et  culj^a,  semper  scribitur,  quod  post  con- 
fessionem  uiorituri  confessor  iiingat  alicui  vice  eius  poeniten- 
tiam,  quam  ille  moriturus  esset  facturus,  si  superviveret  .  .  .  .  0 
Sufficit  enim  deo,  undecunque  capiamus,  ut  sibi  debitum  sol- 
vamus.  Multo  tarnen  melius  est  per  se  satisfactionem  implere 
quam  per  alium  solvere,  cum,  ut  dictum  est,  poena  habeat 
^im  cohibitivam  a  futuris,  non  solum  curationem  a  praeteri- 
tis  ....  10 

Sed  diceret  aliquis:  Iste  thesaurus  indulgentiarum  usque 
ad  diem  iudicii  durans,  numquid  tunc  cessat,  aut  quo  diverte- 
tur?...  Ad  hoc  dicendum,  quod  tunc  convertetur  cuilibet 
eum  cumulanti  in  praemimn,  cum  iam  nullus  illo  indigebit  nee 
tunc  babebit  rationem  meriti  sed  praemii.  Quia  ecclesia  tri-  i5 
umplians  non  habet  superabundantia  merita ,  sed  praemia,  eo 
quod  non  est  in  progressu,  sed  in  statu  quietis.  Unde  papa 
dans  indulgentias  recipit  eas  originaliter  ab  ecclesia  triumphante, 
quia  effective^)  habet  eas  ab  illa,  adiutive  ab  ecclesia  militante; 
quia  ecclesia  triumphans  supererogavit  merita  pro  ecclesia  mi-  20 
litante  secundum  divinam  acceptationem,  quae  sie  disijosuit  ex 
ordine  caritatis,  quam  habet  ecclesia  triumphans  ad  ecclesiam 
militantem  tanquam  ad  suam  contubernalem  et  conci\ilem  .  .  . 

S  0  1  u  s  papa  c  a  n  o  n  i  c  e    e  1  e  c  t  u  s  p  r  i  n  c  i  p  a  1  i  s 
est  h  u  i  u  s  t  h  e  s  a  u  r  i  d  i  s  p  e  n  s  a  t  o  r ,  a  1  i  i  v  e  r  o  t  a  m-  25 
quam  ab  eo  instituti... 

Ideo  potest  dare  indulgentiam  generalem,  universalem  et 
totalem  et  partialem,  quautum  sibi  videbitur  expedire,  sine  ali- 
qua  limitatione.  Episcopi  autem,  tamquam  vocati  in  partem 
sollicitudinis,  limitatam  habent  autoritatem,  dependentem  a  30 
voluntate  domini  papae  ...  Et  ideo  ipsi  non  possunt  facere 
indulgentias  has  nisi  in  suis  dioecesibus ,    et  hoc  non    tantam 


2)  Walch:  affective. 


46 

quantam  velint,  sed  certam  eis  praelixam  ....  Archiepiscopi 
vero,  qui  sub  se  liabent  multos  episcopos,  in  omni  sua  provin- 
cia,  etiam  suoriim  siiffraganeorum,  facere  possunt  indulgentias, 
sed  noiinisi   limitatas  .  .  .    Non   autem  abbates  et  praelati  alii 

o  possunt  indulgentias  dare,  secundum  quod  hodie  statuta  cano- 
nica  disponunt.  Non  tarnen  dubito,  quin  possit  papa  ipsis  et 
aliis  praelatis  concedere  autoritatem  dandi  indulgentias,  aut 
limitatas  aut  illimitatas  .  .  .  Nullus  enim  ei  in  talibus  potest 
dicere:  „Cur  ita  facis?",  cum  ipse  in  scrinio  pectoris  sui  om- 

10  nia  iura  censetur  habere 

Q  u  a  m  V  i  s  a  c  c  i  p  i  e  n  s  indulgentias  d  e  b  et  esse 
i  m  m  u  n  i  s  a  c ulp  a  m  o  r  t  a  1  i,  t  a  m  e  n  hoc  n  o  n  r  e  q  u  i- 
r  i  t  u  r   a   f  a  c  i  e  n  t  e. 

.  .  .  Quia  facere  indulgentias   pertinet    ad  iurisdictionem, 

lö  sed  per  peccatum  homo  non  amittit  iurisdictionem,  ideo  mor- 
tale non  impedit  dantem  .  .  .  Unde  et  papa  vocatur  sanctissi- 
mus  et  beatissimus,  etiamsi  esset  pessimus,  ratione  loci,  dig- 
nitatis  et  autoritatis.  Etiam,  quia  dans  indulgentias  nihil  pro- 
fert  de  proprio  neque  influit  aliquid  de  fönte  suo,  sed  de  alieno 

20  thesauro.  Et  ideo  dare  indulgentias  malus  est  quoad  autori- 
tatem quam  recipere,  sed  minus  est  quantum  ad  propriam  ') 
utilitatem;  et  ideo  dans  indulgentias  in  peccato  mortali  in- 
digne  utitur  autoritate  sua,  sed  tarnen  hoc  non  obstat  acci- 
pientibus  —  sicque  ut  et  in  aliis  sacramentis 

25  I  n  d  u  1  g  e  n  t  i  a  e    s  o  1  u  m    v  a  1  e  n  t    f  i  d  e  1  i  1j  u  s    in 

via,  non  in  peccato  mortali  existentibus,  opus 

illud  facientibus,   pro  quo  indulgentiae  dan- 

tur,    et  solum  subditis  illius,    qui  has  concedit. 

[bez.  des  'fidelibus' :]    ad  excludendum  Judaeos,  paganos, 

30  haereticos,  schismaticos,  quil)us  omnibus  non  possunt  dari  in- 
dulgentiae, quia  non  subiecti  [sunt]  clavibus  ecclesiae,  per  quas 
indulgentiae  dantur.    Etiam  quia  tales  sunt  in  mortalibus,  cum 


1)  Walch :  proprium. 


47 

'o/tifte,  quoil  HÖH  est  ex  fide,  peccalum  est'  [Rm.  14,  23]  .  .  . 
[bez.  des  'in  via  existentibus' :]  Ad  excludendiim  existentes  in 
inferno,  qui  non  sunt  capaces  dieti  thesauri,  cum  sint  extra 
gratiam.  Neque  etiam  ecclesia  triuniplians  indiget  indulgen- 
tiis,  cum  ibi  omnis  satisfactio  est  completa  et  nulla  est  indi-  5 
gentia  .  .  .  Etiam  excluduntur  per  illam  clausulam  existentes 
in  purgatorio ,  quia  secundum  Ricliardum  de  media  villa  in 
scripto  quarti^)  indulgentiae  soluni  illis  prosunt,  qui  sunt  de 
iurisdictione  illius,  qui  dat  indulgentias  ....  Xec  etiam  illis  pro- 
sunt, qui  non  faciunt  illud  opus,  pro  quo  dantur  indulgentiae  lo 
.  .  .  Ideo  indulgentiae  directe  non  prosunt-)  existentibus  in 
purgatorio,  indirecte  tamen  eis  prodesse  possunt,  in  quantum 
existentes  in  hac  vita  mortali  faciunt  pro  eis  id,  quod  conti- 
netur  in  forma  indulgentiae  ^).  Maxime  si  dantur  indulgentiae 
in  hac  forma:  „Quicunque  fecerit  hoc  vel  illud,  sive  pro  se,  15 
sive  pro  fratre  defuncto,  vel  alia  persona  in  purgatorio  exis- 
tente, habebit  pro  eo  dies  indulgentiae."  Quae  tamen  forma 
per  nos  non  est  visa.  Sed  sie  secundum  quosdam  adhuc  non 
prosunt  eis  indulgentiae  nisi  i^er  modum  suffragii,  quia  non 
per  modum  autoritatis,  quam  praelatus  habet  super  eos ,  et  20 
hoc  facit  vinculum  caritatis  .... 

Indulgentiae  nee  plus  nee  minus  valent  (|uam 
quantum  sonant. 

.  .  .  Unde  quando  datur  unus  annus  aliquibus  pro  indul- 
gentia,  sie  intelligitur  non  de  anno  in  purgatorio,  sed  de  anno  25 
in  praesenti  vita  pro  poenitentia  iniuncto.  Id  est:  talis  ha- 
beat  remissionem  tantae  poenae  a  deo  taxatae ,  quanta  re- 
mitteretur  ei  pro  poenitentia  unius  anni,  quam  faceret  in  hac 
vita  .  .  . 

Si  diceret  aliquis:    „An  indulgentiae    valent    etiam  quan- 30 
tum  ad  forum  dei?",  respondetur  secundum  Tliomam*),  quod 


1)  Riebard  V.  Micldleton  in  IV.  sent.     2)  Walch :  possunt.      3)  Walch 
indulgentia.      4)  in  IV.  sent.  dist.  20.  qu.  1.  art.  3  vgl.  oben  S.  17. 


48 

sie.  Quia  alias')  essent  contra  Privilegium  Petro  datum: 
„  Ouandocunque  solveris  super  terrarn,  erit  solulnm  et  in  coe- 
lis^'  [Mt.  16,19].  Et  si  non,  timc  indulgentiae  damniticarentur 
et  obessent  magis  quam  prodessent,  quia  remitteretur  ad  gra- 

ö  viores  poenas,  scilicet  purgatorii,    absolvendo  ipsum   a  poenis 
iniunctis  .... 

Licet    indulgentiis    fit    remissio    poena,    non 
tarnen  pröprie^)  culpa e. 

.  .  .  Igitur,  quocunque  modo  praedicatur  alicubi  indulgen- 

10  tia  a  culpa  et  poena,  ibi  capitur  indulgentia  in  significatione 
non  contracta,  sed  generaliter,  pro  confessione  et  contritione, 
per  quas  ^)  deletur  culpa.  Ita  quod,  ut  ego  intelligo ,  in  ullo 
loco,  ubi  talis  praedicatur  indulgentia,  ibi  *)  est  autoritas  audi- 
endi  confessiones   quorumcunque  ibi  pie  venientium  autoritate 

15  sedis  apostolicae  et  eosdem  absolvendi.  Et  ideo  sie  confessi 
et  contriti  merentur  indulgentiam  a  culpa  et  ex  consequenti, 
visitantes  istum  locum  vel  facientes  hoc  o^ius,  pro  quo  data 
est  indulgentia,  merentur  tantam,  quanta  data  est.  Quod  etiam 
Simplex    episcopus,     archiepiscopus   et  legatus   dare   possunt, 

20  saltem  solum  suis  subditis ,  qui  possunt  in  aliquo  loco  sibi 
subiecto  dare  presbyteris  licentiam  audiendi  confessiones  et 
absolvendi  quoscunque  de  sua  dioecesi,  et  inde  possunt  con- 
sequi  indulgentiam  tantam,  quantam  episcopus  potest  dare  vel 
alter  praedictorum  —   non  tamen  generaliter,    ut  dictum  est. 

25  Vel   etiam   per   indulgentiam  a  poena  et  culpa  possumus 

intelligere  a  culpa  veniali,  quia  etiam  illa  potest  dimitti  in  per- 
ceptione  indulgentiarum  et  devotione  et  contritione  facientis  hoc 
opus,  pro  quo  dantur.  .  .  . 

Non  tamen  recolo,  nie  multas  tales  literas  papales  legisse 

30  aut  vidisse,  in  quibus  continetur  indulgentia  a  poena  et  culpa, 
sed  timendum  est,  quod  saepius  etiam  finguntur  per  quaestores 
vagantes,  qui  saepius  amplilicant  indulgentias,  plus  quam  de- 
bent,  et  decipiunt  multos  ....  Sed  quia  in  talibus  literis  pa- 

1 )  Walch :  alia.     2)  Walcli :  propriae.     3)  Walch :  quae.     4 )  Walch  :  ubi. 


49 

palibus,  ubi  dantur  indulgentiae  a  poena  et  culpa,  intelligitur 
remissio  plena,  videndum  igitur  est,  quid  valeat  ista  plena  re- 
missio.  Videtur  ergo  dici  plena  remissio  ad  difi'erentiam  se- 
miplenae;  quam  plenam  remissionem  solus  papa  potest  dare, 
nullus  alter,  nisi  ex  speciali  commissione.  Intelligitur  igitur  ä 
plena  remissio  omnium  peccatorum ,  tam  mortalium  quam 
venialium,  eo  modo,  quo  dictimi  est:  scilicet,  quod  quis  autori- 
tate  papae  potest  confessionem  suam  ibidem  facere,  ubi  est 
talis  remissio,  et  absolutionem  percipere  et  indulgentiam  con- 
sequi  omnium  poenarum  et  satisfactionum,  prout  communiter  lo 
verba  sonant,  —  praesupposita  saltem  dimissione  originalis  pec- 
cati  per  baptismum,  prout  aliqui  volunt  —  scilicet,  quod  papa 
dat  per  ista  verba,  scilicet :  „  Concedimus  remissionem  omnium 
peccatorum  mortalium  et  venialium  et  poenarum  ac  satisfac- 
tionum remissionem"/.  .  .  Alii  per  remissionem  plenam  intelli-  15 
gunt  solum  mortalium  remissionem  per  confessionem  autoritate 
sedis  apostolicae  factam  in  casibus  etiam  papae  reservatis,  — 
sicut  etiam  quilibet  fidelis  in  articulo  mortis  a  quocunque  pres- 
bytero  potest  absolvi  ab  omnibus  peccatis,  sive  reservatis  pa- 
pae sive  non,  ut  iura  canonica  disponunt;  non  tamen  sie,  quod  20 
per  illam  plenam  remissionem  absolveretur  ab  omnibus  poe- 
nis.  .  .  . 

Ideo  sciendum,  quod  plena  remissio  peccatorum,  prout 
elici  potest  ex   diversis   dictis  doctorum,  contingat  sex   modis: 

P  r  i  m  o  per  non  fictam  perceptionem  baptismi.  ...  20 

S  e  c  u  n  d  o  modo  fit  remissio  plena  ex  fervore  abundan- 
tis  contritionis,  ratione  cuius  latro  in  cruce  pendens  statim 
evolavit  absque  omni  poena  [Lc.  23,  40  if.]  .  .  . 

Q  u  a  r  t  o  ')    fit  per  ingressum  religionis  approbatae  .  .  ., 
eo  quod  per  hoc  liomo  submittit  se  arctae  poenitentiae  usque  30 
ad  finem  vitae  suae  —  ideo    per  hoc  consequitur  plenam   re- 
missionem omnium  peccatorum,  etiam  posito,  quod  niorte  prae- 
ventus  onera  religionis  non  sustineret.  .  . 


1)  Tertio  fehlt. 

Köhler,  Ablassstreit. 


50 

Q  u  i  n  t  o  fit  haec  pleiia  remissio  in  peregrinatione  terrae 
sanctae  et  modo  consummata  peregrinatione ;  similiter  in  cruce 
signatis,  qni  vadunt  contra  ininiicos  ecclesiae,  sicut  contra  hae- 
reticos  seu  schismaticos. 

5  S  e  X  t  o  fit  in  anno  iubilaeo  et  per  indulgentias   summo- 

rum  pontificum,  per  literas  papae,  in  qiiibus  hoc  continetur 
expresse. 

In  quibus  omnibiis,  si  quis  repertus  fuerit  ab  hac  vita 
discedere,  aliis  ijeccatis  non    supervenientibiis,    statim  creditur 

10  evolare. 

Nee  tarnen  vigore  huius  indulti  .  .  .  conceditur  ali- 

qua  indulgentia,  de  qua  tractatum  est  diffiisius,  de  communi 
thesauro  ecclesiae.  Quod  f)atet  per  hoc,  quod  papa  praecipit 
sibi^)  poenitentiam   iniungi,    si   supervixerit ,    aut  alteri,    si  de 

15  medio  transierit;  quia  si  dedisset  sibi  papa  indulgentiam  per 
lioc  Privilegium,  tunc  non  exjiressisset  de  poenitentia  sibi  in- 
iungenda,  quia  indulgentia  est  iniunctae  poenitentiae  relaxatio^); 
neque  de  rigore  ecclesiae  tenetur  quis  implere  poenitentiam 
sibi  iniunctam,   si  per  indulgentiam  eam  assecutus  est.  .  .  . 

20  [Literatur:  s.  unter   Dokument  Nr.  28.] 


28.  Aus  Johannes  v.  Paltz  Coelifodina. 

[Ausgabe:  Erfurt  1502  Bl.  0  ff.] 
[a.]  An    i  n  d  u  1  g  e  n  t i  a  e    s  i  n  t  ? 

Respondetur,  quod  sie,  et  probatur  tripliciter,  scilicet  au- 
25  toritate,  ratione  et  frequentatione. 

P  r  i  m  0  probatur  autoritate  triplici,  scilicet  Christi,  apo- 
stoli  et  ecclesiae.  De  autoritate  Christi  patet  in  multis;  in 
adultera  [Job.  8,  1  ff.],  in  Maria  Magdalena  [Lc.  7,  36  ff.],  in 
latrone  dextrali  [Lc.  23,  40  ff,],  quibus  non  solum  remisit  cul- 
30  pas,  sed  et  poenas  pro  culpis  debitas.  .  .  .  Peccata  capiuntur  ^) 
dupliciter,    uno  modo   pro    culpis,    alio  modo  pro  poenis.     Ex 

1)  d.  h.  demjenigen,  der  in  articulo  mortis  die  plena  remissio  erhält. 

2)  Walch :  relatio.  3)  Orig. :  capitur. 


51 

qua  distinctione  possunt  intelligi  quaedam  bullae,  quae  sie  so- 
nant:  „Quicimqiie  fecerit  hoc  vel  hoc,  habebit  remissionem 
tertiae  jjartis  ijeccatorum"  i.  e.  poenarum  pro  peccatis  debita- 
rum.  Non  enim  possunt  peccata  ibi  recipi  pro  culpis,  quia 
deus  non  remittit  unam  culpam  sine  alia,  quia  hoc  implicaret  5 
contradictionem,  quia  sequitur  bene :  „Deus  remittit  huic  cul- 
pam" —  ergo  est  in  gratia,  quia  per  gratiam  remittit  culpam, 
et  habet  adhuc  aliam  culpam,  ergo  non  est  in  gratia,  illa  est 
contradictio.  Sed  deus  remittit  bene  unam  poenam  sine  alia 
—  sie  de  poena  debet  intelligi  huiusmodi  buUa.  ...  lo 

Sed  diceret  quis  :  „Ex  quo  Christus  remisit  utrumque,  sci- 
licet  culpam  et  poenam,  quare  saeerdotes  eius  hoc  non  faci- 
unt,  quia  remittunt  solum  culpam  et  non  poenam  saltem  to- 
talem, cum  tarnen  Christi  actio  sit  nostra  instructio  ?"  Re- 
spondetur :  Christi  actio  est  nostra  instructio  in  bis,  quae  sunt  lö 
humanitatis  et  bonorum  morum,  non  in  his,  quae  sunt  mira- 
culositatis  et  potestatis ;  in  his  enim,  quae  sunt  potestatis,  de- 
bet esse  ordo.  Quare  autem  deus  noluit,  quod  quilibet  sacer- 
dos  homines  absolveret  a  culpa,  liaberet  etiam  absolvere  a 
poena,  huius  tres  possunt  assignari  rationes.  Prima  est  20 
propter  peccatorum  detestationem  —  ideo  enim  spiritus  sanc- 
tus  noluit  committi  thesaurum  indulgentiarum,  ex  quo  poenae 
remittuntur,  indiÖ'erenter  et  frequenter  omnibus  confessoribus, 
ne  homines  faciliores  essent  ad  peccandum,  si  omni  tempore 
et  ab  omni  confessore  absolvi  possent  a  poenarum  onere.  S  e-  25 
c  u  n  d  a  causa  est  propter  meritorum  cumulationem ,  ut  scili- 
cet  ex  hoc  homines  impellantur  ad  facienda  o^jera  meritoria, 
ut  videlicet  non  solum  salventur  ex  nuda  Christi  passione,  si- 
cut  pueri  baptisati,  sed  etiam  de  propriis  meritis  aliquid  con- 
gregent,  de  quo  aeternaliter  gaudeant.  Tertia  causa  est  30 
propter  ordinis  Observationen!,  ut  scilicet  ordo  observetur  in 
ecclesia  militante  instar  ecclesiae  triumphantis.  .  .  .  [Unter  Be- 
rufung auf  Richard  v.  Middleton^)].    Ut  scilicet  ibi  sub  Christo 

1)  in  IV.  sent.  dist.  19. 


principe  sunt  angeli,  qiiorum  quidam  sunt  superiores,  quidam 
medii,  quidam  inferiores,  neque  aequalis  est  omnium  potestas, 
sie  in  ecclesia  militante  sub  vicario  Christi  sunt  patriarcliae, 
archiepiscopi,    episcopi    et    sub    illis    inferiores  sacerdotes,    et 

ö  est  eorum  potestas  distincta  secundum  ordinationem  vicarii 
Christi.  .  .  . 

D  e  i  n  d  e  idem,  scilicet,  quod  sint  indulgentiae,  ostenditur 
autoritate  apostoli  2  Cor.  [2,  10]  ,  ubi  dicit:  „lYafff  et  ego 
quod  donavi,  si  quid  propter  ros  donari  in  persona  Christi.^' 

loGlossa:  ,Jd  est  ac  si  Christus  do f lasset."  Ex  illis  verbis 
auffert  sanctus  Thomas  in  quarto  dist.  XX  qu.  3  ^)  dicens  : 
„Sed  Christus  poteral  relaxare  ahsque  omni  satisf actione  poe- 
nam  peccati  .  .  .  .,  ergo  et  Paulus  potuit,  ergo  et  papa  po- 
lest,  qui  non    est   minoris  potestatis  quam  Paulus  fuit."  .  .  . 

15  Demum   idem    ostenditur    autoritate   ecclesiae    duplicis, 

universalis  et  paiiicularis.  Ecclesia  enim  universalis  ad  longa 
tempora  approbavit  eas  concedendo,  determinando  et  praedi- 
cando  .  .  .  Etiam  ecclesia  universalis  in  tribus  conciliis  legitur 
determinasse  indulgentias    esse  in  ecclesia  militante,    videlicet 

20  in  concilio  Romano  sub  Alexandro,  et  in  concilio  Constan- 
tiensi,  et  ultimo  in  concilio  Basiliensi.  .  .  .  Etiam  idem  osten- 
ditur autoritate  ecclesiae  particularis  respectu  duplicis  facul- 
tatis,  scilicet  theologicae  et  iuridicae,  quorum  maior  et  sanior 
pars  doctorum  ponit  indulgentias  esse  in  ecclesia  militante. .  . . 

25  S  e  c  u  n  d  0  ,  quod  indulgentiae  sint  in  ecclesia  militante, 

ostenditur  ratione  triplici.  P  r  i  m  a  sumitur  ex  divina  decentia. 
Decet  enim  magnum  principem  habere  thesaurum,  quem  possit 
expendere  quandoque  propter  ostendere  liberalitatem  et  glo- 
riam  suam.  .  .  .  Sic  decet  Christum  habere  in  ecclesia  sua  the- 

30  saurum,  quem  faciat  quandoque  expendi  ex  sua  liberalitate  ad 
gloriam  suam  et  suorum,  sicut  fit  in  constructione  ecclesiarum 
quandoque  ad  subveniendum  necessitatibus  ecclesiae,  sicut  pro 


1)  in  IV.  sentent.  dist.  XX  qu.  I  art.  3. 


53 

defensioue  tidei  aiit  recuperatione  terrae  sanctae  etc.  S  e- 
ciiD  da  ratio  siimitur  ex  ecclesiastica  assistentia ;  ecclesia  enim 
lirniiter  assistit  dicentibiis  indulgentias  esse,  qiiia  ipsa  tenet 
eas  esse.  ...  Tertia  ratio  sumitiir  ex  passione  Christi  et 
sanctoriim  etiicacia.  .  .  [Unter  Berufung  auf  Durandus  ^)].  Est  5 
.  .  in  ecclesia  tliesaurus  spiritualis  ex  merito  iDassionis  Chiästi 
et  sanctorum,  qui  multo  plura  sustinuerunt  tomiento  quam 
meruerunt  peccata  eorum.  et  ideo  ecclesia  de  thesauro  potest 
communicare  alicui  vel  aliquibus,  quod  satisfit  ad  satisfacien- 
dum  pro  eorum  peccatis  in  parte  vel  in  toto  secundum  quod  pla-  lO 
cet  ecclesiae  de  hoc  thesauro  plus  vel  minus  communicare.  .  . 

T  e  r  t  i  o,  quod  iudulgentiae  sint  in  ecclesia  militante,  de- 
claratur  ex  frequentatione.  Sunt  autem  frequentatae  in  du- 
plici  lege.  P  r  i  m  o  in  veteri  lege  ligurative,  scihcet  in  iubi- 
laeo  veteris  legis.  .  .  S  e  c  u  n  d  o  frequentatae  sunt  in  nova  15 
lege :  primo  per  Christum,  secundo  per  apostolimi  [2  Cor.  2,  10] 
.  .  .  .  tertio  per  summos  pontilices  post  apostolos,  inter  quos 
beatus  Gregorius  legitur  primmn  apertius  istimi  thesaurimi  in- 
dulgentiarum  lidelibus  aperuisse.  quamyis  non  sit  dubium,  quin 
ipse  a  suis  praedecessoribus  hoc  acceperit  et  illi  ab  aliis  usque  20 
ad  apostolos.  .  .  . 

[b.]  I  n  d  u  1  g  e  n  t  i  a  e  ,    quid  sint? 

[Unter  Berufung  auf  Franciscus  Maronis  -).]  Indulgentia 
est  remissio  peccatorum  quoad  illa,  quae  post  susceptum  poeni- 
tentiae  sacramentum  remanent  de  peccatis.  Pro  cuius  diffini-  20 
tionis  declaratione  doctor  iste  quattuor  notat  in  peccato  esse 
consideranda.  P  r  i  m  u  m  est  actualis  culpa.  ...  Secundum 
est  habitualis  macula  derehcta  ex  actu  peccati  inclinans  ad 
malum.  ...  T  e  r  t  i  u  m  est  reatus  ad  poenam.  qui  etiam  re- 
manet  actu  malo  transeunte.  .  .  .Quart  u  m  est  ofi'ensa,  qua  30 
deus  provocatur.  .  .  . 

Ad  propositum :  indulgentia  non  est  remissio  peccatorum 


1)  in  IV.  sentent.  dist.  XX  qu.  3.  2)  tract.  de  indulgentiis. 


54 

quantum  ad  actualem  culpam,  quia,  cum  illa  sit  transacta, 
totaliter  est  deleta.  Nee  quantum  ad  liabitualem  maculam, 
quia  per  unicum  actum  indulgentia  acquiritur  et  tarnen  unico 
actu  habitualis    macula  non  eradicatur,    ut  docet  experientia, 

5  quia  remanet  jiromptitudo  ad  malum.  Nee  quantum  ad  divi- 
nam  ofiensam,  quia  ante  indulgentiam  illa  est  remissa  in  actu 
contritionis  vel  in  sacramento  confessionis  ....  Et  ideo  sequi- 
tur,  quod  indulgentia  sit  remissio  peccatorum  quantum  ad  so- 
lam  poenani  temporalem  .... 

10  Intelligendum  tarnen,  quod  j)oena  peccatorum  est  duplex 

et  ita  duplex  reatus  ad  poenam ;  unus  ad  poenani  aeternam, 
ad  quam  obligatur  peccator  ante  poenitentiam ,  et  ad  istam 
tollendam  non  est  indulgentia,  quia  illi,  cum  sint  ad  poenam 
aeternam  obligati,  non  sunt  idonei    ad  recipiendum   indulgen- 

15  tiam,  cum  sint  in  mortali  peccato.  Alius  est  reatus  ad  poe- 
nam temporalem,  quae  in  confessionis  sacramento  infligitur  vel 
in  purgatorio,  et  ad  alteram  istarum  poenarum  remanet  obli- 
gatus  peccator  post  confessionem,  vel  ad  utramque  —  et  talis 
est  poena,  in  quam  mutata  est   poena    aeterna  in  contritione, 

20  et  respectu  illius  poenae  sunt  indulgentiae,  et  de  hac  poena 
nunc  sermo  est,  non  de  aeterna  .  .  . 

Ex  iam  dictis  sequitur  p  r  i  m  o  .  .  .,  quod  in  peccato  sunt 
duo,  scilicet  culpa,  quae  respicit  divinam  offensam,  et  jDoena, 
quae  respicit  divinam  iustitiam.     Et  sicut  sacramentum  poeni- 

25  tentiae  directe  respicit  culpam,  ita  beneficium  indulgentiae 
respicit  poenam.  Patet,  quia  per  istud  sacramentum  deo  re- 
conciliamur  et  per  indulgentiae  beneficium  poena  remittitur. 
S  e  c  u  n  d  o  sequitur,  (piod  virtute  indulgentiarum  proprie  lo- 
quendo  nullus  absolvitur  a  poena  et  culpa,  sed  solum  a  poena ; 

30  sed  per  sacramentum  poenitentiae  fit  absolutio  solum  a  culpa, 
alias  sacramentum  poenitentiae  esset  frustra.  Nee  talis  for- 
ma scilicet  absolutionis  a  poena  et  culpa  invenitur  tradita  in 
Sacra  scriptura  .... 

Sed  diceret  quis:     „Tamen  communiter  dicitur,    quod  in 


55 

iubilaeo  absolvitur  quis  a  poena  et  a  culpa."  Respondetur : 
Verum  est,  quia  iubilaeus  plus  est  quam  nuda  indulgentia, 
quia  includit  autoritatem  contitendi  et  absolvendi  et  cum  hoc 
indulgentiam  remittendi  poenam,  —  et  sie  includit  sacramen- 
tum  poenitentiae  et  cum  hoc  indulgentiam  proprie  dictam.       5 

Pro  clariori  intellectu  praecedentium  advertendum,  quod 
indulgentia  dupliciter  accipitur:  Uno  modo  proprie  pro  nuda 
remissione  poenae,  et  sie  non  extendit  se  ad  culpae  remissio- 
nem,  Alio  modo  large  pro  iubilaeo  vel  pro  litera  indulgen- 
tiali  includente  iubilaeum ,  et  tunc  extendit  se  ad  culpae  et  10 
poenae  remissionem,  quia  communiter,  quando  papa  dat  iubi- 
laeum, non  dat  nudam  indulgentiam,  sed  dat  etiam  autorita- 
tem contitendi  et  absolvendi  ab  omnibus  peccatis  etiam  quoad 
culpam.  Et  sie  culpa  remittitur  ratione  sacramenti  poeniten- 
tiae, quod  ibi  introducitur,  et  poena  ratione  indulgentiae,  quae  15 
ibi  exercetur  .... 

[c]  Aquo    indulgentiae    c  o  n  f  e  r  a  n  t  u  r  ? 

Respondetur,  quod  conferuntur  a  praelato  ecclesiae,    sci- 
licet  papa   et  cui  ipse  commiserit  et  quantum  commiserit  .  .  . 

[Unter  Berufung  auf  Thomas  v.  Aquino^)] :    Ad  hoc  .  .  .,  20 
quod  indulgentia  alicui  valeat,  tria  requiruntur :  P  r  i  m  0  causa 
pertinens  ad  honorem    dei  vel  ad   necessitatem  vel    utilitatem 
ecclesiae.     S  e  c  u  n  d  o  autoritas  in  eo,  qui  facit.     Papa  enim 
potest  principaliter,  alii  vero  in  quantum  potestatem  ab  eo  ac- 
cipiunt,  vel  ordinariam,  vel  commissam  seu  delegatam.     T  e  r-  25 
t  i  o  requiritur,    ut  sit  in  statu  caritatis  ille,    qui  indulgentiam 
percipere  vult.  Et  haec  tria  designantur  in  litera  papali.   Nam 
causa  conveniens  designatur  in  hoc,  quod  praemittitur  de  sub- 
sidio  terrae  sanctae,  autoritas  vero  in  hoc,  quod  tit  nientio  de 
autoritate  apostolorum  Petri  et  Pauli   et  ipsius  papae.     Cari-  30 
tas   autem    recipientis    in  hoc,    quod   dicitur:    „Omnibus  vere 
poenitentibus  et  confessis."     Non  dicit:    „et  satisfacientibus" ; 


1)  Quodlib.  20  art.  16. 


56 

qiiia  indulgentia  non  excusat  a  contritione  et  confessione,  sed 
cedit  in  locum  satisfactionis. 

(Betr.  die  caiisae,  pro  qiiibus  debet  indulgentia  dari ;  unter 
Berufung  auf  Alexander  v.  Haies ^)  und  Bonaventura^):]  .  .  . 

ö  Thesaurus  ecclesiae  ab  eo,  qui  habet  illum  dispensare,  duplici 
de  causa  exponitur,  scilicet  propter  magnificentiam  et  laudem 
dei.  Et  lausethonor  dei  est  in  sanctis  suis,  et  sancti  honorantur  in 
constructione  basilicarum  ^)  et  visitatione  liniinum  eorundem  et 
commemoratione  virtutum  ipsorum,  quae  fit  in  praedicationibus 

10  et  sermonibus  —  ideo  pro  bis  omnibus  indulgentiae  rectae 
sunt.  Alia  causa  est  communis  utilitas,  quae  quidem  utilitas 
est  defensio  terrae  sanctae,  defensio  fidei,  promotio  studii  et 
consimilia  —  et  ideo  pro  talibus  debet  fieri.  Et  Innocentius 
de   poe.[nitentia]    et    re.[missione]  '^)   dicit :    „Indulgentiae  ali- 

15  qiiando  requirunt  donationem  pecimiae ,  aliquando  laborem 
personae,  aliquando  periculum,  viiae,  quales  sunt  indulgentiae 
ultramarinae ,  quae  fiunt  vel  propter  laborem  itineris  vel 
propter  pugnani.  Et  in  liis  tribus  indulgentiis,  licet  magna  sit 
largitas  concedentis  indulgentiam^  tamen  et  iustitia  multa  est, 

20  quia  magna  solutio  poenae  impositae  est  solvere  pecuniam 
vel  laborem  personae  i^el  periculum  ritae.  Sunt  et  aliae  in- 
dulgentiae,  quae  requirunt  honorem  et  devotionem,  ul  sunt 
indulgentiae^  quae  fiunt  euntibus  ad  praedicationes  et  missas 
et  alia  huiusmodi.     Et  in  his  plus  libcralitas   quam  iustitia; 

25  nam  quasi  ex  sola  liberalitate  procedil ,  rpii  dal  huiusmodi 
indulgentias^' .  .  .  = 

Ubi  etiam  advertendum ,  quod  ecclesia  habet  triplicem 
thesaurum,  quibus  papa  principaliter  habet  superintendere, 
scilicet  scripturarum,  sacramentorum  et  indulgentiarum. 

30  Sed  diceret  quis:  „Ubi  papa  cepit  commissionem  et  autori- 

tatem  super  istos  thesauros?"    Respondetur:    Mathei  16  [18]: 

1)  Summa  theologiae  p.  4  qu.  83  membr.  4.         2)  in  IV.  sent.  dist. 
XX    qu.   4.  3)  Orig.  basilicorum.  4)  Innocenz   IV.  Commentar. 

in  V  libr.  Decretal.  ad.  libr.  V  tit.  38  cp.  14. 


57 

„Tu  es  Petrus  et  super  haue  petram  aedificaho  ecdesiam 
meam^^  [etc.]  .  .  .  Ubi  nota  in  hoc,  (jiiod  dicit :  ,,Claves",  innuit 
thesaiiros,  quia  omne  carum  clauditur  et  seratiir,  potest  tarnen 
clavibiis  adiri  .  .  . 

Sed  diceret  quis :    ,,  Audio  bene ,    qiiod    Christus   promisit  5 
Petro  claves  se  daturum ;  ubi  autem  dederit,  nescio. "    Respon- 
detur :  Christus  est  veritas,  ergo  non  mentitur ;  sed  ubi  dederit, 
intelliges,   si  dicta   eins   mastices   Johannis   ultimo    [21,  15  ff.], 
quando  ter  dixit:  ,,Pasce  oves  meas'' ,    scilicet  de  triplici  the- 
sauro  tuo  ....  Ex  illis  enim  verbis:    ,^Pasce  ores  ?neas^'    po- lo 
terimus    intelligere    omnem    potestatem    papae :    in  hoc    enim, 
quod  commisit  sibi  oves,  etiam  commisit  sibi  stabuluni,   id  est 
ecclesiam.    In  hoc  etiam,  quod  commisit  sibi  stabulum  ovinum, 
commisit  sibi  claves  ad  aperiendum  eis  vel  claudendum  regnum. 
In  hoc,  quod  commisit  sibi  oves,    commisit  curationem,  ovium  15 
per  medicamenta  spiritualia  trium  thesaurorum  ecclesiae  prae- 
dictorum.   In  hoc,  quod  commisit  sibi  oves,  commisit  sibi  etiam 
del'ensatores  ovium,  scilicet  principes  saeculares,  comites,  mili- 
tes  saeculares  et  spirituales  ordinatos   pro  huiusmodi  defensa- 
tione.    In  hoc,  quod  commisit  sibi    oves,    commisit   sibi    etiam  20 
lanam  et  lac  de  ovibus,  id  est  emolimenta.    In  hoc,  quod  com- 
misit sibi  oves,  commisit  sibi  etiam  tabernacula   pastorum,    id 
est  omnes  ordines  fundatos    super  contemj^latione,   qui  sedent 
in   tabernaculis   monasteriorum    vigilantes    orationibus    suis    et 
devotionibus  super  oves  Christi,    quorum  meritis  absque  dubio  25 
multa  bona  conferuntur  ipsis  ovibus,    et  licet   non  praedicent 
exterius,  obtinent  tamen  gratiam  aliis,  ut  efficacius  praedicare 
valeant.     In  hoc  etiam,  quod  commisit  sibi  oves,  commisit  sibi 
ministros  ovium,    videlicet  episcopos,    praelatos,    sacerdotes  et 
ordines  fundatos  super  liospitalitate.     In  hoc,    quod  commisit  30 
sibi  oves,  commisit  sil)i    canes  ovium,    scilicet   ordines   mendi- 
cantes,  qui  positi  sunt  in  angulo  ovilis  .... 

Pro  clariori  intelligentia  praefatae  quaestionis  adhuc  pos- 
sunt  moveri  aliqua  dubia: 


58 

P  r  i  m  u  m ,  an  pajia  soliim  pro  actibus  exterioribus  debeat 
indulgentiam  dare?  [Unter  Berufung  auf  Augustinus  de  An- 
cona  ^) :]  .  .  Tribus  rationibus  potest  probari  congruum  esse, 
ut  indulgentiae    liant  pro    actibus   exterioribus.     P  r  i  m  o    qui- 

5  dem  ex  parte  indulgentiae,  Nam  indulgentiae  sacramentales 
sunt,  cum  fiant  virtute  clavium;  in  omni  autem,  eo  quod  est 
quod  sacramentale  debet  esse ,  aliquid  exterius  actum  vel 
gestum  ...  Secundo  ex  parte  ipsius  poenae,  pro  qua  tollenda 
fit  ipsa  indulgentia.    Nam  indulgentiae  sunt  relaxativae  poenae, 

10  non  culpae;  sed  poenae  sunt  exteriores,  sicut  ieiunium,  pere- 
grinatio  fidei  vel  terrae  sanctae  defensio.  Unde  pro  talibus 
exterioribus  actibus  indulgentia  debet  fieri ,  non  tarnen  i)ro 
quibusounque,  sed  pro  illis  dumtaxat,  per  quos  deus  bonora- 
tur,  ut  est  visitatio  reliquiarum    sanctorum  —  quia   deus    lio- 

15  norificatur  in  sanctis  suis  —  auditio  verbi  dei,  reparatio  pa- 
rentum  ecclesiae  vel  pontium.  Tertio  ex  parte  tliesauri,  de 
quo  fit  indulgentia;  nam  sicut  tbesaurus  alicuius  civitatis  non 
debet  exponi  nisi  propter  honorem  et  reverentiam  vel  propter 
ipsius  caritatem,    necessitatem   et   indigentiam,    sie   thesaurus 

20  ecclesiae,  de  quo  fiunt  indulgentiae,  non  debet  dispensari,  nisi 
pro  talibus  exterioribus  actibus,  in  quibus  vel  deus  honoratur 
vel  necessitas  ecclesiae  relevatur  vel  fides  Christiana  promovetur. 
Secundum  dubium,  an  i3apa  pro  solis  temporalibus  de- 
beat indulgentiam  facere?    [Unter  Berufung  auf  Dens.^):]  .  .  . 

2ö  Temporalia  quantum  ad  praesens  tripliciter  ordinantur  ad  ipsa 
spiritualia.  Primo  quantum  ad  ipsorum  bonorum  spiritualium 
acquisitionem ;  acquiruntur  enim  ipsa  spiritualia  per  ipsa  tem- 
poralia ...  Secundo  quantum  ad  ipsorum  satisfactionem, 
quia  delentur  peccata,  quae  animam  inticiunt,  per  largitionem 

30  temporalium  ...  Tertio  quantum  ad  ministratorum  ecclesiae 
spiritualibus  deservientium  sustentationem.  Sustentantur  enim 
ministri  ecclesiae  de  bonis  temporalibus  oblatis  a  populo  .... 


1)  Summa  de  potest.  eccles.  qu.  30.  art.  1.  2)  ib.  art.  2. 


59 

Tertiura  dubiiim,  an  papa  debeat  indulgentiain  dare 
habentibus  solum  voluntatem  dandi  aliquid  temporale  sicut 
dantibus?  [Unter  Berufung  auf  Dens.'):]  .  .  .  Coramuniter  po- 
nitur,  indulgentias  tantum  valere,  quantum  sonant.  Si  ergo 
papa  faciat  indulgentias  sub  liac  forma:  „Quicunque  dederit  5 
de  bonis  suis  ad  fabricam  talis  ecclesiae,  liabeat  tantum  de 
indulgentia. "  puto,  quod,  qui  nihil  dat,  indulgentiam  non  con- 
sequitur.  Quamvis  enim  bona  voluntate  mereatur  quis  vitam 
aeternam,  et,  si  est  vehemens  et  fervens,  meretur  reniissionem 
poenae,  tamen  quantum  est  de  ratione  indulgentiae  —  ex  quo  lo 
fit  pro  relevanda  indigentia  loci  vel  ecclesiae  —  non  valet 
huiusmodi  sola  voluntas  dandi,  potissime  cum  virtute  indul- 
gentiae non  solvatur  poena  nisi  per  poenam.  Velle  aut  dare 
vel  velle  ire  ad  talem  ecclesiam  non  est  opus  poenale ,  sed 
dare  et  ire  ...  15 

Quartum  dubium,  an  non  existente  iusta  causa  indul- 
gentia data  per  papam  valeat?  [Unter  Berufung  auf  Dens.-):] 
.  .  .  Debet  aestimari  necessitas  loci  vel  ecclesiae.  Quia  licet 
datum  per  se  non  iudicetur  sufliciens  respectu  tantae  poenae 
ad  tollendam  ipsam,  ipsa  tamen  necessitas  ecclesiae  cum  auto-  20 
ritate  dantis  facit,  quod  datum  sufficiat  ad  poenam  relaxan- 
dam ;  quia  alias  non  valeret ,  nisi  ad  hoc  iuvaret  necessitas 
ecclesiae.  Et  ideo  iusta  aestimatio  ex  parte  facientis  indul- 
gentiam requiritur  pro  iusta  causa  indulgentiae,  qua  non  exi- 
stente puto,  quod  indulgentia  non  valeret.  25 

Quin  tum  dubium,  an  sola  voluntas  papae  possit  esse 
causa  iusta  faciendi  indulgentiam?  [Unter  Berufung  auf  Dens.^):] 
.  .  .  Indulgentia  datur  mediante  usu  clavium,  quarum  virtute 
remittitur  culpa  et  solvitur  poena  :  Mt.  16  [19].  Per  has  enim 
claves  thesaurus  ecclesiae,  de  quo  stipendiantur  milites  Christi,  30 
aperitur  filiis  ecclesiae.  Unde  sicut  ad  dispensationem  talis 
thesauri  requiritur  rectus  usus  clavis  potentiae,  ne  talem  the- 

1)  ib.  art.  3.  2)  ib.  art.  4.  3)  ib.  art.  5. 


60 

saurum  papa  dispenset  quibus  non  potest,  ita  ad  dispensa- 
tionem  dicti  thesauri  requiritur  rectus  usus  clavis  discretionis 
et  scientiae,  ne  sie  careat  ratione  et  discretione,  ut  pro  sola 
voluntate  sine  rationabili  causa  indulgentiam  faciat  ....  Unde 

5  pro  sola  voluntate,  si  subest  probabilis  ratio  vel  generalis 
ecclesiae  vel  specialis  alicuius  personae,  potest  indulgentiam 
facere,  aliter  non  .  .  . 

S  e  X  t  u  m  dubium ,    an  papa  sibi  ipsi  possit  dare    indul- 
gentiam? [Unter  Berufung  auf  Dens.  ^):]  .  .  .  Papa  non  dat  in- 

10  dulgentiam  sibi  ipsi  ut  est  caput  habens  iurisdictionem  uni- 
versalis ecclesiae,  sed  ut  est  membrum  ecclesiae  recipit,  et  ut 
est  caput  dat.  Sicut  enim  in  foro  poenitentiae  potest  dare 
autoritatem  alicui  ipsum  absolvendi  et  potest  ab  alio  absolvi 
et  se  inferiorem  illo  facere  ut  est  membrum,  sie  potest  indul- 

15  gentiam  sibi  dare  ut  caput  et  recipere  ut  membrum  —  dum- 
modo  reperiantur  in  eo  illa,  quae  requiruntur  ad  hoc,  ut  in- 
dulgentia  valeat  .  .  . 

[d.]  Quot  modis  indulgentiae  conferantur? 
[Unter  Berufung    auf  Franciscus  Maronis^)]  ....  Tribus 

20  modis  conferuntur.  Uno  modo ,  ut  respiciant  determinatum 
tempus  secundum  mensuram  annorum  vel  dierum,  ut  decem  vel 
viginti  annos  vel  dies.  Alio  modo  determinatam  partem  peeea- 
torum,  ut  quando  tertia  vel  quarta  pars  peceatorum  relaxatur 
—  ubi  nota  ,  .  .,  quod  hie  'peccata'  non  signitieat  culpas,  sed 

25  poenas.  Alio  modo  totum  cumulum.  Si  primo  modo,  .... 
tune  sie  intelligendum  est,  quod,  si  alicui  sunt  iniuncti  decem 
dies  poenitentiae  pro  suis  peccatis ,  quod  per  decem  dies  in- 
dulgentiae illi  decem  dies  remittuntur.  Et  si  non  sunt  iniuncti, 
tune  tantum  relaxatur  de  poena  purgatorii,  quantum  per  poe- 

30  nitentiam  iniunetam,  si  eam  perfecisset,  sibi  sublatum  fuisset. 
Et  si  dicitur:  „Quid  intelligimus  per  unum  diem  vel  unum 
annum  de    poenitentia?",    cui  respondet:    Annus    vel    dies  de 


1)  ib.  qu.  29.  art.  2.  2)  tract.  de  indulg. 


61 

indulgentia  diceiidum,  quod  in  primitiva  ecclesia  taxati  fuerunt 
tales  dies  secundum  arbitrium  sacerdotum,  iit  \'idelioet  tali 
delicto  iniiigeretur  tanta  poenitentia,  quanta  poterat  portari 
sine  detrimento  salutis  in  abstinentiis  et  flagellis  .  .  .  De  se- 
cundo  modo ,  videlicet  si  indulgentiae  sonent  ad  partem ,  ut  5 
puta  ad  dimidiam,  tunc  tantum  valent  quantum  poenitentia 
facta  siifficiens  pro  tiinta  qiiantitate  peccatoruni  iniuncta  vel 
iniiingenda.  De  tertio  modo,  si  indulgentiae  sonant  vel  respi- 
ciunt  totum  ciimulum  peccatorum,  suo  modo  iiidicandiim  est, 
Qiiia  tunc  omne  debitum  auffertur,  ut  nullus  reatus  poenae  lo 
remaneat  pro  isto  seculo ,  quia  ab  eo  sibi  poena  remittitur, 
quam  in  hoc  seculo  potest  universaliter  solvere  et  ligare.  Et 
etiam  pro  futuro  seculo  ,  quia  quod  est  plene  remissum 
ab  aliquo,  (jui  habet  i^lenitudinem  potestatis,  non  debet  ulterius 
exigi  a  j^rincipe  committente  in  superiori  principatu  —  hoc  15 
enim  obviaret  commissioni  —  et  ergo,  cum  talis  poena  sit 
integraliter  remissa,  alibi  non  est  exigenda. 

Sed  tunc  solet  quaeri,  an  illi,  qui  cum  plenitudine  indul- 
gentiarum  moriuntur,  nullo  apposito  peccato  statim  evolent? 
Dicitur,  quod  sie,  quia  nulluni  est  impedimentum,  cum  talis  20 
in  gratia  decedat;  decedens  enim  in  gratia  nulluni  habet  im- 
liedimentum,  nisi  reatum  poenae  —  ille  autem  non  est  ibi, 
ergo  propositum  .  .  .  Unde  et  Christus  pro  primo  dicit  Petro 
Mt.  16  [19] :  „Tibi  dabo  clares  regni  coelormn.^'  Nunc  autem, 
quando  quis  habet  clavem,  statim  potest  aliquem  iiitroducere,  25 
iiec  alius  modus  potest  inveniri,  quomodo  clavis  Petri  coelum 
possit  aperire  et  claudere  .... 

[e.]  Indulgentiae    unde    0  r  i  g  i  n  e  n  t  u  r  ? 

[Unter  Berufung  auf  Dens.  ^)]  .  .  .  Quattuor  sunt  thesauri 
principales  ecclesiae.     Ex  quibus  communiter  dicuntur   indul-  80 
gentiae    emanare.      Primus    thesaurus    est    superabimdantia 
meriti  passionis  Christi ;  illud  enim  meritum  sufticiebat  ad  in- 


1)  ib. 


62 

finitos  homines  redimendos,  cum  esset  siippositi  infiniti,  quia 
divini  ...  S  e  c  u  n  d  u  s  thesaurus  est  siiperabundantia  passio- 
nis  sanctissimae  dei  genetricis  Mariae,  qiiae,  cum  nunquam 
venialiter  vel  mortaliter  peccarit^),  multos  tamen  dolores  sus- 

5  tinuit  et  potissime  tempore  passionis  Christi  ...  T  e  r  t  i  u  s 
thesaurus  est  sanctissimorum  martyrum,  quorum  sanguis  effu- 
sus  et  passio  phis  meruit,  ut  dicitur,  quam  eis  fuisset  neces- 
sarium  ad  salutem  ...  Q  u  a  r  t  u  s  thesaurus  est  sanctissimo- 
rum confessorum,    quorum  fuerunt  sublimia  merita,  sie  etiam, 

10  quod  longe  minora  sufiecissent  ad  salutem  .  .  .  Unde  imagi- 
nandum  est  secundum  hunc  modum,  quod  a  deo  nullum  ma- 
lum  infallibiliter  manet  impunitum  secundum  dei  iustitiam,  ut 
pro  quolibet  peccato  deus  aliquam  poenam  exigat,  aut  videli- 
cet  propriam  jjer  satisfactionis  sacramentum,  aut  alienam,  vi- 

15  delicet  Christi,  beatae  virginis  et  sanctorum  per  indulgentiae 
beneficium  ....  Praesupposito  praedicto  thesauro  ecclesiae, 
qui  non  est  aliud  quam  poena  aliena,  ecclesia  ex  plenitudine 
potestatis  secundum  dei  iustitiam  poenam  per  indulgentiam 
remittit  .  .  . 

20  [f.]     Indulgentiae    q  u  i  b  u  s    p  r  o  s  i  n  t  ? 

Respondetur,  quod  indulgentiae  prosint  non  excommuni- 
catis,  sed  per  sacramentum  poenitentiae  a  culpis  suis  legitime 
absolutis.  Ex  quibus  sequitur,  quod  sunt  duo  impedimenta 
indulgentias  impedientia,   scilicet  excommunicatio  et  illegitima 

25  absolutio,  id  est  negligentia  in  absolutione.  .  .  . 

Contritus  existens  in  proposito  confitendi  utique  potest 
consequi  indulgentias,  licet  non  pro  illis  peccatis,  quae  non- 
dum  est  confessus,  quam  vis  de  eis  sit  contritus;  tan  tum  conse- 
quitur  indulgentias  pro  illis  peccatis,    quae  quondam  est  con- 

30  fessus,  pro  (|uibus  tamen  nondum  satisfecit.  Ex  quo  sequitur, 
quod  contritus  semper  aliquid  consequitur  in  illis  locis,  ubi 
sunt  indulgentiae ;    si    autem    est   attritus,    solum    et    forte  in 


1)  Orig.  peccauit. 


63 

missa  vel  in  sermone  vel  coram  sacramento  compungitur  ita, 
quod  fit  contritus  —  quia  praedictiim  est^),  quod  eiicharistia 
vel  missa  faciat  etiam  de  attrito  contrituni  ■ — ,  timc  idem  iu- 
dicium  est  de  eo,  sicut  de  alio,  qui  fuit  contritus.  Sed  qui 
nianet  in  peccato  nee  est  contritus  nee  attritus  nee  confessus,  0 
nullo  modo  potest  consequi  indulgentias.  .  .  . 

[g.]  Q  u  0  m  o  d  o    s  i  t    i  n  d  u  1  g  e  n  t  i  i  s    u  t  e  n  d  u  m  ? 

E,espondetur  :  Tripliciter,  scilicet  prudentei-,  fideliter  et  con- 
fidenter.  [Folgen  Ausführungen  über  die  Ablassfacultäten  s. 
darüber  unten  die  instructio  summaria.]  10 

Sed  quaereret  quis  .  .  .:  „Si  habeo  plenissimas  indulgen- 
tias in  uno  confessionali  vel  litera,  tunc  possum  absolvi  in 
extremis  ab  omni  poena  hie  et  in  purgatorio  debita,  —  quid 
ergo  prosunt  mihi  alia  confessionalia  vel  literae?"  Respon- 
detur :  Quamvis  ex  una  litera  includente  plenissimam  indul-  15 
gentiam  possis  absolvi  ab  omni  jDoena  debita  hie  et  in  purga- 
torio, tamen  aliae  literae  indulgentiarum  non  superfluunt,  etiam- 
si  essent  mille,  quia  ex  qualibet  earum  super  ista  duo  ultima 
bona,  quae  includit  duos  efi'ectus,  potes  mereri  alia  duo  bona, 
scilicet  augmentationem  gratiae  et  gloriae.  Deberes  ergo  in  20 
extremis  omnia  confessionalia  tua  perscrutari,  quid  in  se  con- 
tinerent,  et  ex  hoc  confessionali,  in  quo  esset  maior  indul- 
gentia,  deberes  te  facere  absolvi,  et  si  includeret  indulgentiam 
plenissimam,  remitteretur  tibi  ex  eo  utique  omnis  poena  hie 
et  in  futuro  debita,  et  si  exercitares  te  in  caritate  in  hoc,  20 
quod  esses  gratus  domino  deo,  quod  tibi  tanta  bona  providit, 
augeretur  tibi  gratia ;  et  [si]  firmiter  crederes,  indulgentias 
esse  et  tibi  prodesse  posse,  augeretur  tibi  gloria.  Et  sie  de 
ceteris  literis,  si  velles,  posses  absolvi  super  eas,  non  propter 
alicuius  poenae  remissionem,  —  quae  tibi  de  facto  in  prima  30 
litera,  qua  es  usus,  est  remissa  —  sed  propter  gratiae  et  glo- 
riae augmentationem;    vel  si  non  legerentur  tibi  absolutiones 


1)  an  einer  früheren,  hier  nicht  abgedruckten  Stelle. 


64 

ex  aliis  literis  (cum  non  sit  necessarium),  nihilominus  posses 
te  exercitare  in  caritate  et  fide  respectu  cuiuslibet  literae  ex 
caritate  gratias  agendo  divinae  dispensationi,  quae  tibi  tarn 
pretiosum   thesauriim    providit    et   participeni  esse  voliiit.     Et 

5  per  tirmani  fidem  ürmiter  stares  contra  daemones  vel  liomines 
indulgentias  maxime  impugnantes ;  ex  qualibet  litera  acqiii- 
reres  augmentum  gratiae  vel  gloriae.  ...  Et  expediret,  qiiod 
saepius  legerentur  hiiiusmodi  plenissimae  indulgentiae  abso- 
lutiones  circa  infirmum,  ne,  si  forte  per  impatientiani  vel  alio 

10  modo  peccasset  et  decederet,  propter  ista  aliquatenus  retar- 
daretur  ab  ingressu  regni  coelorum.  .  .  . 

[h.]  Q  u  a  r  e  i  n  n  o  v  a  1  e  g  e  i  u  b  i  1  a  e  u  s  n  o  n  s  e  m  p  e  r 
in  anno  q  u  i  n  q  u  a  g  e  s  i  m  o  [3  Mos.  25,  10]  o  b  s  e  r  v  a  - 
t  u  m  ? 

15  Respondetiir  :  Quamvis  iubilaeus  novae  legis  specialis  i)OS- 

sit  servari  de  quinquagesimo  anno  in  qiiinquagesimum,  qiiem- 
admodum  Clemens  sextus  observavit ,  non  tamen  oportet 
hiinc  numerum  in  nova  litteraliter  observare,  sed  spiritua- 
liter.  .  ,  .   Christus   instituens    iubilaeum   generalem    observavit 

20  in  quinquagenario  spiritualem  significationem,  id  est  tempus 
remissioni  conveniens ,  quod  erat  totum  tempus  ab  adventu 
eins  iisque  in  iinem  mundi.  .  .  .  Sic  vicarius  Christi  iubilaeum 
specialem  instituens  non  tenetur  observare  istum  numerum  lit- 
teraliter sed    spiritualiter,  quia  sufi'icit,  (piod  ponat  iubilaeum 

25  in  aliquo  tempore,  quod  convenit  remissioni.  Sed  quia  totum 
tempus  gratiae  convenit  remissioni,  igitur  papa,  si  haberet 
causam,  posset  omni  die  in  aliqua  parte  ecclesiae  vel  in  tota 
ecclesia  iubilaeum  specialem  instituere.  Ne  igitur  iudaisatio 
in  iubilaei  institutione  intraret  Christi  ecclesiam,  spiritus  sanc- 

30  tus,  qui  eam  mirabiliter  omni  tempore  regit,  litteralem  quin- 
quagenarium  quandoque  fecit  transcendi.  .  .  . 

[i.]  Quid  sit  f  a  c  i  e  n  d  u  m  ,  u  t  g  r  a  t  i  a  i  u  1>  i  1  a  r  i  s 
o  b  t  i  n  e  a  t  u  r  ? 

Respondetur  :  ...  P  r  i  m  u  m  debet  se  diligenter   recolli- 


65 

gere  signanter  de  tribus  :  p  r  i  ni  o  de  tota  vita  sua  ....  deinde, 
quid  fecerit  in  loco  iiativitatis  vel  domo  paterna,  quid  in  alia 
domo  vel  servitio  etc.,  denique,  quid  fecerit  contra  parentes, 
fratres ,  sorores  ,  cum  masculis  et  puellis  etc.  S  e  c  u  n  d  o 
debet  se  recolligere  de  gravitate  peccatorimi,  an  sint  venialia  5 
vel  mortalia,  commissa  vel  oniissa,  an  fuerint  peccata  cordis, 
oris  vel  oj)eris,  contra  deum  primum  vel  se  ipsum.  T  e  r  t  i  o 
debet  se  recolligere  de  restitutione,  an  aliqui  sint,  ubi  neces- 
saria  sit  restitutio  tienda,  sicut  de  furto  et  rapina,  quia  ante 
omnia  illis,  qui  sunt  damniticati,  debet  fieri  restitutio,  si  sciun-  10 
tur.  Similiter  dicendum  est  de  famae  ablatione;  illa  est  resti- 
tuenda.  Si  autem  non  sciuntur,  tunc  possunt  imponere  resti- 
tuenda  ad  capsam  indulgentiarum,  totum,  si  babent,  vel  partem, 
secundum  consilium  confessoris.  Similiter  de  acquisitis  per 
usuram,  vel  ludum,  vel  simoniacam  pravitatem.  ...  15 

Secundum  .  .  .  .  debet  bumiliter  confiteri ,  et,  si  non 
potest  liabere  contritionem,  habeat  attritionem  et  faciat  quod 
in  se  est,  tunc  virtute  alisolutionis  sua  attritio  potest  fieri 
contritio.  .  .  . 

T  e  r  t  i  u  m  .  .  .  .  debet  devote,  bumiliter,  fideliter  et  dili-  20 
genter    implere    ea ,    quae    in    buUa    continentur    et  iniuncta 
sunt.  .  .  . 

[k.]  An  sit  c  r  e  d  e  n  d  u  in  ,  q  u  od  per  i  u  1)  i  1  a  e  u  m 
et  i n d  u  1  g  e  n  t  i  a  s  a n  i  m  a  1)  u  s  in  p  u  r  g  a  t  o  r  i  o  v  e  r  a - 
c  i  t  e  r  s  u  b  V  e  n  i  a  t  u  r  ?  25 

.  .  .  Notandum  est,  quod  apud  nonnullos  solet  in  dubium 
verti  de  animabus  in  purgatorio  detentis,  an  via  indulgentia- 
rum relevari  possent.  Quae  ambiguitas  ut  penitus  de  medio 
tollatur  lumenque  veritatis  fulcimento  approbatorum  doctorum 
lucidius  appareat,  advertendum,  quod  ad  boc,  quod  indulgen-  30 
tiae  prosint  animabus  defunctorum,  requiruntur  tria: 

Primum  est  intentio  papae,  quia,  nisi  papa  dirigat  in- 
tentionem  suam  cum  tbesauro  ecclesiae  ad  animas  defuncto- 
rum, nequaquam  poterunt  indulgentialiter  relevari. 

Köhler,  Ablassstreit.  5 


66 

S  e  c  u  n  d  II  m  est  impletio  causae,  qiiia,  nisi  aliquis  pro 
eis  imi^leat  causam,  pro  qua  pai)a  concedit  indulgentias,  iterum 
eis  prodesse  non  poterit,  eo  quod  per  se  causam  non  valeant 
adimplere. 

,5  T  e  r  t  i  u  m  est  disj^ositio  animae,  quia,  nisi  anima  capax 

fieret  indulgentiae,  puta,  quia  in  caritate  decesserit  et  sub  iuris- 
dictione  fuerit  papae,  fructum  indulgentiae  non  poterit  per- 
cipere. 

[Folgt  eine  nähere  Erläuterung  dieser  3  Punkte.] 

10  [ad  1  :]    P  r  i  m  0  :    a  n  }>  a  p  a   j:»  o  s  s  i  t    d  a  r  e    indul- 

gentias pro  a  n  i  m  a  b  u  s  i  n  p  u  r  g  a  1 0  r  i  o  d  ete  ntis?  . . . 
Primo  probatur  autoritate  triplici,    scilicet    profundissi- 
morum   tlieologorum    approbatorum,    iuristarum  et  summorum 
pontilicum.      Quantum    ad    primum,    accedit    autoritas    sancti 

15  Tliomae,  sancti  Bonaventurae,  Alexandri  de  Ales,  Richardi, 
Augustini  de  Ancona  et  plurimorum  aliorum  magnorum  tlieo- 
logorum, qui  onmes  tenent,  quod  summus  lioc  facere  possit 
habita  causa  rationabili.  .  .  .  Pro  quorum  omniuni  clariori  in- 
telligentia  notandum,  quod  doctores  concedentes  papam  posse 

20  dare  indulgentias  pro  animabus  in  purgatorio  detentis  con- 
veniunt  ....  in  hoc,  quod  omnes  dicunt,  quod  non  directe,  si- 
cut  vivis,  sed  indirecte  i^ossint  animabus  indulgentiae  pro- 
desse. .  .  .  Indirecte  concedit  illis,  qui  per  se  facere  non  suffi- 
ciunt  illud,  quod  est  indulgentiae  causa,  sed  alii  pro  eis  faci- 

25  unt.  Sed  dilit'erunt  in  hoc,  quod  aliqui  eorum,  licet  pauci,  di- 
cunt, quamvis  papa  indirecte  concedat  eis  indulgentias,  tamen 
hoc  faciat  per  modimi  autoritatis ;  sed  alii  dicunt  communiter, 
quod  hoc  faciat  non  per  modum  autoritatis ,  sed  per  modum 
suö'ragii.  .  .  . 

30  Sed  ut  nulla  maneat  ambiguitas  orta   ex   modo    loquendi 

doctorum,  iterum  advertendum,  quod  differunt  suffragium  et 
modus  siiffragii,  sicut  alia  suÖragia  ecclesiae  et  indulgentiae, 
primo  secundum  causam  efiicientem,  quia  alia  est  causa 
efficiens  siiffragii    et  alia    est  causa   elficiens  eins  quod   habet 


67 

modum  suffragii.  Causa  efficiens  sufiragii  potest  esse  quilibet 
devotus  Christianus,  sed  causa  efficiens  eius,  quod  habet  modum 
suffragii,  nemo  jDotest  esse  nisi  papa,  et  cui  specialiter  com- 
miserit  in  dirigendo  intentionem  et  cui  concesserit  in  implendo 
causam,  pro  qua  indulgentia  conceditur.  S  e  c  u  n  d  o  diff'e-  0 
runt  secundum  causam  materialem,  quia  materia  suffragii  sunt 
bona,  quae  actu  fiunt  vel  fient  per  certos  homines,  quae  sunt 
finita,  sed  materia  eius,  quod  habet  modum  sufiragii,  ex  the- 
sauris  indulgentiae  collectis  ex  merito  passionis  Christi,  beatae 
virginis  et  sanctorum,  qui  thesaurus  est  intinitus  propter  sup-  10 
positum  infinitum  et  non  potest  exhauriri.  T  e  r  t  i  o  differunt 
secundum  causam  formalem,  quia  sub  alia  formsi  praedicatur 
suffragium  et  ilhid,  quod  habet  modum  suffragii,  quia  suffra- 
gium  defunctorum  sub  tali  forma  jjraedicatur  per  beatum  Gre- 
gorium  in  c.„  Animac  defunctorum^^  13,  qu.  2.  ^)  .  .  .  .,  sed  hoc,  10 
quod  habet  modum  suffragii,  sub  tali  vel  simili  forma  praedi- 
catur praemissa  semper  voluntate  et  intentione  papae. 

Sed  quare  ista  subventio  animarum,  qua  subvenitur  eis 
indulgentialiter,  dicitur  habere  modum  suffragii  ?  Huius  potest 
assignari  quadruplex  ratio  :  20 

Prima  sumitur  ex  parte  superioris  intentionem  suam  ad 
purgatorium  dirigentis,  qui  non  facit  hoc  proprie  suffragative  se- 
cundum communem  modum  loquendi,  quia  talis  suffragatio  in- 
nititur^)  fundamento  linito,  ut  dictum  est,  sed  facit  hoc  diri- 
gendo intentionem  suam  ad  fundamentum  infinitum  scilicet  25 
thesaurum  ecclesiae  —  illa  autem  directio  intentionis  papae 
habet  modum  suffragii,  quia,  sicut  alius  suffragando  aninmbus 
dirigit  intentionem  suam  super  aliqua  bona  sua  ordinando  illa 
pro  liberatione  animarum,  sie  papa  subveniendo  animabus  in- 
dulgentialiter dirigit  intentionem  suam  super  communia  bona  30 
ecclesiae,  scilicet  super  thesauro  indulgentiarum. 

S  e  c  u  n  d  a  ratio  sumitur  ex  i^arte  inferioris  causam  im- 


1)  Decr.  P.  II.  C.  XIII  qu.  2  c.  22.  2)  Orig. :  mnitur. 

5* 


68 

plentis,  pro  qua  indiilgentia  datur,  quia,  sicut  aliquis  suffra- 
gando  animabus  communi  suffragatione  facit  aliquod  opus  bo- 
num,  scilicet  orando  vel  eleemosynam  dando  secundum  pro- 
priam  voluntatem  vel  alicuius  non  habentis  autoritateni  super 

5  tbesauro  indulgentiarum,  sie  ille  subveniendo  animabus  indul- 
gentialiter  facit  opus  bonum  iuxta  Ordinationen!,  intentionem 
habentis  autoritatem  summi  pontificis. 

Tertia  ratio  sumitur  ex  parte  animae  indulgentiam  re- 
cipientis,  quia,  sicut,  quando  anima  per  communia  opera  bona 

10  fidelium  iuvatur,  djcitur  relevari  per  fidelium  suffragia,  sie, 
quando  iuvatur  indulgentialiter,  dicitur  iuvari  per  aliquod,  quod 
habet  modum  suffragii,  quia  opus  indulgentiale  apparet  siuiile  ^) 
operi  suffragationis  communis,  quia  utrumque  est  opus  pie- 
tatis,  licet  differant  penes  finitum  et  infinitum  propter  funda- 

15  menta,  quibus  innituntur. 

Quarta  ratio  sumitur  ex  parte  causae ,  pro  qua  indul- 
gentia  datur;  implendo  enim  causam,  pro  qua  indulgentia 
datur,  impletur  opus  simile  suffragio.  .  .  . 

[Folgen  juristische  Autoritäten  vgl.  oben  S.  66,  13.] 

20  Quantum  ad  t  e  r  t  i  u  m  ,    videlicet  de  autoritate   summo- 

rum  pontificum,  videatur  publicum  instrumentum,  quod  reveren- 
dissiinus  dominus  Raymundus  legatus  sub  prima  eins  promul- 
gatione  iubilaei  fecit  confici  in  urbe  Romana  per  notarium  et 
testes,  qui  singulas   ecclesias    in  urbe  visitaverunt   et,   ubi  ali- 

25  quid  de  indulgentiis  reperierunt  concessum ,  quomodo  debet 
a  summis  pontificibus  pro  animabus  defunctorum,  illud  fideliter 
notaverunt.  In  quo  quidem  instrumento  allegant  quinque  loca, 
in  [quibus]  quondam  a  Romanis  pontificibus  fuerunt  indul- 
gentiae    concessae    animabus    in    purgatorio    detentis   in  per- 

30  petuum  durante.  [Folgen  die  Namen:  1.  ecclesia  sanctae  Po- 
tentianae,  2.  eccl.  sanctae  Praxedis,  3.  eccl.  sancti  Lauren tii, 
4.  eccl.    sancti   Sebastiani,    5.  quaedam    capella    vocata   scala 

1)  Orig. :  shuili. 


69 

coeli.]      Circa    qiiae    advertendimi,    qiiod   liberatio    animae  de 
purgatorio  per  missam  ^)  vel  missas  in  dictis  locis  non  consur- 
git  simpliciter  ex  parte  missae  vel  missariim  in  quantum  mis- 
sae  sunt,  —  quia,  si  sie,  tunc  ideni  esset  iudiciiim  de  aliis  missis, 
quae  legiintur  liinc  inde,  —  sed  provenit  ex  parte  missae  vel  5 
missarum,  in  quantum  causae  indulgentiales  sunt  ex  voluntate 
summorum   pontiticum    ad   honorem  dei  et  sanctorura    sie  vel 
sie  expressae,  qui,    si    aliam    vellent   habere  causam  liberandi 
animas  quam  missas,   iterum   possent  vel  potuissent.     In    Sig- 
num cuius  concedunt  etiam  laicis  quartis  ^  feriis   per  integrum  lO 
annum    devote  visitantibus    ecclesiam    sancti    Laurentii,    quod 
possint  etiam  unam  animam  indulgentialiter  liberare.  .  .  . 
S  e  c  u  n  d  0  ^)  .  .  .  probatur  ratione  triplici : 
Prima  sumitur  ex  thesauri  ^)  indulgentiarum  copiositate. 
Est  enim  thesaurus  indulgentiae  coUectus  ex  meritis  passionis  lö 
Christi,  beatae  virginis,  et  sanctorum  valde  copiosus.  .  .  .  The- 
saurus indulgentiarum  non  potest  exliauriri  propter  sui  infini- 
tatem,  cur  ergo  de  isto  thesauro  copiosissimo  ^)  non  possit  papa 
subvenire  animabus  in  purgatorio  detentis? 

S  e  c  u  n  d  a  ratio  sumitur  ex  potestatis  plenitudine ,    quia  20 
dicit    Chrysostomus   super  illud  Mathei  16  [19]^):   „Tibi  dabo 
claves  etc.^' :  „Homini  morlali  coeli  et  terrae,  omniuni,  quae 
in  eius^)  simipotestate,  commisit  deus  et  ecclesiam  validiorem 
coelo  demonstrarit.  ...  Et  quamvis  papa  non  possit  exercere 
gladium  in  purgatorio  ex  plenitudine  potestatis,   potest  tamen  25 
ibi  exercere    clavem.     Non  enim    potest    animas   tales   ligare, 
sed  bene  solvere  —  quod  patet  triplici  similitudine :  p  r  i  m  a :  si 
papa  potest  dare  vivis  dispositis  indulgentias  isto  modo,  quod, 
si  aliquis  eorum  foret  pauper  vel  intirmus,    quod  per    se  non 
posset  imponere  vel  aliud  opus  implere,    propter   quod  indul-  30 
gentia  datur,  quod  alius  pro  eo  hoc  facere  possit,  —  cur  non 
possit  hoc  ipsum  concedere   ipsis  animabus  ?     S  e  c  u  n  d  a  :  si 

1)  Orig. :  missas.         2)  vgl.  das:   Primo  S.  66,  12.  3)  Orig. :  the- 

sauro.        4)  Orig. :  copiosissime.         5)  M.  S.  G.  58,  535.         6)  Orig. :  eis. 


70 

j)rinceps  habens  thesaurum  potest  illum  applicare  et  distri- 
buere  hominibus  extra  suum  territorium,  qui  etiam  non  sunt 
sub  iurisdictione  eius,  —  cur  summus  pontifex  non  posset  the- 
saurum indulgentiae   animabus  in  purgatorio  applicare,    dato, 

5  quod  non  forent  sub  eius  iurisdictione,  quia  non  oportet  sem- 
j)er  illum,  cui  aliquid  datur,  de  iurisdictione  dantis  esse  ?  Ter- 
tia...: si  quilibet  Christianus,  qui  non  est  distributor  the- 
sauri  ecclesiae  universalis  neque  est  vicarius  Christi,  potest 
subvenire  animabus  in  purgatorio  detentis  aliquo  suifragio  con- 

10  suetudinali,  puta  oratione,  eleeniosyna  vel  ieiunio  et  similibus 
pietatis  operibus,  —  cur  summus  pontifex,  Christi  vicarius,  non 
l^osset  subvenire  ipsis  suffragio  indulgentiali,  cum  habuerit  ad 
hoc  causam  rationabilem  ? 

Tertia  ratio  sumitur  ex  recipientium  dispositione.    Ani- 

lömae^)  [in]  purgatorio  existentes,  dum  viverent,  hoc  sibi  merue- 
runt,  ut  scilicet  suffragia  consuetudinalia  eis  possentjDrodesse.  .  .  . 
—  cur  non  ex  eodem  merito  possint  esse  dispositae  ad  perci- 
j)ienda  suffragia  indulgentialia?  Item  animae  in  purgatorio 
detentae  habent  certissime  fidem,  spem  et  caritatem,  quae  ma- 

20  xime  valent  et  requiruntur  ad  perceptionem  indulgentiae ,  ex 
parte  quorum  quodammodo  magis  sunt  dispositae  quam  vivi, 
licet  deticiant  in  uno  necessario,  videlicet  in  causae,  pro  qua 
indulgentia  datur,  impletione.  Si  ergo  certius  et  stabilius 
habent  fidem  ,  spem  et  caritatem  quam  vivi,  —  cur  non  pos- 

25  sent  esse  idoneae,  quod  alius  pro  eis  huiusmodi  causam  im- 
pleat  ? 

T  e  r  t  i  0  "'')  .  .  .  probatur  ratione  ,  contradicentium  invin- 
cibilitate  sive  imbecillitate.  Sunt  autem  multae  rationes  con- 
tradicentes,    quae  tamen  vincere   non  possunt  propter   nimiam 

30  infirmitatem  earum,  sed  e  converso  facile  vinci  poterunt  clara 
solutione.  .  .  . 

P  r  i  m  a  ratio  sumitur  ex  parte  eius,  qui  facit  indulgentias, 


1)  Orig. :  animi.  2)  vgl.  das:  Secunclo  S.  69,  13. 


71 

et  tunc  arguitur  sie:  Christus  non  dedit  potestatem  Petro  et 
suis  successoribus  ligandi  et  solvendi,  nisi  illis,  qui  sunt  super 
terram,  —  iuxta  illud  Mathei  ]6  [19 1:  „Quodcmiqiic  li- 
gareris  ,super  lerrain,  erit  ligalnm  et  in  coelis ,  et  qiiod- 
cunque  solreris  ,sup('r  lerram ,  erit  solutum  et  in  coelis."  0 
Sed  animae  in  purgatorio  existentes  non  sunt  ,super  lerram' 
—  ergo  videtur,  quod  papa  non  habeat  potestatem  vel  iuris- 
dictionem  super  eas,  et  per  consequens  non  possit  eas  a  poenis 
solvere  per  indulgentias.  Respondetur,  quod  tota  vis  pendet 
in  ista  autoritate ,  quae  videtur  sonare  in  contrarium ,  quam-  10 
vis  contraria  non  sit.  Unde  ista  autoritas  potest  solvi  ,  .  . 
primo  ex  dictis  beatissimi  patris  nostri  Augustini  in  Enchi- 
ridio^)  c.  65,  ubi  sie  dicit:  ,,Hic  omne  merilum  eomparalnr, 
quo  possit  post  hanc  ritnm  qiiispiam  relevari^',  et  addit  in 
eodem  capitulo :  „  Cum  rirerent  in  hac  vita,  meruerunt.  ut  10 
haec  sihi  postea  possent  prodesse.  Nee  hoc  adversatur  apo- 
stolicae  sentenliae,  quin  dictum  est  [2  Cor.  5,  10]:  ,^Omnes 
stal)imus  ante  trilmnal  Christi,  ut  recipiat  unusquisque  secun- 
dum  ea,  quae  per  corpus  gessit,  sire  bonum,  sire  fuerit  ma- 
lum" ,  quia  hoc  sibi  meritum  quisqiie,  cum  in  corpore  vir  er  et,  20 
compararil,  ut  ei  possinl  ista  prodesse.''  ...  Et  quam  vis  ibi 
loquatur  de  suffragiis  eonsuetudinalibus,  non  tarnen  exeludit 
sufifragium  indulgentiale,  quia  non  est  maior  ratio,  quare  unum 
eis  niagis  posset  prodesse  quam  aliud.  Respondendo  ergo  ad 
argumentum  secundum  intentionem  beati  Augustini  dieo,  quod  25 
autoritas  praeallegata  non  praeiudicat  animabus  in  purga- 
torio existentibus,  quia,  quauivis  non  sint  .super  terram'  pro 
nunc,  tamen,  cum  ,meruerunt\  ut  bona  ecclesiae  eis  prodesse 
possent,  erant  ysuper  terram',  et  ideo,  licet  simpliciter  non 
sint  ,super  terram' ,  sunt  tamen  ,super  terram'  ratione  meriti,  30 
quo  ,meruerunl' ,  ut  post  mortem  per  indulgentias  iuvari  pos- 
sent. ...     Et  si  dicatur:   „Sint,  ubicunque  velint,  tarnen  non 


1)  Orig.  :   Enchiridion. 


72 

sunt  de  iurisdictione  vel  foro  papae",  respondet  saiictus  Bona- 
ventura ^)  .  .  .,  quod,  licet  quantum  ad  slatum  praesentem  non 
sint  de  foro  ecclesiae,  tarnen  bene  ratione  meriti,  quo  merue- 
runt,  iit  lurari  possent.  Vel  dicitur,  quod,  licet  non  sint  de 
5  foro  iustitiae  ipsius  papae  vel  ecclesiae,  sunt  tarnen  de  foro 
misericordiae.  ...  Et  si  rursuni  dicatur :  „Dominus  par  ins 
solvendi  voluit  esse  et  ligandi",  .  . .  —  alii  econtra:  „Si  papa 
vel  ecclesia  non  potest  ligare  illos,  qui  sunt  in  purgatorio, 
ergo    nee    solvere",  —    respondetur    secundum   Richardum  in 

10  quarto  dis.  XX  ^),  quod  .dominus  pur  ins  solvendi  voluit  esse 
et  ligandi  quoad  illos,  in  quos  agit  per  modmn  autoritatis, 
non  quoad  illos,  in  quos  per  modum  suffragii ;  vel  dicitur, 
quod  dominus  par  ius  solvendi  voluit  esse  et  ligandi  quoad 
illos,  in  quos  habet  exercere  gladium  et  clavem,  —  cuiusmodi 

15  sunt  viventes  — ,  sed  non  oportet  esse  par  ius  quoad  illos, 
in  quos  solum  exercet  clavem  et  non  gladium  —  cuiusmodi 
sunt  animae  in  purgatorio,  .  .  . 

S  e  c  u  n  d  a   ratio   principalis    contradicens  ....   sumitur 
respectu  causae  indulgentias  promoventis,  quam  arguit  sanctus 

20  Thomas  in  quarto  dis.  2  sub  quaestione  X  in  argumento  in 
contrarium  sie  dicens^):  ^^Ad  hoc,  quod  indulgentiae  alicui 
valeanl,  requiritur  causa  conveniens,  pro  qua  indulgentiae 
dantur.  Sed  talis  causa  non  potest  esse  ex  parte  defuncti, 
quia   non  potest    aliquid  facere,    quod  sit  in    ntilitatem  ec- 

25  clesiae,  pro  qua  causa  praecipue  indulgentiae  dantur  —  ergo 
videtur,  quod  indulgentiae  defunctis  non  prosint.''^  .  .  .  Re- 
spondet .  .  .  Augustinus  [de  Ancona]  *  .  .,  quod  ,non  possiint 
operari  operatione  personali,  quia  tali  operatione  iam  merue- 
runt  sibi  vilam  aeternam,  dum  viverent,  sed  operatione  con- 

30  ditionuli,  ex  quo  alii  operantur  Uta,  propter  quae  commnni- 
catur  eis  thesaurus  ecclesiae  ad  relaxationeni  poenae,  operari 

1)  in  IV.  sent.  dist.  20  p.  IL  qu.  5.        2)  Rieh.  v.  Middleton  in  IV. 
sent.  dist.  20.  3)  vielmehr  in  IV.  sent.  dist.  45  qu.  2  art.  3  qu.  2. 

4)  Summa  de  pot.  eccl.  qu.  29  art.  4. 


73 

possunl;  quae  eniin  per  amicos  f'acimus,  hos  ipsi  facere  di- 
cimur' 

Tertia  ratio  principalis  contradicens  .  .  .  sumitur  ex 
parte  animae  indulgentias  percipientis  .  .  .  [unter  Berufung  auf 
Augustinus  de  AnconaJM:  primum,  quia  ipsi  non  sunt  in  5 
statu  merendi ;  s  e  c  u  n  d  u  ni ,  quia  non  sunt  de  foro  ecclesiae 
militantis  ;  t  e  r  t  i  u  m  est,  quia  non  sunt  viatores  et  non  utun- 
tur  vita  viatorum.  Sed  ista  non  obstant,  quia  duplex  est  me- 
ritum;  unum  est  essentiale  absolutum,  (|uo  quis  nieretur  vitam 
aeternam  propria  operatione  per  radicem  caritatis  —  et  de  lo 
tali  merito  verum  est,  quod  illi,  qui  sunt  in  purgatorio,  non 
sunt  in  statu  merendi,  quia  iam  meruerunt  vitam  aeternam 
per  caritatem,  cum  qua  decesserunt ;  tale  namque  meritum 
non  dependet  ab  opere  alterius,  sed  ab  opere  proprio.  Aliud 
est  meritum  conditionale,  quo  quis  meretur  poenae  remissio-  lö 
nem  vel  accelerationem,  dummodo  alius  pro  eo  faciat  illud, 
quod  institutum  est  ab  ecclesia  ad  poenae  remissionem  conse- 
quendum  —  tali  autem  merito  conditionali,  quod  dependet  ab 
opere  alterius,  illi,  qui  sunt  in  purgatorio,  mereri  possunt.  Et 
quantum  ad  tale  meritum,  cum  nondum  sint  ,compreltensores'  20 
[Phil.  3,  12],  adlmc  sunt  viatores  et  de  foro  papae,  quia  pos- 
sunt stii^endiari  thesauro  eccleSiae  per  communicationem  in- 
dulgentiae,  ex  quo  alii  faciunt  pro  eis  illa,  propter  quae  in- 
dulgentiae  sunt  ordinatae.  .  .  . 

Tertia  q  u  a  e  s  t  i  o  -) :  au   iam    t  e  m  p  0  r  i  s    e  x  p  e  -  25 
diät  d  a  r  e   indulgentias  p  r  0  a  n  i  m  a  b  u  s  i  n  p  u  r  - 
gatorio  detentis? 

Primo   propter   viventium    tepiditatem.     Sunt    enim   vi- 
ventes  iam  temporis  valde   tepidi  ad  subveniendum   animabus 
suffragiis  consuetudinalibus;  ideo  valde  expedit  ipsis  subvenire  30 
suffragio    indulgentiali   ex  thesauro   ecclesiae.     Qui  thesaurus 

1)  ib.  2)  vgl.  das:  Primo  S.  66,  10.  Frage  2  behandelt  den  sub  1) 
schon  erörterten  Punkt  nach  der  Notwendigkeit  der  causa  für  die  Ab- 
lasserteilunjj. 


74 

11  on  soliim  est  collectus  pro  vivis,  sed  et  pro  clefimctis,  ut  eis 
quandoque  data  occasioiie  inde  siibveniatur  —  alias  enini 
frustra  esset  collectus.  .  .  . 

S  e  c  u  n  d  o    expedit    dare  indulgeiitias  pro    animabus  in 

5  purgatorio  detentis  propter  morientium  nuditatem.  Morientes 
eniin  nunc  temporis  dato,  quod  convertantur  saltem  in  ex- 
tremis, pauca  tarnen  bona  secum  deferunt  et  forsitan  ita  vi- 
xerunt,  quod  parum  vel  nihil  post  se  relinquere  poterant,  unde 
eis  subveniretur.    Ideo  expedit  dare  indulgentias,  ut  vivi  saltem 

10  modo  faciliori  possint  suis  defunctis  subvenire. 

T  e  r  t  i  0  expedit  propter  purgandarum  acerbitatem.  Sunt 
eniiii  tales  animae  in  maximis  poenis  clamantes  illud  Job  19 
[21]:  „Miseremini  mei ,  miseremini  mei ,  saltem  vos  amici 
mei''^  '.    Iste  clamor,  etsi  paucos  moveat^)  in  terris,  qui  nondum 

15  gustaverunt  poenas  purgatorii,  omnes  tarnen  movet  in  coelis, 
(jui  huiusmodi  poenas  vel  gustaverunt  vel  viderunt  et  continue 
vident  in  verbo.  Qui  et  gaudent,  quod  aliqua  occasio  occur- 
rat,  imnio  forte  suis  precibus  impetrant,  ut  detur  occasio 
summo  pontitici,    ut   huiusmodi  thesaurum  necessitate  urgente 

20  oporteat  aperire,  nedum  pro  vivis,  sed  et  pro  defunctis.  Ex 
quibus  sequitur,  quantum  isti  errant,  qui  huiusmodi  divinae 
largitati,  sanctorum  intercessroni,  vivorum  atque  mortuorum 
liberationi  invident  et  suis  detractionibus  blasphemiant  et  iiii- 
pediunt.  .  .  . 

25  Q  u  a  r  t  a  q  u  a  e  s  t  i  o  -) :  a  n  p  a  p  a  per  indulgentias 

p  o  s  s  i  t  e  X  p  0  1  i  a  r  e  p  u  r  g  a  t  o  r  i  u  m  ? 

....  [Unter  Berufung  auf  Augustinus  de  Aiicona  :]  ^)  Po- 
test  tripliciter  intelligi: 

P  r  i  m  o  :  quantum  ad  eius  absolutam  iurisdictionem. 

30  S  e  c  u  n  d  0 :  quantum  ad  eius  ordinatam  executionem. 

T  e  r  t  i  0 :  quantum  ad  divinam  acceptationem,  ita  ,  ut  si 
faceret,  quod  deus  acceptaret. 


1)  Orig. :  moneat.         2)  vgl.  S.  73,  25.         3)  a.  a.  0.  qu.  32  art.  3. 


75 

[ad  1]  .  .  .  Puto,  qiiod  potest  expoliare  purgatorium  qiian- 
tum  ad  omnes  illos,  qui  subiiciuntiir  iurisdictioni  siiae  secun- 
diim  meritum  conditiouale,  iit  si  sint  aliqiii,  qui  faciant  pro 
illis  illa,  propter  quae  ordinatae^)  sunt  indulgentiae  valere. 
Nam  .  .  .  illis  prosunt  suffragia  ecclesiae,  qui ,  dum  viverent,  5 
meruerunt  sibi  per  caritatem,  ut  prodesseut  eis  post  mortem, 
si  qua  bona  pro  eis  fierent  per  amicos  et  devotos.  Existen- 
tes ergo  in  purgatorio  carentes  ^)  talibus  ,  qui  pro  eis  faciant 
illa,  propter  quae  ordinatae  sunt  indulgentiae  valere,  effectum 
indulgentiae  consequi  non  valent,  quia,  etsi  possent  eis  indul-  lo 
gentiae  applicari  per  intentionem  dantis,  non  tamen  possunt 
eis  applicari  quantum  ad  causam,  propter  quam  ordinatae  sunt 
indulgentiae  valere.  Similiter  quantum  ad  illos,  qui  non  sub- 
iiciuntur  iuiisdictioni  suae  secundum  meritimi  sacramentale. 
Nam  solum  illi  sunt  de  foro  papae,  qui  sacramentantur  et  13 
qui  decedunt  cum  caritate  ad  purgatorium,  qui  de  lege  com- 
muni  fuerunt  de  foro  ecclesiae  militantis  per  gratiam  sacra- 
mentorum.  .  .  .  Xam  ,eos,  qui  f'oris  sunt,  iudicabit  deiis'  [1.  Cor. 
5,  13 J.  .  .  .  Quia  igitur  multi  possunt  esse  in  purgatorio  et 
forte  sunt,  qui  non  fuerunt  de  foro  ecclesiae  militantis ,  dum  20 
viverent,  sed  immediate  eos  deus  salvos  fecit  per  suam  [gra- 
tiam], quam  sacramentis  ecclesiae  non  alligavit,  vult  tamen 
deus  eos  punire  in  purgatorio  secundum  taxationeui  suae 
iustitiae;  quantum  ad  tales,  qui  non  subiiciuntur  iurisdictioni 
papae  secundum  meritum  sacramentale,  communicatio  indul-  25 
gentiae  non  habet  locum.  .  .  .  Praeter  .  .  .  istos  duos  gradus 
personarimi  quantum  ad  omnes  alios  puto,  quod  papa  potest 
purgatorium  expoliare.  .  .  . 

[ad  2] :  .  .  de  tali  potestate  iste  doctor  ^)  putat,  quod  non. 
Et  probat  triplici  ratione :  <iO 

Prima:  potentia  papae  non  debet  reduci  ad  actum  per 
voluntariam  affectionem,  sed  per  rationabilem  rationem. 


1)  Orig. :  orclinata.         2)  Orig. :  cavente.         3)  Aug.  de  Ancona:  ib. 


76 

S  e  c  II  n  d  a  :  illud  potest  papa,    qiiod  facit  potestate  non 
excedente  et  clave   scientiae   non   errante;  sed  si   totum  pur- 
gatorium   expoliaret,   non   esset  ibi   legitima   ratio,    sed^)    ex- 
cessus  potestatis  et  error  clavis. 
5  Tertia  ratio:  thesaiirus  ecclesiae  non  est  aperiendus 

nisi  railitibus  ecclesiae,  sed  multi  sunt  in  purgatorio  non  huius- 
modi.  Ista  ratio  non  est  contra  primam  positionem,  ergo  ni- 
hil concludit. 

Sed  salva   reverentia  istius    doctoris    videtur    quibusdam, 

10  quod  istae  rationes  nihil  concludant  in  casu,  quod,  si  aliqui 
magni  principes  pro  tuitione  sanctae  ecclesiae  oiferrent  se  et 
suos  et  peterent  semel  omnes  animas  a  purgatorio  liberari, 
quae  essent  sub  iurisdictione  papae  secundum  meritum  con- 
ditionale,  quod  papa  posset  consentire  —  quia  si  posset  con- 

15  sentire  ex  magna  causa  pro  aliquibus  et  pro  maiori  causa  pro 
pluribus,  quare  non  pro  maxima  causa  pro  omnibus?  Nee 
ex  hoc  derogaretur  divinae  iustitiae  nee  suae  iurisdictioni,  ini- 
mo,  cum  numerus  animarum  in  purgatorio  existentium  sit  üni- 
tus,   posset    papa    publicando    indulgentias  pro   animabus  per 

20  universalem  ecclesiam  modo,  quo  semel  factum  est  et  nunc 
iterum  liet,  successive  omnes  liberare,  quia  permittitur  cuilibet 
Christiano  redimere  tot  animas,  quot  voluerit,  pro  quibus 
tarnen  causam  imj)ler€  potuerit  —  et  sie  possent  omnes  suc- 
cessive liberari  utique  papa  consentiente. 

25  [ad  3]  ....  dicendum,  quando  papa  haberet  causam  ra- 

tionalem sicut  in  casu  posito,  sperare  debemus,  quod  dominus 
deus  haberet  ratum  et  gratum.  .  .  . 

[ad  2] -) :  De  i  m p  1  e  t  i  o  n e  c a  u  s  a  e  p  r  o  animabus 
in  purgatorio  d  e  t  e  n  t  i  s. 

30  Occurunt  tria  dubia :  p  r  i  m  u  m ,  an  papa  existens 

in  i:>eccato  mortali  possit  intentionem  suam  ad  purgatorium 
dirigere. 


1)  Orig.:   et.  2)  vgl.  S.  66,  10. 


77 

S  e  c  u  n  d  u  m  ,  an  homo  existens  in  peccato  mortali  pos- 
sit  causam,  pro  qua  indulgentia  animabus  in  purgatorio  datur, 
implere.  T  e  r  t  i  u  m  ,  an  quilibet  devotus  ^)  indulgentias  suas, 
quas  meretur,  possit  pro  animabus  defunctis  offerre. 

[ad  1  unter  Berufung  auf  Augustinus  de  Ancona]  ^) :  Papa  0 
in  dando  indulgentiam  habet  se  in  ratione  instrumenti,  quo 
relaxatio  poenae  fit,  non  in  ratione  subiecti,  cui  gratia  indul- 
gentiae  tribuatur,  et  ideo  sicut  gratia  sacramentalis  ita  datur 
per  malum  ministrum  sicut  per  bonmn,  sie  gratia  indulgentiae 
aeque  bene  tribuitur  per  malum  ministrum  sicut  per  bonum.  10 
Secus  auteni  est  de  recipiente,  (juia  recipiens  gratiam  indul- 
gentiae vel  sacramentalem  se  habet  ad  ipsam  in  ratione  sub- 
iecti. .  .  .  Sicut  pajja  existens  in  mortali  [peccato]  potest  gra- 
tiam sacramentalem  conferre  adroinistrando  sacrameutum,  ita 
potest  dare  gratiam  indulgentiae   administrando  officium.  ...  15 

[ad  2  unter  Berufung  auf  denselben]  ^) :  Bona,  quae  sunt 
in  ecclesia,  possunt  esse  meritoria  illis,  qui  sunt  in  piu'gatorio, 
vel  per  modum  sufi'ragiorum  vel  per  modum  indulgentiarum 
ad  relaxationem  poenae  et  ad  totalem  liberationem,  quantum- 
cunque  fiant  ab  existentibus  in  peccato  mortali.  Distinguen-  20 
dimi  est  tamen  de  merito,  quia  est  duplex  meritum,  essentiale 
et  conditionale.  Meritum  autem  essentiale  est  illud,  quo  quis 
meretur  praemium  essentiale,  ut  visionem  divinam  sua  propria 
operatione  procedente  ex  caritate.  Meritum  vero  conditionale 
est  illud,  quo  quis  meretur  poenae  dimissionem  vel  liberatio-  25 
nem,  si  alias  faciat  pro  eo  post  mortem  illa,  quae  ordinata 
sunt  ad  poenae  liberationem  vel  dimissionem.  Illud  autem 
meritum  conditionale  vocatur,  qiüa  non  meretur  quis  tali  me- 
rito sua  propria  operatione,  sed  cum  merebatur  merito  abso- 
lute et  merito  essentiali  vitam  aeternam  et  praeoiium  essen-  30 
tiale  per  suam  propriam  Operationen!,  tunc  meruit,  ut  quae- 
cunque  bona  tierent    in   ecclesia  per  devotos    et   amicos    suos 

1)  Orig.:    devotius.  2)  a.  a.  0.    qu.  29    art.    3.  3)  a.  a.  0. 

qu.  82  art.  3. 


78 

post  mortem  suam  nomine  suo  sibi  essent  meritoria  ad  poenae 
dimissionem  et  velociorem  liberationem.  .  .  .  Puto  ergo  tenen- 
dum  esse,  .  .  .  quod  .  .  .  bona  facta  ab  existentibus  in  peccato 
mortali    meritoria   sint   existentibus    in    purgatorio  ad  poenae 

ö  dimissionem  vel  velociorem  liberationem,  non  projDter  meritum 
facientium  —  quia  illi  mereri  non  possunt,  cum  supponantur 
esse  in  peccato  mortali  —  sed  j^i'opter  illos,  qui  sunt  in  pur- 
gatorio, qui  iam  meruerunt  per  ea,  (juae  iam  gesserunt  in  cor- 
pore, dum  viverent,  ut,  si  qua  bona  pro    eis  lierent,    valerent 

10  eis  post  mortem. 

[ad  3] :  .  .  .  Certum  est,  quod  nullus  potest  dare  indul- 
gentias  suas,  quas  meretur,  animabus  in  jiurgatorio  saltem  per 
modum  indulgentiae,  nisi  voluntas  et  intentio  papae  ad  hoc 
concurreret,  quae  esset  necessaria  ad  hoc,  ut  dictum  est^).    Si 

15  tarnen  indulgentias  suas,  quas  meruit,  cui  caritate  offerret  ali- 

cui  animae,   credo,    quod  prodessent    ei    Y>er  modum  sufiragii, 

orationis  vel  eleemosynae,  non  autem  per  modum  indulgentiae. 

Sed  diceret  quis:    „Videtur,  quod    animae   in    purgatorio 

existentes  per  se  possint  implere  causam,  pro  qua  indulgentia 

20  datur,  quia  indulgentia  quandoque  datur  pro  oratione  fienda 
pro  ecclesia  vel  aliquo  magno  rege  vel  principe".  .  .  .  [Ant- 
wort unter  Berufung  auf  Ricliard  v.  Middleton ').]  Animae 
in  purgatorio  existentes  non  possunt  facere  saltem  de  lege 
communi  illud,  quod  continetur  in  forma   indulgentiae.     Quia 

25  etsi  orationil)us  jjro  aliquo  principe  vel  aliquo  speciali  ne- 
gotio  ecclesiae  concedantur  indulgentiae,  tarnen  illi,  qui  sunt 
in  purgatorio,  hoc  nesciunt,  nisi  ex  speciali  revelatione.  Et  si 
scirent,  quamvis  orarent,  non  tamen  esset  eis  poenalis  oratio, 
sicut  est  exeuntibus  in  mortali  vita.  .  .  . 

30  [ad  3]  ^) :  De  d  i  s  p  o  s  i  t  i  o  n  e  et  c  a  p  a  c  i  t  a  t  e  a  n  i- 

m  a  r  u  m  ex  parte  i  n  d  u  1  g  e  n  t  i  a  r  u  m. 

....    Occurrunt    quinque   dubia  :    p  r  i  m  u  m  ,    an    indul- 


1)  vgl.  S.  65,  32  if .      2)  in  IV.  sent.  dist.  20  princ.  3  a.  3.       3)  vgl.  S.  76,  28. 


79 

gentiae  i^ossint  prodesse  baptisatis  baptismo  flaminis,  s  e  c  u  n- 
d  u  m  ,  an  possiiit  non  prodesse  baptisatis,  t  e  r  t  i  ii  m  ,  an 
possint  prodesse  damnatis,  q  ii  a  r  tum,  an  animae  siib  inae- 
quali  poena  detentae  in  purgatorio  aequaliter  j)Ossint  per  in- 
dulgentias  liberari,  q  u  i  n  t  u  m ,  an  sit  cessandum  a  sufiragiis  5 
detunctorum ,  postquam  aliquis  amicos  suos  indulgentialiter 
liberavit. 

[ad  1] :  .  .  est  trijjlex  baptisma,  scilicet  fluminis,  flaminis 
et  sanguinis.  Qui  baptisantur  i^rimo  baptismate,  scilicet  flu- 
minis, illis,  si  in  caritate  decesserint,  possunt  indulgentiae  pro-  lo 
desse,  si  aliquis  pro  eis  impleat  causam,  pro  qua  indulgentia 
fuerit  concessa.  Qui  autem  bajitisantur  secundo  baptismate, 
scilicet  flaminis,  quamvis  in  caritate  decesserint,  tamen,  quia 
non  fuerunt  sub  iurisdictione  papae,  ipsis  indulgentiae  jDrodesse 
non  possunt.  .  .  .  Qui  vero  baptisantur  baptismo  sanguinis,  .  .  .  lö 
non  indigent  indulgentiis,  quia  per  martyrium  non  solum  libe- 
rantur  a  peccato  originali,  sed  etiam  a  peccatis  actualibus 
quantum  ad  poenam  et  culpam,  ut  credit  ecclesia. 

[ad  2]:  [Unter  Berufung  auf  Augustin  de  Ancona^)]  .  .  . 
Indulgentiae  fiunt  de  thesauro  ecclesiae  collecto  ex  merito  20 
passionis  Christi,  apostolorum  et  martyrum.  Uli  ergo  possunt 
stipendiari  tali  thesauro,  qui  fuerunt  Christi  milites ,  quam 
militiam  homo  profltetur  in  baptismo,  quia  tunc  consepelitur 
morti  Christi,  per  quam  ipse  de  diabolo  triumphavit.  .  .  .  Pueri 
ergo  non  baptisati,  quia  non  fuerunt  consignati  militiae  Christi  25 
per  baptismum,  thesauro ')  passionis  eins  stipendiari  non  pos- 
sunt. .  .  . 

[ad  3] :  [Unter  Berufung  auf  denselben]  ^) :  .  .  .  Cum  in  dam- 
natis sit  duplex  poena,  essentialis  et  accidentalis,  bona,    quae 
fiunt  in  ecclesia,  non  possunt  eis  valere  ad  dimissionem  poenae  30 
essentialis,  quia  manente  culpa  poena  non  potest  removeri,  in 
damnatis  autem    sempei-  culpa  remanebit,  cum   decesserint   in 

1)  a.  a.  0.  qu.  33  art.  1.  2)  Orig. :  tbesauri.  3)  a.  a.  0. 

art.  4. 


80 

peccato  mortali  —  ergo  de  poena  essentiali  nihil  potest  tolli.  .  . . 
Poena  vero  accidentalis  est  in  damnatis  ratione  sociorum,  qiios 
per  exemplum  pravum  et  pravam  doctrinam  corriiperunt  — 
luerentur  enim   damnati    piiniri  ex  societate    illorum,    qui  per 

5  pravum  eorum  exemplum  et  pravam  doctrinam  corrupti  sunt, 
—  et  ideo,  (piando  tales  non  damnantur,  sed  potius  conver- 
tuntur  et  salvantur,  eorum  poena  accidentalis  dicitur  minui, 
cum  vero  non  salvantur  sed  damnantur,  eorum  j^oena  dicitur 
augeri    et    minui    secundum  quod   plures  aut  pauciores    socios 

10  possunt  habere  in  praedicta  poena.  Cum  igitur  suffragia  ec- 
clesiae  multum  valent  et  corrupti  })er  malam  doctrinam  et  mala 
exempla  damnatorum  non  damnentur,  sed  magis  convertantur 
et  salventur,  ideo  praedicta  suffragia  dicuntur  eis  valere  ad 
relevationem  poenae  actualis,  sicut  sana  doctrina  et  bona  ex- 

15  empla  dicuntur  valere  apostolis  et  beatis  ad  augmentum  acci- 
dentalis gratiae,  quia  ex  societate  eorum,  (pii  per  doctrinam 
et  bona  exempla  eorum  vel  aliorum  salvantur,  eorum  gloria 
augmentatur.  ,  .  . 

[ad  4] :  ...  Respondetur  distinguendo  de   indulgentiis,  an 

20  sint  partiales  vel  plenissimae.  Si  primo  modo,  citius  liberan- 
tur  quae  minus  obligantur,  quam  quae  magis  obligantur.  Si 
secundo  modo,  tunc  aequaliter  liberantur  propter  thesauri  in- 
finitatem,  quae  eis  aperitur,  ut  quaelibet  sumat  inde,  quantum 
indiget.    Sic  etiam  de  vivis  est  dicendum.  .  .  . 

25  [ad  5] :  ...  Respondetur,  quod  non,  propter  tres    causas. 

Prima,  ne  honori  divino  detrahatur  ^ ) ;  ex  hoc  enim,  quod 
dominus  deus  per  suffragia  defunctorum  pulsatur,  si  ipse  a 
facientibus  honoratur  et  cultus  latriae  augmentatur  —  qui 
quidem  cultus  in  hoc  deticeret,  si  a  suffragiis  fideles  cessarent. 

30  S  e  c  u  n  d  a ,  ne  meritum  hominum  minuatur ;  per  hoc  enim, 
quod  homines  huiusmodi  suffragiis  occupantur,  non  solum  ani- 
mabus  subvenitur,  sed  etiam  meritum  viventium  augetur.    T  e  r- 


1)  Orig.  :  cletrahitur. 


81 

t  i  a ,  ne  aliis  animabus  in  purgatorio  existentiimi  praeiudicetur. 
Saepius  enim  contingit,  quod  illae  animae,  pro  quibus  sul- 
fragia  fiunt,  cludum  sunt  liberatae  vel  non  indigent  tantis  suf- 
fragiis,  sicut  pro  eis  fiunt ;  tunc  aliae  animae,  quae  indigent, 
inde  suscipiunt  secundum  iudicium  dei  vel  ordinationeni  inten-  5 
tionis  eorum,  qui  *)  suffragia  faciunt.  .  .  . 

[1.]  An  hie,  qui  iubilaeum  vel  p  len  i  s  s  im  a  ni 
consecutus  est  indulgentiam,  statim  evolet 
q  u  a  m  1  i  b  e  t  p  o  e  n  a  m  e  v  a  d  e  n  s  p  u  r  g  a  t  o  r  i  u  m  ? 

Respondetur :    si   loquamur  de  plenissima  indulgentia    vel  lo 
de  iubilaeo,  non  videtur  dubium,  quin  consecutus  plenissimam 
indulgentiam  vel  iubilaeum,  si  moriatur  absque  additione  novo- 
rum  peccatorum  ,  quin  statim  evolet.  .  .  .    Si  autem   loquamur 
non  de  plenissima  indulgentia,  sed  solum  de  plena  vel  plena- 
riore,  .  .  .  tunc  est  dubium,  an  consecutus  plenam  indulgentiam  15 
vel  plenariorem  statim  evolaret,  si  moreretur,  et  tunc  distinguo, 
an  papa  pro  eodem  accipiat  plenariam  indulgentiam  et  plenis- 
simam vel  non.  .  .  .   Si    sie,    tunc    est    i)lanum,    (juod   evolabit. 
Quod  autem  papa  plenariam  atque  plenissimam    indulgentiam 
quandoque  pro  eodem  accipiat,  patet.  .  .  .  [Unter  Berufung  auf  20 
Raymund   Peraudi]  ^)  ,    quia   sae])enumero  contigit ,  ut  hi,    de 
quibus  verisimiliter   dubitatur,  quod   ab  hoc  saeculo    decedere 
debeant,  qui  bullae  huiusmodi  [d.  h,  eine  Jubiläumsablassbulle] 
vigore  se  absolvi  fecerint  sub  plenariae  remissionis    forma  ea 
vice  ab  hac  luce    non    discedant,  —  tales,  qui  tunc    non  de- 25 
cesserint    [nee]     fuerint     plenissimam    remissionem    consecuti, 
declarat  sanetissimus  dominus  noster  tales  huiusmodi  plenissi- 
mam remissionem  consecutos  fuisse  et  in  futurum,  totiens  quo- 
tiens   de   eorum   morte  dubitabitur   et  deinde    in    vero   mortis 
artieulo,   haue   indulgentiam   quoad    plenissimam   remissionem  30 
huiusmodi  ipsis  suftragari.  .  .  .  Si  autem  papa  non  pro  eodem 
acciiiiat   plenariam   indulgentiam   atque  plenissimam  .  .  .  tunc 

1)  Orig. :   que.         2)  Summaria  declaratio  bullae  indulgentiarum  etc. 
s.  1.  e.  a. 

Köhler,   Ablassstreit.  6 


82 

non  o]3orteret  quod  aliquis  plenariam  consecutus  indulgentiam 
statim  evolaret,  si  moreretur,  etiam  consecutus  eandem.  .  .  . 

Sed  diceret  quis  contra  praedicta:  „Dato,  quod  quis  ple- 
nissime  vel  iubilariter  absolvatur,  tarnen  post  absolutionem  ad- 

5  huc  manent  reliquiae  peccatorum  et  habitus  vitiosi  inclinantes 
ad  nialum,  et  illa  videntur  aniniam  retardare,  ne  possit  evo- 
lare."  .  .  .  Respondetur:  de  reliquiis  peccatorum,  cum  sunt 
(juaedam  debilitas  vel  infirmitas,  quae  manet  in  anima  etiam 
post  deleta   peccata  jier   sacramentum  poenitentiae  .  .  .,    quod 

10  aliquem  absolutum  indulgentialiter  non  retardarent  ab  ingressu 
regni,  quia  doluit  se  peccasse  et  sibi  occasionem  ad  huiusmodi 
reliquias  dedisse,  ergo  reliquiae  decedentem  non  retardarent, 
quamvis  viventi,  si  non  curaretur  ab  eis  per  sacramentum 
poenitentiae  vel  per  alia   sacramenta  et  remedia,    occasionem 

15  ad  casum  praestarent,  quia  facerent  eum  difficilem  ad  bonum 
et  facilem  ad  malum.  .  .  .  Similiter  est  dicendum  de  babitibus 
vitiosis,  quod  iste  absolutus  indulgentialiter  doluit  se  peccasse 
et  occasionem  huiusmodi  inclinationibus  dedisse,  propter  quod 
totum  est   sibi  remissum ;    quamvis   inclinationes  manent ,  non 

20  tamen,  si  eis  iterum  non  consentiatur,  animam  ab  ingressu 
retardare  possunt.  Differunt  tamen  reliquiae  et  habitus  vi- 
tiosi manentes  post  absolutionem ;  quia  reliquiae  sunt  quaedam 
intirmitates  animae,  sed  habitus  vitiosi  non  sunt  veri  habitus 
vitiosi,  quia  tales  sunt  deleti  per  poenitentiam,  sed  sunt  quae- 

25  dam  inclinationes  ad  malum,  relictae  post  habitus  ^dtiosos,  quae 
iam  non  sunt  peccatum,  sed  poenae,  et  dicuntur  etiam  fomes 
et  manent  post  peccatum  originale  et  etiam  actuale.  Quod 
autem  huiusmodi  fomes  vel  habitus  vitiosi  non  impediant  ab 
ingressu  regni^  patet;  nam  in  parvulis  baptisatis  decedentibus 

30  ante  usum  rationis  non  impediunt.  .  .  . 

Sed  quaereret  (|uis  linaliter  de  indulgentiis,  sive  partiali- 
bus  sive  j^lenissimis,  an  inaequaliter  in  caritate  dispositi  aequa- 
liter  mereantur  indulgentias  ?  Et  videtur ,  quod  sie ,  quia 
communiter  dicunt  doctores,   quod  indulgentiae  tantum  valent 


83 

(luantum  sonant  et  praedicantur.  Impiimi  equidem  esset  con- 
trarium  dicere,  et  quod  ecclesia  quemquam  deciperet  aut  men- 
tiretur.  Praedicat  autein  omnibus  vere  poenitentibus  licet 
non  aequaliter  perfectis  in  caritate  aeqiialiter  quadraginta  dies 
—  igitur  quilibet  meretur  aequaliter  quadraginta  dies.  Simi- 
liter  videtur  de  indulgentiis  sub  alia  quacunque  forma  da- 
tis  .... 

[Literatur:  Nr.  15,  20,  32,  36,  47,  50,  58,  61.] 


29.  Die  Ablassbulle  Leos  X.  1515.  März  31. 

[Nach  dem  auf  der  Münchener  Universitätsbibliothek  befindlichen  Origi-  lo 
naldruck  s.  1.  e.  a.] 

.  .  .  Leo  episcopus,  servus  servorum  dei,  universis  Christi 
tidelibus  in  Maguntinensi  et  Magdeburgensi  provinciis  ac  illa- 
rum  et  venerabiliuui  fratruni  nostrorum  Maguntinensis  et  Mag- 
deburgensis  archiepiscoporuni  et  episcopi  Halberstatensis  ac  lö 
dilectorum  filiorum  nobilium  virorum  marchionum  Brandeburg- 
ensium  temporali  dominio  mediate  vel  immediate  ac  directe 
vel  indirecte  subiectis  civitatibus,  terris  et  locis  constitutis  et 
ad  eas  confluentibus  salutem  et  apostolicam  benedictionem. 

Sacrosanctis  salvatoris  et  redemptoris  nostri  domini  Jesu  20 
Christi  praeceptis  nobis  in  beato  Petro  ,  apostolorum  prin- 
cipe, dum  suas  illi  pascendas  [oves]  commisit  [Job,  21,  15  flf.], 
iniunctis  parere,  ut  debemus,  totis  viribus  satagentes  fideles 
singulos  ad  aeternae  salutis  portum  perducere  sedula  medita- 
tione  conamur,  ut  liostis  antiqui  superata,  versutia  per  religi-  20 
osa  pietatis  opera  uti  certissimas  scalas  ad  aulae  coelestis  glo- 
liam  valeant  feliciter  pervenire. 

Cupientes  itaque  necessariae  instaurationis  basilicae  prin- 
cipis  apostolorum  de  urbe  a  felicis  recordationis  Julio  papa  II, 
praedecessore  nostro,  (grande  quidem  et  incredibilis  impensae)  30 

G* 


84 

opus  inceptiim  prosequi,  et,  si  tamdiu  in  humanis  agere  nos 
divina  permittet  potentia ,  prout  ipsius  aiigustissimi  templi 
maiestas  exigit  et  universae  Christianae  rei  publicae  decori 
et  dignitati  expedire  conspicimus,    usqiiequaque    perficere;    et 

5  considerantes  nostras  et  sedis  apostolicae  faciiltates  ad  id 
et  inniimerabilia  alia  onera  nobis  et  eidem  sedi  incumbentia 
supportandum  nequaquam  sufticere,  sed  esse  Christi  fidelium 
de  necessitate  imploranda  suffragia,  quamquam  inter  cetera 
deo  grata  et  accepta  opera   non  erit  hoc  obscuro  in  loco  po- 

10  situm,  per  qiiod  dicta  basilica,  quae  tanquam  orthodoxae  fidei 
regia  et  lanceae,  quae  sanctissimum  unigeniti  dei  filii  latus  in 
cruce  transfixit,  et  illius  sacratissinii  sudarii  et  corporum  ac 
reliquiarum  apostolorum  principum  Petri  et  Pauli  et  aliorum 
etiam  sanctorum  pontificum  et  martyrura,  quorum  infinitus  est 

15  numerus,  custos  prae  ceteris  orbis  basilicis,  supra  quas  omnes 
obtinet  principatum,  deposito  ruinosae  vetustatis  obsitu  atque 
fuligine  nitore  coruscet  et  splendore  refulgeat  — :  ex  parte 
omnipotentis  dei  universos  et  singulos  utriusque  sexus  Christi 
iideles  in  Magiintinensi   et  Magdeburgensi    provinciis  illarum- 

20  que  et  venerabilium  fratrura  nostrorum  Maguntinensis  et  Mag- 
deburgensis  archiepiscoporum  et  episcopi  Halberstatensis  ac 
dilectorum  tiliorum  nobilium  virorum  Marchionum  Brande- 
burgensium  temporali  dominio  mediate  vel  immediate,  directe 
vel  indirecte  subiectis,  civitatibus,  terris  et  locis  constitutos  vel 

25  ad  ea  loca  confluentes,  de  quorum  singulari  in  dictam  basili- 
cam  devotione  plurimum  coniidimus ,  hortamiir  in  domino  et 
enixe  rogamus,  ut  pro  illius  honore,  qui  rediturus  ad  patrem 
eimdem  beatum  Petrum  et  quemlibet  ex  eins  successoribus 
vicarium  sibi  statuit  in  terris  [Joh.  21,  15  Jff.],  cuius  misericor- 

30  diae  ope  humanae  carnis  lapsibus  occurreretur,  erga  dictam 
fabricam  manus  voluit  porrigi  adiutrices.  Nos  enim,  qui  eius- 
dem  beati  Petri  in  vicariatu  huiusmodi  (meritis  licet  impari- 
bus)  successores  sumus  et  ligandi  atque  solvendi  in  terris  ple- 
nissima  exinde  fungimur  potestate,  dictis  utriusque  sexus  lide- 


85 

libus  et  eoriini  cuilibet,  tarn  saecularibiis  quam  etiam  mendi- 
cantiiim  ordinuin  regularibiis,  in  iDrovinciis,  civitatibus,  terris 
et  locis  praedictis  commorantibiis  et  ad  illa  iiifra  scriptis  an- 
nus  diirantibiis  indulgentias  et  alias  gratias  poenitentibus  com- 
prehensas  consequendi  vel  alia  quavis  causa  confluentibus,  qui  ö 
iuxta  providam  dilectorum  filiorum  Alberti  archiepiscopi  Ma- 
guntinensis  ac  guardiani  fratrum  minorum  sancti  Francisci  de 
observantia  in  civitate  Maguntinensi  nuntiorum  et  commissa- 
riorum  nostrorum  —  (pios  pro  executione  j)raesentium  specia- 
les nuntios  et  commissarios  nostros  ad  octo  annos  a  die  pub-  lo 
licationis  praesentium  computandos  harum  serie  deputamus  — 
aut  subdej^utandorum  ab  eis  Ordinationen!  desuper  faciendam 
in  capsis  ad  hoc  per  eosdem  nuntios  vel  subdeputandos  ab  eis 
statuendis  suas  eleemosynas  in  subsidium  dictae  fabricae  posu- 
erint,  — :  quod  plenissimam  omnium  peccatorum  suorum  re- lo 
missionem  consequantur. 

Et  qui  cum  praefatis  nuntiis  Tel  subdeputatis  super  id 
convenerint,  ut  idoneum  possint  eligere  confessorem,  presby- 
terum  saecularem  vel  cuiusvis  etiam  mendicantium  ordinis  re- 
gulärem, qui  eorum  confessione  diligenter  audita  pro  com-  20 
missis  per  eligentem  deUctis  et  excessibus  ac  peccatis  quibus- 
libet,  quantumcunque  gravibus  et  enormibus,  etiam  in  dictae 
sedi  reservatis  casibus,  ac  censuris  ecclesiasticis,  etiam  ab  ho- 
mine  ad  alicuius  instantiam  latis  de  consensu  partium,  etiam 
ratione  interdicti  incursis  et  quarum  absolutio  eidem  sedi  25 
esset  specialiter  reservata  —  praeterquam  macbinationis  in 
personam  summi  pontiticis,  occisionis  episcoporum  aut  aliorum 
superiorum  praelatorum  et  iniectionis  manuum  violentarum  in 
illos  aut  alios  i^raelatos,  falsificationis  literarum  apostolicarum, 
delationis  armorum  et  aliorum  probibitorum  ad  partes  infide-  30 
liura,  ac  sententiarum  et  censurarum  occasione  alimiinum  tulfae 
nostrae  de  partibus  infidelium  ad  fideles  contra  proliibitionem 
nostram  delatorum  incursarum  —  semel  in  vita  et  in  mortis 
articulo,  quotiens  ille  imminebit,   licet  mors  tunc   non   subse- 


86 

quatur,  et  in  iion  reservatis  casibus  totiens  quotiens  id  pe- 
tierint,  plenarie  absolvere  et  eis  poenitentiam  salutarem  in- 
iiingere,  nee  non  semel  in  vita  et  in  dicto  mortis  articnlo  ple- 
nariani  omniuni  peccatorum  indulgentiam  et  remissionem  im- 
5  pendere ;  et  eiicharistiae  sacramentum  —  excepto  die  pascha- 
tis  et  mortis  articulo  —  quibusvis  anni  temporibus  ministrare ; 
necnon  per  eos  emissa  pro  tempore  vota  quaecunque  (ultra- 
marina^),  visitationis  liminum  apostolorum  et  sancti  Jacobi  in 
Compostella)  —  religionis  et  castitatis  votis  dumtaxat  excep- 

10  tis  —  in  alia  pietatis  opera  commutare ;  ac  cum  simoniae  in 
ordinibus  vel  beneficiis  commissae  labe  pollutis  ad  dictum  fa- 
bricae  opus  contribuentes  super  irregularitate ,  si  quam  cen- 
suris  huiusmodi  ligati  missas  et  alia  divina  officia  —  non  ta- 
rnen in    contemptum   clavium   —  celebrando    aut    aliis   divinis 

15  se  immiscendo  seu  alias  quomodo  libet  etiam  beneticia  eccle- 
siastica  praemissorum  occasione  vel  alias  indebite  occupando 
—  sed  non  ratione  bomicidii  voluntarii  et  bigamiae  —  con- 
traxerint,  dispensare  eosque  absolvere  oranemque  inbabilitatis 
maculam  sive  notam    inde  provenientem  ab  eis  abolere,  et,  ut 

20  in  susceptis  ordinibus  ministrare  ac  sie  acquisita  beneficia  ec- 
clesiastica,  quae  ex  timc  eis  de  novo  collata  censeantur,  et 
perceptos  ex  eis  fructus,  etiam  ratione  obmissionis  horarum 
canonicarum  et  divinorum  ofticiorum  licite  retinere  valeant, 
facta  aliqua  compositione  cum  dictis  nuntiis  vel  subdej^utandis 

25  licentiam  elargiri ;  nee  non  super  male  ablatis  incertis  vel  per 
usurariam  pravitatem  quaesitis  —  etiam  certis,  quae  fenerator 
ab  alio  feneratore  extorserit,  et  quae  ipse  requisitus  usuras 
restituere  paratus  non  sit  vel  alicui  2)rivatae  ecclesiae  debe- 
rentur,   in  quibus    tamen  Romana    ecclesia    de    iure  communi 

30  succedere  posset  — ,  ac  super  bonis,  quae  ad  alicuius  manus 
pervenerint  et  illa  liabentes,  quibus  restitui  debeant,  ignorent 
vel  dubitent,  quamquam  male  ablata  per  eos  non  existant,  seu 


1)  Orig. :  ultramarino. 


87 

illa  ad  eos  alias  pervenerint ,  et  similiter  de  his,  quae  paupe- 
ribus  et  aliis  piis  locis  in  genere  vel  absque  ulla  speciali  de- 
teniiinatione  et  propriis  nominibus  'personarum  non  expressis 
relicta  fueriiit,  taiii  pro  i)raeterito  quam  pro  futuro  tempori- 
bus  coinponere  ,  ita  ,  ut  soliita  aliqua  quantitate  pro  dicta  ö 
fabrica  eisdem  nuntiis  vel  subdepiitandis  dumtaxat  in  capsis 
ipsis  ponenda  a  ]-eliquorum  sie  relictorum  et  male  ablatorum 
aut  per  usurariam  pravitatem  extortorum  seu  quae  ad  eos  alias 
pervenerint  et  cui  ea  restituenda  sint  dubitent  vel  ignorent  — 
ut  praefertur  —  restitutione  absoluti  existant  et  ultra  resti-  lO 
tuere  minime  teneantur;  ac  quoscunque,  qui  ante  aetatem  le- 
gitimam  ad  sacros  etiam  presbyteratus  ordines  absque  aliqua 
dispensatione  se  i)romovere  fecerunt,  et  in  susceptis  ordinibus 
ministrarunt,  ac  qui  ex  quavis  licita  aut  illicita  cognatione 
proveniente  affinitate,  consanguinitate  ac  cognatione,  carnali  10 
vel  spirituali,  (inter  levatum  vel  levantem)  —  excepto  simplici 
aut  multipli  gradu  aut  quocunque  publicae  honestatis  iustitiae 
impedimento  — ,  seu  alias  quomodo  libet  impediti  matrimonium 
scienter  vel  ignoranter,  in  quarto  vel  tertio  (ac  per  copulam 
fornicariam,  non  tamen  publicam ,  etiam  in  primo  aftinitatis  20 
gradu)  contraxerint  et  contractum  carnali  copula  consumma- 
verint,  si  impedimentum  buiusmodi  in  iudicium  deductum  non 
fuerit  vel  scandaluni  generari  non  possit,  ab  excessu  buius- 
modi ac  excommunicationis  sententia,  quam  pro^Dterea  incur- 
rerint,  —  iniuncta  inde  eis  pro  modo  culpae  poenitentia  sa-  20 
lutari,  quae  ad  fabricam  buiusmodi  dirigatur,  et  quod  de  ce- 
tero  talia  non  committent  nee  committentibus  praestabunt 
auxilium,  consilium  vel  favorem  —  et  aliis,  quae  de  iure  fue- 
rint  iniungenda,  absolvere,  et  ut  de  novo  invicem  matrimonium 
coutrabere  et  in  illo  sie  contractu  similiter  remanere  libere  et  30 
licite  valeant,  prolem  susceptam  ex  huiusmodi  matrimonio,  si 
qua  sit,  et  suscipiendam  legitimam  decernendo,  in  foro  con- 
scientiae  dumtaxat,  quoad  alios  quam  quoad  illos,  qui  in  tertio 
vel  quarto  consanguinitatis  gradu  existentes  matrimonium  con- 


traxerint,  iit  jDraefertur,  quos  in  iitroque  foro  absolvi  et  ma- 
trimoniiim  de  novo,  etiam  publice,  contraLere  voliimus ;  et  cum 
eisdem  i)romotis  super  irregularitate,  quam  etiam  in  dictis  or- 
dinibus  ministrando    contraxerint,    quodque  in  illis   ministrare 

5  possint,  etiam  dispensare.  Ac  cum  quibuscunque ,  qui  bona 
ecclesiastica  monasteriorum  et  ecclesiasticorum  beneficiorum 
quorum  libet  habent  et  iudicialiter  deficientibus  probationibus  ad 
illorum  restitutionem  compelli  nequeant,  etiamsi  per  eos  pro- 
bari  posset,  et  bona  omnia  ac  quaecunque  legata  et  alias  quo- 

10  modo  libet  etiam  haereditatis  titulo  pro  male  ablatorum  resti- 
tutione  relicta  hactenus  et  quae  relinqui  et  legari  contigerit 
in  futurum  —  dictis  octo  annis  dumtaxat  durantibus  —  in 
quibuscunque  testamentis,  donationibus,  causa  mortis  codicillis 
aut  aliis  ultimis  voluntatibus  per  quoscunque  et  ubicunque  fac- 

15  tis  et  quae  Interim  fient,  quibuscunque  incertis  ecclesiis  et  püs 
locis  aut  personis  similiter  incertis  vel  absentibus,  taliter  quod 
propter  illorum  absentiam  merito  de  eis  notitia  baberi  non 
possit;  ac  ea,  quae  restitutioni  subiacerent,  sed  in  eis  vel  ad 
ea  personis,  quibus  illa  tieri  deberet,  repetitio  non  competeret, 

20  necnon  quaecunque  in  testamentis,  donationibus,  causa  mortis 
codicillis,  aut  aliis  ultimis  voluntatibus  pro  redemptione  cap- 
tivorum  —  etiamsi  beatae  Mariae  de  mercede  et  sanctae  tri- 
nitatis  redemptionis  captivorum  ordinibus  et  sanctae  Eulaliae 
Barbinonensi  relicta  fuerint  —  ac  haereditates  et  bona  deceden- 

25  tium  ab  intestato  clericorum  et  laicorum,  quae  ex  indulto  ajjo- 
stolico  aut  alias  ad  redemiitionem  praedictam  captivorum  per- 
tinere  deberent,  durantibus  annis  praedictis;  omnes  qiioque 
et  singulas  i)ecunias  et  res  alias,  quae  in  prandiis  et  conviviis 
ac  publicis  spectaculis  in  aliqiiibus  celebritatibus  ex  voto  sta- 

30  tuto  seu  consuetudine  in  quibusvis  locis  exponi  consueverunt 
et  dicta  deputatione  durante  exponi  deberent,  fabricae  buius- 
modi  applicamus,  et  super  restitutione  bonorum  ecclesiarum, 
monasteriorum  et  beneficiorum  buiusmodi,  recepta  competenti 
portione  vel  quantitate  pro  eis  in   fabrica   buiusmodi    conver- 


89 

tenda,  ipsos  sie  ea  tenentes  ab  ulteriori  eoriim  restitiitione  li- 
berare,  et  quod  illa  retinere  libere  possint  in  i)Osteriini,  eis 
etiam  concedere. 

Ipsiqiie  iiuiitii  et  (piibiis  vices  siias  in  genere  vel  in  spe- 
cie  diixeriut  conimittendas,  i)Ossint  quaecunque  diil)ia,  tarn  super  5 
qiialitate  personarimi ,  (piibiis  facultas  eligendi  confessorem 
concedi  possit,  —  etiamsi  comprehendantur  comraunia  civita- 
tum,  Universität  es  oppidorum  ,  castrorum,  villarum  et  aliorura 
locorum  ac  collegia,  quae  et  illoruui  singulares  jjersonae  ab- 
solutione  a  praemissis  vel  aliquo  praemissorum  ac  dispensa-  lo 
tione  super  eis  vel  aliquo  eorum  indigerent,  —  quam  alias 
praemissorum  occasione  infra  dictos  annos  emergentia  deci- 
dere  et  summam  pecuniariam  jiro  consequenda  indulgentia  et 
aliis  praemissis  limitare  et  taxare  ac  facultatem  eligendi  con- 
fessorem buiusmodi  concedere.  lö 

Ac  quascunque  indulgeutias  tarn  a  nobis  quam  a  praede- 
cessoribus  nostris  et  a  sede  praedicta  vel  eius  autoritate  qui- 
buscunque  ecclesüs ,  etiam  catbedralibus  vel  metropolitanis 
seu  earuni  fabricis,  monasteriis,  bospitalibus ,  etiam  nostro 
sancti  spiritus  in  Saxio  de  urbe  ordinis  sancti  Augustini,  etiam  20 
quas  dictus  Julius,  praedecessor,  eidem  bospitali  nostro  sancti 
Spiritus  concessit,  et  aliis  piis  locis,  universitatibus  et  confra- 
ternitatibus,  cuiuscunque  qualitatis  et  ad  quemcunque  usum, 
etiam  laicorum  et  clericorum,  institutis,  et  singularibus  perso- 
nis,  tam  })lenarias  in  vita  ac  quascunque  facultates  quibusvis  20 
personis  cuiuscunque  dignitatis,  etiam  cardinalatus  bonore  aut 
legationis  officio  fulgentibus,  super  praemissis  vel  aliquo 
praemissorum  bactenus  a  praefato  Julio  et  aliis  Romanis  pon- 
tilicibus,  praedecessoribus  nostris,  ac  nobis,  etiam  in  eisdem 
provinciis,  civitatibus,  terris  et  locis,  etiam  pro  eadem  fabrica  30 
quoad  easdeni  provincias,  civitates,  terras  et  loca  et  in  illis 
morantes  ac  ad  illa  declinantes  persona«  ,  concessas  ,  etiam 
quascunque  clausulas  ipsarum  praeservativas  adversus  revoca- 
tiones  et  suspensiones  earundem  in  se  continentes,  quando  et 


1 


90 


quotiens  et  ad  quocl  tempus  commissariis  vel  subdeputandis 
praefatis  videbitur  opportiiniim,  —  non  tarnen  ultra  octo  an- 
nos  liuiiismodi  —  suspendere  et  siisjjensas  esse  decernere  et  de- 
clarare  libere  et  licite  possint,  aiitoritate  apostolica  statuimus 

5  et  ordinamus ,  prohibentes  omnino  qiiaestas  quascunque  sus- 
pensarum  pro  tempore  indulgentiaruui  hiiiiismodi  occasione  fieri 
solitas  ^),  ac  mandantes  imiversis  et  singiilis  locorum  ordinariis, 
abbatibus  et  aliis  cuiiiscimque  dignitatis,  status,  gradiis,  ordi- 
nis  et  conditionis  vel  praeerainentiae,  [ut]  existant  sub  excom- 

10  miinicationis  latae  senteiitiae  poena  ac  mille  ducatoriim  auri 
dictae  fabricae  applicandorum  poenis  ipso  facto  incurrendis, 
ne  praedicationem  et  publicationem  praesentium  et  suspensio- 
nes  aliarum  quarumcunque  indulgentiaruui  et  facultatum  pro 
tempore  in  eorum  ecclesiis,  civitatibus    et  dioecesibus,  quando 

15  et  quotiens  opus  fuerit  faciendum,  iraiiedire  aut  aliquid  prae- 
textu  publicationis  petere,  et  etiam  ab  sponte  offerentibus  re- 
cipere  et  exigere  aut  in  praemissis  vel  circa  ea  fraudem  et 
dolum  committere,  neque  procurantes  huiusmodi  indulgentia- 
rum  participes  fieri  et  sua  pia  sufi'ragia  erogare  ab  huiusmodi 

20  eorum  i^roposito ,  in  toto  vel  in  parte,  directe  vel  indirecte, 
tacite  vel  exjoresse,  retrahere  aut  per  se  vel  eorum  vicarios 
seu  officiales  licentiam  faciendi  quaestas  aliquibus  quaestori- 
bus  sive  niintiis  alicuius  ordinis  vel  religionis  aut  fraternitatis 
vel  bospitalium  aut  alias  quomodo    libet  —  etiam    per  nos  in 

25  provinciis,  civitatibus ,  terris  et  locis  praedictis  deputatis  — 
verbo  vel  scriptis  suspensione  vigore  praesentium  pro  tempore 
facta  durante  concedere ,  quin  imo  quaestores  omnes  et 
singulos,  quos  in  eorum  iurisdictione  reppererint,  cum  eorum 
rebus  et  bonis,  quae  dictae  fabricae  applicata  esse  decernimus 

30  et  ad  cameram  apostolicam  fideliter  deferri  mandamus,  reti- 
nere  modo  aliqiio  audeant  aut  praesumant  per  se  vel  alium 
illos ,    cum   quibus    praesentium    vigore    ab    ipsis  commissariis 

1)  Orig. :  solatas. 


91 

nostris  vel  subdepiitandis  contigerit  dispensari ,  molestare  vel 
perturbare  aut  poenas  aliquas  pro  casu,  in  quo,  ut  praefer- 
tiir,  dispensatum  fuerit,  ex  statuto  vel  consuetudine  exigere. 

Et  sub  similibus  sententia  et  poena  praecipimus  quibus- 
cuiKiue  i)raedicatoribiis  verbi  dei  quorumciinque  ordiniim,  etiam  5 
mendicantimn,  ut  requisiti  a  praefatis  commissariis  nostris  vel 
subdeputandis  ab  eis  Christi  fideles  huiusmodi  ad  contribuen- 
dum  dictae  fabricae  exbortentur ;  et  ab  eisdem  nuntiis  vel  sub- 
dej^utandis  admoniti  a  praedicationibus  diebus  ,  quibus  prae- 
sentes  literae  et  earum  vigore  dictarum  indulgentiarum  et  fa-  10 
cultatum  suspensiones  pro  tempore  factae  ab  ipsis  vel  de  ipso- 
rum  commissione  publicabuntur,  abstineant. 

Volumus  insu^jer,  quod  liceat  eisdem  nuntiis  nostris  et 
ab  eis  subdej)utandis  pro  tempore  praemissa  omnia  et  singula 
etiam  omnibus  et  singulis  praedictis  sub  eisdem  poenis,  totiens  15 
quotiens  eis  vel  eorum  alteri  visum  fuerit  opj)ortunum,  raan- 
dare  et  iniungere ;  necnon  iuramenta  quaecunque  a  quibusvis 
laicis  utriusque  sexus  de  stando  in  aliqua  societate,  fraterni- 
tate,  vel  numero  personarum  et  de  solvendo  ratam  aliquam 
in  perpetuum  vel  ad  tempus  occasione  fraternitatis,  societatis  20 
et  numeri  ratione  dictarum  indulgentiarum,  privilegiorum  et 
quaestarum  quomodo  lil)et  praestita  relaxare  et  eosdem  ab  il- 
lorum  observatione  et  implemento  in  futurum  absolvere,  con- 
tradictores  quoslibet  et  rebelles  etiam  per  censuram  ecclesias- 
ticam  et  alia  iuris  opportuna  remedia  invocato  ad  hoc,  si  opus  25 
fuerit,  auxilio  bracbii  saecularis  compescendo,  ac  processiones 
publice  ad  etfectum  praedictum  celebrari  et  po]mlum  pro  hu- 
iusmodi operibus  peragendis  ad  sonimi  campanae  advocari  fa- 
cere,  et  a  censuris  et  poenis  praedictis  satisfactione  })raevia 
illis  innodatos  absolvere  et  eas  remittere,  et  suspensiones  ali- 30 
arum  indulgentiarum  huiusmodi  relaxare  ,  et  quod  praesentium 
transsumptis  et  confessionalibus  in  dictis  provinciis,  civitatibus, 
terris  et  locis,  quibusvis  personis  per  praefatos  nuntios  vel  sub- 
deputandos  ab  eis  subscriptis   et  suo  sigillo  dumtaxat  munitis 


92 

fides  adhibeatur  indubia.  Qiiodque  in  pecuniis  occasione  prae- 
sentiiim  provenientibiis  fraudem  aliquam  committentes  excom- 
miinicationis  sententiae  subiaceant  ipso  facto ,  a  qua  ab  alio 
quam  a  nobis  vel  a  nuntiis  nostris  praedictis  aut  personis  ad 

ö  id  ab  eisdem  nuntiis  specialiter  deputandis  et  satisfactione 
praevia  absolvi  non  possint  —  praeterquam  in  mortis  articulo 
constituti. 

Et  ut  defunctorum  animarum  salus  eo  potius  procuretur, 
quo  magis  aliorum  egent  suffragiis  et  quo  minus  sibi  ipsis  pro- 

10  ficere  valent,  ex  tbesauro  sanctae  matris  ecclesiae  nostrae  ad- 
ministrationi  et  dispensationi  commisso  animabus  in  purga- 
torio  existentibus,  quae  i)er  caritatem  ab  bac  luce  Cbristo  uni- 
tae  decesserunt,  et  quae,  dum  viverent,  ut  sibi  huiusmodi  in- 
dulgentia  sufFragaretur,  meruerunt,  quantum  cum    deo    possu- 

i.j  mus  succurrere  cupientes,  de  divina  misericordia  et  apostolicae 
l)otestatis  plenitudine  etiam  volumus  et  dicta  apostolica  aatori- 
tate  concedimus ,  ut,  si  (jui  parentes,  amici,  aut  ceteri  Christi 
fideles  pietate  commoti  pro  ipsis  animabus  in  purgatorio  ad 
expiationem  poenarum  eisdem  secundum  divinam  iustitiam  de- 

20  bitarum  retentis  - —  octo  annis  praedictis  dumtaxat  duranti- 
bus  —  in  opus  fabricae  huiusmodi  aliquam  eleemosynam  iuxta 
commissariorum  aut  ab  eisdem  deputandorum  praedictorum 
Ordinationen!  erogaverint,  eadem  plenissima  indulgentia  per 
modum  suffragii  animabus  ipsis  in  purgatorio  existentibus,  pro 

25  quibus  dictam  eleemosynam  pie  erogari  contigerit,  ut  praefer- 
tur,  pro  plenaria  poenarum  relaxatione  suffragetur.  Ac  omnes 
et  singuli  benefactores  praefati  eorumque  parentes  defuncti, 
(^ui  cum  caritate  decesserunt,  in  precibus,  suffragiis,  eleemo- 
synis,  ieiuniis,  orationibus,  missis,  horis    canonicis,    disciplinis, 

30  peregrinationibus  et  ceteris  omnibus  spiritualibus  bonis ,  quae 
iiunt  et  fieri  poterunt  in  tota  universal!  sacrosancta  ecclesia 
militante  et  omnibus  membris  eiusdem,  participes  in  perpetuum 
üant,  —  non  obstantibus  praemissis  ac  constitutionibus  et  or- 
dinationibus    apostolicis    necnon    privilegiis   et   indultis,   etiam 


93 

mare  magniim  niincupatis,  quibusvis,  etiani  mendicantiiim,  or- 
clinibus  ac  etiani  iiostro  sancti  spiritiis  et  aliis  hospitalibiis 
huiusmodi  illoruinque  personis  in  genere  vel  in  specie  ac  aliis 
nostris  Kteris  et  faciiltatiljus  ac  in  commissariis  et  nuntiis  nostris 
de  aliarum  personanim  deputationibus  a  nobis  in  dictis  pro-  0 
vinciis,  civitatibus,  terris  et  locis,  etiam  ad  eadem  quaerenda 
subsidia  sub  quibusvis  verborum  formis  et  clausulis,  etiam  motu 
proprio  et  ex  certa  scientia  ac  de  apostolica  potestatis  pleni- 
tudine  forsan  concessis  et  factis ,  quibus,  etiamsi  j)ro  illorum 
sufficienti  derogatione  de  illis  eorumque  totis  tenoribus  specialis,  10 
specifica,  exi^ressa  et  individua  ac  de  verbo  ad  verbum  —  non 
autem  per  generales  clausulas  id  importantes  —  mentio  seu 
quaevis  alia  expressio  habenda  aut  alia  exquisita  forma  servanda 
foret,  illarum  tenores  pro  sufficienter  expressis  et  insertis  ba- 
bentes  illis  alias  in  suo  robore  permansuris  bac  vice  dumtaxat  15 
specialiter  et  exjDresse  de  simili  scientia  ac  potestatis  pleni- 
tudine  derogamus,  ceterisque  contrariis  quibuscunque  aut  si 
aliquibus  vel  eorum  ordinibus  communiter  vel  divisim  ab  eadem 
sit  sede  indultum,  quod  interdici,  suspendi,  vel  excommunicari 
non  possint  per  literas  apostolicas  non  facientes  plenam  et  20 
expressam  ac  de  verbo  ad  verbum  de  indulto  huiusmodi  men- 
tionem,  praesentibus  annis  octo  elapsis  minime  valituris. 

Nulli  ergo  omnino  hominum  liceat  hanc  i)aginam  nostrae 
deputationis,  voluntatis,  applicationis,  statuti,  ordinationis,  pro- 
hibitionis ,  mandati,  constitutiouis,  praecepti,  concessionis  et  20 
derogationis  infringere  vel  ei  ausu  temerario  contraire.  Si 
quis  autem  hoc  attemptare  praesumpserit,  indignationem  omni- 
potentis  dei  ac  beatorum  Petri  et  Pauli  apostolorum  eins  se 
noverit  incursurum. 

Datum  Romae  apud  sanctum  Petrum   anno  incarnationis  so 
dominicae  millesimo  (piingentesimo  quintodecimo.    Pridie  Kai. 
Aprilis  pontiticatus  nostri  anno  tertio. 

[@in  Urteil  Sutf)er§  über  bie  93une  [9lu§:  „3Son  ben  neuen  @cf"if d^eu 
SBuüen  u.  Sügen"  3öeim.  4tu§g.  «b.  VI  593]]  „^cf)  i)ab  gefet)en  bie  2lbla§ 


94 

bullen,  ba  toiber  id)  anfenglid)  in  biefer  Sacf)  gefianbelt,  unb  merflirf) 
geprecfien  unb  fegt  brqn  gefunben  bat,5u  etüc^  uerftenbiger  ben  ic^  XVIII 
gebrecfjen  in  berfelben  eijnigen  bullen  gefeben.  So  ben  einen  fo  großen 
bifrf)off  5U  2Jlenl3  unb  SJ^agbeburg  5U  betriegen  mit  ber  felben  bullen  bie 
ö  9iontif(^en  SSuben  firf)  nit  gefc^eroet  l)aben,  \va§  follen  fie  nit  fürnel)nten 
lüibber  mict)  armen  betteter?" 
[Literatur:  Nr.  29,  53.] 


30.  Luthers  Predigten  über  den  Ablass  vom  Jahre  1516. 

[Nach  Weim.  Ausg.  I,  65-69,  94-99.] 

10  a.    Ex  s  e  r  m  0  n  e  h  a  b  i  t  0  d  0  m  i  n.  X.  p  0  s  t  T  r  i  n  i  t. 

a.  1  5  1  6.  [J  11 1  i  27]. 

De  indiilgentiis.  Quae  profecto,  etsi  sint  ipsum  meritum 
Cliristi  et  sanctorum  eins  ideoque  omni  reverentia  siiscii^iendae, 
tarnen  teterrimum  factae  sunt  ministerinm  avaritiae.      Quinani 

15  enim  per  eas  salutem  quaerunt  animarum  et  non  potius  pecuniam 
bursarum?  !  Quod  evidenter  patet  ex  ipsorum  ministerio  ;  nus- 
quam  enim  et  commissarii  ministri  aliud  praedicant,  quam  quod 
commendent  indulgentias  et  populum  provocent  ad  dandum. 
]*^on  hie  audias,   qui   populum    doceat,  (|uid  sint  indulgentias, 

20  quo  die  conferant,  quo  liniant,  sed  quantum  dare  debent ,  in 
ea  scilicet  populum  ignorantia  suspensum  relinquentes,  ut  cre- 
dat  se  statim  salvum  adeptis  istis  indulgentiis.  Non  enim  ea 
gratia  ibi  confertur,  saltem  per  se,  qua  quis  iustus  aut  iustior 
fiat,  sed  tantum  remissio  poenitentiae  et  satisfactionis  iniunctae, 

25  qua  dimissa  non  sequitur,  (|uod  statim  evolet  in  coelum ,  qui 
sie  moritur.  Stultus  autem  et  maior  pars  populi  decepta  credit 
per  plenariam  remissionem  ita  peccatum  ouine  auferri,  ut  sta- 
tim evolet,  et  impune  peccat  et  aggravat  se  vinculis  con- 
scientiae. 

30  Verum  notandum,  quod  duplex  est  gratia,  scilicet  remis- 

sionis  et  infusionis,  seu  extrinseca  et  intrinseca.     Remissio  est 
relaxatio  poenae  temporalis,  quam  liic  ferre  cogeretur  a  sacer- 


95 

dote  iiiiunctam  vel  in  purgatorio  residuam  solvere,  sicut  olim 
Septem  anni  pro  uno  peccato  imponel)antiir ;  sed  per  hanc  nihil 
minuitur  concupiscentia  et  morbus  animae  nee  augetur  dilectio 
nee  ulla  virtus  interior,  —  quae  tamen  omnia  fieri  oportet, 
anteciuam  regnum  dei  intrent ,  qiiia  ,caro  et  sangtils  regnum  5 
dei  HÖH  possldebunl''  [1  Cor.  15,  50]  nee  intrabit  aliquid  coin- 
quinatum.  Quanto  autem  tempore  in  purgatorio  hoc  expedia- 
tur,  nemo  seit.  Nee  hoc  papa  habet  solvere  ullo  modo  per 
autoritatem  clavis,  sed  solummodo  per  applicationem  interces- 
sionis  totius  ecclesiae  —  ubi  adhuc  dubium  remanet,  pro  quanto,  10 
an  pro  toto  deus  hoc  velit  acceptare.  Potest  quidem  animam 
solvere  a  purgatorio  quoad  poenitentiam  a  se  iniunctam  vel 
iniungibilem,  sicut  sonat  eins  bulla :  ,m  quantum  claves  sanctae 
malris  ecclesiae  se  exlendant  et  de  iniunctis poenitentiis  miseri- 
cor dller  relaxamus''^  ^).  Quare  nimis  temerarium  est  praedicare,  15 
per  istas  indulgentias  redimi  animas  a  purgatorio ,  cum  hoc 
sit  absurdum  dictu,  nee,  quomodo  intelligi  velint,  exponant. 
Alioquin  papa  est  crudelis,  si  hoc  miseris  animabus  non  con- 
cedit  gratis,  quod  potest  pro  pecunia  necessaria  ad  ecclesiam 
concedere.  Infusio  est  interior  illuminatio  mentis  et  inflam-  20 
matio  voluntatis,  quae  est  aeterna  emanatio  sicut  radii  solis 
in  animam,  nee  cessat  propter  plenariam  remissionem.  Haec 
est  necessaria  pro  concui^iscentiae  extirpatione,  usque  dum 
perfecte  extirpetur.  Tunc  autem  est  perfecta,  quando  homo 
summo  taedio  huius  vitae  suspirat  ad  deum  et  tandem  desi-  25 
derio  dei  solvitur  a  corpore.  Hoc  certe  in  paucis  compertum 
est,  qui  plenarie  absolvuntur,  imo  remissio  plenaria  non  con- 
fertur  nisi  digne  contritis  atque  confessis. 

Corollarium  ^). 
Cum  nullus  hominum  possit  certus  esse  de  se  ipso,  nedum  30 
de  aliis,  quod  sit  perfecte  et  digne  contritus  atque    confessus, 
temerarium  est  asserere  indulgentias  assecutum  statim  evolare 


1)  vgl.  die  Absolutionsformeln.         2)  vgl.  z.  Textgestalt  des  Folgen- 
den Weim.  Ausg.  IX,  764  f. 


96 

vel  animam  de  purgatorio  eripi;  intelligo,  siqiiis  certam  de- 
putet  animam,  quam  alioquin  eripi  non  dubito,  piita,  quae 
digne  fuerimt  contritae  et  eiusmodi  ereptionem  meruerimt,  iit 
sonant  verba  b.  Augiistini.  [Enchir.  cp.  109  f.]  Qui  aiitem  tales  vel 
5  non  tales  sint,  deus  novit.  Nam  alios  oportet  pati  purgatorium, 
qiiia  non  meruerunt  sibi  subveniri,  scilicet  qiiia  non  fecerunt  se 
dignos,  cum  non  essent  digne  contriti  et  amore  praesentium 
abstracti.  Quicquid  sit.  quia  ego  non  intelligo  satis  lianc  rem, 
hoc  sine  dubio  incertum  est,  an  deus  imperfectam  contritionem 

10  ibi  per  indulgentias  remittat,  quod  imperfecte  amaverunt  deum 
et  nimio  aifectu  adhaeserunt  creaturis  et  sie  praeter  peccata, 
quae  fecerunt  et  deleverunt  per  contritionem,  confessionem  et 
remissionem  plenariam,  adhuc  innnundae  sunt  propter  talem 
affectum  terrenum,    cum    quo  recesserunt.     Et  utique  ille    re- 

15  mitti  non  potuit  per  indulgentiam  i^lenariam,  cum  nondum 
abesset  et  deletus  per  contritionem  semper  maueret  et  manet 
actu  in  anima  separata  nee  in  purgatorio  remitti  potest,  nisi 
prius  displicuerit  per  contritionem  et  resipiscentiam.  Quis 
igitur  dolet  se  timuisse  mori  et  cessat  timere  mortem  i.  e.  re- 

20  bellis  esse  divinae  voluntati?  Nonne  qui  hoc  ipsimet  dicunt, 
quod  indulgentiae  prosunt  contritis  atque  confessis,  aliis  nequa- 
quam  ? 

Sed  dices  :  „Contritio  perfecta  per  se  tollit  omnem  poenam, 
ergo  non  necessariae  indulgentiae,  quia  perfecte  contritus  statim 

25evolat."  Respondeo:  Eateor  meam  ignorantiam.  Perfecte  con- 
tritus evolat  sine  indulgentiis  ,  imperfecte  autem  nee  cum  in- 
dulgentiis,  quia  a  contrito  perfecte  deus  nihil  requirit  nee  pro 
actualibus  nee  pro  habitualibus  i.  e.  fomite  et  origine.  Quid 
ergo  prosunt  indulgentiae  ?    An  tantum  ad  satisfactionem  actu- 

30  alium  ?  Quomodo  ergo  redimuntur  animae,  quibus  actualia  re- 
mittuntur,  sed  manet  originale  seu  habituale  ?  Nam  quibus 
originale  remittitur,  et  actuale;  sed  non  contra  —  originale 
dico  fomitem  ex  origine  relictum  per  gratiam  nondum  sana- 
tum  et  mortiiicatum  :    Rm.  6.  et  8.     An  quae   meruerunt,   ut 


97 

in  purgatorio  vel  morte  digne  conterantur  super  fomite  hoc, 
per  iiidulgentias  consequentur  ?  Hanc  difficultatem  non  per- 
pendiint,  quod  de  fomitis  mortificatione  et  radicali  i)eccato 
amplius  nemo  est  sollicitus,  tantum  de  actualibus  curant  am- 
piitandis  conterendo ,  contitendo,  satisfaciendo  etc.  Ceterum  5 
cito  recidivant  et  ^redeunt  ad  vomitwn'  [1  Petr.  2,  22],  quia 
non  advertunt  morbum  et  radicem  peccati,  siciit  qiii  rivulos 
fontis  praecidiint  aut  folia  arboris  relictis  vena  et  radice  vivis, 
non  solliciti  assiduo  geraitu  pro  gratia  destructrice  corporis 
Indus  peccati  et  mortiticatrice  membrorum  peccati.  An  forte  lo 
per  hoc,  quod  dicunt  ,per  niodum  suffragii',  quod  ilhid  suffra- 
gium  non  tantum  actuaHum  eis  remissionem  conferat,  sed  etiam 
contritionem  et  poenitentiam  super  fomite  et  reliquiis  amoris 
terreni  impetret  ac^)  gratiam  perfectissimi  amoris  dei  ac  sus- 
pirium  ad  deum  conferat?  Exempli  gratia:  homo  mortuus,  15 
si  moritur  invitus  et  non  tanto  desiderio  cupit  dissolvi,  ut  liben- 
tissime  vohmtati  dei  oboediat,  saltem  secundum  rationem,  licet 
sensus  repugnet  —  ut  in  Christo  et  omnibus  martjribus  — , 
hie  manifestum  est,  quod  in  peccato  moritur,  licet  non  mortali, 
sed  tamen  prope,  ergo  non  poenituit  super  illud  in  vita.  An  20 
ergo  in  purgatorio  gratiam  poenitentiae  accipiet  a  deo  per 
sulfragia  ecclesiae,  ut  libenter  velit  esse  mortuus  ?  Quia  etiam 
natura  non  potest  nee  ignis  purgatorii  sine  gratia  ipsum  ab 
hoc  liberare.  Quia  autem  in  peccato  moritur,  quia  non  diligit 
quod  viüt  deus  ex  toto  corde,  sed  invitus  facit,  non  est  ,roIun-  25 
tas  eins  in  lege  dominV  [Ps.  1,  2]  —  ergo,  etsi  opere  implet 
mandatum,  non  tamen  corde. 

Sed  concordemus,  quantum  possumus :  omnia  opera  et 
merita  Christi  et  ecclesiae  sunt  in  manu  papae,  et  ipse,  quae- 
cunque  bona  fiunt  in  ecclesia  per  Christum,  potest  trifariam  so 
applicare,  ut  sequitur,  primo  ut  satisfactionem,  secundo  ut 
suffragium,  tertio  ut  votum  vel  sacrificium  laudis,  sicut  et 
Christus  operibus  suis    et    deum  glorificavit  et  nostra  peccata 

1)  "Weim.  Ausg.:  ad. 

Köhler,  Ablassstreit.  7 


98 

abstiüit  et  gratiam  promeruit.  Ad  satisfactionem  applicat  in- 
dulgentias,  quas  concedit  viventibus,  cuius  rei  affectus  et  in- 
tentio  est  haec,  ut,  si  peccasses  et  contritus  pro  peccatis  satis- 
facere  quaeras,   ad  papam  venires   dicens:    „Pater  s.,  obsecro, 

ö  s.  t.  velit  ordinäre  opera  et  orationes  ecclesiae  pro  peccatis 
meis."  Tunc  ille:  „Fiat,  ut  petitur",  et  tunc  omnes,  qui  cele- 
brant,  orant,  ieiunant,  laborant  aiit  quodcunque  faciimt  deo 
placitum,  i^ro  te  faciunt,  et  sie  aufertiir  a  te  labor  poenitentiae 
et  satisfactionis.     Haec  est  illa  indulgentia   plenaria.     Verum 

10  hoc  iion  tibi  sufficit,  quia  non  ideo  habes  intus  gratiam  nee 
ideo  proficis,  sed  manes  in  ea  qua  fuisti  gratia,  cum  hoc  pete- 
bas.  Ideo  iam  curandum,  ut  proficias  et  non  stertas  segnis 
quasi  iam  sanctus  et  purus.  Nunc  enim  instandum  est  cruci- 
lixioni  membrorum  et  mortificationi  principiorum  peccatorum, 

15  hoc  est  concupiscentiarum,  quae  sicut  fuerunt  autores  pecca- 
torum, pro  quibus  indulgentia  data  est,  ita  et  erunt  recidi- 
vorum,  si  steteris  securus.  Ad  sufl'ragium  applicat  indulgen- 
tias ,  quas  concedit  defunctis ;  ubi  iam  propriae  non  sunt 
indulgentiae,  quia  iam  papa  non  habet  solvere  aut  indulgere, 

20  sed  tantum  intercedere,  ut  deus  indulgeat  et  solvat,  sive  de 
poenis  pro  actualibus  peccatis,  sive  de  radicali  nondum  in  vita 
mortiticato  et  sanato,  quod  per  infusionem  gratiae  tieri  non 
est  dubium,  quoniam  ipsi  tunc  mereri  nullo  modo  possunt. 
Hanc  vivis  non  video  quare  concedat,  licet  in  generali  ecclesia 

25  pro  Omnibus  suffragetur  coram  deo  —  sed  amplius  est,  quod 
in  particulari  applicatur  per  papam  vel  quemlibet  hominem. 
Dicit  enim  ipse  defunctos  participes  fieri,  quod  utique  per  mo- 
dum  suffragii  intelligere  se  alibi  satis  declarat.  Non  tamen 
temere  statim  pronuntiandum    est,    quod    animam    nominatam 

30  liberet,  qui  has  indulgentias  redimit,  quia  nescitur,  an  coram 
deo  ipsa  digna  sit  vel  alia,  quae  melius  meruit.  Unde  plus 
videtur  papa  facere  cum  indulgentiis  pro  defunctis  quam  pro 
vivis,  quia  et  gratiam  infusionis  eis  impetrat,  vivis  autem  solam 
remissionem  concedit.    Animae  in  purgatorio  habent  se  ad  gra- 


99 

tiam  posteriorem  seil  ad  augmentum  et  complementiim  gratiae, 
quae  est  gloria,  sicut  impius  ad  primam  gratiam  seu  iustifi- 
cationem.  Utrique  enim  non  possiint  eam  mereri,  apti  tarnen 
eam  recipere,  ille,  qiii  habet  primam,  licet  extra  viam^),  sicut 
iste,  qui  est  in  via^),  licet  nondum  habet  priorem.  Adhiic  tamen  0 
mihi  manet  diibiiim,  cum  papa  non  nisi  suffragetur  et  inter- 
cedat  pro  animabus,  non  ut  potestatem  habens,  sed  ut  mediator 
accedeiis,  quare  certum  est  animam  liberari,  cum  apiid  deum 
stet  arbitrium,  quantum,  quomodo,  quando,  ubi,  pro  qiiibus 
ecclesiam  suam  velit  audire  ?  Qiiis  certus  est,  quod  ita  deus  10 
acceptat  sicut  petitur?  —  nisi  forte  ex  hoc,  quod  deus  non 
repellit  orationem  ecclesiae  suae,  in  qua  Christus  orat  cum 
ea:  Mt.  7,  7,  Mc.  11,  24.  Quae  cum  certa  sint,  utilissimum 
est  istas  indulgentias  dari  et  redimi,  quicquid  sit  de  avaritia 
et  quaestu,  quae  in  illis  timentur.  Nam  forte  deus  ideo  viilt  10 
abundatiori  misericordia  defunctis  misereri,  quod  videt  eam 
contemni  a  viventibus,  et  multi  nunc  intrant  purgatorium  plus 
quam  olim,  eo  quod  segniiis  nunc  agant  Christiani  quam  olim. 
Ideo  quod  multi  intrant  et  pauci  pro  eis  laborant,  dum  praeceden- 
tes  et  adhuc  superstites  utrinque  segnes  fueruni  et  sunt,  ^^apa  20 
eis  isto  saltem  modo  succurrit.  Ad  votum  seu  gratiarum  actiones 
applicat  in  laudibus  dei  de  beneficiis    sibi  et   electis  exhibitis. 

Conclusio. 

Id  itaqiie  diligenter  attendendum,  ne  indulgentiae,  id  est 
satisfactiones,  fiant  nobis  causa  securitatis  et  pigritiae  et  dam-  20 
niim  interioris  gratiae;  sed  sedulo  agamus,  ut  morbus  naturae 
perfecte  sanetiir  et  ad  deum  venire  sitiamus  prae  amore  eius 
et  odio  vitae  huius  et  nostri  ipsius  taedio,  id  est,  assidue  sa- 
nantem  gratiam  eiusque  ramos. 

b.    Sermo    de    indulgentiis    pridie   dedica-30 
tionis  [=  Okt.  31]  1516.     Thema:    'stans  aulem  Zachaetis 
dixil  ad  dominum'.  [Lc.  19,  8]. 


1)  so  Löscher  [Nr.  38] ;  Weim.   Ausg. :  vitam,  vita. 


100 

Conclusio:  Quibus  Christus  aliquid  est,  illis  omnia  nihil 
sunt ;  quibus  autem  Christus  nihil  est ,  continuo  illis  omnia 
grandia  sunt.  Quid  autem  sit,  Christum  aliquid  vel  nihil  esse, 
discamus  a  Zachaeo,  cuius  affectus  erat,    ut  evangelista  dicit, 

5  quod  ,quaerehal  videre  Jesiim  quis  esset'.  Inde  necessario 
sequitur ,  quod  sublimiter  de  eo  sentiebat ,  de  se  vero  nihil. 
Deinde  gaudet  suscepto  Christo  —  ideo  Christum  aliquid  esse 
est  in  ipso  i)lacere,  delectari,  desiderare,  diligere,  magni  rej^u- 
tare,  se  indignum  eo   iudicare  et  non  quaerere  ad  habendum 

10  (quod  est  praesumptuosum),  sed  ad  videndum  tantum,  ac  omnes 
eos  iudicare,  magnifacere,  praedicare,  ad  quos  ille  dignetur  de- 
clinare,  atque  velut  desperare  nee  unquam  jDraesumere  quod 
ad  se  veniat,  licet  j^aratissimum  sese  sentiat  ad  suscipiendum 
eum,  sed  contentus  sie  se  mirari  et  obsequi  illos,    ad  quos  il- 

15  lum  viderit  ire  .  .  .  Econtra  Christum  nihil  esse  est  non  in 
ipso  delectari,  sed  in  se  ijiso  et  in  his,  quae  sua  sunt,  imo 
contemnere  et  nolle  eum  desiderare.  Sed  sane  notandum,  quod 
sint  diversi  modi  in  Christo  placitum  habentes,  eum  cupientes, 
reputantes :    aliqui   carnaliter ,    curiose,   pueriliter ,    seu  secun- 

20  dum  suam  opinionem  .  .  .,  qui  potius  se  reputant  et  sibi  pla- 
cent  et  sibi  aliquid  videntur  esse,  arbitrantes  se  sapere,  intel- 
ligere,  bene  vivere.  Et  sie  per  Christum  i.  e.  gloriam  dei  su- 
am gloriam  quaerunt,  ut  puta  pro  confirmatione  suae  dignita- 
tis  deum  hospitem  habentes,    qui  ideo  ad  eos  declinarit,    quia 

25  digni  sunt  ,  ideo  eum  reputantes ,  ut  per  eum  reputentur ; 
quodsi  non  reputentur  per  eum,  iam  cessant  eum  rejoutare  ac 
magni  facere,  et  sie  iustilicantur  in  opinione  sua  bona  de  se 
ipsis  .  .  .  Hi  ergo  sie  Christum  quaerunt,  ut  non  per  eum  sal- 
ventur,  sed  ut  salvos  se  testificentur.     Non  auctorem  iustitiae, 

30  sed  testem  sanctificationis  suae  requirunt  ac  per  hoc  se  meli- 
ores  et  superiores  eo  aestimantes  .  .  . 

Alii  spiritualiter  et  vere,  qui,  ut  dixi,  non  audent  eum 
ad  se  cupere  prae  nimia  sua  indignitate  et  illius  dignitate  et 
eo  ipso  tarnen  vehementissime  eum  vocant,  per  negativam  for- 


101 

tissimam  concliidentes  affirmativam.  Sic  autem  deus  quaeri- 
tur,  dum  non  quaeritiir,  laudatur^  dimi  non  laiidatiir,  diligitur, 
dum  non  diligitur,  petitur,  dum  non  petitur,  pulsatur,  dum  non 
pulsatur,  dum  fugitur  ab  eo,  curritur  ad  eum  .  .  .  Orationem 
.  .  .  veram  nullus  audit  nisi  deus,  nee  homo  ipsemet,  et  est  in  5 
oratione  etiam  mentaK  sicut  in  circulo,  signo,  cogitatione,  i.  e. 
id  quod  petimus  est  velut  circulus.  Hunc  nos  deo  exhibemus, 
quando  petimus,  hunc  optime  sentimus.  Sed  deus  illum  in- 
timi  cordis  fundum  desiderii,  quod  est  supra  omnem  cogitati- 
onem,  exaudit.  Quod  cum  facit ,  omnia  admiratur  accepisse  lo 
se  quae  non  audebat  petere,  et  sie  verum  est:  anima  quod 
petit  non  petit,  et  quod  non  petit  hoc  petit,  quia  nescit  quod 
petit  .  .  . 

C  0  r  0  1 1  a  r  i  u  m  :  Nemo  praesumat   se  petere  vel    orare 
recte,  sed  roget,  ut  doceatur  a  deo  orare  et  petere.    Hinc  su-  i5 
perbi  in  suis  orationibus  omnem   diligentiam    fecisse    putantes 
securi  erunt ,    non  advertentes ,    non   timentes ,    ne  forte  malo 
fundo  oraverint. 

Conclusio:  Patet  ex  evangelio,  quod  adeo  deus  solum 
inquirit  hominis  interiora  et  cor,  ut,  si  quis  omnia  fecerit  aut  20 
dederit  praeter  cor,  nihil  fecerit  .  .  .     Sic    dedicationes    eccle- 
siarum  in  ceremoniis  et  externis  operationibus  signa  sunt  cor- 
dis dedicandi  deo.     Quid  enim  deus  temphim  signi  curat,  quan- 
do templum  signati  non  habet?     Quid   faceret    homo   homini, 
si  quotannis  in  negotio  alter  alteri  registra  et  dicas  afferret  et  25 
scriberet    debita  et  facienda,  nunquam  tamen  faceret?  Nonne 
ille  solum    signa    et  verba   tandem   pertaesus    rumperet   simul 
omnia?     Certum  enim  est,  hoc  nolle  hominem  ab  homine  sus- 
tinere,  —  et  tamen  deus   debet  hoc    assidue  sustinere?!    Ideo 
ecce  fit,    ut  saepius    ecclesiasticas  fulminet  quam  alias  domus,  30 
quod  hie  vanissimis  signis  tantum  irritatur  verius  quam  coHtur. 
Sed  ad  evangelium  revertamur  et  serutemur  videamusque  mi- 
rabilia  de  lege  dei. 

.  .  .  Potuisset   [Christus]    hunc   Zaehaeum    oceulte  vocare 


102 

ad  gratiam,  sed  voluit  id  manifeste  fieri,  ut  illi  [sc.  die  miir- 
miirantes  Lc.  19,  7]  falsam  iustitiam  propriam  agnoscerent  et 
Zachaeo  similes  forent  .  .  .  Unde  et  concludit:  ,Venit  enini 
filius  hominis  quaerere  et  sahmm  facere,  quod  perierat.'-  [Lc. 
5  19,  9.]  Non  ,veniV  glorificare  iam  iiistos  et  salvos;  voluit  ipse 
eos  offendi,  non,  ut  caderent,  sed  ut  se  ipsos  agnoscerent,  quo- 
niam  pleni  erant  gloria  et  amore  sui. 

Hoc  autem  vitium  est  in  quolibet  homine,  nisi  per  gratiam 
sanetur,  et  fuit  ab  initio  mundi   eritque  usque  in  finem,   quia 

10  quaerit  in  omnibus,  etiam  in  Christo,  quae  sua  sunt.  Regnat 
autem  potissimum  nostro  tempore,  ubi  populus  per  seductores, 
fabulatores  etc.  in  istud  vitium  ducitur,  qui  debuit  potius  re- 
duci.  Quales  sunt  qui  indulgentias  praedicant,  de  quibus  ex. 
gr.  et  quia  id    multi    petierunt,    pauca    dicam.     Dixi    enim  de 

15  iis  alias  plura ,  maxime  cum  sit  prae  foribus  pompa  ista  in- 
dulgentiarum,  ut  sim  ego  excusatus  et  vos  a  periculo  falsae  in- 
telligentiae  eruamini. 

P  r  i  m  u  m  protestor,  quod  intentio  papae  est  recta  et  vera, 
saltem  ea  quae  iacet  in  literis,  syllabis. 

20  S  e  c  u  n  d  0  forte   et  verba    eorum ,    qui    buccinant ,    sunt 

vera  in  aliquo  sensu,  sed  tamen  quaedam  non  dicuntur  vere, 
vel  non  intelliguntur  recte.  Sciendum  itaque,  quod  tres  sint 
partes  poenitentiae  secundum  usitatum  modum.  Melius  autem 
sie:  duplex  est  poenitentia,    scilicet  signi  et  rei.     Rei    est  illa 

25  inferior  cordis  et  sola  vera  poenitentia,  de  qua  Christus  dicit: 
,Poenitentiam  agile'  [Mt.  4,  17]  et  Petrus  Act  3  [19]:  ,Poe- 
nilemini  et  convertimini.'  Signi  est  illa  exterior,  quae  fre- 
quenter  est  facta,  cum  illa  inferior  sit  ticta  saepe,  et  haec 
habet  duas    illas   partes,    confessionem   et   satisfactionem ,    de 

30  qua  Lucae  3  [8]  dicit  Johannes  baptista :  ,Facite  ergo  dignos 
f'ructus  poenitentiae.'  Confessio  iteruni  duplex  est ,  publica 
et  privata.  De  publica  dicitur  Jac.  ultimo  [5,  16]:  ,Confite- 
mini  alterutris  peccata  restra.'  De  privata  nescio,  ubi  scrip- 
tura  loquitur;  idcirco  dominis  iuristis  eam  commendo,  ut  ipsi 


103 

probent,  ubi  de  iure  divino  probentur  satisfactio  et  confessio,  ut 
nunc  sunt  in  usu.  Nam  satisfactio  illa,  quam  Johannes  prae- 
scripsit  Lucae  3,  est  totius  vitae  Christianae  officium  et  gene- 
ralis Omnibus  imposita  et  publica;  privata  vero  confessio  et 
satisfactio   fateor  rae  nescire,    ubi  doceantur  et  praecipiantur.  5 

Conclusio:  Indulgentiae  praerequirunt ,  imo  ad  con- 
tritionis  veritatem  debent  prodesse  aut  sunt  maximae ;  tollunt 
autem  nihil  aliud  quam  privatae  satisfactionis  impositiones.  Et 
sie  timendum,  quod  frequenter  cooperentur  contra  poeniten- 
tiam  interiorem.  Nam  jjoenitentia  interior  est  vera  contritio,  w 
Vera  confessio,  vera  satisfactio  in  spiritu.  Quando  poenitens 
vere  purissime  sibi  displicet  in  omnibus  quae  fecit,  et  efficaci- 
ter  convertuntur  ad  deum  pureque  agnoscunt  culpam  et  deo 
confitentur  in  corde.  Deinde  per  sui  detestationem  intus  sese 
mordet  et  punit;  ideo  ibidem  deo  satisfacit.  Imo  vere  poeni-  10 
tens  vellet,  si  fieri  posset,  ut  omnis  creatura  suum  peccatum 
videret  et  odisset,  et  paratus  est  ab  omnibus  conculcari.  Non 
quaerit  indulgentias  et  remissiones  poenarum,  sed  exactiones 
poenarum.  Unde  duplex  est  contritio  seu  poenitentia  interior  : 
una  scilicet  ficta ,  quae  vocatur  vulgo  'Galgenreue',  quod  fa- 20 
eile  videtur  in  iis,  qui  statim  recidivant  et  saepius  ita  ruunt ; 
hi  sie  dolent  de  peccato,  quod  plus  de  poena  peccati,  et  nihil 
aliud  displicet  quam  displicentia  dei  in  peccato  —  mallet  enim, 
ut  peccatum  placeret  deo,  et  sie  deum  iniustum  optat.  Haec 
res  perversissima  est  sed  frequentissima ,  quia  timore  poenae  25 
et  amore  sui  iustitiam  dei  odit  et  suam  iniquitatem  diligit  — 
poenam  enim  odit.  Alia  est  vera,  de  qua  dixi,  quod  amore 
iustitiae  et  poenarum  odit  peccatum,  quia  cupit  ulcisci  iusti- 
tiam laesam.     Ideo  non  petit  indulgentias,  sed  cruces  .  .  . 

Videte  itaque,  quam  periculosa  res  sit  indulgentiarum  prae-  so 
dicatio,  quae  praecisa  gratia  docet,    scilicet  fugere  satisfactio- 
nem  et  poenam,  ita  ut  ^operalio  erroris'  esse  timenda  sit,  quam 
apostolus  praedixit  [2.  Thess.  2,  11].    Qua  enim  facilitate  simul 
et  semel  possunt  praedicari  contritio  vera    et   tam  facilis  lar- 


104 

gaque  indulgentia,  cum  vera  contritio  rigidam  exactionem  cii- 
piat  et  illa  nimis  laxet?  An  excusabimus,  quod  de  contritione 
perfectorum  isla  intelligenda  sint,  ac  sie  non  esse  necessarium 
homines  ad  perfectam  ducere?  At  cur  ergo  meretrices  et 
5  publicani  incipiunt  ab  bac  contritione?  Imo  ad  banc  omnes 
sunt  exbortandi. 


31.  Instriictio  Summaria 

pro  subcommissariis,  poenitentiariis  et  confessoribus ,  in  execu- 
tionem  gratiae  plenissimarum  indulgentiarum   ac    aliarum  ple- 

10  nissimarum  facultatum,    in  favorem  basilicae  principis  aposto- 

lorum    de    urbe    per  sanctissimum    dominum    nostrum    papam 

Leonem    decimum    modernum    in    forma    Jubilaei    largissime 

concessarum  subdeputandis  et  ordinandis.     [1517?] 

[Nach  Kapp:  Schauplatz  etc.  [Nr.  25]   118  ff.] 

15  Albertus  dei  et  apostolicae  sedis    gratia  sanctarum  Mag- 

deburgensis  ecclesiae  ac  Moguntinensis  sedis  arcbiei)iscopus, 
primas  et  sacri  Romani  imperii  in  Germania  archicancellarius, 
princeps  elector  ac  administrator  Halberstadensium  ecclesiarum, 
IVIarchio  Brandenburgensis  [etc.]  .  .  .  cunctis  viris  ecclesiasticis, 

20  saecularibus,  et  quorumcunque  ordinum,  etiam  mendicantium, 
regularibus,  pro  executione  negotii  plenissimarum  indulgentia- 
rum aliarumque  facultatum  etc.  in  favorem  fabricae  basilicae 
principis  apostolorum  de  urbe  per  sanctissimum  dominum  no- 
strum Leonem  papam  decimum    nuper  in  forma  iubilaei  gra- 

23  tiose  concessarum  subdeputandis  et  eligendis,  salutem  in  do- 
mino  sempiternam. 

Mittimus  circumspectioni  vestrae  processum  summarium 
in  executione  negotii  indulgentiarum  huiusmodi  observandum ; 
quem  vos  omnes  et  singuli,  diligenter  et  fideliter  omni  dolo  et 

ao  fraude  cessantibus  et  in  quantum  bumana  fragilitas  permittet, 
sub  iuramento  —  quod  propterea  expresse  tenebimini  in  ma- 
nibus  nostris  aut  officialium  nostrorum  seu  eorum,  quos  ad 
boc  ipsum  specialiter    deputaturi   sumus  —   servare   ac    sequi 


105 

debetis.  Volumiis  insuper,  qiiod,  si  aliquis  ex  vobis  huiusmodi 
nostrimi  summariuni  processum  ac  infra  scriiita  mandata,  in- 
hibitiones,  instructiones  informationesqiie  scienter,  frivole  et 
in  fraudem  dicti  nostri  negotii  transgredi  praesumpserit,  — 
quod  ex  ipso  censuris,  sententiis  et  poenis  in  literis  apostolicis  5 
contentis  et  fulminatis  sit  innodatus;  et  quod  ab  huiusmodi 
censuris,  sententiis  et  poenis  sie  incursis  non  nisi  a  sanctissi- 
mo  domino  nostro  papa  aut  nobis  seu  eis,  quibus  quoad  hoc 
mandatum  speciale  dabimus,  absolvi  possit. 

Item  p  r  i  m  o  ordinamus,   quod  nostri  subcommissarii  de-  lo 
Ijutandi  et  poenitentiarii  ac  confessores  per  nos  aut  eos  eligendi 
ante  omnia  quaerere  debeant  honorem  omnipotentis  dei,  salu- 
tem  animarum  ac  sanctae  sedis  apostolicae  reverentiam  prae- 
dictaeque  fabricae  profectum  et  utihtatem.    Si  vero  .  .  .  aliquis 
.  .  .  contravenire  cogitaret  vel  disponeret,  iste  sciat,  quam  pri- 15 
muni  huiusmodi  cogitare  efficaciter  coeperit,   se  privatum  esse 
autoritate    poenitentiarii  et  audiendi  confessiones.     Et  si  con- 
tumaciter  praesumpserit  .  .  .  ,,  tunc  ....  ipsum    censemus  esse 
innodatum    censuris,    sententiis    et   poenis  in  bulla    apostolica 
fulminatis,    a  quibus  absolvi  non    debet  nisi  a  sanctissimo  do-  20 
mino  nostro  papa  aut  nobis  vel  aliis,  quibus  quoad  hoc  man- 
datum speciale  dabimus. 

Volumus  insuj^er,  quod  subcommissarii  ...  ac  poeni- 
tentiarii et  confessores  ...  in  locis  commissionis  nostrae  ho- 
neste  ac  probe  quoad  vitam  et  conversationem  se  habeant,  ta-  20 
bernas  suspectaque  loca  omnino  devitando,  et  simpliciter  ab- 
stinere  debent  a  sumptuosis  et  inutilibus  expensis  ....  Nos 
...  in  talibus  notorie  culi^abiles  et  convictos  gravissime  pu- 
niemus. 

Item  ordinamus  et  statuimus,  quod  dicti  nostri  subcom-  ao 
missarii  ac  .  .  .  confessores    studeant  pro   summa   virili  poeni- 
tentiarios    apostolicos  Romae   constitutos   cum    omni    decentia 
repraesentare.     Et  jaropterea  .  .  .  sedes  pro    confessionum    au- 
dientia  sibi    assignatas    debent  per   suprapositionem  unius   de 


106 


armis  summi  pontificis  insignire,  adiuncto  etiam  titiilo  nominis 
et  cognominis  sui  in  grossa  et  magna  scriptura.  Quibus  etiam 
inliibemus,  ne  sub  sermonibus  et  crucis  stationibus  in  locis 
publicis  et  etiam  nimis  secretis  aut  obscuris  praefatam  con- 
ö  fessionum  audientiam  exerceant,  quominus  videantur  populum 
a  fructii  divini  verbi  retraliere  vel  scelerum  latibiila  delegisse. 
Praecii^imiis  etiam  eis  sub  censuris,  sententiis  et  poenis 
in  Ijulla  apostolica  fulminatis,  ne  aliqiio  pacto  frivole  se  in- 
tromittant  de  absolutionibiis,    dispensationibus ,    commiitationi- 

10  biis  compositionibusque  casimm  per  bullam  apostolicam  nostram 
aperte  et  plane  non  concessis  aut  permissis.  Nee  se  intromit- 
tant  ad  faciendas  absolutiones  censurarum  per  ordinarios  et 
alios  iudices  latarum,  nisi  forte  de  consensu  partium  hoc  fiat. 
Verum  tarnen  poterunt  .  .  .  nostri  subcommissarii  ac  poeniten- 

15  tiarii  innodatos  sententiis  et  censuris  per  ordinarios  et  alios 
iudices  latis  absolvere  in  foro  conscientiae  et  ad  efifectum  dic- 
tas  indulgentias  consequendi,  dumtaxat  praemisso,  quod  a  sie 
absolvendis  prius  accipiant  idoneam  mediante  iuramento  cau- 
tionem,  quod  infra  terminum  competentem  parti  laesae,  si  non- 

20  dum  fecerunt  et  poterunt,  satisfaciant,  ac  insuper  excommuni- 
catori  se  praesentare  velint  suis  mandatis  pro  viribus  parituri. 
A  sententiis  autem  et  censuris  per  canonem  latis  et  etiam  non 
ad  alicuius  instantiam  nostri  subcommissarii  et  poenitentiarii 
confitentes  sibi  simpliciter    absolvere  j^oterunt,    non  solum  vi- 

25  göre  gratiae  plenissimae  remissionis  octennio  nostrae  commis- 
sionis  durante ,  sed  etiam  autoritate  confessionalis  redimendi 
post  dictum  bullae  nostrae  nostrumque  octennium  finitum. 

Item  statuimus,  quod  in  singulis  locis,  in  quibus  cruces 
erigentur    pro    praedictis    indulgentiis ,    quamdiu    crux    erecta 

30  permanserit,  cottidie  seu  quotiens  nobis  seu  subcommissariis 
nostris  visum  fuerit,  post  vesperas  et  completorium  seu  ante 
jSalve'  aut  alio  tempore  laudes  crucis  per  clerum  et  poeniten- 
tiarios  cum  baculis  albis  et  subcommissarium  in  fine  et  medio 
eorum  stantem  debita  cum  solennitate  et  devotione  coram  cruce 


107 

exsolvantur  et,  stationibus  huiusmodi  peractis,  subcommissarii 
cum  poenitentiariis  et  confessoribiis  in  sacristia  pro  dubieta- 
tum  difticultatumqiie  emergentiuni  resolutione  conveniant.  In 
qua  conventione  confessores  non  lictorum  et  impertinentium 
casuum,  sed  dumtaxat  vere  pro  tunc  occurrentium  eis  dubia,  5 
si  qua  habent,  proponere  debent. 

Item  ordinamus,  quod  poenitentiarii  et  confessores  ne- 
quaquam  audiant  confessiones,  praeterquam  in  ecclesia,  in  qua 
crux  erecta  fuerit ,  —  nisi  impeditarum  personarum ,  utpote 
infirmorum,  senum,  mulierum  impraegnatarum  ac  sirailium  ali-  lo 
orum  et  etiam  magnorum  nobiliumque  virorum  —  nisi  ex  ali- 
qua  causa  magna  videatur  dictis  subcommissariis  nostris  con- 
cedendum  esse  aliquibus  confessoribus  aliquas  personas  vel  ca- 
sus extra  dictam  ecclesiam  et  in  aliis  locis  ad  id  aptis  in  con- 
fessione  audiendi ;  quod  .  .  .  nostrorum  subcommissariorum  dis-  15 
cretioni  committimus. 

Item  ordinamus,  quod  in  qualibet  civitate  et  loco,  in 
quibus  praedictae  facultates  et  indulgentiae  fuerint  publicatae, 
quamdiu  crux  erecta  permanserit,  i^er  totum  tempus  illud  tres 
saltem  liant  sermones  in  bebdomada ,  videlicet  die  dominica  20 
alüsque  festivis  diebus  per  bebdomadam,  vel,  si  non  sint  festa, 
quarta  et  sextis  feriis;  tempore  autem  adventus  et  quadra- 
gesimae  cottidie  hora  congrua  iiat  unus  sermo,  et  in  diebus 
festivis  duo  —  in  ecclesia,  in  qua  crux  erecta  fuerit. 

Volumus  etiam,  quod  sub  eisdem  horis  alibi  non  prae-  25 
dicetur,  etiam  per  quoscunque,  nisi  forte  de  licentia  generalis 
subcommissarii  special!  obtenta. 

Volumus  etiam,  quod  domini  praedicatores  in  suis  ser- 
monibus  bullam  cum  suis  articulis  omnibus  per  primam  oc- 
tavam  erectionem  crucis  immediate  sequentem  populo  ad  in-  30 
tegrum  declarare  debeant,  referendo  inter  praedicandum  ma- 
ximani  sunrmi  pontificis  et  \'icarii  dei  autoritatem  huiusmodi 
gratiam  et  facultates  dare  potentem,  et  quam  necessaria  ipsa 
sit  omni  liomini  vitam  perennem  habere    volenti.     Et   omnino 


108 

non  negligant  .  .  .  populo  immensum  illum  et  inappreciabilem 
dictarum  indulgentiarum  et  faciütatum  apostolicarnm  fnictum 
aperire  et  manifestare,  quem  dicto  octennio  durante  et  pro  se 
ac  animabus  üdelibus  defiinctis  ex   buiusmodi  indulgentiis  as- 

ö  sequi  possunt. 

Volumus  etiam,  qiiod  dicti  praedicatores  solum  textu- 
aliter  procedendo  exponere  debeant  casus,  qui  vigore  buUae 
et  confessionalis  absolvi  possint,  atque  in  et  super  quibus  ca- 
sibus  autoritate   dictae  bullae  dispensatio,  commutatio  ac  com- 

10  positio  fieri  possit,  peregrinis  et  impertinentibus  quaestionibus 
simpliciter  omissis  .  .  .  Adbortari  etiam  debent  praedicatores 
in  singulis  suis  sermonibus  populum  ad  orandum  unam  ora- 
tionem  dominicam  cum  salutatione  angelica  pro  felicitate  do- 
mini  nostri  papae  sanctaeque  sedis  apostolicae  atque  totius  mi- 

15  litantis  ecclesiae  proque  conversione  peccatorum  obduratorum 
et  illud  negotium  frivole  oppugnantium,  eo  quod  impossibile  est 
devotorum  multitudinem  non  exaudiri. 

Finitis  itaque  primae  octavae  post  crucis  erectionem  ser- 
monibus .  .  .   praedicatores    debent    de  post   et  constanter   in 

20  Omnibus  suis  sermonibus  ad  minus  tria  vel  quattuor  puncta 
summarii  ex  bulla  populo  resumere  et  ad  plenum,  in  quantum 
eis  possibile  fuerit,  interpretari  ac  magnificare,  ne  per  obli- 
vionem  tantarum  concessionum  populus  indulgentiarum  nau- 
seam  patiatur    et  beneficium  facultatum  apostolicarnm    in  de- 

25  spectum  veniat.  Praedicatores  etiam  in  singulis  suis  sermoni- 
bus populum  monere  debent,  quatenus  stationes  ecclesiarum 
aut  altarium  diligenter  visitent  ad  consequendas  dictarum  sta- 
tionum  indulgentias,  et  ut  in  redimendis  animabus  negligentes 
non  inveniantur.     Persuadeant  etiam  fidelibus  Christi,  quo  pro 

30  summa  \drili  studeant  consequi  particijiationem  omnium  bono- 
rum totius  ecclesiae  militantis.  Quae  participatio  bominum 
utilior  est  ad  acquirendam  gratiam  ipsamque  conservandam  ac 
ad  vincendas  potestatum  tenebrarum  temptationes,  quam  si  in 
statu  peccati  mortalis  per  se  omnium  bonorum  bominum  opera 


109 

faceret.  Dicantque  praedicatores ,  quod  homines  huiusmodi 
participationem  possiint  consequi  ex  litterarum  confessionalium 
redemptione. 

Item  volunius  i  n  s  ii  p  e  r  simpliciter,  quod  praedicatores 
sequentia  tria  puncta    populo  in  omnibus  suis   sermonibus   in-  5 
telligibili  voce  insinuare  debent: 

P  r  i  m  u  m ,  quod  Christi  fideles  indulgentias  huiusmodi 
consequi  volentes  ex  honestate  seu  devotione  poterunt  pro  die 
confessionis  suae  ieiunare  et  statim  altera  die  sequenti  per  ma- 
nus  sui  j^astoris  curati  aut  alterius  idonei  sacerdotis  in  eccle-  lo 
siis  suis  parochialibus,  vel  ubi  sibi  magis  placuerit,  venerabile 
sacramentum  eucharistiae  recipere. 

S  e  c  u  n  d  u  m :  praedicatores  in  singulis  sermonibus  de- 
bent suspensionem  omnium  indulgentiarum  dicto  octennio  du- 
rante  factam  ac  prohibitionem  omnium  quaestarum  fiendarum  15 
simiHter  dicto  octennio  durante  demandatam  populo  efficaciter 
insinuare  et  intimare,  ne  praetextu  indulgentiarum  prius  con- 
cessarum  ac  quaestarum  apud  eos  fieri  solitarum  praesentes 
nostras  indulgentias  ac  inauditas  apostolicas  facultates  negh- 
gat  vel  contemnat.  20 

T  e  r  t  i  u  m :  praedicatores  non  omittant  in  omnibus  suis 
sermonibus  censuras,  sententias  et  poenas  contra  directe  vel 
indirecte  inoboedientes,  rebelles  et  impeditores  latas  fidelibus 
efficaciter  intimare  .  .  .  .,  eo  quod  ab  eis  non  nisi  a  domino  nostro 
papa  aut  nobis  vel  nostris  subconmiissariis  absolvi  possunt.      20 

Item  statuimus,  quod  praedicatores  in  suis  sermonibus 
et  poenitentiarii  in  confessionum  audientia  fidelibus  diligentis- 
sime  exponere  debent  —  praedicatores  in  primis  octo  sermo- 
nibus continue  et  in  post  futuris  saepius,  confessores  autem 
semper  ad  singulos  sibi  confitentes  —  causam  necessariam,  30 
qua  sanctissimus  dominus  noster  motus  est  tales  maximam 
gratiam  et  facultates,  prout  in  principio  bullae  habetur^),  dare 
et  concedere ;    videlicet,  quoniam   ecclesia  beatorum   Petri   et 

1)  vgl.  S.  83,  28  ff. 


110 

Pauli,  quae  est  caput  omniuni  ecclesiarum  mimdi,  per  piae 
memoriae  Juliura  papam  usque  ad  fundamenta  destructa  sit, 
animo  et  intentione  construendi  aliam  novam,  quae,  prout  de- 
cet,  parem  in  mundo  habere  non  debet,    eo  quod  aliarum  est 

5  Caput.  Et  apud  eam  papae,  vicarii  dei,  qui  etiam  cum  Christo 
nnum  possidet  tribunal,  sit  residentia,  et  in  ea  varia  maxime 
dictorum  beatorum  apostolorum  Petri  et  Pauli  et  innumera- 
bilium  martyrum  et  aliorum  sanctorum  corpora  sita  sint ;  quae 
Corpora  propter  talem  ruinam  pluviis  et   grandinibus  continue 

10  dehonestantur.  Quibus  attentis  sine  magna  ignominia  sancti- 
tatis  suae  et  totius  Christianae  rei  publicae  non  posset  diu- 
tius  truncus  ille  informis  et  pluvialis  remanere.  Verum  cum 
ecclesia  ipsa  sit  tanto  sumptu  incepta,  quod  ad  eins  perfectio- 
nem  totius  Romanae   ecclesiae   redditus    non  sufficerent,   ideo 

lö  ad  Christi  fidelium  suffragia  necesse  fuit  sanctitati  suae  deve- 

nire,  quos  ad  ea  facienda  his  indulgentiis,  quae  sunt  proprius  the- 

saurus  sancti  Petri,  deo  ipsum  instigante  provocare  voluit .  .  . 

Sequuntur  quatuor  principales  gratiae  per  bull  am 

apostolicam  concessae ;  quarum  quaelibet  per  se  sine  alia  potest 

20  obtineri.  Circa  praedictas  quatuor  facultates  praedicatores  sum- 
mam  suam  diligentiam  impendere  et  facere  debent,  singulas 
tidelibus  efticacissime  insinuando,  et,  in  quantum  eis  possibile 
fuerit,  interpretentur. 

Prima  gratia   est  plenaria   remissio    omnium  peccato- 

25  rum ;  qua  quidem  gratia  nihil  malus  diel  potest,  eo  quod  homo 
peccator  et  divina  gratia  privatus  per  illam  perfectam  remis- 
sionem  et  dei  gratiam  denuo  consequitur.  Per  quam  etiam 
peccatorum  remissionem  sibi  poenae  in  purgatorio  propter  of- 
fensam  divinae  maiestatis  luendae  plenissime  remittuntur  atque 

30  dicti  purgatorii  poenae  omnino  delentur.  Et  licet  ad  tantam 
gratiam  promerendam  nihil  satis  dignum  possit  retribui,  eo 
quod  donum  dei  et  gratia  aestimationem  non  habet,  tamen, 
ut  Christi  fideles  ad  illam  consequendam  facilius  invitentur, 
sequentem  modum  observandum  statuimus,  videlicet: 


111 

P  r  i  m  0 :  imusquisque  corde  contritus  et  ore  confessus, 
vel  saltem  habens  animiim  et  intentionem  ad  confessionem  fa- 
ciendam  tempore  debito  visitet  saltem  Septem  ecclesias  ad 
hoc  depiitatas,  —  videlicet,  in  quibus  aflixa  sunt  arma  papae, 
—  et  in  qualibet  ecclesia  dicat  devote  quinqiie  Pater  noster  5 
et  qiiinque  Ave  Maria  ad  honorem  quinque  vulnerum  domini 
nostri  Jesu  Christi,  per  quem  fuit  facta  redemptio  nostra, 
aut  unum  Miserere,  qui  psalmus  ad  veniam  peccatorum  im- 
petrandam  plurimum  convenit.  Infirmae  autem  et  inipeditae 
personae  visitabunt  Septem  altaria  per  commissarios  seu  sub-  lo 
commissarios  in  ecclesia,  in  qua  crux  erit,  deputanda,  quibus 
similiter  aifisa  erunt  arma  papae,  cum  eadem  devotione  et 
orationibus  ut  supra.  Et  si  personae  adeo  infirmae  sint,  quod 
ad  talem  ecclesiam  commode  venire  non  possent,  tunc  con- 
fessor  suus  seu  poenitentiarius  deputabit  aliquod  altare  ad  lo-  15 
cum  idoneum  secundum  eins  discretionem ;  quem  visitando  et 
ad  vel  ante  altare  orando  indulgentias  promereantur,  ac  si 
Septem  ecclesias  visitarent.  His  vero,  qui  lecto  incumbunt, 
poterit  deputari  aliqua  devota  imago,  coram  qua  vel  ad  quam 
aliquas  orationes  secundum  i^oenitentiarii  arbitrium  dicant,  qui-  20 
bus  similiter  pro  visitatione  ecclesiarum  septem  satisfecisse  de- 
bent.  Si  vero  aliqui  vel  aliqua  visitationem  ecclesiarum  aut 
altarium  praedictorum  aliqua  ratione  vel  causa  sibi  peterent 
remitti,  tunc  poenitentiarii  audita  ratione  vel  causa  id  facere 
poterunt,  visitationem  tarnen  praedictam  faciant  maiori  con-  25 
tributione  compensari. 

Modus  contribuendi  in  cistam: 
....  In  primis  qiddem  debent  poenitentiarii  et  confes- 
sores  post  expositam  confitentibus  huiusmodi  plenariae  remis- 
sionis  et  facultatum  magnitudinem  eos  interrogare :  pro  quanta  30 
contributione  vel  pecunia  aut  aliis  bonis  temporalibus  vellent 
secundum  suam  conscientiam  dicta  plenissima  remissione  et 
facultatibus  carere  —  et  hoc  ideo,  ut  postea  possint  ipsos  fa- 
cilius  ad  contribuendum    inducere.     Et   quoniam  nimis   variae 


112 

et  diversae  sunt  hominum  conditiones ,  quas  considerare  non 
valemus  et  sie  certas  taxas  imponere,  ideo  visum  nobis  est  com- 
muni  cursu  huiusmodi  taxas  ita  posse  distingiü: 

Reges  et  reginae  eorumque  filii,  archiepiscopi  et    episcopi 
5  ac  alii  magni    principes,    ad  loca ,    in  qiiibus  crux  erecta  est, 
confluentes  aut  alias  in  eis  existentes,  solvant  saltem  florenos 
aureos  Rhenenses  viginti  quinque. 

Abbates    et    ecclesiaruni    cathedralium    praelati   maiores, 
comites  et  barones,  ac  alii    nobiles  potentiores  et  eorum  uxo- 
10  res  pro  quolibet  solvant  florenos  similes  decem. 

Alii  praelati  et  nobiles  minores  ac  rectores  insignium  lo- 
corum  omnesque  alii,  qui  vel  ex  redditibiis  stabilibus  vel  mer- 
cibus  aut  alias  communiter  percipiunt  in    anno  florenos  simi- 
les quingentos,  solvant  florenos  similes  sex. 
15  Alii  cives  et  mercatores,  qui  percipiunt  communiter  flore- 

nos ducentos,  solvant  florenos  similes  tres. 

Alii  cives  et   mercatores  meclianici,    proprios    redditus  et 
familiam  habentes,  florenum  unum  similem. 
Alii  minores  medietatem  floreni  similis. 
20  Et  ubi   jDraemissa  forma   non  posset  ita  perfecte  teneri, 

declaramus,  quod  praefati  reges,  episco^^i,  duces,  abbates,  prae- 
positi,  comites,  barones,  nobiles  magni  et  perfecti,  aliique  om- 
nes  ....  iuxta  dictamen  rectae  rationis  secundum  magnificen- 
tiam  et  liberalitatem  suas  vicecommissariorum  ac  poenitentia- 
25  rioruDi  et  suorum  confessorum  audito  consilio  et  decreto  im- 
ponere debent  seu  imponi  curare,  quo  huiusmodi  gratiam  et 
facultates  plene  consequantur;  reliqui  vero  omnes  arbitrio  con- 
fessorum et  poenitentiariorum  relinquuntur,  qui  semper  agendo 
meliorem  fabricae  conditionem  huiusmodi  sibi  confitentes  ad 
30  plus  dandum  inducere  debent  neminemque  gratia  vacuum  om- 
nino  dimittant,  quia^)  hie  non  minus  salus  Christi  fidelium  quam 
fabricae  utilitas  quaeritur. 

Et  qui    pecunias  non   habent,    precibus    et  ieiuniis    suam 
1)  Kapp:  quin. 


113 

contributionem    suppleant ;    regnum   enini   coelorum   non    plus 
divitibiis  quam  pauperibus  patere  debet. 

Et  licet  uxor  de  bonis  inariti  eo  invito  disponere  nequeat, 
tarnen  e  propriis  suis  bonis  dotalibus  seu  parafrenalibus  ^)  aut 
aliunde  iusto  sibi  modo  provenientibus  invito  marito  in  hoc  5 
casu  poterit  contribuere.  Si  autem  nihil  habuerit  seu  a  viro 
impedita  fuerit,  huiusmodi  contributionem  precibus  suppleat. 
Quod  etiam  intelligendum  esse  volumus  de  filiis  familias.  Si 
vero  praefati  pauperes  mulieres  et  filii  familias  ab  aliis  diviti- 
bus  devotisque  personis  huiusmodi  taxas  et  contributiones  men-  lO 
dicare  aut  alias  sibi  procurare  possent,  tales  sie  acquisitas  con- 
tributiones in  cistas  ponere  debent.  übi  vero  nulla  via  eis 
patet  huiusmodi  contributiones  acquirendi,  tunc  precibus  et 
orationibus  tarn  pro  se  ipsis  quam  defunctis  praefatas  gratias 
consequi  j^ossunt.  15 

In  praemissis  omnibus  vicecommissariorum  et  confessorum 
moderatio  locum  habere  debet;  qui  secundum  deum  et  con- 
scientiam  oculum  et  respectum  habere  debent,  quatenus  quieti 
conscientiarum  et  indemnitati  personarum  omnium  praedicta- 
rum  feliciter  consulant.  .  20 

Secunda  gratia  principalis  est  confessionale  ple- 
num  maximis  et  relevantissimis  etprius  inauditis  facultatibus, 
quod  etiam  nostrae  bullae  octennio  exspirante  semper  vigorem 
vimque  habebit,  cum  textus  bullae^)  dicat:  .,Xunc  et  in  per- 
petuum  participes  fiant."  Cuius  continentiam  ac  tenorem  25 
praedicatores  et  confessores  sumniis  viribus  explanare  ac  ex- 
tollere debent.  Conceditur  enim  in  confessionali  ipsum  redi- 
mentibus : 


1)  so  das  Orig.  Kapp:  parafernalibus.  Die  Correktur  ist  unnötig,  da 
parafrenalis  auch  anderweitig  zu  belegen  ist,  vgl.  du  Gange :  Glossar.  V,  30 
80 :  Bona  parafrenalia  =  ea,  quae    sunt  ad   usum    mulieris ,  puta  lectus, 
vestes,  lintea,  et  alia  eiusmodi  . .  .  quae  a  dote  semper  distincta  in  usum 
mulieribus  erant  atque  in  earum  arbitrio  posita. 

2)  vgl.  S.  85,  17  tf. 

Köhler,  Ablassstreit.  O 


114 

P  r  i  in  o  :    facultas    eligendi   confessorem  idoneum,    etiam 
mendicantium  ordinum  regulärem,    qui    in  primis    eos  a   qui- 
buscunque  censuris  etiam  ab  homine  latis  de  consensu  partium 
absolvat. 
5  Secundo:    a  quibuscunque   gravissimis    delictis,    etiam 

sedi  apostolicae  reservatis,  semel  in  vita  et  in  mortis  articulo. 

T  e  r  t  i  o  :  in  casibus  non  reservatis  sedi  apostoliae  totiens 
quotiens. 

Q  u  a  r  t  0  :  qui  semel  in  vita  et  in  mortis  articulo,    quo- 
10  tiens  ille  imminebit,    licet  mors  tunc  non    subsequatur,  indul- 
gentiam  i)lenariam  omnium  peccatorum  possit  impendere. 

Quinto:   qui  vota   quaecunque  (ultramarina^),   visitati- 
onis   liminum    apostolorum    et  sancti    Jacobi    in    Compostella, 
religionis  et  castitatis,  —  votis  solemniter  emissis  dumtaxat  ex- 
15  ceptis  — )  in  alia  pietatis  oi^era  commutare  possit. 

S  e  X  t  o  :  qui  eucharistiae  sacramentum  omni  tempore 
anni,  praeterquam  in  die  paschae,  et  in  mortis  articulo  eis 
ministrare  i^ossit. 

Statuimus  autem,    quod  unum   ex  huiusmodi  confessiona- 

20  libus,  quatenus  pauperes  ^  gratiis  in  eo  contentis   non   exclu- 

dantur,  pro  quarta  parte  aurei   floreni  Rhenensis  dari  et  dis- 

tribui  debet,  nisi  fortassis  nobiles  et  ditiores  ex  eorum    devo- 

tione  et  liberalitate  aliquid  plus  dare  voluerint,   quod  quidem 

plus  ultra  taxam  ordinariam  in  capsa  indulgentiarum  im^^oni  de- 

2ö  bet.     Si  vero  collegia  aiit  monasteria  tam  virorum  quam  femi- 

narum  tale  confessionale  peterent,  tunc  attendi  debent  numerus 

et  facultates    eorum   per  subcommissarios ,    cum   quibus  etiam 

cum  taxa  componere  debent.     Qui  etiam  subcommissarii  scri- 

bendas  literas  confessionales  -)    sigillare    et  eas   manu  jiropria 

30  subscribere   debent    cum    annotatione   taxae    pro  confessionali 

datae. 

Volumus  etiam,  quod  in  confessionalibus  unus  tantum  in- 

1)  Kapp :  ultramarino.  2)  Kapp  :  confessionalis. 


115 

scribatur,  nisi  fuerint  maritus  et  uxor,  qui  sunt  Miio  in  canie 
una'  [Epb.  5,  31]  ;  (|iiibiis  etiam  addi  poterunt  filii  et  liliae  in 
eoriim  patria  potestate  existentes  propriumque  peculium  non 
babentes.  Et  quatenus  praedicti  omnes  ac  pauperes  aliique 
mediocriter  babentes  buiusmodi  confessionaHa  consequi  valeant,  5 
damus  per  praesentes  faciütatem  nostris  generalibus  subcom- 
missariis  taxandi  numerum  personarum  inscribendanmi  seciin- 
dum  quod  viderint  fabricae  praedictae  propensius  expedire. 

Volumus  etiam,  quod  nomina  singulorum  comparantium 
confessionalia  aut  alias  aliqua  ex  causa  gratis  ea  obtinentium  lo 
per  distributores  in  speciali  libro  scriba:ntur ;  quodque  iidem 
distributores  sese  singulis  literis  confessionalibus  subscribant, 
ne  in  posterum  ratio  de  eis  reddenda  deficiat  seu  fraudulentus 
error  occultetur. 

Vokmius  insuper,  quod  dictae  literae  confessionales  ^)  in  10 
Omnibus  nostrae  commissionis  locis,  in  quibus  etiam  crux  non 
est  erecta,  durante  octenuio  per  babentes  a  nobis  vel  nostris 
generalibus  subcommissariis  in  scriptis  commissionem  autenticam 
distribui  possint. 

Tertia    jj  r  i  n  c  i  p  a  1  i  s    g  r  a  t  i  a   est  particii^atio    om-  20 
nium  bonorum  ecclesiae  universalis,    quae    in   boc   stat,    quod 
contribuentes    pro    dicta  fabrica  ac   eorum    parentes  defuncti, 
qui  in  caritate  decesserunt,  nunc  et  in  perpetuum  participabunt 
in  Omnibus  precibus,  suffragiis,  eleemosynis,  ieiuniis,  orationibus, 
peregrinationiljus  quibuscunque,  etiam  ad  terram  sanctam,  stati-  20 
onibusque  in  urbe,  missis,  boris  canonicis,  disciplinis  et  ceteris  Om- 
nibus spiritualibus  bonis,  quae  fiunt  et  fieri  poterunt  in  universali 
sacrosancta  ecclesia  militante  et  omnibus  eius  membris.  (^uam 
participationem  iideles  tunc  consequuntur,  quando  literas  con- 
fessionales  redimunt.     Circa  quam  facultatem  praedicatores  et  30 
confessores  summopere  insistere  debent,  tidelibus  persuadendo, 
ne  ipsam  et  confessionale  redimere  negligant. 


1)  Kapp :  Confessionalis. 


116 

Declaramus  etiam,  quod  pro  dictis  duabiis  gratiis  princi- 
palibus  conseqiiendis  non  est  opus  confiteri  seu  ecclesias  aiit 
altaria  visitare,  sed  diimtaxat  confessionale  redimere.  Quam- 
vis  etiam  aliqui  de  confessionalibus  priorum  gratiarum  sunt  pro- 
övisi,  nihilominus  tarnen  inducendi  sunt  ad  liaec  nostra  etiam 
redimenda,  attento,  quod  in  nostris  confessionalibus  tres  gratiae 
magnae  conceduntur,  quae  in  aliis  prioribus  concessae  non 
sunt,  videlicet  absolutio  a  censuris  etiam  ab  homine  latis,  in- 
super  ab  homine  latis  ad  nullius  tarnen  instantiam,  et  sacra- 

10  menti  eucbaristiae  per  eligendum  confessorem  administratio, 
atque  votorum  ultramarini,  visitationis  liminum  apostolorum  et 
sancti  Jacobi  in  Compostella,  castitatis  et  religionis  non  solem- 
niter  emissorum  atque  omnium  aliorum  in  alia  l)ona  opera  com- 
mutatio  —  quae  tamen    commutatio  durante  nostro   octennio 

15  pro  fabrica  sancti  Petri  fieri  debet. 

Quarta  p  r  i  n  c  i  p  a  1  i  s  g  r  a  t  i  a  est  pro  animabus  in 
purgatorio  existentibus  plenaria  omnium  peccatorum  remissio. 
Quam  remissionem  papa  .  .  animabus  in  purgatorio  existenti- 
bus 2)er  modum  siiffragii  largitur  et  concedit,  ita  videlicet,  quod 

20  pro  eis  in  capsam  contributio  per  viventes  fiat,  qualein  unus 
dare  aut  facere  pro  se  haberet.  Volumus  tamen,  quod  nostro- 
rum  subcommissariorum  moderatio  in  huiusmodi  contril)utione 
pro  defunctis  facienda  locum  Labere  debet,  atque  eorum,  qui- 
bus    ipsi    eandem    moderationem   specialiter    dare    curaverint. 

25  Nee  opus  est,  quod  contribuentes  pro  animabus  in  capsam 
sint  corde  contriti  et  ore  confessi,  cum  talis  gratia  caritati,  in 
qua  defunctus  decessit,  et  contributioni  viventis  dumtaxat  inni- 
tatur,  prout  ex  textu  bullae^)  claret.  Circa  istam  gratiam 
efficacissime  declarandam  praedicatores  diligentissimi  esse  de- 

30  beut,  eo  quod  animabus  defunctis  j^er  banc  certissime  subveni- 
tur  et  negotio  fabricae  sancti  Petri  fructuosissime  accumula- 
tissimeque  consulitur. 

Aliae   gratiae    et    facultates    apostolicae 

1)  vgl.  S.  92,  10  ff. 


117 

....  nunc  s  e  q  u  u  n  t  u  r :  .  .  .  .  Ab  antea  tarn  largissimae 
dispensationes,  commutationes  et  compositiones  a  sede  apo- 
stolica  nun  emanarunt. 

Sciendum  .  .  .,  quod  eisdem  facultatibus  indigentes  i)ro 
ipsis  specialiter  in  usiim  praesentis  negotii  ad  capsas  positas  5 
imponere  debent  per  se  vel  alias  lide  dignas  personas,  si  pos- 
sunt,  qiiantum  alias  pro  ipsarum  consecutione  exponere  habe- 
rent,  videlicet  versus  iirbem  Romanam  aut  ad  sanctum  Jaco- 
bum  vel  alibi  locorum  eundo ,  stando,  et  redeundo  ac  desuper 
literas  expediendo  —  nisi  domini  subcommissarii  generales  super  lo 
hoc  a  nobis  specialem  commissioneni  liabentes  personarum  et 
causarum  meritis  exigentibus  duxerint  taxam  huiusmodi  limi- 
tare.  [Folgt  in  engem  Anschluss  an  den  Text  der  Bulle  Er- 
läuterung folgender  facultates:  1.  votorum  commutatio.  2.  dis- 
pensatio  et  compositio  cum  simoniacis  et  irregularibus.  3.  fa-  15 
cultas  componendi  super  male  ablatis.  4.  facultas  dispensandi 
cum  eis,  qui  ante  aetatem  legitimam  sine  dispensatione  ad 
ordines  sacros  sunt  promoti.  5.  facultas  dispensandi  cum  bis, 
qui  in  gradu  prohibito  consanguinitatis  et  affinitatis  contraxe- 
runt.  6.  facultas  componendi  cum  iniuste  occupantibus  bona  20 
ecclesiarum  vel  monasteriorum.  7.  facultas  apprebendendi  et 
de  iure  assequendi  ad  usum  dictae  fabricae  omnia  bona,  res 
et  pecunias,  quae  hactenus  relicta  sunt  et  durante  dicto  oc- 
tennio  relinquentur  pro  male  ablatorum  restitutione  in  qua- 
cunque  ultima  voluntate.]  25 

Et  quoniani  antecedenter^)  de  impeditis  dictum  est,  de- 
claramus  per  i^raesentes  ,impeditos'  esse  caj)tivos  omnes  ac  vin- 
culis  detentos,  personas  partui  vicinas  aut  proles  nutriendas, 
quibus  abesse  non  possunt,  habentes.  Item  eos,  qui  pro])ter 
inimicitias,  bannum  vel  alias  timore  mortis  aut  periculi  magni  30 
locum  indulgentiarum  nee  valent  aut  audent  accedere.  Item 
mulieres  coniugatas,  (juibus  sine  consensu  viri,  et  filios  ac  tilias 
familias,  quibus  absque  voluntate  parentum  abire  non  licet, 
1)  vgl.  S.  111,  10  ff. 


118 

senes,  valetudinarios ,  divinis  aiit  humanis  servitiis  implicatos, 
et  universaliter  omnes,  quibiis  de  iure  vel  facto  peregrinari 
non  licet.  Cum  praefatis  omnibus  dispensari  potest  per  sub- 
commissarios  et  poenitentiarios,  ne  ad  ecclesiarum  aut  altarium 

5  Visitationen!  obligentur.  Si  vero  .  .  .  per  se  ipsos  contributiones 
suas  in  cistas  ordinatas  pro  .  .  .  fabrica  sancti  Petri  imponere 
non  possent,  tunc  per  alias  personas  fide  dignas  eas  faciant 
imponi  —  ita  tarnen,  quod  mandatarii  huiusmodi  in  fraudem 
negotii  talem  impositionem  non  dififerant,  sub  censuris,  senten- 

10  tiis  et  poenis  in  literis  apostolicis  latis  .  .  .,  a  quibus  etiam 
non  nisi  per  sanctissimum  dominum  nostrum  papam  aut  nos 
vel  nostros  generales  subcommissarios  absolvi  poterunt. 

Item  declaramus  et  statuimus,  quod  religiosi  utj-ius- 
que    sexus   omnes,    tarn    mendicantes  quam   non   mendicantes, 

15  in  casu,  quo  ipsorum  superiores  contempserint  aut  neglexerint, 
istas  indulgentias  et  facultates  nobis  commissas  pro  se  ac  sub- 
ditis  suis  redimere  vel  procurare,  quatenus  eis  in  conventibus 
seu  monasteriis  perfruantur,  possint,  —  si  quid  iustum  liabu- 
erint  contribuere.     Et  si  nihil  hal)uerint  tale,  tunc  poterunt  a 

20  quibuscunque  saecularibus  vel  spiritualibus  personis  proprias 
pecunias  habentibus  eleemosynam  petere  et  efficere,  quatenus 
dictani  eleemosynam  dantes  eandem  pro  ipsis  religiosis  in  ci- 
stam  ponant.  Si  autem  nihil  ab  aliis  impetrare  possent,  unde 
imi^onant,  tunc  precibus  et  ieiuniis  vel  aliis  piis  operibus  con- 

25  tributionem  suam  compensabunt. 

Declaramus  etiam,  quod,  si  praelati  religiosorum  praedic- 
torum  noluerint  dare  licentiam  subditis  suis  eundi  ad  loca,  in 
quibus  crux  erecta  et  indulgentiae  solemniter  inthronisatae  sunt, 
tunc    eorum    subditi   libere    et  licite    autoritate    apostolica  et 

30  nostra  poterunt  contiteri  confessoribus,  quos  nostri  subcommis- 
sarii  eis  deputaverint  aut  ipsi  sibi  deputari  et  dari  ab  eis  pe- 
tierint,  minime  obstantibus  eorum  ordinum  privilegiis  et  con- 
stitutionibus,  etiam  autoritate  apostolica  concessis  et  confirmatis, 
de    contitendo   illis    confessoribus  dumtaxat ,    qui   fuerint  ipsis 


119 

per  suos  superiores  deputati  et  assignati.  Xe  tarnen  per  huius- 
modi  nostram  declaratioiiem  videauiur  .  .  .  religiosis  utriusque 
sexiis  plus  iiisto  indiilsisse  et  propterea  monasticam  observan-^ 
tiam  evacuare,  volumus,  quatenus  ipsi  religiös!  propter  dictam 
nostram  concessionem  dumtaxat  a  praeteritis  cnlpis,  excessibus  0 
ac  criminibiis  suis,  non  soliim  eoriim  siiperioribus,  sed  etiam 
sanctissimo  domino  nostro  papae  reservatis,  absolvi  possint,  .  . . 
etiam  suis  superioribus  invitis  et  contradicentibus,  quibus  sub 
poena  excommunicationis  latae  senteutiae  autoritate  apostolica 
mandamus,  ne  huiusmodi  impediant.  ...  10 

Item  declaramus,  quod  in  proposito  p  a  u  p  e  r  e  s  intelli- 
gantur  non  solum  religiosi  praefati,  sed  etiam  omnes,  qui  vic- 
tum  mendicant,  et  illi,  qui  de  laboribus  suis  vivere  habent  et 
tamen  ...  ad  futuros  dies  nihil  sibi  ex  huiusmodi  laboribus 
reponere  possunt.  Horum  pauperiim  et  aUorum  quormnlibet  10 
qualitates  nostri  subcommissarii  et  poenitentiarii  diligenter  exa- 
minare  debent.  .  .  . 

Item  declaramus,  quod  semel  expediti  pro  nostrae  plena- 
riae  remissionis  consecutione  recidivantes,  dummodo  ex 
coutidentia  istarimi  indulgentiarum  nihil  illicitum  commiserint,  20 
seu  omissorum  vel  oblitorum  recordati  fuerint,  possint  de  novo 
in  locis,  ubi  pubHcatur  gratia,  confiteri,  imponere  et  huius- 
modi indulgentias  promereri.  Nee  eis  opus  erit  ad  priorem 
confessorem  ire,  nisi  hoc  meritorie  facere  voluerint.  Sub  qua 
nostra  declaratione  omnes  comprehendi  volumus,  qui  praesen-  25 
teni  gratiam  consecuti  sunt  vel  consequentur. 

Item  declaramus ,  quod  p  o  e  n  i  t  e  n  t  i  a  m  p  u  b  1  i  c  a  m 
a  c  t  u  r  i ,  quorum  occasione  tota  vicinia  scandalisata  fuerit  aut 
locus,  in  quo  excesserunt,  si  saecularium  severitas  legum  non 
timeatur,  sie  se  habere  debent:  30 

In  p  r  i m i  s  denudentur  et  discalcientur,  femoralibus  dum- 
taxat seu  eamisiis  retentis,  in  capella  aut  sacristia  idonea. 

De  p  0  s  t  gestabunt  virgam  in  una  et  candelam  in  alia 
manibus  in  modimi  crueis  ante  pectus  cancellatis  processionem- 


120 

que  euntem  ad  stationem  praececlent  seqiie  ante  criicem  erec- 
tam  genuflexi  reponant,  quousque  cantus  ibidem  cum  versiculo 
et  coUecta  sit  totaliter  finitus. 

Dein  de  facto  silentio  et  commissario  psalmum^)  [51.]: 

5  „Miserere  mei^^  incipiente  statim  ducantiir  a  suis  confessoribus 
per  medium  stationis,  primo  ad  commissarium ;  qui  accepta  virga 
de  manu  poenitentis  ipsum  modeste  ter  in  dorsum  verberabit  di- 
cendo :  „Parcat  tibi  deus  et  dimittat  delicta  tua",  singulis  poeni- 
tentiariis    et  confessoribus    sie  ex   ordine   ulterius   facientibus. 

10  Dicto  itaque  psalmo:  ,^Miserere  mei,  deus'''^  alternatim  cum 
„Gloria  patri''  incipiat  commissarius :  „Kyrieleison" ,  „Pater 
noster^'^  [etc.]  ^)  .  .  .  et  po  s  t  e  a  confessor  poenitentem  ipsum  sie 
ante  crucem  constitutum  absolvat  per  absolutionem  apostoli- 
cam  competentem   et   sie  communioni  lidelium  restitutum    de- 

15  claret. 

Clericis  autem  et  iuvenibus  publica  poenitentia  facile  non 
imponatur,  mulieres  etiam  propter  sexus  honorem  saltem  dis- 
calcientur.  Debent  etiam  sie  poenitentes  ante  absolutionem 
impendendam  cautionem   iuratoriam  facere,   quod  velint   stare 

20  mandatis  absolventis  et  iuxta  proprias  facultates  emendam 
laesis  praestare  atque  excommunicatoris  mandatis  parere.  Ubi 
vero  salvus  conductus  volentibus  sie  i^oenitere  negabitur  aut 
alia  pericula  timentur,  tunc  nostri  generales  subcommissarii 
facultatem  habebunt  huiusmodi  absolvendi  et  absolvi  facere  a 

25  poenitentiariis,  prout  saluti  et  indemnitati  poenitentium  vide- 
rint  expedire,  isto  adiecto,  quod  poenalitatem  maioris  disci- 
plinae  contributionis  gratia  compensabunt. 

Forma    absolutionis    universalis: 
„Misereatur  tui  etc.     Dominus  noster  Jesus  Christus  per 

80  meritum  suae  passionis  te  absolvat,  et  ego  autoritate  apo- 
stolica  mihi  in  hac  parte  commissa  et  tibi  concessa  te  absolvo 
ab  Omnibus  censuris,  sententiis  et  ^^oenis  ecclesiasticis,  quibus 


1)  Kapp :  psalmo.  2)  ff.  weitere  Gesänge. 


121 

quomodolibet  ligatus  existis.  Deinde  a  commissis  per  te  ex- 
cessibus,  delictis,  criminibus  et  peccatis  qiübiislibet,  qiiantum- 
cimque  etiam  gravibus  et  enoniiibiis,  et  ex  quavis  causa  spe- 
cialiter  vel  generaliter  sanctissimo  domino  nostro  papae  ac  sedi 
apostolicae  reservatis,  etiam  in  litteris,  quae  in  coena  domini  0 
singulis  annis  publicantiir,  contentis,  ac  etiam  a  talibus,  de 
quibus  nunc  specialem  oporteret  üeri  mentionem,  omnem  in- 
habilitatis  et  infamiae  maculam  sive  notam  per  te  praemisso- 
rum  occasione  contractam  abolendo  remittendoque  tibi  poenas 
purgatorii  et  restituendo  te  illi  innocentiae,  in  qua  eras,  quando  10 
baptisatus  fuisti,  in  quantum  claves  sanctae  matris  ecclesiae 
se  extendunt.  Et  restituo  te  sacramentis  ecclesiae  et  unioni 
Hdelium  in  nomine  patris  et  filii  et  spiritus  sancti,  Amen." 

....  E  X  c  o  m  m  u  n  i  c  a  t  i  et  aliis  ecclesiasticis  censuris 
ligati  ad  instantiam  alicuius  partis  ita  absolvi  possunt,  parte  15 
etiam  adversa  dissentiente :  [folgt  dieselbe  Absolutionsformel 
wie  oben,  nur  mit  dem  Zusatz  hinter  ligatus  existis:]  „Etiam 
a  censuris  et  sententiis,  quibus  ad  instantiam^)  partium  inno- 
datus  existis.  Et  hoc  quantum  ad  effectum  huiusmodi  indul- 
gentiarum  consequendum,  dumtaxat  ita,  quod  parti  laesae,  si 
poteris,  satisfacias  teque  excommunicatori  tuo  mandatis  suis  pro  20 
viribus  pariturus  praesentes.  Deinde  a  commissis  per  te  ex- 
cessibus"  —  et  sie  consequenter  tota  legatur  absolutio.  Com- 
missarii  etiam  nostri  et  poenitentiarii,  antequam  sie  excommu- 
nicatos  et  censuris  innodatos  ad  instantiam  partium  absolvant, 
debent  ab  eis  iuramentum  exigere,  quod  velint  partibus  laesis,  25 
si  poterunt,  satisfacere  et  excommunicatori  suo  elapso  termino 
eis  praelixo  pro  consecutione  gratiae  se  praesentare  suisque 
mandatis  parere.  .  .  . 

Praedicta  etiam  forma  a  b  s  o  1  u  t  i  o  n  i  s  generalis  iuxta 
qualitatem  excessuum  conlitentium  et  facultatum  petitarum  in  bul-  :J0 
la  concessarum  exigentiam  respective  extendi  potest  et  debet. . . 


1)  Kapp:  iu«tantium. 


122 

Item  declaramus,  quod  confessores  et  poenitentiarii  pos- 
sunt  a  b  s  0  1  V  e  r  e  ab  o  m  n  i  1)  ii  s  p  e  c  c  a  t  i  s  quaiitum- 
cunque  gravibus  et  sedi  apostolicae  reservatis  —  exceptis  bis, 
quae  siij)erius  ^)  specificata  sunt,  verumtamen  in  casibus  reser- 

5  vatis  summo  pontifici  ac  praesulibus  de  iure. 

Bonum  est,  si  persona  delinquentis  sit  magni  status  et 
magnarum  facultatum,  verbum  facere  cum  subcommissariis  et 
—  tacitis  nomine  et  cognomine,  solum  expressis  qualitate  de- 
licti aut  delinquentis  facultatibus  —  de   taxa  cum   eis  delibe- 

10  rare  ac  aliis  eis  imponendis  i)oenitentiis. 

Item  poenitentiarii  et  confessores  non  faciant  absolutiones 
a  vinculis  excommunicationis  et  aliarum  censurarum  in  f  o  r  o 
contentioso,  sed  huiusmodi  remittant  ad  su})commis- 
sarios. 

15  [Folgt  unbedingte  Gehorsamspflicht  der  poeni- 

tentiarii und  confessores  gegenüber  den  subcom- 
missarii]  .  .  et  si  quid  in  praeiudicium  indulgentiaruin  fac- 
tum esse  intellexerint,  illud  nobis  aut  nostris  subcommissariis 
insinuare  debent. 

20  Mandamus  etiam  ,  .  .  poenitentiariis   et  confessoribus  sub 

censuris,  sententiis  et  poenis  ut  supra  latis,  ne  a  sibi  coniitenti- 
bus  accipiant  contril)utionem  et  eleemosynas 
in  m  a  n  u  s  s  u  a  s  ,  sed  per  Christi  fideles  in  capsis  manibus 
propriis  .  .  .  reponi  faciant. 

25  Mandamus  etiam  .  .  .  confessoribus,  quod  sibi  confitenti- 

bus  ultra  t  a  x  a  m  imponendam  et  ecclesiarum  visitationem 
n  u  1 1  a  m  a  1  i  a  m  p  o  e  n  i  t  e  n  t  i  a  m  imponant,  sub  censuris 
et  poenis  .  .  .,  nisi  forte  modicas  orationes  et  per  breve  tem- 
pus  ad  restringendum  recidivationem. 

30  .  .  .  .  A  sibi  contitentibus  nihil  exigant  mercedis 

ratione  confessionis,  quia  simoniacus  esset,  sed  gratis  oblata 
dumtaxat  recipiant,  sub  censuris  et  poenis.  .  .  . 


1)  Gemeint  sind  die  S.  85,  26  fF.  genannten  Fälle. 


123 

Item  praedicatoribus :  .  .  nostri  neootii  i)raecipimiis  sub 
omniljiis  censiiris  et  poenis  .  .  .  .,  qiiateniis  non  negligant  ad 
minus  in  dominicis  et  festis  diebus  populis  intimare,  n  e  c  o  n- 
t  r  i  b  II  t  i  o  n  e  s  suas  ....  offerant  seil  dent  a  d  m  a  n  u  s 
subcommissarionim  et  poenitentiariorum,  sed 0 
per  se  aut  alias  fide  dignas  personas  imponant  seu  imponi 
faciant.  Dicant  etiam  eis,  quod,  si  huiusmodi  facere  contemp- 
serint,  tunc  sciant  se  indulgentias  non  promeruisse  nee  facul- 
tates  consecutos  esse  nee  animas  redemisse.  Yolumiis  etiam, 
quod  confessores  et  poenitentiarii  circa  singulos  sibi  confiten-  10 
tes  sub  similibus  poenis,  quibus  supra,  faeere  debent  ut  prae- 
dieatores.  Statuimus  insuper,  quod  nostri  generales  subcom- 
missarii  similiter  contributiones  üdelium  sub  praefatis  poenis 
...  ad  manus  suas  accipere  non  debent,  quinimo  omni  conatu 
suo  elaborabunt,  quo  omnia  et  singula  supra  scripta  realiter  15 
et  etfeetualiter  ad  debitum  efi'ectum  perdueantur  .  .  .  Admit- 
timus  autem,  quod  nostri  generales  subcommissarii  pecunias 
confessionalium,  in  quibus  certa  taxa  facta  est,  ad  suas  reci- 
piant  manus  atqiie  de  receptis  nobis  aut  bis,  quibus  ad  lioe 
commissionem  faciemus,   specialem  rationem    legalem   reddant.  20 

Mandamus  etiam  sub  poena  excommunicationis  latae  sen- 
tentiae  et  mille  ducatorum  dictae  fabricae  applicandorum,  ne 
praefata  c  o  n  f  e  s  s  i  0  n  a  1  i  a  a  1  i  q  u  i  s  i  m  p  r  i  m  e  r  e  p  r  a  e- 
s  u  m  a  t ,  nisi  per  nos\)  aut  nostros  generales  subcommissarios 
deputatus  fuerit.  Yolumus  etiam ,  quod  in  singulis  locis,  in  20 
quibus  erux  erecta  fuerit,  unus  solus  sit  confessionalium  distri- 
butor,  qui  comparantium  nomina  et  cognomina  inseribere  de- 
bet,  etiam  aliorum,  qui  gratis  confessionaHa  habebunt,  quique 
etiam  singulis  confessionalibus  manu  propria  se  subscribere 
debent.  m 

Mandamus    insuper,    ut    fraudis    et    negligentiae    suspicio 
omnis  tollatur,  quod   ad    q  u  a  s  e  u  n  q  u  e    c  a  p  s  a  s  .  .  .  sal- 
tem  t  r  e  s    e  1  a  v  e  s    a  p  p  0  n  a  n  t  u  r ;    quarum    una   maneat 
1)  Kapp:  eos. 


124 

penes  subcommissariiim ,  alia  penes  tliesaurarium,  —  cui  ad 
huiusmodi  mandatum  dabimus  speciale,  —  aut  apud  eum, 
quem  .  .  .  tliesaurarius  deputabit,  alia  penes  potestatem  spiri- 
tiialem  aut  saecularem  loci,    prout  subcommissariis  melius  vi- 

5  sum  fuerit.  Volumus  etiam,  quaiido  tempus  .  .  .  capsas  aperi- 
endi  advenerit,  quod  in  praesentia  omnium,  qui  claves  habe- 
bunt, atque  notarii  publici  et  testium  idoneonmi  ad  hoc  voca- 
torum  aperiantur,  et  pecuniae  non  prius  per  quempiam  attin- 
gantur,  quam  fuerint  in  praesentia  dictorum  numeratae  et  per 

10  peritos  aestimatae  ac    ad  valorem    Morenorum    auri  B,lienensis 

reductae.     Supra  qua  etiam  summa  instrumentum  per  notari- 

um  legalem  fieri    debet,    in  (juo   j)raenominatorum    praesentia 

describatur  et  maxime  thesaurarii  aut  per  eum  deputati  .  .  . 

ßeliqua  subcommissariorum,  praedicatorum  et  poenitentia- 

15  riorum  discretio  ac  solHcitudo  suppleant  .  .  . 
[Literatur :  Nr.  29,  53.] 

32.  Aus  deu  sogen.  Sermoueu  Tetzels.  1517.  [?] 

[Nach  Kapp :  Schauplatz  etc.  S.  43  ff.] 

a.  [Aus  s  e  r  m  o  1 :  Nach  Anpreisung  der  verschiedenen 

20  facultates :] Idcirco    perpendat  populus ,    quod  hie  est 

Roma.  Ista  nunc  est  ecclesia  sancti  Petri,  et  ecclesiae  nunc 
visitandae  erunt  loco  ecclesiarum  Romae  visitandarum.  Hi  con- 
fessores  poenitentiarii  sunt  et  possunt  sicut  summi  poeniten- 
tiarii  in  ecclesia  sancti  Petri.  Dens  et  sanctus  Petrus  vocant 
25  vos.  Disi)onite  ergo  ad  tantam  gratiam  consequendam,  et  pro 
salute  animarum  vestrarum  et  defunctorum  vestrorum!  No- 
lite  ergo  tardare ,  quia ,  'qua  hora  non  putalis,  filius  hominis 
tenieV.    [Mt.  24,  44.] 

Item   murmuratores ,     detractores ,    et    qualitercunque    et 

30  quomodocunque ,    directe    vel    indirecte,    publice    vel    occulte, 

huiusmodi  negotium  impedientes  ipso  facto  sunt  a  sanctissimo 

domino   nostro   papa   Leone  ....   excommunicati    suntque    in 


125 

indignatione  omnipotentis  dei  et  beatorum  Petri  et  Pauli  aposto- 
lorimi,  a  qua  excommunicatione  absolvi  non  poterunt,  nisi  a 
solo  papa  vel  eius  commissario  —  ideo  cavete,  ne  ponatis  os 
in  coelum  ! 

b.  [Aus    s  e  r  ni  o  2  :]  ....  Tu   sacerdos,    tu   nobilis ,    tu  5 
mercator,  tu  niulier,  tu  virgo,  tu  nupta,  tu  iuvenis,    tu  senex, 
intrare  ecclesiam  tuam,  quae,  ut  dixi^),    est   sancti    Petri,    et 
visitare  crucem  sanctissimam ,    quae   pro  te  elevata   est,    quae 
continuo  clamat  et  vocat  te !    Verecundiam  ha])es  visitare  cru- 
cem cum  una  candela,  et  non  verecundaris  visitare  tabernam?!  lo 
Verecundaris   ire   ad  confessores   apostolicos    et  non   ad  cho- 
reas?!  Considera,  quod  tu  es  in  mari  furibundo  huius   mundi 
in  tantis  tempestatibus  et  periculis  positus,  et  ignoras,    an  ad 
portum  pervenire  valeas  salutis?!   Scisne,  quod  omnia  sint  ho- 
minum  tenui  pendentia  filo  et  omnis  vita  militia  super  terram?  ! 
Militemus  ergo  .  .  .  pro  salute    animae    et   non    pro    corpore,  15 
quod  bodie  est  et  cras  non  .  .  . !    Scito ,  quod  quicunque  con- 
fessus  et  contritus  eleemosynam  ad  capsam  ijosuerit,  iuxta  con- 
silium  confessoris,  plenariam    omnium   peccatorum  suorum  re- 
missionem  habebit,  et  jiost  confessionem  et  iubilaeum  habitum 
omni  die  visitando  crucem  et  altaria  consequetur  indulgentias,  20 
sicut  visitaret  in  ecclesia  sancti  Petri  altaria  illa  septem,    ubi 
datur  plenaria  indulgentia.    ,  Quid  ergo  stotis  otiosi  ?'  [Mt.  20, 6.] 
Onines  currite  ad  salutem  animae  vestrae  .  .  . !  Non  auditis  voces 
parentum  vestrorum  et  aliorum  defunctorum,  clamantium  et  di- 
centium:  „Miseremini,  miseremini  mei  saltim  etc.;  quia  sumus  25 
in  durissimis  poenis  et  tormentis,  a  quibus  possetis  nos  parva 
eleemosyna    redimere,    —    et    non  vultis.  ?!"    Aperiatis  aures, 
quia  pater    ad   filium  et    mater   ad    filiam  etc.    dicentes  .  .  .  . : 
„Nos  genuimus,    aluimus,    gubernavimus ,    bona   nostra  tempo- 
ralia  relinquendo,    et    estis    tam  crudeles  et  duri,    quod   nunc  30 
tanta  facilitate  nos    liberare    possetis,    non  vultis,    permittitis- 
que  in  flammis  iacere,  gloriam  nobis  promissam   tardantes?!" 

1)  vgl.  sermo   1. 


126 

Potestis  iam  habere  confessionalia,  quorum  virtute  in  vita  et 
in  articulo  mortis,  et  in  non  reservatis  totiens  quotiens  habere 
plenariam  remissionem  poenarum  pro  peccatis  debitarum.  0 
vos  votivi,  o  vos  usurarii,  o  raptores,  o  homicidae,  o  criminosi, 

5  iam  tempus  est  audiendi  dei  vocem,  qui  ^non  imlt  mortem 
peccatoris,  seil  nt  conrerlatur  el  vivat'  [Ez.  33,  11]  .  .  .  0  vos 
oblocutores,  contradictores  et  impedientes  hiiiiismodi  negotium, 
directe  vel  indirecte,  quomodo  statis  pessime,  estis  extra  com- 
munionem  ecclesiae!    Non  missae,    non  sermones,  non  preces, 

10  non  sacramenta,  non  sufi'ragia  vos  adiuvant,  non  agri,  non 
vineae,  non  arbores,  non  animalia  reddunt  fructuin  siium,  vina 
spiritiialia  arida  et  sicca  liimt,  ut  exempla  adduci  possunt. 
Nolite  tardare!  '  Convertiniüii  ad  me  in  tolo  cor  de  veslro!' .  . . 
[Joel  2,  12]  .  .  . 

lö  c.  A  u  s  s  e  r  m  0  3 :  .  .  .  '  Vere  beaU  ocnlL  (}ui  ridenl,  quod 

Ipsi  [seil,  die,  zu  denen  der  Ablass  konmit]  ridenl'  [Lc.  10,  23], 
advertunt,  quod  iam  habent  literas  salvi  conductus,  jaer  quem 
animam  .  .  .  poterunt  per  istam  vallem  lacrymarum,  per  istud 
mare  furibundi  huius  mundi,  ubitot^)  procellae  et  tempestates 

20  j)ericulaque  insunt,  ad  felicem  patriam  paradisi  perducere  .  .  . 
Capiatis  literas  salvi  conductus  a  vicario  domini  nostri  Jesu 
Christi,  qiubus  mediantibus  poteritis  animam  a  manibus  ini- 
micorum  '^)  liberare  et  ad  felicia  regna  mediante  contritione 
confessioneque  tutam  et  securam  sine  aliqua  poena  purgatorii 

2ö  perducere.  Sciant ,  quod  in  liis  literis  impressa  et  sculpta 
sunt,  et  omnia  ministeria  Christi  passionis  ibi  extendi.  Animad- 
vertant,  quod  pro  quolibet  peccato  mortali  oportet  per  Sep- 
tem annos  post  confessionem  et  contritionem  poenitere,  vel 
in  hac  vita,  vel  purgatorio,  eo  quod  peccata  mortalia  commit- 

30  tuntur  in  die,  quod  in  hebdomade ,  quod  in  mense ,  quod  in 
anno,  quod  toto  tempore  vitae  fere  infinita  sunt  et  infinitam 
poenam  habent  subire  in  ardentibus  poenis  i^urgatorii  —  et 
cum   bis  literis    confessionalibus    poteritis   semel   in  vita  et  in 

1)  Kapp:  tos.  2)  seil,  caro,  nuindus  et  diabolus. 


127 

Omnibus  casibus  —  quatuor  exceptis  sedi  apostolicae  reserva- 
tis^)  —  habere  plenariam  omniiim  poenariimusque  timc  debitarum 
[remissionem] ;  deinde  toto  tempore  vitae  poteritis,  quandocuu- 
que  Yiiltis  confiteri,  in  casibus  papae  non  reservatis  etiam  ha- 
bere similem  remissionem,  et  postea  in  articulo  mortis  plena-  5 
riam  omnium  poenarum  et  peccatorum  indulgentiam  et  habere 
participationem  omnium  bonorum  spiritualium,  quae  iiunt  in 
militante  ecclesia  et  in  membris  eius.  Nonne  cognoscitis,  quod, 
si  contingat  aliquem  ire  Romam  vel  ad  alias  periculosas  par- 
tes, mittat  pecunias  suas  in  banco,  et  ille  pro  quolibet  centum  lo 
dat  quinque  aut  sex  aut  decem ,  ut  Romae  vel  alibi  cum  li- 
teris  dicti  banci  securas  rehabeat  —  et  vos  non  vultis  pro 
quarta  parte  floreni  recipere  lias  literas,  quarum  virtute  non 
pecunias,  sed  animam  divinam  et  immortalem,  tutam  et  secu- 
ram  ducere  potestis  ad  patriam  paradisi?!  Ideo  consulo,  com- 10 
mitto  et  in  quantum  ut  pastor  mando,  ut  una  mecum  ac  aliis 
sacerdotibus  habeant  pretiosum  thesaurum  recipere,  et  quam 
maxime  illi,  qui  in  isto  sacro  iubilaeo  confessi  non  fuerunt, 
quem  in  futurum  acquirere  poterunt.  Quia  posset  Tobis  con- 
tingere  casus,  quod  velitis  et  minime  habere  possetis !  .  .  .  .  -O 
[Literatur :  Nr.  29,  41,  49,  53.] 


33.  Luthers  95  Thesen  und  die  Gegeutheseu  vou  Wimpiua-Tetze!. 
1517.  Okt.  31.  bez.  1518.  Jau.  20. 

[Nach  Weim.  Ausg.  I.  233  fF.  uiul  N.  Paulus:  Joli.  Tetzel  171  S.] 

Amore  et  studio  elucidandae  veritatis  haec  subscripta  dis-  25 
putabuntur  Wittenbergae,  praesidente  r.  p.  Martino  Lutther, 
artium  et  s.  theologiae  magistro  eiusdemque  ibidem  lectore 
ordinario.  Quare  petit,  ut,  qui  non  possunt  verbis  praesentes 
nobiscum  disceptare,  agant  id  literis  absentes.  In  nomine  do- 
mini  nostri  Jesu  Christi.    Amen.  30 


1)  vgl.  S.  85,  26  &. 


128 

[Die  erste  T  li  e  s  e  n  r  e  i  h  e.] 

1 .  Dominus  et  magister  noster  Jesus  Christus  dicenclo : 
,^Poenilentium  agile^^  etc.  [Mt.  4,  17]  omnem  vitam  fidelium 
poenitentiam  esse  voluit. 

ö  2.  Quod  verbum  de  poenitentia  sacramentali  (id  est  con- 

fessionis  et  satisfactionis,  quae  sacerdotum  ministerio  celebra- 
tur)  non  potest  intelligi. 

3.  Non  tarnen  solam  intendit  interiorem ,  immo  interior 
nulla  est,  nisi  foris  operetur  varias  carnis  mortificationes. 

10  4.  Manet  itaque    poena,    donec  manet  odium    sui  (id  est 

poenitentia  vera  intus),  scilicet  usque  ad  introitum  regni  coe- 
lorum. 

5.  Papa  non  vult  nee  potest  ullas  poenas  remittere  praeter 
eas,  quas  arbitrio  vel  suo  vel  canonum  imjjosuit. 

15  [Wimpina-Tetzel :]    1.   ,Dominus  noster  Jesus  Christus'   sacramenta 

novae  legis,  ad  quae  voluit  cunctos  obligari  post  sui  passionem  et  as- 
censionem,  voluit  etiain  cunctos  docere  ante  suam  passionem  per  aper- 
tissimamM  suam  praedicationem.  Quisquis  ergo  dicit:  ^Christum,  llUM 
praedlcavit:  „Poenitentiam  agite"  sie  mluisse  poenitentiam  interiorem  et 

20  exteriorem  carnis  mortificationem' ,  ut  non  etiam  docere  vel  cointelligere 
potuerifc  poenitentiae  sacramentum  eiusque  partes  confessionem  et  satis- 
factionem  tanquam  obligatorias  '^),  —  errat. 

2.  Immo  nihil  nunc  iuvat,  si  ,interior  poena'  etiam  ,operetur  exterio- 
rem mortificationem',  nisi  adsit  facto  vel  voto  confessio  et  satisfactio. 

25  B.  Haec  satisfactio  (cum  deus  delictum  absque  ultione  non  patiatur) 

per  poenam  fit  vel  aequivalens  in  acceptione  divina. 

4.  Quae  vel  a  presbyteris  imponitur ,  ,arbitrio'  ^)  vel  ,canone',  vel 
nonnunquam  a  iustitia  divina  exigitur,  hie  vel  in  purgatorio  dissolvenda. 

5.  Sicut  confessionem  rite   factani    nemo   tenetur  de  eisdem  crimi- 
30  nibus  nisi  in  paucis    casibus    reiterare ,    et ,    quantumvis   utile    id    esset, 

non  potest  id  tamen  sibi  vel  religiosus,  vel  papa,  ut  iteret,  demandare, 
ita  satisfactoriam  ,poenam  exteriorem'  semel  rite  expletam  non  tenetur 
absolutus  de  eisdem  peccatis  repetere.     Contrarium  iubere  est  errare. 

6.  Licet  teneatur,    quoad  vixerit,    intus   actu    vel  habitu  dolere  et 
35  peccatum  remissum  semper  detestari,  de  propitiatuque  peccatorum  abs- 


1)  Orig. :    aptissimam   s.  Paulus    a.  a.  0.  171  Anm.  1.  2)  Orig. : 

tandem  a.  a.   0.  172  Anm.  1.         3)  Orig.:  arbitro  a.  a.  0.  172  Anm.  2. 


129 

que  metu  non  existere. 

7.  Hanc  poenam  ob  peccata  contrita  et  confessa  impositam  potest 
papa  per  indulgentias  peiiitus  i-elaxare,  sive  haec  sit  ab  eo  vel  sacer- 
dotis  ,arbitriu'  vel  ,cano7l&  iniposita,  vel  etiam  iustitia  divina  exigenda 
—  cui  contradicere  est  eiTare.  5 

8.  Sed  licet  per  indulgentias  omnis  poena  in  dispositis  remittatur, 
quae  est  pro  peccatis  debita,  ut  eorum  est  vindicativa,  errat  tarnen,  qui 
ob  id  tolli  putet  poenam,  quae  est  medicativa  et  praeservativa,  cum  con- 
tra hanc  iubilaeus  non  ordinetur. 

9.  Quantumvis    ergo   aliquis    sit   per    indulgentias  vere  et  totaliter  lo 
relaxatus  —  quod  fieri  posse  in  dispositis  qui  negat,  errat  — ,  nullatenus 
tamen  debet  intermittere  opera  satisfactoria,  quoad  vixerit,  quanto  sunt 
reliquiarum  curativa  et  a  futuris  praeservativa  et  meritoria. 

6.  Papa  non    potest   remittere  ullam    culpam   nisi  decla-  lö 
rando    et    approbando    remissam    a  deo    aut   certe  remittendo 
casus  reservatos  sibi,    quibiis  contemptis  culpa    prorsus  rema- 
neret. 

7.  Nulli  prorsus  remittit  deus  culpam,  quin  simul  eum 
subiiciat  humiliatum  in  omnibus  sacerdoti  suo  vicario.  2ü 

[Wimpina-Tetzel:]  10.  Sicut  sacramenta  Mosaica  sunt  ieiuna  elementa 
nee  tollentia  culpas  nee  iustificativa,  ita  sacerdotes  ludaeorum  nee  claves 
habent  nee  caracterem,  —  unde  illi  nullani  possunt  culpam  remittere. 

11.  Sacramenta  vero  Ghristianorum  gratiam,    quam  significant,  fa- 
ciunt    et    hinc    etiam    suscipientes   iustificant.     Et   sacerdotes    Christiani  2ö 
caracterem  verum  et  claves  habent,  quibus  et  culpas   remittere  possunt. 

12.  Non  solum  ,api)tobando  et  declaraniW,  ut  leprosis  faciebant 
sacerdotes  veteris  legis  et  Aai-onitae  [3.  Mos.  14,  1  ff.],  sed  etiam  ministe- 
rialiter  et  instrumentaliter  et  dispositive  per  sacramentum  id  ipsum 
operando.  30 

13.  Immo  sicut  deus  habet  claves  autoritatis,  Christus  excellentiae, 
ita  presbyter  Christianus  claves  habet  ministeriales.  Quisquis  ergo  dicit 
jjapam  vel  etiam  minimuni  sacerdotem  non  posse  in  culpas  nisi  ,appro- 
bando  et  declarando' ,  errat. 

14.  Immo    qui    non    credit    minimum    sacerdotem  Christianum  plus  35 
posse  in  peccatum  quam  tota  potuerit  olim  synagoga,  errat. 

15.  Quin  immo  errat,  qui  Christum  pro  suae  clavis  excellentia,  qua 
vim  suam  sacramentis  non  alligavit,  putat  non  posse  peccata  remittere 
et  hominem  salvare  absque  sacerdotali  confessione ,  ,approbatione'  vel 
ydeclaratione' .  40 

16.  Quando    contemptus  verus    vel    interpretativus    excludit  sacra- 

Köhler,  Ablassstreit.  9 


130 

mentum,  —  quod  non  raro  contingit  in  sero  poenitente  —  nee  mors  in- 
opina  nee  necessitas  relevat  ab  ultione  gravissima  insequente. 

17.  Non  tarnen   est  de  liis  desperandum,  cum  minima  contritio,  quae 
potest  in  fine  vitae  contingere,    sufficiat  ad  peccatorum  remissionem  ac 
5  poenae  aeternae  in  temporalem  mutationem. 

8.  Canones  poenitentiales  soliim  viventibus  sunt  imiDositi 
nihilque  morituris  secundimi  eosdem  debet  imponi. 

9.  Inde  bene  nobis  facit  spiritus  sanctus  in  papa  exci- 
piendo  in  suis  decretis  semper  articulum  mortis  et  necessitatis. 

10  10.  Indocte  et  male    faciunt    sacerdotes   ii,    qui  morituris 

poenitentias  canonicas  in  purgatorium  reservant. 

[Wimpina-Tetzel:]  18.  Sed  quando  ob  temporis  deficientiam  poenae 
taliter  mortuos  ti-uculentissimae  nonnunquam  insequuntur,  quae  .sunt 
plenissimis    veniis    celeriter    relaxandae,    stulte   faciunt  tales  horaines  a 

l.j  redimendis  confessionalibus  dehortantes. 

19.  Ob  iniectionem  manuum  in  clerum  excommunicatis,  incendiariis 
et  incestuosis  non  solum  post  absolutionem,  sed  aliquando  post  mortem 
poenae  imponuntur ,  bis  de  non  iterando  iuramentuni ,  istis  satisfactio ; 
—  qui  id  ei-go  posse  fieri  negat,  errat. 

20  11.  Zizania    illa  de  mutanda   poena  canonica  in  poenam 

purgatorii  videntur  certe  dormientibus  episcopis  seminata. 

[Wimpina-Tetzel:]  20.  Nou  a,  .(/ormietitiöus  episcopis',  sed  iuris  capi- 
tulis  discretus  et  pius  iubetur  esse  sacerdos,  ut  potius  cum  exili  poena, 
ultro  excepta,  mittatur  confessus  ad  purgatorium,  quam  cum  refutata  ad 
2.5  geliennam.     Qui  id  ergo  ,%i%ania'  dicit,  errat. 

12.  Olim  poenae  canonicae  non  post,  sed  ante  absolutio- 
nem imponebantur  tamquam  tentamenta  verae  contritionis. 

13.  Morituri  per  mortem  omnia  solvunt  et  legibus  cano- 
num  mortui  iam  sunt  habentes  iure  earum  relaxationem. 

30  [Wimpina-Tetzel  :]  21.  Haeretici,  schismatici  et  laesae  maiestatis  rei 

post  mortem  excommunicantur,  anathematisantur  et  exhumantui*.  Quis- 
quis  ergo  dicit  morituros  per  mortem  omnia  solvere  et  legibus  canonum 
non  tenerV,  errat. 

14.  Imjjerfecta    sanitas    seu    Caritas    morituri    necessario 
35  secum  fert  magnum  timorem,  tantoque  maiorem,  quanto  minor 

fuerit  ipsa. 

15.  Hie  timor  et  liorror  satis  est  se  solo  (ut  alia  taceam) 


131 

facere    poenam    purgatorii ,     cum    sit    proximus    desperationis 
horrori. 

16.  Yidentur  infernus,  purgatoriiim,  coelum  differre,  sicut 
desperatio,  prope  desperatio,  securitas  differimt. 

17.  Necessarium  \ddetur  animabus  in  purgatorio  sicut  mi-  0 
nui  horrorem  ita  augeri  caritatem. 

[Wimpina-Tetzel:]  22.  Animas  purgandas,  quae  cum  gratia  et  cari- 
tate  abscedunt,  quae  dividit  inter  filios  regni  et  perditionis ,  et  longe 
plus  .desperationis',  erroneum  est  dicere  esse  .prope  desperationem',  quin 
potius  in  spe  firma  ad  beatitudinis  comprehensionem.  10 

18.  Nee  probatum  videtur  ullis  aut  rationibus  aut  scrip- 
turis,  quod  sint  extra  statum  meriti  seu  augendae  caritatis. 

[Wimpina-Tetzel:]  23 errat. 

19.  Xec  hoc  probatum  esse  videtur,  quod  sint  de  sua  bea- 
tudine  certae  et  securae  saltem  omnes,  licet  nos  certissimi  simus.  10 

[Wimpina-Tetzel ;]  24.  Qui  adiicit,  ,non  esse  probatum,  quod  sint  de 
sua  beatitudine  certi  et  securi',  errat. 

25.  Similiter  qui  dicit  ,non  esse  animas  purgandas  de  sua  salute 
certiores  quam  nos.  nosque  esse  certissimns',  errat. 

20.  Igitur  papa  per  remissionem   plenariam  omnium  i^oe-  20 
narum  non  simpliciter  'omnium'  intelligit ,    sed  a  se  ipso  tan- 
tummodo  impositarum. 

[Wimpina-Tetzel :]  26 error. 

21.  Errant    itaque    indulgentiarum    praedicatores    ii ,    qui 
dicunt  per  papae    indulgentias  hominem   ab  omni   poena  solvi  20 
et  salvari. 

[Wimpina-Tetzel:]  27 error. 

22.  Quin  nullam  remittit  animabus  in  purgatorio ,  quam 
in  hac  ^"ita  debuissent  secundum  canones  solvere. 

[Wimpina-Tetzel:]  28 error.  30 

23.  Si  remissio  ulla  omnium  omnino  poenarum  potest  ali- 
cui  dari,  certum  est  eam  non  nisi  perfectissimis  id  est  pau- 
cissimis  dari. 

24.  Falli  ob  id   necesse   est   maiorem  partem  populi  per 
indifferentem    illam    et    magniiicam    poenae  solutae    promissi-  aä 
onem. 

9* 


132 

[Wimpina-Tetzel:]  29.  Qui  solum  .perfectissimos'  venias  consequi 
posse  dicit  et  non  etiam  perfectos,  immo  perfectiores,  incipientes  et  pro- 
ficientes,  errat. 

30.  Immo  etiam  non  solum  plene  contritos,  sed  attritos  et  per  con- 
5  fessionem  contritos,  errat. 

31.  Quisquis  ,paucisslmis'  id  contingere  posse  putat  et  non  plm-ibus, 
id  quod  iubilaeus  exigit  facientibus,  errat. 

25.  Quälern  potestatem  habet   papa  in  purgatorium  gene- 
raliter,  talem  habet  quilibet  episcopiis  et  curatus  in  sua  dioe- 
10  cesi  et  parochia  specialiter. 

[Wimpina-Tetzel :]  32.  Asserere,  ,papain  mm  habere  maiorem  vel  effi- 
caclorem  potestatem  in  purgatorium  generallter'  suflfragii  forma  iubilaeum 
impartiendo,  quam  qualem  aut  quantam  habeat  .episcojms  vel  plebanus 
in  sua  dioecesi  et  parochia  specialiter',  errat. 

15  [D  i  6   z  w  e  i  t  e   T  h  e  s  e  n  r  e  i  h  e.] 

1.  [26.]  Optime  facit  papa,  quod  non  potestate  clavis 
(quam  nullani  habet),  sed  per  modum  suffragii  dat  animabus 
remissionem. 

[Wimpina-Tetzel:]    33.   .Papa',  etsi    in  purgatorium  ,nullum  habeat 
20  clavis  potestatem' ,  habet    tarnen    iubilaeum  illis  applicandi  ,per  modum 
suffragii'    autoritatem.     Hanc    in    purgatorium    autoritatem    sub    specie 
clavis  in  papa  negare,  est  veritati  contradicere  et  errare. 

2.  [27.]  Hominem  praedicant,  qui  statim,  ut  iactus  nuni- 
mus  in  cistam  tinnierit,  evolare  dicunt  animam. 

2ö  [Wimpina-Tetzel :]  34.  Animam  purgatam  ,evolare',  est  eam  visione 

dei  potiri,  quod  nulla  potest  intercapedine  impediri.  Quisquis  ergo  dicit, 
non  citius  posse  ,ammam  evolare,  quam  in  fundo  cistae  denarius  possit 
tinnire'.  errat. 

3.  [28.]    Certum    est    nummo  in    cistam    tinniente    augeri 
30  quaestum  et    avaritiam  posse ;    suifragium  autem    ecclesiae  est 

in  arbitrio  dei  solius. 

[Wimpina-Tetzel:]  35.  In ,su/f'ragiis publicatis  quaerere  quaestum  et 
avaritiam' ,  sed  non  sequi  purgationis  eö'ectum,  error. 

4.  [29.]  Quis  seit,    si  omnes  animae  in  purgatorio    velint 
35  redimi,  sicut  de  s.  Severino  et  Paschali  narratur. 

[Wimpina-Tetzel:]  36 manifestus  error. 


133 

5.  [30.]  Xullus  securus  est  de  veritate  siiae  contritioiiis, 
multo  minus  de  consecutione  plenariae  remissionis. 

[Wimpina-Tetzel :]  37.  Securitate  coniecturali,  quantum  humana  per- 
fert  imbecillitas,  nulluni  esse  ,seciirum  de  reniarum  consecutione',  etiam 
factis,  quae  iubilaeus  exigit,  error.  5 

6.  [31.]  Quam  rarus  est  vere  poenitens,  tarn  rarus  est  vere 
indulgentias  redimens,  id  est  rarissimus. 

[Wimpina-Tetzel :]  38.  .Rarissiinos'  esse  et  non  etiam  plurimos  iuxta 
formam  iubilaei  agentes  qui  consequantur  venias,  error. 

7.  [32.]  Damnabuntur    in    aeternum    cum    suis    magistris,  lo 
qui  2)er  literas  veniarum    securos  sese  credunt    de   sua  salute. 

[Wimpina-Tetzel :]  39.  Relaxatum  per  venias  plenarias  iuxta  formam 
reseripti  videlicet  vere  eonfessum  et  contritum  etc  ,  non  esse  ,seciirum 
de  salute',  error. 

8.  [33.]  Cavendi  sunt  nimis,  qui  dicunt  'venias  illas  papae  15 
donum  esse   illiid  dei  inaestimabile ,    quo   reconcilintur  Iwvio 
deo''). 

[Wimpina-Tetzel :]  40.  Papalibus  indulgentiis  secundum  omnem  for- 
mam rite  acquisitis  non  ,reconcUiari  hominem  deo',  vere  videlicet  con- 
tritum et  eonfessum,  error.  20 

9.  [34.]  Gratiae  enim  illae  veniales  tantum  respiciunt  poe- 
nas  satisfactionis  sacramentalis  ab  homine  constitutas. 

[Wimpina-Tetzel:]  41.  .Gratias  veniales  ?ion  respicere  nisi  pnenas 
satisfactionis  ab  homine  constitutas'  et  non  etiam  a  canone  vel  iustitia 
divina.  error.  2.5 

10.  [35.]  Xon  Christiana  praedicant,  qui  docent,  quod 
redempturis  animas  vel  confessionalia  non  sit  necessaria  con- 
tritio. 

[Wimpina-Tetzel :  42 error.] 

11.  [36.]  Quilibet  Cliristianus   vere  compunctus  habet  re- 30 
missionem  plenariam  a  poena  et  culpa  etiam  sine  literis  veni- 
arum sibi  del)itam. 

[Wimpina-Tetzel :]  43 error. 

12.  [37.]  Quilibet  verus  Christianus,    sive  vivus   sive  mor- 


1)  Tgl.  die  In.structio  S.   110,  25  ft". 


134 

tims,  habet  participationem  omnium  bonorum  Christi  et  eccle- 
siae,  etiam  sine  literis  veniarum,  a  deo  sibi  datam. 

[Wimpina-Tetzel:]  44.  ,Quemlibet  Christianum  sive  vivum,  sive  mor- 
tuum  habere  participationem  omnium  bonorum'  quoad  poenarum  autori- 
5  tativam  remissionem,  error. 

45.  Eandem  esse  ,omnium  bonorum  participationem'  per  caritatem 
et  per  potestatem  habentis  applicationem,  error. 

46.  Kursus  eandem  esse  .participationem  omnium  bonorum'  ad  me- 
rendum  et  merita  augendum  et  eam,  quae  est  ,omnium  bonorum'  ad  sa- 

10  tisfaciendum,  error. 

13.  [38.]  Remissio  tarnen  et  participatio  papae  nullo  mo- 
do est  contemnenda,  quia  (ut  dixi)  est  declaratio  remissionis 
divinae. 

[Wimpina-Tetzel:]  47.  ,Remissionem  papae  et  participationem'  solum 
15  ideo  Mon  esse  contemnendas' ,    quia  sit  ,declaratio  remissionis  divinae', 
error. 

14.  [39.]  Difticillimum  est  etiam  doctissimis  theologis  simul 
extollere  veniarum  largitatem  et  contritionis  veritatem  coram 
populo. 

20  [Wimpina-Tetzel:]    48.  Solum  ,doctissimis    theologis'  et    non    etiam 

mediocriter  peritis  facillimum  esse  ,simul  extollere  veniarum  largitatem 
et  contritionis  veritatem',  error. 

15.  [40.]  Contritionis  veritas  poenas  quaerit  et  amat, 
veniarum  autem  largitas  relaxat  et  odisse  facit,    saltem  occa- 

25  sione. 

[Wimx^ina-Tetzel:]  49.  Quas  enim /y?/«m^  contritio  poe?ias'  satisfac- 
torias ,  pro  his  ,relaxatis'  veniae  ponunt  Christi  compensatorias ,  sed 
quia  non  .relaxant'  medicativas,  habet  quas  diligat  poenas  contritio  per 
totam  vitam  continuandas  —  hoc  qui  nescit,  errat. 

30  16.  [41.]  Caute  sunt  veniae  apostolicae  praedicandae,    ne 

populus    false   intelligat    eas   praeferri  ceteris    bonis    operibus 
caritatis. 

[Wimpina-Tetzel:]  50.  ,Opera  caritatis'  plus  valent  in  merendo  sed 
veniae  plenariae  magis    in    celeriter  satisfaciendo    et  totaliter  relaxando 
3.5  —  qui  hoc  nescit  vel  non  credit,  et  unum  populos  docet  et  aliud  tacet, 
errat. 

17.  [42.]  Docendi  sunt  Christiani,    quod  papae  mens  non 


135 

est  redemptionem  veniarum  ulla  ex   parte   comparandam   esse 
operibus  misericordiae. 

[Wimpina-Tetzel :]    51.    Indulgentiae  plenariae  plus  valent  in  satis- 
faciendo    et    reiaxando    totaliter,    celeriter   et    singulariter.     Sed  ,opera 
caritatis'  plus  valent  in  merendo  merituni,  gratiam  et   gloriam  augendo  5 
principaliter  —  qui    ergo  non  putat   ,papam  sie  velle  populum  docerV, 
errat. 

52.  Quin,  cum  secundum   excedentia  et  excessa  diö'erant  indulgentia 
plenaria  et  ,misericordiae'  particularia  (ut  fieri  solita  sunt)  .opera',  quis- 
quis  ,docet'  populum  ,papam   velle  nuUa   ex  parte  veniannn  redemptio-  10 
nein  esse  operibus  misericordiae'  partialibus   (ut  fiunt)  xomparandam' , 
insigniter  praesumit  et  errat. 

18.  [43.]  Docendi  sunt  Christiani,  quod  dans  pauperi  aut 
mutilans  egenti  melius  facit,  quam  si  veuias  redimeret. 

[Wimpina-Tetzel:]  53.  ,Dans pauperi  et  mutuaus  egenti  melius  facit'  \.o 
quoad  meriti  augmentationem ,    sed  ,redimens   venias  melius'  quoad  ce- 
leriorem  satisfactionem.     Qui  aliter  populum  ,docet'  eundem  seducit .   et 
qui  putat  .venias  redimere'  non  etiam  esse  ,opus  misericordiae',  errat. 

19.  [44.]  Quia  per  opus  caritatis  crescit  Caritas  et  fit  ho- 
mo  melior,  sed  per  venias  non  fit  melior ,    sed  tantiimmodo  a  20 
poena  liberior. 

[Wimpina-Tetzel:]  54.  ,Venüs'  etsi  homo  primo  fiat  ,a  poenis  liberior', 
tarnen,  cum  ,opus',  quo  redimuntur,  sit  .caritatis',  ,fif  ex  interna  devotione 
hinc  redimens  etiam  ,melior'.  Quisquis  populum  aliter  docet,  dupliciter 
errat.  25 

20.  [45.]  Docendi  sunt  Christiani,  quod,  qui  videt  egenuui 
et  neglecto  eo  dat  pro  veniis,  non  indulgentias  papae  sed  in- 
dignationem  dei  sibi  vendicat. 

[Wimpina-Tetzel:]    55.     Eleemosynae     si^irituales  sunt  corporalibus 
praestabiliores    et   sibi   ipsi    factae   ordinatiores;   unde   si    quis  indigeat  30 
veniis  nee  posset  pauperem  extra  articulum   necessitatis  iuvare,  ,melius', 
longe  .facit'  redimendo    quam    pauperi    (ut  praedictum)  succurrendo  — 
contrarium  ,docens'  errat. 

21.  [46.]  Docendi    sunt    Christiani,    quod,    nisi  siiperfiuis 
abundent  necessaria,  tenentur  domui  se  retinere  et  nequaquam  3ö 
propter  venias  eflimdere. 

[Wimpina-Tetzel:]  56.  Ex  gravitate  operis  et  intentione  caritatis 
accipitur  plerumque  meritum  et  meritorum  magnitudo;  magis  ergo  mere- 


136 

tur  venias,  qui   ex  necessariis  facit  quam  .siiperflnis' .     Unde   dicens  hoc 
modo  merendo  aliquem  peccare,  est  dupliciter  errare. 

22.  [47.]  Docencli  sunt  Cliristiani,  quod  redemptio  venia- 
riim  est  libera,  non  praecepta. 

5  [Wimpina-Tetzel :]  57.  Quamvis  ,veniarum  redemptio'  non  sit  .prae- 

cepta',  est    tarnen   egentibus   de   optimo    consilio.     Quisquis   ergo  unum 
dicit  et  aliud  tacet,  populum  seducit  et  errat. 

23,  [48.]  Docendi  sunt  Christiani,  quod  papa,  sicut  magis 
eget,  ita  niagis  optat  in  veniis  dandis  pro  se  devotam  oratio- 

10  nem  quam  promptam  pecuniam. 

[Wimpina-Tetzel:]  58.  Quod  Leo  pro  persona  plus  ,egeat  orationis' 
quam  alii,  est  divinare;  sed  pro  papa  Leone  tenemur  ex  debito  legis 
naturae,  humanae  et  divinae,  orare.  Cumque  id  sit  necessitatis,  qui 
dicit  propter  hoc  dare  oportere  papam  indulgentias,  errat. 

15  24.  [49.]  Docendi  sunt  Christiani,  quod  veniae  papae  sunt 

utiles,  si  non  in  eas  confidant,    sed  nocentissimae,    si  timorem 
dei  per  eas  amittant. 

[Wimpina-Tetzel:]  59.  Nisi  fides,  devotio,  iramo  fiducia  ad  venias 
habeantur,  nihil  prosunt  et  inutiles  sunt  indulgentiae.    Quisquis  contra- 

20  rium  dicit,  pessime  errat. 

25.  [50.]  Docendi  sunt  Christiani,  quod  si  papa  nosset 
exactiones  veniaKum  praedicatorum,  mallet  basilicam  s.  Petri 
in  cineres  ire  quam  aedificari  oute ,  carne  et  ossibus  ovium 
suarum. 

25  [Wimpina-Tetzel :]  60.    Cum   quae   loro  veniis  sub  Leone  exiguntur, 

sint  minima  respectu  praedecessorum ,  qui  ergo  eum  ,carne,  cute  et  os- 
sibus oriuin  suarum  s.  Petri  basilicam  aeilipcare'  fingit,  impie  errat. 

[Die  dritte  T  h  e  s  e  n  r  e  i  h  e.] 

1.  [51.]  Docendi  sunt  Christiani,    quod  papa,  sicut  debet, 
30  ita  vellet  etiam  vendita    (si  opus  sit)  basilica   s.  Petri  de  suis 

pecuniis  dare  illis,    a   quorum   plurimis  quidam    concionatores 
veniarum  pecuniam  eliciunt. 

2.  [52.]  Yana  est  fiducia  sahitis  per  literas  veniarum, 
etiamsi  commissarius,    immo  papa  ipse  suam  animam  jn'o  iUis 

35  impigneraret. 

[Wimpina-Tetzel:]    6L    Facienti    quod   in    se   est  et  iuxta  tenorem 


137 

bullarum  utiles  sunt  indulgentiae ,  quantumvis  contingat  oblatrantes 
errare.  Dicere  ergo  ,tanam  esse  salutis  fiduciam  per  literas  reiäarum, 
etiamsi  papa  animam  suam  pro  Ulis  impignorureV ,  est  foedissime  errare. 

3.  [53]  Hostes  Christi    et  papae  sunt  ii,    qiii  propter  ve- 
nias  praedicandas  verbimi    dei  in  aliis   ecclesiis  penitus  silere  ö 
iubent. 

[Wimpina-Tetzel :]  62.  Si  potest  minimns  episcopus,  dum  vel  ipsemet 
praedicare  vult  vel  ante  se  facere  praedicari.  aliis  silentium  imponere, 
dicere  ,papam  esse  hostem  crucis',  si  simili  modo  velit  iubilaeum  publi- 
cari,  est  foedissime  errare.  10 

4.  [54.]  Iniuria  fit  verbo  dei,  dum  in  eodem  sermone  aequale 
vel  longius  tenipus  impenditur  veniis  quam  illi. 

[Wimpina-Tetzel :]  63.  Si  sanctorum  legendae  in  eorum   festis  pos- 
sunt  .longius'  evangelio  absque  iniuria  recitari,  potest  recitato  evangelio 
.aequale  rel  longius   tempus'   in   veniis   publicandis    coutinuari.     Contra-  15 
rium  dicere,  est  dupliciter  en-are. 

5.  [55.]  Mens  paj)ae  necessario  est,  quod,  si  veniae  (quod 
minimum  est)  una  campana,  unis  pompis  et  ceremoniis  cele- 
brantur,  evangelium  (quod  maximum  est)  centum  campanis, 
centum  pompis,  centum  ceremoniis  jjraedicetur.  20 

[Wimpina-Tetzel :]  64 error. 

6.  [56.]  Thesauri  ecclesiae,  unde  papa  dat  indulgentias, 
neque  satis  nominati  sunt  necjue  cogniti  apud  populum  Christi. 

[Wimpina-Tetzel :]  65 error. 

7.  [57.]  Temporales  certe  non  esse  patet ,    cpiod  non  tarn  25 
facile  eos  profundunt ,    sed   tantummodo   colligunt   multi   con- 
cionatorum. 

8.  [58.]  Nee  sunt  merita  Christi  et  sanctorum,  quia  haec 
semper  sine  papa  operantur  gratiam  hominis  interioris  et  cru- 
cem,  mortem  infernumque  exterioris.  ^^ 

[Wimpina-Tetzel:]  66.  .Thesaurum  Christi  non  esse  merita  Christi 
et  sanctorum',  error.  Baecque  ,operari'  venialem,  hoc  est  adeo  copio- 
sam,  celerem  totalemque  satisfactionem  extra  papae  applicationem,  error. 

9.  [59.]  Thesauros  ecclesiae  s.  Laurentius  dixit  esse  pau- 
peres  ecclesiae,  sed  locutus  est  usu  vocabuli  suo  tempore.         3ö 

[Wimpina-Tetzel:]  67 error. 


138 

10.  [60.]  Sine  temeritate  dicimus  claves  ecclesiae  (merito 
Christi  donatas)  esse  thesaiirum  istum. 

[Wimpina-Tetzel:]  68 error. 

11.  [61.]  Ciarum  est  eniin ,    quod  ad  remissionem    poena- 
5  rum  et  casuum  sola  sufticit  potestas  papae. 

[Wimpina-Tetzel:]  69.  .Ad  remissionern  poenorum  solnm  sufficere 
papae  potestatem' ,  alssque  thesauri  ecclesiae  id  est  meritorum  Christi 
applicatione,  error. 

12.  [62.]  Verus  tliesaurus  ecclesiae  est  sacrosanctum  evan- 
10  gelium  gloriae  et  gratiae  dei. 

13.  [63.]  Hie  aiitem  est  merito  odiosissimus,  quia  'ex  pri- 
inis  facti  norissinios'.  [Mt.  19,  30.] 

14.  [64.]  Thesaurus  autem  indulgentiarum  merito  est  gra- 
tissimus,  quia  ,ex  noiüssimis  facit  prlmos'  [ib.]. 

15  [Wimpina-Tetzel:]  70.  Evangelium,  ,curationum  gratia'  [1  Cor  12,  28], 

sacramenta,  veniae  in  gratiae  nomine  aequivocantur.     ünum  ergo  efFerre 
et  aliud  destituere,  est  penitus  errare. 

15.  [65.]  Igitur  thesauri  evangelici  retia  sunt,  quibus  olim 
piscabantur  viros  divitiarum. 

20  16.  [66.]  Thesauri  indulgentiarum  retia  sunt,  quibus  nunc 

piscantur  divitias  virorum. 

[Wimpina-Tetzel:]  72.  [zu  16.   [66]].   ....  impiissimus  error. 

17.  [67].  Indulgentiae,  quas  concionatores  vociferantur  ma- 
ximas  gratias,  intelliguntur  vere  tales  quoad  quaestum  jiromo- 

25  vendum. 

[Wimpina-Tetzel:]  71 error. 

18.  [68.]  Sunt  tamen  re  vera  minimae  ad  gratiam  dei  et 
crucis  pietatem  comparatae. 

19.  [69.]  Tenentur   episcopi    et   curati  veniarum    apostoli- 
30  carum  commissarios  cum  omni  reverentia  admittere. 

20.  [70.]  Sed  magis  tenentur  omnibus  oculis  intendere, 
Omnibus  auribus  advertere,  ne  pro  commissione  papae  sua  illi 
somnia  praedicent. 

21.  [71.]    Contra    veniarum    apostolicarum    veritatem    qui 
35  loquitur,  sit  ille  anathema  et  maledictus. 


139 

22.  [72.]  Qiii  vero  contra  libidinem  ac  licentiam  verbo- 
rum  concionatoris  veniarimi  ciiram  agit,  sit  ille  benedictus. 

23.  [73.]  Sicut  papa  iiiste  fulminat  eos ,  qui  in  fraudem 
negotii  veniarum  quacunque  arte  machinantur, 

24.  [74.]  Miilto  magis  fiüminare  intendit  eos,  qui  per  ve-  5 
niarum   praetextum  in    fraudem    sanctae   caritatis   et   veritatis 
machinantur. 

[Wimpina-Tetzel :]  75.  Ponere  etiam  in  publicis  positionibus,  prae- 
dicatores  veniarum,  nunquam  tarnen  auditos,  vei'borum  Mbidine'  coram 
populo  manare,  et  maius  in  veniis  explanandis  tempus  quam  in  evan-  10 
gelio  declai-ando  proterere,  est  mendacia ')  audita  ab  aliis  fictaque  pro 
veris  Seminare,  seque  per  hoc  cito  credentem  levemque  ostendere  atque 
pernitiose  exTare. 

25.  [75.]  Opinari   venias   j)apales   tantas  esse,    ut  solvere 
possint  hominem,    etiamsi  quis  per  impossibile    dei    genitricem  lö 
violasset,  est  insanire. 

[Wimpina-Tetzel:]  73.  Cumque    peccatum    in   matrem  Christi  com- 
missum  (quantumvis    enorme)   minus    sit    quam  si    illud  ipsum  in  filium 
committatur,  quod  est  Christi  expreaso  testimonio  [Mt.  12,  32]  remissibile 
—  quisquis  ergo  tale  in  vere  contritis  indulgentiis  solvi  non  posse  dicit,  "iO 
contra  evangelii  textum  et  met   Christum  Jnsauit',  furit  et  errat. 

[D  i  e  V  i  e  r  t  e  T  li  e  s  e  n  r  e  i  h  e.] 

1.  [76.]  Dicimus  contra,  quod  veniae  papales  nee  mini- 
mum  yenialium  peccatorum  tollere  possint  quoad  culpam. 

[Wimpina-Tetzel:]  77.  ,Culpas'   delere   convenit    gratiae  formaliter,  25 
effective  deo  et  principaliter,  dispositive  homini  puro,  licet  insufficienter, 
satisfacienter  Christo,  sacramentis  instrumentaliter.     Quisquis  ergo  dicit 
papam  hoc  modo   minimum  reniale   quoad  culpam  solvere  non  posse'. 
errat. 

2.  [77,]  Quod  dicitur,  nee  si  s.  Petrus  modo  pajia  esset,  :30 
maiores  gratias  donare  posset,  est  blaspliemia  in  sanctum  Pe- 
trum  et  papam. 

[Wimpina-Tetzel:]  78.  Eandem  esse  Petri  et  omnium  vicariorum 
potestatem  qui  negat,  errat;  quique  pluris  ./;o,v5^"  putat  in  veniis  Petrum 
quam  Leonem,  magis  errat,  immo  Masphemat' .  3.S 

1)  Orig :  mandacia. 


140 

3.  [78.]  Dicimns  contra,  qiiod  etiam  iste  et  qiiilibet  papa 
maiores  habet,  scilicet  evangelium,  virtutes,  Ujralias  cnratio- 
mim'  etc.  ut  1  Co.  XII.  [28]. 

4.  [79.]  Dicere,  crucem  armis  papalibus  insigniter  erectam 
5  cruci  Christi  aequivalere,  blasphemia  est. 

[Wimpina-Tetzel :]  79.  Sicut  qui  ,cruceni'  Christi    vel   aliam  quam- 

cunque  ut  rem  et  non  ut  signuin   latria  adorat,    errat,  ita,  quantumvis 

.criix'  Christi  in  multis  aliis   ut  causis    adorationis   praestet    et   plus  sit 

veneranda,  qui  tarnen  alia  latria  et  non  .aequali'   eam   et  ,papalibus  in- 

10  siynitam  armis'  adorat,  idolatrat  et  errat. 

5.  [80.]  Rationem  reddent  episcopi,  curati  et  theologi,  qui 
tales  sermones  in  popiilum  licere  sinunt. 

6.  [81.]  Facit  haec  licentiosa  veniarum  praedicatio,  ut  nee 
reverentiam  papae  facile  sit  etiam  doctis  viris  rediraere  a  ca- 

15  lumniis  aut  certe  argutis  quaestionibus  laicorum. 

[Wimpina-Tetzel:]  76.  Ponere  denique  in  publicis  positionibus,  veni- 
arum praedicatores  ,ücentiosa  sua  praedicatione'  in  tantum  deficere, 
quod  etiam  .papae  reverentiam  viris  doctis  non  sit  facile  ah  argutis 
laicorum  qiiaestionibus  redimere',  est  post  papae  prius  illatam  contume- 

20  liam  eideni    blandiri  ac  aperte  insinuare  ceteros  omnes  portum  *)  posse- 
disse  et  se  solum  turbam  facere  vehementerque  per  hoc  errare. 

[Wimpina-Tetzel:]  79.  ,Quaestiones'  viles  argumentaque  vetulai'um 
antiquarum  putare  non  posse  ,facillime'  dilui  ratione  reddita,  sed  eas 
oportere  potestate  compescere ,    foedissimus    error.     Solvuntur  enim ,    et 

25  quidem  .facillime'. 

7.  [82.]  Scilicet:  „Cur  papa  non  evacuat  purgatorium 
Ijropter  sanctissimani  caritatem  et  summam  animarura  necessi- 
tatem  ut  causam  omnium  iustissimam,  si  infinitas  animas  redi- 
mit  propter  pecuniam   funestissimam    ad   structuram    basilicae 

30  ut  causam  levissimam?" 

[Wimpina-Tetzel:]  80.  Nenipe,  si  nequit  Christus  omniura  consensu 
,doctorum'  ita  uti  miserieordia,  ut  omnino  suam  deserat  iustitiam,  multo 
magis  id  nequit  eins  vicarius;  quod  fieri  oporteret,  ubi  .purgatorium 
evacuaretur'  nulla  praemissa  satisfactione  vel  aequivalenti  in  acceptione 

35  divina.     Nimirum  ergo,  si  id  nequeat  papa  ordinata  potentia,    et  inor- 
dinatum  nil  placet  in  hierarchia. 


1)  Orig. :  pontum  Paulus  a.  a.  0.  177. 


141 

8.  [83.]  Item:  „Cur  permanent  exeqiüae  et  anniversaria 
clefunctorum  et  non  reddit  aut  recipi  permittit  beneücia  pro 
Ulis  instituta,  cum  iam  sit  iniuria  pro  redemptis  orare?" 

[Wimpina-Tetzel :]  81.  Cumque  .annireisarla'  non  possunt  dum- 
taxat  ad  fundatorum  relaxationem  nee  ad  hoc  instituta  sunt,  ut  eis  ö 
relaxatis  debeant  non  continuari,  imnio  prosunt  ad  aliarum  aniniarum 
solatiuni,  nieriti  vivorum  augmentuui,  honoris  divini  accumuhxtionem,  — 
quis  dubitat  oportere  etiam  de  fundatorum  testaniento  non  intermittere 
.exequias  et  anniversaria' ,  etiarusi  nacta  sit  pro  defunctis  plenissima 
venia  ?  10 

9.  [84.]  Item:  „Quae  illa  nova  pietas  dei  et  papae,  quod 
impio  et  inimico  propter  pecuniam  concedunt  animam  piam 
et  amicam  dei  redimere,  et  tamen  propter  necessitatem  ipsius- 
met  piae  et  dilectae  animae  non  redimunt  eam  gratuita  ca- 
ritate?"  is 

[Wimpina-Tetzel:]  82.  Et  quando  indulgentiae  pro  purgandis  im- 
petratae  per  modum  suffragii  virtuteni  suam  uequaquam  habeant  ex 
impetrantis  dispositione  sed  ex  potestatem  habentis  applicatione  et  de- 
functi,  dum  viveret,  ,caritate\  delira  est  quaestio ,  cur  Jnimico  id  con- 
ceditur  et  non  animae',  cum  id.  pro  quo  xonceduntuf  veniae,  agere  ne-  20 
queant  purgandae. 

10.  [85.]  Item:  .,Cur  canones  poenitentiales  re  ipsa  et 
non  usu  iam  diu  in  semet  abrogati  et  mortui  adhuc  tamen 
pecuniis  redimuntur  per  concessionem  indulgentiarum  tanquam 
vivacissimi?"  25 

85.  Licet  .canones'  utcunque  ,abrogati  sint'  ob  poenitentium  imbe- 
cillitatem ,  nequaquam  tamen  hinc  homines  nacti  sunt  maiorem  pecca- 
torum  impunitatem,  quin  ad  poenas  obligantur ,  quae  veuiis  relaxantur, 
pro  quibus  redimendis  et  non  pro  ,canonibus'  pro  pio  opere  structura- 
rum  basilicae  dantur  utiliter  eleemosynae.  30 

11.  [86.]  Item:  „Cur  papa,  cuius  opes  hodie  sunt  opulen- 
tissimis  Crassis  crassiores,  non  de  suis  pecuniis  magis  quam 
pauperum  fidelium  struit  unam  tantummodo  basilicam  sancti 
Petri?'- 

[Wimpina-Tetzel :]   86.    Quod   .papa   de   suis   non  struit  basilicam  35 
Petri',  penes  recte  interpretantes  pietas  est,    non  parcitas,    ut   videlicet 
participes  ob  opus  pium  veniis  possit  donare ,   a  poenis  i'elaxare  et  sal- 


142 

vare.     Est  etiam  aequitas,  ut  omnium  communis  ecclesia  Christianorum 
impensis  communibus  instauretur. 

12.  [87.]  Item:  „Quid  remittit  aiit  participat  papa  iis,  qui 
jDer  contritionem  j)erfectain  ins  liabent  plenariae  remissionis  et 

ö  particiioationis?" 

[Wimpina-Tetzel:]  83.  Et  quia  rarissima  est  xontritio'  sufficiens, 
qua  culpa  poenaque  simul  et  totaliter  remitteretur ,  —  quae  tarnen  si 
foret,  non  esset  inutilis  donatio  pro  veniis,  sed  in  augmentum  gratiae, 
meriti,  gloriaeque  redundaret  —  irrationabilis  est  ergo  ista  quarta  quaestio, 
10  cum  etiam  in  .coiitritione'  existentibus ,  etsi  omnium  bonorum  partici- 
pium  contingat  ad  merendum  per  caritativam  communionem,  non  tarnen 
ad  celeriter  simul que  et  totaliter  satisfaciendum,  quod  est  per  autenti- 
cam  applicationem. 

13.  [88.]  Item:    „Quid   adderetur    ecclesiae  boni    maioris, 
15  si  papa,  sicut  semel  facit,  ita  centies   in  die   cuilibet   fidelium 

has  remissiones  et  participationes  tribueret?" 

84.  Cumque  opus  satisfactorium  indulgentiis  innixum  sit  aliis  ope- 
ribus  bonis  (ceteris  paribus)  praestabilius,  qui  .centies'  venias  redimeret 
incassum  nihil  faceret,  immo  primo  relaxaretur,  hinc  aliis  vicibus  nonies 
20  nonagiesque  mereretur  meriti ,  gratiae  gloriaeque  augmentum  indigenti 
alteri  thesaurum  augeret  et  cetera.  Hoc  qui  non  credit,  desipit,  qui 
nescit,  errat. 

14.  [89.]  „Ex  quo  papa  salutem  quaerit  animarum  per 
venias  magis  quam   pecuiiias,    cur  suspeudit   literas    et   veiiias 

25  iam  olim  concessas,  cum  sint  aeque  eflicaces?" 

15.  [90.]  Haec  scrupulosissima  laicorum  argumenta  sola 
potestate  compescere  nee  reddita  ratione  diluere,  est  ecclesiam 
et  papam  hostibus  ridendos  exjDonere  et  infelices  Christianos 
facere. 

30  16.  [91.]  Si  ergo    veniae    secundum    spiritum    et    mentem 

papae  j)raedicarentur,  facile  illa  omnia  solverentur,  immo  non 
essent. 

17.  [92.]  Valeant  itaque  omnes  illi  proi^hetae,  qui  dicunt 
populo  Christi:  ",,Pax,  pax" ,  et  non  est  pax\  [Ez.  13,  10.  16.] 

35  18.  [93.]  Bene  agant  omnes  illi  jirophetae,  qui  dicunt  po- 

pulo Christi:  „Crux,  crux",  et  non  est  crux. 


143 

19.  [94.]  Exhortandi  sunt  Christiani,  iit  caput  suum  Chris- 
tum per  poenas,  mortes,  iufernosque  sequi  stucleant. 

20.  [95.]  Ac  sie  magis  'per  ntultas  tribulaliones  intrare 
coelum'  [Act.  14,  22]  quam   per   securitatem   pacis  confidant. 

[Wimpina-Tetzel :]  93.  Confessis  ergo  et  contritis  et  per  venias  re-    5 
laxatus  facta  est  .pax,  pax'  per  omnis  poenae  satisfactoriae  ablatioiiem 
—  cui  contradicere  est  errare. 

94  Sed  restant  peccatorum  reliquiae ,  promtas,  recidivaeque  faci- 
litas ;  ad  quae  sananda,  ne  in  peccata  prorumpant  nova,  exiguntur  poenae 
medicativae,  xruces'  et  castigationes.  10 

95.  Est  ergo  rite  venias  nacto    .pax ,  pax'  de  poenis   satisfactoriis 
praeteritis.     Sed  restat  xrux.  crux'  de  futuris  cavendis  —  quisquis  hoc 
negat,  non  intelligit,  sed  errat  ac  insanit. 
[Literatur  :  Nr.  4,  21,  49,  53.] 


34.  Luthers  Brief  au  deu  Erzbischof  Albrecht  vou  Maiuz  vom  10 
31.  Oktober  1517. 

[Nach  Enders:  Luthers  Briefwechsel  I  1884.  S.  113  ff.] 

Reverendissimo  in  Christo  patri,  illustrissimo  domino,  do- 
mino    Alberto  ,     Magdeburgensis    ac    Moguntinensis    ecclesiae 
archiepiscopo,  primati,  marchioni  Brandenburgensi  etc.,  domino  20 
suo  et  jiastori  in  Christo  venerabiliter  metuendo  ac  gratissimo. 

Jesus. 

Gratiam  et  misericordiam  et  quicquid  potest  et  est.  Parce 
mihi,  reverendissime  in  Christo  pater,  jn'inceps  illustrissime, 
quod  ego,  faex  hominum,  tantum  habeo  temeritatis,  ut  ad  cul-  2.5 
men  tuae  sublimitatis  ausus  fuerim  cogitare  epistolam.  Testis 
est  mihi  dominus  Jesus,  quod  meae  parvitatis  et  tui'pitudinis 
mihi  conscius  diu  iam  distuli,  quod  nunc  perfricta  fronte  ijer- 
ficio,  permotus  quam  maxime  officio  fidelitatis  meae,  quam 
tuae  reverendissimae  paternitati  in  Christo  debere  me  agnosco.  30 
Dignetur  itaque  tua  interim  celsitudo  oculum  ad  pulverem 
unum  intendere  et  votum  meum  pro  tua  et  pontificali  demen- 
tia^) intelligere. 


1)  Enders:  clementiae. 


144 

Circumferuiitur  indulgentiae  pajjales  siib  tuo  praeclaris- 
simo  titiilo  ad  fabricam  s.  Petri,  in  quibus  non  adeo  accuso 
praedicatorum  exclamationes,  quas  non  audivi,  sed  doleo  fal- 
sissimas  intelligentias  populi  ex  illis  conceptas,  quas  vulgo  un- 
ö  diqiie  iactant,  videlicet,  quod  credimt  infelices  animae,  si  lite- 
ras  indulgentiarum  redemerint,  quod  securi  sint  de  salute  sua; 
item,  quod  animae  de  purgatorio  statim  evolent,  ubi  contri- 
butionem  in  cistam  coniecerint ;  deinde,  tantas  esse  has  gratias, 
ut  nulluni  sit  adeo  magnum  peccatum,  etiam  (ut  aiunt)  si  per  im- 

10  possibile  quis  matrem  dei  violasset,  quin  possit  solvi;  item,  quod 

homo  per  istas  indulgentias  liber  sit  ab  omni  poena  et  culpa. 

0  deus  optinie,  sie  erudiuntur  animae,    tuis  curis,  optime 

pater,    commissae,    ad  mortem,    et  fit  atque  crescit  durissima 

ratio  tibi  reddenda    super  omnibus  istis!     Idcirco   tacere  haec 

15  amplius  non  potui.  Non  enim  fit  lionio  per  ullum  munus 
episcopi  securus  de  salute,  cum  nee  per  gratiam  dei  infusam 
fiat  securus,  sed  semper  Hn  limore  et  tremore'  iubet  nos  'ope- 
rari  salnlein'  nostram  apostolus  [Phil.  2,  12]  et  Hustus  vix 
salmbilnr   [1.  Petr.  4,  18].     Denique    tam    .arcla  est  via,  qua 

20  ducit  ad  ritam'  [Mt.  7,  14],  ut  dominus  per  proplietas  Amos 
[4,  11]  et  Zachariam  [3,  2]  salvandos  apellet  'torres  raptos  de 
incendio'  et  ubique  dominus  difficultatem  salutis  denuntiet, 

Quomodo  ergo  per  illas    falsas  veniarum   fabulas  et  pro- 
missiones  faciunt  populum    securum  et  sine   timore?    Cum  in- 

25  dulgentiae  prorsus  nihil  boni  conferant  animabus  ad  salutem 
aut  sanctitatem,  sed  tantummodo  poenam  externam,  olim  ca- 
nonice  imponi  solitam,  auferant?! 

Denique  opera  pietatis  et  caritatis  sunt  in  infinitum    me- 
liora  indulgentiis,    et  tamen  haec  non  tanta  pompa  nee  tanto 

30  studio  praedicant,  imo  propter  venias  praedicandas  illa  tacent, 
cum  tamen  omnium  episcoporum  hoc  sit  officium  primum  et 
solum,  ut  populus  evangelium  discat  atque  caritatem  Christi. 
Nusquam  etiam  praecepit  Christus  indulgentias  praedicari,  sed 
evangelium    vehementer    praecipit    praedicari.      Quantus    ergo 


145 

hoiTor  est,  quaiitiiin  periciiliim  e2)iscopi,  si  tacito  evangelio 
non  nisi  strepitus  indulgeiitiariiui  permittat  in  populiim  simni 
et  lias  plus  curet  quam  evaugelium !  Nonne  dicet  illis  Christus: 
'colanies  cuUcem  el  gluüenles  camelnm'?  [Mt.  23,  24]. 

Accedit  ad  haec,  reverendissime  pater  in  domino,  quod  in  ö 
instructione  illa  commissariorum  sub  tuae  reverendissiniae  pater- 
nitatis  nomine  edita  dicitur(utique  sint  tuae  paternitatis  reveren- 
dissimae  et  scientia  et  consensu) 'unam  principaliumgraliarum 
esse  doniim  ilhid  dei  Inaesthnahile,  quo  reconciUetur  homo  deo,  el 
omnes  poenae  delenlur  piiryatorii^)  item  quod,  'no)i,  sil  necessa-  lo 
ria  conlrllio   üs ,   qui  animas   rel  confessionaUa  redimunl'^). 

Sed  quid  faciani,  optime  praesul  et  illustrissime  princeps, 
nisi  quod  per  dominum  Jesimi  Christum  tuam  reverendissimam 
paternitatem  orem ,  quatenus  ocuhim  paternae  curae  digue- 
tur  advertere,  et  eundem  libeUum  penitus  tollere  et  praedica-  15 
toribus  veniarum  imponere  aliam  praedicandi  formam,  ne  forte 
aliquis  tandem  exsurgat,  qui  editis  libellis  et  illos  et  libellum 
illum  confutet,  ad  vituperium  summum  illustrissimae  tuae  subli- 
mitatis.  Quod  ego  vehementer  (|uidem  fieri  abhorreo ,  et  ta- 
rnen futurum  timeo,  nisi  cito  succurratur.  20 

Haec  meae  parvitatis  fidelia  officia,  rogo,  tua  illustrissima 
gratia  dignetur  accipere  modo  principali  et  episcopali,  id  est 
clementissimo  ,  sicut  ego  ea  exliibeo  corde  lidelissimo  et  tuae 
paternitati  reverendissimae  deditissimo  —  sum  euim  et  ego 
pars  ovilis  tui.  Dominus  Jesus  custodiat  tuam  reverendissi-  25 
mam  paternitatem  in  aeternum,  Amen.  Ex  Wittenberga,  in 
vigilia  omnium  sanctorum,  anno  MDXVII. 

Si  tuae  reverendissimae  paternitati  placet,  poterit  has  meas 
disputationes  videre,  ut  intelligat,  quam  dubia  res  sit  indul- 
gentiarum  opinio,  quam  illi  ut  certissimam  somniant.  30 

Indignus  filius 

Martinus  Luther,  Augustin.,  Doctor  s.  theol.  vocatus. 

[Literatur :  wie  bei  Dokument  Nr.  33.] 

ly  vgL^S.  110,  25  ff.  u.  116,  25  ff. 

Köhler,    Ablassstreit.  10 


146 

35.  @jjttn  ^^trntön  iitm  htm  IHilnf?  itnttb  gnnlif  bitrtlj  htn 
mvhii^tmi  büttörnu  lllnvtinmn  <C«lljfr  |lu0u|litt«i*  ^n  Wxi= 
Unbet^k.  [DIebft  2;e^el§  ©egenfdjtift :]  ilurlf jQmttj  grntadjt  uun 
l^ritbtr  Jöljnn  (irj^fl,  IJr^bigfv  ©rbtuö,  üf^rrntcijtfr,  iuij= 

iitkdn  |5fij)iUdje  llblnö  i\nh  Q^nuhs  Itfinnö^n^f,  nllfu  Cijrt)l= 
Jölrtulügfu  ptfufditu  ^u  luiDtn  uau  nutljcu.   [1518  dMv^.] 

[Nach  Weim.  Ausg.  I  243  ff',  bez.  Kapp:  Sanimlmig  etc.  320  ff".] 

®  S  um  erft  en  folt  i)t)r  rciffen,  ba§§  etlid^  nett)  terev,  at§  !IRa* 

10  gifter  ©ententiarum,  ©.  2;f)oma§  iinb  i)I)rc  folger  geben  bev  pu^ 
brei)  ter)ll,  9kmlid)  bte  rero,  bie  pei}d}t,  bte  gnugtl)uung,  imnb 
wie  moU  bi^er  unterfdjeib  nodj  i)rer  meijnung  jdjiuevlid}  abber 
aud)  gar  nid}t§  gegrunbet  erfunbenn  rcirt  t)nn  ber  ^ei;)Iigen  fd)rifft, 
nod)  1)11  ben  alten  f)er)Iigen  (£f)ri[t{id)en  (erernn,  bod)  rooKen  rcijr 

15  t)a§:  i^t  ^0  lajfenn  bler)ben  unb  nadj  i)rt)er  meg^  reben. 

I. 
[Seljel:]  ....  %n   .^cijHjic  fd}rtfft,    bte   ntbcn  üiib   tioiucit  !^ci)n(jctt 
boctorcw' ....  l)alben,  ba§  ber  almcd)tigc  gotl)  uor  bie  funbc  erftattunge  onb 
genugt[)uunge  Ijaben  luil;  loen  föl)viftu§  ynfer  {)err  gebeutl)  im  (Suangelio 

20  [33Jtt.  3,8]   ben    funbern:  „tifut  ßlcl)C^tm)rbtge   frutf)t  ber  öuffsc'^ 

^erf)albenn  aud)  gott)  fegneu  et)nigen  ©un  fuv  bi)e  [unbe  ber  tnenfd)en 
gmigl3ut^un  in  bie  lueltl)  gefant^,  unangefet)enu  ba§  5lbam  unb  ®uo  bi)e 
felbigen  uff§  I)od)fte  berewetl),  boruber  an§  bem  ^^arabei§  in  bt)e  buffje 
gefd)tagenn  lüorben  fei)n.   ®a§  aber  ber  f)erre  S^KfuS  3}?ariam  ajiagba= 

25  lenani  bie  föbred)erin,  ünb  ben  gic^tbrud)igen  menfd^en  ane  S^fffajungc 
ei)nid)erlei  S3uffe  oon  allen  funben  entbnnben  I)att)  [8c.  7, 36  ff.  ^ol).  8, 1  ff. 
9Jic.  2,5],  tl)ntt)  gar  nid)t§  3U  bem,  ba§  got  uom  funber  aüei^ne  bie  reroe 
bcgertt)  ünb  tragnng  be§  creu^e§;  roen  6t)riftu§  I)at  erfantt),  ba§  bi)e 
9^eit>e  il3genantl)er  gnungfam  mar,   bj   er   and)  x)nen  felbft  gab  unb  ent= 

30  bantt)  frie  burrf)  bie  gemaltt)  be§  fd)tuffel§  ej;ceHentie,  ba§  ift  ber  geroatt^ 
ber  übertreffligfeit.  2)iemer)I  aber  bie  ^-^rifter  ber  menfd)en  reme  ni(^t  er= 
fennen,  nod)  innen  geben  lonnen,  unb  Ijaben  aüeijne  ben  fc^Iuffel  ber 
binftbarligfeijtt)  —  berf)alben,  roi)e  f)od)  ber  menfd)  bx)e  funbe  beremett), 
ba§  crenlje  treget,  mn  er  bie  beid)te  aber  genungtt)nnnge  al§  tt)ei)I  be§ 

35  ©acrament§  ber  2?nffe  t)erad)t,  myrbtt)  im  bie  pein  für  fei)n  funbe  nt)m= 

mermel)er  oorgeben 

®  5 u m  a  n  b  e  r  nn  jagen  fie,  ber  abla§  nijmpt  ntd)t  I)i}nn  ba§ 


147 

erft  abber  anber  tei)ll,    öa§  tft  bie  reix)   abber   per)d)t,    funbcrnn 
ha^  britte,  nef)m(td)  bie  gnugtfiuung. 

® 3 um  dritten,  ^ie  gnugt()uung  luirt  roegter  geter)(et 
rinn  bve^  ter)(,  ba§  ift,  Beeten,  r)a[ten,  almu^en,  alfo,  ba§  beeten 
6egret)ff  allerlei)  m^xd  beu  feelen  epgen,  a(5  le^en,  ticf)ten,  boren  5 
gotti§  rcort,  prebigen,  leeren  unb  ber  g(ei)djen.  ä>aften  begrei)ff 
aüerter)  raercf  ber  caftei)ung  fei}n§  flei)fd)§,  al§  n)ad)en,  erbei)ten, 
t)art  lager,  c(ei)ber  2C.  5((mu^en  begreiiff  allerlei)  gute  raerd  ber 
lieb  unb  borinber^icfent  gegen  ben  nef)ften. 

n.  III.  10 

[2;e^e(:]  ....  fcgubt  . .  .  begbe  trrigf  »nb  gon^  oorfurifd);  roen  in 
i)nen  roi)rt  bi)e  roovt)er)tf)  t)orfcf)iDr)geun ;  lüen  im  f)ci)ligen  Goncilio  ^lo 
Cüuftenl3  ift  op  imioe  befrf)Ioßen  lüovben'):  lüer  abla§  norbinen  lüil,  ber 
mus  1311  ber  reme  nad)  orbenung  ber  {)ei)ligen  fird^en  gebeirf)t  l)abtn,  aber'-) 
nad}  orbenung  ber  f)eiligen  fird}en  inte  furfeljen;  fo(c^§  brengen  and)  mitte  15 
gemeinig(id)  aüe  ^epfilid)e  ablas  bullen  nnb  briffe,  —  meld)e  bei)d)te  t)m 
erften  artidel  implicite,  i)a§  ift  f)ei)mlid)  uon  ber  luarfjafftigen  53ufJ3e  tt)eg= 
letb  onb  gefonbert  lüirbt,  hod)  irrifd)  .... 

(£5 um  üi erben  ^ft  bei)  i)f)n  allen  ungeän)ei)ffelt,  ba§  ber 
abla§  f)i)nn  ni)mpt  bie  felben  merd  ber  gnugtbuung,  üor  bie  funb  20 
fd)ulbig  ^utl)un  abber  auffgefe^t,   bann  ^o   er  bie  felben  merd 
folt  all  t)t)n  n^emen,  blieb  nid)t§  gute§  ml)er  ha,  t)a§§  mix  t§un 
mod)tenn. 

IV. 

[S^e^el:] %n  uolfomen   abla§  nymmetl)    megf  bt)e  roerd  ber  2.5 

genungtf)uung,  bergeftolt:  mer  ber  »oüfommenen  uorgebung  berpeyn  t^ex)I= 
f)afftigf  iüi)rbt,  ber  ift  entpunben  oon  S^ebeftlid^er  gemalt,  ha^:  er  bi)  merd 
ber  genungtl)uunge,  .  .  .  .  fo  i)me  für  beremte  nub  gebeid)te  funbe  v^Q^= 
leget,  3U  tljun  nid)t  fd)ulbig£  ift;  unb  biemeil  ber  menfd)  nad)  üoIfomme= 
ner  uorgebunge  ber  funbe  unb  piv)n  oon  tl)euffcl  nid)t  nu)nber,  —  aud)  30 
fet)nem  ctjgenn  fleifd)  onnb  ber  meltf),  —  ban  für  ber  oorgebung  ange= 
fod)tenn  myrbt,  aud)  biemeil  im  menfc^en  nac^  oorgebunge  ber  f^unbe  onb 
pei)n  blex)benn  bo^e  gemon[)et)ten  onb  fc^neüigfeitl),  mnbberumb  in  fun= 
beun  §u  fallen  —  berl)alben  ....  mu§  ber  menfd)  nad)  yolfommener  oor= 
gebung  ber  funbe  unb  pei)n  uon  bußfertigen  merden  nid)t  abftl)enn,  bt)  3.5 

1)  ogl.  sess.  15  art.  9  u.  10  ber  öerbammten   '^Irtifel  non  Hus  foroie 
bie  $8utle:  Inter  cunctas  1418  Febr.  22.         2)  Kapp:  aber. 

10* 


148 

bem  nien[rf)en  f)ei)l^am  nnb  ^u  ferner  ger)ftli(i)enn  fd^TOarf)f)eit  ei)n  er^nei) 
fein,  and)  t3u  eiütgem  leben  üorbinftlid).  ©§  befagetf)  and)  feyn  ^ebeft= 
lieber  nbev  ')  S3if(^offltc()ev  ahla§  briff,  ba§  bi)  inen[d)en,  fo  fi)e  nbla§  oor= 
binenn,  t)i)nfurtt)  fid)  gutter  wercf  nub  ber  gmtgtf)iumg  eiitbalten  foUen; 
5  jüeld)e  glitte  wercf  royr  bem  eioigen  gottf)e  151t  ercn,  fo  it)i)r  aud)  nid^t 
gefunbigetb  I)etten,  aüegne  non  wegen  ber  fd)opffunge  ^u  tt)un  fd)ulbtg 
[ei)n,  unb  fo  \m)x  audj  aüe  gutte  merd"  aüe§  unfer§  üormugen§  getf)an 
I)oben,  follen  luir  fpred)en :  ,,>üi)r  fciit  wnituljc  bt)ncr  gottt^'^  [2c.  17, 10]. 

®Sum   funfften  ^ft   bei)   cielen    geraeft    ei)u  gro^e  unb 

lonod)  unbefcl)lü^ene  opini),  ab  ber  ahla§  aud)  etioa§  mel)r  t)i)n= 
nel)me,  bann  juld)e  auffgetegte  gute  uiercf,  nebmlid),  ah  er  aud) 
bie  pei)ne,  bie  gottUd)  gered)tigfei)t  oor  bie  junbe  furbert,  abnehme. 

y. 
[Se^el:]  . .  i)t  . .  .  gan^  irrifd)  tnib  betrig(id) ;  wen  ber  üoUfommene 

15  obIa§  nt)mpt  aud)  weg!  bie  pei)n,  bi)  bie  gotIid)e  gered)tifcit  für  bie  funbe, 
fo  fi)  bereiüetf)  wniib  gebeid)t  fei)n  unnb  uon  ^^rifterIid)er  luyrbe  nid^t 
gnungfam  ouffgefaljt,  erforbert;  wen  !öebftlid)e  ()ci)(igfeit()  nolgctb  ©ant 
^cter  im  ftule  unb  !öebftUd)enn  ampt,  bfit  aud)  berf)alben  mi)  ©ant  ^eter 
geiüalt  onb  niad)t,  alle  funbe  I3U  cntpinben.    5^nb  f)at  fi)e  au§  ben  iüor= 

20  ti)en  be§  t)erren:  „9tßc§,  U)a§  in  ouff  tnjitbcu  nii)rft  aitff  erbe»,  bo§  fol 
üffgcbitubcn  fetju  im  :^j)mmet  k,"  [Tit.  1(3, 19]  '3)i)enH)I  nun  ber  Sabift  alle 
funbe  oorgeben  !an,  fo  fan  er  aud)  burd)  ben  abla§  alle  peyn  ber  funbe 
norgeben,  wen  alle  peyn,  bi)  bie  mcnfd)en  üor  i)re  funbe  ^u  Iei)benn  fd)ul' 
bigf  fei)n,  bye  werben  furnemlic^  unb  erftlid)  uon  gottl)e,  wi)bbcr  ben  alle 

25  tobtfunbe  fegn,  bem  funber  uffgefal3t  unb  Ijuerfant;  fö^^um  anbern  .  .  .  . 
wirt  bi)  petju  bem  funber  uffgefa^t  an  gotte§  ftabt  üon'!|?rifterlid)er  wirbe; 
bqefelbige  fal  mit  bem  l)od)ften  ülei)§  i)re  ufffe^ungen  ber  buffe  fid)  ge= 
nteffs  l)alben  ber  gotlid)en  gered)tigfeit,  by  bi)e  (Sapitelber  red)te,  genanbt 
ßanoucS  penitentialeä,  orbiniren.    '3)erwegen   fal  nymanbt   ba§   b^lbenn 

30  für  ein  ,oVtuton',  ba§  ber  abla§  nid)t  abnbcnie  bie  pei)n,  bi)  gotlid^e  ge= 
reditigfeit  für  bi)  berewtl)en  unb  gebeid)ten  funben  unb  uom  prifter  nid)t 
genungfam  auffgefaljt  erforbertb  .... 

©5 um  (5ed)fteu  Sa§   id)  iif)re  opini)  unoorworffen    auff 

ha§  mal    ®a§  jag  id),    ha^   man  au^  fei)ner  fdjrifft  beroeren 

35  fann,  ha^^^^  gotlid)  gered)tig!ei)t  etma§  pei)nn  abber   gnugt()uung 

begere  abber  forbere  üon  bem  funber,  bann  aüei)n   feijue  t)er^' 

lidje  unb  mare  rem  abber  beferung,  mit  uorfa^,  I}i)nfurber  ba§§ 

1)  Kapp:  aber. 


149 

ßreu^  ß;f)nfti  ^u  tragenn  unnb  hk  obgenantcn  rcerd  (aucE)  oon 
niemaut  aufföefel^t)  tiu  üben:  (£5  18,  21.  33,  14—16.  SUfo  f)att 
er  [e(b§  ad  bie  abfoluirt,  DJlaria  9J]agba(ena,  ben  gid)tprurf)tigen, 
bte  eebrcc[)err)nne  2c.  [ogt.  ©.  146,  25  ff.]  llnb  mod)t  rcol  gerne 
f)oren,  luer  ba§  atiber^  beroeren  füll,  unangefef)n  ha^  ettlid)  boc=  0 
tore»  §ü  baiid}t  f)att. 

VI. 

[3;el3e{:]  .  .  .  ift gan^  irrtfrfi,  onergrunbt  tmb  üorfurifcf),  bem 

ablag  and)  13U  nac{)tei)(  erbtrf)t;  wen  bi)  f)ei)Hge  fcf)rifft,  ba§  alti)  nnb 
naioe  teftaineiit  ^ei)gen  an,  ha§  gotf)  für  bie  funbe  genungt()uunge  fovbertl) ;  10 
taS  fiiibet^  man  beutevonomii  am  XXY  (Sapittel.  [1—3]  be§gleic^en 
fagen  bie  alben  I)eiligen  6f)riftlid)en  lerer  ....  Wlit  br)fe§  fed)ften  2lr= 
tidel§  loortfien  nnb  ant;\er)gung  f)aben  oor  iaren  SBicIeff  unb  3of)anne§ 
Ä^uffj  bi)  feljer  aud)  inoüeu  erbaltcnn,  ba-:-  bie  beirf)te  unnb  genungt()uungc 
nicf}t  üon  not^en  [ei)n,  berbalben  audj  x)n  ctlid)en  lanbenbcn,  bi)  beic^tenn,  10 
feyne  genungtf)unnge  offgelegett)  iDt)rbt  uom  ^^n'ifter,  [unber  er  faget  x)nen: 
„®ef)et  ^i)n  unb  i^abet  cr)n  mi)Uen,  ni^mmer  ^u  funbigen 

©5  um  Sieben  ben.   ^a§§  fgnbet  man  roolT,  ha§  got  et- 
lid)  nod)  ferner  gerec^tide^t  ftraffet,  aber  burd)  pegne  bringt  5U 
ber  rem:  ^^§.89,31—34.    ^i(ber  bi^e  pei)ne  fteet  pnn  niemanb§  20 
gemalt   nad)   tju   taffen,   bann  atlei)n  gotti§;   ja,  er  roill  fie  nit 
la^en,  funber  uorfpridjt,  er  molt  fie  aufflegen. 

YII. 
[Se^el:]  .  .  .  ift  .  .  .  egn  plaubcret)  vnh  fpigelf erfjten ;  roen  got,  ber 
bo   fprid)t:   „So   mcljitc  !i)ubcr   Werben  fintbiflcit ,  totl  ti^  tjrc  fimbc  mit  2.5 
xnttfcn  ^ct)mfurf)cu ,   ibot^  mcijuc  bnrmfjerhigfcit  nid\t  üou   j)itcn   wciibcn'^ 

[i^f.  89,  31—34]  f)atf)  bi)  t)olfommenf)ei)t  ferner  gemalt  ©ant  '*^^eter  ünb 
eynen  igflid)eu  red)t  erroelten  Söabft  über  bie  belüge  fird)e  gegeben  aipo, 
t>a§  ber  ^abft  in  ber  fieiligen  fird)en  olle  bing  I3U  tl)un  mad)t  f)atl),  bi^e 
pon  notf)enn  fegn  ber  bei)Iigenn  firc^en  onnb  bem  menfd)en  I3U  ber  felig=  30 
feit,  ^ermegen  ber  ^abft  gemalt^  f)at  nad)^utaf3en  üermittelft  be§  ooU= 
fommen  ablas  bi)  pei)n,  bie  gotl)  ben  funbern  für  t)re  funben,  fo  fi)e  oon 
i)ncn  beremetl)  unb  gebetc^t  fegn,  uffgeleget  ....  ds  ift  aud)  ein  grof5e 
barml)erl3igfeit  gottis,  ta§  fein  Stabtl)elber,  ber  53abft,  ben  menfd)en  uon 
ber  pein  feijner  funbe,  mi)  i^t  berul)rt,  entbridjt  üormittelft  be§  2lbla§  . .  .  3.5 
9Ben  got  fprid^t,  ba§  er  bi)  funbe  fei)ner  h)nber  mit^  ber  9iutl)en  t)e9m= 
furf)en  mi)l,  ha^  ift  I3U  ber  reme  burd)  pein  bringen,  —  mybber  bi)efelbige 
pci)n  binet  ber  ablag  md)t,  funber  aUeyne  mibber  bi)e  peyn  ber  funbe. 


150 

bye  berewetf)  unb  gebeic^t  fein;  wen  in  ber  f)ei)Iigen  fcfirifft  ftnbet  man 
ge[(^vieben,  ba§  gotf)  ^u  l3et)tt)en  bt)  men[(^en  peiniget  im  uorbinft  ^u= 
^unemen,  al§  Qot^/  13«  ^ei)ti)en  tju  beiuarung!  ber  tugentb,  al§  Sant  ^ouel, 
...  —  folc^e  ftvaffunge  onnb  pei)nitnge  gotti§  ftebet  alle:)ne  in  goti§  gc= 

5  lüolt,  bem  menfc^en  off^ulegen,  ibod)  bx)  pein,  bt)  gotf)  bem  menfc^enn 
pfleget  für  feine  funbe,  ^o  fie  bereroetf)  nnnb  gebeirf)t  fein,  unb  burd)  bcn 
•prifter  nid)t  genungfam  ^u  erfanbt,  Uxn  ber  ^abft  üormittelft  be§  voh 
Jommen  abla§  mol  abnemen  .  .  . 

®§um  9ld}ten.   ^er  l)alben,  ^o  fann  man  ber  felben  ge= 

10  buttciten  pei)n  !ei)nen  namen  gcbenn,  «Hn}f3  and)  nieinant,  roa§ 
fie  ift,  |30  [ie  bi^e  ftraff  nit  ift,  and)  bie  guten  obgenanten  roerc! 
nit  ift. 

Vlll. 
[Stehet:]  .  .  .  ift  .  .  .  irrifrf);   luen   bie  pein,   bie  gottiS  gcred)tigfeitt) 
bem  menfd)en  oor  fein  funbe,  fo  nid)t  gnungfam  bereiut,  aber')  buvd) 

15  ben  ^rifter  in  ber  beid)t  nid)t  gnungfam  t3u  erfanbt  ift,  offeget,  genanbt 
wirbt  eine  rac^unge  gotti§  onb  mirbige  fru(^t  ber  buffe,  bie  audj  nid)t 
aüeine  mit  einer  iglid^en  reme,  funber  alleine  burd)  mid)tige,  gleid)mirbige 
gnungtl)uung  ....  oorgenugetf)  mirb.  ®a§  aber  biefelbige  von  gote  t>ff= 
gelegte  pein  für  funberlid)e   namen  I)aben  merben  im   fegefemer,   ift   ben 

20  be!ant,  bi)  fie  itjt  ^ur  ^eitl)  leiben,  »nb  bi)  leiben  werben  (mue  fie  nid)t 
gar  ^um  tf)euffel  foren),  bg  bie  armen  criftglerobigen  menfd)en  alfo  iem= 
merlid)  uorfuren  .... 

©sunt  9Ieunben  ©ag  \d),  ob  bie  (Jt)riftenlid)e  iixd)  nod) 
f)eut  befdjlu^  unnb  au^  ercleret,  ba§§  ber  abla§  md)x,  bann  bie 

25  raerc!  ber  gnugtl)uung  ^x)n  neme,  ^o  mere  e§  bennod)t  taufentmal 
beffer,  ba§  t'ei)n  6:t)riften  menfd)  ben  abla§  lo^ett  abber  begeret, 
funbernn  ba§§  fie  lieber  bie  wtxd  tl)eten  unnb  bie  pei)n  litten, 
bann  ber  abla§  nit  anberft  ift  nad)  mag  werben,  batm  nad)(a^ung 
gutter  merd  unb  f)ei}Ifamer  pei)n,  bie  man  billid)er  fott  ermelen 

30  bann  uorlaläen,  mie  mote  ettlid)  ber  nemen  prebiger  ämeijertei) 
pei)ne  erfunben,  9}?ebicatioa§,  (5ati§factoria§,  ha§>  ift  ettlid)  pei)n 
^ur  gnugtl)uung,  ettlid)  ^ur  befferung.  3lber  mir  t)abenn  mel)r 
frei)t)ei)t  ^uüorad)ten  (gott  tob)  fuld)§  unb  be§  glei)d)en  pleuberet), 
bann  fie  tiaben,  ^u  ertidjten,  bann  alle  pei)nn,  ja,  all§  ivas,  gott 

35  aufflegt,  ift  befferlid)  unb  tjutreglid)  ben  ©l)riften. 
T)  Kapp:  aber. 


151 

IX 

fje^cl :]  ....  ift  uorfuvifcf),  loen  bie  ()ei)Uge  9iomi[c{)e  firc^e  f)elt^ 
onb  befdireuft  buvcf)  iveii  brauch  unb  ubungf,  ba§  ber  üolfomen  abla§ 
md)t  oUetne  bie   luerf  ber  offgelegten  gnungtf)uung  üom  ^^U'iefter  ober') 

oom  redeten,   fonbern   and)   oon  gotti§  gerecf)tigfeitf)  iüegfiu)mpt ö 

^er^nlben  uon  rec()t§  luegen  ber  58abft,  bi)eiuetl  e§  ber  9?omifc^e  ©tut  in 
ubung  ^ntf),  alle  pein,  wx)  il3t  bernrtf),  oornüttetft  be§  uolfummen  abla§ 
lüegfnemen  tan. 

2)i)f5er  irrige  artidcl  l3eqget  nud)  an,  ha§  fein  ntenfd)  ben  aUa§  be= 
geren  fal,  ab  er  and)  bem  uienfd)en  mfier  abneme  ban  bi)  uffgelegte  ^uff,3e  lo 
üom  ^rifter  aber  *)  üom  red)ten  —  roeld^e  wortf)  ber  d)riftUd)en  luar^eytf) 
entgegenn  fegn;  roen  er  f)elt§  mit  bi)fen  lüortljen  bar  fner,  iiaS  ein  menfc^ 
ablag  f)oben  mochte  ane  reiüe,  fonbertf)  and)  bo  burc^  ben  abla§  uün  ber 
reine  unb  uorbrengnnge  ber  lüerrf,  benuegen  ablag   gegeben    loirb.    "S^ag 
in  iüart)ei)t  ni)mmer  met)er  burd)  (5[)riftlic^e    lere   befeftiget  werben   fan  1.5 
lüen    bie   ablag   oorbienen,   fein   in    luar^afftiger  reroe  onb  gottig   liebe, 
bie  fi)e  nid)t  faul  onb  tregc  laffen  bleiben,  fonber  fv)e  ent,^miben  gottc  ^u 
bi)nen  onb  ^u  tt)un  groffe  gut{)e  loerd  i)me  I3U  eren.    2Ben  eg  ift  am  tage, 
bog  (Sr)riftlid)e   gDtf)fürd)tige    fromme   leiotl^e   onb   nid)t   lofje  unb  faule 
menfd)en  mit  groffem  begir  ablag  oorbi)nen.    'Serljalben  ift  bi)fer  '.'(rticfel  20 
füü  gifftg  ....  @g   ift   aud)  Griftlid^    tju   gfeioben,   lou  einer   ein  almug 
gibt^,  betf),  fird)en  befudit,  loatfart  Iex)ft,  faftet^  aber  anber  guti)e  roercf 
tf)ut,  bi)  mit  ablag  begnabet  fet)n,  onb  tutf)  fie  in  gleicher  liebe  gottig,  in 
loetc^er  er  fuld)e  locrd  t^ete,  fo  fie  nid^t  mit  oblag  begabt   werben,  bog 
biefelbigen  genant()en  abla§  loerd  ben  menfd)en  oit   beffer  unb  oürbinft=  2.5 
lieber  fein,  bau  bi)  onbern  .... 

ßjum  ^ef)enben.  S)a§  ift  nidjtS  gereb,  ha^  ber  pet)n 
uunb  roevd  ^u  mit  fet)un,  ha§§  ber  menfcf)  fie  nit  mag  Do(n= 
brengen  ber  t'ur^  f)a(ben  fei)u§  te6en§,  barumb  i)f)m  nott  fei)  ber 
5I6(a§.  2(ntn)ort  id),  ba§  ba§  Ux)n  grunb  ^ab  uitb  egtt  lauter  30 
getirf)t  ift,  bann  got  unb  bie  I)ei(ige  ürdje  legen  niemanb  met)r 
auff,  bann  v){)m  ^u  tragen  muglid)  ift:  1  ©or  10,  13. 

X. 

[2;et3e{:]  ....  "Ser   oblag   loirb   nid}t   gegebenn   odcine  ber^olbenn, 
bog  ,be^  mcufcfien  Icficit  feijitcr  furo  fjalöni'  bi)  offgelegte  loercf  ber  gnung=  35 
tl)uunge  nid)t  oorbrenge  magf  —  cg  ift  om  toge,   bog  ber  grofte  funber, 
mit  einer  ioar()offtigen  oolfommen  reioe  gottig  gerecbtigfei)tt)  für  bi)  per)n 
oUe  ferner  ^unbe  mogf  oorgnugen  (loun  er  onberft  bie  Sacramentirlid)e 

1)  Kapp :  aber. 


152 

bei)d)te  unb  gnugt^uung  nicf)t  oorad^t  —  lüen  mu  bi)  ^loei)  biiigf  r)or= 
od)t  lüerben ,  fo  ift  alle  veiüe  511  nid)te  onb  mad)tro§).  '3^erl)alben  wirbt 
mit  unit)arl)ei)t  mm§  Subcommiffavien  xntb  ^^rebigern  ber  gimben  uffgelegt, 
baS  mir  got  ünb  bie  Sriftent)eit  fd)mel)en,  inbem  wir  follen   fagen,  ba§ 

5  got()  unb  br)  livc^e  bem  menfd)enn  oninuglid)  bing  »fflegen,  ir)eld)e  loort 
unerfintlid)  fein,  wen  ber  abla§  wirbt  ^u  t()5et)tf)en  gegeben  von  roegen 
ber  ohnuffen,  ^u  tt)3et)ten  üon  wegen  perfonlic^er  erbetf),  al§  wen  man 
ba§  ®reut3  wibber  bie  onglcwbigen  unb  f'eljer  annimpt,  bruden  bawetf) 
unb  wege   beffert^,   I3U   ^et)tf)en  uon  wegen  ber  ferligfei)t  be§  Ieben§  — 

10  weld)er  geftalbt  abla§  uorbx)nen  bie  über  met)er  ^um  f)eiligen  lanbe  l3i= 
t)en  . . .  ®erl)atben  wirbt  ber  abla§  ntd)t  allein  gegeben  uon  tuegenn  ber 
,fur<jc  bc§  IcbcuS'  be§  menfdjen  .... 

©Sum  et)Ifften.  2Ban  glet)d)  bie  pu^  t)nn  gei)ftlid)em 
rec^t  gefegt  i^t  nod)  gingen,  ba§§  üor  ei)n  iglid)  tobjunb  fieben 

15  jar  pu^  auffgelegt  roere,  650  muft  bod)  bie  (£.(}riften()ei)t  bie  \^U 
ben  gefegt  la^en  unnb  nit  n)ei)ter  onfflegen,  bann  fie  ei)nem  ig= 
Iid)en  ^u  tragen  ireren.  SSill  raeniger,  nu  fie  i^t  nid)t  fei)n,  fall 
man  ad)ten,  ha§>  me!t)r  auffgelegt  werbe,  bann  t)eberman  moil 
tragen  fann. 

20  XI. 

[Se^el:]  . . .  Söiewol  bie  6anone§,  nod)  ben')  bie  bufJ5e  auf3gefal3t, 
uon  wegen  ntenfd)Iid)er  gebrec^Iigfeit  i^unb  im  gebraud)  nid)t  fein,  wirbt 
boc^  ben  menf(^en  boburd)  nid)t  meer  mad)t  ^u  funbigen  gegebenn,  aud^ 
bie  funbe  nid)t  mit  weniger  buffe,   wen  bie  Sanone-o  in  fid^  fialben,  aber 

2.5  t)nen  in  gotlidber  annemung  gemeffe  peinburd)  gotti§  gered)tig!eit  geftrofft; 
wen  wer  bie  üffgefai3te  buffe  ber  ßanonum  nid)t  I)eltf),  ber  mu^  etwa§ 
anber§  lei^ben,  t>a§  gottiS  geredjtüeit  fuer  gleid)wirbige  fruchte  ber  buffe 
annimpt.  ®§  mu^  aud)  ber  ^^riefter,  fo  er  benn  |3unber  entpinbtf),  nid)t 
allei)ne  bi)e  rewe  anfef)en,  ^0  er  t)me  buffe  fuer  berewte  unb  gebeid)tc  funbe 

30  üffiegen  wil,  funbcr  er  mu§  aud)  bt)  maffe  ber  buffe,  in  ben  ßanonibu§ 
penitentialibu§  au^gebrudt,  wolt  bet)erl3igen,  uff  ba§  er  gotlidier  gered)= 
tigfeitf),  bi)c  uon  ben  Sanonibu§  georbnet  wirbt,  al§  uil  muglid)  ift,  nid)t§ 
entgegen  {)anbelu  .  .  . .;  unb  fo  er  bie  rewe  unb  bie  uffgefa^te  genung= 
tl^uunge  ber  red)te  bewogenn  ^ott),  fal  er  aleban  bem  ^unber  in  ber  beid)t 

35  gnungtl)uung  uffiegen  ....  ©t)  felbige  ufflegung  ber  buffe  uom  ^rifter  in 
ber  beic{)te  binet  bem  entpunbeu  funber  barl3u,  "öa^  er  nid)t  funbiget,  wen 
er  nid)t  t)eltl)  bie  buffje  fuer  fein  funbe  im  red)ten  au^gebrudt;  jbod)  fe^t 

1)  Kapp:  bem. 


15B 

ber  ^H'iftev  ^u  menigf  buffjc  off,  fo  it)i(  gotf)  bic  ubevmo^   al[)ier  aber  ') 
in  if)enev  luelt  uom  menfd^en  forbern  .... 

(£§um  ^roetfften.   93lan  fagt  raol,  ba§§  bcr  funber  mit 

ber  uliertgen  pe^n  iu^  fegfeiDv  aber   ^um    abia§    geix)ei}^et  fall 

merbenn,  aber  e§  wirt  mol  mef)r  biiujs    ann    grunbt   unnb  be=  0 
iDerung  gejagt. 

XII. 
[Siegel :]  .  .  ift  . . .  gonl3  irng!  unb  inirbt  üorgetrngen   an  alle  6e= 
roerungeonb  ge^eugni§  ber  fjeiüigen  frf)rifft,  aurf)  an  alle  erbittunge  aüe§ 
rec[)tlidien  er{"entf)ni§  ....  ®arl3U  ift  ©riftlid)  onb  lüavlid)  I3U  lüiffen,  t)a§  10 
ber  {juuber  ,mtt  ber  »icrigcu  pctu  tn§  fcgcfciucr  nbcr  Ijitm  abtoö  geweift 
»ijcrbcn  ffll' ;  inen  bie  t)eilige  ®riftlid)e  fird^e  »nnb  gemeinfd^afft  aüer  altf)en 
unb  naiüen  ^octorn  I)alten,  ba§  gotl)  al§  barmfierljig!  ift,  bi)  fd)ulbt  unb 
funbe  I3U  norgeben,  ba§  er  bennod)  gcred)t  bleibet,  bie  ongeftrafft   nid)t 
^u  laffen  —  berbalbenn  men  i)nnerlid)c  reiu  nidit  genungf  t3um  9iod)fal-)  10 
ber  funbe  ift,  unnb  bie  eufferlid)  genungtt)uung  wirbt  nid)t  üorbrad)t  unb 
uorenbetb,  al§  ban  luil  gott),  ber  bie  niaff^e  unnb  ^al  ber  §unbe  roet)|, 
bie  übermafe  ber  buffjen  unnb  gnungt()uung,  f)0  fie  ber  menfc^  f)i)e  nid^t 
uorbrengeti),  im  fegefeiuer  forbern  .  .  . 

(£  §  u  m  b  r  e  i)  ^  e  t)  e  n  b  e  n.  dl  ift  et)n  großer  ijrtl)um,  ba§  20 
iiemanb  ineijne,  er  roolle  gnugt{)un  uor  fei}ne  funb,  fo  bod)  got 
hk  felben  al^eit  umbfunft  au^  unfd)e^(id)er  gnab  üor^ei)t)et, 
nid)t§  barfur  begerenb,  bann  l)i)nfnrber  woU  leben,  ^ie  ®f)riften' 
I)ei}t  furbert  woU  etmag,  at^o  mag  fie  unb  fad  aud)  baffetb  nad)= 
kffen  unb  nid)t§  fd)mere§  abber  untreglid}  aufflegen.  25 

xiil. 
[2:et3el:]  .  .  .  ift  . . .  unergrunbt  unb  uorfurifd);  rcen  got  begertl)  mit= 
fampt  ber  Eird^en  ....  gnungtf)uung  uor  bie  funbe  2Ufo  befcbliffen  bie 
alben  unb  namen  '2;octore§  ber  I)eiligen  fird)en,  ....  bie  fagenn  aüe,  luie 
gvo§  bie  9ieiu  ift,  luu  ber  menfd)  bie  beidU  unb  genungtl)uung  üorfd)me=  so 
l^et,  fo  f)ilfft  bie  reiu  atleine  nid)t,  jui^eiuol  uor  feyne  tobtf3unbe  ber  menfd)e 
ane  nütiuirdunge  be§  Iei)ben  ßl)rifti  gote  genung  genung  gett)un  fan  .  . . 
^sbod)  bifen  irrigenn  ?trtidel  I)albet^  nid)t  fuer  neiu;  luen  iui)cleff  unb 
^so{)anne§  §uff§  t)aben  ben  r)rt{)um  and)  ge{)alben,  unb  funberlicf),  ba§ 
bie  beid^te  nic^t  uon  nötigen  fei),  barinne  bie  gnungtljuunge  bem  menfd^en  3.5 

1)  Kapp:  ober.  2)  =  9iad)e,  ©träfe,  s.  Grimm  Wtbcb.  YIII,  30. 

ugl  oben  S.  150, 15. 


154 

offgclegt  loirbt  —  wnb  berf)alben  Qo^onneg  ^itffj  ^u  ©onften^  oom  ge= 
megnen  föoncilio  gebrantJ)  roorben  ift,  toicieff  al§  ein  fe^ev  geftorbcn  .  .  . 

®3um  9Sier^ef)enbeTt.  3lblaf3  roirt  ^ugelaffen  umb  ber 
unüolf'omen  unb  faulen  ©(jviften  lüiden,  bie  fid)  nit  wollen  hd-- 
ö  lid^  üben  i)n  guten  rcerdfen  aber  un(ei)bli(f)  fei)nn,  bann  abta§ 
furbert  niemaut  ^um  beffern,  funbevn  bulbet  unb  p  le^et  i)t)i' 
unüolfommen,  barumb  foU  man  nit  luibbet  ba§§  ab(a§  rebenn, 
man  fall  ahex  and)  niemanb  bar  ^u  reben, 

XIV. 

10  [Se^el:]  ,  . .  3Ben  gleich  ber  menfcf)  aüenn  ahla§  uorbintf),  [50   fall 

er  bod)  oon  bufjfertigen  raerrfen  nirf)t  abelaffen  ....  ban  nad)  üorgebung 
ber  [unbe  unb  atler  perin  bnrd)  ben  abla§  blei)bct()  im  men[cf)en  tjuneg^ 
gung  lüibbermnb  ^n  funbigen,  bie[e(bige  nnifj  ber  nienfcl)  ertjneqenn  burc^ 
gutt{)e  joercf.    Sßril  er  auc^  nac^  üorgebnngc  ber  funbe  onb  pein  ber)  gotf) 

15  oil  oorbinen  onb  feinen  oorbinft  meren,  fo  mn§  er  bie  pei)nlid)en  guttc 
lüercf  nid)t  untertaffen,  funber  'Qa§  Sreutje  6()rifti  biß  »ff  fein  enbe  tra^ 
genn;  ba§  ni)mpt  ber  obta§  nid)t  inegf,  funber  er  entjunbt  ben  nienfd)en 
bar^u  unb  madit  ben  menfd)en  peinlid^e  gutte  luerrf  bereytf)  unnb  ge« 
nei)gt  ^u  tf)un  intb  nid)t  ,fttn>l'  .... 

20  © 5  u  m  f  u  n  f  f  ^  e  f)  e  n b  e  n.  SSitI  fidlerer  unnb  beff erer  tf)et 
ber,  ber  lauter  umb  gotti§  miUenn  gebe  ^u  bem  gebembe  ©.  ^etri, 
abber  tt)a§  fünft  gnant  rcirt,  bau  ha^»  er  abla§>  barfur  ne{)me, 
bann  e§  ferlid)  ift,  ba§  er  futd)  gäbe  umb  be§  abla§  mitten  unb 
nit  umb  gottiS  mitten  gibt. 

2.5  XV. 

[$:eöel:]  .  . .  ift  .  . .  bto^  unnb  nadet  onb  on  attc  beioerungfie  ber 
f)ei)Iigen  fc^rifft  ertt)id)t;  man  er  t5er)get  an  in  befd)lu§,  ba^  ber  menfd) 
omb  be§  ablas  loitten  onnb  bod)  nid)t  umb  gote§  Witten  egn  alntu§  ge- 
benn  niod)te,  gteid)  ah  ei)ner  ba§  almu§  gebe  umb  ben   abla§   unb   tod) 

30  bo  mit  got  nid)t  ere  erböte  —  fo  bod)  ber  menfd^,  ber  fein  atmu§  omb 
abta§  gibt,  baffelbige  and)  omb  gotti§  lüitten  gibt;  men  attcr  abla§  irtgrbt 
erftlid)  gegeben  uon  roegenn  ber  (Sre  gotti§  .  .  . . ,  angefet)en  i»a§  ferner 
ablas  uorbinetf),  er  fei)  ben  in  iüart)aftiger  üieiu  wnb  in  ber  liebe  gotti§, 
wnb  mer  an§  ber  tiebe  gotti§  gutte  merd  t()ut,  ber  orbnet  fie  ^u  got  »nb 

3.5  feinem  tobe  .... 

6:3  um  ©ed)^et)enben.  SSitt  beff  er  ift  ba^  merd  ei)nem 
burfftigen  ert3ei)gt,  bann  ba§  ^um  gebembe  geben  roirt,  aud)  oitt 


155 

beffer,  bann  ber  abla§  bafnr  gegeben,  ban,  roie  gejagt,  @€  ift 
beffcr  et)n  gute§  roerrf  get{)an,  bann  oid  narf)  geladen.  2lb(a§  aber 
ift  nacf)Iaffung  ottl  gutter  wercf,  aber  ift  nid)t§  nad)  glaffen. 

3a,  bas  id)  euc^  redjt  unberiüey^e,  ^o  mercft  anff:  bn  falt 
cor  alten  bingen  (wibber  fanct  ^etereS  gebeiüb,  norf)  ahia§  an=  5 
gefef)en)  bei)nem  ned)ften  armen  geben,  iDittu  etroa^  geben.  Söan 
e§  aber  ba()i)n  fumpt,  ha^  niemanb  i^nn  beiiner  ftab  met)r  ift, 
ber  f)utff  bebarff  (ba§  ob  got  mii  ni)mer  gefd)een  fall)  ban  faitu 
geben,  ^0  bu  railt,  gu  hm  fird)en,  altern,  fd)mucf,  t'ild),  bie  rin 
beiner  ftab  feiin.  tlnb  roen  ha§  and)  nu  nit  mber  not  ift,  bann  10 
alter  erft,  f^o  bu  rcitt,  nmgftu  geben  ju  bem  gebeiube  S.  '!]3eter§ 
abber  anberroo.  2lud)  fattu  bennod)  nit  basg  umb  abfa§  rciden 
tl)un  .  .  .  unb  f)a[t  barfur  frei) ,  mer  bi)r  anber§  fagt,  ber 
Dorfurt  bid)  abber  fud)t  ijt)e  bei)n  feet  x)n  bei)nem  deutelt, 
unb  funb  er  pfenig  bartjnne,  ba§  wer  t)m  lieber  bann  alt  feeten.  10 

©50  fprid)ftu:  ©50  rcirb  id)  m)mer  met)r  abta§  to^en.  ^nU 
roort  id):  ha§  \:)ah  id)  fd)on  oben  gefagt,  ha§:  mei)n  luitl,  begirbe, 
bitt  unb  rab  ift,  ha§  niemanb  ab(a§  to^e,  la^  bk  faulen  unnb 
fc^Iefferigen  6;i)riften  ahla§  to^en,  gang  bu  für  bid). 

XVI.  20 

[Stehet:]  ...  ift  .  .  mtergvunbt  onb  gonlj  finfter;  loen  e§  roirt  in  t)me 
cm§  bevurtf)  onb  ba§  anber  oorfd^iü^gen.  2öen  oIniu§  gegeben  etjnem 
armen  ntcnfd)en  ift  beffer  ^u  mevitnge  be§  üorbinft  ber  [eltgleit,  jbod) 
toefung  be§  wolfommen  ablag,  aud)  oüe§  ablag,  ift  beff5er  ^u  fc^netter 
genungt^uunge  fiter  bi)e  pegn  ber  fjitnbe.  (S§  fsaü  attrf)  tjbermann  lügffen,  -'^ 
ta§  bie  loefsung  be§  ablag  and)  ei)n  lüercf  ber  barmf)eröigt"eit  ift;  tuen 
lüer  ablag  loefetf),  ber  erbarmetl)  fid)  über  feine  feie  r)nb  gefeit^  baburcf» 
gote  rool  . . .  •  2^er  3(rticfel  fagetf)  aud),  bag  anei)ne  Jaxiü  unb  fd)(cffcrtgc^ 
menfd)enn  ablag  lopen  foüen ,  mit  iüeld)ent  rabtt)  bie  ©riftenl)et)t  erberm= 
lid)  uorfitrtf)  lüirbt,  ongefetjenn  bag  ein  menfd)  ime  uil  beffjer  tf)ttt,  ^0  30 
er  ablag  üorbintl),  beu  er  bebarff,  tuen  bag  er  ei)nem  armen  fet)n  almug 
gebe,  byemet)!  berfclbige  arme  nid)t  mer  in  bent  artidel  ber  ()od)ftenn 
nobt.  9öen  bag  almug  aber  M  bag  guttl)e  roerrf,  bontit  ber  menfd^  ablag 
üorbintt),  ift  ebenn  al§  mol  üorbinftlid)  §um  emigen  leben,  bieroci)!  eg  aug 
gotig  liebe  gef(^id)t,  atg  bag  alntug,  bag  eignem  armenn  gegebenn  wirbt;  35 

1)  Kapp:  aber. 


156 

boii3u,  bieiüei)!  ber  menfd)e  burd)  ben  abta§,  ben  er  inttf)  alnnt§   gebenn 

r)orbi)nt,   firf)   fd)itetle   onb   egtenbe   entbric^t  von  ber  pet)ii,   brie  er  fuer 

fet)ne  funbe  ^u  Iei)bentt  fc^ulbigf  ift,  ift  xjm   beffer   obloS   ^u   r)orbi)nen, 

lüen  almu§  armen  Ieutf)enn  I3U  geben,  bt)e  nt(^t  fei)n  r)n  beut  2lrtid"el  ber 

5  legten  nobt  ....  (S§  fal  aud)  ig{id)er  gm  nlmu§  geben  I)nlten   bie   orbe= 

nung  ber  liebe,  nlfo,  iia^  er  i)m  felbeft  etjr  f)elffe  loen  fei)nen  üorroantfjcn. 

®äum  fiben^el)enben.   3)er  abla§  ift  nid^t  geboten,  aud) 

nid)t  geraten,  funnbern  uon  ber  binger  ^al,  bie  ^u  geladen  unb 

erleubt  merbeu;  barumb  ift  e§  nit  ei)n  roerc!  be§  gei)orfam§,  oud) 

lonit  üorbinftlid),  funbernn  erin  au^ljug  be§  get)orfam§.    ^armnb 

wie  it)ot  man  ntemant  raeren  fotl,   ben  ju  lo^en,   fjo   folt  man 

bod)  alte  ©t^riften  baruon  ^it)en  unb  ^u  ben  iDercfen  unb  pet)- 

nen,  bie  bo  nadjgela^eu,  reij^en  unb  fterctenn. 

XVII. 

15  [3;e^el:]  .  . .  ©§  t[t  max:  e§   roirbt  nid)t  ,QcioÜ)c\i'  ablag  ^u  oor= 

bgncn ,  c§  roirbt  aber  gar  tremltd)  ,gcrntOcn'  uon  SSebftUd^er  l)ei)Itgfei)ten, 
üon  ben  ()eiligen  gemeinen  ©oncilien,  von  allen  frommen  ^^relatf)en  ber 
I)eiUgen  t"ird)enn,  bie  abla§  geben,  con  luegen  ber  ubungf  gutt^er  loerd, 
QOÜy  ^u  ere  onb  ^u  gute  ber  (5ri|tenl)eit  unb  ben  menfc^en  ^u  uorbinft, 

20  biemex)!  er  gutte  lüerd  omb  abta§  miüenn  tf)ut,  aud)  bem  men[d)en  Iju 
guttt)e,  uff  haS  er  uon  ber  pex)n  ent()brod)en  merbe,  bie  er  uor  feine  §unbe 
legben  mufte  ....  Sermegen  ift  ber  ablaS  nidjt  ,iiou  ber  binger  i}aü,  bie 
aücinc  Ijngcloffcu  trnub  ctlettibct!)  hJcrbcn'  ....  bie  luerd  mit  ablag  be= 
gnabt  atletjegtl)  beffer  feinbt  men  biefelbigen,  f30  fie  one  ablag   auc^   i)n 

25  gleid)cr  liebe  üorbrad)t  werben  .... 

®5um  acd)t^et)enben.  5lb  bie  feeten  aufj  bem  fegfemer 
gebogen  werben  burd)  ben  obIa§,  mei)^  id)  nit,  unb  gleub  ha§ 
aud)  nod)  nid)t,  mie  mot  ba§§  ettlid)  nem  boctore§  fagen;  aber 
ift  i)i)n  unmnglid)  ^ubemeren,  aud)  I)att  e§  bie  tird)e  nad)  nit 
30  befd)Ioffen  ;  barumb  ^u  met)rer  fid)erf)ei)t,  nill  beffer  ift  e§,  ba§§ 
bu  cor  fie  fetbft  bitteft  unb  mirrfeft,  bann  bifj  ift  bemerter  unb 
ift  gemif§, 

XVIII. 

[3;e^el:]  ....  ift  ...  uol  arger  lift,  wen  er  befaget,  bag  ,bic  firci^c 

35  utc^t  bcfdjloffen  :^tibc',  bag  burc^  ahlaS  bie  feien  aug  bem  fegefemer  mu= 

gen  erloft  werben.    Ziemer)!  boc^  bie  f)ei)lige  9iomifd)e  !ird)e  f)elt  t)n  irem 

braud),  bag  bie  felenn  burd)  ben  oblag  aug  bem  fegefeioer  erloft  werben; 


157 

e§  fein  audf  gar  oit  altavia,  fird)en  ünb  capellen  I3U  Oiome,  bo  man  feien 
erloft,  ^0  meffen  bofelbft  fle()albenn  abevM  anber  c(utte  luerd  getf)an  raer= 
ben  —  has'  tompt  bo^er,  wen  bie  33ebfte  ()afaen  an  biefelbigen  fteUen  voU 
!ommen  abla§  gegeben,  l3n  erlofjen  bie  f?elen,  §0  man  meffsebo  lift  aber*) 
anber  giittt)e  lüerd  t()ut^,  it)i)e  ^u  9iome  in  obung  ift.  'Si)$e  erlo^unge  0 
ber  ^elen  Iqbc  ber  33abft  onb  bie  ^Romifd^c  tixdji  ....  nic^t,  roen  fge 
nic^t  mol  ergrunbt  mere ;  men  bev  Sabft  ynnb  ber  ftnt  ber  iHomifc^en  fir= 
(^en,  aucf)  haS-  i8ebftlid)e  ampt,  irren  nid^t  in  ben  bingcn,  bie  ben  glan)= 
benn  belangenn  —  nnn  belanget!)  ber  abla§  ancf)ben  glambenn;  men  mer 
bo  nicf)t  glerobetf),  bas  ber  iöabft  ben  ablag  ünb  uolfommen  abla§  ben  10 
lebenbigen  onb  ben  tobenn,  f50  fge  :)n  gotti§  liebe  fein,  mitf)tf)ei)Ien  fan, 
ber  I)eltf),  ba§  ber  ^abft  bi)  üolfommen^eqt  ber  geroalt  ron  bem  öerrn 
ßf)ri[to  über  hii  Sfjriftgterobigen  nicf)t  entpfangen  Ijab^  ....  [^etr.  bie 
,iictti  boctorcC'']  ift  tiu  roiff^en ,  ba§  bie  Ijeiligen  ,^JionJcn  boctorc^^'  ba§ 
gan^  rool  ,Dcwertf)'  I)aben  unb  fex)nbt  ber(}alben  uon  ber  {)eiligen  Üiomt-  15 
frf)en  firdf)en  ni)e  üorbampt  morben,  bornntb  ^ie  root  mnffen  ,bcttJert^' 
^aben,  funberlic^  ber  ^eilige  ©antt)  3;^omas  -')  .... 

(£5um9leun^ef)enben.    ^it  biffett  puncten  f)ab   id)    nit 
^raet)ffe(,  unb  finb  gnugfam  t)n  ber  fdjrifft   gegrunb.    ^arumb 
folt  1)1*  aiid)  feijnn  ^meiiffell  Iiaben,   iinub  büctore§  (5d)o(aftico§  20 
fd)oIa[tico§  jer)n,  fie  feijii  aÜjampt  nit  gnug  mit  i){)ren   opiuien, 
ba§  fie  eine  prebiget  befeftigenn  folten. 

XIX. 
[3;e^el:]  .  .  .  ift  .  .  .  ,t)n    ber  fdjrifft'   gan^    ünb   gar   ,üJigegruttbtf)', 
roen  bie  Slrtidel  fein  roibber   ben  braurf)  ber  I)eiligen   9iomifdf)en   fircf)en  25 
onb  roibber  bie   lere   aller   naroen  {)eiligenn  S^riftlicf)er  lerer  ....  ^gc 
{)ei)Iige  9iomifd)e   fird)e   fampt   ber   t)ei)ligen   gemein  Gf)riftent)cit  t)alten 
ei)ntred)tigf,  ba§  bie  ()eiligen  ^buctorcv  Sdjofaftici'  bnrd^  :)re   roarf)afftige 
t)ei)(fame  lere  ben  I)eiligen  6f)riftlid)en  getaroben  roibber  bie  fe^er  gennng= 
fam  Sf)riftlid)er  lere  roei)fe  ^u  befeftigen  ....  üormugen.    Serf)alben  roer=  30 
ben  fie  in  bi)Bent  artidel  onbillid)  ünnb  roibber  aüe  üornnnfft  ünnb  roar= 
f)eit  olfo  fd)me[i(^  Dora(^t  .... 

(£§um  ^men^igften.    9(b  ettüc^  mid)  nu  rool  ei)neu  h- 
^cr  fd)e(teun,  ben  fuld)  ir)arf)eiit  feer  jdieb(id)  ift  mx  faften,  030 
ad)t  id)  bod)  ju(d)  geplerre  nit  groJ5,    fi)ntemat    'Oa^^    nit   tf)un,  30 
bann  ettlid)  finfter  get}i)rne,  hk   bie  ^iblien   nie    gerodjen,   bie 


1)  Kapp :  aber.  2)  in-  YV.  sent.  d.  45  q.  2.  a.  3.  q.  2. 


158 

@f)nftenlic^e  (erer  nie  gelegen,  i)f)r  eijgen  lever  nie  üorftanben, 
funbern  x)n  V}\)x^n  (od)ereten  unb  ^uriffen  opinien  oil  nat)  üor= 
lüefen ;  bann  t)etten  fie  bie  üorftanbenn,  fjo  wiften  fie,  ba§§  fie 
niemant  foltenn  teftei'nn  unuor()ovt  unnb  unuberiüunben :  bod) 
ö  gott  geb  r)t)n  unb  m\§  red^tenn  fi}nn.    3(men. 

[Literatur:  Nr.  7,  53.] 


36.  Die  Ablassdekretale  Leos  X.  vom  9.  Nov.  1518. 

[Nach  Erl.  Ausg.  op.  var.  arg.  II  428  ü.] 

Leo  episcopus,  servus  servorum  dei,    dilecto  filio  Thomae 

10  titiili  s.  Sixti,  ad  clarissimum  in  Christo  filium  nostrum  Ma- 
ximilianum  in  imperatorem  electum  nostro  et  sedis  apostolicae 
legato,  salutem  et  apostolicam  benedictionem. 

Cum,  postquam  circumspectio  tua  Germaniam  applicuerat, 
ad  aures  nostras  pervenisset ,    quod    nonnulli    religiosi,    etiam 

lö  ad  evangelisaudnm  verbum  dei  deputati ,  super  indulgentiis  a 
nobis  et  Romanis  pontificibus,  praedecessoribus  nostris,  ab  im- 
memorabili  tempore  citra  cöncedi  solitis  publice  praedicando 
multorum  cordibus  imprimerent  errores,  idqne  nobis  intelligere 
nimis  grave  et  molestnm  esset,    aliis  nostris    literis  eidem  cir- 

20  cumspectioni  tnae,  de  qna  propter  eins  singularem  doctrinam 
et  in  rebus  agendis  experientiam  specialem  in  domino  liduciam 
obtinemns,  commisimus,  ut  antoritate  nostra  approbatione  dig- 
na  approbares,  ea  vero,  quae  minus  recte  dicta  essent,  etiam 
per  eos,    qui  Romanae    ecclesiae    doctrinam  se  sequi  paratos 

2.J  asserent,  reprobare  et  damnare  cnrares. 

Et  ne  de  cetero  quisquam  ignorantiam  doctrinae  Roma- 
nae  ecclesiae  circa  huiusmodi  indulgentias  et  illarnm  *efficaciam 
allegare  aut  ignorantiae  huiusmodi  praetextu  se  excusare  aut 
protestatione  conficta   se  iuvare,    sed  ut  ipsi  de  notorio  men- 

30  dacio  ut  culpabiles  convinci  et  merito  damnari  possint,  — 
per  praesentes  tibi    signilicandum   duximus,    Romanam    eccle- 


159 

siam,  quam  reliquae  tanquam  iiiatrem  sequi  tenentur,  tradi- 
disse :  Romanum  ijontificem ,  Petri  clavigeri  successorem ,  et 
Jesu  Christi  in  terris  vicarium,  potestate  clavium,  quarum  est 
aperire  tollendo  illius  in  Christi  tidelibus  impedimenta,  culpam 
scilicet  et  poenam  pro  actualibus  peccatis  debitam  —  culpam  0 
quidem  mediante  sacramento  poenitentiae ,  poenam  vero  tem- 
poralem pro  actualibus  peccatis  secundum  divinam  iustitiam 
debitam  mediante  ecclesiastica  indulgentia  —  posse  pro  ratio- 
nalibus  causis  concedere  eisdem  Christi  fidelibus,  qui  caritate 
iungente  membra  sunt  Christi,  sive  in  liac  vita  sint ,  sive  in  10 
purgatorio,  indulgentias  ex  superabundantia  meritorum  Christi 
et  sanctorum,  ac  tam  pro  vivis  quam  pro  defunctis  apostolica 
autoritate  indulgentiam  concedendo  thesaurum  meritorum  Jesu 
Christi  et  sanctorum  dispensare,  per  modum  absolutionis  in- 
dulgentiam ijDsam  conferre  vel  per  modum  suflfragii  illam  trans-  10 
ferre  consuevisse.  Ac  propterea  omnes,  tam  vivos  quam  de- 
functos,  qui  veraciter  omnes  indulgentias  huiusmodi  consecuti 
fuerint,  a  tanta  temporali  poena  secundum  divinam  iustitiam 
pro  peccatis  suis  actualibus  debita  liberari,  quanta  concessae 
et  acquisitae  indulgentiae  aequivalet.  Et  ita  ab  omnibus  te-  20 
neri  et  praedicari  debere  sub  excommunicationis  latae  senten- 
tiae  poena  —  a  qua  illam  incurrentes  ab  alio  quam  a  Ro- 
mano pontifice,  nisi  in  mortis  articulo,  nequeant  absolutionis 
beneficium  obtinere  —  autoritate  apostolica  earundem  tenore 
praesentium  decernimus.  20 

Et  ne  quispiam  de  praemissis  valeat  ignorantiam  alle- 
gare, circumspectioni  tuae  mandamus,  quatenus  universos  et 
singulos  Germaniae  archiepiscopos,  episcopos  et  alios  locorum 
ordinarios  in  virtute  sanctae  oboedientiae  et  sub  suspensionis 
a  divinis  poena  moneas  eisque  districte  praecipiendo  mandes,  30 
ut  praesentes  literas  sive  earum  transsumptum  infra  tempus 
per  circumspectionem  tuam  eis  praefigendum  in  eorum  eccle- 
siis,  dum  inibi  populi  multitudo  ad  divina  convenerit,  publicare 
et  circa  indulgentias  praedictas  supra  dicta  sub  simili  excom- 


160 

mimicationis  latae  seutentiae  poena  teuere  et  praedicare  de- 
beant,  et  niilliis  contra  ea  quovis  modo  directe  vel  indirecte 
venire  praesumat.  Tibi  niliilo  minus  contra  praesumentes  et 
inoboedientes  procedendi  illosque    debitis    poenis,    quibus   tibi 

5  videbitur ,  puniendi  plenam  et  liberam  etiam  per  praesentes 
concedimus  facultatem  —  in  contrarium  non  obstantibus  qui- 
buscunque. 

Et  quia  difficile  foret  easdem  praesentes  literas  ad  singula 
quaeque  loca,    in  quibus  expediens  fuerit,  deferre,  volumus  et 

10  dicta  autoritate  decernimus,  illarum  transsumptis  manu  publici 
notarii  inde  rogati  subscriptis  et  sigillo  alicuius  praelati  seu 
personae  in  dignitate  ecclesiastica  constitutae  munitis  vel  cu- 
riae  ecclesiasticae,  ea  prorsus  in  iudicio  et  extra  ac  alias  ubi- 
libet  fides  adhibeatur,  quae  praesentibus   adhiberetur,    si  fuis- 

15  sent  exhibitae  vel  ostensae. 

Datum  Romae    apud  s.  Petrum,  anno  incarnationis  domi- 
nicae  millesimo  quingentesimo  decimo  octavo,  quinto  idus  No- 
vembris,  pontiiicatus  nostri  anno  sexto. 
[Literatur :  Nr.  6,  29,  53.] 


A    000  049  128     2 

J.  G.  B.  MuKB  (Paul  Siebeck)  in  Tübingen  und  Leipzig. 


Reformation  und  Ketzerprozess. 

Von 

Lic.  Dl.  W.  Köhler, 

l'riviitdofeiiten  an  der  Universität  Giesseii. 

8.     M.  1.-. 

(Sammlung  gemeinverständlicher  Vorträge  und  Schriften  aus  dem  Gebiet  der  Theologie 
und  Religionsgeschichte.     22.) 


t)auptfärf)lid)  nad)  t)aubjd)vi|tnd)en  Oueüen 
bargejteüt  oon 

§nxft  3frcf. 

8.    m.  4.—.    ©ebmiben  Wl  5.—. 

Quellen  zur  Greschichte  des  Papsttums 

und  des 

römischen  Katholizismus. 

Von 

D.  Carl  Mirbt, 

l'rofessor  der  Kircliengesclilchte  an  der  Universität  MarlnuK. 

Zweite,  verbessevte  und  wesentlich  vermehrte  Atfß(((/e. 

Lex.  8.     M.  7.50.     Gebunden  M.  8.50. 

Geschichte 

des 

Protestantismus    in    Oesterreich. 

In  Umrissen. 

Im  Auftrage  der  Gesellschaft  für  die  Geschichte  des 
Protestantismus  in  Oesterreich. 

Von 

Georg  Loesche. 

Klein  8.     1902.     M.  2.—.     Gebunden  M.  2.50. 


J,  C.  B.  Mohr  (^^UL  Siebeck)  in  Tübingen  und  Leipzig. 


Was  Iieisst  und  zu  welchem  Ende   studiert  man  Dog- 

mengeSChichte  ?  von  D.  Gustav  Kvüg-er,  Professor  der  Theologi.' 
in  Giesseii.     Kl.  8.     M.  1.20. 

Geschichte  der  altchristlichen  Litteratur  in  den  ersten 

drei  Jahrhunderten,  von  D.  Gustav  Kiü-ei-,  Professor  der 
Theologie  in  Giessen.  Erste  und  zweite  Auflage.  Zweite,  durch  Nach- 
träge vermehrte  Ausgabe.  8.  M.  5.40.  Gebunden  M.  6.40.  Nachträge 
allein  M.  — .60.     (Grundriss  der  theologischen  Wissenschaften). 

pollor  Ifirtiiiiiillifrs  ifßfii.  eloffit  mit)  Ifiiniiiüfii 

nnrfilidJEU  p^ifteUungcn  aus  finnni  Bi-ißfeti  imö  l^djrifttnt 

bem  35  0  I  f"  e  er,5äf)(t  uon 

I).  ^«ttrfttt  ^abc  i^ani  Tlaüin). 

8  aSänbe.    8.    d)l  1.S.50.    ©ehmben  m  18.-. 


Religion  und  Moral 


Christentum  Luthers. 

Von 

Lic.  W.  Kapp, 

IMurrer  in  Ittfnheini  i.   E. 

8.    1902.     M.  2.50. 


Luthers  Stellung  zur  heiligen  Schrift. 

Von 

Lic.  tlieol.  Otto  Scheel, 

J'iivatdocent  an  dei'  Universität  Kirl. 

8.     1902.     M.  1.60. 

(Sammlung  gemeinverständlicher  Vorträge  und  Schriften  aus  dem  Gebiet  der  Theologie 
und  Religionsgeschichte.  29.) 


])ruck  von  H.  L  a  u  p  p  jr  in  Tübingen.